.ę$˙ŽQiš˘!=„‚ „ä ­$‹˜Ŕ!ŁRž“ Î FJJř'1ěXÇč3‚ăÎż…ôߔÎK Á”VŠŔr§üŸ„MsŁĘšaX—Ł'ü˜v#ÇaŽVż8„@§ý˙Rţo•0ń—űŔ…`ր%ŠcžN8âů˘4˙ť>DxËˆ:”eŔ|c‡đ<ŻÖ%ä‹8 Źr!ÔřGOOMBAGOOMBAGMBA–ĐęHٟĺHYŸĺHŸĺŕdAâDŕâă d†âT…â,Ÿĺ¨âŔ0âQá 4 4ű˙˙:â9ŸĺQá 4 4ű˙˙:ôNâřŸĺě8ŸĺQá •4 4ű˙˙:äŸĺ  ăSá ƒ4ü˙˙:ă¸Ÿĺ8 ă á –ä ä0Sâű˙˙` áŹHŸĺ`„ĺ¨hŸĺ¨HŸĺ`„ĺ ă Ÿĺ°Áᜟĺ˙/á.ę$˙ŽQiš˘!=„‚ „ä ­$‹˜Ŕ!ŁRž“ Î FJJř'1ěXÇč3‚ăÎż…ôߔÎK Á”VŠŔr§üŸ„MsŁĘšaX—Ł'ü˜v#ÇaŽVż8„@§ý˙Rţo•0ń—űŔ…`ր%ŠcžN8âů˘4˙ť>DxËˆ:”eŔ|c‡đ<ŻÖ%ä‹8 Źr!ÔřGOOMBAGOOMBAGMBA–Đ 0đ ™Uih7 RUD@ 0Xđ@ €ˆˆq`PUUQ ™™HAptbd5Q1QUUQl)`€D€` P@ @I Hps'6FTQE%IĂŔ€nđÔ@pë`ďPľ+5@ě€;7g;ç#‡O€ż‘‘h(qF&PRQ ťoOă€www.a$PcWЏ`^&ƒ'€_€­ ?ÖńdŕPŸ@ď*€ĐÔQ?pž™iI”€p`5SQUEUě`ߖă€˙_p˙`ç_c~P?€@G@FTtU㍀4b°_`dHˆpw6fP0;Uç–™™–‡ˆˆhGsŸPÁpŸ›I†wrF@TPAUE€ż™™™’‡¤ˆ@?c€ż@`˙–’†€@wGfaUP ?Ph`tp@ff1UU$bď !oçŃ{׀(2?żĄ—ulBŸ_a{%ÔaQ„b°ˆˆˆűrf˘>)č´<ŕ ^ 5’~€C?BăŔ{A H„7p6 `^Q5UU@™IF–€„trd˙UQE@™Ą?™?ˆßfaUR0U?Ť@™™”)A)ˆ(wJfZS00%1[1ŸF™!™ˆwpfßU!U UU4ęż™ôAˆ†wwGf“ß~_ đ@DŞ°wfaS#P`@żA0żPU@k˙_˙ €ŔÄ˙!ü°“ T?2™iˆžfa$UEDQ$!?đ^%^Ŕ?#ëI@™”ˆhˆwttFbBEqA Ÿ˝™ ż†€wBżd@Q@żb™i–’Ÿq_TR0BCß™‘Ć˙?wwŃ?ŕ?QbTUBU4$đ??dŸQŃC!?”ۙA_swwbE3_A˙™i~ç$ô_~`1ŸßPż0Sß$ŸI`QiÆĄqwý 6UŸT'Ť@i `h`GGGf&A%`iݑhŕHq#FF]E$EÍ–~a I†„qĘŔŸ™™—iţ!GOEĄ—T˙™𿐔’€HH€#`P1a°–™Á› Cƒ@żq@81b@r6‘F€Ÿ0`ffPÝFŐRÇ??01?ÉHB*i”Ă8čbăţ˙żtwa7˙č9ŕ*Qż@ _ T˛šP§Ăp#``ť’`€0w%FS ż‘?€`0660SS €˙R8 DqŔF6 ŢQâŤy@`p?TPU4qŸ„? âăŤ~@  ˙7ߟ _0ü\/zzŠ ߑź@0H??*žkŁ€†‘p3Â$$$$RSSC4FF%RteC4VG%RddC455%BBBBXď=RJÖZ9gœsŢ{˙˙Xę=LJĎZ1g’sÔ{÷üägźCčClC) C] 𵆰KN$ňkIHRRă!šBĐ!GOys€ˆ@Ó-Ühŕ$đUý`ŕ!!‰4,ƒôŰ đWůěçđŢř@ Ә 7¸Bڟ  Ó ?Ő'ŕ ÓxG Ó7(9đÎü"HŽBaĐ8đdřI# h@C8đ!ýđŮů> đý-Ý @ÉĐ'ź%đ ýčđůx ƒ đý7 /ňŰ đżř' Lŕ '`đôü h #@÷Ń Hx(Đđřř đçüřźźGhCXC C2ˆC´ J'PhR{˙ŕĂ˙3:3z;Ł@*Ń 9+ňѐźpGhCńľ‚° )H†h.Ýđš 8PCpđRü(Ú0Ĺń 9 ŠBÜ ŕ%(˙÷Ĺ˙˜$EŕH€h( Ý"ĽBĐ"ů˙1# .1đořř˙0:0z!Ɂ@Ď4´BĺŰ Hh €)Ý™)ÚIBIIIBŕIIAƒ˜ţźźG‰°1÷çhC€´HIh h`B@@đ#@Oi#‡B щi1ša)ۉĐ ŕHa‹aI ` !@€źCpGhCCC€´!"R( KŰR(ŃHŕŘQ1‘BúŰ !‰Hƒ€źpG0  ľ#đřźG°´€KÄ *KŃK#€A#Ó˘ŕCETS0 \ ,Ú˙!!1ŕ¸BóŰůçCŃR0(úŰ°źpG0*A A˙"Iü2 ‚ˆ‚"H‚pG@Iż" ‚ˆ‚pG@đľNˇhđŘűH1iŠŔCA@@ 0aŕ ÓxA(đhű Ó(yđaű` Óh 7¸BÚ  Ó ?Ő'! 1@#™BHМC‡` đźźG„C đľ"JI# h@#[™BĐ EHÁpEI hOÓ#'<pK Ň$x#Cp‹Ó"Cp8<‰ Ň$Qx9K!CQph !#ŰŸBŘ!Ń`4I`4Iˆ€3IMˆH€¸`đŃů$đ]ű ˙÷h˙`ŕ!!‰4,ƒńŰ*L ŠŔC8ađÝű!Lŕh˙÷i˙@ÓH„hŔh (Ú !Iŕ!I XđűúH„`ń 8@ĐđĄůH8@ßĐđář$đ(ű ˙÷2˙`!‰4 ,ƒňŰLŕđű ŠÇC¸ůŇ I € IM€˙÷ÎţđźźG„C2lCC€ `8`đľ $M/¨`ŃđUúŕ/Ńđű đýHŠŔC(a/Ń ŕ/Ń ˙÷řţ` ÓŽh/Ń°Iŕ/ŃI°XđŠúŽ`ń @Đ/Ńđ(úŕ/Ńđďú H @ÖĐđęüOŕđ°ú8ŠÄC ůŇđźźG„C h`ˆ`ľ ˙÷Ś˙źGľ ˙÷ ˙źG€ľ Oúh 0*Ú2R€żh"ŸBĐ"˙÷]ţ€źźG„CľK"›hƒBĐ"%0˙÷NţźG„CľˆBĐ8đ2ú8!đRúźźGOFFONwith RONOFFSLOWMO5min10min30minOFFIIIIIIIIIIIIIIINormalTurboCrapProtGBAGBPNDS1P2PLink2PLink3PLink4PBlackGreyBlueNoneYellowGreyMulti1Multi2ZeldaMetroidAdvIslandAdvIsland2BaloonKidBatmanBatmanROTJBionicComCV AdvDr.MarioKirbyDK LandDMGMGBSGBCGBAGBAuto Goomba Pogoomba ľˆ°' ˙÷Iý" ;Ą˙÷`ýAHx(Đ'@I¸ XhF?˘˙÷ ˙@HAIx€ XiFhF˙÷˙iF" ˙÷Fý;OĄ ˙÷’ţ@Ą ˙÷Žţ2Ą ˙÷Šţ2Ą ˙÷†ţ>Ą ˙÷‚ţ°źźGPowered by XGFLASH2.com 2005uChav2.2 on wCŘ`„C”`B autofire: A autofire: 2ě`Controller: Display->Other Settings->Link TransferSleepRestartSave State->Load State->Manage SRAM->Exitľˆ° ˙÷Qü" 6Ą˙÷hü:H;Ix€ X:ĄhF˙÷ţiF ˙÷ţ8H8Ox8Ą€:XhF˙÷ţiF ˙÷öý6L7I x€ X6ĄhF˙÷űýiF ˙÷éýŕx4I€ X4ĄhF˙÷ďýiF ˙÷Ýý4H4Ąh€ ŔŔ€:XhF˙÷ŕýiF ˙÷Îý y0ĄŔŔ€:XhF˙÷ÓýiF ˙÷Áý/H/Ąx€:XhF˙÷ÇýiF ˙÷ľý/H/ĄhhF˙÷˝ýiF ˙÷Ťý°źźG Other SettingsŔ( `VSync: Ü_”`FPS-Meter: „CŹ`Autosleep: Đ`EWRAM speed: 2Swap A-B: Autoload state: Á(Goomba detection: PaGame Boy: ľˆ° ˙÷…ű" Ą˙÷œűHIh€ XĄhF˙÷IýiF ˙÷7ýHIx€ XĄhF˙÷<ýiF ˙÷*ýHIh€ XĄhF˙÷/ýiF ˙÷ý°źG Display SettingsĐ_aPalette: Ţ_ź`Gamma: 8\aBorder: €ľˆ°hFÇH 7x()ĐhF"Ąđ¸ţđŠ˙‰‰01Ťp02zp02úp02:q0200şqiF"řq ˙÷ű°€źźGtC 00:00:00 HKx1p I hC `x+Ń˜Cŕ+ŃŰšC`pG!ppG„C2 HKAx1Ap I hC `Cx+Ń@ŕ+ŃšC`pG!AppG„C2ľH#h[ŔŘBÓ#[ŔđßţźG2 Jx0p‘x H)Ń Iŕ)Ń Iŕ)Ń! `pG)üŰI` ppG„C¸( ŒŕĽPFHx1px)Ű!ppGŔ(H#xY@@ppGÜ_ľHx1px)Ý!pđŞţđ¤ţźGŢ_€ľ ˙÷@ú" Ą˙÷WúđČţĐ/ÚĄŕĄ" ˙÷Jú/Ń" Ą˙÷Cú'đdţ7Z/úۀźźG Sending... Link error. Game is too big to send. (Check cable?)ľđßű đGřH…F˙÷„řźGľđŃűđ%ř€!Č`!‚A‚H‚đ7ţźG@€ľđřđ)ţ ˙÷úOŕđţý8ŠŔC€ůрźźG €ľ'8˙÷ýůđíý?řŐ'8˙÷úđĺý7/÷ۀźźG°ľ$%­/Đŕ0˙÷âů`(ƒđĐý4 ,ňŰ°źźGľ'üđĹýx ƒ?ůŐ ˙÷~ůźźG H#ÁxY@ÁpÁx H)Ń#h™C#[Cŕ#h™C #C`pG„CH#h›Y@`pG2H#yY@@qpG„CľHh1  `đŸýđ™ýźGĐ_ľHh1`)Ó!`đ…ýźG8\H#xY@ppGÁ(pGpGľ˙÷ű˙x!8đUýxCźźG )Ń pGHpGpaHpGp pG1.07 pGOct 18 2000 8pG 8pGđľ6  )QŃ đźźG)H…BŇ(-(3Ű9x{x8qbYťxRYűxRY;yRY{yRYťyRYűyRY;zRY{zRYťzRYűzRY;{RY{{RYť{RYű{R7^”(ËÚ(Đ9x78Ž¤(řÜ1HđÚü!HđŐü -ŻŘ 0CŠç°ń˙ľđßüźGľđüźGľđüźGľđîüźG pG pG𾐰% ŞT0(úŰ!¨˙÷F˙ŠF¨'904(Ú!)@:(Ű" @hF"˙!đĹüŠ ˆHK8™BĐ (@8="ŸŇC—BĐ @@@(Ÿ Ń!Š’+—BĐ#@1)ôŰiF#Áš)*Đ!@@Ç˙/š[Ń 0 (fPúŰ "! đˆü!h(ąBĐ 8@!‹ăX*+Đ"@1 )őŰbj)˛BĐ!@)6Ѩ0!˙÷Óţ0Š *‹Đ"ŇŇ+(Ň#@+šBŇ#@+(Ó#@Ť3/™BÓ'@/ŃŠ X¨€X*)Ř"ŃÉ(Ř% @/8°đźźG˙˙˙ľ˙÷A˙Ç˙˙÷?˙8@(Đ ŔC2ŕ$”Ť€!kFYT1)úŰÇ˙/!Ń%/đ)ř(Đ'˙˙/ŃJ! Hhŕ‹ÎĆP1‘BůÓđ#ř(Đ%/@/Ń˙÷ ˙Ç˙ /ÉŃ°đźźGÜC˜Cƒ°IhFÉŔ™ )Đ °pGxa!h šBŃBhËCšBрhČBŃ!pG˙ľ%K ˜% ™ š œ Ÿ]`#ŰC.Ń°đźźGž#ŢBĐž.)Ńž#ŢBĐž."Ńž#ŢBĐ›+Ń&öC´BĐ,ѡBĐ/ѲBĐ* ŃąBĐ) Ń°BĐ(Ń˜°BĐ˜(Đ%-ŃčCĹç˙÷P˙Âç˜C˙ľ‡°˜›@Á9‘ š(“ÇxƒxšY@“CxIY@“xIY@“KYI Žś ›ąYX›™B-ÓD+ĐqKœB(Ř#ŰœBŮËxťBĐqlNI N@›ąYX›™BÓDĐfKœBŘ#ŰœBŮËxťB Ń xŸťBŃKxŸťBыxŸťBЛąXP™0ˆB˛ÓŁŕŸłřPC+Ý+Ř× ?—ż{žCˇsŕ+Řßŕ&ß ?ŕ˙?p2˙/úŘp2/x5p2;ůŃĎxĂx0ŸBŃyx0ŸBŃOyx0ŸBяyx0ŸB ŃĎyx0ŸBŃzx0ŸBĐ8A#ŰœB Ř9Ic_ż9CpQÚHŕ#›œBŘ<ŕ#›ä ŕ› 1ŕ01˜BŇxxˇB÷ĐA#›œB ŘfĐOK˜BôŃa ˙÷ˇ˙ @&˜ˆ˙÷Ż˙˜60`.őÓCH˙÷Ś˙ Ť˜pŃ ;pAH[# Ŕ ď Ť>Np0˙÷“˙0˙÷˙ŤXp˙!˙0˙00™pŮp@;p#›C˙÷€˙3H&ˆ‘€1H1Aƒ1HÁ€A‚Áƒ¨˙÷Š˙(Ń1%HČ&‚˙÷V˙™ ˙÷f˙>Й(öŃ`Ŕ˙÷]˙0 ˙÷Z˙&v ŕ˙ç #ŕ ŕ0ˆ6˙÷N˙<,řŃ$$ŕ ˆ4˙÷D˙=-řŃ Hhţ÷.úŕ ˆ4˙÷7˙?/řŃ ™ J€°đźźGägčCTC C br„aďc Ŕ€´#Ď\ÇT3:úрźpGľ H!I Lh˘BĐ ˙÷ë˙8h BĐ <`x`źźGägŘ1§W€´!"Cxx;C‡x?;CÇx?;CY€02€*đۀźpG€ľ ţ÷eú") Ąţ÷|ú"* Ąţ÷wúZ'đ˜ţ?űрźźG Write error! Memory full. Delete some games.üľ1K1Oh#[ű“ťˆ<fˆ'–BĐ˙Cŕä#ˆfˆ–BŃ7‡BÚ+őŃčç)љˆ™ #[™B‘Ý 5ŕ™ ŕ(92đžý­ż>ˆ.őŃ'đC.`h`Ÿ=ˆ-Đ 9*đŒýdôç'řC'```™ŕĘ I02 `!Iŕp02ŠBúŰ @I˙÷9˙ üźźG¤Cäg€ľđ^ţÂ)2:p01yp€źźGđľ "ĄđSý!Hđ—ý9˙÷ä˙á !7đŽý< đŠý9˙÷Ö˙< !7đý< đ}ý9˙÷É˙° 79˙÷Ä˙¨ ů˙÷Ŕ˙đźźG00:00:00 - 00/00kŔK÷ľŽ°CIh h›&1+ALĐ! ‘™+ + hÝ)Ýč89BÚ))ÚčŐ !`  ţ÷Yů'# “ŕ`ˆ ™ˆBŃ ˜Ŕ)Ř"˝BĐ" 0á 1ţ÷_ů˝BŃĄh–”‘7 ›› “¤&ˆ.ßŃ˝B Đ™š ›¨˙÷i˙"2 Šţ÷Dů/Đ"3 Ąţ÷=ů˜(Ń ˜Ŕ(Ü"˝BĐ" 0Ąţ÷.ů" Ąţ÷)ů7 ŕ˜(ŃĄŕĄ" ţ÷ů™H` ›`˜°đźźGŒCčgPush SELECT to deleteSave state:Load state:Erase SRAM:¤Cźľ“KLâ(Ť˙÷Ěú#[˜ä30€€ €g€˜``Hh `Hh˙÷2ţŕ`HOx(Đ8Iđ˛ü ŕHhţ÷řÁ˙1.1"8đNýźźźGäg0CPCuCôgźCTCœľ ˙÷ęý LjF ` Š˙÷ůţ˜(ќźźG ţ÷Ńţ˜ţ÷ĎřŔ Ó"! h˙÷-ţ˜!h8ˆBŃH `ô 8@ĐjF Š˙÷Öţ˜(ĐH8@ßĐţ÷ÄţÖçŒCœľ #LŕđŽü!:#˙÷k˙˙÷ ý LjF ` Š˙÷Żţ ţ÷ţ˜ţ÷‹ř@Ó"! h˙÷éý(Ń˙÷´ýřÓ"! h˙÷Ţýô 8@ĐjF Š˙÷ŽţH8@ŢĐţ÷ţœźźGägŒC÷ľ˙÷dý#ŰC% I ŕNˆžBŃÎh3ŚBŃž1`­‰ ˆ*đŃI `ţźźGčg¤CźľIh"’ř J)0Ť‘˙÷%ú )đ>ü¸hI`đůźźźGägCH#hŰ@pGlCľ˙÷ő˙(Đ Hh˙÷/ýjF!˙÷Š˙(ŰH™h˙÷Ć˙°źGPCTC˜ľ˙÷Ů˙(јźźG ý÷Ý˙") Ąý÷Ś˙O#řđóű!";˙÷°ţHh˙÷üüjF!˙÷v˙(Ú "!˙÷6ý(Ń˙÷ý ý÷g˙Đç Saving.ägPCżľ˙÷—˙(4Đ! Ş˙÷N˙(-Ű˜€h()Đ!Ş˙÷D˙("Ű#[M0"č™đĐú#ęK’ę!IŤ H˙÷6ů™”31‰‰!€˜™"H`!8˙÷ćüżźźGäg0ŕľ!HKJ˙÷?ţ"!˙÷ĐüźGäg€żľ˙÷A˙(<Đ Hx€8ÓHh˙÷wü! Ş˙÷ďţ! Ş˙÷éţ-Ű˜€h B Ń"RIH˙÷<ü/Ú˙÷Ä˙ŕ/ Ű˜"Ah’ J00Ť‘˙÷"ůŕ˙÷´˙"RIH˙÷"üđśřżźźGdCPCŕ€ˆľHx€"ÓHh˙÷-üjF! ˙÷Ľţ(ۘ€h¸BĐ˙÷E˙"R I H˙÷÷űjF!8˙÷’ţ(Ú˙÷z˙đ‚řˆźźGdCPC€ŕüľ ˙÷äű .MiFŞ(`˙÷ôü˜(ŃüźźG ţ÷Ëü˜ý÷Éţ@&Óćh%(ý÷Ăý˙÷ßű°BŃ(!˙÷{ţ%mH5h…BíŰ#[BÚ ý÷Iţ") Ąý÷`ţ%đú5<-úŰŕř ÓM"!(h˙÷ýű˜)h8ˆBŃH(`ô 8@ĐiF Ş˙÷Śü˜(Đ H8@´Đţ÷“üŤçŒCpC ROM not found.¸ľ˙÷Iţ(IĐjF! ˙÷ţ("LÚ#[ŕ0" IđŒů•Hh™qHh™HqHIx x€€ÉÉÉCI xÉÉ CI xIC™ˆqHx€ÓHh˙÷Oű™ˆ`/Ú"! ˙÷Œűŕ™#[Ŕ0"˙÷ű¸źźGäg0g8\Đ_†CÁ(ˆCŢ_dCPCľ˙÷ăý(!ĐjF! ˙÷šý(ۘJy`Ay J`€y J‰p!@ JÉp!@ Jŕ#pI@@ p°źG8\Đ_†CÁ(ˆCŢ_řľ&O˙÷Źý(CĐ !I%=p70ˆBúŰjF! ˙÷Zý(LÚ#[ŕ0"Iđćř–HJh™qHh™HqHx™€€ˆq˜xyŇŇCq˜/…`Ú"! ˙÷őúŕ™#[Ŕ0"˙÷„úřźźGŕäg0g8\Đ_†CˆCđ´8O8J9j `–‰%3L.SŇŁ›][ŸD/7>W SŠ BŃՉ-ÜŠ63CŰC‹BŃiсщ) ÜщIaZ ŕ%K˜BŃ$H!ŕ!сňç!ÉŔC ‚P‚Š CŕK™BŃH•ŕ!ŕK™BúŃH!‘ŕK™BóŃPh(Е`ŕh(Аh8`HŕH8bH€#‰CđźpG!`Q`‘Ń‚Q‚őç`g¨C€ @0&@  HKh˜BĐ Hx(Đ H!‚ I ‰C‰II‰€#CpG¨C0vC C“B0ӄF‹ĐR)Ó xp@I‹÷уŃ:Ó°´¸É¸Ŕ:űŇ°ź 2ÓÉŔűŇ ŕÉp Cp ƒp ĂpôŇŇÓ xpI@RůŇ`FpG CC›Ń‹XƒPűŃpGR‹\ƒTűŃpGŔâ˙/áËY@ÉÂP@€ ´KŃđôřRšBüŮ#‘BŇŰ‚BĐR‘BůÓ[A‰‚BřŃ źZ@P@€Y@ÉpGGGGG G(G0G8G C’фF0´ LĺŕŔÉ“C+@ůĐ˙#ŕ @pBúŃ0ź`FpG xpI[*ůŃpGŕ2x+űŃ x1p2+ůŃpGŔâ˙/áKŃđ™řRšBüŮ#‘BŇŰ‚BĐR‘BůÓ[A‰‚BřŃpGźFC€ŃÓˀÉŔŃůŇŇ Óŕ ŇxxŔŃ[IR÷Ň gFpG„FƒĐRÓp@ƒůŃ:Ó C C  Ŕ:üŇŇӁTRüŇ`FpGxG0°á`B @â @ŕ €ŕ €ŕ €ŕ  á!€ŕ‚Qŕ€R B0°á`BaB˙/á„F C›Ń Ó°´Lĺ€É;ťC+@рŔ÷Ň°źŇÓ xpI@+ ĐR÷Ň`FpG°ź Ňńçp@RűŇ`FpGxGŕ-é˙-éŕNâ<ŕĺâ  áŔŸĺ\ă˙/ć €Divide by zero˙ď˙/áď˙/á ă ăď˙/á4ŸĺŔ ă ď,ŸĺPáŔ $ŸĺPáŔ ŸĺPáŔ   á˙/á ă’Ęĺ˙/á3 ăüŸĺüŸĺąƒá°Óá°8Ăá°Óကă°Ăáď°Óá€Ŕă°Ăá°Ăá˙/á˙/áČ1Ÿĺ ă´Ăá ă˛Ăá ă°Ăá ă°Ăáe  ăŔ ă ă"ŕă°Ăá" áă°ĂႠ áŔ\âő˙˙ ă˛Ăá  ă Ŕ ă ă°Ăá ă°Ăá°Óá⢠ á/‚áŔ\âő˙˙ ăŔ ă ă°Ăá ă°Ăá°Óáâ  á €áŔ\âő˙˙Ü$ŠĺŕŠĺ˙/áŸĺ<č€âĺ° Ááĺ}Ď ă°0ÁáŔ\âü˙˙ĺ° Áá}Ď ă°@ÁáŔ\âü˙˙ĺ° Ááĺ° Áá ĺ°@Ááĺ°0Ááĺ}Ď ă°PÁáŔ\âü˙˙ĺ° Áá˙/ሟĺ°Áá˙/á ă ăş Ááś ÁᲠÁáž ÁáâĺÓ˙˙ë ăXŸĺ°Ááď˙˙ë ăďďTS4xVÍŤ¨ě0 ŠF¨ě¨ě hnz°Z~hžŤŽş€Žş2 ŔÄ0;.Yk ú Râçü˙˙đ áT;h;h;h;Ü;Ü;T; T; €= €= €=<<<<<€=€=€=Ě<Ě<Ě<Ě<Ě<Ě<" =ţl=˙H=˙˙˙˙T; óO-éŸĺ<˙˙ëŁŸĺłŸĺ0 áč4Šĺ ăřŸĺ + ă­˙˙ëđŸĺ* ăŞ˙˙ëčŸĺčŸĺ* ăŚ˙˙ë˝čěŠĺđŠĺ) ăHÓĺ áAâôŠĺIÓĺBâ‘çřŠĺ ă*@ë ă/@ëGÓĺ˙Pă ŔOâŃçăŔüĘĺ€Ÿĺă|ŸăxŸäŠĺtŸĺœŠĺŕ ă ă, ă‚˙˙ë`Ÿĺ- ă˙˙ë ă  á‚. ă{˙˙ëHŸĺ  ăx˙˙ë@Ÿĺ@Ÿĺĺäšĺ4Šĺ4ŸĺPŠĺ,ŸĺTŠĺ(ŸĺXŠĺ$Ÿĺ\Šĺ ă„”ŠĺGÓĺ•Oâ ‘ä2á ű˙˙ZŕâB^Šâĺ°č…čđ áă˙?ëëđO˝č˙/á˙˙˙pD-逡Ÿĺč$šĺ bâ(ë` á ă4@â 0 ă ”ä”ä€ŕP’äP†äQâű˙˙0Sâö˙˙č$šĺëpD˝č˙/áXCP€ ` €€w Ô9`„9@Ä9,C ¨BČB4CŠâx‘č0ƒŕ@„ŕP…ŕ`†ŕxč„4šĺ0ƒŕ„4Šĺx4šĺ0ƒŕx4Šĺđ áđL-é` áŒ ŸĺŒ°Ÿĺ–ĺZ˙˙ë  ăź@Oâ ”ä”äP–äP‚äQâű˙˙Pâ÷˙˙č$šĺß˙˙ëT0ŸĺI ăÓäŔ áEţ?ë@„â ăů˙˙ ýëđL˝č˙/áxxxxŔŔŔŔ˝ h>P`@Ŕ¨: ;;,'€t,Cô2\+ŕ˙€p˙ ăhŸĺ€ĺń ă´Áဠă°Áá ă˛Áá´Áá¸ÁáźÁá°Áá˛Áá´Áá¸ÁáźÁáđ áĂ ă`Ěĺđ áĂ ăbĚĺđ áĂ ăcĚĺđ áĂ ădĚĺđ áĂ ăeĚĺđ áĂ ăhĚĺđ áĂ ăiĚĺđ áĂ ălĚĺđ áĂ ămĚĺđ áĂ ă€â €ápĚĺđ áĂ ărĚĺđ áĂ ă`âsĚĺđ áĂ ătĚĺđ áĂ ăuĚĺđ á ă` ‚âÁçđ áĂ ăxĚĺđ áĂ ăyĚĺđ áĂ ă|Ěĺđ áĂ ă}Ěĺđ áĂ ă€Ěĺđ áĂ ăĚĺđ áĂ ă„Ěĺđ á ă`Ńĺđ á ăbŃĺđ á ăcŃĺđ á ădŃĺđ á ăeŃĺđ á ăhŃĺđ á ăiŃĺđ á ălŃĺđ á ămŃĺđ á ăpŃĺ€âđ á ărŃĺđ á ăsŃĺ`âđ á ătŃĺđ á ăuŃĺđ á ă` ‚âŃçđ á ăxŃĺđ á ăyŃĺđ á ă|Ńĺđ á ă}Ńĺđ á ă€Ńĺđ á ăŃĺđ á ă„Ńĺđ áwóŮäńŸçxF¨FŘFG8GhG˜GčG H(?¨?(@¨@(A¨A(B˜?Á(Mţ˙ó˙3ÁÎ"o{ó˙3ÁÎ"o{ó˙3ÁÎ"o{ó˙3ÁÎ"o{˙˙˙ŞŞŞUUU˙˙˙ŞŞŞUUU˙˙˙ŞŞŞUUU˙˙˙ŞŞŞUUU˙˙˙ŞŞŞUUU˙˙˙ŞŞŞUUUďď˙ZŒçJœ˙ďďďZc­˙˙˙ŞŞŞUUUçďÖĆތk„)˙˙˙ďZc­˙˙˙ZŒçJœ˙˙ g×gŒU F˙˙­€€ˇ%)Y˙°ZŒçJœ˙ďďďZc­ď˙ޢ­˛„B÷Î˙Îk˙{œ˙ďU˙R…ďď˙ZŒçJœ!˙˙˙œľ˙1”˙˙˙÷ÎsŒJ!!œ˙˙ŢďĆs˙cR)˙˙˙缼{))B˙˙˙÷ďu)k˝˙˙˙÷ÎsŒJ!!œ˙˙ŢďĆs˙cR)˙˙˙缼{))BĽÖ˙çď˙ތZ˙˙˙÷ÎsŒJ!!œ˙ĆĆ˙kk˙c˙˙˙ďBď{))B˙÷ďȐˆ„PDB˙˙˙ĽĽ˙RR˝Ľ˙˙˙ĽĽĆRRŒZ˙˙˙­ľ˝Zk{!B˙˙˙Ľ­˝RZ{9˙˙˙Ľ­˝RZ{9˙˙˙Ľ­˝RZ{9˙˙˙­ľ˝Zk{!Bď÷˙Îľ­Ć!)9˙˙˙”Î÷9˙J˙˙˙˙­„Z9ďďď­ĽœkZZBÖÖ猥ľBRk˙˙˙ĽĽÖRR­„˙˙˙˙ç„˙RBZ˙˙˙÷ďÎ÷ޜ÷ľk˙˙˙˙˙f!B˙R˙˙˙ŞŞÖUU­„˙˙˙˙ç„˙RBŒ˙˙˙˙Ό÷œZ„R˙˙ƒ˙Ľ>sB3 ĚĚ˙wx˙#5Á Z˙˝ÄńM`Ÿ) ˙˙˙ŞŞŞUUUâ˙ŃŠ˙‰Q˘H%˙´´˙GG€˙ň°ÖĂMŁ[j÷˙cĆÎBs{!Ŕ á˙ŕăź%Ÿĺ ăă€ă€ă€ă€ă € ă €@　。ä‘âë˙˙ ăhŸĺ* ă>ř˙ë`Ÿĺ  ă;ř˙ë ă  ă8ř˙ëLŸĺ¤  ă5ř˙ë ă ă´Áá ă´Áá0Ÿĺ¸Áá@âşÁáâ´ĺ ă¸ ÁáŸĺ°ĺŔĺ ă´ Áá,âŕă˛ÂářŸĺ°Âá ă¸ÂáěŸĺě$Ÿĺ ĺ˙/á ăşĘĺ´ĘĺľĘĺśĘĺˇĘĺ¸Ę呠ăťĘĺ˝Ęĺ ă ăžÁáP-é"ëŘëü ăžĘĺ˙ ăżĘĺŔĘĺëP˝čđ áŕ-ĺťÚĺpö?ëşÚĺŻö?ëľÚĺľö?ë´ÚĺÉö?ë¸ÚĺŢö?ëˇÚĺ÷?ëśÚĺ÷?ëëđäŕ-ĺžÚĺÜö?ëżÚĺńö?ëŔÚĺőö?ëŕä˙/á@-ĺ ăL â = ă@ŸĺPă   á1 €â@Ňä@„á˛@Áŕ0Sâú˙˙@ä˙/á˛Áŕ0Sâü˙˙@ä˙/á                  đ@-éBJRZbjrz‚Š’š˘ŞśÂÎÖâîö "&.B1.07,ęˆ Ÿĺŕă°ÂဠŸĺ°ŇáTŸĺ\ â0âń’ç™Pă@0˙/á™PăźĎ00˙/á˛Ďá$0ĺ˙/á ă Ÿĺ˛á ‚âŸĺRá 0˙/áŢź DP`lŒ  ă ă Ÿĺ0Ÿĺ܀âŔâŔ‘äŔ€äPáű˙˙:đ‚âěđO-é@ ăP ă¤ ăBë ă ă €âAâ˛Ŕဠă°Ŕá ă¸Ŕá  ăĚŸĺ€âü€ĺł ăź‹â ă´ËᙠăşËá ă €â¸Ë᠀Ÿĺ Ÿĺc ăœpŸĺę@DâśAĆá™ĺ€ŕ á˜ĺŠë`€â˛ĆáśÖá Păü˙˙ŞśÖá Păü˙˙şă P… ` ăĹ  \ ăE  X —ĺPăŕ˙˙:  ă¸ËáŔŠâđO˝č đ á ˜”0@-造ăS ă…ĺ" ă¸Ĺá ăâşĹá ăâIâôŸĺô Ÿĺ0 áŔ ă ŕ ă˛ŕÁŕŔŒâ \ă˛ŕĂŕú˙˙ş0 ăŔ á€ŕ  á Î á0ƒâ Să˛ŔÁŕ÷˙˙ş(Ŕ ă  á°0Äá0â˛0Äáâ Qă@@„âô˙˙ş ăAâ ă°Ŕá˛Ŕá ă´Ŕáo ă°Ĺá´Ĺá  ă…ĺ0€˝č!Ce‡xV4ŕ-ĺ$ ă2 áXŔŸĺ ă€$‚ŕŕŕŕâŽŕ ážŕœáâ€Qă˛ŕÂŕ÷˙˙şPăđ ă$ŸĺŔ€ŕ?Ŕ âŒŔ áźŔ‘á€â@Pă˛ŔÂŕ÷˙˙şđä,,0 ă °á ĄRႠ ‘ü˙˙:Qá0ŁŕA 2ᢠ ů˙˙ áđ áŕ-é˙-éŕNâ<ŕĺâ  áŔŸĺ\ă đ ć €Divide by zero!"!!"!"!!""!!"!""""!"!!""!!"!""""!!!!!!""""!"!!"!!!!!!!"!!""!!"!!!!!!!"""""!!"!!!!!!!!!!!!!0CFGNINTENDOxG[ď?ęxGbô˙ęxGDő˙ęxG\ň?ęxGZô˙ęxGü˙ęxG\ô˙ęxG ý˙ęxGý˙ęxGżý˙ęxGeô˙ęxGČô˙ęxGqô˙ęxG‘ő˙ęxGËő˙ę€XâŮTńšW”ôšĺ@€XâŮTńšW”ôšĺ@€XâŮTńšW”ôšĺŮäŮä€áX áŒXâŮTńšW”ôšĺ$  á%Č á âB.ŠâŕâĄő’瀀XâŮTńšW”ôšĺX… XâŮTńšW”ôšĺ2âT…â˙ă1ƒă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ2â1ƒăTEâ˙ă1ƒâ1ă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺŮä˙Xâ\…ကXâŮTńšW”ôšĺ0 ă@”ŕ2ƒ#D„#@€XâŮTńšW”ôšĺŔŮäŮäČá~Úĺ âB.ŠâŕâĄő’çŔŒâÚĺ âB.ŠâŕâĄő’çXâŮTńšW”ôšĺ'ŕ1âp—ŕ2ƒ#!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ%Č á â+ŠâŕâĄő’çL á€€XâŮTńšW”ôšĺXE XâŮTńšW”ôšĺe\ á2âT…â˙ă1ƒă2ƒeT á@€XâŮTńšW”ôšĺe\ á2â1ƒăTEâ˙ă1ƒâ1ă2ƒeT á@€XâŮTńšW”ôšĺŮä˙TâX…ကXâŮTńšW”ôšĺ0 ă¤L°á2ƒ#€@„#L á@€XâŮTńšW”ôšĺ€$Úĺă ƒÚĺPă ƒĘI€ @€XâŮTńšW”ôšĺŮäŮä€áh áŒXâŮTńšW”ôšĺ$  á&Č á âB.ŠâŕâĄő’瀀XâŮTńšW”ôšĺh†â€€XâŮTńšW”ôšĺ2âd†â˙ă1ƒă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ2â1ƒădFâ˙ă1ƒâ1ă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺŮä˙hâl†á€€XâŮTńšW”ôšĺă0 ăE„@”ŕ2ƒ#@€XâŮTńšW”ôšĺŃŮŕ‰ŕ€€XâŮTńšW”ôšĺ'ŕ1âp—ŕ2ƒ#!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ&Č á â+ŠâŕâĄő’çL á€€XâŮTńšW”ôšĺhF XâŮTńšW”ôšĺfl á2âd†â˙ă1ƒă2ƒfd á@€XâŮTńšW”ôšĺfl á2â1ƒădFâ˙ă1ƒâ1ă2ƒfd á@€XâŮTńšW”ôšĺŮä˙dâh†á€€XâŮTńšW”ôšĺđ(á0 ăd@ áă2ƒEÄă@€XâŮTńšW”ôšĺăŃŮŕ‰@€H€€XâŮTńšW”ôšĺŮäŮä€áx áŒXâŮTńšW”ôšĺ$  á'Č á âB.ŠâŕâĄő’çx‡â€€XâŮTńšW”ôšĺx‡â€€XâŮTńšW”ôšĺ2ât‡â˙ă1ƒă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ2â1ƒătGâ˙ă1ƒâ1ă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺŮä˙xâ|‡á€€XâŮTńšW”ôšĺ ăăâăD„ QăD„R〠Tă€"@”ŕ 2â2ƒ#1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺă€ă€@Tŕ 2â2ƒ31ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺăŃŮŕ‰@€H€€XâŮTńšW”ôšĺ'ŕ1âp—ŕ2ƒ#!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’çx‡âL á€€XâŮTńšW”ôšĺxG XâŮTńšW”ôšĺg| á2ât‡â˙ă1ƒă2ƒgt á@€XâŮTńšW”ôšĺg| á2â1ƒătGâ˙ă1ƒâ1ă2ƒgt á@€XâŮTńšW”ôšĺŮä˙tâx‡á€€XâŮTńšW”ôšĺ˙D$â 2ƒă@€XâŮTńšW”ôšĺăŃŮŕ‰@€H€€XâŮTńšW”ôšĺŮäŮä€á á|ŠĺŒXâŮTńšW”ôšĺ$  á'Č á âB.ŠâŕâĄő’çxG XâŮTńšW”ôšĺ|šĺ€â|Šĺ€€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç  á2â€â˙ă1ƒă2ƒ  á âB.ŠâŕâĄő’çŔ€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç  á2â1ƒă@â˙ă1ƒâ1ă2ƒ  á âB.ŠâŕâĄő’çŔ€XâŮTńšW”ôšĺŮä'Č á âB.ŠâŕâĄő’çŔ€XâŮTńšW”ôšĺ1â2ƒă@€XâŮTńšW”ôšĺăŃŮŕ‰@€H€€XâŮTńšW”ôšĺ|šĺ'ŕ1âp—ŕ2ƒ#!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’çxGâL á€€XâŮTńšW”ôšĺ|šĺ@â|Šĺ€€XâŮTńšW”ôšĺ2âD„â˙ă1ƒă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ2â1ƒăDDâ˙ă1ƒâ1ă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺŮäL á€€XâŮTńšW”ôšĺ2â2#â@€XâŮTńšW”ôšĺ˙XâT…á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙Xâ˙âP…á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙XâT…á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙Xâ˙âP…á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙XâT…á@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç˙Xâ\…ကXâŮTńšW”ôšĺ˙XâP…á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙Tâ%T…á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙Tâ&T…á˙\Ĺă@€XâŮTńšW”ôšĺ˙Tâ˙âP…á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙Tâ'T…á˙\Ĺă@€XâŮTńšW”ôšĺ˙Tâ˙âP…á@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç˙TâX…ကXâŮTńšW”ôšĺ˙Tâ$T…á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙hâ˙â`†á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙hâd†á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙hâd†á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙hâ˙â`†á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙hâd†á@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç˙hâl†á€€XâŮTńšW”ôšĺ˙hâ`†á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙dâ%d†á˙lĆă@€XâŮTńšW”ôšĺ˙dâ˙â`†á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙dâ&d†á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙dâ'd†á˙lĆă@€XâŮTńšW”ôšĺ˙dâ˙â`†á@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç˙dâh†á€€XâŮTńšW”ôšĺ˙dâ$d†á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙xâ˙âp‡á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙xât‡á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙xâ˙âp‡á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙xât‡á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙xât‡á@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç˙xâ|‡á€€XâŮTńšW”ôšĺ˙xâp‡á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙tâ%t‡á˙|Çă@€XâŮTńšW”ôšĺ˙tâ˙âp‡á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙tâ&t‡á˙|Çă@€XâŮTńšW”ôšĺ˙tâ˙âp‡á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙tâ't‡á@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç˙tâx‡á€€XâŮTńšW”ôšĺ˙tâ$t‡á@€XâŮTńšW”ôšĺ%  á'Č á âB.ŠâŕâĄő’瀀XâŮTńšW”ôšĺ% á˙â'Č á âB.ŠâŕâĄő’瀀XâŮTńšW”ôšĺ&  á'Č á âB.ŠâŕâĄő’瀀XâŮTńšW”ôšĺ& á˙â'Č á âB.ŠâŕâĄő’瀀XâŮTńšW”ôšĺ'  á'Č á âB.ŠâŕâĄő’瀀XâŮTńšW”ôšĺ'Č á˙ â âB.ŠâŕâĄő’瀀XâŮTńšW”ôšĺÚĺ‚Úĺŕ ƒÚĺPă ƒĘI€ @€XâŮTńšW”ôšĺ@€Hâřę$  á'Č á âB.ŠâŕâĄő’瀀XâŮTńšW”ôšĺ˙Dâ@€XâŮTńšW”ôšĺD á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙Dâ@€XâŮTńšW”ôšĺD á@€XâŮTńšW”ôšĺ˙Dâ@€XâŮTńšW”ôšĺD á@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’çL á€€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕ@”ŕ0á2â!ŕă2ƒ˙Dâ@€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕD”ŕ0á2â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕ@”ŕ0á2â!ŕă2ƒ˙Dâ@€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕD”ŕ0á2â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕ@”ŕ0á2â!ŕă2ƒ˙Dâ@€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕD”ŕ0á2â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç$ŕL”ŕ0á2â!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕ@”ŕ0á2â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙âđ(á˙ŕă€!$ŕ@´ŕ0á2â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ áđ(á˙ŕă€!$ŕ@´ŕ0á2â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙âđ(á˙ŕă€!$ŕ@´ŕ0á2â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ áđ(á˙ŕă€!$ŕ@´ŕ0á2â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙âđ(á˙ŕă€!$ŕ@´ŕ0á2â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ áđ(á˙ŕă€!$ŕ@´ŕ0á2â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç  áđ(á˙ŕă€!$ŕ@´ŕ0á2â!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ˙âđ(á˙ŕă€!$ŕ@´ŕ0á2â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â$ŕ@Tŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕDTŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â$ŕ@Tŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕDTŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â$ŕ@Tŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕDTŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç$ŕLTŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕ@Tŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â2#â#?°á$ŕ@Ôŕ2ƒ# 2#â˙Dâ1ƒ!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ á2#â#?°á$ŕ@Ôŕ2ƒ# 2#â˙Dâ1ƒ!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â2#â#?°á$ŕ@Ôŕ2ƒ# 2#â˙Dâ1ƒ!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ á2#â#?°á$ŕ@Ôŕ2ƒ# 2#â˙Dâ1ƒ!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â2#â#?°á$ŕ@Ôŕ2ƒ# 2#â˙Dâ1ƒ!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ á2#â#?°á$ŕ@Ôŕ2ƒ# 2#â˙Dâ1ƒ!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç  á2#â#?°á$ŕ@Ôŕ2ƒ# 2#â˙Dâ1ƒ!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ˙â2#â#?°á$ŕ@Ôŕ2ƒ# 2#â˙Dâ1ƒ!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ2 ă@ŕ1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ2 ăDŕ1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ2 ă@ŕ1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ2 ăDŕ1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ2 ă@ŕ1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ2 ăDŕ1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç2 ăLŕ1ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ2 ă@ŕ1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â0 ă@4ŕ1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ0 ăD4ŕ1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â0 ă@4ŕ1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ0 ăD4ŕ1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â0 ă@4ŕ1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ0 ăD4ŕ1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç0 ăL4ŕ1ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ@ ă1 ă@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â0 ă@”á1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ0 ăD”á1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â0 ă@”á1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ0 ăD”á1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â0 ă@”á1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ0 ăD”á1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç0 ăL”á1ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ0 ă@”á1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â$ŕTŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕTŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â$ŕTŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕTŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ˙â$ŕTŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕTŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ'Č á â+ŠâŕâĄő’ç$ŕ Tŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ$ŕTŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺăg €€XâŮTńšW”ôšĺ|Ěĺ â-ŠâĄ’ç,XŃçȌâ,ŃçȌâ|ĊĺT…áX áŔ€XâŮTńšW”ôšĺ㠐‰âŔ€XâŮTńšW”ôšĺŮäŮ唀á â-ŠâĄ’焊吉ŕŒXâŮTńšW”ôšĺăa ‰âŔ€XâŮTńšW”ôšĺ% á|ĚĺČLâ|Ċĺ â-ŠâĄ-’ç,ÂçȌâ  á,ÂçQăÇ ŒXâŮTńšW”ôšĺŮä$ŕL”ŕ0á2â!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ„šĺIŕ ă|ĚĺČLâ|Ċĺ â-ŠâĄ-’ç,ÂçȌâ  á,ÂçQ㨠 â-ŠâĄ’焊吉ŕŒXâŮTńšW”ôšĺ　XâŮTńšW”ôšĺ@€Hâ|Ěĺ â-ŠâĄ’ç,˜ŃçȌâ,ŃçȌâ|Ċ唉á â-ŠâĄ’焊吉ŕŒXâŮTńšW”ôšĺă›˙˙‰âŔ€XâŮTńšW”ôšĺ㐉âŔ€XâŮTńšW”ôšĺ ŮäŮä„šĺIŕ”‚á|ĚĺČLâ|Ċĺ â-ŠâĄ-’ç,ÂçȌâ  á,ÂçQăf  â-ŠâĄ’焊吉ŕXâŮTńšW”ôšĺŮä  áđ(á˙ŕă€!$ŕ@´ŕ0á2â!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ„šĺIŕ ă”˙˙ęă­˙˙ €€XâŮTńšW”ôšĺ|Ěĺ â-ŠâĄ’ç,hŃçȌâ,ŃçȌâ|Ċĺd†áh áŔ€XâŮTńšW”ôšĺăJ˙˙ ‰âŔ€XâŮTńšW”ôšĺăł˙˙ ‰âŔ€XâŮTńšW”ôšĺ& á|ĚĺČLâ|Ċĺ â-ŠâĄ-’ç,ÂçȌâ  á,ÂçQă ŒXâŮTńšW”ôšĺŮä$ŕLTŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ„šĺIŕ ăO˙˙ęăh˙˙€€XâŮTńšW”ôšĺă˙˙‰âŔ€XâŮTńšW”ôšĺă}˙˙‰âŔ€XâŮTńšW”ôšĺŮä  á2#â#?°á$ŕ@Ôŕ2ƒ# 2#â˙Dâ1ƒ!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ„šĺIŕ ă&˙˙ę Ůä$  áëŔ€XâŮTńšW”ôšĺ|Ěĺ â-ŠâĄ’ç,xŃçȌâ,ŃçȌâ|Ċĺt‡áx áŔ€XâŮTńšW”ôšĺ%( á˙ â$  áv뀀XâŮTńšW”ôšĺ' á|ĚĺČLâ|Ċĺ â-ŠâĄ-’ç,ÂçȌâ  á,ÂçQă° ŒXâŮTńšW”ôšĺŮä2 ăLŕ1ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ„šĺIŕ  ăëţ˙ęŃŮŕ|šĺ(!ŕ‘ŕ|Šĺ0á2â "ŕă2ƒŔ€XâŮTńšW”ôšĺ'˜ á â-ŠâĄ’焊吉ŕ@€XâŮTńšW”ôšĺŔŮäŮäČá$  á âB.ŠâŕâĄő’çŒXâŮTńšW”ôšĺŮä0 ăL4ŕ1ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ„šĺIŕ( ăťţ˙ę Ůä‰ëL áŔ€XâŮTńšW”ôšĺ|Ěĺ â-ŠâĄ’ç,ŃçȌâ,HŃçȌâ|ĊĺL á 0âP† áƒ;€áŔ€XâŮTńšW”ôšĺ%( á˙ âoëL á€€XâŮTńšW”ôšĺ ă€Ęĺ@€XâŮTńšW”ôšĺ ââĄ á  á$€á|ĚĺČLâ|Ċĺ â-ŠâĄ-’ç,ÂçȌâ  á,ÂçQă8 ŒXâŮTńšW”ôšĺŮä0 ăL”á1ƒ@€XâŮTńšW”ôšĺ„šĺIŕ0 ăsţ˙ęŃŮŕ|šĺ(!ŕx‘ŕ0á2â "ŕă2ƒŔ€XâŮTńšW”ôšĺ|tŠĺ€€XâŮTńšW”ôšĺŔŮäŮäČá â+ŠâŕâĄő’çL áŒXâŮTńšW”ôšĺ|Ěĺ â-ŠâĄ’ç,˜ŃçȌâ,ŃçȌâ|Ċ唉á â-ŠâĄ’焊吉ŕŔ€Hâ ă€Ęĺ@€HâËęŮä$ŕ Tŕ0á2â 2#â!ŕă2ƒ€€XâŮTńšW”ôšĺ„šĺIŕ8 ă0ţ˙ę ăĐĎĺȏĺăřO- ÄŁŸĺÄłŸĺ,ęF.Šâř‚č¸Ÿĺ°Ńá˙ â ⏚ĺ!ŕ଩ĺˆ#ŸĺRăřO˝˙/# ă> ă°5Âá: ă˛5Âá`ŕâ ă  hŸ˙/<â<3 Ŕ°Šĺ  ă4#ßĺ ‚Ră  $#Ďĺ ă,Ÿ˙/ ă Ÿ˙/áëŇ˙˙Źšĺč"ŸĺPăä"Ÿ RâŘ"ĺßŔ  ă˜ŠĺĽëĐBßĺ4ă  ă ăď4ă@ ů˙˙ ¨šĺ€â¨ŠĺFŠâřčşÚĺxâşĘĺ¤šĺ€ˆŕâ”Šĺ ăœôšĺ¤šĺ€ˆŕ˜šĺâ˜ŠĺGQăœôšEťÚĺźĘĺŔâ”ÄŠĺœôšĺ¤šĺ€ˆŕ˜šĺâ˜ŠĺQăœôšEŔâ”ÄŠĺœôšĺťÚĺ€ă şÚĺxâ€ăşĘĺ‚Úĺ€ă‚Ęĺ  ă€ˆŕ ă˜ŠĺŔâ”ÄŠĺGö˙ꤚĺ @ ŕŔâ”ÄŠĺœôšĺ¤šĺ€ˆŕ˜šĺâ˜Šĺ™QăœôšE†ĎOâ”ÄŠĺ šĺ€â Šĺœôšĺş$Úĺ âPă ˜šĺšÚĺPá@ă ‚Úĺ€ă‚Ęĺ¤$šĺˆšĺ€ŕˆŠĺ‘Úĺă â  ă@ŕŒšĺŕ:‚Úĺ€ă‚ĘĺÚĺ  áŒŠĺ‚Úĺă’Ú’Ę€$Úĺă ö˙ Úĺ‚Úĺŕö˙ ŮĺvRă  ƒ$Ę  ă€$Ęĺă@  ÁăH  Á ăP  Á ăX  Áă`  Áâ@  ă‚Ęĺ„šĺIŕ á|ĚĺČLâ|Ċĺ â-ŠâĄ-’ç,ÂçȌâ  á,ÂçQăú  â-ŠâĄ’焊吉ŕXâŮTńšW”ôšĺPFPFh>P01‰/Á/˙ â˙ \ă‚J€ăńŸ"ę 3Ü-ä- :ô-ü-. . : : : : : : :.TA`AlAxA„A :AœA¨A´AŔAĐAÜAěAřA :B B,B8BDBPB\B : : : : : : : : :BBBBBBBBBBBBBBBB@56d6ź677 :477¨7Ŕ78 : : : : : : : : : :ě- : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :ţ \ă(ŸUŃWđ QĘLâůęţ \ăŸUÁWđ QĘLâüęRead from OAM. Wrote to OAM. ˙ â˙ \ăî˙˙J€ăńŸęô2Œ-- :°-ź-Ä-Ě- : : : : : : :Ô-<@H@T@`@l@ :x@„@@œ@¨@ź@Č@Ř@ä@ :A AA$A0AËĚă ŔŒŕ ăˌ €ăź‚á Ŕăˌ⼂áđ áÉLâT!ŸĺŔLâ ňçŇĺt Ÿĺ>ËĚă ŔŒŕ ăˌ €ăăź˘á˛Âá ŔăÁă+‚â°Âá˛Âáđ áxxxxŒŒŒŒSN€tŔuŔuh>Ix^ Zď!`Ś@˘@Śř&ŘÔ9Ŕ_Ü9Đ_ô9ŕ_ü9đ_`ŕ?DDDD˙ ăđ áđ á@šĺ Ńçđ áDšĺ Ńçđ áHšĺ Ńçđ áLšĺ Ńçđ áPšĺ Ńçđ áTšĺ Ńçđ áXšĺ Ńçđ áŒăâÁĺTšĺ Áçđ áXšĺ Áçđ áĆÚĺĆĘĺâ Pă”Oäš4Šĺ¨OdOŠĺČÚĺşę : : : :đ á(;|;”; ;đ áâ ÄĘĺĹÚ偀á’ęâÉĘĺÇÚĺÇĘĺăÉÚĺ ăĹĘĹĘČĘČĘÄÚĺĹÚ偀áŕ-ĺ‚ëŕäŃ˙˙ę<đ; : :đ á ăđ â vę ăĆ˙˙ đ á(;ŕ=L<$<đ áÇÚĺÇĘĺ!ŕŕQăđ @-éU˙żë@˝čđ áČĘĺă˛˙˙ nOâ4ŠĺrOâPă$ Pă$ Pă$ Pă$ Pă$Šĺđ áâÚĺęáÚĺęŕÚĺęŢÚĺę ăâ  á€ŕ€ŕđ á(;ŕ<ř< :đ á ăĹĘÄĘÄšĺ9ęČĘĺ⌟ĺĺ…˙˙ę : =0= :đ áâ ÄĘĺ+ęČĘĺ Pă  C SĆĘĺv˙˙ę(;\=”; ;đ á?â ÄĘĺę(;ŕ=ř< :đ á(;ŕ= : :đ áŹC¸Ÿĺ9@-éä0äŹŸĺ<°č<č¤Ÿĺ<°č<č8€˝ččšĺô$šĺŕŕ@ŠĺDŠĺęčšĺAâô$šĺŕŕHŠĺLŠĺ„šĺIŕ â-ŠâĄ’焊吉ŕđ áčšĺô$šĺ€ŕŕ@ŠĺDŠĺHŠĺLŠĺî˙˙ęŸĺř$šĺ€ŕŕTŠĺč˙˙ęˆ?¤9Ä9ŕ 0PxŒ´ä h”źĐ8TxŹĚô0`| ¸ä  Pˆ¤Ěě 8Lt¤Ŕ@`Œ¸Ěü4PhˆŹŘôH¤Ěä 4 ` | ¤ Ô ě    8 P l „ ° Č  ŕ ü  4 P | ” °  Č ŕ ü  @ X t   ¨ Ä ŕ  $ @ X t  Œ ¤ Đ č  <X pœ´Ü0\„Źě(<PdxŒ ´ä@lœČ4pŹč$`œě(\ŒŔđ$T˜ČHˆČHœÜř0Lh„´Đđ ,Hh„´Ěě(Dd€°Ě0d”Čř<l„ŔÜ (lœüdlB€œDTl¨Äŕ$ X h P$€ œ ¸ ü  !(!d!„!Č!č!ř!0"X"ˆ"¨"¸"Ô"#<#T#¨#Č#Ř# $ $$ $Ô$Ź:¸:Ä:Đ:Ü:č:ô:Ü( : : : :ˆ8 ;;D+ĺbkŃÉ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙őđGî’ŕGđ@îŕ@>ŕBđEîoŕEńŮő>ŕB>RŕG>˙ęÁńŮ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ĂUÎíffĚ sƒ ˆ‰ÜĚnćÝÝٙťťgcněĚÝܙŸťš3>CLAS CHLOPI4 €0032ƒt˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. óÍĆ>˙ęŔúPę ŔúQęŔ1ţ˙Íb͛ >ęa>ŕ&>ę Ŕ>˙ę ŔÍđ͜Í:Í\ÍćÍóÍ ÍBÍS ú‚˙§(Ţú ŔOÍŕ>ęŔͧ ÍÓ ÍŽ Íż ÍÓ ÍŽ ÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔÍ|ÍĹÍr>ęÁ>xŕE>@ŕAŻŕ>ŕ˙>Óŕ@űÍ ÍvúÁˇ(ńŻęÁ́Ë VËw cËoÂÄËgÂŐË_ 9ËW -ËO ËG Ăú Ŕ<ţ >OÍŕĂú Ŕ<ţ >OÍłĂÍ ĂÍS ĚĹĂú Ŕţ(ţ(ţ(#ú Ŕţ("ţ(*ţ( *Í/ĂÍĹĂÍËĂ͘ĂÍ^ĂÍ÷ĂÍĂÍ#Ăú Ŕ=ţ˙ >OÍ|Ăú Ŕ<ţ >OÍ|Ă!>w# űÉ!6# ú6˙#6# öÉ! 6˙#6# ö6# úÉÍB͜ÍĹÉú ŔţČÍw Í ÍÓ úÁO> ‘O͜úÁOÍŽ úÁ<ţ 8>ęÁÉú Ŕţ ú ŔGÍ3 8 ř Í3 8 řÍ#@Íw  Í  úÍÓ úÁţ(=> ęÁúÁO> ‘ţ >O͜úÁOÍŽ ú Ŕţ 0<ę ŔÉú ŔţČŐĹúÁO ú Ŕţ ͟ Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  Ü{ę ŔÁŃÉĹú Ŕţ ú ŔĆ GÍ3  úÍ3  úúÁO Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  é> ę ŔÁÉ>ę Ŕ>ęÁ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍŃ!ĐŔ*§ úaŔ*§ úúŔOúŔG>š >¸ >>ęŔÉ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍ- űÍŃúŔ=ęŔ Í3  úÍĹÉÍ-(ÍŃ>ęŔúŔć€(ěÍĹÉÍŃ>ęŔúŔć€Ę˜ÍĹÉ Í3  úÍuĘ,ÍŃúŔţÂúŔţĘ#>ę Ŕ>ęŔúŔć€(ÖÍĹÉĺŐĹúŔoúŔg #F+NxĄ<(,xą úŔęŔ͡ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔ$úŔţ(>ęŔÍŻ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔÁŃáÉĺŐĹú Ŕţ˙(!В@§(=ůÍ3 yę Ŕ!В@y§( řÍ3 ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕ>ęŔÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔú ŔO>˙ę ŔÍ|ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕţ(ţ(ţ(ţ( ţ($ţ((!pÍ(!€Í !Í! Í!°Í!ŔÍÁŃáÉÍćĺĹ~î˙" ů ôÁáÉĺŐĹú Ŕ!ů ţ(q! ţ(j!H ţ(c!p ţ(\!˜ ţ(U!Á ţ(N!Ň ţ(G!ę ţ(@! ţ (9!: ţ (2!b ţ (+!Ň &ĺŐĹ!ˆ ĺŐĹ!ŔĺŐĹ!Ú ĺŐĹ!ą ĺŐĹ!aŔ˛Ŕ*§ úÁŃáÉ Przewiń Wers Str. Roz. Wsz. Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlättern: Zeil Seit Kapt AlleDéfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Línea Página Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Línia Plana Cap. Tot www.rg.w.pl ĺŐĹúŔGúŔ<¸8Í-(ÍŃ>>ę Ŕ7 ęŔ>ę Ŕ§ÁŃá§ÉĺŐĹúŔţÂO úŔţÂO úŔţ(úŔţ ÍuÍŃúŔ>ę Ŕ7 =ęŔ>ę Ŕ§ÁŃáÉĺŐĹúŔG!Đx§(~#§ ÷ô˛Ŕ*§ úÁŃá§ÉĺĹ!€6# xą řÁáÉĺŐĹy!ţ(#!@‘ţ(!€’ţ(!Ŕ“ţ(!€@y§(=ů]T! ÁÍćP* úÍćP* úÍćP* úÍćP* úÁŃáÉ> ę>ęA!  y§( ĺ>""Ŕ " úáúN"úO">ęúŔćęAÉ> ę>ęA!  y§( *GúN¸ 6*GúO¸ .Ŕ * ú>ęúŔę!úŔćęAÍŃ Í3  úÉ> ę>ęA!    ž # ÷őúŔćęAńÉĺŐĹ! Á@6# xą ř!˛Ŕ~#§(Í÷ öÁŃáÉĺĹÖ o&MD)))  0úŔţ( 8 V#F#Í' yţ őzƒ_ÁáÉĺŐĹk&)}ćđo Á ÁĹË!Ë ÁĹ{ć§(Ë8Ë=öxśw#wyśw#wÁŃáÉđ˙ˇŕ˙Íćđ@ćŕ@É>‘ŕ@É>äŕGŕHŕIÉĺŐÍć!`˜Ŕ>đ" üÍćŔ" üŃáÉĺŐ!`˜ y§(=ů> ‘W>ÍćÍ'(Í'(Í'(éőy§ ńń!`˜QÍćÍ'(Í'(Í'(éŃáÉĺĹú‚˙§(,>˙ŕO!˜`>" xą ř€>" xą ř`>" xą ř>ţŕOÁáÉĹw#< ú 6# úÁÉ!˜>"< ű! ˜"< ű!@˜6ń# úÉ!ŕ™ 6ň# ú!š>("< ű! š "< űÉ́Ĺ> ŕđđđđ/ćË7G>ŕđđđđđđđđđđ/ć°Gú€˙¨ ę˙xę€˙>0ŕú˙ÁÉţ(Ż>˙ę‚˙ÉĹ>˙ŕ$ˆ xą ű>ŕ$ÁÉőđ@ć€(đDţ‘ ôńɇ‡‡Ć€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙@ióúA˙ć ů*âű ňɇ‡‡Ć€ęj˙kóúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęj˙k@óúA˙ć ů*âű ňÉ˙ď=ď=|˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=ŕ˙ď=˙ď=ď=˙ď=ď=ď=ď=<ď=ď˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙MBFONTMonospaced @@@@@@   ŕ ŕ @ŔŔŕ``@€ @€ @ @@  `@@ @@@@@ @ @@ŕ@ @ŕ@ @`@ @@@€€ŕ     ŕ@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ@@ @ @€@ ŕŕ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕ ŕ     ŕ      @     @ŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ     @@     ŕ    @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕ`@@@@@`€€@@@ ` `@ ŕ@ ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    @@@@@@ @€€  Ŕ  @@@@@@  ŕ   Ŕ    ŕ   ŕŕ  ŕ€€ŕ  ŕ Ŕ €€€ŕ€ŕ ŕ@`@@@     ŕ    @   ŕ   @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ @@@@@@@€@@ @@€`€ŕŕŕŕŕŕŕ@ €`€ @ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ   @ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€  @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ @€@    ŔŔŕŕ`@ŕ@@ @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ@@@@@@@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕ @ ŕ  ŕ   0@@@@@@ŕ€ŕ ŕ ŕ ŕ€ŕŕ ŕ ŕ @€@ ŕ Ŕŕ€€@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`@Ŕ@@@€ŔŔŔŕ€€       @€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕ€@ @€@@@€ ŕ @@@ŕ @ŕŕ`ŕ€ ŕ @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ  @ŕ ŕ @ ŕ ŕ `€ŕ ŕ  ŕ ŕ @ŕ ŕ @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕ @ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@ŕŔ  ŕ  Ŕ @ ŕŕ  €@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ  ŕ @ ŕ  ŕ  ŕ€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€ŔŔ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€@@@@@ €€€€ @@@@@ @  ŕ ŕ @ŕ   €@ŕ ŕ @ŕ  ŕ@ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ŕ ŕ ŕ€@  ŕ @  ŕ@   ŕ   ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ ŕ€€   ŕ ŕMBFONTVariable pitch €€€€€€  PPřPřPP x ř(đ ŔČ @˜ŕ  @° Đ€€@€€€€€@€@@@@@€@ŕ@ @ŕ@@€Ŕ€ @@@€€@     @@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ€€@@€ @€@ ŔŔ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕˆŘ¨ˆˆˆˆˆˆČ¨˜ˆˆŕ     ŕŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ      @ˆˆˆ¨¨¨P   @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕŔ€€€€€Ŕ€€@@@ Ŕ@@@@@Ŕ@ ŕ€@ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    €€€€€€@@@@@@€€€  Ŕ  €€€€€€€ř¨¨¨¨ŕ    @   @ŕ   Ŕ€ŕ   ` ࠀ€€ŕ€ŕ ŕ€Ŕ€€€Ŕ    ŕ    @ˆ¨¨¨P  @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ €€€€€€€€@@ @@€P ŕŕŕŕŕŕŕ`€€`€€`ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ  ¨@ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€P @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ@€€@HHŔŔđřP ü\T @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ€€€€€€@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕˆpPpˆŕ  ŕ  °€€€€€€ŕ€ŕ ŕ ŕ x„´¤´„xŕ ŕ ŕ$HH$ŕ Ŕx„´¤„x@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`Ŕ@@@@€   ŕ€€ĐĐPPPPP€€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕH$H€€€  (8€€€°ˆ 8ŕ ŕ(č @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ   @ŕ ŕ  @ ŕ ŕ P ŕ ŕ  ŕ ŕ  @ŕ ŕ  @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ ŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@@ŕpHHčHHp¨ˆČ¨˜ˆ€@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕPpˆˆˆp @ řˆ˜¨Čˆř€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€Ŕ@ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€€€€€@ @@@@ @@@@@ @ p` @ŕ    €@ŕ  ŕ @ŕ   ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ř¨¨ř@€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ  ŕ€€   ŕ ŕPŕ c€0h c˜”c,*fc’8Ę. "CHŁOPI" TOM IV "LATO" WŁADYSŁAW STANISŁAW REYMONT ROZDZIAŁ 1 I tak się ano było zmarło Maciejowi Borynie. Zaœ w chałupie zaspali Ÿdziebko z powodu niedzieli, jaże dopiero Łapa przebudził ich szczekaniem, bo tak ujadał, tak wył, tak ciskał się do drzwi, a kiej mu otworzyli, tak szarpał za przyodziewy i wylatywał obzierajšc się, czy za nim lecš, że Hankę jakby cosik tknęło. -Wyjrzyj no, Józka, czego ten pies chce. Poleciała za nim w dobrej myœle, swywolšcpo drodze. Doprowadził jš do ojcowego trupa. Wrzask ci straszny podniosła, zbiegli się wnet wszyscy na pole do starego, ale już całkiem widział się być zeskrzytwiałym, leżał na twarzy, jak był padł w skonania czasie, a rozkrzyżowany kieby w tym ostatnim dusznym i goršcym pacierzu. Zniesiono go do chałupy, probujšc jeszcze ratować. Ale na darmo poszły starunki, próżne już były wszelakie pomoce i zabiegi, trup ci to był jeno, zimny trup człowieczy. Srogi lament powstał w chałupie, Hanka rozkrzyczała się wniebogłosy, Józka z rykiem tłukła się o œciany, Witek buczał wraz z dziećmi, nawet Łapa wył i szczekałw opłotkach, tylko jeden Pietrek, co się był pokręcił tu i owdzie, wyjrzał na słońce i spać poszedł do stajni. A Maciej leżał na swoim łóżku, rozcišgnięty i sztywny, z rozdziawionš i uwalanš w ziemi gębš, podobien zgoła do zeschłej na słońcu grudy ziemi lebo pnia spróchniałego; w zesztywniałych garœciachzaciskał piach; zaœ oczy otwarte szeroko patrzyły z takim zachwyceniem, a tak kajœ daleko, jakoby w niebo już na œcieżaj wywarte. Ale taka straszna groza œmierci biła od niego i taka przejmujšca lutoœć, jaże go płachtš przykryli. Że zaœ w mig rozniesło się po wsi, to ledwie co słońce wyniesło się chyla tyla nad chałupy, a już ludzie lecieli na przewiady; raz po raz wchodził ktosik, unosił płachty, zazierał mu w oczy, przyklękał i pacierz mówił, zaœ drudzy łamišc rozpacznie ręce przystawali w żałobnej cichoœci, do cna w sobie struchleliz onej Bożej przemocy nad człowiekowym żywotem. Jeno te żałosne lamenty sierot nie œcichałyani na chwilę, roznoszšc się na całš wieœ. Dopiero kiej Jambroż nadszedł, wypędził wszystkich przed dom, a izbę zamknšł, by wespół z Jagustynkš i Jagatš, która się była przywlekła z tym ochfiarnym pacierzem, wzišć się do obrzšdzania umarlaka. Ochotnie on to zawdy robił i z niemałymi przekpinkami, ale dzisia było muczegoœ na sercu ciężko. -Tyla ano człowieczej szczęœliwoœci! -mamrotał rozdziewajšc zmarłego. -Kostucha, kiej się jej spodoba, ułapi cię zagrdykę, praœnie w pysk, zadrzesz giry na księżš oborę i oprzej się! Nawet Jagustynka była jakaœ markotna, bowyrzekła żałoœnie: -Tyrał się jeno chudziaczek po œwiecie, to lepiej, co i pomarł. -A juœci, bo mu to jaka krzywda była! -Ale i dobroœci też nażył niewiela. -Któż to jej zażywa do syta! Coby największy dziedzic, coby nawet sam król, a kłopotał, a zabiegał, a cierzpiał będzie. -Tyle jeno było jego, co głodu nie zaznał achłodu. -Co to głód, matko. Turbacje gryzš barzej wszystkiego. -Prawda, czym to sama nie praktyk! A jemuJagusia zapiekała do żywego mięsa, dzieci też nie żałowały. -Dzieci miał dobre i nijakiej krzywdy od nich nie zaznał -wtršciła Jagata przerywajšc głoœne modły. -Pilnujcie lepiej pacierza. Hale, żałoœcie wycišga za nieboszczyka, a uszów dobrze nadstawia na nowinki -warknęła Jagustynka. -Bo złe dzieci tak by się nie biadoliły. Posłuchajcie ano... -Bych się waju tylachna ostało po kim, to byœcie się do siódmego potu wydzierali nie żałujšc gardzieli. -Cichajta! Jagusia bieży! -przyciszył Jambroż. Jaguœ wnet wpadła do izby i stanęła w poœrodku kiej wryta, nie mogšc wykrztusić ani słowa. Właœnie byli Macieja przyodziewali w czystš koszulę. -Pomarli! -jęknęła wreszcie wtapiajšc w niego zestrachane, nieprzytomne oczy. Strach jš chycił za gardło i serce jakby się zakrzepło na lód, że ledwie dychać poredziła. -Nie wiedzieliœcie to? -pytał Jambroż łagodnie. -U matki spałam, a Witek co ino przyleciał powiedzieć. Nie żyje to naprawdę? -zapytała nagle, przystępujšc do niego. -Juœci, co nie do œlubu go rychtujem, a jenodo trumny. Nie mogła jeszcze zrozumieć, wsparła się o œcianę, gdyż się jej widziało, jakoby jš morzył ciężki œpik i zmora dusiła, a ona nie poredzi się przebudzić, jeno się kala cała w potach i w męce strachu. I co trochę wychodziła z izby i powracała nie mogšc oderwać oczów od trupa, i co trochęzrywała się kajœ uciekać, a ostawała, i co trochę leciała za dom, na przełaz i nic nie widzšcy patrzyła po polach albo siadała na przyŸbie wpodle Józki, która buczała dršc włosy i krzyczšc żałoœnie: -O mój tatulu jedyny! O mój tatulu! Juœci, co wszystko obejœcie i dom pełne były tych płaczów i lamentliwych szlochań,a ona tylko jedna, chocia się w niej trzęsłakażda kosteczka i jakieœ ciężkie bolenie spierało pod piersiami, nie puœciła ni jednej łzy, nie poredziła krzyczeć, a jeno chodziła błędna, œwiecšc oczami zapiekłymi w zgrozie. Szczęœciem, że Hanka wrychle się opamiętała i chociaż jeszczech popłakujšcy, a już dawała baczenie na wszystko i rzšdziła jak zwykle, że kiej przylecieli kowalowie, całkiem była ostygła. Magda wybuchnęła płaczem, a jeno kowal rozpytywał. Opowiedziała po porzšdku, jak się to stało.-Dobrze, co mu Pan Jezus dał lekkš œmierć!-szepnšł. -Tylachna wycierzpiał, to mu się należała. -Chudziaszek, na pole jaże uciekał przed kostuchš! -A z wieczora zaglšdałam do niego, to leżałse cicho jak zawdy. -I nie przemówił, co? -pytał tršc suche oczy. -Ani tego słowa, ogarnęłam mu pierzynę, dałam pić i poszłam. -I sam wstał! Może by jeszczech nie pomarli, żeby go kto pilnował -jęknęła Magda przez głębokie szlochania. -Jagusia sypiała u matki, bo stara ciężko chora, zawdy tak. -Tak już miało być, to i tak się stało! Tyla się nachorzał, jakże, toć więcej niŸli kwartał! A komu nie do zdrowia, to lepsza prędka œmierć. Trza Panu Bogu dziękować, co się już nie morduje -wyrzekł. -Juœci, a sami wiecie, co to zrazu kosztowały dochtory, co leki, a na nic poszło wszystko. -Bo jak kto na œmierć chory, temu nie pomogš dochtory. -Taki gospodarz, taki mšdrala, mój Jezu! -biadoliła Magda. -A mnie jeno żal, co Antek nie zdšżył do żywego. -Nie dzieciuch, to płakał nie będzie. O pochowku pilniej pomyœleć. -Prawda, a tu jakby na złoœć i Rocha nie ma. -Poredzimy se sami. Nie frasujcie się, już ja wszystko wyrychtuję. Odpowiadał kowal, któren chociaż twarz pokazywał frasobliwš, a w sobie cosik drugiego taił, gdyż niby to wzdychał, niby to żałował i łzy obcierał, a w oczy nie patrzył. Wzišł się Jambrożowi pomagać i ubiery ojcowe szykować, a długo myszkował w komorze pomiędzy motkami przędzy i w rupieciach, to po kštach szukał, to jaże na górę właził niby to po buty, które tam wisiały. Wzdychał jucha kiej miech, pacierze trzepał głoœniej niŸli Jagata i wypominał dobroœcie nieboszczyka,ale oczy mu cięgien szukały czegoœ po izbie, a same ręce lazły pod poduszki lebo we słomie łóżka chciwie bobrowały. Aż Jagustynka ozwała się kšœliwie: -Byœcie tam czego uschniętego nie naleŸli... a najdziecie, to trzymajcież, bo waju uciecze z garœci, œlizgie... -Kogo nie piecze, temu nie uciecze! -mruknšł i już szukał otwarcie, kaj jeno mógł, nawet nie baczšc na organistowego Michała, któren przyleciał zziajany po Jambroża. -ChodŸcie do koœcioła, przywieŸli do chrztów czworo dzieci. -Niech poczekajš, nie ostawię rozbabranego. -Wyręczę was, idŸcie, Jambroży -namawiałkowal, jakby chcšc się go pozbyć. -Ochfiarowałem się, to i zrobię. Nieprędko trafi mi się drugi taki gospodarz. Zrób w koœciele, co potrza, Michał, wyręcz mnie, a niech chrzestni ołtarz obejdš z zapalonymi œwiecami, to ci grosz jaki kapnie. Na organistę się uczy, a przy głupim chrzcie jeszcze usłużyć nie poredzi-ozwał się za nim wzgardliwie. Hanka przywiedła Mateusza, bych wzišł miarę na trumnę. -Jeno mu domowiny nie żałuj, niechta chudziak rozeprze się choćby po œmierci -powiedział Jambroż smutnie. -Mój Jezu, za życia to ciasno mu było i na włókach, a teraz i we czterech deskach sięzmieœci -szepnęła Jagustynka, zaœ Jagata przerywajšc pacierze jškała płaczliwie: -Gospodarzem se był, to i gospodarski pochówek miał będzie, a biedny człowiek tonawet nie wie, pod jakim płotem tę ostatnišparę puœci. Bych ci œwiatłoœć wiekuista! Bych ci... - zaniesła się znowu. A Mateusz jeno głowš pokiwał, odmierzył trupa, pacierz zmówił i wyszedł, a chociażto była niedziela, zabrał się wnet do roboty; wszelaki porzšdek stolarski znajdował się w chałupie, a suche dębowe deski już z dawna na górze czekały. Wnet ci wyrychtował warsztat w sadzie i robił poganiajšc ostro Pietrka przysłanego mu do pomocy. Dzień się już był wyniósł dawno, słońce œwieciło wesołe i palšce, że goršc zaraz od œniadania jšł przypiekać galancie; jaże wszystkie sady i pola jakby się z wolna pogršżały w tym rozbełkotanym, białawymwrzštku rozprażonego powietrza. Pomdlałe drzewiny poruchiwały niekiej listkami, kieby tym skrzydłem ptak tonšcy w spiekocie, œwišteczna cichoœć objęła całš wieœ, jedne jaskółki, co œwiegoliły zajadlej œmigajšc nad stawem kiej oszalałe, zaœ po drogach w szarych tumanach kurzawy jęły turkotać wozy i ludzie ze wsi pobliskich œcišgali ku koœciołowi, że co trochę ktosik zwalniał koni lub przystawał przed Borynami, kaj siedziała rozpłakana rodzina, pochwalił Boga i westchnšł żałoœnie, zazierajšc do œrodka przez wywarte drzwi a okna. Jambroż uwijał się i œpieszył aż do potu z obrzšdzaniem umarłego, już byli łóżko wynieœli do sadu i poœciele porozwieszali popłotach, gdy jšł wołać na Hankę, aby przyniesła jałowcowych jagód do wykadzenia izby. Jeno nie dosłyszała i ocierajšc te jakieœ ostatnie łzy, co same skapywały, cięgiem już patrzyła na drogę, spodziewajšc się leda chwila Antka. Godziny jednak przechodziły, a jego nie było, w końcu chciała już posyłać do miasta Pietrka na przewiady. -Konia jeno zmacha i niczego się nie przewie... juœci -tłumaczył Bylica, któren był właœnie nadszedł z Weronkš. -Przeciech urzęda cosik wiedzš? -Juœci... wiedzš... ale raz, co dzisia zamknięte, bo niedziela, zaœ po drugie, co się przez smarowania nikaj nie dociœnie. -Dyć już nie wstrzymam -skarżyła się przed siostrš. -Jeszcze się nim nacieszycie, jeszcze się wama da we znaki -syknšł kowal poglšdajšcna Jagusię, siedzšcš pod œcianš. -By ci ten zły ozór skołczał -mruknęła. -Po dybkach ciężš kulasy, to niełacno poœpieszać -dorzucił uršgliwie, zeŸlony daremnym poszukiwaniem pieniędzy. Nie odrzekła, wyglšdajšc znowu na drogę. Właœnie przedzwaniali na sumę i Jambroż zbierał się do koœcioła, przykazujšc Witkowi wysmarowanie sadłem Borynowychbutów, gdyż się tak zeschły, co nie sposób było wzuć mu je na nogi. Kowal wraz z Mateuszem ponieœli się kajœ na wieœ, a Weronka zabrawszy ojca i Hanczyne dzieci też poszła, w chałupie ostały się jeno same kobiety i Witek, któren ocišgliwie smarował buty, sielnie je nagrzewajšc przed kominem, a co trochę leciał spojrzeć na gospodarza lub na Józkę chlipišcš coraz ciszej. Na drogach ustał wszelki ruch, ludzie już przeszli do koœcioła, zaœ u Borynów zrobiło się całkiem cicho, tyle jeno, co przez wywarte drzwi a okna głos Jagaty, odmawiajšcej litanię za umarłego, roznosiłsię kiej to ptasie ćwierkanie wraz z kłębami jałowcowego dymu, jakim Jagustynka wykadzała izby i sienie. Pokrótce i nabożeństwo snadŸ się rozpoczęło, gdyż od koœcioła jęły się rozkršżać w przypołudniowej cichoœci œpiewy a organowe granie tym jakimœ górnym, dalekim, a słodkim trzepotem. Hanka, nie mogšc sobie nikaj naleŸć miejsca, poszła jaże na przełaz, bych odmówić pacierze. -I pomarli se ano, pomarli! -rozmyœlała żałoœnie, przesuwajšc ziarna różańca, ale pacierz jeno niekiedy przychodził na wargi,boć w głowie i sercu miała jakoby ten kołtun zwity zmyœleń przeróżnych a strachań niemałych. -Trzydzieœci dwie morgi, a paœniki, a las, a budynki, a lewentarze, tylachne gospodarstwo! -westchnęła ogarniajšc z luboœciš szerokie pola i ten cały œwiat Boży. -Żeby tak pospłacać i ostać na wszystkim! Być, jak ociec byli! -Pycha jš rozparła z nagła, hardo spojrzała w samo słońce, przeœmiechnęła się znaczšco i z sercem pełnym słodkich nadziei jęła szeptać słowa różańca. -Ale od półwłóczka nie ustšpię; pół chałupy też moje i tych krów mlecznych niepopuszczę z garœci -wyrzekła nieco żalnie. Zamodliła się znowu na długš chwilę, powłóczšc rozełzawionymi oczami po ziemiach, stojšcych we słońcu kieby w tej złotawej przyodziewie; wykłoszone, bujne żyta gmerały rdzawymi wisiorami, czarniawe jęczmiona polœniewały kiej ta woda głęboka, zaœ jasnozielone owsy, gęsto przerosłe żółtš ognichš, pławiły siętrzepotliwie w cichym, nagrzanym powietrzu. Jakiœ ptak wielgachny ważył się nad rozkwitłš koniczynš, co niby okrwawiona chusta leżała na skłonie wyżni.Kajœ niekaj boby tysišcami białych œlepiów stróżowały przy ziemniakach, a tu i owdziena dołkach lny niebieœciły się bledziuœkim kwiatem, niby te przymrużone od blasków dziecińskie oczy. Bardzo cudnie było na œwiecie, słońce ogrzewało coraz barzej i ciepło, sycone zapachem kwiatów, co tliły się nieprzeliczone we zbożach i wszędy, zwiewało z pól takš lubš, żywišcš mocš, jaże dusze rozpierało radoœciš i same łzy cisnęły się do oczów. -Œwiętaœ ty i rodzona! Œwięta -wyrzekła pochylajšc głowę. Sygnaturka zaœwiergotała w powietrzu kiejten ptaszek. -Za Twojš to sprawš wszyćko na œwiecie, mój Jezu kochany! Za Twojš! -szepnęła goršco bieršc się z powrotem do pacierza. Kajœ w pobliżu cosik zatrzeszczało, obejrzała się uważnie; pod wiœniami o płot pleciony wsparta stojała Jagusia, jakoœ smutnie wzdychajšca. -Że to ni minuty spokoju! -zabiadała Hanka, gdyż przypominki chlasnęły jš kiej te parzšce pokrzywy. -Prawda, dyć ona ma zapis! -przypomniała sobie. -Całe szeœć morgów! Złodziejka jedna! -Aż jš w dołku sparło ze złoœci. Odwróciła się plecami, jeno co już nie poredziła zebrać się na modlitwę, bo dawne urazy i żale opadły jš kiej te złe, rozszczekane psy. Południe już przechodziło, chude cienie jęły wypełzać spod drzew i domów, a we zbożach, co się Ÿdziebko kłoniły za słońcem, zagrały z cicha koniki polne, bšk też kajœ niekaj zahuczał i przepiórki odzywały się po swojemu. Ale upał wzmagał się coraz barzej i prażyłjuż niemiłosiernie. Suma się wnet skończyła i nad stawem jęły gęsto przysiadać kobiety do zezuwaniatrzewików, zaœ drogi tak się zamrowiły ludŸmi, wozami a gwarem, że Hanka œpiesznie powróciła do chałupy. Boryna już był całkiem wyrychtowany. Leżał w poœrodku izby, na szerokiej ławie,nakrytej płachtš i obstawionej płonšcymi œwiecami, juœci, co wymyty był, wyczesanyi ogolony do czysta, jeno na policzku miał długš zadrę od Jambrożowej brzytwy, zalepionš papierem. Ubier też miał wdziany co najlepszy: białš kapotę, którš se był sprawił na œlub z Jagusiš, portki pasiate i buty prawie całkiem nowe. W spracowanych, wyschłych rękach trzymał obrazik Częstochowskiej, pod ławšstała balia z wodš, bych przechładzać powietrze, zaœ na glinianych pokrywach dymiły jałowcowe jagody zapełniajšc izbę kieby tš mgłš modrawš, w której wynosił się straszliwy majestat œmierci. I leżał se tak paradnie w onej trupiej cichoœci Maciej Boryna, człek sprawiedliwyimšdry, chrzeœcijan prawy, gospodarz z dziada pradziada i pierwszy bogacz we wsi.Pod dachem ojców przyłożył se po raz ostatni głowinę strudzonš; kiej ten ptak na wyraju, nim weŸmie lot podniebny, a poniesie się tam, kaj od wiek wieka wszystkie odlatujš. Gotowy ci już był do pożegnań znajomków a powinowatych i gotowy do onej drogi dalekiej. Już mu się ano dusza korzyła przed sšdem Pańskim, a jeno ten jego trup lichy, ta człowiecza zewłoka, próżna żywišcego dechu, leżała jakby przeœmiechajšc się leciuœko wœród œwiateł, dymów i modłów nieustannych. A ludzie szli już a szli tym cišgiem nieskończonym; kto wzdychał żałoœnie, ktosię bił w piersi i modlił goršco, kto zaœ medytował kiwajšc smutnie głowš i obcierajšc tę ciężkš, żalnš łzę, że szmer 20\chlopĽTˆŠj ľA 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjˆiC ř }x}`X¸ŠjPcíĄcŽńc ,<c ť:ł!pacierzy, œciszone szlochy i pogwary wzdychliwe trzęsły się kiej te przejmujšcesišpania deszczów jesiennych. A ludzie wchodzili i wychodzili bez przerwy; szli gospodarze i komornicy, szły kobiety i dzieuchy, szli starzy i młodzi, całe Lipce tłoczyły się w izbie i w sieniach, zaœ do okien cisnęło się tyla dzieci i tak swywoliły, jaże Witek nie poredzšc ich rozegnać poszczuł psem, ale Łapa go nie posłuchał, trzymał się dzisiaj Józki, a niekiedy biegał dokoła chałupy i wył kiej ten głupi. Nad całš wsiš zaciężyła ta œmierć Borynowa; dzień był przeciek œliczny, rozsłoneczniony, pachnšcy zwiesnš i luby, że nie wypowiedzieć, a dziwny smutek owiewał chałupy i dziwna cichoœć zaległa wszystkie drogi. Ludzie chodzili osowiali, markotni a srodze strapieni, każdy jeno wzdychał żałoœnie, rozwodził ręce i zadumywał się nad człowieczš smutnš dolš.Wielu, którzy żyli z nieboszczykiem w przyjacielstwie, ostało przed chałupš, kaj już poniektóre gospodynie pocieszały Hankę, Magdę i Józkę, poczciwie popłakujšcwraz z nimi, a sielnie się wyżalajšc, nad sierotami. Jeno do Jagusi nikto nie przystępował z tym dobrym, pocieszajšcym słowem, juœci,co ta była niegłodna użalań się nad sobš, ale zawdy tak jš zabolało to opuszczenie, że uciekła do sadu i zaszywszy się w gęstwę, siedziała tam całe godziny nasłuchujšc jeno Mateuszowej roboty kole trumny. -Że to się jeszcze œmie pokazywać na oczy!-syknęła za niš wójtowa. -Poniechajcie! Nie pora na takie wypominki! -wyrzekła któraœ. -I niech jš tam Pan Jezus sšdzi -dodała Hanka łagodnie. -Wójt ta wasze docinki dobrze jej wynadgrodzi! -zaœmiał się kowal. Szczęœciem, że przysłali po niego od młynarza, gdyż wójtowa rozczapierzała się kiej indyczka, gotowa zrobić kłótnię. Kowal jeno gruchnšł rechocšcym œmiechem i poleciał, a one ostały, pogadujšc już mało wiele o różnoœciach, a coraz ciszej i senniej, jakby z tych ciężkich turbacji albo samego goršca, co już doskwierało zgoła nie do zniesienia. Parno się przy tym robiłoidziwnie duszno, nie powiał wiater bych najlżejszy, że ni jeden listek i ni jedno ŸdŸbło się nie zaruchało, a chociaż przeszło już spory kawał czasu od południa; to jednak słoneczny war lał się jeszcze żywym ogniem i tak przypiekał, jaże œciany płakały żywicš i więdły pomdlałe chwasty i kwiaty. Ryk się naraz wydarł przecišgły i tęskliwy;jakiœ chłop prowadził krowę po drugiej stronie stawu. -Pewnikiem do księżego byka! -ozwała się Płoszkowa gonišc oczami krowę, szarpišcš się na postronku. -Młynarz do niego jeszczek lepiej ryczy, jeno co przez złoœć! -podjęła Jagustynka, ale żadnej już się nie chciało mówić. Siedziały rozczapierzone kieby te kwoki w piasku, ledwie już dyszšc z goršca. Rozbierał je upał, cichoœć i ten płakliwy, nieustajšcy głos Jagaty modlšcej się przy umarłym. Dopiero kiej przedzwonili na nieszpory, rozeszły się do domów, a Hanka posłała zakowalem, bych szedł z niš do proboszcza ugodzić się o pogrzeb ojcowy. Witek rychło powrócił, ale sam. -Hale, kiej się bojałem przystšpić, bo Michał se siedzš z dziedzicem u młynarza ipijš arbate -powiadał zziajany. -Z dziedzicem? -A juœci, przeciek go znam! Arbate se pijš i placek pojadajš, dobrze widziałem. A ogierystojš w cieniu i jeno kulasami przebierajš. Zdziwiła się temu, ale po nieszporach, nie doczekawszy się kowala, ogarnęła się œwištecznie i poszła z Magdš na plebanię. Proboszcza nie było na pokojach, choć wszystkie drzwi i okna stały powywierane;przysiadły czekać, ale po jakimœ czasie dziewka powiedziała, że ksišdz w podwórzui kazał je zawołać. Siedział se w cieniu pod płotem, a w poœrodku podwórza, kole niezgorszej krowiny, którš chłop trzymał krótko na postronku, kręcił się z rykiem tęgi, srokaty byk, że ledwie go parob utrzymał na łańcuchu. -Walek! Poczekaj jeszcze, niech nabierze większej ochoty! -krzyknšł proboszcz i wycierajšc spoconš łysinę, przywołał do siebie kobiety i jšł wypytywać o wszystko, pocieszać i krzepić miłosiernie, a kiej go zagadnęły o pogrzeb i koszty; przerwał imostro i niecierpliwie: -O tym potem. Nie zdzieram skóry z ludzi. Maciej był pierwszym we wsi gospodarzem, to i pogrzeb musi mieć nie lada jaki. No, mówię, nie lada jaki! -powtórzył groŸnie, po swojemu. Za nogi jeno go obłapiły, nie œmiejšc się już w niczym przeciwić. -Ja wam tu dam! Widzicie ich, zbereŸniki! -krzyknšł na organiœciaków, zazierajšcych spoza płotów. -Cóż, jak się wam podoba mój byczek, he? -Œlicznoœci! Lepszy od młynarzowego! -przytakiwała Hanka. -Tak mu do mojego, jak wołu do karety! Przyjrzyjcie mu się! -podprowadził je bliżej, klepišc z luboœciš byka, któren rwałsię już do krowy jak wœciekły. -Co za kark!A jaki grzbiet, jakie to ma piersi! Smok, niebyk! -wołał, jaże przysapujšc z radoœci. -Juœci, jeszczem takiego nie widziała. -He, prawda! Czysty holender, trzysta rubli kosztuje. -Tylachna pieniędzy! -dziwowały się zdumione. -Ani grosza mniej! Walek, puszczaj go... ostrożnie ino, bo krowa nietęga... Od jednego razu pokryje... Pewnie, że drogi, ale biorę tylko po rublu i dwadzieœcia groszy postronkowego, żeby się Lipce dochowały porzšdnych krów. Młynarz się gniewa na mnie, ale już mi obmierzły te koty, jakie macie po jego stadniku. Trzymajże, gapo, krowę przy samym pysku, bo ci się wyrwie! -wrzasnšł na chłopa. -No, to idŸcie z Bogiem -zwrócił się do kobiet, widzšc, że przywstydzone odwracały się Ÿdziebko na stronę. -A jutro eksporta do koœcioła! -wołał jeszcze za nimi, bioršc się pomagać chłopu, że to krowy nie mógł utrzymać. -Podziękujesz ty mi za cielę, będzie, jakiegoœ jeszcze nie widział. Walek, a przeprowadŸ go, niech się przechłodzi, chociaż co tam takiemu smokowi znaczy jedna mucha! -przechwalał. Kobiety zaœ poszły do organisty, boć to i z nim też było trza się godzić z osobna o pogrzeb, ale że organiœcina przyjęła je kawš, przy której się nieco zagwarzyły, tobyło pod sam zachód, i już bydło spędzali zpastwisk, kiej powróciły do chałupy. Przed gankiem stojał pan Jacek z Mateuszem i pykajšc fajeczkę godził go do rznięcia drzewa na Stachowš chałupę. Mateusz jakoœ nie bardzo był rad, bo się wykręcał. -Drzewo porznę, niewielka obrada, ale czy chałupę postawię, a bo ja wiem?... Może kaj we œwiat pójdę... Cni mi się już we wsi... Bo ja wiem, co pocznę... -mówił spoglšdajšc na Jagusię, dojšcš krowę pod oborš. -Z rana skończę trumnę, to się jeszcze rozmówimy -dokończył prędko i poszedł. A pan Jacek wszedł do nieboszczyka i mówił długi, serdeczny pacierz obcierajšc rzęsiste łzy. -By chociaż synowie wdali się w niego -wyrzekł potem do Hanki. -Dobry to był człowiek i prawy Polak. Był z nami w powstaniu, przystał do partii dobrowolnie i gnatów nie żałował. Widziałem go przy robocie. A zmarnował się przez nas... Przekleństwo cišży nad nami... -gadał jakbydo siebie, a chociaż nie rozumiała wszystkiego, to jednak z wdzięcznoœci za dobre słowa wspominek podjęła go za nogi.-Dajcie spokój! Takim człowiek jak i wy! -zakrzyczał gniewnie. -Głupia! dziedzic nie œwięty! -popatrzył jeszcze na Borynę, zapalił od œwiecy fajeczkę i wyszedł nie odpowiadajšc na powitanie kowala, któren był właœnie wchodził do sieni. -Coœ harny dzisiaj! Dziadak jucha! -rzekł zanim z przekšsem, ale że był jakiœ rozradowany, to przysiadł do żony i jšł szeptać. -Dobra nasza! Wiesz, Magduœ, dziedzic szuka zgody ze wsiš. Namawia, cobym mu pomagał. Juœci, co musi się nam dobrze okroić. Jeno ani mrumru, kobieto, o wielgie rzeczy idzie. Zajrzał do zmarłego, pokręcił się tu i owdzie i na wieœ poleciał, wycišgajšc chłopów do karczmy na naradę. Zmierzch się już był czynił, zorze ostygły kiej te ordzewiałe blachy przysypywane popiołem, że jeno niekajœ co się ta œwieciła jakaœ chmurka nabrana złocistš œwiatłoœciš zachodu. A kiej się już do cna zrobił wieczór i pokończyli gospodarskie obrzšdki, to cała rodzina znowu się zebrała przy zmarłym. UBorynowego wezgłowia było coraz widniej od œwiec jarzšcych, Jambroż raz po raz obcinał knoty i œpiewał z ksišżki, a za nim powtarzali wszystkie, popłakujšc niekiej naprzemian i biadolšc. Drudzy zaœ, sšsiedzi, że w izbie było ciasno i zaduch, to przyklękali na dworze, pod oknami i cišgnęli tę długš i żałosnš nutę litanii, jaże się widziało, co wszystek sad œpiewa. Noc się z wolna œcišgała na œwiat, więc już do cna przycichło, gdzie spać się kładli, po sadach bieliły się poœciele i chałupy gasły jedna po drugiej, jeno co kokoty piały jakoœ niespokojnie, a taka parna i duszna cichoœć stanęła, jakby się miało na odmianę. Do póŸna w noc œpiewali przy Borynie, a kiej się rozeszli, ostał jeno Jambroż i Jagata, bych już czuwać do rana. I œpiewali zrazu rozgłoœnie, alej kiej ustałwszelki ruch i zwaliła się niezgłębiona cisza nocy, wnet jšł ich morzyć œpik, tęgo wodzšc za łby, że wycišgali coraz ciszej i mamrotliwiej, nie przecykajšc nawet wtedy, kiej Łapa przychodził i z cicha skamlšcy polizywał nasadlone buty nieboszczyka. Prawie o samym północku gęsta ćma przywaliła ziemię, pogasły gwiazdy, schmurzyło się całkiem i jakby jeszcze barzej œcichło, że tylko niekiedy zatrzęsło się jakieœ drzewo i posypał się cichuœki, lękliwy szmer albo wydarł siej skšdciœ głos jakiœ dziwny, ni to krzyk, ni to huk, nito wołanie dalekie, i przepadał też nie wiadomo kaj... Wieœ leżała w głębokim œpiku i jakby na samym dnie ciemnicy, tylko jedna Borynowaizba œwieciła blado w tej mrocznej topieli, a przez wywarte okna widniał Maciej leżšcy wœród żółtych œwiateł, owiany dymami kadzideł niby tym modrawym obłokiem. Jambroż z Jagatš, wsparłszy sięo niego głowami, zadrzemali już na dobre, chrapišc, jaże się rozlegało. Zaœ ta letnia, krótka noc przechodziła szybko, jakby się jej kajœ œpieszyło zdšżyć, nim pierwsze kury zapiejš, œwiece też dopalały się posobnie i gasły niby te oczy strudzone patrzeniem w umarłego, iż na œwitaniu ostała jeno co najgrubsza, migocšc się kiej to złote ostrze. Aż szary, przemglony œwit, zwlókłszy się leniwie z pól, zajrzał do izby, prosto w Borynowš twarz, która jakby się Ÿdziebko ożywiła, jakby się budził z ciężkiego snu i nasłuchujšc tych pierwszych œwiergotań pogniazdach, patrzał skroœ poczerniałych powiek w dalekie jeszcze zorze wschodów. Œwit już gęstniał roztrzšsajšc się kieby ta zamieć œniegowa. Niebo zajaœniało jak płótno na bielnikach, gdy je słońce przygrzeje, z pól powiało chłodem, staw westchnšł kolebišc się sennie, a spod mrocznych próchnic nocy jawiły się obrazy borów, kieby te czarne chmury wynoszšce się ze ziemi, zaœ poniektóre drzewiny, samotnie stojšce, puszyły się czubami w rozbielonym powietrzu niby pęki czarnych piór; już nawet przyleciał pierwszy wiater, zatarmosił sadami i jšł przedmuchiwać we œpišce pod przyŸbami. Ale jeszcze mało kto przecknšł i ozwierał oczy. W słodkim doœpiku leżało wszystko lenišc się Ÿdziebko, jak to zwyczajnie bywapo œwięcie czy jarmarku. A wrychle i sam dzień się podniósł, jeno cojakiœ mgławy i smutny, słońca jeszcze nie było, ale skowronki już przedzwaniały swoje pacierze, głoœniej zabełkotały wodyiporuszyły się zboża bijšc chrzęstliwymi kłosami o miedze i drogi, już niegdzie po zagrodach rwały się tęskliwe beki owiec, kajœ znowu jazgotliwie zagęgały gęsi, to koguty się wydzierały rozgłoœnie, gdzie nawet wołania się rozlegały, skrzypy wrótni, końskie rżenia, ruch i skrzęt wstawań, że cała wieœ się budziła imajšc się z wolna pracy codziennej, jeno u Borynów wcišż było jeszcze cicho i spokojnie. Zaspali ano z onych smutków i ciężkich turbacji, jaże na dwór roznosiły się chrapania. Wiater buchał co trochę w otwarte drzwi a okna i tłukł się po izbach œwiszczšc przecišgle i na darmo rozwiewałnieboszczykowi włosy i targał œwiatłem ostatniej œwiecy. Nie poruszył się juœci Boryna, nie przecknšł, nie porwał się do roboty ni drugich do niej zapędzał, leżał se martwy,cichy, na kamień już zakrzepły i na wszystko już głuchy. Wiatr już z niemałš mocš zawiał i rymnšł w sad, że wszystko wokół jęło się chwiać,szeleœcić, trzšchać, kołysać i jakby zaglšdać w Borynowš sinš twarz; patrzył w niego dzień mgławy, zaglšdały rozchwiane drzewa, zaœ one wysmukłe, gibkie malwy kiej dzieuchy chyliły się przezokna w pokłonach głębokich, a ze dworu raz po raz wpadała z brzękiem pszczoła, to motyl leciał wprost na œwiatło, to jaskółka zbłšdziła œwiergocšc lękliwie, to niesły się muchy, przypełzały żuczki i wszelaki Boży stwór, a wraz z nimi spływał do izby cichy brzęk i szum, i trzepot, i ćwierkania, kieby ten jeden głos żywej, serdecznej żałoœci: -Pomarł! Pomarł! Pomarł! I co jeno żyło, trzęsło się, łkało i zanosiło, jakby w przytłumionym; srogim lamencie; aż œcichło z nagła i trwożnie, wiater ustał, wszystko przytaiło dech i padło na twarz w proch ziemi, bo oto ze œwitowych szaroœci wzeszło słońce czerwone i ogromne, wyniesło się nad œwiat, ogarnęło go władnym, żywišcym okiem i skryło się w skołtunione chmurzyska. Poszarzało na œwiecie, a nie wyszło i Zdrowaœ, jšł sypać drobny, ciepły deszcz rzęsistymi kroplami, że wnet wszystkie pola i sady rozdzwoniły się sypkim, nieustajšcym szmerem. Ochłodło znacznie, zapachniały drogi, ptakizaczęły œpiewać z całej mocy, a w tej szarej, rozdrganej kurzawie, jaka przysłoniła œwiat, piły spragnione zboża, piły liœcie pomdlałe, piły drzewa, piły wyschnięte gardziele strug i ziemie spieczone, piły długo i z luboœciš, dyszšc jakby z dziękczynieniem. -Bóg zapłać, bracie deszczu! Bóg zapłać, siostro chmuro! Bóg zapłać! Właœnie ten deszcz zacinajšcy przebudził Hankę œpišcš pod samym oknem, że się pierwsza zerwała na nogi. Pobiegła z krzykiem do stajni. -Pietrek! Wstawaj! Deszcz pada! Koniczynę trza lecieć kopić, bo na nic przemięknie! Witek, wałkoniu jeden, krowy wyganiaj! Nawsi już przepędzili! -wołała ostro wypuszczajšc z chlewów gęsi, które z radosnym gęgotem leciały taplać się w kałużach. Zajrzała do krów i œwinie wypędzała na podwórze, gdy przyleciał kowal; ułożyli, cobyło potrza kupić na jutrzejszš stypę, wzišł pienišdze i miał zaraz jechać do miasteczka, ale już z bryczki przywołał jširzekł cicho: -Hanka, dajcie mi połowę, to ni pary nie puszczę, żeœcie starego podebrali. Zróbmy po dobremu. Rozczerwieniła się kiej burak i krzyknęła porywczo: -A pyskuj sobie choćby przed całym œwiatem; widzisz go, sam gotów do złego, to myœli, co i drugie takie same. Jeno błysnšł œlepiami, poskubał wšsów i zacišł konie. Hanka zaœ wzięła się ostro do roboty, tyla bowiem gospodarka czekała na niš, że trzabyło dobrze kulasy wycišgnšć i głowić się niemało, bych wszystkiemu wydolić, toteż pokrótce, jak co dnia, rozlegał się po całym obejœciu jej głos rozkazujšcy. Borynie zapalili dwie nowe œwiece i przykryli go przeœcieradłem. Jagata mamrotała przy nim pacierze, przysypujšc raz po raz na węgliki jagód jałowcowych. Jagusia przyszła od matki dopiero po œniadaniu, ale że jš strachem przejmował nieboszczyk, to się jeno błędnie kręciła po obejœciu, często gęsto wyglšdajšc na Mateusza; któren przeniósł się z robotš naklepisko; kończył już trumnę i właœnie byłmalował na niej biały krzyż, kiej Jagna stanęła we wrotniach stodoły. Milczała spozierajšc trwożnie na czarne wieko. -Wdowaœ teraz, Jaguœ, wdowa! -szepnšł zewspółczuciem. -A juœci -odparła łzawo i cichuœko. Patrzał na niš poczciwie, zmizerowana ci była i blada kiej ten opłatek, a tak żałoœliwa, jak to pokrzywdzone dziecištko. -Taka to już człowiekowa dola -powiedział smutnie. -A wdowam! wdowam -powtórzyła i łzy napełniły jej modre oczy, a ciężkie wzdychy dziw piersi nie rozerwały, że uciekła za chałupę i nie baczšc na deszcz, płakała tam długo i tak rzewliwie, jaże jš sama Hanka sprowadziła do izby probujšc uspokoić a pocieszyć. -Płakaniem nie zaradzisz. Nama też nieletko, ale już tobie, si eroto, pewnikiem,co barzej ciężko -mówiła z dobroœciš. -Płacz płaczem, a rok nie przejdzie i zaœpiewam jej takiego chmiela nowego, co się wœcieknie -ozwała się po swojemu Jagustynka. -Nie pora na przekpinki -skarciła jš Hanka. -Powiedam szczerš prawdę, abo to nie młoda, nie urodna, nie bogata! Kijem się ĽTˆŠj ľA 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż Pc fŠc đZcJ+ cÉ8Ą0będzie musiała oganiać przed chłopami. Jagna nie odrzekła, Hanka zaœ wyniesła w opłotki żarcie la prosišt i wyglšdała na drogę. -Co się tam stało? -myœlała strapiona. -Mieli go puœcić w sobotę, a tu już poniedziałek i ani widu, ani słychu. Ale nie było czasu na frasunki, bo musiała pomagać kopić resztę siana i wszystkš koniczynę, gdyż deszcz rozpadał się już nadobre, nie przestajšc ani na chwilę. Zaœ wkrótce po południu nadszedł proboszcz z organistš, przyszli braccy ze œwiatłem i ludzi zebrało się też coœ niecoœ,włożyli Borynę do trumny, Mateusz zabił jškołkami, ksišdz odprawił modlitwy, skropiłwodš œwięconš i powieŸli go, z cicha przyœpiewujšc, do koœcioła, kaj już Jambroż bił we dzwon żałobny. A kiedy wrócili z eksporty, to w chałupie widziało się tak jakoœ pusto i strasznie cicho, jaże Józka buchnęła płaczem, a Hanka ozwała się do Jagustynki oprzštajšcej izbę: -Chociaż od tyla czasu trupem był jeno, a zawdy czuć było gospodarza w chałupie. -Antek wróci, to i gospodarz będzie -przypochlebiała stara. -Bych jeno prędko powrócił -westchnęła tęskno. Ale że szare, wilgotne przesłony obtulały ziemię i deszcz padał nieustannie, to obtarła łzy, westchnęła raz i drugi i dalejże poganiać swoich. -A chodŸcież, ludzie! Żeby pomarł i ten największy, to jak ten kamień w morze, głębokie, już go nikto nie wyłowi, a ziemia nie poczeka i trza kole niej robić. I powiedła wszystkich za przełaz do okopywania ziemniaków, jeno Józka ostała pilnować dzieci, a i bez to, co była jakaœ chora i nie mogła się jeszcze utulić w żałoœci, Łapa też przy niej warował nieodstępnie i ten Witkowy bociek, któren stojał w ganku na jednej nodze kieby na stróży. Zaœ deszcz nie przestawał ani na chwilę, padał drobny, gęsty i ciepły, że ustały œpiewać ptaki, a wszelaki stwór przyległ wcichoœci, cały œwiat z wolna oniemiał i jakby się zasłuchał w ten trzepot rosisty, brzękliwy i nieustanny, a jeno kajœ niekaj zawrzeszczały gęsi, taplajšce się po sinych, spienionych kałużach. Dopiero o samym zachodzie wyjrzało rozognione słońce i zapaliło czerwone ognie w rosach i kałużach. -Pogoda na jutro pewna! -powiedali, œcišgajšc, z pól. -Niechby jeszcze padało, czyste złoto, nie deszcz. -Ziemniaki były już na ostatnich nogach. -A bo to owsów nie przypiekło! -Wszystkiemu pójdzie na zdrowie. -Żeby se tak popadał chociaż ze trzy dni -wzdychał któryœ. Jakoż i padał tak równo, rzęsiœcie i spokojnie do samej nocy, że z luboœciš wystawali pod chałupami, na przechłodzonym, pachnšcym powietrzu, zaœGulbasiaki skrzykiwały dzieuchy i chłopaków, bych lecieć za wieœ, na wyżnie,palić sobótkowe ognie, gdyż to była wigilia œwiętego Jana, ale co ćma była i plucha, tomało kto dał się pocišgnšć, że tylko kajœ niekaj co tam pod lasem rozbłysnšł jakiœ słaby ogieniek. Witek już od zmroku przyniewalał Józkę, aby z nim leciała na Sobótki, ale mu powiedziała żałoœnie: -Nie polete, co mi tam zabawy, co mi tam już wszystko... Dyć ino zapalim, przeskoczym ogień i przylecim -prosił goršco. -SiedŸ w chałupie, bo powiem Hance! -zagroziła. Ale poleciał i powrócił dopiero po kolacji, głodny i utytłany w błocie jak nieboskie stworzenie, gdyż deszcz nie ustawał ani nachwilę i padał przez całš noc, aż dopiero przestał nazajutrz o dużym dniu, właœnie kiedy już ludzie cišgnęli na żałobne nabożeństwo. Słońce się jednak nie pokazało; œwiat się był omglił szarawš kurzawš, w której jeszczek barzej rozzieleniły się pola i sady, a wody wlekły się niby te srebrnawe przędziwa. Powietrze było rzeŸwe, chłodnawe i pachnšce, rosy kapały obficie za leda powiewem, ptaki darły się kieby oszalałe, psy ujadały wesoło przeganiajšc się po drogach wraz z dziećmi, a wszelaki głos leciał górnie i radoœnie, nawet ziemie,opite wodš i nabrzmiałe mocš, zdały się wrzeć niepowstrzymanym rostem. Zaœ w koœciele ksišdz odprawił żałobnš wotywę i wraz z proboszczem słupskim i organistš, zasiadłszy naprzeciw siebie w ławach przed wielkim ołtarzem, jęli wycišgać łacińskie pieœnie. Boryna leżał wysoko na katafalku, obstawiony w biały las œwiec płonšcych, a dokoła klęczała kornie cała wieœ, zamodlona i zasłuchana w te długie, lamentliwe pieœnie, co nabrzmiewały niekiedy takim strasznym krzykiem, jaże włosy powstawały i bolesna lutoœć œciskała serca; to niekiedy cichły w przejmujšcych, żalnych jękach, aż dusze mdlały struchlałe i same łzy ciekły z oczów; albo też znowu podnosiły się jakieœ cudne i niebosiężne, kieby te głosy œpiewańjanielskich i wiecznej szczęœliwoœci, że naród wzdychał ciężko, obcierał oczy, a często gęsto i poniektóre płaczem buchały serdecznym. Cišgnęło się to z dobrš godzinę, a kiej skończyli, rumor powstał, podnosili się z klęczek i Jambroż jšł brać œwiece od katafalku i rozdawać je ludziom, ksišdz teżjeszcze przeœpiewał przy trumnie, okadził jš, aż zrobiło się niebiesko od dymów, skropił wodš œwięconš, wycišgnšł jakšœ nutę i ruszył ku drzwiom za krzyżem. A koœciół aż się zatrzšsł od krzyków, płaczów i szlochań, bo trumnę już brali co najpierwsi gospodarze i zanieœli na wóz, w półkoszki wymoszczone słomš, zaœ Jagustynka tajnie, bych księża nie spostrzegli, wraziła pod niš bochen chleba,obwinięty w czyste płótno, Pietrek zebrał krótko lejce, zacinał batem i obzierał się niecierpliwie na księży. Zajęczały żałobnie dzwony, wynieœli czarnechoršgwie, rozbłysnęły œwiatła, Stacho poniósł krzyż, a księża zaœpiewali: -„Miserere mei Deus ”. I straszna pieœń, pieœń œmierci załkała nad głowami smutkiem bezbrzeżnym i grozš. Ruszyli z wolna na topolowš drogę ku smętarzowi. Czarna choršgiew z koœciotrupem załomotała na wietrze kiej ten ptak straszliwy i poniesła się przodem, a za niš dopiero błyskał srebrzysty krzyż i otwierała się długa ulica brackich z zapalonymi œwiecami, i szli księża w czarnych kapach. Trumna jechała w poœrodku, ułożona na słomie wysoko, że jš cięgiem i wszystkie mieli na oczach, a tuż za niš wlekła się rodzina srodze zawodzšc płaczem i jękami,zaœ pobok i kaj gdzie kto wzišł miejsce, ciżbiła się cała wieœ, w niemałym smutku a cichoœci idšca. Że nawet chore i kalekie nie ostały w chałupach. Przemglone, szare niebo wisiało nisko, jakby wsparte na tych wielgachnych topolach, pochylonych nade drogš. Wszystkostojało bez ruchu, przygięte i kieby zasłuchane w te pieœnie żałobne, a kiedy powiał wiater i rozruchał pola i drzewa, toposypały się rosy niby tym żalnym, cichym płaczem, zaœ rozchwiane zboża kolebały się z wolna ciężkimi kłosami, chyliły się coraz niżej, jakby do nóg przypadajšc gospodarzowi w tym kornym, ostatnim pokłonie. Księża pieœń rozpłynęła się kajœciœ w powietrzu, że sroga cichoœć zwaliła się na dusze, jeno dzwony jęczały wcišż, biły ponurym głosem, wołały cosik w niebo pochmurne, ku lasom i w dale zamglone, skowronki œpiewały nad polami, wóz niekiejzaskrzypiał, szarpały się choršgwie, chlupało błoto pod nogami, a te bólne, sieroce płacze kwiliły nieustannie. -„Miserere mei Deus ”-zaœpiewał znowu proboszcz, przywtórzył mu słupski wraz zorganistš i kowalem, któren trzymał parasol nad dobrodziejami, gdyż deszcz z nowa pokrapiał. I œpiewali tak strasznie, tak rozpacznie i tak jękliwie, jaże łzy się cisnęły, zamierało serce, a oczy strwożone, oczy pobłškane w niemocy niesły się we œwiat i u tego nieba chmurnego żebrały zmiłowania. Twarze bladły, dusze jęły się zwierać w męce i luty dygot przejmował, że wzdychali coraz ciężej, a już poniektóryłzy obcierał, to szeptał pacierz posiniałymi wargami, w piersi się bił i kajał skruszony, zaœ wszystkich omroczył ciężki, beznadziejny smutek i przywaliła bezgraniczna żałoœć, że kiej te dymy gryzšce snuły się po nich bolesne medytacje i jęki zakrzepłe w trwodze. Jezu, bšdŸ nam grzesznym miłoœciwy! Jezu!O dolo człowiekowa, dolo nieustępliwa! A cóże sš te wszystkie znojne trudy? Cóże ten żywot człowieczy, co jako œniegi spływa bez œladu, że o nim nawet dzieci rodzone nie przypomnš? Żałoœciš jeno płakaniem jeno, cierzpieniem jeno... -I cóże sš one szczęœliwoœci, dobroœcie, nadzieje? Czczym dymem, próchnicš, mamidłem i zgoła niczym... A cóżeœ to ty sam, człowieku, który się puszysz, a dmiesz, a wynosisz hardo ponadwszelkie stworzenie? Tym wiatrem jeno jesteœ, co nie wiada, skšd przychodzi, nie wiada, po co się miecie, i nie wiada, kaj się rozwiewa... I ty się masz panem wszystkiego œwiata, człowieku?... A bych ci kto raje dawał -opuœcić je musisz. Bych ci kto wszystkie moce dawał -œmierć ci je wydrze. Bych ci kto rozum przyznał największy -próchnem ostaniesz. I nie przemożesz doli, mizeroto, nie przezwyciężysz œmierci, nie... Boœ ano bezbronny, słaby i płony jako ten listeczek, którym wiater żenie po œwiecie. Boœ ano, człowieku, w pazurach œmierci, jako ten ptaszek z gniazda podebrany, co se piuka radoœnie, trzepoce, przyœpiewuje, a nie wie, że go wnet zdradna ręka przydusi za gardziel i lubego żywota zbawi. O duszo, po cóż dŸwigasz człowieczego trupa, po co? Tak ci ano czuł naród, tak ci medytował i w sobie rozważał, a patrzył smutnie po ziemiach zielonych, włóczył tęsknymi oczami po œwiecie i wzdychał ciężko z onych niewypowiedzianych boleń, aż twarzekamieniały i dusze się trzęsły. Ale i to zarówno wiedzieli, co jedyna człowiekowa dufnoœć w Panajezusowej łasce, a jedyna ucieczka duszy w Jego œwiętym miłosierdziu. -„Secundum magnam misericordiam Tuam... ” Ciężkie, łacińskie słowa padały kiej grudy przemarzłej ziemi, j aże bezwolnie pochylali głowy, jakby pod nieubłaganš koœbš œmierci, ale szli niepowstrzymanie; szli kwardzi a zrezygnowani, szarzy i mocni kiej te głazy widne na miedzach, gotowi już na wszystko a nieulękli, ugorom i zarazem tym bujnym, okwieconym polom podobni, i tym drzewom równi w sile i kruchoœci -drzewom, w które piorun mógł trzasnšć leda chwila i w ręce œmierci podać, a one hardo pnš się ku słońcu i œpiewajš głębokš, radosnš pieœń życia... Szli wsiš całš ciżbišc się i przepychajšc, ale każden tak był zatopiony w smutkach, że jakby szedł sam w pustce niezmiernej i opuszczeniu, a każden zapatrzył się gdziesik i jakby widział przez oczy zaszklone łzami ojców swoich, dziadów i pradziadów, niesionych tam, na smętarz, już widny przez grube pnie topoli... Dzwony wcišż biły i ponura pieœń huczała coraz jękliwiej, smętarz już był niedaleko, wyrastał ze zbóż kępami drzew, krzyżów imogił, a zdawał się otwierać, kieby ten straszny, nigdy nie zapełniony dół, w któren z wolna a nie-powstrzymanie spływacały œwiat, że już niejednemu się widziało,jako w tym zadeszczonym powietrzu i ze stron wszystkich bijš dzwony, jarzš się œwiatła, czerniejš rozwiane choršgwie i płynš œpiewania, że z każdej chałupy wynoszš trumny, że wszystkimi drogami cišgnš żałobne pochody, a każden człowiekpłacze kogoœ, zawodzi, a tak szlocha, jaże wszystkie niebo i ziemia wzbiera żałosnym jękiem i spływa szmerem nieustannych, gorzkich jak piołun łez... Pochód już skręcał na dróżkę ku smętarzowi, kiej go dopędził dziedzic, wysiadł z powozu i poszedł pobok trumny w srogiej ciasnocie, gdyż dróżka była wšska, gęsto brzózkami obsadzona i zboża stały ze stron obu. A kiej księża skończyli œpiewać, Dominikowatrzymajšca się Jagny, zgarbiona i na wpół œlepa, zawiedła po swojemu: „Kto się w opiekę ”. Juœci, co przywtórzyli skwapnie i goršco, jakby czepiajšc się zestrachanymi duszami tej pieœni serdecznej. I już tak rozœpiewani, a pełni jakowejœ dufnoœci weszli na smętarz. Co najpierwsi gospodarze dŸwignęli trumnę,a nawet sam dziedzic jšł wspierać w poœrodku, i ponieœli jš żółtymi drożynami wskroœ okwieconych mogił, traw i krzyżów, za kaplicę, kaj w gšszczach leszczyn i bzów czekał już grób œwieżo wybrany. Straszne płacze i krzyki zatargały powietrzem. Choršgwie i œwiatła okoliły jamę głębokš, naród się skłębił i cisnšł spozierajšc trwożnie w ten dół żółtawy i pusty... A kiedy przeœpiewali jeszcze coœ niecoœ, proboszcz stanšł na kupie wywalonego piachu, odwrócił się i rzekł grzmišco: -Narodzie chrzeœcijański! Narodzie! Przycichło z nagła, jeno dzwony jęczały z oddali, a Józka, opasawszy ršczynami ojcowš trumnę zawodziła rzewliwie, na nicnie baczšc. Zaœ proboszcz pocišgnšł nosem z tabakiery, kichnšł raz i drugi, a potoczywszy załzawionymi oczami rzekł donoœnie: -Bracia, a kogóż to chowacie dzisiaj, kogo? „Macieja Borynę! ” -powiadacie. A ja wam mówię, że i pierwszego gospodarza, i poczciwego człowieka, i prawego katolika chowacie... Znałem go bowiem od lat i zaœwiadczam, jako żył przykładnie, Boga chwalił, spowiadał się i komunikował, a biedotę wspomagał. Mówię wam: wspomagał! -powtórzył ciężkodychajšc. Płacze jęły kwilić dokoła i wzdychy rwały się coraz gęœciej, gdy nabrawszy powietrzaozwał się znowu, jeno co żałoœliwiej: -I pomarł chudziaczek, pomarł! Œmierć go sobie wybrała, jako wilk wybieraze stada najtłustszego barana i w biały dzień na wszystkich oczach, a nikt mu nie przeszkodzi. Jako piorun bije w drzewo wyniosłe, że pada rozłupane, tak on padł pod srogš kosš œmierci. Ale pomarł nie wszystek! -jak mówi Pismo œwięte. Bo oto stanšł se ten wędrownik przed wrotami raju, puka i skamle żałoœnie, aż œwięty Pietr zapyta: -Któżeœ to i czego potrzebujesz? -Borynam z Lipiec i miłosierdzia Pańskiego proszę... -Tak ci to już braty dopiekły, żeœ się zbył żywota, co? -Wszystko powiem -rzecze Maciej -jeno ozewrzyjcie wrotnie, œwięty Pietrze, bych mnie ozgrzało choć Ÿdziebko Pańskie zmiłowanie, bom przemarzł na lód w onej tułaczce ziemskiej. Œwięty Pietr ozwarł nieco, ale nie puszcza go jeszcze i rzecze: -A jeno nie łżyj, bo tu nikogo nie ocyganisz.Mów, duszo, œmiało, czemuœ to uciekła ze ziemie?... A Maciej rymnšł na kolana, że to œpiewaniajanielskie dosłyszał i dzwonki, jakby na Podniesienie, a odrzecze z płaczem: -Prawdę powiem kiej na spowiedzi; a to nie poredziłem dłużej wytrzymać na ziemi, bo tam już ludzie jako te wilki nastajš na siebie, bo tam już jeno swary, kłótnie, a obraza boska... Nie ludzie to, œwięty Pietrze, nie boskie stworzenia, a jeno te psy wœciekłe i te swynie smrodliwe. I tak jest Ÿle na œwiecie, że i nie wypowiedzieć wszystkiego... Zaginšł wszelki posłuch, zaginęła poczciwoœć, zaginęło miłosierdzie, brat powstaje na brata, dzieci na ojców, żony na mężów, sługa na pana... nie uszanujš jużniczego, ni wieku, ni urzędu, ni nawet księdza... Zły zapanował w sercach, a pod jego przewodem rozpusta a pijaństwo, a złoœciekrzewiš się coraz barzej. Wszędy łajdus na łajdusie, a łajdusem pogania... Wszędy jeno chytroœcie, oszukaństwa, srogie uciski a złodziejstwa, że co masz, zgarœci nie popuœć, bo ci wydrš. Bych najlepszš łškę, a wypasš i stratujš. Bych chociaż tę skibkę, a z cudzego przyorzš. Byœ nawet kurę puœcił z obejœcia, przychwycš kiej te wilki. Kawałka żelaza nie przepomnij ni postronka, choćby były księże, bo nie przepuszczš i ukradnš. Gorzałkę jeno pijš, rozpustę czyniš i w służbie Bożej całkiem się opuszczajš, pogany te pieskie i chrystobije, że drugie Żydy, a stokroć poczciwsze i bogobojniejsze. -I to w lipeckiej parafii tak się dzieje? -przerwał mu œwięty Pietr. -Indziej też nie lepiej, ale już w lipeckiej najgorzej. A œwięty Pietr jšł w palce trzaskać, brwie srożyć, oczami toczyć i rzekł wytrzšchajšc pięœciš ku ziemi: -Takieœta to, Lipczaki? Takie! A zbóje obmierzłe, a poganiny gorsze od Niemców! A to roki macie dobre, ziemie rodzajne, a paœniki, a łški, a boru po kawale i tak się to sprawiata!... Chleb was ano roznosi, łajdusy jedne! Powiem ja o tym Panu Jezusowi, powiem, a on już wama cugli przykróci... Maciej jšł swoich poczciwie bronić, ale œwięty Pietr rozgniewał się jeszcze barzej i kiej nie tupnie nogš a krzyknie: -Nie broń takich synów! A to ci jeno rzeknę: Niech mi się te judasze poprawiš do trzech niedziel i pokutę czyniš, a jak nieposłuchajš, to tak ich przycisnę głodem, pożogš i choróbskami, że mnie popamiętajš łajdusy jedne. Mocno proboszcz powiadał, do serca i tak napominajšco, i takim gniewem Bożym groził, i tak pięœciami wytrzšchał, że szlochy się podniesły dokoła, naród ię ĽTˆŠj ľA 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPkcť(căč VË(„c€O75zapłakał i bił się w piersi a kajał... Zaœ ksišdz, odsapnšwszy nieco, jšł znowu mówić o nieboszczyku, jako to padł za wszystkich... I wołał do zgody. Wołał do sprawiedliwoœci. Wołał do pomiarkowania się w grzechach, bo nie wiada, komu z brzega wybije ta ostatnia godzina i przyjdzie stanšć przed strasznym sšdem Pana... Że nawet sam dziedzic, a obcierał kułakiemoczy. Pokrótce jednak księża skończyli swoje i odeszli wraz z dziedzicem, a kiej spuœcili wdół trumnę i jęli na niš sypać piasek, jaże zadudniało, wrzask ci, mój Jezu, buchnšł, a krzyki, a takie lamenty, coby i najkwardszego skruszyło. Ryczała Józka, ryczała Magda, ryczała Hanka i stryjeczne, płakały bliskie i dalekie, powinowate i zgoła obce, a już może najrzewliwiej zanosiła się Jagusia, którš tak cosik sparło pod piersiami, jaże się prosto zapamiętała w krzyku. -Hale, teraz skowyczy, a co to wyprawiała z nieboszczykiem! -mruknęła któraœ z boku,zaœ Płoszkowa obcierajšc oczy dodała: -Tak se łaskę wypłakuje, bych jš nie wygnali z chałupy. -Myœli, że kto głupi a uwierzy! -powiedziałagłoœno organiœcina. Ale Jagna nie wiedziała już o Bożym œwiecie, padła kajœ w piasek i zanosiła się takim żałosnym płaczem, jakby to na niš sypiały się te ciężkie, sypkie strugi ziemi, jakby to nad niš huczały te posępne głosy dzwonów, jakby to nad niš płakali... A dzwony wcišż biły, jakby skarżšc się niebiosom, zaœ znad œwieżej mogiły te wszystkie płacze, te szlochy i biadania też się skarżyły na dolę nieubłaganš i na tę wiecznš krzywdę człowieczš. Zaczęli się wnet rozchodzić z wolna, kto tam jeszcze gdziesik po drodze przyklękał,kto i ten pacierz mówił za pomarłe, kto zaœ jeno się błškał wœród mogił i smutnie deliberował, a drugie ruszali ocišgliwie ku chałupom obzierajšc się wyczekujšco, gdyżkowal z Hankš spraszali poniektórych na tenchleb żałobny, jak to zwyczajnie bywa po pochowku. I kiej oklepali mogiłę, a nad niš wkopali czarny krzyż, wzięli pomiędzy siebie sieroty i pocišgnęli sporš gromadš poredzajšc z cicha, a wyżalajšc się nad nimi, a popłakujšc niekiedy... W Borynowej izbie już było wszystko urzšdzone do potrzeby, wzdłuż œcian cišgnęły się stoły; obstawione długachnymiławami, że skoro się jeno rozsiedli, zaraz podano gorzałkę i chleby. Przepili godnie, w cichoœci a powadze, przegryŸli coœ niecoœ i organista zaczšł czytać z ksišżki sposobne modlitwy, a potem zaœpiewali litanię za umarłego; wtórowali mu ochotnie i goršco, przerywajšc jeno wtedy, kiej kowal puszczał flachę w nowš kolejkę, a Jagustynka chleb roznosiła. Kobiety zebrały się po drugiej stronie u Hanki; piły herbatę, pojadały słodki placek i pod przewodem organiœciny zaœpiewały tak rzewnie i przejmujšco, jaże kury zagdakały po sšdzie. I tak ano wspominajšc poczciwie nieboszczyka naród pojadał, popijał, popłakiwał i œpiewał za jego duszę pobożne pieœnie, jak przystało w takš poręiza takiego gospodarza... Stypa była suta, Hanka zapraszała serdecznie nie żałujšc jadła ni napitku, gdyż w południe, kiej już niejeden jšł się oglšdać za czapš, podali kluski z mlekiem, apotem prażone mięso z kapustš i groch szczodrze omaszczony. -Drudzy takiego wesela nie wyprawiajš! -szepnęła Bolesławowa. -A mało nieboszczyk ostawił, co? -Majš się czym pocieszać, majš. -Gotowych pieniędzy też sporo chapnšć musieli... -Kowal wyrzeka, co były i pono się kajœ podziały. -Narzeka, a dobrze je musiał schować. Pogadywały z cicha między sobš kobiety, wyskrzybujšc miski do czysta i strzegšc się Hanki, która nieustannie baczyła, bych której czego nie zbrakło; zaœ po chłopskiejstronie organista, napity już Ÿdziebko, dŸwignšł się nad stołem i z kieliszkiem w garœci jšł wypominać nieboszczyka tak górnie i z takimi łacińskimi przepowiadkami, że chocia nie bardzo wyrozumieli, ale płakać się wszystkim chciało kiej na tym kazaniu. Gwar się już podnosił i gęby czerwieniały, że to flacha często kršżyła i szkło galantobrzškało, to już niejeden omackiem szukał kieliszka i drugš rękš kuma obejmował za szyję bełkoczšc skołczałym ozorem. Zaœ poniektóry jeszcze niekiedy wycišgnšł tę żałobnš nutę i wypominać próbował, ale już nikto nie wtórował ni słuchał, wszyscybowiem gwarzyli stowarzyszajšc się do upodoby, œwiarczšc sobie przyjacielstwa i raz w raz przepijajšc, a co skorsi do kieliszka wymykali się chyłkiem i wiedli ku karczmie. Tylko jeden Jambroż był dzisia zgoła niepodobny do siebie. Juœci, co pił tyla co i drugie, a może i więcej, gdyż sam się przymawiał o gorzałkę, ale siedział kajœ w kšcie srodze zwarzony, oczy cięgiem przecierał i ciężko wzdychał. Tršcił go któryœ i na ucieszne powiadki wycišgał. -Nie ruchaj mę, bom żałosny! -odburknšł -pomrę wnet, pomrę... Psi po mnie jeno zawyjš i baba w garnek rozbity zadzwoni -mamrotał płaczliwie. -Jakże, toż przy chrzcie Macieja byłem!... Na jego weselu tańcowałem! Ojców jego chowałem! Dobrzepamiętam! Mój Jezu, i tylachno już różnego narodu oklepałem, tylum już przedzwaniał... A teraz pora na mnie!... Podniósł się nagle i wyszedł prędko do sadu; Witek potem powiedział, jako stary siedział za chałupš do póŸna i płakał... Juœci, co się nim nikto nie zaturbował, każden bowiem miał dosyć swoich turbacji,a przy tym już na samym zmierzchu przyszedł najniespodzianiej ksišdz wraz z dziedzicem. Proboszcz pocieszał łaskawie sieroty, głaskał dzieci, a zgwarzajšc się z gospodyniami chętliwie nawet popijał herbatę, którš mu Józka podała, zaœ dziedzic pogadawszy z tym i owym o różnoœciach, wzišł od kowala kieliszek, przepił do wszystkich i powiedział do Hanki: -Jeœli komu żal Macieja, to mnie z pewnoœciš najwięcej, bo żeby teraz żył, tobym się ze wsiš ugodził dobrowolnie. Może i dałbym, czegoœcie pierwej chcieli!... -ozwał się głoœniej toczšc dokoła oczami. -Ale mam to z kim pomówić? Przez komisarza nie chcę, a ze wsi nikt pierwszy się nie zgłasza!... Słuchali w skupieniu, rozważajšc każde jego słowo. Mówił jeszcze coœ niecoœ i zagadywał, ale jak do tego muru, żaden bowiem nie dał sięza ozór pocišgnšć i nawet pyska nie ozwarł, jeno przytakiwali skrobišc się po łbach a spozierajšc po sobie znaczšco, że widzšc, jako nie poredzi przełamać tej czujnej ostrożnoœci, wywołał księdza i poszli odprowadzeni całš hurmš aż w opłotki. Po ich odejœciu jęli się dopiero dziwować a głowić wielce. -No, no, żeby sam dziedzic przyszedł na chłopski pogrzeb. -Potrzebuje nas, to bakę œwieci -powiedziałPłoszka. -A czemu to nie miał przyjœć z dobrego serca, co? -bronił Kłšb. -Lata masz, aleœ rozumu nie nabrał. Kiedyż to dziedzic przyszedł do wsi z przyjacielstwem, kiedy? -Coœ w tym być musi, że tak zgody szuka! -Ano co, że mu jej potrza barzej niŸli nam. -A my możemy se poczekać, możemy! -wołał pijany Sikora. -Wy możecie, ale drugie nie mogš! -wrzasnšł zeŸlony Grzela, wójtów brat. Jęli się już kłócić a przemawiać, bo jeden prawił swoje i drugi też swego dowodził, atrzeci obu się przeciwił zaœ insi mamrotali:-Niech odda bór i ziemię, to zrobim zgodę. -Nie potrza zgody, nowe nadziały przyjdš, to i tak wszystko będzie nasze. Niech psiachmać z torbami pójdzie za krzywdę naszš. -Żydy go duszš, to chłopów o pomoc skomle. -A przódzi to ino wiedział krzyczeć: z drogi, chamie, bo batem! -Mówię wama, nie wierzta dziedzicowi, bo każden z nich jeno zdradę chłopskiemu narodowi gotuje -wołał któryœ barzej napity. -Słuchajta no, gospodarze! -zakrzyknšł naraz kowal. -Powiem wam mšdre słowo: jak zgody dziedzic chce, to potrza z nim tę zgodę zrobić i brać, co się da, nie czekajšcgruszków na wierzbie. Na to powstał Grzela, wójtów brat, i zawołał: -Œwięta prawda! ChodŸta do karczmy, tam się naradzim. -A ja stawiam la całej kompanii -dodał ochotnie kowal. Wywiedli się pokrótce całš kupš w opłotki. Zmierzchało się już Ÿdziebko, bydło szło zpastwisk i po całej wsi roznosiły się poryki, gęgoty, fujarek piskajšce przebierania i te dziecińskie œpiewy i wrzaski. A chłopi mimo kobiecych jazgotań i sprzeciwiań poszli całš gromadš ku karczmie, tylko jeden Sikora, co ostawał nieco za drugimi, chytał się płotów i cosik długo przy nich grdykał. Długo ich było słychać, tak się prowadzili szumnie, ile że to już niejeden, bych sobie ulżyć, piosneczkš huknšł albo i krzykał z goršcoœci. Zaœ u Borynów, skoro uprzštnęli po goœciach i przyszedł ciemny wieczór, zrobiło się jakoœ dziwnie cicho, pusto i smutnie. Jagusia tłukła się po swojej izbie kiej ten ptak po klatce i co trocha leciała do Hanki, ale widzšc, jako wszyscy chodzš osowiali astrapieni, uciekała bez jednego słowa. Juœci, co w chałupie było jak w grobie, a kiej obrzšdzili gospodarstwo i zjedli kolację, to chocia œpik morzył każdego, a nikt się z izby nie kwapił ruszać. Siedzieli przed kominem zapatrzeni w ogień i trwożnie nasłuchujšcy każdego szmeru. Wieczór był cichy, tylko niekiedy wiater przegarnšł i zaszumiały drzewa, czasem zatrzeszczały płoty, brzęknęły szyby lub Łapa zawarczał jeżšc się groŸnie, a potem wlekły się długie, nieskończone, zgoła grobowe cichoœcie. Oni zaœ siedzieli rozdygotani coraz barzej, a tak strwożeni, że raz po raz ktoœ się żegnał i pacierz zaczynał roztrzęsionymi wargami, bo już wszystkim się widziało, jako cosik się gdzieœ rusza, że chodzi po górze, jaże belki trzeszczš, że słucha podedrzwiami, że w okna zaglšda i obciera się oœciany, to jakby ktoœ klamki zatargał i ciężko stšpajšcy obchodził całš chałupę. Słuchali bledzi, z zapartym tchem, zgoła nieprzytomni. Naraz koń zarżał we stajni, Łapa ostro zaszczekał i rzucił się ku drzwiom, Józka nie mogšc już wstrzymać, krzyknęła: -Ociec! Laboga, ociec! -i zapłakała strachliwie. -Na to Jagustynka strzepnęła palcami trzy razy i rzekła ważnie: -Nie bucz, przeszkadzasz duszy odejœć w spokoju; płacze jš ano trzymajš przy ziemi. Wywrzyjcie drzwi, niech se ta wędrownica odleci na Jezusowe pola... Niech się poniesiew spokojnoœci. Otwarli drzwi; w izbie przycichło i jakby zamarło, nikt się nie poruszył, tylko rozpalone oczy latały, Łapa jeno przewšchiwał kšty, skamlał niekiej, kręciłogonem i jakby się do kogoœ przyłaszał, żejuż teraz wszyscy czuli najgłębiej, jako to gdziesik pomiędzy nimi błška się dusza zmarłego. Aż Hanka zaœpiewała rozdygotanym, zduszonym głosem: Wszystkie nasze dzienne sprawy! Przywtarzali goršco i z niezmiernš ulgš. ROZDZIAŁ 2 Dzień był bardzo cudny, prawdziwie latowy.Może szła dziesišta rano, bo już słońce wisiało w pół drogi między wschodem a południem i wynosiło się coraz bardziej palšce, kiej lipeckie dzwony, ile ich jeno było, zadzwoniły rozgłoœnie i ze wszystkiej mocy. A ten, co go to przezywali Pietrem, huczał najgłoœniej i œpiewał całym gardzielem, jak kiedy to chłop Ÿdziebko napity drogš idzie, kolebie się ze strony na stronę i zawodzšcy całemu œwiatu radoœcie swoje grubachnym głosem powiada... Zaœ drugi, nieco pomniejszy, o którym Jambroż rozpowiadał, że go ochrzcili na Pawła, wydzierał się też nie ciszej, a jenożarliwiej wtórował, wysokš nutę brał, przecišgał górnie, a czystym głosem zawodził i kieby się zapamiętał, tak dzwonił, jakoby ta dziewka poniektóra, kiejjš rozeprze kochanie lebo ten dzień zwiesnowy, że w pola leci, skroœ zbóż się przebiera i œpiewa ze wszystkiego serca wiatrom, polom, niebu jasnemu i swojej duszy weselnej. A na trzeciego -sygnaturka jako ten ptaszekœwiergoliła, na darmo chcšc tamte przeœpiewać, nie mogła jednak, chocia jazgotała siekajšcym, prędkim głosem, kieby te dziecińskie sprzeciwy. Że już dzwoniły czynišc galantš kapelę, bo to i baspobękiwał, i zawodziły skrzypice, i ten bębenek z brzękadłami drygał wesoło, i rznęły wraz od ucha, uroczyœcie a rozgłoœnie. Na odpust ci one tak radoœnie zwoływały, boć to był dzień œwiętego Piotra i Pawła, zawdy w Lipcach uroczyœcie obchodzony. A czas się też był zrobił wybrany, cichy i wielce słoneczny, na galantš spiekę się miało, ale mimo to już od samego œwitania na placu przed koœciołem handlarze zaczęli stawiać budy przeróżne, a kramy, a stoły, płóciennymi dachami nakryte. Zaœ skoro dzwony zabimbały, skoro ich głos radosny rozlał się po œwiecie, to i pokrótce na wyschniętych drogach i w tumanach kurzawy jęły coraz częœciej turkotać wozy, a i piesi też gęsto cišgnęli, że jak jeno było sięgnšć okiem, na wszystkie strony, po drogach, œcieżkami, na miedzach, czerwieniły się kobiece przyodziewy i bielały rozwiane kapoty. Cišgnęli rzędami, podobnie kiej te gęsi, mienišc się jeno w upale i wœród zbóż zielonych. Słońce niesło się wyżej a wyżej i płynęło kiej ptak złocisty po modrym, czystym niebie, jarzšc się coraz barzej i nagrzewajšc tak szczodrze, że już powietrze trzęsło się nad polami; jeszcze ta niekiej od łšk chłód luby powiał i zakolebał bielejšcymi żytami, jeszcze i owsy zachrzęœciły cichutko i potrzęsły się młode pszeniczne kłosy, zaœ rozkwitłe lny spłynęły rozniebieszczonš strugš kiej wody, ale już z wolna gršżyło się wszystkow słonecznym wrzštku i cichoœci. Hej, radosny ci to był dzień i prawdziwie odpustowy. Dzwony bimbały długo i te głosy jękliwe leciały we œwiat tak rozgłoœnie, aż chwiały się ŸdŸbła, aż płoszyły się ptaki, ale œpiżowe serca biły wcišż, biły miarowo, mocno i górnie, wynoszšc się ku słońcu tš przejmujšcš pieœniš i wołaniem: -Zmiłuj się! Zmiłuj! Zmiłuj! -Matko Przenajœwiętsza! Matko! Matko! -I ja proszę! I ja! I ja! I ja! Œpiewały serdecznie obwołujšc zarazem uroczyste œwięto. Jakoż i czuło się w powietrzu œwięty dzieńodpustowy; œwięto było po chatach, przystrojonych zieleniš, w dalach przebłyskujšcych kieby zapalonymi œwiecami, w radosnych głosach i w tym cosik, czego nie wypowiedzieć, a co się unosiło nad polami rozpierajšc serca lubš cichoœciš i weselem. A naród œpieszył tłumnie na owe œwięto i walił ze wszystkich stron. Kłęby kurzawy toczyły się nieustannie nad wszystkimi drogami, turkotały wozy, rżały konie, leciały głosy przeróżne, wišzały się głoœne rozmowy, czasem ktosik wychylał się z półkoszków i krzykał do pieszych, gdzie znowu œpieszył zapóŸniony dziad jękliwie przyœpiewujšc, a po wozach niektórych szeptano pacierze, pozierajšc dokoła z niemym podziwem, gdyż ziemia stojała przystrojona kieby na te gody weselne, cała we kwiatach i zieleni i cała w ptasich œpiewaniach, w chrzęstach zbóż ibrzęku pszczół a taka cudna, nieobjęta, weselna i przenajœwiętsza w onej mocy żywišcej, jaże piersi zapierało. Drzewa po miedzach stojały kieby na stróży, zapatrzone w słońce, a dołem jak okiem sięgnšć leżały pola zielone, szumišcejak wody wzburzone, i jak wody przewalały się niekiedy ze strony na stronę, bijšc o wszystkie drogi, miedze i rowy, co migotały kiej te wstęgi kwietne szczodrze przeplecione puszystš bielš, żółtoœciš i fiol etem; kwitnęły już bowiem owe ostróżki przeróżne, kwitnęły powoje patrzšce z żytnich gšszczów przytajonymi, pachnšcymi oczami, kwitnęły modraki, miejscami, kaj Ÿdziebko wymiękło, tak gęsto, jakby tam niebo się kładło, kwitnęływyczki całymi kępami, a one jaskry, a mlecze i krwawe osty, a ognichy i koniczyny, a stokrotki, a rumianki dzikie, a tysišc inszych, o których jeno sam Jezus pamięta, boć jemu tylko kwitnš i tak pachnš, że prosto czad bił od pól kieby w koœciele, gdy jegomoœć okadza Sakramenta. Ten i ów pocišgał nosem z luboœciš, a koniabatem okładał i poœpieszał, gdyż słońce prażyło coraz ogniœciej, jaże œpik morzył, że już niejeden srodze łbem kiwał. To i pokrótce Lipce napełniły się narodem po wręby. Jechali bowiem i jechali bez przestanku, że już wszędy na drogach, dokoła stawu, pod płotami, w podwórzach i kaj jeno było można zachwycić nieco cienia, ustawiały się wozy i wyprzęgano konie, bo na placu przed koœciołem była już taka gęstwa i takwóz stajał przy wozie, że ledwie się przecisnšł. Lipce prosto ginęły w tej nawale ludzi, wozów i koni. Rwetes też był coraz większy, gwary i krzyki podnosiły się nad całš wsiš. Naród szumiał kiej bór rozkolebany. Kobiety obsiadały staw moczyć nogi, wzuwać trzewiki a ogarniać się przystojnie do koœcioła, chłopi rajcowali kupami zmawiajšc się ze somsiady, zaœ dziewuchy iła, naród ię ĽTˆŠj ľA 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPúcJ4c~‰ c+8 c?815chłopaki cisnęły się łakomie do kramów i bud, a głównie do katarynki grajšcej, na której jakiœ zwierz zamorski, czerwono przystrojony i z pyska podobny do starego Miemca, czynił takie pocieszne skoki a figle, jaże się za boki brali ze œmiechu. Katarynka przygrywała zawzięcie i na takš nutę, jaże niejednemu kulasy drygał , a jakby do wtóru i dziady usadowieni we dwa rzędy, od kruchty do placu, jęły wycišgać swoje pieœni proszalne, zaœ w samych wrotniach cmentarza siedział œlepy, tłusty dziad, co go to zawdy pies prowadzał, i œpiewał najżarliwiej i najcieniej wycišgał. Ale skoro jeno zasygnowali na sumę, naród porzucił zabawy i kiej wezbrany potok lunšł do koœcioła i tak go napchał, jaże żebra trzeszczały, a cięgiem jeszcze przybywali nowi gnietšc się, a nawet swarzšc, ale większoœć musiała ostać na dworze tulšc się pod mury i drzewa. Przyjechało też paru księży z drugich parafii, zasiedli zaraz w konfesjonałach pod drzewami słuchać spowiedzi, nie baczšc zgoła na tłok ni na spiekę. A wiater był całkiem ustał i goršc podnosił się już nie do wytrzymania, żywy ogień lał się prosto na głowy, ale naród cierpliwie gniótł się przy konfesjonałach i roił po smętarzu, na darmo wyszukujšc cienia lub jakiej bšdŸ osłony. Proboszcz był właœnie wychodził ze mszš,kiej dopiero Hanka z Józkš nadeszły, ale żenie sposób się było docisnšć choćby nawet do drzwi koœcielnych, to stanęły na szczerym słońcu pod parkanem, rozglšdajšc się w ciżbie, a Pochwalonym witajšc znajomków. Zaraz też huknęły organy i zaczęła się suma, przyklękli wszyscy, poprzysiadali a jęli się żarliwie pacierzy. Rychtyk i południe stanęło, słońce zawisłoprosto nad głowami lejšc warem straszliwym i wszystko jakby pomdlało z onej spieki, że ni liœć nie zadrgał, ni ptak przeleciał, ni jaki bšdŸ głos powiał z pól. Niebo wisiało w martwej cichoœci kiej ta szklana tafla rozpalona do białego, a roztrzęsione niby wrzštek powietrze œlepiło wyżerajšc oczy. Parzyła ziemia, parzyły rozgrzane mury, że klęczeli bez ruchu, ledwie już zipišc i jakby się z wolna gotujšc w tym ukropie słonecznym. Naród się modlił w głębokiej cichoœci, kto na ksišżce, kto na różańcu, a kto jeno tym szczerym słowem Boga chwalił i wzdychemserdecznym. Uroczyste głosy organów lały się brzękliwym, rozmodlonym pacierzem, a niekiedy œpiew buchał od ołtarza, czasem zajazgotały dzwonki, a czasem zahuczał grubachny głos organisty, zaœ potem cišgnęły się długie, jakby oniemiałe z żaruchwile i dymy kadzideł płynęły przez wywarte drzwi koœcioła oprzędzajšc w niebieskawš i wonnš mgłę pochylone głowy klęczšcych. Szmer pacierzów rozdzwaniał się nikłym i sypkim chrzęstem w rozbielałej ciszy goršcego przypołudnia i grały w słońcu barwiste chusty, kapoty i wełniaki, że całysmętarz widział się kieby przytrzšœnięty kwiatami, co się chyliły kornie w onej œwiętej godzinie przed Panem, jakoby utajonym w tym słońcu rozgorzałym i we wszystkiej cichoœci œwiata... Że tylko niekiedy co tam ktoœ grzbiet prostował, rozwodził ręce i wzdychał głęboko, to gdziesik zapłakało dziecko albokwik koński roznosił się od wozów. Nawet dziady pocichły, tyle jeno, co poniektóry przez œpik wyrywał się niekiej zgłoœniejszym Zdrowaœ i o wspomożenie zaskamlał. A upał jeszcze się wzmagał i tak prażył, jaże pola i sady zalane pożogš rozżarzyły się kiej ogień migocšc białawymi płomieniami. Cichoœć była coraz senniejsza, że już niejeden zachrapał na dobre, niejeden kiwał się klęczšcy, zaœ drudzy wychodzili się rzeŸwić, gdyż raz po raz skrzypiały kajœ studzienne żurawie: Dopiero w czas procesji, kiej koœciół zatrzšsł się od œpiewań, kiej jęły walić choršgwie, a za nimi wychodził ksišdz pod czerwonym baldachem z monstrancjš w rękach, prowadzony przez samych dziedziców, naród przecknšł i ruszył wrazz procesjš. Zadzwoniły dzwony, œpiew buchnšł ze wszystkich gardzieli i bił jaże kajœ ku słońcu, mocny, ogromny, serdeczny, a procesja opływała z wolna białe, rozpalone mury koœcioła kiej ta rzeka wezbrana. Czerwony baldach płynšł na przedzie, cały w dymach kadzielnych, że jeno chwilami błyskała złota monstrancja, migotały rzędy œwiateł, rozwinięte choršgwie niby ptactwo łopotało nad mrowiem głów, chwiały się obrazy przystrojone w tiule a wstęgi, i biły radoœnie dzwony, i grzmiały organy, a naród œpiewał z uniesieniem, całym sercemi wszystkš duszš tęskliwš wynosił się kajœ jaże w niebiosy, jaże ku temu słońcu przenajœwiętszemu. Zaœ po procesji, kiej znowu wzięli odprawiać nabożeństwo i kiej znowu głosy organów zahuczały przejmujšco, na smętarzu zrobiło się cicho jak przódzi, ale już nikto nie drzemał, wzmogły się jeno szepty pacierzów, rozgłoœniały wzdychy, dziady już pobrzękiwały w miseczki, a tu i owdzie jęli z cicha pogwarzać. Dziedzice powyłazili z koœcioła, na darmo szukajšc cienia i kaj by przysišœć, dopiero Jambroż wygnał ludzi spod jakiegoœ drzewai naznosił im stołków, że zasiedli poredzajšc między sobš. Był i ten z Woli, ale nie usiedział w miejscu, a jeno cięgiem się kręcił po smętarzu i co dojrzał znajomego Lipczaka, przystawał do niego i przyjacielsko zagadywał, że nawet Hankę zobaczył i zaraz się do niej przecisnšł. -Wrócił to już wasz? -Hale, zaœby ta wrócił! -A podobno jeŸdziliœcie po niego? -Juœci, zarno po ojcowym pochowku pojechałam, ale powiedzieli w urzędzie, co go puszczš dopiero za tydzień, to niby we œrodę. -Jakże tam z kaucjš, zapłacicie? -Dyć tam o to już Rocho zabiega -wyrzekła ostrożnie. -Jeœli nie macie pieniędzy, to ja za Antka poręczę... -Bóg zapłać! -schyliła mu się do nóg. -MożeRocho jakoœ se poredzi, a jakby nie, to musi się szukać inszego sposobu. -Pamiętajcie, że jak będzie potrzeba, poręczę za niego. Poszedł dalej do Jagusi, siedzšcej wpodle pod murem wraz z matkš i wielce zamodlonej, ale nie nalazłszy sposobnego słowa, to jeno przeœmiechnšł się do niej i zawrócił do swoich. Poleciała za nim oczami, pilnie przepatrujšcdziedziczki, tak wystrojone; jaże dziw brał, a takie bieluœkie na gębie i tak wciętew pasie, że Jezus! Pachniało też od nich kieby z tego trybularza. Chłodziły się czymsić, co się widziało niby te rozczapierzone ogony indycze. Paru młodych dziedziców zaglšdało im w oczy i tak się cosik œmiali, jaże ludzie się tym niemało gorszyli. Naraz kajœ w końcu wsi, jakby na moœcie przy młynie, zaturkotały ostro wozy i kłęby kurzawy wzbiły się ponad drzewa. -Jakieœ spóŸnione -szepnšł Pietrek do Hanki.-Œwiece juchy będš gasili -dorzucił ktosik. A drudzy jęli się przechylać przez mur ogrodzenia i ciekawie zazierać na drogi obiegajšce staw. A pokrótce, wœród wrzaskliwych jazgotów inaszczekiwań, ukazał się cały rzšd ogromnych bryk, nakrytych białymi budami.-To Miemcy! Miemcy z Podlesia! -wykrzyknšł ktosik. Jakoż i prawda to była. Jechali w kilkanaœcie bryk, zaprzężonych wtęgie konie; pod płóciennymi budami widniałwszelki sprzęt domowy i siedziały kobiety idzieci, zaœ rude, opasłe Miemce z fajami wzębach szły pieszo. Wielkie psy leciały pobok, szczerzšc niekiedy kły i odszczekujšc lipeckim, które raz w raz zajadle docierały. Naród rzucił się patrzeć na nich, a wielu przełaziło ogrodzenie i leciało spojrzeć z bliska. Miemce przejeżdżały stępa, ledwie się przeciskajšc przez gęstwę wozów i koni, ale żaden nawet przed koœciołem nie zdjšł kaszkietu ni kogo pozdrowił. Jeno oczy się im jarzyły i brody trzęsły, jakby ze złoœci. Poglšdali w naród hardo, kiej te zbóje. -Pludraki œcierwie! -Kobyle syny! -Œwińskie podogonia! -Sobacze pociotki! Posypały się wyzwiska kiej kamienie. -A co, na czyjem stanęło, Miemce? -krzyknšł ku nim Mateusz. -Kto kogo przeparł? -Strach wam chłopskiej pięœci, co? -Poczekajta, dzisiaj odpust, zabawimy się wkarczmie! Nie odzywali się zacinajšc jeno konie i wielce œpieszšc. -Wolniej, pludry, bo portki pogubita. Jakiœ chłopak œmignšł na nich kamieniem, adrugie też jęły cegły rwać, bych przywtórzyć, ale w porę ich przytrzymali. -Dajta spokój, chłopaki, niech odejdzie ta zaraza. -A żeby was mór nie ominšł, psy heretyckie. A któraœ z lipeckich wycišgnęła pięœcie i zakrzyczała za nimi: -Bych was wytracili co do jednego kiej psy wœciekłe... Przejechali wreszcie ginšc na topolowej, żejeno z cieniów i kurzawy szły słabnšce naszczekiwania i turkoty wozów. Wtedy taka radoœć rozparła Lipczaków, co już nie sposób było się komu brać do pacierzów, bo jeno kupili się coraz gęœciej kole dziedzica. A on rad temu wielce, pogadywał wesoło, częstował tabakš i w końcu rzekł przypochlebnie. -Tęgoœcie podkurzyli, cały rój się wyniósł. -A bo im nasze kożuchy œmierdziały -zaœmiał się i któryœ, a Grzela, wójtów brat, wyrzekł niby to z frasobliwoœciš: -Za delikatny naród na chłopskich somsiadów, bo niech jeno któren wzion przez łeb, to zaraz na ziem leciał... -Pobił się to kto z nimi? -pytał rozciekawiony dziedzic. -Zaœby ta pobił, Mateusz ta jednego tknšł, że mu nie odrzekł na Pochwalony, to zaraz juchš się oblał i dziw duszy nie zgubił. -Do cna miętki naród, na oko chłopy kiej dęby, a spuœcisz pięœć, to jakbyœ w pierzynę trafił -objaœniał z cicha Mateusz. -I nie szczęœciło się im na Podlesiu. Krowy im pono padły. -Prawda, nie wiedli za sobš ani jednej. -Kobus mogliby powiedzieć! -wyrwał się któryœ z chłopaków, ale Kłšb krzyknšł ostro: -Głupiœ kiej but! Na paskudnika pozdychały,wiadomo... Jaże się pokurczyli z tajonej uciechy, ale nikto już pary nie puœcił, dopiero kowal przysunšwszy się bliżej rzekł: -Że się Miemce wyniesły, to już pana dziedzicowa łaska. -Bo wolę sprzedać swoim, choćby za pół darmo -zapewniał goršco, prawišc różnoœcie a rozpowiadajšc, jak to on i jegodziady, i pradziady zawsze jedno trzymali zchłopami, zawsze szli razem... Na to Sikora przeœmiechnšł się i powiedział z cicha: -Tak mi to stary dziedzic kazali wypisać na plecach batami, że jeszcze dobrze baczę. Ale dziedzic jakby nie dosłyszał powiedajšcwłaœnie, co to zażył kłopotów, aby się jeno Miemców pozbyć; juœci, co go słuchaliprzytakujšc politycznie, a swoje myœlšc o tych jego dobroœciach la chłopskiego narodu. -Dobrodzieje, znaku nie zrobi, choć z jajka uleje! -mamrotał Sikora, jaże go Kłšb tršcał, bych zaprzestał. I tak se społecznie basowali, kiej jakiœ księżyk w białej komży i z tacš w ręku jšłsię ku nim przepychać. -Cie, widzi mi się, że to Jasio organistów -zawołał któryœ. Juœci, co to był Jasio, jeno już ubrany po księżemu, i zbierał na koœciół, co łaska. Witał się ze wszystkimi, pozdrawiał i sielnie kwestował; znali go bowiem i nijako było się wykręcać od ochfiary, to każden supłał z węzełków ten grosz jakiœ, a często gęsto i ta złotówka zabrzęczała o miedziaki; dziedzic rzucił rubla, zaœ dziedziczki sypnęły srebrem, a Jasio, spocony, czerwony ze zmęczenia i radosny wielce, zbierał niestrudzenie po całym smętarzu, nie przepuszczajšc nikomu i nikomu też nie żałujšc tego dobrego słowa,a natknšwszy się na Hankę pozdrowił jš takpoczciwie, jaże całe czterdzieœci groszy położyła; zaœ kiej przystanšł przed Jagusiš i zabrzęknšł w tacę, podniesła oczy i jakby zdrętwiała ze zdumienia, on też Ÿdziebko się pomięszał, rzekł ni to, ni owo i prędko poszedł dalej. Nawet zapomniała dać ochfiarę, a jeno patrzała za nim i patrzała, boć prosto wydał się jej jako ten œwištek, co go wymalowali w bocznym ołtarzu, takusi młody, smukły i œliczny. Jakby jš urzekł tymi jarzšcymi œlepiami, że próżno tarła oczy i żegnała się raz po raz, nie pomogło.-Organiœciak jeno, a jak się to wybrał galancie. -Matka się też puszy kiej ten indor. -Już od Wielkiej Nocy jest w tych księżych szkołach. -Proboszcz go sprowadził na odpust do pomocy. -Stary sknerzy i z ludzi zdziera, ale na niego nie żałuje. -Juœci, bo to nie honor, jak księdzem ostanie? -Ale i profit miał będzie. Szeptali dokoła, jeno co Jaguœ niczego nie słyszała wodzšc za nim oczami, kaj się tylko poruszył. Właœnie i suma się skończyła, jeszczech taz ambony ksišdz wygłaszał zapowiedzie i wypominki, ale już naród z wolna odpływałidziady podniesły jękliwe głosy, a całym chórem jęły wycišgać skamlšc proszalne pieœni. Hanka też ruszyła ku wyjœciu, gdy przecisnęła się do niej Balcerkówna z wielkš nowinš. -Wiecie -trzepała zaziajana -a to spadły zapowiedzie Szymka Dominikowej z Nastusiš. -No, no, a cóż na to powiedzš Dominikowa? -A cóż by, udry na udry pójdzie ze synem. -Nie poredzi, Szymek w swoim prawie i latateż ma. -Niezgorsze się tam zrobi piekiełko, niezgorsze -wyrzekła Jagustynka. -Mało to i tak swarów, mało obrazy boskiej -westchnęła Hanka. -Słyszeliœcie to już o wójcie? -zagadnęła Płoszkowa niesšc pobok niej swój brzuch spaœny i tłustš, czerwonš gębę. -Dyć tyle miałam z pochówkiem i tylachna cięgiem nowych turbacji, że ani wiem, co się tam na wsi wyprawia. -A to starszy mówił mojemu, jako w kasie brakuje dużo. Wójt już lata po ludziach i skamle o pożyczki, aby choć chyla tyla zebrać, bo leda dzień przyjedzie œledztwo...-Jeszczech ociec mówili, co na tym skończyć się musi. -Wynosił się, puszył, przewodził, a teraz zapłaci za swoje państwo! -To mogš mu zabrać gospodarkę? -A mogš, zaœ kiejby nie chwaciło, to se resztę odsiedzi w kreminale -gadała Jagustynka -używał jucha, niechże teraz pokutuje. -Dziwno mi też było, co nawet na pogrzebiesię nie pokazał. -Cóż mu ta Boryna, kiej on z wdowš przyjacielstwo trzyma. Przycichły, bo tuż przed nimi jawiła się Jaguœ prowadzšca matkę; stara szła przygarbiona i z przewišzanymi jeszcze oczami, ale Jagustynka nie przepuœciła okazji. -Kiedyż Szymkowe wesele? Ani się kto spodział, co dzisiaj spadnš z ambony! Juœci, trudno chłopakowi wzbronić, kiej mujuż obmierzły dziewczyne roboty. Nastusia go teraz wyręczy... -dojadała z przeœmiechem. Dominikowa sprostowała się nagle i twardo rzekła: -ProwadŸ, Jaguœ, prędzej prowadŸ, bo me jeszczek ugryzie ta suka. I poszła œpiesznie, jakby uciekajšc, a Płoszkowa zaœmiała się cicho: -Niby to œlepa, a niezgorzej obaczyła... -Œlepa, ale jeszcze trafi do Szymkowych kudłów. -Boże broń, bych się i do drugich nie dorwała... Jagustynka już nie odrzekła, œcisk przy tym zapanował przed wrótniami, że Hanka się zgubiła ostajšc kajœ za wszystkimi, ale nawet była temu rada, gdyż obrzydły jej te niepoczciwe dogryzania, jęła też spokojnie rozdawać dziadom po dwa grosze, nie przepuszczajšc ani jednego, zaœ temu œlepemu z psem wetknęła całš dziesištkę i rzekła: -PrzyjdŸcie do nas na obiad, dziadku! Do Borynów! Dziad podniósł głowę i wytrzeszczył œlepe oczy. -Antkowa, widzi mi sie! Bóg zapłać! Przyletę, juœci, co przyletę. Za wrótniami było już nieco luŸniej, ale i tam siedziały dziady we dwa rzędy czynišc szerokš ulicę i wykrzykujšc na różne sposoby, a na samym końcu klęczał jakiœ młody z zielonym daszkiem na oczach, przygrywał na skrzypicy i œpiewał pieœnie o królach i dawnych czasach, że całš kupš stali dokoła niego, a częsty grosz sypał musię do czapy. Hanka przystanęła pod smętarzem rozglšdajšc się za Józkš i najniespodziewaniej natknęła się oczami na swego ojca. Siedział se w rzšdku między dziadami, rękęwycišgał do przechodniów i jękliwie skamłał o wspomożenie. Jakby jš kto pchnšł nożem, ale myœlała zrazu, że się jej przywidziało, przetarła oczy raz i drugi; on ci to był jednak, on!... -Ociec między dziadami! Jezus! -dziw, że sięnie spaliła że wstydu. Nasunęła chustkę barzej na czoło i przebrała się do niego z tyłu od wozów, pod którymi siedział. -Co wy robicie najlepszego, co? -jęknęła przykucnšwszy za nim, bych się chronić od ludzkich oczów. -Hanuœ... a dyć ja... a dyć... -ChodŸcie mi zaraz do domu! Jezus, taki wstyd! ChodŸcie!... -Nie póde... Już to sobie z dawna umyœliłem... Co wama mam ciężyć, kiej dobre ludzie wspomogš... We œwiat se pocišgne z drugimi... œwięte miejsca obacze... co nowego się przewiem... Jeszczech wama spory grosz przyniese... Naœci złotówkę, kup jakiego cudaka la Pietrusia... kup... Chyciła go ostro za kołnierz i prawie wywlekła między wozy. -Zaraz mi do domu. Że to wstydu nie macie! -Puœć me, bo się ozgniewam! -Rzućcie te torbeczki, prędko, żeby kto nie ĽTˆŠj ľA 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPň cBJcŒrcţ* cţ7S4Q?,obaczył. -To zrobię, co mi się jeno spodoba, juœci... wstydał się bede... komu głód kumš, temu torba matkš -wyrwał się naraz, wpadł pomiędzy wozy a konie i przepadł. Nie sposób było go szukać i naleŸć w takimtłoku, jaki się uczynił na placu przed koœciołem. Słońce przypiekało, jaże się człowiek łuskał ze skóry, kurz zapierał piersi, a naród, chociaż zmęczony i zgrzany do ostatniej nitki, miętosił się radoœnie i kotłował jakoby w tym rozbełkotanym wrzštku. Katarynka wygrywała rozgłoœnie na całš wieœ; dziady wycišgały po swojemu, dzieci gwizdały na glinianych kuraskach, naszczekiwały psy i konie gryzły się i kwiczały, że to muchy były dzisia barzej naprzykrzone, zaœ każden człowiek gadał zosobna, przekrzykiwał do znajomków, stowarzyszał się i cisnšł do kramów, przyktórych wrzało jak w ulu i podnosiły się dzieuszyne piski. Budy ze œwiętoœciami jaże się chwiały od babiego naporu. Nie mniejszy był tłok, kaj przedawali kiełbasy, wiszšce na dršżkach niby te grubachne postronki. Gdzie znów kupczyli chlebem a kukiełkami. Kajœ Żyd nawoływał do cukierków, zaœ jeszcze indziej nawet wstęgi wiewały spod płóciennych daszków i bicze przeróżnych paciorków, a wszędy był niepomierny gniot,harmider i wrzaski kieby w jakiej bóżnicy. Przeszło dobrych parę pacierzów, nim naród jšł się nieco spokoić i przycichać; kto pocišgał do karczmy kto już zabierał się do domu, a drudzy, zmożeni spiekotš i utrudzeniem, rozkładali się w cieniu wozów, nad stawem, to w sadach i podwórzach, bych se podjeœć i odpoczšć. Rozprażone przypołudnie tak już doskwierało, że dychać nie było czym, a pokrótce i gwarzyć nie chciało się nikomu ni nawet ruchać, jako tym drzewom pomdlałym w żarze, a że przy tym i wieœ zasiadła do misek, to się już prawie całkiem uspokoiły, jeno co tam dzieci podniesły wrzaski kajœ niekaj i konie szarpnęły się przy wozach. Zaœ na plebanii proboszcz wyprawiał obiad la księży i dziedziców, przez wywarte oknawidniały głowy, płynšł gwar rozmów i roznosiły się brzęki, œmiechy a takie zapachy, jaże niejeden œlinkę łykał z onychsmaków. Jambroż, wystrojony odœwiętnie, w mentalach na piersiach, kręcił się cięgiem w sieniach, a często gęsto na ganek wybiegał z krzykiem: -Nie pódziesz, jucho, stšd! A to kijem cię złoję, że popamiętasz. Ale nie mogšc się ognać zbereŸnikom, którejako te wróble obsiadały sztachety, a œmielsze nawet już pod okna się przebierały, to jeno przygrażał księżym cybuchem a wyklinał. Nadeszła na to Hanka przystajšc przy furcie. -Szukacie to kogo? -zapytał kusztykajšc do niej. -Nie widzieliœcie kaj mojego ojca? -Bylicy! Goršc, że niech Bóg broni, to pewnikiem œpi se kajœ w cieniu... Te! jedrona pałka! -krzyknšł znowu i pogonił za chłopakiem. A Hanka strapiona wielce poszła już prosto do domu i rozpowiedziała o wszystkim siostrze, która przyszła na obiad. Ale Weronka jeno wzruszyła ramionami. -Korona mu ze łba nie spadnie, że przystałdo dziadów, a co nam będzie lekciej, to lekciej. Nie takie ano skończyły pod koœciołem. -Jezus, taki wstyd, żeby rodzony ociec na żebrach! A co Antek na to powie? Dopiero ludzie wezmš nas na ozory i powiedzš, żeœmy go wygnały po proszonemu. -A niechta szczekajš, co im się spodoba. Pyskować na drugiego każdy poredzi, ale dopomocy nikto nieskory. -Ja nie dopuszczę, żeby ociec mieli dziadować. -To go se sprowadŸ do chałupy i żyw, kiejœtaka honorna. -A sprowadzę! Już mu tej łyżki strawy żałujesz! Juœci, teraz miarkuję, coœ go do tego sama przyniewoliła. -Przelewa się to u mnie czy co? Dzieciom topewnie odejmę od gęby, a jemu dam? -Należy mu się wycug od ciebie, nie baczysz? -Jak nie mam, to z jelit sobie nie wypruję. -A wypruj i daj, ociec pierwszy. Nieraz mi się skarżył, że go głodem morzysz i o œwinie więcej dbasz niŸli o niego. -Prawda była, juœci, ojca morzę głodem, asama to se używam kiej dziedziczka. Tak się ano wypasłam, co mi już kiecka z bieder zlatuje i ledwie kulasami powłóczę. Na borg jeno żyjemy. -Nie pleć, myœlałby kto, że i prawda. -A prawda, żeby nie Jankiel, to by nawet tych ziemniaków ze solš zabrakło. Juœci, syty głodnemu nigdy nie zawierzy! -gadała na wpół z płaczem, a coraz żałoœniej, gdywtoczył się w opłotki dziad, prowadzony przez pieska. -Siadajcie se pod chałupš -zwróciła się dońHanka krzštajšc się kole obiadu. Przysiadł na przyŸbie, kule odłożył, pieskapuœcił na wolę i pocišgał nochalem, miarkujšc, zali już jedzš i w której stronie.Właœnie byli zasiadali do obiadu pod drzewami, Hanka wyłożyła jadło na miski, że szeroko rozniesły się posmaki. -Kasza ze słoninš, dobra rzecz. Niech wama pójdzie na zdrowie -mruczał dziad wietrzšc zapachy i oblizujšc się łakomie. Pojadali z wolna, przedmuchujšc każdš łyżkę strawy. Łapa kręcił się z cichym skowytem, a dziadoski piesek ziajał z wywieszonym ozorem pod œcianš, spiekota bowiem była straszna, nawet cienie nie ochraniały, dziw się wszystko nie roztopiło; a w tej nagrzanej i sennej cichoœci jeno łyżki skrzybotały, a niekiedy kajœ pod strzechš zaœwiegotała jaskółka. -By tak z miseczkę kwaszonego mleka la ochłody! -westchnšł dziad. -Zarno wam przyniesę! -spokoiła go Józka. -Dużoœcie dzisiaj wykrzyczeli? -zapytał Pietrek cišgnšc ospale łyżkę. -Zmiłuj się, Panie; nad grzesznymi, a nie pamiętaj im dziadoskiej krzywdy! Bogać ta wiele! któren dziada obaczy, to w niebo pilnie patrzy albo skręca o staje. Zaœ inszy wysuple ten grosz jaki, a rad by wzišł resztę z dziesištki! Z głodu przyjdzie zdychać. La wszystkich latoœ ciężki przednówek -szepnęła Weronka. -Prawda, ale na gorzałkę to nikomu nie zbraknie. Józka wetknęła mu w garœć michę, jšł skwapliwie pojadać. -Powiedali na smętarzu -ozwał się znowu -co Lipce majš się dzisiaj godzić z dziedzicem, prawda to? -Dostanš, co im się należy, to może się i ugodzš -rzekła Hanka. -A Miemce się już wyniesły, wiecie? -wyrwał się Witek. -Żeby ich morówka zdusiła! -zaklšł wytrzšsajšc pięœciš. -To i was pokrzywdzili? -Zaszedłem do nich wczoraj z wieczora, tome psami wyszczuli. Heretyki œcierwy, psie nasienia. Pono Lipczaki tak im dopiekali, że musiały uciekać! Ze skóry bym takich obłupiał, do żywego mięsa -pogadywał, sielnie wygarniajšc z miski, a skończywszynapasł swojego pieska i jšł się dŸwigać z przyŸby. -Żniwna pora, to pilno wam do roboty -zaœmiał się Pietrek. -A pilno; łoni było nas na odpuœcie szeœciu wszystkiego, a dzisia ze trzy mendle sie wydziera, jaże uszy puchnš. -A przyjdŸcie na noc -zapraszała Józka. -Niech ci Jezus da zdrowie, co pamiętasz osierocie. -Sierota jucha, a kałdun to już ledwie udŸwignie -przekpiwał Pietrek patrzšc, jak się toczył œrodkiem drogi, grubachny kiej kłoda, i kijaszkiem macał przeszkody. Chałupa też wkrótce opustoszała, kto przyległ w cieniu, bych się przespać, to już chrapał, a reszta poszła na odpust. Przedzwonili na nieszpór. Słońce się już galancie kłoniło ku zachodowi, upał jakby Ÿdziebko sfolżał, to chociaż jeszcze sporo wypoczywało pod chałupami, ale już coraz więcej ludzi schodziło się na plac przed koœciołem, pomiędzy kramy i budy. Józka poniesła się z dzieuchami kupować obrazki, a głównie, bych się napatrzyć do syta owym wstęgom, paciorkom i drugim cudom odpustowym. Katarynka znowu zagrała, dziady jęły posobnie wycišgać, brzękajšc w miseczki, agwary podnosiły się z wolna, przepełniajšccałš wieœ, że huczało jakoby w tym ulu przed wyrojem. Każden bowiem był syty i wypoczęty, to rad się stowarzyszał a cieszył spółecznie;kto poredzał z przyjacioły, kto jeno œlepie na wszyćko roztwierał szeroko, kto się aby cisnšł, kaj się drugie cisnęły, kto i na ten kieliszek pocišgał z kumami, któren zaœszedł do koœcioła lebo i siedział gdziesik wcieniu deliberujšc o różnoœciach, a wszystkich zarówno rozpierała jednaka radosna luboœć odpustowania. I nie dziwota,jakże, toć każden wymodlił się i nawzdychał do woli, napatrzył onym pozłotom, œwiatłom, obrazom i innym œwiętoœciom; wypłakał się rzetelnie, nasłuchał organów i œpiewań, a jakby się cały wykšpał w onym œwięcie, duszę oczyœcił a skrzepił, narodu różnego zobaczył, wspominków nazbierał i zbył sięchociaż na ten dzień jeden wszelakich turbacji! To i obycznie, co gospodarze najpierwsze czy biedota, komorniki czy proste dziadygi, a wszystko się weseliło pospólnie; czynišc taki rozgwarzony i rozkolebany gšszcz kolekramów, że i przecisnšć się tam było niełacno. A juœci, co najrozgłoœniej gadały kobiety gnietšc się jedna przez drugš do bud, abych chociaż się dotknšć i napatrzyć onych œlicznoœci. Szymek był właœnie kupił Nastusi bursztyny, wstęgów i chustkę czerwonš, przystroiła się zaraz, i chodzili od kramu do kramu trzymajšc się wpół, radoœni wielce i jakoby pijani uciechš. Łaziła z nimi Józka, targujšc jeno i oglšdajšc różnoœcie porozkładane na stołach, a coraz i z żałosnym wzdychaniemprzeliczała tę swojš mizernš złotówczynę. Jagusia plštała się kajœ niedaleko od nich udajšc, że nie spostrzega brata. Chodziła sama, dziwnie smutna i zgnębiona. Nie cieszyły jej dzisiaj ni te rozwiane wstęgi, ni granie katarynki, ni ten œcisk i wrzaski. Szła z drugimi, porwana tłokiem, i tam stawała, kaj insi stawali, tam dreptała, kaj jš pchali, nie wiedzšc całkiem, po co przyszła i dokšd idzie. Przysunšł się do niej Mateusz i szepnšł pokornie: -Dyć mnie nie goń od siebie. -Hale, odpędzałam cię to kiedy? -Abo raz! Nie sklęłaœ me to, co? -Niepoczciwie rzekłeœ, to i musiałam. Któż me... -przymilkła nagle. Jasio przeciskał się z wolna przez tłumy wjej stronę. -I on na odpust! -szepnšł Mateusz wskazujšc księżyka, któren się bronił ze œmiechem, aby go nie całowali po rękach. -Kiej dziedzicowy syn! Jak się to wybrał! Dobrze baczę, jak to jeszcze niedawno wyrywał za krowimi ogonami. -A juœci, gdzieby zaœ taki krowy pasał -przeczyła niemile dotknięta. -Rzekłem. Pamiętam, jak go to raz organista sprał, że krowy puœcił w Pryczkowy owies, a sam se spał kajœ pod gruszš... Jaguœ odeszła i chociaż nieœmiało, przepychała się ku niemu, rozeœmiał się doniej, ale że patrzeli w niego kiej w tęczę, odwrócił oczy i nakupiwszy w kramie obrazików, zaczšł je rozdawać dzieuchom ikto chciał. Stanęła naprzeciw kiej wryta, zapatrzona w niego rozgorzałymi oczami, a z warg czerwonych polał się cichy lœnišcy poœmiech; słodziuœki niby te miody. -Naœci, Jaguœ, swojš patronkę -wyrzekł wtykajšc jej obrazik, ręce się ich spotkałyirozbiegły kiej sparzone. Wzdrygnęła się, nie œmiejšc ust otworzyć. Mówił jeszcze cosik, ale jakby utonęła w jego oczach i nic prawie nie pomiarkowała. Rozdzieliła ich gęstwa, że schowawszy za gors obrazik, długo toczyła oczami po ludziach. Nie było go już nikaj, poszedł do koœcioła, gdyż przedzwonili na nieszpór, ale ona cięgiem go miała na oczach. -Widzi się kiej ten œwištek! -szepnęła bezwolnie. -Toteż dzieuchy dziw œlepiów za nim nie pogubiš. Głupie, nie la psa kiełbasa. Obejrzała się prędko, Mateusz stał pobok. Mruknęła ni to, ni owo, chcšc się od niego odczepić, ale szedł nieodstępnie, długo coœsobie ważył, aż zapytał: -Jaguœ, a co matka rzekli na Szymkowe zapowiedzie? -A cóż, kiej chce się żenić, to niech się żeni, jego wola. Skrzywił się i pytał niespokojnie: -Odpiszš mu to jego morgi, co? -Ja ta wiem! Nie wyznała mi się. Niech się jej spyta. Przystšpił do nich Szymek z Nastusiš, nalazł się skšdœciœ i Jędrzych, że przystanęli całš kupš, a pierwszy Szymek zaczšł: -Jaguœ, matki strony nie trzymaj, kiej się mnie krzywda dzieje. -Juœci, co za tobš stoję. Ale odmieniłeœ się przez te czasy, no, no... Całkiem kto drugi z ciebie! -dziwiła się, bo stojał przed niš sielnie wyelegantowany, prosty, wygolony do czysta, w kapelusie na bakier i w kapocie bieluœkiej kieby mleko. -A bom się wyrwał z matczynego stojaka. -I lepiej ci teraz na woli? -przeœmiechała się z jego hardoœci. -Wypuœć ptaszka z garœci, to obaczysz! Zapowiedzie słyszałaœ? -Kiedyż œlub? Nastusia przygarnęła się tkliwie obejmujšcgo wpół. -A za trzy niedziele, jeszcze przed żniwami-szeptała spłoniona. -I choćby w karczmie wyprawię, a matki prosił nie będę. -Masz to już kaj zawieŸć kobietę? -A mam. Jakże, na drugš stronę do matki i się wyprowadzę. Szukał po ludziach komornego nie będę. Niech mi jeno mój gront odpiszš, to radę sobie dam! -przechwalał się sierdziœcie. -Pomogę mu, Jaguœ, we wszyćkim pomogę -przytwierdzał Jędrzych. -Przeciech i my Nastusi we œwiat gołkiem nie dajemy. Tysišc złotych dostanie gotowymi pieniędzmi -wyrzekł Mateusz. Kowal odcišgnšł go na bok, cosik mu szepnšł i poleciał. Pogadywali jeszcze co niebšdŸ, szczególniejSzymek roił se, jak to gospodarzem ostanie, jak se to grontu przykupi, jak się to chyci ziemi, że pokrótce obaczš, kto on taki, jaże Nastusia patrzała w niego z podziwem. Jędrzych przytwierdzał, jeno Jagusia chodziła oczami po œwiecie, słyszšc pište przez dziesište. Zarówno jej tam było jedno. -Jaguœ, przyjdŸ do karczmy, będzie dzisiaj muzyka -prosił Mateusz. -I karczma la mnie już nie zabawa -odparłasmutnie. Zajrzał w jej oczy przemglone, zacisnšł kaszkiet i poleciał roztršcajšc ludzi. Przed plebaniš natknšł się na Tereskę. -Kaj cię to niesie? -zagadnęła lękliwie. -Do karczmy! kowal zwołuje na narady. -Poszłabym z tobš. -Nie odganiam cię, miejsca nie zbraknie, zważ jeno, by cię nie wzieni na ozory, że tak cięgiem za mnš uważasz. -I tak me już noszš kiej psy tę zdechłš owcę. -To czemu się im dajesz! -zły już był i zniecierpliwiony. -Czemu? nie wiesz to bez co? -zaskarżyła się cichuœko. Szarpnšł się i poszedł przodem, że ledwie za nim zdšżyła. -Już buczysz kiej to cielę! -rzucił odwracajšc się nagle. -Nie, nie... jeno mi proch wleciał do oka. -Jak widzę płakanie, to jakby me kto nożemżgnšł! Zrównał się z niš i rzekł dziwnie serdecznie: -Naœci parę groszy, kup se co na odpuœcie,a potem przyjdŸ do karczmy, to potańcujemy. Spojrzała oczami, co to jakby mu do nóg leciały z podziękš. -Co mi ta pienišdze, takiœ dobry... takiœ... -szeptała rozpłomieniona. -A z wieczora przychodŸ, przódzi czasu miał nie będę. Obejrzał się na niš jeszcze z proga, uœmiechnšł i wszedł do sieni. W karczmie już była ciasnota i goršc nie dowytrzymania. W głównej izbie tłoczyło się wiela różnego narodu, przepijajšc a gwarzšc, zaœ w alkierzu zebrali się co młodsi z lipeckich, z kowalem i Grzelš, wójtowym bratem, na czele. Przyszli też i poniektórzy gospodarze, jak Płoszka, sołtys, Kłšb i Adam, stryjeczny Borynów, anawet się wcisnšł Kobus, choć go nikto nie zapraszał. Kiedy Mateusz wszedł, właœnie był Grzela prawił goršco i kredš cosik pisał po stole. Szło o zgodę z dziedzicem, któren obiecywał za morgę lasu dać chłopom po cztery na podleskich polach, a drugie tyle ziemi puœcić na spłaty; chciał nawet borgować drzewo na chałupy. Grzela wykładał wszystko podobnie i kredšznaczył, jak by się to podzielili ziemiš i co by wypadło na każdego. -Dobrze rozważcie, co mówię! -wołał -sprawa czysta jak złoto. -Obiecanka cacanka, a głupiemu radoœć! -mruknšł Płoszka. -Szczera prawda, nie obiecanki. U rejenta wszyćko nam odpisze. WeŸta ino sobie dobrze do głowy! Tylachna ziemi la narodu. A toć każdemu w Lipcach wykroi się nowa gospodarka. Miarkujta ino sobie... Kowal raz jeszcze powtórzył, co mu był kazał dziedzic powiedzieć. Wysłuchali uważnie, ale nikto się nie ozwał, patrzeli jeno w te białe krychy na stole i głęboko deliberowali. -Prawda, sprawa kiej złoto, ale czy na to komisarz pozwoli? -ozwał się pierwszy sołtys orzšc frasobliwie pazurami po kudłach. -Musi! Jak gromada uchwali, to się urzędówo przyzwoleństwo pytała nie będzie! Zechcemy, to i on musi! -zagrzmiał Grzela. -Musi, nie musi, a ty się nie wydzieraj. Obacz no który, czy aby starszy nie wšcha kaj pod œcianš? -Dopierom go widział przed szynkwasem! -objaœniał Mateusz. -A kiedy to dziedzic obiecuje nam odpisać? -zagadnšł któryœ. -Mówił, co gotów choćby jutro. Zgodzimy się na jedno, to zaraz odpisze, zaœ potem omentra rozmierzy, co komu. -To już po żniwach można by chycić się tej ziemi: -A na jesieni obrobić, jak się patrzy. -Mój Jezus, dopiero to pójdzie robota, no! 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż Pśc!Óc"ŮŐ c#Ž+Í C${5ĺ H€Pogadywali gwarnie, wesoło, jeden przez drugiego. Radoœć już ponosiła wszystkich, oczy strzelały mocš, hardoœć prostowała grzbiety i same ręce się wycišgały do brania tej ziemi upragnionej. Niejeden już podœpiewywał z uciechy i krzykał na Żyda o gorzałkę, niejeden plótł trzy po trzy o działach, a każdemu roiły się nowe gospodarki, bogactwa i radoœcie. Bajdurzyli też kiej pijani, œmiejšc się, bijšcpięœciami w stoły a przytupujšc ogniœcie. -Dopiero to w Lipcach nastanie œwięto! -Hej, a jakie zabawy pójdš, a jakie muzyki! -I wiela to weselisk odprawi się w zapusty!-Dzieuch we wsi zabraknie! -To se miesckich przykupiemy, nie stać to nas?! -Psiachmać, w same ogiery jeŸdził będę. -Cichota no -zawołał stary Płoszka bijšc pięœciš w stół -a to krzyczš kiej Żydy w szabas! Chciałem jeno pedzieć, czy aby w tej dziedzicowej obietnicy nie ma jakowego podejœcia? Miarkujeta, co? Przycichli, jakby ich kto z nagła oblał zimnš wodš, dopiero po chwili ozwał się sołtys: -Ja też nie mogę wyrozumieć, laczego taki hojny? -Juœci, w tym musi być jakieœ podejœcie, bożeby dawać tylachna ziemi prawie za darmo-cišgnšł któryœ ze starych. Ale na to porwał się Grzela i zakrzyczał: -To wam powiem, żeœta głupie barany i tyla! I znowu jšł tłumaczyć i przekładać zapalczywie, jaże się spocił kiej mysz, kowal też sielnie mełł ozorem i każdemu z osobna rychtował, ale stary Płoszka nie dał się przekabacić, głowš jeno kiwał i przeœmiechał tak kšœliwie, aż Grzela przyskoczył do niego z pięœciami, ledwie już powstrzymujšc złoœć. -Rzeknijcie swojš prawdę, kiej nasza widzi się wam cygaństwem. -A rzekę! Znam dobrze to pieskie nasienie, znam i mówię waju: nie wierzta dziedzicowi, póki nie bedzie czarno na białym. Zawżdy się naszš krzywdš pasły, to i tera chcš się na nas pożywić! -Tak miarkujecie, no to się nie gódŸcie, ale drugim nie przeszkadzajcie! -krzyknšł na niego Kłšb. -Chodziłeœ z nimi do boru, to ich stronę i tera trzymasz! -A chodziłem, a jak będzie potrza, to i jeszczek pódę! A trzymam nie za nim, jeno za zgodš, za sprawiedliwoœciš, za całš wsiš. Bo jeno głupi nie widzi w tym dobregola Lipiec. Jeno głupi nie bierze, jak dajš. -Wyœta wszystkie głupie, bo pilno wama sprzedać za obertelek całe portki. Głupie, skoro dziedzic tyle daje, to może i więcej. Zaczęli się przemawiać coraz zapalczywiej,a że i drugie wspomagały Kłęba, to zrobił się taki gwar, jaże przyleciał Jankiel i sielnš flachę gorzały postawił na stole. -Sza, sza, gospodarze! Niech będzie zgoda! Żeby Podlesie były nowe Lipce! żeby każdy był pan! -wołał puszczajšc kieliszek kolejkš. Juœci, co wzięli pić, a jeszcze barzej się ugwarzać, wszyscy już bowiem skłaniali się do zgody oprócz starego Płoszki. Kowal, któren musiał w tym mieć jakiœ gruby profit, najgłoœniej rozmawiał rozwodzšc się o dziedzicowej poczciwoœci, a raz po raz stawiał la całej kompanii to gorzałę, to piwo, to nawet arak z esencjš. Cieszyli się tak galancie, co już niejeden jeno oczy bałuszył i ozorem ledwo ruchał,zaœ Kobus, któren cały czas pary z gęby nie puœcił, jšł naraz chybać ludzi za orzydla i krzyczeć: -A komorniki to co? Psi pazur? I nam się należy ziemia! Nie dopuœcim do zgody! Po sprawiedliwoœci być musi! Jakże, to jeden ledwie już spaœny kałdun udŸwignie, a drugima zdychać z głodu? Po równo musi być ziemi la wszystkich! Dziedzice œcierwy! Niejeden gołym zadem łyska, a nos drze do góry, jakby cięgiem kichał! Kołtuniarze zapowietrzone! - krzyczał coraz głoœniej i tak nieprzystojnie wszystkim przymawiał, jaże go wyciepnęli za drzwi, ale jeszcze przed karczmš klšł i wygrażał. Kompania też niezadługo zaczęła się rozchodzić do domów, jeno co łapczywsi nauciechę ostali w karczmie, kaj już pobrzękiwała muzyka. Właœnie i wieczór się był robił, słońce zapadło za bory i całe niebo stanęło w zorzach, aż czuby zbóż i sadów jakby się pławiły w czerwieni a złocie. Zawiewał wilgotny, pieœciwy wiater, żaby jęły rechotać, odzywały się przeć piórki, a granie koników roztrzšsało się po polach kiej ten nieustajšcy chrzęst dojrzałych kłosów, rozjeżdżali się już z odpustu, że jeno wozy turkotały, a kaj niekaj ktosik dobrze napity wyœpiewywał rozgłoœnie. Przycichły Lipce, pusto się zrobiło przed koœciołem, ale jeszcze pod chałupami siedzieli gęsto ludzie zażywajšc chłodu i wczasów Cichy zmierzch stawał się na œwiecie, mroczniały pola, dale stapiały się już z niebem, wszystko się spokoiło, œpik z wolna morzył ziemię i obtulał jš ciepłš rosš, zaœ ze sadów tryskały kiej niekiej ptasie głosy, jakoby tym wieczornym pacierzem. Bydło wracało z pastwisk, raz po raz buchały długie, tęskliwe ryki, a rogate łbypokazywały się nad stawem, rozgorzałym ogniami zachodu jakoby krwawym zarzewiem. Kajœ pod młynem baraszkowałyz wrzaskiem kšpišce się chłopaki, zaœ po obejœciach trzęsły się dzieuszyne piesneczki, to beki owiec, to gęsie gęgoty. Jeno u Borynów było cicho i pusto. Hanka poniesła się z dziećmi do którejœ z kum, Pietrek się też kajœ zapodział, a Jagusia nie pokazała się jeszcze od nieszporów, żetylko Józka zwijała się kole wieczornych obrzšdków. Œlepy dziad siedział w ganku, nastawiał gęby na chłodnawy wiater, mruczał pacierz, a pilnie nasłuchiwał Witkowego boćka; któren kręcił się wpodle rychtujšc przyczajonym dziobem w jego nogi. -Cie... Żebyœ skisł, zbóju jeden! A to me kujnšł! -mruczał zbierajšc pod siebie kulasy i machał wielkim różańcem, bociek odleciał parę kroków i znowu zachodził przemyœlnie z boku z wycišgniętym dziobem.-Słyszę cię dobrze! Już ci się nie dam. Jakato jucha zmyœlna! -szeptał, ale że w podwórzu rozległo się granie, to oganiajšc się kiej niekiej różańcem zasłuchał się w, muzyce z luboœciš. -Józia, a kto tak szczerze rzępoli? -A Witek! Wyuczył się od Pietrka i teraz cięgiem i dudli, jaże uszy puchnš! Witek, przestań, a załóż koniczyny Ÿrebakom! -wrzasnęła. Skrzypki umilkły, zaœ dziad cosik se umyœlił, bo skoro Witek przyleciał pod chałupę, rzekł do niego wielce dobrotliwie: -WeŸ tę dziesištkę, kiej tak galancie wycišgasz nutę. Chłopak uradował się ogromnie. -A zagrałbyœ to i pobożne pieœnie, co? -Co ino posłyszę, to wygram. -Hale, każda liszka swój ogon chwali. A takšnutę wygrasz, co? -i beknšł po swojemu piskliwie a zawodzšcy. Ale Witek nawet nie dosłuchał, skrzypki przyniósł, zasiadł pobok i przegrał rychtyk to samo, a potem rznšł insze, jakie tylko słyszał w koœciele, i tak sprawnie, jaże się dziad zdumiał. -Cie, na organistę byłbyœ zdatny! -Wszyćko wygram, wszyćko, nawet i takie dworskie, i takie, co je œpiewajš po karczmach -przechwalał się rozradowany, wycinajšc od ucha, jaże kury zagdakały na grzędach, gdy Hanka nadeszła i zaraz go przepędziła, bych Józce pomagał. Do cna już œciemniało na œwiecie, ostatnie zorze gasły, a wysokie, ciemne niebo rosiło się gwiazdami, wieœ już kładła się spać, jeno od karczmy zalatywały dalekie pokrzyki i brzękliwe głosy muzyki. Hanka siedziała przed gankiem karmišc dziecko i pogadujšc z dziadkiem o tym i owym; cyganił jucha, jaże się kurzyło, ale nie przeciwiła mu się, myœlšc swoje i tęsknie w noc poglšdajšc. Jagna nie wróciła jeszcze, nie siedziała również i u matki, bo zaraz z wieczora poszła na wieœ do dzieuch, jeno co nikiej nie wysiedziała, tak jš cosik ponosiło. Jakby jš kto za włosy wycišgał, że w końcu już sama jedna łaziła po wsi. Długo patrzyła we wody pogasłe i drżšce od powiewów, w rozruchane Ÿdziebko cienie, we œwiatła, co leciały z okien na gładŸ stawu i marły nie wiada kaj i przez co! Rwało jš gdziesik, że poleciała za młyn, ażna łški, kaj już leżały ciepłe kożuchy białych mgieł i czajki œmigały nad niš z krzykiem. Słuchała wód padajšcych z upustu w czarnš gardzie! rzeki, pod olchy wyniosłe i jakby œpišce, ale ten szum zdał się jej jakimœ żałosnym wołaniem i skargš nabrzmiałš płaczem. Uciekła i patrzała w młynarzowe okna, buchajšce œwiatłem, gwarami a brzękiem talerzy. Tłukła się od brzega wsi do brzega jak ta woda obłędna, co ujœcia na darmo szuka i w nieprzebyte wręby bije żałoœnie. Żarło jš cosik, czego by i wypowiedzieć niesposób, ni to był żal, ni to tęsknica, ni to kochanie, a oczy miała pełne suchego żaru i w sercu wzbierał wrzšcy, straszny szloch. Nie wiada, laczego znalazła się przed plebaniš, jakieœ konie pod gankiem biły niecierpliwie kopytami, œwieciło się tylko wjednym pokoju, grali w karty. Napatrzyła się do syta i poszła opłotkami,które dzieliły Kłębowš gospodarkę od proboszczowskich ogrodów. Przesuwała sięlękliwie pod żywopłotem, obwisłe gałęzie wisien muskały jš po twarzy zrosiałymi listeczkami. Szła bezwolnie, nie wiedzšc, kaj jš niesie, aż niski dom organistów zastšpił jej drogę. Wszystkie cztery okna œwieciły i stały otwarte. Przytuliła się w cień pod płot i zajrzała doœrodka. Organistowie wraz z dziećmi siedzieli pod wiszšcš lampš popijajšc herbatę, zaœ Jasio chodził po pokoju i cosik rozpowiadał. Słyszała każde jego słowo, każdy skrzyp podłogi, nieustanne cykanie zegaru i nawet ciężkie przysapki organisty. A Jasio takie cudeńka prawił, że niczego nie rozumiała. Patrzyła jeno w niego niby w ten obraz œwięty, pijšc kiej miody najsłodsze każdy dŸwięk jego głosu. Chodził wcišż i co trochę ginšł w głębi mieszkania, i co trochę jawił się znów w kręgu œwiatła; czasem przystawał przy oknie, że wciskała się w płot strwożona, bych jej nie dojrzał, ale on jeno w niebo patrzył pokryte gwiazdami, to cosik rzekł la uciechy, że œmiali się, a radoœć błyskała wtwarzach kiej to słońce. Przysiadł wreszcie pobok matki, a małe siostry jęły mu się drapać na kolana i wieszać na szyi, tulił ci je poczciwie, huœtał i łaskotał, jaże izba zatrzęsła się dziecińskimi œmiechami. Zegar wybił jakšœ godzinę i organiœcina rzekła powstajšc: -Gadu, gadu, a tobie czas spać! Musisz do dnia wyjechać. -A muszę, mamusiu! Boże, jaki ten dzień był krótki! -westchnšł żałoœnie. A Jagusine serce jakby kto œcisnšł i tak boleœnie, jaże same łzy pociekły po twarzy. -Ale niedługo wakacje! -ozwał się znowu -ksišdz regens obiecał, że mnie na jakiœ czas zwolni, jeœli nasz proboszcz napisze oto do niego. -Nie bój się, napisze, już ja go uproszę! -powiedziała matka zabierajšc się do słaniamu na kanapie wprost okna. Pomagali jej wszyscy, a nawet sam organista przyniósł sporš doinkę i wsunšł jš ze œmiechem pod kanapę. Długo się z nim żegnali na odchodnym, a jużnajdłużej matka, która go z płaczem tuliłado piersi a całowała. -Œpij, synu, smacznie, œpij, dziecištko. -Pacierze zmówię i zaraz się kładę, mamusiu. Rozeszli się wreszcie. Jaguœ widziała, jak w sšsiedniej izbie chodzili na palcach, œciszali głosy, przymykali okna i pokrótce cały dom oniemiał i migiem pogršżył się w cichoœci, aby jeno nie przeszkadzać Jasiowi. Chciała i ona do domu, już się była nawet nieco uniesła, ale jš cosik jakby przytrzymało za nogi, że nie poredziła oderwać się z miejsca, więc jeno mocniej przywarła plecami do płota, barzej się skuliła i ostała kieby urzeczona wpatrujšc się w to ostatnie wywarte i jaœniejšce okno. Jasio poczytał nieco na grubej ksišżce, zaœpotem przyklęknšł pod oknem, przeżegnał się, złożył ręce do pacierza, podniósł oczyku niebu i zamodlił się przejmujšcym szeptem. Noc była głęboka, niezgłębiona cichoœć obtulała œwiat, gwiazdy mżyły się na wysokoœciach, nagrzany, pachnšcy zwiew pocišgał z pól, a niekiedy zaszemrały liœciei ptak jakiœ zaœpiewał. A Jagusię zaczęło cosik rozbierać, serce się tłukło kiej oszalałe, paliły jš oczy, paliły usta nabrane i same ręce wycišgały się ku niemu, a chociaż się kurczyła w sobie, roztrzšsał niš taki dziwny, niezmożony dygot, że wpierała się w płot bezwolnie i z takš mocš, jaże trzasnęła żerdka. Jasio wychylił głowę, popatrzył dokoła i znowu się zamodlił. Zaœ z niš działo się już coœ niepojętego; takie ognie chodziły jej po koœciach i oblewały warem, że dziw nie krzyczała z tej lubej męki. Zabaczyła, kaj jest, i ledwiejuż zipała, tak się w niej wszystko trzęsłoi płonęło. Była cała w dreszczach, kiej błyskawice kłębiły się w niej jakieœ nabrzmiałe, szalone krzyki, jakieœ wichry palšce jš ponosiły, jakieœ straszne pragnienia rozprężały i wyginały... Już chciała się czołgać tam, bliżej ni ego, bychchociaż tknšć ustami tych jego białych ršczków, bych jeno klęczeć przed nim a patrzeć z bliska w te gębusie i modlić się kiej do tego cudownego obrazu. Nie poruszyła się jednak, bo obleciał jš jakiœ dziwny strach i zarazem zgroza. -Jezu mój, Jezu miłosierny! -wyrwał się jej z piersi cichy jęk. Jasio powstał, wychylił się cały i jakby patrzšc na niš zawołał: -Kto tam? Zamarła na chwilę, przytaiła dech, serce przestało bić i jakby zdrętwiała w jakimœ œwiętym strachu, dusza uwięzła kajœ w gardle i pełna szczęsnego niepokoju chwiała się w oczekiwaniu. Ale Jasio jeno popatrzył w opłotki, a nie dojrzawszy zamknšł okno, rozebrał się prędko i œwiatło zgasło... Noc padła na jej duszę, ale jeszcze długo siedziała wpatrzona w czarne i nieme okno.Przejšł jš chłód i jakby operlił srebrnš rosš jej duszę wniebowziętš, gdyż wszystko, co w niej wrzało z krwie pożšdliwej, przygasło rozlewajšc się po niej nieopowiedzianš błogoœciš. Spłynęła na niš uroczysta, œwięta cichoœć, jakby to zadumanie kwiatów przed wschodem słońca, że rozmodliła się pacierzem szczęœcia, któren nie miał słów,a jeno dziwnš słodkoœć zachwytów, przenajœwiętsze zdumienie duszy, niepojętšradoœć budzšcego się dnia zwiesnowego i przeplatał się grubymi ziarnami błogich łezniby tym różańcem łaski Pańskiej i dziękczynienia. ROZDZIAŁ 3 -Pójdę już, Hanuœ! -prosiła Józka pokładajšc głowę na ławkę. -A zadrzyj ogona kiej cielak i leć! -zgromiłajš odrywajšc oczy od różańca. -Kiej me tak cosik spiera w dołku i tak me mgli... -Nie przeszkadzaj, zaraz się skończy. Jakoż proboszcz już kończył cichš, żałobnš mszę za duszę Boryny, zamówionš przez rodzinę w oktawę jego œmierci. Wszyscy też co najbliżsi siedzieli w bocznych ławkach, a tylko Jagusia z matkš klęczały przed samym ołtarzem; z obcych nie było nikogo, tyla co kajœ pod chórem Jagata głoœno trzepała pacierze. Koœciół był cichy, chłodny i mroczny, jeno na œrodku mrowiła się wielgachna struga jarzšcego œwiatła, bo słońce biło przez wywarte drzwi rozlewajšc się jaże po ambonę. Michał organistów służył do mszy i jak zawdy, tak trzšchał dzwonkami, że w uszach brzęczało, wykrzykiwał ministranturę, a latał œlepiami za jaskółkami, której kiej niekiej œmigały po koœciele zbłškane i trwożnie œwiegolšce. Kajœ od stawu rozlegały się klapišce trzaski kijanek, wróble ćwierkały za oknami, zaœ ze smętarza raz po raz jakaœ rozgdakana kokosz wwodziła do kruchty całe stado piukajšcych kurczštek, aż Jambroż musiał wyganiać. A skoro ksišdz skończył, wyszli zaraz wszyscy na smętarz. Już byli kole dzwonnicy, gdy zawołał za nimi Jambroży: -A to poczekajcie! Dobrodziej chce wam cosik powiedzieć. Nie wyszło i Zdrowaœ, kiej przyleciał zadyszany z brewiarzem pod pachš i obcierajšc łysinę przywitał dobrym słowem i rzekł: -Moiœcie, a to wam chciałem powiedzieć, żezrobiliœcie po chrzeœcijańsku zamawiajšc mszę œwiętš za nieboszczyka. Ulży to jego duszy i do wiecznego zbawienia pomoże. No, mówię wam, pomoże! Zażył tabaki, pokichał siarczyœcie i wycierajšc nos zapytał: -Dzisiaj pewnie będziecie radzili o działach,co? -Juœci, tak je niby we zwyczaju, co dopierow oktawę -przytwierdzili. -Otóż to! Właœnie o tym chciałem z wami pomówić! Dzielcie się, ale pamiętajcie: zgodnie i sprawiedliwie. Żeby mi nie było swarów ni kłótni, bo z ambony wypomnę! Nieboszczyk w grobie się przewróci, jeœli zobaczy, że jego krwawicę rozrywacie jak wilki barana!I broń Boże. krzywdzić sieroty! Grzela daleko, a Józka jeszcze głupi skrzat! A co się komu należy, oddać œwięcie, co do grosza. Jak rozrzšdził majštkiem, tak rozrzšdził, ale trzeba spełnić jego wolę. Może on tam chudziaszek w tej chwili patrzy a was i myœli sobie: na ludzim ich wywiódł, gospodarkę-m niezgorszš ostawił, to się przecież nie pogryzš kiej psy przy podziale. Mawiam cišgle z ambony:iero to pójdzie robota, no! 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż%Pű c&Kr c'˝˙ c(ź) c)Ç7˜7zgodš stoi wszystko na œwiecie, kłótniš jeszcze nikt niczego nie zbudował. No, mówię, niczego, kromie grzechu i obrazy boskiej. A o koœciele pamiętajcie. Nieboszczyk był szczodrym i czy na œwiatło, czy na mszę, czy na inne potrzebygrosza nie żałował i dlatego Pan Bóg mu błogosławił... Długo przemawiał, jaże się kobiety spłakały i jęły mu w podzięce obłapiać kolana, zaœ Józka przypadła mu nawet z bekiem do ršk, to jš przygarnšł do piersi, a pocałowawszy w głowę rzekł z dobroœciš: -Nie bucz, głupia, Pan Bóg ma sieroty w szczególnej opiece. -Że i rodzony nie powiedziałby barzej do duszy -szepnęła rozrzewniona Hanka. SnadŸi dobrodziej był wzruszony, bo wytarłszy ukradkiem oczy; częstował kowala tabakš iprędko zagadał o innym. -A cóż, będzie zgoda z dziedzicem? -Będzie, już dzisiaj pojechało do niego pišciu... -To chwała Bogu! Już za darmo mszę œwiętš odprawię na intencję tej zgody! -Widzi mi się, co wieœ powinna się złożyć na wotywę z wystawieniem! Jakże, to jakbynowe nadziały i całkiem darmo! -Masz rozum, Michał, mówiłem o tobie dziedzicowi. No, idŸcie z Bogiem, a pamiętajcie: zgodš i sprawiedliwoœciš! Ale, Michał! -zawołał za odchodzšcym -a zajrzyj ta póŸniej do mojego wolanta, prawy resor przyciera się nieco do osi... -To pod łaznowskim dobrodziejem tak się zmaglował. Ksišdz już nie odrzekł, a oni poszli prosto ku domowi. Jagusia wiedła matkę na ostatku, gdyż stara wlekła się z trudem odpoczywajšc co chwila. Dzień był powszedni, robotny, to i pusto było na drogach dokoła stawu, jeno dzieci bawiły się kaj niekaj w piasku i kury grzebały w porozrzucanych łajnach. Było jeszcze wczeœnie, ale już słońce niezgorzej przypiekało, szczęœciem, co wiater nieco przechładzał, zawiewał bujny, iż kolebały się sady, pełne już czerwieniejšcych wiœni, a zboża biły o płoty kiej wody wzburzone. Chałupy stały wywarte, wrótnie wszędy porozwierane, na płotach kajœ niekaj wietrzyły się poœciele, a wszystko, co się jeno ruchało, pracowało w polach. Jeszczektosik zwoził ostatnie zapóŸnione pokosy siana, że zapach jaże wiercił w nozdrzach,a na obwisłych nad drogš gałęziach, pod którymi przejeżdżały kopiaste wozy, trzęsły się przygarœcie Ÿdziebeł kiej te powyrywane brody żydowskie. Szli z wolna i w cichoœci, deliberujšc o działach. Skšdciœ, jakby z pól, kaj ludzie osypywali ziemniaki, zrywała się niekiedy piosneczka iszła z wiatrem niewiada kaj, zaœ pod młynem jakaœ baba tak prała kijankš, jaże się rozlegało i szumnie huczały wody spadajšce na koła. -Młyn teraz cięgiem robi! -ozwała się pierwsza Magda. -Przednowek to żniwa la młynarza! -Cięższy on latoœ niŸli łoni. Wszędzie bieda aż piszczy, zaœ u komorników to już prostogłód -westchnęła Hanka. -Kozły też penetrujš po wsi, jeno czekać, jak komu co grubszego ukradnš -rzucił kowal. -Nie bajcie! Ratujš się, biedoty, jak mogš, wczoraj Kozłowa przedała organiœcinie kaczęta, to się Ÿdziebko wspomogła... -Rychło przechlajš. Nie powiadam na nich nic złego, ale mi dzi wno, że piórka mojegokaczora, co mi zginšł w ojcowy pochówek, nalazł mój Maciuœ za ich obórkš -wyrzekłaMagda. -A któż to wtenczas wzion nasze poœciele? -wtršciła Józka. -Kiejże to ich sprawa z wójtami? -Nieprędko, ale Płoszka ich wspiera, to jużwójtom dobrze zalejš sadła za skórę. -Że to Płoszka lubi zawdy nos wrażać w cudze sprawy. -Jakże, przyjaciół se kaptuje, bo mu pachnie wójtostwo! Przeszedł im drogę Jankiel cišgnšcy za grzywę spętanego konia, któren bił zadem iopierał się ze wszystkich sił. -Załóżcie mu pieprzu pod ogon, to rypnie z miejsca kiej ogier. -Œmiejcie się na zdrowie! Co ja już mam z tym koniem! -Wypchajcie go słomš, przyprawcie mu nowy ogon i powiedŸcie na jarmark, to może go kto kupi za krowę, bo na konia jużniezdatny! -żartował Michał i naraz wszyscy gruchnęli œmiechem, gdyż koń się wyrwał, skoczył do stawu i nie zważajšc na Janklowe proœby i groŸby, najspokojniej poczšł się tarzać. -Mšdrala jucha, musi być od Cyganów! -Postawcie mu wiadro gorzałki, to może wyjdzie! -zaœmiała się organiœcina, siedzšca nad stawem przy stadzie kaczšt pływajšcych kiej te żółciuœkie pępuszki; rozczapierzona kokosz gdakała na brzegu. -Œliczne stadko, to pewnie od Kozłowej? -pytała Hanka. -Tak, i cišgle mi jeszcze uciekajš na staw. Tasiuchny! taœ, taœ, taœ, taœ! -zwoływała rzucajšc na przynętę przygarœciami jagły. Ale kaczki szorowały na drugi brzeg, że poleciała za nimi. -ChodŸcie prędzej, kobiety -przynaglał kowal i gdy weszli do chałupy, a Hanka zakrzštnęła się kole œniadania, jšł znowu penetrować w izbach i w obejœciu, nawet nie przepomniał ziemniaczanym dołom, aż Hanka powiedziała: -Oglšdacie, jakby co ubyło! -Nie kupuję kota we worku! -Lepiej wy znacie wszyćko niŸli ja sama! -wyrzekła z przekšsem, rozlewajšc kawę w garnuszki. -Dominikowa, Jaguœ, a chodŸcież do kupy! -zawołała na drugš stronę, kaj się obie zawarły. Obsiedli ławę i popijali przegryzajšc chlebem. Nikto się nie odzywał, nijako było zaczynać, każden się wagował oglšdajšc nadrugich. Hanka też była dziwnie powœcišgliwa, juœci,co niewoliła do jadła przylewajšc każdemu,ale prawie nie spuszczała oczów z kowala, któren się wiercił na miejscu, œmigał œlepiami po izbie i chrzškał raz po raz. Jagusia siedziała czegoœ chmurna i wzdychliwa, oczy miała połyskliwe jakby od niedawnego płaczu, a Dominikowa czapirzyła się kiej kwoka i cosik poszeptywała do niej, tylko jedna Józka, cota po swojemu pletła trzy po trzy zwijajšcsię kole garów, pełnych perkoczšcych ziemniaków. Dłużyło się już wszystkim, aż pierwszy kowal zaczšł: -Więc jakże zrobimy z działami? Hanka drgnęła i prostujšc się powiedziała spokojnie, snadŸ po dobrym namyœle: -A cóż ma być! Ja tu jeno stróżuję mężowego dobra i stanowić o niczym prawanie mam. Antek wróci, to się podzielita. -Kiej tam on wróci, a tak przeciech ostać nie może. -Ale ostanie! Mogło tak być przez cały czasojcowej choroby, to może być, póki Antek nie powróci. -Nie on jeden jest do podziału. -Aleć on najstarszy, to jemu się po ojcu należy objšć gospodarkę. -Hale, takie ma prawo jak i drugie dzieci. -Może weŸmiecie i wy, jak się tak z Antkiem ułożyta. Kłóciła się przeciech z wami nie będę, nie moja w tym wola stanowi. -Jaguœ! -podniesła głos Dominikowa -przypomnijże o swoim. -A po co, przeciech dobrze pamiętajš... Hanka poczerwieniała gwałtownie i kopišc Łapę, któren się nawinšł pod nogi, wyrzekła przez zęby: -Juœci, co krzywdę dobrze pamiętamy. -Rzekliœcie! Tu idzie o szeœć morgów, jakie nieboszczyk zapisał Jagusi, a nie o głupie słowa! -Jak macie zapis, to wama nikt nie wydrze! -mruknęła gniewnie Magda, siedzšca cały czas cicho z dzieckiem u piersi. -A mamy, w urzędzie zrobiony i przy œwiadkach. -Wszyscy czekajš, to i Jagusia może. -Pewnie, że musi, ale co ma swojego, to zaraz zabierze, a ma przeciek krowę z cielęciem, a œwinię, a gšski... -To wspólne i pójdzie do działów -powstał twardo kowal. -Do działów! Chcielibyœcie! Co dostała we wianie, tego jej nikt mocen odebrać! A możechcecie i kiecki a pierzyny też podzielić między siebie, co? -podnosiła głos coraz silniej. -La œmiechu rzekłem, a wy zaraz z pazurami... -Juœci... przeglšdam ja was dobrze, juœci... -Bo i co tu będziem po próżnicy klektać. Prawdę rzekliœcie. Hanka, że trza poczekać na Antka. Mnie się œpieszy do dziedzica, bo tam już na mnie czekajš -wstał, a dojrzawszy ojcowy kożuch rozwieszony w kšcie na dršżku jšł go œcišgać. -W sam raz zdałby się na mnie. -Nie ruchajcie, niech się suszy -broniła Hanka. -A już te buciary oddacie. Cholewy jeno całe, a i to już raz podszywane -tłumaczył, chytrze œcišgajšc je z dršżka. -Niczego tknšć nie pozwolę! WeŸmiecie co niebšdŸ, a potem powiedzš, żem pół gospodarki zatraciła. Niech przódzi spis zrobiš. Nawet kołka z płotu ruszyć nie dam, póki wszystkiego urzšd nie opisze! -Spisu nie było, a już się kajœ zadziały ojcowe poœciele... -Mówiłam ci, co się stało! Zaraz po œmiercirozwiesili na płocie i ktosik w nocy ukradł.Nie było głowy baczyć na wszystko. -Dziwne, co tak zaraz nalazł się złodziej... -To niby jak? Ja wzienam, a teraz cyganię, co? -Cichota, kobiety! Tylko przez kłótni, poniechaj, Magduœ! Kto ukradł, niech miał będzie na œmiertelnš koszulę. -Sama pierzyna ważyła bez mała ze trzydzieœci funtów. -Mówię ci, stul pysk! -wrzasnšł na żonę i wywiódł Hankę w podwórze, niby to la obejrzenia prosišt. Poszła za nim, ale dobrze się miała na bacznoœci. -Chciałem wam cosik poredzić. Nastawiła ciekawie uszów, miarkujšc nieco, kole czego kręci. -Wiecie, a to trzeba, abyœcie jeszcze przedspisem którego wieczora przepędzili do mnie ze dwie krowy. Maciorę można zawierzyć stryjecznemu, a co się jeno da, pochować u ludzi... Już wam powiem kaj... Ozbożu powiecie przy spisie, że dawno przedane Janklowi, on przytwierdzi ochotnie, da mu się za to jaki korczyk. rebkę weŸmie młynarz, podpasie się na jego paœnikach. A co z porzšdków można byschować w dołach, to po żytach. Ze szczerej przyjaŸni wam radzę! Wszystkie tak robiš, które jeno rozum majš. Wyœcie harowali kiej wół, to sprawiedliwie należy się wama więcej. Mnie ta z tego dacie co niebšdŸ, jakšœ kruszynę. I nie bojajcie się niczego, pomagał wam będę we wszystkim. A już w tym moja głowa, byœcie ostali przygruncie. Jeno mnie posłuchajcie, nikto jeszcze nie dołożył do mojej rady... Sam dziedzic a rad me słucha. No, cóż powiecie?... -A jeno to, co swojego nie popuszczę, ale cudzego niełakomam! -odrzekła z wolna, wpierajšc w niego wzgardliwe oczy. Zakręcił się, jakby kijem dostał przez ciemię, polatał po niej œlepiami i syknšł: -Już bym nawet nie wspomniał, żeœcie niezgorzej podebrali ojca... -A wspominajcie! powiem Antkowi, niech z wami pogada o tej radzie. Ledwie się wstrzymał od klštw, plunšł jeno, a odchodzšc prędko, krzyknšł przez wywarte okno do izby: -Magda, miej ta oko na wszystko, bych znowu czego nie wynieœli złodzieje. Hanka patrzyła na niego ze szydliwym przeœmiechem. Poleciał kiej oparzony i natknšwszy się na wójtowš, wchodzšcš między opłotki, długo jej cosik prawił wytrzšchajšc pięœciami. Wójtowa przyniesła jakiœ urzędowy papier. -To la was, Hanka, stójka przyniósł z kancelarii. -Może o Antku! -szepnęła z trwogš, bioršc papier przez zapaskę. -Pono o Grzeli. Mojego nie ma, pojechał do powiatu, a stójka jeno powiadał, że tam stoi napisane, jakoby Grzela pomarł czy coœ... -Jezus Maria! -krzyknęła Józka. Magda też się zerwała na nogi. Wszyscy patrzyli na ten papier ze zgrozš i strachem, obracajšc nim bezradnie w roztrzęsionych rękach. -Może ty, Jaguœ, poredzisz rozebrać -prosiła Hanka. Stanęły nad niš pełne niepokoju i trwogi, ale Jagna po długiej chwili sylabizowania odparła zniechęcona: -Hale, kiej to nie po naszemu pisane i nie poradzę wymiarkować. -Nie przy niej pisane! Za to co inszego potrafi najlepiej -syknęła wójtowa wyzywajšco. -IdŸcie no swojš stronš i ludzi nie zaczepiajcie, kaj was obchodzš z daleka jakto œmierdzšce -warknęła stara. Ale wójtowa, jakby rada z okazji, ciepnęła jš na odlew: -Przykarcać drugich to poredzicie, a czemuto nie wzbraniacie córusi, bych cudzych chłopów nie zwodziła, co! -Dajcie no spokój, Pietrowa! -wtršciła się Hanka miarkujšc już, na co się tutaj zanosi,ale wójtowš ponosiło coraz barzej. -Choć raz muszę se dać folgę! Tylam się przez niš natruła, tylam przecierpiała, że swojej krzywdy nie daruję, pókim żywa! -A pyskuj! Pies cie ta przeszczeka! -mruknęła stara dosyć spokojnie, zaœ Jaguœ rozczerwieniła się kiej burak i chociaż palił jš wstyd, ale i jakaœ mœciwa zawziętoœć nabierała w sercu, że coraz bardziej podnosiła głowę i jakby na przekór, z rozmysłem wpierała w niš szydliwe oczy, a judzšcy przeœmiech wił się na wargach. Wójtowa wywarła już gębę kiej wrótnię i zjštrzona do żywego jej œlepiami, pomstowała wywodzšc zajadle jej przewiny. -Pyskujesz bele co; boœ sie opiła złoœciš! -przerwała jej stara -ale twój ciężko odpowie przed Bogiem za Jagusine nieszczęœcie. -Juœci, odpowie, bo ano zwiódł niewinowatedziecištko! Juœci, dziecištko, co z każdym rade szuka krzaków! -Zawrzyjcie gębę, bo chociem œlepa, ale jeszczech zmacam drogę do waszych kudłów - groziła zaciskajšc kij w garœci. -Sprobujcie! Tknij me jeno, tknij! -wrzeszczała wyzywajšco. -Hale, spasła się na cudzej krzywdzie i będzie się tera czepiała ludzi kiej rzep psiego ogona. -W czym cię to ukrzywdziłam, w czym? -Jak twojego wsadzš do kreminału, to się dowiesz! Wójtowa skoczyła z pięœciami, szczęœciem,co Hanka zdšżyła jš odcišgnšć i ostro powstała na obie: -Loboga, kobiety, a toć karczmę robicie z mojej chałupy. Przymilkły na to oczymgnienie, sapišc jeno a dyszšc, Dominikowej jaże łzy pociekły spod szmat, jakimi miała przewišzane oczy, i lały się ciurkiem po wynędzniałej twarzy, jeno co pierwsza się opamiętała i przysiadłszy westchnęła, rozwodzšc ręce: -Jezu, bšdŸ miłoœciw mnie grzesznej! Wójtowa wyleciała z chałupy kiej oszalała,ale zawróciwszy już z drogi wraziła głowęprzez okno i zaczęła wołać do Hanki: -Mówię ci, wypędŸ z chałupy te lakudre! Wygoń jš, póki jeszcze pora, abyœ potem nie pożałowała! Ani godziny nie ostawiaj pod swoim dachem, bo cię stšd wygryzie tazaraza piekielna! Radzę ci, broń się, Hanka! Przez litoœci bšdŸ la niej i przez miłosierdzia! Ona jeno czeka na twojego, obaczysz, co ci ona wystroi! -przechyliła się barzej na izbę i grożšc pięœciami Jagusiwrzeszczała ze wszystkiej złoœci: -Poczekaj, ty piekielnico jedna, poczekaj! Nie zamrę spokojnie, do œwiętej spowiedzi nie pójdę, póki się nie doczekam, że cię ze wsi kijami wyœwiecš! A do sołdatów, suko jedna! Tam twoje miejsce, œwiński pomiocie, tam! I poleciała, w izbie zrobiło się cicho jakby w grobie. Dominikowa jaże się trzęsła od tajonego płaczu, Magda huœtała dziecko, Hanka zapatrzyła się w komin srodze zamedytowana, zaœ Jaguœ, chociaż jeszcze miała w twarzy hardoœć i zły przeœmiech na wargach, ale pobielała na płótno, bo jš te ostatnie słowa ugryzły w samo serce; poczuła, jakby jš naraz sto nożów przebiłoi wszystkie rany spłynęły krwiš serdecznšiwszystkš mocš, ostawiajšc jeno nieopowiedziany żal, jakiœ zgoła nieczłowiekowy żal, że chciała bić głowš oœcianę i krzyczeć wniebogłosy, jeno co się przemogła i szarpišc matkę za rękaw zaszeptała goršczkowo: -ChodŸmy stšd, matko! ChodŸmy prędko! Uciekajmy! -A dobrze! całkiem już osłabłam, ale ty musisz tu wrócić i przy swoim warować doostatka. -Nie ostanę tutaj. Tak mi to wszystko obmierzło, że już dłużej nie œcierpię! Bodajem była nogi połamała, nim weszłam tutaj! -Tak ci to Ÿle z nami było, co? -szepnęła Hanka. -Gorzej niŸli temu psu na łańcuchu, że i w piekle musi być lepiej. -Dziwne, coœ wytrzymała tak długo, przeciek cię nie przywišzywali za kulasy. Mogłaœ se iœć! Nie bój się, za nogi cię nie ułapię i prosiła nie będę, byœ ostała!... -A pójdę i niech was ta zaraza wytraci, kiejœta takie! -Nie pomstuj, bym ci swoich krzywd nie ciepnęła we œlepie! -Bo już wszystkie przeciwko mnie, cała wieœ, wszystkie! -Żyj poczciwie, a nikto ci nie rzuci i marnego słowa! -Cichoj, Jaguœ, dyć Hanka ci nie przeciwna. Cichoj! -A niechta i ona pyskuje! A niechta! Mam gdzieœ te szczekania. Cóżem to takiego zrobiła? Ukradłam? Zabiłam kogo, co? -Masz to jeszcze œmiałoœć pytać, co? -wyrzekła zdumiona Hanka stajšc przed niš.-Nie cišgnij mnie za język, bym ci czego nierzekła! -A mówcie! A pyskujcie! zarówno mi jedno! -wrzeszczała coraz zapalczywiej, złoœć się w niej rozsrożyła kiej pożar, już była gotowa na wszystko, nawet na najgorsze. Hance naraz łzy zalały oczy, pamięć zdrad Antkowych tak boleœnie wgryzła się w serce, że ledwie już zabełkotała: -A coœ to z moim wyprawiała, co? Jeszcze cię Pan Bóg za mnie pokarze, obaczysz!... Spokoju mu nie dawałaœ... goniłaœ za nim kiej ta rozciekana suka... kiej ta... -tchu jej zbrakło, tak się zaniesła szlochem. A Jaguœ spięła się niby wilk napadnięty w barłogu, gotowy już drzeć kłami, co mu się jeno nawinie, nienawiœć buchnęła jej dogłowy, a mœciwoœć sprężyła pazury, aż iero to pójdzie robota, no! 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż*PMc+ś c,Svc-É+[ c.$9Ü/;v€skoczyła na izbę i, rozwœcieklona do ostatka, jęła chlastać przyduszonymi słowami kiejby tym biczem œwiszczšcym: -To ja za nim latałam, ja! Cyganisz kiej ten pies! Wszyscy ano wiedzš, jak się przed nim oganiałam! Dyć kiej piesek skamlał pode drzwiami, abym mu chocia trep swój pokazała! To on me niewolił! To on me otumanił i robił z głupiš, co chciał! A tera powiem ci prawdę, jeno byœ jej nie pożałowała. A to me miłował, że już nie wypowiedzieć! A tyœ mu obmierzła kiej ten stary, utytłany łach, że miał już chudziak po grdykę twojego kochania, jaże mu się odbijało kiej po starym sadle, że jeno pluł wspominajšc o tobie. Nawet gotów był sobie zrobić co złego, abych cie jeno nie widzieć więcej na oczy. Chciałaœ, to masz prawdę. A zapamiętaj, co ci jeszczek dołożę: jak zechcę, to żebyœ mu całowała nogi, kopnie cię, a za mnš poleci w cały œwiat! Wymiarkuj to sobie i ze mnš się nie równaj, rozumiesz, co? Wołała zjadliwie, władna już sobš i bez lęku, a tak urodna jak nigdy. Nawet matka słuchała jej z podziwem i strachem, tak wynosiła się inna jakaœ, zgoła obca i zarazem tak jakoœ straszna, zła i groŸna kiej ta chmura trzaskajšca piorunami. Zaœ Hankę słowa te poraziły jakby na œmierć; biły jš do krwie, smagały bez litoœci ni miłosierdzia i rozgniatały kiej tego mizernego robaka; waliła się, kiej drzewo podarte piorunami, bez sił już i bezpamięci. Ledwie już poredziła nabrać powietrza zbielałymi wargami, opadła na ławę, a od tego bolu to wszystko się w niejrozsypywało w miałki a płony piasek, że nawet łzy przestały cieknšć po twarzy, spopielałej od męki, chociaż ciężki, wzburzony szloch rozrywał jej piersi. Z lękiem patrzała przed siebie, kieby w jakšœgłšb nagle rozwartš, i drżała niby to ŸdŸbło, które wiater żenie na zatratę... Jaguœ już dawno przestała i poszła z matkš na swojš stronę, Magda się też wyniesła nie mogšc się z niš dogadać, nawet Józka poleciała nad staw za kaczętami, a ona wcišż siedziała na jednymmiejscu kiej ta zmartwiała ptaszka, której wybierš pisklęta, że ni krzyczeć, ni bronić,ni uciekać już nie poredzi, a jeno czasem zabije skrzydłem i żałoœnie zapiuka... Aż Pan Jezus zlitował się nad niš, dajšc folgę umęczonej duszy, że przecknšwszy padła przed obrazami, buchnęła rzęsistym płaczem i ochfiarowała się i œć do Częstochowy, byle to wszystko, co usłyszała, było nieprawdš! A do Jagusi nie czuła nawet złoœci, tylko brał jš strach przed niš i żegnała się niby przed złym, dosłyszawszy jej głos... Wreszcie zabrała się do roboty i wezwyczajone ręce robiły prawie same, gdyż myœlami była kajœ daleko, nawet nie wiedzšc, że dzieci wyprowadziła do sadu, że uprzštnęła izbę i nałożywszy jadłem dwojaki pędziła Józkę, bych je prędzej poniesła w pole. A kiej ostała sama i uspokoiła się nieco, jęła rozważać i medytować nad każdym słowem. Mšdra była kobieta i dobra, to łacno przepuœciła wszystkie swoje obrazy i krzywdy, ale zadraœniętego ambitu nie poredziła zapomnieć, że raz po raz biły naniš ognie i serce się kurczyło od męki, a pogłowie latały zamysły krwawej odemsty, aż w końcu i to przemogła, bo szepnęła: -Juœci, że mi się z niš nie równać w urodzie, trudno. Alem mu œlubna i matka jego dzieci! -duma jš rozparła i pewnoœć siebie. -A poleci za niš, to i powróci! Przeciech się z niš nie ożeni! -pocieszała się gorzko, wyglšdajšc na œwiat. Południe się już podnosiło, słońce zawisłonad stawem, upał się tak wzmógł, że już parzyła ziemia i rozpalone powietrze zawiewało kieby z pieca, ludzie już wracaliz pól, a od topolowej niesły się wraz z tumanami kurzawy porykiwania spędzanego bydła, gdy naraz Hankę jakby tknęło jakieœpostanowienie, wsparła się o œcianę i pomyœlawszy jeszcze jakieœ Zdrowaœ obtarła oczy, przeszła sień, otworzyła drzwi do Jagusinej izby i powiedziała mocno, a całkiem spokojnie: -Wynoœ mi się zaraz z chałupy! Jagna uniesła się z ławy i stanęły naprzeciw mierzšc się œlepiami przez długšchwilę, jaże Hanka cofnęła się nieco od proga i powtórzyła przychrzypniętym głosem: -Wynoœ mi się w ten mig, a nie, to cię każę parobkowi wyrzucić... W ten mig! -dodała nieustępliwie. Stara rzuciła się do niej przekładać i tłumaczyć, ale Jaguœ jeno wzruszyła ramionami: -Nie gadajcie do tego pomietła! Wiadomo, o co jej idzie. Wyjęła ze spodu skrzynki jakiœ papier. -O zapis ci chodzi, o te morgi, a to je weŸ sobie i nachlaj się nimi! Rzekła wzgardliwie, rzucajšc jej w twarz papierem: -Udław się nimi choćby na œmierć! I nie baczšc na matczyne sprzeciwy jęła œpiesznie wišzać toboły i wynosić je w opłotki. Hankę zemgliło, jakby jš kto trzasnšł między oczy, ale papier podniesła i zagadała z pogrozš: -A prędzej, bo cię psami wyszczuję! -dławiło jš zdumienie, nie mogło się jej pomieœcić w głowie, że to prawda. Jakże, całe szeœć morgów pola rzuciła kiej ten pęknięty garnek! Jakże! Musi być, co ma Ÿlew głowie! -myœlała wodzšc za niš oczami. Jagna zaœ, nie zważajšc na niš, już się wzięła do zdejmowania swoich obrazów, gdy Józka przyleciała z wrzaskiem: -A korale mi oddajcie, moje sš po matce, moje... Jagna zaczęła je odwišzywać ze szyi, ale się nagle powstrzymała. -Nie, nie oddam! Maciej mi dali, to już sš moje! Józka poczęła piekłować, jaże Hanka musiała jš skrzyczeć, bych dała spokój, boJaguœ jakby ogłuchła na zaczepki, a wyniósłszy wszystko swoje poleciała po Jędrzycha. Dominikowa nie przeciwiła się już niczemu, lecz i nie odpowiadała na zagadywania Hankini na Józczyne jazgoty, dopiero kiej zabralirzeczy na wóz, podniesła się i wyrzekła grożšc pięœciš: -Bych cię nie minęło co najgorsze! Hanka jaże œcierpła, ale puszczajšc te słowa mimo uszów zawołała: -A przypędzi bydło Witek, to ci twojš krowę zagna do chałupy, a po resztę niech kto przyleci wieczorem, to się pozgania. Odeszły milczšco, skręciły na drogę i szły,z wolna okršżajšc staw samym jego brzegiem, jaże się odbijajšc w wodzie. Hanka długo patrzała za nimi z jakšœ dziwnš zgryzotš i markotnoœciš, a że nie miała czasu na rozważania, bo najemnicy œcišgali z pola, to schowała zapis do skrzynki pod klucz, zawarła ojcowš stronęizabrała się do obiadu całe jednak przypołudnie chodziła struta i milczšca nawet niechętnie dajšc ucho przypochlebnym słówkom Jagustynki. -Dobrzeœcie zrobili! Już dawno trza jš było wygonić. Rozpuœciła się kiej dziadowski bicz, bo ktoż jej co zrobi kiej stara z proboszczem za pan brat! Drugš to by już dawno wyklšł z ambony! -Pewnie, juœci! -przytwierdzała odsuwajšc się, aby już więcej nie słuchać, a gdy wszyscy rozeszli się znowu do roboty, zabrała Józkę i poszły pleć len, bo się miejscami tak często puszczała złotucha, jaże niektóre zagony żółciły się już z daleka. Skwapnie się wzięła do pielenia, lecz mimo tego męczyły jš pogrozy Dominikowej i przejmowały niemałym lękiem, a głównie jednak rozmyœlała, co Antek powie na to wszystko. -Jak mu pokażę zapis, to się rozchmurzy. Głupia! szeœć morgów, toć prawie gospodarka! -myœlała spoglšdajšc po polach.-Wiecie, a do cna przepomniałyœmy o tym papierze o Grzeli. -Prawda! Przerywaj, Józia, a ja poletę do księdza, on przeczyta. Nawet rada była, że pójdzie między ludzi, a przewie się, co na to wszystko powiadajš. Przyogarnęła się nieco w chałupie, a wyjšwszy papier zza obraza poszła z nim na plebanię. Nie zastała jednak księdza, był w polu przy swoich najemnikach przerywajšcych marchew; dojrzała go już z dala, bo stojał prawie całkiem rozdziany,w portkach jeno a w słomianym kapelusie, ale bliżej nie œmiała podejœć obawiajšc się,że musi już wiedzieć i jeszcze gotów jš wykrzyczeć przy ludziach. Zawróciła więc do młynarza, któren właœnie był wraz z Mateuszem puszczał na próbę tartak. -Przed chwilš żona mi opowiadała, jakżeœcie to wykurzyli macochę! Ho, ho, pliszka się widzi, a ma jastrzębie pazury! -zaœmiał się bieršc się do czytania owego papieru, ale jeno rzucił okiem, zawołał: -Zła nowina! Grzela wasz się utopił! Jeszcze na Wielkanoc! Piszš, że rzeczy po nim możecie odebrać u naczelnika w powiecie... -Grzela nie żyje! Laboga! Taki młody i zdrów! A to mu było dopiero na dwudziesty szósty. Miał już wrócić we żniwa. Utopił się, we wodzie! Jezu miłosierny! -jęknęła załamujšc ręce, srodze bowiem strapiła jšta wiadomoœć. -Coœ letko wama idš schedy, letko! -ozwał się drwišco Mateusz. -Teraz jeno wygońcie Józkę, a już wszystko będzie wasze a kowalowe... -Skończyłeœ to z Tereskš, co już o Jagusi zamyœlasz? -odcięła się, jaże młynarz gruchnšł œmiechem, a on coœ pilnie jšł majdrować kole piły. -Nie da się zjeœć w kaszy, chwat baba -powiedział za niš młynarz. Wstšpiła po drodze do Magdy, która usłyszawszy nowinę rozpłakała się i chlipišc rzewliwie, mówiła przez łzy: -Wola boska, moi drodzy. Juœci, chłop jak dšb, jak mało któren w Lipcach, o dolo człowiekowa, dolo nieszczęsna! Dziœ żyjesz, a jutro gnijesz. To już Michał pojedzie po te rzeczy po nim, co majš przepaœć. Chudziaszek, a tak się darł do domu!... -Wszystko w boskim ręku. A do wody to zawdy szczęœcia nie miał, baczycie to, jak się topił we stawie co go to ledwie Kłšb wyratował? SnadŸ już mu było pisane zginšć od niej! Wyżaliły się, spłakały i rozeszły, boć każda miała dosyć swoich codziennych turbacji a zabiegów, zwłaszcza Hanka. A po wsi w mig się rozniesły te nowiny, że schodzšc z pól o zmierzchu, już sobie o tym rozpowiadali; juœci, że Grzeli sielnie żałowano, co zaœ do Jagusi, wieœ się rozpołowiła, wszystkie bowiem kobiety, zwłaszcza starsze, wzięły stronę Hanki, zajadle powstajšc na Jagusię, za którš, chociaż nieœmiało, opowiadali się chłopi, żejuż z tego miejscami przychodziło do swarów... A nim wieczór zapadł, już na wsi huczało kiej w ulu kumy leciały do kum na poredę, poniektóre krzykały do się przez płoty i sady, to dojšc krowy w opłotkach raiły z przechodzšcymi. Zmierzch się czynił luby, pachnšcy bowiem a chłodnawy, niebo wisiało jeszcze całe w bladym złocie zachodu, z pól niesły się strzykania koników i głosy przepiórek, a po rowach i bagnach sennie nukały żaby. Dziecińskie wrzawy, œpiewki, to poryki bydła, rżenia, beki, gęgoty i turkotania wozów trzęsły sięnad wsiš, zaœ po drogach, nad stawem i kajsię kto z kim zetknšł, rajcowano zawzięcieo wypadkach, to o tym, z czym chłopi powrócš od dziedzica. Mateusz wracajšcy z tartaku nasłuchiwał tu i owdzie ale jeno spluwał, klšł z cicha i wymijał rozgadane kumy, dopiero pyskujšce przed Płoszkami tak go rozeŸliły, że się już wstrzymać nie poredził i powiedział wzburzony: -Hanka nie miała prawa jej wyganiać, na swoim siedziała. Antkowa może za takš œtukę dobrze posiedzieć i zapłacić! Zakrzyczała go gruba, rozczerwieniona Płoszkowa: -Hanka grontu jej nie zapiera, wiadomo! Ale że Antek leda dzień wróci, to czego inszegosię bojała! Hale, upilnuje to domowego złodzieja! A może miała patrzeć przez sitko, co? -I... grał, a trawy się dzierżał, wiecie! Gadacie, co wama œlina przyniesie, ale nie ze sprawiedliwoœci, a jeno przez czystš zazdroœć! Jakby wraził kij między osy, tak się wszystkie rzuciły na niego. -A czegoż to mamy jej zazdroœcić, co? Czego? Że latawica i tłuk, że ganiacie za niš kiej te psy, że każdy by do niej rad podpierzynę, że wstyd i obraza boska przez niš idzie na całš wieœ, co? -Może i tego wam żal, pies ta was wyrozumie! Pomietły juchy, strach im słońca. A bych była kiej Magda z karczmy irobiła co najgorsze, to byœcie jej przepuœciły, ale że urodniejsza nad wszystkie, to każda by jš z osobna utopiła w łyżce wody. Rozjazgotały się nad nim, jaże musiał uciekać. -Żeby wam, psiekrwie, poodpadały jęzory! -klšł i przechodzšc mimo domu Dominikowejzajrzał w otwarte okna. W izbie się œwieciło, Jagusi jednak dojrzeć nie mógł, awejœć się wagował, więc westchnšł jeno, zawracajšc ku swojej chałupie, ale jakoœ pokrótce natknšł się na Weronkę, idšcš do siostry. -Dopiero co byłam u was. Stacho drzewo obrobił i dół wykopał, można by rznšć, kiedy przyjdziecie? -Kiedy? A może na œwięty nigdy. Tak mi już wieœ mierznie, że cheba prasnę wszystko oziem i pójdę, kaj mnie oczy poniesš -zakrzyczał gniewnie i poleciał. -Dobrze go cosik ugryzło, kiej się tak bzdycy! -myœlała zwracajšc się do Borynów. Hanka sprzštała już po kolacji, ale zaraz jšwzięła na bok, opowiadajšc wszystko, jak było. Weronka z rozmysłem pominęła Jagusinš sprawę, a tylko rzekła o Grzeli: -Kiej pomarł, to wam jego częœć przychodzi do działu. -Prawda, jeszczech o tym nie pomyœlałam. -A z tym, co dziedzic musi dać za las, to pojakie półwłóczku wypadnie na każdego, troje was jeno! Mój Boże, bogatym to i cudza œmierć na profit się obraca -westchnęła żałoœnie. -Co mi tam bogactwo! -broniła się Hanka, lecz skoro się porozchodzili spać, wzięła rachować po swojemu i skrycie się cieszyć.Zaœ potem klękajšc do pacierzów szepnęła z rezygnacjš: -A skoro już pomarł, to już taka była wolaboska. -I szczerze westchnęła za jego duszę. Nazajutrz kole południa wszedł do izby Jambroży. -Kajżeœcie to chodzili? -spytała rozpalajšc ogień na kominie. -U Kozłów byłem, dziecko się im oparzyło na œmierć. Wołała mnie, ale tam już jeno trumny potrza i pochowku. -Któreż to? -A to mniejsze, co je na zwiesnę przywiezła z Warsiawy. Wpadło do grapy zukropem i prawie się ugotowało. -Cosik nie wiedzie się jej z tymi znajdami. -A nie wiedzie. Nie traci ona na tym, dajš na pochowek! Ale nie z tym do was przyszedłem. Podniesła na niego niespokojne oczy. -Wiecie, Dominikowa pojechała z Jagusiš dosšdu, pono skarżyć was będzie o wygnanie córki... -A niech skarży, co mi ta zrobi! -Były z rana u spowiedzi, a potem długo radziły z dobrodziejem, nie podsłuchiwałem juœci, a mówię, co me jenodoszło pište przez dziesište; tak się na was skarżyły, jaże proboszcz pięœciš wygrażał. -Ksišdz, a wsadza nos w cudze sprawy! -wyrzekła porywczo, tak jednak zgryziona tš wiadomoœciš, że cały dzień chodziła kiejbłędna, pełna trwóg i najgorszych przypuszczeń. O samym mroku jakiœ wóz przystanšł przedopłotkami. Wyleciała z chałupy zestrachana i dygocšca, wójt siedział na bryce. -O Grzeli już wiecie! -zaczšł. -No, nieszczęœcie i tyla! Ale mam la was i dobrš nowinę: oto dzisiaj abo najdalej jutro powróci Antek! -Nie zwodzicie mnie aby? -nie œmiała już zawierzyć. -Wójt wama mówi, to wierzcie! w urzędzie mi powiedzieli... -To i dobrze, kiej wraca, największa pora! -mówiła chłodno, jakby całkiem bez radoœci, a wójt pomedytował cosik i pomówił wielce przyjacielsko: -leœcie sobie poczęli z Jagusiš! Już na waswniesła skargę, mogš was pokarać za samowolę i gwałt. Nie mieliœcie prawa jej ruchać, siedziała na swoim. Dopiero to będzie, jak Antek wróci, a was wsadzš! Z czystego przyjacielstwa wam radzę, załagódŸcie tę sprawę! Zrobię, co jeno będę mógł, aby skargę odebrały ze sšdu, ale krzywdę musicie sami odrobić. Hanka wyprostowała się i rzekła prosto z mostu: -Kogóż to bronicie, pokrzywdzonej czy swojej kochanicy? Sypnšł koniom takie baty, jaże z miejsca poniesły! ROZDZIAŁ 4 Ale przez takie przeróżne a ciężkie przejœcia Hanka całkiem nie mogła zasnšć tej nocy, a przy tym cięgiem się jej widziało, że słyszy czyjeœ kroki w opłotkach, to na drodze, to nawet jakby pod samš chałupš. Nasłuchiwała z bijšcymsercem, ale cały dom spał głęboko, nawet dzieci nie matyjasiły, noc była głucha, chociaż widnawa, gwiazdy zaglšdały w oknai niekiedy poszumiały drzewa, gdyż jakoœ od samego północka podniósł się wiater przedmuchujšc kiej niekiej. W izbie było duszno i goršco, zły fetor zalatywał od kaczšt nocujšcych pod łóżkami, ale Hance nie chciało się otworzyćokna, œpik już jš całkiem odszedł, parzyłajš pierzyna i poduszki zdały się rozpalone kiej blachy, że jeno przewracała się z bokuna bok, coraz barzej niespokojna, boć te przeróżne pomyœlunki roiły się we głowie kieby mrowisko, obłażšc jš całš goršcymi potami, a przejmujšc takim dygotem, że jużnie mogšc zapanować nad strachem porwała się nagle z łóżka i boso, w koszuli, a ze siekierš w garœci, która się jakoœ sama nawinęła, poszła w podwórze. Wszyćko tam stojało na rozcież wywarte, ale wszędy leżała niezgłębiona cichoœć , no! 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż0Pţ c1Ncc2ąö c3§*Ň c4y8Ř25Q?)œpiku. Pietrek chrapał rozcišgnięty pod stajniš, konie gryzły obroki pobrzękujšc łańcuchami uŸdzienic, zaœ krowy nie powišzane na noc w oborze porozłaziły sięw podwórzu, leżały przeżuwajšc i glamišc oœlinionymi gębulami, podnoszšc ku niej ciężkie, rogate łby i czarne, niepojęte gałyœlepiów. Powróciła do łóżka i leżšc z otwartymi oczami, znowu trwożnie nasłuchiwała, gdyż przychodziły takie chwile, w których byłaby dała głowę, jako wyraŸnie roznoszš się jakieœ głosy i głuche, dalekie kroki. -A może w którejœ chałupie nie œpiš i poredzajš! -próbowała sobie wyrozumieć, lecz skoro jeno chyla tyla poszarzały okna,podniesła się i narzuciwszy Antkowy kożuchwyszła przed dom. W ganku Witkowy bociek spał na jednej nodze i ze łbem podwiniętym pod skrzydło,zaœ w opłotkach bieliły się pokulone stadkagęsi. Czuby drzew już się wypinały z nocy, rosa kapała obficie z wierzchołków, trzepišc o liœcie i trawy, zawiewał rzeŸwy, krzepišcychłód. Niskie, sinawe opary obtulały pola, z których jeno kajœ niekaj rwały się co wyższe drzewa buchajšc w górę niby te czarne, gęste dymy. Staw polœniewał jak to œlepe, wielgachne oko zasute pomrokš, olszowe wysady gwarzyły nad nim cichuœko i trwożnie, gdyżwszystko jeszcze dokoła spało, zatopione w szarym, nieprzejrzanym mšcie i cichoœci.Hanka przysiadła na przyŸbie i przytuliwszysię do œciany zadrzemała, ani się tego spodziewajšc, na jakie dobre parę pacierzów, bo kiej przecknęła, noc już była zbielała do cna i na wschodzie rozpalały się czerwone zorze jako te łuny dalekie. -Jak wyszli o chłodzie, to ani chybi, co ino ich patrzeć! -myœlała wyzierajšc na drogę, tak się czuła skrzepionš tym krótkim œpikiem, że nie wróciła już do łóżka i aby łacniej doczekać się słońca, wyniesła dziecińskie szmaty i poszła je przeprać westawie. A dzień podnosił się coraz chybciej, że pokrótce zapiał kajœ pierwszy kogut, a wnet po nim jęły trzepotać skrzydłami drugie i przekrzykiwać się rozgłoœniej na całš wieœ, zaœ potem zaœpiewały skowronki, ale jeszcze z rzadka, i z przyziemnych mroków wyłaniały się z wolna bielone œciany, płoty a puste, orosiałe drogi. Hanka prała zawzięcie, gdy naraz kajœ niedaleko rozległy się ci che stšpania, przywarła w miejscu kiej trusia, pilnie przezierajšc dokoła, jakiœ cień przedzierałsię z obejœcia Balcerkowej i sunšł czajšco pod drzewami. -Juœci, co od Marysi, ale kto? -ważyła nie mogšc rozpoznać, gdyż cień przepadł naglei bez œladu. -Taka harna, taka zadufana w swojš urodę, a puszcza na noc chłopaków! kto by się to spodział! Myœlała zgorszona, spostrzegajšc znowu, że młynarczyk przemyka się z drugiego końca wsi. -Pewnikiem z karczmy, od Magdy! A to jak wilki tłukš się po nocy. Co się to wyprawia!-westchnęła, lecz jš samš przejęły jakieœ cišgotki, gdyż raz po raz przecišgała się z luboœciš, ale że woda była chłodnawa, to prędko przeszło, i wzięła nucić œciszonym,a tęsknoœciš nabranym głosem: Kiedy ranne wstajš zorze! Pieœń leciała nisko po rosie, wsiškajšc w zróżowione œwitania. Pora już była wstawać, po wsi zaczęły sięrozlegać brzęki otwieranych okien, klekoty trepów i przeróżne głosy. Hanka, jeno rozwiesiwszy przeprane szmaty na płocie, poleciała budzić swoich, ale tak byli jeszcze œpikiem zmorzeni, że coktóra głowa się uniesła, to zaraz padała ciężko, niczego nie miarkujšc. ZeŸliła się niemało, gdyż Pietrek krzyknšł na niš z góry: -Psiachmać! Pora jeszcze, do słońca spał będę! -i ani się ruszył. Dzieci też jęły się mazać, a Józka skarżyłasię żałoœnie: -Jeszcze Ÿdziebko, Hanuœ! Dyć dopiero co się przyłożyłam... Przyciszyła dzieci, powypędzała drób z chlewów, a przeczekawszy jeszcze z pacierz, już przed samym wschodem, kiej wyniesione niebo całkiem rozgorzało, a staw sczerwienił się od zórz, narobiła takiego piekła, jaże musieli się pozwlekać zbarłogów. Wsiadła też z miejsca na Witka, któren łaził zaspany cochajšc się jeno o węgły i drapišc. -Jak cię czym twardym zleję, to przeckniesz! Czemuœ to, pokrako jedna, krów nie powišzał do żłobów! Chcesz aby se w nocy kałduny popruły rogami? Odszczeknšł cosik, aż skoczyła do niego, szczęœciem, co nie czekał, więc zajrzawszy do stajni czepiła się Pietrka. -Konie dzwoniš zębami o pusty żłób, a ty się wylegujesz do wschodu! -Wydzieracie się kiej sroka na deszcz. Caławieœ słyszy! -mruknšł. -A niech słyszy! Niech wiedzš; jakiœ to wałkoń i próżniak! Czekaj, wróci gospodarz, to ci da radę, obaczysz! Józka -zakrzyczała znów w drugiej stronie podwórza -krasula ma twarde wymiona, cišgnij mocno, byœ znowu pół mleka nie ostawiła! A œpiesz z udojem, na wsi już wyganiajš krowy! Witek! bierz œniadanie i wypędzaj, a pogub mi owce, jak wczoraj, to się z tobš rozprawię! -rozrzšdzała zwijajšc się sama jak fryga; kurom podrzuciła przygarœcie ziarna, œwiniom kwiczšcym pod chałupš wyniesła cebratkę z żarciem, cielęciu odsadzonemu od matki sporzšdziła picie, sypnęła kaszy gotowanejkaczętom i wygnała je na staw. Witek dostał pięœciš za plecy i œniadanie do torby, nie przepomniała nawet boćka, stawiajšc mu w ganku żeleŸniak z wczorajszymi ziemniakami, że przyczajał się, klekotał, a kuł w niego i wyjadał. Byławszędy, o wszystkim pamiętała i na wszyćko miała sposobnš radę. A skoro Witek pognał krowy i owce, zabrała się do Pietrka, nie mogšc œcierpieć, iż się wałęsa bez roboty. -Wyrzuć gnój z obory! krowom w nocy goršco i tytłajš się kiej œwinie. Słońce właœnie co jeno wyjrzało z dalekoœci, ogarniajšc œwiat czerwonym, goršcym okiem, gdy zaczęły się schodzić komornice, robišce w odrobku za ziemię pod len i ziemniaki. Zapędziła Józkę do obierania ziemniaków, dała piersi dziecku i okrywszy się w zapaskę rzekła: -Miej ta baczenie na wszystko! A jakby Antek wrócił, daj znać na kapuœniki. ChodŸta, kobiety, póki rosa a chłodniej, okopiemy nieco kapusty, a od œniadania wrócim do wczorajszej roboty. Powiedła je poza młyn, na niskie łški i mokradła siwe jeszczek od rosy i mgieł opadajšcych. Torfiaste ziemie uginały się pod nogami kiej rzemienne pasy, zaœ gdzieniegdzie tak było grzšsko, że musiały obchodzić, w bruzdach głębokich niby rowystały spleœniałe wody, pokryte zielonš rzęsš. Na kapuœniskach nie było jeszcze nikogo, jeno czajki kołowały nad zagonami, a boćkichodziły kiwajšcy, pilnie bobrujšc. Pachniało bagnem i surowiznš tataraków a trzcin, co poobsiadały kępami stare, zapadłe doły torfowe. -Piękny czas, ale widzi mi się, na spiekę idzie -ozwała się któraœ. -Dobrze, co wiater przechładza. -Bo rano, barzej on suszy niŸli słońce. -Dawno nie pamiętajš tak suchego lata! -pogadywały stajšc do roboty na wyniesionych zagonach kapusty. -Jak to wyrosła, już się poniektóre skłębiajš na główki. -Żeby jeno nie objadły robaczyska. Susza, to mogš się jeszcze rzucić. -A mogš. Na Woli obżarły już ze szczętem. -W Modlicy zaœ wyschła do cna, musiały sadzić na nowo. Poredzały dziabišc motyczkami ziemię i kopiasto obsypujšc grzędy, galancie wyrosłe, ale i sielnie zachwaszczone, mlecze bowiem szły w kolano, a kacze zielai nawet osty puszczały się gęsto kiej las. -Czego człowiek nie sieje ni potrzebuje, to się bujnie rodzi -zauważyła któraœ otrzepujšc ze ziemi jakiœ chwast wyrwany. -Jak każde złe! Grzechu ano nikt nie posiewa, a pełno go na œwiecie. -Bo plenny! Moiœciewy! póki grzechu, póty i człowieka. Przeciech powiadajš: bez grzechu nie byłoby œmiechu, albo to: kiejby nie grzech, to by człowiek dawno zdechł! Potrzebny musi być na coœ, jako i ten chwast, bo oba stworzył Pan Jezus! -prawiła po swojemu Jagustynka. -Pan Jezus by ta stworzył złe! Juœci! Człowiek to jak ta œwinia, wszyćko musi swoim ryjem pomarać! -rzekła surowo Hanka, iż pomilkły. Słońce już się było wyniesło galancie i mgły opadły do znaku, kiej dopiero ode wsizaczęły nadchodzić kobiety. -Robotnice! Czekajš, aż im rosa przeschnie,żeby se nie zamoczyć kulasów -szydziła Hanka. -Nie każdy tak łasy na robotę jako wy! -Bo nie każdy tak musi harować, nie każdy! -westchnęła ciężko. -Wasz wróci, to se odpoczniecie. -Już się do Częstochowskiej ochfiarowałamna Janielskš, bych jeno powrócił. Wójt obiecował go na dzisia. -Z urzędu wie, to musi być, co i prawda. Ale latoœ sporo narodu wybiera się do Częstochowy. Organiœcina pono idzie i powiadała, co sam proboszcz oprowadzi kompanię! -A któż mu to poniesie brzucho! -zaœmiała się Jagustynka. -Sam go nie udŸwignie bez tylachny karwas drogi. Obiecuje, jak zawdy.-Byłam już parę razy z kompaniš, alebym co roku chodziła -westchnęła Filipka zza wody. -Na próżniaczkę kużden łakomy. -Jezu! -cišgnęła goršco, nie baczšc na przycinki. -A dyć to człowiek jakby szedł do nieba, tak mu jest w tej drodze lekko i dobrze. A co się napatrzy œwiata, a co się nasłucha, co się namodli! Jeno parę niedziel, a widzi się człowiekowi, jakoby nacałe roki zbył się bied a turbacji. Jakby siępotem na nowo narodził! -Prawda, to łaska boska tak krzepi! Juœci -przytwierdzały niektóre. Od wsi, œcieżkš nad rzekš, między szuwarami a gęstš, młodš olszynš, przemykała się ku nim jakaœ dziewczyna. Hanka przysłoniła oczy od słońca, ale nie mogła rozeznać, dopiero z bliska poznała Józkę, która leciała, jak jeno mogła, już zdala krzyczšc i wytrzšchajšc rękami: -Hanuœ! Antek wrócili! Hanuœ! Hanka prasnęła motyczkš i porwała się kiejptak do lotu, ale się w mig opamiętała, opuœciła podkasany wełniak i chocia jš ponosiło, chocia serce się tłukło, że tchu brakowało i ledwie poredziła przemówić, rzekła spokojnie jakby nigdy nic: -Róbcie tu same, a na œniadanie przychodŸtado chałupy. Odeszła z wolna, bez poœpiechu, przepytujšc Józkę o wszystko. Kobiety poglšdały na się, do cna stropione jej spokojnoœciš. -Jeno la oczów ludzkich taka spokojna. Żebysię nie przeœmiewali, co jej pilno do chłopa.Ja bym ta nie wytrzymała! -mówiła Jagustynka. -Ani ja! Bych się jeno Antkowi nie zachciało nowych jamorów... -Nie ma już na podorędziu Jagusi, to może mu się odechce. -Moiœcie! Jak chłopu zapachnie kiecka, to za niš w cały œwiat gotów. -Oj prawda, bydlę się nie tak łacno narowi do szkody jak chłop niektóry... Plotły, ledwie się już ruchajšc przy robocie, a Hanka szła wcišż jednako i jakbyz rozmysłu pogadujšc z napotkanymi, chocia i nie wiedziała, co mówi ni co odpowiadajš, bo w głowie miała to jedno, że Antek wrócił i na niš czeka. -I z Rochem przyszedł? -pytała jedno w kółko. -A z Rochem! Dyć już wam mówiłam! -A jaki, co? Jaki? -Wiem to jaki? Przyszedł i zaraz z progu pyta: kaj Hanka? Powiedziałam i zarno w tepędy po was, no i tyla! -Pytał o mnie! Niech ci Pan Jezus... Niech ci... -zaniesła się radoœciš. Dojrzała go już z daleka, siedział z Rochemw ganku, a uwidziawszy jš wyszedł naprzeciw w opłotki. Szła ku niemu coraz wolniej i coraz ciężej,chytajšc się po drodze płota, gdyż nogi się pod niš gięły, brakowało tchu, dusiły łzy iw głowie miała taki mšt, co ledwie zdoliła wyjškać: -Tyżeœ to! Tyżeœ! -łzy zalały resztę słów nabranych radoœciš. -A ja, Hanuœ! Ja! -przygarnšł jš mocno do piersi, a przytulał z dobroœciš i z całego serca. Cisnęła się też do niego zgoła już bez pamięci, a jeno te szczęsne łzy spływały ciurkiem po twarzy zbladłej i wargi się trzęsły, dawała mu się w ramiona wszystka, kiej to utęsknione dziecištko. Długo nie poredziła przemówić, ale cóż to mogła rzec i jak wypowiedzieć, co się w niej działo! Dyć byłaby klękała przed nim, dyć byłaby prochy zmiatała, więc jeno niekiedy rwało się jej z piersi jakieœ słowo, padajšc kiej to ważne ziarno i kiej ten kwiat pachnšcy weselem i oroszony krwiš serdecznš, a oczy wierne i oddane, oczy pełne bezgranicznego miłowania kładły mu się pod stopy kiej psy, zdajšc się na wolę jego i na jego łaskę. -Zmizerowałaœ się, Hanuœ! -szepnšł gładzšc jš pieœciwie po twarzy. -Jakże... tylam przeniesła, tylam się wyczekała... -Zapracowała się kobieta -ozwał się Rocho.-To i wy jesteœcie! Całkiem o was przepomniałam! -jęła go witać i całować po rękach, on zaœ rzekł żartobliwie: -Nie dziwota. Obiecałem go wam przywieœć,to go sobie macie... -A mam! Mam! -zawołała stajšc w nagłym podziwie przed Antkiem, wybielał bowiem, wydelikatniał i taki się widział urodny, mocarny, pański, jakby zgoła kto drugi, pojšć tego nie mogła. -Przemieniłem się to, co tak po mnie œlepiasz? -Niby nie, ale całkiem jesteœ jakiœ zgoła inakszy. -Poczekaj, pójdę w pole do roboty, to zarnobędę jak przódzi. Skoczyła naraz do izby po najmłodsze dziecko. -Jeszczech go nie widziałeœ! -wołała wynoszšc rozkrzyczanego chłopaka -popatrz jeno, podobny do cię jak dwie krople. -Sielny parob! -zawinšł go w róg kapoty i pohuœtywał. -Rocho mu na imię! Pietras, a chodŸże i ty do ojca -podsadziła starszego, że jšł się gramolić na ojcowe kolana bełkocšc cosik. Antek objšł obydwóch z dziwnš czułoœciš. -Robaki kochane, kruszyny najmilsze! Jak tojuż Pietras wyrósł, no, i po swojemu coœ rajcuje. -Przecie, a taki sprzeciwny, a taki zmyœlny,dorwie się jeno bata, to zara trzaska i gęsiwygania -przykucnęła przy nich. -Pietras, powiedz: tata! powiedz. Juœci, co zamamrotał i nawet jeszcze więcej cosik gwarzył po swojemu, cišgajšcojca za włosy. -Józka, czemu się to na mnie boczysz? ChodŸże -zauważył. -A bo to œmię -pisknęła wstydliwie. -ChodŸże, głupia, chodŸ! -przygarnšł jš tkliwie, po bratersku. -Tera już me we wszyćkim słuchaj kiej ojca. Nie bój się, srogi la ciebie nie będę i krzywdy od mnie nie zaznasz. Rozpłakała się dziewczynina żalnie, wypominajšc ojca i brata. -Jak mi wójt pedział o jego œmierci, to jakby me kto kłonicš zdzielił, jaże me zamroczyło. Taki parob kochany, taki brat najmilejszy. I kto by się to spodział. Jużemsobie układał w głowie, jak się to grontempodzielim, nawet już o kobiecie la niego myœlałem -wyrzekał cicho, z głębokš boleœciš, jaże Rocho, aby odwrócić smutne myœle od wszystkich, zawołał podnoszšc się z miejsca: -Dobrze wam gadać, a mnie już kiszki marsza grajš. -Laboga, do cna przepomniałam. Józka, łapno te żółte kogutki. Cipuchny! cip, cip, cip! A może jajków przódzi, co? A może chleba?œwieży i masło wczorajsze! Urżnij łby i sparz wrzštkiem! Wnet je wam sprawię. To gapa ze mnie, żeby zabaczyć! -Ostaw, Hanuœ, kogutki na potem, a sporzšdŸ cosik po naszemu. Tak mi się już przejadło to miesckie jedzenie, co ochotniesiędę przed miskš ziemniaków z barszczem -œmiał się wesoło. -Jeno la Rocha zgotuj coinszego. -Bóg zapłać! Właœnie na to samo mam smaki! Hanka rzuciła się szykować, ale że ziemniaki już parkotały w garnku, to jeno wyniesła z komory kiełbasę do barszczu. -La ciebiem ostawiła, Jantoœ. To z tej maciory, coœ to jš kazał zaszlachtować przed Wielkanocš. -No, no, niezgorsze pęto, ale da Bóg, że je zmożemy. Hale, Rochu, a kajże to nasze goœcińce? Stary podsunšł spory tobół, z którego Antek jšł wyjmować różnoœci, a podawać każdej z osobna. -Naœci, Hanuœ, to la ciebie, jak ci kaj drogawypadnie -podał jej wełnianš chustę, takusieńkš, jakš miała organiœcina, całkiem czarna i w czerwone i zielone kraty. -La mnie. Żeœ to pamiętał, Jantoœ -jęknęła z niezgłębionš wdzięcznoœciš. -Ba, żeby nie Rocho, to bym był zabaczył, ale przypomnieli i poszlim razem wybierać ikupować. A sporo nakupił, gdyż dodał żonie jeszcze trzewiki i chusteczkę na głowę jedwabnš, modrš w żółte kwiatuszki. Józce dał takš samš, jeno co zielonš, oraz fryzkę i parę sznurków paciorków z długachnš wstęgš dozawišzywania, zaœ la dzieci przywiózł pierników i organki, nawet miał la kowalowej, bo cosik odłożył obwiniętego wpapier, a nie zapomniał Witka ni też o parobku. Jaże krzyknęły z podziwu na coraz nowe cudnoœci, oglšdajšc je i przymierzajšc z takš radoœciš, że Hance łzy kapały po zrumienionej twarzy, a Józka za głowę chytała się w podziwie. Rocho się uœmiechał zacierajšc ręce, Antekzaœ jeno pogwizdywał. -Zarobiliœta sobie na goœciniec. Rocho powiadał, jak to wszyćko szło składnie w gospodarce. Dajcie no spokój, nie la dziękowań przywiezłem -wołał bronišc się, bo rzuciły się go œciskać i całować. -Ani mi się kiej œniły takie cudnoœci -szepnęła łzawo Hanka siadajšc przymierzać trzewiki. -Ciasne Ÿdziebko, ! 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż6PZc7ŞŻ c8Yic9Â*kc:-9=)nogi mi nabrzmiały od bosaka, ale na zimę będš w sam raz. Rocho jšł się rozpytywać o wieœ i różne sprawy, opowiadała jeno pište przez dziesište krzštajšc się tak pilnie kole jadła,że pokrótce zastawiła przed nimi ziemniaków szczodrze omaszczonych tęgš michę i nie mniejszš barszczu, w którym kieby koło pływała kiełbasa. Skwapnie się przypięli do œniadania. -To mi dopiero jadło -pokrzykiwał wesoło -kiełbasa galancie czujna. Po tym to człowiek poczuje jakšœ wagę w żywocie. A to me paœli w tym kreminale, żeby ich wciornoœci. -Dopieroœ to się, chudziaku, namorzył głodem. -Jakże, toć w końcu już nic jeœć nie mogłem. -Powiadali chłopy, jak tam żywiš, że pono pies jeno z głodu chyciłby się takiego jadła, prawda to? -Juœci, co prawda, ale najgorsze, że trza było siedzieć zawarty. Póki było zimno, to jeszcze, ale skoro dogrzało słońce i zaleciało mi ziemiš, to myœlałem, co się już wœcieknę. Pachniała mi wola lepiej niŸli ta kiełbasa. Jużem kraty próbował rwać, jeno co przeszkodziły. -Prawda, co tam bijš? -spytała lękliwie. -A bijš! Sš tam bowiem i takie zbóje, które już z czystej sprawiedliwoœci powinny co dnia brać kije. Mnie się ta nie ważono tknšćni palcem. Niechby jucha spróbował który, dałbym mu tabaki, no! -Juœci, kto by cię ta przemógł, mocarzu, kto? -przyœwiadczała radoœnie, wpatrzona w niego i czuwajšca na najlżejsze skinienie.Rychło się jednak uwinęli z jadłem i zaraz poszli spać do stodoły, kaj już naniesła im Hanka do sšsieka pierzyn i poduszek. -Bójcie się Boga, toć stopimy się na skwarki-zaœmiał się Rocho. Już nie odrzekła, ale zawarłszy za nimi wrota, wtedy dopiero całkiem osłabła i uciekła na ogród do pielenia pietruszki. Rozglšdała się chwilę dokoła i buchnęła płaczem. Płakała z radoœci, płakała, że słońce przygrzewało jš w plecy, że zielone drzewa chwiały się nad głowš, że ptaki œpiewały, że pachniało wszystko i kwitnęło i że jej było tak dobrze, tak cichoi tak błogo na duszy, jakby po tej œwiętej spowiedzi abo i jeszcze lepiej. -Żeœ to wszystko sprawił, mój Jezu! -jęknęła podnoszšc łzawe oczy ku niebu, wnajszczerszej, zgoła niewypowiedzianej podzięce za tyle dobra, jakie jš spotkało. -I że się to już przemieniło! -wzdychała zdumiona, szczęsna, prawie wniebowzięta, że już cały czas, dopóki spali, chodziła ledwie przytomna ze szczęœcia. Czuwała nad nimi kiej kokosz nad pisklętami. Wyniesła dzieci daleko w sad, bych czasem nie zakrzyczały. Przepędziła z podwórza wszelkš gadzinę nie baczšc nawet, że œwinie pyskajš wczesne ziemniaki, a kury rozgrzebujš wschodzšce ogórki. Już o całym œwiecie przepomniała, cięgiem zazierajšc do œpišcych. -A dzień tak się przykro dłużył, co już nie mogła sobie poredzić. Przeszło bowiem œniadanie, przeszedł obiad, a oni wcišż spali. Porozpędzała wszystkich do roboty, ani dbajšc, co się tam bez niej wyrabia, stróżujšc jeno, a cięgiem drepcšc od stodoły do chałupy. Sto razy wyjmowała goœciniec przymierzać, oglšdać i wołać. -A kaj to drugi taki dobry i pamiętliwy, kaj?Aż w końcu poleciała na wieœ do kobiet, a kogo jeno dostrzegła, to mu już z dala krzyczała: -Wiecie, a to mój powrócił. Œpi se tera w stodole. I œmiały się jej oczy i twarz i tak wszystka tchnęła rozradowaniem i weselem, jaże kobiety się dziwowały. -Urzekł jš ten wisielec czy co? Do cna zgłupiała. -Zarno się ona pocznie wynosić a nos zadzierać, obaczycie! -Niech jeno Antek wróci do dawnego, to jejrura zmięknie -poredzały. Juœci, co nie słyszała tych pogadek, ale przyleciawszy do chałupy wzięła się na ostro do sporzšdzania sutego obiadu, lecz dosłyszawszy gęsi krzyczšce na stawie wypadła je przyciszać kamieniami, że ledwie z tego kłótnia nie wyszła z młynarzowš. Właœnie co ino była podwieczorek posłała ludziom na pole, gdy chłopy przyszły ze stodoły. Narzšdziła im obiad pod domem w cieniu i na chłodzie, podajšc nawet gorzałkę i piwo, zaœ na dojadkę postawiła z pół sitka dobrze Ÿrałych wisien, które była przyniesła od księżej gospodyni. -Obiad suty jakby na weselu -żartował Rocho. -Gospodarz wrócił, małe to jeszcze wesele? -odparła zwijajšc się kole nich i mało wiele sama pojedajšc. Po skończeniu Rocho zaraz poszedł na wieœobiecujšc się na wieczór, zaœ ona spytała nieœmiele męża: -Chcesz to obejrzeć gospodarkę? -A dobrze! Œwięto się już skończyło, trza się będzie brać do roboty! Mój Boże, anim się spodział, co mi tak rychło przyjdzie ojcowizna! Westchnšł i poszedł za niš; powiodła go najpierwej do stajni, kaj parskały trzy konie, a w zagrodzie kręcił się Ÿrebak; potem do pustej obory, zaœ jeszcze potem do stodoły do tegorocznego siana; zaglšdałnawet do chlewów i pod szopę, gdzie stały różne narzędzia i porzšdki. -Bryczkę trza będzie przetoczyć na klepisko, bo się do cna rozeschnie. -A bo to raz przykazywałam Pietrkowi? Cóż, kiej me nie słuchał. Zaczęła zwoływać prosięta i drób, sielnie się przechwalajšc dużym przychowkiem, a kiej i to obejrzał, rozpowiedała szeroko o polnych robotach, gdzie co posiane i wiela każdego z osobna, pilnie przy tym naglšdajšc mu w oczy i wyczekujšco, ale onsobie wszyćko poukładał w głowie po porzšdku, przepytujšc jeno o to i owo, a dopiero w końcu rzekł: -Jaże uwierzyć trudno, żeœ to wszystkiemusama uredziła! -La ciebie to bym i więcej zmogła -szepnęła goršco, strasznie rada z pochwały. -Chwat z ciebie, Hanuœ, chwat! anim się spodział, coœ taka. -Było potrza, to juœci, co człowiek kulasównie pożałował. Obejrzał nawet sad, pełen wiœni już przez pół czerwonych, i grzędy, kaj rosły cebule, pietruszka i kapuœciane wysadki. Wracali już z powrotem, gdy przechodzšc kole ojcowej strony zajrzał do œrodka przez wywarte okno. -A kajże to Jagna? -latał zdumionymi oczami po pustej izbie. -A kaj! u matki! Wygnałam jš! -rzekła twardo, podnoszšc na niego oczy. Œcišgnšł brwie, przedeliberował czas jakiœizapalajšc papierosa rzucił spokojnie, jakbyod niechcenia: -Dominikowa zły pies, nie przepuœci nam bez precesu. -Już pono wczoraj latały ze skargš do sšdu. -Od skargi do wyroku droga szeroka. Ale trza to będzie wzišć dobrze na rozum, bychnam nie wystroiła jakiego figla. Opowiadała, z czego to wszystko poszło i jak się stało, wiele juœci pomijajšc, nie przerywał ni pytał, brwie jeno marszczšc i łyskajšc oczami, dopiero kiej mu zapis podała, oœmiał się kšœliwie: -Tyle wart, co możesz z nim bieżyć za œcianę. -A juœci, przeciek to ten sam, co go jej daliociec. -I stoi właœnie złamany patyk! Jakby się odpisała u rejenta, to by co znaczyło. La œmiechu go rzuciła! Cisnšł ramionami, zabrał Pietrusia na ręce i ruszył do przełazu. -Obaczę pola i wrócę! -rzucił za siebie, iż ostała, chociaż dziwnie pragnęła z nim poleŸć, on zaœ mijajšc bróg, już odnowiony i pełen siana, przyglšdał mu się spod oka. -Mateusz go wyporzšdził. Samej słomy na dach wykręcili ze trzy kopy -wołała za nimstojšc na przełazie. -A dobrze, dobrze -mruknšł, nie był ta ciekaw bele czego. Przeszedł ziemniakami i puœcił się miedzš. Latoœ na polach z tej strony wsi były prawie same oziminy i bez to niewiela ludzi spotykał po drodze, a z kim się zszedł, tego witał krótko i prędko przechodził. Zwalniał jednak coraz bardziej, gdyż Pietruœ mu cišżył i jakoœ dziwnie rozbierało go nagrzane, ciche powietrze. Przystawał, to siadał, nie przestajšc oglšdać prawie każdego zagona z osobna. -Ho, ho! żółtocha dusi len! -wykrzyknšł stajšc przy zagonach niebieskich od kwiatów, ale gęsto poprzerabianych żółciznami -kupiła siemię zapaskudzone i nie przewiała! Wstrzymał się potem przy jęczmieniu, który był mizerny i już przypalony, a ledwowidny spod ostów, rumianków i szczawiów. -Na mokro siali! Spyskał rolę kiej œwinia! A żeby cię, jucho; pokręciło za takš uprawę! A jak to œcierwo zbronował! sam perz i kotyry! Splunšł rozeŸlony i wszedł na ogromny łanżyta, co niby wody spławione we słońcu kolebały mu się do nóg bijšc chrzęstliwymi,ciężkimi kłosami. Rozradował się głęboko, gdyż było pięknie wyroœnięte, słomę miało grubš i kłosy niby baty. -Kiej bór idzie! Ojcowego to jeszcze siania! We dworze nie lepsze! -wykruszył kłos, ziarno było dorodne i pełne, ale jeszcze miętkie -za dwa tygodnie czas mu będzie pod kosę! Byle jeno grady nie zbiły. Ale nad pszenicš najdłużej się cieszył i napasał oczy, bo chociaż szła nierówno, kłębami a zatokami, lecz z czarniawych, lœnišcych piór już się łuskały gęste i wielkie kłosy. -Sypnie niezgorzej. Trzeba jeszcze miejscami przysiec, za bujna. Na górce, a nic jš nie przypaliło! Czyste złoto idzie! Był coraz dalej, wspinajšc się z wolna pod łagodne wzgórze, na którym wyrastała czarna œciana boru. Wieœ ostała za nim jakby na samym dnie, pławiła się w sadach, a przez przerwy między chałupamipolœniewał staw lub jakieœ okno zagrało w słońcu. Kajœ pod smętarzem cięli koniczynę i kosy migotały nad ziemiš niby te sine błyskawice, gdzie znów czerwieniały kobiece przyodziewy i stada białych gęsi pasły się na wšskich ugorach, a za wsiš, wzielonych polach ziemniaków ruchali się ludzie kiej mrówki, zaœ jeszcze wyżej, w nieprzejrzanych dalekoœciach majaczyły jakieœ wsie, domy samotne, drzewa pogarbione nad drogami, wielgachne pola i widziały się jakoby potopione w modrawej iwrzšcej wodzie. Głęboka cichoœć szła górš nad ziemiami, rozpalone powietrze jaże œlepiło migotem, ziejšc takim skwarem, że skroœ tych białawych, roztrzęsionych płomi jeno niekiej przeleciał bociek ważšc się ciężko na omdlałych skrzydłach i zaziajane wronyprzefrunęły. Skowronki œpiewały kajœ niedojrzane, niebowisiało wysokie, rozpalone i czyste, że tylko gdzieniegdzie warowała na tych niebieskich polach jakaœ biała chmurka, kieby ta owca zbłškana. Zaœ po ziemiach baraszkował suchy i goršcy wiater przewalajšc się jak pijany, czasem podrywał się z przeœwistem, jaże płoszyły się ptaki, albo gdziesik przyczajony buchał z nagła we zboża i skłębiał je, mšcił, wzburzał do dna i przepadał znowu nie wiada kaj, a rozkolebane zagony długo jeszcze gędziły icichuœko, jakby się skarżšc na wisusa. Antek przystanšł pod lasem na ugorze i znowu się ozgniewał. -Jeszczek nie podorany! Konie stojš przez roboty, gnój spala się na kupie, a ten ani się zatroszczy! A żeby cię! -zaklšł ruszajšcpod borem ku krzyżowi na topolowej drodze. Zmęczony się czuł, w głowie mu szumiało ikurz zapierał gardziel, przysiadł pod krzyżem w cieniu brzózek, ułożył na kapocie œpišcego Pietrusia i obcierajšc rzęsisty pot zapatrzył się we œwiat i zamedytował. Słońce skłoniło się nad bory i pierwsze lękliwe cienie wyłoniły spod drzew, czołgajšc się ku zbożom. Bór cosik gwarzył z cicha czubkami płonšcymi w słońcu, a gęste podszycia leszczyn i osik trzęsły się jakby w zimnicy. Dzięcioły kułyzawzięcie i kajœ daleko skrzeczały sroki. Czasem między omszałymi dębami zamigotała żołna, jakby kto cisnšł kłębkiem zwiniętej tęczy. Chłód zawiewał z omroczonych, cichych głębin, tylko kajœ niekaj podartych słonecznymi pazurami. Zalatywało grzybami, żywicš i rozprażonymbajorem. Naraz jastrzšb wyprysnšł nad las, zatoczył krzyżem nad polami, ważył się chwilę i spadł kiej piorun we zboża... Antek porwał się bronić, ale już było za póŸno, posypała się kurzawa piór, zbój uciekł, jękliwie zakrzyczały kuropatki, a jakiœ zajšczek zestrachany gnał na oœlep, jeno mu bielało podogonie. -Jak se to wypatrzył! Rabuœ jucha! -szepnšł siadajšc z powrotem -cóż, kiej i jastrzšb musi się pożywić i choćby ta glistanajmarniejsza. Takie już urzšdzenie na œwiecie! -medytował okrywajšc Pietrusiowšgębusię, gdyż pszczoły brzęczały nad niš zawzięcie, a jakiœ kosmaty trzmiel buczał nieustannie. Spomniał sobie, jak to jeszczek niedawno wydzierał się na wolę, do tych pól, jak mu to dusza dziw nie uschła z tęsknicy! -Wymęczyły me, œcierwy! -zaklšł nie ruchajšc się już z miejsca, bo tuż przed nim z żyta wyœciubiały lękliwe głowy przepiórki nawołujšc się po swojemu, ale w mig się pokryły, gdyż cała banda wróblego narodu spadła na brzozy, stoczyła się w piach jazgoczšc zapamiętale, tłukšc się a bijšc i swarzšc, aż œcichły nagle przywierajšc do miejsc, jastrzšb znowu zakołował i tak nisko, jażecień leciał po zagonach. -Dał wam radę, pyskacze! Akuratnie bywa takusieńko z ludŸmi! Więcej zrobi z niejednym pogrozš niŸli skamłaniem -rozważał. Pliszki się pokazały pobok na drodze, trzęsły ogonami szwendajšc się tak z bliska, iż skoro poruszył rękš, odleciały zarów. -Głupie! Mało co, a byłbym którš chycił la Pietrusia! Wrony wylazły z lasu, maszerowały koleinami wydziobujšc, co się dało, ale poczuwszy człowieka, jęły ostrożnie, z przekrzywionymi łbami zazierać w niego i obchodzić, podskakujšc coraz bliżej, a stoperczšc obmierzłe, zbójeckie dzioby. -Nie pożywita się mnš -rzucił grudkę, uciekły cicho jak złodzieje. Zaœ potem, że siedział jakby w odrętwieniu, zapatrzony we œwiat i całš duszš zasłuchany w jego głosy, to wszelaki stwór jšł zuchwale cišgnšć na niego; mrówki łaziły mu po plecach, motyleraz po raz przysiadały we włosach, boże krówki szukały czegoœ po twarzy, a zielone, spasłe liszki pięły się skwapnie na buty, to leœne ptaszki cosik mu zaœwiergoliły nad głowš i wiewiórka przewijajšc się od boru zadarła rudy ogon,ważšc się przez mgnienie, czyby nie chycnšć na niego, ale on ani już o czym wiedział, gršżył się bowiem w czymœciœ, co buchało z tych ziem nieobjętych, sycšc mu duszę upojnš i zgoła niewypowiedzianš słodkoœciš. Zdało mu się, jakoby z tym wiatrem przewalał się po zbożach; jakby polœniewałmięciuœkš, wilgotnš runiš traw; jakby toczył się strumieniem po wygrzanych piachach skroœ łšk przejętych zapachem sianokosów; to jakby z ptakami leciał kajœ wysoko, górnie nad œwiatem i krzykał z mocš niepojętš do słońca; to znowu jakby się stawał szumem pól, kolebaniem się borów, siłš i pędem wszelakiego rostu i wszystkš potęgš tej ziemi œwiętej, rodzšcej w œpiewaniach i weselu. I sobš sięwiedział, wszyćkim się wiedzšc zarazem, bo i tym, co się obaczy i poczuje, czego siędotknie i co się wyrozumie, ale i tym, czegonie sposób nawet pomiarkować, a co jeno poniektóra dusza w godzinę œmierci przejrzy i co się w człowiekowym sercu tylko kłębi, wzbiera i ponosi jš w jakšœ niewiadomš stronę, i łzy słodkie wyciska, inieukojonš tęsknicš kieby kamieniem przywala. Szło to przez niego niby chmury, że nim copojšł, już inne następowały, już nowe i barzej jeszcze niepojęte. Był na jawie, a œpik sypał mu w oczy makiem i wodził kajœ ponad dole i stronami zachwyceń prowadził, że już w końcu poczuł się niby w czas Podniesienia, kiej dusza gdziesik się wzniesie i płynie klęczšcy na jakieœ janielskie ogrody, na jakieœ nieba i raje pełne szczęœliwoœci. Kwardy był przeciek i do tkliwoœci nieskory, ale w tych dziwnych minutach gotów był paœć na ziem, przywrzeć do niejgoršcymi ustami i obejmować cały ten œwiat kochany. -Nic, jeno me tak powietrze rozbiera! -bronił się tršc oczy kułakiem i srożšc brwie, ale bo to poredził się przemóc, bo to mógł zdusić w sobie kuntentnoœć, która go przepalała? Na ziemi się bowiem znowu poczuł, na ojcowej i praojcowej grudzi, między swoimi, to i nie dziwota, co radowała mu się dusza i każde bicie serca zdało się wołać na œwiat cały mocno i radoœnie: -Dyć znowu jestem! Jestem i ostanę! Prężył się w sobie, gotów dŸwignšć się na to nowe życie, którym już szedł ociec, jakim przeszły dziady i pradziady, i tak samo jak oni pochylał bary, by wzišć ciężkitrud i ponieœć go nieulękle i niestrudzenie, aż póki Pietruœ nie zastšpi go z kolei... -Tak już być musi! Młody po starym, syn poojcu, a posobnie, a cięgiem, dopóki Twoja wola, Jezu miłosierny -dumał surowo. Wsparł głowę na rękach i pochylał nisko ociężałš głowę, gdyż nawiedziły go całš ciżbš przeróżne myœle i spominania, zaœ jakiœ głos kwardy i karcšcy, jak gdyby głos sumienia, jšł mu prawić swoje gorzkie i bolesne prawdy, przygišł się przed nim i ukorzył wyznajšc się ze wszystkich przewin i grzechów... Ciężkš mu była ta spowiedŸ i zgoła niełacnym pokajanie, ale przemógł hardoœć, zdusił w sobie ambit i pychę patrzšc w całe swoje życie nieubłaganymi asne Ÿdziebko, ! 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż;P=c<… c=ż c>Ń)x?I,j c€@ł9š)oczami opamiętania; każdš sprawę swojš przezierał tera do dna, bieršc jš na rozumina srogi sšd. -Głupi byłem i tyla! Na œwiecie musi iœć swoim porzšdkiem! Juœci, mšdrze powiedzieli ociec: jak wszystkie jadš w jednš stronę, Ÿle takiemu, któren z woza spadnie, pod koła zleci! Koni na piechotę sięnie zgoni! Że to kużden człowiek musi wszyćko dochodzić swoim rozumem! Drogo niejednemu wychodzi! -myœlał smutnie i cierpki przeœmiech okolił mu wargi. Z boru zaczęły klekotać kołatki a porykiwania cišgnšcych stad. Podniósł Pietrusia i ruszył bokiem topolowej przepuszczajšc stada, idšce z leœnych pastwisk. Kurz się wznosił spod kopyt i bił ponad topole kiej chmura, w zaczerwienionych od,zachodu tumanach chwiały się rogate, ciężkie łby i raz po raz skłębiały się owce, obganiane przez pieski, gdyż cięgiem się rwały w przydrożne zboża, pokwikiwały œwinie prażone batami, cielaki z bekiem szukały pogubionych matek; paru pastuchów jechało na koniach, a reszta szła ze stadami trzaskajšc z batów, gwarzšc a pokrzykujšc, któryœ zawodził, jaże się rozlegało. Antek ostawał już za wszystkimi, kiej go dojrzał Witek i przyleciał całować w rękę na powitanie. -Niezgorzej, widzę, podrosłeœ! -ozwał się łaskawie do chłopca. -Prawda, bo już te portki, com dostał jesieniš, sš mi po kolana. -Nie bój się, da ci nowe gospodyni, da! Majš to krowy co jeœć? -Bogać ta majš, do cna już trawę wypaliło,żeby im gospodyni nie podtykała w oborze, to by całkiem zgubiły mleko. Dajcie mi Pietrusia przewieŸć go Ÿdziebko na koniu -prosił. -Hale, jeszcze się nie utrzyma i zleci! -A mało go to już woziłem na Ÿróbce! Przeciek trzymał go będę, chłopak jaże piszczy do konia. -Zabrał go i usadził na jakiejœ starej szkapie, wlekšcej się ze łbem opuszczonym, Pietruœ chycił się ršczynami grzywy, zabił gołymi piętami końskie boki a krzykał radoœnie. -Jaki to chwat! parobek mój kochany! -szepnšł Antek, skręcił zaraz w pole i miedzami dobierał się drogi biegnšcej za stodołami. Słońce tylko co zaszło i całe niebo stanęłowe złocie i bledziuœkich zieleniach, wiater ustał, zboża zwiesiły ociężałe kłosy, a po rosach leciały wsiowe wrzawy i jakieœ dalekie przyœpiewki. Szedł z wolna, jakby ociężony spominkami, gdyż Jagusia przychodziła mu na pamięć, raz po raz widział przed sobš jej modre oczy i lœnišce zęby, i te czerwone nabrane wargi, tchnšce tak jakoœ z bliska, jaże się wzdrygał i przystawał. Jak żywa mu stawała, przecierał oczy odganiajšc jš z pamięci, ale kieby na przekór szła pobok, biedro w biedro jak niegdyœ i jak niegdyœ zdało się od niej buchać lubym żarem, aże krew uderzała mu do głowy. -A może i dobrze, co jš wypędziła z chałupy! Kiej ta zadra mi uwięzła, kiej ta bolšca zadra: Ale co było, to i nie wróci -westchnšł z dziwnie œciœniętym sercem. -Nie sposób. -I prostujšc się rzucił ostro sam sobie: -Skończyło się psie wesele! -wszedł już w obejœcie. W podwórzu gwarno było i ludnie, krzštali się kole wieczornych obrzšdków, Józka krowy doiła pod oborš wydzierajšc się piskliwš nutš, zaœ Hanka kluski zagniatała na ganku. Antek przerzekł cosik do Pietrka, pojšcego konie, i wszedł oglšdać ojcowš stronę, przyleciała za nim Hanka. -Trza będzie wyporzšdzić i przeniesiemy siętutaj. Jest to wapno? -Kupiłam jeszcze w jarmarek, zaraz jutro zawołam Stacha, to wybieli. Juœci, co na tej stronie będzie nam sposobniej. Medytował cosik obchodzšc wszystkie kšty.-Byłeœ w polu? -spytała nieœmiało. -Byłem, wszyćko dobrze, Hanuœ, że i sam bym lepiej nie zarzšdził. Pokraœniała strasznie, rada pochwale. -Jeno Pietrkowi œwinie pasać, a nie robić wgroncie! Paparuch! -Abo to nie wiem! Jużem się nawet przewiadywała o nowego parobka. -Wezmę ja go w garœcie, a nie posłucha, towygonię na cztery wiatry! Chciała jeszcze coœ pedzieć, ale dzieci zakrzyczały i poleciała do nich, zaœ Antek ruszył w podwórze przepatrujšc wszystko bacznie, a tak surowo, że choć tylko niekiedy rzucił jakie słowo, a Pietrkowi jaże skóra cierpła i Witek bojšc mu się nawijać na oczy przemykał się jeno z dala,stronami. Józka doiła już trzeciš krowę œpiewajšc coraz rozgłoœniej: Stój, siwulo, stój! Skopkę mleka dój! -A to się drzesz, jakby cię kto ze skóry obłupiał! -krzyknšł na niš. Urwała z nagła, ale że była harda i nieustępliwa, to zaœpiewała dalej, jeno co już ciszej i jakby lękliwiej: Kazała cię matka prosić, Żebyœ mleka dała dosyć, Stój, siwulo, stój! -Zawarłabyœ ano gębę, gospodarz w chałupie! -skarciła jš Hanka dŸwigajšc piciela ostatniej krowy -zaraz tu będzie posłuch-dodała. Odebrał jej cebratkę i stawiajšc jš krowie powiedział ze œmiechem: -Drzyj się, Józia, drzyj, a to szczury prędzej ucieknš z chałupy... -A zrobię, co mi się spodoba! -warknęła harno i zaczepnie, ale skoro odeszli, przycichła zaraz, boczšc się jeno na brata i pyrchajšc nosem. Hanka zwijała się teraz kole œwiń, tak skwapnie dygujšc ciężkie cebrzyki z żarciem, jaże jej pożałował, bo rzekł: -Niech chłopaki zaniesš, za ciężko, widzę, na ciebie! Poczekaj, zgodzę ci dziewkę, bo Jagustynka tyla, ci pomaga, co ten pies napłacze. Kajże to ona dzisia? -Do dzieci poleciała, na zgodę idzie z niemi! Dziewka juœci, coby się zdała, jeno co tylachny koszt. Poredziłabym sama, ale jak każesz... twoja wola... -dziw go w rękę nie pocałowała z wdzięcznoœci, ale jeno dorzuciła radoœnie: -I gšsków można by więcej przychować, a i drugiego karmika mieć na przedanie! -Na gospodarce siedlim, to i po gospodarsku trza nam poczynać, jak to przódzi bywało, za ojców! -powiedział po długim deliberowaniu. A po kolacji wyniósł się pod chałupę, gdyż zaczęli się schodzić znajomkowie a przyjacioły, witajšc i cieszšc się jego powrotem. Przyszedł Mateusz z Grzelš, wójtowym bratem, przyszedł Stacho Płoszka, Kłšb zesynem, stryjeczny Adam i drugie. -Wyglšdalim cię jak kania deszczu! -rzekł Grzela. -A cóż, trzymały me i trzymały kiej wilki! Ani sposób było się wydrzeć! Zasiedli na przyŸbie w cieniu, jeden Rocho siedział podoknem we œwietle, lejšcym się szerokš smugš aż w sad. Wieczór był cichy, nagrzany i sielnie rozgwiaŸdziony, skroœ drzew błyskały œwiatełka chałup, staw mruczał niekiedy jakby wzdychajšc, a wszędy pod œcianami przechładzali się ludzie. Antek rozpytywał się o różnoœcie, gdy Rocho mu przerwał: -Wiecie, naczelnik zapowiedział, że za dwa tygodnie majš się zebrać Lipce i uchwalić na szkołę! -Co nam do tego, niech se ojcowie radzš? -wyrwał się Płoszka, ale Grzela wsiadł na niego: -Łacno zwalać na ojców, a samemu wylegiwać się do góry pępem! Bez to, co żadnemu z młodych nie chce się głowy niczym poturbować, to się tak dobrze we wsi dzieje. -Odpiszš mi gront, to się kłopotał będę. Zaczęli się o to mocno sprzeczać, aż wtršcił się Antek: -Nie ma co, szkoła w Lipcach potrzebna, jeno na takš naczelnikowš nie powinno się uchwalać ani grosika. Poparł go Rocho, straszšc ich a podmawiajšc do oporu. -Uchwalicie po złotówce, a potem każš wamdodać po rublu... A jak to było z uchwałš na dom la sšdu, co? Dobrze się podpaœli za wasze pienišdze. Niezgorsze kałduny im porosły! -Już ja w tym, aby gromada nie uchwaliła -szepnšł Grzela przysiadajšc się do Rocha, któren go wzion na stronę i dajšc jakoweœ pisma i ksišżeczki cosik z cicha i ważnie nauczał. Tamci zaœ pogadywali jeszcze o tym i owym, jeno co jakoœ ospale i bez wielkiej chęci, nawet Mateusz był dzisia smutny, mało się odzywał, a tylko bacznie chodził oczami za Antkiem. Mieli się już rozchodzić, boć trza było wraz ze dniem dŸwignšć się do roboty, kiejprzyleciał kowal skarżšc, że dopiero przyjechał ze dwora, i klšł na wieœ i na wszystkich. -Co to was znowu ukšsiło? -spytała Hanka wyzierajšc oknem. -A co? wstyd powiedzieć, ale tršby sš nasze chłopy, i tyla! Dziedzic z nimi jak z ludŸmi, jak z gospodarzami, a te kiej pastuchy od gęsi! Już się ugodzili z dziedzicem, już wszyscy byli za jednym, a kiej przyszło się podpisywać, to jeden drapie się po łbie i mruczy: -a ja wiem! drugi powieda: baby się jeszcze poredzę; zaœ trzeci zaczyna skamłać, abych mu jeszcze dołożyć tę przyległš łšczkę. I zrób co z takimi. Dziedzic tak się zagniewał, że ani już chce słuchać o zgodzie, a nawet przykazał nie dopuszczać lipeckiego bydła na leœne paœniki, a kto wpędzi, fantować. Strwożyli się tš niespodzianš nowinš klnšc winnych a swarzšc się między sobš coraz zawzięciej, gdy Mateusz ozwał się smutnie:-Wszyćko bez to, co naród pobłškany i zgłupiały kiej barany, a nie ma go komu przywieœć do rozumu! -Mało to jeszcze Michał się natłumaczy każdemu? -Co tam Michał! Za swoim profitem gania i z dworem trzyma, to juœci, co mu naród nie zawierza. Słuchajš, ale za nim nie pódš... Porwał się kowal, goršco przedstawiajšc, jako tylko chodzi mu o dobro wsi, jako jeszcze dokłada swojego, bych jeno tę zgodę przeprowadzić. -Żebyœ w koœciele przysięgał, a też ci nie uwierzš mruknšł Mateusz. -No, to niech kto drugi sprobuje, obaczymy, czy poredzi! -wołał. -Pewnie, że kto drugi musi się zabrać do tego. -Ale kto? Może ksišdz albo młynarz? -rozlegały się szydliwe głosy. -Kto? Antek Boryna! A jakby i on nie przywiódł wsi do rozumu, to już trza wypišć plecy na cały jenteres... -Cóż ja? Któż to me posłucha, co? -jškał zmieszany. -Masz rozum, pierwszyœ teraz we wsi, to cię wszystkie posłuchajš. -Prawda! Juœci! Ty jeden! My pójdziem za tobš! -mówili skwapliwie, ale kowalowi byłoto cosik nie na rękę, bo zakręcił się niespokojnie, skubał wšsy i zaœmiał się zjadliwie, skoro Antek powiedział: -Przeciek nie œwięci garnki lepiš, mogę i ja poprobować, poredzimy se o tym którego dnia. Zaczęli się rozchodzić, ale jeszcze każden zosobna brał go na stronę namawiać, przyobiecujšc pójœć za nim, zaœ Kłšb mu rzekł: -Nad narodem zawdy musi ktoœ górować, co ma rozum i moc, i poczciwe baczenie. -A poredzi, jak potrza, i kijem ziobra zmacać! -zaœmiał się Mateusz. Rozeszli się, ostał jeno pod oknem Antek z kowalem, bo Rocho klęczał na ganku zatopiony w pacierzach. Długo deliberowali w głębokiej cichoœci. Że słychać było jeno Hankę krzštajšcš się po izbie; strzepywała poœciele, obłóczšc w czyste poszewki, to myła się długo jakby na jakie wielkie œwięto, a potem rozczesujšc włosy pod oknem wyzierała nanich coraz niecierpliwiej, pilnie nadstawiajšc uszów, gdy kowal zaczšł mu cicho odradzać, aby sprawy poniechał, gdyż z chłopami nie trafi do ładu, a dziedzic jest mu przeciwny. -Nieprawda! poręczył za nim w sšdzie! -rzuciła przez okno. -Kiej lepiej wiecie, to mówmy o czym drugim... -zły był jak pies. Antek powstał przecišgajšc się sennie. -To ci jeno rzeknę na ostatku: puœcili cię jeno do sprawy, prawda? zwišżesz się w cudze jenteresa, a wiesz to, jak cię zasšdzš?... Antek przysiadł z powrotem i tak się srodze zamedytował, że kowal nie doczekawszy się odpowiedzi poszedł do domu. Hanka kręciła się kole okna, raz po raz wyglšdajšc na niego, nie dosłyszał, że ozwała się w końcu lękliwie a proszšco: -Pódzi, Jantoœ, pora spać... Utrudziłeœ się dzisia niemało... -Idę, Hanuœ, idę... -podnosił się ociężale. Jęła się prędko rozdziewać szepcšc pacierz roztrzęsionymi wargami. -A jak me zasšdzš na Syberię, to co? -myœlał frasobliwie, wchodzšc do izby. ROZDZIAŁ 5 -Pietrek, przynieœ no drewek -krzyknęła sprzed domu Hanka, rozmamłana była całkiem i omšczona przy wyrabianiu chleba.W szabaœniku huczał już tęgi ogień, przegarniała go raz po raz i leciała obtaczać bochny i wynosić je w ganek, na deskę Ÿdziebko wystawionš w słońcu, bychprędzej rosły. Zwijała się siarczyœcie, gdyż ciasto prawie już kipiało z wielkiej dzieży, przyokrytej pierzynš. -Józka, dorzuć do pieca, bo trzon jeszczek czarniawy! Ale Józki nie było, a Pietrek też się nie kwapił z posłuchem, nakładał w podwórzugnój, oklepujšc czubaty wóz, bych się nie roztrzęsał po drodze, i spokojnie poredzałze œlepym dziadem, któren pod stodołš wykręcał powrósła. Popołudniowe słońce tak jeszcze przypiekało, że œciany popuszczały żywicš,parzyła ziemia i powietrze prażyło kiej żywym ogniem, że już ruchać się było ciężko. Muchy jeno kręciły się z brzękiem nad wozem i konie dziw nie porwały postronków i nóg nie połamały szarpišc sięi oganiajšc od ukšszeń. Nad podwórzem wisiała senna, przygniatajšca spieka, przejęta ostrym zapachem gnoju, że nawet ptaki w sadzie pocichły, kury leżały pod płotami kieby nieżywe, a prosiaki z pojękiwaniem rozwalały się w błocie pod studniš, gdy naraz dziad zaczšł srogo kichać, bowiem z obory zawiało jeszcze barzej. -Na zdrowie wama, dziadku! -Nie z trybularza wieje, nie, a chociem i tego zwyczajny, ale zawierciło w nosie gorzej tabaki. -Kto czego zwyczajny, to mu smakuje! -Głupiœ, cóż to, łajno jeno wywšchuję po œwiecie!... -Rzekłem, bo mi się przybaczyło, co tak mipedział mój dziadŸka we wojsku, kiej me przy uczeniu pierwszy raz sprał po pysku...-I wzwyczaiłeœ się do tego, co? Hi! hi! hi!... -Hale, bogać ta, kiej rychło sprzykrzyła misię taka nauka, że przycapiłem œcierwę w jakimœ kšcie i tak mu pysk wyrychtowałem,jaże spuchnšł niby bania. Już me potem nie bijał... -Długoœ to służył? -A całe pięć roków! Nie było się czym wykupić, to i musiałem rużie dŸwigać. Jenozrazu, pókim był głupi, to potyrał mnš, kto chciał, i biedym się najadł, ale kamratyme nauczyły, że jak czego brakowało, toœwa zworowali abo dała jedna dzieucha, służanka, bom obiecał się z niš ożenić! A jak me przezywały od kartoszków, jak się œmiały z mojej mowy i naszego pacierza... -A poganiny zapowietrzone, œmiały się z pacierza. -Tom każdemu z osobna pomacał żebra i poniechały! -Cie, takiœ to mocarz! -Mocarz, nie mocarz; ale trzem radę dam! -przechwalał się z uœmiechem. -Byłeœ to na wojnie, co? -Jaże, przeciem z Turkami wojował. Pokorzylim ich do cna! -Pietrek, kajże to drzewo? -zawołała znowu Hanka. -A tam, kaj było przódzi! -odburknšł pod nosem. -Dyć gospodyni cię woła -upominał nasłuchujšcy dziad. -Niech woła, a juœci, może jeszczek statki mył będę! -Głuchyœ czy co? -wrzasnęła wybiegajšc przed dom. -W piecu palił nie będę, nie do tegom się godził! -odkrzyknšł. Wywarła na niego gębę po swojemu. Ale parob bardzo hardo odszczekiwał, ani myœlšc posłuchać, a kiej go jakimœ słowembarzej dojena, wraził widły w gnój i zawołał ze złoœciš: -Nie z Jagusiš macie sprawę, nie wygonicieme krzykiem. -Obaczysz, co ci zrobię! Popamiętasz! -groziła dotknięta do żywego i już rozeŸlona tak zwijała się kole chleba, jaże tuman mški zapełnił izbę i buchał przez okna. Mamrotała jeno na zuchwalca wynoszšc chleby w ganek, to dorzucajšc drewek do pieca albo i wyzierajšc za dziećmi. Strudzona już była z pracy i spieki, bo w izbie goršc jaże dusił, a w sieniach, kaj się buzowało w szabaœniku, też ledwie odzipnšł, że przy tym i muchy, od których roiły się œciany, brzęczały nieustannie i cięły wielce dokuczliwie, to prawie z płaczem oganiała się gałęziš i takjuż była spocona i rozdrażniona, że robiła coraz wolniej i niecierpliwiej. Właœnie ostatni nabier ciasta wygniatała, gdy Pietrek wyjechał z podwórza. -Poczekaj, dam ci podwieczorek! -Prrr! A zjem, niezgorzej już mi kruczy w brzuchu po obiedzie. -Mało to ci było? -I... płone jadło, to przelatuje przez żywotkiej bez sito. -Płone! widzisz go! Cóż to, mięso będę ci dawała? Sama po kštach też nie chlam kiełbasy. Drugie na przednówku i tego nie majš. Obacz no, jak to żyjš komornicy. Postawiła w ganku dzieżkę zsiadłego mlekaibochen. Przysiadł łakomie do jadła i z wolna się nadziewał podrzucajšc niekiej glonki chlebaboćkowi, któren przygrajdał się ze sadu i warował przy nim kiej pies. -Chude, sama serwatka -mruczał podjadłszy już nieco. -A może byœ chciał samej œmietany, poczekaj. Zaœ kiej się nałożył do syta i brał za lejce, dorzuciła uszczypliwie: -ZgódŸ się do Jagusi, ona ci tłuœciej będzie dawała. -Pewnie, bo póki tu ona była gospodyniš, nikto głodem nie przymierał -zacišł konie batem, wóz wsparł ramieniemi ruszył. Utrafił jš w słabiznę, ale nim się zebrała odpowiedzieć, odjechał. Jaskółki zaœwiegotały pod strzechš i stadogołębi opadło z gruchaniem na ganek, a ne Ÿdziebko, ! 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żAPˇ cBć cCí`cDM*ž cEë7t7kiej je spędzała, doszedł jš ze sadu jakiœ kwik, zlękła się, że œwinie pyszczš po cebuli, ale na szczęœcie to jeno sšsiedzka maciora ryła się pod płot. -WsadŸ jeno ryj, a spyszcz, to już ja cię przyrychtuję. A ledwie wzięła się znowu do roboty, kiej bociek hycnšł na ganek, przyczaił się Ÿdziebko i popatrzywszy to jednym, to drugim okiem, jšł kuć w bochny łykajšc ciasto wielkimi kawałami. Wypadła na niego z wrzaskiem. Uciekał z wycišgniętym dziobem robišc gwałtownie gardzielem, a kiej go już doganiała, bych zdzielić drewnem, poderwał się i frunšł na stodołę i długo tam stojał klekocšc a wycierajšc dziób o kalenicę. -Czekaj, złodzieju, jeszcze ja ci kulasy poprzetršcam -groziła obtaczajšc na nowo podziurawione bochenki. Przyleciała Józka, więc na niej wszystko się skrupiło. -Kaj się to nosisz? Cięgiem ganiasz jak kot z pęcherzem! Powiem Antkowi, jakaœ to robotna! Wygarniaj z pieca, a żywo! -Byłam jeno u Płoszkowej Kasi. Wszystkie w polu, a chudzinie nawet wody nie ma kto podać. -Cóż to jej, chora? -Pewnikiem oœpica, bo czerwona i rozpalonakiej ogień. -A przynieœ ze sobš chorobę, to cię dam do œpitala. -Juœci, bom to już przy jednej chorej siadywała! Nie baczycie, jakem to przy was dulczyła, kiejœcie leżeli w połogu. -I już trajkotała dalej po swojemu, spędzajšcmuchy z ciasta i bieršc się do wygarniania węgli z pieca. -Trza będzie ludziom ponieœć podwieczorek -przerwała Hanka. -Zaraz poletę. Usmażyć to jajków Antkowi? -A usmaż, jeno słoninš nie szafuj. -Żałujecie to? -Zaœby. Ale co za tłusto, to może być i Antkowi niezdrowo. Dzieusze chciało się lecieć, to w mig uwinęła się z robotš i nim Hanka zalepiła piec, zabrała troje dwojaków z mlekiem, chleby we fartuszek i poleciała. -Spojrzyj ta na płótno, czy wyschło, a z powrotem pomocz, jeszcze do zachodu przeschnie -zawołała oknem, ale Józka jużbyła za przełazem, jeno piesneczka leciałaza niš i ze żyta mignęła kiej niekiej konopiasta głowina. Na podorówce pod lasem komornice rozrzucały gnój, jaki Pietrek dowoził, a przyorywał Antek. Że zaœ ziemia gliniasta, mimo niedawnego zbronowania, była spieczona i twarda, to skiby łupały się niby skały, a konie cišgnęły pług z takim wysiłkiem, jaże rwały się postronki. Antek, jakby wroœnięty w imadła, orał zawzięcie zapomniawszy o całym œwiecie, czasem chlastał biczem po końskich portkach, a częœciej jeno cmokaniem je przynaglał, gdyż do cna ustawały, robota bowiem była ciężka i znojna, ale kwardš i czujnš rękš prowadził pług i rżnšł skibę za skibš, kładšc posobnie szerokie, proste zagony, boć rola szła pod pszenicę. Wrony łaziły bruzdami wydziobujšc glisty, zaœ gniady Ÿrebiec, szczypišcy trawę po między, rwał się raz po raz do klaczy łakomie, sięgajšc matczynych wymion. -Co mu się to przypomina, cycoń jeden -mruknšł Antek œmigajšc go po kulasach, żezadarł ogona i skoczył w bok, on zaœ orał dalej cierpliwie, tyle jeno przerywajšc skwarnš cichoœć, co się ta niekaj ozwał dokobiet, ale tak już był umęczony pracš i spiekotš, że skoro Pietrek nadjechał, krzyknšł w złoœci: -Kobiety czekajš, a ty wleczesz się kieby szmaciarz! -A juœci, droga ciężka i koń ledwie już kulasami rucha. -A po cóżeœ tyla czasu stojał pod lasem? Widziałem. -Możecie obaczyć, piaskiem kiej kot nie zagarniam. -Pyskacz œcierwa. Wio, stare, wio! Ale konie ustawały coraz barzej, całe już okryte pianš, a i jemu, chocia był rozdziany do białych portek i koszuli, pot też zalewał twarz i ręce mdlały od pracy, że dojrzawszy Józkę zawołał radoœnie: -W sam czas przyszłaœ, a to ostatniš parš dygujemy. Docišgnšł skibę pod bór, konie wyłożył i rozkiełznawszy je puœcił na trawiastš, podleœnš drogę, a sam rzucił się w cień nakraju lasu i kiej wilk zgłodniały wyjadał z dwojaków, a Józka jęła mu trajkotać nad uszami. -Ostaw me, nie ciekawym twoich nowinek -warknšł gniewnie, że odszczeknęła gniewnie i poleciała w las na jagody. Bór stojał cichy, rozprażony, pachnšcy i kieby Ÿdziebko przymglały w słonecznej ulewie, że jeno niekiedy zaruchały się cichuœko zielone podszycia i z głębin buchałcišg przejęty żywicš abo i jakieœ pobłškanegłosy i ptasie œpiewania. Antek rozcišgnšł się na trawie i kurzył papierosa, ale jakby przez coraz głębszš mgłę widział dziedzica skaczšcego na koniupo podleskich polach i jakichœ ludzi z tykami. Wielgachne chojary; kieby z miedzi wykute, wynosiły się nad nim rzucajac po oczach chwiejny i morzšcy œpikiem cień. Już się był całkiem zapadł w cichoœć, gdy zaturkotał jakiœ wóz. -Organistów parobek na tartak wozi, juœci -pomyœlał unoszšc ciężkš głowę i opadł z powrotem, ale już nie zasnšł, gdyż ktosik wyrzekł: -Pochwalony! Komornice wychodziły posobnie z lasu z brzemionami drzewa na plecach, zaœ w końcu wlekła się Jagustynka, zgarbiona podciężarem prawie do ziemi. -Odpocznijcie, a to wama już oczy na wierzch wyłażš. Przysiadła wpodle, wspierajšc brzemię o drzewo i ledwie zipišc. -Nie la was taka robota -szepnšł ze współczuciem. -Juœci, co już całkiem opadłam ze sił. -Pietrek, a gęœciej kupki, gęœciej! -krzyknšłdo parobka. -Czemuż to waju nie wyręczš? Jeno się skrzywiła odwracajšc zaczerwienione, bólne oczy. -Takeœcie jakoœ zmiękli, że ani was tera poznać. -I krzemień puœci pod młotem -jęknęła zwieszajšc głowę -bieda chybciej przeŸre człowieka niŸli rdza żelazo. -Ciężki latoœ przednówek nawet la gospodarzy. -Kto ma jeno lebiodę z otrębami, temu nie potrza mówić o biedzie. -Bójcie się Boga, dyć przyjdŸcież wieczorem, a znajdzie się jeszcze w chałupie jaki korczyk ziemniaków. Odrobiciewe żniwa. Zapłakała rzewliwie, nie mogšc wykrztusićtego słowa podzięki. -A może ta i co więcej najdzie Hanka -dodałz dobroœciš. -Żeby nie Hanka, to byœwa już byli pozdychali -zaszeptała łzawo. -Juœci, co odrobię, kiedy jeno będzie potrza. I nie za siebie mówię. Bóg ci zapłać! Cóż ta ja, ten œmieć jeno, co się go trepem następuje, aniwiedzšc o tym, i do głodu niezgorzej wzwyczajonam, ale jak te moje robaki kochane zapiskajš: babulu, jeœć! a nie ma czym zatkać głodnych brzuchów, to powiedam, cobym se te kulasy odršbała aboi z tego ołtarza zdarła i poniesła do Żyda, bych się jeno najadły. -To znowuj siedzicie z dziećmi? -Matkam przeciek. Ostawię to samych w takiej biedzie! A latoœ jakby wszystko złe zwaliło się na nich. Krowa im padła, ziemniaki zgniły, że trza było kupować do sadzenia, wiater obalił stodołę, a do tego synowa po rodach ostatnich cięgiem chorzeje i wszyćko ostało na tej boskiej Opatrznoœci. -Juœci, bo Wojtkowi jeno gorzałka pachnie ipilno do karczmy. -Z biedy się niekiej napijał, z czystej biedy,ale jak dostał w boru robotę, to ani już zajrzy do Żyda, niech drugie zaœwiadczš -broniła syna goršco. -Biedocie to kużden kieliszek policzš! Pofolgował se Jezusiczek we złoœci pofolgował, no, żeby się tak zawzišć na jednego głupiego chłopa. I za co? Cóż to złego zrobił? -mamrotała podnoszšc w niebo groŸne, pytajšce oczy. -Małoœcie to na nich pomstowali? -rzekł z naciskiem. -Hale, wysłuchałby to Jezus głupiego szczekania! Juœci -ale dodała jakby trwożniej i niespokojniej -kiej matka nawet wyklina dzieci, to i tak w sercu nie pragnie im krzywdy. We złoœci to i ozór nie poœci. Jakże... -Wypuœcił to już Wojtek łškę, co? -Młynarz przynosił na niš całe tysišc złotych, ale ja wzbroniłam, bo jak temu wilkowi wpadnie co w pazury, to mu już sam zły nie wyrwie. A może się jeszcze trafi kto drugi z pieniędzmi? -Œliczna łška, jak amen tak pewne dwa pokosy w rok żebym tak miał grosz zapaœny! - westchnšł oblizujšc się kiej kot do mleka. -Już i Maciej chcieli jš kupować, że to rychtyk przylega do Jagusinego pola. Drgnšłna to imię, lecz dopiero w jakieœ Zdrowaœ zapytał niby niechcšcy, wlekšc oczami po polach, daleko. -Co się to wyrabia u Dominikowej? Ale przejrzała go w lot, przeœmiech jeno wionšł po zwiędłych wargach, rozjarzyły się oczy i przysunšwszy się jęła mówić bolejšco: -A co! Piekło tam i tyla. W chałupie kiej po pochowku, jaże mrozi od smutku, a pociechy znikšd ni poratunku! Jeno oczy wypłakujš i boskiego zmiłowania czekajš! Ajuż najbarzej Jagusia... I kieby przędzę rozsnuwała różnoœcie o Jagusinych smutkach, żalach i opuszczeniu. Mówiła goršco, przypochlebiajšc mu się i jakby cišgnšc za język, ale milczał uparcie,gdyż z nagła rozparła go taka żršca tęsknica, jaże się cały rozdygotał. Szczęœciem, co powróciła Józka niosšc z pół zapaski czernic, nasypała mu jagód w kapelusz i zebrawszy dwojaki pobiegła w dyrdy ku chałupie. A Jagustynka nie doczekawszy się od niego ani słowa odpowiedzi jęła się dŸwigać stękajšcy. -Poniechajcie! Pietrek, zabierz ich na wóz! -rozkazał krótko. Chycił się znowu pługa i jakiœ czas cierpliwie krajał spieczonš, twardš ziemię,przyginał się w jarzmie kiej wół, dawał się wszystek tej pracy, ale i tak nie zdusił tęsknicy. Już mu się dłużył dzień, że raz po raz spozierał na słońce i niecierpliwymi oczamimierzył pole, spory kawał leżał jeszcze dozaorania. Jurzył się też w sobie coraz barzej i nie wiada laczego prał konie, a ostro krzykał na kobiety, bych się prędzej ruchały! Tak go już cosik ponosiło, że ledwie œcierpiał, i takie myœle kłębiły się po głowie i przyćmiewały oczy, że coraz częœciej pług mu się w rękach chybotał zadzierajšc o kamienie, zaœ pod lasem tak się był zarył pod jakiœ korzeń, aż krój sięoberwał. Nie było sposobu dalej orać, zabrał więc pług na sanice i założywszy wałacha pojechał do dom po nowy. W chałupie było pusto i wszystko leżało rozbabrane i zamšczone, a Hanka kłóciła się z kimœ w sadzie. -Paparuch! Na sprzeczki to czas ma! -mruczał idšc w podwórze, ale tam zeŸlił się barzej, gdyż i ten drugi pług, któren wycišgnšł spod szopy, zarówno był do niczego. Długo koło niego majstrował coraz niecierpliwiej, nasłuchujšc kłótni, boHanka już wykrzykiwała rozwœcieklona: -Zapłać szkody, to ci maciorę wypuszczę, anie, to podam do sšdu! Zapłać za płótno, comi je zwiesnš podarła na bielniku, i za te spyskane ziemniaki. Mam œwiadków na wszystko! Widzisz jš, jaka mšdra, będzie se œwinie wypasała na moim! Nie daruję swojego! A na drugi raz to twojej maciorzeitobie kulasy poprzetršcam! -jazgotała zajadle, że zaœ i sšsiadka dłużnš nie ostawała, to już kłóciły się na zabój, wytrzšchajšc do się przez płoty zaciœniętymi pięœciami. -Hanka! -krzyknšł zakładajšc se pług na ramiona. Przyleciała rozwrzeszczana i rozczapierzona kiej kokosz. -A to wydzierasz się, jaże na całš wieœ słychać! -Swojego bronię! Jakże, pozwolę to, bych mi cudze œwinie pyskały po zagonach! Tyla szkody robiš, to mam być cicho? Niedoczekanie, nie daruję! -wykrzykiwała, jaże przerwał jej ostro: -Ogarnij się, a to wyglšdasz kiej nieboskie stworzenie! -Hale, do roboty będę się przybierała kiej do koœcioła, juœci. Popatrzył na niš wzgardliwie, boć wyglšdała, jakby jš kto wycišgnšł spod łóżka, i rzuciwszy ramionami poszedł. Kowal był przy robocie; już z dala szczękały brzękliwe, mocne głosy młotów,a w kuŸni huczał ogień i było goršco kiej w piekle. Michał właœnie był odkuwał z pomocnikiem jakieœ grubachne sztaby, pot mu zalewał twarz umorusanš, ale kuł niestrudzenie i jakby z zajadłoœciš. -Komuż to takie sielne osie? -Do Płoszkowego woza! Będzie woził na tartak! Antek przysiadł na progu skręcajšc sobie papierosa. Młoty wcišż biły zajadle, trzaskajšc nieustannie raz, dwa, raz, dwa, i czerwoneżelazo bite ze wszystkiej mocy robiło się powolne kieby ciasto, ugniatali go też na swojš potrzebę, jaże cała kuŸnia dygotała.-Nie chciałbyœ to wozić? -rzekł Michał wsadzajšc żelazo w ognisko i poruchujšc miechem. -A bo to me młynarz dopuœci, ponoć wzion wożenie na spółkę z organistš i ze Żydami jest za pan brat. -Konie masz, porzšdek wszystek gotowy, a parob jeno się wałęsa kole chałupy. Niezgorzej płacš -szepnšł zachętliwie. -Juœci, co przydałby się jakiœ grosz na żniwo, ale cóż, młynarza przeciech o pomoc prosił nie będę. -Trza by ci pomówić z kupcami. -Abo to je znam! Byœ to chciał wstawić się za mnš! -Kiej prosisz, to pomówię, jeszcze dzisia donich poletę. Antek cofnšł się prędko przed kuŸnię, gdyżznowuj zagrały młoty i iskry sypnęły się deszczem ognistym i parzšcym. -Zaraz przyjdę, obaczę jeno, jakie to drzewo zwożš. I na tartaku robota wrzała kiej w ulu, traczka już szła bez przerwy, piły z głuchym zgrzytem przeżerały długachne kloce, a woda z krzykiem waliła się z kół w rzekę i spieniona, zmordowana, gotowałasię bełkotliwie w ciasnych brzegach. Z wozów zwalali chojary, ledwie okrzesane z gałęzi, aż ziemia jęczała, zaœ szeœciu chłopa obciesywało je do kantu, a drugie wynosiły deski na słońce. Mateusz prowadził całš fabrykę, że co trochę widać go było w innej stronie, dzielnie zwijał się rzšdzšc i bacznie wszystkiego doglšdajšc. Przywitali się przyjacielsko. -A kajże to Bartek? -pytał Antek rozglšdajšc się po ludziach. -Zmierziły mu się Lipce i pocišgnšł za wiatrem. -Że to poniektórych tak cięgiem telepie po œwiecie! Roboty widać masz na długo, tylachna drzewa! -A chwaci na jaki rok abo i dłużej. Jak dziedzic ugodzi się ze wszystkimi, to z pół boru wytnie i przeda. -Na Podlesiu znowuj dzisiaj rozmierzajš ziemię. -Bo już co dnia zgłasza się ktosik do zgody!Barany juchy, nie chciały cię słuchać, żebygromadš się ugodzić, to dziedzic da więcej,a tera robiš w pojedynkę, cichaczem, byle prędzej. -Niektóren człowiek to jak ten osieł: chcesz, bych ruszył naprzód, to cišgaj go za ogon! Pewnie co barany, dziedzic obrywakażdemu coœ niecoœ, bo z osobna się godzš.-Odebrałeœ to już swoje gronta? -Jeszczek nie wyszedł czas po œmierci ojcowej i nie można robić działów, alem sejuż upatrzył pole. Za rzekš pomiędzy olchami mignęła jakaœ twarz, zdało mu się, że to Jagusia, więc chociaż pogadywał, ale już coraz niespokojniej latał oczami po gšszczach nadrzecznych. -Taki goršc, trza się iœć wykšpać -rzekł wreszcie i poszedł w dół rzeki, niby to wybierajšc sposobne miejsce, ale skoro go skryły drzewa, puœcił się pędem. -Juœci, że ona to była. Szła z motyczkš do kapusty. -Jagusia! -zawołał zrównawszy się z niš. Obejrzała się bacznie i rozeznawszy głos i jego twarz, wychylajšcš się ze szuwarów, przystanęła trwożnie, nie wiedzšc zgoła, co poczšć, bezradna całkiem i spłoszona. -Nie poznajesz me to? -szepnšł goršco, probujšc przejœć do niej na drugš stronę. Ale rzeka w tym miejscu była głęboka, choć wšska zaledwie na jakieœ parę kroków. -Jakże, nie poznałabym cię to? -oglšdała się lękliwie za siebie na kapuœnisko, kaj czerwieniały jakieœ kobiety. -Kajże się to kryjesz, że ani sposobu cię uwidzieć? -Kaj? Wygnała me twoja z chałupy, to siedzę u matki... -Dyć i o tym rad bym z tobš pomówił. WyjdŸ, Jagno, wieczorkiem za smętarz. Powiem ci cosik, przyjdŸ! -prosił goršco. -Hale, żeby me kto jeszcze obaczył! Dosyć mam już za dawne... -odrzekła twardo. Ale tak molestował, tak skamlał, że skruszałojej serce, zaczynało jej być żal. -A cóż mi to nowego powiesz? po cóż to mewołasz? -Czym ci to już taki całkiem cudzy, Jaguœ? -Nie cudzy, ale i nie swój! Nie w głowie mitakie rzeczy... -Jeno przyjdŸ, a nie pożałujesz. Bojasz się za smętarz, to przyjdŸ za księży sad, nie baczysz to kaj? Nie baczysz, Jaguœ?... Jaże odwróciła głowę, takie pšsy na niš uderzyły. -Nie pleć, dyć mi wstydno... -zesromała sięwielce. -PrzyjdŸ, Jaguœ, choćby do północka czekał będę... -To poczekaj... -odwróciła się nagle i poleciała na kapuœnisko. Patrzył za niš łakomie i przejęły go takie luboœcie i takie płomia wzburzyły krew, żegotów był lecieć za niš i brać jš choćby na oczach wszystkich... Ledwie się już pohamował. -Nic, jeno ta spieka tak me rozebrała! -pomyœlał rozdziewajšc się spiesznie do kšpieli. Przechłodził się galancie i jšł deliberować nad sobš. -Że to człowiek słaby kiej ten paŸdzierz, bele co go poniesie... Wstyd mu się zrobiło, rozejrzał się, czy aby go kto z niš nie widział, i usilnie rozważał wszystko, co mu o niej powiadali.-Takaœ to ty, jagódko, taka! -myœlał ze wzgardš i jakby z żalem, ale naraz przystanšł pod jakimœ drzewem i stojał z na ganek, a ne Ÿdziebko, ! 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żFP˝ cG ý cH cI#*ą cJÔ7˜6przywartymi powiekami, bo jawiła mu się na oczach w całej swojej cudnoœci. -Cheba takiej drugiej nie ma na wszystkim œwiecie! -jęknšł i strasznie zapragnšł jeszcze raz jš widzieć, jeszcze raz ogarnšć ramionami, przycisnšć do serca i napić się z tych warg czerwonych, pić na umór ten miód słodki, pić do dna... -Jeno ten ostatni razik, Jagusiu! ten ostatni!-szeptał błagalnie, jakby do niej. Długo potem przecierał oczy wodzšc nimi po drzewach, nim się pomiarkował i poszedł do kuŸni. Michał był sam i właœnie już się zabierał do pługa. -A strzyma twój wóz takie ciężary? -spytał. -Bylem jeno miał co kłaœć... -Kiej obiecuję, to jakbyœ już miał na wozie.Antek jšł pisać kredš na drzwiach i rachować. -Jeszczek do żniw zarobiłbym ze trzysta złotych! -rzekł radoœnie. -Akuratnie miałbyœ na sprawę -ozwał się kowal od niechcenia. Antek schmurzył się nagle i oczy zaœwieciły mu ponuro. -Zmora ta moja sprawa, co jš wspomnę, tomi wszyćko z ršk leci, że nawet żyć się odechciewa... -Nie dziwota, jeno to me zastanawia, że sięza nijakim poratunkiem jeszcze nie rozglšdasz. -A cóż to poredzę? -Trzeba by jednak coœ zrobić! Jakże, dać się to pod nóż, kiej ten cielak rzezakowi? -Głowš muru nie przebiję! -westchnšł boleœnie. Michał kuł znowu z zajadłoœciš, zaœ Antek pogršżył się w niepokojšce i strachliwe dumania i takie myœle go nawiedzały, jaże mienił się na twarzy i zrywał się z miejsca, bezradnie latajšc oczami po œwiecie, ale szwagierek dał mu się długo trapić szpiegujšc go jeno chytrymi œlepiami,aż w końcu rzekł cicho: -KaŸmirz z Modlicy umiał se poredzić... -Ten, co to uciekł do Hameryki? -A ten sam! Mšdrala, jucha, przewšchał pismo nosem. -A bo mu to dowiedły, że zabił tego strażnika? -Nie czekał, jaże mu dowiedš! Nie głupi zgnić w kreminale... -Łacno mu było, kawaler. -Ratuje się, któren musi. Ja cię ta do niczegój nie namawiam, abyœ nie pomyœlał, że mam w tym cosik swojego na widoku, a jeno powiedam, jak to w przypadku robiły drugie. Jak ci się żywnie podoba, tak zrób. Wojtek Gajda z Wolicy też ano wrócił z kreminału w same œwištki. Cóż, dziesięć roków toć jeszczek nie życie, można przetrzymać... -Dziesięć roków, Jezus kochany! -jęknšł chytajšc się za głowę. -A tyle odsiedział w ciężkich robotach, juœci, co karwas czasu. -Wszystko gotówem przenieœć, bele jeno niesiedzenie. Jezus! siedziałem te parę miesięcy, a już me się dur chytał... -A za trzy niedziele byłbyœ już za morzami,niech Jankiel powie... -Strasznie daleko! Jak to iœć, wszyćko ciepnšć, ostawić dom, dzieci, ziemię, wieœ iw tyli œwiat, na zawdy! -Zgroza go przejęła. -Tyla poszło dobrowolnie i ani komu w głowie wracać do tych rajów. -A mnie nawet pomyœleć o tym straszno! -Juœci ale obacz Wojtka i posłuchaj, co rozpowiada o tym kremi nale, to cię jeszczek barzej zafrasuje! Jakże, chłop ma niespełna czterdzieœci roków, a do cna już posiwiał i zgarbaciał, żywš krwiš plujei kulasami ledwie powłóczy. Jeno patrzeć, jak pójdzie na księżš oborę. Ale po co ci gadać, masz swój rozum, to się jego posłuchaj. Przycichł w porę, zmiarkowawszy, że już w nim posiał niepokój, więc resztę zostawił czasowi, skrycie się jeno cieszšc z plonów, jakie spodziewał się zebrać. Ale skończywszy pług ozwał się wesoło: -Poletę tera do kupców, a wóz gotuj na jutro, bo woził będziesz. O sprawie nie myœl, nie warto se psuć głowy, to ano będzie, co będzie i co Bóg miłosierny pozwoli. Przyjdę do cię wieczorem. Ale Antek nie zapomniał tak zaraz; połknšł te jego przyjacielskie powiadki kiej ryba przynętę i dławił się niš, darło mu ano wštrobę, jaże ledwie się ruchał pod grozš męczšcych pomyœlunków. -Dziesięć roków! Dziesięć roków -szeptał niekiedy, drętwiejšc w strachu: Mrok już zapadał, ludzie œcišgali z pól, w obejœciu podniósł się niemały rejwach, gdyż Witek przygnał stado, a kobiety kręciły się kole udojów i obrzšdków, zaœ na wsi jaże się trzęsło od przedwieczornych pogwarów i wrzasków dzieci, kšpišcych się we stawie. Antek wycišgnšł wóz za stodołę, aby go przyrychtować i opatrzyć na jutro, ale wnet odechciało mu się wszystkiego, że jeno krzyknšł na Pietrka, pojšcego konie pod studniš: -Nasmaruj wóz i wyporzšdŸ, będziesz od jutra woził na tartak. Parob zaklšł siarczyœcie. Nie szła mu w smak taka robota. -Zawrzyj gębę i rób, co ci każš! Hanuœ, daj trzy miarki owsa na obrok, a koniczyny przynieœ im z pola, Pietrek, niech se podjedzš... Hanka próbowała go rozpytywać, ale cosik jeno mruknšł i pokręciwszy się po obejœciuposzedł do Mateusza, z którym teraz żył w wielkim przyjacielstwie. Mateusz tyle co jeno był wrócił z roboty i właœnie chlipał pod chałupš zsiadłe mleko la ochłody. Skšdciœ, jakby ze sadu, sšczyło się ciche, żałosne płakanie. -Któż to tam tak skwierczy? -A Nastusia. Urwanie głowy mam z tymi jamorami zapowiedzie już wyszły, œlub ma być w niedzielę, a Dominikowa wczoraj zapowiedziała przez sołtysa, jako gospodarka na niš zapisana i Szymkowi nie udzieli ani zagona, i do chałupy go nie puœci. I œwięcie to zrobi, znam ja dobrze tosobacze nasienie. -Cóż na to Szymek? -A co, jak usiadł w sadzie rano, tak i dotšdtam siedzi kiej ten słup, że nawet Nastusi nie odpowiada. Już się nawet bojam, żeby mu się rozum nie popsuł. -Szymek! -krzyknšł w sad -a pódzi no do nas przyszedł Boryna, to może ci co poredzi... Zjawił się po jakiejœ minucie i usiadł na przyŸbie nie witajšc się z nikim. Juœci, co chłopak do cna był zmizerowany i wyschnięty kieby ta osinowa deska; jedne oczy mu gorzały, zaœ w wychudzonej twarzy taiło się jakieœ twarde postanowienie. -I cóżeœ umyœlił? -pytał łagodnie Mateusz. -A co, że wezmę siekierę i zakatrupię jš kiej psa. -Głupiœ! bajanie ostaw do karczmy. -Jak Bóg na niebie, tak jš zakatrupię. Cóż mi to ostaje, co? Grontu mi po ojcach zapiera, z chałupy me goni, spłaty nie daje, to cóż pocznę? Kaj się, sierota, podzieję, kaj? I żeby to me rodzona matka tak krzywdziła! -jęknšł ocierajšc rękawemłzy, ale naraz porwał się i zakrzyczał: -Nie daruję, psiachmać, swojego, żebym miał za to zgnić w kreminale, a nie daruję! Uspokoili go na tyla, co przymilkł i siedział chmurny, a tak nasrożony, że nawet nie odpowiadał na Nastusine łzawe szepty. Oni zaœ deliberowali, jak by mu pomóc, ale cóż,kiej nic z tego nie wychodziło, nie było bowiem sposobu na Dominikowš. Aż dopiero Nastka odcišgnšwszy na stronę brata cosikmu przełożyła. -Kobieta i nalazła mšdrš radę! -zawołał radoœnie wracajšc pod chałupę. -A to powieda, bych kupić od dziedzica na Podlesiu ze szeœć morgów na spłaty! Co, dobra rada? A matce można będzie pokazać starš paniš, niech się wœcieknie ze złoœci...-Rada juœci dobra jak każda rada, jeno gdzie pienišdze?... -Nastusia ma swoje tysišc złotych, na zadatek chwaci... -A kajże to jeszcze chałupa, lewentarz, porzšdki, zasiewy? -Kaj? A tu! A tu! -wrzasnšł naraz Szymek wyskakujšc przed nich a trzšchajšc zaciœniętymi garœciami... -Tak się to mówi, ale czy uredzisz? -mruknšł Antek niedowierzajšco. -Dajcie mi jeno ziemię, a obaczycie, dajcie! -zakrzyczał z mocš. -To nie ma się co głowić, a jeno iœć do dziedzica i kupować! -Poczekaj, Antek, zaraz, niech no se wszyćko w myœlach ułożę... -Obaczycie, jak sobie radę dawał będę! -gadał prędko Szymek. -A kto u matki orał?Kto siał? Kto zbierał? Dyć jeno ja sam! A Ÿle to w roli robiłem, co? Wałkoń to jestem, co? Niech cała wieœ powie, niech matka zaœwiarczy! Dajcie mi jeno grunt, spomóżcie, braty rodzone, a to już wama za to do œmierci się nie odsłużę. Pomóżcie, ludzie kochane, pomóżcie! - wołał œmiejšc się i płaczšc na przemian, zgoła jakby pijany radosnš nadziejš. A kiej się Ÿdziebko uspokoił, zaczęli już wspólnie rozważać i deliberować nad tymi zamysłami. -Bych się jeno dziedzic zgodził na spłaty! -westchnęła Nastka. -Poręczymy z Mateuszem, to widzi mi się, co i da. Nastusia jaże go chciała całować po rękach za tyla dobroœci. -Zażywałem niezgorszej biedy, to wiem, jak drugim smakuje! -rzekł cicho, powstajšc do odejœcia, bo się już było całkiem zmroczało nad ziemiami, jeno co niebo było jeszcze jasne i zorze dopalały się na zachodzie. Antek stał czas jakiœ nad stawem wagujšc się w sobie, w którš stronę pójdzie, lecz po chwili ruszył ku domowi. Szedł jednak z wolna kieby pod przymusem,przystajšc co trocha ze znajomymi, na drogach bowiem było pełno ludzi, wałęsajšcych się gadzin i dzieci. Przyœpiewki trzęsły się po opłotkach, kajœ zakrzyczały przepłoszone gęsi, pod młynem wrzeszczały kšpišce się chłopaki, jakieœ kumy kłóciły się po drugiej stronie stawu, jakby przed Balcerkami, a przenikliwy głos piszczałki przewiercał uszy. Chociaż Antkowi nie było pilno i rad przystawał na drodze a z bele kim pogadywał, to w końcu stanšł przed swojšchałupš. Okna stały wywarte i oœwietlone, dziecko płakało pod œcianš, zaœ z podwórza rozlegał się wrzaskliwy głos Hanki, a kiej niekiej jazgotliwe odszczekiwanie Józki. Zawahał się znowu, ale kiej Łapa zaskomlałprzy nim i jšł wyskakiwać z radoœci, kopnšł go w nagłym gniewie i zawrócił z powrotem na wieœ. Dopadł dróżki proboszczowskiej, przemknšł się kole organistów tak cicho, że go nawet psy nie poczuły, i wsunšł się pod księży sad, zaraz przy szerokiej miedzy, dzielšcej Kłębowš ziemię od księżych. Nakrył go głęboki cień drzew galancie rozroœniętych. Księżycowy sierp zawisł już był na pociemniałym niebie i gwiazdy jęły się rozjarzać coraz migotliwiej; wieczór czyniłsię rosisty a silnie nagrzany, prawdziwie latowy. Przepiórki wołały ze zbóż, od łšk dalekich leciały grubaskie pohukiwania bšków, zaœ nad polami wisiała taka rozpachniona cichoœć, jaże w głowie się mšciło. Ale Jagusia jakoœ nie przychodziła. Natomiast o jakieœ pół stajania od Antka pomiedzy spacerował proboszcz w białym obleczeniu i z gołš głowš, tak pogršżony wodmawianiu pacierzy, iż jakby nie widział, co jego konie, pasšce się na chudym, wytartym ugorze, przeszły miedzę i łakomie wżerały się w Kłębowš koniczynę,która niby bór czerniała spaniale wyroœnięta i pokryta kwiatem. Ksišdz cięgiem chodził mamrocšc pacierze, po gwiazdach włóczył oczami, a niekiej przystawał, pilnie nasłuchujšc, i gdy się jeno ruszyło co niebšdŸ kajœ pod wsiš, zawracał spiesznie, gderzšc niby gniewnie na konie. -A gdzieżeœ to polazł, siwy? W Kłębowš koniczynę, co? Widzicie ich, jakie to łajdusy! Smakuje wam cudze, co? A batem chceta po portkach? No, mówię, batem! -pograżał wielce srogo. Ale koniska tak smacznie chrupały, jaże księdzu zbrakło serca na wypędzenie ze szkody, więc jeno rozglšdał się a prawił z cicha: -No żrej jeden drugi, żrej... już się za to zmówi jaki paciorek za Kłębowš duszę albo i wynagrodzi czym szkodę! Nygusy, jak się to przypinajš do œwieżej koniczyny! I znowu chodził tam i z nawrotem, pacierze mówił i stróżował ani się spodziewajšc, jako Antek patrzy w niego, słucha i z coraz większš niespokojnoœciš wyczekuje na Jagusię. Przeszło tak z parę dobrych pacierzów, gdy naraz Antkowi przyszło na myœl podejœć do niego a wyznać się ze swoich frasunków. -Taki nauczony, to może prędzej najdzie jakš radę! -rozważał cofajšc się cieniami pod stodołę i dopiero za węgłem œmiało wyszedł na miedzę i głoœno zachrzškał. A ksišdz posłyszawszy, że ktoœ nadchodzi, zakrzyczał na konie: -Szkodniki paskudne! To ani z oczów spuœcić, zaraz w cudze jak te œwinie! Wiœtakasztan! -I uniesłszy ubieru wypędzał je z poœpiechem. -Boryna! Jak się masz? -wołał rozpoznawszy go z bliska. -Dyć szukam dobrodzieja, byłem już na plebanii. -A wyszedłem zmówić pacierze i przypilnować konisków, bo Walek poleciał do dworu. Ale takie znarowione szkodniki, że niech Bógbroni, rady nie mogę sobie dać z nimi. Patrz, jak się Kłębowi wysypało koniczyny,jak bór! Z mojego nasienia... Za to mojš tak wymroziło, że został się tylko rumianek i osty! -westchnšł żałoœnie przysiadajšc na kamieniu -Siadajże, to sobie pogadamy! Œliczna pora! Za jakie trzy tygodnie zadzwoniš kosy! No, mówię ci!... Antek przysiadł wpodle i zaczšł z wolna rozpowiadać, z czym był przyszedł. Proboszcz słuchał uważnie, tabakę zażywał i na konie krzyczał raz po raz, kichajšc przy tym siarczyœcie -A gdzie! Œlepyœ, że cudze? Widzisz je, œwińtuchy znarowione!... Antkowi szło jakoœ niesporo, zajškiwał się i plštał. -Widzę, że ci coœ ciężkiego dolega. Wyznaj się szczerze, to ci ulży, wyznaj! Przed kimże duszę wyżalisz, jak nie przed księdzem? -Pogładził go po głowie i uczęstował tabakš, że Antek nabrawszy œmiałoœci rozpowiedział mu wszystkie swoje frasunki. Ksišdz długo ważył jego słowa, wzdychał iw końcu rzekł: -Ja bym ci za borowego naznaczył pokutę koœcielnš: stawałeœ w ojcowej obronie, a że był łajdus i luter, to niewielka stała sięszkoda! Ale sšdy ci nie darujš. Najmniej posiedzisz ze cztery lata! I co ci tu radzić?Mój Boże, i w Ameryce ludzie żyjš, i z kryminału też wracajš. Ale jedno złe i drugie też nie lepsze. Był za tym, żeby Antek uciekał choćby jutro, to znowu radził pozostać i odsiedzieć karę, a na ostatku powiedział: -Jedno, co pewna: zdać się na Opatrznoœć i czekać zmiłowania Bożego. -Hale, i wezmš me w dybki, w Sybir pognajš... -Wielu jednak powraca, sam znałem niejednego... -Juœci, jeno co to po latach zastanę w chałupie, co? A bo to kobieta da sama radę? Zmarnuje się wszystko! -szeptał bezradnie. -Z duszy serca rad bym ci pomógł, ale cóż ja mogę... Czekaj, mszę œwiętš odprawię doPrzemienienia Pańskiego na twojš intencję. ZapędŸ mi konie do stajni, póŸno! No, mówię - ci, póŸno, czas spać! Antek tak był przejęty turbacjami, że wyszedłszy z księżego podwórza dopiero przypomniał sobie Jagusię i spiesznie do niej poleciał. Juœci, co już czekała skulona pod stodołš. -Czekałam i czekałam! Głos miała jakby schrypniętyod rosy. -Mogłem się to księdzu wymówić? -Chciał jš objšć, odepchnęła go. -Nie figle mi ta w głowie, nie ceckania! -Dyć cię całkiem nie poznaję! -Czuł się dotknięty. -Jakšœ me ostawił, takusieńkš i jestem... -A niepodobna do się... -Przysunšł się bliżej.-Nie zafrasowałeœ się o mnie bez tyla czasu, a teraz się dziwujesz? -Że już i barzej nie sposób, ale mogłem to przylecieć do cię, co? -A ja ostałam jeno z trupem a ze zgryzotami! -Zatrzęsła się z zimna. -I ani ci w głowie postało zajrzeć do mnie,co inszego miałaœ w myœlach!... -Czekałeœ to me, Jantoœ, czekałeœ? -wyjškała niedowierzajšco. -I jak jeszcze! A to kiej ten głupi co dnia wisiałem u kraty i oczy wypatrywałem za tobš, i co dnia cię czekałem! -Nagły żal nim zatrzšsł. -Jezu kochany! A tak me sklšłeœ tam za brogiem! A takiœ przódzi był zły! A kiej cię brali, to aniœ spojrzał na mnie, aniœ przemówił... Dobrze baczę, miałeœ to dobresłowo la wszystkich, nawet la psa, jeno niela mnie! To już myœlałam, że się wœcieknę! -Nie miałem złoœci do cię, Jaguœ, nie. Ale jak się dusza człowiekowi zapiecze w zgryzocie, to by i siebie, i wszystek œwiat wytracił... Milczeli stojšc tuż przy sobie, biedro w biedro. Księżyc œwiecił im prosto w twarze.Dyszeli ciężko, szarpani gryzšcymi spominkami, oczy im pływały w zakrzepłych łzach żalów i udręki. -Nie tak to me kiedyœ witałaœ! -rzekł smutnie. Rozpłakała się nagle i rzewliwie kiej dziecištko. -Jakże cię to mam witać, jak? Małoœ to mejuż pokrzywdził i sponiewierał, że tera ludzie patrzš na mnie kiej na tego psa... -Ja cię sponiewierałem? To przeze mnie? -Gniew go przejšł. -A przez ciebie! Przez ciebie wygnała me z chałupy ta flšdra, to œwińskie pomietło! Przez ciebie poszłam na poœmiech całej wsi... -A wójta to już nie baczysz? a drugich, co?-buchnšł groŸnie. -Wszyćko bez ciebie! Wszyćko! -szeptała coraz bardziej rozżalona. -A czemuœ me do się zniewolił jak tego psa? Miałeœ przecież swojš kobietę. Głupia byłam, a tyœ me tak opętał,co już œwiata Bożego za tobš nie widziałam!I czemuœ me potem ostawił samš, na pastwę? Ale i on porwany żalami zasyczał przez zaciœnięte zęby: -To ja ci kazałem ostać mojš macochš? Ja cię też pewnie niewoliłem, byœ się tłukła zkażdym, kto jeno chciał, co? - To po coœ mi nie wzbronił? Byœ me miłował, to byœ me nie dał na wolę, nie ne Ÿdziebko, ! 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żKPWcL§… cM,€cNŹ*ą cO]8§P;` €ostawiłbyœ me samej, a jeno strzegł przedzłš przygodš, jak to, drugie robiš! -skarżyła się boleœnie i tak pełna niezgłębionego żalu, że już nie poredził siębronić. Odpadły go wszystkie złoœcie, a serce się rozdygotało kochaniem. -Cichoj, Jaguœ, cichoj, dziecištko! -szeptał z tkliwoœciš. -I taka krzywda mi się stała, to i ty powstajesz na mnie jak wszystkie, i ty, i ty! -szlochała wspierajšc głowę o stodołę. Usadził jš przy sobie na miedzy i jšł przygarniać do serca a tulić, a głaskać po włosach i obcierajšc jej twarz zapłakanš, całował jej wargi roztrzęsione i te oczy zalane gorzkimi łzami, te kochane a tak przesmucone oczy. Pieœcił jš, przyhołubiałispokoił, jak jeno poredził, że już płakała coraz ciszej przywierajšc doń i z takš dufnoœciš uwiesiła mu się na szyi a kładła głowę na jego piersiach jakby na tym matczynym sercu, kaj tak lubo jest wypłakiwać wszystkie boleœcie a smutki... Ale Antkowi już się mšciło w głowie, bo takie luboœcie biły od niej i tak go rozprażało jej ciepło, że coraz zajadlej całował i coraz mocniej ogarniał jš sobš...Zrazu ani miarkowała, do czego idzie i co się z niš wyrabia. Dopiero kiej się już całkiem poczuła w jego mocy i kiej jšł rozgniatać jej wargi rozpalonymi całunkami, zaczęła się szarpać a prosić lękliwie, prawie z płaczem: -Puœć me, Jantoœ! Puœć! Loboga, bo bede krzyczeć! Ale mogła się to już wydrzeć smokowi, kiejœciskał, jaże tchu brakowało i całš przejmował war i dygotania. -Ostatni raz pozwól, ostatni! -skamlał ledwie już zipišc. Aż œwiat się z niš zakręcił i poleciała jakbyna dno jakowegoœ raju, a on jš wzion, jak to kiedyœ brał, zapamiętale, przez lubš mockochania, i dawała mu się też jak kiedyœ, wsłodkiej udręce niemocy, na niezmierzone szczęœcie, na œmierć samš... Jak kiedyœ, mój Jezu! Jak dawniej! Jak zawdy! Noc stała rozgwiażdżona, księżyc wisiał wysoko w pół nieba; nagrzane, rozpachnione powietrze obtulało pola poœpione w niezgłębionej cichoœci; cały œwiat leżał bez tchu w upojnym zapomnieniu i w słodkiej pieszczocie niepamięci. A i w nich nie było już pomiarkowania o niczym, nic, kromie ognia i burzy, i nic, kromie wiecznie żšdnej i wiecznie nienasyconej tęsknicy. Jak kiedy uschnięta drzewina ożeni się z pierunem i buchnie w niebo płomieniami, że już wraz ginš huczšcweselnš pieœń zatraty, tak i oni przepadali w jakichœ nienasyconych żarach. Ożyły w nich dawne miłoœcie i zwarły się strzelajšcbujnym, radosnym ogniem na to jedno mgnienie zapamiętania, na tę jednš tylko minutę ostatniej radoœci. Bo kiej znowu siedli przy sobie, już im tak cosik omroczyło dusze, że spozierali na siętrwożnie, ukradkiem, rozbiegajšc się oczami kieby ze wstydem i żalem. Na darmo szukał wargami jej warg głodnych całunków, jak kiedyœ: odwracała się z niechęciš. Na darmo szeptał przezwiska co najsłodsze; nie odpowiadała, pilnie zapatrzona w księżyc; więc burzył się w sobie i chłódł, przejęty dziwnš markotnoœciš i żalami. Siedzieli, nie wiedzšc już, co mówić, niecierpliwišc się jeno a wyczekujšc, które się pierwej ruszy i pójdzie sobie precz. A w Jagusi jakby już wszystko wygasło ze szczętem i rozsypało się w popiół, bo ozwała się z przytajonš złoœciš: -Aleœ me zniewolił, kiej ten zbój, no! -Nie mojaœ to, Jaguœ, nie moja? -Chciał jš przygarnšć, odepchnęła go gwałtownie. -Anim twoja, anim niczyja, rozumiesz? Niczyja! Rozpłakała się znowu, ale już jej nie spokoił ni utulał, lecz po jakim czasie powiedział ważnym głosem: -Jaguœ, poszłabyœ ze mnš we œwiat? -Kajże to? -podniesła na niego zapłakane oczy. -A choćby do samej Hameryki! Poszłabyœ zamnš, Jaguœ? -A cóż to poczniesz ze swojš kobietš? Zerwał się, kieby go kto biczem trzasnšł. -Prawdę pytam! Trutkę to jej zadasz czy co? Pochwycił jš wpół, przygarnšł krzepko i całujšc namiętnie po całej twarzy jšł prosić a molestować, bych z nim jechała we œwiat, kaj by już ostali razem i na zawsze. Sporo czasu mówił o swoich zamysłach i nadziejach, czepił się bowiem nagle tej myœle uciekania z niš kiej pijany płota i kiej pijany też plótł, ogarnięty goršczkowym wzburzeniem. Wysłuchała wszystkiego do końca i odrzekła z przekšsem: -Zniewoliłeœ me do grzechu, to rozumiesz, com już do cna zgłupiała i uwierzę ci w bele bzdury... Przysięgał na wszystko, jako œwiętš prawdę powieda; nie chciała już nawet słuchać i wyrwawszy się z jego ršk szepnęła: -Ani mi się œni uciekać z tobš. Po co? Abo mito Ÿle samej? -Obtuliła się zapaskš rozglšdajšc się uważnie. -PóŸno, muszę już bieżyć! -Kajże ci pilno, nikto przeciek z chałupy za tobš nie patrzy? -Ale na ciebie pora. Już tam Hanka pierzynę wietrzy a wzdycha... Rozżarł się na te słowa kiej pies i syknšł uršgliwie: -Ja ci nie wypominam, kto tam na ciebie po karczmach wyczekuje... -A jakbyœ wiedział, co niejeden gotów czekać choćby do słońca, jakbyœ wiedział! Sielnieœ zadufany w siebie i rozumiesz, co jeno ty jeden jesteœ! -gadała przeœmiechajšc się zjadliwie. -A to leć, choćby nawet do Żyda, leć! -wykrztusił. Ale się nie ruszyła z miejsca; jeszcze stali przy sobie dyszšc jeno ciężko a poglšdajšc na się rozsrożonymi œlepiami, a kieby szukajšc w sobie tych jakichœ słów najbarzej bolšcych. -Miałeœ coœ pedzieć, to mi rzeknij, bo więcej już do cię nie wyjdę... -Nie bój się, nie będę się wywoływał, nie...-Bo choćbyœ mi nawet u nóg skamlał, to niewyjdę. -Juœci, czasu ci nie starczy, do tylu musiszco noc wychodzić... -A żebyœ skapiał kiej ten pies! -skoczyła w pola na przełaj. Nie pogonił jednak ni nawet zawołał za niš, widzšc, jak leciała przez zagony kiej cień i przepadła pod sadami; przecierał tylko oczy kieby ze œpiku a wzdychał markotnie. -Zgłupiałem już do cna! Jezu, dokšd to baba może zaprowadzić. Było mu czegoœ dziwnie wstyd, gdy wracałdo chałupy; nie mógł sobie darować tego, co się stało, i srodze się tym gryzł i męczył. Poœciel gotowa już czekała na niego w sadzie, w półkoszkach, gdyż w izbie nie sposób było wyspać z powodu goršca i much. Ale nie zasnšł; leżał wpatrzony w dalekie migoty gwiazd i nasłuchujšc cichych stšpańnocy rozważał se o Jagusi. -Ni z niš, ni przez niej! A żebyœ! -zaklšł z cicha i wzdychał żałoœnie, i przewracał się z boku na bok, i odrzucał pierzynę stawiajšc nogi na chłodnej, orosiałej trawie, ale œpik nie przychodził i myœle o niej nie ustawały ni na to oczymgnienie. Któreœ dziecko zapłakało w chałupie i zamamrotała cosik Hanka; uniósł głowę, ale po chwili przycichło i znowu opadły go deliberacje i szły przez niego kiej te wioœniane, pachnšce zwiewy kolebišce duszę słodkimi spominkami; ale już się im nie dał w niewolę, a na sprzeciw, rozglšdał się w nich trzeŸwo, że w końcu przyszedł do tego, co sobie rzekł uroczyœcie, jakby na œwiętej spowiedzi: -Raz temu musi być koniec! Wstyd to i grzech! Co by to znowu ludzie pedzieli! Dyć ociec dzieciom jestem i gospodarz! Musi byćkoniec. Postanawiał, ale było mu jej żal, nieopowiedzianie żal. -Niech se jeno człowiek raz jeden pofolguje, a już się tak pokuma ze złem, co go i œmierć nie rozdzieli! -medytował gorzko i górnie. Œwit się już robił, całe niebo przyodziewało się kieby w te zgrzebne gzło, ale Antek jeszcze nie spał, zaœ kiej biały dzień jšł mu zazierać w oczy, przyleciała go budzić Hanka. Podniósł na nišschmurzonš twarz, lecz taki dziwnie był la niej dobry, że skoro mu opowiedziała, z czym to wczoraj przychodził kowal póŸnymwieczorem, pogłaskał jš po nie uczesanychwłosach. -Kiej się udało ze zwózkš, to ci już cosik kupię na jarmarku. Rozradowała się takš łaskš i dalejże molestować, aby też kupić oszklonš szafę na talerze, jakš miały organisty. -Pokrótce to se zamyœlisz o dworskiej kanapie! -zaœmiał się, przyobiecujšc jednak, co jeno prosiła, i wstał prędko, robota bowiem czekała i trza było kark podać w jarzmo i cišgnšć jak co dnia. Rozmówił się jeszcze z kowalem i zaraz poœniadaniu Pietrka wyprawił do wożenia gnoju, a sam pojechał w parę koni do lasu. W porębie jaże huczało od roboty; sporo narodu kręciło się przy obróbce drzewa naciętego zimš, że kieby to nieustanne kuciedzięciołów, tak rozlegało się bicie siekier itrzeszczenie pił; zaœ w bujnych trawach poręby pasły się lipeckie stada i dymiły ogniska. Spomniał, co się tu kiedyœ wyrabiało, i pokiwał głowš widzšc, jak to już zgodnie robiš razem Lipczaki z rzepeckš szlachtš i drugimi. -Bieda ich doprowadziła do rozumu. I potrza to było wszystkiego, co? -wyrzekł do Filipa, syna Jagustynki, okrzesujšcego chojary. -A kto temu był winowaty, jak nie dziedzic a gospodarze! -mruknšł ponuro chłop, nie przestajšc obršbywać gałęzi. -Ale może już najbarzej złoœcie i głupie podjudzania. Przystanšł w miejscu, kaj był zakatrupił borowego, i tak go cosik złego sparło pod piersiami, jaże zaklšł: -Œcierwa, przez niego cała moja marnacyja! Bym poredził, to bym ci jeszczek dołożył! -splunšł i wzišł się do roboty. I już całe dnie woził na tartak, przypinajšc się do pracy z takš zapamiętałoœciš, jakby się chciał zarobić na œmierć, lecz mimo tego nie zabił pamięcio Jagusi ani o tej sprawie nieszczęsnej. Któregoœ dnia powiedział mu Mateusz, że kupili grunt na Podlesiu, dziedzic dał na spłatę i jeszcze przyobiecał zrzynów i łat,zaœ œlub Nastusi odłożyli, póki Szymek jakotako się nie zagospodaruje. Co go ta obchodziło cudze, mało to jeszczemiał swoich turbacji? A do tego kowal już prawie codziennie i na różne sposoby straszył go sprawš i z wolna, ostrożnie, a wielce chytrze napomykał, że gdyby mu było pilno potrza, to ten i ów dałby pieniędzy... Antek już sto razy gotów był prasnšć wszystko i uciekać, ale co spojrzał na wieœi co sobie wzišł w myœle, jako pójdzie stšdna zawsze, to go taki strach ogarniał, iż wolałby kryminał, wolałby wszystko najgorsze, bele nie to. Ale i o kryminale myœlał z rozpaczš w duszy. Więc z tego bojowania ze sobš zmizerował się, zgorzkniał i stał się w chałupie srogi a niewyrozumiały. Hanka w głowę zachodziła, na darmo próbujšc się wywiedzieć, co mu się stało. Nawet zrazu podejrzewała, jako znowu spiknšł się z Jagusiš; ale co oko miała bystre, a odpasiona Jagustynka też za nimi patrzała idrugie potwierdzali, że wyraŸnie stroniš odsiebie i nikaj się nie schodzš, to się już uspokoiła z tej strony. Cóż z tego, że mu służyła jak mogła najwierniej, że już jadło miał wybrane i na porę, w chałupie ochędożny porzšdek, że gospodarka szła jak najlepiej, kiej cięgiem był zły, chmurny, o bele co poniewierał i dobrego słowa jej nie dawał. A już było najciężej, kiedy chodził cichy, strapiony, smutny ki ej noc jesienna i ani się gniewał, ani uprzykrzał, a jeno ciężko wzdychał i na całe wieczory szedł do karczmy pić ze znajomkami. Pytać otwarcie nie miała œmiałoœci, a Rocho klšł się, że też nie wie o niczym, co mogło być prawdš, gdyż stary przychodził teraz jeno na noc, a całe dnie wędrował po okolicy ze swoimi ksišżeczkami, a nauczajšc pobożne nabożeństwa do Serca Jezusowego, którego urzędy wzbraniały odprawować po koœciołach. Aż któregoœ wieczora, kiedy siedzieli jeszcze w izbie przy miskach, bo wiater siębył zerwał po zachodzie, psy całš hurmš zaszczekały nad stawem. Rocho położył łyżkę pilnie nasłuchujšc. -Ktoœ obcy! Trza wyjrzeć. A tyla co jeno wyszedł, powrócił blady i rzekł prędko: -Pałasze brzęczš na drodze! Jakby pytały, na wsi jestem! Skoczył w sad i zginšł. Antek zbladł œmiertelnie i skoczył na równenogi. Psy już docierały w opłotkach, na ganku rozległy się ciężkie stšpania. -A może to już po mnie? -jęknšł w trwodze.Wszyscy jakby zmartwieli ujrzawszy na progu strażników. Antek nie mógł się poruszyć, a jeno latał oczyma po wywartych oknach i drzwiach. Szczęœciem, co Hanka całkiem przytomnie zapraszała ich siedzieć podsuwajšc ławę. Grzecznie się przywitali, tak się zarazem przymawiajšc o kolację, że musiała im nasmażyć jajecznicy. -Kajże tak póŸno? -zapytał wreszcie Antek. -Po służbie! Dzieło u nas niemałe! -odrzekłstarszy wodzšc oczami po zebranych w izbie. -Pewnie za złodziejami? -dorzucił Antek œmielej, wynoszšc flachę z komory. -I za złodziejami, i za drugim! Przepijcie do nas, gospodarzu! Napił się z nimi. Przypięli się do jajecznicy,jaże łyżki dzwoniły. Wszyscy siedzieli cichuœko kiej te przytrwożone trusie. Strażnicy wymietli miskę do czysta, przepilijeszcze gorzałkš i starszy obcierajšc wšsyrzekł uroczyœcie: -Dawno was wypuœcili z turmy, a? -Niby to pan starszy nie wiedzš! Rozdygotał się Ÿdziebko. -A gdzież to Rocho? -spytał nagle starszy. -Któren Rocho? -zrozumiał w mig i znaczniesię uspokoił. -Podobno u was żyje kakoj to Rocho? -A może pan starszy mówiš o tym dziadku, co to chodzi po wsi? Prawda, dyć go Rochem wołajš! Strażnik rzucił się niecierpliwie i rzekł groŸnie: -Nie róbcie szutek, przecież mieszka u was, wiadomo! -Pewnie, co nieraz siedział u nas, ale siedział i u drugich. Proszalny dziadek, to kaj mu popadnie, tam i na noc głowę przytuli. Dziœ w chałupie, indziej w obórce,a niekiedy i prosto pode płotem. Cóż to pan starszy upatrzył se na niego? -Tak cóż by, nic, po znajomoœci pytam... -Poczciwy człowiek, wody nikomu nie zamšci -wtršciła Hanka. -Nu, my znamy, kto on taki, znamy! -mruknšł znaczšco, próbujšc różnymi sposobami wypytywać o niego. Nawet już tabakš częstował, ale wszyscy tak gadali cięgiem jedno w kółko, że nie mogšc niczego przewšchać podniósł się z ławy zezłoœciš: -A ja mówię, że mieszka u was w chałupie! -Przeciek go w kieszeń nie schowałem! -odburknšł Antek. -Ja tu po służbie, ponimajcie, Boryna! -cisnšł się groŸnie starszy, ale jakoœ się udobruchał dostawszy na drogę mendel jajków i sporš osełkę œwieżego masła. Witek poszedł za nimi trop w trop, rozpowiadajšc potem, jako wstępowali do sołtysa i próbowali zazierać do poniektórych okien jeszcze oœwietlonych, jeno co pieski tak naszczekiwały, że nie poredziwszy nikaj zajrzeć kryjomo, z niczym odeszli. Ale to zdarzenie tak jakoœ dziwnie rozebrało Antka, że skoro jeno został samna sam z żonš, zaczšł się wyznawać z utrapień. Słuchała z bijšcym sercem, uważnie, nie przepuszczajšc ani jednego słowa, dopiero kiej w końcu zapowiedział, jako im już nic nie pozostaje, jeno przedać wszystko i uciekać we œwiat, choćby do Hameryki, stanęła przed nim pobladła kieby œciana. -Nie pódę i dzieci na zatratę nie pozwolę! -wyrzekła groŸnie -nie pódę! A jak mnie przyniewolisz, to siekierš łby dzieciom porozbijam, a sama choćby do studni! Prawdę mówię, tak mi Panie Boże, dopomóż!Zapamiętaj to sobie! -krzyczała klękajšc przed obrazami jakby do uroczystej przysięgi. -Cichoj! Dyć jeno tak mówię! Wytchnęła nieco i rzekła ciszej, ledwie jużłzy powstrzymujšc: -Odsiedzisz swoje i wrócisz! Nie bój się, dam se radę... nie uronię ci ni zagona, jeszcze me nie znasz... nie popuszczę z pazurów. Pan Jezus pomoże, to i taki dopust udŸwignę -płakała cicho. Medytował długo i w końcu powiedział: -To bedzie, co Bóg da! Trza poczekać na sprawę. Że na nic się zdały chytre kowalowe zabiegi. ROZDZIAŁ 6 -Uwal się już raz i nie przeszkadzaj! -mruknšł zgniewany Mateusz przewracajšcsię na drugi bok. Szymek przywarł na chwilę, a skoro tamten znowu zachrapał, jšł się cicho przebierać ze sšsieka, gdyż mu się przywidziało, jako do stodoły, kaj spali, już się wdzierajš mšty pierwszych œwitań. Omackiem zbierał po klepisku narzędzia, jeszcze wczoraj nagotowane, i tak się œpieszył, że mu raz po raz cosik leciało z ršk z przeraŸliwym brzękiem, jaże Mateuszklšł przez œpik. Ale nad ziemiami leżały jeszcze ciemnice, jeno gwiazdy były już bladawe, na wschodniej stronie Ÿdziebko się przezierałoi pierwsze kury biły skrzydłami krzykajšc zachryple. Szymek zebrał w taczki, co jeno miał, i skradajšc się cichuœko kole chałupy wydostał się nad staw. Wieœ spała kiej zabita, nawet pies nie zaszczekał, a w cichoœci słychać było jenobulgotanie wody przeciskajšcej się przez zapuszczone stawidła młyna. Na drogach, przycienionych sadami, było jeszcze tak ciemno, że ledwie kajœ niekaj zamajaczyła bielona œciana, zaœ staw tyla jeno przezierał z nocy, co tym lœnieniem odbijajšcych się gwiazd. ę, nie ne Ÿdziebko, ! 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żQPÍcR cS*P cTz*Ś cU 8@5Ale dochodzšc matczynej chałupy zwolnił kroku, pilnie nasłuchujšc, gdyż w opłotkach jakby ktosik chodził z cichym a nieustajšcym mamrotem. -Kto tam? -posłyszał naraz głos matki. Zdrętwiał i stał z zapartym oddechem, nie œmiejšc się poruszyć, zaœ stara nie doczekawszy się odpowiedzi znowu jęła chodzić. Widział jš kieby cień snujšcš się poddrzewami; macała sobie drogę kijaszkiem i chodziła odmawiajšc półgłosem litanię. -Tłukš się po nocy kiej Marek po piekle -pomyœlał, ale westchnšł jakoœ żałoœnie i cichuœko, strachliwie przemknšł się dalej. -Gryzie ich moja krzywda! Gryzie! -powtórzył z głębokš uciechš, wychodzšc na szerokš, wyboistš drogę za młynem i naraz pognał, jakby go cosik popędzało, nie baczšc już na doły ni kamienie. Wstrzymał się dopiero pod krzyżem, na rozstajach dróg podleskich. Za ciemno było jeszcze stawać do roboty, więc se przysiadł pod figurš odzipnšć nieco i poczekać. -Złodziejska godzina, nie sposób rozeznać zagona od boru -mruczał brodzšc oczyma po œwiecie. Pola stały jeszcze potopione w rozmrowionych ciemnoœciach, ale na niebie już się coraz barzej jarzyły złociste smugiœwitania. Dłużył mu się czas, że jšł się pacierza, ale co jeno tknšł rękš orosiałej ziemi, to gubił słowa i spominał se z luboœciš, jako już idzie na swoje, na gospodarkę. -Mam cię i nie popuszczę -myœlał hardo, radoœnie i z niezmiernš zapamiętałoœciš kochania wżerał się rozgorzałymi œlepiami w skołtunione pod lasem ciemnoœcie, kaj już czekały na niego te szeœć morgów kupione od dziedzica. -Przygarnę ja was, sieroty kochane, i nie opuszczę, póki życia! -mamrotał œcišgajšc kożuch na rozmamlane piersi, bo go był chłód Ÿdziebko przejmował, i wsparłszy się w krzyż plecami, zapatrzony w œwitaniazachrapał rychło zmorzony œpikiem. Już pola szarzały kiej wody szeroko rozlane, a siwe od rosy zboża tršcały go rozruchanymi kłosami, gdy zerwał się na nogi. -Dzień kiej wół, pora na robotę -szepnšł przecišgajšc koœcie i klęknšł pod krzyżem do pacierza, ale nie trzepał na pytel, jak tozawdy robił, bele jeno zbyć, a dużo nawzdychać, a w piersi się nagrzmocić i tyla się nażegnać, jaże kulas zdrętwieje: dzisiaj było inaczej, a wspomożenie bowiemPańskie zabłagał rzewliwie i tak ze wszystkiej duszy, jaże mu łzy pociekły, i obejmujšc Jezusowe nóżki zaskamlał wpatrzony wiernymi œlepiami w Jego twarz umęczonš i œwiętš: -Dopomóż, Jezu miłosierny! Rodzona mać me ukrzywdziła, Tobie się jeno oddawam, sierota! pomóż! Dyć, kiej ten ostatni, na ciężki wyrobek staję! Juœci, com grzeszny, ale me spomóż, Panie miłosierny, to już na mszę dam abo i na dwie! Œwiec nakupię, a jak się dorobię, to nawet baldach sprawię! -prosił i przyobiecywał, serdecznie przywierajšc wargami do krzyża, obszedł go na kolanach, ucałował pokornie ziemię i wstał wielce skrzepiony i dufny w siebie. I mocnym się poczuł, i gotowym już na wszystko, i tak dobrej myœle, że ujšwszy ciężkie taczki pchał je kiej piórko, hardo toczšc oczami po Lipcach leżšcych niżej, a całych jeszcze we mgłach, z których jeno koœcielna wieża biła wysoko, grajšc w zorzach pozłocistym krzyżem. -Obaczycie! Hej! obaczycie! -krzykał radoœnie, wchodzšc na swoje gronta. Leżały tuż pod lasem, jednym bokiem przywarte do pól lipeckich, ale Boże się zmiłuj, co to były za gronta! Kawał dzikiego ugoru, pełen dołów po cegielni, szutrowisk i kamionek obrosłych cierniami. Dziewanny, psi rumianek i końskie szczawiebujnie się pleniły po wzgórkach, a kaj niekaj z trudem wynosiła się pokręcona sosenka, to kępa olch lub jałowców, zaœ podołkach i młakach sitowia i trzciny burzyłysię kiej młode bory. Słowem, ziemia była taka, co pies by nad niš zapłakał, że nawetsam dziedzic odradzał, ale chłopak się uparł: -W sam raz la mnie! Uredzę i takiej! I Mateusz go odwodził, ze strachem spoglšdajšc na to dzikie wywieisko, kaj jeno pieski folwarczne odprawiały swoje wesela, ale Szymek cięgiem prawił swoje, a w końcu twardo powiedział: -Rzekłem! Każda ziemia dobra, jak się jej człowiek dołoży! I wzišł jš, bo dziedzic sprzedał tanio, po szeœćdziesišt rubli morgę, i jeszcze przyobiecał pomoc w drzewie i różnoœciach. -Hale, co bym ta nie miał poredzić! -wykrzyknšł oblatujšc jš rozgorzałymi oczyma i złożywszy taczki na miedzy jšł obchodzić swoje granice, znaczone nawtykanymi gałęziami. Chodził z wolna i w takiej cichej a głębokiej radoœci, jaże serce biło mu kiej młotem i gardziel zatykało. Chodził układajšc sobie w głowie po porzšdku, co robić i od czego zaczynać. Przecież to miałrobić la siebie, la Nastusi, la przvszłego rodu Paczesiów, to się tak był sprężył w mocy i srogiej ochocie, jako ten głodny wilk, gdy przychwyci barana i dorwie się żywego mięsa. I obszedłszy całe pole jšł rozważnie wybierać miejsce pod chałupę. -Rychtyk najlepsze, wieœ naprzeciw i bór pod bokiem, łacniej będzie o drzewo i ciszej na zimę -rozważał i oznaczywszy kamieniami cztery węgły œciepnšł kożuch, przeżegnał się i splunšwszy w garœcie wzišł się do równania ziemi a karczunków. Dzień się już był podniósł złocisty, od wsi leciały porykiwania stad wypędzanych na paszę, skrzypiały żurawie, ludzie wychodzili do roboty, turkotały po drogach wozy i niesły się przeróżne głosy wraz z leciuœkim wiaterkiem, któren zaswywolił we zbożach, wszystko szło jak co dnia, tylko Szymek, nie baczšc na nic, jakby się zapamiętał w pracy, niekiedy jeno prostował grzbiet, odzipiał, przecierał oczy zalane potem i znowu przypinał się doziemi kieby ta pijawka nienasycona, mamroczšc cięgiem wedle swego zwyczaju do każdej rzeczy, jakby do czegoœ żywego. Jšł się był właœnie wyważania wielgachnego kamienia i prawił: -Wyleżałeœ się, odpoczšłeœ, to mi teraz możesz chałupę podeprzeć. A wycinajšc krze tarniny, mówił ze szydliwym przeœmiechem: -Nie broń się, głupie! myœli, co mi się oprze! Hale! ostawie cię to, byœ portki ozdzierało, co? Zaœ do kamionek odwiecznych rzekł: -I was ruszę, ciężko gnieœć się na kupie! Bruk z waju wyrychtuję kole obory, jak u Borynów! A niekiedy nabierajšc oddechu ogarniał swojš ziemię miłujšcymi oczami a szeptał goršco: -Mojaœ ty! Moja! Nikto mi cię nie wydrze! I współczujšc tej biedocie zachwaszczonej, płonej, nieurodzajnej i opuszczonej, dodawał pieszczotliwie kieby do dziecištka: -Poczekaj Ÿdziebko, sieroto, uprawię cię, napasę, wyceckam, że rodzić będziesz jak idrugie. Nie bój się, dogodzę ci, dogodzę. Słońce się podniesło na pola i zaœwieciło mu prosto w oczy. -Panie Boże zapłać! -wyrzekł przymrużajšcoczy. -Na goršc znowu idzie i susze -dodał,bo wynosiło się srodze rozczerwienione. Pokrótce ozwała się i sygnaturka na koœciele, a nad lipeckimi kominami podnosiłysię z wolna modrawe słupy dymów. -Podjadłbyœ se tera, gospodarzu, co? -przycišgnšł pasa -jeno ci już matka dwojaków nie przyniesš, nie -westchnšł smutnie. I na podleskich rolach zaroiło się od ludzi, stawali, jak i on, do roboty na co dopiero nabytych ziemiach; dojrzał Stacha Płoszkę,orzšcego w parę tęgich koni. -Mój Jezu, kiedy to dasz choćby jednego -pomyœlał. Wachnik Józef zwoził kamienie na fundamenta chałupy, Kłšb ze synami okopywał rowem swojš ziemię, a Grzela, wójtów brat, przy samym krzyzie nade drogš coœ długo rozmierzał tykš. -Miejsce jakby wybrane pod karczmę -zauważył Szymek. Grzela oznaczywszy kołkami wymierzony plac przyszedł z pozdrowieniem. -Ho, ho! robisz, widzę, za dziesięciu! -podziw miał w oczach. -A bo mi to nie potrza? Cóż to mam? Jedne portki a te gołe pazury! -mruknšł nie odrywajšc ršk od roboty. Grzela poradził mu to i owo i wrócił do swojego, a po nim zachodziły i drugie, kto z dobrym słowem, kto na pogwarę, a kto jeno wykurzyć papierosa i zębów naszczerzyć, ale Szymek, odpowiadał corazniecierpliwiej, że już w końcu ostro krzyknšł na Pryczka: -Robiłbyœ swoje i drugim nie przeszkadzał! Œwištki se juchy robiš ! I ostał sam, bo go już omijali. Słońce podnosiło się coraz wyżej, wisiało już nad koœciołem, niesło się niepowstrzymanie zalewajšc œwiat œlepišcš jasnoœciš i żarem, wiater się był kajœ zadział, że już goršc bez przeszkody ogarniał ziemię rozmigotanš przysłonš, w której zboża pławiły się kieby w tym rozbełtanym, cichuœkim wrzštku. -Mnie ta rychło nie spędzisz -rzekł jakby przeciw słońcu i dojrzawszy Nastusię ze œniadaniem wyszedł naprzeciw, łapczywie zabierajšc się do dwojaków. Nastusia jakoœ markotnie spozierała po polach. -A bo się to co urodzi na takich zdziarach i mokradłach! -Wszystko się urodzi, obaczysz, co i pszenicę miała będziesz na placki. -Czekaj tatka latka, jak kobyłę wilcy zjedzš. -Nie zjedzš, Nastuœ! Gront jest, to i łacniej przeczekać, dyć całe szeœć morgów nasze - prawił pojedajšc z poœpiechem. -Juœci, to ziemi pewnie ugryzie! A jak to przezimujemy? -Moja w tym głowa, nie turbuj się! O wszyćkim deliberowałem i wszyćkiemu najdę zaradę! -Odsunšł puste dwojaki, przecišgnšł koœcie i powiódł jš pokazujšc itłumaczšc. -W tym miejscu stanie chałupa! -zawołał radoœnie. -Stanie! Z błota jš pewnie ulepisz kiej jaskółka! -A z drzewa i gałęzi, i z gliny, i z piasku, i z czego się jeno da, bele tylko w niej przetrzymać z jakiœ roczek, póki się nie wspomożemy. -Sielny dwór, widzę, zamyœlasz! -warknęła niechętnie. -Wolę w budzie niŸli u kogo na komornym. -Mówiła Płoszkowa, żeby się do nich sprowadzić na przezimowanie, i sama się ochfiarowała dać nam izbę, z dobrego serca. -Z dobrego serca. A juœci, pewnikiem chce zrobić na złoœć matce, dyć się żrš ze sobškiej te psy. Torba zapowietrzona, nie potrzebuję jej dobroœci. Nie bój się, Nastuœ, wyrychtuję ci takš chałupę, że i okno będzie, i komin, i wszyćko, co ino potrza. Obaczysz, że jak ament w pacierzu,tak za trzy niedziele stanie gotowa, żebym se miał kulasy urobić, a stanie. -Hale, sam to pewnie postawisz! -Mateusz mi pomoże, przyobiecał! -Nie dałaby to matka jakiego wspomożenia?-powiedziała lękliwie. -Żebym skapiał, a prosił ich nie będę! -wykrzyknšł, ale widzšc, co jeszcze barzejposmutniała, wielce się sfrasował i kiej przysiedli pod żytem, jšł jękliwie tłumaczyć: -A mogę to, Nastuœ? Jakże, wygnała me i na ciebie pomstuje. -Mój Boże, żeby choć jakš krowinę dali, a to jak te najgorsze dziadaki, przez niczego,jaże strach pomyœleć. -Będzie i krowa, Nastuœ, będzie, jużem se jednš upatrzył. -Bo to ani chałupy, ani bydlštka, ani nic! -zapłakała przytulajšc się do niego, obcierał jej oczy, głaskał po głowinie, ależe i jemu robiło się żałoœnie, co dziw sam nie beknšł, to porwał się na nogi, chycił za łopatę i krzyknšł jakby srodze zgniewany. -Bój się Boga, kobieto, tylachna roboty, a tyjeno wyrzekasz? Podniesła się, pełna ciężkich turbacji a trosk niemałych. -Bo jeœli z głodu nie pomrzem, to nas wilki zjedzš na tym wywieisku. Rozgniewał się na dobre i bieršc się do roboty rzekł twardo: -Masz buczeć i pleœć bele co, to lepiej ostań se w chałupie. Chciała się przygarnšć do niego i udobruchać, ale jš odepchnšł. -Hale, pora tera na jamory, juœci! -dał się jednak ugłaskać, choć się ta jeszcze sierdził na babie gadanie, że odeszła spokojna i nawet wesoła. -Loboga! Dyć i kobieta człowiek, a po człowieczemu nie wyrozumie. Płacze jeno alamenty, samo z nieba nie spadnie, jak się kulasami nie wyrobi. Kieby te dzieci, to œmiech, to płacz, to złoœcie i wyrzekania ! Loboga ! Mamrotał przypinajšc się do roboty, że wnet zapomniał o całym œwiecie. I już tak pracował dzień w dzień, o pierwszym œwicie się zrywał i wracał póŸnym wieczorem, że często gęby nie ozwarł do nikogo przez cały dzień, jadło przynosiła mu Tereska albo kto drugi, gdyżNastusia odrabiała przy księżych ziemniakach. Zrazu zaglšdał do niego ten i ów, ale że nierad był pogwarom, to jeno z dala poglšdali dziwujšc się jego niestrudzonej pracy. -Kwarda jucha! Kto by się to był spodział -mruknšł Kłšb. -A bo to nie Dominikowe nasienie! -wykrzyknšł ze œmiechem ktosik drugi, ale Grzela, któren go od samego poczštku pilnieobserwował, rzekł: -Prawda, że haruje kiej wół, ale trza by mu Ÿdziebko ulżyć. -Juœci, sam nie uradzi, trza by, wart tego! -przytwierdzali, jeno co nikto się nie pokwapił na pierwszego, wyczekujšc, jaże sam poprosi. Ale Szymek nie prosił, ani mu to w głowie postało, więc też któregoœ dnia srodze się zdumiał dojrzawszy jakiœ wóz jadšcy ku niemu. Jędrzych powoził i już z dala krzyczał wesoło: -Pokaż, kaj mam podorywać! Dyć to ja! Szymek dopiero po długiej chwili uwierzył oczom. -Żeœ się to ważył, no, spierš cię, chudziaku, obaczysz. -A niechta! a jak me spierš, to już całkiem do ciebie przystanę. -I sameœ to umyœlił mi pomagać? -A sam! Dawno chciałem, jenom się bojał, pilnowali me i zrazu Jagusia też odradzała - rozpowiadał szeroko, bieršc się do roboty, że już razem orali cały dzień, a odjeżdżajšc obiecał przyjechać jeszcze i nazajutrz. I przyjechał równo ze słońcem, a Szymek zaraz obaczył jego poliki Ÿdziebko posinione, ale spytał się dopiero przed wieczorem: -Silne piekło ci zrobili? -I... œlepi, to im niełacno me zmacać, a samprzeciek pod pazury nie wlezę -powiadał jakoœ markotnie. -A Jagna cię nie wydała? -Jagusia przeciek nie stoi nam na zdradzie. -Póki jej cosik do łba nie strzeli, kto to wyrozumie kobiety! -westchnšł żałoœnie i wzbronił mu więcej przyjeżdżać. -Sam se już dam radę, pomożesz mi póŸniejprzy siewach. I znowu ostał sam, i robił niestrudzenie kiej ten koń w kieracie, nie baczšc na utrudzenie ni na żar, dnie bowiem szły takie goršce, rozprażone a duszne, że ziemia pękała, wody wysychały, trawy żółkły, a zboża stały ledwie już żywe w owej piekielnej pożodze, pola robiły się puste i głuche, gdyż nie sposób było wytrzymać przy robocie, prosto żywy ogień lał się z nieba i słońce wyżerało œlepie. Zbielałe, mętne niebo wisiało kieby ta ognista, rozdrgana płachta, obtulajšca wszystkš ziemię takš spiekš, że ni wiater się poruszył, ni zaruchały się drzewa, ni ptak zaœpiewał lebo głos ludzki się kaj zerwał, a co dnia jednako ze wschodu na zachód wędrowało słońce siejšc nieubłaganie ogień i posuchę. A i Szymek co dnia jednako stawał do roboty, nie dajšc się spędzić upałom, że nawet już noce przesypiał na polu, bele jeno czasu nie mitrężyć, aż go Mateusz hamował w onej zajadłoœci, ale mu rzekł krótko: -W niedzielę se odpocznę! Jakoż w sobotę wieczorem przyszedł do chałupy, ale tak przemordowany, iż zasnšłprzy misce, a nazajutrz spał prawie cały dzień, bo dopiero na odwieczerzu zwlókł się był z barłogu i przybrawszy się odœwiętnie zasiadł przed kopiastymi michami; chodziły też kole niego kobiety kieby kole tej ważnej osoby, często dokładajšc i baczšc na każde skinienie, on zaœ, nałożywszy się do syta, pasa popuœcił, koœci rozprostował i huknšł wesoło: -Bóg zapłać, matko! A tera chodŸma się Ÿdziebko poweselić! I ruszył z Nastusiš do karczmy, a za nimi Mateusz z Tereskš. Żyd kłaniał mu się w pas, gorzałkę stawiał bez wołania i gospodarzem przezywał, z czego Szymek niemało się puszył i podpiwszy se galancie, darł się między najpierwsze i swoje o wszyćkim powiedał. W karczmie było ludno i muzyka przygrywała la większej ochoty, ale nikto się jeszcze nie brał do tańców, a jeno przepijali do się, biadolšc na goršc, to na przednówek, jak to zwyczajnie w karczmie.Przyszły nawet Boryny z kowalami, ale powiedli się do alkierza i musi co se niezgorzej używali, bo Żyd raz po raz nosiłim gorzałkę a piwo. -Antek patrzy dzisia w swojš kobietę kieby gapa w gnat, że nawet człowieka nie poznaje -wyrzekał markotnie Jambroż, na darmo zazierajšc do alkierza, skšd się roznosiły brzękliwe, lube głosy. -Bo mu lepszy swój trep niŸli buciary, co nakażdy kulas idš -rzekła z przeœmiechem Jagustynka. -Ale w takich nóg se człowiek nie urazi! -dorzucił ktosik, a cała karczma gruchnęłaœmiechem rozumiejšc, co Jagusię majš na myœlach. Jeno Szymek się nie œmiał, bo ułapiwszy Jędrzycha za szyję całował go, a prawił dobrze już napiłym głosem: -Słuchać me powinieneœ, pomiarkuj jeno, kto do cię mówi. -Dyć wiem, juœci... jeno matula przykazali -jškał płaczliwie. -Co tam matula! mnie się posłuch należy, d. ę, nie ne Ÿdziebko, ! 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żVPý cWM`cX­żcYl+ČZ4,ƒ c€[ˇ9Ľ(gospodarz jestem. Muzykanty wyrznęły chodzonego, podniósł się wrzask, rypnęły obcasy, zaskowyczałydyle, zaœpiewały piosneczki, zakręciły się pary, to i Szymek ułapił wpół Nastusię, kapotę rozpuœcił, czapę zbakierował, da dana gruchnšł, wysforował się na pierwszego i najgłoœniej krzykał, najzapamiętalej bił w podłogę, najostrzej zawracał i toczył się bujnie, wesoło, rozgłoœnie, kiej ten potok nabrany zwiesnowš mocš. Ale kiej przetańcował raz i drugi, dał się kobietom wywieœć z karczmy i już galancie przetrzeŸwiony siedział z nimi pod chałupš, przylazła też Jagustynka i tak se wraz pogadywali, bo chociaż póŸno było i Szymek zbierał się do powrotu, ale było mu jakoœ niesporo, ocišgał się, zwłóczył; do Nastki się przygarniał i czegoœ wzdychał, jaże matka rzekła: -Ostań w stodole, kaj ta będziesz się tłukł po nocy. -Kiedy poœciele ma już tam, w budzie -tłumaczyła Nastusia. -A to go puœć pod swojš pierzynę, Nastuœ -ozwała się Jagustynka. -Co wam też w głowie! Hale, jeszcze czego!-broniła się zesromana. -Dyć to twój chłop! Że ta Ÿdziebko przódzi, nim ksišdz poœwięci, nie grzech, a chłopak haruje kieby wół, to mu się należy nadgroda. -Œwięta prawda! Nastuœ! Nastuœ! -skoczył kiej wilk do dziewczyny, przycapił jš kajœ w sadzie i nie popuszczajšc z garœci, całował i skamlał: -Wygonisz me to, Nastuœ? wygonisz, najmilsza, w takš noc? Matka nalazła se jakšœ sprawę w sieni, a Jagustynka rzekła na odchodnym: -Nie broń mu, Nastuœ! Mało dobrego na œwiecie, a zdarzy się kieby to ziarno œlepejkurze, to je z pazurów nie popuszczajta. Rozminęła się w opłotkach z Mateuszem, któren, dojrzawszy przez okno, co się w izbie œwięci, krzyknšł do Szymka: -Na twoim miejscu już bym to dawno zrobił! I pogwizdujšc leciał na wieœ szukać uciechy. Ale nazajutrz o œwitaniu Szymek stanšł na robotę jak zawdy i pracował niestrudzenie,tylko kiedy mu Nastuœ przyniesła œniadanie,to łakomiej sięgał jej warg czerwonych niŸli dwojaków. -A zdradŸ me ino, to ci łeb wrzštkiem obleję -groziła wpierajšc się w niego. -Mojaœ, Nastuœ... samaœ mi się dała... już cię nie popuszczę -bełkotał goršco i zazierajšc jej w oczy dodał ciszej: -Chłopak musi być pierwszy. -Głupiœ! Hale, jakie mu to zberezieństwa wełbie! -odepchnęła go i zapłoniona uciekła, gdyż niedaleczko ukazał się pan Jacek, fajeczkę se kurzył, skrzypki œciskał pod pachš i pochwaliwszy Boga rozpytywał o różnoœcie. Szymek rad przechwalał się z tego, co to już dokonał, i z nagła oniemiał i œlepie wybałuszył, bo pan Jacek skrzypki odłożył, kapotę œciepnšł i zabrał się do przerabiania gliny. Szymek jaże łopatę wypuœcił i gębę rozdziawił. -Czegóż się dziwujesz, hę? -Jakże? to pan Jacek będš ze mnš robili? -A będę, pomogę ci przy chałupie, myœlisz, że nie poradzę? Zobaczysz. I robili już we dwóch, wprawdzie stary wielkiej mocy nie miał i chłopskiej robocie był niezwyczajny, ale miał takie przemyœlne sposoby, że praca szła znacznie prędzej i składniej. Juœci, co Szymek skwapliwie słuchał go wewszystkim, mruczšc jeno kiej niekiej: -Loboga, tego jeszcze nie bywało na œwiecie... Żeby dziedzic... Pan Jacek jeno się przeœmiechał i jšł pogadywać o takich różnoœciach i takie cudeńka prawił o œwiecie, jaże Szymek dziw mu do nóg nie padł w podzięce a zdumieniu, jeno co nie miał œmiałoœci, ale wieczorem poleciał rozpowiedzieć o wszystkim Nastusi. -Mówili, co głupawy, a on ci kiej ten ksišdznajmšdrzejszy! -zakończył. -Drugi mšdrze powieda i głupio robi! Juœci, żeby miał dobry rozum, to by ci może pomagał, co? Albo pasałby Weronczyne krowy? -Prawda, że tego ani sposób wymiarkować! -Nic, jeno mu się w głowie popsuło. -Ale też lepszego człowieka nie naleŸć na œwiecie. I był mu niezmiernie wdzięczny za tę dobroć, ale chociaż razem pracowali, z jednych dwojaków jedli, a pod jednym kożuchem sypiali, to jednak nijakoœ mu się było z nim podufalej stowarzyszać. -Zawdyć to dziedzicowy gatunek -myœlał z głębokim uważaniem i wdzięcznoœciš, bo przy jego pomocy chałupina rosła kieby na drożdżach, zaœ kiedy Mateusz przyszedł z pomocš, a Kłębowy Adam nawiózł z boru, co było jeno potrza; to buda stanęła taka galanta, jaże jš było widać z Lipiec. Mateusz prawie cały tydzień harował sielnie, drugich poganiajšc, i kiej skończyli w sobotę po południu, zielonš wiechę zatknšł na kominie i poleciał do swojej roboty. Szymek jeszcze wybielał izbę a uprzštał wióry i œmiecie, zaœ pan Jacek przybrał się, skrzypki wzišł pod pachę i rzekł ze œmiechem: -Gniazdko gotowe, nasadŸże sobie kokosz... -Dyć jutro œlub po nieszporach -rzucił mu się dziękować. -Nie robiłem za darmo! Jak mnie ze wsi wypędzš, to przyjdę do ciebie na komorne -fajeczkę zapalił i polazł w stronę lasu. A Szymek, chociaż wszystko pokończył, łaził jeszcze czegoœ, przecišgał strudzonekoœcie i patrzył na chałupę z niespodziewanš uciechš. -Moja! Juœci, co moja! -gadał i jakby nie wierzšc oczom dotykał œcian, obchodził dokoła i zaglšdał przez okno wcišgajšc z luboœciš skisły zapach wapna i surowej gliny, że dopiero o zmierzchu ruszył do wsiszykować się na jutro. Juœci, co już wszystkie wiedziały o œlubie, więc i Dominikowej doniesła któraœ z sšsiadek, ale stara udała, iż nie miarkuje, o czym powiedajš. Zaœ nazajutrz w niedzielę już od wczesnegorana Jagusia raz po raz wymykała się z chałupy ze sporymi tobołami, cichaczem, przez ogrody, dygujšc je do Nastusi, lecz stara, chociaż dobrze czuła, co się wyrabia, nie przeciwiła się niczemu, łaziłajeno milczšca i tak chmurna, co Jędrzych dopiero po sumie oœmielił się do niej przystšpić. -A to już pódę, matulu! -szepnšł trzymajšc się z daleka, ostrożnie. -Konie byœ lepiej wygnał na koniczysko... -Dzisia Szymkowe wesele, nie wiecie to... -Chwała Bogu, co nie twoje! -zaœmiała się uršgliwie. -A spij się, to obaczysz, co ci zrobię! -pogroziła ze złoœciš i kiej chłopakwzišł się przybierać odœwiętnie; powlekła się kajœ na wieœ. -A spiję się, na złoœć się spiję! -mamrotał biegnšć przez wieœ do Mateuszowej chałupy, rychtyk już wychodzili do koœcioła, jeno że cicho, bez œpiewań, bez krzyków i bez muzyki. Œlub się też odbył całkiem biednie przy dwóch jeno œwiecach, że Nastusia rozpłakała się rzewliwie, a Szymek bzdyczył się czegoœ i hardo, zaczepliwie patrzył w ludzi i po pustym koœciele. Szczęœciem, co na wychodnym organista zagrał tak skocznie, jaże nogi zadrygały, istało się jakoœ raŸniej i weselej na duszach. Jaguœ zaraz po œlubie wróciła do matki, a jeno póŸniej zaglšdała niekiedy do weselników, bo Mateusz zagrał na skrzypicy, Pietrek Borynów przywtórzył nafleciku, a ktosik srodze przybębniał, że zatańcowali w ciasnej izbie, a poniektóre, co ochotniejsze, to prosto przed chałupš między stołami, kaj się porozsadzali godownicy jedzšc, przepijajšc a gwarzšc z cicha, że to nijako było się wydzierać za dnia i po trzeŸwemu. Szymek cięgiem łaził za żonš, w kšty jš cišgał, a tak siarczyœcie całował, jaże przekpiwali z niego, a Jambroż rzekł posępnie: -Ciesz się, człowieku, dzisia, bo jutro zapłaczesz! -i gonił œlepiami kieliszek. Co prawda, to i ochoty wielkiej nie było, i na większš zabawę się nie zanosiło, gdyż niejedni, podjadłszy Ÿdziebko i posiedziawszy obyczajnie czas jakiœ, gdy słońce zaszło i niebo stanęło w ogniach zórz, jęli się już zbierać do domów. Tylko jeden Mateusz srodze się rozochocił, grał,przyœpiewywał, dzieuchy do tańców niewolił, gorzałkš częstował, a skoro się pokazała Jagusia, sielnie się z niš stowarzyszał, w oczy zazierał i z cicha, goršco cosik prawił, nie baczšc na rozjarzone łzami oczy Tereski stróżujšce nieodstępnie. Jaguœ nie stroniła od niego, bo ni jš ziębił,ni parzył, słuchała cierpliwie, zważajšc jeno pilnie, czy nie nadchodzš Antkowie, z którymi za nic spotkać się nie chciała Na szczęœcie, nie przyszli, nie było też żadnego z większych gospodarzy, chociaż zaprosinom nie odmówili, a wspomogę na wesele, jak to było zwyczajnie, przysłali, więc skoro ktosik o tym wspomniał, Jagustynka wykrzyknęła po swojemu: -Żeby ta smaków nagotowali, a zapachniała kufa okowitki, to by się kijem nie opędził od najpierwszych, ale na darmo nie lubiš brzuchów trzšchać i suchymi ozorami mleć.Że zaœ już była Ÿdziebko napita, to dojrzawszy Jaœka Przewrotnego, jak kajœ w kšcie wzdychał żałoœliwie, nos ucierał i ogłupiałymi oczami spozierał w Nastusię, pocišgnęła go do niej la przeœmiechów. -Potańcuj z niš, użyj se choć tyla, kiej ci matka wzbronili żeniaczki, a zabiegaj kole niej, może ci co z łaski udzieli, ma chłopa,to już jej zarówno, jeden czy więcej. I wygadywała takie trefnoœci, jaże uszy więdły, zaœ kiedy i Jambroż dorwał się kieliszka i jšł po swojemu gębę rozpuszczać, to już oboje rej wiedli pyskujšc do œmiechu, aże się trzęsły wszystkie kałduny ani się spostrzegajšc w onej zabawie, jak im przeszła ta krótka noc. Że w mig ostał z obcych jeno Jambroż sšczšcy flachy do sucha, zaœ młodzi postanowili zaraz przenieœć się na swoje, Mateusz przyniewalał do pozostania w chałupie na jakiœ czas, ale Szymek się uparł, konia pożyczył od Kłęba, skrzynie apoœciele i statki upakował na wozie, Nastusię z paradš usadził, matce padł do nóg, szwagra ucałował, famieliantorn pokłonił się w pas, przeżegnał się, konia œmignšł i ruszył, a pobok szli odprowadzajšcy. I wiedli się w milczeniu, właœnie słońce cojeno było się pokazało, pola stanęły w roziskrzanych rosach i ptasich œpiewaniach,zaruchały się ciężkie kłosy i wszystkim œwiatem buchnęła weselna radoœć dnia, co jak ten œwięty pacierz wionšł z każdego ŸdŸbła i unosił się wraz ku niebu jasnemu. Dopiero za młynem, gdy dwa boćki jęły kołować wysoko nad nimi, ozwała się matka strzepujšc palcami: -Na psa urok! Dobra wróżba, będš się wama dzieci darzyć. Nastusia Ÿdziebko poczerwieniła się, a Szymek, wspierajšc wóz na wybojach, zagwizdał zuchwale i hardo potoczył œlepiami. Zaœ kiej już sami ostali, Nastusia rozejrzawszy się po swoim nowym gospodarstwie rozpłakała się żałoœnie, aż Szymek krzyknšł: -Nie bucz, głupia! Drugie i tyla nie majš! Jeszcze ci będš zazdroœciły -dodał, a że był wielce strudzony i nieco napity, uwalił się w kšcie na słomie i wnet zachrapał, a ona zasiadła pod œcianš i popłakiwała spozierajšc na białe œciany Lipiec, widne zesadów. I nieraz jeszcze płakała na swojš biedę, jeno co już coraz rzadziej, gdyż wieœ jakbysię zmówiła na ich wspomożenie. Najpierwej przyszła Kłębowa z kokoszkš pod pachš i stadem kurczštek w koszyku i snadŸ dobry zrobiła poczštek, bo prawie każdego dnia zaglšdała do niej któraœ z gospodyń, a nie z próżnymi rękami. -Ludzie kochane, a czymże się ja wam odsłużę -szeptała wzruszona. -A choćby dobrym słowem -odparła Sikorzyna dajšc jej kawał płótna. Jak się dorobisz, to oddasz biedniejszym -dodała rozsapana Płoszkowa wycišgajšc spod zapaski niezgorszy kawał słoniny. I nanieœli jej tyla, że mogło starczyć na długo, a któregoœ zmierzchu Jasiek przywiódł im swojego Kruczka i uwišzawszy go pod chałupš uciekał jakby oparzony. Œmiali się niemało rozpowiadajšc o tym Jagustynce wracajšcej z boru, stara skrzywiła się wzgardliwie i rzekła: -W przypołudnie zbierał la cię, Nastuœ, jagódki, ale matka mu odebrała. ROZDZIAŁ 7 Pocišgnęła do Borynów niesšc czerwonych jagód la Józki, a że właœnie Hanka doiła krowy przed chałupš, przysiadła pobok na przyŸbie, rozpowiadajšc szeroko, jak to Nastusię obdarzajš. -Hale, na złoœć Dominikowej to robiš -zakończyła. -Nastce to zarówno, ale trza by i mnie co ponieœć -szepnęła Hanka. -Narychtujcie, to zaniesę -nastręczała się skwapnie, gdy z izby rozległ się słaby, proszšcy głos Józki: -Hanuœ, dajcie jej mojš maciorkę! Zamrę pewnikiem, to Nastuœ za to zmówi za mnie jaki pacierz. Trafiło to Hance do myœli, bo zaraz kazała Witkowi wzišć prosię na postronek i pognaćdo Nastusi, gdyż iœć samej czegoœ się wagowała. -Witek, powiedz ino, co ta maciorka ode mnie! A niech przyleci rychło, bo ja się już ruchać nie poredzę! -zaskarżyła się boleœnie, chorzało bowiem biedactwo od tygodnia, leżała po drugiej stronie chałupy spuchnięta, w goršczce i cała obwalona krostami, zrazu wynosili jš na dzień do sadu pod drzewa, bo skamlała o to żałoœnie. Ale cóż, kiej się tak pogarszało, że Jagustynka wzbroniła jš wynosić na powietrze. -Musisz leżeć po ciemku, bo w słońcu wszystkie krosty padnš na wštpia. I leżała samotnie w przyćmionej izbie pojękujšc jeno i skarżšc się cichuœko, że nie dopuszczajš do niej dzieci ni żadnej z przyjaciółek, gdyż Jagustynka, majšca jš w opiece, kijaszkiem odganiała każdego. A teraz, skoro ugwarzyła się z Hankš, podetknęła chorej jagód i wzięła się do wygniatania maœci z czystej gryczanej mškizarobionej obficie œwieżym niesolonym masłem i samymi żółtkami, obwaliła niš grubo twarz i szyję Józki, a na to nakładłamokrych szmat, dziewczyna cierpliwie poddawała się lekom, jeno trwożnie rozpytujšc: -A nie będzie dziobów na polikach? -Nie zdrapuj, to przejdzie ci bez znaku, jakNastusi. -Kiej tak swędzi, mój Jezu! To mi już lepiej przywišżcie ręce, bo nie wytrzymam! -prosiła łzawo, ledwie wstrzymujšc się od darcia skóry, stara wymruczała nad niš jakšœ zamowę, okadziła wysuszonym rozchodnikiem i przywišzawszy jej ręce do boków odeszła do roboty. Józka leżała cicho, zasłuchana w brzęki much i w ten dziwny szum, co się jej cięgiem przewalał po głowie, słyszała jak przez sen, że niekiedy ktosik z domowych zaglšdał do niej i odchodził bez słowa, to się jej widziało, że ciężkie od rumianych jabłuszek gałęzie zwisajš nad niš tak nisko, a ona próżno się zrywa i dosięgnšć ich nie poredzi, to znowu, że owieczki cisnšsię dokoła z jakimœ żałosnym bekiem, ale skoro Witek wsunšł się do izby, zaraz go rozeznała. -Zapędziłeœ maciorkę? Cóż pedziała Nastusia? -Taka była rada prosiakowi, że dziw go w ogon nie całowała. -Widzisz go, będzie się z Nastusi przeœmiewał! -Prawdę mówię! I kazała pedzieć, co jutro do cię przyleci. Zaczęła się nagle rzucać na łóżku i trwożnie wołać: -OdpędŸ je, bo me zatratujš, odpędŸ! Basiuchny! Baœ! Baœ! I jakby zasnęła, tak leżała spokojnie, Witek odszedł, ale zaglšdał do niej co trochę. Spytała go niespokojnie: -Czy to już połednie? -Kole północka być musi, wszystkie œpiš. -Prawda, ciemno! Wybierz wróble spod kalenicy, piszczš jak wypierzone! Jšł cosik rozpowiadać o gniazdach, gdy zakrzyczała usiłujšc się podnieœć. -A gdzie siwula! Witek, nie puszczaj w szkodę, bo cię ociec spierš! Któregoœ razu kazała mu bliżej przysišœć i szeptem rozpowiadała: -Hanka mi wzbrania na wesele Nastusi, ale na złoœć pódę i przybierę się w modry gorset i w tę kieckę, com to w niej była naodpuœcie. Oczy za mnš wypatrzš, zobaczysz! Witek, narwij mi jabłek, niech cię ino Hanka nie przychwyci! Juœci, że jenoz parobkami będę tańcowała! -przymilkła nagle i zasnęła, zaœ Witek już całymi godzinami przy niej siadywał, gałęziš bronił od much i wody podawał, czuwajšc nad niš kiej kokosz, bo Hanka ostawiła go w chałupie do pomocy, a bydło pasał za niego wraz ze swoim Kłębów Maciuœ. Zrazu przykrzyło się chłopakowi za lasem iswawolš, ale tak go strasznie rozżaliła Józina choroba, że rad był jej nieba przychylić i cięgiem jeno przemyœliwał, czym by jš zabawić i przywieœć do œmiechu.Któregoœ dnia przyniósł całe stadko młodych kuropatek. -Józia, pogładŸ ptaszki, to ci zapiukajš, pogładŸ. -Jakże, mam to czym -jęknęła unoszšc głowę. I gdy odwišzał jej ręce, wzięła trzepoczšce się ptaszki w zdrętwiałe, bezsilne dłonie cisnšc je do twarzy i oczów. -Tak się w nich dusza tłucze, tak się bojajš, biedoty! Puœć je, Witek! -Sam wytropiłem i będę to puszczał -broniłsię, ale je wypuœcił. A znowu kiedyœ przyniósł młodego zajšczkai trzymajšc go za uszy posadził przed niš na pierzynie. -Trusia kochana, trusiuchna, od matuli cię wzieni, sieroto, od matuli. Szeptała cisnšc go do piersi kiej dziecištko,a głaszczšc i, upieszczajšc, ale zajšc beknšł jakby rozdzierany i wyrwał się z ršk, skoczył do sieni w całe stado kur, że rozpierzchły się ze srogim wrzaskiem, buchnšł na ganek i przez Łapę drzemišcegoy, d. ę, nie ne Ÿdziebko, ! 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż\P™c]éŁc^Œ.c_ş+A c`ű8d-w sieni rymnšł do sadu, pies pognał, a za nimi Witek z krzykiem niemałym, z czego uczynił się taki harmider, jaże Hanka przyleciała z podwórza, zaœ Józka œmiała się do rozpuku. -Może go pies złapał, co? -pytała potem Ÿdziebko niespokojnie. -A juœci, obaczył mu jeno podogonie, zajšc wpadł we zboże, jak kamień we wodę, tęgiwywijacz! Nie markoć się, Józia, przyniesęci co drugiego. I znosił, co jeno mógł: to przepiórki jakby złotem oprószone, to jeża, to oswojonš wiewiórkę, która strasznie do œmiechu skakała po izbie, to młode jaskółki, tak żałoœnie piukajšce, że stare z krzykiem wdzierały się do izby, aż mu Józka kazała oddać, to insze różnoœcie, nie spominajšc już, co jabłek i gruszek nanosił tyla, ile mogli zjeœć kryjomo przed starszymi, ale już jš to nie bawiło, bo często patrzała, jakby nie miarkujšc, i odwracała się znużona i niechętna. -Nie chcę, przynieœ co nowego! -matyjasiłaodwracajšc oczy i nawet nie patrzšc na boćka, któren się grajdał po izbie, kuł po wszystkich garnkach i na darmo przyczajałsię pod drzwiami na Łapę, dopiero kiej pewnego razu przyniósł jej żywš żołnę, rozchmurzyła się nieco. -Jezu kochany, a to œlicznoœci, kieby malowanie! -A pilnuj się, bych cię w nos nie dziobnęła, zła kiej pies. -Cie, nawet się nie rwie uciekać, oswojona czy co? -Skrzydła ma i kulasy spętane, a œlepie zalałem jej smołš. Bawili się ptakiem czas jakiœ, ale żołna wcišż była nieruchoma i smutna, nie chciała jeœć i zdechła ku wielkiemu strapieniu całego domu. I tak im schodziły dnie. A na œwiecie cięgiem prażyło, zaœ czym bliżej ku żniwom, tym jeszczek barzej wzmagała się spiekota, że już w dzień nie sposób się było pokazać w polu, a noce teżnie przynosiły ochłody, szły bowiem duszne i nagrzane, że nawet w sadach nie można było wyspać z goršca, prosto klęskawaliła się na wieœ, trawy już tak wypaliło,że bydło głodne wracało z paœników i ryczało w oborach, ziemniaki więdły, zawišzały się kieby orzeszki i tak ostały, przypalone owsy ledwie odrosły od ziemi, jęczmiona pożółkły, zaœ żyta schły przed czasem, bielejšc płonnymi kłosami. Trapili się tym niemało, ze smutnawš nadziejš spozierajšc w każden zachód, czy nie idzie na odmianę, ale niebo wcišż było bez chmuri całe jakby w szklanej, białawej pożodze, a słońce zachodziło czyste i by najlżejszym obłoczkiem nie przyćmione. Niejeden już skamlał serdecznie przed obrazami do Przemienienia Pańskiego, nic jednak nie pomagało, pola mglały coraz barzej, uwiędły, a niedojrzały owoc opadał z drzew, studnie wysychały, a nawet w stawie ubyło tyle wody, co tartak nie mógł już robić i młyn również stał zawarty na głucho, więc naród przywiedziony do rozpaczy złożył się na wotywę z wystawieniem, na którš zebrała się cała wieœ. A modlili się tak goršco i ze wszystkiego serca, co i kamień by się ulitował. I snadŸ Pan Jezus pofolgował swemu miłosierdziu, chociaż bowiem nazajutrz zrobiło się tak goršco, znojnie, duszno i parno, jaże ptactwo padało zemglone, krowy żałoœnie ryczały po paœnikach, konienie chciały wychodzić na œwiat, a ludzie, przemęczeni do ostatka, bez sił, tułali się po spiekłych sadach bojšc się wyjrzeć choćby do ogrodu, ale jakoœ w samo przypołudnie, gdy wszystko zdało się już puszczać ostatniš parę w tym białym, rozmigotanym wrzštku, przyćmiło się naglesłońce i zmętniało, kieby weń kto rzucił przygarœciš popiołu, a pokrótce zahuczało kajœ wysoko, jakoby stado ptactwa wielgachnymi skrzydłami, a napęczniałe sinoœciš chmury nadcišgały ze wszystkich stron, opuszczajšc się coraz niżej i groŸniej. Strach wionšł, wszystko przycichło i stanęło w przytajonym dygocie. Zahurkotały dalekie grzmoty, zerwał się krótki wiatr, po drogach wzniosły się skłębione tumany, słońce rozlało się kiebyżółtko w piasku, œciemniało raptem i na niebie zaroiły się roje błyskawic, jakby ktozamigotał ognistymi postronkami; i pierwszy piorun trzasnšł kajœ blisko, jaże ludzie powybiegali przed chałupy. Naraz skotłowało się wszystko do dna, słońce zgasło, uczynił się dziki mšt i rozszalała się taka zawierucha, że w skołtunionych mrokach lały się jeno strugi oœlepiajšcych jasnoœci, biły pioruny, grzmoty przewalały się po niebie, szumiałaulewa i jęczały wichry i drzewa. Pioruny już biły jeden za drugim, jaże oczyœlepiło, i spadała ulewa, że œwiata nie można było dojrzeć, zaœ stronami poszły grady. Burza trwała może z godzinę, aż zboża się pokładły i drogami pociekły całe rzeki spienionej wody, a co przestało na chwilę izaczynało się wyjaœniać, to znowu grzmiało, jakby tysišce wozów pędziło po zmarzłej grudzi, i nowy deszcz lał jak z cebra. Z trwogš wyzierano na œwiat, tu i owdzie już pozapalano lampki œpiewajšc: „Pod Twojš obronę ”, gdzie znów powynoszono na przyŸby obrazy la obrony przed nieszczęœciem, ale dzięki Bogu burza przechodziła nie wyrzšdziwszy większych szkód, dopiero kiej się już prawie do cna uspokoiło i padał deszcz coraz drobniejszy, z jakiejœ ostatniej chmury zwieszajšcej się nad wsiš trzasnšł piorun w stodołę wójtowš. Buchnęły płomienie a dymy i w mig cała stodoła stanęła w ogniu, na wsi zerwał sięstrachliwy wrzask i kto jeno mógł, leciał do pożaru, ale ani mowy było o ratowaniu, paliła się od góry do dołu kieby ta kupa zwalonych szczap, to Antek z Mateuszem i drugie bronili jeno zawzięcie Kozłowej chałupy i inszych budynków; szczęœciem, co nie brakowało wody i błota na drodze, bo już poniektóre dachy zaczynały się kurzyć i gęsto leciały skry na najbliższe obejœcia. Wójta doma nie było, pojechał był jeszcze rano do gminy, zaœ wójtowa srodze lamentowała biegajšc dokoła kiej ta rozgdakana kokosz; więc kiedy już minęło niebezpieczeństwo i zaczynali się rozchodzić, przysunęła się do niej Kozłowai ujšwszy się pod boki zakrzyczała uršgliwie: -Widzisz, dał ci Pan Jezus radę, pani wójtowa, dał! Za mojš krzywdę! I byłoby doszło do bitki, gdyż wójtowa skoczyła do niej z pazurami, ledwie Antek zdšżył je rozdzielić i tak przy tym skrzyczał Kozłowš, że kiej pies kopnięty wróciła pod swojš chałupę warczšc jeno adoszczekujšc: -Dmij się, pani wójtowo, dmij, odbiję ja ci swoje z precentem. Ale nikto jej nie słuchał, stodoła się dopaliła, przywalili błotem dymišce się zgliszcza i porozchodzili się do domów, ostała jeno wójtowa biadolšc przed Antkiem, który wysłuchał cierpliwie, co mógł, na resztę machnšł rękš i poszedł. Burza się już przetoczyła na bory i lasy, pokazało się słońce, po modrym niebie przecišgały stada białych chmur, zaœpiewały ptaki, powietrze było rzeŸwe i chłodnawe, ludzie zaœ wychodzili spuszczaćwody i równać wyrwy. Antek prawie przed samš chałupš natknšł się niespodzianie na Jagusię, szła z koszykiem i motyczkš, pozdrowił jš skwapnie, ale spojrzała wilczymi œlepiami i przeszła bez słowa. -Cie, jaka harna! -mruknšł rozgniewany i spostrzegłszy Józkę w opłotkach powstał na niš srogo, że łazi po wilgoci. Dziewczynie bowiem było o tyle lepiej, że mogła całe dnie leżeć w sadzie, krosty się już podgoiły galancie i przyschły, nie ostawiajšc żadnych œladów, toteż jeno ukradkiem Jagustynka smarowała jš maœciš, gdyż Hanusia krzywiła się na wielkirozchód masła i jajek. I leżała se tak dobrzejšc z wolna i prawie samiutka dnie całe, Witek bowiem wrócił do krów, czasem jeno przyleciała która przyjaciółka na krótkš pogwarę, to Rocho posiedział jakš chwilę, to stara Jagata rozpowiedziała jedno i to samo: jako z pewnoœciš zamrze we żniwa w Kłębowej izbie i po gospodarsku; a głównie przestawała z Łapš nieodstępnie warujšcym i z boćkiem, któren przychodziłna wołanie, i z ptakami, co się były zlatywały do kruszyn chleba. Któregoœ dnia, gdy w chałupie nie było nikogo, zajrzała do niej Jagusia przynoszšccałš garœć karmelków, ale nim Józka zdšżyła dziękować, rozległ się kajœ głos Hanki, a Jagna pierzchnęła spłoszona. -Niech ci j będzie na zdrowie! -zawołała przez płot i zniknęła. Leciała do brata niosšc mu cosik w zanadrzu. Zastała Nastusię przy krowie chlipajšcej z cebratki, Szymon stawiał jakšœ przybudówkę i sielnie gwizdał. -Macie już krowę? -zdumiała się niezmiernie. -A mamy! Co, nie œliczna? -mówiła z pychš Nastusia. -Sielna krowa, musi być z dworskich, kiedy kupiliœta? -Juœci, co krowa nasza, choć nie kupowalim! Jak ci wszystko rozpowiem, to się złapiesz za głowę i nie dasz wiary! A towczoraj jakoœ na œwitaniu poczułam, że cosik tak się cocha o węgieł, jaże się buda zatrzęsła, myœlę sobie, pędzš na paœniki i œwinia jakaœ podeszła wytrzeć się z błota. Przyłożyłam się i jeszczek nie usnęłam, a tu znowu cosik porykuje z cicha. Wychodzę,patrzę, krowa stoi przywišzana do drzwi, kłak koniczyny leży przed niš, wymiona ma wezbrane i wycišga do mnie gębulę. Przetarłam oczy, bo mi się zdało, że mnie jeszcze œpik mroczy, ale nie, żywa krowa stoi, porykuje i liże me po palcach. Juœci, byłam pewna, że się odbiła od stada, Szymek też powiada: zaraz tu po niš przylecš! To mnie jeno korciło, że była przywišzana. Jakże, sama się przeciek na postronek nie wzięła. Ale przeszło południei nikto po niš nie przyszedł, wydoiłam, żeby jej ulżyć, bo już mleko gubiła z cycków. Przeszedł wieczór, przeszła i noc, rozpytywałam się na wsi, pytałam nawet dworskiego pasterza, nikto nie słyszał, żeby komu krowa zginęła. Stary Kłšb powiedział, że to może być jakaœ złodziejska sprawa i lepiej krowę zaprowadzić do kancelarii! Żal mi juœci było, ale trudno, w przypołudnie przychodzi Rocho i mówi: -Poczciwaœ i potrzebnicka, to cię Pan Jezuskrowš pobłogosławił. -Juœci, krowy pewnie z nieba spadajš, nawet głupi nie uwierzy. Oœmiał się na to i na odchodnym powieda: -Krowa wasza, nie bójcie się, nikt jej wam nie odbierze! Zrozumiałam, co od niego, padłam mu do nóg dziękować, ale się wyrwał. -A jak spotkacie pana Jacka -powieda z przeœmiechem -to mu za krowę nie dziękujcie, bo was jeszcze kijem przeleje, nie lubi dziękowań! -To niby pan Jacek dał wam krowę! -Zaœby się nalazł kto drugi taki poczciwy labiednego narodu! -Prawda, dał przeciek Stachowi drzewa na chałupę i tyla wspomaga! -Œwięty prosto człowiek, że już co dnia pacierz za niego mówię! -Byle ci jeno kto nie wyprowadził bydlštka. -Co mieliby mi ukraœć krowę! Jezu, ady bymœlepie wydarła, ady bym w cały œwiat poszła za niš! Pan Jezus nie pozwoli na takš krzywdę! Do izby wprowadzę jš na noc, póki Szymek nie wystroi obórki. Jaœkowy Kruczek też dopilnuje bydlštka! Moja pociecha kochana, moja najmilejsza! -szeptała obejmujšc jš za szyję i całujšc po gębule, jaże krowa zajęczała, pies jšł naszczekiwać radoœnie, kury się rozgdakały zestraszone, a Szymek gwizdałcoraz głoœniej. -Widno z tego, co wam Pan Jezus błogosławi! -westchnęła Jagusia, jakby z cichym żalem, przyglšdajšc się uważniej obojgu. Wydali się jej nie do poznania przemienieni, zwłaszcza Szymek najbarzej jš zastanawiał, dyć go znała kiej niedojdę,któren trzech zliczyć nie poredził, w chałupie był popychadłem i pomiatał nim, kto jeno chciał, zaœ teraz jawił cię całkiem drugim, poczynał sobie przemyœlnie, nosił się godnie i prawił kiebymšdrala. -Któreż to wasze pole? -spytała po długich rozważaniach. Nastusia jęła pokazywać powiedajšc; gdziebędš co sieli. -A skšdże to weŸmie nasienia? -Szymek powiedział, co będzie, to musi być, na darmo słowa nie puœci. -Brat mój, a słucham kieby zgoła o obcym. -A taki poczciwy, taki zmyœlny i taki robotny, że chyba drugiego takiego nie ma na œwiecie -wyznawała z goršcoœciš Nastusia. -Pewnie -powtórzyła smutnie -czyjeż te okopcowane role? -Antka Boryny! Nie robiš na nich, bo pono czekajš działów po Macieju. -Będzie tego z półwłóczek, no! Wiedzie się im niezgorzej. -A niech im Pan Jezus da z dziesięć razy szczodrzej, toć Antek zaręczył u dziedzica za nasz grunt, a i w niejednym nas wspomógł. -Antek wzišł się za Szymkiem! -aż przystanęła ze zdumienia. -Hanka też nie gorsza od niego, dała mi maciorkę, prosię to jeszczek, ale będzie z niego pociecha, bo idzie z plennego gatunku.-Cudeńka prawisz, Hanka dała ci maciorkę, prosto nie do wiary. Wróciły pod chałupę i Jagusia wysupławszy z chusteczki dziesięć rubli wetknęła je w rękę Nastusi. -WeŸ te parę groszy, nie mogłam przódzi, bo mi Żyd za gšski nie oddał. Dziękowali jej ze wszystkiego serca, więc im powiedziała na odchodnym: -Poczekajta, udobrucha się matka, to wam jeszcze coœ niecoœ udzieli. -Nie potrzebuję, niech se mojš krzywdš trumnę wyœcieli! -wybuchnšł Szymek tak nagle i z takš zapamiętałoœciš, że już odeszła bez słowa. Wracała do domu srodze zadumana, smutnai jakaœ roztęskniona. -A ja co? ten badyl suchy, o któren nikto nie stoi -westchnęła sieroco. Kajœ w pół drogi spotkała Mateusza, leciałdo siostry, ale zawrócił z niš i uważnie słuchał rozpowiadania o Szymkach. -Nie wszystkim tak dobrze -powiedział jenochmurnie. Nie szła im rozmowa, on czegoœ wzdychał drapišc się frasobliwie po głowie, a Jagusia zapatrzyła się na Lipce, całe w łunach zachodu. -Hej, duszno też na tym œwiecie i ciasno -rzekł jakby do siebie. Zajrzała mu pytajšco w oczy. -Cóż ci to? krzywisz się kieby po occie. Jšł wyrzekać, jako mu się mierzi życie i wieœ, i wszystko, i że pewnikiem pójdzie we œwiat, gdzie go oczy poniosš. -To się ożeń, a miał będziesz odmianę -żartowała. -Żeby to me chciała, którš mam w myœlach -zajrzał jej w oczy natarczywie, odwróciła głowę niechętna jakoœ i wraz pomieszana. -Spytaj się jej! Każda za cie pójdzie, a niejedna już wyglšda swatów. -A jak odmówi! Wstyd będzie i zgryzota. -To poœlesz z wódkš do inszej. -Ja nie z takich, upatrzyłem se jednš, to me do drugiej nie bierze. -Chłopu to każda jednako pachnie i z każdš rad by przyjœć do poufałoœci. Nie bronił się, a jeno zaczšł z innej beczki. -Wiesz, Jaguœ, a to chłopaki czekajš jeno pory, żeby do cię słać z wódkš. -Niech se sami wychlajš, nie pódę za żadnego! -wyrzekła z mocš, jaże się zastanowił, a szczerze powiedziała, gdyż żaden nie widział się jej milszym nad drugiego, juœci kromie Jasia, ale Jasio... Westchnęła ciężko, z luboœciš oddajšc się spominkom o nim, że Mateusz, nie mogšc się dogadać, zawrócił z powrotem do siostry. Ona zaœ wlekšc lękliwymi oczami po œwieciepomyœlała: -Co on tam teraz porabia, co? Zatargała się gwałtownie, ktosik jš objšł znienacka i przyciskał. -Nie ucieczesz mi teraz -szeptał namiętnie wójt. Wyrwała mu się z pazurów rozzłoszczona. -Jeszczek raz me tkniecie, to wam œlepie wydrapię i takiego narobię piekła, jaże się cała wieœ zleci. -Cichoj, Jaguœ, dyć goœcińca ci przywiozłem -i wtykał jej w ręce korale. -WsadŸcie je sobie gdzieœ, stoję o wasze podarunki co o ten patyk złamany! -Jagusiu, co ty wyrabiasz, co -jškał zdumiony. -A to, żeœcie œwińtuch i tyla! I ani ważcie się mnie czepiać. Odbiegła go rozsrożona i kiej burza wpadłado chałupy, matka obierała ziemniaki, a Jędrzych doił krowy w opłotkach, zabrała się więc żwawo do wieczornych obrzšdków,ale trzęsła się ze złoœci i nie mogšc się uspokoić, skoro się jeno œciemniało, zebrała się znowu bieżyć. -Zajrzę do organistów -powiedziała matce. Często tam teraz chodziła, wysługujšc się im na różne sposoby, aby choć niekiedy posłyszeć jakie słowa o Jasiu. Leciała też spragniona o nim wieœci, a z jakšœ cichš nadziejš usłyszenia dzisiaj czegoœ nowego. I pokrótce zajarzyły się w mrokach oœwietlone okna Jasiowego pokoju, kaj teraz Michał pisał cosik pod wiszšcš lampš, zaœ organisty siedziały przed domem na chłodzie. -Jasio przyjeżdża jutro po południu! -przywitała jš organiœcina nowinš, od której dziw trupem nie padła, nogi się pod niš ugięły, serce zakotłowało aż do utratytchu, cała stanęła w ogniach i dygocie, że posiedziawszy la nieznaki jakšœ chwilę, uciekła jakby goniona, aż kajœ na topolowš,pod las... -Jezus mój kochany! -buchnęła dziękczynnie, wycišgajšc ręce, łzy pociekły jej z oczów i tak się w niej rozœpiewała radoœć, że chciało się jej œmiać i krzyczeć, i kajœ lecieć, i całować te drzewa, i tulić się do tych pól poœpionychw księżycowej poœwiacie. -Jasio przyjeżdża, przyjeżdża -szeptała niekiedy, porywajšc się nagle jak ptak i d. ę, nie ne Ÿdziebko, ! 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żaPć Jb6 —c€cÍccd0(ţ ce.69 ?leciała, porwana wszystkš mocš oczekiwańi tęsknic, jakoby naprzeciw doli swojej i nieopowiedzianemu szczęœciu. Był już póŸny wieczór, kiej się znalazła z powrotem, w oknach było już ciemno, œwieciło się tylko u Borynów, kaj się zebrało sporo narodu, i poszła do domu czekać tego jutra i œnić o Jasiowym powrocie. Ale na darmo się przewracała z boku na bok, więc skoro matka zachrapała, podniesła się cichuœko i przyokrywszy się w zapaskę siadła pod domem czekać snu albo œwitania. W chałupie Borynów, za stawem, œwieciło się jeszcze po jednej stronie i niekiedy szły stamtšd œciszone odgłosy rozmów. Wpatrzyła się zrazu w drżšce na wodzie odblaski œwiatła i zapomniała o wszystkim gršżšc się w mgławych i rozmigotanych dumaniach, co jš oprzędły kiej pajęczyny i wraz poniesły w jakiœ cichy podwieczór, sczerwieniony od zórz, we wszystek œwiat nieukojonej tęsknicy. Księżyc już był zaszedł, płowy mrok obtulał pola, gwiazdy œwieciły wysoko i niekiej spadała któraœ z takš chyżoœciš i tak gdzieœ strasznie daleko, jaże dech w piersiach zapierało i mróz przechodził koœci; niekiedy nagrzany leciuœki powiew muskał pieœciwie kieby te umiłowane ręce, a czasem z pól podnosił się upalny, rozpachniony wzdych i przejmował serce, jaże się prężyła rozwierajšc ramiona. To siedziała w dumaniu jeno wszystka i w czuciu niewypowiedzianej słodkoœci, jak pęd, któren się pręży i wzbiera w sobie... anoc stšpała przez niš cicho i ostrożnie, jakby nie chcšc płoszyć człowieczego szczęœcia. U Borynów cięgiem się œwieciło i na drodze stróżował czujnie Witek, by ktoœ nieproszony nie podsłuchał, gdyż zeszli sięna cichš, przyjacielskš naradę przed jutrzejszym zebraniem w kancelarii, na które wzywał wójt wszystkich gospodarzy lipeckich. W izbie było ciemnawo, jakiœ ogarek słabo się ćmił na okapie, że jeno poniektóre głowy można było rozeznać w gęstwie, zeszło się bowiem ze dwadzieœcia chłopa, wszyscy, którzy trzymali z Antkiem i Grzelš: -Rocho, siedzšcy kajœ w mroku, tłumaczył szeroko, co by to wyszło la wsi, jeżeli się zgodzš na postawienie szkoły w Lipcach; a potem Grzela nauczał każdego z osobna, coma powiedzieć naczelnikowi i jak głosować.Długo w noc radzili, boć nie obeszło się bez kłótni a sprzeciwieństw, ale w końcu zgodzili się na jedno i nim zaœwitało, rozeszli się œpiesznie, gdyż nazajutrz trza było doœć wczeœnie wyruszać. Tylko Jagusia została jeszcze na przyŸbie, jakby już do cna zagubiona w dumaniach i nocy, siedziała œlepa i głucha na wszystko,szepcšc jeno niekiedy niby te goršce słowanieskończonego pacierza: -Przyjedzie, przyjedzie! I kłoniła się bezwolnie, jakby nad jutrem, jakby chcšc dojrzeć, co la niej niesie ten œwit szarzejšcy nad ziemiš, z lękiem a radoœciš dajšc się temu, co miało się stać. ROZDZIAŁ 8 Przypołudnie dochodziło, skwar czynił się coraz większy i naród już się wszystek zgromadził przed kancelariš, a naczelnika jeszcze nie było. Pisarz raz po raz wychodził na próg i przysłoniwszy dłoniš oczy wyzierał na szerokš drogę, obsadzonšpokrzywionymi wierzbami, ale tam się jeno lœniły kałuże, ostałe po wczorajszej ulewie, toczył się z wolna jakiœ zapóŸniony wóz i kajœ niekaj między drzewami zabielała chłopska kapota. Gromada czekała cierpliwie, a tylko jeden wójt latał kiej oparzony, wyglšdał na drogę i coraz głoœniej przynaglał chłopów zasypujšcych wyrwy i doły na placu przed kancelariš. -Prędzej, chłopcy! Laboga, żeby jeno zdšżyć, nim nadjedzie. -A nie popuœćcie jeno ze strachu -ozwał sięz kupy jakiœ głos. -Ruchajta się, ludzie! Ja tu po urzędzie, nie pora na przekpinki. -Wójcie, a to jeno Boga się bójcie -zaœmiał się któryœ z rzepeckich. -A któren jeszcze pysk wywrze, do kozy każę wsadzić -zakrzyczał srogo wójt i poleciał wyjrzeć ze smętarza, że to leżał na wzgórku, do którego szczytem była przywarta kancelaria. Wielgachne, prawieczne drzewa wynosiły się nad niš, koœcielna wieża szarzała skroœ gałęzi, zaœczarne ramiona krzyżów wychylały się spoza kamiennego ogrodzenia na dachy i drogę wiodšcš przez wieœ. Wójt nie wypatrzywszy niczego postawił przy ludziach jednego ze sołtysów, a sam wszedł do kancelarii, kaj cięgiem ktoœ wchodził i wychodził, że to pisarz co trochę wywoływał któregoœ z gospodarzy, z cicha przypominajšc zaległe podatki, nie zapłaconš składkę na sšd albo jeszcze i coœ lepszego Juœci, co ta nikomu nie szły wsmak takie wypominki, ale słuchali wzdychajšcy, bo cóż było robić teraz na ciężkim przednówku? Mogli to płacić, kiej niejednemu już i na sól nie starczyło, to mu się jeno w pas kłaniali, jaki taki nawet go w rękę całował, zaœ poniektóry i tę ostatniš złotówczynę w nadstawionš garœć wtykał, a wszystkie jednako skamlały o poczekanie do żniw lub do najbliższego jarmarku. Z pisarza chytra była sztuka i przemšdrzała, łupił też naród ze skóry, jaże trzeszczało, niby to wszystko obiecywał, a kogo strachał strażnikami, komu bakę w oczy œwiecił, z kim był za pan brat, a od każdego cosik wycyganił, to owsa mu zbrakło, to potrza było młodych gšsek la naczelnika, to przymawiał się o słomę na powrósła, że radzi nieradzi przyobiecali, co jeno chciał, on zaœ na odchodnym brał co znajomszych na stronę iradził im niby to z przyjacielstwa: -A uchwalcie na szkołę, bo jak się będzieciesprzeczali, to naczelnik może się rozgniewać i gotów wam jeszcze popsuć zgodę z dziedzicem o las -przestrzegał lipeckich ludzi. -Jakże to, zgodę robim z dobrej woli! -zdumiał się Płoszka. -Prawda, ale nie wiecie to: pan z panem znasię, a chłopu zasię. Płoszka odszedł wielce sfrasowany, pisarzzaœ dalej wywoływał ludzi, a coraz to z drugich wsi, każdego straszšc czym innym,a do jednego niewolšc, że w mig się o tym rozniesło między gromadš. A niemała kupa żebrała się narodu, zeszło się bowiem przeszło dwieœcie chłopa, którzy zrazu stojali wsiami, swojaki przy swojakach, że łacno rozeznał, które sš z Lipiec, które z Modlicy, a które z Przyłęka lub z Rzepek, bo każda wieœ znaczyła się jenszymi ubierami, ale skoro się jeno rozeszło, jako trzeba głosować na szkołę,gdyż tak chce sam naczelnik, jęli się mieszać, przechodzić z kupy do kupy i stowarzyszać wedle upodoby, że tylko jedna rzepecka szlachta trzymała się z osobna, zadzierzyœcie a hardo spozierajšc na chłopów, choć to biedota była taka, że jak się z nich przeœmiewali, trzech wypadało na jeden krowi ogon reszta zaœ narodu, splštana kiej grochowiny, poroztrzšsała się po placu, sporo chroniło się w cieniu smętarza i przywozach. Głównie cisnęli się pod wielkš karczmę, stojšcš naprzeciw kancelaru w kępie drzewjakoby w tym gaju cienistym, tam się najskwapniej ciżbišc, bo chociaż chłodnawywiater niezgorzej kolebał polami, spieka jednak podnosiła się okruteczna, dogrzewało, że już niejeden ledwie zipiał i w piwie szedł szukać ochłody. Bez to i karczma była przepełniona, i pod drzewamistali kupami gwarzšc z cicha i deliberujšc nad owš nowinš, wraz leż dajšc pilne baczenie na kancelarię i na pisarzowe mieszkanie po drugiej stronie domu, kaj rwetes i krętanina były coraz większe. Od czasu do czasu pisarzowa wytykała oknem spaœnš gębę i krzyczała: -Œpiesz się, Magda! A żebyœ kulasy połamała, tłumoku jeden! Dziewka przelatywała co trochę przez pokoje, jaże dudniało i brzęczały szyby, jakieœ dziecko jęło się wydzierać wniebogłosy, kajœ za domem gdakały wystraszone kury, a zziajany stójka jšł ganiać kurczštka rozpierzchajšce po zbożach i drodze. -Widzi mi się, co będš ugaszczali naczelnika-rzekł któryœ. -Pono wczoraj pisarz przywiózł cały półkoszek napitków. -Schlajš się jak łoni. -Abo to nie mogš, mało to im naród składa podatków, a przeciech nikto im na ręce nie patrzy -wyrzekł Mateusz, ale ktosik zakrzyczał: -Cichojta, strażniki ano przyszły. -Jak wilki się włóczš, że ni pomiarkować, kiedy i którędy. Przycichli jednak trwożnie, gdyż strażnicy zasiedli pod kancelariš, otoczeni przez kupęludzi, między którymi był wójt, młynarz, anieco z dala kręcił się kowal pilnie nasłuchujšcy. -Młynarz się łasi kieby ten głodny pies! -Bo go się bojš, ten mu najmilejszy! -Kiej sš strażniki, to naczelnika ino patrzeć!-zawołał Grzela, wójtów brat, i odszedł nastronę, kaj stał Antek, Mateusz, Kłšb i Stacho Płoszka, poredziwszy ze sobš, rozeszli się między łudzi prawišc im cosik a przekładajšc coœ ważnego, że słuchali wwielkiej cichoœci, tylko niekiedy co tam ktoœwestchnšł, podrapał się frasobliwie albo strzygnšł œlepiami, ku strażnikom kupišc się zarazem coraz ciaœniej. Antek, wsparty plecami o węgieł karczmy, gadał krótko, mocno i jakoby przykazujšco,zaœ w drugiej kupie pod drzewami Mateusz prawił z przekpinkami, jaże oœmiał się niejeden, a w trzeciej gromadzie przy smętarzu Grzela przemawiał tak mšdrze jakoby z otwartej ksišżki czytał, że ciężkobyło wyrozumieć. A wszyscy trzej przyniewalali do jednego: aby nie słuchać naczelnika ni tych, które z urzędami zawdy trzymajš, i szkoły nie uchwalać. Naród przysłuchiwał się w skupieniu kolebišc się to w tę, to w drugš stronę, właœnie jako ten bór, kiej zamietliwy wiater powieje. Nikto głosu nie zabierał, kiwali jeno przytakujšco głowami, gdyż najgłupszy rozumiał, jako z nowej szkoły tyla jeno będzie pociechy; co każš na niš płacić nowepodatki, a do tego nikomu się nie œpieszyło.Niepokój jednak ogarniał gromadę, przestępowali z nogi na nogę, jęli chrzškać a pokasływać, a nikt jeszcze nie wiedział, co poczšć. Prawda, mšdrze prawił Grzela, prosto do serca trafiał Antek, ale i strach było się przeciwić naczelnikowi a zadzierać z urzędami. Jeden oglšdał się na drugiego, każden się głowił z osobna, zaœ wszystkie obzierali się na bogatszych, ale młynarz i co najpierwsi z drugich wsi trzymali się jakoœ na uboczu, stojšc jakby z rozmysłem na oczach strażników i pisarza. Podszedł do nich Antek z przełożeniem, alemłynarz odburknšł: -Kto ma rozum, ten sam wie, jak ma głosować -i odwrócił się do kowala, którenprzyœwiarczał wszystkim, ale kręcił się niespokojnie między gromadš przewšchujšc,co się œwięci, a do pisarza zachodził, z młynarzem pogadywał; Grzelę częstował tytuniem i tak się taił ze swoimi zamysłami, że do końca nie było wiadomo, za kim trzyma. Ale większoœć już się skłaniała głosować przeciw szkole, rozsypali się po placu i nie baczšc na przypołudniowy skwar poredzali coraz gwarniej i hardziej, gdy pisarz zawołał przez okno: -A pójdŸ no tu który! Nikt się jednak nie poruszył, jakby nie dosłyszeli. -Niech no który skoczy do dworu po ryby, mieli rano jeszcze przysłać, a jakoœ nie przysyłajš! Tylko prędzej! -grzmiał rozkazujšco. -Nie przyszlim tu na posługi -ozwał się jakiœ hardy głos. -Niech sam leci, żal mu przetrzšsnšć kałduna -zaœmiał się któryœ, że to pisarz miał brzucho kiej bęben. Pisarz jeno zaklšł, a po chwili wyszedł wójt od podwórza, przebrał się za karczmę i pognał tyłami wsi ku dworowi. -Dzieci pani pisarzowej przewinšł i obtarł, to się Ÿdziebko przewietrzy. -Juœci, pani pisarzowa nie lubi takich fetorów na pokojach. -Pokrótce to i porcenele wynosić mu każš -przekpiwali. -Hale, że to dziedzica jeszcze nie widać -dziwował się któryœ, ale na to rzekł kowal z chytrym przeœmiechem: -Niegłupi się pokazywać! Spojrzeli na niego pytajšco. -Juœci, kto mu każe zadzierać z naczelnikiem, a przecież za szkołš głosować nie będzie, mało by to musiał płacie na niš! Mšdrala! -Ale ty, Michał, z nami trzymasz, co? -przytarł go natarczywie Mateusz. Kowal skręcił się kiej przydeptana glista i odmruknšwszy cosik jšł się przeciskać do młynarza, któren przystšpił do chłopów i mówił do starego Płoszki głoœno, by i drugie słyszały: -A ja wam radzę, głosujcie, jak chcš urzędy. Szkoła potrzebna i żeby była najgorsza, to będzie lepsza od żadnej. A o jakiej zamyœlacie, nie dadzš. Trudno, głowšmuru nie przebodzie. Nie zechcecie uchwalić, to i bez waszego przyzwoleństwapostawiš. -Jak nie damy pieniędzy, to za cóż postawiš? -ozwał się któryœ z kupy. -Głupiœ! Sami wezmš, a nie dasz z dobrej woli, to ci ostatniš krowę sprzedadzš i jeszcze do kozy pójdziesz za opór! Rozumiesz! To nie z dziedzicem sprawa -zwrócił się do Lipczaków -z naczelnikiem nie ma żartów. Mówię wam, róbcie, co każš, i dziękujcie Bogu, że nie jest gorzej. Przytwierdzali mu tak samo myœlšce, zaœ stary Płoszka po długim rozważaniu wyrzekł niespodzianie: -Prawdę mówicie, a Rocho naród zbałamucił i do zguby popycha. A na to wystšpił jakiœ gospodarz z Przyłęka i powiedział głoœno: -Bo Rocho z panami trzyma i latego podjudza przeciw urzędom! Zakrzyczeli go ze wszystkich stron, ale chłop się nie ulęknšł i skoro się jeno przyciszyło, znowuj głos podniósł. -A głupie mu pomagajš! rzekłem! -potoczył mšdrymi oczami -a komu to nie w smak, niech stanie, to mu w oczy przywtórzę, głupie! Bo nie wiedzš, iż zawdy tak było, że panowie się buntujš, naród judzš, do nieszczęœcia prowadzš, ale jak przyjdzie zato płacić, to kto płaci? chłopi! A jak wam kozaków po wsiach zakwaterujš, to kto będzie brał baty? kto będzie cierpiał? kogodo kreminału powlekš? A jeno was, chłopów! Panowie się za wami nie upomnš, nie, wyprš się wszystkiego kiej judasze i jeszcze starszyznę będš ugaszczali po dworach. -Bo co im ta naród znaczy, tyla, żeby za nich gnaty wycišgał. -A żeby mogli, to by jutro wrócili pańszczyznę! -podniesły się wołania. -Grzela powieda -zaczšł znowu -niech uczš po naszemu, a nie chcš, to nie uchwalać szkoły, nie dawać ani grosza, przeciwić się, a juœci, tylko parobkowi łacno krzyknšć na gospodarza: robił nie będę, całuj me gdzieœ, i uciec przed skarceniem. Ale naród nie ucieknie i za bunt kije wzišć weŸmie, bo nikto drugi pleców za niego nie podstawi... To wama mówię, taniej wam wypadnie postawić szkołę niŸli przeciwić się urzędom. A że po naszemu nie nauczajš,prawda, ale i tak na Rusków nas nie przerobiš, boć żaden pacierza ni między sobš nie będzie mówił inaczej, a jeno jak go matka nauczyła! Zaœ na ostatku to wam jeszcze rzeknę: swojš ano stronę trzymajmy! A drš się między sobš panowie, nie nasza sprawa, niech się ta kłyŸniš i zagryzajš, takie nam braty jedne i drugie, że niechta ich morówka nie minie. Zwarli się kole niego gęstwš i zakrzyczeli kiej na wœciekłego psa, na próżno młynarzbrał go w obronę, na próżno i poniektóre za nim się ujmowały. Grzelowe stronniki już mu zaczęły pięœciami wytrzšchać, że może by i do czego gorszego doszło, ale stary Pryczek zakrzyczał: -Strażniki słuchajš! Przycichło nagle, a stary wystšpił i jšł prawie gniewnie: -Œwiętš prawdę powiedział, swojego dobra patrzmy! Cichojta, hale, powiedziałeœ swoje, to daj i drugiemu rzec swoje! Wydzierajš się i myœlš, co największe głowacze! Juœci, żeby jeno w krzyku był rozum, to bele pyskacz miałby go więcej niŸli sam proboszcz! Przeœmiewajta się, juchy, a ja wam rzeknę, jak bywało pod teroki, kiej się to panowie buntowały; dobrzebaczę, jak nas tumaniły a przysięgały, że jak Polska będzie, to i wolę nam dadzš, i gronta z lasami, i wszystko! Obiecywały, mówiły, a kto drugi dał, co tera mamy, i jeszczek musiał ich pokarać, co nie chciaływ niczym ulżyć narodowi! Słuchajta panów,kiedyœta głupie, ale mnie na plewy nie weŸmie, wiem ja, co znaczy ta ich Polska: że to jeno bat na nasze plecy, pańszczyznaiuciemiężenie! Jeszcze me... -A dajże mu ta który w pysk, niech przestanie -wyrwał się jakiœ głos. -A tera -cišgnšł dalej -ja taki sam pan jak inni, prawo swoje mam i nikt me palcem tknšć nie œmie! Tam mi Polska, kaj mi dobrze, kaj mam... Przerwały mu szydliwe głosy, bijšce ze wszystkich stron niby gradem: -Œwinia też pokwikuje z kuntentnoœci, a chwali se chliw i pełne koryto! -I za to przykarmianie dostanie pałš w łebinożem po gardzieli! -W jarmarek sprał go strażnik, to powieda,że nikto go tknšć nie œmie. -Plecie, a tyle miarkuje, co ten koński ogon!-Sielny pan, ma wolę, juœci, wszy go same niesš powolnoœci! -Rychtyk i wiechcie z butów tak samo by nauczały! -Kury zmacać nie poredzi, a będzie tu występował! Gnojek jucha! Baran! Stary zeŸlił się srodze, ale jeno powiedział: -Œcierwy! Już nawet siwych włosów nie nie ne Ÿdziebko, ! 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żfPRcg˘­ chOü ciK*ä cj/8$5kS?poszanujš! -A to i każdš siwš kobyłę trza by uważać jeno za to, co siwa, hę? Gruchnęły œmiechy i wraz zaczęli się odwracać podnoszšc oczy na dach kancelarii, kaj wlazł stójka i chyciwszy siękomina patrzył w dal. -Józek, a zamknij gębę, bo ci jeszcze co wleci! -krzyczeli z przeœmiechem, gdyż całe stado gołębi kołowało nad nim, ale onnaraz zawrzeszczał: -Jedzie! Jedzie! Już na skręcie z Przyłęku! Gromada jęła się œcišgać pod dom i zwieraćcoraz gęœciej, cierpliwie spozierajšc na pustš jeszcze drogę. Rychtyk i słońce przetoczyło się Ÿdziebko na bok, za kalenicę, że spod okapu wysuwał się coraz większy cień, w którymustawili stół nakryty zielono, z krzyżem w poœrodku. Rudy, pucołowaty pomocnik wynosił papiery na stół i cięgiem cosik w nosie majstrował. Pisarz jšł się na gwałt przebierać w œwišteczny ubier, a w całym domu znowu podniesły się wrzaski pisarzowej, brzęk talerzów, rumor przesuwanych sprzętów i bieganina, zaœ w jakieœ Zdrowaœ zjawił się i wójt. Stanšł w progu czerwony jak burak i spocony, ledwie zipišcy, ale już w łańcuchu, i powlókłszy œlepiami po gromadzie zakrzyczał srogo: -Cicho tam, ludzie, dyć to nie karczma! -Pietrze, a chodŸcie ino, cosik wama rzeknę! -zawołał do niego Kłšb. -Hale, nie ma tu żadnego Pietra, a jeno urzędnik! -odburknšł wynioœle. Wzięli na ozory to powiedzenie, jaże się kałduny zatrzęsły z uciechy, gdy naraz wójt zakrzyczał uroczyœcie: -Rozstšpta się, ludzie! Naczelnik! Jakoż powóz ukazał się na drodze i podskakujšc na wybojach zakręcił przed kancelariš. Naczelnik podniósł rękę do czoła, chłopi pozdejmowali kapelusze, zaległo milczenie, wójt z pisarzem przypadli wysadzać go z powozu, a strażnicy stanęli przy drzwiach wyprostowani kieby kije. Naczelnik dał się wysadzić i rozebrać z białego obleczenia i odwróciwszy się powłókł oczami po gromadzie, przygładził żółtawš bródkę, nasrożył się, kiwnšł głowš i wszedł do mieszkania, kaj go zapraszał pisarz w pałšk przygięty. Powóz odjechał, chłopi znowu się zwarli dokoła stołu rozumiejšc, iż zaraz rozpocznie się zebranie, ale przeszło dobreZdrowaœ, przeszedł może i cały pacierz, anaczelnik się nie pokazywał, jeno z pisarzowych pokojów roznosiły się brzęki szkła, œmiechy i jakieœ smaki wiercšce w nozdrzach. A że mierziło się już czekanie i słońce przypiekało coraz barzej, to jaki taki jšł się chyłkiem przebierać ku karczmie, aż wójt zakrzyczał: -Nie rozłazić się! A którego zbraknie, ten się zapisze do sztrafu... Juœci, co się jeszczek wstrzymali klnšc jeno coraz siarczyœciej a niecierpliwie spozierajšc na pisarzowe okna, bo ktoœ je przymknšł ze œrodka i zasłonił. -Wstydzš się chlać na oczach! -Lepiej, bo każden jeno grdykš robi, a po próżnicy œlinkę łyka! -pogadywali. Z aresztu, stojšcego w rzšd z kancelariš, wyrwał się żałosny i długi bek, a po chwiliwylazł stójka cišgnšc na postronku sporegociołka, któren się opierał ze wszystkiej mocy, ale naraz grzmotnšł go łbem, jaże chłop rymnšł na ziemię, zadarł ogona i pognał, ino się za nim zakurzyło. -Łapaj złodzieja! Łapaj! -A posyp mu soli na ogon, to się wróci! -Jaki to zuchwały, uciekł z kozy i jeszczekogon zadarł na pana wójta! Dogadywali przekpiwajšc się ze stójki, któren ganiał za ciołkiem i dopiero przy pomocy sołtysów napędził go w podwórze. A jeszcze nie odzipnęli, kiej wójt przykazałwzišć się do wymiatania aresztu i sam doglšdał, pilił i niemało pomagał bojajšc się, bych się czasem nie zachciało tam zajrzeć naczelnikowi. -Wójcie, a trza wykadzić, bych nie zwšchał, co to był za aresztant. -Nie bójcie się, po gorzałce do cna straci wiater. Rzucał kto niekto jakie słowo kolšce, jaże wójt błyskał œlepiami a zęby zacinał, ale wkońcu zbrzydły im nawet przekpinki, a tak dokuczyło czekanie na słońcu i głód, że całš hurmš ruszyli pod drzewa, nie baczšc na wójtowe zakazy, któremu jeno Grzela powiedział: -Hale, naród to pewnie pies, nie przyjdzie cido nogi, choćbyœ krzyczał do wieczora! -i rad, iż zeszli ze strażnikowych oczów, jšł znowu kręcić się wœród ludzi przypominajšckażdemu z osobna, jak ma głosować. -Jeno się nie bójta! -dodawał -prawo za nami! Co uchwalimy, będzie, a czego nie chce gromada, nikto jš do tego nie przymusi. Ale nie zdšżyli się jeszcze ludzie porozkładać w cieniach ni przegryŸć co niebšdŸ, gdy sołtysi jęli nawoływać, a wójtprzyleciał z krzykiem: -Naczelnik wychodzi! ChodŸta prędzej! zaczynamy! -Nawšchał się dobrego jadła, to go ponosi!Nama nie pilno! Niech poczeka! Mamrotali gniewnie, zbierajšc się ociężale przed kancelariš. Sołtysi stanęli na czele swoich wsi, zaœ wójt zasiadł za stołem, majšc pobok pisarzowego pomocnika, któren przedłubujšc w nosie gwizdał na gołębie, co zestrachane gwarem porwały się z dachu kršżšc roztrzepotanš białš chmurš. -Mołczat! -zakrzyknšł naraz jeden ze strażników prężšcych się u proga. Wszystkie oczy zwróciły się na drzwi, ale wyszedł z nich jeno pisarz z papierem w ręku i wcisnšł się za stół. Wójt zatrzšsł dzwonkiem i rzekł uroczyœcie: -Zaczynamy, ludzie kochane! Cicho tam, Modliczaki! Pan sekretarz przeczyta niby o tej szkole! A słuchajta pilnie, bych każden wyrozumiał, o co idzie! Pisarz założył okulary i zaczšł czytać z wolna i wyraŸnie. Czytał już może z pacierz wœród zupełnej cichoœci, gdy ktosik wrzasnšł: -Kiej nie rozumiemy! -Czytać po naszemu! Nie rozumiemy! -zerwały się mnogie głosy. Strażnicy jęli się pilnie rozglšdać w gromadzie. Pisarz się skrzywił, ale już czytał przekładajšc na polskie. Zrobiło się cicho, słuchali w skupieniu, rozważajšc każde słowo i patrzšc się w niego kieby w obraz. Pisarz cišgnšł powoli: -... jako przykazano postawić szkołę w Lipcach, któraby była i dla Modlicy, Przyłęka, Rzepek i drugich pomniejszych wsi: Potem długo wywodził, jaki to z tego będzie profit, jakie to dobrodziejstwo oœwiata, jak to urzędy jeno myœlš dzień i noc, bych tylko narodowi przyjœć z pomocš,bych go wspierać, oœwiecać i bronić przed złem. Zaœ w końcu wyliczał, ile potrza na plac z polem, ile na sam budynek i na całe utrzymanie szkoły wraz z nauczycielem, i że na to wszystko trzeba będzie uchwalić dodatkowy podatek po dwadzieœcia kopiejek z morgi. Umilkł, przetarł okulary i rzekł jakby do siebie: -Pan naczelnik powiedział, że jak dzisiaj uchwalicie, to pozwoli zaczšć budowę jeszcze w tym roku, a na przyszłš jesień dzieci już pójdš do szkoły. Skończył, ale nikt się nie odezwał, każden coœ ważył w sobie, kulšc się jeno, jakby pod ciężarem nowego podatku, aż dopiero wójt się ozwał: -Słyszeliœcie dobrze, co pan sekretarz przeczytał? -Słyszelim! Juœcik, przeciek nie głusim! -ozwali się tu i owdzie. -A któren ma przeciw temu, niech wystšpi, a swoje rzeknie. Jęli się tršcać łokciami, wypychać naprzód,drapać, spozierać na się i na starszych, lecz nikto nie miał œmiałoœci wyrywać się pierwszy. -Kiej tak, uchwalmy prędko podatek i do domu! -zaproponował wójt. -Więc cóż, wszyscy jednogłoœnie zgadzacie się? -zapytał uroczyœcie pisarz. -Nie! Nie chcemy! Nie! -wrzasnšł Grzela i za nim kilkudziesięciu. -Nie potrza nam takiej szkoły! Nie chcemy!Dosyć już mamy podatków! Nie! -wołano jużze wszystkich stron, a coraz œmielej, głoœniej i hardziej. Na ten wrzask wyszedł naczelnik i stanšł w progu, przycichli na jego widok, a on poskubał bródkę i rzekł wielce łaskawie: -Jak się macie, gospodarze? -Bóg zapłać! -odparli pierwsi z brzega kolebišc się pod naporem gromady pchajšcej się naprzód, aby posłuchać naczelnika, któren wsparty o futrynę jšł cosik mówić po swojemu, ale mu się cięgiem odbekiwało. Strażnicy skoczyli w naród i dalejże wołać:-Szapki dołoj! szapki! -Poszedł œcierwo i nie plšcz się pod nogami!-zaklšł ktoœ na nich. A naczelnik, choć prawił słodziuœko, skończył nakazujšco i po polsku: -Uchwalcie zaraz podatek, bo nie mam czasu. I srogo patrzał w twarze, strach przejšł niejednego, tłum się zakołysał, poszły trwożne i œciszone szepty. -No co, głosujemy na szkołę? Mówcie, Płoszka! Jakże zrobim?... Kajże to Grzela? Przykazuje głosować: Głosujmy, ludzie, głosujmy! Wrzało coraz głoœniej; gdy Grzela wystšpiłi powiedział œmiało: -Na takš szkołę nie uchwalimy ani grosza. -Nie uchwalimy! Nie chcemy! -wsparło go ze sto krzyków. Naczelnik zmarszczył się groŸnie. Wójt struchlał, a pisarzowi jaże spadły z nosa okulary, jeno Grzela się nie strwożył,wparł w niego harde œlepie chcšc jeszcze cosik dodać, gdy stary Płoszka wystšpił i skłoniwszy się nisko zaczšł pokornie: -Dopraszam się łaski wielmożnego naczelnika, co rzeknę, jako to po swojemu miarkuję: szkołę juœcić uchwalić uchwalim, ale widzi się nama, co za dużo złoty i groszy dziesięć z morgi. Czasy teraz ciężkie i o grosz trudno! To jeno chciałem rzec. Naczelnik nie odpowiedział zatopiony w jakowychœ dumaniach, że jeno kiej niekiej kiwnšł głowš jakby przytakujšco i oczy przecierał, więc oœmielony tym wójt siarczyœcie przemawiał za szkołš; po nim ijego kamraty parły do tego samego, młynarz zaœ pyskował najżarliwiej, nie zważajšc na ostre przycinki Grzelowych stronników, aż wreszcie zgniewany Grzela zawołał: -Przelewamy jeno z pustego w próżne -i upatrzywszy sposobnš porę przystšpił i œmiało spytał: -A niby jaka to ma być ta nowa szkoła? -Jak i wszystkie! -wyrzekł otwierajšc oczy.-To my akuratnie takiej nie potrzebujemy! -Na swojš uchwalim i pół rubla z morgi, a na inszš ni szelšga. -Co nam taka szkoła, moje uczyły się bez trzy roki, a też ni be, ni me. -Ciszej, ludzie, ciszej! -Rozbrykały się barany, a wilk jeno patrzeć, jak skoczy na stado. -Pyskacze juchy, nowš biedę wypyskujš la wszystkich. Pokrzykiwali jeden przez drugiego, że uczynił się srogi gwar, każden bowiem dowodził swojego i przepierał drugich, rozgrzewali się coraz barzej, rozbili się nakupy i wszędy zawrzały spory a kłótnie, zwłaszcza Grzelowe stronniki pyskowały najgłoœniej i najzawzięciej, powstajšc przeciw szkole. Na próżno wójt, młynarz i gospodarze z drugich wsi przekładali, prosili, a nawet i strachali Bóg wie czym, większoœć srożyła się coraz zuchwalej, wygadujšc, co jeno komu œlina przyniesła. Zaœ naczelnik siedział, jakby nie słyszšc niczego, szeptał cosik z pisarzem, dajšc się im wygadać do woli, a kiej mu się widziało, co majš już dosyć płonego szczekania, kazał zadzwonić wójtowi. -Cicho tam! cicho! słuchać! -spokoili sołtysi.A nim się do cna przyciszyło, rozległ się jego głos rozkazujšcy: -Szkoła być musi, rozumiecie! Słuchać i robić, co wam każš! Srogo przemówił, jeno co się nie ulękli, a Kłšb chlasnšł na odlew: -Nie przykazujem nikomu chodzić na łbie, to niechże i nama pozwolš się ruchać, jak komu wyrosły kulasy. -Zawrzyjcie gębę! Cicho, psiekrwie! -klšł wójt, na darmo dzwonišc. -Co rzekłem, to przywtórzę, że w naszej szkole muszš się uczyć po naszemu. -Karpienko! Iwanow! -ryknšł na strażników,stojšcych w poœrodku ciżby, ale chłopi w mig ich œcisnęli między sobš, a ktosik im szepnšł: -Niech jeno któren tknie kogo... nas tu ze trzystu... miarkujcie... I wraz się rozstšpili czynišc wolne przejœcie, a tłoczšc się za nimi przed naczelnika z głuchš, rozjuszonš wrzawš, przysapujšc jeno, a klnšc i wytrzšchajšc pięœciami, zaœ raz po raz ktoœ wyrywał sięz kupy z ozorem: -Każde stworzenie ma swój głos, a jeno nam przykazujš mieć cudzy. -I cięgiem przykazy, a ty, chłopie, słuchaj, płać i czapkš ziemię zamiataj. -Pokrótce to bez pozwoleństwa nie puszczšiza stodołę. -Kiej takie wielmożne, to niech przykażš œwiniom, bych zaœpiewały kiej skowronki! -huknšł Antek, zatrzęsły się œmiechy, a on wołał rozjuszony: -Albo niech im gęœ zaryczy. Jak to zrobiš, to uchwalim szkołę. -Każš podatki, płacim; każš rekruta, dajem, ale wara od... -Cichocie, Kłębie. Sam Najjaœniejszy Cysarznadał ustawę i tam stoi kiej wół, co szkoły i sšdy majš być po polsku! Tak przykazał sam Cysarz, to jego słuchać będziem! wrzeszczał Antek. -Ty kto takoj? -spytał naczelnik wpierajšc w niego oczy. Zadrżał, ale rzekł œmiało wskazujšc papiery, leżšce na stole: -Tam stoi napisane. Nie sroka me zgubiła -dodał zuchwale. Naczelnik pogadał cosik z pisarzem, a ten pokrótce ogłosił: jako Antoni Boryna, pozostajšcy pod œledztwem karnym, nie ma prawa brać udziału w zebraniu gminnym. Antek poczerwieniał z gniewu, lecz nim się zebrał na słowo, naczelnik wrzasnšł: -Poszoł won! -i wskazał go oczami strażnikom. -Nie uchwalajta, chłopcy! prawo za nami! nie bójta się niczego! -krzyknšł zuchwale Antek. I odszedł wolno ku wsi, spozierajšc na strażników kiej wilk na kondle, że ostawali coraz dalej. Ale w gromadzie zagotowało się z nagła kieby w tym kotle, wszyscy naraz zaczęli prawić, krzyczeć i sprzeczać się zajadle, że już nie dosłyszał nikogo, a jeno pojedyncze słowa klštw, pogróz i przekpiwań latały nad głowami kiej kamienie. Jakby ich zły opętał, tak się wydzierali zapalczywie, a nikto nie poredziłwyrozumieć, skšd to przyszło i laczego? Spierali się o szkołę, o Antka, o wczorajszy deszcz, kto zeszłoroczne szkody przypominał sšsiadowi, kto folgę jeno dawał wštrobie, kto zaœ la samego sprzeciwu się kłyŸnił, że powstał taki męt, taki wrzask i zamieszanie, co się już widziało, jako leda chwila wezmš się za łby i orzydla. Próbował spokoić Grzela, próbowali drugie, nie przemogli jednak opętania. Wójt dzwonił, jaże mu drętwiały kulasy, przywołujšc do porzšdku, i takoż na darmo. Kiej te rozjuszone indory skakały sobie do oczów, œlepe już i głuche na wszystko. Dopiero któryœ ze sołtysów jšł walić kijemw pustš beczkę, stojšcš pod okapem, jaże zahuczała kiej bęben, wtedy ludzie oprzytomnieli nieco, œciszajšc się nawzajem. Naczelnik nie mogšc się doczekać cichoœci, zakrzyczał zgniewany: -Cicho tam! Dosyć tej narady! Milczeć, kiedyja mówię, i słuchać. Szkołę uchwalcie. Œcichło, jakby makiem posiał, strach padł na wszystkie, mróz przeszedł koœci, że stali jakby podrętwieli spozierajšc po sobie niemo i bezradnie, ani w myœlach postały sprzeciwy, gdyż on stał groŸnie, toczšc oczami po wylękłych twarzach. Przysiadł znowu, a wójt, młynarz i drugie rzucili się między ludzi przyniewalać do posłuszeństwa i strachać. -Głosować za szkołš, głosować. -Może być Ÿle. Słyszeliœta? Pisarz tymczasem sprawdzał obecnych, że ci trochę ktoœ odkrzykiwał: -Jest! Jest! Zaœ po sprawdzeniu wójt wlazł na stołek i zakomenderował: -Kto za szkołš, niech przejdzie na prawš stronę i podniesie rękę. Sporo przeszło, ale dużo więcej narodu ostało na miejscu, naczelnik się zmarszczył i przykazał, aby la sprawiedliwoœci głosowali imiennie. Strapił się tym Grzela, dobrze rozumiejšc, że skoro każden z osobna pójdzie głosować; to nie będzie œmiał się przeciwić. Ale już nie było nijakiej zarady. Pomocnik zaczšł wywoływać i każden szedł kolejš, posobnie, a pisarz przy nazwisku znaczył kreskę, jeœli był za szkołš, lub robił krzyżyk, gdy się jej przeciwił. Długo się wlekło, gdyż ludzi było chmara, lecz w końcu ogłosili: -Dwieœcie głosów za szkołš, osiemdziesišt przeciw. Grzelowi podnieœli wrzask. -Na nowo głosować! oszukali! -Ja mówiłem: nie, a postawił mi kreskę! -wydzierał się któryœ, a za nim wielu œwiarczyło to samo; zaœ gorętsi jęli się skrzykiwać. -Nie dać, podrzeć papiery, podrzeć! Szczęœciem, co dworski powóz zajeżdżał przed kancelarię, więc ludzie, chcšc nie chcšc, musieli się poodsuwać na boki, zaœ naczelnik przeczytawszy list, jaki mu podałlokaj, oznajmił uroczyœcie: -Tak, bardzo dobrze, szkoła w Lipcach będzie. Juœci, co nikto i pary z gęby nie puœcił, stali kiej mur patrzšc w niego spokojnie. Podpisał jakieœ papiery, wsiadł do powozu iruszył. Kłaniali mu się pokornie, ani spojrzał na kogo, ni kiwnšł głowš, a pogadawszy jeszcze ze strażnikami, skręcił na bocznš drogę ku modlickiemu dworowi. Patrzyli za nim czas jakiœ w milczeniu, aż któryœ z Grzelowych rzekł: -Jagništko, do rany go przyłóż, a nie spodziejesz się, jak udrze cię kłami gorzejwilka i weŸmie pod kopyta. -A czymże by to głupich trzymali, jak nie pogrozš? Grzela jeno westchnšł, spojrzał po gromadzie i szepnšł cicho: -Przegralim dzisia, trudno, naród jeszcze nie wezwyczajony do oporu. Ÿdziebko, ! 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żlPŔ,mc €nŚc oź"+c pç0o c qV># -Boja się bele czego, to i niełatwo się wezwyczai. -Moiœciewy, a jaki to człowiek, nawet prawo ma se za nic. -Juœci, przeciek prawo pisali la nas, a nie la siebie. Jakiœ chłop z Przyłęka podszedł skarżšc się przed Grzelš: -Chciałem z wami, ale jak me przeœwidrował œlepiami, tom języka zapomniał i pisarz zapisał, jak mu się spodobało. -Tyla było oszukaństwa, że można by zaskarżyć uchwałę. -ChodŸta do karczmy. Niechta siarczyste zatłukš -zaklšł Mateusz i odwróciwszy się do gromady zakrzyczał: -Wiecie, ludzie, czego wama naczelnik zapomniał powiedzieć? A tego, żeœta kundle i barany. Idobrze zapłacita za posłuch, ale niech wasłupiš ze skóry, kiejœta głupie. Zaczęli się odcinać, ktoœ nawet pysk wywarł na niego, lecz zmilkli, bo jakaœ żydowska bryka przejeżdżała, w której siedział Jasio organistów. Otoczyli go Lipczaki, a Grzela rozpowiedziało wszystkim. Jasio wysłuchał, pogadał o tym i owym i kazał jechać. Wszyscy zaœ poszli do karczmy i po drugim kieliszku Mateusz huknšł: -A ja wam powiedam, że wszystkiemu winien wójt i młynarz. -Prawda, najwięcej namawiali a straszyli -przyœwiarczył Stacho Płoszka. -A że naczelnik groził, to jakby wiedział już o Rochu -ktoœ szeptał. -Jak nie wie, to mu powiedzš. Znajdš się takie! -Kaj strażniki? -zapytał Grzela niespokojnie.-Poszli jakby w stronę Lipiec. Grzela zakręcił się po karczmie i ani spostrzegli, jak się wyniósł i szedł ku wsi miedzami rozglšdajšc się pilnie dokoła. ROZDZIAŁ 9 Antek obzierał się za gromadš kieby ten kotodpędzony od miski, a rozważał, czyby nie zawrócić, lecz widzšc następujšcych strażników powzišł nagle jakšœ myœl, bo wyłamał po drodze sporš gałšŸ i wsparłszy się o płot obstrugiwał, pasujšc do ręki a zważajšc na burków, którzy chociaż szli jak mogli najpowolniej, zrównali się z nim pokrótce. -Kajże to pan starszy, na przeœpiegi? -zagadał uršgliwie. -Po służbie, panie gospodarzu, a może nam w jednš stronę, co? -Rad bym z duszy, ale widzi mi się, co nam kaj indziej drogi wypadnš. Rozejrzał się prędko, na drodze ni żywej duszy, jeno co kancelaria była jeszcze za blisko, więc ruszył z nimi trzymajšc się kole płota i pilnie baczšc, bych go z nagła nie obskoczyli. Zmiarkował się starszy i dalejże pogadywać z przyjacielstwa i srodze wyrzekać, jako od samego rana jeszcze nicnie miał w gębie. -Naczelnikowi pisarz nie żałował, to pewnikiem i la pana starszego ostawił jakieochłapy. Na wsiach przeciek smaków nie postawiš; cóż, kluski a kapusta nie la takichpanów - przekpiwał z rozmysłem, jaże młodszy, sielny parob o rozlatanych œlepiach, cosik zamamrotał, ale starszy niepopuœcił ni słowa. Antek się jeno przeœmiechał wycišgajšc coraz lepiej kulasy, że ledwie za nim nadšżyli, nie baczšc już na wyboje ni kałuże wieœ była pusta, jakby wymarła, i słońce tak doskwierało, że jeno niekiedy co ta ktoœ wyjrzał za nimi lub kajœ w cieniach zabielały dziecińskie głowiny, a tylko jedne pieski przeprowadzały ich wiernie z niemałym jazgotem i docieraniem.Starszy zakurzył papierosa i strzyknšwszyprzez zęby jšł się użalać, jak to on nie zazna nigdy spokojnej nocy ni dnia, bo cięgiem służba i służba. -Pewnie, co niełacno tera wycišgnšć choćbyco niebšdŸ od chłopów... Strażnik jeno zaklšł sięgajšc jaże do maci, ale Antek, że mu się to już zmierziły te kluczenia, œcisnšł mocniej kijaszek i rzekł całkiem zaczepnie: -Prawdę powiem, a to z waszej służby tylajeno jest profitu, co się po wsiach naszczekajš pieski, a jaki taki zbędzie ostatniej złotówki. I to jeszcze starszy œcierpiał, chociaż już pozieleniał ze złoœci, a za pałaszem macał, ale dopiero kiej doszli ostatniej chałupy, rzucił się z nagła na Antka i krzyknšł kamratowi: -Bierz go! le się jednak wybrali, bo nim poredzili go przytrzymać odciepnšł ich precz kiej kondle, uskoczył w bok pod chałupę, wyszczerzył zęby kiej wilk i trzšchajšc kijem zawrzał przyduszonym, urywanym głosem: -IdŸcie swojš drogš... ze mnš nie wygracie... nie dam się i czterem... a kły powybijam kiej psom. Czego chcecie ode mnie?... w niczym nie winowatym... A szukacie bitki, dobrze... zamówta se jeno przódzi podwody na swoje koœci... A podejdŸktóry i tknij me jeno, spróbuj! - zakrzyczałwygrażajšc kijem i gotów już choćby do zabijania. Strażnicy stanęli kiej wryci, gdyż chłop byłogromny, rozwœcieklony i kij jaże mu warczał w garœciach, więc starszy widzšc,że to nie przelewki, sprobował wszystko obrócić w żart. -Ha! ha! sławno, a to się nam udała szutka!-i trzymajšc się za boki, niby to od œmiechu, zawrócił z powrotem, ale uszedłszy kilkanaœcie kroków pogroził mu pięœciš i zgoła już inaczej zawrzeszczał: -My się jeszcze zobaczym, panie gospodarzu, i pogadamy. -A niech cie ta przódzi zaraza spotka! -odkrzyknšł na odlew. -Hale, strach go sparł, to się żartem wykręca, pogadam i jaz tobš, niech no cię jeno kaj zdybię na osobnoœci -mruczał baczšc, póki mu z oczów nie zeszli. -Tamten poszczuł na mnie, głupi, myœlał, co me wezmš kiej psy zajšca. To za mój opór, juœci, prawda mu nie w smak -rozmyœlał i doszedłszy pod dworski ogród, kawał za wsiš, przysiadł w cieniu, abych odpoczšć nieco, gdyż trzšsł się jeszcze cały i spotniał kiej mysz. Przez drewniane ogrodzenie widniał biały dwór, stojšcy w wyniosłym zagaju modrzewi, powywierane okna czerniały kiejjamy, a na słupiastym ganku siedziało jakieœ państwo i snadŸ przy jadle, bo służba cięgiem się kręciła kole nich, szczękały statki, a niekiedy długi, wesoły œmiech dochodził. -Takim niezgorzej! Jedzš, pijš i zarówno imwszystko -myœlał dobierajšc się do chleba ze serem, jaki mu była Hanka wetknęła w kieszeń. Pojadał wodzšc oczami po wielgachnych lipach brzeżšcych drogę i całych we kwiatach i pszczelnym brzęku, słodki, sprażony w słońcu zapach przejmował go luboœciš; kajœ ze sadzawki zakwakała kaczka i rozchodziło się senne nukanie żab,z gšszczów trzęsły się cichuœkie pogłoski stworzeń przeróżnych, a na polach muzykakoników podnosiła się raz po raz i przycichała, ale po jakimœ czasie jęło wszystko głuchnšć, jakby zalane słonecznym ukropem. Œwiat oniemiał, a co jeno było żywe, przytaiło się w cieniach przed pożogš, że tylko jedne jaskółki œmigały nieustannie. Przypołudnie kipiało już takim warem, że oczy bolały od blasków i spieki, nawet cienie parzyły, ostatnie kałuże wyschły, a do tego od zbóż prawie dojrzałych i ze spieczonych ugorów pocišgało niekiedy jakby z wywartego pieca. Antek wytchnšwszy galancie ruszył raŸno ku lasom niedalekim, ale skoro się wysunšł z cieniów na drogę zatopionš w słońcu, jaże go ciarki przeszły, i już szedł jakby przez wrzšce, białawe płomienie. Zewlókł kapotę, lecz i tak koszula mu przywierała do spotniałych boków niby rozpalona blacha, zezuł i buciary, grzęznšc w piasku jakby w tym goršcym popiele. Pokręcone brzezinki stojšce kaj niekaj nie dawały jeszcze cienia, żyta chyliły nad drogš ciężarne kłosy i poœlepłe w żarach kwiaty zwisały pomdlałe. Upalna cichoœć leżała w powietrzu, a nikaj nie dojrzał człowieka ni ptaka, ni żadnego stworzenia i nikaj nie zadrgał listek ni trawka choćby najmarniejsza, jakby w onš godzinę Południca zwaliła się na œwiat i wysysała spieczonymi wargami wszystkš moc ze ziemi omglałej. Antek szedł coraz wolniej, rozmyœlajšc o zebraniu, że raz w raz porywały go złoœcie, to œmiech spierał, to przejmowałozniechęcenie. -I poradŸ co z takiemi! Bele strażnika się ulęknš... jakby im przykazali posłuchać naczelnikowego buta, to by go i słuchali. Barany, juchy, barany! -myœlał z politowaniem i złoœciš. -Prawda, że każdemu Ÿle, każden wije się kieby nadeptany piskorz i każden ledwie już z biedy zipie, to gdzie im się ta kłopotać o takie sprawy. Naród ciemny i zabiedzony, to nawet i nie miarkuje, co mu potrza -zafrasował się wielce za wszystkich i serdecznie zatroskał. -Człowiek to jak œwinia, niełacno mu ryja unieœć do słońca. Głowił się i wzdychał, a tyla mu jeno przyszło z tych rozważań i turbacji, że poczuł, jako i jemu jest Ÿle, a może nawet gorzej niŸli drugim. -Bo jeno tym dobrze, które o niczym nie majš pomyœlenia! Machnšł rękš i szedł tak srodze zadeliberowany, że omal nie wlazł na Żyda szmaciarza, siedzšcego pod zbożem. -Ustaliœcie, juœci, taki goršc -ozwał się pierwszy przystajšc nieco. -To jest piec, to jest boskie skaranie, a niegoršc -wybuchnšł Żyd i powstawszy, założył szleje na stary, przygarbiony kark, przypišł się do taczki niby pijawka, pchajšc jš przed sobš z niezmiernym wysiłkiem, gdyż była naładowana workami gałganów i drewnianymi pudłami, a na nich stał jeszcze kosz jaj i klatka z kurczętami,zaœ w dodatku droga była piaszczysta i srogi upał, to chociaż się wydzierał ze sił do ostatka i szarpał, a co trochę musiał odpoczywać. -Nuchim; ty się spóŸnisz na szabes! -upominał się płaczliwie. -Nuchim, ty pchaj, ty jesteœ mocny jak kuń! -mamrotał zachętliwie. -Nuchim, nu, raz... dwa... trzy...-i rzucał się na taczkę z krzykiem rozpaczy, pchał jš kilkanaœcie kroków i znowu stawał. Antek skinšł mu głowš i przeszedł, ale Żydzawołał błagalnie: -Pomóżcie, panie gospodarzu, dobrze zapłacę, już nie mogę, już całkiem nie mogę - opadł na taczki, blady kiej trup i ledwie dyszšcy. Antek zawrócił bez słowa, zwalił na taczkikapotę i buty, ujšł je krzepko i pchał tak wartko, jaże koło zapiszczało i kurz się podniósł. Żyd dreptał pobok łapišc powietrze zadyszanš piersiš i gadał zachętliwie: -Tylko do lasu, tam dobra droga, już niedaleko, dam wam całš dziesištkę. -WsadŸ se jš w nos! Głupi, stoję to o twojšdziesištkę! No, jak to te Żydy myœlš, że wszystko na œwiecie jeno za pienišdze. -Nie gniewajcie się, to ja dam œliczne kuraski la dzieci, nie? to może nici, igły, jakie wstšżki? Nie! Może być bułki, karmelki, obarzanki albo jeszcze co? Ja mam wszystko. A może pan gospodarz kupi paczkę tytuniu? A może dać kieliszek fajnejgorzałki? Ja mam dla siebie, ale po znajomoœci. Na moje sumienie, tylko po znajomoœci! Zakasłał się, jaże mu œlepie na wierzch wylazły, a kiej Antek zwolnił nieco kroku, chycił się taczek i wlókł się poglšdajšc nańłzawie. -Będzie dobry urodzaj, żyto już spadło -zaczšł z innej beczki. -A jak nie urodzi, też mniej płacš. Zawdy na stratę gospodarzom. -Piękny czas dał Pan Bóg, ziarno już suche -kruszył kłosy i pojadał. -Juœci, tak se folguje Pan Jezus, co już jęczmiona przepadły. Pogadywali z wolna o tym i owym, aż zeszło na zebranie, o którym Żyd wiedział,bo rzekł rozglšdajšc się trwożliwie dokoła:-Wiecie, jeszcze zimš naczelnik zrobił kontrakt z jednym majstrem na postawienieszkoły w Lipcach. Mój zięć im faktorował. -Jeszcze zimš? Przed uchwałš? Co wy też powiadacie? -Może się miał pytać o pozwolenie? Czy to on nie dziedzic na swój powiat? Antek jšł rozpytywać, gdyż Żyd wiedział różne ciekawe rzeczy i rad odpowiadał, zaœ w końcu rzekł pobłażliwie: -Tak musi być. Gospodarz żyje z tej ziemie,kupiec z handlu, dziedzic z folwarku; ksišdzz parafii, a urzędnik ze wszystkich. Tak musi być i tak jest dobrze, bo każdy potrzebuje trochę żyć. Czy nieprawda? -Widzi mi się, co nie o to idzie, aby jeden drugiego łupił ze skóry, a jeno, bych każden żył sprawiedliwie, jak Pan Bóg przykazał. -Co na to poradzić? każdy żyje, jak może. -Ja wiem, że każdy sobie rzepkę skrobie, ale i bez to jest Ÿle. Żyd jeno głowš pokiwał, ale swoje myœlał. Doszli właœnie lasu i twardszej drogi, Antekodstawił taczki, kupił za całš złotówkę cukierków la dzieci, a kiej mu Żyd jšł dziękować, burknšł: -Głupiœ, pomogłem ci, bo mi się tak spodobało. Ruszył ostro ku Lipcom, błogi chłód go ogarnšł, rozłożyste drzewa tak przysłaniały drogę, że jeno œrodkiem widniał pas nieba, zaœ po ziemi skrzyła sięrozmigotana rzeka słońca. Bór był stary i wyniosły, dęby, sosny i brzozy tłoczyły się gęstš, pomieszanš ciżbš, a dołem tulił się do grubachnych pni drobny naród leszczyn, osik, jałowców i grabów, zaœ miejscami œwierkowe zagaje rozpychały się hardo, pnšc się chciwie ku słońcu. Na drodze jeszcze gęsto połyskiwały kałuże po wczorajszej burzy i walały się połamane wierzchoły i gałęzie, a kaj niekaj smukła drzewina, wyrwana z korzeniami zalegała w poprzek kiej trup. Cichuœko było, rzeŸwo i mroczno, pachniało pleœniš a grzybem, drzewa stojały bez ruchu jakby zapatrzone w niebo, a przez zwarte korony jeno gdzieniegdzie przedzierało się słońce, pełzajšc niby te złociste pajški po mchach,po czerwonych jagódkach, rozsypanych jak stężałe krople krwi, po trawach bladych. Antka tak rozebrał chłód i głęboki spokój lasu, że przysiadłszy kajœ pod drzewem zadrzemał się niechcšcy. Przebudził go dopiero koński tupot i parskanie, a dojrzawszy dziedzica jadšcego konno podszedł do niego. Przywitali się zwyczajnie, po sšsiedzku. -Ależ to piecze, co? -zagadał dziedzic głaszczšc niespokojnš klacz -A dopieka, za jaki tydzień trza będzie wychodzić z kosš. -Na Modlickiem kładš już żyto aż miło. -Tam piachy, ale latoœ wszędy żniwa rychlejsze. Dziedzic zapytał go o zebranie w kancelarii,a usłyszawszy wszystko, jak się odbywało, jaże oczy szeroko otworzył ze zdumienia. -I wyœcie się tak głoœno, otwarcie o polskšszkołę upominali? -Rzekłem, przeciek nie robię z gęby cholewy. -A żeœcie się to ważyli z tym wystšpić przynaczelniku, no, no! -W ustawie stoi o tym jak wół, to prawo miałem. -Ale skšd wam przyszło do głowy upominaćsię o polskš szkołę? -Skšd! Przecieœma Polaki, a nie Niemcy czy to jakie drugie. -Któż to was tak namówił? -pytał ciszej pochylajšc się ku niemu. -Dzieci też i bez nauczyciela przychodzš do rozumu -odrzekł wykrętnie. -Widzę, że Roch nie na próżno kręci się po wsiach -cišgnšł tak samo. -A wespół z panowym stryjaszkiem, jak mogš, tak naród nauczajš. Wtršcił z naciskiem, patrzšc mu bystro w oczy, dziedzic zakręcił się jakoœ niespokojnie, zagadujšc o czym innym, ale Antek z rozmysłem wracał do tej sprawy ido różnych chłopskich bolšczek, wyrzekajšc cięgiem na ciemnotę i opuszczenie, w jakim naród żyje. -A bo nikogo nie słuchajš! Wiem przecież, jak księża pracujš nad nimi, jak nawołujš do pracy, ale to wszystko groch na œcianę. -Hale, kazaniem tyle pomoże co umarłemu kadzidłem. -Więc czymże? Zmšdrzałeœ, widzę, w kryminale -rzucił z przekšsem, aż Antek poczerwieniał, łypnšł œlepiami, ale odrzekłspokojnie: -A zmšdrzałem, bo wiem, że wszystkiemu złemu winni panowie. -Duby smalone pleciesz, a cóż ci to złego zrobili? -A to, że za polskich czasów tyle jeno dbali o naród, żeby go batem popędzać i ciemiężyć, a sami se tak balowali, jaże i przebalowali cały naród, że tera wszystko trza zaczynać od poczštku, na nowo. Dziedzic, że to był prędki, ozgniewał się i krzyknšł: -A wara ci, chamie jeden, do tego, co panowie robili, pilnuj lepiej gnoju i wideł, rozumiesz! A język trzymaj za zębami, by ci go nie przycięli! Œwisnšł szpicrutš i pognał, jaże w klaczy zagrała wštroba. Antek zaœ poszedł w swojš stronę, a również zły i wzburzony. -Psie nasienie! -mamrotał gniewnie. -Jaœnie pany, psiekrwie! Jak mu było potrza chłopskiej łaski, to z każdym się bratał. Œcierwo! Sam niewart i wszy pieczonej, a drugich przezywa od chamów! -srożył się kopišc ze złoœci muchary stojšce mu na drodze. Już wychodził z lasu na topolowš, gdy naraz posłyszał jakby znajome głosy, rozejrzał się uważnie: pod krzyżem tuliła się w cieniu brzózek jakaœ bryka zakurzona, zaœ na kraju boru stał Jasio organistów z Jagusiš. Przetarł oczy, całkiem pewny, jako mu sięprzywidziało, ale nie, stojali zaledwie o kilkanaœcie kroków od niego, zapatrzeni w siebie i dziwnie rozeœmiani. Zdziwił się niemało nastawiajšc przy tym uszy, ale chociaż słyszał głosy, nie mógł jednak złożyć i wymiarkować ani jednego słowa. -Wracała z boru, on jechał i spotkali się -pomyœlał, ale w tym oczymgnieniu ukšsiło go cosik w serce, sposępniał i głuche, kolšce podejrzenie zatargało kajœ we wštpiach. -Nic drugiego, jeno się zmówili! -lecz dojrzawszy Jasiowe księże obleczenie i jego twarz takš jakšœ œwiętš, uspokoił się odetchnšwszy z niezmiernš ulgš, nie poredził se jeno wyrozumieć Jagusi, dlaczego się tak była wystroiła do boru? i ! 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żrPKc s› c t¨Qc uů+oc vh: czemu tak modrzały jej œlepie roziskrzone?czemu jej tak latały czerwone wargi, a biło od niej takš radoœciš? Obiegał jš wilczymi, głodnymi œlepiami, gdy wypinajšc się naprzód wzdętymi piersiami podawała króbkę, z której Jasio wybierał jagody, sam jadł i jej wtykał do ust... -Prawie ksišdz, a chce mu się zabawiać kiejdzieciak -szepnšł z politowaniem i wartko ruszył ku domowi miarkujšc sobie po słońcu, jako musiało już być kole podwieczorka. -Póki nie tknę tej zadry, póty i nie boli! -myœlał o Jagusi. -A jak to w niego łakomiepatrzała; dziw go nie zjadła. A niechta, a niechta... Próżno się jednak otrzšchał, zadra i tak dolegała mu do żywego. -A ode mnie to uciekaj kieby od tej zarazy. Juœci, nowe sitko na kołek, szczęœciem, coz Jasiem nic nie wskóra -rozjštrzał się coraz barzej -poniektóra to jak suka, poleciza każdym, kto zagwizda. Leciał prędko, ale nie poredził zgubić tych gorzkich wspominków, jacyœ ludzie go wymijali, ani spostrzegł kogo; uspokoił się dopiero pod wsiš, gdyż dojrzał organiœcinę siedzšcš nad rowem z pończochš w ręku, najmłodszy tarzał się przed niš w piasku, a stadko podskubanych gęsi szczypało trawę między topolami. -Aż tutaj pani zawędrowała z gęsiami? -przystanšł obcierajšc spotniałš twarz. -Wyszłam naprzeciw Jasia, tylko go patrzeć, jak nadjedzie. -Dyć ino co wyminšłem go pod lasem. -Jasia! to już jedzie? -zakrzyczała zrywajšc się na nogi. -Pilusie, pilu, pilu a gdzie, szkodniki, a gdzie? -wrzasnęła, bo gęsi jakoœ niespodzianie dopadły do żyta stojšcego nad drogš i wzieny je zajadle młócić. -Bryka stała pod figurš, zaœ on rozmawiał se z jakšœ kobietš. -Pewnie spotkał znajomš i pogadajš. To on tu zaraz nadjedzie. Poczciwa chłopczyna, on nawet obcego psa nie przepuœci bez pogłaskania. A któršż to spotkał? -Nie rozeznałem dobrze; ale zdało mi się, co Jagusię -a widzšc, że stara skrzywiła się jakoœ niechętnie, dorzucił ze znaczšcymprzeœmiechem: -Nie rozeznałem, bo zeszli mi z oczów kajœ w zagaje... pewnikiem przed goršcem... -Œwięci Pańscy! co też wam w głowie, Jasio zadawałby się z takš... -Taka dobra jak drugie, a może i lepsza! -rozgniewał się srodze. Organiœcina chybciej zaruchała drutami wpatrujšc się jakoœ pilnie w pończochę. -A żeby ci ozór odjęło, pleciuchu jeden -myœlała głęboko dotknięta -Jasio miałby z takš dziewš... prawie już ksišdz... -Ale się jej spomniały różne księżowskie historie i ogarnšł jš niepokój, poskrobała się drutempo głowie, postanawiajšc rozpytać się obszerniej, lecz Antka już nie było, natomiast na drodze od lasu podniósł się tuman kurzawy i toczył się ku niej coraz prędzej, a nie wyszło i Zdrowaœ, już Jasio œciskał jš z całej mocy i skamlał serdecznie: -Mamusiu kochana! Mamusiu! -Œwięci Pańscy! Ady mnie udusisz! Puœć, smoku, puœć! -i kiedy puœcił, sama wzięła go œciskać, całować a wodzić po nim rozkochanymi oczyma. -A to cię wychudzili, kruszyno! Takiœ blady, synaczku! Takiœ mizerny! -Rosoły na œwięconej wodzie nie pasš! -œmiał się pohuœtujšc brata, któren jaże piszczał z radoœci. -Nie bój się, już ja cię odpasę -szeptała gładzšc go pieœciwie po twarzy. -To jedŸmy, mamusiu, prędzej będziemy w domu -A gęsi? Œwięci Pańscy, znowu w szkodzie! Skoczył wyganiać, gdyż się były dorwały żyta łuskajšc kłosy aż miło, potem brata usadził w bryce i zapędzajšc przed sobš gęsi szedł œrodkiem drogi rozpowiadajšc o podróży. -Patrz no, jak się bęben umazał! -zauważyła wskazujšc na małego. -Dobrał się do moich jagód. Jedz, Stasiu, jedz! Spotkałem w lesie Jagusię, wracała zjagód i trochę mi usypała... -zrumienił się wstydliwie. -Właœnie przed chwilš mówił mi Boryna, żewas spotkał... -Nie widziałem go, musiał gdzieœ bokiem przechodzić. -Moje dziecko, na wsi ludzie widzš przez œciany nawet i to, czego wcale nie było! -wyrzekła z naciskiem, spuszczajšc oczy na rozmigotane druty. Jasio jakby nie zrozumiał, gdyż dojrzawszystado gołębi lecšce nisko nad zbożami, œmignšł za nimi kamieniem i zawołał wesoło: -Zaraz poznać po wypasionych brzuchach, że to proboszczowskie... -Cicho, Jasiu, jeszcze kto usłyszy! -skarciła go łagodnie, rozmarzajšc się myœleniem, jak to on zostanie kiedyœ proboszczem, a ona usiędzie przy nim na stare lata dożywać dni swoich w spokoju i szczęœliwoœci. -A kiedyż to Felek przyjedzie na wakacje? -To mama nie wie, że go aresztowali? -Œwięci Pańscy! Aresztowany! i cóż to zbroił? A zawsze mówiłam, a przepowiadałam, że Ÿle skończy! Taki łajdus, w sam raz było mu iœć na jakiego pisarka, ale młynarzom zachciało się zrobić z niego doktora! A tak się nim pysznili, tak nosy zadzierali, a teraz synek w kryminale, majš pociechę! -aż się trzęsłaz jakiejœ mœciwej radoœci. -Ależ to zupełnie co innego, siedzi w cytadeli. -W cytadeli, a to musi być coœ politycznego?-zniżyła głos. Jasio nie umiał odpowiedzieć czy też nie chciał, zaœ ona szepnęła trwożnie: -Moja kruszyno, tylko ty nie mieszaj się do niczego. -U nas nawet mówić nie wolno o takich rzeczach, zaraz by wypędzili. -A widzisz! Wypędziliby cię i nie zostałbyœ księdzem! Ady bym umarła ze wstydu i zgryzoty! Boże mój, zmiłuj się nad nami! -Niech się mama o mnie nie boi. -Przecież rozumiesz, jak harujemy i zabiegamy, aby chociaż wam było trochę lepiej. Sam wiesz, jak ciężko, tyle nas w domu, a przychody coraz mniejsze i żeby nie te trochę ziemi, to byœmy przy naszym proboszczu musieli nieraz głodem przymierać. Wiesz, proboszcz się teraz sam godzi z chłopami o œluby i pogrzeby, sam, słyszane to rzeczy! powiada, że ojciec z ludzi zdzierał! Jaki mi dobrodziej zcudzej kieszeni. -A bo naprawdę zdzierał! -wykrztusił nieœmiało. -Co ty! Na ojca będziesz powstawał? na rodzonego ojca! A jeœli zdzierał, to dla kogo? Przecież nie dla siebie, a tylko dla was, dla ciebie, na twojš naukę -zaskarżyła się boleœnie. Jasio zaczšł jš przepraszać, ale mu przerwało jakieœ jazgotliwe dzwonienie, płynšce gdzieœ od stawu. -Słyszy mama? pewnie ksišdz idzie do chorego z Panem Jezusem. -Prędzej to dzwoniš na pszczoły, żeby nie uciekły, musiały się wyroić na plebanii. Proboszcz więcej teraz pilnuje swojego byka i pasieki niŸli koœcioła. Dochodzili właœnie smętarza, gdy naraz sypnšł się na nich brzękliwy szum, że Jasioledwie zdšżył krzyknšć na furmana: -Pszczoły! trzymajcie konie, bo się spłoszš. Jakoż nad placem koœcielnym huczał ogromny rój, niósł się górš kieby rozbrzęczana chmura, kołował upatrujšc sposobnego miejsca, to zniżał się przepływajšc między drzewami, a za nim leciał ksišdz w portkach jeno i koszuli, bezkapelusza, zaziajany i nieustannie machajšcy kropidłem, zaœ Jambroż skradajšc się bokami, w cieniach, przydzwaniał zajadle i wrzeszczał; obiegli plac parę razy nie zwalniajšc ani na chwilę,gdyż pszczoły opadały coraz niżej, jakby zamierzajšc opaœć na który z domów, że już dzieci pierzchały spod œcian, ale naraz poderwały się Ÿdziebko i szły prosto na Jasiowš brykę; wrzasnęła organiœcina i zadarłszy kieckę na głowę przycupła kajœ w rowie, konie zaczęły się rwać, aż furman skoczył zakryć im œlepie, gęsi się rozleciały, a jeno Jasiu stał spokojnie z zadartš głowš, rój zakręcił z nagła tuż nad nim i poszedł prosto na dzwonnicę. -Wody! -ryknšł proboszcz puszczajšc się wcwał za nimi, dopadł z bliska i tak je skropił, że nie mogšc już ruchać przemiękłymi skrzydłami, zaczęły się osadzać w dzwonnicznym oknie. -Jambroż! drabina, sitko, a prędzej, bo ucieknš! Ruszaj się, kulasie! Jak się masz, Jasiu, zrób no ognia w trybularzu, trzeba je podkurzyć, to się uspokojš! -wrzeszczałzgoršczkowany, nie przestajšc skrapiać opadajšcego roju, a nie upłynęło i Zdrowaœ, drabina stała pod dzwonnicš, Jambroż przydzwaniał, Jasio dymił z trybularza niby z komina, zaœ ksišdz pišł się w górę i dosięgnšwszy pszczół gmerał między nimi wyszukujšc matki. -Jest! Chwała Bogu, już nie ucieknš! Podkurz, Jasiu, od spodu, bo się rozłażš! -rozkazywał zgarniajšc gołymi rękami pszczoły; nic się bowiem nie bojał, chociażobsiadły mu głowę i łaziły po twarzy, jenopogadujšc cosik do nich zbierał je do sitka i zbierał, gdyż rój był ogromny. -Uważać! burzš się, mogš cišć! -ostrzegał schodzšc z drabiny, otoczony całš chmarš wirujšcš nad nim z brzękiem i szumem, a zeszedłszy na ziemię poniósł sito przed sobš tak ważnie i uroczyœcie kieby tę monstrancję, Jasio go okadzał kołyszšc trybularzem, Jambroż dzwonił pokrapiajšc raz po raz i w takiej ano procesji walili do pasieki za plebaniš, kaj w osobnym zagrodzeniu stało kilkadziesišt uli rozbrzęczanych, jakby w każdym się roiło. A kiedy ksišdz zajšł się obsadzaniem pszczół, Jasio, dobrze już głodny i utrudzony, wysunšł się cichaczem do domu.Juœci, co ucieszyli się nim niezmiernie, a cotam było pisków, całowań i pytań, tego i nie wypowiedzieć, zaœ skoro przeszła pierwsza radoœć, usadzili go za stołem i dalejże znosić przeróżne smaki a podtykać,a molestować i zachęcać do jadła, jaże cały dom się trzšsł od wrzasków i bieganiny; gdyż wszyscy naraz pragnęli mu usłużyć i być jak najbliżej. Właœnie na taki rejwach wpadł zziajany Grzela, wójtów brat, rozpytujšc się niespokojnie, czy nie widzieli Rocha? Ale nikt go nie widział na oczy. -Nie mogę go nikaj naleŸć -wyrzekał frasobliwie i nie wdajšc się w rozmowy poleciał dalej szukać po chałupach, a zarazpo jego odejœciu zawołano Jasia na plebanię. Ocišgał się, zwłóczył, ale iœć musiał. Proboszcz czekał w ganku przy podwieczorku, wycałował go po ojcowsku iusadziwszy przy sobie rzekł wielce łaskawie: -Rad jestem, żeœ przyjechał, będę miał z kim odmawiać brewiarz! Ale wiesz, ile mam tegorocznych rojów? Piętnaœcie! A mocne, jak stare, już niektóre zarobiły miodem po ćwierć ula! Wyroiło się więcej, Ambrożemu kazałem pilnować pasieki, ale usnęła tršba,i pszczółki fiut... na bory i lasy. A jeden rójukradł mi młynarz! No, mówię ci, że ukradł! Uciekły na jego gruszę, zabrał jak swoje i ani chciał słuchać o oddaniu! Zły o byka, to mœci się na mnie, jak może, rabuœ jeden. Słyszałeœ to już o Felku? Te gałganyto tnš jak osy, a sio! -zajęczał opędzajšc się chusteczkš od much, padajacych mu cięgiem na łysinę. -Tylko tyle, że siedzi w cytadeli. -Żeby się choć na tym skończyło! Doigrał się, co? A mówiłem, a przekładałem, nie słuchał osieł jeden i ma teraz bal! Stary ryfa i bufon, ale Felka szkoda, zdolna szelma, po łacinie umie ekspedite, że i biskup lepiej nie potrafi. Cóż, kiedy we łbiepstro i dalejże wybierać się z motykš na słońce... A powiedziano: jakże to... aha! czego nie wolno, nie rusz, a co zakazane, obchodŸ z daleka. Pokorne cielę dwie matki ssie... tak... -cišgnšł ciszej i już coraz słabiej, opędzajšc się przed muchami. -Zapamiętaj to sobie, Jasiu! No, mówię, zapamiętaj! -zwiesił głowę zapadajšc w głęboki fotel, ale gdy Jasio powstał z krzesła, otworzył oczy i zamamrotał: -Zmęczyły mnie pszczółki! A przychodŸ wieczorami na brewiarz. Ale uważaj na siebie i nie spoufalaj się ż chłopami, bo ktosię zada z plewami, tego œwinie zjedzš! No,mówię, zjedzš i basta! -przysłonił łysinę chustkš i zachrapał już na dobre. SnadŸ tak samo myœlał organista, albowiemkiedy parobek wyprowadzał konie na pastwisko i Jasio skoczył na jednego, staryzakrzyczał: -ZleŸ mi zaraz! Nie pasuje, żeby ksišdz jeŸdził na oklep i zadawał się z pastuchami! Strasznie chciało mu się jechać, ale zlazł jak niepyszny i ponieważ mrok już zapadał,poszedł za ogrody odmówić wieczorne pacierze, ale mógł się to zebrać w sobie, kiedy jakaœ dzieuszyna piesneczka dzwoniłagdzieœ niedaleko i baby rajcowały w jakimœsadzie, że każde słowo leciało po rosie, i wrzeszczały dzieci kšpišce się w stawie, kajœ znów œmiechy się zatrzęsły, to ryki krów, to księże perliczki darły się przenikliwie i cała wieœ huczała przeróżnymi pogłosami niby ten ul rozbrzęczany, że cięgiem mu się myliło, a gdy nareszcie uchwycił wštek i przyklęknšwszy pod żytem wtopił rozmodlone oczy w to niebo rozgwiażdżone i poniósł duszę kajœ w zaœwiaty, buchnęły od wsi takie przeraŸliwe krzyki, lamenta i przeklinania, że poleciał ku domowi wystraszony wielce i niespokojny. Matka właœnie wyszła go wołać na kolację.-Co się tam stało? Bijš się czy co? -Józef Wachnik wrócił z kancelarii trochę pijany i pobił się ze swojš. Dawno się już babie należała porzšdna frycówka. Nie bój się, nic jej nie będzie. -Ależ krzyczy, jakby jš ze skóry obdzierał.-Zwyczajne babskie wrzaski, żeby jš prał kijem, toby była cicho! Odbije mu ona jutro za swoje, odbije! ChodŸ, kruszyno, bo kolacja przestygnie. Ledwie tknšł jadła i czujšc się wielce zdrożony, zaraz położył się spać. Ale rano,jak tylko słońce zaœwieciło, już był na nogach. Obleciał pole, przyniósł koniom koniczyny, podrażnił księże indory, jaże sięrozbulgotały, przywitał pieski, że dziw łańcuchów nie pozrywały z radoœci, sypnšł ziarna gołębiom, pomógł młodszemu wypędzać krowy, naršbał drzewa za Michała, spenetrował w sadzie dojrzewajšce małgorzatki, pofiglował ze Ÿrebakiem i był wszędy i wszystko witał całujšcymi oczami, jak przyjacioły serdeczne, jak braty rodzone, nawet te malwy osypane kwiatem, nawet te prosięta grzejšce się na słońcu, nawet pokrzywy i chwasty; przytajone pod płotami, aż matkabiegajšca za nim rozkochanymi spojrzeniamiszeptała z pobłażliwym uœmiechem: -Wariacie jeden! wariacie! A on snuł się i promieniał jako ten dzień lipcowy, jasny, rozeœmiany, rozsłoneczniony, wezbrany ciepłem i ogarniajšcy wszystek œwiat duszš miłujšcš, ale skoro zadzwoniła sygnaturka,rzucił wszystko i poleciał do koœcioła. Proboszcz wyszedł z wotywš, poprzedzał go Jasio w nowej komży, przybranej œwieżo czerwonymi wstęgami, organy zagrały przebieranš, hukliwš nutš, z chórupodniósł się grubachny głos, od którego zadrgały œwiatła, kilkanaœcie osób przyklękło przed ołtarzem -i zaczęło się nabożeństwo. Jasio, chociaż służył do mszy, a w przerwach żarliwie się modlił, jednak dostrzegł Jagusię klęczšcš nieco z boku i co podniósł głowę, to widział jej modre, błyszczšce oczy wlepione w siebie i jakiœ przytajony uœmiech na rozchylonych, czerwonych wargach. Zaraz po koœciele zabrał go ksišdz na plebanię i zasadził do pisania, że dopiero popołudniu wyrwał się na wieœ odwiedzać znajomków. Najpierw zaszedł do Kłębów, gdyż siedzielinajbliżej, przez dróżkę jeno, w chałupie jednak nie zastał nikogo, a tylko w sieniach, wywartych na przestrzał, cosik zaruszało się w kšcie, a jakiœ głos zachrypiał: -Dyć to ja, Jagata! -uniesła się rozkładajšcręce ze zdumienia -Jezu, pan Jasio! -Leżcie spokojnie. Chorzyœcie, co? -pytał troskliwie i przysunšwszy se pieniek przysiadł blisko, ledwie rozpoznajšc jej twarz wyschniętš kiej ziemia. -Jeno już Pańskiego miłosierdzia czekam -głos jej zabrzmiał uroczyœcie. -Cóż to wam jest? -A nic, œmierć se we mnie roœnie i na żniwoczeka Kłęby me ano przytuliły, bym se u nich pomarła, to pacierz mówię i wyglšdamcierpliwie onej godziny, kiej kostucha zapuka i powie: pódzi, duszo umęczona. -Czemuż do izby was nie przeniosš? -Hale, póki nie pora, to co ta bede im zabierała miejsce... i tak cielaka musiały zesieni wyprowadzić. Ale mi przyobiecały, że na tę ostatniš mojš godzinę to me przeniosšdo izby, na łóżko pod obrazy, i œwiecę mi zapalš... i księdza sprowadzš... a potem we œwišteczne szmaty me przyoblekš i pochowek sprawiš gospodarski. Juœci, dałam na wszystko... a ludzie poczciwe sieroty może nie ukrzywdzš. Niedługo przeciek bede im tu zawalać, nie... i przy œwiadkach mi przyobiecały, przy œwiadkach. -A nie przykrzy się wam samej? -głos mu nasiškł żałoœciš i łzami. -Całkiem mi dobrze, paniczku. A mało to œwiata dojrzę se przez drzwi? kto przejdzie drogš, kto gdziesik zagada, kto i zajrzy, kto nawet rzuci to poczciwe słowo,że jakbym se po wsi wędrowała. A pójdš wszystkie do roboty, to kokoszki pogrzebiš w œmieciach, gadzina pochrzška za œcianš, pieski zajrzš, wróble wpadnš do sieni, słońce Ÿdziebko poœwieci przed zachodem, a niekiej wisus jaki ciepnie pecynš i dzionekzleci, ani się człowiek spodzieje. A nocami też do mnie przychodzš, juœci... a niejedne...-Któż taki? kto? -zajrzał z bliska w jej iła do boru? i ! 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żwPąc x‰c yŠÖc z`,şc {;Q otwarte, a jakby niewidzšce oczy. -A te moje, co się im już dawno pomarło, ate powinowate i znajome. Prawdę mówię, paniczku, przychodzš... A kiedyœ -szeptała zuœmiechem nieopowiedzianego szczęœcia i słodyczy -to przyszła do mnie Panienka i powieda cichuœko: „Leż se, Jagato, Pan Jezus cię wynagrodzi!... ”Sama Częstochowska, zaraz poznałam... w koronie ano była, w płaszczu, a cała we złocie i koralach. Pogładziła me po głowie i rzekła: „Nie bój się, sieroto, gospodyniš se będziesz pierwszš na niebieskim dworze,paniš se będziesz, dziedziczkš... ” I tak se gaworzyła starucha kiej ta zasypiajšca ptaszka, zaœ Jasio przychylony nad niš słuchał i patrzał kieby w jakšœ nieodgadnionš głšb, kaj cosik tajnego bulgoce i gada, i błyska, i coœ takiego się dzieje, czego już zgoła człowieczy rozum nie rozbierze. Zrobiło mu się jakoœ strasznie, ale nie poredził się oderwać od tej kruszyny ludzkiej, od tego zetlałego ŸdŸbła, co drgajšc, kieby ten promień gasnšcy w mroku, jeszcze se œnił o dniach nowego żywota. Pierwszy raz w życiu tak zbliska zajrzał w człowieczš, nieubłaganš dolę, to i nie dziwota, że przejšł go luty strach, żałoœć œcisnęła duszę, łzy zatopiły oczy, współczujšca litoœć przygięła go do ziemi, a goršca, proszalna modlitwa sama się już rwała z warg roztrzęsionych. Stara przecknęła się i unoszšc głowę szepnęła w zachwycie: -Janioł przenajœwiętszy! księżyczek mój serdeczny! On zaœ potem długo stał pod jakšœ œcianš grzejšc się w słońcu i cieszšc oczy tym dniem jasnym i życiem, jakie wrzało dokoła. Bo i cóż, że tam jakaœ dusza człowiekowa skamlała w pazurach œmierci. Słońce nie przestało œwiecić, szumiały zboża, białe chmury przepływały wysoko, wysoko, dzieci bawiły się po drogach, rumieniły się po sadach jabłka dojrzewajšce, w kuŸni biły młoty, jaże rozlegało się na całš wieœ, ktoœ wóz rychtował, ktoœ kosę nakuwał sposobišc się do żniw, pachniał chleb œwieżo upieczony, rajcowały kobiety, chusty suszyły się po płotach, ruszali się po polach i obejœciach, jako dnia było, jak zawdy, gmerał się rój ludzki wœród trosk izabiegów ani nawet myœlšc, kto tam pierwszy stoczy się z brzega. Zaœby ta komu przyszło co z tego. Więc i Jasio prędko się otrzšsnšł ze smutku i poszedł na wieœ. Posiedział czas jakiœ przy Mateuszu, któren Stachowš chałupę wycišgał już do zrębu; postał nad stawem z Płoszkowš bielšcš płótno; odwiedził chorš Józkę; nasłuchał się wyrzekań wójtowej; przyjrzał się w kuŸni, jak kowal stalił kosy i nacinał ostrza sierpów; zajrzał i naogrody, kaj pracowało najwięcej dzieuch i kobiet, a wszędy wielce byli mu radzi, witajšc przyjacielsko i patrzšc na niego z niemałš dumš: boć lipeckie to było dziecko,więc jakby w krewieństwie ze wszystkimi. A dopiero na samym ostatku wstšpił do Dominikowej; stara siedziała przed domem iprzędła wełnę, dziwił się temu, gdyż oczy miała przewišzane. -Palcami zmacam i też wiem, jaka nitka, cienka czy ogrubnia -tłumaczyła i bardzo ucieszona z jego odwiedzin, zawołała na Jagusię zajętš kajœ w podwórzu. Przyleciała zaraz, nieco ino rozdziana, bo tylko we wełniaku i w koszuli, ale dojrzawszy Jasia przysłoniła piersi rękamii sczerwieniwszy się kiej wiœnia uciekła do chałupy. -Jaguœ, a wynieœ no mleka, to może pan Jasio się przechłodzi! Wyniesła pokrótce pełnš doinkę i garnuszek, przybrana już w chusteczkę na głowie, lecz tak jakoœ zesromana, że kiej wzięła nalewać mleko, ręce jej latały i bladła, to czerwieniła się na przemian, nie œmiejšc podnieœć oczów. I cały czas nie odezwała się do niego ani słowa i dopiero kiej poszedł, odprowadziłago na drogę, patrzšc za nim, póki jej z oczów nie zginšł. Niewypowiedzianie parło jš cosik za nim i tak strasznie ponosiło, że aby się nie dać pokusić, wpadła do sadu, chyciła się oburšcz jakiegoœ drzewa i przytulajšc się do niego stanęła bez tchu prawie i przytomnoœci, nakryta, niby płaszczem, gałęziami, zwisłymi od jabłek; stała z przywartymi powiekami, z uœmiechem zatajonym w kštach warg, pełna szczęœliwoœci, a zarazem lęku, i pełna jakowychœ łez słodkich i lubego dygotu, jakwtedy, kiej patrzała na niego przez okno, w tamtš noc wioœnianš. Ale i Jasia jakby cišgnęło za niš, bo chociażbezwolnie, a zaglšdał do nich niekiedy na krótkš chwilę i odchodził dziwnie rozradowany, a już co dnia widywał jš w koœciele, klęczała zawdy przez całš mszę, a tak wielce rozmodlona i jakby wniebowzięta, że spoglšdał na niš ze słodkim wzruszeniem, opowiadajšc kiedyœ ojej pobożnoœci: Matka tylko wzruszyła ramionami. -Ma za co przepraszać Pana Boga, ma... Jasio miał duszę czystš kieby ten najbielszy kwiat, to i nie zrozumiał przytyku, a że przychodziła do nich, że jš wszyscy w domu lubili, że widział, jaka była pobożna, tomu ani postało w głowie jakie niebšdŸ posšdzenie; zdziwił się tylko teraz, że od jego przyjazdu nie była jeszcze ani razu. -Właœnie posłałam po niš, bo mam dużo do prasowania -odrzekła matka. I przyszła wkrótce tak wystrojona, że Jasio aż się zdumiał. -Cóż to, idziecie na wesele? -A może przysłali do was z wódkš? -zapiszczała któraœ z dziewczyn. -Zaœby ta kto œmiał, dyć bym go przepędziła na cztery wiatry! -oœmiała się kraœniejšc kieby róża, że to wszyscy na nišpatrzeli. Stara zapędziła jš zaraz do prasowania, poleciały za niš organiœcianki wraz z Jasiem i tak się im wkrótce zrobiło wesoło, tak gruchali œmiechem z bele głupstwa i wrzeszczeli, jaże organiœcina musiała przykarcać: -Cichocie, sroki! Jasiu, idŸ lepiej do ogrodu,nie wypada ci tu suszyć zębów. To rad nierad wzišł ksišżkę i powlókł się jak zwykle w pole, i tam kajœ daleko za wsiš, na miedzach, pod gruszami, na granicznych kopcach, przesiadywał zagłębiony wczytaniu albo jeno se medytujšcy. Ale Jagusia dobrze już znała te samotne schroniska, dobrze wiedziała, kaj go szukać utęsknionymi oczami, kaj się nieœć do niego choćby jeno tš myœlš radosnš; kršżyła bowiem kole niego kieby ten motyl w kręgu œwiatła i kršżyć musiała, parło jšza nim niepowstrzymanie i wlekło tak nieprzeparcie, że się już dała bez pamięci na wolę tej jakiejœ lubej mocy, dała się jakby wodom spienionym, co jš ponosiły w jakoweœ wyœnione œwiaty szczęœliwoœci, dała się wszystkš duszš i sercem, ani nawet myœlšc, na jaki brzeg jš wyniesš ni na jakš dolę. I czy się póŸnš nocš kładła do snu, czy sięrankiem zrywała z poœcieli, to zawdy jednym pacierzem dygotało jej serce: -Obaczę go znowu! obaczę! A nieraz, kiedy klęczała przed ołtarzem i ksišdz wyszedł ze mszš, i zagrały przejmujšcš nutš organy, i wionęły kadzielne dymy, i roztrzęsły się goršce szepty pacierzy, i kiedy zapatrzyła się rozmodlonymi oczami w Jasia, któren biało przybrany, smukły, œliczny, ze złożonymi rękami snuł się w tych dymach i kolorach, jakie biły z okien, to się jej widziało, co żywy janioł zestšpił z obrazu i oto płynie ku niej ze słodkim przeœmiechem... idzie... że raje otwierały się w jej duszy, padała na twarz w proch, przywierajšc wargami do miejsc, kaj przeszły jego stopy, i porwana zachwyceniem, œpiewała wszystkšmocš człowieczej szczęœliwoœci: -Œwięty! Œwięty! Œwięty! A nieraz i msza się skończyła, i ludzie się porozchodzili, i Jambroż już w pustym koœciele przedzwaniał kluczami, a ona jeszcze klęczała, zapatrzona w puste po Jasiu miejsce, rozmodlona przenajœwiętszš cichoœciš upojenia, tš radoœciš nabrzmiałš do bólu, tymi jeno łzami, co jej same spływały z oczów, kiej ziarna pełne, ważkie i przeczyste. Że już dnie były dla niej jako te cišgłe œwięta, jako te uroczyste odpusty w nieustannej radoœci nabożeństwa, jakie się cięgiem odprawiało w jej, duszy, bo kiedy wyjrzała w pole, to dzwoniły jej tym samym dojrzałe kłosy, dzwoniła spieczonaziemia, dzwoniły sady przygięte pod ciężarem owoców, dzwoniły bory dalekie i te wędrujšce chmury, i ta przenajœwiętsza hostia słońca, wyniesiona nad œwiatem, a wszystko œpiewało wraz z jej duszš jeden niebosiężny hymn dziękczynienia i radoœci: -Œwięty! Œwięty! Œwięty! Hej, jaki to œwiat œliczny, kiej się nań patrzš rozmiłowane oczy! A jaki to człowiek mocen w onej œwiętej godzinie! Z Bogiem by się zmagał, œmierci by się nie dał, nawet doli by się przeciwił. Życie mu jednym weselem, a bratem choćbyi ten stwór najmarniejszy! Przed każdym dniem by klękał w podzięce, każdej nocy bybłogosławił i na każdym miejscu wszystek by się rozdawał między bliŸnie, a bogaczemostaje, a cięgiem mu jeszcze przybywa mocy, kochania i dni barzej cudnych. Œwiatami dusza się jego nosi, górnie we gwiazdy patrzy z bliska, nieba zuchwale sięga, o wiecznej œni szczęœliwoœci, bo się jej widzi, że nie ma już kresu ni zapory la jej mocy i ko- chania. Tak się to i Jagusi widziało w tę porę miłowania. Dnie szły zwyczajne, dnie znojnych przygotowań do żniw, a ona uwijała się przy robotach rozœpiewana niby skowronek,niestrudzenie radosna i weselnie rozkwitła,kieby ta róża w jej ogródku, kieby te malwy smukła i kieby ten kwiat na Bożym zagonie najœliczniejsza i tak cišgnšca oczy, tak wabišca jarzšcymi œlepiami, tak cięgiemrozeœmiana, że nawet starzy chodzili za nišoczami, zaœ parobcy zaczęli się znowu kole niej kręcić i wzdychajšcy wystawać pod jejchałupš, ale odprawiała każdego. -Żebyœ nawet wrosnšł w ziemię, to i tak niczego nie wystoisz -szydziła. -Z kużdego się już przeœmiewa! A harna kieby dziedziczka! -skarżyli się przy Mateuszu, który jeno westchnšł żałoœnie, gdyż nawet on tyla jeno wskórał, co mógł niekaj o zmierzchu pogadywać z Dominikowša patrzeć za Jagusiš zwijajšcš się po izbie i słuchać jej przeœpiewek. Patrzał też i nasłuchiwał tak goršco, że odchodził coraz chmurniejszy i coraz częœciej zaglšdał do karczmy, a potem w chałupie wyprawiał różne brewerie. Juœci, co już najbarzej dostawało się Teresce, że już chodziła ledwie żywa ze zgryzoty, toteż spotkawszy kiedyœ Jagusię odwróciła się odniej plecami i splunęła. Ale Jagusia, zapatrzona kajœ przed się, przeszła nawet jej nie widzšc. Tereska rozgniewana zwróciła się do dzieuch, pieršcych nad stawem. -Widziałyœcie, jak się to pawi! A to przejdzie i ani już spojrzy na kogo. -A wystrojona jakby na odpust. -Jakże, do samego połednia przesiaduje przy czesaniu. -I cięgiem se kupuje wstęgi a stroiki -dogadywały zawistnie, bo znów od jakiegoœ czasu, niech się jeno pokazała na wsi, chodziły za niš babie spojrzenia ostre kiej pazury i jadowite kieby żmije. Brały jšteż na ozory przy leda sposobnoœci, a nicowały, że niech Bóg broni, nie mogły jejbowiem darować, że się stroiła jak żadna iże była ponad wszystkie urodniejsza, żeby już nie spominać, co wyprawiała z chłopami. -Wynosi się nad drugie, jaże trudno œcierpieć! -I przystraja się kieby dziedziczka i skšd to na to bierze! -Cie, a za cóż to wójt ma u niej łaski? -Powiadajš, jako i Antek nie skšpi -przepowiadały se na ucho gospodynie zebrawszy się w opłotkach Płoszkowej. -Antek dba tyla o niš, co pies o pištš nogę -wtršciła Jagustynka -tam jest w przygodzie ktoœ drugi! -zaœmiała się tak domyœlnie, że jęły jš molestować na wszystkie œwiętoœci, ale się nie wygadała, jeno im w końcu rzekła : -Ja to plotów nie roznoszę. Macie oczy, to wypatrzcie same. Jakoż od tej chwili sto par œlepiów jeszcze zacieklej poszło na przeœpiegi trop w trop za Jagusiš, kiej te gończe za zajšczkiem. Ale Jagusia, chociaż na każdym kroku spotykała te przyczajone, stróżujšce œlepie, nie domyœlała się niczego; co jš tamzresztš obchodziło; kiej mogła w każdej porze obaczyć Jasia i topić się w jego oczach na œmierć. Na organistówkę zaglšdała prawie już co dnia i zawdy w takim czasie, gdy Jasio był w domu, że nieraz kiej zasiadał z bliska i kiej poczuła na sobie jego spojrzenie, to dziw nie omdlewała z luboœci, oblewał jš war, nogi się trzęsły i serce łomotało kieby młotem, zaœ indziej, gdy w drugim pokoju nauczał siostry, to jaże dech przytajała zasłuchana w jego głosie niby w tym słodkim dzwonieniu, aż organiœcina spostrzegła: -Co tak pilnie nasłuchujecie? -Bo pan Jasio tak prawi naucznie, że niczego nie poredzę wyrozumieć! -Chcielibyœcie! -zaœmiała się pobłażliwie. -Abo to w małych szkołach się uczy przyrzuciła z dumš, wdajšc się w szerokš pogawędkę o synu, lubiła jš bowiem i rada zapraszała, że to Jagusia chętna była do pomocy przy każdej robocie, a przy tym często gęsto i przynosiła co niebšdŸ; to gruszek, to jagódek, to nawet niekiej i osełkę œwieżego masła. Jagusia wysłuchiwała zawdy tych opowiadań z jednakš żarliwoœciš, lecz skoro Jasio ruszył się z domu, i ona œpieszyła się niby to do matki; strasznie bowiem lubiała naglšdać za nim z daleka i nieraz przyczajona we zbożu lub za jakimœ drzewem patrzała w niego długo i z takš tkliwoœciš, że nie mogła się powstrzymać od płaczu. Ale już najmilsze były la niej te krótkie, nagrzane, jasne noce, że kiej jeno matka zasnęła, wynosiła poœciel do sadu i leżšc na wznak, zapatrzona w niebo migocšce przez gałęzie, zapadała w jakieœ przenajsłodsze niezmierzonoœci marzenia. Upalne wiewy nocy muskały jš po twarzy, gwiazdy zaglšdały w oczy szeroko otwarte,nabrane zapachami głosy ciemnic, głosy pełne niepokojšcego żaru i luboœci, zadyszane szepty liœci, senne, urywane szmery stworzeń, jakby stłumione westchnienia, jakby wołania, idšce kajœ spod ziemi, jakby chichoty strwożone, lały się w niš dziwnš muzykš i przejmowały warem, dygotem, zapierały dech i prężyły w takich cišgotkach, że staczała się na chłodne, oroszone trawy, padajšc ciężko jak owoc dostały... i leżała bezwładnie wezbrana jakšœ œwiętš, rodnš mocš, niby te pola dojrzewajšce, niby te gałęzie owocem ciężarne, niby ten łan Ÿrałej pszenicy, gotów się dać sierpom, ptakom czy wichrom, bo już na każdš dolę zarównotęsknie czekajšcy. Takie to miała Jagusia te krótkie, nagrzane, jasne noce i takie to te skwarne,rozprażone dnie lipcowe, że mijały kieby sen słodki, cięgiem pragniony. Chodziła też jak we œnie, ledwie już miarkujšc, kiedy był dzień, a kiedy noc. Dominikowa czuła, że się z niš wyrabia cosik dziwnego, ale nie mogła wyrozumieć, więc tylko się radowała jej niespodzianej i żarliwej pobożnoœci. -Powiem ci, Jaguœ, że kto z Bogiem, z tym Bóg! -powtarzała z dobroœciš. Jagusia jeno się uœmiechała, pełna cichej, pokornej szczęœliwoœci a czekania. I któregoœ dnia całkiem niechcšcy natknęłasię na Jasia, siedzi ał pod kopcem granicznym z ksišżkš w ręku, nie mogła sięjuż cofnšć i stanęła przed nim, okryta rumieńcem i mocno zesromana. -Cóż wy tu robicie? Jškała się strwożona, czy aby się czego nie domyœla, -Siadajcie, widzę, żeœcie się zmęczyli. Wagowała się nie wiedzšc, co poczšć, pocišgnšł jš za rękę, że przysiadła pobok, œpiesznie chowajšc bose nogi pod wełniak. Ale i Jasio był zmieszany, rozglšdał się jakoœ bezradnie dokoła. Pusto było na polach, lipeckie dachy i sady wynosiły się ze zbóż jakoby wyspy dalekie,wiater Ÿdziebko przegarniał kłosami, pachniało rozgrzanš macierzankš i żytem, jakiœ ptak przeleciał nad nimi. -Strasznie dzisiaj goršco! -zauważył, aby jeno zaczšć. -I wczoraj przypiekało niezgorzej! -chycił jš za gardziel jakiœ radosny lęk, że ledwie mogła przemówić. -Lada dzień zacznš się żniwa. -Pewnie... juœci... -przytwierdzała wlepiajšcw niego ciężkie oczy. Uœmiechnšł się i spróbował mówić swobodnie, prawie żartem: -Jagusia to co dzień ładniejsza... -Kaj mi tam do ładnoœci! -stanęła w pšsach, pociemniałe oczy buchnęły płomieniami, a wargi zadrgały w przytajonym przeœmiechu radoœci. -I naprawdę Jagusia nie chce iœć za mšż? -Ani mi się œni, abo mi to Ÿle samej! -I żaden się wam nie podoba, co? -nabierałcoraz więcej œmiałoœci. -Żaden, nie żaden! -trzęsła głowš patrzšc w niego rozmarzonymi słodko oczami, nachylił się i zajrzał głęboko w te modre przepaœcie; modlitwę miała w spojrzeniu, najgłębszš i najsłodszš, i najdufniejszš, żarliwy krzyk serca rwšcy się w czas Podniesienia. Dusza się w niej trzepotała kiej te skry słońca nad polami, kiej ptak rozœpiewany wysoko nad ziemiš. Cofnšł się jakoœ dziwnie niespokojnie, przetarł oczy i wstał. -Muszę już iœć do domu! -skinšł głowš na pożegnanie i poszedł szerokš miedzš ku wsia do boru? i ! 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż|PÇ c }! ~8š c €ń c €+~ c 8ä1 czytajšc kiej niekiej ksišżkę, to błšdzšc oczami, ale w jakiœ czas obejrzał się i przystanšł. Jagusia szła za nim o parę kroków. -Bo i mnie tędy najbliżej -tłumaczyła się jakoœ spłoszona -To pójdŸmy razem -mruknšł, nie bardzo rad z towarzystwa, wlepił oczy w ksišżkę iz wolna idšc czytał se półgłosem. -O czym to napisane? -spytała lękliwie, zazierajšc w karty. -Jak chcecie, to wam trochę poczytam. Że akuratnie niedaleczko miedzy stało rozłożyste drzewo, to przysiadł w cieniu i zaczšł czytać, Jagusia kucnęła naprzeciw iwsparłszy brodę na pięœci zasłuchała się całš duszš, nie spuszczajšc z niego oczów.-Jakże się wam podoba? -rzucił po chwili, unoszšc głowę. Sczerwieniła się i uciekajšc z oczami bšknęła wstydliwie: -Bo ja wiem... To nie o królach historia, co?Jeno się skrzywił i wzišł znowu czytać, ale już wolno, wyraŸnie i słowo po słowie: o polach i zbożach czytał, o jakimœ dworze, stojšcym we brzozowym gaju, jakby o dziedzicowym synu, któren do dom wrócił, i o dworskiej panience, co siedziała se z dziećmi na ogrodzie... A wszyćko było utrafione do wiersza, rychtyk kieby w tych pobożnych œpiewaniach, jakby je kto wypominał z ambony, że nieraz chciało się jej westchnšć, przeżegnać i zapłakać, tak szło do serca. Ale strasznie goršco było w tym zaciszu, kaj siedzieli, kręgiem stała gęsta œciana żyta przepleciona modrakiem, wyczkš i pachnšcym powojem, że ani jeden powiew nie przechładzał, a jeno w tej upalnej cichoœci sypał się niekiedy chrzęst obwisłych kłosów, czasem wróble zaćwierkały wœród gałęzi, bzyknęła przelatujšca pszczoła i dzwonił Jasiowy głos, wezbrany dziwnš słodyczš, lecz Jagusia, chociaż wpatrzona była w niego jakby w ten obraz najœliczniejszy i nie straciła ani jednego słowa, kiwnęła się raz i drugi, bo jš rozbierało goršco i morzył œpik, że ledwie już mogła wytrzymać. Na szczęœcie, przerwał czytanie i zajrzał jej głęboko w oczy. -Prawda, jakie œliczne, co? -Juœci, co œlicznoœci... jakbym tego kazania słuchała. Jaże oczy mu rozbłysły, a na twarz wystšpiły kolory, gdy zaczšł rozpowiadać, czytajšc raz jeszcze te miejsca, kaj było opolach i lasach, ale mu przerwała: -Przeciek i dziecko wie, co w borach rosnš drzewa, w rzekach jest woda i siejš na polach, to po co ta drukować o tym wszyćkim?... Jasio aż się cofnšł ze zdumienia. -Mnie to się jeno spodobajš takie historie o królach, o smokach albo i o strachach, co to jak się o nich słucha, to jaże mrówki człowieka obłażš i jakby zarzewia nasuł do piersi. Jak Rocho nieraz powiedajš takie historie, to bym go słuchała dzień i noc. A czy pan Jasio ma o tym ksišżki? -A któż by czytał takie bajdy! -buchnšł wzgardliwie, głęboko zgorszony. -Bajdy! Hale, przeciek Rocho czytał o tym i z drukowanego. -Głupstwa wam czytał i same cygaństwa! -Jakże, to by se ino la cygaństwa umyœlali takie cudeńka?... -A tak, wszystko bajki a zmyœlenia. -To nieprawda i o południcach, i o smokach? -pytała coraz żałoœniej. -Nieprawda, mówię wam przecież! -odpowiadał zniecierpliwiony. -To i o tym też nieprawda, jak to Pan Jezuswędrował ze œwiętym Piotrem, co?... Nie zdšżył odrzec, bo nagle jakby wyrosłaspod ziemi Kozłowa i stajšc przy nich patrzała naœmiechliwymi œlepiami. -A to pana Jasia szukajš po całej wsi -rzekła słodziuœko. -Cóż się tam stało? -Jaże trzy bryki ziandarów przyjechało na plebanię. Zerwał się niespokojnie i poleciał prawie wdyrdy. Jagusia też poszła ku wsi, ale dziwnie czegoœ markotna. -Pewnikiem przerwałam waju pacierze, co?-syknęła Kozłowa idšc pobok. -Zaœby ta pacierze! Czytał mi z ksišżki takie historie, ułożone do wiersza. -Cie... a ja miarkowałam całkiem co drugiego. Organiœcina pchnęła me go szukać... lecę w tę stronę, rozglšdam się... pusto... tknęło me cosik, bych zajrzeć pod gruszkę... patrzę... siedzš se jakieœ turkaweczki... gaworzš... Juœci, miejsce sposobne... z dala od ludzkich oczów... juœci... -Żeby wam ten paskudny ozór pokręciło -buchnęła wyrywajšc się naprzód. -I będzie cie miał kto rozgrzeszyć! -krzyknęła za niš uršgliwie. ROZDZIAŁ 10 Jagusia zaraz na wstępie pomiarkowała, żena wsi dzieje się cosik ważnego, psy jakoœ zajadlej naszczekiwały w obejœciach, dziecikryły się po sadach wyzierajšc jeno zza drzew i płotów, ludzie już œcišgali z pól, chociaż słońce było jeszcze wysoko, gdzieœ znów zbierały się rajcujšce cicho kobiety, a na wszystkich twarzach widniał srogi niepokój i wszystkie oczy pełne były lęku i oczekiwań. -Co się to wyrabia? -spytała Balcerkówny, wyglšdajšcej zza węgła. -Nie wiem, toć pono wojsko idzie od boru. -Jezus, Maria! wojsko! -nogi się pod niš ugięły ze strachu. -A Kłębiak co ino mówił, że kozaki cišgnš od Woli -dorzuciła lecšca kajœ Pryczkówna. Jagusia przyœpieszyła kroku, w niemałej już trwodze dopadajšc chałupy, matka siedziała w progu z kšdzielš, a przy niej parę rozgadanych kobiet. -Widziałam jak was, siedzš w ganku, a starsze u proboszcza na pokojach. -A po wójta posłali Michała organistów. -Po wójta! Moiœciewy, to nie przelewki. Ho, ho, wyjdš z tego historie, wyjdš... -A może jeno przyjechały œcišgać podatki. -Hale, to by jaże w tyla narodu przyjeżdżały, co? Musi być co drugiego. -Pewnie, ale nic dobrego z tego nie wyjdzie,obaczycie, spomnicie moje słowa. -To ja wam rzeknę, po co przyjechały -zaczęła Jagustynka przystępujšc do nich. Zbiły się w kupę i kiej gęsi powycišgały szyje nasłuchujšc z chciwoœciš. -A to będš was zapisywały do wojska -zaœmiała się skrzekliwie, ale żadna nie zawtórzyła, tylko Dominikowa rzekła z przekšsem: -Cięgiem się was trzymajš psie figle. -A bo z igły robita widły! Wszystkie dziw zębów nie pogubiš ze strachu, a każda by rada jakiej przygodzie. Wielka mi rzecz ziandary. Płoszkowa wtoczyła swój spaœny kałdun wopłotki i dalejże rozpowiadać, jak to jš zaraz cosik tknęło, kiej dojrzała bryki, jakto... -Cichojta! Ano Grzela z wójtem lecš na plebanię. Poniesły oczy na drugš stronę stawu, przeprowadzajšc idšcych. -Cie, to i Grzelę wołajš. Ale nie zgadły, bo Grzela puœcił brata naprzód, a sam obejrzał bryki, stojšce przed plebaniš, wypytał furmanów, przyjrzał się żandarmom siedzšcym w ganku i jakoœ mocno zaniepokojony poleciał do Mateusza zajętego przy Stachowej chałupie; właœnie był siedział okrakiem nazrębie zacinajšc łuzy la osadzenia krokwi. -Nie odjechały jeszcze? -pytał nie przestajšc ršbać. -A nie, to jeno bieda, że nie wiada, po co przyjechały. -I w tym się cosik tai niedobrego! -zajškał stary Bylica. -A może o zebranie! Naczelnik się wygrażał, a strażniki już się tu i owdzie przewiadywały, kto Lipce buntuje -rzekł Mateusz zesuwajšc się na ziemię. -To by rychtyk wypadało, że przyjechały po mnie! -szepnšł Grzela rozglšdajšc się niespokojnie, przybladł i ciężko robił piersiami. -A mnie się widzi, co prędzej by po Rocha! -zauważył Stacho. -Prawda, przeciek się już o niego przepytywali! Że mi to nawet w myœlach niepostało! - odetchnšł z ulgš, lecz srodze zatroskany o niego, rzekł smutnie: -Ani chybi; że jeœli majš kogo wzišć, to tylko Rocha! -Jakże, możemy go to dać, co? Rodzonego ojca, co? -krzyczał Mateusz. -Hale, nie sposób się im przeciwić, ani mowy o tym... -Niechby się kaj schował, trza go przestrzec, juœci... jškał Bylica. -A może to co drugiego, może to z wójtem sprawa -wtršcił nieœmiało Stacho. -Na wszelki przypadek lecę go przestrzec! -zawołał Grzela i buchnšł we zboża, przebierajšc się ogrodami do Borynów. Antek siedział w ganku nakuwajšc sierpy nakowadełku i porwał się strwożony, dowiedziawszy się, o co idzie. -Właœnie, co jeno przyszli. Rochu, a chodŸcie no do nas! -krzyknšł. -Co się stało? -pytał stary wyœciubiajšc głowę przez okno, ale nim mu rzekli, przyleciał srodze zaziajany Michał organistów. -Wiecie, a to do was, Antoni, walš żandarmy! Już sš nad stawem... -To po mnie! -jęknšł Rocho zwieszajšc smutnie głowę. -Jezus, Maria! -krzyknęła Hanka stajšc w progu i uderzyła w płacz. -Cicho! Trza zaradzić jakoœ -szeptał Antek tężšc myœlš. -Skrzyknę wieœ i nie damy was, Rochu! -srożył się Michał, wyłamujšc sielnš gałšŸi groŸnie toczšc oczami. -Nie bajdurz! Rochu, za bróg i w żyta, prędzej ino! Przywarujcie kaj w bruŸdzie, póki was nie zawołam. A chybko, bych nie nadeszli... Rocho zakręcił się po izbie, cisnšł jakieœ papiery Józce leżšcej na łóżku i zaszeptał:-Schowaj pod siebie, a nie wydaj! I jak był, bez czapki a kapoty, rzucił się w sad i przepadł jak kamień we wodzie, żejeno kajœ za brogiem zaruchało się żyto. -OdejdŸ, Grzela! Hanka, do swojej roboty! Uciekaj, Michał, i ani mru-mru! -rozkazywał Antek zasiadajšc do przerwanej roboty i jšł znowu nacinać sierp tak równiuœko i spokojnie jak przódzi,tylko że co trochę podnosił ostrze pod œwiatło, a strzygł œlepiami na wszystkie strony, gdyż naszczekiwania psów były coraz bliższe, i wnet rozległy się ciężkie stšpania, brzęki pałaszów i rozmowy... Zatłukło mu serce i zadygotały ręce, ale cišł równo, akuratnie, raz za razem, nie odrywajšc oczów, aż dopiero kiej przed nim stanęli. -Rocho doma? -pytał wójt, wielce zalękniony. Antek obrzucił spojrzeniem całš kupę i odrzekł wolno: -Musi być na wsi, bo nie widziałem go od rana. -Otworzyć! -rozkazał grzmišco jakiœ starszy. -Przeciek wywarte! -odburknšł Antek dŸwigajšc się z ławy. Urzędnik wraz z żandarmami wszedł do chałupy, zaœ strażnicy rozlecieli się pilnować sadu i obejœcia. Na drodze zebrało się już z pół wsi, przyglšdajšc się w milczeniu, jak przetrzšsali dom kieby kopę siana. Antek musiał im wszystko pokazywać i otwierać, a Hanka siedziała pod oknem z dzieckiem przy piersi. Juœci, co szukali na darmo, ale tak penetrowali wszędy nie przepuszczajšc zgoła niczemu, że nawet któryœ zajrzał pod łóżka. -A siedzi tam i właœnie czeka na waju! -mruknęła. Starszy dojrzał na stole jakieœ ksišżeczki przyciœnięte Pasyjkš, skoczył do nich kiej ryœ i jšł je pilnie przeglšdać. -Skšd je macie? -Musi być, co Rocho je położył, to se i leżš. -Borynowa niegramotna! -tłumaczył wójt. -Kto z was umie czytać? -A żadne, tak nas uczyli we szkole, że tera nikto nie rozbierze nawet na ksišżce do nabożeństwa! -odpowiedział Antek. Starszy oddał ksišżeczki drugiemu i ruszyłna drugš stronę domu. -Cóż to, chora? -podszedł nieco do Józki. -A juœci, już od paru niedziel leży na ospę. Urzędnik œpiesznie cofnšł się do sieni. -To w tej izbie mieszkał? -wypytywał wójta. -I w tej, i kaj mu popadło, zwyczajnie jak dziad. Przejrzeli wszystkie kšty, szukajšc nawet za obrazami, Józka chodziła za nimi rozpalonymi oczami, a tak rozdygotana ze strachu, że gdy któryœ zbliżył się do niej, zaskrzeczała nieprzytomnie: -Schowałam go pewnie pod siebie, co? Szukajcie!... A kiedy skończyli, Antek przystšpił do starszego i kłaniajšc mu się w pas zapytałpokornym głosem: -Dopraszam się, czy to Rocho zrobił jakie złodziejstwo?... Urzędnik zajrzał mu jakoœ z bliska w twarzi rzekł z naciskiem: -A wyda się, że go ukrywasz, to już razem powędrujecie, słyszysz!... -Dyć słyszę; jeno nie poredzę wymiarkować, o co sprawa! -podrapał się frasobliwie, urzędnik spojrzał ostro i poniósł się na wieœ. Chodzili jeszcze po różnych chałupach, zaglšdali tu i owdzie, przepytujšc, kogo się jeno dało, że już słońce zaszło i drogi zapchały się stadami pędzonymi z pastwisk,gdy odjechali nic nie wskórawszy. Wieœ odetchnęła i naraz przemówili wszyscy, każden bowiem rozpowiadał, jak,to szukali u Kłębów, jak u Grzeli, jak u Mateusza, i każden widział najlepiej, i najmniej się bojał, i najbarzej im dopiekał.Jaż Antek, kiedy już ostali sami, rzekł cicho do Hanki: -Sprawa widzę taka, co już nie sposób trzymać go w chałupie. -Jakże, wypędzisz go! taki œwięty człowiek,taki dobrodziej! -A żeby to wciórnoœci! -zaklšł, nie wiedzšc już, co poczšć, szczęœciem, iż pokrótce przyleciał Grzela z Mateuszem i żeby cosik pewnego uradzić, zamknęli się w stodole, gdyż do chałupy cięgiem ktoœ wpadał na wywiady. Mrok już do cna przysłonił œwiat, Hanka podoiła krowy i Pietrek przyjechał z boru, kiej dopiero wyszli; Antek wzišł zaraz rychtować brykę, zaœ Grzela z Mateuszem, la zamydlenia oczów, poszli szukać Rocha po chałupach. Dziwowali się temu, boć każden byłby przysišgł, jako siedzi schowany kajœ u Boryny. -Zaraz po obiedzie gdziesik się zapodział i ani słychu! -rozgłaszali przyjaciele. -Ma szczęœcie, już by se ano w dybkach wędrował! I w mig się rozniesło, jak chcieli, że Rochajuż od południa nie ma we wsi. -Przewšchał i zwiał, kaj pieprz roœnie! -pogadywali radzi. -Niech jeno nie powraca więcej, nic ta po nim! -rzekł stary Płoszka. -Przeszkadza wama? A może was ukrzywdził, co? -zawarczał Mateusz. -A mało to narobił mštu? Mało to was nabuntował? Jeszczek przez niego cała wieœ ucierpi... -To go złapcie i wydajcie! -Żebyœta mieli rozum, to by go już dawno mieli... Sklšł go Mateusz i chciał pobić, ledwie ich rozdzielili, więc jeno mu nawytrzšchał pięœciš, nasobaczył i odszedł, a że już było do cna pociemniało na œwiecie, to i naród porozchodził się po chałupach. Na to właœnie czekał Antek, bo skoro jeno drogi opustoszały i ludzie zasiedli przed wieczerzami, a po wsi rozwiały się zapachy smażonej słoniny, skrzyboty łyżeki ciche pogwary przy miskach, przyprowadził Rocha na Józinš stronę, nie pozwalajšc rozniecać ognia. Stary przegryzł naprędce coœ niecoœ, pozbierał, co miał swojego, i jšł się żegnać z kobietami. Hanka padła mu do nóg,a Józka buchnęła skomlšcym, rzewliwym płaczem. -Zostańcie z Bogiem, może się jeszcze zobaczymy! -szeptał łzawo, przyciskajšc je do piersi a całujšc po głowinach kiej tenociec rodzony, ale że Antek przynaglał, to pobłogosławiwszy jeszcze dzieciom i domowi przeżegnał się i ruszył da przełazu pod bróg. -Konie zaczekajš u Szymka na Podlesiu, a Mateusz was powiezie. -Muszę jeszcze zajrzeć do kogoœ na wsi... Gdzie się spotkamy?... -Przy figurze pod borem, zarno tam pocišgniemy... -A dobrze, bo z Grzelš mam jeszcze dużo do pomówienia. I przepadł w mrokach, że nawet kroków nie było słychać. Antek zaprzšgł konie, włożył w brykę jakšœ ćwiartkę żyta i worek ziemniaków, pogadał cosik długo z Witkiem na stronie i rzekł głoœno: -Witek, zaprowadŸ konie do Szymka na Podlesie i wracaj! Rozumiesz? Chłopak jeno błysnšł œlepiami, dorwał się koni i ruszył z kopyta tak ostro, jaże Antekza nim krzyknšł: -Wolniej, bo mi, jucho, szkapy zmordujesz! Tymczasem zaœ Rocho przebrał się chyłkiem do Dominikowej, kaj miał jakieœ rzeczy, i zamknšł się w alkierzu. Jędrzych pilnował na drodze, Jagusia cięgiem wyzierała w opłotki, a stara siedzšc w izbie nasłuchiwała niespokojnie. Wyszło dobre parę pacierzów, nim wyszedł, pogadał jeszcze na stronie z Dominikowš i zarzuciwszy toboł na plecy chciał iœć, ale Jagusia naparła się ponieœć za nim choćby do boru. Nie sprzeciwiał się temu i pożegnawszy starš ruszyli przez sad na pola. Szli miedzami z wolna, ostrożnie i w milczeniu. Noc była widna i sielnie roziskrzona gwiazdami, poœpione ziemie leżały w cichoœciach, tylko kajœ na wsi ujadał pies...Dosięgali już borów, gdy Rocho przystanšł iwzišł jš za rękę. -Jaguœ! -szepnšł dobrotliwie -posłuchaj mnie uważnie. Słuchała pilnie, rozdygotana jakimœ złym przeczuciem. Prawił kieby ksišdz na spowiedzi, wypominajšc jej Antka, wójta i już najbarzej Jasia! Prosił i zaklinał na wszystkie œwiętoœci, by się opamiętała i zaczęła żyć inaczej! Odwróciła zesromanš twarz, oblały jš palšce ognie wstydu, a serce spięło się mękš, ale kiej spomniał Jasia, podniesła hardo głowę. -A cóż to złego z nim wyrabiam, co? Jšł wywodzić po swojemu, a przedstawiać łagodnie, na jakie to pokusy się dajš i do jakiego to grzechu i zgorszenia może ich zły doprowadzić... Nie słuchała, wzdychajšc jeno i niesšc się myœlami do Jasia, że już same wargi lœnišce i nabrane krwiš szeptały słodko, goršco i zapamiętale: -Jasiu! Jasiu! -A rozjarzone oczy rwały się gdziesik kieby pt aki radoœnie rozœpiewane ikršżyły nad jego głowš najmilejszš... -Dyć bym poszła za nim we wszystek œwiat!-wyrwało się jej bezwolnie, że Rocho zadrżał, spojrzał w jej oczy szeroko oru? i ! 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż‚Pc ƒbj C „Ěf c €…2%á c †3? V ‡R?) otwarte i zamilkł. Na skraju boru pod krzyżem zabielały jakby kapoty. -Kto tam? -wstrzymał się niespokojnie. -Jesteœma! Swoi! -Nogi mi się już plšczš, że odpocznę nieco -rzekł rozsiadajšc między nimi. Jagusia zwaliła toboł i przysiadła nieco z boku, pod krzyżem, w głębokim cieniu brzóz. -Żebyœcie ino nie mieli jakich nowych kłopotów... -I... gorsze, że ano idziecie już od nas! -powiedział Antek. -Być może, iż kiedyœ powrócę, być może!... -Psiekrwie, żeby człowieka gonić jak tego psa zepsutego! -buchnšł Mateusz. -I za co, mój Boże, za co? -jęknšł Grzela. -Że chcę prawdy i sprawiedliwoœci la narodu! -ozwał się uroczyœcie -Każdemu jest na œwiecie Ÿle, ale już najgorzej sprawiedliwemu. -Nie martw się, Grzela, przemieni się jeszcze na dobre, przemieni... -Tak se i miarkuję, bo ciężko by pomyœleć, że wszystkie zabiegi na darmo. -Czekaj tatka latka, jak kobyłę wilcy zjedzš! -westchnšł Antek, wpatrzony w cienie, kaj mu bielała Jagusina gębusia. -Powiadam wam, że kto chwasty wyrywa i posiewa dobrym ziarnem, ten zbierał będzie w czas żniwny! -A jak nie obrodzi? Przeciek i to się przygodzi, nie? -Tak, ale każdy sieje z wiarš, że w dwójnasób mu zaplonuje. -Juœci, chciałby się to kto mozolić na darmo! Zadumali się głęboko nad tymi rzeczami. Wiater powiał, zaszeleœciły nad nimi brzozy, zaszumiał głucho bór i polami poszedł chrzęstliwy szmer zbóż. Księżyc wypłynšł i leciał po niebie, jakby ulicš białych chmur postożonych rzędami, drzewa rzuciły cienie przesiane œwiatłem, lelki cichym, krętym lotem przewijały się nad ich głowami, a jakiœ smutek przejmował serca. Jagusia zapłakała cichuœko, nie wiadomo laczego. -Co ci to, co? -pytał dobrotliwie Rocho gładzšc jš po głowie. -A bo to wiem, markotno mi jakoœ... Ale i wszystkim było markotno i jakaœ żałoœć rozpierała dusze, że siedzieli osowiali, powiędłymi oczami ogarniajšc Rocha, któren się im teraz widział kiej ten œwięty Pański. Siedział pod krzyżem, z którego ciężko obwisły Chrystus jakby błogosławił okrwawionymi ręcami jego siwej, umęczonej głowie, on zaœ jšł mówićgłosem pełnym dufnoœci: -A o mnie się nie trwóżcie, kruszynam tylko, jedno ŸdŸbło z bujnego pola, wezmš mię i zagubiš, to i cóż, kiedy takich zostanie jeszcze wiela i każden tak samo gotów dać żywot dla sprawy... A przyjdzie pora, że jawi się ich tysišce, przyjdš z miast, przyjdš z chałup, przyjdš ze dworów i tym cišgiem nieprzerwanym położš głowy swoje, dadzš krew swojš i padnš jeden za drugim, stożšc się jak te kamienie, aż póki się z nich nie wyniesie ówœwięty, utęskniony Koœciół... A mówię wam, że stanie i trwał będzie po wiek wieków, i już go żadna zła moc nie przezwycięży, bo wyroœnie z ochfiarnej krwie i miłowania... I opowiadał szeroko, jak to ni jedna kroplakrwi, ni łza jedna, ni żaden wysiłek nie przepada na darmo, jak to cišgiem, kieby tezboża na ziemi nawożonej, rodzš się nowe brońce, nowe siły, nowe ochfiary, aż nadejdzie ów dzień œwięty, dzień zmartwychwstania, dzień prawdy i sprawiedliwoœci la całego narodu... Mówił goršco, a chwilami tak górnie, że niesposób było wyrozumieć wszystkiego, ale przejšł ich œwięty ogień, serca sprężyły się uniesieniem i takš wiarš, mocš i pragnieniem, jaże Antek zawołał: -Jezu... prowadŸcie jeno... a choćby na œmierć pódę, pódę... -Wszystkie pójdziemy, a co stanie na zawadzie -stratujem! -A kto się nam sprzeciwi, kto nas przemoże? Niech jeno sprobuje... Wybuchnęli jeden po drugim, a coraz zapamiętalej, aż musiał ich przyciszać i przysunšwszy się jeszcze bliżej zaczšł nauczać, jaki to będzie ów dzi eń upragniony i co im trzeba robić, aby go przyœpieszyć... Mówił tak ważkie i zgoła niespodziane rzeczy, że słuchali z zapartym tchem, z trwogš i radoœciš zarazem, przyjmujšc każde jego słowo z dreszczem wiary serdecznej, jako by tę komunię przenajœwiętszš... Niebo im bowiem otwierał, raje pokazywał, że dusze im poklękały w zachwyceniu, oczy widziały cudnoœci niewypowiedziane, a serca się pasły janielskim, przesłodkim œpiewaniem nadziei... -We waszej to mocy, aby się tak stało! -zakończył niemało już utrudzony. Księżyc schował się za chmurę, poszarzało niebo i zmętniały pola, bór cosik zagadał z cicha i trwożnie zachrzęœciły zboża, i kajœ od wsi dalekich niesły się psie naszczekiwania, onizaœ siedzieli niemi, dziwnie cisi, jeszcze zasłuchani a jakby opici jego słowami i takjakoœ uroczyœci jakby po wielkiej przysiędze. -Czas mi już odejœć! -rzekł powstajšc i brał każdego w ramiona, œciskał i całowałna pożegnanie. Dziw się nie popłakali z żalu,on zaœ przyklęknšł, odmówił krótkš modlitwę i padł na twarz, i zapłakał obejmujšc ziemię rękami kieby tę mać żegnanš na zawsze. Jagusia jaże się zaniesła szlochaniem, chłopy ukradkiem wycierali oczy. I zaraz się rozeszli. Do wsi wracał tylko Antek z Jagusiš, tamci zaœ przepadli kajœ pod borem. -A nie mówże przed nikim o tym, coœ słyszała! -rzekł po długiej chwili. -Czy to ja latam z nowinami po chałupach! -warknęła gniewnie. -A już niech Bóg broni, żeby się wójt dowiedział -upominał surowo. Nie odrzekła, przyœpieszajšc jeno kroku, ale nie dał się wyprzedzić, trzymał się pobok zazierajšc raz po raz w jej twarz zapłakanš i gniewnš... Księżyc znowu zaœwiecił i wisiał prosto nad drogš, że szli jakoby tš srebrzystš miedzš obrzeżonš pokrętnymi cieniami drzew, naraz zadrgało mu serce, tęsknica wycišgnęła nienasycone ramiona, przysunšłsię Ÿdziebko, bliżej, tak blisko, że jeno sięgnšć rękš i przycišgnšć jš do siebie, ale nie sięgnšł, zbrakło mu bowiem œmiałoœci ipowstrzymywało jej zawzięte, wzgardliwe milczenie, więc jeno rzekł z przekšsem: -Tak lecisz, jakbyœ chciała uciec przede mnš... -A bo prawda! Obaczy nas kto i gotowe nowe plotki. -Albo ci œpieszno do kogo drugiego! -Juœci, abo mi to nie wolno! Abom to nie wdowa! -Widzę, co nie darmo powiadajš, że kierujesz się na księżš gospodynię... Porwała się jak wicher i łzy potrzęsły się jej z oczów rzęsistymi, palšcymi strugami. ROZDZIAŁ 11 Już stronami, na piaskach i lżejszych gruntach wychodzono ze sierpem, już nawet kaj niekaj po wyżniach błyskały kosy, ale we wsiach, gdzie były mocniejszeziemie, dopiero imano się przygotowań i żniwa leda dzień miały się rozpoczynać. Więc i w Lipcach, jakoœ w parę dni po ucieczce Rocha, jęto się ostro sposobić do żniwa, rychtowano na gwałt drabiny i moczono we stawie wozy co barzej rozeschnięte, oprzštano stodoły, że już stojały wywarte na przestrzał, gdzie w cieniach sadów wykręcano powrósła, zaœ prawie pod każdš chałupš brzškały rozklepywane kosy, kobiety zwijały się przy pieczeniu chlebów i sposobieniu zapasów, a z tego wszystkiego zrobiło się tylachna skrzętu i rwetesów, że wieœ wyglšdała jakby przed jakimœ wielkim œwiętem. A że przy tym zjechało się z drugich wsi sporo narodu, to na drogach i pod młynem wrzało kieby na jarmarku, głównie bowiemœcišgali ze zbożem do mielenia, ale jakby nautrapienie, tak mało było wody, że robił tylko jeden ganek, a i to zaledwie się ruchajšc, czekali jednak cierpliwie swojej kolei, boć każden chciał zemleć jeszcze na żniwa. Niemało też cisnęło się do młynarzowego domu kupować mškę, kasze przeróżne, a nawet i po chleb gotowy. Młynarz leżał chory, ale snadŸ nic się nie działo bez jego przyzwoleństwa, gdyż krzyknšł do żony siedzšcej na dworze, podwywartym oknem: -A rzepeckim nie dawaj ani za grosz, prowadzali swoje krowy do księżego byka, to niechże im proboszcz zaborguje i co innego. I nie pomogły żadne proœby ni skamłania, na darmo też wstawiała się za biedniejszymi zacišł się i żadnemu, któren ino wodził krowę na plebanię, nie pozwolił zborgować ani pół kwarty mški. -Spodobał im się księży byk, to niech go sobie dojš! -wykrzykiwał. Młynarzowa, też jakoœ kwękajšca, spłakana i z obwišzanš twarzš, wzruszała ramionami, ale jak mogła, ukradkiem zborgowała niejednemu. Nadeszła Kłębowa proszšc o pół ćwiartki jaglanej kaszy. -Płacicie zaraz, to bierzcie, ale na bórg niedam ani ziarnka... Zafrasowała się wielce, bo juœci, że przyszła bez pieniędzy. -Tomek z nim trzyma za jedno, to niechaj uprosi o kaszę. Obraziła się i rzekła wyzywajšco: -Juœci, co trzyma z księdzem i trzymał będzie, ale tutaj już więcej jego noga nie postoi. -Mała szkoda, krótki żal! Sprobujcie mleć gdzie indziej. Odeszła wielce skłopotana, bo w domu nie było już ani grosza, lecz natknšwszy się nakowalowš, siedzšcš przed zawartš kuŸniš, rozżaliła się przed niš i zapłakała na młynarza. Ale kowalowa ozwała się z przeœmiechem: -To wam jeno rzeknę, co już niedługie to jego panowanie. -Hale, a któż to da radę takiemu bogaczowi,kto? -Jak mu wiatrak postawiš pod bokiem, to mu i radę dadzš. Kłębowa jaże oczy wytrzeszczyła ze zdumienia. -A mój wiatrak postawi. Co ino poszedł z Mateuszem do boru wybierać drzewo, na Podlesiu będš stawiać kole figury. -Cie... Michał stawia wiatrak, œmierci bym się prędzej spodziała, no, no. Ale dobrze tak temu zdzierusowi, niech mu kałdun spadnie. Tak jej ulżyło, że œpieszniej szła ku domowi, ale dojrzawszy Hankę pieršcš pod chałupš wstšpiła podzielić się tš niespodzianš nowinš. Antek majdrował cosik kole woza i posłyszawszy rozmowę rzekł: -Prawdę wam powiedziała Magda, kowal jużkupił od dziedzica dwadzieœcia morgów na Podlesiu, zaraz przy figurze, i tam wystawiwiatrak! Młynarz się wœcieknie ze złoœci, ale niech mu rura zmięknie! Tak się już wszystkim dał we znaki, że nikto go nie pożałuje. -Nie wiecie to niczego o Rochu? -Nic a nic -odwrócił się od niej jakoœ œpiesznie. -To dziwne, trzeci dzień i nie wiada, co się z nim wyrabia. -Przeciek nieraz już tak bywało, że poszedł kajœ, a potem znowu się zjawił. -Któż to od was idzie do Częstochowy? -zagadnęła Hanka. -A idzie moja Jewka z Maciusiem. Latoœ mało wiela się ze wsi wybiera. -I ja pójdę, właœnie przepieram na drogę co lżejsze szmaty. -Ale pono z drugich wsi to sporo się szykuje. -Sposobnš porę se wybrały, na największš robotę -mruknšł Antek, ale żonie się nie przeciwił wiedzšc od dawna, na jakš to intencję się ochfiarował a. Zaczęły se rozpowiadać różnoœcie, gdy wpadła Jagustynka. -Wiecie -wrzeszczała -a to może przed godzinš przyszedł z wojska Jasiek! -Tereski chłop! A dyć powiadała, co wraca dopiero na kopania. -Co inom go widziała, galancie koło niego i okrutnie stęskniony do swoich. -Dobry był chłop, ale zawzięty. Tereska doma? -Rwie len u proboszcza i jeszcze nie wie, co jš w domu czeka. -Znowu zakotłuje się w Lipcach, przeciek mu zarno powiedzš! Antek słuchał uważnie, gdyż mocno go zajęła nowina, lecz się nie odzywał, zaœ Hanka z Kłębowš szczerze ubolewajšc nad Tereskš jęły przewidywać najgorsze la niejrzeczy, aż im przerwała Jagustynka: -Psu na budę taka sprawiedliwoœć! Hale, pójdzie se taki ciołek na całe roki we œwiat, kobietę ostawi samš, a potem, jak się niebodze co przygodzi, to gotów jš choći zakatrupić! A wszystkie też bij zabij na niš! Kajże ta sprawiedliwoœć! Chłop to se może używać jak na psim weselu i nikto muza to nie rzeknie nawet marnego słowa. Do cna głupie urzšdzenie na œwiecie! Jakże, tokobieta nie żywy człowiek, to z drewna wystrugana czy co? Ale kiej już musi odpowiadać, to niechże i gach zarówno płaci, przeciek pospólnie grzeszyli. Czemuż to jemu tylko uciecha, a la niej samo płakanie, co? -Moiœciewy, tak już postanowione od wiek wieka, to ostanie! -szepnęła Kłębowa. -Ostanie, żeby się naród marnował, a zły cieszył, ale ja to bym postanowiła inaczej: wzion któren cudzš kobietę, to niechże se jš ostawi na zawdy, a nie zechce, bo mu już nowa lepiej zasmakowała, kijem œcierwę i do kreminału! Antek rozeœmiał się z jej zapalczywoœci, skoczyła ku niemu z wrzaskiem. -La was to ino warte œmiechu, co? Zbóje zapowietrzone, każda wam najmilejsza, póki jej nie dostanieta. A potem jeszcze się przekpiwajš! -Wydzieracie się jak sroka na pluchę! -rzucił niechętnie. Poleciała na wieœ i przyszła dopiero nad wieczorem, ale srodze spłakana. -Cóż się to waju przygodziło? -spytała niespokojnie Hanka. -A co, napiłam się człowieczego bólu i jażemnie zamgliło -rozpłakała się i jęła mówićprzez łzy i szlochania -wiecie, a to Kozłowa wzięła Jaœka pod swojš opiekę i już mu wszyćko wyœpiewała. -Nie ta, to druga by mu pedziała, takie rzeczy się nie zagubiš. -Mówię wam, że cosik strasznego wzbiera w ich chałupie! Poleciałam do nich, nie byłonikogo. Zaglšdam teraz, siedzš oboje i płaczš, na stole porozkładane podarunki, jakie jej przyniósł. Jezu, jaże mróz mnie przejšł, jakbym zajrzała do grobu. Nie mówiš do się, jeno płaczš. Mateuszowa matka rozpowiedziała mi, jak to było, aże mi włosy powstały na głowie. -Nie wiecie, wspominał Mateusza? -zagadnšł niespokojnie Antek. -Pomstuje na niego, że niech Bóg broni! Jasiek mu tego nie przepuœci, nie! -Nie bójcie się, Mateusz go skamlał o łaskę nie będzie -odrzucił gniewnie i nie słuchajšc więcej poleciał na Podlesie przestrzec przyjaciela. Nalazł go dopiero u Szymków, siedział z Nastusiš pod œcianš i cosik z cicha se redzili, wywołał go zaraz i kiej odeszli spory kawał drogi, opowiedział. Mateusz aż się zachłysnšł i zaczšł klšć. -A żeby to siarczyste pioruny spaliły takš nowinę! Wracali do wsi, Mateusz się krzywił i jakoœboleœnie i ciężko wzdychał. -Widzę, co ci markotno i żal -wtršcił ostrożnie Antek. -Zaœbym ta żałował, już mi koœciš w gardle stanęła. Co inszego mnie trapi. Antek się zdumiał, ale nijakoœ było się rozpytywać. -Czasu by nie chwaciło, żebym miał każdej żałować! Wpadła mi w pazury, to i wzionem, każdy by zrobił to samo! Nie bój się, użyłem jak pies w studni, bo com się musiał nasłuchać beków i wyrzekań, to starczyłoby la dziesięciu. Uciekałem, to kieby cień szła za mnš. Niechże i Jasiek się niš nacieszy. Nie kochanie mi w głowie,a jeno całkiem co drugiego. -Pewnie, że pora by ci się żenić. -Właœnie i Nastka mówiła mi to samo. -Dzieuch we wsi jak maku, nietrudno wybrać. -Już mam z dawien dawna cosik upatrzonego -wyrwało mu się bezwolnie. -To me proœ w dziewosłęby i sprawiaj wesele choćby zaraz po żniwach. Nie poszło mu to w smak, bo skrzywił się i zagadał znowu o Jaœku, a wywiedziawszy się wszystkiego, jšł rozpowiadać o Szymkowej gospodarce wyznajšc przy tym niby to niechcšcy, że Jędrzych mówił Nastusi pod sekretem, jako Dominikowa ma podać do sšdu o grunt Jagusi po Macieju. -Ociec zapisali, to jej nikto nie zapiera, juœci, że samej ziemi nie oddam, ale œwięcie zapłacę, co warta! Kłótnica chce się jej procesów! -Prawda to, że Jagusia zapis oddała Hance?-pytał ostrożnie. -Cóż z tego, kiej nie odpisała się u rejenta.Mateusz jakoœ poweselał i nie mogšc się już powstrzymać zatršcał w rozmowie razpo raz o Jagusię, sielnie jš sobie chwalšc. Antek pomiarkowawszy, o co mu idzie, rzekł szydliwie: -Słyszałeœ, co to znowu o niej wygadujš? -Baby zawdy łatki jej przypinały. -Za Jasiem organistów lata pono kiej suka -dodał z rozmysłem. -Widziałeœ to? -rozczerwienił się z gniewu.-Na przeœpiegi za niš nie chodzę, bo me ni parzy, ni ziębi, ale sš, które widujš co dnia, jak się schodzi w boru z Jasiem, to po miedzach... -Sprać jednš i drugš, to by wnet przestały plotkować. -Sprobuj, może się wystraszš i przestanš! -mówił z wolna, zatargała nim nagła, strasznie szarpišca zazdroœć o Jagusię, a już te myœle, że Mateusz może się z niš ożenić, kšsały go kieby rozwœcieklone psy. Nie odpowiadał na jego zaczepne i często przykre słowa, bych się jeno nie wydać ze swojš mękš, ale na rozstaniu nie poredził się już wstrzymać i rzekł ze złym przeœmiechem : -A któren się z niš ożeni, sporo szwagrów miał będzie... Rozeszli się dosyć ozięble. Mateusz, odszedłszy parę kroków, rozeœmiał się cicho i pomyœlał: -Musi go trzymać z daleka, to się na niš Ÿli a pyskuje. A niechta se lata za Jasiem, taki dzieciuch. Barzej jš tam cišgnie ksišdz niŸli chłopak. Rozmyœlał pobłażliwie, bo wywiedziawszy się od Antka co do tego zapisu po Macieju, już stanowczo umyœlił się z niš ożenić. Zwolnił kroku i rozliczał se w myœlach, po ile to trza by mu spłacać Jędrzycha i Szymka, bych samemu ostać na gospodarce, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żˆP­c ‰ýc Š~c ‹Ž+Ę8 ŒX3 T €na całych dwudziestu morgach. -Stara przykra, juœci, ale przeciek nie będzie wiekowała. Spomniały mu się Jagusine sprawki, to go Ÿdziebko rozfrasowało. -Co było, to nie jest, a zechce się jej nowych figlów, to z niej rychło wytrzęsę. W opłotkach przed chałupš czekała na niego matka. -Jasiek wrócił -szeptała zatrwożona -już mu o tym powiedzieli. -To i lepiej, nie będzie potrza się ocyganiać.-Tereska przylatywała już parę razy, grozi, że się utopi... że nie... -Pewnie, co gotowa to zrobić, pewnie -szepnšł wystraszony i tak się tym srodze zamartwił, że zasiadłszy w progu do kolacji nie mógł jeœć, a jeno nadsłuchiwał od Jaœkowego sadu, że to siedzieli tylko przez miedzę. Przejmował go coraz większy niespokój, odsunšł miskę i kurzšc papierosa za papierosem na darmo barowałsię z dygotem trwogi, na darmo klšł siebie i wszystkie kobiety i na darmo chciał całš sprawę obrócić w przekpinki, bo strach o Tereskę rozrastał się w nim coraz barzej idręczył już nie do wytrzymania. Już parę razy się podnosił, aby iœć kajœ na wieœ między ludzi, ale ostawał wyczekujšc nie wiada na co. Noc się już zrobiła, gdy naraz posłyszał, jakieœ kroki, a nim rozeznał, z której strony nadchodzš, już Tereska wisiała mu na szyi. -Ratuj, Mateusz! Jezu, tak czekałam na cię,tak wyglšdałam. Usadził jš pobok, lecz cisnęła mu się do piersi kiej dziecištko i przez łzy lejšce się ciurkiem, przez mękę i rozpacz szeptała: -Powiedziały mu o wszystkim! Œmierci bym się była prędzej spodziała niŸli jego powrotu. Byłam u księżego lnu... przylatuje któraœ i powiada... dziw trupem nie padłam... szłam jak na œmierć... nie było cię doma... poszłam cię szukać... nie było cię we wsi... kołowałam z godzinę, ale musiałam iœć... wchodzę do chałupy... a on stoi na œrodku blady kiej œciana... skoczył do mnie z pięœciami... o prawdę pyta... o prawdę... Mateusz jaże się zatrzšsł i obcierał z twarzy zimny, lodowaty pot. -Wyznałam się przed nim... na nic już by sięzdały cygaństwa... Topora chycił na mnie... myœlałam, że już koniec, i pierwsza mu rzekłam: „Zabij! ulży nam obojgu! ” Ale me nie tknšł nawet palcem! Jeno popatrzył we mnie, przysiadł pod oknem i zapłakał!... Jezu miłoœciwy, żeby me chociaż sprał, skopał, sponiewierał, lżej by mi było, lżej,a on siedzi i płacze! I cóż ja teraz pocznę nieszczęsna, co? kaj się podzieję! Ratuj me,bo się rzucę do studni albo se co złego zrobię, ratuj! -wrzasnęła padajšc mu do nóg. -Cóż ja ci poredzę, sieroto, co? -jškał bezradnie. Zerwała się nagle z dzikim warkotem gniewnego szaleństwa. -To po coœ me brał? po coœ me stumanił? po coœ me przywiódł do grzechu? -Cała wieœ tu się zleci, cichoj! Przypadła mu znowu do piersi, objęła sobšipokrywajšc pocałunkami zaskamlała całš mocš strachu, miłowania i rozpaczy: -O mój jedyny, o mój wybrany z tysišca, zabij me, a nie odpędzaj od siebie! Miłujeszto me, co? Miłujesz? Dyć me utul ten ostatni razik, dyć me weŸ, ogarnij sobš i nie daj na mękę, nie daj płakania, nie daj zatracenia! Jedynego cię mam na wszyćkim œwiecie, jedynego... Ino me ostaw przy sobie, a służyła ci będę za tego psa wiernego, za tę ostatniš dziewkę! Jęczała rzewliwymi słowy, rwanymi ze samego dna udręczonej duszy. A Mateusz wił się jakby w kleszczach i jak mógł, wykręcał się od stanowczej odpowiedzi zbywajšc jš całunkami a przygłaskaniem i przytakujšc wszystkiemu,co jeno chciała, rozglšdał się trwożniej i niecierpliwiej, gdyż mu się uwidziało, że Jasiek siedzi na przełazie. Ale w jakiejœ minucie Tereska przejrzawszyprawdę do dna odepchnšła go od siebie i zakrzyczała, bijšc słowami kieby biczem: -Cyganisz jak pies! Zawdyœ me ocyganiał! Już me teraz nie zwiedziesz! Strach ci Jaœkowego kija, to się wijesz kiej ta przydeptana glista! A ja mu zawierzyłam jak komu najlepszemu! Mój Boże, mój Boże! A Jasiek taki poczciwy, nawiózł mi podarunków, nigdy mi nie powiedział marnego słowa i ja mu tak odpłaciłam. I takiemu przeniewiercy zawierzyłam, takiemu zbójowi! takiemu psu! IdŸ se za Jagusiš! -zawrzeszczała przyskakujšc do niego z pięœciami -idŸ, i niech was pożeni hycel, pasujeta do siebie, lakudra i złodziej. Padła na ziemię zanoszšc się strasznym, obłškanym płaczem. Mateusz stał nad niš, nie wiedzšc, co poczšć, matka chlipała kajœ pod œcianš, gdywyszedł ze sadu Jasiek i przystšpiwszy do żony jšł jej szeptać tkliwe, przesiškłe łzami, a pełne dobroœci słowa: -ChodŸ do dom, chodŸ, sieroto. Nie bój się, nie ukrzywdzę cię, masz ty już dosyć za swoje, chodŸ, żono... Wzišł jš na ręce i przeniósłszy na przełazkrzyknšł do Mateusza: -Pókim żyw, to ci jej krzywdy nie daruję, tak mi dopomóż, Panie Boże! Mateusz milczał, dusił go wstyd i zalewał mu serce takš gorzkoœciš i takš dojmujšcš udrękš, że poniósł się do karczmy i pił przez całš noc. Cała historia migiem się rozniesła po wsi, a ku niemałemu podziwowi, z wielkim też uważaniem rozpowiadali o Jaœkowym postšpieniu. -Ze œwiecš nie najdzie takiego drugiego -mówiły rozrzewnione kobiety, srodze przytym powstajšc na Tereskę, ale Jagustynka zapalczywie broniła. -Tereska niewinowata! -wrzeszczała po różnych opłotkach, kaj jeno posłyszała, żebierš jš na ozory -smarkul to był jeszcze, kiej Jaœka wzieni do wojska, ostała sama jedna, nawet przez dziecka, to i nie dziwota, co bez tyla roków zacniło się jej za chłopem. Żadna by nie przetrzymała takiego postu. A Mateusz zwietrzył kiej pies i dalejże bakę œwiecić, cudeńka prawić, na muzykę prowadzić, jaże i głupišzdurzył. -Ze to nie ma sšdu na takich zwodzicieli -westchnęła któraœ. -Łeb mu już lenieje, a za kobietami jeszcze cišgnie. -Kawalerska sierota, to kajże się pożywi, jak nie z cudzego -kpili parobcy. -Mateusz też niewinowaty, nie wiecie to, żejak suczka nie da, to i piesek nie weŸmie! - zaœmiał się Stacho Płoszka i dziw go za to nie pobiły. Ale wnet przestali o tym deliberować, gdyż żniwa były za pasem, dnie szły wybrane, suche i upalne, po wzgórkach żyta jakby sięprosiły o kosy, a jęczmiona już dochodziły,to co dnia ktosik wychodził penetrować pola, zaœ bogatsze już się oglšdali za najemnikiem. Zaœ na pierwszego ruszył organista, wywiódłszy do żniwa kilkanaœcie kobiet, stanęła do sierpa nawet sama organiœcina, wzięły żšć i córki, a stary miał nad wszystkim czuwajšce oko. Jasio przyleciał dopiero po mszy i niedługosię cieszył żniwami, bo skoro jeno podniesła się przypołudniowa spieka, wypędziła go matka, żeby se głowy nie przepalił na słońcu. -Poszuka se cienia u Jagusi, w to mu graj -warknęła za nim Kozłowa. W domu jednak było mu goršco, nudnie i muchy tak cięły zapamiętale, że wybrał sięna wieœ i przechodzšc koło Kłębów dosłyszał jakieœ przyduszone jęki, rozchodzšce się z wywartej na rozcież chałupy. Jagata leżała w sieniach pod progiem, w izbie było pusto, cały bowiem dom poszedłdo żniwa. Przeniósł jš do izby, położył na łóżko, napoił i tak cucił, jaże przyszła nieco do siebie i otworzyła załzawione oczy. -Dyć już kończę, paniczku -uœmiechnęła siękiej rozbudzone dziecko. Chciał zaraz bieżyć po księdza, przytrzymała go za sutannę. -Panienka mi dzisia rzekła: „Gotuj się na jutro, duszo umęczona! ”Mam czas jeszcze, paniczku! Jutro... dzięki ci, Boże miłosierny, dzięki! -jškała coraz słabiej, przeœmiech zatlił się na jej wargach, złożyła ręce i zapatrzona kajœ, w jakoweœdalekoœci, zapadła jakby w głębokš dusznš modlitwę, a Jasio, rozumiejšc, co już zaczęło się konanie, poleciał zwoływać Kłębów. Zajrzał do niej dopiero po południu, leżała w łóżku całkiem przytomna, skrzynka stała przy niej na ławie, wyjmowała z niejstygnšcymi rękami wszystko, co se była nagotowała na tę porę ostatniš; czystš płachtę pod siebie i œwieże obleczenie na poœciele, wodę œwięconš, całkiem jeszcze dobre kropidło i spory kawał gromnicy, i obrazek Częstochowskiej do ręki, í nowš koszulę, suty wełniak, czepek bujnie ururkowany nad czołem, wraz z chustš do zawišzania, i zupełnie nowe trzewiki, wszyćko œmiertelne wiano, użebrane przez całe życie, rozłożyła koło siebie, cieszšc się każdš rzeczš i chwalšc przed kobietami,zaœ czepek nawet przymierzyła i przejrzawszy się w lusterku szepnęła wielce szczęœliwa: -Będzie galancie, na sielnš gospodynię patrzę. Przykazała, bych jš w te skarby przystroilijutro, zaraz od samego rana. Juœci, co nikto się jej nie sprzeciwił, chodzili kole niej na palcach, umilajšc jej teostatnie chwile, jak jeno poredzili. Jasio przesiedział przy niej do zmierzchu czytajšc w głos modlitwy, powtarzała a nim, zasypiajšc co chwila z jakimœ leciuœkim poœmiechem. A gdy zasiadali do wieczerzy, zapragnęła jajecznicy, juœci, że jeno dziobnęła raz i drugi, odsuwajšc jadło od razu, i już cały wieczór leżała cichuœko, dopiero kiedy zabierali się do spania, przywołała Tomka. -Nie bój się, nie będę ci zawadzała długo, nie -wyrzekła lękliwie. Na drugi dzień z rana przybrali jš, jak przykazała, położyli jš na Kłębowej łóżko,a na jej własnej poœcieli, sama pilnowała, żeby wszystko było jak się patrzy, sama strzepywała drżšc chudš pierzynę, sama nalała wody œwięconej na talerz i położyłana nim kropidło, a spenetrowawszy, że jużjest, jak być powinno w takš godzinę u gospodarzy, poprosiła o księdza. Przyszedł z Panem Jezusem, przygotował jš na tę drogę ostatniš i zalecił Jasiowi pozostać do końca, że to jemu samemu gdziesik się œpieszyło. Jasio zasiadł przy niej i czytał se po cichuz brewiarza, Kłębowie też ostali w domu, awkrótce przyleciała Jagusia, przywarowawszy kajœ w kšcie cichuœko niby trusia. W izbie jeno muchy brzęczały, gdyż ludzie snuli się bez głosu jak cienie, trwożnie jeno spozierajšc na Jagatę... Leżała z różańcem w ręku, jeszcze całkiem przytomnie żegnajšc się z każdym,kto ino zajrzał do chałupy, zaœ poniektórym dzieciom, cisnšcym się w sieniach i pod oknem, rozdawała po parę groszy: -Naœci, a zmów paciorek za Jagatę! -szeptała z luboœciš. A potem już całe godziny nie odzywała się do nikogo. I leżała se godnie, po gospodarsku, na łóżku i pod obrazami, jak se była roiła przez całe życie. Leżała pełna cichej dumyi nieopowiedzianej szczęœliwoœci, radosne łzy siwiły się w jej oczach. Poruchiwała cosik wargami, błogo uœmiechnięta i zapatrzona przez okno w niebo głębokie, wpola nieobjęte, gdzie już kaj niekaj błyskały z brzękiem kosy i kładły się Ÿrałe, ciężkie żyta, w jakieœ dale, widne jeno jej duszy zamierajšcej. Ale w jakiejœ minucie, gdy dzień miał się już ku schyłkowi, a izbę zalały czerwone zorze zachodu, wstrzšsnęła się gwałtownie, usiadła i wycišgnšwszy ręce zawołała mocnym, a jakoby cudzym głosem: -Pora już na mnie, pora. I padła wznak. W izbie zrobiło się straszno, buchnęły płacze, poprzyklękali kole łóżka, Jasio jšł czytać modlitwę za konajšcych, Kłębowa zapaliła gromnicę, umierajšca powtarzała za Jasiem, ale coraz słabiej, coraz ciszej, coraz bełkotliwiej, oczy jej gasły niby ten dzień letni znojami utrudzony, twarz gršżyła się w tuman wiecznego zmierzchu, wypuœciła gromnicę i skonała. I pomarła se ta dziadówka kieby najpierwsza we wsi, a Jambroż, któren akuratnie zdšżył na sam koniec, zawarł jejoczy, sam Jasio zmówił za niš goršcy pacierz i cała wieœ przychodziła się modlićprzy jej zwłokach, popłakać a zazdroœnie się dziwować szczęœliwej œmierci i lekkiemuskonaniu. Tylko Jasia, skoro zajrzał w jej martwe oczy i w tę stężałš na grudę twarz, poradlonš pazurami œmierci, zatrzšsł taki strach, że uciekł do domu, rzucił się na łóżko, wcisnšł głowę w poduszki i zapłakał. Poleciała wnet za nim Jagusia i chociaż sama była pełna przerażenia i żałoœci, jęła go uspokajać i obcierać mu twarz zapłakanš. Przytulił się do niej kieby do matki, kładł rozbolałš głowę na jej piersiach, obejmował jš zaszyję, i jaże sięzanoszšc szlochaniem, skarżył się rzewliwie: -Boże mój, jakie to straszne, jakie to okropne!... Weszła na to organiœcina, zobaczyła i srogigniew niš zatargał. -Co się tu dzieje! -postšpiła na œrodek izby i zasyczała, ledwie się już hamujšc: -Widzisz jš, jaka mi czuła opiekunka, szkoda tylko, że Jasio już niańki nie potrzebuje i sam sobie poradzi nos obetrzeć! Jagusia podniesła na niš zapłakane oczy i dygocšc w zalęknieniu, jęła rozpowiadać o œmierci starej, Jasio też rzucił się skwapnie, tłumaczšc matce, co mu się to przygodziło, ale organiœcina, snadŸ już dobrze przódzi podbechtana przez kumy, wywarła na niego gębę: -Głupiœ jak cielę! Nie odzywaj się lepiej, byœ i ty czego nie oberwał! Skoczyła naraz do drzwi, wywarła je na rozcież i zawrzeszczała do Jagusi: -A ty się wynoœ, i żeby tutaj nie postała więcej twoja noga, bo cię wyszczuję! -Cóżem to winowata, co? -jškała, zgoła jużnieprzytomna ze wstydu i boleœci. -Poszła precz i w tej minucie, bo każę psy pospuszczać! Już ja nie będę płakała przezciebie, jak Hanka albo wójtowa! Ja cię nauczę jamorów, małpo jedna, już ty mnie popamiętasz, tłumoku! -darła się na cały głos. Jagusia buchnęła płaczem, wypadła przed dom i pognała w cały œwiat. A Jasio stanšł jakby rażony piorunem. ROZDZIAŁ 12 Naraz porwał się za niš lecieć. -A to gdzie? -warknęła groŸnie matka zapierajšc mu sobš drzwi. -Dlaczego jš mama wypędziła, za co? Że była dla mnie taka poczciwa! To niesprawiedliwie, ja na to nie pozwolę! Cóż ona zrobiła złego? co? -wykrzykiwał goršczkowo, wydzierajšc się z twardych ršk matczynych -UsišdŸ spokojnie, bo zawołam ojca... Za co? Zaraz ci powiem: masz być księdzem, to nie chcę, abyœ pod moim dachem sposobił sobie kochanicę, nie chcę dożyć takiego wstydu i hańby, żeby cię ludzie wytykali palcami! Dlatego jš wypędziłam, rozumiesz teraz? -W imię Ojca i Syna! Co mama mówi! -jęknšłw najgłębszym oburzeniu. -Mówię to, co wiem! Juœci, wiedziałam, że jš spotykasz tu i ówdzie, ale Bóg mi œwiadkiem, jako cię nie podejrzewałam o nic zdrożnego! Myœlałam sobie zawsze, że skoro mój syn nosi kapłańskš sukienkę, to splamić się jej nigdy nie poważy! Ady bym cię przeklęła na wieki i wydarła ze serca, choćby wraz pęknšć miało... -Oczy jej zapłonęły takš œwiętš zgrozš i nieubłaganiem, że Jasio zdrętwiał ze strachu. -Dopiero Kozłowa otworzyła mi oczy, a teraz już sama zobaczyłam, do czego chciała cię przywieœć ta suka... Rozpłakał się żałoœnie i wœród szlochań i skarg na te okropne posšdzenia z takš szczeroœciš opowiedział wszystkie spotykania, że całkiem zawierzyła i przygarnšwszy go do piersi jęła mu obcierać łzy a uspokajać. -Nie dziw się, że zlękłam się o ciebie, przecież to łajdus najgorszy we wsi. -Jagusia! Najgorszy we wsi! -Nie wierzył własnym uszom. -Wstyd mi, ale dla twojego dobra muszę ci wszystko rozpowiedzieć: I opowiedziała o niej przeróżne historie, nie szczędzšc na dokładkę ni plotów, ani też najrozmaitszych wymysłów. Jasiowi włosy powstały na głowie, jaże się porwał z miejsca i zakrzyknšł: -To nieprawda, nigdy nie uwierzę, żeby Jagusia była taka podła, nigdy... -Matka ci to mówi, rozumiesz? Z palca sobie tego nie wyssałam. -Bajki, nic więcej! Przecież to byłoby straszne! -załamał rozpaczliwie ręce. -A czemuż jš bronisz tak zawzięcie, co? -Bronię każdego niewinnego, każdego. -Głupiœ jak baran. -Rozgniewała się, dotknięta srodze jego niewiarš. -Jak mama uważa. Ale jeżeli Jagusia taka najgorsza, to czemu mama pozwalała jej przychodzić do nas? -Zaperzył się zapalczywie kiej młody kogut. -Nie będę się tłumaczyła przed tobš, kiedyœ taki głupi, że niczego nie rozumiesz,ale ci zapowiadam: trzymaj się od niej z daleka, bo jak was gdzie razem przydybię, to chociażby przy całej wsi, a sprawię jej takš frycówkę, że mnie popamięta z ruski miesišc! A i tobie może się przy tym co oberwać... Odeszła trzaskajšc drzwiami ze złoœci. A Jasio, nawet nie rozumiejšc, czemu go tak obchodzi Jagusina osława, przeżuwał matczyne słowa niby te kolczate osty, dławił się nimi, sycšc duszę ich piołunowš gorzkoœciš. -Toœ ty taka, Jaguœ! Toœ ty taka! -skarżył się z żałosnym wyrzutem, że gdyby się była w tej chwili zjawiła, odwróciłby się od niej ze wzgardš i gniewem. Albo to mógłspodziewać się czegoœ podobnego? Że nawetw myœlach nie postały mu takie straszne mu ostać na gospodarce, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żP@c Žśc Flc ˛+†c ‘8:!! rzeczy. Rozważał je jednak z coraz większš udrękš i już sto razy się zrywał, aby do niej bieżyć, aby stanšć do oczów i rzucić jej w twarz tę całš litanię grzechów... Niech posłyszy, co mówiš o niej, i niechaj się wyprze, jeżeli może... Niech głoœno powie: nieprawda! Dumał goršczkowo, ale coraz głębiej wierzył w jej niewinnoœć i ogarniał go żal, i wstawała w nim cicha tęsknota, i budziły się jakieœ słodkie, radosne przypomnienia spotykań, a jakiœ słoneczny tuman niepojętej rozkoszy przysłonił mu oczy i serce dręczył, że naraz się zerwał i zaczšł krzyczeć jakby do wszystkiego œwiata: -Nieprawda! nieprawda! nieprawda! Ale przy kolacji uparcie patrzył w talerz, unikajšc matczynych oczów, i chociaż mówiono o œmierci Jagaty, nie wtršcał się do rozmowy, a jeno cięgiem matyjasił, przebierał w jadle, sprzeciwiał się siostrom wyrzekał na goršc w izbie i skorotylko sprzštnęli miski, poniósł się na plebanię -proboszcz siedział se na ganku z fajš w zębach i cosik pilnie pogadywał z Jambrożem, obszedł ich z dala i spacerujšckajœ pod drzewinami frasobliwie medytował. -A może to i prawda! Mama by sobie tego nie stworzyła. Z okien plebanii lały się smugi œwiatła na klomb, gdzie baraszkowały pieski warczšc na się przyjacielsko, a z ganku roznosił sięgrubachny głos. -A jęczmień na Œwińskim Dołku obejrzałeœ?-Słoma jeszcze Ÿdziebko zielona, ale ziarnojuż kiej pieprz. -Trza by ci jutro przewietrzyć ornaty, na nic spleœniejš. Komżę i alby zanieœ Dominikowej, niech Jagusia upierze. Ale kto to był po południu z krowš? -Któryœ z Modlicy. Młynarz spotkał go na moœcie i próbował przecišgnšć do swojego byka, obiecywał go nawet dopuœcić za darmo, ale chłop wolał naszego... -Ma rozum, za rubla będzie miał profit na całe życie, przynajmniej krów się dochowa.Nie wiesz, Kłęby wyprawiš to pogrzeb Jagacie? -Przeciek ostawiła na pochowek całe dziesięć złotych. -Pochowa się jš z paradš jak gospodynię. A powiedz tam brackim, że wosku im sprzedam, niech sobie tylko dokupiš blichowanego. Jutro Michał obrzšdzi w koœciele, a ty idŸ z ludŸmi do żniwa i poganiaj, barometr jakiœ niepewny, może być burza! Kiedyż to się zbiera kompania doCzęstochowy? -Wotywę zamówiły na czwartek, to juœci, zaraz po mszy ruszš... Jasia drażniła nieco ta rozmowa, odszedł dalej aż pod niski pleciony płot, dzielšcy sad od pasieki, na wšskš, zarosłš dróżkę i spacerował tršcajšc niekiedy głowš w obwisłe, ciężkie od jabłek gałęzie. Wieczór był nagrzany i duszny, pachniał miód, i żyto skoszone kajœ za ogrodami, powietrze było ciężkie, przejęte spiekš, bielone pnie majaczyły. w mrokach niby gzła porozwieszane do przeschnięcia, kajœ nad stawem naszczekiwały psy wielce swarliwie, a od Kłębów buchały niekiej żałobne, jękliwe zawodzenia. Jasio, strudzony wreszcie deliberacjami, zawrócił już ku domowi, gdy naraz posłyszał jakby z pasieki jakieœ przyduszone, goršce szepty. Nie dojrzał nikogo, ale przystanšł i słuchał z zapartym tchem. -... byœ skisł... puœć me, puœć, bo będę krzyczeć!... -... głupia... Czego się wydzierasz? Krzywdyci to chcę, krzywdy?... -... jeszcze kto posłyszy. Laboga, dyć mi ziobra zgnieciesz... puœć... Pietrek Borynów i księża Maryna! Rozpoznałich po głosach i odszedł z uœmiechem, leczpo paru krokach zawrócił na dawne miejsce i nasłuchiwał z dziwnie bijšcym sercem. Gęste krze ich przysłaniały i ciemnica, nie sposób było rozeznać, ale coraz wyraŸniej słyszał krótkie, rwane i warem kipišce słowa, buchały kiej płomienie, a niekiedy przez długie chwile wrzały goršczkowe, dyszšce oddechy i szamotania. -... takusieńkš, jak ma Jagusia, obaczysz... ino mi nie broń, Maryœ, ino... -... zarno ci zawierzę... bo ja to taka... loboga, dajże odzipnšć... Zaszeleœciały gwałtownie krzaki, coœ ciężko zwaliło się na ziem, ale po chwili zatrzęsły się, i znowu krótkie, rozpalone szepty, œciszone œmiechy i całunki. -... że już i nie sipiam, a ino cięgiem o tobie, Maryœ... o tobie, najmilejsza... -... każdej prawisz to samo... czekałam cię do północka... u drugiej byłeœ... Jasio jakby z nagła ogłuchł i zatrzšsł się kieby osika. Wiater poszedł po sadzie, zaruchały się drzewa i zagwarzyły cichuœko kieby we œpiku, z pasieki zawiały takie miodne zapachy, jaże go sparło pod piersiami, a oczy nalały się łzami, przejšł go jakiœ dygotliwy war i cosik tak lubego jęło udręczać, że ino się raz po raz przecišgał a wzdychał. -... tyla mi do niej, co do tych gwiazdów... Jasia se tera namówiła... Oprzytomniał, wcisnšł się w płot i nasłuchiwał coraz silniej rozdygotany. -... prawda... co noc wychodzi do niego... Kozłowa przydybała ich w lesie... Œwiat się z nim zakręcił i rozciemniało mu w oczach, ledwie się już trzymał na nogach, a tam w gšszczach wcišż mlaskałydrażnišco całunki, przeœmiechy i szepty... -... to ci łeb wrzštkiem oparzę kieby temu psu... -... ino ten razik, najmilejsza... dyć cię nie ukrzywdzę... obaczysz... -... Pietruœ, loboga, Pietruœ... Jasio odskoczył i uciekał niby wiatr, rozdzierajšc sutannę o krzaki, wpadł do domu czerwony jak burak, oblany potem i zgoršczkowany, szczęœciem nikto nie zwrócił na niego uwagi. Matka siedziała przed kominem z kšdzielš i przędła œpiewajšc z cicha: „Wszystkie nasze dzienne sprawy ”, siostry wtórowały cieniuœko wraz z Michałem, któren pucował koœcielne lichtarze, ojciec już spał. Jasio zawarł się w swoim pokoju i zabrał się do brewiarza, ale cóż, kiej chociaż uparcie powtarzał łacińskie słowa, to i tak cięgiem słyszał tamte szepty i tamte całunki, że w końcu sparł czoło na ksišżce i dał się już poniewoli jakowymœ myœlom, kieby tym wichrom palšcym. -Więc to tak? -dumał z coraz większš zgrozš i wraz z jakimœ lubym dreszczem -Więc to tak! -powtórzył naraz głoœno, i chcšc się oderwać od tych obmierzłych myœleń, wzišł brewiarz pod pachę i poszedł do matki. -Zmówię pacierz przy Jagacie -wyrzekł cicho i pokornie. -A idŸ, synu, przyjdę póŸniej po ciebie. -Spojrzała bardzo miłoœciwie. W chałupie Kłębów nie było już prawie nikogo, tylko jeden Jambroż cosik tam mamrotał z ksišżki przy zmarłej, która leżała nakryta płachtš; na poręczy łóżka tliła się gromnica zatknięta w dzbanuszek, przez wywarte okna zaglšdały gałęzie pełne jabłek, noc roziskrzona gwiazdami, akiej niekiej wsadzał zdumionš twarz jakiœ zapóŸniony przechodzień, w sieniach warczały cięgiem pieski. Jasio przyklęknšł pod œwiatłem i tak się był goršco oddał pacierzom, że ani wiedział, kiej Jambroż pokusztykał do dom, Kłęby pokładły się spać kajœ w sadzie i zapiały pierwsze kury, szczęœciem, co matka o nim nie zapomniała.Ale cóż, kiej œpik prawie się go nie imał, boco jeno zaczynało go morzyć, to zjawiała się przed nim Jagusia niby żywa, że zrywałsię z poœcieli, przecierał oczy i rozglšdał się wystraszony, juœci, co nie było nikogo, cały dom leżał pogršżony w twardym œnie,a z drugiej izby rozlegało się ojcowe chrapanie. -To może ona dlatego... -Zamyœlił spominajšc jej goršce całunki, oczy rozjarzone i drżšcy głos: -A ja myœlałem! -Zatrzšsł się ze wstydu, zeskoczył z łóżka, otworzył okno i przysiadłszy w nim, do samego œwitania medytował i kajałsię z mimowolnych przewin i pokuszeń. Zaœ rano przy mszy nie œmiał nawet podnieœć oczów na ludzi ni się rozejrzeć pokoœciele, ale tym goręcej modlił się za Jagusię, bo już był całkiem uwierzył w jejstraszne przewiny, nie poredził tylko w sobie zbudzić do niej gniewu i odrazy. -Co ci jest? Wzdychałeœ, że dziw nie pogasły œwiece! -pytał go proboszcz w zakrystii. -Tak mnie parzy sutanna! -zaskarżył się odwracajšc prędko twarz. -Jak się przyzwyczaisz, to będziesz jš nosił niby drugš skórę. Jasio pocałował go w rękę i poszedł na œniadanie przecierajšc się cieniami nad stawem, gdyż słońce prażyło już nie do wytrzymania, i natkał się na księżš Marynę, cišgnęła za grzywę œlepego konia izawodziła wrzaskliwie. Przypomnienia Ÿgnęły go niby szydłem, iż przystšpił do niej zeŸlony. -Z czegóż to Marysia tak się cieszy? -patrzał w niš z wstydliwš ciekawoœciš. -A bo mi wesoło! -zaœmiała się, jaże zagrały jej białe zęby, szarpnęła konia i wyœpiewywała jeszcze rozgłoœniej. -Po wczorajszym taka wesoła! -Odwrócił się prędko, gdyż spod ugiętej wysoko kieckibłyskały jej białe podkolania, rozłożył bezradnie ręce i wstšpił do Kłębów. Jagatależała już z całš paradš na œrodku izby, przybrana w odœwiętne szaty, w czepcu o sutym białym zburzeniu nad czołem, w paciorkach na szyi, w nowym wełniaku w trzewikach, zaœcibniętych na czerwone sznurowadła; twarz miała kieby odlanš z blichowanego wosku, a dziwnie rozradowanš, w zesztywniałych palcach tkwił krzywo obrazik, dwie œwiece paliły się pobok jej głowy, Jagustynka odganiała muchy wielkš gałęziš, jałowcowy dym cišgnšł się z komina i rozwłóczył po całejizbie, co trochę kto wchodził zmówić pacierz za nieboszczkę, a kilkoro dzieci plštało się pod œcianami. Jasio jakoœ trwożnie rozglšdał się po mrocznej chałupie. -Kłęby pojechały do miasta -zaszeptała muJagustynka. -Ostawiła im sporo, to muszš się wypuczyć na pochowek, krewniaczka przeciek! Eksporta dopiero będzie wieczorkiem, bo Mateusz jeszcze nie zdšżył z trumnš... Zaduch był w izbie i takš trwogš przejmowała go ta żółta, znieruchomiała w przeœmiech twarz umarłej, że jeno się przeżegnał i wyszedł spotykajšc się tuż przed progiem oko w oko z Jagusiš, szła z matkš i ujrzawszy go przystanęła, ale przeszedł bez słowa, nawet Boga nie pochwalił, dopiero z opłotków obejrzał sięna niš bezwolnie, jeszcze stojała w miejscu wpatrzona w niego smutnymi oczami. W domu nie chciał jeœć œniadania, wyrzekajšc na srogi ból głowy. -PrzejdŸ się trochę, może przestanie -radziła mu matka. -A gdzież pójdę? Żeby mama zaraz myœlała Bóg wie co! -Jasiu, co ty wygadujesz! -Przecież mama nie pozwala mi się ruszyć zdomu! Przecież to mama zabroniła mi nawetrozmawiać z ludŸmi! Przecież... -Mœcił się wielce rozdrażniony. A skończyło się na tym, że mu obwišzała głowę szmatš skropionš octem, ułożyła go spać w ciemnym pokoju i przegnawszy dzieci na podwórze czuwała nad nim kiej kokosz, póki się dobrze nie wyspał i nie podjadł jaksię patrzy. -A teraz idŸ się przejœć, idŸ na topolowš, tam większy cień i chłodniej. -Nic się nie odezwał, ale czujšc, że matka pilnie za nimnaglšdała, na złoœć jej poszedł całkiem w drugš stronę; włóczył się po wsi, patrzył na kowali grzmišcych młotami, zajrzał do młyna, łaził po ogrodach, skwapnie zazierajšc na lniska i wszędy, kaj się ino czerwieniły kobiece przyodziewy, posiedział z panem Jackiem pasšcym na jakiejœ miedzy Weronczyne krowy, napił sięmleka u Szymków na Podlesiu i wrócił do wsi dopiero na samym zmierzchu, nie napotkawszy nikaj Jagusi. Zobaczył jš dopiero nazajutrz na pogrzebieJagaty, tak patrzała w niego przez całe nabożeństwo, jaże litery skakały mu w oczach i mylił się w œpiewaniach, a kiej ciało prowadzili na smętarz, to nie baczšc na groŸne spojrzenia organiœciny, szła prawie pobok niego, że nasłuchujšc jej żałoœliwych wzdychów topniał w sobie kieby œnieg pod tym zwiesnowym słońcem. Zaœ kiedy trumnę spuszczali do dołu i wybuchnęły lamenta, posłyszał i jej płacz rzewliwy, ale zrozumiał, co nie po umarłejtak szlocha, a jeno z ciężkiej udręki zbolałego, pokrzywdzonego serca. -Muszę się z niš rozmówić. -Postanowił wracajšc z pogrzebu, ale nie mógł się prędko wydostać na wolę, gdyż zarno z południa zaczęli się zjeżdżać do Lipiec ludzie z dalszych wsi, a nawet i z drugich parafii na jutrzejszš pielgrzymkę do Częstochowy Kompania miała wyjœć rankiem, zaraz po solennej wotywie, to się z wolna œcišgali napełniajšc drogi nad stawem wozami a gwarem, sporo też przychodziło na plebanię, że Jasio musiał siedzieć i załatwiać za proboszcza przeróżne sprawy, ale jakoœ pod sam wieczór upatrzywszy sposobnš porę wzišł ksišżkę i niepostrzeżenie wyniósł się na miedzę za stodołami, pod gruszę, kaj nieraz siadywali wraz z Jagusiš. Juœci, co ani tknšł oczami ksišżki, a cisnšłjš kajœ w trawę i rozejrzawszy się po polach skoczył w żyta i chyłkiem, prawie na czworakach, przebierał się na ogrody Dominikowej. Jagusia właœnie podbierała ziemniaki ani się spodziewajšc, że ktosik na niš patrzy, raz po raz bowiem prostowała się ociężale i wsparta na motyczce, powłóczšc smutnymi oczami po œwiecie, wzdychała długo i ciężko. -Jagusia! -zawołał lękliwie. Pobladła na płótno i stanęła kiej wryta, zaledwie już wierzšc własnym oczom, tchujej brakło i œcisnęło pod piersiami, ale patrzała w niego kieby w to cudne zwidzenie, a słodki przeœmiech zatlił się naspšsowiałych z nagła wargach, rozmigotałsię płomieniami i wybuchnšł kiej słońce. Jasiowi również rozjarzyły się oczy i miody zalały serce, nie dał se jednak folgi,milczał, a jeno przysiadł na zagonie i patrzał w niš z dziwnš luboœciš. -Bojałam się, co pana Jasia już nigdy nie obaczę... Kieby pachnšcy wiater zawiał z łšk i uderzył w niego, jaże pochylił głowę, tak mu ten głos rozdzwaniał się w duszy prawie niepojętš szczęœliwoœciš. -A przed Kłębami, wczoraj, to pan Jasio anispojrzał... Stojała przed nim spłoniona kieby ten kierzróżany, kieby ten jabłoniowy kwiat, mdlejšcy w skwarze tęsknicy, œlicznoœci pełna i zgoła jakiemuœ cudowi podobna. -A to dziw mi serce nie pękło! A to dziw merozum nie odszedł. Łzy błysnęły jej u rzęs przysłaniajšc niby diamentami modre nieba oczów. -Jagusia! -wyrwało mu się kajœ spod samego serca. Przyklękła w bruŸdzie i cisnšc mu się do kolan wpierała w niego oczy, przepaœci ogniste, oczy modre jak niebo i jak niebo niezgłębione, oczy upojne niby całunki i niby przygarnięcia ršk umiłowanych, oczy pokuszeń i niewinnego dzieciństwa zarazem. Wstrzšsnšł się gwałtownie i jakby się bronišc przed czarami zaczšł ostro wymawiać wszystkie jej grzechy, wszystkie, jakie mu była powiedziała matka. Piła każde słowo nie spuszczajšc z niego oczów, ale mało wiele poredziła wymiarkować, wiedziała bowiem tylko jedno, że oto siedzi przed niš ten ponad wszystko wybrany, że se cosik gaworzy, że oczy mu się jarzš, a ona klęczy se przed nim kieby przed tym œwištkiem i modli się niezgłębionš wiarš miłowania. -Powiedz, Jaguœ, że to wszystko nieprawda? powiedz! -nalegał proszšco. -Nieprawda! Nieprawda! -przytwierdziła z takš szczeroœciš, że uwierzył od razu, uwierzyć musiał, a ona sparła się, piersiami o jego kolana i zatonšwszy mu w oczach wyznawała się cichuœko ze swego miłowania... Jakby na œwiętej spowiedzi otwarła przed nim duszę na œcieżaj, rzuciła mu jš pod nogi kiej zbłškanš ptaszkę i modlitewnš, goršcš proœbš dawała się wszystka na jego zmiłowanie i na jego wolę i niewolę. Jasio rozdygotał się kiej listek wstrzšsany gwałtownš nawałnicš, chciał jš odepchnšć i uciekać, ale jeno szeptał omdlałym, nieprzytomnym głosem: -Cicho, Jaguœ, tak nie można, grzech, cicho!Aż umilkła, całkiem wyzbyta ze sił, milczeli już oboje unikajšc swoich oczów, awraz cisnšc się do siebie tak z bliska, że słyszeli bicie serc własnych i ciche, palšcedychania, było im strasznie dobrze i radoœnie, obojgu łzy spływały po zbladłych twarzach, obojgu œmiały się czerwone wargi, a dusze kieby w czas Podniesienia były zatopione w jakšœ najœwiętszš cichoœć i tajnię jaœniejšcš gdzieœ na wysokoœciach i unosiły się jeszcze wyżej, ponad œwiaty. Słońce już zaszło i ziemia spłynęła zorzami kieby tš, rosš pozłocistš, wszystko przycichło, wszystko przytaiło dech wszystko kieby zmartwiało w zasłuchaniu dzwonów, co zabiły na Anioł Pański, i wszystko jakby się zamodliło cichym dziękczynnym pacierzem za œwiętš łaskę dnia odebranego. Poszli w pola, zasypane pyłem zórz, szli jakimiœ miedzamipełnymi kwiatów, wskroœ zbóż dojrzałych,wlekšc rękami po kłosach, zwisajšcych im do kolan, szli w łuny zachodu wpatrzeni, wszerokie, złociste przepaœcie nieba i z niebem w duszach, i z niebem w oczach, i jakby w niebiańskich otęczach nad głowami.Jakby msza się w nich odprawiała, tak pełni byli œwiętego nabożeństwa, tak duszeim klęczały w zachwyceniu i tak im œpiewały wniebowzięte serca o łasce Pańskiej, tylko im jednym objawionej w tej straszne mu ostać na gospodarce, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż’PLc “œž< ”Z˛c €• &ő c –4n O godzinie żywota. Ni słowa nie przemówili więcej do siebie, ni jednego słowa, tylko niekiedy krzyżowały się ich spojrzenia jak błyskawice, całkiem już postępłe od własnych żarów i nic o sobie nie wiedzšce. Nie wiedzieli również, że œpiewajš jakšœ pieœń, co się z nich była sama zrodziła i kieby ptak rozœwiergotany leciała nad omroczone pola, we wszystek œwiat. Nie wiedzieli nawet, kaj sš i dokšd idš, i poco? Nagle i kajœ z bliska runšł im nad głowy twardy i suchy głos: -Jasiu, do domu! WytrzeŸwiał w tym oczymgnieniu; byli na topolowej, a matka stojała tuż przed nimi zgroŸnš i nieprzebłaganš twarzš -jšł cosik bškać i pleœć trzy po trzy. -ChodŸ do domu! Wzięła go za rękę i gniewnie pocišgnęła za sobš, dał się bez oporu, z pokorš... Jagusia szła za nimi jakby urzeczona, gdy naraz organiœcina podniesła z drogi kamieńicisnęła w niš ze strasznš zawziętoœciš. -Poszła precz! A do budy, ty suko! -zakrzyczała wzgardliwie. Jagusia obejrzała się dokoła, całkiem nie miarkujšc, o kogo tamtej chodzi, ale gdy jej zniknęli z oczów, długo się plštała po drogach, a potem, gdy w chałupie poszli spać, siedziała pod œcianš do białego rana. Godziny szły za godzinami, piały kokoty, rżały konie przy wozach nad stawem, robiłsię œwit, wieœ zaczynała wstawać, brali wodę ze stawu, wypędzali bydło na pastwiska, kto już wychodził na robotę, gdzie już trajkotały kobiety, kajœ dzieci popłakiwały matyjaœnie, a ona wcišż siedziała na jednym miejscu i z otwartymi oczami œniła na jawie o Jasiu -że cosik z nim rozmawia, że patrzš na się tak z bliska, jaże jš ogarniały słodkie ognie, że idš kajœ i œpiewajš coœ takiego, czego nie poredziła sobie przypomnieć -i tak cięgiem jedno w kółko. Matka zbudziła jš z tych cudnych zwidzeń, a głównie Hanka, która przyszła już przyszykowana do drogi i chociaż nieœmiało, pierwsza wycišgnęła rękę na zgodę. -Do Częstochowy idę, to mi darujecie, com ta przeciw waju zgrzeszyła... -Bóg zapłać za dobre słowa, ale co krzywda, to krzywda! -mruknęła stara. -Nie ruchajmy tego! Proszę was ze szczerego serca, byœcie mi odpuœciły. -Złoœci już do was w sercu nie chowam -westchnęła ciężko Dominikowa. -Ani ja! chociem niemało przecierpiała! -wyrzekła poważnie Jagusia i posłyszawszy sygnaturkę poszła się przybierać do koœcioła. -Wiecie, a to Jasio organistów idzie z kompaniš -ozwała się po chwili Hanka. Jagusia posłyszawszy nowinę wypadła z chałupy na pół ubrana. -Co ino sama organiœcina mi powiedziała, jako koniecznie naparł się iœć do Częstochowy! RaŸniej będzie nama wędrować z księżykiem i honorniej! Ostajta z Bogiem. -Pożegnała się przyjacielsko i poszła do koœcioła rozpowiadajšc po drodze nowinę, juœci, co się jej dziwowali, tylko Jagustynka pokręciła głowš i rzekła cicho: -W tym coœ jest! Już on ta z dobrej woli nieidzie, nie... Ale nie pora była na dłuższe wywody, bo z pół wsi zebrało się w koœciele i ksišdz już wychodził z wotywš, odprawianš na intencję pielgrzymki. Jasio służył do mszy jak co dnia, jeno dzisia twarz miał cosik bledszš i dziwnie zbolałš, zaœ oczy podsiniałe i, jeszcze szkliste od łez, że jakoby we mgłach majaczył mu cały koœciół, Tereska, leżšcakrzyżem przez całe nabożeństwo, wystrachane oczy Jagusi, matka, siedzšca w dworskiej ławce, i te przystępujšce do komunii wędrowniki -jak przez mgłę widział, przez te łzy zaledwie powstrzymywane, przez żałoœć szarpišcš mu serce i przez ten œmiertelny smutek. Proboszcz od ołtarza żegnał odchodzšcych,a kiej się wywalili przed koœciół, skropił ich wodš œwięconš i pobłogosławił, podnieœli zaraz choršgiew, krzyż błyszczałna czele, ktosik zaœpiewał i kompania ruszyła w dalekš drogę. Z Lipiec szły: Hanka, Marysia Balcerkówna, Kłębowa z córkš, Grzela z krzywš gębš, Tereska z mężem, które się ochfiarowały przez całš drogę nie brać do ust nic goršcego, i parę komornic, ale wraz z ludŸmi z drugich wsi zebrało się ze sto narodu. Odprowadzała ich cała wieœ, zaœ wozy zawalone tobołami szły na zajdach. Ale mimo wczesnej godziny upał się już wzmagał, słońce œlepiło oczy i kurz podnosił się tumanami, że szli jakby w tychszarych, duszšcych obłokach. Jagusia szła z matkš i z drugimi, była strasznie zmizerowana, trzęsła się w sobiez żałoœci, a łykajšc gorzkie, sieroce łzy patrzyła w Jasia kieby w to słońce, juœci, co z dala, bo organiœcina z dziećmi nie opuszczała go ani na chwilę, że nie było sposobu przemówić do niego ni nawet stanšć mu w oczach. Mateusz mówił cosik do niej, to matka, to drugie, cóż, kiej tylko jedno wiedziała, że Jasio na zawsze odchodzi, że już go nigdy nie zobaczy, przenigdy. Pod figurš na Podlesiu pożegnali kompanię, która zaraz pocišgnęła dalej, wœród œpiewań oddalajšc się coraz barzej, aż i zginęła całkiem z oczów, a tyl ko kajœ w rozsłonecznionych dalach, nad drogami, podnosiły się kłęby kurzawy. -Laczego? laczego? -jęczała wlekšc się nibytrup za powracajšcymi do wsi. -Padnę i zamrę! -myœlała czujšc w sobie jakby poczynanie się œmierci, szła coraz wolniej i ciężej, wyzbyta ze sił skwarem, zmęczeniem i tš strasznš udrękš. -I cóż ja teraz pocznę, co? -pytała, zapatrzona w ten dzień dziwnie pusty i boleœnie œlepišcy. Czekała z upragnieniem nocy i cichoœci, ale i noc nie przyniesła jej folgi ni ukoju, tłukła się do samego œwitania kole chałupy, szła na drogi, poleciała nawet na Podlesie pod figurę, kaj ostatni raz widziała Jasia, i zapiekłymi od męki oczamiszukała na szerokiej, piaszczystej drodze jakby œladów jego kroków, choćby cienia ponim, choćby tej grudki ziemi tkniętej przez niego. Nie było, nie było la niej nic i nikaj, nie było już zmiłowania i poratunku. Zabrakło jej w końcu nawet łez, zabite smutkiem i rozpaczš, oczy œwieciły kiej studnie niezgłębionej boleœci. A tylko niekiej, przy pacierzu, zrywała się ze spiekłych warg żałosna skarga. -I za co to wszystko, mój Boże, za co? ROZDZIAŁ 13 U Dominikowej zrobiło się już zgoła nie do wytrzymania, Jagusia bowiem łaziła kiej nieprzytomna i o Bożym œwiecie nie wiedzšca, Jędrzych też jeno zbywał roboty, coraz częœciej przesiadujšc u Szymków, a w gospodarstwie czynił się taki upadek i opuszczenie, że nieraz nie wydojone krowy pędzili na paœniki, œwinie kwiczały z głodu i konie obgryzały drabinyrżšc przy pustych żłobach, boć staranie poredziła zaradzić wszystkiemu, jeszczek ona utykała o kiju, z przewišzanymi oczami, na pół œlepa, to i nie dziwota, co głowa jej pękała od turbacji. Bo i jakże: gnój pod pszenicę wysychał w polu, a nie miał go kto przyorać, len się już prosił o wyrywanie, ziemniaki zdałoby się jeszcze raz opleć i osypać, brakowało drew na opał, porzšdek gospodarski niszczał, żniwa były za pasem, roboty starczyło choćby i na dziesięć ršk, a tu szło, kieby kto w nosie podłubywał. Przynajęła nawet komornicę, sama też zabiegała, jak mogła, i dzieci pędziła do roboty, ale Jagusia była jakby głucha na wszyćkie proœby i przekładania, zaœ Jędrzych na jakšœ pogrozę odburknšł hardo: -Bo ciepnę wszyćko i pójdę se we œwiat! Wypędziliœcie Szymka, to sobie tera sami róbcie! Jemu ta nie cni się za wami, chałupę ma, grosz ma, kobietę ma, krowę ma i gospodarz całš gębš. -Pyskował przemyœlnie, trzymajšc się z dala. -Juœci, co ten zbój poredził zaradnie wszystkiemu! -westchnęła ciężko. -A bogać, że uredzi wszyćkiemu, nawet Nastusia się dziwuje ! -Trza by kogo przynajšć abo i zgodzić parobka myœlała głoœno. Jędrzych podrapał się i rzekł nieœmiało: -Hale, szukać obcego, kiej Szymek gotowy...żeby mu ino rzec to słowo... -Głupiœ! Nie wycišgaj szyjš, kiej do cię nie pijš! -warknęła i srodze się tym zgryzła, że tak czy owak, a trza będzie ustšpić i jakšœ zgodę z nim zrobić. Jednak najbarzej martwiła się o Jagusię, na darmo bowiem próbowała się wywiedzieć, co jej jest. Jędrzych też nie wiedział, a kum nie œmiała się wypytywać, bych za wiele nie dołożyły. Przez całe te trzy dni, po wyjœciu kompanii do Częstochowy, błškała się w przeróżnych domysłach kieby w tej uprzykrzonej ćmie, jaż dopiero w sobotę po południu doprowadzona już do ostatka wzięła sielnego kaczora pod pachę i poszła na plebanię. Wróciła nad wieczorem zburzona, kiej ta noc jesienna, spłakana i ciężko wzdychajšca, nie odzywała się do nikogo, aż po kolacji, kiej ostała sama z Jagusiš, przywarła drzwi do sieni i rzekła: -A wiesz, co rozpowiadajš o tobie i Jasiu? -Nie ciekawam plotów! -odrzekła niechętnie, podnoszšc zgoršczkowane oczy. -Ciekawaœ czy nie, a powinnaœ wiedzieć, że przed ludŸmi nic się nie uchowa! A kto cichorobi, o tym głoœno mówiš! A o tobie wygadujš, że niech Bóg broni! Rozpowiedziała szeroko, czego się dowiedziała od proboszcza i organistów. -Zaraz w nocy zrobiły nad nim sšd, organista zerżnšł mu skórę, ksišdz swoje, cybuchem dołożył i bych ustrzec przed tobš, wyprawili go do Częstochowy. Słyszysz to? Pomiarkujże, coœ narobiła! -krzyknęła groŸnie. -Jezus Maria! Biły go! Jasia biły! -zerwała się gotowa lecieć na jego obronę, ale jeno zakrzyczała przez zaciœnięte zęby: -A żeby im kulasy poodpadały, żeby ich nie oszczędziła zaraza! -I zapłakała, z zaczerwienionych oczów polały się strugi gorzkich łez, a wszystkie rany duszy spłynęły jakby tš żywš, serdecznš krwiš. Ale Dominikowa nie baczšc na to jęła jš bić,niby kijem, przypominkami wszystkich przewin i grzechów, nie darowała ani jednego, wypominajšc, co jš ťtylko żarło od dawien dawna i nad czym srodze bolała. -To musi się już raz skończyć, rozumiesz! Tak ci już dalej żyć nie sposób! -krzyczała coraz zawzięciej, chociaż palšce łzy ciekłyjej spod szmat przewišzujšcych oczy. -Żebycię mieli za najgorszš, żeby cię już wytykali palcami! Taki wstyd na moje stare lata, taki wstyd, mój Jezu -jęczała rozpaczliwie. -I wyœcie pono za młodu byli nie lepsi! -trzasnęła jš złym słowem. Stara tak się zaniesła gniewem, że ledwie już wybełkotała: -Choćby œwiętemu, a nie przepuszczš! Nie œmiała już się więcej pastwić nad niš, zaœ Jagusia wzięła się prasować jakieœ fryzki na jutro; wieczór szedł wiejny, szumiały drzewa, po niebie, zawalonym drobnymi chmurami, leciał księżyc, kajœ nawsi œpiewały dzieuchy, a jakieœ skrzypki rzępoliły drygliwš wielce nutš. Przed oknami rozległ się głos przechodzšcej wójtowej: -Jak wczoraj pojechał do kancelarii, tak i przepadł... -Pojechał z pisarzem do powiatu jeszcze wczoraj na noc. Powiadał sołtys, jako wezwał ich do siebie naczelnik -odpowiadałMateusz. Gdy przeszli, stara odezwała się znowu, ale już łagodniej: -Czemu to przepędziłaœ z chałupy Mateusza? -Bo mi obmierzł i po co tu będzie wysiadywał! Nie szukam se chłopa! -Czas by ci już było obejrzeć się za którym, czas! Zaraz by i ludzie przestali cięnapastować! Choćby i Mateusz, też nie do pogardzenia, chłop zmyœlny, poczciwy... Długo się nad nim rozwodziła i wielce zachętliwie, ale Jagusia się nie odezwała ani słóweczkiem, zajęta robotš i swoimi strapieniami, że stara dała spokój i wzięłasię do różańca. Na dworze pocichły już głosy, tylko drzewiny szarpały się z wiatrem i młyn turkotał, noc była póŸna, księżyc jakby całkiem zatonšł w zwałach, że jeno kajœ niekaj œwieciły obrzeża chmur i wydzierałysię snopy brzasków. -Jaguœ, trza ci jutro do spowiedzi. Lżej ci będzie, jak zbędziesz się grzechów. -Co mi tam, nie pójdę! -Nie chcesz do spowiedzi! -Aż głos jej schrypnšł ze zgrozy, -A nie. Ksišdz do kary to skory, ale z pomocš to się nikomu nie pokwapi... -Cicho, żeby cię Pan Jezus nie skarał za takie grzeszne gadanie! A ja ci mówię, do spowiedzi idŸ, pokutuj i Boga proœ, to ci sięjeszcze wszystko przemieni na dobre. -A mało to mam pokuty, co? A cóżem to zgrzeszyła? Za co? To pewnie za moje kochanie i za moje cierpienia taka mnie spotyka nadgroda, co? Ze już co najgorszeéwe œwiecie, to mnie spotkało! -skarżyła siężałoœnie. Nie przeczuwała nawet biedula, że spadnie na niš jeszcze cosik gorsze i bardziej niespodziane, i bardziej niesprawiedliwe. Nazajutrz bowiem, w niedzielę, przed sumšgruchnęła po wsi wieœć, zgoła niepodobna do wiary, że wójta aresztowali za brak pieniędzy w kasie gminnej. Nie sposób było zrazu uwierzyć, i chociaż prawie z każdš godzinš ktosik przylatywał z nowš i coraz gorszš przykładkš, jeszczenie brali tego zbytnio do serca. -Próżniaki wymyœlš se co niebšdŸ i roztrzšsajš se la zabawy! -mówili poważniejsi. Ale uwierzono, gdy kowal wrócił z miasta i wszystko co do słowa potwierdził, a Jankiel w południe powiedział do całej gromady: -Wszystko prawda! W kasie brakuje pięć tysięcy, zabierš mu za to całš gospodarkę,a jak będzie jeszcze mało, Lipce muszš za niego dopłacić! Wzburzyło to wszystkich, że niech Bóg broni, jakże, bieda wszędy jaże piszczy, dogarnka nie ma co włożyć, niejeden się zapożyczył, aby jeno docišgnšć do żniw, a tu przyjdzie płacić za złodzieja! Tego była już za wiela na ludzkš cierpliwoœć, to i nie dziwota, że cała wieœ jakby się wœciekła ze złoœci, klštwy, pogrozy i wyzwiska posypały się kieby kamienie: -A żebyœ, œcierwo, skapiał jak ten pies! -Nie trzymałem z nim spółki, to i płacił zaniego nie będę. -Ani ja! Balował się, używał, a ty cierp za cudze! -pogadywali tak sfrasowani, jaże niejednemu płakać się chciało z markotnoœci. -Dawno miałem oko na niego i mówiłem, do czego to idzie, przekładałem, nie słuchaliœta i tera mata bal! -dogadywał z rozmysłem stary Płoszka, pomagała mu Płoszkowa rozpowiadajšc kto ino chciał słuchać. -Wiecie, Antek już wyrachował, co na wspomożenie pana wójta zapłacim po trzy ruble z morgi, ale za takiego przyjaciela nieżal i po dziesięć... I tak te wiadomoœci przygnębiły ludzi, że mało wiela poszło do koœcioła, a jeno radzili użalajšc się pospólnie, że pełno byłow opłotkach, przed chałupami, a zwłaszcza nad stawem, na próżno się przytym głowišc, kaj zadział tylachna pieniędzy. -Musieli go podebrać, nie sposób, aby tyla sam jeden zmarnował. -Pisarzowi zawierzał, a wiadomo, jakie to ziółko! -Szkoda człowieka, nama juœci zrobił krzywdę, ale sobie najgorszš! -mówili poniektórzy co stateczniejsi, a na to wraziła między nich tłuste brzucho Płoszkowa i dalejże niby to żałujšco wyrzekać i trzeć suche œlepie. -A mnie żal wójtowej! Biedna kobieta, paniš se była i nos zadzierała, a teraz co! Chałupę wezmš, grunt przedadzš i na komorne pójœć pójdzie chudzina, na wyrobek. I żeby se chociaż użyła! -A mało to jeszcze wysmakowała dobrego! -wrzasnęła Kozłowa wtórujšc goršco, jenona drugi sposób -używały se œcierwy kieby jakie dziedzice. Co dnia jadły mięso! Wójtowa pół garczka cukru kładła se do kawy, a czysty harak pili szklankami! Widziałam, jak zwoził z miasta półkoszki przeróżnych przysmaków. A z czegóż to im brzuchy spęczniały, przecież nie z postu! Słuchali rozważnie, choć w końcu pletła już trzy po trzy, ale dopiero organiœcina trafiła wszystkim do serca, nalazła się na wsi niby to przypadkiem i posłuchawszy rozmów rzekła od niechcenia: -Jak to, to nie wiecie, na co wójt wydał tyle pieniędzy? Jęli się cisnšć dokoła i pytać niewolšc jš doodpowiedzi. -Stracił na Jagusię, wiadomo. Tego się nie spodziewano, więc jeno w zdumieniu spozierali po sobie. -Już cała parafia mówi o tym od wiosny! Jawam nie rozpowiem, ale spytajcie się kogo bšdŸ, choćby z Modlicy, a dowiecie się całej prawdy! I odeszła jakby nie chcšc się zdradzić, ale baby jej nie puœciły, przyparły kajœ do płota, tak molestowały, że zaczęła im rozpowiadać na niby pod sekretem: jakie to wójt przywoził dla Jagusi piesztrzonki ze szczerego złota, a jakie chusty jedwabne, a jakie płótna cieniuœkie, a jakie korale, a ile to jej nadawał gotowych pieniędzy! Juœci, co cyganiła, jaże się kurzyło, ale œwięcie uwierzyły, tylko jedna Jagustynka ozwała się gniewnie: -Klituœ bajduœ, módl się za nami. Widziała topani? -A widziałam i mogę przysięgnšć nawet w koœciele, że dla niej ukradł, dla niej, a może go nawet namówiła! Ho, ho, gotowa ona na wszystko, nic dla niej nie ma œwiętego, bez wstydu już i sumienia! Jak tarozciekana suka lata po wsi, a roznosi jenozgorszenie i nieszczęœcie. Nawet mojego Jasia zwieœć chciała, chłopiec niewinny jak dziecko, to uciekł od gospodarce, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż—Pş c ˜ †c ™Ľc š5+c ›99<, niej i wszystko mi opowiedział! Czy to nie zgroza, księdzu nawet nie daje spokoju! -gadała prędko, ledwie już dyszšc od złoœci. Jakby iskra padła na prochy, tak buchnęły naraz wszystkie dawne urazy do Jagusi, wszystkie zazdroœcie i gniewy, i nienawiœcie; jęły wypominać, co ino która miała na wštpiach, że podniósł się niewypowiedziany wrzask. Krzyczały jedna przez drugš i coraz zapamiętalej. -Ze to takš œwięta ziemia nosi! -A przez kogo pomarł Maciej? Wspomnijcie jeno sobie! -Całej wsi przyjdzie pokutować za takš zapowietrzonš! -I nawet księdza chciała przywieœć do grzechu! Jezu, bšdŸ nam miłoœciwy! -A wiela to już było przez niš pijatyk, swarów a obrazy boskiej ! -Zakała całej wsi! Już przez niš Lipce wytykajš palcami! -Morowe powietrze nie gorsze niŸli taka zaraza. -Póki taka jest we wsi, potšd cišgle będzie grzech, rozpusta i zło, bo dzisiaj wójt ukradł dla niej, a jutro zrobi to samo drugi! -Kijami zatłuc i œcierwo rzucić psom! -Wygnać jš ze wsi, wypędzić na bory i lasy,kiej tę zarazę! -Wypędzić ! Jedyna rada ! Wypędzić! -zawrzeszczały rozsrożone, gotowe już nawszystko i z namowy organiœciny pocišgnęły do wójtowej. Wyszła do nich, zapuchnięta od płaczu, a tak zbiedzona, tak nieszczęœliwa i rozlamentowana, że wzięły jš œciskać płaczšc nad niš i użalajšc się ze wszystkiego serca. Dopiero po jakimœ czasie organiœcina wspomniała jej o Jagusi. -Œwięta prawda! Ona wszystkiemu winowata, ona -zalamentowała rozpacznie. -Ten tłuk sobaczy, ta piekielnica! A żebyœ zdechła pod płotem za mojš krzywdę, a żeby cię robaki roztoczyły za mój wstyd, za moje nieszczęœcie! -padła kajœ na ławę tarzajšc się w niewypowiedzianej męce i szlochaniu. Napłakały się nad niš do woli, nabiedziły i rozeszły się do domu, bo słońce kłoniło się już ku zachodowi. Ostała tylko organiœcina i zamknšwszy się z niš, cosik ważnego uradziły, gdyż jeszcze przed zmierzchem poleciały na wieœ po chałupach, rozpoczynajšc jakšœ cichš i tajnš robotę. Przystały do nich Płoszki, przyniewoliły jeszcze niektórych i poszli razem do proboszcza, wysłuchał wszystkiego, ale rozłożył ręce i zawołał: -Nie mieszam się do niczego, róbcie, co chcecie, ja nie wiem o niczym i jutro z rana jadę do Żarnowa na cały dzień! Wieczór uczynił się wielce swarliwy, pełennarad, sprzeczek i tajemniczych szeptów, agdy już ciemna noc zapadła, wszyscy zmówieni zeszli się do karczmy, i ugaszczani przez organistów, jęli znowu radzić i deliberować. A zeszli się co najpierwsi gospodarze i prawie wszystkie żeniate kobiety i uradzali już doœć długo, gdy Płoszkowa zakrzyczała: -A kajże to Antek Boryna? Cała wieœ się zebrała, on pierwszy w Lipcach gospodarz,to przez niego nie można radzić, będzie nieważne. -Prawda, posłać po niego! Musi przyjœć! Bez niego nie można! -wrzeszczeli. -A może będzie jej bronił, kto wie? -szepnęła któraœ. -Œmiałby to całej wsi się przeciwić! Kiej wszystkie, to wszystkie! Kopnšł się po niego sołtys i z łóżka musiałœcišgać, bo już był spał. -Musicie iœć i powiedzieć swoje! A nie pójdziecie, to powiedzš, co jš osłaniacie i przeciwko gromadzie na sprzeciw idziecie! Baby wam nie darujš dawnych grzechów. ChodŸcież, raz trzeba z tym skończyć. I poszedł, chociaż z ciężkim sercem, bo iœć musiał. Karczma była jakby nabita, że trudno już było palec wrazić, i wrzało z cicha, gdyż organista stojał właœnie na ławie i prawił niby to kazanie. -... i drugiego sposobu nie ma! Wieœ to jak ten dom, niech jeden złodziej wyjmie spod niego przyciesię, niech drugi złakomi się nabelki, a trzeciemu zachce się wyjšć kawał œciany, to w końcu chałupa się zwali i na œmierć wszystkich przygniecie! Wymiarkujcie to sobie dobrze! A niechże tu każdemu będzie wolno kraœć, rozbijać, krzywdzić, rozpustę czynić, to i cóż się stanie ze wsiš? Powiadam wam, nie wieœ tojuż będzie, a jeno ten chlew diabelski, a hańba i wstyd la poczciwych! Że omijać jš będš z daleka i żegnać się na jej przypomnienie. Ale mówię wam, że prędzej czy póŸniej kara boska na takš wieœ spaœć musi, jak spadła na owš Sodomę i Gomorę! Spadnie i wszystkich wytraci, bo wszyscy sš zarówno winni, tak ci, którzy Ÿle robiš, jak i ci, którzy pozwalajš rozrastać się złemu! Pismo œwięte nas poucza: jeœli zgorszy cię ręka twoja, odetnij jš, a jeœli zgrzeszyło oko, wyłup je i ciœnij psom! Jagusia, mówię wam, to gorsza od moru, gorsza od zarazy, bo sieje zgorszenie, grzeszy przeciw wszystkim przykazaniom i œcišga na wieœ gniew Boży i jego strasznš pomstę! WypędŸta jš, póki jeszcze czas! Już się przebrała miarka jej grzechów i przyszedł czas na pokaranie! -ryczał kiej byk, jaże mu oczy wyłaziły z rozczerwienionej twarzy. -Juœci! Pora! Naród mocen jest karać i mocen wynadgradzać! Wygnać jš ze wsi! Wygnać! -wrzeszczeli coraz głoœniej. Prawił jeszcze Grzela, wójtów brat, przemawiał stary Płoszka, pyskował Gulbas, ale mało kto słuchał, bo już wszyscy wraz mówili. Organiœcina cięgiem rozpowiadała, jak to było z Jasiem, wójtowa też swoje krzywdy każdemu w uszy kładła, a i drugie pofolgowały se niezgorzej, że już wrzało kiej na jarmarku. Tylko Antek się nie odzywał, stojał przy szynkwasie chmurny kiej noc, z zaciętymi zębami, pobladły od męki, a przychodziły na niego takie minuty, że chciało mu się chycić ławę i prać niš te wszystkie rozwrzeszczone pyski, a obcasami tratować kiej to paskudne robactwo i tak mu się już wszystko zmierziło, iż pił kieliszek po kieliszku, a spluwał jeno i klšł cicho. Podszedł doń Płoszka i głoœno na całš karczmę zapytał: -Już wszystkie zgodziły się na jedno, że Jagusię trza wygnać ze wsi. Rzeknij i ty swoje, Antoni. Przycichło nagle w karczmie, wszystkie oczy wlepiły się w niego, byli prawie pewni, że się sprzeciwi, ale on odsapnšł, wyprostował się i rzekł głoœno: -W gromadzie żyję, to i z gromadš trzymam! Chceta jš wypędzić, wypędŸta; a chceta se jš posadzić na ołtarzu, posadŸta!Zarówno mi jedno! Odsunšł rękš zalegajšcych mu drogę i wyszedł nie patrzšc na nikogo. Długo jeszcze po jego wyjœciu radzili, prawie do samego œwitania, a rankiem wiedzieli już wszyscy, że postanowiono wypędzić ze wsi Jagusię. Mało kto stawał w jej obronie, bo każdegozakrzyczeli, tylko jeden Mateusz nie ulškłszy się nikogo klšł wszystkich w oczy i pomstował całš wieœ, że już rozwœcieklony do ostatka, poleciał szukać ratunku u Antka. -Wiesz o Jagusi? -blady był kiej trup i całydygotał. -A wiem, prawo za nimi! -rzekł krótko, myjšc się pod studniš. -Żeby ich mór z takim prawem! To robota organistów! Jakże, dopuœcim do takiej niesprawiedliwoœci! Cóż to komu zawiniła? Ao co jš winiš, to nieprawda, czyste cygaństwo! Jezu, żeby się ważyli wyganiać człowieka jak tego wœciekłego psa. Nie sposób, żeby to miało być! -Sprzeciwisz się to całej gromadzie? -Rzekłeœ, jakbyœ z nimi trzymał -zawarczał z groŸnym wyrzutem. -Z nikim nie trzymam, ale i tyla mi do niej, co do tego kamienia. -Ratuj, Antek, poradŸ co niebšdŸ. Laboga, już mi się we łbie mšci! pomiarkuj ino, cóż ona pocznie, kaj się podzieje? A psiekrwie, zbóje, wilki jedne. Siekierę chyba chycę i będę ršbał, a nie dopuszczę, nie dopuszczę!-Nic ci nie pomogę. Postanowili, to cóż znaczy jeden sprzeciw, nic. -Masz do niej złoœć! -zawrzeszczał niespodzianie. -Mam złoœć czy nie, nic komu do tego -powiedział surowo i wsparty o studnię zapatrzył się kajœ daleko. Bolesnym kłębemzwiły się w nim jeno przytajone a wiecznieczujne miłowania i zazdroœcie, że chwiał się w sobie z pojękiem niby drzewo targaneprzez wichurę. Obejrzał się naraz, Mateusza już nie było, a wieœ wydała mu się jakaœ obca i dziwnie przykra, i strasznie rozwrzeszczana. Prawda, co i ten dzień pamiętny także był jakiœ niezwyczajny. Słońce wlekło się bladei jakby obrzękłe, duszno było na œwiecie i strasznie goršco, niebo wisiało nisko, zawalone paskudnymi chmurzyskami, wiaterzrywał się co chwila i zamiatał, a nad drogami podnosiły się kłęby kurzawy, miało się na burzę, kajœ nad borami jakby się łyskało. Zaœ między ludŸmi już się srożyła sielna zawierucha, latali po wsi kieby poszaleli, kłótnie wrzały po wszystkich chałupach, jakieœ baby pobiły się nad stawem, psy ujadały bezustannie, prawie nikt nie wyszedł w pole do roboty, bydło nie wypędzone na paszę ryczało po oborach, nawet mszy tego dnia ksišdz nie odprawił i wyjechał równo ze œwitem, zamęt podniósłsię coraz większy i niespokojnoœć rosła z minuty na minutę. Antek dojrzawszy, że w organistowych opłotkach zbiera się coraz więcej narodu, wzišł kosę na ramię i œpiesznie poszedł w pole pod las. Przeszkadzał mu wiatr plšczšc zboże i bijšc piaskiem w oczy, ale wparł się w zagon i jšł siec, spokojnie nasłuchujšc zarazem dalekich gwarów. -Może to już -przemknęło mu naraz przez głowę, serce zatłukło kieby młotem, gniew nim zatargał i rozprężył grzbiet, jużmiał rzucić kosę i lecieć na ratunek, ale opamiętał się jeszcze w porę. -Kto zawinił, niech weŸmie karę. A niechta, a niechta. Żyta z chrzęstem kłoniły mu się do nóg i biły w niego niby rozkolebane wody, wiaterrozwiewał mu włosy i suszył twarz spotniałš z męki, oczy prawie nic nie widziały, jakby już wszystek był tam, przyJagusi, że tylko twarde przyuczone ręce same wodziły kosę kładšc pokos za pokosem. Wiatr przyniósł od wsi jakiœ długi, przecišgły krzyk. Rzucił kosę i przysiadł pod żytniš œcianš, jakby się wparł w ziemię, jakby się jej czepił całš mocš, zaœ cały się jej ujšł jakby w żelazne pazury i zdzierżył, i nie dał się, chociaż oczy latały nad wsiš niby oszalałe ptaki, choć serce skwierczało z trwogi, choć trzšsł się i dygotał z niespokoju. -Wszyćko musi iœć po swojemu, wszyćko. Trza orać, by siać, trza siać, by zbierać, a co jeno przeszkadza, trza wyplenić kiej zły chwast -mówił w nim jakiœ surowy, prawieczny głos jakby tej ziemie i tych ludzkich siedlisk. Buntował się jeszcze, ale już słuchał coraz pokorniej. -Juœci, że każdy ma prawo bronić się przedwilkami, każdy. Chyciły go jakieœ ostatnie żałoœcie i myœli, kiej lute kšœliwe wichry, owiały go mrocznym tumanem ponoszšc z miejsca. Porwał się na nogi, naostrzył kosę osełkš,przeżegnał się, splunšł w garœcie i jšł się do roboty, walšc pokos za pokosem z takš zapamiętałoœciš, jaże œwistało płytkie ostrze kosy i pojękiwały œciany żyta. A tymczasem na wsi nastał straszny czas sšdu i kary, że już i nie opowiedzieć, co siętam wyrabiało. Jakoby dur ogarnšł Lipce, aludzie zgoła się powœciekali, bo co jeno było rozważniejsze, pozamykało się w chałupach lub uciekło na pola, zaœ reszta, pozbierana nad stawem w gromady i jakby opita złoœciš, wrzała coraz zapalczywiej jurzšc się nawzajem krzykami, że już każden się wydzierał, każden pomstował, każden się srożył wraz, czynišc przeraŸliwy warkot, podobien dalekim i groŸnym grzmotom. I w jakiejœ minucie cała wieœ ruszyła do Dominikowej kieby ten wezbrany, szumišcy potok, wiedła organiœcina z wójtowš, a za nimi przepychało się z rykiem całe rozjuszone stado. Wdarli się do chałupy kiej burza, jaże zadygotały œciany, Dominikowa zastšpiła drogę, to jš stratowali, Jędrzych skoczył bronić i w oczymgnienie zrobili z nim to samo, wreszcie Mateusz chciał ich powstrzymać przed komorš i chociaż prał dršgiem, chociaż bronił całš mocš, ale nie wyszło i Zdrowaœ, już leżał kajœ pod œcianš z rozbitym łbem i nieprzytomny. Jagusia była zaparta w alkierzu, a kiej wyrwali drzwi, stała przytulona do œciany inie broniła się, nie wydała nawet głosu, blada była kiej trup, a w oczach szeroko rozwartych gorzało ponure płomię grozy i œmierci. Sto ršk wycišgnęło się po niš, sto ršk głodnymi, chciwymi pazurami chyciło jš ze wszystkich stron, wyrwało niby kierz płytko wroœnięty w ziemię i powlekło w opłotki. -Zwišzać jš, wyrwie się jeszcze i ucieknie -rozrzšdziła wójtowa. Na drodze stał już gotowy wóz, nałożony œwińskim nawozem po wręby desek i zaprzężony we dwie czarne krowy, rzucili jš na gnój zwišzanš niby barana i ruszyli wœród piekielnego zamętu; uršgliwe wyzwiska, œmiechy i przekleństwa posypały się na niš kiej grad po stokroć zabijajšcy Ale przed koœciołem cały pochód przystanšł. -Trza jš zewlec do naga i pod kruchtš wysiec rózgami! -krzyknęła Kozłowa. -Zawdy takie bili pod koœciołem! Do pierwszej krwi, bierzta jš! -wrzeszczały. Na szczęœcie, brama smętarza była zawarta, zaœ we furtce stojał Jambroż z proboszczowskš strzelbš w ręku i skoro się wstrzymali, ryknšł z całej piersi: -Kto się poważy wejœć na koœcielne, zastrzelę, jak mi Bóg miły. Ubiję jak psa -groził i tak jakoœ strasznie patrzał gotujšc broń jakby do strzału, że poniechawszy zamiaru ruszyli dalej na topolowš. Zaczęli nawet poœpieszać, gdyż burza mogła wybuchnšć leda chwila, niebo posępniało coraz barzej, wiater bił w topole, jaże się pokładały, kurzawa zrywała się spod nóg zasypujšc oczy i stronami hurkotały grzmoty. -Poganiaj, Pietrek, prędzej -przynaglali rozglšdajšc się niespokojnie po niebie, przycichli jakoœ, szli bezładnie bokami drogi, bo œrodkiem był srogi piasek, że tylko niekiedy co tam któraœ zawziętsza dopadłszy wozu ulżyła se pokrzykujšc zajadle: -Ty œwinio! ty tłumoku! A do sołdatów, łajdusie zapowietrzony ! -Używałaœ, to nażrej się teraz wstydu, posmakuj zgryzoty! -darły się nad niš. Pietrek, parobek Borynów, któren powoził, bo żaden drugi nie chciał, szedł przy wozie, smagał krowy, a skoro jeno upatrzył porę, szeptał do niej litoœnie: -Już niedaleczko... pomsty za takš krzywdę... œcierpcie ino... Zaœ Jagusia w postronkach, na gnoju, zbita do krwi, w porwanym odzieniu, pohańbiona na wieki, skrzywdzona ponad człowiecze wyrozumienie i nieszczęsna ponad wszystko, leżała jakby już nie słyszšc ni czujšc, co się dzieje dokoła, tylko żywe łzy nieustannš strugš ciekły po jej twarzy posiniaczonej, a niekiedy wzniesła się pierœniby w tym krzyku skamieniałym. -Prędzej, Pietrek! prędzej! -wołali coraz częœciej, rosła w nich bowiem niecierpliwoœć, jakby opamiętanie, że już prawie w dyrdy dosięgli granicznych kopców pod samym lasem. Podnieœli deski woza i wraz z gnojem jak toœcierwo obmierzłe rzucili, jaże ziemia pod niš jęknęła, padła wznak i nawet się nie poruszyła. Dopadła jej wójtowa i kopnšwszy nogš zawrzeszczała: -A wrócisz do wsi, to cię zaszczujemy psami! -podniesła jakšœ grudę czy kamień i grzmotnęła w niš z całej siły -za krzywdęmoich dzieci! -Za wstyd całej wsi! -biła jš druga. -Byœ sczezła na wieki! -By cię œwięta ziemia wyrzuciła! -Byœ zdechła z głodu i pragnienia! Biły w niš głosy, grudy ziemi, kamienie i przygarœcie piachu, a ona leżała kiej kłoda, zapatrzona jeno w rozkolebane nad sobš drzewa. Spochmurniało nagle na œwiecie, zaczšł padać deszcz gruby i rzęsisty. Pietrek z wozem cosik się zamarudził, że już nie czekajšc na niego wracali kupami, ajakoœ dziwnie cicho, ale gdzieœ w połowie drogi spotkali Dominikowš, szła okrwawionaw potarganej odzieży, zaszlochana i z trudem macajšca kijem drogę, a gdy pomiarkowała, kto jš wymija, wybuchnęła strasznym głosem: -A żeby was mór! A żeby was zaraza! A żeby was ogień i woda nie szczędziły! Każden jeno głowę wtulił w ramiona i uciekał zestrachany. A ona wielkimi krokami pobiegła na ratunek Jagusi. Burza rozsrożyła się już na dobre, niebo posiniało kiej wštroba, kurz zakotłował wielgachnymi kłębami, topole z jakimœ szlochaniem i krzykiem przyginały się do ziemi, zawyły wiatry i jęły coraz zapamiętalej walić się na zboża pierzchajšce we wszystkie strony i ryczšc kiej byki zjuszone, rypnęły w lasy zwarte, rozchybotane i wniebogłosy szumišce. Grzmoty już szły za grzmotami przewalajšc się z hurkotem wskroœ całego œwiata, jaże ziemia dygotała i chałupy się trzęsły. Zwite kołtuny miedzianogranatowych chmurzwiesiły nisko spęczniałe opuchłe kałduny i coraz to któraœ się rozpękła, trzaskał pierun i buchały potoki oœlepiajšcej jasnoœci. Niekiedy sypał rzadki grad trzeszczšc po liœciach i gałęziach. A w sinej ćmie dnia, kurzawy i gradów targały się rozpaczliwie drzewa, krzaki i zboża jakby rwišc się do ucieczki, ale bite wichurš ze wszystkich stron, œlepione piorunami, obłškane hukiem, kręciły się arce, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żœ@ëc +˘c žÍC ˙˙jeno i szarpały z dzikim poœwistem, a kajœ z wysoka, przez chmury, ciemnicę i rozwieję przelatywały modre łyskawice, leciały niby stado wężów ognistych, leciaływyrwane skšdœciœ i nie wiadomo kaj ciskane, leciały migot liwe a zagubione, oœlepiajšce wszystek œwiat, a œlepe i niemekiej dola człowiekowa. I trwało tak z przerwami do samego wieczora, dopiero nasamym zmierzchu całkiem się uspokoiło i przyszła noc cicha, ciemna i chłodnawa. A nazajutrz dzień podniósł się bardzo cudny, niebo było bez chmur i modrzało kiej opłukane, ziemia polœniewała rosami, œpiewały radoœnie ptaki, a wszelaki stwór pławił się z luboœciš w rzeŸwym, pachnšcym powietrzu. Zaœ w Lipcach wróciło wszystko do dawnego, ale skoro jeno słońce wyniesło się na parę chłopa, to jakby zmówieni wszyscy zaczęli wychodzić do żniwa, że ano z każdej chałupy ruszali całš gromadš,z każdej chałupy błyskały sierpy i kosy, z każdego obejœcia wytaczały się wozy na miedze i polne drożyny. A kiej sygnaturka zaœwiegotała na koœciele,już każden stojał gotowy na swoim zagonieiposłyszawszy dzwonienie, a jak poniektórzy na co bliższych polach i przejmujšce granie organów, jęli odmawiaćpacierze, kto przyklękał, kto nawet modlił się w głos, kto jeno wzdychał pobożnie nabierajšc przy tym tchu i mocy, a każden się żegnał, w garœcie spluwał, nogami krzepko w zagon się wpierał, przyginał grzbiet i żarliwie imajšc się sierpa czy kosy zaczynał rznšć i kosić. Wielka, uroczysta. cichoœć przejęła żniwne pola, zrobiło się jakby œwięte nabożeństwoznojnej, nieustannej i owocnej pracy. Słońce podnosiło się coraz wyżej, skwar wzmagał się z godziny na godzinę, ogniste blaski zalewały pola i żniwny dzień potoczył się kiej to pszeniczne złoto i dzwonił kiej złotem ciężkim, Ÿrałym ziarnem. Wieœ ostała pusta i jakby wymarta, chałupy były pozawierane, ba wszystko, cojeno żyło i mogło się dŸwignšć z miejsca, ruszało do żniw, że nawet dzieci, nawet stare i schorzałe, nawet pieski rwały się zpostronków i cišgnęły od opustoszałych domostw za narodem. Że już na wszystkich polach, jak jeno było można sięgnšć okiem, w straszliwym skwarze, wœród zbóż złotawych, w rozmigotanym i œlepišcym powietrzu, od œwitu do póŸnego wieczora połyskiwały sierpy i kosy, bielały koszule, czerwieniaływełniaki, gmerali się niestrudzenie ludzie i szła cicha, wytężona robota i nikto się już nie lenił, na somsiadów nie oglšdał, o niczym drugim nie myœlał, a jeno przygięty nad zagonem kiej wół, w pocie czoła pracował. Tylko jedne pola Dominikowej stojały opuszczone i jakby zapomniane; ziarno się już sypało z kłosów, zboża mdlały od suszy, a nikto się tam nawet nie pokazał, zlękliwym smutkiem odwracano od nich oczy,niejeden już wzdychał nad nimi, niejeden drapał się frasobliwie, oglšdał trwożnie nadrugich i potem jeszcze skwapniej przypinał się do roboty, nie pora była deliberować nad takš marnacjš i upadkiem. Albowiem te żniwne dnie toczyły się już kiej koła rozmigotane złocistymi szprychami słońca i przechodziły jedne za drugimi, a coraz chybciej, i zarówno znojne, i zarówno ciężkim a radosnym trudom oddane. A wkrótce po paru dniach, że czas był wybrany i pogody cięgiem dopisywały, to wzięli pożęte zboża wišzać w grubachne snopy, ustawiać je na zagonach mendlami, az wolna przewozić do Lipiec. Że już bez przerwy toczyły się ciężkie, nastroszone wozy; toczyły się ze wszystkich pól, wszystkimi drożynami i do wszystkich na œcieżaj powywieranych stodół, jakoby sypkim złotem nabrane fale rozlały się po drogach, podworcach i klepiskach, trzęsły się nawet nad staw, nawet u drzew nad drogami wisiały złote, słomiane brody, a wszystek œwiat rozpachniał się przywiędłš słomš, trawamia młodym ziarnem. Już gdzieniegdzie po stodołach biły cepy, spiesznie młócšce na chleb. A na przestronnych, pustoszejšcych polach, na złotawych rżyskach, stada gęsi bobrowały chciwie za kłosami, pasły się całe zgony owiec i krów, kaj niekaj dymiły pierwsze ognie, a już po całych dniach rozgłaszały się dzieuszyne przyœpiewki, wrzaski radosne, nawoływania, turkoty wozów i jaœniały opalone, szczęsne twarze ludzi. I nie położyli jeszcze żyta, to już po górkach owsy skamlały się o kosy, a jęczmiona dojrzewały prawie na oczach, a pszenice coraz złociœciej rdzawiały, że niebyło czasu odzipnšć ni nawet podjeœć jako tako, ale mimo tej ciężkiej pracy i takiego utrudzenia, iż niejeden zasypiał nad miskš wieczorami, kiej poœcišgali z pól, Lipce jażesię trzęsły od wrzawy radosnej, œmiechów, rozpowiadań, œpiewań a muzyki.Skończył się bowiem przednówek, stodoły były pełne, zboże sypało niezgorzej i każden, choćby najbiedniejszy, hardo podnosił głowę, z dufnoœciš patrzał w jutro i roił se jakoweœ z dawien dawna upragnione szczęœliwoœci. Któregoœ z takich żniwnych, złotych dni, kiej już zwozili jęczmiona, przechodził przez wieœ œlepy dziad, wodzony przez pieska, lecz mimo spieki nikaj nie wstšpił, spieszył się bowiem na Podlesie. Ciężko mu było dŸwigać spaœny brzuch i pokręcone kulasy, to wlókł się z wolna i cięgiem pocišgał nosem, uszami czujnie strzygł i przystajšc przy żniwiarzach Boga chwalił, tabakš częstował, a kiej mu jaki grosz kapnšł niespodzianie, pacierze mamrotał, ale i przemyœlnie, od niechcenia zagadywał o Jagusię i lipeckie sprawy. Niewiela się jednak wywiedział, bo go czymniebšdŸ i niechętliwie zbywali. Dopiero na Podlesiu, kiej przysiadł pod figurš odzipnšć nieco, napotkał go Mateusz, rychtujšcy niedaleczko drzewo nakowalowy wiatrak. -Pokażcie mi drogę do Szymków! -prosił dziad dŸwigajšc się na kule. -Nie zażyjecie u nich wywczasu! Tam jeno płacz i zgryzota! -szepnšł Mateusz. -Jagusia chora jeszcze? Powiadały, jako się jej cosik w głowie popsuło... -Nieprawda, leży jednak cięgiem i mało wiele o Bożym œwiecie pamięta! Kamień by się nad niš zlitował! O ludzie, ludzie ! -Żeby tak zatracić duszę chrzeœcijańskš! Ale stara pono skarży całš wieœ? -Nic nie wskóra! Wszystkie postanowiły, całš gromadš, prawo majš... -Straszna rzecz gniew całego narodu, straszna! -Jaże się wstrzšsł. -Juœci, ale głupia i zła, i niesprawiedliwa! -wybuchnšł Mateusz i podprowadziwszy go pod chałupę sam zajrzał do œrodka, ale rychło wyszedł obcierajšc ukradkiem łzy. Nastusia przędła len pod œcianš, dziad przysiadł poboki wyjšł niebieskš flaszkę. -Wiecie, trza tš wodš pokropić Jagusię trzyrazy na dzień i nacierać jej ciemię, a do tygodnia jakby rękš odjšł! Dały mi tę wodę zakonnice w Przyrowie. -Bóg wam zapłać! Dwie niedziele już przeszło, a ona cięgiem leży bez pamięci, czasami jeno rwie się kajœ uciekać, lamentuje i Jasia przyzywa. -Jakże Dominikowa? -A też kiej trup, jeno przy niej przesiaduje.Nie pocišgnš oni długo, nie. -Jezu, co się marnuje narodu, Jezu! A kajżeto Szymek? -W Lipcach siedzi, przeciek wszyćko na jego głowie, bo ja muszę przy obu stróżować. Wetknęła mu w garœć całš dziesištkę, ale dziad wzišć nie chciał. -Z dobrego serca la niej przyniosłem i jeszcze jaki paciorek dołożę do Przemienienia Pańskiego! Dobra była la biednych jak mało kto drugi na œwiecie, poczciwa. -Prawda, co miała dobre serce, prawda! A może to i bez to musi tyle przecierpieć! - szepnęła wlekšc smutnymi oczami po œwiecie. Od Lipiec roznosiło się dzwonienie na Anioł Pański, a niekiedy dochodziły turkoty wozów, szczęki naostrzanych kos i dalekie,dalekie œpiewania, złocista kurzawa zachodu przysłaniać jęła całš wieœ i pola wszystkie, i lasy. Dziad podniósł się, spędził psa, poprawił torebek i wsparłszy się na kulach rzekł: -Ostańcie z Bogiem, ludzie kochane. ----Konwersja: rpg6@go2.pl ie przykra, i strasznie rozwrzeszczana. Prawda, co i ten dzień pamiętny także był jakiœ niezwyczajny. Słońce wlekło się bladei jakby obrzękłe, duszno było na œwiecie i strasznie goršco, niebo wisiało nisko, zawalone paskudnymi chmurzyskami, wiaterzrywał się co chwila i zamiatał, a nad drogami podnosiły się kłęby kurzawy, miało się na burzę, kajœ nad borami jakby się łyskało. Zaœ między ludŸmi już się srożyła sielna zawierucha, latali po wsi kieby poszaleli, kłótnie wrzały po wszystkich chałupach, jakieœ baby pobiły się nad stawem, psy ujadały bezustannie, prawie nikt nie wyszedł w pole do roboty, bydło nie wypędzone na paszę ryczało po oborach, nawet mszy tego dnia ksišdz nie odprawił i wyjechał równo ze œwitem, zamęt podniósłsię coraz większy i niespokojnoœć rosła z minuty na minutę. Antek dojrzawszy, że w organistowych opłotkach zbiera się coraz więcej narodu, wzišł kosę na ramię i œpiesznie poszedł w pole pod las. Przeszkadzał mu wiatr plšczšc zboże i bijšc piaskiem w oczy, ale wparł się w zagon i jšł siec, spokojnie nasłuchujšc zarazem dalekich gwarów. -Może to już -przemknęło mu naraz przez głowę, serce zatłukło kieby młotem, gniew nim zatargał i rozprężył grzbiet, jużmiał rzucić kosę i lecieć na ratunek, ale opamiętał się jeszcze w porę. -Kto zawinił, niech weŸmie karę. A niechta, a niechta. Żyta z chrzęstem kłoniły mu się do nóg i biły w niego niby rozkolebane wody, wiaterrozwiewał mu włosy i suszył twarz spotniałš z męki, oczy prawie nic nie widziały, jakby już wszystek był tam, przyJagusi, że tylko twarde przyuczone ręce same wodziły kosę kładšc pokos za pokosem. Wiatr przyniósł od wsi jakiœ długi, przecišgły krzyk. Rzucił kosę i przysiadł pod żytniš œcianš, jakby się wparł w ziemię, jakby się jej czepił całš mocš, zaœ cały się jej ujšł jakby w żelazne pazury i zdzierżył, i nie dał się, chociaż oczy latały nad wsiš niby oszalałe ptaki, choć serce skwierczało z trwogi, choć trzšsł się i dygotał z niespokoju. -Wszyćko musi iœć po swojemu, wszyćko. Trza orać, by siać, trza siać, by zbierać, a co jeno przeszkadza, trza wyplenić kiej zły chwast -mówił w nim jakiœ surowy, prawieczny głos jakby tej ziemie i tych ludzkich siedlisk. Buntował się jeszcze, ale już słuchał coraz pokorniej. -Juœci, że każdy ma prawo bronić się przedwilkami, każdy. Chyciły go jakieœ ostatnie żałoœcie i myœli, kiej lute kšœliwe wichry, owiały go mrocznym tumanem ponoszšc z miejsca. Porwał się na nogi, naostrzył kosę osełkš,przeżegnał się, splunšł w garœcie i jšł się do roboty, walšc pokos za pokosem z takš zapamiętałoœciš, jaże œwistało płytkie ostrze kosy i pojękiwały œciany żyta. A tymczasem na wsi nastał straszny czas sšdu i kary, że już i nie opowiedzieć, co siętam wyrabiało. Jakoby dur ogarnšł Lipce, aludzie zgoła się powœciekali, bo co jeno było rozważniejsze, pozamykało się w chałupach lub uciekło na pola, zaœ reszta, pozbierana nad stawem w gromady i jakby opita złoœciš, wrzała coraz zapalczywiej jurzšc się nawzajem krzykami, że już każden się wydzierał, każden pomstował, każden się srożył wraz, czynišc przeraŸliwy warkot, podobien dalekim i groŸnym grzmotom. I w jakiejœ minucie cała wieœ ruszyła do Dominikowej kieby ten wezbrany, szumišcy potok, wiedła organiœcina z wójtowš, a za nimi przepychało się z rykiem całe rozjuszone stado. Wdarli się do chałupy kiej burza, jaże zadygotały œciany, Dominikowa zastšpiła drogę, to jš stratowali, Jędrzych skoczył bronić i w oczymgnienie zrobili z nim to samo, wreszcie Mateusz chciał ich powstrzymać przed komorš i chociaż prał dršgiem, chociaż bronił całš mocš, ale nie wyszło i Zdrowaœ, już leżał kajœ pod œcianš z rozbitym łbem i nieprzytomny. Jagusia była zaparta w alkierzu, a kiej wyrwali drzwi, stała przytulona do œciany inie broniła się, nie wydała nawet głosu, blada była kiej trup, a w oczach szeroko rozwartych gorzało ponure płomię grozy i œmierci. Sto ršk wycišgnęło się po niš, sto ršk głodnymi, chciwymi pazurami chyciło jš ze wszystkich stron, wyrwało niby kierz płytko wroœnięty w ziemię i powlekło w opłotki. -Zwišzać jš, wyrwie się jeszcze i ucieknie -rozrzšdziła wójtowa. Na drodze stał już gotowy wóz, nałożony œwińskim nawozem po wręby desek i zaprzężony we dwie czarne krowy, rzucili jš na gnój zwišzanš niby barana i ruszyli wœród piekielnego zamętu; uršgliwe wyzwiska, œmiechy i przekleństwa posypały się na niš kiej grad po stokroć zabijajšcy Ale przed koœciołem cały pochód przystanšł. -Trza jš zewlec do naga i pod kruchtš wysiec rózgami! -krzyknęła Kozłowa. -Zawdy takie bili pod koœciołem! Do pierwszej krwi, bierzta jš! -wrzeszczały. Na szczęœcie, brama smętarza była zawarta, zaœ we furtce stojał Jambroż z proboszczowskš strzelbš w ręku i skoro się wstrzymali, ryknšł z całej piersi: -Kto się poważy wejœć na koœcielne, zastrzelę, jak mi Bóg miły. Ubiję jak psa -groził i tak jakoœ strasznie patrzał gotujšc broń jakby do strzału, że poniechawszy zamiaru ruszyli dalej na topolowš. Zaczęli nawet poœpieszać, gdyż burza mogła wybuchnšć leda chwila, niebo posępniało coraz barzej, wiater bił w topole, jaże się pokładały, kurzawa zrywała się spod nóg zasypujšc oczy i stronami hurkotały grzmoty. -Poganiaj, Pietrek, prędzej -przynaglali rozglšdajšc się niespokojnie po niebie, przycichli jakoœ, szli bezładnie bokami drogi, bo œrodkiem był srogi piasek, że tylko niekiedy co tam któraœ zawziętsza dopadłszy wozu ulżyła se pokrzykujšc zajadle: -Ty œwinio! ty tłumoku! A do sołdatów, łajdusie zapowietrzony ! -Używałaœ, to nażrej się teraz wstydu, posmakuj zgryzoty! -darły się nad niš. Pietrek, parobek Borynów, któren powoził, bo żaden drugi nie chciał, szedł przy wozie, smagał krowy, a skoro jeno upatrzył porę, szeptał do niej litoœnie: -Już niedaleczko... pomsty za takš krzywdę... œcierpcie ino... Zaœ Jagusia w postronkach, na gnoju, zbita do krwi, w porwanym odzieniu, pohańbiona na wieki, skrzywdzona ponad człowiecze wyrozumienie i nieszczęsna ponad wszystko, leżała jakby już nie słyszšc ni czujšc, co się dzieje dokoła, tylko żywe łzy nieustannš strugš ciekły po jej twarzy posiniaczonej, a niekiedy wzniesła się pierœniby w tym krzyku skamieniałym. -Prędzej, Pietrek! prędzej! -wołali coraz częœciej, rosła w nich bowiem niecierpliwoœć, jakby opamiętanie, że już prawie w dyrdy dosięgli granicznych kopców pod samym lasem. Podnieœli deski woza i wraz z gnojem jak toœcierwo obmierzłe rzucili, jaże ziemia pod niš jęknęła, padła wznak i nawet się nie poruszyła. Dopadła jej wójtowa i kopnšwszy nogš zawrzeszczała: -A wrócisz do wsi, to cię zaszczujemy psami! -podniesła jakšœ grudę czy kamień i grzmotnęła w niš z całej siły -za krzywdęmoich dzieci! -Za wstyd całej wsi! -biła jš druga. -Byœ sczezła na wieki! -By cię œwięta ziemia wyrzuciła! -Byœ zdechła z głodu i pragnienia! Biły w niš głosy, grudy ziemi, kamienie i przygarœcie piachu, a ona leżała kiej kłoda, zapatrzona jeno w rozkolebane nad sobš drzewa. Spochmurniało nagle na œwiecie, zaczšł padać deszcz gruby i rzęsisty. Pietrek z wozem cosik się zamarudził, że już nie czekajšc na niego wracali kupami, ajakoœ dziwnie cicho, ale gdzieœ w połowie drogi spotkali Dominikowš, szła okrwawionaw potarganej odzieży, zaszlochana i z trudem macajšca kijem drogę, a gdy pomiarkowała, kto jš wymija, wybuchnęła strasznym głosem: -A żeby was mór! A żeby was zaraza! A żeby was ogień i woda nie szczędziły! Każden jeno głowę wtulił w ramiona i uciekał zestrachany. A ona wielkimi krokami pobiegła na ratunek Jagusi. Burza rozsrożyła się już na dobre, niebo posiniało kiej wštroba, kurz zakotłował wielgachnymi kłębami, topole z jakimœ szlochaniem i krzykiem przyginały się do ziemi, zawyły wiatry i jęły coraz zapamiętalej walić się na zboża pierzchajšce we wszystkie strony i ryczšc kiej byki zjuszone, rypnęły w lasy zwarte, rozchybotane i wniebogłosy szumišce. Grzmoty już szły za grzmotami przewalajšc się z hurkotem wskroœ całego œwiata, jaże ziemia dygotała i chałupy się trzęsły. Zwite kołtuny miedzianogranatowych chmurzwiesiły nisko spęczniałe opuchłe kałduny i coraz to któraœ się rozpękła, trzaskał pierun i buchały potoki oœlepiajšcej jasnoœci. Niekiedy sypał rzadki grad trzeszczšc po liœciach i gałęziach. A w sinej ćmie dnia, kurzawy i gradów targały się rozpaczliwie drzewa, krzaki i zboża jakby rwišc się do ucieczki, ale bite wichurš ze wszystkich stron, œlepione piorunami, obłškane hukiem, kręciły się arce, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż”üżN¸÷ż@