.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBAHٟHYHdAD dT,0Q 4 4:9Q 4 4:N8Q 4 4: S 4:8  0S`H`hH`/.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBA 0Uih7 RUD@ 0X@ q`PUUQ HAptbd5Q1QUUQl)`D` P@ @I Hps'6FTQE%In@p`P+5@;7g;#Oh(qF&PRQ oOwww.a$PcWЏ`^&'_ ?dP@*Q?piIp`5SQUEU`ߖ_p`_c~P?@G@FTtU4b_`dHpw6fP0;UhGsPpIwrF@TPAUE@?c@`@wGfaUP ?Ph`tp@ff1UU$b!o{׀(2?ulB_a{%aQbrf>)< ^ 5~C?B{A H7p6 `^Q5UU@IFtrdUQE@??faUR0U?@)A)(wJfZS00%1[1F!wpfU!U UU4AwwGf~_ @DwfaS#P`@A0PU@k_ ! T?2ifa$UEDQ$!?^%^?#I@hwttFbBEqA  wBd@Q@biq_TR0BC?ww??QbTUBU4$??dQC!?ۙA_swwbE3_Ai~$_~`1P0S$I`QiÆqw 6UT'@i `h`GGGf&A%`iݑhHq#FF]E$E~a Iqi!GOETHH#`P1a C@q@81b@r6F0`ffPFR??01?HB*i8btwa79*Q@ _ TPp#```0w%FS ?`0660SS R8 DqF6 Qy@`p?TPU4q? ~@  7 _0\/zz @0H??*kp3$$$$RSSC4FF%RteC4VG%RddC455%BBBBX=RJZ9gs{X=LJZ1gs{gCClC)C] 𵆰KN$kIHRR!B!GOys@-h$U`!!4, W@  7B  ?' xG 7(9"HBa8dI# h@C8!> - @'% x 7 / ' L '` h #@ Hx( GhCXC C2C J'PhR{3:3z;@* 9+ѐpGhC񵂰 )Hh.8PCpR(0 9 B %($EHh( "B"1# .1o0:0z!@4B Hh ))IBIIIBIIAG1hCHIh h`B@@#@Oi#B i1a)ۉ HaaI ` !@CpGhCCC!"R( KR(HQ1B !HpG0  #GK *KK#A#CETS0 \ ,!!1BCR0(۰pG0*A A"I2 "HpG@I" pG@NhH1iCA@@ 0a xA(h (ya` h 7B  ?'! 1@#BHМC` GC "JI# h@#[B EHpEI hO#'<pK $x#Cp"Cp8< $Qx9K!CQph !#B!`4I`4I3IMH`$] h`!!4,*L C8a!Lhi@Hhh (ڠ!I!IXH` 8@H8@$( 2`!4 ,L C I  IMGC2lCC `8` $M/`U/ HC(a/ / ` Ӯh/ѰI/IX` @/(/ H @O8CGC h`` G G Oh 0*2Rh"B"]GCK"hB"%0NGCB828!RGOFFONwith RONOFFSLOWMO5min10min30minOFFIIIIIIIIIIIIIIINormalTurboCrapProtGBAGBPNDS1P2PLink2PLink3PLink4PBlackGreyBlueNoneYellowGreyMulti1Multi2ZeldaMetroidAdvIslandAdvIsland2BaloonKidBatmanBatmanROTJBionicComCV AdvDr.MarioKirbyDK LandDMGMGBSGBCGBAGBAuto Goomba Pogoomba ' I" ;`AHx('@I XhF? @HAIx XiFhFiF" F;O @ 2 2 > GPowered by XGFLASH2.com 2005uChav2.2 on wC`C`B autofire: A autofire: 2`Controller: Display->Other Settings->Link TransferSleepRestartSave State->Load State->Manage SRAM->Exit Q" 6h:H;Ix X:hFiF 8H8Ox8:XhFiF 6L7Ix X6hFiF x4I X4hFiF 4H4h :XhFiF y0:XhFiF /H/x:XhFiF /H/hhFiF G Other Settings(`VSync: _`FPS-Meter: C`Autosleep: `EWRAM speed: 2Swap A-B: Autoload state: (Goomba detection: PaGame Boy:  " HIh XhFIiF 7HIx XhFfOKBa  @&60`.CH p ;pAH[#  >Np00Xp!000pp@;p#C3H&1H1A1HA(1%H&V f>Й(`]0 Z&v  # 06N<,$$ 4D=- Hh. 47?/ JGgCTCC brac#\T3:рpG H!I LhB 8hB <`x`Gg1W!"Cxx;Cx?;Cx?;CY02*ۀpG e") |"* wZ'?рG Write error! Memory full. Delete some games.1K1Oh#[<f'BC#fB7B+) #[B 5 (92>.'C.`h`=- 9*d'C'``` I02 `!Ip02B @I9 GCg^)2:p01ypG "S!H9 !7< 9< !7< }9 79 G00:00:00 - 00/00kKCIh h&1+AL! + + h)89B)) !`  Y'# ` B )"B" 0 1_Bѡh7  &.ѽB  i"2 D/"3 =( ("B" 0." )7 (" H` `GCgPush SELECT to deleteSave state:Load state:Erase SRAM:CKL(#[30 g``Hh`Hh2`HOx(8I Hh1.1"8NGg0CPCuCgCTC LjF ` (ќG  "! h-!h8BH ` 8@jF (H8@C #L!:#k LjF `  @"! h("! h 8@jF H8@GgCd#C% I NBh3B1` *I `GgCIh" J)0% )>hI`GgCH#h@pGlC( Hh/jF!(HhGPCTC(јG ") O#!";HhjF!v( "!6( g Saving.gPC(4! N(-h()!D("#[M0"#K!I H631!"H`!8Gg0!HKJ?"!GgA(< Hx8Hhw! ! -hB "RIH<// "Ah J00""RIH"GdCPCHx"Hh-jF! (hBE"R I HjF!8(zGdCPC  .MiF(`(G @&h%(B(!{%mH5hB#[B I") `%5<- M"!(h)h8BH(` 8@iF ( H8@CpC ROM not found.I(IjF! ("L#[0" IHhqHhHqHIx xCI x CI xICqHxHhO`/"! #[0"Gg0g8\_C(C_dCPC(!jF! (Jy`Ay J`y Jp!@ Jp!@ J#pI@@ pG8\_C(C_&O(C !I%=p70BjF! Z(L#[0"IHJhqHhHqHxqxyCq/`"! #[0"Gg0g8\_CC8O8J9j `%3L.S][D/7>W S BՉ-63CCBiсщ) щIaZ %KB$H!!с!C P CKBH!KBH!KBPh(Е`h(Аh8`HH8bH#CpG!`Q`сQ`gC @0&@  HKhB Hx( H! I CII#CpGC0vC CB0ӄFR) xp@Iу:Ӱɸ:Ұ 2 p Cp p p xpI@R`FpG CCXPpGR\TpG/Y@P@ KRB#BBRB[AB Z@P@Y@pGGGGG G(G0G8G CфF0 LC+@# @pB0`FpG xpI[*pG2x+ x1p2+pG/KRB#BBRB[ABpGFCˀ  xx[IR gFpGFRp@: C C  :ӁTR`FpGxG0`B @ @   !QR B0`BaB/F C ӰL;C+@рҰ xpI@+ R`FpG p@R`FpGxG--N< \/ Divide by zero///4 ,P$PP //38//1e "" \  /\ \$/< }Ϡ0\ }Ϡ@\  @0}ϠP\ // XTS4xVͫ0 FhnzZ~h2 0;.Yk  RT;h;h;h;;;T; T; = = =<<<<<===<<<<<<" =l=H=T; O-<04 +**)HAIB*@/@GPO|xt,`- .{H x@@44P,T(X$\ㄔGO 2 ZB^?O/pD-逡$ b(`4@ 0 PPQ0S$pD/XCP ` w9`9@9,C BB4Cx0@P`x404x40x4L-`ጠ匰Z @O PPQP$T0IE?@  L/xxxx h>P`@: ;;,'t,C2\+phà`àbàcàdàeàhàiàlàmàpàrà`sàtàu` àxàyà|à}ààà`bcdehilmprs`tu` xy|}wxFFFG8GhGGG H(??(@@(AA(B?(M3"o{3"o{3"o{3"o{UUUUUUUUUUUUUUUUUUZJZcUUUތk)ZcZJggU F%)YZJZcޢBk{URZJ!1sJ!!scR)祥{))Bu)ksJ!!scR)祥{))BތZsJ!!kkcB{))BȐPDBRRRRZZk{!BRZ{9RZ{9RZ{9Zk{!Bε!)99JZ9ﭥkZZB猥BRkRRRBZޜkf!BRUURBΌZR>sB3 wx#5 ZM`) UUUѩQH%GGM[jcBs{!%   @h*>` ; 8L 50@  ,$ /P-"P-p???????-???/@-L =@P 1 @@@0S@/0S@/                  @-BJRZbjrz "&.B1.07, T\ 0P@0/P00/$0/  R 0/޼ DP`l  0܀P:O-@PB A  ᠀堐cp@DA`PPP` \ EX P: O 0@-S"I 0  \0 Π0 S( 000 Q@@Ao 0!CexV4-$2X$QP$? @P,,0 R :Q0A 2 --N< \  Divide by zero!"!!"!"!!""!!"!""""!"!!""!!"!""""!!!!!!""""!"!!"!!!!!!!"!!""!!"!!!!!!!"""""!!"!!!!!!!!!!!!!0CFGNINTENDOxG[?xGbxGDxG\?xGZxGxG\xG xGxGxGexGxGqxGxGXTW@XTW@XTWXXTW$ %Ƞ B.瀀XTWX XTW2T12@XTW21TE112@XTWX\ကXTW0@2#D#@XTWČ~ B. B.XTW'1p2#!2XTW%Ƞ +LကXTWXE XTWe\2T12eT@XTWe\21TE112eT@XTWTXကXTW0L2#@#L@XTW$ PI@XTWhXTW$ &Ƞ B.瀀XTWh XTW2d12@XTW21dF112@XTWhlကXTW0E@2#@XTWXTW'1p2#!2XTW&Ƞ +LကXTWhF XTWfl2d12fd@XTWfl21dF112fd@XTWdhကXTW(0d@2E@XTW@HXTWxXTW$ 'Ƞ B.x XTWx XTW2t12@XTW21tG112@XTWx|ကXTWD QDR T"@ 22#1@XTW@T 2231@XTW@HXTW'1p2#!2XTW'Ƞ +xLကXTWxG XTWg|2t12gt@XTWg|21tG112gt@XTWtxကXTWD$ 2@XTW@HXTW|XTW$ 'Ƞ B.xG XTW||倀XTW'Ƞ + 212  B.XTW'Ƞ + 21@112  B.XTW'Ƞ B.XTW12@XTW@HXTW|'1p2#!2XTW'Ƞ +xGLကXTW|@|倀XTW2D12@XTW21DD112@XTWLကXTW22#@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTW'Ƞ +X\ကXTWXP@XTWT%T@XTWT&T\@XTWTP@XTWT'T\@XTWTP@XTW'Ƞ +TXကXTWT$T@XTWh`@XTWhd@XTWhd@XTWh`@XTWhd@XTW'Ƞ +hlကXTWh`@XTWd%dl@XTWd`@XTWd&d@XTWd'dl@XTWd`@XTW'Ƞ +dhကXTWd$d@XTWxp@XTWxt@XTWxp@XTWxt@XTWxt@XTW'Ƞ +x|ကXTWxp@XTWt%t|@XTWtp@XTWt&t|@XTWtp@XTWt't@XTW'Ƞ +txကXTWt$t@XTW% 'Ƞ B.瀀XTW%'Ƞ B.瀀XTW& 'Ƞ B.瀀XTW&'Ƞ B.瀀XTW' 'Ƞ B.瀀XTW'Ƞ  B.瀀XTW PI@XTW@H$ 'Ƞ B.瀀XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTW'Ƞ +LကXTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW'Ƞ +$L02!2XTW$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW'Ƞ + (!$@02!2XTW(!$@02!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW'Ƞ +$LT02 2#!2XTW$@T02 2#!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW'Ƞ + 2##?$@2# 2#D1!2XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW'Ƞ +2L1XTW2@1@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW'Ƞ +0L41XTW@1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW'Ƞ +0L1XTW0@1@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW'Ƞ +$ T02 2#!2XTW$T02 2#!2@XTWg XTW|Ě -,XȌ,Ȍ|ĊTXXTW XTW -XTWa XTW%|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$L02!2XTWI|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWXTW@H|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -XTWXTWXTW I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Qf  -XTW (!$@02!2XTWI XTW|Ě -,hȌ,Ȍ|ĊdhXTWJ XTW XTW&|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$LT02 2#!2XTWIOhXTWXTW}XTW 2##?$@2# 2#D1!2XTWI& $ XTW|Ě -,xȌ,Ȍ|ĊtxXTW%( $ v뀀XTW'|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW2L1XTWI |(!|02 "2XTW' -@XTWČ$  B.XTW0L41XTWI( LXTW|Ě -,Ȍ,HȌ|ĊL0P ;XTW%( oLကXTW@XTW  $|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q8 XTW0L1@XTWI0s|(!x02 "2XTW|t倀XTWČ +LXTW|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -H@H$ T02 2#!2XTWI80O- ģij,F.  !#RO/#>5:5`   h/<<3   4# R $# ,/  /"P" R" B4 4@ FxGQEĊQEĊ x ĊG @ĊQEOĊ$ P P@ $ @: $  vR $ $@ H  P  X ` @ I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWPFPFh>P01// \J" 3--:--. .:::::::.TA`AlAxAA:AAAAAAAAA:B B,B8BDBPB\B:::::::::BBBBBBBBBBBBBBBB@56d6677:477778::::::::::-::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: \(UWQL \UWQLRead from OAM. Wrote to OAM. \J2--:----:::::::-<@H@T@`@l@:x@@@@@@@@@:A AA$A0A  ˌ  ˌLT!L t >  ˌ  +xxxxSNtuuh>Ix^Z!`@@&9_9_9_9_`?DDDD@ D H L P T X T X  PO4OdO::::(;|;;;-<;:: v  (;=L<$<!Q@-U@ nO4rOP$ P$ P$ P$ P$ (;<<: 9: =0=:+ P CSv(;\=;;?(;=<:(;=::C9@-0<<<<8$@DA$HLI -$@DHL$T?99 0Px h8Tx0`|  P 8Lt@`4PhH 4 ` |       8 P l        4 P |        @ X t       $ @ X t       <X p0\(<Pdx @l4p$`(\$THH0Lh ,Hh(Dd0d<l (ldlBDTl$ X h P$     !(!d!!!!!0"X"""""#<#T#### $ $$$$:::::::(::::8 ;;D+bkGG@@>BEoE>B>RG>Uff s nٙgcnܙ3>CLAS LALKA2 003m=^Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. >P Q1b͛ >a>&> > ͜:\ BS ( O>ͧ ͮ Ϳ ͮ G ͮ Q|r>>xE>@A>>@ v(́ Vw cog_ 9W -O G  < >O < >Oͳ S  (((# ("(*( */͘^# = >O| < >O|!>w# !6# 6#6# ! 6#6# 6# B͜ w  O> O͜Oͮ < 8>   G3 8  3 8 #@w    (=> O> >O͜Oͮ 0< O  ͟ w  ͮ y  {   G3  3  O w  ͮ y  > > >>!>A!@}|!* a* OG> > >>>!>A!@}|- = 3  -(>(>ʘ 3  u,#> >(og #F+Nx<(,x ͷ ͮ Q>$(>ͯ ͮ Q> (!В@(=3 y !В@y( 3 y >G ͮ Q O> |y (((( ($((!p(! !!!!~"  ! (q! (j!H (c!p (\! (U! (N! (G! (@! (9!: (2!b (+! &! !! ! !a* Przewi Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlttern: Zeil Seit Kapt AlleDfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Lnea Pgina Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Lnia Plana Cap. Tot G<8-(>> 7 > O O ( u> 7 => G!x(~# * !6# x y!(#!@(!(!(!@y(=]T! P* P* P* P* > >A! y( >"" " N"O">A> >A! y( *GN 6*GO . * >!A 3  > >A!   # A! @6# x !~#(  o&MD)))  0( 8 V#F#' y z_k&)}o ! {(8=xw#wyw#wˇ@@>@>GHI!`>" " !` y(=> W>'('('(y !`Q'('('((,>O!`>" x >" x `>" x >Ow#<  6# !>"< ! "< !@6# ! 6# !>("< !  "< ́> /7G>/Gx>0(>>$ x >$@(D ɇƀhiA * >hiA * >h@iA * ɇƀjkA * >jk@A * ==|================<=MBFONTMonospaced @@@@@@@``@ @ @@@`@@ @@@@@ @ @@@@@ @`@ @@@ࠠ@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ ࠠࠠ@@ࠠࠠ ࠠ @@@@@@@@@@@@ @@@`@@@@@`@@@ ` `@@  ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠࠠࠠࠠ  @`@@@ @@  @ @@@@ @@@@@@@@@ @@`@`@ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ @@`@@@@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@@@@@@@@ࠠࠠ0@@@@@@   @@  @ @@@@ @@@`@@@@@@ @ @@@@ @@@ @` @ @@ @@`@@@ @ @ @@@ @@@@@@@@ࠠ @ࠠ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠࠠ@ࠠࠠ@ @@ @@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@  @ࠠ@ @ࠠ@Pࠠ@@@ @@ @  MBFONTVariable pitch PPPPP x(  @ࠠ@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ بȨࠠࠠࠠ ࠠ @@@@@@@P@@@@ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ࠠ@@ࠠࠠ` ࠀ @P@  @ @@@@ @@ @@P```ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @P@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ@@HHP\T@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@pPpࠠࠠ xx $HH$ xx@ @@@@ @@@`@@@@PPPPP@ H$H(8 8 ( @ @@ࠠ @ࠠ@Pࠠ@ࠠ@@ @  @@@ @@@@@@@@@pHHHHpȨ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠPpp@Ȉ@ @@ @@@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@p` @ࠠ@ࠠ @ࠠ@ࠠPࠠࠠ@@@@ @@ @ ࠠ Pc@ cc+co: "LALKA" TOM II BOLESAW PRUS ROZDZIA PIERWSZY PAMITNIK STAREGO SUBIEKTA I wyjecha!... Pan Stanisaw Wokulski, wielki organizator spki do handlu przewozowego, wielki naczelnik firmy, ktra ma w obrocie ze cztery miliony rubli rocznie, wyjecha do Parya jak pierwszy lepszy pocztylion do Miosny... Jednego dniamwi (do mnie samego), e nie wie, kiedy pojedzie, a na drugi dzie - szast... prast... i ju go nie ma. Zjad elegancki obiadek u janie wielmonych pastwa ckich, wypi kaw,wyku zby i - jazda. Naturalnie. Pan Wokulski nie jest przecie lichym subiektem, ktry musi ebra u pryncypaa o urlop razna kilka lat. Pan Wokulski jest kapitalist, ma ze szedziesit tysicy rubli rocznie, yje za pan brat z hrabiami i ksitami, pojedynkuje si z baronami i wyjeda, kiedy chce. A wy, moi patni oficjalici, kopoczcie si o interesa. Przecie za to macie pensje i dywidendy. I to jest kupiec?... To jest bazestwo, mwi, nie kupiectwo!... No, mona wyjecha nawet do Parya i nawet po wariacku, ale nie w takich czasach. Tu, panie, kongres berliski nawarzy piwa - tu, panie, Anglia, panie, zaCypr, Austria za Boni... Wochy krzycz wniebogosy: "Dajcie nam Triest, bo bdzie le!..." Tu ju sysz, panie w Boni krew leje si potokami i (byle niwa skoczy) wojna buchnie przed zim jak amen w pacierzu... A on tymczasem daje nura do Parya!... Cyt!...?... ...Po co on tak nagle wyjecha do Parya?... Na wystaw?... C go obchodzi wystawa. A moe w tym interesie, ktry mia zrobi z Suzinem?... Ciekawym, na jakich to interesach zyskuje si po pidziesit tysicy rubli, tak sobie od rki?... Oni mi mwi o wielkich maszynach do nafty czy do kolei, czy te do cukrowni?... Ale czy wy, anioki, zamiastpo nadzwyczajne maszyny, nie jedziecie po zwyke armaty?... Francja, tylko patrze, jak wemie si za eb z Niemcami... May Napoleonek niby to siedzi w Anglii; ale przecie z Londynu do Parya bliej ni z Warszawy do Zamocia... Ej!... panie Ignacy - nie piesz si ty z sdami o panu W. (w takich razach lepiej nie wymawia caego nazwiska), nie potpiaj go, bo moesz si omieszy. Tu gotuje si jaka gruba kabaa: ten pan cki, ktry kiedy bywa u Napoleona III,i ten niby aktor Rossi, Woch...(Wochy gwatem upominaj si o Triest...), i ten obiad u pastwa ckich przed samym wyjazdem, i to kupno kamienicy.Panna ckapikna, bo pikna, ale przecie jest tylko kobiet i dla niej Stach nie popeniaby tylu szalestw... W tym jest co z p... (w takich razach najwaciwiej mwi skrceniami). W tym jest jakie due P... Bdzie ju ze dwa tygodnie, jak wyjecha biedny chopak, moe na zawsze... Listy pisze krtkie i suche, o sobie nie mwi nic, a mnie tak nurtuje smutek, e nieraz, dalibg, miejsca znale nie mog. (No, chyba nie za nim; tylko tak, z przyzwyczajenia.) Pamitam, kiedy wyjeda. Ju zamknlimy sklep i wanie przy tym oto stoliku piem herbat (Ir wci mi niedomaga), gdy naraz wpada do pokoju lokaj Stacha: - Pan prosi - wrzasn i uciek. (Co to za zuchway gagan, a co za prniak!... Trzeba byo widzie min, z jak stan wedrzwiach i powiedzia: "Pan prosi!" Bydl.) Chciaem go zmonitowa: banie jaki, twj pan jest panem tylko dla ciebie; ale polecia na zamanie karku. Szybko dokoczyem herbat, Irowi nalaem troch mleka do miseczki i poszedem do Stacha. Patrz, w bramie jego lokaj kokietuje od razu a trzy dziewuchy jak anie. No, myl, taki wako i czterem daby rad, chocia... (Z tymi kobietami sam diabe nie dojdzie porzdku. Na przykad pani Jadwiga, szczuplutka, malutka, eteryczna, a ju trzeci m dostaje przy niej suchot). Wchodz na gr. Drzwi do mieszkania nie zamknite, a sam Stach przy wietle lampy pakuje walizk. Co mnie tkno. - C to znaczy? - pytam. - Jad dzi do Parya - odpowiedzia. - Wczoraj mwie, e jeszcze nie tak prdko pojedziesz?... - Ach, wczoraj!... - odpar. Cofn si od walizki i pomyla chwil; potem doda szczeglnym tonem: - Jeszcze wczoraj... myliem si... Wyrazy te zastanowiy mnie w przykry sposb. Spojrzaem na Stacha z uwag i ogarno mnie zdziwienie. Nigdy bym nie sdzi, aeby czowiek niby to zdrw, a w kadym razie nie raniony, mg zmieni si tak w przecigu kilku godzin. Poblad, oczy zapady, prawie zdzicza... - Skde ta naga zmiana... projektu? - spytaem czujc, e nie o to pytam, co bymchcia wiedzie. - Mj kochany - odpar - albo ty nie wiesz, e nieraz jedno sowo zmienia projekta, nawet ludzi... A nie dopiero caa rozmowa! - doda szeptem. Wci pakujc i zbierajc rne graty, wyszed do sali. Upyna minuta - nie wraca; dwie... nie wraca... Spojrzaem przez uchylone drzwi i zobaczyem, e stoioparty o porcz krzesa, patrzc bezmylnie w okno. - Stachu... Ockn si - i znowu powrci do pakowania, zapytujc: - Czego chcesz? - Tobie co jest. - Nic. - Ju dawno nie widziaem ci takim. Umiechn si. - Zapewne od czasu - odpar - kiedy to dentysta le wyrwa mi zb, i w dodatku zdrowy... - Dziwnie mi wyglda to twoje wybieranie si w drog - rzekem. - Moe masz mi co powiedzie?... - Powiedzie?... Ach, prawda... W banku mamy okoo stu dwudziestu tysicy rubli, wic pienidzy wam nie zabraknie... Dalej... C dalej?.. - pyta sam siebie. - Aha!... Nie rb ju sekretu, e ja kupiem kamienic ckich. Owszem, zajd tam i ponaznaczaj komorne wedug dawnych cen. Pani Krzeszowskiej moesz podnie jakie kilkanacie rubli, niech si troch zirytuje; ale biedakw nie du... Mieszka tam jaki szewc, jacy studenci; bierz od nich, ile dadz, byle pacili regularnie. Spojrza na zegarek, a widzc, e ma jeszcze czas, pooy si na szezlongu i lea milczc, z rkoma nad gow i przymknitymi oczyma. Widok ten by nad wszelki wyraz aosny. Usiadem mu przy nogach i rzekem: - Tobie co jest, Stachu?... Powiedz, co ci jest. Z gry wiem,e nie pomog, ale widzisz... Zgryzota jest jak trucizna: dobrze j wyplu... Stasiek znowu umiechn si (jak ja nie lubi tych jego pumiechw) i po chwili odpar: - Pamitam (dawne to dzieje!), siedziaem w jednej izbie z jakim frantem, ktry by dziwnie szczery. Opowiada mi niestworzone rzeczy o swojej rodzinie, o swoich stosunkach, o swoich wielkich czynach, a potem - bardzo uwanie suchamoich dziejw. No - i dobrze z nich skorzysta... - C to znaczy?.. - spytaem. - To znaczy, mj stary, e poniewa ja nie chc z ciebie wydobywa adnych zezna, wic i przed tob nie mam potrzeby ich robi. - Jak to - zawoaem - w taki sposb traktujesz zwierzenie si przed przyjacielem? - Daj spokj - rzek podnoszc si z kanapy. - To moe dobre, ale dla pensjonarek... Ja zreszt nie mam z czego zwierza si nawet przed tob. Jakimja znuony!... - mrukn, przecigajc si. Teraz dopiero wszed ten ajdak lokaj: wzi waliz Stacha i da zna, e konie stoj przed domem. Siedlimy do powozu, Stach i ja, ale przez drog do kolei nie zamienilimy ani wyrazu. On patrzy na gwiazdy, wiszczc przez zby, a ja mylaem, e jad - chyba na pogrzeb. Na dworcu Kolei Wiedeskiej zapa nas doktr Szuman. - Jedziesz do Parya? - zapyta Stacha. - A ty skd wiesz? - O, ja wszystko wiem. Nawet to, e tym samym pocigiem jedzie pan Starski. Stach wstrzsn si. - Co to za czowiek? - rzek do doktora. - Prniak, bankrut... jak zreszt wszyscy oni - odpar Szuman. -No i eks-konkurent... - doda. - Wszystko mi jedno. Szuman nie odpowiedzia nic, tylko spojrzaspod oka. Zaczto dzwoni i wista. Podrni toczylisi do wagonw; Stach ucisn nas za rce. - Kiedy wracasz? - zapyta go doktr. - Chciabym... nigdy - odpowiedzia Stach i usiad do pustego przedziau pierwszej klasy. Pocig ruszy. Doktr zamylony patrzy na oddalajce si latarnie, a ja... O mao si nie rozpakaem... Kiedy woni poczli zamyka drzwi peronu, namwiem doktora na przechadzk po Alejach Jerozolimskich. Noc bya ciepa, niebo czyste; nie pamitam, aebym kiedykolwiek widzia wicej gwiazd. A poniewa Stach mwi mi, e w Bugarii czsto patrzy na gwiazdy, wic (zabawny projekt!) i ja postanowiem od tej pory co wieczr spoglda w niebo. (A moe istotniena ktrym z migotliwych wiate spotkaj si nasze spojrzenia czy myli i on nie bdzie czu si ju tak osamotniony jak wtedy?) Nagle (nie wiem nawet skd) zrodzio si we mnie podejrzenie, e niespodziewany wyjazd Stacha ma zwizek z polityk. Postanowiem wic wybada Szumana i chcc zay go z maki, rzekem: - Co mi si zdaje, e Wokulski jest... jakbyzakochany?... Doktr zatrzyma si na chodniku i usiadszy na swej lasce zacz si mia wsposb, ktry a zwraca uwag na szczcie nielicznych przechodniw. - Cha! cha!... czy pan dopiero dzisiaj zrobitak piramidalne odkrycie?... Cha!... cha!... podoba mi si ten starzec!... Gupi by koncept. Przygryzem jednak ustai odparem: - Zrobi to odkrycie byo atwo, nawet dla ludzi... mniej wprawnych ode mnie (zdaje si, e mu troszk dogryzem). Ale ja lubi by ostrony w przypuszczeniach, panie Szuman... Zreszt, nie sdziem, aeby moga wyrabia z czowiekiem podobne hece rzecz tak zwyczajna jak mio. - Mylisz si, staruszku - odpar doktr machajc rk. - Mio jest rzecz zwyczajn wobec natury, a nawet, jeeli chcesz, wobec Boga. Ale wasza gupia cywilizacja, oparta na pogldach rzymskich,dawno ju zmarych i pogrzebanych, na interesach papiestwa, na trubadurach, ascetyzmie, kastowoci i tym podobnych badaniach, z naturalnego uczucia zrobia... wiesz co?... Zrobia nerwow chorob!... Wasza niby to mio rycersko-kocielno-romantyczna jest naprawd obrzydliwym handlem opartym na oszustwie, ktre bardzo susznie karze sidoywotnimi galerami, zwanymi maestwem. Biada jednak tym, co na podobny jarmark przynosz serca... Ile on pochania czasu, pracy, zdolnoci, ba! nawet egzystencyj... Znam to dobrze - mwi dalej, zadyszany z gniewu - bo cho jestem ydem i zostan nim do koca ycia,wychowaem si jednak midzy waszymi, a nawet zarczyem si z chrzecijank...No i tyle nam porobiono udogodnie w naszych zamiarach, tak czule zaopiekowano si namiw imi religii, moralnoci, tradycji i ju niewiem czego, e ona umara, a ja prbowaem si otru... Ja, taki mdry, taki ysy!... Znowu stan na chodniku. - Wierz mi, panie Ignacy - koczy schrypnitym gosem - e nawet midzy zwierztami nie znajdziesz tak podych bydlt jak ludzie. W caej naturze samiec naley do tej samicy, ktra mu si podoba iktrej on si podoba. Tote u bydlt nie ma idiotw. Ale u nas!... Jestem yd, wic nie wolno mi kocha chrzecijanki... On jest kupiec, wic nie ma prawa do hrabianki... A ty, ktry nie posiadasz pienidzy, nie masz praw do adnej zgoa kobiety... Poda wasza cywilizacja!... Chciabym bodaj natychmiast zgin, ale przywalony jej gruzami... Szlimy wci ku rogatkom. Od kilku minut zerwa si wiatr wilgotny i d nam prostow oczy; na zachodzie poczy znika gwiazdy zasaniane przez chmury. Latarnie trafiay si coraz rzadziej. Kiedy niekiedy w Alei zaturkota wz, obsypujc nas niewidzialnym pyem; spnieni przechodnieuciekali do domw. "Bdzie deszcz!... Stach ju jest okoo Grodziska" - pomylaem. Doktr nasun kapelusz na gow i szed zirytowany, milczc. Mnie byo coraz markotniej, moe z powodu wzrastajcej ciemnoci. Nie powiedziabym tego nikomu nigdy, ale nieraz mnie samemu przychodzi na myl, e Stach... naprawd ju nie dba o polityk, poniewa cay zaton w fadach sukienki tej panny. Zdaje si, e mu nawet co o tym wspomniaem onegdaj i e to, coon mi odpowiedzia, bynajmniej nie osabiomoich podejrze. - Czy podobna - odezwaem si - aeby Wokulski tak dalece ju zapomnia o sprawach oglnych, o polityce, o Europie... - Z Portugali - wtrci doktr. Ten cynizm oburzy mnie. - Pan sobie drwisz - rzekem. - Nie zaprzeczysz jednak, e Stach mg zosta czym lepszym anieli nieszczliwym wielbicielem panny ckiej. To by dziaacz spoeczny, nie jaki tam kiepski wzdychacz... - Masz pan racj - potwierdzi doktr - alec std?... Machina parowa przecie nie mynek do kawy, to wielka machina; ale gdyw niej zardzewiej kka, stanie si gratem bezuytecznym i nawet niebezpiecznym. Ot w Wokulskim jest podobne kko, ktre rdzewieje i psuje si... Wiatr d coraz mocniej; miaem pene oczy piasku. - I skd wanie na niego pado takie nieszczcie? - odezwaem si. (Ale - niedbaym tonem, aeby Szuman nie myla,e dam informacji.) - Na to zoyo si i usposobienie Stacha, istosunki wytworzone przez cywilizacj - odpar doktr. - Usposobienie?... On nigdy nie by kochliwy. - Tym si zgubi - cign Szuman. - Tysic centnarw niegu, rozdzielonego na patki, tylko przysypuj ziemi nie szkodzc najmniejszej trawce; ale sto centnarw niegu zbitych w jedn lawin burzy chaupy i zabija ludzi. Gdyby Wokulski kocha si przez cae ycie co tydzie w innej, wygldaby jak pczek, miaby swobodn myl i mgby zrobi wiele dobrego na wiecie. Ale on, jak skpiec, gromadzi kapitay sercowe, no i widzimy skutek tej oszczdnoci. Mio jest wtedy pikn, kiedy ma wdzikimotyla; ale gdy po dugim letargu obudzi sijak tygrys, dzikuj za zabaw!... Co innegoczowiek z dobrym apetytem, a co innego ten, ktremu gd skrca wntrznoci... Chmury podnosiy si coraz wyej; zawrcilimy prawie od rogatek. Pomylaem, e Stach musi ju by okoo Rudy Guzowskiej. A doktr wci prawi, coraz mocniej rozgorczkowany, coraz gwatowniej wywijajc lask: - Jest higiena mieszka i odziey, higiena pokarmw i pracy, ktrychnie wypeniaj klasy nisze, i to jest powodem wielkiej miertelnoci midzy nimi, krtkiego ycia i charactwa. Ale jest rwnie higiena mioci, ktrej nie tylko nieprzestrzegaj, lecz po prostu gwac klasyinteligentne, i to stanowi jedn z przyczyn ich upadku. Higiena woa: "Jedz, kiedy maszapetyt!", a wbrew niej tysic przepisw chwyta ci za poy, wrzeszczc: "Nie wolno!... bdziesz jad, kiedy my ci upowanimy, kiedy spenisz tyle a tyle warunkw postawionych przez moralno, tradycj, mod..." Trzeba przyzna, e w tym razie najbardziej zacofane pastwa wyprzedziy najbardziej postpowe spoeczestwa, a raczej ich klasy inteligentne. I przypatrz si, panie Ignacy, jak zgodnie w kierunku ogupienia ludzi pracuje pokj dziecinny i salon, poezja, powie i dramat.Ka ci szuka ideaw, samemu by idealnym ascet i nie tylko wypenia, ale nawet wytwarza jakie sztuczne warunki. A co z tego wynika w rezultacie?... e mczyzna, zwykle mniej wytresowany w tych rzeczach, staje si upem kobiety, ktr tylko w tym kierunku tresuj. I ot cywilizacj naprawd rzdz kobiety!... - Czy w tym jest co zego? - spytaem. - A niech diabli wezm! - wrzasn doktr. -Czy nie spostrzege, panie Ignacy, e jeeli mczyzna pod wzgldem duchowym jest much, to kobieta jest jeszcze gorsz much, gdy pozbawion ap i skrzyde. Wychowanie, tradycja, a moe nawet dziedziczno, pod pozorem zrobienia jej istot wysz, robi z niej istot potworn.I ten prnujcy dziwolg, ze skrzywionymistopami, ze cinitym tuowiem, czczym mzgiem, ma jeszcze obowizek wychowywa przysze pokolenia ludzkoci!... C wic im zaszczepia?... Czy dzieci ucz si pracowa na chleb?... Nie, ucz si adnie trzyma n i widelec. Czy ucz si poznawa ludzi, z ktrymi kiedy y im przyjdzie?... Nie, ucz si im podoba za pomoc stosownych min i ukonw. Czy ucz si realnych faktw, decydujcych o naszym szczciu i nieszczciu?... Nie, ucz si zamyka oczyna fakty, a marzy o ideaach. Nasza mikko w yciu, nasza niepraktyczno, lenistwo, fagasostwo i te straszne pta gupoty, ktre od wiekw gniot ludzko, s rezultatem pedagogiki stworzonej przez 20\lalkaj A48jx}jӺA48j4jA4 }x} jiC }x}`XjPc+cc ,c <; U? kobiety. A nasze znowu kobiety s owocem klerykalno-feudalno-poetyckiej teorii mioci, ktra jest obelg dla higieny i zdrowego rozsdku... W gowie mi szumiao od wywodw doktora, a on tymczasem ciska si na ulicyjak szalony. Na szczcie bysno, upadypierwsze krople deszczu, a zacietrzewiony mwca nagle ochon i skoczywszy w jak dorok, kaza odwie si do domu. Stach by ju chyba okoo Rogowa. Czy te domyli si, emy tylko o nim mwili? i coon, biedak, czu majc jedn burz nad gow, a drug, moe gorsz, w sercu? Phi! co za ulewa, co za kanonada piorunw...Zwinity w kbek Ir odszczekuje im przezsen stumionym gosem, a ja kad si do ka, nakryty tylko przecieradem. Gorca noc. Panie Boe, opiekuj si tymi, ktrzy w podobn noc uciekaj a za granic przed nieszczciem. Nieraz do jest maego figla, aby rzeczy, dawne jak ludzkie grzechy, pokazay si nam w nowym zupenie owietleniu. Ja na przykad znam Stare Miasto od dziecka i zawsze wydawao mi si, e jest ono tylko ciasne i brudne. Dopiero kiedy pokazano mi jako osobliwo rysunek jednego z domw staromiejskich (i to jeszcze w "Tygodniku Ilustrowanym", z opisem!), nagle spostrzegem, e Stare Miasto jest pikne... Od tej pory chodz tamprzynajmniej raz na tydzie i nie tylko odkrywam coraz nowe osobliwoci, ale jeszcze dziwi si, em ich nie zauway dawniej. Tak samo z Wokulskim. Znam go ze dwadziecia lat i cigle mylaem, e on jest z krwi i koci polityk. Gow dabym sobie uci, e Stach niczym wicej nie zajmuje si, tylko polityk. Dopiero pojedynek z baronem i owacje dla Rossiego zbudziy we mnie podejrzenia, e on moe by zakochany. O czym ju dzi nie wtpi, szczeglnie po rozmowie z Szumanem. Ale to fraszka, bo i polityk moe by zakochany. Taki Napoleon I kocha si na prawo i na lewo i mimo to trzs Europ. Napoleon III take mia sporo kochanek, asysz, e i syn wstpuje w jego lady i ju wynalaz sobie jak Angielk. Jeeli wic sabo do kobiet nie kompromituje Bonapartych, dlaczego miaaby uwacza Wokulskiemu?... I wanie kiedym tak rozmyla, zaszed drobny wypadek, ktry przypomnia mi dzieje pogrzebane od lat kilkunastu, a i samego Stacha przedstawi w innym wietle. Och, on nie jest politykiem; on jest czym zupenie innym, z czego sobie nie umiem nawet dobrze zda sprawy. Czasem zdaje mi si, e jest to czowiek skrzywdzony przez spoeczestwo. Ale o tym cicho!... Spoeczno nikogo nie krzywdzi... Gdyby raz przestano w to wierzy, Bg wie, jakie okazayby si pretensje. Moe nawet nikt by ju nie zajmowa si polityk, tylko mylaby o wyrwnywaniu rachunkw ze swymi najbliszymi. Lepiej wic nie zaczepia tychkwestii. (Jak ja duo gadam na staro, a wszystko nie to, o czym chc powiedzie.) Jednego tedy wieczora pij u siebie herbat(Ir jest wci osowiay), a otwieraj si drzwi i kto wchodzi. Patrz, figura otya, twarz nalana, nos czerwony, eb siwy. Wcham, czu w pokoju jakby wino i stchlizn. "Ten szlachcic - myl - jest albo nieboszczykiem, albo kiprem?...Bo aden inny czowiek nie bdzie pachnia stchlizn..." - C, u diaba!... - dziwi si go. - Take ju zhardzia, e nie poznajesz ludzi?... Przetarem oczy. Ale to ywy Machalski, kiper od Hopfera!... Bylimy razem na Wgrzech, pniej tu, w Warszawie; ale od pitnastu lat nie widzielimy si; gdy on mieszka w Galicji i cigle jest kiprem. Naturalnie, przywitalimy si jak blinita, raz, drugi, i trzeci... - Kiedye przyjecha? - pytam. - Dzi rano - on mwi. - A gdziee by do tej pory? - Zajechaem na Dziekank, ale byo mi tak tskno, em zaraz poszed do Lesisza, do piwnicy... To, panie, piwnice!... y, nie umiera... - Ce tam robi? - Troch pomagaem staremu, a zreszt siedziaem. Niegupim chodzi po miecie, kiedy jest taka piwnica. Oto prawdziwy kiper dawnej daty!... Nie dzisiejszy elegant, co, bestia, woli i na wieczr tacujcy anieli siedzie w piwnicy. I nawet do piwnicy bierze lakierki... Ginie Polska przy takich podych kupcach!... Gadu, gadu, przesiedzielimy do pierwszej w nocy. Machalski przenocowa umnie, a o szstej rano znowu polecia do Lesisza: - C bdziesz robi po obiedzie? - pytam. - Po obiedzie wstpi do Fukiera, a na noc wrc do ciebie - odpowiedzia. By z tydzie w Warszawie. Nocowa u mnie, a dnie spdza w piwnicach. - Powiesibym si - mwi - eby mi przyszo tydzie wczy si po dworze. cisk, upa, kurzawa!... winie mog y tak jak wy, ale nie ludzie. Zdaje mi si, e przesadza. Bo cho i ja wol sklep anieli Krakowskie Przedmiecie,jednake co sklep, to nie piwnica. Zdziwacza chop na swoim kiprostwie. Naturalnie, o czyme mielimy rozmawia zMachalskim, jeeli nie o dawnych czasach i o Stachu? I tym sposobem stana mi przedoczyma historia jego modoci, jakbym j widzia wczoraj. Pamitam (by to rok 1857, moe 58), zaszedem raz do Hopfera, u ktrego pracowa Machalski. - A gdzie pan Jan? - pytam chopca. - W piwnicy. Zaszedem do piwnicy. Patrz, mj pan Jan przy ojwce ciga lewarem wino z beczkido butelek, a we framudze majacz jakie dwa cienie: siwy starzec w piaskowym surducie, z plik papierw na kolanach, i mody chopak z krtko ostrzyonym bem i min zbja. To by Stach Wokulski i jego ojciec. Siadem cicho (bo Machalski nie lubi, aeby mu przeszkadzano przy ciganiu wina), a siwy czowiek w piaskowym surducie prawi jednostajnym gosem do owego modzika: - Co to wydawa pienidze na ksiki?... Mnie dawaj, bo jak bd musia przerwa proces, wszystko zmarnieje. Ksiki nie wydobd ci z upodlenia, w jakim teraz jeste, tylko proces. Kiedy go wygram i odzyskamy nasze dobra po dziadku, wtedy przypomn sobie, e Wokulscy stara szlachta, i nawet znajdzie si familia... W zeszym miesicu wydae dwadziecia zotych na ksiki, a mnie akurat tyle brakowao na adwokata... Ksiki!... zawsze ksiki... eby by mdry jak Salomon, pkijeste w sklepie, bd tob pomiatali, chociae szlachcic, a twj dziadek z matkiby kasztelanem. Ale jak wygram proces, jak wyniesiemy si na wie... - Chodmy std, ojcze - mrukn chopak, spode ba patrzc na mnie. Stary, posuszny jak dziecko, zawin swoje papiery w czerwon chustk i wyszed z synem, ktry musia go podtrzymywa na schodach. - C to za odmiecy? - pytam Machalskiego, ktry wanie skoczy robot i usiad na zydlu. - Ach!... - machn rk. - Stary ma pomieszane klepki, ale chopak zdatny. Nazywa si Stanisaw Wokulski. Bystra bestia!... - C on zrobi? -pytam. Machalski objani palcami wiec i nalawszy mi kieliszek wina, mwi: - On tu jest u nas ze cztery lata. Do sklepu albo do piwnicy nie bardzo... Ale mechanik!...Zbudowa tak maszyn, co pompuje wod z dou do gry, a z gry wylewa j na koo, ktre wanie porusza pomp. Taka maszyna moe obraca si i pompowa do koca wiata; ale co si w niej skrzywio,wic ruszaa si tylko kwadrans. Staa tamna grze, w pokoju jadalnym, i Hopferowi zwabiaa goci; ale od p roku co w niej pko. - Ot jaki!... - mwi. - No, jeszcze nie taki bardzo - odpar Machalski. - By tu jeden profesor z gimnazjum realnego, obejrza pomp i powiedzia, e na nic si nie zda, ale e chopak zdolny i powinien uczy si. Od tej pory mamy sdny dzie w sklepie. Wokulski zhardzia, gociom odmrukuje, w dzie wyglda, jakby drzema, a za to uczysi po nocach i kupuje ksiki. Jego znowu ojciec wolaby te pienidze uy na proces o jaki tam majtek po dziadku... Syszaeprzecie, co mwi. - C on myli robi z t nauk? - rzekem.- Mwi, e pojedzie do Kijowa, do uniwersytetu. Ha! niech jedzie - prawi Machalski - moe cho jeden subiekt wyjdzie na czowieka. Ja mu tam nie przeszkadzam; kiedy jest w piwnicy, nie napdzamy go do roboty; niech sobie czyta. Ale na grze dokuczaj mu subiekci i gocie.- A co na to Hopfer? - Nic - cign Machalski zakadajc now ojwk w elazny lichtarz z rczk. - Hopfer nie chce go odstrcza od siebie, boKasia Hopferwna durzy si troch w Wokulskim, a moe chopak odzyska majtek po dziadku?... - I on durzy si w Kasi? - spytaem. - Ani na ni spojrzy, dzika bestia! - odpar Machalski. Zaraz wwczas pomylaem, e chopak z tak otwart gow, ktry kupujeksiki i nie dba o dziewczta, mgby by dobrym politykiem; wic jeszcze tego dnia zapoznaem si ze Stachem i od tej pory yjemy ze sob nie najgorzej... Stach by jeszcze ze trzy lata u Hopfera i przez ten czas porobi duo znajomoci ze studentami, z modymi urzdnikami rozmaitych biur, ktrzy na wycigi dostarczali mu ksiek, aeby mg zda egzamin do uniwersytetu. Spord tej modziey wyrnia si niejakipan Leon, chopak jeszcze mody (nie mia nawet dwudziestu lat), pikny, a mdry... a zapalczywy!... Ten jakby by moim pomocnikiem w politycznej edukacji Wokulskiego: kiedy bowiem ja opowiadaem o Napoleonie i wielkim posannictwie Bonapartych, pan Leon mwi o Mazzinim, Garibaldim i im podobnych znakomitociach. A jak on umia podnosi ducha!... - Pracuj - mwi nieraz do Stacha - i wierz, bo silna wiara moe zatrzyma soce w biegu, a nie dopiero polepszy stosunki ludzkie. - A moe mnie wysa do uniwersytetu? - zapyta Stach. - Jestem pewien - odpar Leon z zaiskrzonymi oczyma - e gdyby cho przez chwil mia tak wiar jak pierwsi apostoowie, jeszcze dzi znalazby si wuniwersytecie... - Albo u wariatw - mrukn Wokulski. Leonpocz biega po pokoju i trz rkoma. - Co za ld w tych sercach!... co za chd!... co za upodlenie!... woa - jeeli nawet taki czowiek jak ty jeszcze nie ufa. Wic przypomnij sobie; co ju zrobi w tak krtkim czasie: tyle umiesz, e mgby dzisiaj zdawa egzamin... - Co ja tam zrobi!... - westchn Stach. - Ty jeden niewiele. Ale kilkudziesiciu, kilkuset takich jak ty i ja... Czy wiesz, co moemy zrobi?... W tym miejscu zaama mu si gos: Leon dosta spazmw. Ledwiemy go uspokoili. Innym razem pan Leon wyrzuca nam brak ducha powicenia. - A wiecie wy - mwi - e Chrystus moc powicenia sam jeden zbawi ludzko?... Oile wic wiat by si udoskonali, gdyby nanim cigle byy jednostki gotowe do ofiary z ycia!... - Czy mam oddawa ycie za tych goci, ktrzy mi wymylaj jak psu, czy za tych chopcw i subiektw, ktrzy drwi ze mnie? - pyta Wokulski. - Nie wykrcaj si! - zawoa pan Leon. - Chrystus zgin nawet za swoich katw... Ale midzy wami nie ma ducha... Duch w wasgnije... Posuchaj za, co mwi Tyrteusz: "OSparto, ru! nim pomnik twej wielkoci, naddziadw grb, meseski skruszy mot i na er psom rozrzuci wite koci, i przodkw cie odegna od twych wrt... Ty, ludu, nim wrg w ptach ci powlecze, ojcw twych bro na progach domw zam i w przepa rzu... Niech nie wie wiat, emiecze byy wrd was, lecz serca zbrako wam!..." Serca!... - powtrzy pan Leon. Ju to Stach w przyjmowaniu teorii pana Leona by bardzo ostrony; ale mody chopak umia wszystkich przekonywa jakDemostenes. Pamitam, e pewnego wieczora na licznym zebraniu ludzi modszych i starszych spakalimy si wszyscy, kiedy pan Leon opowiada o tym doskonalszym wiecie, w ktrym zginie gupstwo, ndza i niesprawiedliwo. - Od tej chwili - mwi z uniesieniem - nie bdzie ju rnic midzy ludmi. Szlachta i mieszczanie, chopi i ydzi, wszyscy bd brami... - A subiekci?... - odezwa si z kta Wokulski. Lecz przerwa ta nie zmieszaa pana Leona. Nagle zwrci si do Wokulskiego, wyliczywszystkie przykroci, jakie Stachowi wyrzdzano w sklepie, przeszkody, jakie stawiano mu w pracy nad nauk, i zakoczy w ten sposb: - Aby za uwierzy, e jeste nam rwnym i e ci kochamy jak brata, aby mg uspokoi twoje serce rozgniewane na nas, oto ja... klkam przed tob i w imieniu ludzkoci bagam ci o przebaczenie krzywd. Istotnie, uklk przed Stachem i pocaowago w rk. Zebrani rozczulili si jeszcze bardziej, podnieli w gr Stacha i Leona i przysigli, e za takich ludzi, jak oni, kadyoddaby ycie. Dzi, kiedy przypominam sobie owe dzieje, chwilami zdaje mi si, e to by sen. Co prawda, nigdy przedtem ani pniej nie spotkaem takiego entuzjasty jak pan Leon. W pocztkach roku 1861 Stachpodzikowa Hopferowi za miejsce. Zamieszka u mnie (w tym pokoiku z zakratowanym oknem i zielonymi firankami), rzuci handel, a natomiast pocz chodzi na akademickie wykady jako wolny suchacz. Dziwne byo jego poegnanie ze sklepem; pamitam to, bo sam po niego przyszedem.Hopfera ucaowa, a nastpnie zeszed do piwnicy uciska Machalskiego, gdzie zatrzyma si kilka minut. Siedzc na krzele w jadalnym pokoju syszaem jakihaas, miechy chopcw i goci, alem nie podejrzywa figla. Naraz (otwr prowadzcy do lochu by w tej samej izbie) widz, e z piwnicy wydobywa si para czerwonych rk. Rce te opieraj si o podog i tu za nimi ukazuje si gowa Stacha raz i drugi. Gocie i chopcy w miech. - Aha! - zawoa jeden stoownik - widzisz,jak trudno bez schodw wyj z piwnicy? Atobie zachciewa si od razu skoczy ze sklepu do uniwersytetu!... Wyjde, kiedy taki mdry... Stach z gbi znowu wysun rce, znowu chwyci si zakrawd otworu i wydwign si do poowy ciaa. Mylaem, e mu krew trynie z policzkw. - Jak on si wydobywa... Pysznie si wydobywa!... - zawoa drugi stoownik. Stach zaczepi nog o podog i po chwili by ju w pokoju. Nie rozgniewa si, ale te nie poda rki adnemu koledze, tylko zabra swj tomoczek i szed ku drzwiom.- C to, nie egnasz si z gomi, panie doktr!... - woali zanim stoownicy Hopfera. Szlimy przez ulic nie mwic do siebie. Stach przygryza wargi, a mnie ju wwczas przyszo na myl, e to wydobywanie si z piwnicy jest symbolem jego ycia, ktre upyno na wydzieraniu si ze sklepu Hopfera w szerszy wiat. Proroczy wypadek!... bo i do dzi dnia Stachcigle tylko wydobywa si na wierzch. I Bgwie, co by dla kraju mg zrobi taki jak on czowiek, gdyby na kadym kroku nie usuwano mu schodw, a on nie musia traci czasu i si na samo wydzieranie si do nowych stanowisk. Przenisszy si do mnie, pracowa po caych dniach i nocach, a mnie nieraz zo braa. Wstawa przedszst i czyta. Okoo dziesitej bieg na kursa, potem znowu czyta. Po czwartej szed na korepetycj do kilku domw (gwnie ydowskich, gdzie mu Szuman wyrobi stosunki) i wrciwszy do domu znowu czyta i czyta, dopki zmorzony snem nie pooy si ju dobrze po pnocy. Miaby z owych lekcji nie najgorsze dochody, gdyby od czasu do czasu nie odwiedza go ojciec, ktry zmieni si tylkoo tyle, e nosi tabaczkowy surdut zamiast piaskowego, a swoje papiery obwija w chustk niebiesk. Zreszt zosta taki sam jak wwczas, kiedy go poznaem. Siada przy stoliku syna, kad na kolanach papiery - i mwi gosem cichym i jednostajnym: - Ksiki... zawsze ksiki!... Tracisz pienidze na nauk, a mnie brakuje na proces. eby skoczy dwa uniwersytety, nie wyjdziesz z dzisiejszego upodlenia, dopki nie odzyskamy naszych dbr po dziadku. Wtedy dopiero ludzie przyznaj, e ty szlachcic, rwny innym...Wtedy znajdzie si familia... Czas wolny od nauki powica Stach na prby z balonami. Wzi du butl i w niej za pomoc witriolu preparowa jaki gaz (ju nawet nie pamitam jaki) i napenia nim balon nieduy wprawdzie, ale przygotowany bardzo sztucznie. Bya pod nim maszynka z wiatraczkiem...No i latao to pod sufitem, dopki nie zepsuo si przez uderzenie o cian. W takim razie Stach znowu ata swj balon, naprawia maszynk, napenia butlrozmaitymi paskudztwami i znowu prbowa, bez koca. Raz butla pka, a witriol mao mu nie wypali oka. Lecz co jego to obchodzio, skoro bodaj za pomoc balonu chcia "wydoby si" ze swej marnej pozycji. Od czasu jak Wokulski osiedli si u mnie, przybya naszemu sklepowi nowa j A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA Pc cc, c: kundmanka: Kasia Hopfer. Nie wiem, co tak podobao si jej u nas - moja broda czy tusza Jana Mincla? Bo dziewczyna miaa ze dwadziecia norymberskich sklepw bliej domu, ale przychodzia do naszego po kilka razy na tydzie. "A to prosz wczki, a to prosz jedwabiu, a to igie za dziesi groszy..." Po taki sprawunek biega wiorst drogi w deszcz czy pogod, a kupujc za par groszy szpilek, przesiadywaa w sklepie pop godziny i rozmawiaa ze mn. - Dlaczego to panowie nigdy nie przychodz do nas z... panem Stanisawem? - mwia rumienic si. - Ojciec tak panw kocha i... my wszyscy... Z pocztku dziwiem si niespodzianej mioci starego Hopfera i dowodziem pannie Kasi, e zbyt mao znam jej ojca, aebym mia skada mu wizyty. Ale ona wci swoje: - Pan Stanisaw musi gniewa si na nas, nie wiem nawet za co, bo przynajmniej tatko i... my wszyscy jestemy bardzo yczliwi. Pan Stanisaw chyba nie moe si skary, aeby z naszej strony dozna najmniejszej przykroci... Pan Stanisaw... I tak mwic o panu Stanisawie kupowaa jedwab zamiast wczki albo igy zamiast noyczek. Co za najgorsze, e z tygodnia na tydzie mizerniao biedactwo. Ile razy przysza do nas po swoje drobne sprawunki, zdawao mi si, e wyglda troch lepiej. Ale gdy zgas na jej twarzy rumieniec chwilowego wzruszenia, przekonywaem si, e jest coraz bledsza, a jej oczy staj si coraz smutniejsze i gbsze. A jak ona wypytywaa si: "Czy pan Stanisaw nigdy nie zachodzi tu do sklepu?..." Jak patrzya na drzwi prowadzce do sieni i do mego mieszkania, gdzie o kilka krokw od niej zmarszczony Wokulski, nie domylajc si, e tu tskni za nim, siedzia nad ksikami. al mi si zrobio biedaczki, wic raz, kiedymy z Wokulskim pili wieczorem herbat, odezwaem si: - Nie bde ty gupi i zajd kiedy do Hopfera. Stary ma due pienidze. - A po c ja mam do niego chodzi... - odpar. - Byem ju chyba dosy... Przy tych wyrazach wstrzsn si. - Po to masz chodzi, e Kasia jest w tobie zakochana - rzekem. - Daje mi pokj z Kasi!... - przerwa. - Dziewczyna dobra z kociami, nieraz ukradkiem przyszywaa mi oberwany guzik do paltota albo podrzucaa mi kwiatek na okno, ale ona nie dla mnie, ja nie dla niej. - Gobek, nie dziecko!... - wtrciem. - W tym cae nieszczcie, bo ja nie jestemgobek. Mnie przywiza mogaby taka tylko kobieta jak ja sam. A takiej jeszczem nie spotka. (Spotka tak w szesnacie lat pniej i dalibg, e nie ma si czym cieszy!...) Powoli Kasia przestaa bywa w sklepie, a natomiast stary Hopfer zoy wizyt obojgu pastwu Janom Minclom. Musia im co mwi o Stachu, gdy na drugi dzie zbiega na d pani Magorzata Minclowa i daleje do mnie z pretensjami: - C to za lokatora ma pan Ignacy, za ktrym panny szalej?... C to za jaki Wokulski?... Jasiu - zwrcia si do ma - dlaczego ten pan u nas nie by?... My go musimy wyswata, Jasiu... Niech on zaraz przyjdzie na gr... - A niech sobie idzie na gr - odpar Jan Mincel - ale ju co swata, to nie bd. Jestem uczciwy kupiec i nie myl zajmowa si strczycielstwem. Pani Magorzata ucaowaa go w spocon twarz, jakby to by jeszcze miodowy miesic, a on agodnie odsun j i obtar si fularem. - Heca z tymi babami! - mwi. - Koniecznie chc ludzi wciga w nieszczcie. Swataj sobie, swataj, nawet Hopfera, nie tylko Wokulskiego; ale pamitaj, e ja za topaci nie bd. Od tej pory, ile razy Ja Mincel poszed na piwo albo do resursy, pani Magorzata zapraszaa do siebie na wieczr mnie i Wokulskiego. Stach zwykle szybko wypija herbat, nawet nie patrzc na pani Janow; potem, wsadziwszy rce w kieszenie myla zapewne o swoich balonach i milcza jak drewno, a nasza gospodyni nawracaa go do mioci. - Czy podobna, panie Wokulski, aeby pan nigdy nie kocha si? -mwia. - Ma pan, o ile wiem, ze dwadziecia osiem lat, prawie tyle co ja... I kiedy ja ju od dawna uwaam si za star bab, pan wci jest niewinitkiem... Wokulski przekada nog na nog, ale wci milcza. - O! panna Katarzyna smaczny to ksek - mwia gospodyni. - Oko adne... (cho zdaje mi si, e ma skaz na lewym czy prawym?)... figurka niczego, chocia musi mie jedn opatk wysz (ale to dodaje wdziku). Nosek wprawdzie nie w moim gucie, a usta troch za due, ale c to zadobra dziewczyna!... Gdyby tak troch wicej rozumu... No, ale rozum, panie Wokulski, przychodzi kobietom dopiero okoo trzydziestego roku... Ja sama, kiedy byam w wieku Kasi, byam gupiutka jak kanarek... Kochaam si w moim dzisiejszym mu!... Ju za trzeci wizyt pani Magorzata przyja nas w szlafroczku (by to bardzo adny szlafroczek, obszyty koronkami), a na czwart ja wcale nie zostaem zaproszony, tylko Stach. Nie wiem, dalibg,o czym gadali. To przecie jest pewne, e Stach wraca do domu coraz wicej znudzony, narzekajc, e mu baba czas zabiera, a znowu pani Magorzata tomaczya mowi, e ten Wokulski jest bardzo gupi i e niemao jeszcze musi napracowa si, nim go wyswata.- Pracuj, kochanie, pracuj nad nim - zachca j m- bo szkoda dziewczyny, no i Wokulskiego. Strach pomyle, e taki porzdny chopak,ktry tyle lat by subiektem, ktry moe odziedziczy sklep po Hopferze, chce zmarnowa si w uniwersytecie. Tfy!... Utwierdzona w dobrych postanowieniach, pani Jasiowa ju nie tylko w wieczr zapraszaa Wokulskiego na herbat, na ktr on po najwikszej czci nie chodzi,ale jeszcze sama nieraz zbiegaa do mego pokoju, troskliwie wypytujc Stacha, czy nie jest chory, i dziwic si, e si jeszczenie kocha, on, prawie starszy od niej (myl, e ona bya troch starsza od niego). Jednoczenie zacza kobieta dostawa jakich paczw i miechw, wymyla mowi, ktry na cae dnie ucieka z domu, i wystpowa z pretensjami do mnie, e jestem niedoga, e nie rozumiem ycia, e przyjmuj na lokatorw ludzi podejrzanych... Sowem wywizay si takie awantury w domu, e Ja Mincel schud, pomimo e coraz wicej pi piwa, a ja mylaem: jedno z dwojga... Albo podzikuj Minclowi za obowizek, albo wypowiem lokal Stachowi. Skd, u licha, dowiedziaa si o moich troskach pani Magorzata? nie mam wiadomoci. Do, e wpada raz wieczorem do mego pokoju, powiedziaa mi,e jestem jej wrogiem i e musz by bardzo pody, skoro wymawiam mieszkanie tak dzielnemu czowiekowi, jak Wokulski... Potem dodaa, e jej m jest pody, e Wokulski jest pody, e wszyscy mczynis podli, i nareszcie na mojej wasnej kanapie dostaa spazmw. Sceny takie powtarzay si przez kilka dni z rzdu i niewiem, do czego by doszy, gdyby nie pooy im kresu jeden z najdziwaczniejszych wypadkw, jakie widziaem. Pewnego razu zaprosi Machalski mnie i Wokulskiego do siebie na wieczr. Poszlimy tam dobrze po dziewitej i gdzieby, jeeli nie do jego ulubionej piwnicy, w ktrej przy migotaniu trzech ojowych wieczek zobaczyem kilkanacie osb, a midzy nimi pana Leona. Nigdy chyba nie zapomn gromady tych, po najwikszej czci modych twarzy, ktre ukazyway si na tle czarnych cian piwnicy, wyglday spoza okutych beczek albo rozpyway si w ciemnoci. Poniewa gocinny Machalski ju na schodach przyjnas ogromnymi kielichami wina (i to wcale dobrego), a mnie wzi w szczegln opiek, musz wic przyzna, e od razu zaszumiao mi w gowie, a w kilka minut pniej byem kompletnie zapity. Usiadem wic z dala od uczty, w gbokiej framudze, i odurzony, w pnie, pjawie przypatrywaem si wspbiesiadnikom. Co si tam dziao, dobrze nie wiem, bo najdziksze fantazje przebiegay mi po gowie. Marzyo mi si, e pan Leon mwi, jak zwykle, o potdze wiary, o upadku duchw i o potrzebie powicenia, czemu gono wtrowali obecni. Zgodny chr jednake osabn, gdy pan Leon zacz tomaczy, e naleaoby nareszcie wyprbowa owej gotowoci do czynu. Musiaem by bardzo nietrzewy, skoro przywidziao mi si, e pan Leon proponuje, aeby kto z obecnych skoczy z Nowego Zjazdu na bruk idcej pod nim ulicy, i e na to wszyscy umilkli jak jeden m, a wielu pochowao si za beczki. - Wic nikt nie zdecyduje si na prb?!... - krzykn pan Leon, zaamujc rce. Milczenie. W piwnicy zrobio si pusto. - Wic nikt?... nikt?... - Ja - odpowiedzia jaki prawie obcy mi gos. Spojrzaem. Przy dogorywajcej wieczce sta Wokulski. Wino Machalskiego byo tak mocne, e w tej chwili straciem przytomno. Po uczciew piwnicy Stach przez kilka dni nie pokazasi w mieszkaniu. Nareszcie przyszed - w cudzej odziey, zmizerowany, ale z zadart gow. Wtedy pierwszy raz usyszaem w jego gosie jaki twardy ton, ktry do dzi dnia robi miprzykre wraenie. Od tej pory zupenie zmieni tryb ycia. Swj balon z wiatrakiem rzuci w kt, gdzie go niebawem zasnua pajczyna; butldo robienia gazw odda strowi na wod,do ksiek nawet nie zaglda. I tak leay skarbnice ludzkiej mdroci, jedne na pce, inne na stole, jedne zamknite, inne otwarte, a on tymczasem... Niekiedy po par dni nie bywa w domu, nawet na nocleg; to znowu wpada z wieczora i w odzieniu rzuca si na nie posane ko. Czasami zamiast niego przychodzio kilku nie znanych mi panw, ktrzy nocowali na kanapce, na ku Stacha, nawet na moim wasnym, nie tylko nie dzikujc mi, ale nawet nie mwic: jak si nazywaj i w jakiej brany pracuj. A znowu kiedy indziej zjawia si sam Stach isiedzia w pokoju par dni bez zajcia, rozdraniony, cigle nadsuchujcy, jak kochanek, ktry przyszed na schadzk z matk, lecz zamiast niej spodziewa si zobaczy ma. Nie posdzam, aeby Magosia Minclowa miaa by t matk, gdy i ona wygldaa, jakby j giez uksi. Z rana oblatywaa kobieta ze trzy kocioy, widocznie pragnc niepokoi z kilku stron miosiernego Boga. Zaraz po obiedzie zbieraa si u niej jaka sesja dam, ktre w oczekiwaniu doniosych wypadkw opuszczay mw i dzieci, aeby zajmowa si plotkami. Nad wieczorem za schodzili si do niej panowie; ale ci, nawet nie gadajc z pani Magorzat, odsyali jdo kuchni. Nic dziwnego, e przy takim chaosie w domu i mnie w kocu zaczy simiesza klepki. Zdawao mi si, e w Warszawie jest cianiej i e wszyscy s odurzeni. Co godzin oczekiwaem jakiej nieokrelonej niespodzianki, lecz mimo to wszyscy mielimy doskonay humor i gowypene projektw. Tymczasem Ja Mincel, drczony w domu przez on, od samego rana szed na piwo i wraca a wieczorem. Wynalaz nawet przysowie: "Co tam!... Raz kozie mier...",ktre powtarza do koca ycia. Nareszcie pewnego dnia Stach Wokulski cakiem znikn mi z oczu. Dopiero we dwa lata napisa do mnie list z Irkucka, proszc, abym mu przysa jego ksiki. Wjesieni, w roku 1870 (wanie wrciem od Jasia Mincla, ktry ju lea w ku), siedz sobie w moim pokoju po wieczornej herbacie, nagle kto puka do drzwi. - Herein! - mwi. Drzwi skrzyp... Patrz, stoi na progu jaka brodata bestia, w paltocie z foczej skry, odwrconej wosem na wierzch. - No - mwi - niech mnie diabli wezm, jeeli ty nie Wokulski. - On sam - odpowiada jegomo w foczej skrze. - W imi Ojca i Syna!... - mwi. - Kpisz - mwi - czy o drog pytasz?... skde si tu wzi? Chyba e jeste dusz zmar... - Jestem ywy - on mwi - nawet je mi si chce. Zdj czapk, zdj futro, usiad przy wiecy. Juci Wokulski. Broda jak u zbja, pysk jak u Longina, co to Chrystusowi Panu bok przebi, ale - oczywisty Wokulski... - Wrcie - mwi - czy tylko przyjecha? - Wrciem. - C kraj tamtejszy? - Niczego. - Phi!... A ludzie? - pytam. - Niezgorsi. - Fiu!... A z czego ye? - Z lekcji - mwi - jeszcze przywiozem ze szeset rubli. - Fiu!... fiu!... A co mylisz robi? - No, juci do Hopfera nie wrc - odpar, uderzajc pici w st. - Chyba nie wiesz- doda - e jestem uczonym; mam nawet rozmaite podzikowania od petersburskich naukowych towarzystw... "Subiekt od Hopfera - zosta uczonym!... Stach Wokulski ma podzikowania od petersburskich towarzystw naukowych!... Istna heca..." - pomylaem.Co tu duo gada. Uplacowa si chopak gdzie na Starym Miecie i przez p roku y ze swej gotwki, kupujc za ni duo ksiek, ale mao jedzenia. Wydawszy pienidze, pocz szuka roboty,i wtedy - trafia si rzecz dziwna. Kupcy nie dali mu roboty, gdy by uczonym, a uczeni nie dali mu take, poniewa by eks-subiektem. Zosta tedy, jak Twardowski, uczepiony midzy niebem a ziemi. Moe rozbiby sobie eb gdzie pod Nowym Zjazdem, gdybym od czasu do czasu nie przyszed mu z pomoc. Strach, jak cikim byo jego ycie. Zmizernia, spospnia, zdzicza... Ale nie narzeka. Raz tylko, kiedy mu powiedziano, e dla takich jak on nie ma tu miejsca, szepn: - Oszukano mnie... W tym czasie umar Ja Mincel. Wdowa pogrzebaa go po chrzecijasku, przez tydzie nie wychodzia ze swych pokojw, a po tygodniu zawoaa mnie na konferencj. Mylaem, e bdziemy mwili z ni o interesach sklepowych, tym bardziej e spostrzegem butelk dobrego wgrzyna nastole. Ale pani Magorzata ani zapytaa o losy sklepu. Zapakaa na mj widok, jakbym jej przypomnia tydzie temu pochowanego nieboszczyka, i nalawszy mi wina spory kieliszek, rzeka jkliwym gosem: - Kiedy zgas mj anio, mylaam, e tylkoja jestem nieszczliwa... - Co za anio? - spytaem nagle. - Moe JaMincel?... Pozwoli pani, e cho byem szczerym przyjacielem nieboszczyka, nie myl jednak nazywa anioem osoby, ktranawet po mierci waya ze dwiecie funtw... - Za ycia way ze trzysta... syszae pan? - wtrcia niepocieszona wdowa. Wtem znowu zasonia twarz chustk i rzeka szlochajc: - O! pan nigdy nie bdziesz mia taktu, panie Rzecki... O! co zacios!... Prawda, e nieboszczyk, dokadnie mwic, nigdy nie by anioem, osobliwie wostatnich czasach, ale zawsze straszne spotkao mnie nieszczcie... Nieopakane, niepowetowane!... - No, przez ostatnie p roku... - Co pan mwisz - p roku?... - zawoaa. - Nieszczliwy mj Ja by ze trzy lata chory, a z osiem... Ach, panie Rzecki! Ilu nieszcz w maestwie jest rdem tookropne piwo... Przez osiem lat, panie, jakbym nie miaa ma... Ale co to by za czowiek, panie Rzecki!...Dzi dopiero czuj cay ogrom mego nieszczcia... - Bywaj wiksze - odwayem si wtrci.- O tak! - jkna biedna wdowa. - Ma pan zupen racj, bywaj wiksze nieszczcia. Ten na przykad Wokulski, ktry podobno ju wrci... Czy prawda, e dotychczas nie znalaz adnego zajcia? - Najmniejszego. - Gdzie jada? gdzie mieszka?... - Gdzie jada?... Nie wiem nawet, czy w ogle jada. A gdzie mieszka?... Nigdzie. - Okropno! - zapakaa pani Magorzata. -Zdaje mi si - dodaa po chwili - e speniostatni wol mego kochanego nieboszczyka, jeeli poprosz pana, aeby... - Sucham pani. - Aeby da mu mieszkanie u siebie, a ja bd wam przysya na d po dwa obiady, dwa niadania... - Wokulski tego nie przyjmie - odezwaem si. Na to pani Magorzata znowu w pacz. Z rozpaczy po mierci ma wpada nawet w taki gniew zapalczywy, e nazwaa mnie ze trzy razy niedog, czowiekiem nie znajcym ycia, potworem... Nareszcie powiedziaa mi, ebym poszed precz, gdy ona sama da sobie rad ze sklepem. Potem przeprosia mnie i zakla na wszystkie sakramenta, abym nie obraasi za sowa, ktre jej al dyktuje. Od tego dnia bardzo rzadko widywaem si z nasz pryncypaow. W p roku za pniej Stach powiedzia mi, e... eni si zpani Magorzat Mincel. Popatrzyem na niego... Machn rk. - Wiem - powiedzia - e jestem winia. Ale... jeszcze najmniejsza z tych, jakie tu uwas ciesz si publicznym szacunkiem. Po hucznym weselu, na ktrym (nie wiem nawet skd) znalazo si mnstwo przyjaci Wokulskiego (a jedli, bestie!... a pili zdrowie pastwa modych - garncami!...), Stach sprowadzi si na gr,klepowi nowa j A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcc&c,c;do swojej ony. O ile pamitam, za ca garderob mia cztery paki ksiek i naukowych instrumentw, a z mebli - chybatylko cybuch i pudo na kapelusz. Subiekci mieli si (naturalnie po ktach) z nowego pryncypaa; mnie za byo przykro, e Stach tak od rki zerwa ze swoj bohatersk przeszoci i niedostatkiem. Dziwna bowiem jest natura ludzka: im mniej sami mamy skonnoci do mczestwa, tym natarczywiej damy go od blinich. - Sprzeda si starej babie - mwili znajomi- ten niby to Brutus... Uczy si, awanturowa si i... klap!... W liczbie za najsurowszych sdziw znajdowali si dwaj odpaleni konkurenci pani Magorzaty. Stach jednake bardzo prdko zamkn ludziom usta, poniewa od razu wzi si do roboty. Moe w tydzie po lubie przyszed o smej rano do sklepu, zaj przy biurku miejsce nieboszczyka Mincla i obsugiwa goci, rachowa, wydawa reszt, jak gdyby by tylko patnym subiektem. Zrobi nawet wicej, bo ju w drugim roku wszed w stosunki z moskiewskimi kupcami, co bardzo korzystnie oddziaao na interesa. Mog powiedzie, e za jego rzdw potroiy si nasze obroty. Odetchnem widzc, e Wokulski nie myli darmo je chleba; a i subiekci przestali siumiecha, przekonawszy si, e Stach w sklepie wicej pracuje ni oni, i w dodatku - ma jeszcze niemae obowizki na grze. My odpoczywalimy przynajmniej w wita;podczas gdy on, nieborak, wanie w wito od rana musia bra on pod pachimaszerowa - przed poudniem do kocioa, po poudniu - z wizytami, wieczorem do teatru. Przy modym mu w pani Magorzat jakby nowy duch wstpi. Kupia sobie fortepian i zacza uczy si muzyki od jakiego starego profesora, aeby - jak mwia - "nie budzi w Stasieczku zazdroci". Godziny za wolne od fortepianuprzepdzaa na konferencjach z szewcami,modystkami, fryzjerami i dentystami, robic si przy ich pomocy co dzie pikniejsz. A jaka ona bya tkliwa dla ma!... Nieraz przesiadywaa po kilka godzin w sklepie, tylko wpatrujc si w Stasiulka. Dostrzegszy za, e midzy kundmankami trafiaj si przystojne, cofna Stacha z sali frontowej za szafy i jeszcze kazaa mu zrobi tam budk, w ktrej, siedzc jak dzikie zwierz, prowadzi ksigi sklepowe. Pewnego dnia sysz w owej budce straszny oskot... Wpadam ja, wpadaj subiekci... Co za widok!... Pani Magorzata ley na pododze przywalona biurkiem i oblana atramentem, krzeseko zamane, Stach zy i zmieszany... Podnielimy paczc z blu jejmo i z rozmaitych jej pswek domylilimy si, e to ona samanarobia tego rwetesu, usiadszy niespodzianie na kolanach mowi. Kruche krzeso zamao si pod dubeltowym ciarem, a jejmo chcc ratowa si od upadku chwycia za biurko i z caym kramem obalia je na siebie. Stach z wielkim spokojem przyjmowa haaliwe dowody maeskiej czuoci, napociech topic si w rachunkach i korespondencjach kupieckich. Jejmo za, zamiast ochon, gorczkowaa si coraz bardziej; a gdy jej maonek, znudzony siedzeniem czy te dla zaatwienia jakiego interesu, wyszed kiedy na miasto, biega za nim... podpatrywa, czy nie idzie na schadzk!... Niekiedy, osobliwie podczas zimy, Stach wymyka si na tydzie z domu do znajomego lenika, polowa tam cae dnie i wczy si po lasach. Wwczas pani ju trzeciego dnia jechaa w pogo za swym kochanym zbiegiem, chodzia za nim po gszczu i w rezultacie - przywozia chopado Warszawy. Przez dwa pierwsze lata tego rygoru Wokulski milcza. W trzecim roku pocz cowieczr zachodzi do mego pokoju na gawdk o polityce. Czasami, gdymy si rozgadali o dawnych czasach, on, obejrzawszy si po pokoju, nagle urywa poprzedni rozmow i zaczyna jak now:- Suchaj mnie, Ignacy... Wtedy jednake, jakby na komend, wpadaa z gry suca, woajc: - Pani prosi!... pani chora!... A on, biedak, macha rk i szed do jejmoci, nie zaczwszy nawet tego, co chcia mi powiedzie. Po upywie trzech lat takiego ycia, ktremu zreszt nie mona byo nic zarzuci, poznaem, e stalowy ten czowiek zaczyna si gi w aksamitnych objciach jejmoci. Poblad, pochyli si, zarzuci swoje uczone ksiki, a wzi si do czytania gazet i kad chwil woln przepdza ze mn na rozmowie o polityce. Czasami opuszcza sklep przed sm i zabrawszy jejmo szed z ni do teatru albo z wizyt, a nareszcie - zaprowadzi u siebie przyjcia wieczorne, na ktrych zbieray si damy, stare jak grzech miertelny, i panowie, ju pobierajcy emerytur i grajcy w wista. Stach jeszcze z nimi nie gra; chodzi dopiero okoo stolikw i przypatrywa si. - Stachu - mwiem nieraz - strze si!... Masz czterdzieci trzy lat... W tym wieku Bismarck dopiero zaczyna karier... Takie albo tym podobne wyrazy budziy go na chwil. Rzuca si wtedy na fotel i oparszy gow na rku, myla. Wnet jednak biega do niego pani Magorzata, woajc: - Stasiulku! znowu si zamylasz, to bardzole... A tam panowie nie maj wina... Stach podnosi si, wydostawa now butelk z kredensu, nalewa wino w osiem kieliszkw i obchodzi stoy, przypatrujc si, jak panowie graj w wista. W ten sposb powoli i stopniowo lew przerabia si na wou. Kiedym go widzia w tureckim szlafroku, w haftowanych paciorkami pantoflach i w czapeczce z jedwabnym kutasem, nie mogem wyobrazisobie, e jest to ten sam Wokulski, ktry przed czternastoma laty w piwnicy Machalskiego zawoa: - Ja... Kiedy Kochanowski pisa: "Na lwa srogiego bez obrazy sidziesz i na ogromnym smoku jedzi bdziesz" - z pewnoci mia na myli kobiet... To s ujedacze i pogromcymskiego rodu! Tymczasem w pitym roku poycia pani Magorzata nagle pocza si malowa... Zrazu nieznacznie, potem coraz energiczniej i coraz nowymi rodkami... Usyszawszy za o jakim likworze, ktry damom w wieku mia przywraca wieo i wdzik modoci, wytara si nim pewnego wieczora tak starannie od stp do gw, e tej samej nocy wezwani na pomoclekarze ju nie mogli jej odratowa. I zmaro biedactwo niespena we dwie doby na zakaenie krwi, tyle tylko majc przytomnoci, aby wezwa rejenta i cay majtek przekaza swemu Stasiulkowi. Stach i po tym nieszczciu milcza, ale osowia jeszcze bardziej. Majc kilka tysicy rubli dochodu, przesta zajmowa si handlem, zerwa ze znajomymi i zagrzeba si w naukowych ksikach. Nieraz mwiem mu: wejd midzy ludzi, zabaw si, jeste przecie mody i moesz drugi raz oeni si... Na nic wszystko... Pewnego dnia (w p roku po mierci pani Magorzaty) widzc, e mi chopak w oczach dziadzieje, podsunem mu projekt: - Id, Stachu, do teatru... Graj dzi Violett; przecie bylicie na niej z nieboszczk ostatni raz.... Zerwa si z kanapy, na ktrej czyta ksik, i rzek: - Wiesz... masz racj... Zobacz, jak to dziwyglda... Poszed do teatru i... na drugi dzie nie mogem go pozna: w starcu ockn si mj Stach Wokulski. Wyprostowa si, oko nabrao blasku, gos siy... Od tej pory chodzi na wszelkie przedstawienia, koncerty i odczyty. Wkrtce pojecha do Bugarii, gdzie zdobyswj olbrzymi majtek, a w par miesicy po jego powrocie jedna stara plotkarka (pani Meliton) powiedziaa mi, e Stach jestzakochany... Rozemiaem si z tej gawdy, bo przecie kto si kocha, nie wyjeda na wojn. Dopiero teraz, niestety! Zaczynam przypuszcza, e baba miaa racj... Chocia z tym odrodzonym Stachem Wokulskim czowiek nie jest pewny. A nu?... O, to miabym si z doktora Szumana, ktry tak artuje z polityki!... ROZDZIA DRUGI PAMITNIK STAREGO SUBIEKTA Sytuacja polityczna jest tak niepewna, e wcale by mnie nie zdziwio, gdyby okoo grudnia wybucha wojna. Ludziom cigle si zdaje, e wojna moe by tylko na wiosn; wida zapomnieli, e wojny: pruska i francuska, rozpoczynay si w lecie. Nie rozumiem za, skd wyrsprzesd przeciw kampaniom zimowym?... W zimie stodoy s pene, a droga jak mur; tymczasem na wiosn u chopa jest przednwek, a drogi jak ciasto; przejedzie bateria i moesz si w tym miejscu kpa. Lecz z drugiej strony - zimowe noce, ktrecign si po kilkanacie godzin, potrzeba ciepej odziey i mieszka dla wojska, tyfus... Doprawdy, nieraz dzikuj Bogu, e mnie nie stworzy Moltkem; on musi krci gow, nieborak!... Austriacy, a raczej Wgrzy, ju na dobre wleli do Boni i Hercegowiny, gdzie ich bardzo niegocinnie przyjmuj. Znalaz si nawet jaki Hadi Loja, podobno znakomity partyzant, ktry im napdza duo zgryzot. Szkoda mi wgierskiej piechoty, ale te i dzisiejsi Wgrzy diaba warci. Kiedy ich w roku dusi szwarcgelber, krzyczeli: kady nard ma prawo broni swojej wolnoci!... Adzi co?... Sami pchaj si do Boni, gdzie ich nie woano, a bronicych si Boniakw nazywaj zodziejami i rozbjnikami. Dalibg, coraz mniej rozumiem polityk! I kto wie, czy Stach Wokulski nie ma racji, e przesta si ni zajmowa (jeeli przesta?...). Ale co ja rozprawiam o polityce, skoro w moim wasnym yciu zasza ogromna zmiana. Kto by uwierzy, e ju od tygodnianie zajmuj si sklepem; tymczasowo, rozumie si, bo inaczej chyba oszalabym nudw. Rzecz jest taka. Pisze do mnie Stach z Parya (prosi mnie o to samo przed wyjazdem), aebym si zaopiekowa kamienic, ktr kupi od ckich. "Nie miaa baba kopotu!...", myl, ale c robi?... Zdaem sklep Lisieckiemu i Szlangbaumowi, a sam - jazda w Aleje Jerozolimskie na zwiady. Przed wyjciem pytam Klejna, ktry mieszka w Stachowej kamienicy, aby mi powiedzia, jak tam idzie. Zamiast odpowiedzie, wzi si za gow. - Jest tam jaki rzdca? - Jest - mwi Klejn, krzywic si. - Mieszkana trzecim pitrze od frontu. - Dosy!... - mwi - dosy, panie Klejn!... - (Nie lubi bowiem sucha cudzych opinii pierwej, nimzobacz na wasne oczy. Zreszt Klejn, chopak mody, atwo mgby wpa w zarozumiao, pomiarkowawszy, e starsizapytuj go o informacj). Ha! trudno... Posyam tedy do odprasowania mj kapelusz, pac dwa zote, na wszelki wypadek bior do kieszeni krcic i maszeruj gdzie a za koci Aleksandra.Patrz: dom ty o trzech pitrach, numerten sam, ba!... nawet ju na tabliczce znajduj nazwisko Stanisawa Wokulskiego...(Widocznie kaza j przybi stary Szlangbaum). Wchodz na podwrko... oj! niedobrze... Pachnie bestia jak apteka. mietnik naadowany do wysokoci pierwszego pitra, wszystkimi za rynsztokami pyn mydliny. Dopiero teraz spostrzegem, e naparterze w dziedzicu znajduje si "Pralniaparyska", z dziewuchami jak dwugarbne wielbdy. To dodao mi otuchy. Woam tedy: "Str!..."" Przez chwil nie wida nikogo, nareszcie pokazuje si baba tusta i tak zasmolona, e nie mog poj, jakim sposobem podobna ilo brudu mieci si w ssiedztwie pralni, i do tego paryskiej.- Gdzie str? - pytam, dotykajc rk kapelusza. - A czego to?... - odwarkna baba. - Przychodz w imieniu waciciela domu. - Str siedzi w kozie - mwi baba. - Za c to? - O! ... ciekawy pan!... - wrzasna. - Za to, e mu gospodarz pensji nie paci. adnych rzeczy dowiaduj si na wstpie! Naturalnie poszedem od stra do rzdcy,na trzecie pitro. Ju na drugim pitrze sysz krzyk dzieci, jakie trzaskanie i gos kobiety woajcej: - A gagany!... a nicponie!... a masz!... a masz!... Drzwi otwarte, we drzwiach jaka jejmo w nieco biaym kaftaniku wali troje dzieci rzemieniem, a wiszcze. - Przepraszam - mwi - czy nie przeszkadzam?... Na mj widok dzieci rozpierzchy si w gb mieszkania, a jejmo w kaftaniku, chowajc za siebie rzemie, zapytaa zmieszana: - Czy nie pan gospodarz?... - Nie gospodarz, ale... przychodz w jego imieniu do szanownego maonka pani... Jestem Rzecki... Jejmo chwil przypatrywaa mi si z niedowierzaniem, nareszcie rzeka: - Wicek, biegnij do skadu po ojca... A pan moe pozwoli do saloniku... Midzy mn i drzwiami wyrwa si obdarty chopak i dopadszy schodw, pocz zjeda na porczy na d. Ja za, zaenowany, wszedem do saloniku, ktrego gwn ozdob stanowia kanapa z wyacym na rodku wosieniem. - Oto los rzdcy - odezwaa si pani, wskazujc mi nie mniej obdarte krzeso. - Mj m suy niby to bogatym panom, a gdyby nie chodzi do skadu wgli i nie przepisywa u adwokatw, nie mielibymy co woy w usta. Oto nasze mieszkanie, niech pan spojrzy - mwia - za trzy ciupy dopacamy sto osiemdziesit rubli rocznie...Nagle od strony kuchni doleciao nas niepokojce syczenie. Jejmo w kaftaniku Wybiega, szepczc po drodze: - Kaziu! id do sali i uwaaj na tego pana... Istotnie, wesza do pokoju dziewczynka bardzo mizerna, w brzowej sukience i brudnych poczoszkach. Usiada na krzele przy drzwiach i wpatrywaa si we mnie wzrokiem o tyle podejrzliwym, o ile smutnym. Nigdy bym doprawdy nie sdzi, e na stare lata wezm mnie za zodzieja...Siedzielimy tak z pi minut, milczc i obserwujc si wzajemnie, gdy nagle rozleg si krzyk i oskot na schodach i w tej chwili wbieg z sieni w obdarty chopak, zwany Wickiem, za ktrym kto gniewnie woa: - A szelmo!... dam ja ci... Odgadem, e Wicek musi mie ywy temperament i e ten, kto mu wymyla, jest jego ojcem. Jako istotnie ukaza si sam pan rzdca w poplamionym surducie i w spodniach u dou oberwanych. Mia przy tym gsty, szpakowaty zarost i czerwone oczy. Wszed, grzecznie ukoni mi si i zapyta:- Wszak mam honor z panem Wokulskim? - Nie, panie, jestem tylko przyjacielem i dysponentem pana Wokulskiego... - A tak!... - przerwa mi, wycigajc do ucisku rk. - Miaem przyjemno zauway pana w sklepie... Pikny sklep! - westchn. - Z takich sklepw rodz si kamienice, a... a z majtkw ziemskich - takie oto mieszkania... - Pan dobrodziej mia majtek? - spytaem.- Ba!... Ale co tam... Zapewne chce pan pozna bilans tej kamienicy? - odpar rzdca. - Ot powiem krtko. Mamy dwa rodzaje lokatorw: jedni ju od p roku nie pac nikomu, inni pac magistratowi kary lub zalege podatki za gospodarza. Przy tym str nie odbiera pensji, dach zacieka, cyrku ekscytuje nas, aebymy wywieli miecie, jeden lokator wytoczy nam proces o piwnic, a dwu lokatorw procesuj si o obelgi z powodu strychu... Co si za tyczy - doda po chwili, nieco zmieszany - co si za tyczy dziewidziesiciu rubli, ktre ja bd winien szanownemu panu Wokulskiemu... - Nie niepokj si pan - przerwaem mu. - Stach, to jest pan Wokulski, zapewne umorzy paski dug do padziernika, a nastpnie zawrze z panem nowy ukad. Ubogi eks-waciciel majtku ziemskiego serdecznie uciska mi obie rce. Taki rzdca, ktry mia kiedy wasne dobra, wydawa mi si bardzo ciekaw osobistoci; ale jeszcze ciekawszym wyda mi si dom, ktry nie przynosi adnych dochodw. Z natury jestem niemiay: wstydz si rozmawia z nieznanymi ludmi, a prawie boj si wchodzi do cudzych mieszka... (Boe miosierny! jak ja ju dawno nie byem w cudzym mieszkaniu...) Tym razem jednak wstpi we mnie jaki diabe i koniecznie zapragnem pozna lokatorw tej dziwnej kamienicy. W roku 1849 bywao gorcej, a przecie szed czowiek naprzd!... - Panie - odezwaem si do rzdcy - czy byby askaw... przedstawi mnie niektrym lokatorom... Stach... to jest pan Wokulski...prosi mnie o zajcie si jego interesami, dopki nie wrci z Parya... - Pary!... - westchn rzdca. - Znam Pary jeszcze z roku 1859. Pamitam, jak przyjmowali cesarza, kiedy wraca z kampanii woskiej... - Pan - zawoaem - pan widziae triumfalny powrt Napoleona do Parya?... Wycign do mnie rk i odpar: - Widziaem lepsz rzecz, panie... Podczas kampanii byem we Woszech i widziaem, jak Wosi przyjmowali Francuzw w wigili bitwy pod Magent... - Pod Magent?... W roku 1859?... - spytaem. - Pod Magent, panie... Popatrzylimy sobie w oczy z tym eks-obywatelem, ktry nie mg zdoby si na wywabienie plam ze swego surduta. adzi si na gr,klepowi nowa j A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc cc+ c9)Popatrzylimy sobie - mwi - w oczy. Magenta... Rok 1859... Eh! Boe miosierny... - Powiedz pan - rzekem - jak to was przyjmowali Wosi w wigili bitwy pod Magent? Ubogi eks-obywatel siad na wydartym fotelu i mwi: - W roku 1859, panie Rzecki... Zdaje mi si, e mam honor... - Tak, panie, jestem Rzecki, porucznik, panie, wgierskiej piechoty, panie... Znowu popatrzylimy sobie w oczy. Eh! Boemiosierny... - Mw pan dalej, panie szlachcicu - rzekem, ciskajc go za rk. - W roku 1859 - prawi eks-obywatel - byem o dziewitnacie lat modszy ni dzii miaem z dziesi tysicy rubli rocznie... Na owe czasy! panie Rzecki... Co prawda, brao si nie tylko procent, ale i co z kapitau. Wic, jak przyszo uwaszczenie... - No - rzekem - chopi s take ludmi, panie... - Wirski - wtrci rzdca. - Panie Wirski - rzekem - chopi... - Wszystko mi jedno - przerwa - czym s chopi. Do, e w roku miaem z dziesi tysicy rubli dochodu (cznie z poyczkami) i byem we Woszech. Ciekawy byem, jak wyglda kraj, z ktrego wypdzaj Szwaba... A em nie miaony i dzieci, nie miaem dla kogo oszczdza ycia, wic przez amatorstwo jechaem z przedni stra francusk... Szlimy pod Magent, panie Rzecki, cho niewiedzielimy jeszcze, ani dokd idziemy, anikto z nas jutro zobaczy zachodzce soce... Pan zna to uczucie, kiedy czowiek niepewny jutra znajdzie si w kompanii ludzi rwnie niepewnych jutra?... - Czy ja znam!... - Jed pan dalej, panie Wirski... - Niech mnie kaczki zdepcz - mwi ubogi eks-obywatel - e to s najpikniejsze chwile w yciu. Jeste mody, wes, zdrw, nie masz na karku ony i dzieci, pijesz i piewasz, i co chwil spogldasz najak ciemn cian, za ktr ukrywa si nasze jutro... Hej! - woasz - lejcie mi wina, bo nie wiem, co jest za t ciemn cian... Hej!... wina. Nawet pocaunkw... Panie Rzecki - szepn nachylajc si rzdca. - Wic tedy, jakecie szli z przedni strapod Magent?... - przerwaem mu. - Szlimy z kirasjerami - mwi rzdca. - Pan znasz kirasjerw, panie Rzecki?... Na niebie wieci jedno soce, ale w szwadronie kirasjerw jest sto soc... - Cika to jazda - wtrciem. - Piechota gryzie j jak stalowy dziadek orzechy... - Zbliamy si tedy, panie Rzecki, do jakiejwoskiej mieciny, a chopi tamtejsi daj zna, e niedaleko stoi korpus austriacki. Szlemy ich tedy do miasteczka z rozkazem, a waciwie z prob, aeby mieszkacy, gdy nas zobacz, nie wydawali adnych okrzykw... - Rozumie si - rzekem. - Kiedy nieprzyjaciel w ssiedztwie... - W p godziny - cign rzdca - jestemy w miecie. Ulica wska, po obu stronach nard, ledwie mona przejecha czwrkami, a w oknach i na balkonach kobiety... Jakie kobiety, panie Rzecki!... Kada ma w rku bukiet z r. Ci, ktrzy stoj na ulicy, ani pary z ust... bo Austriacyblisko... Ale tamte, co na balkonach, skubi, panie, swoje bukiety i spoconych, pyem okrytych kirasjerw zasypuj listkami z r jak niegiem... Ach, panie Rzecki, gdyby widzia ten nieg: amarantowy, rowy, biay, i te rce, i te Woszki... Pukownik tylko dotyka rk ust i na prawo, i na lewo sa pocaunki. A tymczasem nieg ranych listkw zasypywa zote kirysy, hemy i parskajce konie... Na domiar jaki stary Woch, z krzywym kijem i siwymi wosami do konierza, zastpi drog pukownikowi.Schwyci za szyj jego konia, pocaowa go i krzyknwszy: Eviva Italia!, pad trupem na miejscu... - Taka bya nasza wigilia przed Magent! To mwi eks-obywatel, a z oczu spyway mu zy napoplamiony surdut. - Niech mnie diabli wezm, panie Wirski! - zawoaem - jeeli Stach nie odda panu darmo tego mieszkania. - Sto osiemdziesit rubli dopacam! - szlocha rzdca. Obtarlimy oczy. - Panie - mwi - Magenta Magent, a interes interesem. Moe przedstawisz mnie pan kilku lokatorom. - Chod pan - odpowiedzia rzdca, zrywajc si z obdartego fotelu. - Chod pan, poka panu najosobliwszych... Wybieg z saloniku i wtykajc gow do drzwi, zdaje mi si kuchennych, zawoa: - Maniu! ja wychodz... A z tob, Wicek, obrachujemy si wieczorem... - Ja nie gospodarz, eby si tatko ze mn rachowa - odpowiedzia mu dziecicy gos.- Daruj mu pan - szepnem do rzdcy. - Akurat!... - odpar. - Nie zasnby, gdyby nie dosta waw. Dobry chopak - mwi -sprytny chopak, ale szelma!... Wyszlimy z mieszkania i zatrzymalimy siprzede drzwiami obok schodw. Rzdca ostronie zapuka, a mnie wszystka krew ucieka z gowy do serca, a z serca do ng. Moe nawet z ng uciekaby do butw igdzie het! po schodach a do bramy, gdybynie odpowiedziano z wntrza: - Prosz!... Wchodzimy. Trzy ka. Na jednym z ksik w rku i nogami opartymi o porcz ley jaki mody czowiek z czarnym zarostem i w studenckim mundurku; na dwu za innych kach pociel wyglda tak, jakby przez ten pokj przelecia huragan i wszystko do gry nogami przewrci. Widz te kufer, pust walizk tudzie mnstwo ksiek lecych na pkach, na kufrze i na pododze. Jest nareszcie kilka krzese gitych i zwyczajnych i niepoliturowany st, na ktrym, przyjrzawszy si uwaniej, spostrzegem wymalowan szachownic i poprzewracane szachy. W tej chwili mdo mi si zrobio; obok szachw bowiem spostrzegem dwie trupie gwki: w jednej by tyto, a w drugiej... cukier!... - Czego to? - zapyta mody czowiek z czarnym zarostem, nie podnoszc si z ka. - Pan Rzecki, plenipotent gospodarza... - odezwa si rzdca, wskazujc na mnie. Mody czowiek opar si na okciu i bystro patrzc na mnie, rzek: - Gospodarza?... W tej chwili ja tu jestem gospodarzem i wcale sobie nie przypominam, aebym mianowa plenipotentem tego pana... Odpowied bya tak uderzajco prosta, e obaj z Wirskim osupielimy. Mody czowiek tymczasem ociale podnis si z ka i bez zbytniego popiechu pocz zapina spodnie i kamizelk. Pomimo caej systematycznoci, z jak oddawa si temuzajciu, jestem pewny, e przynajmniej poowa guzikw jego garderoby pozostaa nie zapit. - Aaa!... - ziewn. - Niech panowie siadaj - rzek, manewrujc rk w taki sposb, e nie wiedziaem, czy kae nam umieci si w walizie, czy na pododze. - Gorco, panie Wirski - doda - prawda?... Aaa!... - Wanie ssiad z przeciwka skary si napanw dobrodziejw... - odpar z umiechem rzdca. - O c to? - e panowie chodz nago po pokoju... Mody czowiek oburzy si. - Zwariowa stary czy co?... On moe chce,ebymy si ubierali w futra na tak spiekot?... Bezczelno! sowo honoru daj... - No - mwi rzdca - niech panowie racz uwzgldni, e on ma doros crk. - A c mnie do tego?... Ja nie jestem jej ojcem. Stary bazen! sowo honoru, i przy tym e, bo nago nie chodzimy. - Sam widziaem... - wtrci rzdca. - Sowo honoru, kamstwo! - zawoa mody czowiek, rumienic si z gniewu. - Prawda, e Maleski chodzi bez koszuli, ale w majtkach, a Patkiewicz chodzi bez majtek, lecz za to w koszuli. Panna Leokadia wic widzi cay garnitur. - Tak, i musi zasania wszystkie okna - odpar rzdca. - To stary zasania, nie ona - odpar student machajc rk. - Ona wyglda przezszpary midzy firank a oknem. Zreszt, prosz pana: jeeli pannie Leokadii wolno drze si na cae podwrko, to znowu Maleski i Patkiewicz maj prawo chodzi poswoim pokoju, jak im si podoba. Mwic to, mody czowiek spacerowa wielkimi krokami. Ile razy za stan do nas tyem,rzdca mruga na mnie i robi miny oznaczajce wielk desperacj. Po chwili milczenia odezwa si: - Panowie dobrodzieje winni nam s za cztery miesice... - O, znowu swoje!... - wykrzykn mody czowiek wsadzajc rce w kieszenie. - Ile razy jeszcze bd musia powtarza panu, aeby pan o tych gupstwach nie gada ze mn, tylko albo z Patkiewiczem, albo z Maleskim?... To przecie tak atwo pamita: Maleski paci za miesice parzyste, luty, kwiecie, czerwiec, a Patkiewicz za nieparzyste: marzec, maj, lipiec... - Ale nikt z panw nigdy nie paci! - zawoa zniecierpliwiony rzdca. - A kt winien, e pan nie przychodzi we waciwej porze?!...wrzasn mody czowiek, wytrzsajc rkoma. - Sto razy syszae pan, e do Maleskiego nale miesice parzyste, a do Patkiewicza nieparzyste... - A do pana dobrodzieja?... - A do mnie, askawy panie, adne - woa mody czowiek, groc nam pod nosami - bo ja z zasady nie pac za komorne. Komu mam paci?... Za co?... Cha! Cha! dobrzy sobie... Pocz chodzi jeszcze prdzej po pokoju miejc si i gniewajc. Nareszcie zacz wista i wyglda przez okno, hardo odwrciwszy si tyem do nas... Mnie ju zabrako cierpliwoci. - Pozwoli pan zrobi uwag - odezwaem si - e takie nieuszanowanie umowy jest do oryginalne... Kto daje panu mieszkanie, a pan uwaa za stosowne nie paci mu. - Kto mi daje mieszkanie?!... - wrzasn mody czowiek, siadajc na oknie i hutajc si w ty, jakby mia zamiar rzuci si z trzeciego pitra. - Ja sam zajem to mieszkanie i bd w nim dopty,dopki mnie nie wyrzuc. Umowy!... paradni s z tymi umowami... Jeeli spoeczestwo chce, aebym mu paci za mieszkanie, to niechaj samo paci mi tyle za korepetycje, eby z nich wystarczyo nakomorne... Paradni s!... Ja za trzy godziny lekcji co dzie mam pitnacie rubli na miesic, za jedzenie bior ode mnie dziewi rubli, za pranie i usug trzy... A mundur, a wpis?... I jeszcze chc, ebym za mieszkanie paci. Wyrzucie mnie na ulic - mwi zirytowany - niech mnie zapie hycel i da pak w eb... Do tego macie prawo, ale nie do uwag i wymwek... - Nie rozumiem paskiego uniesienia - rzekem spokojnie. - Mam si czego unosi! - odpar mody czowiek, hutajc si coraz mocniej w stron podwrka: - Spoeczestwo, jeeli nie zabio mnie przy urodzeniu, jeeli kae mi si uczy i zdawa kilkanacie egzaminw, zobowizao si tym samym, emi da prac ubezpieczajc mj byt... Tymczasem albo nie daje mi pracy, albo oszukuje mnie na wynagrodzeniu... Jeeli wic spoeczno wzgldem mnie nie dotrzymuje umowy, z jakiej racji da, abym ja jej dotrzymywa wzgldem niego. Zreszt co tu gada, z zasady nie pac komornego, i basta. Tym bardziej e obecnywaciciel domu nie budowa tego domu; niewypala cegie, nie rozrabia wapna, nie murowa, nie naraa si na skrcenie karku. Przyszed z pienidzmi, moe ukradzionymi, zapaci innemu, ktry moe take okrad kogo, i na tej zasadzie chce mnie zrobi swoim niewolnikiem. Kpiny ze zdrowego rozsdku! - Pan Wokulski - rzekem powstajc z krzesa - nie okrad nikogo... Dorobi si majtku prac i oszczdnoci... - Daj pan spokj! - przerwa mody czowiek. - Mj ojciec by zdolnym lekarzem, pracowa dniem i noc, mia nibyto dobre zarobki i oszczdzi... raptem trzysta rubli na rok! A e wasza kamienica kosztuje dziewidziesit tysicy rubli; wic na kupienie jej za cen uczciwej pracymj ojciec musiaby y i zapisywa recepty przez trzysta lat... Nie uwierz za, aeby ten nowy waciciel pracowa od trzystu lat... W gowie zaczo mi kry od tych wywodw; mody czowiek za mwi dalej: - Moecie nas wypdzi, owszem!... Wtedy dopiero przekonacie si, cocie stracili. Wszystkie praczki, wszystkie kucharki z tejkamienicy strac humor, a pani Krzeszowska ju bez przeszkody zacznie ledzi swoich ssiadw, rachowa kadegogocia, ktry przychodzi do nich wizyt, i kade ziarno kaszy, ktre sypi do garnka...Owszem, wypdcie nas!... Wtedy dopiero panna Leokadia zacznie wypiewywa swojegamy i wokalizy z rana sopranem, a po poudniu kontraltem... I diabli wezm dom, w ktrym my jedni jako tako utrzymujemy porzdek! Zabralimy si do odejcia. - Wic pan stanowczo nie zapaci komornego? - spytaem. - Ani myl. - Moe cho od padziernika zacznie pan paci? - Nie, panie. Niedugo ju bd y, wic pragn przeprowadzi choby jedn zasad:jeeli spoeczno chce, aeby jednostki szanoway umow wzgldem niej, niechaj sama wykonywa j wzgldem jednostek. Jeeli ja mam komu paci za komorne, niech inni tyle pac mi za lekcje, eby mi na komorne wystarczyo. Rozumie pan?... - Nie wszystko, panie - odparem. - Nic dziwnego - rzek mody czowiek. - Na staro mzg widnie i nie jest zdolny przyjmowa nowych prawd... Ukonilimy si sobie nawzajem i wyszlimyobaj z rzdc. Mody czowiek zamkn za nami drzwi, lecz za chwil wybieg na schody i zawoa: - A niechaj komornik przyprowadzi ze sob dwu stjkowych, bo mnie bd musieli wynosi z mieszkania... - Owszem, panie! - odpowiedziaem mu z grzecznym ukonem, mylc w gbi duszy,e nie godzi si jednak wyrzuca takiego oryginaa. Kiedy szczeglny modzieniec ostatecznie cofn si do pokoju i zamkn drzwi na Klucz, dajc tym sposobem do zrozumienia, e konferencj z nami uwaa za skoczon, zatrzymaem si w poowie schodw i rzekem do rzdcy: - Widz, macie tu kolorowe szyby, co? - O, bardzo kolorowe. - Ale s zakurzone... - O, bardzo zakurzone - odpar rzdca. - I myl - dodaem - e ten mody czowiek pod wzgldem niepacenia komornego dotrzyma sowa, co? - Panie - zawoa rzdca - on to nic. On mwi, e nie zapaci, no i nic paci; ale tamci dwaj nic nie mwi i take nie pac. To s, panie Rzecki, nadzwyczajni lokatorowie!... Oni jedni nigdy nie robi mi zawodu. Mimo woli, i nie wiem nawet dlaczego, pokrciem gow, cho przeczuwam, e gdybym by wacicielem podobnego domu, krcibym gow cay dzie. - Wic tu nikt nie paci, a przynajmniej nie paci regularnie? -zapytaem eks-obywatela. - I nie ma si czemu dziwi - odpar pan Wirski. - W domu, z ktrego od tylu lat komorne pobieraj wierzyciele, najuczciwszy lokator musi si znarowi. Pomimo to mamy kilku bardzo punktualnych,na przykad baronowa Krzeszowska... - Co?!... - zawoaem. - Ach, prawda, e baronowa tu mieszka... Chciaa nawet kupi ten dom... - I kupi go - szepn rzdca - tylko, panowie, trzymajcie si ostro!... Kupi go, choby miaa odda cay swj majtek... A niemay to majtek, cho pan baron mocno go nadszarpn... Wci staem na poowie schodw, pod oknem z tymi, czerwonymii niebieskimi szybami. Wci staem zapatrzony we wspomnienie pani baronowej, ktr widziaem zaledwie kilka razy w yciu i zawsze przedstawiaa mi sijako osoba bardzo ekscentryczna. Umie by pobon i zawzit, pokorn i ordynaryjn...- C to za kobieta, panie Wirski? - spytaem. - To niezwyka kobieta, panie... - Jak wszystkie histeryczki - mrukn eks-obywatel. - Stracia creczk, m j porzuci... Same awantury!... - Pjdziemy do niej, panie - rzekem, schodzc na drugie pitro. Czuem w sobie takie mstwo, e baronowa nie tylko nie trwoya mnie, lecz prawie pocigaa. Ale kiedy stanlimy pode drzwiami i rzdcazadzwoni, doznaem kurczu w ydkach. Nie mogem ruszy si z miejsca i tylko dlatego nie uciekem. W jednej chwili opucia mnie odwaga, przypomniaem sobie sceny z licytacji... Obrci si klucz w zamku, stukna zasuwka i w uchylonych drzwiach ukazaa si twarz niestarej jeszcze dziewczyny, ubranej w biay czepeczek. - A kto to? - spytaa dziewczyna. - Ja, rzdca. - Czego pan chce? - Przychodz z penomocnikiem waciciela.- A ten pan czego chce? - Ten pan jest wanie penomocnikiem. - Wic jak mam powiedzie?... - Powiedz pani - odpar ju zirytowany rzdca - e przychodzimy pogada o lokalu... - Aha! Zamkna drzwi i odesza. Upyno ze dwie albo trzy minuty, zanim wrcia na powrt i po otworzeniu wielu zamkw wprowadzia nas do pustego salonu. Dziwny by widok tego salonu. Meble okryteciemnopopielatymi pokrowcami, to samo fortepian, to samo pajk zawieszony u sufitu; nawet stojce w ktach kolumny z poskami miay take popielate koszule. W ogle robi on wraenie pokoju, ktrego waciciel wyjecha, zostawiwszy tylko sub bardzo dba o porzdek domu. Za drzwiami byo sycha rozmow na gos,klepowi nowa j A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP(cxMc co* c e8/kobiecy i mski. Kobiecy nalea do baronowej; mski znaem dobrze, ale nie mogem sobie przypomnie, czyj jest. - Przysigabym - mwia baronowa - e utrzymuje z ni stosunki. Onegdaj przysa jej przez posaca bukiet... - Hum!... Hum!... - wtrci gos mski. - Bukiet, ktry ta obrzydliwa kokietka, dla oszukania mnie, kazaa natychmiast wyrzuci za okno... - Przecie baron na wsi... tak daleko od Warszawy... - odpar mczyzna. - Ale ma tu przyjaci - zawoaa baronowa. - I gdybym nie znaa pana, przypuszczabym, e poredniczysz mu w tych bezecestwach. - Ale, pani!... - zaprotestowa gos mski. I w tej samej chwili rozlegy si dwa pocaunki, sdz, e w rk. - No, no, panie Maruszewicz, bez czuoci!... Znam ja was. Obsypujecie pieszczotami kobiet, dopki wam nie zaufa, a potem trwonicie jej majtek i dacie rozwodu... "Wic to Maruszewicz - pomylaem. - adna para..." - Ja jestem zupenie inny - odpar ciszej mski gos za drzwiami i znowu rozlegy si dwa pocaunki, z pewnoci w rk. Spojrzaem na eks-obywatela. Podnis oczy do sufitu, a ramiona prawie do wysokoci uszu. - Frant!... - szepn, wskazujc na drzwi. - Znasz go pan?... - Bah!... - Wic - mwia baronowa w drugim pokoju- nieche pan zaniesie do w. Krzya te dziewi rubli na trzy wotywy, na intencj,aeby Bg go upamita... Nie - dodaa po chwili nieco zmienionym gosem. - Niech bdzie jedna wotywa za niego, a dwie za dusz mojej nieszczliwej dzieweczki... Przerwao jej ciche szlochanie. - Nieche si pani uspokoi!... - agodnie reflektowa j Maruszewicz. - Id pan ju, id!... - odpara. Nagle otworzyy si drzwi salonu i jak wryty stan na progu Maruszewicz, za ktrym ujrzaem taw twarz i zaczerwienione oczy pani baronowej. Rzdca i ja podnielimy si z krzese, Maruszewicz cofn si w gb drugiego pokoju i widocznie wyszed innymi drzwiami, a pani baronowa zawoaa gniewnie: - Marysia!... Marysia!... Wbiega dziewczyna w biaym, jak wyej, czepeczku, w ciemnejsukni i biaym fartuchu. W ubraniu tym wygldaaby na dozorczyni chorych, gdybyjej oczy nie rzucay za wiele iskier. - Jak moga wprowadzi tu tych panw? - zapytaa j baronowa. - Pani przecie kazaa prosi... - Gupia... precz!... - sykna baronowa. Nastpnie zwrcia si do nas: - Czego pan chce, panie Wirski? - Pan Rzecki jest plenipotentem waciciela domu - odpar rzdca. - A, a!... To dobrze... - mwia baronowa, powoli wchodzc do salonu i nie proszc nas, aebymy usiedli. Rysopis tej damy: czarna suknia, tawa twarz, sinawe usta, zaczerwienione z paczu oczy i wosygadko uczesane. Skrzyowaa rce na piersiach jak Napoleon I i patrzc na mnie rzeka: - A, a, a!... To pan jest plenipotentem, zdajemi si, e pana Wokulskiego... Czy tak?... Nieche mu pan powie, e albo ja wyprowadz si z tgo mieszkania, za ktre pac mu siedemset rubli bardzo regularnie, wszak prawda, panie Wirski?.. Rzdca ukoni si. - Albo - cigna baronowa - pan Wokulski usunie ze swego domu te brudy i niemoralno... - Niemoralno? - spytaem. - Tak, panie - potwierdzia baronowa, kiwajc gow. - Te praczki, ktre przez cay dzie piewaj jakie wstrtne piosenki na dole, a wieczorem miej si nad moj gow u tych... studentw... Ci zbrodniarze, ktrzy na mnie rzucaj z grypapierosy albo lej wod...Ta nareszcie paniStawska, o ktrej nie wiem, czym jest: wdow czy rozwdk, ani z czego si utrzymuje... Ta pani baamuci mw onomcnotliwym, a tak strasznie nieszczliwym...Zacza mruga oczyma i rozpakaa si. - Okropno!... - mwia kajc. - By przykut do tak wstrtnego domu przez pami dla dziecka, ktrej nic ju nie wydrze z serca. Wszake ona biegaa po tych wszystkich pokojach... Ona bawia si tam, od podwrza... I wygldaa oknem, przez ktre mnie, matce-sierocie, wyjrze dzisiaj nie wolno... Chc mnie wypdzi std... wszyscy chc mnie wypdzi... wszystkim zawadzam... A przecie ja std nie mog wyprowadzi si, bo kada deska tej podogi nosi lady jej nek...w kadej cianie uwiz jej miech albo pacz... Upada na kanap i zaniosa si od kania. - Ach! - pakaa - ludzie s okrutniejsi od zwierzt... Chc mnie wygna std, gdzie moja dziecina wydaa ostatnie tchnienie... Jej eczko i wszystkie zabawki le na swoich miejscach... Sama cieram kurze w jej pokoju, aeby nie poruszy najmniejszego sprztu... Kady cal podogi wydeptaam kolanami, wycaowaam lady mojej dzieciny, a oni mnie chc wygna!... Wygnajcie std pierwej mj bl, moj tsknot, moj rozpacz... Zasonia twarz i szlochaa rozdzierajcymgosem. Spostrzegem, e rzdcy nos czerwienieje, a i ja sam uczuem zy pod powiekami. Rozpacz baronowej po zmarym dziecku takmnie rozbroia, e nie miaem odwagi mwi z ni o podwyszeniu komornego. Pacz za jej tak znowu denerwowa, e gdyby nie wzgld na drugie pitro, wyskoczybym chyba oknem. W rezultacie chcc za jakkolwiek cen utuli szlochajc kobiet, odezwaem si zca agodnoci: - Prosz pani, niech si pani uspokoi... Czego pani da od nas?... Czym moemy suy?... W gosie moim byo tyle wspczucia, e rzdcy nos jeszcze bardziej poczerwienia.Pani baronowej za obescho jedno oko, lecz jeszcze pakaa drugim, na znak, e nie uwaa swojej akcji za skoczon, a mnie za pobitego. - dam... dam - mwia wrd westchnie - dam, aby mnie nie wypdzano z miejsca, gdzie umaro moje dziecko... i gdzie wszystko mi je przypomina. Nie mog, no... nie mog oderwa si od jej pokoju... nie mog ruszy jej sprztw i zabawek... Podoci jest w taki sposb wyzyskiwa niedol. - Kt j wyzyskuje? - spytaem. - Wszyscy, poczwszy od gospodarza, ktry kae mi paci siedemset rubli... - A, wybaczy pani baronowa - zawoa rzdca. - Siedem pysznych pokoi, dwie kuchnie jak salony, dwie schwki... Niech pani komu odstpi ze trzy pokoje: przecie s dwa frontowe wejcia. - Nic nikomu nie odstpi - odpara stanowczo - gdy jestem pewna, e mj zbkany m lada dzie opamita si i powrci... - W takim razie trzeba paci siedemset rubli... - Jeeli nie wicej... - szepnem. Pani baronowa spojrzaa tak, jakby chciaa mnie spali wzrokiem i utopi we zach. Oj! co to za setna kobietka... A mi zimno, kiedyo niej pomyl. - Mniejsza o komorne - rzeka. - Bardzo rozsdnie! - pochwali j Wirski, kaniajc si. - Mniejsza o pretensje gospodarza... Ale przecie nie mog paci siedmiuset rubli za lokal w podobnym domu... - Czego pani baronowa chce od domu? - spytaem. - Ten dom jest hab uczciwych ludzi - zawoaa, gestykulujc rkoma. - Wic nie od siebie, ale w imieniu moralnoci prosz...- O co? - O usunicie tych studentw, ktrzy mieszkaj nade mn, nie pozwalaj mi wyjrze oknem na podwrze i demoralizuj wszystkie... Nagle zerwaa si z kanapy. - O! syszy pan? - rzeka wskazujc na drzwi, ktre prowadziy do pokoju od strony dziedzica. Istotnie, usyszaem gos ekscentrycznegobrunecika, ktry z trzeciego pitra woa: - Marysiu!... Marysiu, chod do nas... - Marysiu! - krzykna baronowa. - Przecie jestem... Czego pani chce? - odpara nieco zarumieniona suca. - Ani mi si rusz z domu!... Oto ma pan... - mwia baronowa - tak jest po caych dniach. A wieczorem chodz do nich praczki... Panie! - zawoaa, skadajc pobonie rce - wygnajcie tych nihilistw, bo to rdo zepsucia i niebezpieczestwa dla caego domu... Oni w trupich gwkach trzymaj herbat i cukier... Oni komi ludzkimi poprawiaj wgle w samowarze... Oni chc tu kiedy przynie caego nieboszczyka!... Zacza znowu tak paka, i mylaem, edostanie spazmw. - Panowie ci - rzekem - nie pac komornego, wic bardzo by moe... Baronowej obeschy oczy. - Ale naturalnie - przerwaa mi - e musicie ich wypdzi... Lecz, panie! - zawoaa - jakkolwiek s oni li i zepsuci, to przecie gorsz od nich jest ta... ta Stawska!... Zdziwiem si zobaczywszy pomie nienawici, jaki bysn w oczach pani baronowej przy wymwieniu nazwy: Stawska. - Pani Stawska tu mieszka? - spytaem mimo woli. - Ta pikna?... - O... nowa ofiara!... - wykrzykna baronowa, wskazujc na mnie i z paajcymi oczyma zacza mwi gbokim gosem: - Ale, czowieku siwowosy, zastanw si,co robisz?... Wszake to kobieta, ktrej m, oskarony o zabjstwo, uciek za granic... A z czego ona yje?... Z czego si tak stroi?... - Pracuje kobiecisko jak w - szepn rzdca. - O... i ten!... - zawoaa baronowa. - Mj m (jestem pewna, e to on) przysya jej ze wsi bukiety... Rzdca tego domu kocha si w niej i bierze od niej komorne z dou co miesic... - Ale, pani!... - zaprotestowa eks-obywatel, a jego oblicze stao si tak rumiane jak nos. - Nawet ten poczciwy niedoga - Maruszewicz - cigna baronowa - nawet on po caych dniach wyglda do niej oknem... Dramatyczny gos baronowej przeszed znowu w szlochanie. - I pomyle - jczaa- e taka kobieta ma crk, crk... ktr wychowuje dla pieka, a ja... O! wierz w sprawiedliwo... wierz w miosierdzie boskie, ale nie rozumiem... tak... nic nie rozumiem tych wyrokw, ktre mnie pozbawiy, a jej zostawiaj dziecko... tej... tej... Panie! - wybuchna z now si gosu- moesz zostawi nawet tych nihilistw, ale j... musisz wygna!... Niech lokal po niej stoi pustk...bd za niego paci, byle ona nie miaa dachu nad gow... Ten wykrzyknik ju cakiem mi si nie podoba. Daem znak rzdcy, e wychodzimy, i kaniajc si, rzekem ozible: - Pozwoli pani baronowa, e w tej sprawie zadecyduje sam gospodarz, pan Wokulski. Baronowa rozkrzyowaa rce jak czowiek trafiony kul w piersi. - Ach!... wic tak?... - szepna. - Wic ju ipan, i... ten, ten...Wokulski, zwizalicie si z ni?... Ha!... zaczekam tedy na sprawiedliwo bosk... Wyszlimy, nie zatrzymywani duej; na schodach zatoczyem si jak pijany. - Co pan wiesz o tej pani Stawskiej? - zapytaem Wirskiego. - Najuczciwsza kobieta - odpar. - Mode to, pikne i pracuje na cay dom... Bo emerytura jej matki ledwie starczy na komorne... - Ma matk? - Ma. Take dobra kobiecina. - A ile pac za lokal? - Trzysta rubli - odpowiedzia rzdca. - To,panie, jakbymy z otarza zdejmowali... - Pjdziemy do tych pa - rzekem. - Z najwiksz chci! - zawoa. - A co o nich plecie ta wariatka, niech pan nie sucha. Ona nienawidzi Stawskiej, nie wiem nawet za co. Chyba za to, e jest pikna i ma creczk jak cherubinek... - Gdzie mieszkaj? - W prawej oficynie, na pierwszym pitrze.Nie pamitam nawet, kiedy zeszlimy ze schodw frontowych, a kiedy minlimy podwrko i weszlimy na pierwsze pitro oficyny. Tak cigle staa mi przed oczyma pani Stawska i Wokulski... Mj Boe! jaka byto bya pikna para; ale i c z tego, kiedy ona ma ma. Chocia s to sprawy, do ktrych najmniej miabym ochoty miesza si. Mnie si wydaje tak, im wydaoby si owak, a losowi jeszcze inaczej... Los! los!... on dziwnie zblia ludzi. Gdybym przed laty nie zeszed do piwnicy Hopfera, do Machalskiego, nie poznabym si z Wokulskim. Gdybym jego znowu nie wyprawi do teatru, on moe nie spotkabysi pann ck. Raz mimo woli nawarzyemmu piwa i ju nie chc powtarza tego po raz drugi. Niech sam Bg radzi o swej czeladzi... Gdy stanlimy pode drzwiami mieszkania pani Stawskiej, rzdca umiechn si filuternie i szepn: - Uwaa pan... naprzd dowiemy si, czy moda jest w domu. Jest co widzie, panie!... - Wiem, wiem... Rzdca nie dzwoni, ale zapuka raz i drugi.Nagle drzwi otworzyy si do gwatownie i stana w nich gruba i niska suca z zawinitymi rkawami i z mydem na rkach, ktrych mgby jej pozazdroci atleta. - O, to pan rzdca!... - zawoaa. - Mylaam, e znowu jaki tam... - C, dobija si kto?... - spyta Wirski z akcentem oburzenia w gosie. - Nie dobija si nijaki - z chopska odpara suca - ino jeden przysa dzi bukiet. Mwi, e to ten Marusiewicz z przeciwka... - otr! - sykn rzdca. - Mczyzny wszystkie takie. Niech mu si co podoba, to zara bdzie laz jak ma w ogie. - A panie obie s? - spyta Wirski. Gruba suca spojrzaa na mnie podejrzliwie. - Pan rzdca z tym panem? - Z tym panem. To plenipotent gospodarza. -A mody on czy stary? - badaa dalej, przypatrujc mi si jak sdzia ledczy. - Widzisz przecie, e stary!... - odpar rzdca. - W rednim wieku... - wtrciem. (Oni, dalibg, niedugo pitnastoletnich chopcw zaczn nazywa starymi.) - S obie panie - mwia suca. - Tylo co do pani modszej przysza jedna dziewczynka wydawa lekcje. Ale pani starsza jest w swoim pokoju. - Phy! - mrukn rzdca. - Wreszcie... powiedz pani starszej... Weszlimy do kuchni, gdzie staa balia pena mydlin i dziecinnej bielizny. Na sznurze zawieszonym w pobliu komina suszyy si rwnie dziecinne spdniczki, koszule i poczoszki. (Jak to zaraz zna, e w mieszkaniu jest dziecko!) Spoza uchylonych drzwi usyszelimy gos ju starszej kobiety. - Z rzdc?... jaki pan?.. - mwia niewidzialna dama. - Moe to Ludwiczek, bo akurat ni mi si... - Niech panowie id - rzeka suca, otwierajc drzwi do saloniku. Salonik nieduy, koloru perowego. Szafirowe sprzty, pianino, w obu oknach peno kwiatw biaych i rowych, na cianach premia Towarzystwa Sztuk Piknych, na stole lampa ze szkem w formie tulipana. Po cmentarnym salonie paniKrzeszowskiej z meblami w ciemnych pokrowcach wydao mi si tu weselej. Pokj wyglda, jakby oczekiwano na gocia. Ale jego sprzty zanadto symetrycznie ustawione dokoa stou wiadczyy, e go jeszcze nie przyjecha. Po chwili z przeciwlegych drzwi wysza osoba w wieku powanym, ubrana w popielat sukni. Uderzy mnie prawie biay kolor jej wosw, obok twarzy mizernej, lecz niezbyt starej i bardzo regularnej. Rysy tej damy byy mi gdzie znajome. Tymczasem rzdca zapi swj poplamiony surdut na dwa guziki i ukoniwszy si z elegancj prawdziwego szlachcica, rzek: - Pozwoli pani zaprezentowa: pan Rzecki, plenipotent naszego gospodarza, a mj kolega... Spojrzelimy sobie obaj w oczy. Wyznaj, e byem troch zdziwiony naszym koleestwem. Wirski spostrzeg toi doda z umiechem: - Mwi: kolega, gdy obaj widzielimy rwnie ciekawe rzeczy, bdc za granic. - Szanowny pan by za granic? no prosz!... - odezwaa si staruszka. - W roku 1849 i nieco pniej - wtrciem. - A czy szanowny pan nie zetkn si gdzie przypadkowo z Ludwikiem Stawskim? - Ale, pani dobrodziejko! - zawoa Wirski,miejc si i kaniajc. - Pan Rzecki by za granic przed trzydziestu laty, a zi pani wyjecha dopiero przed czterema... Staruszka machna rk, jakby odganiajcmuch.- Prawda! - rzeka - co te ja plot...Ale tak cigle myl o Ludwiczku... Nieche panowie racz spocz... Usiedlimy, przy czym eks-obywatel znowu ukoni si powanej damie, a ona jemu. Teraz dopiero spostrzegem, e popielata suknia staruszki jest w wielu miejscach pocerowana, i dziwna melancholia ogarna mnie na widok tych dwojga ludzi w poplamionym surducie i w pocerowanej sukni, ktrzy zachowywali si jak ksita. Nad nimi ju przeszed wszystko wyrwnywajcy pug czasu. - Bo zapewne pan nie wie o naszym zmartwieniu - rzeka powana dama, zwracajc si do mnie: - Mj zi przed czterema laty mia bardzo przykr spraw,najniesuszniej... Zamordowano tu jak straszn lichwiark... Ach, Boe! nie ma o czym mwi... Dosy, e kto z bliskich ostrzeg go, e na niego pada posdzenie... Najniewinniej, panie... - Rzecki - wtrci eks-obywatel. - Najniesprawiedliwiej, panie Rzecki... No i on... biedak, uciek zagranic. W roku zeszym znalaz si istotny morderca, ogoszono niewinno Ludwika, ale i c, kiedy on ju od dwu lat nie pisa... Tu pochylia si do mnie z fotelu i rzeka szeptem: - Helenka, crka moja, panie... - Rzecki - odezwa si rzdca. - Crka moja, panie Rzecki, rujnuje si... A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA!Pc" c#& [$&*c%8+szczerze mwi, e si rujnuje na ogoszenia po zagranicznych pismach, a tu nic i nic... Kobieta moda, panie... - Rzecki - podpowiedzia Wirski: - Kobieta moda, panie Rzecki, niebrzydka. - Przeliczna! - wtrci rzdca z zapaem. - Byam troch do niej podobna - cigna sdziwa dama, wzdychajc i kiwajc goweks-obywatelowi. - Jest tedy crka moja niebrzydka i moda, ju jedno dziecko ma i... moe tskni za innymi. Chocia, panie Wirski, przysigam; e nigdy od niej o tym nie syszaam... Cierpi i milczy, ale e cierpi, domylam si. Ja take miaam trzydzieci lat... - Kto z nas ich nie mia! - ciko westchnrzdca. Skrzypny drzwi i wbiega maa dziewczynka z drutami w rku. - Prosz babci! - zawoaa - ja nigdy nie skocz kaftanika dla mojej lalki... - Heluniu! - odezwaa si staruszka surowo.- Ty nie ukonia si... Dziewczynka zrobia dwa dygi, na ktre ja odpowiedziaem niezrcznie, a pan Wirski jak hrabia, i mwia dalej, pokazujc babcedruty, przy ktrych chwia si czarny, wczkowy kwadracik. - Prosz babci, nadejdzie zima i moja lalka nie bdzie miaa w czym wyj na ulic... Prosz babci, znowu mi spado oczko. (Przeliczne dziecko... Boe miosierny! dlaczego Stach nie jest jego ojcem. Moe nie szalaby tak...) Babcia, przepraszajc nas, wzia wczki druty, a w tej chwili wesza do salonu pani Stawska... Musz sobie przyzna, e jana jej widok zachowaem si z godnoci; ale Wirski zupenie straci gow. Zerwa si z krzesa jak student, zapi surdut jeszcze na jeden guzik, powiem nawet: zarumieni si, i zacz bekota: - Pozwoli pani zaprezentowa sobie: pan Rzecki, plenipotent naszego gospodarza... - Bardzo mi przyjemnie - odpowiedziaa pani Stawska, kaniajc mi si ze spuszczonymi oczyma. Ale silny rumieniec i lad obawy na jej twarzy upewniy mnie, e nie jestem przyjemnym gociem. "Poczekaj! - myl. I wyobraziem sobie, e na moim miejscu jest w tym pokoju Wokulski. - Poczekaj, zaraz ci przekonam, e nie masz si nas czego lka".Tymczasem pani Stawska, usiadszy na krzele, bya tak zmieszana, e zaczaco poprawia okoo sukienki swojej creczki. Jej matka rwnie stracia humor, a rzdca kompletnie zbarania. "Poczekajcie!" - myl i, przybrawszy bardzo surowy wyraz twarzy, odezwaem si: - Panie dawno mieszkaj w tym domu? - Pi lat... - odpowiada pani Stawska, rumienic si jeszcze mocniej. Jej matka adrgna na fotelu. - Ile panie pac? - Dwadziecia pi rubli miesicznie... - szepna moda pani. Jednoczenie poblada, zacza skuba sukienk i z pewnoci mimo woli rzucia na Wirskiego takie bagalne spojrzenie, e...e gdybym by Wokulskim, zaraz bym si o ni owiadczy... - Jestemy - dodaa jeszcze ciszej - jestemy winne panom za lipiec... Zachmurzyem si jak Lucyper i nabrawszytyle tchu, ile byo powietrza w mieszkaniu, rzekem: - Nic panie nie s nam winne do... do padziernika. Wanie Stach... - to jest pan Wokulski, pisze mi, e to istny rozbj bra trzysta rubli za trzy pokoje na tej ulicy. Pan Wokulski nie moe pozwoli na podobne zdzierstwo i kaza mi zawiadomi panie, eten lokal od padziernika bdzie do wynajcia za dwiecie rubli. A jeeli panie nie ycz sobie... Rzdca a posun si w ty z fotelem. Staruszka zoya rce, a pani Stawska patrzya na mnie wielkimi oczyma. Oto dopiero oczy!... i jak ona nimi umie patrze!... Przysigam, e gdybym by Wokulskim, owiadczybym si jej na poczekaniu. Z ma ju pewnie nie ma nawet kosteczki, jeeli nie pisa przez dwalata. Wreszcie, od czego s rozwody?... na co Stach ma taki majtek?... Znowu skrzypny drzwi i ukazaa si w nich moe dwunastoletnia dziewczynka, w pasterce na gowie i z paczk kajetw w rce. Byo to dziecko z twarz rumian i pen, lecz nie zdradzajc zbyt wielkiej inteligencji. Ukonia si nam, ukonia si pani Stawskiej i jej matce, ucaowaa w oba policzki ma Helenk i wysza, oczywicie do domu. Nastpnie wrcia si z kuchni i zarumieniona powyej oczu, spytaa pani Stawskiej: - Pojutrze o ktrej mog przyj? - Pojutrze, kochanko... Przyjd o czwartej -odpowiedziaa pani Stawska rwnie zmiszana. Gdy dziewczynka ostatecznie wysza, matka pani Stawskiej odezwaa siniezadowolonym tonem: - I to nazywa si lekcja, Boe odpu... Helenka pracuje z ni przynajmniej ptorejgodziny i za tak lekcj bierze czterdzieci groszy... - Mateczko! - przerwaa pani Stawska, bagalnie patrzc na ni. (Gdybym by Wokulskim, ju bym z ni wraca od lubu. Co to za kobieta!... co za rysy... co za gra fizjognomii... W yciu nie widziaem nic podobnego!... A rczka, a figurka, a wzrost; a ruchy, a oczy, oczy!...) Po chwili kopotliwego milczenia odezwaa si znowu moda pani: - Bardzo jestemy wdziczne panu Wokulskiemu za warunki, na jakich zostawianam ten lokal!... Jest to chyba jedyny wypadek, aeby gospodarz sam znia komorne. Ale nie wiem, czy... wypada nam korzysta z jego uprzejmoci?... - To nie uprzejmo, pani, to uczciwo szlachetnego czowieka! -wtrci rzdca. - Mnie pan Wokulski rwnie zniy komorne i przyjem... Ulica, prosz pani, trzeciorzdna, ruch may... - Ale o lokatorw na niej atwo - wtrcia pani Stawska. - Wolimy dawnych, znanych nam ju ze spokojnoci i porzdku - odpowiedziaem. - Ma pan suszno - pochwalia mnie siwowosa dama. - Porzdek w mieszkaniu to pierwsza zasada, ktrej przestrzegamy... Nawet jeeli Helunia potniekiedy papierki i rzuci je na podog, zaraz zmiata je Franusia... - Przecie ja, prosz babci, wycinam tylko koperty, bo pisz list do tatki, aeby ju wraca - odezwaa si dziewczynka. Po obliczu pani Stawskiej przelecia cie jakby alu i zmczenia. - I nic, adnej wiadomoci? - spyta rzdca. Moda pani z wolna potrzsna gow; niejestem pewny, czy nie westchna, ale tak cicho... - Oto los modej i niebrzydkiej kobiety! - zawoaa starsza dama. - Nie panna, nie matka... - Mateczko! ... - Nie wdowa, nie rozwdka, sowem - nie wiadomo co i nie wiadomo za co... Ty, Helenko, mw sobie co chcesz, a ja ci powiadam, e Ludwik ju nie yje... - Mateczko!... mateczko!... - Tak - cigna matka z uniesieniem. - My go tu wszyscy oczekujemy kadego dnia, o kadej godzinie, ale to na nic... Albo umar, albo zapar si ciebie, wic nie masz obowizku czeka... Obu paniom zy nabiegy do oczu: matce z gniewu, a crce... Czy ja wiem?... Moe z alu za zamanym yciem. Nagle przeleciaa mi przez gow myl, ktr (gdyby nie o mnie chodzio) poczytabym za genialn. Zreszt mniejsza o jej nazw. Do, e byo w mojej twarzyicaej postaci co takiego, e gdy poprawiem si na krzele, zaoyem nogna nog i odchrzknem, wszyscy wlepili we mnie spojrzenia - nawet maa Helenka. - Znajomo nasza - rzekem - zbyt jest krtk, aebym mia... - Wszystko jedno! - przerwa mi pan Wirski. - Dobre usugi przyjmuje si nawet od nieznajomych. - Znajomo nasza - mwiem, skarciwszy go wzrokiem - jest wprawdzie nieduga. Pozwol panie jednak, aebym nie tyle ja, ile pan Wokulski uy swoich wpyww do odszukania maonka pani... - Aaa!... - jkna starsza dama w sposb, ktrego nie mgbym uwaa za objaw radoci. - Mateczko! - wtrcia pani Stawska. - Heluniu - rzeka babcia stanowczo - id doswojej lalki i rb jej kaftanik. Oczko ju znalazam, id... Dziewczynka bya troch zdziwiona, moe nawet zaciekawiona, ale ucaowaa rce babci i matce i wysza ze swymi drutami. - Prosz pana - cigna staruszka - jeeli mamy mwi szczerze, to mnie nie tyle chodzi... To jest... nie wierz, aeby Ludwik y. Kto przez dwa lata nie pisze... - Mamo, dosy!... - O nie! - przerwaa matka. - Jeeli ty jeszcze nie czujesz swego pooenia, to ju ja je rozumiem. Nie mona y z tak wieczn nadziej czy grob... - Mamo droga, o moim szczciu i obowizkach ja tylko mam prawo... - Nie mw mi o szczciu - wybuchna matka. - Ono skoczyo si w dniu, kiedy twj m uciek przed sdem, ktry dowiedzia si o jakich ciemnych jego stosunkach z lichwiark. e by niewinny, wiem, na to gotowa byam przysic. Ale nierozumiem ani ja, ani ty, po co on u niej bywa.- Mamo!... przecie ci panowie s obcy... - zawoaa z desperacj pani Stawska. - Ja obcy?... - spyta rzdca tonem wymwki; ale powsta z krzeseka i ukoni si. - I pan nie jeste obcy, i ten pan - rzeka staruszka, wskazujc na mnie. - To musi by uczciwy czowiek... Teraz ja ukoniem si. - Wic mwi panu - cigna staruszka, bystro patrzc mi w oczy - yjemy w cigej niepewnoci co do mego zicia i niepewno ta zatruwa nam spokj. Ale ja, wyznam szczerze, wicej boj si jego powrotu... Pani Stawska zasonia twarz chustk i wybiega do swego pokoju. - Pacz sobie, pacz... - mwia, groc za ni rozdraniona staruszka. - Takie zy, chocia bolesne, lepsze s od tych, ktre co dzie wylewasz... - Panie - zwrcia si do mnie - przyjm wszystko, co nam Bg zeszle, ale czuj, egdyby ten czowiek wrci, zabiby do reszty szczcie mojego dziecka. Przysign - dodaa ciszej - e ona go ju nie kocha, cho sama nie wie o tym, ale jestem pewna, e... pojechaaby do niego, gdyby j wezwa!... Tumione kanie przerwao jej mow. Spojrzelimy po sobie z Wirskim i poegnalimy sdziw dam. - Pani - rzekem na odchodnym - nim rok upynie, przynios wiadomo o jej ziciu. A moe - szepnem z mimowolnym umiechem - sprawy uo si tak, e... wszyscy bdziemy zadowoleni... Wszyscy... nawet ci, ktrych tu nie ma!... Staruszka spojrzaa namnie pytajcym wzrokiem, alem nic nie odpowiedzia. Jeszcze raz poegnaem j i wyszlimy obaj z rzdc, nie dopytujc si ju o paniStawsk. - A nieche pan zaglda do nas choby co wieczr!... - zawoaa sdziwa dama, gdy ju bylimy w kuchni. Naturalnie,e bd zaglda... Czy uda mi si moja kombinacja ze Stachem? Bg raczy wiedzie. Tam gdzie serce wchodzi w gr, na nic wszelkie rachuby. Ale sprbuj rozwiza rce kobiecie, a i to co znaczy. Po opuszczeniu mieszkania pani Stawskiej i jej matki rozeszlimy si z rzdc domu, bardzo z siebie zadowoleni. To jaki dobry czeczyna. Ale kiedy, wrciwszy do siebie zastanowiem si nad skutkami mego przegldu lokatorw, aem si schwyci za gow. Miaem uregulowa finanse kamienicy i oturegulowaem je tak, e na pewno dochd zmniejszy si o trzysta rubli rocznie. Ha! moe tym rychlej Stach opatrzy si i sprzeda swj nabytek, ktry wcale nie by mu potrzebny. Ir wci mi niedomaga. Polityka stoi w jednej mierze: ciga niepewno... ROZDZIA TRZECI SZARE DNIE I KRWAWE GODZINY W kwadrans po wyjedzie z Warszawy kolej warszawsko-bydgosk dozna dwu szczeglnych, cho zupenie rnych uczu:owiono go wiee powietrze, a on sam wpad w jaki dziwny letarg. Porusza si swobodnie, by trzewy, myla jasno i szybko, tylko nic go nie obchodzio; ani kto z nim jedzie, ani ktrdy jedzie, ani dokd jedzie. Apatia ta rosa w miar oddalania si od Warszawy. Za Pruszkowem prawie ucieszyy go krople deszczu, przez otwarteokno padajce do wntrza wagonu; pniej nieco oywia go gwatowna burza za Grodziskiem; mia nawet pragnienie, aeby go piorun zabi. Ale gdy burza przesza, wpad znowu w obojtno i nie interesowa si niczym; nawet tym, e jegossiad z prawej strony spa mu na ramieniu, a ssiad z przeciwka zdj kamasze i opar mu na kolanach nogi, w czystych zreszt skarpetkach. Okoo pnocy napado na niego co jakby sen, a moe tylko jeszcze wiksza obojtno. Zasoni firank latarni wagonu, przymkn oczy i myla, e ta osobliwa apatia skoczy si ze wschodem soca. Ale nie skoczya si; owszem, do rana wzrosa i rosa coraz bardziej. Nie byo mu z ni dobrze ani le; tak sobie. Potem wzito od niego paszport, potem zjad niadanie, kupi nowy bilet, kaza przenie rzeczy do innego pocigu i ruszylidalej. Nowa stacja, nowa zmiana pocigw,nowa jazda... Wagon dra i turkota, lokomotywa co pewien czas wistaa, zatrzymywaa si... Do przedziau zaczli siada ludzie mwicy po niemiecku, dwoje,troje... Potem cakiem zniknli ludzie mwicy po polsku i wagon napeni si samymi Niemcami. Zmienia si te krajobraz. Ukazay si lasy otoczone waami i zoone z drzew stojcych w tak rwnej odlegoci jak onierze. Zniky drewniane chaty kryte som i coraz czciej zaczy si pojawia pitrowe domki kryte dachwk, otoczone ogrdkami.Znowu postj, znowu jedzenie. Jakie ogromne miasto... Ach! to chyba Berlin... Znowu jazda...Do wagonu siadaj ludzie wci mwicy po niemiecku, ale jakby innym akcentem. Potem noc i sen... Nie, to nie sen, to tylko apatia. Zjawia si dwu Francuzw w przedziale. Krajobraz cakiem odmienny; szerokie horyzonty, wzgrza, winnice. Tu i wdzie wielki dom pitrowy, stary, ale krzepki, zasonity drzewami, zawinity jakby w bluszcze. Znowu rewizja walizki. Zmiana pocigw, do wagonu wchodzi dwu Francuzw i jedna Francuzka i robi taki haas, jakby ich byo z dziesicioro. S to ludzie widocznie dobrze wychowani; pomimoto miej si, kilka razy zmieniaj miejsca iprzepraszaj Wokulskiego, lecz za co, on sam nie wie. Na jednej ze stacji Wokulski pisze kartk do Suzina: "Paris-Grand Htel" i daje j konduktorowi wagonu razem z jakim banknotem, nie troszczc si ani o to, ile da, ani o to, czy depesza dojdzie. Na nastpnej stacji kto wsuwa mu w rk cay zwitek banknotw i jad dalej. Wokulski spostrzega, e znowu jest noc, i znowu zapada w stan, ktry moe by snem, a moe tylko utrat przytomnoci. Ma oczy zamknite, pomimo to myli, e pii e ten dziwny stan zobojtnienia opuci gow Paryu. "Pary!... Pary!... (mwi sobie, cigle pic). Wszake od tylu lat o nim tylko marzyem. To przejdzie... Wszystko przejdzie!..."Godzina dziesita rano, nowa stacja. Pocig staje pod dachem; haas, krzyk, bieganina. Wokulskiego napada od razu trzech Francuzw ofiarujcych mu usugi. Nagle kto chwyta go za rami. - No, Stanisawie Piotrowiczu, twoje szczcie, e przyjecha... Wokulski przypatruje si przez chwil jakiemu olbrzymowi z czerwon twarz i konopiast brod, wreszcie mwi: - Ach, Suzin! Padaj sobie w objcia. Suzinowi towarzyszy jeszcze dwu Francuzw z ktrych jeden odbiera Wokulskiemu bilet na rzeczy. - Twoje szczcie, e przyjecha - mwi Suzin, caujc go jeszcze raz. - Mylaem, e si skrc w tym Paryu bez ciebie... "Pary..." - myli Wokulski. - O mnie mniejsza - cignie dalej Suzin. - Take zhardzia pomidzy wasz parszyw szlacht, e o mnie ju nie dbasz. Ale dla ciebie samego szkoda pienidzy... Stracibyz pidziesit tysicy rubli... Dwaj Francuzi, towarzyszcy Suzinowi, ukazuj si znowu i mwi im, e ju mog jecha. Suzin bierze pod rk Wokulskiego i wyprowadza go na plac, gdzie stoi mnstwoomnibusw i powozw jedno- i dwukonnych,z wonicami umieszczonymi z przodu lub z tyu. Przeszedszy kilkanacie krokw, trafiaj na dwukonny powz z lokajem. Siadaj i jad. - Patrzaj - mwi Suzin - to ulica Lafayette, a ot bulwar Magenta. Jedziem wci Lafayettem a do hotelu przy Operze. Powiadam tobie, cud, nie miasto! No, a jak zobaczysz Elizejskie Pola, a potem midzy Sekwan i Rivoli... Eh! ja tobie mwi, cud, nie miasto... Kobiety tylko troch zanadto wypychaj si. Ale tu inszy smak... Na wszelki sposb ciesz si, e przyjecha; pidziesit albo i wicej tysicy rubli to nie nic... Ot, widzisz, Opera, a ot bulwar Kapucyski, a ot, nasza chata... Wokulski spostrzega ogromny piciopitrowy gmach, formy klinowatej, nawysokoci drugiego pitra otoczony elaznbalustrad, przy szerokiej ulicy wysadzonejniezbyt starymi drzewami, penej omnibusw, powozw, ludzi konnych i pieszych. Ruch jest tak wielki, jak gdyby co najmniej poowa Warszawy biega na zobaczenie jakiego wypadku; ulica jest tak gadka jakposadzka. Widzi, e jest w samym rodku Parya, lecz nie doznaje ani wzruszenia, je si... A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA&PIc'c(wc)X,c*2;(ani ciekawoci. Nic go nie obchodzi. Powz wjeda we wspania bram, lokaj otwiera drzwiczki, wysiadaj. Suzin bierze Wokulskiego pod rk i prowadzi do maegopokoiku, ktry po chwili zaczyna wznosi si w gr. - A ot winda - mwi Suzin. - Ja mam tu dwamieszkania. Jedno na pierwszym pitrze za sto frankw dziennie, drugie na trzecim za dziesi frankw. I dla ciebie wziem za dziesi frankw. Trudna racja - wystawa!... Wychodz z windy na korytarz i po chwili znajduj si w eleganckim saloniku, ktry posiada mahoniowe meble, szerokie ko pod baldachimem i szaf majc zamiast drzwi ogromne lustro. - Siadaj, Stanisawie Piotrowiczu. Chcesz je czy pi, tu czy w sali? No, pidziesit tysicy twoje... Bardzom kontent... - Powiedz mi - po raz pierwszy odezwa siWokulski - za c to ja mam dosta pidziesit tysicy?... - Moe i wicej. -Dobrze, ale za co? Suzin rzuca si na fotel, opiera rce na brzuchu iwybucha miechem. - Ot, za to samo, e si pytasz!... Inny nie pyta, za co wemie pienidze, tylko dawaj...A ty jeden chcesz wiedzie, za co zarobisz takie pienidze. Ach, ty gobku!... - To nie jest odpowied. - Zaraz ja tobie odpowiem - mwi Suzin. - Najpierw za to, e ty mnie jeszcze w Irkucku przez cztery lata rozumu uczy. eby nie ty, ja nie bybym ten Suzin, co dzi. No, a ja, Stanisawie Piotrowiczu, ja nie wasz czowiek: za dobro daj dobro... - I to nie odpowied - wtrci Wokulski. Suzin wzruszy ramionami. - Ju ty w tej izbie nie chciej ode mnie objanienia; a tam na dole sam zrozumiesz. Moe by, kupi troch galanterii paryskich, a moe by, kilkanacie statkw kupieckich. Ja po francusku ani w zb i po niemiecku te, wic trzeba mi czowieka takiego jak ty... - Nie znam si na statkach. - Bd spokojny. Znajdziem tu inynierw kolejowych i morskich, i wojskowych... Mnie nie o nich chodzi, ale o czowieka, ktry by gada za mnie - dla mnie. Zreszt, mwi tobie, jak zejdziemy tam nad, miej ty dwie pary oczw i dwie pary uszw, ale jak wyjdziemy stamtd, nie miejty nawet pamici. Ty to potrafisz, Stanisawie Piotrowiczu, a o reszt nie pytaj si. Ja zarobi dziesi procent, tobiedam dziesi procent od mego zarobku i sprawa skoczona. A na co to, dla kogo i przeciw komu - nie pytaj. Wokulski milcza. - O czwartej przyjd do mnie fabrykanci amerykascy i francuscy. Moesz zej? - spyta Suzin. - Dobrze. - A teraz przejedziesz si po miecie? - Nie. Teraz pjd spa. - No, to i dobrze. Chode do twego mieszkania. Opucili numer Suzina i o kilkanacie krokwdalej weszli do podobnego zupenie saloniku:Wokulski rzuci si na ko, Suzin wyszed na palcach i zamkn drzwi. Po odejciu Suzina Wokulski przymkn oczyi usiowa zasn. Moe nie tyle zasn, ileodpdzi od siebie jak myl natrtn, przed ktr uciek z Warszawy. Przez pewien czas zdawao mu si, e jej nie ma,e zostaa tam i e dopiero szuka go stroskana, tuajc si od Krakowskiego Przedmiecia do Alei Ujazdowskiej. "Gdzie on jest?... gdzie on jest?..." - szeptao widmo. "A jeeli poleci za mn?... - spyta samego siebie Wokulski. - No, ju chyba tu mnie nieznajdzie w tak wielkim miecie, w takim ogromnym hotelu..." "A moe mnie ju szuka?..." - pomyla. Zamkn oczy jeszcze mocniej i pocz huta si na materacu, ktry wyda mu si nadzwyczajnie szerokim i wyjtkowo sprystym. By pogrony w dwu szmerach. Za drzwiami, na hotelowym korytarzu, ludzie rozmawiali i biegali, jakbyw tej chwili stao si co; za oknem, na ulicy, rozlega si nieokrelony haas, na ktry skadaj si turkoty licznych wozw,dwiki dzwonw, gosy ludzkie, trbki, wystrzay i Bg nie wie co, a wszystko przytumione i odlege. Potem przywidziao mu si, e jaki cie zaglda do jego okna, a pniej, e po dugim korytarzu kto chodzi ode drzwi do drzwi, puka i pyta: "Czy nie ma go tu?..." Istotnie kto chodzi,puka i nawet zapuka do jego drzwi; lecz nie odebrawszy odpowiedzi, poszed dalej. "Nie znajdzie mnie!... nie znajdzie..." - myla Wokulski. Wtem otworzy oczy i wosy powstay mu na gowie. Naprzeciw siebie zobaczy taki sam pokj jak jego, takie samo ko z baldachimem, a na nim... siebie!... Byo to jedno z najsilniejszych wstrznie, jakich dozna w yciu, sprawdziwszy wasnymi oczyma, e tu, gdzie uwaa si za zupenie samotnego, towarzyszy mu nieodstpny wiadek... on sam!... "Co za oryginalne szpiegowanie... - mrukn.- Gupie te szafy z lustrami". Zerwa si z ka, jego sobowtr zerwa si rwnie szybko. Pobieg do okna - tamtentake. Otworzy gorczkowo walizk, aebyprzebra si, i tamten rwnie zacz przebiera si, widocznie z zamiarem wyjcia na miasto. Wokulski czu, e musi uciec z tego pokoju.Widmo, przed ktrym wyjecha z Warszawy, byo ju tu i stao za progiem. Umy si, woy czyst bielizn, przebrasi. Byo ledwie wp do pierwszej. "Trzy i p godziny - pomyla. - Co trzeba z nimi zrobi..." Ledwie otworzy drzwi, ju znalaz si sucy z frazesem:- Monsieur?... Wokulski kaza zaprowadzi si do schodw, da sucemu franka i zbieg z trzeciego pitra na d, jak czowiek, ktrego cigaj. Wyszed przed bram i zatrzyma si na chodniku. Ulica szeroka, wysadzona drzewami. W jednej chwili przelatuje okoo niego ze sze powozw i ty omnibus, naadowany podrnymi wewntrz i na dachu. Na prawo, gdzie bardzo daleko, wida plac, na lewo - pod hotelem - niedumarkiz, a pod ni gromad mczyzn i kobiet, ktrzy siedz przy okrgych stoliczkach, prawie na chodniku, i pij kaw. Panowie s jak wydekoltowani, maj w dziurkach od guzikw kwiaty lub wsteczki i zakadaj nogi na kolana akurat tak wysoko, jak przystoi w ssiedztwie piciopitrowych domw; kobiety szczupe, mae, niade, z ognistymispojrzeniami, lecz skromnie ubrane. Wokulski idzie w lewo i za wgem tego samego hotelu, w tyme samym hotelu, widzi drug markiz i drug gromad ludzi, pijcych co obok chodnika. Tu siedzi ze stoosb, jeeli nie wicej; panowie maj miny impertynentw, damy s oywione, przyjacielskie i pene prostoty. Powozy jedno- i dwukonne tocz si w dalszym cigu, gromady pieszych pdz co chwil w jedn i drug stron, przesuwa si ty i zielony omnibus, tym za przecinaj drog omnibusy brunatne, wszystkie napenione wewntrz, wszystkie obadowane podrnymi na dachach. Wokulski znajduje si na rodku placu, z ktrego rozchodzi si siedem ulic. Liczy raz i drugi - siedem ulic... Gdzie i? Chyba w kierunku drzew... Akurat dwie ulice, przecinajce si pod ktem prostym, s zadrzewione... "Pjd w kierunku ciany hotelu" - myli Wokulski. Robi p obrotu w lewo i staje zdumiony. W gbi na lewo wida jaki potny gmach.Na parterze - szereg arkad i posgw, na pierwszym pitrze olbrzymie kolumny kamienne i nieco mniejsze marmurowe, ze zoconymi kapitelami. Na wysokoci dachu w ktach ory i zocone posgi, unoszce si nad zoconymi figurami rozhukanych koni. Dach bliej paski, dalej kopua zakoczona koron, a jeszcze dalej - dach trjktny, rwnie dwigajcy na szczycie grup figur. Wszdzie marmur, brz, zoto, wszdzie kolumny, posgi i medaliony... "Opera?... - myli Wokulski. - Ale tu jest wicej marmurw i brzw anieli w caej Warszawie!..." Przypomina sobie swj sklep, ozdob miasta, rumieni si i idzie dalej. Czuje, e Pary na pierwszym kroku przytoczy go, i - jest kontent. Ruch powozw, omnibusw i ludzi pieszych zwiksza si w zastraszajcy sposb. Co kilka krokw werandy, okrge stoliki, ludzie siedzcy przy chodnikach. Za powozem, ktry ma z tyu lokaja, toczy siwzek cigniony przez psa, mija go omnibus, potem dwaj ludzie z tragami, potem wikszy wz na dwu koach, potem dama i mczyzna konno i znowu nieskoczony szereg powozw. Bliej chodnika - wzek z bukietami, drugi z owocami, naprzeciw pasztetnik, roznosiciel gazet, handlarz starzyzny, szlifierz, roznosiciel ksiek... - M'rchand d'habits... - "Figaro"!... - Exposition!... - "Guide Parisien!"... trois francs!... trois francs!... Kto wsuwa Wokulskiemu ksik w rk, on paci trzy franki i przechodzi na drug stron ulicy. Idzie szybko, lecz pomimo to widzi, e wszystko go wyprzedza: powozy ipiesi. Oczywicie, jest to jaki olbrzymi wycig; wic przypiesza kroku, a cho jeszcze nikogo nie wycign, ju zwraca na siebie powszechn uwag. Jego przede wszystkim atakuj roznosiciele gazet i ksiek, na niego patrz kobiety, z niego w drwicy sposb umiechaj si mczyni. Czuje, e on, Wokulski, ktry tyle haasu robi w Warszawie, tutaj jest oniemielony jak dziecko i... dobrze mu z tym... Ach, jake pragnby znowu zosta dzieckiem z owej epoki, kiedy to jego ojciec naradza si z przyjacimi: czy go odda do kupca, czy do szk? W tym miejscu ulica nieco zgina si na prawo. Wokulski pierwszy raz spostrzega dom trzypitrowy i napenia go jaka rzewno. Dom trzypitrowy midzy piciopitrowymi!... c to za mia niespodzianka... Nagle - mija go powz z groomem na kole,wiozcy dwie kobiety. Jedna cakiem mu nieznana, druga... "Ona?... - szepcze Wokulski. - Niepodobiestwo!..." Mimo to czuje, e siygo opuszczaj. Na szczcie, jest obok kawiarnia. Rzuca si na krzeso, tu przy chodniku; zjawia si garson, o co pyta, a nastpnie przynosi mazagran. Jednoczenie jaka kwiaciarka przypina mu r do tuurka, a roznosiciel gazet kadzie przed nim "Figaro". Wokulski tej rzuca dziesi frankw, temu franka, pije mazagran i zaczyna czyta: "Jej K. M. Krlowa Izabela..." Mnie gazet i chowa j do kieszeni, nie dokoczywszy mazagranu paci za niego i -wstaje od stou. Garson patrzy spod oka, dwaj gocie, bawicy si cienkimi laseczkami, zakadaj nogi jeszcze wyej, a jeden z nich impertynencko przypatruje mu si przez monokl. "Gdybym tego franta uderzy w twarz? - myli Wokulski. - Jutro pojedynek i moe zabiby mnie... Ale gdybym ja jego zabi?.. "Przeszed okoo franta i spojrza mu w oczy. Elegantowi monokl spad na kamizelkiopucia go ochota do pumieszkw. Wokulski idzie dalej i z najwiksz uwag przypatruje si kamienicom. C tu za sklepy!... Najlichszy z nich lepiej wyglda anieli jego, ktry jest najpikniejszym w Warszawie. Domy ciosowe, prawie na kadym pitrze wielkie balkony albo balustrady biegnce wzdu caego pitra. "Ten Pary wyglda, jakby wszyscy mieszkacy czuli potrzeb cigego komunikowania si, jeeli nie w kawiarniach, to za pomoc gankw" - myli Wokulski. I dachy s jakie oryginalne, wysokie, obadowane kominami, najeone blaszanymi kominkami i szpicami. I na ulicach co krok wyrasta albo drzewo, albo latarnia, albo kiosk, albo kolumna zakoczona kul. ycie kipi tu tak silnie, e nie mogc zuy si w nieskoczonym ruchu powozw, w szybkim biegu ludzi, w dwiganiu piciopitrowych domw z kamienia, jeszcze wytryskuje ze cian w formie posgw lub paskorzeb, zdachw w formie strza i z ulic w postaci nieprzeliczonych kioskw. Wokulskiemu zdaje si, e wydobyty z martwej wody wpad nagle w ukrop, ktry "burzy si i szumi, i pryska..." On, czowiek dojrzay i w swoim klimacie gwatowny, poczu si tujak flegmatyczne dziecko, ktremu imponuje wszystko i wszyscy. Tymczasem dokoa niego wci "wre i kipi, i szumi, i pryska"; nie wida koca tumwani powozw, ani drzew, ani olniewajcychwystaw, ani nawet samej ulicy. Wokulski stopniowo zapada w odurzenie. Przestaje sysze haaliw rozmow przechodniw, potem guchnie na krzyki handlarzy ulicznych, wreszcie na turkot k. Potem zdaje mu si, e ju gdzie widzia takie domy, taki ruch, takie kawiarnie; pniej myli, e ostatecznie jest to nic wielkiego, a nareszcie budz si w nim zdolnoci krytyczne, i mwi sobie, e- jakkolwiek w Paryu czciej mona sysze jzyk francuski anieli w Warszawie, to jednak akcent tutejszy jest gorszy i wymowa mniej wyrana. Tak rozwaajc, zwalnia kroku i zaczyna nie ustpowa z drogi. I kiedy myli, e dopiero teraz Francuzi zaczn go wytyka palcami, spostrzega ze zdziwieniem, e ju coraz mniej zwracaj na niego uwag. Po jednogodzinnym pobycie na ulicy sta si zwyczajn kropl paryskiego oceanu. "To i lepiej!" - mruczy. Do tej chwili co kilkadziesit krokw, na prawo i na lewo, rozsuway si domy i wida byo jak boczn ulic. Teraz jednolita ciana domw cignie si przez kilkaset krokw. Zaniepokojony, popiesza i ku wielkiemu zadowoleniu dociera nareszciedo bocznej ulicy; skrca troch na prawo i czyta: Rue St. Fiacre. Umiecha si, przychodzi mu bowiem na myl jaki romans Pawa Kocka. Znowu boczna ulica i znowu czyta: Rue du Sentier. "Nie znam" - mwi do siebie. O kilkadziesitkrokw dalej widzi: Rue Poissonniere, ktramu przypomina jak spraw kryminaln, a potem cay szereg krtkich uliczek wychodzcych naprzeciw teatru "Gymnase"."C to znowu?..." - myli, spostrzegszy na lewo ogromny budynek, niepodobny do adnego z tych, jakie zna dotychczas. Jestto olbrzymi prostokt z kamienia, a w nim brama z pkolistym sklepieniem. Oczywicie brama, ktra stoi na przeciciu si dwu ulic. Obok niej budka, gdzie zatrzymuj si omnibusy; prawie naprzeciwkawiarnia i chodnik oddzielony od rodka ulicy krtk elazn balustrad. O parset krokw dalej druga podobna brama, a midzy nimi szeroka ulica cignca si na prawo i lewo. Ruch nagle potguje si; tdy bowiem przejedaj a trzy gatunki omnibusw i tramwaje. Wokulski spoglda na prawo i znowu widzi dwa szeregi latar, dwa szeregi kioskw, dwa szeregi drzew i dwa szeregi piciopitrowych domw cigncych si na dugo Krakowskiego Przedmiecia i Nowego wiatu. Koca ich nic wida, tylko gdzie het, daleko, ulica podnosi si ku niebu, dachy zniaj si ku ziemi i wszystkoznika. "No, chobym mia zbdzi i spni si na sesj, pjd w tamt stron!..." - myli. Wtem na skrcie wymija go moda kobieta, ktrej wzrost i ruchy robi na Wokulskim silne wraenie. "Ona?... Nie... Naprzd, ona zostaa w Warszawie, a po wtre - spotykam ju drug tak... Zudzenia..." Ale siy opuszczaj go, a nawet pami. Stoi na przeciciu si dwu ulic wysadzonychdrzewami i absolutnie nie wie, skd przyszed. Ogarnia go strach paniczny, znany ludziom, ktrzy zbdzili w lesie; szczciem, nadjeda jednokonka, ktrej furman umiecha si do niego w sposb bardzo przyjacielski. - Grand Htel - mwi Wokulski siadajc. Dorokarz dotyka rk kapelusza i woa: - Naprzd, Lizetka!... Ten szlachetny cudzoziemiec postawi ci za fatyg kwart piwa. Nastpnie, odwrciwszy si bokiem do Wokulskiego, mwi: - Jedno z dwojga, obywatelu: albo dopiero dzi przyjechalicie, albo jestecie po dobrym niadaniu... - Dzi przyjechaem - odpowiada Wokulski, uspokojony widokiem jego penej, czerwonej twarzy bez zarostu. - I pilicie troch, to zaraz wida - wtrcadorokarz. - A taks znacie?.. - Wszystko jedno. - Naprzd, Lizetka!... Bardzo podoba mi siten cudzoziemiec i myl, e tylko tacy powinni pokazywa si na naszej wystawie. Czy aby jestecie pewni, obywatelu, e mamy jecha do Grand Htel?... - zwraca sido Wokulskiego. - Najzupeniej. - Naprzd, Lizetkal Ten cudzoziemiec zaczyna mi imponowa. - Czy nie jestecie, obywatelu, z Berlina?... - Nie. Dorokarz przypatruje mu si chwil, wreszcie mwi: - Tym lepiej dla was. Nie mam wprawdzie pretensji do Prusakw, cho zabrali nam Alzacj i spory kawa Lotaryngii, ale zawsze nie lubi mie Niemca za konierzem. Skde jestecie, obywatelu? - Z Warszawy. - Ah, ca... Pikny kraj... bogaty kraj... Naprzd, Lizetka!... Wic pan jeste Polak?... Znam Polakw!... Oto plac Opery, obywatelu, a oto Grand Htel... Wokulski rzuci trzy franki dorokarzowi, pdem wbieg do bramy, a z niej na trzecie pitro.Ledwie stan przed swoim numerem, ju ukaza si umiechnity sucy i odda mubilet Suzina i pakiet listw. - Duo interesantw... duo interesantek! - rzek je ani wzruszenia, je si... A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA+Pc, c-qc.K+c/Q:!sucy, patrzc na niego figlarnie. - Gdzie oni? - S w salonie przyj, s w czytelni, s wsali jadalnej... Pan Jumart niecierpliwi si... - Kt jest pan Jumart? - spyta Wokulski. -Marszaek dworu paskiego i pana Siuz... Bardzo zdolny czowiek i due mgby panuodda usugi, gdyby by pewny tak... z tysic frankw gratyfikacji... - mwi wci figlarnie sucy. - Gdzie on jest? - Na pierwszym pitrze, w paskim salonieprzyj. Pan Jumart jest bardzo zdolny czowiek, ale i ja moe przydabym si waszej ekscelencji, jakkolwiek nazywam siMiler. Naprawd jednak jestem Alzatczyk i na honor, zamiast bra od pana, jeszcze pacibym dziesi frankw dziennie, bylemy raz skoczyli z Prusakami. Wokulski wszed do numeru. - Nade wszystko niech panowie strzeg si tej baronowej... ktra ju czeka w czytelni,a ma niby to przyj dopiero o trzeciej... Przysign, to Niemka... Jestem przecie Alzatczyk!... Ostatnie zdania Miler wypowiedzia znionym gosem i cofn si na korytarz. Wokulski otworzy bilet Suzina i czyta: "Sesja dopiero o smej - pisa Suzin - masz czasu dosy, wic zaatw si z tymi interesantami, a nade wszystko z babami. Ja ju, dalibg, zastary, eby im wszystkim dogodzi". Wokulski zacz przeglda listy. Po wikszej czci byy to reklamy kupcw, fryzjerw, dentystw, proby o wsparcie, propozycje wyjawienia jakich tajemnic, jedna odezwa od Armii Zbawienia. Z caego mnstwa tych korespondencyj uderzya Wokulskiego nastpna: "Osoba moda, elegancka i przystojna pragnie zwiedza z panem Pary na wsplny koszt. Odpowied zoy u szwajcara hotelu". "Oryginalne miasto!" - mrukn Wokulski. Drugi, jeszcze ciekawszy list pochodzi od owej baronowej... ktra od trzeciej miaa czeka na schadzk w czytelni. "To jeszcze p godziny..." Zadzwoni i kaza przynie do numeru niadanie. W kilka minut podano mu szynk, jaja, befsztyk, jak nieznan ryb, kilka butelekrozmaitych trunkw i maszynk kawy czarnej. Jad z wilczym petytem, pi nie gorzej, wreszcie kaza Milerowi zaprowadzi si do owej sali przyj. Sucy wyszed z nim na korytarz, dotkn dzwonka, co powiedzia przez tub i wprowadzi Wokulskiego do windy. W minut pniej Wokulski by na pierwszym pitrze, a gdy opuszcza wind, zastpi mu drog jaki dystyngowany pan, z nieduymi wsami, we fraku i biaym krawacie. - Jumart... - odezwa si ten pan z ukonem. Poszli kilkanacie krokw korytarzem i Jumart otworzy drzwi wspaniaego salonu.Wokulski o mao nie cofn si zobaczywszy zocone meble, olbrzymie lustra i ciany ozdobione paskorzebami. Na rodku sta duy st pokryty kosztownym obrusem i przywalony stosem papierw. - Mog wprowadzi interesantw? - spyta Jumart. - Ci nie s, zdaje mi si, niebezpieczni. Tylko na baronow... omiel si zwrci uwag... Czeka w czytelni. Ukoni si i wyszed z powag do innego salonu, ktry zdawa si by poczekalni. "Czy ja, do licha, nie wpadem w jak awantur?" - pomyla Wokulski. Ledwie Wokulski usiad na fotelu i zacz przeglda papiery, wszed lokaj w bkitnym fraku ozdobionym zotymi haftami i poda mu bilet na tacy. Na bilecie by napis: "Pukownik", i jakie nic nie mwice nazwisko. - Prosi. Po chwili ukaza si mczyzna piknego wzrostu, z siw hiszpank, takimi wsami i czerwon wsteczk przy klapie surduta: - Wiem, e mao ma pan czasu - odezwa si go, lekko kaniajc si. - Mj interes jest krtki. Pary - miasto wspaniae pod kadym wzgldem: czy chodzi o zabaw, czy o nauk; ale potrzebuje wytrawnego przewodnika. Poniewa znam wszystkie muzea, galerie, teatry, kluby, monumenta, instytucje rzdowe i prywatne, sowem wszystko... wic jeeli pan yczy sobie... - Niech pan raczy zostawi swj adres - odpowiedzia Wokulski. - Wadam czterema jzykami, mam znajomoci w wiecie artystycznym, literackim, naukowym i przemysowym... - W tej chwili nie mog panu da odpowiedzi- przerwa Wokulski - Mam zgosi si czy czeka na paskie wezwanie? - spyta go- Tak, odpowiem panu listownie. - Polecam si pamici - odpar go. Wsta z krzesa i ukoniwszy si, wyszed. Lokaj przynis drugi bilet i niebawem ukaza si drugi go. By to czowiek pulchny i rumiany i wyglda na wacicielasklepu bawatnego. Kania si na caej przestrzeni ode drzwi do stou. - Co pan kae? - spyta Wokulski. - Jak to, nie odgad pan przeczytawszy nazwisko Escabeau?..Hannibal Escabeau?... - zdziwi si przybyy. - Karabin Escabeau daje siedemnacie strzaw na minut; ten za, ktry bd mia honor zaprezentowa panu, wyrzuca trzydzieci kul... Wokulski mia tak zdziwion min, e Hannibal Escabeau sam pocz si dziwi. - Sdz, e nie omyliem si? - spyta go.- Omyli si pan - odpar Wokulski. - Jestemkupcem galanteryjnym i karabiny nic mnie nie obchodz. - Mwiono mi jednak... poufnie... - rzek z naciskiem Escabeau - epanowie... - le pana poinformowano. - Ach, w takim razie przepraszam... To moe by pod innym numerem... - mwi go, cofajc si i kaniajc. Nowy wystp bkitnego fraka i biaych spodni i nowy go; tym razem may, szczupy, czarny, z niespokojnym wejrzeniem. Ten prawie przybieg do stou,pad na krzeso, obejrza si na drzwi i przysunwszy si do Wokulskiego, zacz przyciszonym gosem: - Pewnie dziwi to pana, ale... rzecz jest wana... zbyt wana...W tych dniach zrobiem olbrzymie odkrycie co do rulety... Trzeba tylko sze do siedmiu razy dublowa stawk... - Wybaczy pan, ale ja si tym nie zajmuj - przerwa mu Wokulski. - Nie ufa mi pan?... To cakiem naturalne... Ale mam wanie przy sobie ma rulet... Moemy sprbowa... - Przepraszam pana, w tej chwili nie mam czasu. - Trzy minuty, panie... minutk... - Anip minuty. - Wic kiedy mam przyj? - pyta go z min bardzo zdesperowan. - W kadym razie nieprdko. - Nieche mi pan przynajmniej poyczy sto frankw na oficjalne prby... - Mog suy picioma - odpar Wokulski, sigajc do kieszeni. - O nie, panie, dzikuj... Nie jestem awanturnikiem... Zreszt... niech pan da... jutro odnios... Pan moe si tymczasem namyli... Nastpny go, czowiek okazaej tuszy, ze sznurem miniaturowych orderw na klapie surduta, proponowa Wokulskiemu: dyplom doktora filozofii, order lub tytu, i wydawa si bardzo zdziwionym, gdy propozycji nie przyjto. Odszed, nawet niepoegnawszy si. Po nim nastpia paru minutowa przerwa. Wokulskiemu zdawao si, e w poczekalni syszy szelest kobiecej sukni. Wyty ucho... W tej chwili lokaj zameldowa baronow... Znowu duga pauza i ukazaa si w salonie kobieta tak pikna i dystyngowana, e Wokulski mimo woli powsta z fotelu. Mogamie okoo czterdziestu lat; wzrost okazay, rysy bardzo regularne, postawa wielkiej damy. Milczc wskaza jej fotel. Gdy za usiada,spostrzeg, e jest wzburzona i szarpie w rkach haftowan chusteczk. Nagle odezwaa si, dumnie patrzc mu w oczy: - Pan mnie zna? - Nie, pani. - Nie widzia pan nawet moich portretw? - Nie. - Wic chyba nigdy pan nie by ani w Berlinie, ani w Wiedniu. - Nie byem. Dama gboko odetchna. - Tym lepiej - rzeka - bd mielsz. Nie jestem baronowa... jestem zupenie kim innym. Ale o to mniejsza. Chwilowo znalazam si w trudnym pooeniu... potrzebuj dwudziestu tysicy frankw... A poniewa nie chc w tutejszych lombardachzastawia moich klejnotw, wic... Pojmuje pan? - Nie, pani. - Wic... mam do zbycia wan tajemnic... - Nie mam prawa nabywa tajemnic - odpowiedzia ju zmieszany Wokulski. Dama poruszya si na fotelu. - Nie ma pan prawa?... Wic po c pan tu przyjecha?... - rzeka z lekkim umiechem.- A jednak nie mam... Dama podniosa si. - Tu - mwia wzruszona - jest adres, pod ktrym mona si zgosi do mnie w cigu dwudziestu czterech godzin, a tu... notatka,ktra moe panu da troch do mylenia... egnam. Wysza z szelestem. Wokulski spojrza na notatk i znalaz w niej szczegy dotyczce osoby jego i Suzina, ktre zazwyczaj stanowi tre paszportw. "No tak!... - myla. - Miler przeczyta mjpaszport i zrobi z niego wycig, nawet niebez bdw... Woklusky... C, u diaba czy oni mnie uwaaj za dziecko?..." Poniewa nikt z goci ju nie przychodzi, Wokulski wezwa do siebie Jumarta. - Co pan rozkae? - spyta elegancki marszaek dworu. - Chciaem z panem pomwi. - Prywatnie?... W takim razie pozwoli pan, e usid. Przedstawienie skoczone, kostiumy id do skadu, aktorzy staj si rwni sobie. Mwi to nieco ironicznym tonem i zachowywa si, jak przystao na czowieka bardzo dobrze wychowanego. Wokulski dziwi si coraz wicej. - Powiedz mi pan - rzek - co to s za ludzie? - Ci, ktrzy byli u pana? - spyta Jumart. - Ludzie jak inni: przewodnicy, wynalazcy, porednicy... Kady pracuje, jak umie, i stara si swoj prac zby najkorzystniej. A e lubi zarobi, jeeli si da, wicej ni warto, to ju cecha Francuzw. - Pan nie jeste Francuzem? - Ja?... urodziem si w Wiedniu, ksztaciem si w Szwajcarii i w Niemczech, dugi czas mieszkaem we Woszech, Anglii, Norwegii, Stanach Zjednoczonych... Moje za nazwisko najlepiej streszcza narodowo: tym jestem, w czyjej mieszkam oborze; woem midzy woami, koniem midzy komi. A e wiem, skd mampienidze i na co je wydaj, i ludzie o mnie wiedz, wic zreszt nic mnie nie obchodzi.Wokulski przypatrywa mu si z uwag. - Nie rozumiem pana - rzek. - Widzi pan - mwi Jumart, przebierajc palcami po stole - za duo zwiedziem wiata, aebym mia troszczy si o czyjnarodowo. Dla mnie istniej tylko cztery narodowoci bez wzgldu na jzyki. Numer pierwszy maj ci, o ktrych wiem: - skd bior pienidze i na co je wydaj. Numer drugi - ci, o ktrych wiem, skd bior, ale nie wiem, na co wydaj. Numer trzeci ma znane wydatki, cho nieznane dochody, a numer czwarty nosz ci, ktrych nie znam ani rda dochodw, ani wydatkw. O panuEscabeau wiem, e ma dochody z fabryki trykotay, a wydaje pienidze na zbudowanie jakiej piekielnej broni, wic szanuj go... za o pani baronowej... nie wiem, ani skd bierze pienidze, ani na co je wydaje i dlatego jej nie ufam. - Ja jestem kupcem, panie Jumart - odpowiedzia Wokulski, niemile dranity wykadem powyszej teorii. - Wiem o tym. I jeszcze jest pan przyjacielem pana Siuz, co take daje pewien procent. Nie do pana zreszt stosoway si moje uwagi; wypowiedziaemje jako odczyt, ktry mam nadziej, opaci mi si. - Jeste pan filozofem - mrukn Wokulski. - Nawet doktorem filozofii dwu uniwersytetw - odpar Jumart. - I speniasz pan rol... - Sucego?... chciae pan powiedzie - przerwa, miejc si, Jumart. - Pracuj, panie, aby y i zabezpieczy sobie rent na staro. A o tytu nie dbam: tyle ich ju miaem!... wiat podobny jest do amatorskiego teatru: wic nieprzyzwoicie jest pcha si w nim do rl pierwszych, a odrzuca podrzdne. Wreszcie, kada rola jest dobra, byle gra j z artyzmem i nie bra jej zbyt powanie.Wokulski poruszy si. Jumart wsta z krzesa i ukoniwszy si elegancko, rzek: - Polecam panu moje usugi. Nastpnie wyszed z salonu. "Mam gorczk czy co?... - szepn Wokulski, ciskajc gow rkoma. - Wiedziaem, e Pary jest dziwny, ale ebyby a tak dziwny..." Kiedy Wokulski spojrza na zegarek, byo dopiero wp do czwartej. "Przeszo cztery godziny do sesji" - mrukn czujc, e ogarnia go trwoga na myl: co robi z czasem? Widzia tyle nowych rzeczy, rozmawia z tyloma nowymi ludmi i jest dopiero wp do czwartej!... Trapi go nieokrelony niepokj, czu brak czego... "Moe by znowu co zje? - nie. Moe czyta? - nie. Moe rozmawia? - ju mam dosy tej rozmowy..." Ludzie obrzydli mu; najmniej wstrtnymi byli ci chorzy na mani wynalazkw i ten Jumart ze swoj klasyfikacj czowieczego gatunku. Nie mia odwagi wraca do swego numeru z wielkim lustrem; c mu wic postao, jeeli nie ogldanie paryskich osobliwoci. Kaza zaprowadzi si do sali jadalnej Grand Htel. Wszystko tu pyszne i ogromne,poczwszy od cian, sufitu i okien, skoczywszy na liczbie i dugoci stow. Ale Wokulski nie przypatrywa si; utkwi oczy w jednym z olbrzymich zoconych pajkw i myla: "Kiedy ona dosignie wieku baronowej... ona, przywyka do wydawania dziesitkw tysicy rubli rocznie, kto wie, czy nie pjdzie te drogami baronowej?... Przecie i ta kobieta bya mod, i za ni mg szale taki wariat jak ja, i ona nie pytaa, skd si bior pienidze... Dzi ju wie skd: z handlu tajemnicami... Przeklta sfera, ktra hoduje takie pikne i takie kobiety..."W sali byo mu ciasno, wic wybieg przed hotel utopi si w ulicznym gwarze. "Pierwej szedem na lewo - myla - teraz pjd w prawo..." Wdrwka na olep w niezmiernym miecie bya jedyn rzecz, majc dla niego jaki gorzki powab. "Gdybym midzy tymi tumami mg zgubi samego siebie..." - szepn. Skrci tedy na prawo. Wymin nieduy plac i wszed na bardzo duy, obficie zasadzony drzewami. Na rodku jego sta gmach prostoktny, otoczony kolumnami jakgrecka witynia; wielkie drzwi piowe, okryte paskorzeb, na szczycie frontonu rwnie paskorzeba, przedstawiajca, zdaje si, sd ostateczny. Wkoo obszed gmach mylc o Warszawie. Z jakim trudem dwigaj si tamtejsze budowle niedue, nietrwae i paskie, gdy tu sia ludzka, jakby dla rozrywki, wznosi olbrzymy i tak dalece jest niewyczerpana prac, e jeszcze zalewa je ozdobami. Naprzeciw zobaczy niedug ulic, a za ni ogromny plac, na ktrym majaczya wysmuka kolumna. Poszed w tamt stron. Im bardziej zblia si, tym wyej rosa kolumna i plac si rozszerza. Przed i za kolumn biy due wodotryski; na prawo i na lewo cigny si ju knce kpy drzew jak ogrody; w gbi wida byorzek, nad ktr co chwil rozsnuwa si dym szybko przelatujcego parostatku. Na placu krcio si niewiele stosunkowo powozw; natomiast byo duo dzieci z matkami i bonami. Kryli wojskowi rnej broni i gdzie graa orkiestra. Wokulski zbliy si do obelisku i ogarno go zdumienie. Znajdowa si na rodku obszaru majcego ze dwie wiorsty dugocii z p szerokoci. Za sob mia ogrd, przed sob bardzo dug alej. Po obu jej stronach cigny si skwery i paace, a daleko, na wzgrzu, wznosia si ogromna brama. Wokulski czu, e w tym miejscu moe mu zabrakn przymiotnikw i stopni najwyszych. - To jest plac Zgody, to obelisk z Luxor (oryginalny, panie!), za nami Ogrd Tuileryjski, przed nami Pola Elizejskie, a tam, na kocu... uk Gwiazdy... Wokulski obejrza si: przy nim krci si jaki pan w ciemnych okularach i nieco podartych rkawiczkach. - Moemy tam podej... Boski spacer!... Czywidzisz pan ten ruch... - mwi nieznajomy. Nagle umilk, szybko odszed i znikn midzy dwoma przejedajcymi powozami. Natomiast zbliy si jaki wojskowy w krtkiej pelerynie, z kapturem na plecach. Wojskowy chwil przypatrzy si Wokulskiemu i rzek z umiechem: - Pan cudzoziemiec?... Niech pan bdzie ostrony ze znajomociami w Paryu. Wokulski machinalnie dotkn bocznej kieszeni surduta i ju nie znalaz tam srebrnej papieronicy. Zarumieni si, podzikowa wojskowemu w pelerynie, lecznie przyzna si do straty. Przyszy mu na myl definicje Jumarta i powiedzia sobie, e ju zna rdo dochodw pana w podartych rkawiczkach, cho nie wie jeszcze o jego wydatkach. "Jumart ma racj - szepn. - Zodzieje smniej niepewni od ludzi, ktrzy nie wiadomoskd czerpi dochody..." I przypomnia sobie, e w Warszawie jest bardzo wielu takich. "Moe dlatego nie ma tam gmachw iukw triumfalnych..." Szed Polami Elizejskimi i odurza si ruchem nieskoczonych sznurw karet i powozw, midzy ktrymi przesuwali si jedcy i amazonki. Szed, odpdzajc od siebie pospne myli, ktre kryy nad nimjak stada nietoperzw. Szed i lka si spojrze za siebie; zdawao mu si, e na zruszenia, je si... A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA0Pc1Bc2c3,c4;5U?*tej drodze, kipicej przepychem i weselem,on sam jest jak zdeptany robak, ktry wlecze za sob wntrznoci. Dotar do uku Gwiazdy i powoli zawrci si z powrotem. Gdy znowu dosiga placu Zgody, zobaczy, poza Tuileryjskim Ogrodem, ogromn czarn kul, ktra szybko sza w gr, zatrzymaa si pewienczas i powoli opada na d. "Ach, to tu jest balon Giffarda? - pomyla.- Szkoda, e nie mam dzi czasu!..." Z placu skrci w jak ulic, gdzie na prawo cign si ogrd, oddzielony elaznymi sztachetami i supami, na ktrych stay wazony, a na lewo - szereg kamienic z plokrgymi dachami, z lasem kominw i kominkw, z nie koczcymi si balustradami... Szed powoli i z trwog myla, e ledwie po omiogodzinnym pobycie Pary zaczyna go nudzi... "Bah! - szepn. - A wystawa, a muzea, a balon?.. " Idc wci ulic Rivoli, okoo sidmej dotar do placu, na ktrym wznosia si, samotna jak palec, wiea gotycka, otoczonadrzewami i niskim potem z prtw elaznych. Std znowu rozbiegao si kilka ulic; Wokulski uczu znuenie, kiwn na fiakra i po upywie p godziny znalaz si w hotelu, spotkawszy po drodze znajom ju bram St. Denis. Sesja z fabrykantami okrtw i odnonymi inynierami przecigna si do pnocy, przy udziale bardzo wielu butelek szampana.Wokulski, ktry musia wyrcza w rozmowie Suzina i robi duo notatek, dopiero przy tej pracy uspokoi si zupenie. Rzeko pobieg do swojego numeru i zamiast drczy si lustrem, wzi do poduszki plan Parya umieszczony w Przewodniku. "Bagatela! - mrukn. - Okoo stu wiorst kwadratowych powierzchni, dwa miliony mieszkacw, kilka tysicy ulic i kilkanacietysicy powozw publicznych..." Potem przejrza dugi spis najznakomitszych budowli paryskich i ze wstydem pomyla, e chyba nigdy nie zorientuje si w tym miecie. "Wystawa... Ntre-Dame... Hale Centralne... Plac Bastylii... Magdalena... cieki... No, dajcie mi spokj!" - mwi. Zgasi wiec. Na ulicy byo cicho; przez okno napywa szary blask wiate odbitych chyba od obokw. Ale Wokulskiemuszumiao i dzwonio w uszach, a przed oczyma ukazyway mu si to ulice gadkie jak posadzka, to drzewa otoczone elaznymi koszykami, to gmachy budowane z ciosowego kamienia, to znowu ciba ludzi i powozw, wychodzcych nie wiadomo skdi biegncych nie wiadomo dokd. Przypatrujc si tym pierzchliwym widziadom usypia i myla, e jednak ten pierwszy dzie w Paryu upamitni mu si na cae ycie. Potem marzyo mu si, e to morze domwilas posgw, i nieskoczone szeregi drzew zwalaj si na niego i e on sam ju pi w niezmiernym grobowcu samotny, cichy, prawie szczliwy. pi, o niczym nie myli, o nikim nie pamita, i tak przespaby wieki,gdyby, ach! nie ta kropla alu, ktra ley wnim czy obok niego, tak maa, e jej nie dojrzy ludzkie oko, a tak gorzka, e mogaby cay wiat zatru. Od dnia, w ktrym po raz pierwszy skpa si w Paryu, zaczo si dla Wokulskiego ycie prawie mistyczne. Poza obrbem kilkugodzin, ktre powica naradom Suzina z budowniczymi okrtw, Wokulski by zupenie swobodny i uywa tego czasu na najnieporzdniejsze zwiedzanie miasta. Wybiera jak miejscowo wedug alfabetu w Przewodniku i nawet nie patrzcna plan, jecha tam otwartym powozem. Wdrapywa si na schody, obchodzi gmachy, przebiega sale, zatrzymywa si przed ciekawszymi okazami i tym samym fiakrem, wynajtym na cay dzie, przenosi si do innej miejscowoci, znowuwedug alfabetu. A poniewa najwikszym niebezpieczestwem, jakiego lka si, by brak zajcia, wic wieczorami oglda plan miasta, wykrela ju obejrzane punkta i robi notatki. Niekiedy w wycieczkach towarzyszy mu Jumart i prowadzi go do miejsc, o ktrychnie wspominaj przewodniki: do skadw kupieckich, do warsztatw fabrycznych, domieszka rkodzielnikw, do kwater studenckich, do kawiarni i restauracyj na ulicach czwartego rzdu. I tu dopiero Wokulski poznawa waciwe ycie Parya. W cigu tych wdrwek wchodzi na wiee: St. Jacques, Ntre-Dame i Panteonu, wjeda wind na Trocadero, zstpowa do ciekw paryskich i do ozdobionych trupimi gowami katakumb, zwiedza wystaw powszechn, Louvre i Cluny, LasekBuloski i cmentarze, kawiarnie de la Rotonde, du Grand Balcon i fontanny, szkoyi szpitale, Sorbon i sal fechtunku, hale i konserwatorium muzyczne, bydobjnie i teatra, gied, Kolumn Lipcow i wntrza wity. Wszystkie te widoki tworzyy dokoa niego chaos, ktremu odpowiada chaos panujcy we wasnej duszy. Nieraz, przebiegajc myl ogldane przedmioty: od paacu wystawy, majcego dwie wiorsty w obwodzie, do pery w koronie Burbonw, nie wikszej od ziarna grochu, pyta: czego ja chc?... I okazywao si, e nie chcia niczego. Nic nie przykuwao jego uwagi, nie przypieszao bicia serca, nie pobudzao godo czynw. Gdyby za cen pieszej podry od cmentarza Montmartre do cmentarza Montparnasse ofiarowano mu cay Pary pod warunkiem, eby go to zajo i rozgrzao, nie przeszedby tych piciu wiorst. Przechodzi za ich dziesitki dziennie dlatego tylko, aeby zaguszy wspomnienia. Nieraz zdawao mu si, e jest istot, ktra dziwnym zbiegiem wypadkw urodziasi przed kilkoma dniami tu, na bruku paryskim, i e wszystko, co mu przychodzio na pami, jest zudzeniem, jakim snem przedbytowym, ktry nigdy nieistnia w rzeczywistoci. Wwczas mwi sobie, e jest zupenie szczliwy, jedzi z jednego koca Parya na drugi i jak szaleniec garciami rozrzuca luidory. "Wszystko jedno!" - mrucza. Ach, gdyby tylko nie ta kropla alu, tak maa, a tak gorzka! Czasami na tle szarych dni, w ktrych zdawao mu si, e na jego gow wali si cay wiat paacw, fontann, rzeb, obrazw i machin, trafia si wypadek, ktry przypomina mu, e on nie jest zudzeniem, ale rzeczywistym czowiekiem,chorym na raka w duszy. By raz w teatrze "Varietes" na ul. Montmartre, o parset krokw od swego hotelu. Miano gra trzy wesoe sztuczki, midzy nimi jedn operetk. Poszed tam, aeby odurzy si bazestwem, i prawie natychmiast po podniesieniu kurtyny usysza na scenie frazes, wypowiedziany paczliwym gosem: "Kochanek wszystko wybaczy kochance, wyjwszy drugiego kochanka..." - Niekiedy trzeba wybaczy trzech albo i czterech!... -odezwa si ze miechem siedzcy obok niego Francuz. Wokulski uczu brak powietrza, zdawao mu si, e ziemia rozstpuje si pod nim i sufit upada na niego. Nie mg wytrzyma w teatrze; wsta z krzesa, na nieszczcie pooonego gdzie we rodku teatru, i oblany zimnym potem, depczc po nogach ssiadw, uciek z przedstawienia. Bieg w stron hotelu i wpad do pierwszejnaronej kawiarni. O co go pytano, co odpowiedzia, nic pamita. Wiedzia tylko, e podano mu kaw i karafk koniaku, naznaczon kreskami, ktre odpowiaday objtoci kieliszka. Wokulski pi i myla; "Starski to jest ten drugi kochanek, Ochockitrzeci... A Rossi?...Rossi, ktremu ja urzdzaem klak i znosiem mu do teatru prezenta... Czyme on by?... Gupi czowieku, ale to jest Mesalina, jeeli nie ciaem, to duchem... I ja, ja mam szale dla niej?... Ja!..." Czu, e oburzenie uspokaja go; gdy przyszo do rachunku, przekona si, e... karafka bya pusta... "A jednake ten koniak uspakaja..." - pomyla. Odtd, ile razy przypomniaa mu si Warszawa albo ile razy spotka kobiet majc co szczeglnego w ruchach, w ubiorze czy fizjognomii, wpada do kawiarni i wypija karafk koniaku. Tylko wwczas miao przypomina sobie pann Izabel i dziwi si, e taki jak on czowiek mg kocha tak jak ona kobiet."Przecie chyba zasuguj na to - myla - aebym by pierwszym i ostatnim..."Karafkakoniaku wyprniaa si, a on opiera gow na rkach i drzema, ku wielkiej uciesze garsonw i goci. I znowu po caych dniach zwiedza Wystaw, muzea, studnie artezyjskie, szkoy i teatry nie dlatego, aeby co pozna, ale eby zaguszy wspomnienia. Powoli, na tle guchych, nieokrelonych cierpie, poczo si w nim rodzi pytanie: czy istnieje jaki porzdek w budowie Parya? Czy jest przedmiot, z ktrym mona by go porwna, i ad, pod ktry daoby si go podcign? Widziany z Panteonu i z Trocadero, Pary przedstawiasi jednakowo: byo to morze domw, przecite tysicem ulic, nierwne dachy wyglday jak fale, kominy jak odpryski, a wiee i kolumny jak wiksze fale. "Chaos! - mwi Wokulski. - Zreszt nie moe by inaczej tam, gdzie zbiegaj si miliony usiowa. Wielkie miasto jest jak obok kurzu; ma przypadkowe kontury, lecznie moe mie logiki. Gdyby j miao, ju oddawna wykryliby ten fakt autorowie przewodnikw; bo i od czeg oni s?..."I przyglda si planowi miasta, wymiewajc wasne wysiki. "Tylko jeden czowiek, i w dodatku genialnyczowiek, moe wytworzy jaki styl, jakiplan - myla. - Ale eby miliony ludzi, pracujcych przez kilka wiekw i nie wiedzcych jeden o drugim, wytworzyo jak logiczn cao,jest to wprost niepodobne". Powoli jednake, ku najwikszemu zdziwieniu, spostrzeg, e w Pary budowany przez kilkanacie wiekw, przez milion ludzi, nie wiedzcych o sobie i nie mylcych o adnym planie, ma jednake plan, tworzy cao, nawet bardzo logiczn. Uderzyo go naprzd to, e Pary jest podobny do olbrzymiego pmiska, o dziewiciu wiorstach szerokoci z pnocy na poudnie i o jedynastu - dugoci ze wschodu na zachd. Pmisek ten w stroniepoudniowej jest pknity i przedzielony Sekwan, ktra przecina go ukiem biegncym od kta poudniowo-wschodniego przez rodek miasta i skrca do kta poudniowo-zachodniego. Omioletnie dzieckomogoby wyrysowa taki plan. "No dobrze - myla Wokulski - ale gdzie tu jest jakikolwiek ad w ustawieniu osobliwych budynkw... Ntre-Dame w jednej stronie, Trocadero w innej stronie, a Louvre, a gieda, a Sorbona!... Chaos, i tyle..." Lecz gdy pilniej zacz rozglda si w planie Parya, spostrzeg to, czego nie dojrzeli rodowici paryanie (co byoby mniej dziwne) ani nawet K. Baedeker, roszczcy sobie prawo do orientowania si po caej Europie. Pary, pomimo pozornego chaosu, ma plan, ma logik, chocia budowao go przez kilkanacie wiekw miliony ludzi nie wiedzcych o sobie i bynajmniej nie mylcych o logice i stylu. Pary posiada to,co mona by nazwa krgosupem, osi krystalizacji miasta. Lasek Vincennes ley w stronie poudniowo-wschodniej, a kraniec Lasku Buloskiego w pnocno-zachodniej stronie Parya. Ot: owa o krystalizacji miasta podobna jest do olbrzymiej gsienicy (majcej prawie sze wiorst dugoci), ktra znudziwszy si w Lasku Vincennes posza na spacer do Lasku Buloskiego. Ogon jej opiera si o plac Bastylii, gowa o uk Gwiazdy, korpus prawie przylega do Sekwany. Szyj stanowi Pola Elizejskie, gorset - Tuileries i Louvre, ogonem jest Ratusz, Ntre-Dame i nareszcie Kolumna Lipcowa na placu Bastylii. Gsienica ta posiada wiele nek krtszych iduszych. Idc od gowy, pierwsza para jej nek opiera si na lewo: o Pole Marsowe, paac Trocadero i Wystaw, na prawo a o cmentarz Montmartre. Druga para (nki krtsze) na lewo siga do Szkoy Wojskowej, Hotelu des Invalides i Izby Deputowanych, na prawo - kocioa Magdaleny i Opery. Potem idzie (wci ku ogonowi) na lewo - Szkoa Sztuk Piknych, na prawo Palais Royal, bank i gieda; na lewo Institut de France i mennica, na prawo Hale Centralne; na lewo - Paac Luksemburski, muzeum Cluny i Szkoa Medyczna, na prawo plac Republiki, z koszarami ks. Eugeniusza. Niezalenie od osi krystalizacyjnej i prawidowoci w oglnym konturze miasta Wokulski przekona si jeszcze (o czym zreszt mwiy przewodniki), e w Paryu istniej cae dziedziny prac ludzkich i jaki porzdek w ich ukadzie. Pomidzy placem Bastylii i placem Rzeczypospolitej skupia siprzemys i rzemiosa; naprzeciw nich, po drugiej stronie Sekwany, ley "dzielnica aciska", gniazdo uczcych si i uczonych.Midzy Oper, placem Rzeczypospolitej i Sekwan gromadzi si handel wywozowy i finanse; midzy Ntre-Dame, Instytutem Francuskim i cmentarzem Montparnasse gnied si szcztki arystokracji rodowej.Od Opery do uku Gwiazdy cignie si dzielnica bogatych dorobkiewiczw, a naprzeciw nich, po lewej stronie Sekwany, obok Hotelu Inwalidw i Szkoy Wojskowej jest siedziba militaryzmu i wszechwiatowych wystaw. Obserwacje te zbudziy w duszy Wokulskiego nowe prdy, o ktrych pierwejnie myla albo myla niedokadnie. Zatem wielkie miasto, jak rolina i zwierz, ma waciw sobie anatomi i fizjologi. Zatem- praca milionw ludzi, ktrzy tak gono krzycz o swojej wolnej woli, wydaje te same skutki, co praca pszcz budujcych regularne plastry, mrwek wznoszcych ostrokrne kopce albo zwizkw chemicznych, ukadajcych si w regularnekrysztay. Nie ma wic w spoeczestwie przypadku, ale nieugite prawo, ktre jakby na ironi zludzkiej pychy, tak wyranie objawia si w yciu najkapryniejszego narodu, Francuzw! Rzdzili nimi Merowingowie i Karlowingowie, Burboni i Bonapartowie, byy trzy republiki i par anarchii, bya inkwizycja i ateizm, rzdcy i ministrowie zmieniali si jak krj sukien albo oboki na niebie... Lecz pomimo tylu zmian, tak na pozr gbokich, Pary coraz dokadniej przybiera form pmiska rozdartego przez Sekwan; coraz wyraniej rysowaa si na nim o krystalizacji, biegnca z placuBastylii do uku Gwiazdy, coraz janiej odgraniczay si dzielnice: uczona i przemysowa, rodowa i handlowa, wojskowa i dorobkiewiczowska. Ten sam fatalizm spostrzeg Wokulski w historii kilkunastu goniejszych rodzin paryskich. Dziad, jako skromny rzemielnik, pracowa przy ulicy Temple po szesnacie godzin na dob; jego syn, skpawszy si w cyrkule aciskim, zaoy wikszy warsztat przy ulicy w. Antoniego. Wnuk, jeszcze lepiej zanurzywszy si w naukowej dzielnicy, przenis si jako wielki handlarz na bulwar Poissonniere, za prawnuk, ju jakomilioner, zamieszka w ssiedztwie Pl Elizejskich po to, aeby... jego crki mogy chorowa na nerwy przy bulwarze St. Germain. I tym sposobem rd spracowany i zbogacony okoo Bastylii, zuyty okoo Tuileries, dogorywa w pobliu Ntre-Dame.Topografia miasta odpowiadaa historii mieszkacw. Wokulski, rozmylajc o tej dziwnej prawidowoci w faktach, uznawanych za nieprawidowe, przeczuwa, e jeeli co mogoby go uleczy z apatii, to chyba tego rodzaju badania. "Jestem dziki czowiek - mwi sobie - wic wpadem w obd, ale wydobdzie mnie z niego cywilizacja". Kady zreszt dzie w Paryu przynosi munowe idee albo rozjania tajemnice jego wasnej duszy. Raz, gdy siedzia przed kawiarni pijc mazagran, zbliy si do werendy jaki uliczny tenor i przy akompaniamencie arfy zapiewa: Au printemps, la feuille repousse Et la fleur embellit les prs, Mignonette, en foulant la mousse, Suivons les papillons diaprs. Vois les se poser sur les roses; Comme eux aussi je veux poser Ma lvre sur tes lvres closes, Et te ravir un doux baiser! I natychmiast kilku goci powtrzyo ostatni strof: Vois les se poser sur les roses; Comme eux aussi je veux poser Ma lvre sur tes lvres closes, Et te ravir un doux baiser! "Gupcy! - mrukn Wokulski. - Nie maj copowtarza, tylko takie bazestwa".Wsta zachmurzony i z blem w sercu przesuwa si pomidzy potokiem ludzi tak ruchliwych,krzykliwych, rozmawiajcych i piewajcych jak dzieci wypuszczone ze szkoy. "Gupcy! gupcy!..." - powtarza. Nagle przyszo mu na myl: czy to on raczej nie jest gupi?... "Gdyby ci wszyscy ludzie - mwi sobie - byli podobni do mnie, Pary wygldaby jak szpital smutnych wariatw. Kady truby si jakim widziadem, ulice zamieniyby si w kaue, a domy w ruin. Tymczasem oni bior ycie, jakim jest, uganiaj si za praktycznymi celami, s szczliwi i tworzarcydziea. A ja za czym goniem? Naprzd - za perpetuum mobile i kierowaniem balonami, potem za zdobyciem stanowiska, do ktrego48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA6P"c7rc8Tc,9$8c:2 Snie dopuszczali mnie moi wani sprzymierzecy, nareszcie za kobiet, do ktrej prawie nie wolno mi si zbliy. A zawsze albo powicaem si, albo ulegaem ideom wytworzonym przez klasy, ktre chciay mnie zrobi swoim sug i niewolnikiem". I wyobraa sobie, jak by to byo, gdyby zamiast w Warszawie przyszed na wiat wParyu. Przede wszystkim dziki mnstwu instytucyj mgby wicej nauczy si w dziecistwie. Pniej, nawet dostawszy si do kupca, doznaby mniej przykroci, a wicej pomocy w studiach. Dalej, nie pracowaby nad perpetuum mobile przekonawszy si, e w tutejszych muzeach istnieje wiele podobnych machin, ktre nigdy nie funkcjonoway. Gdyby za wzi si do kierowania balonami, znalazbygotowe modele, cae grupy podobnych jak on marzycieli, a nawet pomoc w razie praktycznoci pomysw. A gdyby nareszcie, posiadajc majtek, zakocha si w arystokratycznej pannie, nie napotkaby tylu przeszkd w zblieniu si do niej. Mgby j pozna i albo wytrzewiaby, albo zdobyby jej wzajemno. W adnym za wypadku nie traktowano by go jak Murzyna w Ameryce. Zreszt, czy w tym Paryu mona zakochasi tak jak on do szalestwa? Tu zakochani nie rozpaczaj, ale tacz, piewaj i w ogle najweselej pdz ycie. Gdy nie mog zdoby si na maestwo urzdowe, tworz wolne stado; gdy nie mog przy sobie chowa dzieci, oddaj je na mamki. Tu mio nigdy chyba nie doprowadzia do obdu rozsdnego czowieka. "Dwa ostatnie lata mojej egzystencji - mwi Wokulski - schodz na uganianiu si za kobiet, ktrej moe bym si nawet wyrzek, poznawszy j dokadniej. Caa moja energia, nauka, zdolnoci i taki ogromny majtek ton w jednym afekcie dlatego tylko, e ja jestem kupcem, a ona jak tam arystokratk... Czyli ten og w mojej osobie nie krzywdzisamego siebie..." Tu Wokulski dosign najwyszego punktu samokrytyki: pozna niedorzeczno swego pooenia i postanowi wydoby si. "Co robi, co robi?... - myla. - Juci to, co robi inni". A c oni robi?... Przede wszystkim - nadzwyczajnie pracuj, po szesnacie godzin na dob, bez wzgldu na niedziel i wita. Dziki czemu spenia si tu prawo doboru, wedle ktrego tylko najsilniejsi maj prawo do ycia. Chorowity zginie tu przed upywem roku, nieudolny w cigu kilku lat, a zostaj tylko najsilniejsi i najzdolniejsi. Ci za, dziki pracy caych pokole takich jak oni bojownikw, znajdujtu zaspokojenie wszelkich potrzeb. Olbrzymie cieki chroni ich od chorb, szerokie ulice uatwiaj im dopyw powietrza; Hale Centralne dostarczaj ywnoci, tysice fabryk - odziey i sprztw. Gdy paryanin chce zobaczy natur, jedzie za miasto albo do "lasku", gdy chce nacieszy si sztuk, idzie do galerii Louvru, a gdy pragnie zdoby wiedz, ma muzea i gabinety. Praca nad szczciem we wszystkich kierunkach - oto tre ycia paryskiego. Tu przeciw zmczeniu zaprowadzono tysice powozw, przeciw nudzie setki teatrw i widowisk, przeciw niewiadomoci setki muzew, bibliotek i odczytw. Tu troszcz si nie tylko o czowieka, ale nawet o konia, dajc mu gadkie gocice; tu dbaj nawet o drzewa, przenosz je w specjalnych wozach na nowe miejsce pobytu, chroni elaznymi koszami od szkodnikw, uatwiaj dopyw wilgoci, pielgnuj w razie choroby. Dziki troskliwoci o wszystko przedmioty znajdujce si w Paryu przynosz wielorakie korzyci. Dom, sprzt, naczynie jest nie tylko uyteczne, ale i pikne, nie tylko dogadza muskuom, ale i zmysom. I na odwrt - dziea sztuki s nie tylko pikne, ale i uyteczne. Przy ukach triumfalnych i wieach kociow znajduj si schody uatwiajce wejcie na szczyt i spogldanie na miasto z wysokoci. Posgi i obrazy s dostpne nie tylko dla amatorw,ale dla artystw i rzemielnikw, ktrzy w galeriach mog zdejmowa kopie. Francuz, gdy co wytwarza, dba naprzd o to, aeby dzieo jego odpowiadao swemu celowi, a potem - aeby byo pikne. I jeszcze nie koczc na tym, troszczy si ojego trwao i czysto. Prawd t stwierdza Wokulski na kadym kroku i na kadej rzeczy, poczwszy od wzkw wywocych miecie do otoczonej barier Wenus miloskiej. Odgad rwnie skutki podobnego gospodarstwa, e nie marnuje si tu praca: kade pokolenie oddaje swoim nastpcom najwietniejsze dziea poprzednikw, dopeniajc je wasnym dorobkiem. Tym sposobem Pary jest ark, w ktrej mieszcz si zdobycze kilkunastu, jeeli niekilkudziesiciu wiekw cywilizacji... Wszystko tu jest, zaczwszy od potwornych posgw asyryjskich i mumii egipskich, skoczywszy na ostatnich rezultatach mechaniki i elektrotechniki, od dzbankw, w ktrych przed czterdziestomawiekami Egipcjanki nosiy wod, do olbrzymich k hydraulicznych z Saint-Maur."Ci, ktrzy stworzyli te cuda - myla Wokulski - albo je gromadzili w jedno miejsce, ci nie byli jak ja szalonymi prniakami..." Tak sobie mwic czu, e wstyd go ogarnia. I znowu zaatwiwszy w cigu paru godzin interesa Suzina, wczy si po Paryu. Bdzi po nieznanych ulicach, ton wrd krociowego tumu, zanurza si w pozorny chaos rzeczy i wypadkw i na dnie jego znajdowa porzdek i prawo. To znowu, dlaodmiany, pi koniak, gra w karty i w rulet albo oddawa si rozpucie. Zdawao mu si, e w tym wulkanicznym ognisku cywilizacji spotka go co nadzwyczajnego, e tu zacznie si nowa epoka jego ycia. Zarazem czu, e rozpierzchnite dotychczas wiadomoci i pogldy zbiegaj si w pewn cao, w jaki system filozoficzny, ktry tumaczy mu wiele tajemnic wiata i jego wasnego bytu. "Czym ja jestem?" - pyta si nieraz i stopniowo formuowa sobie odpowied: "Jestem czowiek zmarnowany. Miaem ogromne zdolnoci i energi, lecz - nie zrobiem nic dla cywilizacji. Ci znakomici ludzie, jakich tu spotykam, nie maj nawet poowy moich si i mimo to zostawiaj po sobie machiny, gmachy, utwory sztuki, nowe pogldy. Lecz ja co zostawi?... Chybamj sklep, ktry dzi upadby, gdyby go niepilnowa Rzecki... A przecie nie prnowaem: szarpaem si za trzech ludzi i gdyby mi nie pomg przypadek, nie miabym nawet tego majtku, jaki posiadam!.. " Pniej przyszo mu na myl: na co to on strwoni siy i ycie?... Na walk z otoczeniem, do ktrego nie przystawa. Gdy mia ochot uczy si, nie mg, poniewa w jego kraju potrzebowanonie uczonych, ale - chopcw i subiektw sklepowych. Gdy chcia suy spoeczestwu, choby ofiar wasnego ycia, podsunito mu fantastyczne marzeniazamiast programu, a potem - zapomniano o nim. Gdy szuka pracy, nie dano mu jej, lecz wskazano szeroki gociniec do oenienia si ze starsz kobiet dla pienidzy. Gdy nareszcie zakocha si i chcia zosta legalnym ojcem rodziny, kapanem domowego ogniska, ktrego wito wszyscy dokoa zachwalali, postawiono go w pooeniu bez wyjcia. Tak, e nie wie nawet, czy kobieta, za ktr szala, jest zwyk kokietk o przewrconej gowie, czy moe tak jak onzbkan istot, ktra nie znalaza waciwej dla siebie drogi. Sdzc jej czyny, jest to panna na wydaniu, ktra szuka najlepszej partii; patrzc w jej oczy,jest to anielska dusza, ktrej konwenanse ludzkie sptay skrzyda. "Gdyby mi wystarczyo kilkadziesit tysicyrubli rocznie i komplet do wista, bybym w Warszawie najszczliwszym czowiekiem -mwi do siebie. - Ale poniewa oprcz odka mam dusz, ktra aknie wiedzy i mioci, wic musiabym tam zgin. W tej strefie nie dojrzewaj ani pewnego gatunkuroliny, ani pewnego gatunku ludzie... Strefa!... Raz, bdc w obserwatorium, rzuci okiem na klimatyczn map Europy i zapamita, e rednia temperatura Paryajest o pi stopni wysz anieli Warszawy.Znaczy, e w Pary ma rocznie wicej o dwa tysice stopni ciepa anieli Warszawa.A e ciepo jest si, i to potn, jeeli nie jedyn si twrcz, wic... zagadka rozwizana... "Na pnocy jest chodniej - myla - wiat rolinny i zwierzcy jest mniej obfity, a wic o ywno dla czowieka trudniej. Nie do na tym: ten sam czowiek musi jeszcze wkada mnstwo pracy w budow ciepych mieszka i przygotowanie ciepej odziey. Francuz w porwnaniu z mieszkacem pnocy ma wicej wolnych si i czasu, a nie potrzebujc zuywa ich na zaspokojenie potrzeb materialnych obraca je na twrczo duchow. Jeeli do cikich warunkw klimatycznych doda jeszcze arystokracj, ktra opanowaa wszystkie oszczdnoci narodu i utopia je w bezmylnej rozpucie, to zaraz wyjani si,dlaczego ludzie niezwykle zdolni nie tylko nie mog rozwija si tam, ale wprost musz gin". "No, ju ja nie zgin!..." - mrukn, gboko zniechcony. I w tej chwili, po raz pierwszy, jasno zarysowa mu si projekt niewracania do kraju. "Sprzedam sklep - myla - wycofam moje kapitay i osid w Paryu. Nie bd zawadza tym, ktrzy mnie nie chc... Bd tu zwiedza muzea, moe wezm si do jakiej specjalnej nauki i ycie upynie mi, jeeli nie w szczciu, to przynajmniej bez boleci..." Powrci go do kraju i zatrzyma w nim mg ju tylko jeden wypadek, jedna osoba... Ale ten wypadek nie nadchodzi, a natomiast zdarzay si inne, coraz bardziejodsuwajce go od Warszawy i coraz mocniej przykuwajce do Parya. ROZDZIA CZWARTY WIDZIADO Pewnego dnia, jak zwykle, zaatwia si z interesantami w salonie przyj. Ju odprawi jegomocia, ktry ofiarowa si stacza za niego pojedynki, drugiego, ktryjako brzuchomwca chcia odegra rol w dyplomacji, i trzeciego, ktry obiecywa muwskaza skarby zakopane przez sztab Napoleona I nad Berezyn, kiedy lokaj w bkitnym fraku zameldowa: - Profesor Geist. - Geist?... - powtrzy Wokulski i dozna szczeglnego uczucia. Przyszo mu na myl,e elazo za zblieniem si magnesu musi doznawa podobnych wrae. - Prosi... Po chwili wszed czowiek bardzo may i szczupy, z twarz t jak wosk. Na gowie nie mia ani jednego siwego wosa. "Ile on moe mie lat?..." - pomyla Wokulski. Go tymczasem bystro mu si przypatrywa, i tak siedzieli minut, moe dwie, taksujc si nawzajem. Wokulski chcia oceni wiek przybysza, Geist zdawasi bada go. - Co pan rozkae? - odezwa si wreszcie Wokulski. Go poruszy si na krzele. - Co ja tam mog rozkaza! - odpar, wzruszajc ramionami. -Przyszedem ebra, nie rozkazywa... - Czym mog suy? - spyta Wokulski, twarz bowiem gocia wydaa mu si dziwnie sympatyczn.Geist przecign rk po gowie. - Przyszedem tu z czym innym - rzek - a mwi bd o czym innym. Chciaem panu sprzeda nowy materia wybuchowy... - Ja go nie kupi - przerwa Wokulski. - Nie?... - spyta Geist. - A jednak - doda -mwiono mi, e panowie staracie si o co podobnego dla marynarki. Zreszt mniejsza... Dla pana mam co innego... - Dla mnie? - spyta Wokulski, zdziwiony nietyle sowami, ile spojrzeniem Geista. - Onegdaj puszczae si pan balonem captif - mwi go. - Tak. - Jeste pan czowiek majtny i znasz si na naukach przyrodniczych. - Tak - odpar Wokulski. - I bya chwila, e chciae pan wyskoczyz galerii?... - pyta Geist. Wokulski cofn si z krzesem. - Niech pana to nie dziwi - mwi go. - Widziaem w yciu okoo tysica przyrodnikw, a w moim laboratorium miaem czterech samobjcw, wic znam si na tych klasach ludzi... Za czsto spogldae pan na barometr, aebym nie mia odkry przyrodnika, no, a czowieka mylcego o samobjstwie poznaj nawet pensjonarki. - Czym mog suy? - spyta jeszcze raz Wokulski, ocierajc pot z twarzy. - Powiem nieduo - rzek Geist. - Pan wie, co to jest chemia organiczna?... - Jest to chemia zwizkw wgla... - A co pan sdzisz o chemii zwizkw wodoru?... - e jej nie ma. - Owszem, jest - odpar Geist. - Tylko zamiast eterw, tuszczw, cia aromatycznych daje nowe aliae... Nowe aliae, panie Siuz, z bardzo ciekawymi wasnociami... - C mnie to obchodzi - rzek gucho Wokulski - jestem kupcem. - Nie jeste pan kupcem, tylko desperatem - odpar Geist. - Kupcy nie myl o skakaniuz balonu... Ledwiem to zobaczy, zaraz pomylaem: "To mj czowiek!..." Ale znike mi pan z oczu po wyjciu z ganku... Dzi traf zbliy nas powtrnie... Panie Siuz, my musimy pogada o zwizkach wodoru, jeeli jeste pan bogaty... - Przede wszystkim nie jestem Siuz... - To mi wszystko jedno, gdy potrzebuj tylko majtnego desperata - rzek Geist. Wokulski patrzy na Geista nieledwie z trwog; w gowie zapalay mu si pytania: kuglarz czy tajny agent - wariat, a moe naprawd, jaki duch?... Kto wie, czy szatan jest legend i czy w pewnych chwilach nie ukazuje si ludziom?... Faktem jest jednak, e ten starzec, o niezdecydowanym wieku, wytropi najtajemniejsz myl Wokulskiego,ktry w tych czasach marzy o samobjstwie, ale jeszcze tak niemiao, e sam przed sob nie mia odwagi sformuowa tego projektu. Go nie spuszcza z niego oka i umiecha si z agodn ironi; gdy za Wokulski otworzy usta, aeby zapyta go o co, przerwa mu: - Nie fatyguj si pan... Z tyloma ju ludmi rozmawiaem o ich charakterze i o moich wynalazkach, e z gry odpowiem na to, o czym chcesz si poinformowa. Jestem profesor Geist, stary wariat, jak mwi we wszystkich kawiarniach pod uniwersytetem i szko politechniczn. Kiedy nazywano mnie wielkim chemikiem, dopki... nie wyszedem poza granic dzi obowizujcych pogldw chemicznych. Pisaem rozprawy, robiem wynalazki pod imieniem wasnym lub moich wsplnikw, ktrzy nawet sumiennie dzielili si ze mn zyskami. Ale od czasu gdym odkry zjawiska nie mieszczce si w rocznikach Akademii, ogoszono mnie nie tylko za wariata, ale za heretyka i zdrajc... - Tu, w Paryu? - szepn Wokulski. - Oho! -rozemia si Geist - tu, w Paryu. W jakim Altdorfie lub Neustadzie kacerzem i zdrajc jest ten, kto nie wierzy w pastorw, Bismarcka, w dziesicioro przykaza i konstytucj prusk. Tu wolno kpi z Bismarcka i konstytucji, ale za to pod groz odszczepiestwa trzeba wierzy w tabliczk mnoenia, teori ruchu falistego, w stao ciarw gatunkowychitd. Poka mi pan jedno miasto, w ktrym nie ciskano by sobie mzgw jakimi dogmatami, a - zrobi je stolic wiata i kolebk przyszej ludzkoci... Wokulski ochon; by pewny, e ma do czynienia z maniakiem. Geist patrzy na niego i wci umiecha si. - Kocz, panie Siuz - mwi dalej. - Porobiem wielkie odkrycia w chemii, stworzyem now nauk, wynalazem nieznane materiay przemysowe, o ktrych ledwie miano marzy przede mn. Ale... brakuje mi jeszcze kilku niezmiernie wanych faktw, a ju nie mam pienidzy. Cztery fortuny utopiem w moich badaniach, zuyem kilkunastu ludzi; dzi za potrzebuj nowej fortuny i nowych ludzi... - Skde do mnie nabra pan takiego zaufania? - pyta Wokulski, ju spokojny. - To proste - odpar Geist. - O zabiciu si myli wariat, ajdak albo czowiek duej wartoci, ktremu za ciasno na wiecie. - A skd pan wiesz, e ja nie jestem otrem? - A skd pan wiesz, e ko nie jest krow?- odpowiedzia Geist. - W czasie moich przymusowych wakacji, ktre niestety, cign si po kilka lat, zajmuj si zoologi i specjalnie badam gatunek czowieka. W tejjednej formie, o dwu rkach, odkryem kilkadziesit typw zwierzcych, poczwszyod ostrygi i glisty, skoczywszy na sowie i tygrysie. Wicej ci powiem: odkryem mieszace tych typw: skrzydlate tygrysy, we z psimi gowami, sokoy w wich skorupach, co zreszt ju przeczua fantazja genialnych poetw. I dopiero wrd caej tej menaerii bydlt albo potworw gdzieniegdzie odnajduj prawdziwego czowieka, istot z rozumem,sercem i energi. Pan, panie S i u z , maszniezawodnie cechy ludzkie i dlatego tak otwarcie mwi z panem; jeste jednym na dziesi, moe na sto tysicy... Wokulski zmarszczy si, Geist wybuchn: - Co? moe sdzisz pan, e pochlebiam ci dla wytumanienia kilku frankw?... Jutro bd jeszcze raz u pana i przekonam ci, jak w tej chwili jeste niesprawiedliwyiska, do ktrego48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA;PR c< c= c>)c?280@P?&gupi... Zerwa si z krzesa, ale Wokulski zatrzyma go. - Nie gniewaj si, profesorze - rzek - nie chciaem pana obrazi. Ale mam tu prawie co dzie wizyty rnego gatunku filutw... - Jutro przekonam pana, em nie filut ani wariat - odpowiedzia Geist. - Poka ci co, co widziao zaledwie szeciu albo siedmiu ludzi, ktrzy... ju nie yj... O, gdyby oni yli!... - westchn. - Dlaczego dopiero jutro? - Dlatego, e mieszkam daleko std, a nie mam na fiakra. Wokulski ucisn go za rk. - Nie obrazisz si, profesorze? - spyta - jeeli... - Jeeli dasz mi na fiakra?... Nie. Wszake z gry powiedziaem ci, e jestem ebrakiem, i kto wie, czy nie najndzniejszym w Paryu?... Wokulski poda mu sto frankw. - Daj spokj - umiechn si Geist - wystarczy dziesi... Kto wie, czy jutro nie dasz mi stu tysicy... Duy masz majtek? - Okoo miliona frankw. - Milion! - powtrzy Geist, chwytajc si za gow. - Za dwie godziny wrc tu. Bodajbym sta ci si tak potrzebny, jak ty mnie jeste... - W takim razie moe pozwolisz, profesorze, do mego numeru, na trzecie pitro. Tu lokal urzdowy... - Wol, wol na trzecie pitro... Za dwie godziny bd - odpar Geist i szybko wybieg z pokoju. Po chwili ukaza si Jumart. - Wynudzi pana stary - rzek do Wokulskiego - co?... - C to za czowiek? - spyta niedbale Wokulski. Jumart wycign naprzd doln warg. - Wariat to on jest - odpar - ale jeszcze za moich studenckich czasw by wielkim chemikiem. No i porobi jakie wynalazki, ma nawet podobno kilka dziwnych okazw, ale... Stukn si palcem w czoo. - Dlaczego nazywacie go wariatem? - Nie mona inaczej nazywa czowieka - odpowiedzia Jumart - ktry sdzi, e uda mu si zmniejszy ciar gatunkowy cia czy tylko metalw, bo ju nie pamitam... Wokulski poegna go i poszed do swego numeru. "C to za dziwne miasto - myla - gdzie znajduj si poszukiwacze skarbw, najemni obrocy honoru, dystyngowane damy, ktre handluj tajemnicami, kelnerzyrozprawiajcy o chemii i chemicy, ktrzy chc zmniejsza ciar gatunkowy cia!..." Przed pit w numerze zjawi si Geist; by jaki rozdraniony i zamkn za sob drzwi na klucz. - Panie Siuz - rzek - wiele mi na tym zaley, aebymy si porozumieli... Powiedz mi, czy masz jakie obowizki: on, dzieci? - Chocia - nie zdaje mi si... - Nie mam nikogo. - I majtek masz? Milion... - Prawie. - A powiedz mi - mwi Geist - dlaczego ty mylisz o samobjstwie?... Wokulski wstrzsn si. - To byo chwilowe - rzek. - Doznaem zawrotu w balonie... Geist krci gow. - Majtek masz - mrucza - o saw, przynajmniej dotychczas, nie dobijasz si... Tu musi by kobieta!... - zawoa. - Moe - odpar Wokulski, bardzo zmieszany. - Jest kobieta! - rzek Geist. - To le. O niejnigdy nie mona wiedzie: co zrobi i dokd zaprowadzi... W kadym razie suchaj - doda, patrzc mu w oczy. - Gdyby ci kiedy jeszcze raz przysza ochota prbowa... Rozumiesz?... Nie zabijaj si, ale przyjd domnie... - Moe zaraz przyjd... - rzek Wokulski, spuszczajc oczy. - Nie zaraz! - odpar ywo Geist. - Kobiety nigdy nie gubi ludzi od razu. Czy ju skoczye z tamt osob rachunki?... - Zdaje mi si... - Aha! dopiero zdaje ci si. To le. Na wszelki wypadek zapamitaj rad. W moim laboratorium bardzo atwo mona zgin, i jeszcze jak!... - Co pan przynis, profesorze? - zapytago Wokulski. - le! le!... - mrucza Geist. - Musz szukakupca na mj materia wybuchowy. A mylaem, e poczymy si... - Pierwej poka pan, co przynis - przerwa Wokulski. - Masz racj... - odpar Geist i wydoby z kieszeni redniej wielkoci pudeko. - Zobacz - rzek - za co to ludzi nazywaj szalecami!... Pudeko byo z blachy, zamknite w szczeglny sposb; Geist po kolei dotyka sztyftw osadzonych w rnych punktach, od czasu do czasu rzucajc na Wokulskiego spojrzenia gorczkowe i podejrzliwe. Raz nawet zawaha si i zrobi taki ruch, jakby chciaschowa pudeko; ale opamita si, dotkn jeszcze paru szyftw i - wieko odskoczyo. W tej chwili opanowa go nowy atak podejrzliwoci. Starzec pad na kanap, ukry pudeko za siebie i trwonie spoglda to na pokj, to na Wokulskiego. - Gupstwa robi!... - mrucza. - Co za nonsens naraa wszystko dla pierwszego lepszego z ulicy... - Nie ufasz mi pan?... - spyta niemniej wzruszony Wokulski. - Nikomu nie ufam - mwi zgryliwie starzec. - Bo jak mi da kto moe rkojmi?... Przysig czy sowo honoru?... Za stary jestem, aby wierzy w przysigi...Tylko wsplny interes jako tako zabezpieczaod najpodlejszej zdrady, a i to nie zawsze...Wokulski wzruszy ramionami i usiad na krzele. - Nie zmuszam pana - rzek - do dzielenia si ze mn twoimi kopotami. Mam dosy wasnych. Geist nie spuszcza z niego oka, lecz stopniowo uspakaja si. W kocu odezwa si: - Przysu si tu do stou... Spojrzyj, co to jest? Pokaza mu metalow kulk ciemnej barwy. - Zdaje mi si, e to jest metal drukarski. - We w rk... Wokulski wzi kulk i a zdziwi si, tak bya cika. - To jest platyna - rzek. - Platyna? powtrzy Geist z drwicym umiechem. - Oto masz platyn... I poda mu tej samej wielkoci kulk platynow. Wokulski przekada obie z rk do rk; zdziwienie jego wzroso. - To jest chyba ze dwa razy cisze od platyny?... - szepn. - A tak... tak!... - mia si Geist. - Nawet jeden z moich przyjaci akademikw nazwa to "komprymowan platyn"... Dobrywyraz, co? na oznaczenie metalu, ktrego ciar gatunkowy wynosi 30,7,... Oni tak zawsze. Ile razy uda im si wynale nazw dla nowej rzeczy, zaraz mwi, e j wytumaczyli na zasadzie ju poznanych praw natury. Przepyszne osy... najmdrszeze wszystkich, jakimi roi si tak zwana ludzko... A to znasz? - doda. - No, to jest sztabka szklana - odpar Wokulski. - Cha! cha!... - mia si Geist. - We do rki, przypatrz si... Prawda, e ciekawe szko?... Cisze od elaza, z odamem ziarnistym, wyborny przewodnik ciepa i elektrycznoci, pozwala si struga... Prawda, jak to szko dobrze udaje metal?...Moe chcesz je rozgrza albo ku motem?.. Wokulski przetar oczy. Nie ulega kwestii, e takiego szka nie widziano na wiecie. - A to?... - spyta Geist, pokazujc mu inny kawaek metalu. - To chyba stal... - Nie sd i nie potas?... - pyta Geist. - Nie.. - Wee do rk t stal... Tu ju podziw Wokulskiego przeszed w pewien rodzaj zaniepokojenia: owa rzekomastal bya lekk jak patek bibuki. - Chyba jest pusta w rodku?... - Wic przetnij t sztabk, a jeeli nie masz czym, przyjed do mnie. Zobaczysz tam nierwnie wicej podobnych osobliwocii bdziesz mg robi z nimi prby, jakie cisi podoba. Wokulski oglda po kolei w metal ciszy od platyny, drugi metal przeroczysty, trzeci lejszy od puchu... Dopki trzyma je w rkach, wydaway mu si rzeczami najnaturalniejszymi pod socem: c jest bowiem naturalniejszego anieli przedmiot, ktry oddziaywa na zmysy? Lecz gdy odda prbki Geistowi, ogarniao go zdziwienie i niedowierzanie, zdziwienie i obawa. Wic znowu oglda je, krci gow, wierzy i wtpi na przemian. - No i c? - zapyta Geist. - Czy pokazywa pan to chemikom? - Pokazywaem. - I c oni?... - Obejrzeli, pokiwali gowami i powiedzieli, e to blaga i kuglarstwo, ktrym powana nauka zajmowa si nie moe. - Jak to, wic nawet nie robili prb? - spyta Wokulski. - Nie. Niektrzy z nich wprost mwili, e majc do wyboru midzy pogwaceniem "praw natury" a zudzeniami wasnych zmysw, wol nie dowierza zmysom. I jeszcze dodawali, e robienie powanych dowiadcze z podobnymi kuglarstwami moe obka zdrowy rozsdek, i - stanowczo wyrzekli si dowiadcze. - I nie ogaszasz pan o tym? - Ani myl. Owszem, ta bezwadno mzgw daje mi najlepsz gwarancj bezpieczestwa tajemnicy moich wynalazkw. W przeciwnym razie pochwycono by je, prdzej lub pniej odkryto by metod postpowania i znaleziono by to, czego bym im da nie chcia... - Mianowicie?... - przerwa mu Wokulski. - Znaleziono by metal lejszy od powietrza -spokojnie odpar Geist. Wokulski rzuci si na krzele; przez chwil obaj milczeli. - Dlaczeg ukrywasz pan przed ludmi w transcendentalny metal? - odezwa si wreszcie Wokulski. - Dla wielu powodw -odpar Geist. - Naprzd chc, aeby ten produkt wyszed tylko z mojego laboratorium, chobym nawet nie ja sam go otrzyma. A po wtre, podobny materia, ktry zmieni posta wiata, nie moe sta si wasnoci tak zwanej dzisiejszej ludzkoci. Ju za wiele nieszcz mnoy si na ziemi przez nieopatrzne wynalazki. - Nie rozumiem pana. - Wic posuchaj - mwi Geist. - Tak zwana ludzko, mniej wicej na dziesi tysicy wow, baranw, tygrysw i gadw, majcych czowiecze formy, posiada ledwie jednego prawdziwego czowieka. Tak byo zawsze, nawet w epoce krzemiennej. Na tak tedy ludzko w biegu wiekw spaday rozmaite wynalazki. Brz, elazo, proch, iga magnesowa, druk,machiny parowe i telegrafy elektryczne dostaway si bez adnego wyboru w rce geniuszw i idiotw, ludzi szlachetnych i zbrodniarzy... A jaki tego rezultat?... Oto ten, e gupota i wystpek, dostajc coraz potniejsze narzdzia, mnoyy si i umacniay, zamiast stopniowo gin. Ja - cign dalej Geist - nie chc powtarza tego bdu i jeeli znajd ostatecznie metallejszy od powietrza, oddam go tylko prawdziwym ludziom. Niech oni raz zaopatrz si w bro na swj wyczny uytek; niechaj ich rasa mnoy si i ronie w potg, a zwierzta i potwory w ludzkiejpostaci niechaj z wolna wygin. Jeeli Anglicy mieli prawo wypdzi wilkw ze swej wyspy, istotny czowiek ma prawo wypdzi z ziemi przynajmniej tygrysy ucharakteryzowane na ludzi... "On ma jednake tgiego bzika" - pomyla Wokulski. Pniej doda gono: - C wic panu przeszkadza do wykonania tych zamiarw? - Brak pienidzy i pomocnikw. Do ostatecznego odkrycia potrzeba wykona okoo omiu tysicy prb, co, lekko liczc, jednemu czowiekowi zabraoby dwadziecia lat pracy. Ale czterech ludzi zrobi to samo w cigu piciu do szeciu lat... Wokulski wsta z krzesa i zamylony, pocz chodzi po numerze; Geist nie spuszcza z niego oka. - Przypumy - odezwa si Wokulski - e ja mgbym panu da pienidze i jednego, anawet... dwu pomocnikw... Lecz gdzie dowd, e paskie metale nie s jak dziwn mistyfikacj, a paskie nadzieje zudzeniami? - Przyjd do mnie, obejrzyj, co jest, sam zrb kilka dowiadcze, a przekonasz si. Innego sposobu nie widz - odpar Geist. - I kiedy mona by przyj?... - Kiedy zechcesz. Daj mi tylko kilkadziesit frankw, gdy nie mam za co kupi potrzebnych preparatw. A oto mj adres - zakoczy Geist, podajc zabrudzon notatk. Wokulski wrczy mu trzysta frankw. Starzec zapakowa swoje okazy, zamkn pudeko i rzek na odchodne: - Napisz do mnie list na dzie przed przybyciem. Prawie cigle siedz w domu, ocierajc kurze z moich retort!... Po odejciu Geista Wokulski by jak odurzony. Spoglda na drzwi, za ktrymi znikn chemik, to na st, gdzie przed chwil okazywano mu nadnaturalne przedmioty, to znowu dotyka swoich rk i gowy lub chodzi stukajc gono obcasami po pokoju, dla przekonania si, enie marzy, ale czuwa. "A przecie faktem jest - myla - e czowiek ten pokaza mi jakie dwa materiay: jeden ciszy od platyny, drugi znakomicie lejszy od sodu. Nawet zapowiedzia mi, e szuka metalu lejszegood powietrza!... Gdyby w rzeczach tych nie tkwio jakie niepojte oszustwo - rzek gono - ju miabym ide, dla ktrej warto si skaza na cae lata niewoli. Nie tylko znalazbym pochaniajc prac i spenienie najmielszych marze modoci, ale jeszcze widziabym przed sob cel, wyszynad wszystkie, do jakich kiedykolwiek rwasi duch ludzki. Kwestia eglugi powietrznejbyaby rozstrzygnit, czowiek dostaby skrzyde". I znowu wzrusza ramionami, rozkada rce i mrucza: "Nie, to niepodobna!..." Brzemi nowych prawd czy nowych zudzetak go gnioto, e uczu konieczno podzielenia go z kimkolwiek, choby tylko wczci. Zbieg wic na pierwsze pitro do paradnej sali przyj i wezwa Jumarta. Wanie gdy zastanawia si, w jaki sposbrozpocz z nim t dziwn rozmow, Jumart sam mu j uatwi. Ledwie bowiem ukaza si w sali, rzek z dyskretnym umiechem: - Stary Geist wyszed od pana bardzo oywiony. Przekona pana czy te zosta pobity?... - No, mwieniem nikt nikogo chyba nie przekona, tylko faktami - odpar Wokulski. - Wic byy i fakta?... - Tymczasem dopiero zapowied ich... Powiedz mi pan jednak - cign Wokulski - co by sdzi, gdyby Geist pokaza ci metalpod kadym wzgldem przypominajcy stal, lecz dwa lub trzy razy lejszy od wody?... Gdyby podobny materia oglda na wasneoczy, dotyka go wasnymi rkoma?... Umiech Jumarta przerodzi si w jaki ironiczny grymas. - C bym mia powiedzie, dobry Boe, nadto, e profesor Palmieri jeszcze wiksze cuda pokazuje za pi frankw od osoby... - Co za Palmieri? - spyta zdziwiony Wokulski. - Profesor magnetyzmu - odpar Jumart - znakomity czowiek... Mieszka w naszym hotelu i trzy razy dziennie pokazuje magnetyczne sztuki w sali mogcej od biedypomieci ze szedziesit osb... Jest wanie sma, wic w tej chwili zaczyna si przedstawienie wieczorne. Jeeli pan chce, moemy tam pj; ja mam wstp darmo... Na twarz Wokulskiego wystpi tak silny rumieniec, e obla mu czoo, a nawet szyj. - Chodmy - rzek - do owego profesora Palmieri. - W duchu za doda: "Wic ten wielki myliciel, Geist, jest kuglarzem, a ja gupcem, ktry paci trzysta frankw za widowisko warte pi frankw... Jake on mnie zapa!..." Weszli na drugie pitro do salonu urzdzonego rwnie bogato jak inne w tym hotelu. Wiksz jego cz ju zapeniali widzowie starzy i modzi, kobietyi mczyni, ubrani elegancko i bardzo zajci profesorem Palmierim, ktry wanie koczy krtk prelekcj o magnetyzmie. By to mczyzna rednich lat, zawidy, brunet, z rozczochran brod i wyrazistymi oczyma. Otaczao go par przystojnych kobiet i kilku modych mczyzn o twarzach mizernych i apatycznych. - To s media - szepn Jumart. - Na nich Palmieri pokazuje swoje sztuki. Widowisko, trwajce okoo dwu godzin, polegao na tym, e Palmieri za pomoc wzroku usypia swoje media, w taki jednaksposb, e mogy one chodzi, odpowiada na pytania i wykonywa rozmaite czynnoci.Prcz tego upieni przez magnetyzera w miar jego rozkazw objawiali bd niezwyk si muskularn, bd jeszcze niezwyklejsz nieczuo lub nadwraliwozmysw. Poniewa Wokulski pierwszy raz widzia podobne zjawiska i bynajmniej nie ukrywa niedowierzania, wic Palmieri zaprosi go do pierwszego rzdu krzese. Tu po kilku prbach Wokulski przekona si, e zjawiska, na ktre patrzy, nie s kuglarstwem, lecz polegaj na jakich nieznanych waciwociach systemu nerwowego. Ale najwicej zajy, a nawet przeraziy go dwa dowiadczenia, majce pewien zwizek z jego wasnym yciem. Polegay one na wmawianiu w medium rzeczy nie istniejcych. Jednemu z upionych poda Palmieri korek od karafki mwic, e poda mu r. W tej chwili medium zaczo wcha korek, okazujc przy tym wielkie zadowolenie. - Co pan robisz? - zawoa Palmieri do medium - wszake to asafetyda... I medium natychmiast z obrzydzeniem odrzucio korek, wycierajc rce i narzekajc, e cuchn. Innemu poda chustk do nosa, a gdy powiedzia mu, e chustka way sto funtw, upiony pocz ugina si, dre i potnie pod jej ciarem. Wokulski widzc to sam spotnia. "Ju rozumiem - pomyla - tajemnic Geista. On mnie zamagnetyzowa..." Lecz najboleniejszego uczucia dozna wwczas, gdy Palmieri, upiwszy jakiego wtego modzieca, owin rcznikiem opatk od wgli i wmwi w swoje medium, e jest to moda i pikna kobieta, ktr trzeba kocha. Zamagnetyzowany ktrego48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAAPcB>cC=[cD,cEZ;ciska i caowa opatk, klka przed nii robi najczulsze miny. Gdy j woono podkanap, popezn za ni na czworakach jak pies, odepchnwszy pierwej czterech silnych mczyzn, ktrzy chcieli go zatrzyma. A gdy nareszcie Palmieri schowa j, mwic, e umara, mody czowiek wpad w tak rozpacz, e tarza si po pododze i bi gow o cian. W tej chwili Palmieri dmuchn mu w oczy i modzian obudzi si ze strumieniami ez na policzkach, wrd oklaskw i miechu obecnych. Wokulski uciek z sali straszliwie rozdraniony. "A wic wszystko jest kamstwem!... Rzekome wynalazki Geista i jego mdro, moja szalona mio i nawetona... Ona sama jest tylko zudzeniem oczarowanych zmysw... Jedyn rzeczywistoci, ktra nie zawodzi i nie kamie, jest chyba - mier..." Wybieg z hotelu na ulic, wpad do kawiarni i kaza poda koniak. Tym razem wypi ptorej karafki, a pijc myla, e ten Pary, w ktrym znalaz najwicej mdroci, najwiksze zudzenia i ostateczne rozczarowania, stanie si chybajego grobem. "Na co mam ju czeka?... czego dowiem si?... Jeeli Geist jest ordynarnym oszustem i jeeli mona kochasi w opatce od wgli, jak ja w n i e j, to c mi jeszcze pozostaje?... " Wrci do hotelu rozmarzony koniakiem i zasn w ubraniu. A gdy obudzi si o smej rano, pierwsz jego myl byo: "Nie ma kwestii,e Geist za pomoc magnetyzmu oszuka mnie co do owych metali. Lecz... kto magnetyzowa mnie wwczas, kiedy oszalaem dla tej kobiety?..." Nagle bysn mu projekt, aeby zasigninformacji u Palmieriego. Przebra si wiciszybko zeszed na drugie pitro. Mistrz tajemniczej sztuki ju czeka na goci; ale e goci jeszcze nie byo, wic Wokulskiego przyj natychmiast, pobrawszy z gry dwadziecia frankw opaty za narad. - Czy - zapyta Wokulski - w kadego moe pan wmwi, e opatka od wgli jest kobiet i e chustka way sto funtw?... - W kadego, kto da si upi. - Wic prosz mnie upi i powtrzy na mnie sztuk z chustk. Palmieri zacz swoje praktyki; wpatrywa si Wokulskiemuw oczy, dotyka mu czoa, pociera rce od obojczykw do doni... Nareszcie odsun si od niego zniechcony. - Pan nie jeste medium - rzek. - A gdybymja mia w yciu wypadek taki, jak w jegomo z chustk? - spyta Wokulski. - To jest niemoliwe, pana niepodobna upi.Zreszt, gdyby by upiony i mia zudzenie, e chustka way sto funtw, to znowu obudziwszy si, nie pamitaby pan o tym. - A czy nie sdzisz pan, e kto zrczniej moe magnetyzowa... Palmieri obrazi si. - Nie ma lepszego magnetyzera ode mnie! - zawoa. - Zreszti ja pana upi ale na to trzeba kilkumiesicznej pracy... To bdzie kosztowao dwa tysice frankw... Nie myl darmo traci mego fluidu...Wokulski opuci magnetyzera wcale niezadowolony. Jeszcze nie wtpi, e panna Izabela mogaoczarowa go; miaa przecie dosy czasu.Ale znowu Geist nie mg go upi w cigu paru minut. Zreszt Palmieri twierdzi, e upieni nie pamitaj swoich przywidze; on za pamita kady szczeg wizyty starego chemika. Jeeli wic Geist nie upi go, wic nie jestoszustem. Wic jego metale istniej i... odkrycie metalu lejszego od powietrza jestmoliwe!... "Oto miasto - myla - w ktrymwicej przeyem w cigu jednej godziny anieli w Warszawie przez cae ycie... Oto miasto!..." Przez kilka dni Wokulski by bardzo zajty. Przede wszystkim wyjeda Suzin, zakupiwszy kilkanacie statkw. Najzupeniej legalny zysk z tej operacji by ogromny - tak ogromny, e czstka przypadajca na Wokulskiego pokrya wszystkie wydatki, jakie w cigu ostatnich miesicy ponis w Warszawie. Na par godzin przed poegnaniem si Suzini Wokulski jedli niadanie w swoim paradnym numerze i naturalnie rozmawiali ozyskach. - Masz bajeczne szczcie - odezwa si Wokulski. Suzin pocign yk szampana i oparszy nabrzuchu rce ozdobione piercieniami, rzek: - To nie szczcie, Stanisawie Piotrowiczu,to miliony. Noykiem tniesz wiklin, a toporem dby. Kto ma kopiejki, robi interesa kopiejkowe i kopiejki zyskuje; ale kto ma miliony, musi zyskiwa miliony. Rubel, Stanisawie Piotrowiczu, jest jak zapracowana szkapa: kilka lat musisz czeka, zanim urodzi ci nowego rubla; ale milion jest mnony jak winia: co rok daje kilkoro. Za dwa albo za trzy lata, Stanisawie Piotrowiczu, i ty zbierzesz okrgy milionik, a wtedy przekonasz si, jak za nim goni inne pienidze. Chocia z tob!... Suzin westchn, zmarszczy brwi iznowu wypi szampana. - C ze mn? - spyta Wokulski. - A ot, co z tob - odpar Suzin. - Ty, zamiast w takim miecie robi interesa dla siebie do swego handlu, ty - nic... Ty sobie wasasz si z gow na d albo do gry, na nic si nie patrzc, albo nawet (wstyd powiedzie chrzecijaninowi!) latasz w powietrze balonem... C ty baaganowym skoczkiem mylisz zosta, ha?... No i nareszcie, powiem tobie, Stanisawie Piotrowiczu, ty obrazie na siebie jedn bardzo dystyngowan dam, t ot baronow... A przecie u niej mona byo i wkarty pogra, i adne kobiety znale i dowiedzie si o niejednej rzeczy. Radz tobie, daj ty jej co zarobi przed wyjazdem: nie dasz adwokatowi rubla, on tobie sto wycignie. Ach, ty ojcze rodzony...Wokulski sucha z uwag. Suzin znowu westchn i cign dalej: - I z czarownikami naradzasz si (pfy! nieczystasia...), na czym, mwi tobie, nie zyskasz rozbitej kopiejki, a moesz na siebie obrazi Boga. Nieadnie!... Najgorsze, co ty mylisz, e nikt nie wie, co tobie dolega? Tymczasem wszyscy wiedz, e masz jakie moralne cierpienie, tylko jeden myli, e chciaby kupowa tu faszywe bankocetle, a inny dogaduje si, e rad by zbankrutowa, jeeli ju nie jeste bankrut. - I ty w to wierzysz? - spyta Wokulski. - Aj! Stanisawie Piotrowiczu, ju komu, aletobie nie godzi si awansowa mnie na durnia. Ty mylisz: ja nie wiem, e tobie chodzi o kobiet?... Nu, kobieta smaczna rzecz i bywa, e nawet innemu solidnemu czowiekowi przewrci mzgi. Baw wic si i ty, kiedy masz pienidze. Aleja tobie, Stanisawie Piotrowiczu, powiem jedno swko, chcesz?.. - Prosz ci. - Kto prosi, eby mu ogoli brod, nie gniewa si na zdrapanie. Ot, gobku, powiem tobie przypowie. Znajduje si w tej Francji jaka cudowna woda na wszystkie choroby (nie pomn jej nazwiska). Wic suchaj mnie: s tacy, ktrzy przychodz tam na kolanach i prawienie mi spojrze; a s inni, ktrzy t wod bez ceremonii pij i nawet zby pucz... Ach, Stanisawie Piotrowiczu, ty nie wiesz, jak ten pijcy grubo artuje z modlcego si... Zobacz wic, czy nie jestetakim, a gdyby by, plu na wszystko... Aleco tobie?... Boli? prawda...No, pokosztuj wina... - Czy sysza co o niej? - gucho spyta Wokulski. - Kln si, em nic nadzwyczajnego nie sysza - odpar Suzin, uderzajc si w piersi. - Kupcowi trzeba subiektw, a kobiecie bijcych przed ni czoem, choby dla zasonicia tego zucha, ktry nie bije pokonw. Rzecz cakiem naturalna. Tylko ty, Stanisawie Piotrowiczu, nie wchod midzy czered, a jeeli wszed, podnie gow. P miliona rubli kapitau toprzecie nie plewy; z takiego kupca nie powinni namiewa si ludzie. Wokulski podnis si i przecign jak czowiek, ktremu zrobiono operacj rozpalonym elazem. "Moe tak nie by, a moe... tak by!... - pomyla. - Ale jeeli tak jest... cz majtku oddam szczliwemu wielbicielowi za to; e mnie wyleczy!..." Wrci do siebie i pierwszy raz cakiem spokojnie pocz przebiega myl wszystkich adoratorw panny Izabeli, ktrych widywa z ni lub o ktrych tylko sysza. Przypomina sobie ich znaczce rozmowy, tkliwe spojrzenia, dziwne pswka, wszystkie sprawozdaniapani Meliton, wszystkie sdy, jakie kryyo pannie Izabeli wrd podziwiajcej j publicznoci. Wreszcie gboko odetchn: zdawao mu si, e znalaz jak nitk, ktra moe wyprowadzi go z labiryntu. "Wyjd z niego chyba do pracowni Geista" -pomyla, czujc, e ju wpado mu w serce pierwsze ziarno pogardy. "Ma prawo, ma wszelkie prawo!... - mrucza umiechajc si. - Ale te wybr, czy moe nawet wybory... Ehej, jakieem japode bydl; a Geist uwaa mnie za czowieka!..."Po wyjedzie Suzina Wokulski po raz drugi odczyta dzi wrczony mu list Rzeckiego. Stary subiekt mao pisa o interesach, ale bardzo duo o pani Stawskiej, nieszczliwej a piknej kobiecie, ktrej m gdzie zgin. "Do mierci zobowiesz mnie - mwi Rzecki - jeeli co obmylisz dla ostatecznego wyjanienia: czy Ludwik Stawski yje, czy umar?" Po czym nastpowa rejestr dat i miejscowoci, w ktrych zaginiony przebywa, opuciwszy Warszaw. "Stawska?... Stawska?... - myla Wokulski. - Ju wiem!... To ta pikna pani z creczk, ktra mieszka w moim domu... Co za dziwnyzbieg wypadkw: moe po to kupiem dom ckich, aeby pozna w nim t drug?... Nic mnie ona nie obchodzi, skoro tu ostan,ale dlaczeg nie miabym jej dopomc, jeeli prosi Rzecki... Ach! wybornie... Bd mia zaraz powd daprezent baronowej, ktr mi tak rekomendowa Suzin..." Wzi adres baronowej i pojecha w okoliceSaint-Germain. W sieni domu, w ktrym mieszkaa, by kramik antykwariusza. Wokulski, rozmawiajc ze szwajcarem, mimo woli rzuci okiem na ksiki i z radosnym zdziwieniem spostrzeg egzemplarz poezji Mickiewicza, tej edycji, ktr czyta jeszcze jako subiekt Hopfera. Na widok wytartych okadek i spowiaego papieru caa modo stana mu przed oczyma. Natychmiast kupi ksik i o mao nie ucaowa jej jak relikwi. Szwajcar, ktremu frank podbi serce dla Wokulskiego, zaprowadzi go a do drzwi apartamentw baronowej, z umiechem yczc przyjemnej zabawy. Wokulski zadzwoni i zaraz na wstpie zobaczy lokaja w psowym fraku. "Aha!" - mrukn. W salonie, rzecz naturalna, byy zocone meble, obrazy, dywany i kwiaty. Po chwili ukazaa si baronowa z min osoby obraonej, ktra gotowa jednak przebaczy. Istotnie przebaczya mu. W krtkiej rozmowie Wokulski wyoy cel wizyty, napisa nazwisko Stawskiego i miejsc, w ktrych przebywa, usilnie proszc, aeby baronowa przez swoje liczne stosunki daa mu o zaginionym dokadn wiadomo. - To jest moliwe - odpara wielka dama - ale... czy nie zniechc pana koszta?... Musimy odwoa si do policji niemieckiej, angielskiej, amerykaskiej... - Wic?... - Wic wyda pan ze trzy tysice frankw? - Oto s cztery tysice - odpar Wokulski podajc jej czek, na ktrym wypisa odnon sum. - Kiedy mam spodziewa si odpowiedzi?... - Tego nie jestem w stanie oznaczy - rzeka baronowa - moe za miesic, moe za rok. Sdz jednak - dodaa surowo - e o rzeczywistoci poszukiwa nie wtpi pan?- Tak dalece nie wtpi, e zostawi u Rotszylda kwit jeszcze na dwa tysice frankw, patnych po otrzymaniu wiadomoci o tym czowieku. - Pan wkrtce wyjeda? - O nie. Zabawi jaki czas. - Ach, zachwyci pana Pary!... - rzeka baronowa z umiechem. - Spodoba si panu jeszcze bardziej z okien mego salonu. Przyjmuj co wieczr. Poegnali si oboje bardzo zadowoleni: baronowa z pienidzy swojego klienta, Wokulski, e jednym zamachem speni rad Suzina i prob Rzeckiego. Teraz Wokulski zosta w Paryu zupenie osamotniony, bez adnego obowizkowego zajcia. Znowu zwiedza wystaw, teatry, nieznane ulice, pominite sale w muzeach... Znowu podziwia olbrzymie siy Francji, prawidowo w budowie i yciu milionowego miasta, wpyw agodnego klimatu na przypieszony rozwj cywilizacji... Znowu pi koniak, jada kosztowne potrawy albo gra w karty w salonie baronowej, gdzie zawsze przegrywa... Taki sposb przepdzania czasu wyczerpywa go znakomicie, ale nie dawa ani kropli radoci. Godziny wloky mu si jak doby, dnie nie miay koca, a noce spokojnego snu. Bo cho spa twardo, bez adnych marze przykrych albo przyjemnych, chocia traci wiadomo, nie mg jednake pozby si uczucia niezgruntowanej goryczy, w ktrej tona jego dusza, na prno szukajca tam dna albo brzegw. "Dajcie mi jaki cel... albo mier!..." - mwi nieraz, patrzc w niebo. A w chwil pniej mia si i myla: "Do kogo ja mwi?... Kto mnie wysucha w tym mechanizmie lepych si, ktrych staem si igraszk? C to za okrutna dolanie by do niczego przywizanym, niczego nie pragn, a tak wiele rozumie..."Zdawao mu si, e widzi jak niezmiern fabryk, skd wybiegaj nowe soca, nowe planety, nowe gatunki, nowe narody, a w nich ludzie i serca, ktre szarpi furie: nadzieja, mio i bole. Ktra z nich najgorsza? Nie bole, bo onaprzynajmniej nie kamie. Ale ta nadzieja, ktra tym gbiej strca, im wyej podniosa... Ale mio, ten motyl, ktrego jedno skrzydo nazywa si niepewnoci, a drugie oszustwem... "Wszystko jedno - mrucza. - Jeeli ju musimy odurza si czym, odurzajmy si czymkolwiek. Ale czym?..." Wwczas w gbi mroku, nazywajcego si natur, ukazyway si przed nim jakby dwie gwiazdy. Jedna blada, ale niezmienna -to by Geist i jego metale; druga iskrzca si jak soce albo nagle gasnca, a t - bya ona... "Co tu wybra? - myla - jeelijedno jest wtpliwe, a druga niedostpna i niepewna. Bo chobym nawet dosign jej, czy ja jej kiedy uwierz?... czy nawet mgbym uwierzy?..." Z tym wszystkim czu, e zblia si chwila decydujcej walkipomidzy jego rozumem i sercem. Rozum cign go do Geista, serce do Warszawy. Czu, e lada dzie co z tego musi wybra: albo cik prac, ktra wioda donadzwyczajnej sawy, albo pomienn namitno, ktra obiecywaa chyba to, e spali go na popi. "A jeeli i to, i tamto jest zudzeniem, jak owa opatka albo chustka waca sto funtw?..." Poszed jeszcze raz do magnetyzera Palmieriego i zapaciwszy nalene dwadziecia frankw za konferencj, pocz zadawa mu pytania: - Wic twierdzisz pan, e mnie nie mona zamagnetyzowa? - Co to jest nie mona! - oburzy si Palmieri. - Nie mona od razu, gdy nie jeste pan medium. Ale mona by z pana zrobi medium, jeeli nie w kilka miesicy, to w kilka lat. "Zatem Geist stanowczo nie otumani mnie" - pomyla Wokulski. Gono za doda: - A kobieta, panie Palmieri, moe zamagnetyzowa czowieka? - Nie tylko kobieta, ale nawet drzewo, klamka, woda, no, sowem, wszystko, czemu magnetyzer nada wadz. Ja mog moje media magnetyzowa bodajby szpilk; mwi im: w t szpilk przelewam mj fluidi zaniesz pan, kiedy na ni spojrzysz. Tym wic atwiej mgbym przekaza moj wadz jakiej kobiecie. Byle, rozumie si, osoba magnetyzowana bya medium. - I wtedy do owej kobiety przywizabym si tak jak paskie medium do opatki od wgli?... - spyta Wokulski. - Bardzo naturalnie - odpowiedzia Palmieri,spogldajc na zegarek. Wokulski opuci go i wczc si po ulicach, myla: "Co do Geista, mam prawie dowd, e nie udzi mnie za pomoc magnetyzmu: nie starczyoby na to czasu. Ale co do niej, niemam pewnoci, e nie oczarowaa mnie w ten sposb. Czasu byo dosy, ale... kt mnie zrobi jej medium?..." Im wicej porwnywa swoj mio dla panny Izabeliz uczuciami ogu mczyzn dla ogu kobiet, tym bardziej wydawaa mu si nienaturaln. Bo jak mona zakocha si w kim od jednego rzutu oka? Albo jak mona szale za kobiet, ktr widzi si raz na kilka miesicy, i tylko po to, aeby przekona si, e ona nie dba o nas? "Bah! - mrukn - rzadkie spotkania wanie nadaj jej charakter ideau. Kto wie, czy zupenie nie rozczarowabym si, poznawszy j dokadniej?"Zdziwio go, e od Geista nie mia adnej wiadomoci. "Czyby uczony chemik po to wzi trzysta frankw, aeby ju wcale mi si nie pokazywa..." - pomyla. Ale sam zawstydzi si tych podejrze. "Moe chory?" - szepn. Wzi fiakra i pojecha wedug adresu, daleko za way miasta, w okolic Charenton. Na wskazanej ulicy fiakier zatrzyma si przed murowanym parkanem; spoza niego wida byo dach i grn cz okien domu. ha. Zamagnetyzowany ktrego48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAFPcGfcH)ScI|+JcJ9%Wokulski wysiad z powozu i zbliy si do elaznej furtki w murze, zaopatrzonej w motek. Po kilkunastu uderzeniach furtka nagle uchylia si i Wokulski wszed na dziedziniec. Dom by jednopitrowy, bardzo stary; mwiy o tym ciany pokryte pleni, mwiy okna zakurzone, gdzieniegdzie wybite. W rodku ciany frontowej znajdoway si drzwi, do ktrych wchodzio si po kilku stopniach kamiennych, do zrujnowanych. Poniewa furtka ju zamkna si z guchym oskotem, a nie byo wida szwajcara, ktry j otwiera, wic Wokulski sta na rodku dziedzica zdziwiony i zakopotany. Nagle w oknie pierwszego, a zarazem jedynego pitra ukazaa si jaka gowa w czerwonej czapce i znajomy gos zawoa: - Czy to wy, panie Siuz?... Dzie dobry! Gowa znika, lecz otwarty lufcik wiadczy, e nie bya zudzeniem. Wreszcie po kilku chwilach zgrzytny drzwi rodkowe, otworzyy si i stan w nich Geist. By ubrany w podarte niebieskie spodnie, drewniane sanday na nogach i brudny flanelowy kaftanik na grzbiecie. - Powinszuj mi, panie Siuz! - mwi Geist. -Sprzedaem mj materia wybuchowy anglo-amerykaskiej kompanii i zdaje si, zrobiem niezy interes. Sto pidziesit tysicy frankw gotwk z gry i dwadziecia pi centimw od kadego sprzedanego kilograma. - No, w tych warunkach chyba zarzuci pan swoje metale - rzek umiechajc si Wokulski. Geist spojrza na niego z pobaliw wzgard. - Warunki te - odpar - o tyle zmieniy moje pooenie, e na par lat nie potrzebuj si troszczy o majtnego wsplnika. Lecz co do metalw, wanie w tej chwili pracuj nad nimi, spojrzyj... Otworzy drzwi na lewo od sieni. Wokulski zobaczy rozleg, kwadratow sal, bardzo chodn. Na rodku jej sta ogromny cylinder, podobny do kadzi: stalowa ciana jej miaa z okie gruboci ibya w czterech miejscach cinita potnymi obrczami. Do grnego dna byy przytwierdzone jakie aparaty: jeden podobny do klapy bezpieczestwa, spod ktrej od czasu do czasu wydobywa si oboczek pary i szybko nikn w powietrzu,drugi przypomina manometr, ktrego skazwka jest w ruchu. - Kocio parowy?.. - spyta Wokulski. - Dlaczeg takie grube ciany? - Dotknij go - rzek Geist. Wokulski dotkn i sykn z blu. Na palcach wyskoczyy mu pcherze, lecz nie z gorca, tylko z zimna... Kad bya straszliwie zimna, co zreszt czuo si w caej sali. - Szeset atmosfer cinienia wewntrznego - doda Geist, nie zwaajc na przygod Wokulskiego, ktry a wstrzsn si usyszawszy tak cyfr. - Wulkan!... - szepn. - Dlatego namawiaem ci, aeby u mnie pracowa - odpar Geist. - Jak widzisz, atwo tu o wypadek... Chodmy na gr... - Kocio zostawi pan bez dozoru? - spyta Wokulski. - O, przy tej robocie nie potrzeba niaki; wszystko robi si samo i nie moe by niespodzianek. Wszedszy na gr, znaleli si w duym pokoju o czterech oknach. Gwnym jego umeblowaniem byy stoy, literalnie zarzucone retortami, miseczkami irurkami ze szka, porcelany, nawet z oowiu i miedzi. Na pododze pod stoami i w ktach leao kilkanacie bomb artyleryjskich, midzy nimi kilka pknitych.Pod oknami stay wanienki kamienne lub miedziane, napenione kolorowymi pynami; wzdu jednej ze cian cigna si awa czy tapczan, a na niej ogromny stos elektryczny. Dopiero odwrciwszy si, Wokulski spostrzeg przy samych drzwiach elazn szaf wmurowan w cian, ko okryte podart kodr, z ktrej wyazia brudna wata, pod oknem stolik z papierami, a przed nim fotel obity skr, popkan i wytart. Wokulski spojrza na starca obutego w drewniane sanday jak najuboszy wyrobnik, potem na jego sprzty, z ktrychwyzieraa ndza, i pomyla, e przecie ten czowiek za swoje wynalazki mgby mie miliony. Wyrzek si ich jednak dla dobra jakiej przyszej, doskonalszej ludzkoci... Geist wyda mu si w tej chwili jak Mojesz, ktry do obiecanej ziemi prowadzi jeszcze nie urodzone pokolenia. Ale stary chemik tym razem nie odgad myli Wokulskiego; przypatrzy mu si pochmurnie i rzek: - C, panie Siuz, niewesoe miejsce, niewesoa robota?... Od czterdziestu lat yj w ten sposb. W tych aparatach uwizo ju kilka milionw i moe dlatego ich posiadacz nie bawi si, nie ma suby, aczasami nawet nie ma co je... To nie dla pana zajcie - doda, machnwszy rk. - Mylisz si, profesorze - odpar Wokulski. - Zreszt w grobie nie jest chyba weselej...- Co tam grb... gupstwo... sentymentalizm!... - mrukn Geist. -W naturze nie ma grobw ani mierci; s rne formy bytu, z ktrych jedne pozwalaj nam by chemikami, inne tylko preparatami chemicznymi. Caa za mdro polega na tym, aeby korzysta z nadarzajcej si okazji, nie traci czasu nabazestwa, lecz co zrobi. - Rozumiem to- odpar Wokulski - ale... Wybacz pan, paskie odkrycia s tak nowe... - I ja rozumiem - przerwa Geist. - Moje odkrycia s tak nowe, e... uwaasz je pan za oszustwo!... Pod tym wzgldem nie s mdrszymi od ciebie czonkowie Akademii, masz wic dobre towarzystwo... Aha!...Chciaby jeszcze raz zobaczy moje metale, wyprbowa je?... Dobrze, bardzo dobrze... Pobieg do elaznej szafy, otworzy j w sposb bardzo skomplikowany i po kolei pocz wydobywa sztabki metalu ciszegood platyny, lejszego od wody, to znowu przezroczystego... Wokulski oglda je, way, ogrzewa, ku, przepuszcza przeznie prd elektryczny, ci noycami. Na prbach tych zeszo mu par godzin; w rezultacie jednak przekona si, e przynajmniej pod wzgldem fizycznym ma do czynienia z autentycznymi metalami. Skoczywszy prby, Wokulski wyczerpany upad na fotel; Geist pochowa swoje okazy, zamkn szaf i miejc si, zapyta: - No i c: fakt czy zudzenie? - Nic nie rozumiem - szepn Wokulski, ciskajc rkoma skronie - gowa mi pka!... Metal trzy razy lejszy od wody... niepojta rzecz!... - Albo metal o jakie dziesi procent lejszyod powietrza, co?... mia si Geist. - Ciar gatunkowy obalony... prawa natury podkopane, co?... Cha! cha! Nic z tego wszystkiego. Prawa natury, o ileje znamy, nawet przy moich metalach pozostan nietknite. Rozszerz si tylko nasze pojcia o wasnociach cia i ich budowie wewntrznej, no i rozszerz si granice ludzkiej techniki. - A ciar gatunkowy? - spyta Wokulski. - Posuchaj mnie - przerwa mu Geist - a wnet zrozumiesz, na czym polega istota moich odkry, chocia, popieszam doda, naladowa ich nie potrafisz. Tu nie ma ani cudw, ani oszustwa; tu s rzeczy tak proste, e poj je mgby ucze szkoy elementarnej. Wzi ze stou stalowy szecian i podawszy go Wokulskiemu, mwi: - Oto jest decymetr szecienny, peny, odlany ze stali; we go w rk, ile way? - Z osiem kilogramw... Poda mu drugi szecian tej samej wielkoci, rwnie stalowy, pytajc: - A ten ile way? - No, ten way z p kilograma... Ale on jest pusty... - odpar Wokulski. - Doskonale! A ta szecienna klatka ze stalowego drutu ile way? - spyta Geist podajc j Wokulskiemu. - Ta way kilkanacie gramw... - Ot widzisz - przerwa Geist. - Mamy trzy szeciany tej samej wielkoci i z tego samego materiau, ktre jednak s nierwnej wagi. A dlaczego? Gdy w penymszecianie jest najwicej czstek stali, w pustym mniej, a w drucianym najmniej. Wyobra wic sobie, e udao mi si zamiast penych czstek budowa klatkowate czstki cia, a zrozumiesz tajemnic wynalazku. Polega on na zmianie budowy wewntrznej materiaw, co nawetdla dzisiejszej chemii nie jest adn nowoci. C, jake tam?... - Kiedy widz okazy, wierz - odpar Wokulski - kiedy pana sucham, rozumiem. Ale gdy wyjd std... Rozoy rce w sposb desperacki. Geist znowu otworzy szaf, poszuka i wydobywszy may skrawek metalu, barw przypominajcego mosidz, poda Wokulskiemu - We sobie to jako amulet przeciw powtpiewaniu o moim rozumie czy prawdomwnoci. Ten metal jest okoo piciu razy lejszy od wody, dobrze wic bdzie ci przypomina nasz znajomo. Przy tym - doda miejc si - ma on wielk zalet: nie obawia si adnych odczynnikw chemicznych... Prdzej zniknie,anieli zdradzi mj sekret... A teraz id ju,panie S i u z , odpocznij i namyl si: co masz zrobi ze sob? - Przyjd tu - szepn Wokulski. - O nie! nie zaraz!... - odpar Geist. - Jeszcze nie ukoczye swoich rachunkw ze wiatem; a e i ja mam na par lat pienidze, wic nie nalegam. Przyjdziesz tu,kiedy ci ju nic nie zostanie z dawnych zudze... Niecierpliwie cisn go za rk i popycha ku drzwiom. Na schodach poegna go jeszcze raz i cofn si do laboratorium. Gdy Wokulski wyszed na dziedziniec, furtka ju bya otwarta, a gdywymin j i stan obok swego fiakra, zatrzasna si. Wrciwszy do miasta, Wokulski przede wszystkim kupi zoty medalion, umieci w nim skrawek nowego metalu i zawiesi na szyi jak szkaplerz. Chcia przespacerowa si, ale spostrzeg,e ruch uliczny mczy go; wic poszed do siebie. "Czemu ja si wracam? - szepta. - Dlaczego nie id do Geista do roboty?..." Usiad na fotelu i uton we wspomnieniach.Widzia sklep Hopfera, stoowe pokoje i goci, ktrzy drwili z niego; widzia swoj maszyn o wieczystym ruchu i model balonu, ktremu usiowa nada kierunek. Widzia Kasi Hopfer, ktra mizerniaa z mioci dla niego... "Do roboty!... Dlaczego ja nie id do roboty?... " Wzrok jego machinalnie pad na st, gdzie lea niedawno kupiony Mickiewicz. "Ile ja to razy czytaem!..." - westchn, biorc ksik do rki. Ksika otworzya si sama i Wokulski przeczyta: "Zrywam si, biegn, skadam na pami wyrazy, ktrymi mam zorzeczy okruciestwu twemu, skadane, zapomnianeju po milion razy...Ale gdy ciebie ujrz, nicpojmuj, czemu znowu jestem spokojny, zimniejszy nad gazy, aby gore na nowo, milcze po dawnemu". "Teraz ju wiem, przez kogo jestem tak zaczarowany..." Uczu z pod powiek, lecz pohamowa sii - nie splamia mu twarzy. "Zmarnowalicie ycie moje... Zatrulicie dwa pokolenia!... szepn. - Oto skutki waszych sentymentalnych, pogldw na mio". Zoy ksik i cisn ni w kt pokoju, a rozleciay si kartki. Ksika odbia si od ciany, spada na umywalni i ze smutnym szelestem stoczya si na podog. "Dobrze ci tak! tam twoje miejsce... - myla Wokulski. - Bo kt to mio przedstawia mi jako wit tajemnic? Ktonauczy mnie gardzi codziennymi kobietami, a szuka niepochwytnego ideau?... Mio jest radoci wiata, socem ycia, weso melodi w pustyni, a ty co z niej zrobie?... aobny otarz, przed ktrym piewaj si egzekwie nad zdeptanym sercem ludzkim!"Wtem nasuno mu si pytanie: "Jeeli poezja zatrua twoje ycie, to kt zatru j sam? I dlaczego Mickiewicz, zamiast mia si i swawoli jak francuscypieniarze, umia tylko tskni i rozpacza?Bo on, tak jak i ja, kocha pann wysokiegourodzenia, ktra moga sta si nagrod nie rozumu, nie pracy, nie powice, nawet nie geniuszu, ale... pienidzy i tytuu..." "Biedny mczenniku! - szepn Wokulski. - Ty odda narodowi, co mia najlepszego; lecz ce winien, e przelewajc w niego wasn dusz, razem z ni przelae cierpienia, jakimi nasycali ciebie? To oni s winni twoim, moim i naszym nieszczciom..." Podnis si z fotelu i ze czci zebra porozdzierane kartki. "Nie do, e bye umczony przez nich, ale jeszcze miaby odpowiada za ich wystpki?... To oni winni, oni, e twoje serce, zamiast piewa, jczao jak dzwonrozbity". Pooy si na kanapie i znowu myla: "Szczeglny kraj, w ktrym od tak dawna mieszkaj obok siebie dwa cakiem rne narody: arystokracja i posplstwo. Jeden mwi, e jest szlachetn rolin, ktra ma prawo ssa glin i mierzw, a ten drugi albo przytakuje dzikim pretensjom, albo niema siy zaprotestowa przeciw krzywdzie. A jak si to wszystko skadao na uwiecznienie monopolu jednej klasy i zdawienie w zarodku kadej innej! Tak silnie wierzono w powag rodu, e nawet synowie rzemielnikw i handlarzy albo kupowali herby, albo podszywali si pod jakie zuboae rody szlachetne. Nikt nie mia odwagi nazwa si dzieckiem swoich zasug, a nawet ja, gupiec, wydaem kilkaset rubli na kupno szlacheckiego patentu. I ja miabym tam wraca?... Po co?... Tu przynajmniej mam nard yjcy wszystkimizdolnociami, jakimi obdarowano czowieka.Tu naczelnych miejsc nie obsiada ple podejrzanej staroytnoci, ale wysuwaj si naprzd istotne siy: praca, rozum, wola, twrczo, wiedza, nawet pikno i zrczno, a nawet choby szczere uczucie. Tam za praca staje pod prgierzem, a triumfuje rozpusta! Ten, kto dorabia si majtku, nosi tytu sknery, kutwy, dorobkiewicza; ten, kto go trwoni, nazywa si: hojnym, bezinteresownym, wspaniaomylnym... Tam prostota jest dziwactwem, oszczdno wstydem, uczono rwnoznaczny z obdem, artyzmsymbolizuje si dziurawymi okciami. Tam, chcc zdoby miano czowieka, trzeba posiada albo tytu z pienidzmi, albo talentwciskania si do przedpokojw. I ja bym tam mia wraca?..."Pocz chodzi po pokoju i liczy: "Geist jeden, ja drugi, Ochocki trzeci... Ze dwu jeszcze znajdziemy i za cztery albo pi lat wyczerpalibymy owe osiem tysicydowiadcze, potrzebnych do znalezienia metalu lejszego ni powietrze. No, a wtedy co?... Co stanie si z dzisiejszym wiatem na widok pierwszej machiny latajcej, bez skrzyde, bez skomplikowanych mechanizmw, a trwaej jak okrt pancerny?" Zdawao mu si, e szmer uliczny za jego oknami rozszerza si i potguje, ogarniajccay Pary, Francj i Europ. I e wszystkie gosy ludzkie zlewaj si w jeden ogromny okrzyk: "Sawa!... sawa!... sawa!..." "Oszalaem?" - mrukn. Szybko rozpi kamizelk i wydobywszy spod koszuli zoty medalion otworzy go. Skrawek metalu, podobnego do mosidzu i lekkiego jak puch, by na swoim miejscu. Geist nie udzi go; droga do olbrzymiego wynalazku bya na ocie otwarta. "Zostaj! - szepn. - Bg ani ludzie nie przebaczyliby mi zaniedbania podobnej sprawy". Mrok ju zapada. Wokulski zawieci gazowe lampy nad stoem, wydoby papier ipiro i zacz pisa: "Mj Ignacy! Chc pogada z tob o bardzo wanych rzeczach, a poniewa do Warszawy ju nie wrc, prosz ci wic, aeby jak najpieszniej..." Nagle rzuci piro: jaka trwoga opanowaa go na widok napisanych przez siebie wyrazw: "do Warszawy ju nie wrc..." "Dlaczego nie mam wrci?.. " - szepn. "A po co?... Moe po to, aeby znowu spotka pann Izabel, znowu straci energi?..." "Raz nareszcie musz zamkn te gupie rachunki..." Chodzi i myla: "Oto dwie drogi: jedna wiedzie do nieobliczonych reform ludzkoci,druga do podobania si, a nawet, przypumy, do zdobycia kobiety. Co wybra?... Bo juci jest faktem, e kady nowy a wany materia, kada nowa sia tonowe pitro cywilizacji. Brz stworzy cywilizacj klasyczn, elazo wieki rednie;proch zakoczy wieki rednie, a wgiel kamienny rozpocz wiek dziewitnasty. Co si tu waha: metale Geista dadz pocztek takiej cywilizacji, o jakiej nie marzono, i kto wie, czy wprost nie uszlachetni gatunku ludzkiego... A z drugiej strony c mam?... Kobiet, ktra przy takich jak ja parweniuszach nie wahaaby si kpa. Czym jestem w jej oczach obok tych wykwintnisiw, dla ktrych pusta rozmowa, koncept, kompliment stanowi najwysz tre ycia.Co ta czereda, nie wyczajc jej samej, powiedziaaby na widok obdartego Geista i jego niezmiernych odkry? Tak s ciemni, e nawet nie dziwiliby si temu. Przypumy wreszcie, ebym si z ni oeni, a wtedy co?... Natychmiast do salonu dorobkiewicza wleliby si wszyscy jawni i tajni wielbiciele, kuzyni rozmaitego stopnia, czy ja wiem wreszcie kto!... I znowu musiabym zamyka oczy na ich spojrzenia, guchn na ich komplimenta, dyskretnie usuwa si od ich poufnych rozmw - o czym? O mojej habie czy gupocie?... Po roku tego ycia spodliliby mnie tak, e moe zniybym si do y ktrego48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAKPg;LcMcN&JcO4~ Ezazdroci o podobne indywidua... Ach, czy nie wolabym rzuci serce godnemu psu anieli odda je kobiecie, ktra nawet nie domyla si, jaka jest rnica midzy nimi a mn. "Basta!..." Znowu usiad przy stole i zacz list do Geista. Nagle przerwa: "Paradny jestem - rzek gono - chc pisa zobowizanie, nie uregulowawszy moich interesw..." "Oto zmieniy si czasy! - myla. - Dawniejtaki Geist byby symbolem szatana, z ktrym walczy o dusz ludzk anio w postaci kobiety. A dzisiaj... kto jest szatanem, a kto anioem?..." Wtem zapukano do drzwi. Wszed garson i poda Wokulskiemu duy list. "Z Warszawy - szepn. - Od Rzeckiego?... Przysya mi jaki drugi list... Ach, od prezesowej!... Co, moe donosi mi o lubie panny Izabeli? Rozerwa kopert, lecz przez chwil waha si z odczytaniem. Serce zaczo mu bi pieszniej. "Wszystkojedno!" - mrukn i zacz: "Mj kochany panie Stanisawie! Dobrze, wida, bawisz si, podobno nawet w Paryu, kiedy zapominasz o swoich przyjacioach. A grb p. biednego stryja twego wci czeka na obiecany kamie i ja take chciaabym poradzi si ciebie o budow cukrowni, do ktrej namawiaj mnie na stare lata. Wstyd si, panie Stanisawie, a nade wszystko auj, e nie widzisz rumieca na twarzy Beli, ktra w tej chwili jest u mnie i spieka raczka usyszawszy, e pisz do ciebie. Kochane dziecko! Mieszka u ciotki w ssiedztwie i czsto mnie odwiedza. Domylam si, e zrobie jej jak du przykro; nie ocigaj si wic z przeprosinami i jak najrychlej przyjedaj prosto do mnie. Belazabawi tu jeszcze kilka dni i moe uda mi si wyjedna ci przebaczenie..." Wokulski zerwa si od stou, otworzy okno i postawszy w nim chwil, przeczyta drugi raz list prezesowej; oczy zaiskrzyy mu si, na twarz wystpiy wypieki. Zadzwoni raz, drugi, trzeci... Wreszcie sam wybieg na korytarz, woajc: - Garson!... Hej, garson!... - Do usug... - Rachunek. - Jaki?... - Cay rachunek za ostatnie pi dni... Cay,nie rozumiesz?... - Czy zaraz?... - zdziwi si garson. - Natychmiast i... powz na dworzec kolei pnocnej... Natychmiast! ROZDZIA PITY CZOWIEK SZCZʌLIWY W MIOCI Wrciwszy z Parya do Warszawy, Wokulskizasta drugi list prezesowej. Staruszka nalegaa, aeby natychmiast przyjeda i zabawi u niej par tygodni. "Nie myl, panie Stanisawie - koczya - e zapraszam ci z powodu twoich wieych awansw, dla pochwalenia si znajomoci z tob. Tak czasem bywa, ale nie u mnie. Chc tylko, aeby odpocz po swych cikich trudach, a moe i rozerwasi w moim domu, gdzie oprcz gospodyni, starej nudziarki, znajdziesz jeszcze towarzystwo modych i adnych kobiet". Duo mnie obchodz mode i adne kobiety! - mrukn Wokulski. W nastpnej za chwili przyszo mu na myl: o jakich to awansach pisze prezesowa? Czyby ju nawet na prowincji wiedziano o jego zarobku, cho sam nikomu o tym nie wspomnia? Sowa prezesowej przestay go jednak dziwi, gdy naprdce rozejrza si w interesach. Od dnia wyjazdu do Parya obroty jego handlu znowu wzrosy i wzrastay z tygodnia na tydzie. W stosunki z nim weszo kilkudziesiciu nowych kupcw, a cofn si ledwie jeden, dawny, napisawszy przy tym ostry list, e poniewa on nie ma arsenau, tylko zwyczajny sklep bawatny, wic nie widzi interesu nadal utrzymywa stosunkw z firm JW-go Wokulskiego, z ktrym na Nowy Rok ureguluje wszelkie rachunki. Ruchtowarw by tak wielki, e pan Ignacy na wasn odpowiedzialno wynaj nowy skad, zgodzi smego subiekta i dwu ekspedytorw. Kiedy Wokulski skoczy przeglda ksigi (na usiln prob Rzeckiego wzi si do nich w par godzin po powrocie z banhofu), pan Ignacy otworzy kas ogniotrwa i z uroczyst min wydoby stamtd list Suzina. - C to za ceremonia? - spyta ze miechem Wokulski. - Korespondencje od Suzina musz by szczeglnie pilnowane - odpar Rzecki z naciskiem. Wokulski wzruszy ramionami i przeczyta list. Suzin proponowa mu na zimowe miesice nowy interes, prawie tej samej doniosoci co paryski. - C ty na to? - zapyta pana Ignacego, objaniwszy, o co chodzi. - Mj Stachu - odpar subiekt, spuszczajc oczy - tak ci ufam, e gdyby nawet spali miasto, jeszcze bybym pewny, e zrobieto w szlachetnym celu. - Jeste nieuleczony marzyciel, mj stary! -westchn Wokulski i przerwa rozmow. Nie mia wtpliwoci, e Ignacy znowu posdza go o jakie polityczne knowania. Nie sam Rzecki myla w taki sposb. Wstpiwszy do swego mieszkania, Wokulski znalaz ca pak biletw wizytowych i listw. Przez czas nieobecnoci odwiedzio go okoo setki ludzi wpywowych, utytuowanych i majtnych, z ktrych co najmniej poowy dotychczas nie zna... Jeszcze wiksz osobliwo stanowiy listy.Byy to proby bd o wsparcie, bd o protekcj do rozmaitych wadz cywilnych i wojskowych lub te anonimy po najwikszejczci wymylajce mu... Jeden nazywa gozdrajc, inny fagasem, ktry tak wprawi si do suby u Hopfera, e dzi dobrowolnie wdziewa na siebie liberi arystokracji, a nawet wicej ni arystokracji. Inny anonim zarzuca mu opiek nad kobiet zego ycia, inny donosi, e pani Stawska jest kokietk i awanturnic, a Rzecki oszustem, ktry w nowo nabytym domu wykrada mu komorne i dzieli si z rzdc, niejakim Wirskim. "Musz zdrowe plotki kry o mnie..." - pomyla, patrzc na stert papierw. Na ulicy take, o ile mia czas zwraca uwag, spostrzeg, e jest przedmiotem oglnego zainteresowania. Mnstwo osb kaniao mu si; czasem zupenie obcy wskazywali na niego, gdy przechodzi; byli jednake i tacy, ktrzy z widoczn niechci odwracali od niego gow. Midzy nimi zauway dwu znajomych, jeszcze z Irkucka, co go dotkno w przykry sposb."C ci znowu - szepn - dostali bzika?..." Na drugi dzie swego pobytu w Warszawie odpisa Suzinowi, e propozycj przyjmuje i e w poowie padziernika bdzie w Moskwie. Pnym za wieczorem wyjecha do prezesowej, ktrej majtek lea o kilkamil od niedawno wybudowanej kolei. Na dworcu spostrzeg, e i tu jego osoba robi wraenie. Sam zawiadowca przedstawi si i kaza mu da oddzielny przedzia; nadkonduktor za, prowadzc godo wagonu, rzek, e to on wanie mia zamiar ofiarowa mu wygodne miejsce, gdzie by mona spa, pracowa albo rozmawia bez przeszkd. Po dugim staniu pocig z wolna ruszy. Bya ju noc dua, bezksiycowa i bezoboczna, a na niebie wicej gwiazd ni zwykle. Wokulski otworzy okno i przypatrywa si konstelacjom. Przyszy mu na myl syberyjskie noce, gdzie niebo bywa niekiedy prawie czarne, zasiane gwiazdami jak nieyc, gdzie Maa Niedwiedzica kry prawie nad gow, a Herkules, kwadrat Pegaza, Blinita wiec niej ni u nas nad horyzontem. "Czy dzi umiabym astronomi, ja, subiektHopfera, gdybym tam nie by? - pomyla zgorycz. - A syszabym co o odkryciach Geista, gdyby mnie Suzin gwatem nie zacign do Parya?..." I oczyma duszy widzia szerokie i niezwyke ycie swoje, jakby rozpite midzy dalekim Wschodem i dalekim Zachodem. "Wszystko, co umiem, wszystko,co mam, wszystko, co zrobi jeszcze mog, nie pochodzi std. Tu znajdowaem tylko upokorzenie, zawi albo wtpliwej wartoci poklask, gdy mi si wiodo; lecz gdyby mi si nie powiodo, zdeptayby mniete same nogi, ktre dzi si kaniaj..." "Wyjad std - szepta - wyjad!... Chyba e ona mnie zatrzyma... Bo co mi da nawet ten majtek, jeeli nie mog go zuytkowaw taki sposb, jaki mnie najlepiej przypada do gustu? Co warte ycie, pleniejce midzy resurs, sklepem i prywatnymi salonami, gdzie trzeba gra w preferansa, aeby nie obmawia, albo obmawia, aeby nie gra w preferansa?..." "Ciekawym - rzek do siebie po chwili - w jakim celu takznaczco zaprasza mnie prezesowa? A moe to panna Izabela?..." Zrobio mu si gorco i z wolna uczu jak przemian w duszy. Przypomnia sobie swego ojca i stryja, Kasi Hopfer, ktra tak go kochaa, Rzeckiego, Leona, Szumana, ksicia i tylu, tylu innych ludzi, ktrzy zoyli mu dowody niewtpliwej yczliwoci. Co warta caa jego nauka i majtek, gdyby dokoa siebie nie mia serc przyjaznych; na co zdaby si najwikszy wynalazek Geista, gdyby nie mia by orem, ktry zapewni ostatecznezwycistwo rasie ludzi szlachetniejszych i lepszych?... "Jest i u nas niemao do zrobienia - szepn. - S i u nas ludzie, ktrych warto wydwign albo wzmocni... Za stary jestem na robienie epokowych wynalazkw, niech si tym zajmuj Ochoccy... Ja wol innym przysporzy szczcia i sam by szczliwym..." Przymkn oczy i zdawao mu si, e widzipann Izabel, ktra patrzy na niego w dziwny, jej tylko waciwy sposb i agodnym umiechem przytakuje jego zamiarom. Zapukano do drzwi przedziau i po chwili ukaza si nadkonduktor, mwic: - Pan baron Dalski pyta si, czy moe tu przyj. Jedzie tym samym wagonem. - Pan baron?... - powtrzy Wokulski. - Owszem, niech bdzie askaw.... Nadkonduktor cofn si i przymkn drzwi, a Wokulski przypomnia sobie, e baron jest czonkiem spki do handlu ze Wschodem i jednym z niewielu ju konkurentw panny Izabeli. "Czego on chce ode mnie? - myla Wokulski. - Moe i on jedzie do prezesowej,aeby na wieym powietrzu zoy pannie Izabeli stanowcz deklaracj?... Jeeli go nie uprzedzi ten Starski..." W korytarzu wagonowym sycha byo kroki i rozmow; drzwi przedziau znowu usuny si i ukaza si nadkonduktor, a obok niego bardzo szczupy pan, z malutkimi wsikami szpakowatymi, jeszcze mniejsz brdk prawie siw i dobrze siwiejc gow. "Chyba nie on? myla Wokulski. - Tamten by zupenie czarny..." - Najmocniej przepraszam, e niepokoj pana - rzek baron, chwiejc si z powodu ruchu pocigu. - Najmocniej... Nie omielibym si przerywa samotnoci, gdyby nie to, e chc zapyta: czy pan nie jedzie do naszej czcigodnej prezesowej, ktra pana ju od tygodnia oczekuje? - Wanie do niej jad. Witam pana barona. Nieche pan sidzie. - A to doskonale! - zawoa baron - bo i ja tam jad. Prawie od dwu miesicy mieszkamtam. To jest... panie... nie tyle mieszkam, ilecigle dojedam. To od siebie, gdzie mi dom odnawiaj, to z Warszawy... Teraz wracam z Wiednia, gdzie kupowaem meble,ale zabawi prezesowej tylko par dni, bo, panie, musz zmieni wszystkie obicia w paacu, zaoone nie dawniej jak dwa tygodnie temu. Ale c robi... nie podobay si, wic obedrzemy, nie ma rady!... mia si i mruga oczyma, a Wokulskiego zimno przeszo. "Dla kogo te meble?... Komunie podobay si obicia?..." pyta sam siebiez trwog. - Szanowny pan - cign baron - ju skoczy swoj misj. Winszuj!... - doda ciskajc go za rk. - Od pierwszego, panie, rzutu oka uczuem dla pana szacuneki sympati, ktra teraz zamienia si w prawdziw cze... Tak, panie. Nasze usuwanie si od politycznego ycia zrobio nam wiele szkody. Pan pierwszy zamae nierozsdn zasad abstynencji i za to, panie, cze... Musimy si przecie interesowa sprawami pastwa, w ktrym znajduj si nasze majtki, gdzie ley nasza przyszo... - Nie rozumiem pana, panie baronie - przerwa mu nagle Wokulski. Baron tak zmisza si, e przez chwil siedzia bez ruchu i gosu. Nareszcie wybka: - Przepraszam!... Doprawdy nie miaem zamiaru... Ale sdz, e moja przyja dla czcigodnej prezesowej, ktra, panie, tak... - Skoczmy, panie, z wyjanieniami - rzekze miechem Wokulski, ciskajc go za rk. - Kontent pan z wiedeskich sprawunkw? - Bardzo... panie... bardzo... Chocia, czy panuwierzy, bya chwila, e za rad szanownej prezesowej miaem zamiar fatygowa pana w Paryu... - Chtnie suybym. O c to chodzio? - Chciaem mie stamtd garnitur brylantowy - mwi baron. - Ale e w Wiedniu trafiy mi si pyszne szafiry... Wanie mam je przy sobie i jeeli pan pozwoli... Pan jest znawc klejnotw?... "Dla kogo te szafiry?" - myla Wokulski. Chcia poprawi si na siedzeniu, ale poczu, e nie moe podnie rki ani wyprostowa ng. Baron tymczasem wyj z rozmaitych kieszeni cztery safianowe pudeka, ustawije na awce i po kolei zacz otwiera. - Oto bransoleta - mwi - prawda, jaka skromna, jeden kamie... Brosza i kolczyki ju s ozdobniejsze; kazaem nawet zmieni opraw... A to naszyjnik... Proste to, ale smaczne i moe dlatego adne... Ale ogie jest, prawda, panie?... Mwic tak, przesuwa szafiry przed oczyma Wokulskiego, przy migotliwym blasku wiecy. - Nie podobaj si panu? - spyta nagle baron, spostrzegszy, e jego towarzysz nie odpowiada. - Owszem, bardzo pikne. Komu to baron wiezie taki prezent? - Mojej narzeczonej - odpar baron tonem zdziwienia. - Sdziem, e prezesowa wspomniaa panu o naszym szczciu rodzinnym... - Nic. - A wanie dzi jest pi tygodni, jak owiadczyem si i zostaem przyjty. - Komu si pan owiadczy?... Prezesowej?... - rzek innym ju gosem Wokulski. - Ale nie!... - zawoa baron, cofajc si. -Owiadczyem si pannie Ewelinie Janockiej,wnuczce prezesowej... Nie pamita jej pan?Bya u hrabiny w tym roku na wiconem, nie zauway jej pan?... Duga chwila upyna, zanim Wokulski skombinowa, e panna Ewelina Janocka niejest pann Izabel ck, e baron nie owiadczy si pannie Izabeli i e nie dla niej wiezie szafiry. - Przepraszam pana - odezwa si do zaniepokojonego barona - ale jestem tak rozstrojony, e po prostu nie wiedziaem, co mwi... Baron zerwa si z siedzenia i prdko zacz chowa pudeka. - Co za nieuwaga z mojej strony! - zawoa. - Wanie dostrzegem w oczach paskich znuenie i mimo to omieliem si sposzy panu sen... - Nie, panie, spa nie mam zamiaru i mio mi bdzie odby reszt drogi w paskim towarzystwie. To chwilowe osabienie, ktre ju przeszo. Baron z pocztku robi ceremonie i chcia wychodzi ale widzc, e Wokulski istotnie orzewi si, usiad, zapewniajc, e tylkona par minut. Czu potrzeb wygadania siprzed kim ze swoim szczciem. - Bo co to za kobieta! - mwi baron z coraz ywsz gestykulacj. Kiedym j, panie, pozna, wydaa mi si zimna jak posg i tylko zajta strojami. Dopiero dzi widz, jakie to skarby uczu...Stroi si lubijak kada kobieta, ale c to za rozum!... Nikomu bym tego nie powiedzia, co teraz powiem panu, panie Wokulski. Ja bardzo modo zaczem siwie i nie bez tego, aebym od czasu do czasu nie dotkn wsw fiksatuarem. No i kto by, panie, pomyla: ledwie spostrzega to, raz na zawsze zabronia mi fiksatuarowa si; powiedziaa, e ona ma szczeglne upodobanie do siwych wosw i e dla niej prawdziwie piknym moe by tylko siwy mczyzna. "A o szpakowatych co pani myli?" - zapytaem. "e s tylko interesujcymi" - odpowiedziaa... A jak ona to mwi!... Czy aby nic nudz pana, panie Wokulski? - Ale, panie!... Bardzo mi mio spotka czowieka szczliwego. - Prawdziwie jestem szczliwy, i to w sposb, ktry dla mnie samego jest niespodziank - cign baron. - Bo o oenieniu si zawsze mylaem, ju od kilkulat zalecaj mi to doktorzy. No i projektowaem, e wezm sobie, panie, kobiet pikn, dobrze wychowan, z nazwiskiem i prezencj, bynajmniej nie wymagajc od niej jakiej romantycznej mioci. Tymczasem ma pan: sama mio zastpuje mi drog i jednym spojrzeniem roznieca poar w sercu... Doprawdy, panie Wokulski, jestem zakochany... nie - jestem szalony... Nikomu bym tego nie powiedzia, ale panu, dla ktrego od pierwszej chwili uczuem nieledwie bratersk sympati... Jestem szalony!... Myl tylko o niej, kiedy pi - ni mi si, kiedy jej nie widz - jestem, panie, formalnie chory. Brak apetytu, smutne myli, jakie cige lkaniesi... Tego, co panu teraz powiem, panie Wokulski, bagam, aeby pan nie powtarzanawet przed samym sob. Chciaem j wzi na prb; jest to niskie, nieprawda, panie? ale trudno, czowiek nieatwo wierzy w szczcie. Chcc j tedy wzi naprb (ale nikomu ani sweczka o tym, ym si do y ktrego48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPPPcQcR(@ ShIcT- cU;panie!), kazaem napisa projekt intercyzy,wedug ktrego, gdyby maestwo nie doszo do skutku z czyjejkolwiek winy (rozumie pan?) - ja pac pidziesit tysicy rubli pannie za zawd. Serce mi drtwiao z obawy, e... a nu porzuci mnie?... Lecz co pan powie? Kiedy jej prezesowa wspomniaa o tym projekcie, panna w pacz... "C to - mwia - on myli, e wyrzekn si go dla jakich pidziesiciu tysicy rubli? Bo jeeli mnie posdza o interesowno i nie uznaje adnych wyszych pobudek w sercu kobiety, to przecie powinien rozumie, e za pidziesit tysicy nie oddam miliona..." Kiedy mi to powtrzya prezesowa, wbiegem do pokoju panny Eweliny i nie powiedziawszy ani swka, upadem jej do ng... teraz w Warszawie zrobiem testament, a w nim mianowaem j jedyn iwyczn spadkobierczyni, chobym umarprzed lubem. Caa moja rodzina przez cae ycie nie daa mi tyle szczcia, ile todziecko w cigu kilku tygodni. A co bdzie pniej?... Co bdzie pniej, panie Wokulski?... Nikomu nie zadabym podobnegopytania - zakoczy baron, mocno targajc go za rk. - No, dobranoc... "Zabawna historia! - mrukn Wokulski po odejciu barona. - Ten staruszek naprawd wdepta si po szyj..." I nie mg odpdzi wizerunku barona, ktry jak cie coraz to wypywa na amarantowe to siedzenia. Wic patrzy na jego chud twarz, na ktrej pon ceglasty rumieniec, na wosy jakby posypane mk, na oczy wielkie a zapadnite, w ktrych tli si blask niezdrowy. Komiczne i smutne wraenie robiy wybuchy namitnoci w czowieku, ktry nieustannie zasania sobie gardo, sprawdza, czy okno jest dobrze zamknite, i siedzia w przedziale coraz nainnym miejscu z obawy przecigw. "Ubra si! - myla Wokulski. - Czy podobna, aebymoda panna moga zakocha si w takiej mumii? Z pewnoci jest o dziesi lat starszy ode mnie, a jaki niedony, jaki przy tym naiwny!... Dobrze, ale jeeli ta panna naprawd go kocha?... Bo trudno przypuci, aeby go oszukiwaa. W ogle biorc, kobiety s szlachetniejsze od mczyzn: nie tylko mniej speniaj wystpkw, lecz i powicaj si nierwnie czciej od nas. Jeeli wic z trudnoci znalazby si tak pody mczyzna, ktry od rana do nocy kamaby dla pienidzy, to czy mona posdza o co podobnego kobiet, mod pann wychowan wrd uczciwej rodziny? Oczywicie co jej strzelio do gowy i musi by take zadurzona, jeeli nie w jegowdzikach, to w stanowisku. Inaczej musiaaby zdradzi si, e gra komedi, a baron musiaby spostrzec to, bo mio patrzy przez mikroskop. A jeeli moda dziewczyna moe pokocha takiego dziada, to dlaczeg by mnie nie miaa pokocha tamta?..." "Zawsze wracam do swego! - szepn. - Ta myl staa si ju rodzajem monomanii..." Odsun okno zamknite przez barona, i dlaodpdzenia natrtnych wspomnie pocz znowu przyglda si niebu. Kwadrat Pegazaopuszcza si ju na zachd, a na wschodzie podnosi si Byk, Orion, Pies May i Blinita. Przypatrywa si gwiazdom wielokrotnym, gsto rozsianym wtej okolicy nieba, i przysza mu na myl ta dziwna, niewidzialna sia przycigania, ktra odlege wiaty wie w jedn cao potniej, niby to mogy zrobi jakiekolwiek materialne acuchy. "Przyciganie - przywizanie, to to w gruncie jedno i to samo: sia tak wielka, ewszystko za sob porywa, a tak podna, etryska z niej wszelkie ycie. Pozbawmy ziemi jej przywizania do soca, a odleci gdzie w przestrze i za par lat stanie si bry lodu. Wtrmy jak tuacz gwiazd w sfer sonecznego systemu, a kto wie, czy i na niej nie rozbudzi si ycie? Dlaczego wic baron ma wyamywa si spod prawa przywizania, ktre przenika ca natur? I czy pomidzy nim a jego pann Ewelin jest wiksza przepa anieli midzy ziemii socem? Co si tu dziwi szalestwom ludzi, jeeli w ten sam sposb szalej wiaty..." Tymczasem pocig szed wci z wolna, dugo zatrzymujc si na stacjach. Powietrze zrobio si chodne, na wschodzie zaczy bledn gwiazdy. Wokulski zamkn okno i leg na bujajcej kanapie. "Jeeli - myla - moda kobieta moga zakocha si w baronie, to dlaczeg bym ja... Bo przecie go nie oszukuje... Kobiety s w ogle szlachetniejsze od nas... mniej kami..." - Prosz pana, tu panowie wysiadaj... Pan baron ju pije herbat. Wokulski ockn si: nad nim sta konduktori budzi go w najuprzejmiejszy sposb. - Jak to, ju dzie? - spyta zdziwiony. - O, ju jest dziewita i od p godziny stoimy na stacji. Nie budziem pana, bo pan baron nie kaza, ale e pocig zaraz idzie dalej... Wokulski szybko wysiad. Stacja bya nowa,jeszcze niezupenie wykoczona. Pomimo todano mu wody do umycia si i oczyszczono odzie. Rozbudzi si ju zupenie i wszed do maego bufetu, gdzie rozpromieniony baron pi trzeci szklank herbaty. - Dzie dobry! - zawoa baron, z familiarn poufaoci ciskajc Wokulskiego za rk. - Panie gospodarzu, herbaty dla pana... adny dzie, prawda, akurat do spaceru komi. Ale te zrobili nam figla! - C si stao? - Musimy czeka na konie - prawi baron. - Cae szczcie, e o drugiej w nocy pchnem depesz o paskim przyjedzie. Bo onegdaj take wysaem do prezesowej depesz z Warszawy, ale mwi mi zawiadowca, em si omyli i zamwi konie na jutro. Szczcie, panie, em telegrafowa dzi z drogi. O trzeciej posali std sztafet, o szstej prezesowa odebraa telegram, o smej najpniej wysano konie. Poczekamy jeszcze z godzin, ale za to lepiej pozna pan okolic. Bardzo, panie, adna miejscowo... Po niadaniu wyszli na peron. Okolica z tego punktu wydawaa si paska i prawie bezlena; tu i wdzie wida byo kp drzew, a wrd niej grup murowanych budynkw. - To s dwory? - spyta Wokulski. - A tak... duo szlachty mieszka w tej stronie. Ziemia doskonale uprawna; ma pan ubin, koniczyn... - Wsi nie widz - wtrci Wokulski. - Bo to dworskie grunta, a pan zna przysowie: na dworskim polu duo stert, na chopskim duo ludzi. - Syszaem - rzek nagle Wokulski - e u prezesowej zbiera si duo goci. - Ach, panie! - zawoa baron - kiedy trafi si dobra niedziela, to jakby pan by na balu w resursie: zjeda si po kilkadziesitosb. A nawet dzi powinni bymy znale grono staych goci. No, przede wszystkimbawi tam moja narzeczona. Dalej - jest paniWsowska, milutka wdweczka, lat trzydzieci, ogromny majtek. Zdaje mi si,e kry okoo niej Starski. Zna pan Starskiego?... Niemia figura: arogant, panie, impertynent... Dziwi si, doprawdy, e kobieta z takim rozumem i gustem jak pani Wsowska moe znajdowa przyjemno w towarzystwie podobnego lekkoducha. - Kt wicej? - pyta Wokulski. - Jest jeszcze Fela Janocka, stryjeczna siostra mojej pani; bardzo mie dziecko, ma z osiemnacie lat. No, jest Ochocki... - Jest?... C on tam robi? - Kiedym wyjeda, po caych dniach owi ryby. Ale poniewa gust zmienia mu si czsto, wic nie jestem pewny, czy nie zobacz go teraz jako myliwca... Ale c toza szlachetny mody czowiek, co za wiedza!... No i zasugi ju ma; zrobi kilka wynalazkw. - Tak, to niepospolity czowiek - rzek Wokulski. - Kt jeszcze bawi u prezesowej?... - Stale to ju nikt, ale bardzo czsto przyjedaj na kilka dni, czasem na tydzie, pan cki z crk. Dystyngowana osoba - mwi dalej baron - pena rzadkichprzymiotw. Pan wreszcie ich zna? Szczliwy ten, komu odda serce i rk! Co to, panie, za wdzik, co za rozum; doprawdy, czci j mona jak istn bogini... Nie znajduje pan? Wokulski oglda si po okolicy, nie mogc zdoby si na odpowied. Szczciem, wybieg w tej chwili posugacz stacyjny, donoszc baronowi, e zajecha powz. - Wybornie! - zawoa baron i da mu par zotych. - Odnie, kochanku, nasze rzeczy, a my, panie, jedmy... Za dwie godziny pozna pan moj narzeczon. ROZDZIA SZSTY WIEJSKIE ROZRYWKI Z kwadrans upyn, zanim upakowano rzeczy w powozie. Nareszcie Wokulski i baron usiedli, furman w piaskowej liberii machn batem w powietrzu i para dzielnych siwych koni ruszya wolnym kusem. - O, pani Wsowsk rekomenduj panu - mwi baron. - Brylant, nie kobieta, a jaka oryginalna!... Ani myli i drugi raz za m,cho lubi pasjami, aeby j otaczano. Trudno jej, panie, nie uwielbia, a uwielbiarzecz niebezpieczna. Starskiemu paci dzisiaj za wszystkie jego baamuctwa. Pan zna Starskiego? - Widziaem go raz... - Dystyngowany czowiek, ale nieprzyjemny- mwi baron - antypatia mojej narzeczonej. Tak dziaa jej na nerwy, e biedaczka traci humor w jego towarzystwie. I nie dziwi si, bo to s wprost przeciwne natury: ona powana - onletkiewicz, ona uczuciowa, nawet sentymentalna - on cynik. Wokulski suchajc gawdy barona oglda si po okolicy, ktra powoli zmieniaa fizjognomi. W p godziny za stacj ukazay si na widnokrgu lasy, bliej wzgrza; droga wia si midzy nimi, wbiegaa na ich szczyty lub spadaa na d.Na jednym z takich wzniesie furman zwrci si do nich i wskazujc batem przed siebie rzek: - O, pastwo tam jad brekiem... - Gdzie? kto? - zawoa baron, prawie wspinajc si na kozio.- A tak, to oni... ty brek i gniada czwrka... Ciekawym, kto jedzie? Niech no pan spojrzy... - Zdaje mi si, e widz co psowego, odpar Wokulski. - A, to pani Wsowska. Ciekawym, czy jest imoja narzeczona?... doda ciszej. - Jest kilka pa - rzek Wokulski, ktremu w tej chwili przypomniaa si panna Izabela. "Jeeli jedzie z nimi, to dobra wrba" - pomyla. Oba ekwipae szybko zbliay si do siebie. Na breku gwatowniestrzelano z bata, woano, wywijano chustkami, w powozie za baron coraz wychyla si i dra ze wzruszenia. Powz stan, ale rozpdzony brek przelecia okoo niego jak burza miechu i okrzykw i zatrzyma si o kilkadziesit krokw dalej. Widocznie naradzano si nad czym w sposb haaliwy i zapewne co uradzono, gdy towarzystwo wysiado, a brek pojecha dalej. - Dzie dobry, panie Wokulski - zawoa z koza kto, wywijajc dugim batem. Wokulski pozna Ochockiego. Baron pobieg w stron towarzystwa. Naprzeciw wysuna si dama w biaej narzutce, z bia koronkow parasolk i sza powoli z wycignit do niego rk, z ktrej zdawa si opada szeroki rkaw. Baron ju z daleka zdj kapelusz i dopadszy narzeczonej, prawie zanurzy si w jej rkawie. Po wybuchu czuoci, ktry o ile by krtkim dla niego, o tyle wyda si bardzo dugim dla widzw, baronnagle oprzytomnia i rzek: - Pozwoli pani, e przedstawi pana Wokulskiego, mego najlepszego przyjaciela... Poniewa zabawi tu duej, wic w tej chwili obliguj go, aeby w czasie mojej nieobecnoci zastpowa przy pani moje miejsce... Znowu zoy kilka pocaunkw w gb rkawa, skd do Wokulskiego wysuna si przeliczna rka. Wokulski ucisn j i poczu lodowaty chd; spojrza na dam w biaej narzutce i zobaczy poblad twarz z wielkimi oczyma, w ktrych wida byo smutek i obaw. "Szczeglna narzeczona!" - pomyla. - Pan Wokulski!... - zawoa baron, zwrciwszy si do dwu pa i mczyzny, ktrzy ju zbliyli si do nich. - Pan Starski... - doda. - Ju miaem przyjemno... - odezwa si Starski, uchylajc kapelusz. - I ja - odpar Wokulski. - Jake teraz usadowimy si? - spyta baron na widok nadjedajcego breku. - Jedmy wszyscy razem! - zawoaa moda blondynka, w ktrej Wokulski domyli si panny Felicji Janockiej. - Bo w naszym powozie s dwa miejsca... - sodko zauway baron. - Rozumiem, ale nic z tego - odezwaa si piknym kontraltem dama w psowej sukni. - Narzeczeni pojad z nami, a do powozu niech sid, jeeli chc, pan Ochocki z panem Starskim. - Dlaczego ja? - zawoa z wysokoci kozaOchocki. - Albo ja? - doda Starski. - Bo pan Ochocki le powozi, a pan Starski jest nieznony - odpowiedziaa rezolutna wdwka. Teraz Wokulski spostrzeg, e dama ta ma pyszne kasztanowate wosy i czarne oczy, a ca fizjognomi weso i energiczn. - Ju mi pani daje dymisj! - westchn komicznie Starski. - Pan wie, e ja zawsze daj dymisj wielbicielom, ktrzy mnie nudz. No, ale siadajmy, moi pastwo. Narzeczeni naprzd. Fela obok Ewelinki. - O nie! - zaprotestowaa blondynka. - Sidna kocu, bo babcia nie pozwala mi siada przy narzeczonych. Baron z wiksz elegancj anieli zrcznoci podsadzi narzeczon i sam usiad naprzeciw niej. Potem wdwka zaja miejsce obok barona, Starski obok narzeczonej, a panna Felicja obok Starskiego. - Prosimy - odezwaa si wdwka do Wokulskiego, zbierajc w fady swoj psow sukni, ktra rozesaa si na poowie awki. Wokulski usiad naprzeciw panny Felicji i spostrzeg, e dziewczynka patrzy na niegoz penym zachwytu podziwem, rumienic si co chwil. - Czy nie moglibymy prosi pana Ochockiego, aeby lejce odda stangretowi?- rzeka wdwka. - Moja pani, c mi pani wiecznie robi jakie awantury! - oburzy si Ochocki. - Wanie, e ja bd powozi. - Wic daj sowo honoru, e wybij pana, jeeli nas wywrcisz. - To si jeszcze pokae - odpar Ochocki. - Syszelicie pastwo, ten czowiek mi grozi! - zawoaa wdwka. - Czy nie ma tu nikogo, ktry by si za mn uj? - Ja pani pomszcz - wtrci Starski dosy lich polszczyzn. - Przesidmy si we dwoje do tamtego powozu. Pikna wdowa wzruszya ramionami, baron znowu caowa rczki swojej narzeczonej,ktra umiechajc si rozmawiaa z nim pgosem, ale ani na chwil nie stracia wyrazu smutku i obawy. Podczas gdy Starski przekomarza si z wdow, a panna Felicja rumienia si, Wokulski patrzy na narzeczon. Spostrzega to, odpowiedziaa mu pogardliwym wejrzeniem i nagle z bezbrzenego smutku przesza do dziecinnej wesooci. Sama podaa rk baronowi do nowego pocaunku, a nawet niechccy potrcia go nk. Jej wielbiciel by tak wzruszony, e poblad i posiniay mu usta. - Ale pan nie ma idei o powoeniu! - krzykna wdowa, usiujc potrci Ochockiego drutem parasolki. W tej chwili Wokulski wyskoczy. Jednoczenie konie lejcowe skrciy na rodek drogi, dyszlowe poszy za nimi i brek silnie pochyli si na lewo. Wokulski podpar go, konie, cignite przez stangreta, stany. - Czy nie mwiam, e ten potwr wywrci nas! - zawoaa wdowa. - C to znowu, panie Starski?... Wokulski spojrza na brek i w cigu jednej chwili zobaczy tak scen: panna Felicja pokadaa si ze miechu, Starski upad twarz na kolana piknej wdwki, baron tarmosi za kark stangreta, a jego narzeczona, blada z trwogi, jedn rk chwycia za prt koza, drug wpia w rami Starskiego. Mgnienie oka - brek wyprostowa si i wszystko wrcio do porzdku. Tylko pannaFelicja zaniosa si od miechu. - Nie rozumiem, Felu, jak mona mia si w takiej chwili - odezwaa si narzeczona. - Dlaczego nie mam si mia?... C mogo sta si zego?.,. Przecie jedzie z nami pan Wokulski... - mwia panienka. Spostrzega si jednak i zarumieniona bardziej ni kiedykolwiek, naprzd ukrya twarz w donie, a potem spojrzaa na Wokulskiego w sposb, ktry miao oznacza, e jest bardzo obraona. - Co do mnie, gotw jestem zaabonowa kilka podobnych wypadkw - odezwa si Starski, wymownie patrzc na wdwk. - Pod warunkiem, e ja bd zabezpieczona od dowodw paskiej tkliwoci. Felu, usidna moim miejscu - odpowiedziaa wdowa, marszczc si i siadajc naprzeciw Wokulskiego. - C znowu, sama pani dzi powiedziaa, e wdowom wszystko wolno. - Ale wdowy nie na wszystko pozwalaj. Nie, panie Starski, pan musi oduczy si swoich japoskich zwyczajw. - To s zwyczaje wszechwiatowe - odparStarski. - W kadym razie nie z tej poowy wiata, do ktrej ja przywykam - odcia wdwka, krzywic si i patrzc na drog. W breku zrobio si cicho. Baron z zadowoleniem porusza szpakowatymi wsikami, a jego narzeczona posmutniaa jeszcze bardziej. Panna Felicja, zajwszy miejsce wdwki obok Wokulskiego, odwrcia si do swego ssiada prawie i do y ktrego48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAVP4cW|cXcY+ cZ:[R?tyem, od czasu do czasu rzucajc mu przez rami pogardliwe i melancholijnie spojrzenia. Ale za co? tego nie wiedzia. - Pan dobrze jedzi konno? - zapytaa Wokulskiego pani Wsowska. - Z czego pani wnosi? - Ach, Boe! zaraz z czego? Pierwej niech pan odpowie na moje pytanie. - Nieszczeglnie, ale jed. - Wanie e musi pan dobrze jedzi, gdyod razu zgad pan, co zrobi konie w rkach takiego mistrza jak pan Julian. Bdziemy jedzili razem... Panie Ochocki, od dzisiejszego dnia daj panu urlop ze spacerw. - Bardzo si z tego ciesz - odpar Ochocki.- A, adnie w taki sposb odpowiada damom! - zawoaa panna Felcia. - Wol odpowiada anieli odbywa z nimi spacery. Kiedymy ostatni raz jedzili z pani Wsowsk, w cigu dwu godzin sze razy zsiadaem z konia, a piciu minut nie miaem spokojnoci. Niech teraz pan Wokulski sprbuje. - Felu, powiedz temu czowiekowi, e z nimnie rozmawiam - odezwaa si wdwka, wskazujc na Ochockiego. - Czowieku, czowieku!... - zawoaa Felcia. - Ta pani z wami nie rozmawia... Ta pani mwi, e jestecie ordynarni. - A co, ju zatsknia pani do towarzystwa ludzi z dobrymi manierami - odezwa si Starski. - Niech pani sprbuje, moe dam si przeprosi. - Dawno pan wyjecha z Parya? - zapytaawdwka Wokulskiego. - Jutro bdzie tydzie. - A ja ju nie widziaam go cztery miesice.Kochane miasto... - Zasawek!...- krzykn Ochocki i zamachn batem do ogromnego wystrzau,ktry mu si jednak nie uda, poniewa bicz, niezbyt szczliwie rzucony w ty, zaplta si midzy parasolki dam i kapelusze panw. - Nie, moi pastwo - zawoaa wdwka - jeeli chcecie mnie miewa na przejadkach, to wicie tego czowieka. On jest po prostu niebezpieczny... Na breku znowu wszcz si haas, poniewa Ochocki mia swoje stronnictwo wosobie panny Felicji, ktra utrzymywaa, ejak na pocztkujcego, dobrze powozi i e najwytrawniejszym furmanom zdarzaj si wypadki. - Moja Felciu - odpara wdwka - jeste w tym wieku, e u ciebie kady bdzie dobrymfurmanem, kto ma adne oczy. - Dopiero dzi bd mia dobry apetyt... - mwi baron do swej narzeczonej, lecz spostrzegszy, e mwi za gono, pocz znowu szepta. Znajdowali si ju na terytorium nalecym do prezesowej i wanie Wokulski przypatrywa si rezydencji. Na do wysokim, cho agodnym wzgrzu wznosi si pitrowy paac z dwoma parterowymi skrzydami. Za nim zieleniy si stare drzewa parku, przed nim rozcielaa si jakby wielka ka, poprzecinana ciekami, tu i wdzie ozdobiona klombem, posgiem albo altank. U stp wzgrza poyskiwaa obszerna pachta wody, oczywicie sadzawka, na ktrej koysay si dki i abdzie. Na tle zielonoci paac jasnotej barwy z biaymi supami wyglda okazale i wesoo. Na prawo i na lewo od niego wida byo midzy drzewami murowane budynki gospodarskie. Przy odgosie wystrzaw z bata, ktre tym razem udaway si Ochockiemu, brek po marmurowym mocie zajecha przed paac,zawadziwszy tylko jednym koem o trawnik.Podrni wysiedli, Ochocki jednak nie odda lejcw, lecz jeszcze odprowadzi ekwipa do stajni. - A niech pan pamita, e o pierwszej niadanie! - zawoaa panna Felicja. Do barona zbliy si stary sucy w czarnym surducie. - Janie pani - rzek - jest teraz w spiarni. Moe panowie pozwol do siebie. I zaprowadziwszy ich do prawej oficyny, wskaza Wokulskiemu obszerny pokj, ktrego otwarte okna wychodziy do parku.Po chwili wbieg chopiec w liberyjnej kurtce, przynis wody i zaj si rozpakowaniem walizy. Wokulski wyjrza oknem. Przed nim rozciga si trawnik ozdobiony kpami starych wierkw, modrzewi, lip, poza ktrymi daleko byo wida lesiste wzgrza. Tu przy oknie sta krzak bzu, a w nim gniazdo, do ktrego zlatyway si wrble. Ciepy wiatr wrzeniowy co chwil wpada do pokoju, siejc w nim niepochwytne wonie. Go patrzy na oboki, jakby dotykajce wierzchokw drzew, na snopy wiata, ktre przepyway midzy ciemnymi gami wierkw, byo mu dobrze. Nie myla o pannie Izabeli. Jej wizerunek, palcy mu dusz, rozwia si wobec prostych powabw natury; chore serce umilko i pierwszy raz od dawna zalegy w nim ukojenie i cisza. Przypomniawszy jednak sobie, e jest tu z wizyt, szybko pocz si ubiera. Ledwie skoczy, delikatnie zapukano do drzwi i wszed stary sucy. - Janie pani prosi do stou. Wokulski uda si za nim... Min korytarz i po chwili znalaz si w obszernym pokoju jadalnym, ktrego ciany do poowy byy przysonite taflami z ciemnego drzewa. Panna Felicja rozmawiaa w oknie z Ochockim, przy stole za, midzy pani Wsowsk i baronem, siedziaa prezesowa na fotelu z wysok porcz. Zobaczywszy swego gocia, wstaa i wysza par krokw naprzd. - Witam ci, panie Stanisawie - rzeka - i dzikuj, e posucha mojej proby. Gdy za Wokulski pochyli si do jej rki, pocaowaa go w czoo, co na obecnych zrobio pewne wraenie. - Siadaje, o, tu, koo Kazi. A ty, prosz ci, pamitaj o nim. - Pan Wokulski zasuguje na to - odpara wdwka. - Gdyby nie jego przytomno, panOchocki poamaby nam koci. - C znowu?... - Nie umie powozi nawet par koni, a rwiesi do czwrki. Ju wolaam go, kiedy sobiepo caych dniach apa ryby. - Boe! jakie szczcie, e nie oeni si z t kobiet - westchn Ochocki, serdecznie witajc Wokulskiego. - O panie, panie!... Tylko jeeli ofiarujesz misi na ma, to lepiej zosta furmanem - zawoaa pani Wsowska. - Ci zawsze kc si! - rzeka ze miechem prezesowa. Wesza panna EwelinaJanocka, a w par minut po niej, drugimi drzwiami, Starski.Powitali prezesow, ktraodpowiedziaa im yczliwie, lecz z powag. Podano niadanie. - U nas, panie Stanisawie - mwia prezesowa - jest taki zwyczaj, e schodzimy si wszyscy obowizkowo tylko do stou. Poza tym kady robi, co mu si podoba. Radz ci wic, jeeli boisz si nudw, pilnowa si Kazi Wsowskiej. - Ja te od razu bior do niewoli pana Wokulskiego - odpara wdwka. - Och!... - szepna prezesowa, spojrzawszy przelotnie na gocia. Panna Felicja zarumienia si, nie wiadomo ktry ju raz dzisiaj, i kazaa Ochockiemu, aebynala jej wina. - Nie, nie... prosz wody - poprawia si. Ochocki speni zlecenie, trzsc przy tym gow i rozkadajc rce sposb desperacki. Po niadaniu, w cigu ktrego panna Ewelinarozmawiaa tylko z baronem, a Starski umizga si do czarnookiej wdowy, gocie, poegnawszy gospodyni, rozeszli si. Ochocki poszed na strych paacu, gdzie w pokoiku, wieo na ten cel zbudowanym, urzdza obserwatorium meteorologiczne, baron z narzeczon wybrali si do parku, aprezesowa zatrzymaa Wokulskiego. - Powiedze mi - rzeka - bo to pierwsze wraenia bywaj najtrafniejsze, jak ci si podoba pani Wsowska? - Wyglda na dzieln i weso kobiet. - Masz racj. A baron? - Mao go znam. To stary czowiek. - O, stary, bardzo stary - westchna prezesowa - a pomimo to chce mu si eni.A co powiesz o jego narzeczonej? - Wcale jej nie znam, chocia dziwi mnie, e upodobaa sobie barona, ktry zreszt moe by najzacniejszym czowiekiem. - Tak, to jest dziwna dziewczyna - mwia prezesowa - i powiem ci, e zaczynam traci dla niej serce. Do jej maestwa nie mieszam si, skoro niejedna panna jej zazdroci, a wszyscy mwi, e robi wietn parti. Ale to, co miaa dosta po mojej mierci, przejdzie na innych. Kto ma krocie barona, nie potrzebuje moich dwudziestu tysicy. Czu byo rozdranienie w gosie staruszki.Niebawem poegnaa Wokulskiego, radzc mu przej si po parku. Wokulski wyszed na dziedziniec i okoo lewej oficyny, gdzie bya kuchnia, skrci do parku. Pniej bardzo czsto przychodziy mu na myl dwa najpierwsze spostrzeenia, jakie zrobi w Zasawku. Przede wszystkim niedaleko kuchni zobaczy bud, a przed ni na acuchu psa, ktry spostrzegszy obcego, pocz tak szczeka, wy i rzuca si, jakby dosta wcieklizny. Widzc, e mimo to piesma wesoe oczy i krci ogonem, Wokulski pogaska go, co okrutnego zwierza wprawio w taki humor, e nie pozwoli gociowi odej od siebie. Wy, chwyta za ubranie, kad si na ziemi, jakby domagajc si pieszczot, a przynajmniej widoku ludzkiej twarzy. "Dziwny pies acuchowy!" - pomyla Wokulski. W tej chwili z kuchni wyszo nowe dziwo: stary parobek - otyy. Wokulski, ktry jeszcze nigdy nie spotka otyego chopa, wda si z nim w rozmow. - Po co wy tego psa trzymacie naacuchu? - Aeby by zy i nie puszcza do dom zodziejw - odpar, umiechajc si parobek. - Wic dlaczeg od razu nie wemiecie zego kundla? - Kiej dziedziczka nie utrzymaaby zego psa. U nas to i pies musi by askawy. - A wy, ojcze, co tu robicie? - Jo jestem pasiecznik, ale przdy byem rataj. Ino jak mi w zama ziobro, to mi janie pani kazaa do pasieki. - I dobrze wam? - Z pocztku to cklio mi si bez roboty, alepni przywykem i jestem. Poegnawszy chopa, Wokulski skrci do parku i dugi czas przechadza si po lipowej alei nie mylc o niczym. Zdawao mu si, e przyjecha tu nasycony, zatrutyzgiekiem Parya, haasem Warszawy, dudnieniem kolei elaznych i e wszystkie teniepokoje, wszystkie boleci, jakie przey,w tej chwili paruj z niego. Gdyby go zapytano: czym jest wie? odpowiedziaby, e jest cisz.Wtem usysza szybki bieg za sob. Goni go Ochocki, niosc na ramieniu dwie wdki. - Nie byo tu panny Felicji? - zapyta. - Miaa przyj o wp do trzeciej i i ze mn na ryby... Ale taka to babska punktualno. Moe pan pjdzie z nami? Niema pan ochoty. To moe pan woli gra ze Starskim w pikiet?... Do tego on zawsze gotw, wyjwszy, jeeli znajdzie komplet do preferansa. - C tu robi ten pan Starski? - Jake co? Mieszka u swojej ciotecznej babki a razem chrzestnej matki, prezesowej Zasawskiej, i jak teraz, martwi si, e zapewne nie odziedziczy po niej majtku. adny grosz, ze trzysta tysicy rubli!... Ale prezesowa uwaa, e lepiej wesprze nim podrzutkw anieli kas Monaco. Biedny chopak! - C mu zego? - Ale ba!... Po babci urwao si, z Kazi zerwao si i cho w eb sobie strzel. Wiedz pan - cign Ochocki, majstrujc co koo wdek - e kiedy obecna pani Wsowska, jeszcze jako panna, miaa sabo do Starskiego. Kazio i Kazia, jaka dobrana para, co?... Zdaje si, e nawet pod wpywem tej idei pani Kazia zjechaa do nas przed trzema tygodniami (a ma take grosz po nieboszczyku, bodaj czy nie tyle, co prezesowa!). Byli nawet ze sob kilka dni dobrze i nawet Kazio na rachunek posagu zrealizowa nowy weksel u pachciarza, gdy wtem... co si zepsuo. Pani Wsowska po prostu kpi sobie z Kazia, a on tylko udaje dobr min. Sowem, kiepsko! Trzeba bdzie wyrzec si podry iosi na piaszczystym folwarku, dopki nie umrze stryjcio, co prawda ju dawno chory na kamie. - Ale co dotychczas robi pan Starski? - No, przede wszystkim robi dugi. Trochgra, troch podrowa (zdaje mi si jednak, e gwnie po paryskich i londyskich knajpach, bo w te jego Chiny wierzy mi si nie chce), ale specjalnie trudni si baamuceniem modych matek.W tym to on mistrz i ju ma tak ustalon reputacj, e matki wcale mu si nie opieraj, a panny wierz, e do ktrej zacznie si umizga Starski, natychmiast dostanie ma. Takie dobre zajcie jak kade inne!... "Zapewne - szepn Wokulski, ju nieco spokojniejszy o rywala. -Ten nie zbaamuci panny Izabeli". Dochodzili do koca parku, poza sztachetami ktrego wida byo szereg murowanych budynkw. - O, ma pan, jaka to oryginalna kobieta z tej prezesowej! - rzek Ochocki. wskazujcna sztachety. -Widzi pan te paace?... To wszystko czworniaki, mieszkania parobkw.A tamten dom - to ochrona dla parobczt; bawi si ich ze trzydzieci sztuk, wszystkieumyte i obatane jak ksitka... A ta znowuwilla to przytuek dla starcw, ktrych w tej chwili jest czworo; uprzyjemniaj sobiewakacje, czyszczc wosie na materace do gocinnych pokojw. Tuaem si po rozmaitych okolicach kraju i wszdzie widziaem, e parobcy mieszkaj jak winie, a ich dzieci harcuj po bocie jak prosita... Ale kiedym tu pierwszy raz zajecha, przetarem oczy. Zdawao mi si, e jestem na wyspie Utopii albo na kartce nudnego a cnotliwego romansu, w ktrym autor opisuje, jakimi szlachcice bypowinni, lecz jakimi nigdy nie bd. Imponuje mi ta staruszka... A gdyby pan jeszcze wiedzia, jak ona mabibliotek, co czyta... Zgupiaem, kiedy razzadaa, abym jej objani pewne punkta transformizmu, ktrym dlatego tylko brzydzi si, e uzna walk o byt za fundamentalne prawo natury. Na kocu aleiukazaa si panna Felicja. - C, idziemy, panie Julianie? - zapytaa Ochockiego. - Idziemy, i pan Wokulski z nami. - Aaa?... - zdziwia si panienka. - Pani nie yczy sobie? - spyta Wokulski. - Owszem, ale... mylaam, e panu bdzie przyjemniej w towarzystwie pani Wsowskiej. - Moja panno Felicjo! - zawoa Ochocki - tylko prosz nie bawi si w uszczypliwo,bo si to pani nie udaje. Obraona panna posza naprzd w stron sadzawki, panowie za ni. owili ryby do pitej wieczorem, na spiekocie, gdy dzie by gorcy. Ochocki zapa dwucalowego kiebia, a panna Felicja oberwaa sobie koronk u rkawa. Skutkiem czego wybuchn midzy nimi spr o to, e modepanny nie maj pojcia o trzymaniu wdki, a panowie nie mog jednej chwili usiedzie bez gadania. Pogodzi ich dopiero dzwonek wzywajcy naobiad. Po obiedzie baron oddali si do swego pokoju (o tej godzinie zawsze chorowa na migren), reszta za towarzystwa miaa zebra si w parku, w altanie, gdzie zwykle jadano owoce. Wokulski przyszed tam w p godziny. Myla, e bdzie pierwszy, tymczasem zasta ju wszystkie panie, ktrym Starski co wykada. Siedzia rozparty na brzozowym fotelu i mwi z min znudzon,uderzajc szpicrzg w koniec buta: - Jeeli w historii odegray jak rol maestwa, to bynajmniej nie te ze skonnoci, ale te z rozsdku. Co wiedzielibymy dzi o Jadwidze albo o MariiLeszczyskiej, gdyby panie te nie umiay zdecydowa si na rozsdny wybr? Czym byby Stefan Batory albo Napoleon I, gdybynie poenili si z kobietami majcymi wpywy? Maestwo jest zbyt doniosym aktem, aeby, przystpujc do niego, mona byo radzi si tylko serca. To nie jest poetyczny zwizek dwu dusz, to jest wany wypadek dla mnstwa osb interesw. Niech ja dzi oeni si z pokojwk, choby z guwernantk, a ju jutro bd zgubiony w mojej sferze. Nikt mnie nie zapyta: jaka bya temperatura moich uczu? ale jakie mam dochody na utrzymanie domu i kogo wprowadzam do rodziny? - Co innego maestwa polityczne, a co innego maestwo dla pienidzy z czowiekiem, ktrego si nie kocha - odpowiedziaa prezesowa, patrzc w ziemi i bbnic palcami po stole. - To gwat zadany najwitszym uczuciom. - Ach, kochana babciu - odpar Starski z westchnieniem - atwo to mwi o swobodzie uczu, kiedy si ma dwadziecia tysicy rubli rocznie. "Pody pienidz! brzydki pienidz!" - woaj wszyscy. Ale dlaczeg to wszyscy, poczwszy od parobka, skoczywszy na ministrze, krpuj swoj wolno prac obowizkow?Za co grnik i marynarz naraaj ycie? Naturalnie, za w pody pienidz, bo pody pienidz daje swobod cho przez par godzin na dzie, cho przez par miesicy na rok, cho przez kilka lat w yciu. Wszyscy obudnie gardzimy pienidzmi, leczkady z nas wie, e jest to mierzwa, z ktrej wyrasta wolno osobista, nauka, sztuka, nawet idealna mio. Gdzie to wreszcie urodzia si mio rycerzy i trubadurw? Z pewnoci nie midzy szewcami i kowalami, a nawet nie midzy doktorami i adwokatami. Wypielgnoway j klasy majtne, ktre utworzyy kobiet z delikatn cer i bia rk, ktre wyday mczyzn majcego dosy czasu na ubstwianie kobiety. Jest tu wreszcie midzy nami przedstawiciel ludzi czynu, pan Wokulski, ktry, jak mwi sama babcia, niejednokrotnie zoy dowody y ktrego48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA\Pc]$c^8c_,Zc`S; bohaterstwa. Co go cigno do niebezpieczestw?... Naturalnie pienidz, ktry dzi w jego rku jest potg... Zrobio si cicho, wszystkie panie spojrzay na Wokulskiego. Ten odpar po chwili milczenia: - Tak, ma pan racj, zdobyem mj majtek wrd cikich przygd, ale czy pan wie, dlaczegom go zdobywa?... - Za pozwoleniem - przerwa Starski - nie robi panu zarzutu, tylko owszem, uwaam to za chlubny przykad dla wszystkich. Skde pan jednak wie, czy czowiek, ktryeni si lub wychodzi za m dla pienidzy, nie ma rwnie na widoku szlachetnych celw? Moi rodzice podobno pobrali si z czystej mioci; jednak przez cae ycie nie byli szczliwi, a o mnie, owocu ich uczu, to ju nie ma co mwi... Tymczasemmoja czcigodna babka, tu obecna, wysza za m wbrew skonnoci i dzi jest bogosawiestwem caej okolicy. Nawet lepiej - doda caujc prezesow w rk - gdy poprawia bdy moich rodzicw, ktrzy tak byli zajci mioci, e zapomnieli o majtku dla mnie... Zreszt - mamy drugi dowd w osobie uroczej pani Wsowskiej... - O, mj panie - przerwaa zarumieniona wdowa - mwisz tak, jakby by prokuratorem sdu ostatecznego. Ja take odpowiem jak pan Wokulski: czy wiesz, dlaczegom to zrobia?... - Ale pani to zrobia i babcia to zrobia, i my wszyscy to samo zrobimy - mwi z ironicznym chodem Starski. - Wyjwszy, rozumie si, pana Wokulskiego, ktry ma akurat tyle pienidzy, ile ich potrzeba dla pofolgowania uczuciom... - I ja tak samo zrobiem - odezwa si stumionym gosem Wokulski. - Oeni si pan dla majtku? - spytaa wdwka, szeroko otwierajc oczy. - Nie dla majtku, ale dlatego, aeby mie prac i nie umrze godu. Znam dobrze to prawo, o ktrym mwi pan Starski... - A co? - wtrci Starski, patrzc na babk.- I dlatego, e znam, auj tych, ktrzy musz mu ulega - zakoczy Wokulski. - Jest to chyba najwiksze nieszczcie w yciu. - Masz racj - rzeka prezesowa. - Zaczyna mnie pan interesowa, panie Wokulski - dodaa pani Wsowska, wycigajc do niego rk. Panna Ewelina przez cay czas rozmowy bya schylona nad haftem. W tej chwili podniosa gow i spojrzaa na Starskiego z takim wyrazem rozpaczy, e Wokulski zdziwi si... Ale Starski wci uderza szpicrzg koniec swego buta, gryz cygaro i umiecha si na p drwico, na p smutnie. Za altank rozleg si gos Ochockiego: - Widzisz, mwiem ci, e tu jest pani... - No, to w altance, ale nie w krzakach - odpowiedziaa moda dziewczyna z koszykiem w rku. - Ach, gupia jeste! - mrukn Ochocki, wchodzc i niespokojnie patrzc na damy. - Oho! pan Julian znowu wkracza do nas jako triumfator - rzeka wdwka. - Ale sowo honoru daj, e tylko dla skrcenia drogi szedem przez klomby - tumaczy si Ochocki. - I tak pan zjecha z drogi, jak dzi wiozcnas... - No, sowo honoru daj... - Ju lepiej podprowad mnie, zamiast si tomaczy -przerwaa prezesowa. Ochocki poda jej rk, ale mia min tak zakopotan i kapelusz tak wsadzony na bakier, e pani Wsowska nie moga pohamowa nadmiaru wesooci, co na twarzy panny Felicji wywoao now seri rumiecw, a Ochockiego zmusio do rzucenia wdwce kilku gniewnych spojrze.Cae towarzystwo skrcio na lewo i boczn alej szo do budynkw folwarcznych. Naprzd prezesowa z Ochockim, za nimi dziewczyna z koszykiem, potem wdwka z pann Felicj, Wokulski, a za nim panna Ewelina ze Starskim. Przy furtce haas na przodzie spotgowa si, aw tej chwili Wokulskiemu przywidziao si, e syszy za sob cich rozmow. - Czasem zdaje mi si, e wolaabym w grobie lee... - szepna panna Ewelina. - Odwagi... odwagi... - odpowiedzia jej tym samym tonem Starski. Wokulski teraz dopiero zrozumia cel wyprawy na folwark, gdy w dziedzicu wybiego naprzeciw prezesowej cae stadokur, ktrym ona rzucaa ziarno z kosza. Zakurami ukazaa si ich dozorczyni, stara Mateuszowa, donoszc pani, e wszystko jest dobrze, tylko e z rana kry nad dziedzicem jastrzb, a po poudniu jedna z kur troch udawia si kamieniem, ale ju j mino. Po przegldzie drobiu prezesowa obejrzaa obory i stajnie, gdzie parobcy, po wikszej czci ludzie dojrzaego wieku, skadali jej raporta. Tu o mao nie zdarzy si wypadek. Ze stajni bowiem nagle wybiego spore rebi i rzucio si na prezesow przednimi nogami,jak pies, ktry staje na dwu apach. Szczciem, Ochocki pohamowa figlarne zwierz, a prezesowa daa mu zwyk porcj cukru... - On babci kiedy skaleczy - odezwa si niezadowolony Starski. - Kto widzia przyzwyczaja do takich pieszczot rebita, z ktrych pniej wyrastaj konie! - Zawsze mwisz rozsdnie - odpowiedziaamu prezesowa, gaszczc rebaka, ktry kad gow na jej ramieniu, a pniej bieg za ni tak, e parobcy musieli go zawraca do stajni. Nawet niektre krowy poznaway swoj pani i witay j stumionym rykiem, podobnym do mruczenia"Dziwna kobieta" - pomyla Wokulski, patrzc na staruszk, ktra umiaa budzi mio dla siebie nie tylko w sercach zwierzt, lecz nawet ludzi. Po kolacji prezesowa posza spa, a pani Wsowska zaproponowaa spacer po parku. Baron, lubo niechtnie, zgodzi si na projekt; woy gruby paltot, szyj okrci chustkiwziwszy pod rk narzeczon, wysun si z ni naprzd. O czym mwili? Nikt nie wie, tyle tylko widziano, e ona bya blada,on mia wypieki na twarzy. Okoo jedenastej w nocy wszyscy rozeszli si, a baron pokaszlujc, odprowadzi Wokulskiego do jego pokoju. - C, przypatrzy si pan mojej narzeczonej?... Jaka ona pikna!...Obraz westalki, panie, prawda? A jeszcze kiedy najej buzi ukae si ten wyraz dziwnej melancholii, uwaa pan, jest tak czarujca, e... oddabym za ni ycie. Nikomu bym tego nie powiedzia, wyjwszypana, ale wie pan, ona robi na mnie takie wraenie, e nie wiem, czy omiel si kiedykolwiek pieci j... chc tylko modli si do niej... Po prostu panie, klczabym u jej ng i patrzy w oczy, szczliwy, gdybymi pozwolia, panie, pocaowa brzeg swojej sukni... Ale czy nie nudz pana? Gwatownie zakaszla si, tak e mu oczy krwi zabiegy. Odpoczwszy, mwi dalej: - Ja nieczsto kaszl, ale dzi troch zazibiem si... i nawet nie zawsze jestem skonny do zazibie, tylko w jesieni i na nowiu. No, ale to przejdzie, bo wanie onegdaj zaprosiem na konsylium Chaubiskiego i Baranowskiego i ci mi powiedzieli, e bylem si szanowa, bd zdrw... Pytaem ich rwnie (mwi to tylko panu), co sdz o moim maestwie. Ale oni powiedzieli, e maestwo to taka rzecz osobista... Zwrciem ich uwag, e lekarze berliscy od dawna ju kazali mi si eni. To im dao do mylenia i zaraz ktry rzek: "A to szkoda, wielka szkoda, e pan natychmiast nie speni ich zalecenia..." Tote, powiem panu, obecnie jestem zdecydowany skoczy przed adwentem... Znowu napad go kaszel. Odpocz i nagle spyta Wokulskiego zmienionym gosem: - Wierzy pan w ycie przysze? - Dlaczego?... - Bo widzi pan, ta wiara chroni czowieka od rozpaczy. Ja na przykad rozumiem, e ani sam nie bd ju tak szczliwy, jak bym mg by kiedy, ani jej nie dam zupenego szczcia. Jedyn za pociech mam w tej myli, e spotkamy si na innym, lepszym wiecie, gdzie oboje bdziemy modzi. Przecie ona - doda zadumany - bdzie i tam naleaa do mnie, gdy Pismo wite uczy: "Co zwiecie na ziemi, bdzie zwizane w niebie..." Pan moe nie wierzy w to, tak jak i Ochocki; niech pan jednak przyzna, e... czasem... wierzy pan i wcale nie daby pan sowa, etak nie bdzie?... Zegar za cian wybi pnoc, baron zerwa si wylkniony i poegna Wokulskiego. W kilka minut pniej jego zanoszcy si kaszel byo sycha w drugim kocu oficyny. Wokulski otworzy okno. Przy kuchni piay ogromnymi gosami koguty kaakuckie, w parku kwili puszczyk; na niebie urwaa sijedna gwiazda i spada gdzie za drzewami.Baron wci kaszla. "Czy wszyscy zakochani s tak lepi jak on? - myla Wokulski. - Bo dla mnie, i chyba dla kadego tutaj, jest jasne, e ta panna wcale go nie kocha. Moe nawet kocha Starskiego... Nie rozumiem jeszcze sytuacji - cign dalej - ale najprawdopodobniej jest tak: panna idzie za m dla pienidzy, a Starski swymi teoriami umacnia j w tym zamiarze.A moe i on podkochuje si w niej?... Niepodobna. Prdzej ju si ni znudzi i gwatem namawia do zampjcia. Chocia... Nie, to byaby potworna kombinacja. Tylko kobiety publiczne maj kochankw, ktrzy prowadz nimi handel. Co za gupie przypuszczenie!... Starski moeistotnie by jej przyjacielem i radzi to, w co sam wierzy. On przecie mwi otwarcie,e sam oeni si tylko z bogat kobiet. Zasada taka dobra jak kada inna, powiedziaby Ochocki. Susznie prezesowa mwia kiedy, e dzisiejsze pokolenie ma mocne gowy i zimne serca. Nasz przykadzniechci ich do sentymentalizmu, wic wierz w potg pienidzy, co zreszt dowodzi rozsdku. Nie, ten Starski sprytny czowiek; moe troch hulaka, prniak, ale sprytu mu nie brak. Ciekawym tylko, za co tak na nim uywa pani Wsowska?... Zapewne ma do niego sabo, a e ma i pienidze, wic w rezultacie pobior si. Zreszt - co mnie to obchodzi... Ciekawym, dlaczego prezesowa dzi nie wspominaa o pannie Izabeli? No, ju ja pyta si nie bd... Od razu wziliby nas najzyki..." Zasn i marzyo mu si, e jest baronem zakochanym i chorym, a Starski odgrywa przy nim rol przyjaciela domu. Ockn si i rozemia... Ju to wyleczyoby mnie od razu" - szepn. Ranek znowu zeszed mu na apaniu ryb z pann Felicj i Ochockim. Gdy za o pierwszej wszyscy zebrali si na niadanie,pani Wsowska odezwaa si: - Babcia pozwoli nam osioda dwa konie: mnie i panu Wokulskiemu, prawda? - A potem, zwrciwszy si do Wokulskiego, dodaa: - Za p godziny jedziemy. Od tej chwili zaczyna pan sub przy mnie. - Pastwo tylko we dwoje pojad? - spytaa zaponiona panna Felicja.. - Czy i ty miaaby ch jecha z panem Julianem? - Tylko prosz... bez adnych dysponowa moj osob - zaprotestowa Ochocki. - Felcia zostanie ze mn - wtrcia prezesowa. Pannie Felicji krew i zy napyny do oczu. Spojrzaa na Wokulskiego naprzd z gniewem, potem ze wzgard, a nareszcie wybiega z pokoju pod pozorem znalezienia chustki. Gdy wrcia, wygldaa jak Maria Stuart przebaczajca swoim oprawcom i miaa czerwony nosek. Punkt o drugiej przyprowadzono dwa pikne wierzchowce. Wokulski stan przy swoim, a w par minut ukazaa si pani Wsowska. Miaa obcis amazonk, ksztaty Junony, kasztanowate wosy zebrane w jeden wze. Kocem nogi opara si na rku stangreta i jak spryna rzucia si na siodo. Szpicrzga draa w jej rce. Wokulski tymczasem spokojnie dopasowywa strzemiona. - Prdzej, panie, prdzej - woaa, cigajc lejce koniowi, ktry krci si w koo i przysiada na zadzie. - Za bram ruszamy galopem... Avanti, Savoya!... Nareszcie Wokulski siad na konia, pani Wsowska niecierpliwie uderzya swego szpicrzg i wyjechaa za folwark. Droga cigna si alej lipow, majc z wiorstdugoci. Po obu stronach leao szare pole, a na nim tu i wdzie wida byo sterty pszenicy, due jak chaty. Niebo czyste, soce wesoe, z daleka dolatywajk mocarni. Kilka minut jechali kusem. Potem pani Wsowska pooya rkoje szpicrzgi na ustach, pochylia si i poleciaa galopem. Welon kapelusza chwia si za ni jak popielate skrzydo. - Avanti! avanti!... Znowu biegli kilka minut. Nagle pani osadzia konia na miejscu, bya zarumieniona i zadyszana. - Dosy - rzeka - teraz pojedziemy wolno. Uniosa si na siodle i uwanie patrzya w stron bkitnego lasu, ktry byo wida daleko na wschodzie. Aleja skoczya si; jechali polem, na ktrym zieleniy si grusze i szarzay sterty. - Powiedz mi pan - rzeka - czy to wielka przyjemno dorabia si majtku? - Nie - odpar Wokulski po chwilowym namyle. - Ale wydawa przyjemnie? - Nie wiem. - Nie wiesz pan? A jednak cuda opowiadaj o paskim majtku. Mwi, e masz pan ze szedziesit tysicy rocznie... - Dzi mam znacznie wicej, ale wydaj bardzo mao. - Ile? - Z dziesi tysicy. - Szkoda. Ja w roku zeszym postanowiamwyda mas pienidzy. Plenipotent i kasjer zapewniaj mnie, e wydaam dwadziecia siedem tysicy... Szalaam, no - i nie sposzyam nudw... Dzi, myl sobie, zapytam pana: jakie robi wraenie szedziesit tysicy wydanych w cigu roku? ale pan tyle nie wydajesz. Szkoda. Wiesz pan co?... Wydaj kiedy szedziesit, no - sto tysicy na rok i powiedz mi pan: czy to robi sensacj i jak? Dobrze?... - Z gry mog pani powiedzie, e nie robi. - Nie?... Wic na c s pienidze?:.. Jeeli sto tysicy rubli rocznie nie daje szczcia,c go da? - Mona je mie przy tysicu rubli. Szczcie kady nosi w sobie. - Ale je skdsi bierze do siebie. - Nie, pani. - I to mwi pan, taki czowiek niezwyky? - Gdybym nawet by niezwykym, to tylko przez cierpienia, nie przez szczcie. A tymmniej nie przez wydatki. Pod lasem ukaza si tuman kurzu. Pani Wsowska chwil popatrzya, potem nagle zacia konia i skrcia na prawo, w pole, bez drogi. - Avanti!... avanti!... Jechali z dziesi minut,a teraz Wokulski zatrzyma konia. Sta na wzgrzu, nad k tak pikn jak marzenie.Co w niej byo piknym, czy zielono trawy, czy krty bieg rzeczuki, czy drzewa pochylajce si nad ni, czy pogodne niebo? Wokulski nie wiedzia. Ale pani Wsowska nie zachwycaa si. Pdzia z gry na zamanie karku, jakby chcc zaimponowa swemu towarzyszowi odwag. Gdy Wokulski powoli zjecha z gry, zwrcia do niego konia i zawoaa niecierpliwie: - Ach, panie, czy pan zawsze taki nudny? Przecie nie po to wziam pana na spacer,aeby ziewa. Prosz mnie bawi, tylko zaraz... - Zaraz?... Dobrze. Pan Starski jest to bardzo zajmujcy czowiek. Pochylia si na siodo, jakby padajc w ty, i przeciglespojrzaa Wokulskiemu w oczy. - Ach! - zawoaa ze miechem - nie spodziewaam si usysze tak banalnego frazesu od pana... Pan Starski zajmujcy... Dla kogo?...Chyba dla takich... takich... abdzic jak panna Ewelina, bo na przykadju dla mnie przesta nim by... - Jednake... - Nie ma jednake. By nim kiedy, kiedym miaa zamiar sta si mczennic maestwa. Na szczcie, mj m znalaz si tak uprzejmie, e prdko umar, a pan Starski jest tak nieskomplikowany, e nawet przy moim zasobie dowiadczenia poznaam si na nim w tydzie. Ma zawsze taki sam zarost a la arcyksi Rudolf i ten sam sposb uwodzenia kobiet. Jego spojrzenia, pswka, tajemniczo znam tak dobrze jak krj jego akietu. Zawsze tak samo unika panien bez posagu, jest cynicznym z matkami, a wzdychajcym przy pannach, ktre maj wyj za m. Mj Boe, ilu ja podobnych spotkaam w yciu!... Dzi trzebami czego nowego... - W takim razie pan Ochocki... - O tak, Ochocki jest zajmujcy, a mgby nawet by niebezpieczny, ale - na to ja musiaabym drugi raz si urodzi. To czowiek nnie z tego wiata, do ktregoja nale sercem i dusz... Ach, jaki on naiwny, a jaki wspaniay! Wierzy w idealn mio, z ktr zamknby si w swoim laboratorium i by pewnym, e go nigdy nie zdradzi... Nie, on nie dla mnie... - C znowu z tym siodem! - zawoaa nagle. - Mj panie, poprg mi si odpi... prosz zobaczy... Wokulski zeskoczy z konia. - Zsidzie pani? - zapyta. - Ani myl. Niech pan tak obejrzy. Zaszed z prawej strony - poprg by mocno przypasany. - Ale nie tam... O tu... Tu co psuje si, okoo strzemienia. Zawaha si, lecz odsun jej amazonk i woy rk pod siodo. Nagle krew uderzya mu do gowy: wdwka w taki sposb ruszya nog, e jej kolano dotkno twarzy Wokulskiego. - No i c?... No i c?... - pytaa niecierpliwie. - Nic - odpar. - Poprg jest mocny... - Pocaowae mnie pan w nog?!... - krzykna. - Nie. Wtedy trzasna konia szpicrzg i poleciaa cwaem, szepczc: otnie zoy dowody y ktrego48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAaPcb"cc3d$ceU3 PfR?*"Gupiec czy kamie!..." Wokulski powoli siad na konia. Niewysowiony al cisn mu serce, gdy pomyla: "Czy i panna Izabela jedzi konno?... I kto te jej poprawia siodo?..."Kiedy dojecha do pani Wsowskiej, wybuchna miechem:- Cha! cha! cha!... Jeste pan nieoceniony!... -A potem zacza mwi niskim, metalowym gosem: - Na karcie mojej historii zapisa si pikny dzie - odegraam rol Putyfarowej i znalazam Jzefa... Cha! cha! cha!... Jedna tylko rzecz napenia mnie obaw: e pan nawet nie potrafisz oceni, jak ja umiem zawraca gowy. W takiej chwili stu innych na paskim miejscu powiedziaoby, e y beze mnie nie mog, e zabraam im spokj i tam dalej... A ten odpowiada krtko: nie!... Za to jedno: "nie" powiniene pan dosta w krlestwie niebieskim krzeso pomidzy niewinitkami. Takie wysokie krzeseko z porcz z przodu... Cha! cha! cha!... Tarzaa si na siodle ze miechu. - I co by pani z tego przyszo, gdybym odpowiedzia jak inni? - Miaabym jeden triumf wicej. - A z tego co pani przyjdzie? - Zapeniam sobie pustk ycia. Z dziesiciutych, ktrzy mi si owiadczaj, wybieram jednego, ktry wydaje mi si najciekawszym, bawi si nim, marz o nim... - A potem? - Robi przegld nastpnej dziesitki i wybieram nowego. - I tak czsto? - Choby co miesic. Co pan chce - dodaa wzruszajc ramionami - to mio wieku pary i elektrycznoci. - A tak. Nawet przypomina kolej elazn. - Leci jak burza i sypie iskry?... - Nie. Jedzi prdko i bierze pasaerw, ilu si da. - O, panie Wokulski!... - Nie chciaem obrazi pani: sformuowaem tylko to, com sysza. PaniWsowska przygryza usta. Jechali jaki czas, milczc. Po chwili znowu zabraa gos pani Wsowska. - Ju okreliam sobie pana: pan jeste pedant. Co wieczr, nie wiem o ktrej, ale zapewne przed dziesit, robisz pan rachunki, potem idziesz spa, ale przed spaniem mwisz pacierz, gono powtarzajc: Nie podaj ony bliniego twego. Czy tak?... - Niech pani mwi dalej. - Nie bd nic mwi, bo mnie ju i rozmowa z panem drczy. Ach, ten wiat daje nam same zawody!... Kiedy kadziemy pierwsz sukni z trenem, kiedy idziemy napierwszy bal, kiedy pierwszy raz kochamy -zdaje si nam, e ot jest co nowego... Lecz po chwili przekonywamy si, e to jubyo albo e to jest - nic... Pamitam, w roku zeszym, w Krymie, jechalimy w kilka osb bardzo dzik drog, po ktrej kiedy snuli si rozbjnicy. I wanie gdy rozmawiamy o tym, wysuwa si spoza skay dwu Tatarw... Chwaa Bogu! myl, ci zechc nas zabi, bo miny mieli okropne, cho bardzo przystojni ludzie. A oni, wie pan, z jak wystpili propozycj?... Aeby kupi od nich winogron!... Panie! Oni nam sprzedawali winogrona, kiedy ja mylaam o bandytach. Chciaam ich wybi ze zoci, naprawd. Ot - pan dzisiaj przypomnia mi tych Tatarw... Prezesowa przez kilka tygodni tomaczya mi, e pan jeste oryginalny czowiek, zupenie inny od innych, a tymczasem widz, e pan jeste najzwyklejszy pedant. Czy tak? - Tak. - Widzi pan, jak ja si znam na ludziach. Moe bymy jeszcze pojechali galopem. Albo- nie, ju mi si nie chce, jestem zmczona.Ach... gdybym cho raz w yciu spotkaa prawdziwie nowego czowieka... - A z tego co by pani przyszo? - Miaby jaki nowy sposb postpowania, mwiby mi nowe rzeczy, czasami rozgniewaby mnie do ez, potem sam miertelnie obraziby si na mnie, a potem - naturalnie musiaby przeprasza. O, ten zakochaby si we mnie do szalestwa! Wpiabym mu si tak w serce i pami, e nawet w grobie nie zapomniaby o mnie... No, tak mio - rozumiem. - A pani co by mu daa w zamian? - spyta Wokulski, ktremu robio si coraz ciej i smutniej. - Czy ja wiem? Moe i ja zdecydowaabym si na jakie szalestwo... - Teraz ja powiem, co by ten nowy czowiek dosta od pani - mwi Wokulski, czujc, e zbiera w nim gorycz. - Naprzd,dostaby dug list wielbicieli dawniejszych, nastpnie, drug list wielbicieli, ktrzy nastpi po nim, a w czasie antraktu miaby mono sprawdzania... czy na koniu dobrze ley siodo... - To nikczemne, co pan powiedziae! - krzykna pani Wsowska, ciskajc szpicrzg. - Tylko powtrzenie tego, co syszaem od pani. Jeeli jednak mwi za miao na tak krtk znajomo... - Owszem, sucham... Moe paskie impertynencje bd ciekawsze anieli ta chodna grzeczno, ktr od dawna umiemna pami. Naturalnie, taki czowiek jak pan gardzi takimi kobietami jak ja... No, miao... - Za pozwoleniem. Przede wszystkim nie uywajmy zbyt silnych wyrazw, ktre wcale nie odpowiadaj spacerowej sytuacji.Midzy nami nie ma mowy o uczuciach, tylko o pogldach. Ot, moim zdaniem, w pogldzie pani na mio istniej nie dajce si pogodzi kontrasty. - Prosz? - zdziwia si wdwka. - To, co pan nazywasz kontrastami, ja najdoskonalejgodz w yciu. - Mwi pani o czstej zmianie kochankw... - Jeeli aska, nazwijmy ich wielbicielami. - A nastpnie, chce pani znale jakiego nowego i nietuzinkowego czowieka, ktry by nawet w grobie nie zapomnia o pani. Ot, o ile ja znam ludzk natur, jest to cel nie do osignicia. Ani pani z rozrzutnej w swoich wzgldach nie stanie si oszczdn, ani czowiek nietuzinkowy nie zechce zaj miejsca pord kilku tuzinw...- Moe o tym nie wiedzie - przerwaa wdwka. - Ach, wic mamy i mistyfikacj, dla udaniasi ktrej potrzeba, aeby bohater pani bylepy i gupi. Ale choby takim by wybrany, czy sama pani miaaby odwag zwodzi czowieka, ktry by a tak pani kocha?... - Dobrze, wic powiedziaabym mu wszystko, koczc w ten sposb: pamitaj,e Chrystus przebaczy Magdalenie, od ktrej przecie ja jestem mniej grzeszna, no i przynajmniej mam rwnie pikne wosy... - I to by mu wystarczyo? - Ja sdz. - A gdyby mu nie wystarczyo? - Zostawiabym go w spokoju i odeszabym.Ale pierwej wpiaby mu si pani w serce i w pami tak, aeby pani nawet w grobie nie zapomnia!... - wybuchn Wokulski. - Pikny wiat, ten wasz wiat... I mie s te kobiety, przy ktrych, kiedy im czowiek w najlepszej wierze oddaje wasn dusz, jeszcze musi spoglda na zegarek, aeby nie spotka swoich poprzednikw i nie przeszkadza nastpcom. Pani, nawet ciasto, aeby wyroso, potrzebuje duszego czasu; czy wic podobna wielkie uczucie wyhodowa w takim popiechu, na takim jarmarku?... Niech pani skwituje z wielkich uczu, to pozbawia snu i odbiera apetytu. Po co kiedy zatruwa ycie jakiemu czowiekowi, ktrego zapewne dzi jeszczepani nie zna? Po co sobie samej mci dobry humor? Lepiej trwa przy programie prdkich i czstych zwycistw, ktre innymnie szkodz, a pani jako zapeniaj ycie. - Ju pan skoczy, panie Wokulski? - Chyba e tak... - Wic teraz ja panu powiem. Wszyscy jestecie podli... - Znowu silny wyraz. - Paskie byy silniejsze. Wszyscy jesteciendznicy. Kiedy kobieta, w pewnej epoce ycia, marzy o idealnej mioci, wymiewacie jej zudzenia i domagacie si kokieterii, bez ktrej panna jest dla was nudna, a matka gupia. A dopiero gdy dziki zbiorowym usiowaniom pozwoli prawi sobie banalne owiadczyny, patrze sodko w oczy, ciska za rce, wwczas z ciemnego kta wyazi jaki oryginalny egzemplarz w kapturze Piotra z Amiens i uroczycie wyklina kobiet, stworzon na obraz i podobiestwo Adamowych synw. "Tobie ju nie wolno kocha, ty ju nie bdziesz nigdy prawdziwie kochana, bo miaa nieszczcie znale si wrd jarmarku, bo stracia zudzenia!" A kt j z nich okrad, jeeli nie pascy rodzeni bracia?... I c to za wiat, ktry naprzd obdziera z ideaw, a potem skazuje obdartego?... Pani Wsowska wydobya chustk z kieszenii pocza j gry. Na rzsach bysna jej za i spada na kosk grzyw. - Jed pan ju sobie - zawoaa - jeste pan dranico pytki. Jed pan... jed i przyszlij mi Starskiego; jego bezczelno jest zabawniejsza od pana ksiowskiej powagi... Wokulski ukoni si i pojecha naprzd. By zgryziony i zakopotany. - Gdzie pan jedziesz?... nie tdy... Ach, prawda, gotw pan jeste zbdzi, a pniej mwi wszystkim przy obiedzie, em ci sprowadzia z prostej drogi. Prosz za mn... Jadc o kilka krokw za pani Wsowsk, Wokulski rozmyla: "Wic to taki wiat? Jedne w nim sprzedajsi ludziom prawie zgrzybiaym, a inne traktuj ludzkie serca jak poldwic. Dziwna to jednak kobieta z tej pani!... bo z nie jest, ma nawet szlachetne porywy..." W p godziny wjechali znowu na wzgrza, z ktrych wida byo dwr prezesowej. Pani Wsowska nagle zawrcia konia i bystro patrzc na Wokulskiego spytaa: - Midzy nami pokj czy wojna?... - Czy mog by szczerym? - Prosz. - Mam dla pani gbok wdziczno. W jednej godzinie dowiedziaem si od pani wicej anieli przez cae ycie. - Ode mnie?... Zdaje si panu. Mam w sobie par kropli krwi wgierskiej, wic kiedy wsid na konia, szalej i plot niedorzecznoci. Notabene - nie cofam nic z tego, com powiedziaa, ale mylisz si pan, jeeli sdzisz, e mnie ju pozna. A teraz pocauj mnie pan w rk; jeste pan rzeczywicie interesujcy. Wycigna rk, ktr Wokulski ucaowa,szeroko otwierajc oczy ze zdziwienia. ROZDZIA SIDMY POD JEDNYM DACHEM W tej samej porze, kiedy Wokulski z pani Wsowsk kci si albo galopowa po ce, z majtku hrabiny do Zasawka dojedaa panna Izabela. Wczoraj otrzymaa od prezesowej list, wyprawiony przez umylnego posaca, a dzi na wyrane danie swej ciotki wyjechaa, lubo niechtnie. Bya pewna, e w Zasawkuju znajduje si mocno protegowany przez prezesow Wokulski; taka wic naga podr wydaa jej si niewaciw. "Chobym nawet musiaa kiedy wyj za niego - mwia sobie - to jeszcze nie mam racji pieszy na powitanie". Ale poniewa rzeczy spakowano, powz zajecha, a nawet z przedniego siedzenia wygldaa ju jej pokojwka, wic panna Izabela zdecydowaa si na wyjazd.Poegnanie jej z rodzin byo peneznaczenia. Pan cki, cigle rozstrojony, przeciera oczy, a hrabina, wsunwszy jej w rk aksamitny woreczek z pienidzmi, pocaowaa j w czoo i rzeka: - Nie radz ani odradzam. Masz rozum, wiesz, jakie jest pooenie, wic sama musisz copostanowi i przyj konsekwencje. Co postanowi?... jakie przyj konsekwencje?... o tym nie wspomniaa hrabina. Tegoroczny pobyt na wsi gboko zmodyfikowa niektre pogldy panny Izabeli; nie sprawio tego jednak wiee powietrze ani pikne krajobrazy, ale wypadki i mono spokojnego zastanowienia si nad nimi. Przyjechaa tu na wyrane danie ciotki, dla Starskiego, o ktrym powszechnie mwiono, e odziedziczy majtek po prezesowej. Tymczasem prezesowa, przypatrzywszy si swemu ciotecznemu wnukowi, owiadczya, e co najwyej zapisze mu tysic rubli doywotniej renty, ktra zapewne bardzo mu si przyda na staro. Cay za majtek postanowia zapisa na podrzutkw i ich nieszczliwe matki. Od tej chwili Starski w oczach hrabiny straci wszelk warto. Straci j i u panny Izabeli, owiadczywszy pewnego razu, e nigdy nie oeniby si z "go pann"; raczej z Chink albo z Japonk, byle miaa kilkadziesit tysicy rubli rocznie. - Za mniejszy dochd nie warto ryzykowa przyszoci - powiedzia. Poniewa tak powiedzia, wic panna Izabela przestaa go traktowa jako powanego epuzera. Ale poniewa mwic to, z cicha westchn i spojrza na ni przelotnie, wic panna Izabela pomylaa, e pikny Kazio musi mie jak sercow tajemnic i e szukajcbogatej ony robi ofiar. Dla kogo?... Moe dla niej... biedny chopiec, ale trudno. Kiedy moe znajdzie si sposb osodzeniajego cierpie, lecz dzi naley go trzyma z daleka. Co przychodzio tym atwiej, e Starski pocz gwatownie zaleca si do bogatej pani Wsowskiej i kry z daleka okoo panny Eweliny Janockiej, zapewne dlazatarcia do reszty ladw, e kiedy kocha si w pannie Izabeli. "Biedny chopiec, ale trudno. ycie ma swoje obowizki, ktre trzeba speni, cho s cikie". W taki sposb Starski, moe najstosowniejszy dla panny Izabeli epuzer, wykrelony zosta z listy jej konkurentw. Nie mg eni si z pann ubog, musia szuka ony bogatej; byy todwie nieprzebyte midzy nimi przepacie. Drugi jej konkurent, baron, wykreli si sam, zarczywszy si z pann Ewelin. Panna Izabela czua wstrt do barona, dopki stara si o jej wzgldy; lecz gdy jtak nagle opuci, prawie e si zatrwoya. Jak to, wic na wiecie s kobiety, dla ktrych mona wyrzec si jej?!... Jak to, wic moe nadej chwila, wktrej pann Izabel opuszcz nawet tak podeszego wieku wielbiciele?...Zdawao jej si, e ziemia dry jej pod nogami, i pod wpywem nie okrelonych obaw, jakie j wwczas ogarny, panna Izabela odezwaa si do prezesowej o Wokulskim dosy yczliwie. Kto wie nawet, czy nie powiedziaa tych sw: - Co si te dzieje z panem Wokulskim? Bardzo auj, e moe mie al do mnie. Nieraz wyrzucam sobie, e nie postpowaam z nim tak, jak zasugiwa. Spucia oczy i zarumienia si w ten sposb, e prezesowej wydao si koniecznym zaprosi Wokulskiego na wie. "Niech si sobie przypatrz na wieym powietrzu - mylaa staruszka - a bdzie, co Bg da. On brylant midzy mczyznami, ona take dobre dziecko, wic moe si porozumiej. Bo e on ma do niej sabo, to prawie bym si zaoya". W kilka dni panna Izabela, ochonwszy z nieprzyjemnych wrae, pocza aowa swojej wzmianki o Wokulskim przed prezesow. "Jeszcze gotw pomyle, e wyszabym za niego..."- rzeka do siebie. Tymczasem prezesowa zwierzya si przedbawic u niej pani Wsowsk, e przyjedzie do Zasawka Wokulski, bardzo bogaty wdowiec, czowiek ze wszech miar niepospolity, ktrego chciaaby oeni i ktry kto wie, czy nie kocha si w pannie Izabeli... Pani Wsowska bardzo obojtnie suchaa omajtku, o wdowiestwie i o matrymonialnych kwalifikacjach Wokulskiego. Lecz gdy prezesowa nazwaa go czowiekiem niepospolitym, zaciekawia si; dowiedziawszy si za, e moe kochapann Izabel, rzucia si jak rumak szlachetnej krwi, niebacznie dotknity ostrog. Pani Wsowska bya najlepsz kobiet, nie mylaa powtrnie wychodzi za m, a tym mniej odbiera innym paniomkonkurentw. Dopki jednak ya na wiecie, nie moga pozwoli na to, aeby jaki mczyzna mg kocha si w jakiej innej kobiecie, nie w niej. eni si dla interesu ma prawo; pani Wsowska gotowa mu bya nawet pomaga, ale uwielbia - mona byo tylko j. Nie dlatego nawet, aeby uwaaa si za najpikniejsz, ale e... tak ju miaa sabo. Dowiedziawszy si, e panna Izabela dzi przyjeda, pani Wsowska gwatem zabraa na spacer Wokulskiego. Gdy za na gocicu pod lasem zobaczya tuman kurzu,wzniecony przez powz jej rywalki, skrcia na k i tam zrobia wielk scenz siodem, ktra jej si nie udaa. Tymczasem panna Izabela dojechaa do dworu. Cae towarzystwo przyjo j na Ganku, witajc prawie tymi samymi wyrazami. - Wiesz - szepna jej prezesowa - przyjecha Wokulski. - Tylko pani nam brako - zawoa baron - aeby Zasawek by podobny do raju. Bo ju mamy tu bardzo przyjemnego towarzysza znakomitego i gocia... Panna Felcia Janocka wzia na bok pann Izabelize zami w gosie pocza jej opowiada: - Wiesz, przyjecha tu pan Wokulski... Ach, gdyby wiedziaa, co to za czowiek!... Ale wol ci nic nie mwi, bo i ty jeszcze pomylisz, e jestem nim zajta... No i wyobra sobie: pani Wsowska kazaa mu jecha ze sob na spacer, sam na sam... Gdyby wiedziaa, jak si biedak rumieni!...A ja za ni. Bo i ja chodziam z nim na ryby, ale tylko tu, do sadzawki, i jeszcze by z nami pan Julian. Ale ebym miaa tylko z nim jecha konno?... Za nic w wiecie!... wolaabym umrze... Uwolniwszy si od witajcych, panna Izabela posza do przeznaczonego dla niej pokoju. "Drani mnie ten Wokulski" - szepna. W gruncie rzeczy nie byo to rozdranienie, ale co innego. Jadc tu, go48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAgPch5ci<Zcj,Qck:panna Izabela czua niech do prezesowejza jej gwatowne zaprosiny, do ciotki, e jej kazaa natychmiast jecha, a nade wszystko do Wokulskiego. "Wic naprawd -mwia sobie - chc mnie odda temu parweniuszowi?... A, zobaczy, jak na tym wyjdzie!..." Bya pewna, e pierwszym czowiekiem, ktry j powita, bdzie Wokulski, i postanowia traktowa go z najwysz pogard. Tymczasem Wokulski nie tylko nie wybieg na jej spotkanie, ale pojecha na spacer z pani Wsowsk. To w przykry sposb dotkno pann Izabel i pomylaa:"Zawsze kokietka z niej, cho ju ma lat trzydzieci!..."Gdy baron nazwa Wokulskiego znakomitym gociem, panna Izabela uczua jakby dum, ale byo to bardzo przelotne uczucie. Gdy za panna Felicja w niedwuznaczny sposb zdradzia si, e jest o Wokulskiego zazdrosn, pannIzabel ogarn jakby niepokj, ale tylko nachwil. " Naiwna jest ta Felcia" - rzeka do siebie.Krtko mwic: przez ca drog planowanawzgarda dla Wokulskiego cakiem znikna wobec mieszaniny takich uczu jak, lekki gniew, lekkie zadowolenie i lekka obawa. W tej chwili Wokulski przedstawia si pannie Izabeli inaczej ni dotychczas. Nie by to ju jaki tam kupiec galanteryjny, ale czowiek, ktry wraca z Parya, mia ogromny majtek i stosunki, ktrym zachwyca si baron, ktrego kokietowaa Wsowska... Ledwie panna Izabela miaa czas przebra si, do pokoju jej wesza prezesowa. - Moja Belu - rzeka staruszka, ucaowawszy j jeszcze raz - dlaczeg toJoasia nie chce przyjecha do mnie? - Papo jest niezdrw, wic nie chce go opuszcza. - Prosz ci... prosz ci, tylko tego mi nie mw. Nie przyjedzie, bo nie chce spotka si z Wokulskim, oto cay sekret... - mwia nieco wzruszona prezesowa. - On dla niej wtedy dobry, kiedy sypie pienidze na jej ochron... Powiem ci, Belu, e twoja ciotka nigdy ju nie bdzie mie rozumu... W pannie Izabeli odezway si dawne gorycze. - Moe ciocia nie uwaa za stosowne okazywa tylu wzgldw kupcowi - rzeka, rumienic si. - Kupiec!... kupiec!... - wybuchna prezesowa. - Wokulscy s tak dobr szlacht jak Starscy, a nawet Zasawscy... A co si tyczy kupiectwa... Moja Belu, Wokulski nie sprzedawa tego, co dziadek twojej ciotki... Moesz jej to powiedzie przy okazji. Wol uczciwego kupca anieli dziesiciu austriackich hrabiw. Znam ja dobrze warto ich tytuw. - Przyzna pani jednak, e urodzenie... Prezesowa rozemiaa si ironicznie. - Wierz mi, Belu, e urodzenie jest najmniejsz zasug tych, ktrzy si rodz.A co do czystoci krwi... Ach, Boe! wielkie to szczcie, e nie bardzo zajmujemy si sprawdzaniem tych rzeczy. Powiadam ci, eo czyim urodzeniu nie warto rozmawia z ludmi starymi jak ja. Tacy bowiem zwykle pamitaj dziadw i ojcw i nieraz dziwi si: dlaczego wnuk jest podobny do kamerdynera, a nie do ojca. No, wiele si tumaczy zapatrzeniem. - Pani jednak bardzo lubi pana Wokulskiego -szepna panna Izabela. - Tak jest, bardzo! - zawoaa z moc staruszka. - Kochaam jego stryja, przez cae ycie byam nieszczliwa dlatego tylko, e oderwano mnie od niego, i to z tych samych pobudek, dla ktrych twoja ciotka usiuje dzi lekceway Wokulskiego.Ale on nie da sob pomiata, o nie!... - mwia prezesowa. - Kto z takiej ndzy potrafi wydoby si, kto bez cienia zarzutu zrobi majtek, wyksztaci si tak jak on, ten moe nie dba o opinie salonw. Wiesz chyba, jak on dzi gra roli po co jedzi do Parya... Ot zapewniam ci, e nie on do salonw, ale salony do niego przyjd, a pierwsz bdzie twoja ciotka, jeeli zdarzy si interes. Ja znam salony lepiej ni ty, moje dziecko, i wierz mi, e one bardzo prdko znajd si w przedpokoju Wokulskiego. To nie taki prniak jak Starski ani marzyciel jak ksi, ani pgwek jak Krzeszowski... Toczowiek czynu... Szczliw bdzie kobieta,ktr on wybierze za on... Na nieszczcie, nasze panny maj wicej wymaga anieli dowiadczenia i serca. Cho nie wszystkie... No, ale przepraszam ci, jeeli wypowiedziaam ostrzejszy wyraz. Zaraz bdzie obiad. Po tych sowach prezesowa wysza, zostawiajc pann Izabel pogron w gbokim namyle. " Z pewnoci mgby zastpi barona, o, jeszcze i jak... - mwia w sobie panna Izabela. - Tamto czowiek zuyty i mieszny, tego przynajmniej szanuj ludzie.Kazia Wsowska zna si na tym, tote wzia go na spacer... Ha, zobaczymy, czy pan Wokulski potrafi by wiernym... adna wierno jedzi z inn kobiet na spacery!... To bardzo po rycersku..." Prawie w tej chwili Wokulski wraca z pani Wsowsk z przejadki i na folwarcznym dziedzicu zobaczy powz, od ktrego odprzgano konie. Tkno go jakie nieokrelone przeczucie, ale nie mia pyta; nawet uda, e nie patrzy na powz. Przed paacem odda konia chopcu,a innemu chopcu kaza przynie wody do swego pokoju. I wanie kiedy mia zapyta, kto przyjecha? co cisno go za gardo i nie mg sowa przemwi. "Co za gupstwo! - myla. - Choby nawet iona, wic c z tego?... jest tak sam kobiet jak pani Wsowska, panna Felicja, panna Ewelina... A ja znowu nie jestem takim jak baron..." Ale tak mwic czu, e ona dla niego jest inn ni inne kobiety i e gdyby zadaa, zoyby u jej ng majtek, nawet ycie. "Gupstwo! gupstwo!... - szepta, chodzc po pokoju. - Jest tu przecie jej wielbiciel, pan Starski, z ktrym umawiali si, e wesoo przepdz wakacje... Pamitam te spojrzenia, ach..." Gniew w nim zakipia. "Zobaczymy, panno Izabelo: kim ty jeste i co jeste warta? Teraz ja bd twoim sdzi..." - pomyla. Zapukano do drzwi, wszed stary lokaj. Obejrza si po pokoju i rzek przyciszonym gosem: - Janie pani kazaa powiedzie, e jest panna cka i ejeeli janie pan gotw, to prosi na obiad... - Powiedzcie, e natychmiast su - odpar Wokulski. Po wyjciu sucego chwil posta w oknie, patrzc na park owietlony ukonymi promieniami soca i na krzak bzu, na ktrym wesoo wiegotay ptaki. Patrzy, ale serce nurtowaa mu gucha obawa na myl, w jaki sposb przywita si z pann Izabel... "Co ja jej powiem i jak bd wyglda? " Zdawao mu si, e wszystkie oczy zwrcsi na nich i e on musi skompromitowa si jakim niewaciwym czynem. "Albo nie powiedziaem jej, e jestem dla nich wiernym sug... jak pies!... Trzeba jednak i tam..." Wyszed, znowu wrci do siebie i znowu wyszed na korytarz. Zblia si do drzwi powoli, noga za nog, czujc, e zamiera wnim wszelka energia, e jest jak prostak, ktry ma stan przed krlem. Wzi za klamk, lecz zatrzyma si... W pokoju jadalnym rozlega si miech kobiecy. Pociemniao mu w oczach, chcia uciec i powiedzie przez sucego, e jestchory. Nagle usysza za sob czyje krokii popchn drzwi. W gbi pokoju zobaczy cae towarzystwo, a przede wszystkim pann Izabel rozmawiajc ze Starskim. Ona tak samo patrzya na Starskiego a on mia ten sam ironiczny umiech jak wwczas w Warszawie. Wokulski w jednej chwili odzyska energi; fala gniewu uderzya mudo mzgu. Wszed z podniesion gow, przywita prezesow i ukoni si pannie Izabeli, ktra, zarumieniwszy si, wycigna do niego rk. - Witam pani. Jake si miewa pan cki? - Papo troch przyszed do siebie... Zasya panu ukony... - Bardzo jestem obowizany za askaw pami. A pani hrabina? - Ciocia jest zupenie zdrowa. Prezesowa siada na fotelu; obecni poczli zajmowa miejsca przy stole. - Panie Wokulski, pan siada przy mnie - odezwaa si pani Wsowska. - Z najwiksz chci, o ile onierz ma prawo siada w obecnoci swego komendanta. - Czy ju wzia ci pod komend, panie Stanisawie? - zapytaa z umiechem prezesowa. - Ale jak! Nieczsto odbywa si podobn musztr... - Mci si za to, e wodziam go po manowcach - wtrcia pani Wsowska. - Po manowcach jedzi najprzyjemniej - odpar Wokulski. - Byem pewny, e tak bdzie, ale nie sdziem, e tak prdko... odezwa si baron, ukazujc swj pikny garnitur sztucznych zbw. - Niech mi kuzyn przysunie sl - rzeka panna Izabela do Starskiego. - Su... Ach, rozsypaem!... Pokcimy si.- Ju chyba nam ten wypadek nie grozi - odpara panna Izabela z komiczn powag. - Czy zobowizalicie si nigdy nie kci? -zapytaa pani Wsowska. - Nie mamy zamiaru nigdy przeprasza si - odpowiedziaa panna Izabela. - adnie! - rzeka pani Wsowska. - Na paskim miejscu, panie Kazimierzu, teraz straciabym wszelk nadziej. - Albo mi j wolno byo kiedy mie! - westchn Starski. - Prawdziwe szczcie dla nas obojga... - szepna panna Izabela. Wokulski sucha i patrzy. Panna Izabela rozmawiaa naturalnie, w bardzo spokojny sposb, artujc ze Starskiego, ktry wcale nie zdawa si tym martwi. Natomiast od czasu do czasu spoglda ukradkiem na pann Ewelin Janock, ktra szepczc z baronem, rumienia si i blada.Wokulski uczu, e z serca zsuwa si mu ogromny ciar. "Oczywicie - myla - jeeli w tym towarzystwie Starski zajmuje si kim, to tylko pann Ewelin, a ona nim..." W tej chwili obudzia si w nim rado i wielka yczliwo dla oszukiwanego barona."Ju ja go nie bd ostrzega!" - rzek w duchu. A potem doda, e takie zadowolenie z cudzej biedy jest jednak bardzo podym uczuciem. Obiad skoczy si, panna Izabela zbliya si do Wokulskiego. - Wie pan - rzeka - jakiego doznaam uczucia na widok pana? Oto alu. Przypomniaam sobie, e mielimy we trojejecha do Parya: ja, ojciec i pan, i e z naszej trjki los by dobry tylko dla pana. Bawi si pan przynajmniej?... Za nas troje?... Musi mi pan odstpi trzeci czdoznanych wrae. - A gdyby nie byy wesoe? - Dlaczego? - Choby dlatego, e pani nie byo tam, gdzie mielimy by razem. - O ile wiem, umie pan jednak bawi si dobrze tam, gdzie mnie nie ma - odpara panna Izabela i odesza. - Panie Wokulski!... - zawoaa pani Wsowska. Lecz spojrzawszy na niego i na pann Izabel, rzeka tonem niechci: - Albo nie... ju nic... Daj panu na dzi urlop. Moi pastwo, chodmy do parku. Panie Ochocki... - Pan Ochocki ma mnie dzi uczy meteorolog - odezwaa si panna Felicja. - Meteorologii?... - powtrzya pani Wsowska. - A tak... Wanie zaraz idziemy na gr do obserwatorium... - Czy pan tylko meteorologi ma zamiar wykada? - spytaa pani Wsowska. - Na wszelki jednak wypadek radziabym zapyta babci, co ona sdzi o tej meteorologii... - Pani zawsze musi mi zrobi jaki skandal! - oburzy si Ochocki. - Pani moe ze mn jedzi po wertepach, ale pannie Felicji nie wolno nawet zajrze do obserwatorium. - Ale zagldajcie sobie, moi kochani, tylko ju raz idmy do parku. Baronie... Belu... Wyszli. W pierwsz par pani Wsowska z pann Izabel, za nimi Wokulski, dalej baron z narzeczon, a na kocu panna Felicja z Ochockim, ktry rozrzuca rkomai prawi: - Nic nigdy nie pozna pani nowego, chyba cudacki kapelusz albo sidm czy sm figur kontredansa, jeeli jaki pgwek wymyli j. Nic i nigdy!... - doda dramatycznym gosem - bo zawsze znajdziesi jaka baba... - Fe! panie Julianie, kt tak mwi?... - Tak, nieznona baba, ktra bdzie uwaato za nieprzyzwoite, e pani ze mn pjdziedo laboratorium... - Bo moe to naprawd jest le... - Tak, le!... Dekoltowa si do pasa jest dobrze, bra lekcje piewu od jakiego Wocha, ktry nie czyci paznokci... - Ale widzi pan... Bo gdyby mode panny cigle sam na sam przebyway z modymi ludmi, to mogaby si ktra zakocha... - Wic c z tego? Niech si kocha... Czy lepiej, aeby i nie kochaa si, i bya gupia?... Pani jest dzika kobieta, panno Felicjo... - O panie... - No, niech mi pani nie zawraca gowy swymi wykrzyknikami. Albo pani chce uczy si meteorologii, a w takim razie idmy na gr... - Ale z Ewelink albo z pani Wsowsk. - Dobrze, dobrze... Dajmy ju spokj tej zabawie - zakoczy Ochocki, na znak gniewu kadc rce w kieszenie. Moda para rozmawiaa tak krzykliwie, e sycha j byo w caym parku, ku wielkiemu zadowoleniu pani Wsowskiej, ktra zanosia si ze miechu. Gdy umilkli, do uszu Wokulskiego dolecia szept barona ipanny Eweliny. - Prawda - mwi baron - jak ten Starski traci?... Z kadym dniem, panie, traci. Pani Wsowska artuje z niego, panna Izabela lekceway go w najwyszym stopniu, a nawet nie zajmuje si nim panna Felicja. Zauwaya pani?... - Tak - cicho szepna narzeczona. - Jest to jeden z tych modych ludzi, ktrych ca ozdob stanowiy widoki na duy spadek. Czy nie mam racji?.. - Tak. - Gdy za upada nadzieja zapisu prezesowej, Starski przesta by interesujcy. Wszak prawda?... - Tak - odpara panna Ewelina z cikim westchnieniem. - Sid tu - dodaa gono - a pan moe mi przyniesieszal z pokoju... Przepraszam... Wokulski odwrci gow. Panna Ewelina upada na awk blada i zmczona, a baronwdziczy si do niej. - Id natychmiast - rzek. - Panie Wokulski... - doda spostrzegszy Wokulskiego - moe pan zechce mnie zastpi... Biegn i wracam za chwil... Pocaowa narzeczon w rk i poszed kupaacowi. Teraz dopiero Wokulski spostrzeg, e baron ma nogi bardzo cienkie i nieosobliwie nimi wada. - Pan dawno zna barona? - spytaa panna Ewelina Wokulskiego. - Przejdmy si trochku altance... - Wanie dopiero w tych dniach miaem przyjemno zbliy si z nim. - On dla pana jest z wielkim uwielbieniem... Mwi, e pierwszy raz spotka czowieka tak miego w rozmowie... Wokulski umiechn si. - Zapewne - rzek - dlatego, e on sam cigle mwi do mnie o pani. Panna Ewelina mocno si zarumienia. - Tak, to bardzo zacny czowiek, bardzo mnie kocha... Jest wprawdzie midzy nami rnica wieku, ale i c to szkodzi? Dowiadczone panie utrzymuj, e im m starszy, tym wierniejszy, a wszake dla kobiety przywizanie ma jest wszystkim, prawda, panie? Kada z nas szuka w yciu mioci, kto mi za zarczy, e spotkam drug, podobn do tej?... S ludzie modsi od niego, przystojniejsi, moe nawet zdolniejsi; aden z nich jednak nie powiedzia mi z tak serdecznym zapaem, e ostatnie szczcie jego ycia jest w moim rku. Czy mona si temu oprze, choby nawet zezwolenie z naszej strony wymagao pewnej ofiary, niech pan sam powie? Zatrzymaa si w alei i patrzya muw oczy, z niepokojem oczekujc na odpowied. - Nie wiem, pani. To sprawa uczu osobistych - odpar. - To le, e mi pan tak odpowiada. Babcia mwi, e pan jest czowiekiem wielkiego charakteru; ja dotychczas nigdy nie spotykaam ludzi z wielkim charakterem, a sama mam bardzo saby. Nie umiem oprzesi niczemu, lkam si odmawia... Moe lerobi, a przynajmniej niektre osoby daj mi do zrozumienia, e le robi wychodzc za barona. Czy i pan tak sdzi? Czy pan potrafiby usun si od kogo, kto by powiedzia, e pana kocha nad wasn dusz, e bez wzajemnoci pana niewielka reszta ycia, jaka zostaa, zejdzie mu w osamotnieniu i rozpaczy? Gdyby kto w oczach paskich zapada w przepa i baga o ratunek, czy nie podaby mu pan rki i w ten sposb nie przyku si do niego, dopki nie nadeszaby pomoc? - Nie jestem kobiet i nigdy nie byem proszony o sptanie mego ycia na czyj korzy, wic nie wiem, co bym zrobi - odpar wzburzony Wokulski. - To tylko wiemjako mczyzna, e nie potrafibym ebranawet o mio. I jeszcze pani powiem - doda patrzcej na niego z odchylonymi ustami - nie tylko nie prosibym, ale wprostnie przyjbym wyebranej ofiary z czyjego serca. Takie dary zwykle bywaj tylko poowiczne... Boczn ciek bieg do nich Starski, bardzo zaaferowany, mwic: - Panie Wokulski, damy szukaj pana w lipowej alei... Jest moja babka, pani Wsowska... Wokulski zawaha si, co ma zrobi w tej chwili. - O, niech si pan mn nie krpuje - rzeka,mocniej ni zwykle zaczerwieniona, panna Ewelina. - Zreszt zaraz nadejdzie baron i we troje dogonimy pastwa... Wokulski poegna ich i poszed. "Pikne rzeczy! - myla. - Panna Ewelina przez c tu, go48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAlPcmcnYco+cp:lito wychodzi za barona i zapewne przez lito romansuje ze Starskim... Rozumiem kobiet, ktra wychodzi za m dla pienidzy, cho to gupi rodzaj zarobku... Rozumiem nawet matk, ktra po szczliwym poyciu nagle zakocha si i oszukuje ma... Nieraz zmusza j do tego obawa skandalu, dzieci, tysice pt... Ale panna, oszukujca narzeczonego, jest zupenie nowym zjawiskiem..." - Panno Ewelino!... Panno Ewelino!... - woa baron, zbliajc si w stron Wokulskiego. Ten nagle skrci i wpad midzy gazony. "Ciekawym - szepn - co mu powiem, jeeli mnie spotka?... Po diaba ja wlazem w to boto?..." - Panno Ewelino!... Panno Ewelino!... - woa baron ju znacznie dalej. "Sowik wabi samiczk - myla Wokulski. -Waciwie jednak, czy mona absolutnie potpia nawet t kobiet?... Sama przyznaje gono, e nie ma charakteru, a po cichu - e trzeba jej pienidzy, ktrych nie posiada i bez ktrych, jak ryba bez wody, y nie potrafi. Wic c ma robi?...Wychodzi nieszczliwa bogato za m. A ejednoczenie serce odzywa si w niej, wielbiciel namawia j, aeby sza za m, ioboje sdz, e pieszczota starego ma nie zepsuje im smaku, wic robi nowy wynalazek: zdrad przed lubem, nie starajc si nawet o patent. Wreszcie moes a tak cnotliwi, e umwili si, i zdradz go dopiero po lubie... Bardzo adnetowarzystwo!... Spoeczno wytwarza niekiedy ciekawe produkta... I pomyle, e,kademu z nas moe trafi si podobny specja!... Doprawdy, naleaoby troch mniej ufa poetom, kiedy zachwalaj mio jako najwysze szczcie..." - Panno Ewelino!... Panno Ewelino!... - odzywa si jkliwie baron. "C to za poda rola - szepn Wokulski. - Wolabym w eb sobie strzeli anieli wyjna podobnego bazna". W bocznej alei, przy folwarku, spotka panie, z ktrymi bya prezesowa i jej pokojwka ze swym koszem. - A, jeste - rzeka staruszka do Wokulskiego - to dobrze. Poczekajcie tutaj na Ewelink z baronem, ktry j moe nareszcie znajdzie - dodaa, lekko marszczc brwi - a my z Kazi pjdziemy do koni. - Pan Wokulski mgby take poczstowa cukrem swego konia, ktry tak go dzi dobrze nosi - wtrcia nieco zadsana pani Wsowska. - Daje mu spokj - przerwaa prezesowa. - Mczyni lubi tylko jedzi, ale nie pieci si. - Niewdzicznicy! - szepna pani Wsowska, podajc rk prezesowej. Odeszy i wkrtce zniky za furtk. Pani Wsowska obejrzaa si, lecz spostrzegszy, e Wokulski patrzy na ni, szybko odwrcia gow. - Czy szukamy narzeczonych? - spytaa panna Izabela. - Jak pani kae - odpar Wokulski. - To moe lepiej zostawi ich w spokoju. Podobno szczliwi nie lubi wiadkw. - Pani nigdy nie bya szczliwa?... - Ach, ja!... Owszem... Ale nie w ten sposb jak Ewelinka i baron. Wokulski uwanie spojrzana ni. Bya zamylona i spokojna jak posgi greckich bogi. "No, ju ta nie bdzie oszukiwa" - pomyla Wokulski. Szli jaki czas w milczeniu ku najdzikszej stronie parku. Kiedy niekiedy spomidzy starych drzew migno okno paacu, poyskujc czerwonymi blaskami zachodu. - Pan by pierwszy raz w Paryu? - spytaa panna Izabela. - Pierwszy. - Prawda, jakie to cudowne miasto?!... - zawoaa nagle, patrzc mu w oczy. - Niech mwi, co chc, ale Pary, nawet zwyciony, nie przesta by stolic wiata. Czy i na panu zrobi takie wraenie?... - Imponujce. Zdaje mi si, e po kilkutygodniowym pobycie przybyo mi si i odwagi. Naprawd, tam dopiero nauczyem si by dumnym z tego, e pracuj. - Niech mi pan to objani. - Bardzo atwo. U nas praca ludzka wydaje mierne rezultaty: jestemy ubodzy i zaniedbani. Ale tam praca janieje jak soce. C to za gmachy, od dachw do chodnikw pokryte ozdobami jak drogocenneszkatuki. A te lasy obrazw i posgw, cae puszcze machin, a te odmty wyrobwfabrycznych i rkodzielniczych!... Dopiero wParyu zrozumiaem, e czowiek jest tylko na pozr istot drobn i wt. W rzeczywistoci jest to genialny i niemiertelny olbrzym, ktry z rwn atwoci przerzuca skay, jak i rzebi z nich co subtelniejszego od koronek. - Tak - odpowiedziaa panna Izabela. - Arystokracja francuska miaa mono i czas stworzy te arcydziea. - Arystokracja?... - spyta Wokulski. Panna Izabela zatrzymaa si w alei. - Chyba nie zechce pan twierdzi, e galerieLuwru stworzya Konwencja albo przedsibiercy artykuw paryskich? - Z pewnoci, e nie, ale te nie stworzyli ich magnaci. Jest to zbiorowe dzieo francuskich budowniczych, mularzy, cielw, wreszcie malarzy i rzebiarzy caego wiata, ktrzy nic wsplnego nie maj z arystokracj. Wyborne jest to wieczenie prniakw zasugami i prac ludzi genialnych, a choby tylko - pracujcych!... - Prniacy i arystokracja! - zawoaa panna Izabela. - Myl, e zdanie to jest raczej silne anieli suszne. - Pozwoli mi pani zada jedno pytanie? - spyta Wokulski. - Sucham. - Naprzd cofn wyraz: prniacy, jeeli on pani razi, a nastpnie... Niech mi pani raczy wskaza czowieka z tej sfery, o jakiej mwimy, ktry by co robi?... Znam tych panw okoo dwudziestu, s to rwnie znajomi pani. C wic robi oni wszyscy, poczwszy od ksicia, najzacniejszej w wiecie osobistoci, ktrywreszcie moe tomaczy si wiekiem, a skoczywszy... choby na panu Starskim, ktry swoich wiecznie trwajcych wakacyj nie moe tomaczy nawet pooeniem majtkowym. -Ach, mj kuzynek!... On chyba nigdy nie mia zamiaru suy w czymkolwiek za przykad. Zreszt nie mwimy o naszej arystokracji, tylko o francuskiej. - A tamci co robi? - O, panie Wokulski, tamci duo robili. Przede wszystkim stworzyli Francj, byli jej rycerzami, wodzami, ministrami i kapanami. A nareszcie zgromadzili te skarby sztuki, ktre pan sam podziwia. - Niech pani powie: tamci duo rozkazywali i wydawali pienidzy, stworzy jednak Francj i sztuk kto inny. Tworzyli j le wynagradzani onierze i marynarze, przywaleni podatkami rolnicy i rkodzielnicy, a nareszcie uczeni i artyci. Jestem czowiekiem dowiadczonym i zapewniam pani, e atwiej projektowa anieli wykonywa i atwiej wydawa pienidze anieli je gromadzi. - Pan jest nieprzejednanym wrogiem arystokracji. - Nie, pani, nie mog by wrogiem tych, ktrzy w niczym mi nie szkodz. Sdz tylko, e zajmuj oni uprzywilejowane miejsca bez zasugi i e dla utrzymania si na nich apostouj w spoeczestwach pogard dla pracy, a cze dla prniaczego zbytku. - Jest pan uprzedzony, gdy nawet i ta, jakpan mwi, prnujca arystokracja odgrywa wan rol na wiecie. To, co pan nazywa zbytkiem, jest waciwie wygod, przyjemnoci i polorem, ktrej od arystokracji ucz si nawet nisze stany i tym sposobem cywilizuj si. Syszaam od bardzo liberalnych ludzi, e w spoeczestwach musz by klasy pielgnujce nauki, sztuki i wykwintne obyczaje, raz dlatego, aeby inni mieli w nich ywe wzory, a po wtre, aeby mieli podniet do szlachetnych czynw. Tote w Anglii i Francji niejeden czowiek, nawet prostego pochodzenia, skoro tylko zdobdzie majtek, przede wszystkim urzdza sobie dom, aby mg w nim przyj ludzi z dobrego towarzystwa, a nastpnie stara si tak postpowa, aeby sam zosta przyjty. Silny rumieniec wystpi na twarz Wokulskiego. Panna Izabela nie patrzc, spostrzega to i mwia dalej: - Nareszcie to, co pan nazywa arystokracj, a co ja nazwaabym klas wysz, stanowi dobr ras. Moe by, e pewna cz jej za wiele prnuje; lecz gdy ktry wemie si do czegokolwiek, natychmiast odznaczy si: energi, rozumem, a choby tylko szlachetnoci. Przepraszam, e zacytuj tutaj sowa, ktre czsto ksi powtarza mi o panu: "Gdyby Wokulski nie by dobrym szlachcicem, nie byby tym, czym jest dzisiaj..." - Myli si ksi - odpar sucho Wokulski. - Tego, co posiadam i co umiem, nie dao mi szlachectwo, ale cika praca. Robiem wicej, wic mam wicej ni inni. - Ale czy mgby pan robi wicej urodziwszy si kim innym? - spytaa panna Izabela. - Mj kuzyn Ochocki jest przyrodnikiem i demokrat, jak pan, a mimo to wierzy w dobre i ze rasy, tak samo jak ksi. On rwnie przytacza pana jako dowd dziedzicznoci. "Wokulski - mwi - od losu ma powodzenie, ale tgo ducha ma od rasy". - Bardzo jestem wdziczny tym wszystkim, ktrzy robi mi zaszczyt zaliczaniem do jakiej uprzywilejowanej rasy - rzek Wokulski. - Pomimo to nigdy nie uwierz w przywileje bez pracy i zawsze bd wyej stawia le urodzone zasugi od dobrze urodzonych pretensyj. - Wic wedug pana nie jest zasug pielgnowanie delikatniejszych uczu i wykwintniejszych obyczajw? - Owszem, jest, ale tak rol w spoeczestwie odgrywaj kobiety. Im natura daa tkliwsze serca, ruchliwsz wyobrani, subtelniejsze zmysy, i one to,nie za arystokracja, utrzymuj w yciu codziennym wykwintno, w obyczajach agodno, a nawet umiej budzi w nas najwzniolejsze uczucia. T lamp, ktrej blaski ozacaj drog cywilizacji, jest kobieta. Ona te bywa niewidzialn sprynczynw wymagajcych niezwykego natenia si... Teraz panna Izabela zarumienia si. Szli jaki czas w milczeniu. Soce ju schowao si za widnokrg, a midzy drzewami parku na zachodzie byszcza sierp ksiyca. Wokulski, gboko zamylony, porwnywa w duchu dwie dzisiejsze rozmowy, jedn z pani Wsowsk, drug z pann Izabel. "Jakie to inne kobiety!... I czy nie miaem racji przywiza si do tej oto..." - Czy mog zada panu draliwe pytanie? - odezwaa si nagle panna Izabela mikkim gosem. - Choby najdraliwsze. - Prawda, e wyjeda pan do Parya bardzo obraony na mnie?... Chcia odpowiedzie, e to byo co gorszego od obrazy, gdy posdzenie o obud, ale milcza. - Jestem winn wobec pana... Posdzaam pana... - Czy nie o malwersacj w nabyciu domu ojca pani za porednictwem ydw? - spyta, umiechajc si Wokulski. - O nie! - odpara ywo. - Przeciwnie, posdzaam pana o czyn wysoce chrzecijaski, ktrego jednak nie mogabym nikomu przebaczy. Przez chwilmylaam, e nasz dom kupi pan... za drogo... - Dzi chyba uspokoia si pani. - Tak. Ju wiem, e baronowa Krzeszowska chce za niego da dziewidziesit tysicy. - Doprawdy? Jeszcze nie rozmawiaa ze mn,cho przewidywaem, e to nastpi. - Bardzo ciesz si, e si tak stao, e pan nic nie straci, gdy... dopiero teraz mog panu podzikowa z caego serca - mwia panna Izabela, podajc mu rk. - Rozumiem donioso paskiej usugi. Mj ojciec mia by skrzywdzony, po prostu obdarty przez baronow, a pan uratowa go od ruiny, moe od mierci... Takich rzeczy nie zapomina si... Wokulski pocaowa j w rk. - Ju wieczr - rzeka zmiszana - wracajmy do domu... Cae towarzystwo pewnie wyszo z parku... "Jeeli ona nie jest anioem, to ja jestem psem!..." - pomyla Wokulski. Wszyscy ju byli w paacu, gdzie wkrtce podano kolacj. Wieczr zeszed wesoo. Okoo jedynastej Ochocki odprowadzi Wokulskiego do jego mieszkania. - C? - rzek Ochocki - sysz, e rozmawialicie pastwo z kuzynk Izabel o arystokracji?... Przekonae j pan, e tohoota?... - Nie! Panna Izabela zanadto dobrze broni swoich tez. Jak ona wietnie rozmawia!... - odpar Wokulski, usiujc ukry pomieszanie. - Musiaa panu mwi, e arystokracja pielgnuje nauki i sztuki, e jest mistrzynidobrych obyczajw, a jej stanowisko celem, do ktrego d demokraci, i tym sposobem uszlachetniaj si... Cigle syszte argumenta; uszami ju mi si wylewaj. - Sam pan wierzysz jednak w dobr krew - rzek przykro dotknity Wokulski. - Rozumie si... Ale ta dobra krew musi by cigle odwieana, gdy inaczej prdko si psuje - odpowiedzia Ochocki. - No, ale dobranoc panu. Zobacz, co mwi aneroid, gdy barona amie po kociach i jutro moemy mie sot. Ledwie wyszed Ochocki, w pokoju Wokulskiego ukaza si baron, kaszlcy, rozgorczkowany, ale umiechnity. - A, a... adnie! - mwi, a powieki drgay mu nerwowo. - A adnie... zdradzi mnie pan... zostawi pan moj narzeczon sam w parku... artuj... artuj - doda ciskajc Wokulskiego za rk - ale... Cho naprawd mgbym mie do pana pretensj,gdyby nie to, e wrciem do wczenie i... akurat zetknem si z panem Starskim,ktry z przeciwnego koca alei szed ku naszej stronie... Wokulski ju po raz drugi tego wieczora zarumieni si jak wyrostek. "Po co ja wpadem w t sie intryg i oszustw!" - pomyla, cigle jeszcze rozdraniony sowami Ochockiego. Baron zakaszla si i odpoczwszy, prawi dalej znionym gosem: - Niech pan jednak nie przypuszcza, e jestem zazdrosny o narzeczon... Byoby tobardzo niskie z mojej strony... To nie kobieta, to anio, ktremu kadej chwili powierzybym cay majtek, ycie. Co mwi, ycie?... zoybym w jej rce ycie wieczne, tak spokojny, tak pewny o siebie jak to, e jutro soce wejdzie... Soca mog nie zobaczy, bo, mj Boe, kady z nas jest miertelny, ale... Ale o ni nie mam obawy, cienia obawy, daj panu sowo, panie Wokulski... Oczom wasnym nie wierzybym, nie tylko czyim tam podejrzeniom albo pswkom... - zakoczy goniej. Ale, widzi pan - zacz po chwili - ten Starski to obrzydliwa figura. Nikomu nie powiedziabym tego, ale... wie pan, jak on postpuje z kobietami?... Myli pan, e wzdycha, umizga si, baga o dobre swko, o ucisk rki?... Nie, on je traktuje jak samice, w najbrutalniejszy sposb... Dziaa im na nerwy rozmow, spojrzeniami... Baron zaci si, oczy mu krwi nabiegy; Wokulski sucha go i nagle rzek cierpkim tonem: - Kto wie, mj baronie, czy Starski nie ma racji. Nas nauczono widzie w kobietach anioy i tak te je traktujemy. Jeeli one jednak s przede wszystkim samicami, to my wydajemy si w ich oczachgupsi i niedoniejsi, ni jestemy, a Starski musi triumfowa. Ten jest panem kasy, kto posiada waciwy klucz do zamku, baronie! - zakoczy ze miechem. - Pan to mwisz, panie Wokulski?... - Ja, panie, i nieraz pytam si, czy my nie zanadto ubstwiamy kobiety, czy w ogle nie traktujemy ich zbyt powanie; powaniej i uroczyciej ni siebie samych - Panna Ewelina naley do wyjtkw!... - zawoa baron. - Istnieniu wyjtkw nie przecz, kto wie jednak, czy taki Starski nie odkry oglnego prawida. - Moe by - odpar zirytowany baron - aleto prawido nie stosuje si do panny Eweliny. I jeeli chroni j... a raczej nie ycz jej stosunkw ze Starskim, gdy ona sama si chroni, to tylko dlatego, aeby podobny czowiek nie skala jej czystej myli jakim wyrazem... No, ale pan jest znuony... Przepraszam za wizyt w tak niewaciwej porze. Baron wyszed, cicho zamykajc drzwi; Wokulski zosta sam, pogrony w niewesoych mylach: "Co ten Ochocki mwi, e argumenta pannyIzabeli ju mu si wylewaj uszami? Wic to, co syszaem od niej, nie byo wybuchem zadranitego uczucia, ale dawnowyuczon lekcj?... Wic jej dowodzenia, uniesienia, a nawet wzruszenia s tylko sposobami, za pomoc ktrych dobrze wychowane panny czaruj takich jak ja gupcw?... A moe po prostu on kocha si w niej i chce j zdyskredytowa w moich oczach?... No, jeeli kocha, po c j ma dyskredytowa; niech powie, a ona niech wybiera... Naturalnie, e Ochocki ma wicejszans anieli ja; tak jeszcze nie straciem rozumu, aeby tego nie ocenia... Mody, pikny, genialny... Ha!... niech wybiera: saw czy pann Izabel... Zreszt - cign dalej w myli - co mnie obchodzi, e panna Izabela uywa zawsze tych samych argumentw w swoich dysputach. Ani ona nie jest Duchem witym, aeby wymyla coraz nowe, ani ja jestem tak osobliwoci, aeby dla mniewarto byo sili si na oryginalno. Niech sobie mwi, jak chce... Waniejsze to, e chyba do niej nie stosuje si oglne prawido o kobietach... Pani Wsowska to przede wszystkim pikna samica, ale ona nie... Czy nie tak samo mwi baron o swojej pannie Ewelinie?..." Lampa gasa. Wokulski zdmuchn j i ina przez c tu, go48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAqP\ Ir Zcs$ct*(Scu}6;rzuci si na ko.Przez dwa nastpne dnie pada deszcz i gocie zasawscy nie opuszczali paacu. Ochocki wzi si do ksiek i prawie nie pokazywa si, panna Ewelina chorowaa namigren, panny Izabela i Felicja czytay francuskie ilustracje, a reszta towarzystwa, pod przewodnictwem prezesowej, zasiada do wista. Przy tej okazji Wokulski spostrzeg, e pani Wsowska zamiast kokietowa go, do czego cigle nastrczaa si sposobno, zachowuje si bardzo obojtnie. Uderzyo go za, e gdy Starski chcia j raz pocaowa w rk, wyrwaa j i obraona zapowiedziaa mu, aeby nigdy nieway si tego robi. Gniew jej by tak szczery, e sam Starski zdziwi si i zmiesza, a baron, cho mu nie sza karta,by w doskonaym humorze. - Czy i mnie nie pozwoli pani ucaowa swej rczki?... - rzek baron w jaki czas po owym wypadku. - Panu owszem - odpara, podajc mu rk.Baron ucaowa j jak relikwi, spogldajc z triumfem na Wokulskiego, ktry pomyla, e jego utytuowany przyjaciel moe nie ma powodu do zbyt wielkiej uciechy. Starski z takim zajciem patrzy w karty, e zdawa si nie uwaana to, co zaszo. Na trzeci dzie wypogodzio si, a na czwarty byo ju takpiknie i sucho, e panna Felicja zaproponowaa spacer na rydze. Prezesowa tego dnia kazaa poda wczeniej drugie niadanie, a pniej obiad.Okoo wp do pierwszej przed paac zajecha brek i pani Wsowska daa haso do wsiadania. - pieszymy si, bo szkoda czasu... Gdzie twj szal, Ewelinko?.. Suce niech sid do bryczki i zabior kosze. A teraz - dodaa, przelotnie spojrzawszy na Wokulskiego - kady z panw wybierze sobie dam... Panna Felicja chciaa protestowa, ale w tej chwili baron podskoczy do panny Eweliny, a Starski do pani Wsowskiej, ktra, przygryzajc usta, rzeka: - Mylaam, e ju mnie pan nigdy nie wybierze... I posaa Wokulskiemu piorunujce wejrzenie. - To my, kuzynko, bdziemy trzyma si razem - odezwa si Ochocki do panny Izabeli. - Ale w takim razie musi pani si przy kole, bo ja powo. - Pani Wsowska nie pozwala, bo pan wywrci! - zawoaa panna Felicja, ktrej los przeznaczy Wokulskiego. - Owszem, niech powozi, niech wywraca... -rzeka pani Wsowska. - Jestem dzi w takim usposobieniu, e zgadzam si na amanie nam ng... Biedny ten rydz, ktry dostanie si w moje rce!... - Jestem pierwszy z nich - odezwa si Starski - jeeli chodzi o zjedzenie... - Owszem, jeeli zgodzisz si pan na poprzednie ucicie gowy - odpowiedziaa pani Wsowska. - Ju jej dawno nie mam... - Nie dawniej, anieli ja to spostrzegam... ale siadajmy i jedmy... ROZDZIA SMY LASY, RUINY I CZARY Ruszyli. Baron, jak zwykle, szepta z narzeczon, Starski w gwatowny sposb umizga si do pani Wsowskiej, ktra, ku zdumieniu Wokulskiego, przyjmowaa to do yczliwie, a Ochocki powozi czwrk.Tym razem jednak jego furmaski entuzjazm hamowao ssiedztwo panny Izabeli, do ktrej odwraca si co chwil. "Wesoy ptaszek z tego Ochockiego! - myla Wokulski. - Do mnie mwi, e argumentacja panny Izabeli wylewa mu si uszami, a teraz z ni tylko rozmawia... Oczywicie, chcia mnie do niej zrazi..." I wpad w bardzo pospny humor, by ju bowiem pewny, e Ochocki kocha si w pannie Izabeli i e z takim wspkonkurentem prawie nie ma walki. "Mody, pikny, zdolny... - mwi w sobie. -Nie miaaby chyba oczu albo rozumu, gdyby, wybierajc midzy nim i mn, nie oddaa jemu pierwszestwa... Lecz nawet i w tym razie musiabym przyzna, e ma szlachetn natur, jeeli gustuje w Ochockim, nie w Starskim. Biedny baron, a jeszcze biedniejsza jego narzeczona, ktra tak widocznie durzy si w Starskim. Trzebamie bardzo pust gow i serce..." Przyglda si jesiennemu socu, szarym cierniskom i pugom z wolna orzcym ugory i peen gbokiego smutku w duszy, wyobraa sobie chwil, w ktrej ju zupenie straci nadziej i ustpi miejsca przy pannie Izabeli Ochockiemu. "C robi?... C robi, jeeli go wybraa...Moje nieszczcie, em j pozna..." Wjechali na wzgrze, gdzie roztoczy si przed nimi rozlegy horyzont, obejmujcy kilka wiosek, lasy, rzek i miasteczko z kocioem. Brek chwia si w obie strony. - Pyszny widok! - zawoaa pani Wsowska.- Jak z balonu, ktrym kieruje pan Ochocki - doda Starski, trzymajc si porczy. - Pan jedzi balonem? - zapytaa panna Felicja. - Balonem pana Ochockiego?... - Nie, prawdziwym... - Niestety! nie jedziem adnym - westchn Starski - ale w tej chwili wyobraam sobie, e jad bardzo lichym. - Pan Wokulski pewnie jedzi - rzeka tonem gbokiego przekonania panna Felicja.- Ale, Felu, o co ty niedugo zaczniesz posdza pana Wokulskiego! - zgromia j pani Wsowska. - Istotnie jedziem... - odpar zdziwiony Wokulski. - Jedzi pan?... ach, jak to dobrze! - zawoaa panna Felicja. - Niech nam pan opowie... - Jedzi pan?... - odezwa si z koza Ochocki. - Hola!... Niech pan zaczeka z opowiadaniem, zaraz tam przyjd. Rzuci lejce furmanowi, cho zjedali z gry, zeskoczy z koza i po chwili siad w brekunaprzeciw Wokulskiego. - Jedzi pan?... - powtrzy. - Gdzie?... Kiedy?... - W Paryu, ale tym uwizionym balonem. P wiorsty w gr, prawie adna podr -odpar nieco zmiszany Wokulski. - Niech pan mwi... To musi by olbrzymi widok?... Jakich uczu doznawa pan?... - mwi Ochocki. By dziwnie zmieniony: oczy rozszerzyy mu si, na twarz wystpi rumieniec. Patrzc na niego, trudno byo wtpi, e w tej chwili zapomnia o pannie Izabeli. - To musi by szalona przyjemno... Mw pan... - pyta natarczywie, schwyciwszy Wokulskiego za kolano. - Widok jest istotnie wspaniay - odpowiedzia Wokulski - poniewa horyzont ma kilkadziesit wiorst w promieniu, a cay Pary i jego okolice wygldaj jak na wypukej mapie. Ale podr nie jest mia; moe tylko pierwszy raz... - Jakie wraenie?.. - Dziwaczne. Czowiek myli, e sam pojedzie w gr; nagle widzi,e nie on jedzie, ale ziemia szybko zapada mu si pod nogami. Jest to zawd tak niespodziany i przykry, e... chciaoby si wyskoczy... - C wicej?... - nalega Ochocki. - Drugim dziwowiskiem jest horyzont, ktrycigle wida na wysokoci wzroku. Skutkiem tego ziemia wydaje si wkls jak ogromny, gboki talerz. - A ludzie?... domy?... - Domy wygldaj jak pudeka, tramwaje jak due muchy, a ludzie jak czarne krople,ktre szybko biegn w rnych kierunkach, cignc za sob dugie cienie. W ogle jest to podr przeadowana niespodziankami. Ochocki zamyli si i patrzy przed siebie nie wiadomo na co... Par razy zdawao si,e chce wyskoczy z breka i e go drani towarzystwo, w ktrym te zapanowaa cisza. Dojechali do lasu, za nimi dwie suce w bryczce. Panie wziy do rk koszyki. - A teraz kada dama ze swoim kawalerem w inn stron! - zakomenderowaa pani Wsowska. - Panie Starski, ostrzegam, e jestem dzi w wyjtkowym humorze, a co znaczy u mnie wyjtkowy humor, wie o tympan Wokulski - dodaa, miejc si nerwowo. - Panie Ochocki, Belu, prosz do lasu, i nie pokazujcie si, dopki... nie zbierzecie caego kosza rydzw... Felu!... - Ja pjd z Michalink i Joasi! - szybko odpowiedziaa panna Felicja, patrzc na Wokulskiego w taki sposb, jakby to on by owym wrogiem, przeciw ktremu naleao uzbroi si we dwie suce. - No, idmy, kuzynie - rzeka do Ochockiego panna Izabela widzc, e towarzystwo weszo ju w las. - Ale we mj koszyk i sam zbieraj rydze, bo mnie to, przyznam si, nie bawi. Ochocki wzi koszyk i rzuci go na bryczk. - Co mi tam wasze rydze! - odpar zachmurzony. - Straciem dwa miesice na rybach, grzybach, bawieniu dam i tym podobnych gupstwach... Inni przez ten czas jedzili balonem... Wybieraem si do Parya, ale prezesowa tak nalegaa, ebymu niej wypocz... I piknie wypoczem... Zgupiaem do reszty... Ju nawet nie umiem myle porzdnie... straciem zdolnoci... Eh! dajcie mi wity spokj z rydzami... Jestem taki zy!... Machn rk, potem obie woy do kieszeni i poszed w las ze spuszczon gow, mruczc po drodze. - Miy towarzysz! - odezwaa si z umiechem panna Izabela do Wokulskiego. - Ju bdzie z nim tak do koca wakacyj... Byam pewna, e zepsuje mu si humor, jak tylko Starski wspomnia o balonach... "Bogosawione te balony! - pomyla Wokulski. - Taki wspzawodnik przy pannieIzabeli nie jest niebezpieczny..." I w tej chwili uczu, e kocha Ochockiego. - Jestem pewny - rzek do panny Izabeli - e kuzyn pani zrobi wielki wynalazek. Kto wie, czy nie stanie si on epok w dziejach ludzkoci... - doda, mylc o projektach Geista. - Tak pan sdzi? - odpowiedziaa dosy obojtnie panna Izabela. - Moe by... Tymczasem kuzynek jest chwilami impertynent, z czym mu niekiedy bywa do twarzy, ale chwilami jest nudny, co nie przystoi nawet wynalazcom. Kiedy na niego patrz, przychodzi mi na myl historyjka o Newtonie. By to podobno bardzo wielki czowiek, czy tak, panie?... Ale i c, kiedy jednego dnia, siedzc przy jakiej panience,wzi j za rk i... czy pan uwierzy?... zacz czyci swoj fajk jej maym palcem!... No, jeeli do tego prowadzi geniusz, dzikuj za genialnego ma!... Przejdmy si troch po lesie, dobrze, panie? Kady wyraz panny Izabeli pada Wokulskiemu na serce jak kropla sodyczy. "Wic ona lubi Ochockiego (bo kt by go nielubi?), ale za niego nie wyjdzie!..." Szli wsk drog, ktra stanowia granic dwu lasw: na prawo rosy dby i buki, na lewo sosny. Midzy sosnami od czasu do czasu bysn czerwony stanik pani Wsowskiej albo biaa okrywka panny Eweliny. W jednym miejscu rozwidlaa si droga i Wokulski chcia skrci, ale panna Izabela zatrzymaa go. - Nie, nie - rzeka - tam nie idmy, bo stracimy z oczu cae towarzystwo, a dla mnie las tylko wtedy jest pikny, kiedy w nim widz ludzi. W tej chwili na przykad rozumiem go... Niech no pan spojrzy... prawda, jak ta cz jest podobna do ogromnego kocioa?... Te szeregi sosen to kolumny, tam boczna nawa, a tu wielki otarz... Widzi pan, widzi pan... Teraz midzy konarami pokazao si soce jak wgotyckim oknie... Co za nadzwyczajna rozmaito widokw! Tu ma pan buduar damski, a te niskie krzaczki to taburety. Nie brak nawet lustra, ktre zostao po onegdajszym deszczu... A to ulica, prawda?... Troch krzywa, ale ulica... A tamznowu rynek czy plac... Czy pan widzi to wszystko?... - Widz, o ile mi pani pokazuje - odpowiedzia Wokulski z umiechem. - Trzeba jednak mie bardzo poetyck fantazj, aeby spostrzec te podobiestwa.- Doprawdy?... A ja zawsze mylaam, e jestem uosobion proz. - Moe by, e jeszcze nie miaa pani sposobnoci odkry wszystkich swoich zalet - odpar Wokulski, niekontent, e zblia si do nich panna Felicja. - Jak to, nie zbieracie pastwo rydzw? - dziwia si panna Felicja. - Cudowne rydze; jest ich takie mnstwo, e nam nie wystarczy koszykw i bdziemy chyba musiay sypa je do bryczki. Da ci, Belu, koszyk?... - Dzikuj ci! - A panu?... - Nie wiem, czy potrafibym odrni rydza od muchomora - odpowiedzia Wokulski. - licznie! - zawoaa panna Fela. - Nie spodziewaam si od pana takiej odpowiedzi... Powiem to babci i poprosz, aeby adnemu z panw nie pozwolia je rydzw, a przynajmniej nie te, ktre ja zbieram. Kiwna gow i odesza. - Obrazi pan Felci - rzeka panna Izabela.- To nie godzi si... ona jest panu tak yczliwa. - Panna Felicja ma przyjemno w zbieraniurydzw, ja wol sucha wykadu pani o lesie. - Bardzo mi to pochlebia - odpowiedziaa, lekko rumienic si, panna Izabela - ale jestem pewna, e prdko znudzi pana mj wykad. Bo dla mnie nie zawsze las jest pikny, czasem bywa okropny. Gdybym tu bya sama, z pewnoci nie widziaabym ulic, kociow i buduarw. Kiedy jestem sama, las mnie przeraa. Przestaje by dekoracj, a zaczyna by czym, czego nie rozumiem i czego si boj. Gosy ptakw s jakie dzikie, czasempodobne do nagego krzyku boleci, a czasem do miechu ze mnie, e weszam midzy potwory... Wtedy kade drzewo wydaje mi si istot yw, ktra chce mnieowin gami i udusi; kade ziele w zdradziecki sposb opltuje mi nogi, aeby mnie ju std nie wypuci... A wszystkiemutemu winien kuzynek Ochocki, ktry tomaczy mi, e natura nie jest stworzonadla czowieka... Wedug jego teorii wszystko yje i wszystko yje dla siebie... - Ma racj - szepn Wokulski. - Jak to, wic i pan w to wierzy? Wic wedug pana ten las nie jest przeznaczony na poytek ludziom, ale ma jakie swoje wasne interesa, nie gorsze od naszych... - Widziaem ogromne lasy, w ktrych czowiek ukazywa si raz na kilka lat, a jednak rosy bujniej anieli nasze... - Ach, niech pan tak nie mwi!... To jest ponianie wartoci ludzkiej, nawet niezgodne z Pismem witym. Bg odda przecie ludziom ziemi na mieszkanie, a roliny i zwierzta na poytek... - Krtko mwic, wedug pani natura powinna suy ludziom, a ludzie klasom uprzywilejowanym i utytuowanym?... Nie, pani. I natura, i ludzie yj dla siebie, i tylko ci maj prawo wada nimi, ktrzy posiadaj wicej si i wicej pracuj. Sia ipraca s jedynymi przywilejami na tym wiecie. Niejednokrotnie te tysicletnie, ale bezwadne drzewa upadaj pod ciosami kolonistw-dorobkiewiczw, a pomimo to w naturze nie zachodzi aden przewrt. Sia i praca, pani, nie tytu i nie urodzenie... Panna Izabela bya rozdraniona. - Tu moe mi pan mwi - rzeka - co pan chce, tu uwierz we wszystko, bo dokoa widz tylko paskich sprzymierzecw. - Czy oni nigdy nie stan si sprzymierzecami pani?... - Nie wiem... moe... Tak czsto teraz sysz o nich, e kiedy mog uwierzy w ich potg. Weszli na polank zamknit wzgrzami, na ktrych rosy pochylone sosny. Panna Izabela usiada na pniu citego drzewa, a Wokulski niedaleko niej na ziemi. W tej chwili na brzegu polanki ukazaa si pani Wsowska ze Starskim. - Czy nie chcesz, Belu - woaa - wzi sobie tego kawalera? - Protestuj! - odezwa si Starski. - PannaIzabela jest cakiem zadowolona ze swego towarzysza, a ja z mojej towarzyszki... - Czy tak, Belu? - Tak, tak! - zawoa Starski. - Niech bdzie tak... - powtrzya panna Izabela, bawic si parasolk i patrzc w ziemi. Pani Wsowska i Starski znikli na wzgrzu, panna Izabela coraz niecierpliwiej bawia si parasolk. Wokulskiemu pulsa biy w skroniach jak dzwony. Poniewa milczenie trwao zbyt dugo, wic odezwaa si panna Izabela: - Prawie rok temu bylimy w tym miejscu na wrzeniowej majwce... Byo ze trzydzieci osb z ssiedztwa... O, tam palono ogie... - Bawia si pani lepiej ni dzi? - Nie. Siedziaam na tym samym pniu i byam jaka smutna...Czego mi brako... I co mi si bardzo rzadko zdarza, mylaam: co te bdzie za rok?... - Dziwna rzecz!... - szepn Wokulski. - Ja take mniej wicej rok temu mieszkaem z obozem w lesie, ale w Bugarii... Mylaem: czy za rok y bd i... - I o czym jeszcze? - O pani. Panna Izabelaniespokojnie poruszya si i poblada. - O mnie?... - spytaa. - Albo pan mnie zna?... - Tak. Znam pani ju par lat, ale niekiedy zdaje mi si, e znam pani od wiekw... Czas ogromnie wydua si, kiedyo kim mylimy cigle, na jawie i we nie... Podniosa si z pnia, jakby chcc ucieka. Wokulski take powsta. - Niech pani przebaczy, jeeli mimowolnie zrobiem jej przykro. Moe, wedug pani, tacy jak ja nie maj prawa myle o pani?... W waszym wiecie nawet ten zakaz jest moliwy. Ale ja nale do innego...W moim wiecie papro i mech tak dobrze maj prawo patrze na soce jak sosny albo... grzyby. Dlatego niech mi pani wrcz powie: czy wolno mi, czy nie wolno myle o pani? Na dzi nie dam nic innego. - Ja pana prawie nie znam - szepna, widocznie zakopotana, panna Izabela. - Ja te dzi nic nie dam. Pytam si tylko,czy nie uwaa pani za obraz dla siebie tego, e ja myl o pani, nic - tylko myl. i ina przez c tu, go48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAvPcwXcxEcy@,bcz:Znam opini klasy, wrd ktrej wychowaasi pani, o takich ludziach jak ja i wiem, eto, co mwi w tej chwili, nazwa mona zuchwalstwem. Niech mi wic pani powie wprost, a jeeli a taka istnieje midzy nami rnica, nie bd si ju duej stara o wzgldy pani... Wyjad dzi lub jutro bez cienia pretensji, owszem, zupenie wyleczony. - Kady czowiek ma prawo myle... - odpara panna Izabela, coraz mocniej zmiszana. - Dzikuj pani. Tym swkiem daa mi pani pozna, e w jej przekonaniu nie stoj niej od panw Starskich, marszakw i im podobnych... Rozumiem, e nawet w tych warunkach mog jeszcze nie zyska sympatii pani... Do tego bardzo daleko... Ale wiem przynajmniej, e ju mam ludzkie prawa i e pani bdzie od tej pory sdzi moje czyny, nie tytuy, ktrych nie posiadam. - Jest pan przecie szlachcicem, a mwi prezesowa, e tak dobrym, jak Starscy, a nawet Zasawscy... - Owszem, jeeli pani yczy sobie, jestem szlachcicem, nawet lepszym od niejednego ztych, jakich spotykaem w salonach. Na moje nieszczcie, wobec pani, jestem take i kupcem. - No, kupcem mona by i mona nie by, to zaley od pana... odpara ju mielej panna Izabela. Wokulski zamyli si. W tej chwili w lesie poczto huka i zwoywa si, a w par minut pniej caetowarzystwo ze sugami, koszami i rydzamiznalazo si na polance. - Wracajmy do domu - rzeka pani Wsowska - bo mnie te rydze znudziy i czas na obiad. Kilka dni nastpnych upyny Wokulskiemu w sposb dziwny; gdyby go zapytano: czym byy dla niego? zapewne odpowiedziaby, esnem szczcia, jedn z tych epok w yciu,dla ktrych, moe by, natura powoaa nawiat czowieka. Obojtny widz moe nazwaby takie dnie jednostajnymi, a nawet nudnymi. Ochocki spospnia i od rana do wieczora albo klei,albo puszcza oryginalnej formy latawce. Pani Wsowska z pann Felicj czytay albozajmoway si szyciem ornatu dla miejscowego proboszcza. Starski z prezesow i baronem grali w karty. I tym sposobem Wokulski i panna Izabela nie tylko byli zupenie osamotnieni, ale jeszcze musieli by cigle razem. Chodzili po parku, czasem w pole, siedzieli pod wiekow lip na podwrzu, ale najczciej pywali po stawie. On wiosowa, ona od czasu do czasu rzucaa okruchy ciastek abdziom, ktre cicho suny za nimi. Niejeden podrny zatrzymywa si na gocicu za stawem i zdziwiony przypatrywa si niezwykej grupie, ktr tworzyy: biaa dka z siedzc w niej par i dwa biae abdzie ze skrzydami podniesionymi jak agle. Pniej Wokulski nie umia nawet przypomnie sobie, o czym mwili w podobnych chwilach. Najczciej milczeli. Raz zapytaa go: dlaczego limaki pywaj pod powierzchni wody? drugi raz - dlaczego oboki maj tak rozmait barw? Tomaczy jej i wwczas zdawao mu si, e ca natur od ziemi do nieba ogarnia w jednym ucisku i skada jej pod nogi. Pewnego dnia przyszo mu na myl, e gdyby kazaa mu rzuci si w wod i umrze, umarby bogosawic j. Podczas tych wodnych przejadek, a takepodczas spacerw w parku i zawsze, gdy byli razem, czu jaki niezmierny spokj, jakby caa dusza jego i caa ziemia od wschodnich do zachodnich kresw napeniona bya cisz, wrd ktrej nawet turkot wozu, szczekanie psa albo szelest gazi wypowiaday si w cudownie piknych melodiach. Zdawao mu si, e junie chodzi, lecz pywa w oceanie mistycznego odurzenia, e ju nie myli, nieczuje, nie pragnie, tylko kocha. Godziny umykay gdzie jak byskawice zapalajce si i gasnce na dalekim nieboskonie. Dopiero by ranek - ju poudnie - ju wieczr i - noc pena przebudze i westchnie. Niekiedy myla, e dob podzielono na dwa nierwne okresyczasu: dzie krtszy od mgnienia powiek i noc dug jak wieczno dusz potpionych. Pewnego dnia wezwaa go do siebie prezesowa. - Siadaje, panie Stanisawie - rzeka - c, dobrze si u mnie bawisz? Drgn jak czowiek przebudzony. - Ja?... - spyta. - Nudzieby si? - Za rok takich nudw oddabym ycie. Staruszka potrzsna gow. - Tak czasem si zdaje - odpowiedziaa. - Nie wiem, kto tam napisa, e czowiek jest wtedy najszczliwszy, kiedy dokoa siebie widzi to, co nosi w sobie samym... Aleja mwi, e mniejsza, dlaczego jest szczliwy, byle nim by... Wybaczysz mi, jeeli ci obudz?... - Sucham pani - odpar, mimo woli blednc. Prezesowa wci przypatrywaa mu si i z lekka chwiaa gow. - No, przecie nie myl, e obudz ci zymiwiadomociami. Zbudz ci w zwyky sposb. Mylae co o tej cukrowni, ktrmi tu radz budowa?... - Jeszcze nie... - Nic pilnego. Ale o stryju zupenie ju zapomniae. A on, biedak, ley niedaleko std, o trzy mile, w Zasawiu... Moe bycie tam jutro pojechali. Okolica adna, s ruiny zamku... Moglibyciebardzo przyjemnie czas przepdzi i zrobico z tym kamieniem nagrobnym. Wiesz co - dodaa staruszka, wzdychajc - namyliam si... Nie trzeba rozbija kamienia pod zamkiem. Zostaw go tam i tylko ka wyry na nim te wiersze: "Na kadym miejscu i o kadej dobie..." Znasz to?... - O tak, znam... - Pod zamkiem wicej bywa ludzi ni na cmentarzu, prdzej przeczytaj i moe zamyl si nad ostatecznym kresem wszystkiego na tym wiecie, nawet mioci... Wokulski wyszed od prezesowej silnie rozstrojony. "Co znaczy jej rozmowa?..." - pomyla. Na szczcie, spotka pann Izabel idca w stron stawu i zapomnia owszystkim. Na drugi dzie istotnie cae towarzystwo pojechao do Zasawia. Mijali lasy, zielone pagrki, wwozy z tymi cianami. Okolica bya pikna, jeszcze pikniejsza pogoda, ale Wokulski nie uwaa na nic, zatopiony w smutnych mylach... Ju nie bysam z pann Izabel, jak wczoraj jeszcze; nawet nie siedzia w breku blisko niej, tylko naprzeciw panny Felicji, a nade wszystko... Ale to ju mu si tylko zdawao i nawet mia si w duszy ze swych przywidze. Zdawao mu si, e Starski w jaki dziwny sposb spojrza na pann Izabel i e j obla rumieniec. "Ach, gupstwo - mwi dosiebie - po c miaaby mnie oszukiwa!... Ona mnie, ktry przecie nie jestem nawet jej narzeczonym". Otrzsn si ze swych przywidze i tylko byo mu troch przykro, e Starski siedzi obok panny Izabeli. Ale tylko troch... "No, przecie nie zabroni jej - myla - siada,przy kim zechce. I nie zni si do zazdroci, ktra bd jak bd jest podymuczuciem, a najczciej gruntuje si na pozorach... Zreszt, gdyby chcieli wymieniaze Starskim tkliwe spojrzenia, nie robiliby tego tak jawnie. Szaleniec jestem..." W pargodzin znaleli si na miejscu. Zasaw, niegdy miasteczko, dzi licha osada, stoi w nizinie otoczonej mokrymi kami. Oprcz kocioa i dawnego ratusza wszystkie budowle s parterowe, drewniane i stare. Na rodku cynku, a raczej placu penego ostw i jam, wznosi si pitrowa kupa mieci i studnia pod dziurawym dachem opartym na czterech zgniych supach. Z powodu szabasu rynek by pusty, a wszystkie kramiki zamknite. Dopiero o wiorst za miastem, w poudniowej stronie, leaa grupa wzgrz. Na jednym stay ruiny zamku, skadajce si z dwu wie szecioktnych, gdzie ze szczytw i okien zwieszay si bujne zielska; na drugim rosa kpa starych dbw.Gdy podrni zatrzymali si w rynku, Wokulski wysiad, aeby zobaczy si z proboszczem, Starski za obj komend. - Wic my - rzek - jedziemy brekiem do tych dbw i tam zjemy, co Bg da, a kucharze przygotowali. Nastpnie brek wrci si tu po pana Wokulskiego... - Dzikuj - odpar Wokulski. - Nie wiem, jak dugo zabawi, i wol i piechot. Zreszt musz jeszcze wstpi do ruin... - I ja z panem - odezwaa si panna Izabela. - Chc zobaczy ulubiony kamie prezesowej... - dodaa pgosem. - Proszmi da zna, jak pan tam bdzie. Brek odjecha, Wokulski wstpi na plebanii w cigu kwadransa skoczy interes. Proboszcz owiadczy mu, e nikt w miecie nie bdzie mia pretensji, jeeli na kamieniu zamkowym znajdzie si jaki napis,byle nie nieprzyzwoity i nie bezbony... Dowiedziawszy si za, e chodzi o pamitk po nieboszczyku kapitanie Wokulskim, ktrego zna osobicie, proboszcz obieca zaj si uatwieniem tej sprawy. - Jest tu - rzek - niejaki Wgieek, sprytny hultaj, troch kowal, troch stolarz, wic moe on potrafi wyrzebi nakamieniu, co potrzeba. Zaraz ja po niego pol. W cigu nastpnego kwadransa zjawi si i Wgieek, chopak dwudziestokilkoletni, z fizjonomi weso i inteligentn. Dowiedziawszy si od ksiego sugi, e mona co zarobi, ubra si w szaraczkowy surdut z krtkim stanem i poami do ziemi i obficie wytar sobie wosy sonin.Poniewa Wokulskiemu byo pilno, wic poegna proboszcza i poszed z Wgiekiem w stron ruin. Gdy znaleli si za nieczynn dzi rogatk osady, Wokulski zapyta chopaka: - Dobrze umiesz pisa, mj bracie? - Oj, oj!... Przecie mi nieraz ze sdu dawali do przepisywania, cho nie mam lekkiej rki. A te wiersze, co pan ekonom z Otrocza pisywa do leniczanki, to wszystko moja robota. On tyle, e kupowa papier i jeszcze mi do tej pory nie dopaciczterdzieci groszy za pisanie. A o zakrty to tak si dopomina... - I na kamieniu potrafisz pisa? - Niby wklso, nie wypuko?... Co nie mam potrafi. Podjbym si pisania nawet na elazie, a choby na szkle i literami, jakimi chcc: pisanymi, drukowanymi; niemieckimi,ydowskimi... Przecie ja tu, nie chwalc si,wszystkie szyldy malowaem w miecie. - I tego krakowiaka, co wisi nad szynkiem?- A juci. - A gdziee ty widzia takiego krakowiaka?- U pana Zwolskiego jest furman, co si nosi z krakowska, wicem se jego obejrza. - I widziae, e ma obie nogi na lewym boku? - Prosz aski pana, ludzie z prowincji nie patrz na nogi, ino na butelk. Jak dojrzy butelk i kieliszek, to ju nie chybi, ale trafi prosto do Szmula.Wokulskiemu coraz wicej podoba si rezolutny chopak. - Nie oenie si jeszcze? - zapyta go. - Nie. Z tak, co chodzi w chustce, to ja si nie oeni, a kapeluszowa mnie by nie chciaa. - I c tu robisz, kiedy nie ma szyldw do malowania? - O tak, panie: troch to, troch owo, a razem nic. Dawniej robiem stolarszczyzn i nie mogem nady. Za jakie par lat odoybym z tysic rubli. Ale spaliem si tamtego roku i ju nie mog przyj do siebie. Drzewo, warsztaty, wszystko poszo na wgiel, a mwi asce pana, by taki ogie, e najtwardsze pilniki stopiy si jak smoa. Kiedym spojrza na pogorzel, tom ino plun ze zoci, ale dzinawet mi szkoda tej liny... - Odbudowae si? Masz warsztat? - Ehe! panie... Odbudowaem w ogrodzie chaup jak barak, eby matka miaa gdzie gotowa, ale warsztaty... To by na to, panie, trzeba piset rubli gotowego grosza, sowo honoru daj, jak mi Bg miy... Ile to przecie lat ojciec nieboszczyk harowa, nim postawi dom i zebra naczynie. Zbliali si do ruin. Wokulski rozmyla. - Suchaj, Wgieek - rzek nagle - podobasz mi si. Bd w tej okolicy - doda,cicho wzdychajc - bd jeszcze z tydzie... A jeeli wyrzebisz mi dobrze napis, wezm ci do Warszawy na jaki czas...Tam przekonam si, co jeste wart, i... moe odnajd si twoje warsztaty. Chopak pochyla gow na prawo i na lewo, przypatrujc si Wokulskiemu. Nagle przyszo mu na myl, e musi to by bardzo bogaty pan, a moe nawet z takich panw, ktrych niekiedy Bg zsya, aeby opiekowali si ludmi biednymi, i - zdj czapk. - Ce stan? Nakryj gow... - rzek Wokulski. - Przepraszam pana... moe ja co zego powiedziaem?... Ale u nas, panie, to tacy panowie nie bywaj... Podobno bywali dawnymi czasy...Nawet ojciec nieboszczyk gada, e sam widzia takiego pana, co wzi z Zasawia sierot i zrobi z niej wielk pani, a jegomoci zostawi tyle pienidzy, e z nich wybudowali now dzwonnic... Wokulski umiechn si, patrzc na zakopotan min chopaka i z dziwnym uczuciem myla, e za swj jednoroczny dochd mgby uszczliwi stu kilkudziesiciu takich jak ten oto... "Pienidz naprawd jest wielk potg, tylko trzeba go umie uy..." Byli ju pod gr zamkow, kiedy z ssiedniej odezwa si gos panny Felicji: - Panie Wokulski, my tu jestemy!... Wokulski podnis oczy i zobaczy midzy dbami wesoy ogie, dokoa ktrego siedziao zasawskie towarzystwo. O kilkanacie krokw z boku chopak kredensowy i pokojwka nastawiali samowar. - Niech pan zaczeka, id do pana!- zawoaa panna Izabela, podnoszc si z dywanu. Starski podskoczy do niej. - Sprowadz kuzynk - rzek. - O, dzikuj,sama zejd -odpowiedziaa panna Izabela, cofajc si. Potem zacza i ze stromej ciany z tak swobod i wdzikiem, jakby to bya ulica w parku. "Pody jestem z moimi posdzeniami" - szepn Wokulski. W tej chwili przywidziao mu si, e jaki tajemniczy gos kae mu robi wybr midzy tysicami takich jak Wgieek, ktrzy potrzebuj pomocy, i jedn kobiet, ktra schodzia tam z gry. "Ju zrobiem wybr!..." - pomyla Wokulski. - Ale do zamku nie wejd sama, musi mi pan poda rk - rzeka panna Izabela, stanwszy przy Wokulskim. - Moe pastwo pozwol lejsz drog - odezwa si Wgieek. - Prowad! Okryli gr i poczli wspina si na jej szczyt oyskiem wyschego potoku. - Jaki dziwny kolor tych kamieni - odezwaasi panna Izabela, patrzc na kaway wapienia poplamionego brunatnymi pitnami. - Ruda elazna - odpar Wokulski. - O nie - wtrci Wgieek - to nie ruda, to krew... Panna Izabela cofna si. - Krew?... - powtrzya. Stanli na szczyciewzgrza, zasonici od reszty towarzystwawalcym si murem. Z tego miejsca wida byo dziedziniec zamkowy, zaronity cierniem i berberysem. Pod jedn z wie sta oparty o jej cian olbrzymi granit. - Oto jest kamie - rzek Wokulski. - Ach, ten... Ciekawam, jak go tu wnieli?... Mj czowieku, co mwilicie o krwi? - spytaa panna Izabela Wgieka. - To dawna historia - odpar Wgieek - jeszcze mi j dziadu opowiada... Wreszcie tu wszyscy o niej wiedz. - Opowiedzcie j - nalegaa panna Izabela. -Midzy ruinami bardzo lubi sucha legend.Nad Renem peno tego... Wesza na dziedziniec, ostronie wymijajccierniste krzaki, i usiada na kamieniu. - Opowiedzcie histori o tej krwi... Wgieek wcale nie zmisza si t propozycj; owszem, umiechn si i zacz: - W dawnych czasach, kiedy jeszcze mj dziadu apa ptaki midzy dbami, po tych kamieniach, comy nimi szli, pyna woda. Teraz ona pokazuje si tylko na wiosn albopo wielkim deszczu, ale za maoci dziadusia sza przez cay rok. I by strumie w tym miejscu. Na dnie potoku, jeszcze za maoci dziadusia, lea jeden spory kamie, jakby nim kto dziur zatyka. W rzeczy samej bya tam dziura, wanie nawet okno do podziemiw, gdzie s zachowane wielkie skarby, jakich by na caym wiecie nie znalaz. A midzy tymi majtkami, na szczerozotym ku, pi panna, moe nawet jaka hrabini, bardzo licznoci i bogato odziana. Mwi, e za to samo, co ona ma we wosach, kupiby wszystkie dobra od Zasawia do Otrocza. Ta za panna pi przez taki interes, e jej kto wbi zot szpilk w gow, moe ze zbytkw, a moe i z nienawici; Bg ich tamwie. Tak pi i nie ocknie si, dopki jej kto szpilki z gowy nie wycignie i potem si z ni nie oeni. Ale to rzecz cika i nawet niebezpieczna, bo tam w podziemiach pilnuj skarbw i samej panny rne straszyda. A jakie one s, to wiem dobrze, bo pki mi si dom nie spali, chowaem taki jeden zb jak pi, ktry zb dziadu znalaz w tym miejscu (sprawiedliwie mwi i nic nie kami). A jeeli jeden zb by jak pi (widziaem go przecie i miaem w rkach przez dugie czasy), to ju eb musia by jak piec, a caa osoba chyba jak stodoa... Wic boryka si z takim byo trudno i jeszcze nie z jednym, ale z wieloma. Dlatego najmielszy czowiek, choby mu si i jak spodobaa panna, a jeszcze lepiej jej majtnoci, wej do podziemiw nie mia odwagi, aeby go co nie ujado... yl. i ina przez c tu, go48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA{P^c|vc}$c~, c;P?'O tej pannie i o tych majtkach - prawi dalej Wgieek - wiedzieli ludzie od dawna; takim sposobem, e dwa razy do roku, na Wielkanoc i na wity Jan, usuwa si kamie, co lea na dnie potoku i jeeli kto sta wtedy nad wod, mg zajrze do otchani i widzie tamtejsze dziwy. Jednej Wielkanocy (dziadusia jeszcze wtedynie byo na wiecie) przyszed tu do zamkumody kowal z Zasawia. Stan nad potokiem i myli: "Nie mogyby si to mnie pokaza skarby?... Zaraz bym wlaz do nich, choby przez najcianiejsz dziur, naadowabym kieszenie i ju nie potrzebowabym dyma miechem". Ledwie tak pomyla, a naraz - usuwa si kamie,a mj ci kowal widzi wory pienidzy, misy ze szczerego zota i tyle drogiej odziey jak na jarmarku... Ale najpierwej wpada mu przed oczy pica panna, taka, mwi dziadu, liczna,e kowal stan supem. Spaa se i tylko jej zy pyny, a co ktra upada, czy na jej koszul, czy na ko, czy na podog, zaraz zamieniaa si w klejnot. Spaa i wzdychaa z blu od szpilki; a co westchna, to na drzewach nad potokiem zaszelepay licie z alu nad jej strapieniem. Ju kowal chcia wej do podziemiw; ale e czas przeszed, wic znowu kamie zamkn si, a zabulgotao w potoku. Od tego dnia mj kowal nie mg sobie miejscaznale na wiecie. Robota leciaa mu z rki. Gdzie nie spojrza, widzia ino potok jak szyb, a za ni pann, ktrej zy pyny. A pomizernia, bo go co cigle trzymao za serce rozpalonymi obcgami. Zwyczajnie zamroczyo go. Kiedy ju cakiem nie mg wytrzyma z tsknoci, poszed do jednej baby, co znaa si na zioach, da jej srebrnego rubla i spyta o rad. - Ano - mwi baba - nie ma tu inszej rady, tylo musisz doczeka witego Jana i kiedy si kamie odoy, musisz le w otcha. Byle pannie wyj szpilk z gowy, obudzi si, oenisz si z ni i bdziesz wielki pan, jakiego wiat nie widzia. Tylko wtedy o mnie nie zapomnij, e ci dobrze poradziam.I to se spamitaj: kiedy ci strachy otocz,a zaczniesz si ba, zaraz przeegnaj si i umykaj w imi boskie... Caa sztuka w tym, eby si nie zlk; ze nie ima si niebojcego czowieka. - A powiedzcie mi - mwi kowal - jak pozna, e czowieka strach zdejmuje?... - Taki ty?... - mwia baba. - No, to ju id do otchani, a jak wrcisz, o mnie pamitaj. Dwa miesice chodzi kowal do potoku, a natydzie przed witym Janem wcale si std nie ruszy, tylko czeka. I doczeka. W samo poudnie kamie odsun si, a mjkowal z siekier w garci skoczy w jam. Co si tam - mwi dziadu - koo niego niedziao, wosy na gowie staj. Otoczyy go przecie takie poczwary, e inny umarby od samego ich wejrzenia. Byy - mwi dziadu - niedopyrze wielkie jak psy, ale ino wachloway nad nim skrzydliskami. To zastpia mu drog ropucha, dua jak ot ten kamie, to w zaplta mu si midzy nogi, a kiedy kowal ciapn go, w zacz paka ludzkim gosem. Byy wilki takie na niego zajade, e co im piana pada z pyska, to buchna pomieniem, a w opoce wypalaa dziury. Wszystkie te potwory siaday mu na plecach, chwytay go za surdut, za rkawy, ale aden nie mia go skrzywdzi.Bo widzieli, e si kowal nie boi, za przed niebojcym si ze umyka jak cie przed czowiekiem. "Zginiesz tu, kowalu!..." - woay strachy, ale on tylko ciska siekier w garci i przepraszam... tak im odpowiada, e wstyd pastwu powtrzy...Dobra si nareszcie mj kowal do zotego ka, gdzie ju nawet poczwary nie miay dostpu, ino stany wkoo, kapicy zbami. On zaraz zobaczy w gowie panny zot szpilk, szarpn i wycign j do poowy... A krew trysna... Wtem panna apie go rkami za surdut i woa z wielkim paczem: - Czego mi bl robisz, czowieku!... Wtedy dopiero kowal si zlk... zatrzs si i rce mu opady. Strachom tego tylko byo trzeba. Ktry mia najwikszy pysk, skoczy na kowala i tak go kapn, e krew trysna przez okno i poplamia kamienie, co pastwo na wasne oczy widzieli. Ale przy tym bestia wyama sobiezb duy jak pi, co go pniej mj dziadu znalaz w potoku. Od tej pory kamie zatka okno do podziemiw, e go ju nikt znale nie moe. Potok wysech, a panna zostaa w otchanina p rozbudzona. Pacze teraz ju tak gono, e j czasem i pastuchy sysz na kach, i bdzie paka wiek wiekw. Wgieek skoczy. Panna Izabela spucia gow i kocem parasolki rysowaa jakie znaki na gruzach. Wokulski nie mia spojrze na ni. Po dugim milczeniu odezwa si do Wgieka: - Ciekawa jest twoja historia... ale powiedz no mi: w jaki sposb zabierzesz si do wycicia napisu?... - Kiedy nie wiem, co mam wyci? - Prawda. Wokulski wydoby notesk, owek, i napisawszy, poda chopcu. - Tylko cztery wiersze!... - rzek Wgieek. - Za trzy dni, panie, bdzie gotowe... Na tym kamieniu mona wyci bodaj calowe litery... Oj, zapomniaem sznurka, eby wymierzy. Zejd, panie, do furmanw, to moe oni mi dadz... Zaraz wrc. Wgieek zbieg ze wzgrza. Panna Izabela spojrzaa na Wokulskiego. Bya blada i wzruszona. - Co to za wiersze?... - spytaa, wycigajcrk. Wokulski poda jej kartk; zacza czyta pgosem: - "Na kadym miejscu i o kadej dobie, gdziem z tob paka, gdziem z tob si bawi, zawsze i wszdzie bd ja przy tobie, bom wszdzie czstk mej duszy zostawi..." Dokoczya szeptem. Usta jej dray, oczy zaszy zami. Przez chwil mia kartk w palcach, potem z wolna odwrcia gow i kartka upada na ziemi... Wokulski przyklk, aeby podnie papier. Wtem dotkn sukni panny Izabeli i ju nie wiedzc, co robi, schwyci j za rk. - Obudzisz si, ty moja krlewno... - rzek. - Nie wiem... moe... - odpowiedziaa. - Hop!... hop!... - zawoa z dou Starski. - Achodcie ju, pastwo, bo obiad wystygnie... Panna Izabela obtara oczy i prdko opucia ruin. Za ni wyszed Wokulski. - Cecie pastwo tak dugo robili? - pyta ze miechem Starski, podajc rk pannie Izabeli, ktra przyja j popiesznie. - Syszelimy nadzwyczajn histori!... - odpowiedziaa panna Izabela. - Doprawdy, nigdy nie mylaam, e w tym kraju mog istnie podobne legendy i e mog je w tak zajmujcy sposb opowiada ludzie proci...C nam dasz na obiad, kuzynie? Ach, ten chopak jest niezrwnany!... Poprocie go, aeby j wam powtrzy... Wokulskiego nie razio ju to, e panna Izabela idzie ze Starskim pod rk, e opiera si na nim, a nawet, e go kokietuje.Wzruszenie, ktrego by wiadkiem, i jednonic nie znaczce jej swko rozproszyo wszystkie jego obawy. Ogarno go spokojne zamylenie, w ktrym nie tylko Starski, ale cae towarzystwo znikno mu sprzed oczu. Pamita, e wszed na gr pod dby, e co jad z wielkim apetytem, e by wesoy, rozmowny i nawet umizga si do panny Felicji. Ale o czym mwili?... co on im sam odpowiada, nie wiedzia... Zachodzio soce, a na niebie pokazay sichmury, kiedy Starski kaza subie sprztn naczynia, kosze i dywan, a paniom zaproponowa powrt. Siedli do breku w tym samym porzdku co pierwej. Otuliwszy Ewelin szalami, baron pochyli si do Wokulskiego i szepn z umiechem: - Jeeli jeszcze jeden dzie bdziesz pan wtakim humorze jak dzisiaj, pozawracasz gowy wszystkim paniom. - Ach, tak!... - odpar Wokulski wzruszajc ramionami. Usiad na kocu breka, naprzeciw panny Felicji. Ochocki umieci si przy furmanie i ruszyli. Niebo chmurzyo si, ciemno zapadaa coraz szybciej. Na breku pomimo to byo bardzo wesoo, dziki ktni pani Wsowskiej z Ochockim, ktry zapomnia o swych latawcach i przeoywszy nogi przezporcz koza, odwrci si do towarzystwa. Nagle, chcc zapali papierosa, potar zapak i owietli cay brek, najlepiej za Starskiego. W tej chwili Wokulski gwatownie cofn si; co migno mu przed oczyma. "Gupstwo!... - pomyla - piem za wiele..."Pani Wsowska parskna krciutkim miechem, lecz wnet opanowaa si i zacza mwi: - C to za oryginalny sposb siedzenia, panie Ochocki!... Fe, jutro musi pan klcze!... Ach, niegodziwiec, ale on niedugo postawi komu nogi na kolanach... Odwre si pan natychmiast, bo ka furmanowi, aeby pana zostawi nadrodze... Wokulskiemu zimny pot wystpi na czoo; ale wzruszy ramionami i myla: "Przywidzenia... przywidzenia!... Co za gupstwo..." I nadludzkim wysikiem woli odegna w kocu przywidzenia. Znowu odzyska humori bardzo wesoo pocz rozmawia z pani Wsowsk. Gdy za wrcili do Zasawka pno w nocy, spa jak zabity i nawet niomu si co zabawnego. Nazajutrz, gdy przed niadaniem wyszed Wokulski na spacer, pierwsz osob, ktr spotka na dziedzicu, bya pokojwka panny Izabeli; niosa kilka sukien, a za ni chopak dwiga kufer. "C to jest?... - pomyla. - Dzi niedziela, wic chyba nie wyjedzie... Nie moe wyjecha w niedziel... zreszt wspomniaaby mi co o tym ona lub prezesowa..." Poszed nad staw, oblecia park wokoo, jakby chcc zgubi w drodze ze przeczucia. Na prno. Uczepia go si myl, e panna Izabela moe wyjecha. Tumi j i przytumi o tyle, e ju nie rysowaa mu si jasno, tylko gdzie na dnieserca drania go nieznacznie. Przy niadaniu zdawao mu si, e prezesowa przywitaa go czulej ni zwykle,e wszyscy zachowuj si uroczyciej, e panna Felicja wpatruje si w niego uporczywie i jakby z wyrzutem. Po niadaniu znowu przywidziao mu si, e prezesowa daa jaki znak pani Wsowskiej. "Oczywicie jestem chory" - mylaWnet jednak ozdrowia, gdy panna Izabela owiadczya, e chce przej si po parku.- Ma kto z pastwa ochot i ze mn? - spytaa. Wokulski zerwa si z krzesa, inni siedzieli. Wic znalaz si sam z pann Izabel w ogrodzie i znowu powrci mu ten spokj, jaki mia zawsze w jej obecnoci. W poowie alei odezwaa si panna Izabela:- Bardzo mi al bdzie Zasawka... "al?..." - pomyla Wokulski, a ona prdko mwia dalej: - Musz ju jecha. Ciocia pisaa jeszcze we rod, aeby wraca, ale prezesowa niepokazaa mi listu, zatrzymaa mnie. Dopierokiedy wczoraj przyby umylny posaniec... - Jedzie pani jutro? - spyta Wokulski. - Dzi po drugim niadaniu... - odpowiedziaa spuszczajc gow. - Dzi!... - powtrzy. Wanie przechodzili mimo sztachet, za ktrymi na dziedzicu folwarcznym sta powz, ten sam, ktrym przyjechaa pannaIzabela. Nawet okoo dyszla furman ukada zaprzgi. Ale na Wokulskim ani wiadomo, ani przygotowania do wyjazdu nie zrobiy tym razem wraenia. "No c - myla - kto przyjecha, musi odjecha... Rzecz cakiem naturalna..."Nawet dziwi go ten spokj. Przeszli jeszcze kilkanacie krokw pod zwieszajcymi si gami i nagle - opanowaa go straszna rozpacz. zdawao mu si, e gdyby w tej chwili zajecha powz po pann Izabel, on rzuciby si pod koa i nie pozwoliby jej jecha. Niechby go roztratowali i niechby ju raz przesta cierpie. Wnet jednak przysza nowa fala spokoju i Wokulski znowu dziwi si, skd mu si bior takie akowskie myli. Przecie pannaIzabela ma prawo jecha, kiedy chce, gdziechce i z kim jej si podoba... - Dugo pani jeszcze zabawi na wsi? - spyta. - Najwyej miesic. - Miesic!... - powtrzy. - Czy przynajmniej wolno mi bdzie po tym miesicu odwiedza pastwa?... - O tak, bardzo prosimy... - odpara. - Mj ojciec jest wielkim przyjacielem pana. - A pani? Zarumienia si i milczaa. - Nie odpowiada pani... - rzek Wokulski. - Nie domyla si pani nawet, jak jest mi drogie kade jej sowo, ktrych tak mao syszaem... I oto dzi odjeda pani, nie zostawiajc mi nawet cienia nadziei... - Moe czas to zrobi - szepna. - Bodajby zrobi! - W kadym razie co panipowiem. Widzi pani, w yciu mona spotka ludzi weselszych ode mnie, eleganckich, z tytuami, nawet z majtkiem wikszym ni mj... Ale przywizania jak moje - chyba pani nie znajdzie. Bo jeeli mio mierzy si wielkoci cierpie, takiej jak moja moe jeszcze nie byo na wiecie. I nie mam nawet prawa skary si o to na kogokolwiek. Los to robi. Jakimi bo on dziwnymi drogami prowadzi mnie do pani! Ile klsk musiao spa na og, zanim ja, ubogi chopak, mogem zdoby uksztacenie, ktre mi dzi pozwala mwi z pani. Jaki traf popchn mnie do teatru, gdzie pierwszy raz zobaczyem pani. A na majtek, ktry posiadam; czy moe niezoy si szereg cudw?...Kiedy dzi mylo tych rzeczach, zdaje mi si, e jeszcze przed urodzeniem naznaczone mi byo zejsi z pani. Gdyby mj biedny stryj nie kocha si za modu i nie umar osamotniony, ja dzi nie znajdowabym si w tym miejscu. I nie jeste to dziwne, e ja sam, zamiast bawi si kobietami, jak robi inni, unikaem ich dotychczas i prawiewiadomie czekaem na jedn, na pani... Panna Izabela nieznacznie otara z... Wokulski, nie patrzc na ni, mwi: - Nie dalej jak teraz, kiedy byem w Paryu, miaem przed sob dwie drogi. Jedna prowadzi do wielkiego wynalazku, ktry moe zmieni dzieje wiata, druga do pani. Wyrzekem si tamtej, bo mnie tu przykuwa niewidzialny acuch: nadzieja, e mnie pani pokocha. Jeeli to jest moliwym, wol szczcie z pani od najwikszej sawy bez pani; bo sawa to liczman, za ktry wasne szczcie powicamy dla innych. Ale jeeli si udz,tylko pani moe zdj ze mnie to zaklcie. Powiedz, e nie masz i nie bdziesz miaa nic dla mnie i... Wrc tam, gdzie moe od razu powinienem by zosta. - Czy tak?... - doda biorc j za rk. Nie odpowiedziaa nic... - Wic zostaj... - rzek po chwili. - Bd cierpliwym, a pani sama da mi znak, e speniy si moje nadzieje. Wrcili do paacu. Panna Izabela bya troch zmieniona, ale rozmawiaa ze wszystkimi wesoo. Wokulskiemu znowu powrci spokj. Nie rozpacza ju, e panna Izabela odjeda; powiedzia sobie, e zobaczy j za miesic, i to mu obecnie wystarczao. Po niadaniu zajecha powz; zaczto si egna. Na ganku panna Izabelaszepna do pani Wsowskiej: - Mogaby te, Kaziu, ju nie drczy tego biedaka... - Kog to? - Twego imiennika. - Ach, Starskiego... Zobaczymy. Panna Izabela podaa rk Wokulskiemu. - Do widzenia! - szepna z akcentem w gosie. Odjechaa. Cae towarzystwo stao w ganku patrzc na powz, ktry z pocztku oddala si, potem skrci za stawem, znik za pagrkiem, znowu ukazasi i nareszcie zosta po nim tylko tuman tego kurzu. - Bardzo pikny dzie - rzek Wokulski. - O,bardzo adny - odpar Starski. Pani Wsowska spod spuszczonych brwi przypatrywaa si Wokulskiemu. Powoli rozeszli si wszyscy. Wokulski zosta sam. Wstpi do swego pokoju, lecz wyda mu si bardzo pusty; potem chcia i do parku, ale co go stamtd odepchno... Potem przywidziao mu si, e panna Izabela jeszcze musi by w paacu, i w aden sposb nie mg zrozumie, e wyjechaa, e jest ju o mil od Zasawka i e kada sekunda oddalaj od niego. "A jednak wyjechaa! - szepn. - Wyjechaa, wic i c?..." Poszed nad staw i przypatrywa si biaej dce, dokoa ktrej byszczaa woda, a oczy bolay. Nagle jeden z abdzi, pywajcych przy tamtym brzegu, spostrzeg go i rozpuciwszy skrzyda, szelestem przylecia do czna. I dopiero w tej chwilischwyci Wokulskiego taki smutek, taki niezmierny niezgruntowany smutek, jak gdyby ju mia rozsta si z yciem... Zatopiony we wasnej goryczy, Wokulski niebardzo uwaa, co si dokoa niego dzieje. Mimo to nad wieczorem spostrzeg, e towarzystwo zasawskie po powrocie z parku jest skwaszone. Panna Felicja zamkna si z pann Ewelin w jej pokoju,baron by rozdraniony, a Starski ironicznyi zuchway. Po obiedzie wezwaa Wokulskiego do siebie prezesowa. Na staruszce rwnie byo zna lady irytacji, ktr staraa si opanowa. - Mylae co, panie Stanisawie, o tej cukrowni? - rzeka wchajc swj flakonik, co byo znakiem wzruszenia. - Pomyl o tym, prosz ci, i pogadaj ze mn, bo ju mi zbrzydy te komerae... - Ma pani jakie zmartwienie? - spyta tu, go48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc-c0uc,! N75 Wokulski. Machna rk. - Ech! zmartwienie... Chciaabym tylko, aeby albo skojarzy si ten maria Ewelinyz baronem, albo eby si zerwa... Albo niechaj sobie jad ode mnie, oni Oboje, czy Starski... Wszystko jedno... Wokulski spuci gow i milcza zgadujc, e umizgi Starskiego do narzeczonej baronamusiay ju przybra bardziej widoczne formy. Lecz c jego to obchodzio? - Gupiutkie s te panny - zacza po chwiliprezesowa. - Im si zdaje, e jak zapie ktra bogatego ma, a poza nim przystojnego kochanka, to ju wypeni sobie ycie... Gupiutkie. Ani wiedz, e wnet sprzykrzy si stary m i pusty kochanek i e prdzej czy pniej kada zechce pozna prawdziwego czowieka. A jeeli si taki trafi, na jej nieszczcie, coona mu da?... Czy wdziki, ktre sprzedaa,czy serce zaszargane z takimi oto Starskimi?... I pomyle, e prawie kada z nich musi przej podobn szko, zanim pozna ludzi. Przedtem, choby si jej trafia najszlachetniejszy, nie oceni go. Wybierze starego bogacza albo miaego hultaja, w ich towarzystwie zmarnuje ycie, a dopiero kiedy chce si odrodzi... Zwykle za pno i na prno!...Co mnie jednak dziwi najmocniej - prawia - to okoliczno, e na podobnych lalkach nie poznaj si mczyni. Dla adnej kobiety, poczwszy od Wsowskiej, koczc na mojej pokojwce, nie jest to sekret, e w Ewelinie nie zbudzi si jeszcze ani rozum, ani serce; wszystko w niej pi... A tymczasem baron widzi w niej bstwo i durzy si, biedak, e ona go kocha! - Dlaczeg go pani nie ostrzee? - odezwasi Wokulski stumionym gosem. - Daje spokj, to si na nic nie zda... Czy ja mu raz dawaam do zrozumienia, e Ewelina dzi jest tylko zepsute dziecko i lalka? Moe kiedy co z niej wyronie, ale w tej chwili!... akurat Starski dla niej dobry.- C - dodaa po przerwie - pomylisz o tej cukrowni?... Ka sobie jutro osioda konia, przejed si po polach sam, a jeszcze lepiej z Wsowsk... To kobieta duo warta, mwi ci... Wokulski opuci prezesow przeraony. "Co ona mwi - myla - o baronie i Ewelinie?... Czy po prostu nie ostrzega mnie?... Starski bodaje umizga si nie tylkodo panny Eweliny. Co to byo tam w breku?... Ach, wolabym w eb sobie paln..."Wnet jednak opamita si. "W breku - myla - byo albo przywidzenie, albo fakt. Jeeli przywidzenie, w takim razie krzywdzibym niewinn, a jeeli fakt... No, to przecie niebd rywalem tego uwodziciela z operetki i nie powic ycia dla kobiety przewrotnej.Wolno jej romansowa, z kim chce, ale nie wolno oszukiwa czowieka, ktrego jedynym wystpkiem jest, e j kocha... Trzeba wyjeda z tej Kapui i wzi si doroboty. W laboratorium Geista lepiej zapeni ycie anieli w salonach..." Okoo dziesitej wieczr wszed do jego pokoju baron strasznie zmieniony. Z pocztku mia si i dowcipkowa, nastpnie zadyszany upad na krzeso, a po chwili rzek: - Uwaa pan, szanowny panie Wokulski, ja czasami myl, nie z wasnego dowiadczenia, bo moja narzeczona jest najszlachetniejsz kobiet... ale czasami myl, e kobiety to nas niekiedy zwodz... - Tak, niekiedy. - Moe nie jest to ich wina - mwi baron -trzeba jednak przyzna, e niekiedy pozwalaj baamuci si zrcznym intrygantom... - O, pozwalaj. Baron dra tak, e chwilami zby mu szczkay. - Nie sdzisz pan - zapyta po namyle - e jednak naleaoby temu zapobiec?... - W jaki sposb?... - Choby usuwajc kobiet od stosunkw z intrygantami... Wokulski gono rozemia si... - Mona kobiet uwolni od intrygantw, ale czy podobna uwolni j od jej wasnych instynktw?... Co pan poradzisz, jeeli ten, ktry w paskich oczach jest tylko baamutem czy intrygantem, dla niej jest - samcem tego co ona gatunku?... Stopniowo opanowywa go wcieky gniew. Chodzi po pokoju i mwi: - Jaka walka jest moliwa z prawem natury, wedug ktrego suka, choby najlepszej rasy, nie pjdzie za lwem, ale zapsem? Postaw jej pan ca menaeri najszlachetniejszych zwierzt, a ona wyrzeknie si jej dla kilku psw... I trudno si temu dziwi, gdy one stanowi jej gatunek. - Wic wedug pana nie ma rady? - spyta baron. - Dzi adnej, a kiedy bdzie jedna: szczero w ludzkich stosunkach i wolny wybr. Gdy kobieta nie bdzie potrzebowaaudawa mioci ani kokietowa wszystkich, wwczas od razu odsunie tych, ktrzy jej nie s mili, i pjdzie za tym, ktry jej przypada do gustu. Wwczas nie bdzie oszukiwanych ani oszukujcych, stosunki uporzdkuj si w sposb naturalny. Po odejciu barona Wokulski pooy si. Nie spa ca noc, ale wrci do rwnowagi. "Co ja mam za pretensje do panny Izabeli? - myla. - Przecie nie mwia, e mnie kocha; daa mi ledwie cie nadziei, e to moe kiedy nastpi. Jest w porzdku, gdyprawie mnie nie zna. I co za przywidzenia snuj mi si po gowie!... Starski?... Ale ona chce wyswata go z pani Wsowsk, wic chyba romansowa z nim nie myli. Prezesowa?... Prezesowa lubi pann Izabel, sama mi o tym mwia, wreszcie kazaa mi tu przyjecha... Mam czas. Poznam si z ni bliej, a jeeli mnie pokocha, bd szczliwy i mog by spokojny. Jeeli nie - wrc do Geista. Na wszelki wypadek sprzedam kamienic i sklep, a zostan przy spce do handlu z Rosj. To mi da za par lat ze sto tysicy rubli rocznie, a jej nie narazi na tytu kupcowej galanterii". Nazajutrz po pierwszym niadaniu kaza osioda konia i wyjecha pod pozorem obejrzenia okolicy. Nie mylc skrci na drog, gdzie wczoraj toczy si powz panny Izabeli i gdzie zdawao mu si, e jeszcze wida lady k... Potem, rwnie machinalnie, zawrci w stron lasu, dokdtak niedawno jedzili na rydze. W tym miejscu miaa si, tu rozmawiaa z nim, tu spogldaa na okolic... Podejrzenia, gniewy, wszystko w nim wygaso. Zamiast nich pocz wpywa mu do serca al strug tak cienk jak zy, a palc jak ogie wieczny... Wjechawszy do lasu, zsiadz konia i prowadzi go za cugle. Oto cieka, ktr wwczas szli oboje, ale wydaje si jaka inna. Ta cz lasu miaa by podobna do kocioa - dzi ani ladu podobiestwa. Dokoa szaro i cicho. Sycha tylko krakanie wron, ktre w tej chwili przelatuj nad lasem, i krzyk sposzonej wiewirki, co wdrapujc si na drzewo, szczeka jak may piesek. Wokulski doszed do polanki, gdzie wwczasrozmawiali z pann Izabel; znalaz nawet pie, na ktrym siedziaa. Wszystko jest, jak byo; tylko jej nie ma... Na krzakach leszczyny ju kn licie, z sosen zwiesza si smutek, jak sieci pajcze. Taki nieujty, a tak go omota! "Co za gupstwo - myla - robi si zalenym od jednej ludzkiej istoty! Wszakeja dla niej tylko pracowaem, o niej myl, ni yj. Co gorsze - dla niej porzuciem Geista... No, ale c lepszego miabym u Geista? Bybym tak samo zaleny jak dzi, tylko zamiast piknej kobiety panem moim byby stary Niemiec. I tak samo pracowabym, nawet ciej; z t rnic, e dzi pracuj dla mego szczcia, a wwczas dla szczcia innych,ktrzy tymczasem bawiliby si i kochaliby si na mj rachunek. Zreszt, czy ja mam prawo narzeka? Rok temu ledwie miaem marzy o pannie Izabeli, a dzi ju j znam, staram si nawet o jej wzajemno...Czy ja j aby znam?... Jest zakamienia arystokratk, no ale nie rozejrzaa si jeszcze w wiecie... Ma dusz poetyczn, czy moe tak si tylko przedstawia... Kokietka ona jest, ale i to si zmieni, jeeli mnie pokocha... Sowem - nie jest le, a za rok..." W tej chwili ko jego wyrzuci gow i zara; odpowiedziao mu w gbi lasu innerenie i ttent. Niebawem na kocu cieki pokazaa si amazonka, w ktrej Wokulski pozna pani Wsowsk. - Hop! hop!... - zawoaa miejc si. Zeskoczya z konia i oddaa cugle Wokulskiemu. - Przywi go pan - rzeka. - Ach, jak ja pana ju znam!... Pytam si przed godzin prezesowej: gdzie Wokulski? "Pojecha w pole oglda miejsce na cukrowni". "Akurat! - myl. - On pojecha do lasu marzy." Kazaam sobie poda konia, i ot znajduj pana siedzcego na pniu, rozgorczkowanego... Cha!... cha!... cha!... - Czy tak miesznie wygldam? - Nie! dla mnie nie wyglda pan miesznie, ale jak by tu powiedzie?... niespodziewanie. Wyobraaam sobie pana cakiem inaczej. Kiedy mi powiedziano, e pan jest kupcem, ktry w dodatku szybko zrobi majtek, pomylaam: "Kupiec?... Zatem przyjecha na wie albo stara si o posan pann, albo wydoby od prezesowej pienidze na jakie przedsibierstwa".W kadym razie sdziam, e pan jest czowiek zimny, rachunkowy, ktry chodzc po lesie taksujedrzewo, a na niebo nie patrzy, bo to nie daje procentu. Tymczasem c widz?... Marzyciela, redniowiecznego trubadura, ktry wymykasi do lasu, aeby wzdycha i wypatrywa zeszotygodniowe lady j e j stp! Wiernegorycerza, ktry kocha na ycie i mier jedn kobiet, a innym robi impertynencje. Ach, panie Wokulski, jakie to zabawne... jakie to niedzisiejsze!... - Ju pani skoczya? - spyta zimno Wokulski. - Ju... Teraz pan zabierze gos?... - Nie, pani. Zaproponuj, aebymy wracali do domu. Pani Wsowsk obla mocny rumieniec. - Za pozwoleniem - rzeka, biorc konia za uzd. - Czy nie mylisz pan, e mwi w tensposb o paskiej mioci, aeby sama wyda si za pana?... Milczysz pan... Ot mwmy serio. Bya chwila, e mi si pan podoba; bya i - ju przesza. Ale choby nie przesza, chobym miaa umrze z mioci dla pana, co zapewne nie nastpi, bo nie straciam jeszcze ani snu, ani apetytu, nie oddaabym si panu, syszysz pan... choby mi si u ng wczy. Nie mogabym y z czowiekiem, ktry tak kocha inn kobiet, jak pan to robisz. Jestem za dumna. Wierzy mi pan? - Tak! - Przypuszczam. Jeeli wic dzi drasnampana moimi artami, to tylko przez yczliwo dla pana. Imponuje mi paskie szalestwo, chciaabym, aeby by szczliwy, i dlatego mwi: wyrzu pan z siebie redniowiecznego trubadura, bo ju mamy wiek dziewitnasty, w ktrym kobietys inne, ni pan je sobie wyobraa, o czym wiedz nawet dwudziestoletni chopcy. - Jakie s? - adne, mie, lubi was wszystkich prowadzi za nos, a kochaj si tylko o tyle, o ile robi im to przyjemno. Na mio dramatyczn nie zgodzi si adna, aprzynajmniej nie kada... Musiaaby pierwejznudzi si miostkami, a nastpnie znaledramatycznego kochanka. - Krtko mwic, insynuuje pani, e panna Izabela... - O, ja nic nie insynuuj pannie Izabeli - ywo zaprotestowaa pani Wsowska. - Jest w niej materia na dzieln kobiet i ten, kogo ona pokocha, bdzie szczliwy. Zanim jednak pokocha!... Pom mi pan wsi... Wokulski podsadzi j i sam wsiad na swego konia. Pani Wsowska bya rozdraniona. Jaki czas jechaa naprzd, milczc nagle odwrcia si i rzeka: - Ostatnie sowo. Znam ludzi lepiej, ni pan sdzisz, i... lkam si paskiego rozczarowania. Ot gdyby ono kiedy nadeszo, przypomnij sobie moj rad: nie dziaaj pod wpywem uniesienia, tylko czekaj. Wiele rzeczy na pozr wyglda gorzej anieli w rzeczywistoci. "Szatan!" - mrukn Wokulski. Cay wiat zacz przed nim kry i nabiega krwi. Jechali, nic ju nie mwic do siebie. Wrciwszy do Zasawka, Wokulski poszed do prezesowej. - Jutro jad - rzek. - A cukrowni niech pani nie stawia. - Jutro?.. - powtrzya staruszka. - A c bdzie z kamieniem? - Wanie, jeeli pani pozwoli, pojad na Zasaw. Obejrz kamie, zreszt mam tam jeszcze interes. - Ha! jed z Bogiem... nie masz tu co robi. A w Warszawie zachode do mnie. Wrc jednoczenie z hrabin i z ckimi... Wieczorem wpad do niego Ochocki. - Do licha! - krzykn - tyle miaem z panem do pogadania... Ale c, pan cigle okadae si babami, a teraz wyjedasz...- Nie lubisz pan kobiet? - rzek z umiechem Wokulski. - Moe masz racj ... - Nie to, ebym nie lubi. Ale od czasu, jak przekonaem si, ewielkie damy nie rni si od pokojwek, wol pokojwki. Te baby - prawi - to wszystko gsi, nie wyczajc najmdrzejszych. Wczoraj na przykad p godziny tomaczyem Wsowskiej, na co przyda si kierowanie balonami. Mwiem o znikniciu granic, o braterstwie ludw, o olbrzymich postpach cywilizacji... Ona patrzya mi w oczy tak, igow oddabym, e mnie rozumie. A kiedy skoczyem, zapytaa: - Panie Ochocki, czemu si pan nie eni?... - Syszae pan!... Naturalnie, przez drugie p godziny wykadaem jej, e ani myl si eni, e nie oenibym si ani z pann Felicj, ani z pann Izabel, ani nawet z ni. Diabli mi po onie, ktra by si szastaa po moich laboratoriach w sukni z dugim ogonem, wycigaaby mnie na spacery, wizyty, teatry... Dalibg, nie znam ani jednej kobiety, w ktrej cigym towarzystwie nie zgupiabym w p roku. Umilk i chcia odchodzi. - Swko - rzek Wokulski. - Kiedy pan wrci do Warszawy, niech pan do mnie wstpi. Moe zakomunikuj panu wiadomoo wynalazku, ktry wprawdzie zabierze poow ycia, ale... przypadnie panu do gustu. - Balony?... - spyta Ochocki z paajcym wzrokiem. Co lepszego. Dobranoc. Na drugi dzie okoo poudnia Wokulski poegna dom prezesowej. W par godzin pniej by w Zasawiu. Odwiedzi proboszcza i kaza Wgiekowi zabiera si w drog do Warszawy. Zaatwiwszy to, poszed do ruinzamkowych. Na kamieniu ju by wyryty czterowiersz. Wokulski przeczyta go kilka razy i zatrzyma wzrok na sowach: " Zawsze i wszdzie bd ja przy tobie..." "A jeeli nie?..." - szepn. Na myl o tym opanowaa go rozpacz. W tej chwili mia jedno tylko pragnienie: aebyziemia rozstpia si pod nim i pochona go razem z tymi ruinami, z tym kamieniem iz tym napisem... Gdy wrci do miasteczka, konie ju byy nakarmione; przy powozie sta Wgieek z zielon skrzynk. - A czy wiesz, kiedy tu wrcisz? - zapyta go Wokulski. - Kiedy Bg da, panie - odpar Wgieek. - Siadaj. Sam rzuci si na poduszki powozu i ruszyli. Z daleka stara kobieta przeegnaa ich na drog. Wgieek spostrzeg j i zdj czapk. - Niech mama bdzie zdrowa!... - zawoa zkoza. ROZDZIA DZIEWITY PAMITNIK STAREGO SUBIEKTA "Mamy tedy rok 1879. Gdybym by przesdny, a nade wszystko gdybym nie rozumia, e po najgorszych czasach nadchodz dobre, lkabym si tego roku 1879. Bo jeeli jego poprzednik zakoczy si le, to ju on zacz si jeszcze gorzej. Anglia, na przykad, w kocu roku zeszego wdeptaa w wojn z Afganistanemi w grudniu byo nawet z nimi le. Austria miaa duo kopotw w Boni, a w Macedonii wybucho powstanie. W padzierniku i listopadzie byy zamachy na krla Alfonsa hiszpaskiego i krla Humberta woskiego. Obaj wyszli cao. Rwnie w padzierniku umar hr. Jzef Zamoyski, wielki przyjaciel Wokulskiego. Myl nawet, e jego mier w niejednej sprawie pokrzyowaa plany Stachowi. Rok 1879 dopiero si zacz, ale niechaj go kaczki zdepcz!... Anglicy, jeszcze nie wygrzebawszy si z Afganistanu, ju maj wojn w Afryce, gdzie na Przyldku Dobrej Nadziei, z jakimi Zulusami. Tu za, w Europie, ani mniej ani wicej, tylko - wybucha duma w okolicach Astrachania i lada dzie moe do nas zajrze.Co my mamy przez t dum!... Kogo spotkam, mwi: "Co, dobrze wam sprowadza perkaliki z Moskwy? Zobaczysz pan, e razem z nimi sprowadzicie morow zaraz". A ile si to odbiera anonimw, wymylajcych na czym wiat stoi! Zdaje misi jednak, e autorami ich s przede wszystkim kupcy, nasi wspzawodnicy, albo te fabrykanci perkalikw dzkich. Ci utopiliby nas w yce wody, choby adnej dumy nie byo. Naturalnie, e nawet setnej czci tych wymysw nie powtarzam Wokulskiemu; myl jednak, e on sam syszy ich i czyta wicej anieli ja.Waciwie mwic, chciaem na tym oto miejscu napisa histori niesychanej sprawy, sprawy kryminalnej, ktr pani baronowa Krzeszowska wytoczya komu?... Nikt by nie zgad!... Oto tej piknej, tej poczciwej, tej kochanej pani Helenie Stawskiej. Ale taka mnie pasja ogarnia, e nie mog myli zebra. Wic dla rozerwania go48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP c [c c,c -rc  _ c c &c 5 D S? od tej pory adnemu studentowi nie wynajmie lokalu, choby na wieki mia sta pustkami. Potem, jak mi mwiono, z wielkim paczem zacza namawia Maruszewicza, aeby on nakoni barona do przeproszenia jej i do sprowadzenia si do niej. "Ja wiem - szlochaa - e on ju nie ma ani grosza, eza mieszkanie nie paci i nawet ze swoim lokajem jada na kredyt. Mimo to wszystko mu zapomn i popac dugi, byle nawrci si i sprowadzi do domu. Bez mczyzny nie mog rzdzi takim domem... umr tu w cigu roku..."W tym widz kar bosk - zakoczy Wirski, odmuchujc cygaro. - A narzdziem tej kary bdzie baron... - A druga historia? - spytaem. - Druga jest krtsza, ale za to ciekawsza. Wyobra pan sobie, e baronowa, baronowaKrzeszowska, zoya wczoraj wizyt pani Stawskiej... Oj! do licha... - szepnem. - To zy znak... - Wcale nie - rzek Wirski. - Baronowa przysza do pani Stawskiej, spakaa si, dostaa spazmw i prosia obie damy prawie na klczkach, aeby jej zapomniay w proces o lalk, bo inaczej nie bdzie mie spokoju do koca ycia. - I one obiecay zapomnie? - Nie tylko obiecay, ale jeszcze ucaoway j i nawet przyrzeky wyjedna jej przebaczenie u Wokulskiego o ktrym baronowa odzywa siz wielkimi pochwaami... - Oj, do diaba!... - zawoaem. - Po c onez ni rozmawiay o Wokulskim?... Gotowe nieszczcie... - Ale, co pan mwisz!- reflektowa mnie Wirski. - To kobieta skruszona, auje za grzechy i niezawodniepoprawi si. Bya ju pnoc, wic sobie poszed. Nie zatrzymywaem go, bo mnie troch zrazi sw wiar w skruch baronowej. Ha! zreszt kto j tam wie, moe si i naprawd nawrcia?... Postscriptum. Byem pewny, e MacMahonowi uda si zrobi zamach na rzecz maego Napoleonka. Tymczasem dzi dowiaduj si,e MacMahon upad, prezydentem rzeczypospolitej zosta mieszczanin Grvy, a may Napoleonek pojecha na wojn, do jakiego Natalu do Afryki.Trudna rada - niech si chopak uczy wojowa. Za jakie p roku wrci okryty saw, tak e go sami Francuzi gwatem zaczn cign do siebie, a my tymczasem - oenimy Stacha z pani Helen. O, bo ja, kiedy uwezm si na co, to mam metternichowskie sposoby i rozumiem naturalny bieg rzeczy. Niech wic yje Francja z Napoleonidami, aWokulski z pani Stawsk!... ROZDZIA DWUNASTY DAMY I KOBIETY W minionym karnawale i w biecym wielkimpocie fortuna po raz trzeci czy czwarty znowu askawym okiem spojrzaa na dom pana ckiego. Jego salony byy pene goci, a do przedpokoju sypay si bilety wizytowe jak nieg. I znowu pan Tomasz znalaz si w tej szczliwej pozycji, e nie tylko mia kogo przyjmowa, ale nawet mg robi wybr pomidzy odwiedzajcymi. - Pewnie ju niedugo umr - mwi nieraz do crki. - Mam jednak t satysfakcj, e ludzie ocenili mnie cho przed mierci. Panna Izabela suchaa tego z umiechem. Nie chciaa rozprasza ojcowskich zudze, ale bya pewna, e rj wizytujcych jej skada hody - nie ojcu. Wszake pan Niwiski, najwykwintniejszy araner, najczciej z ni taczy, nie z ojcem. Pan Malborg, wzr dobrych manier iwyrocznia mody, z ni rozmawia, nie z ojcem, a pan Szastalski, przyjaciel poprzedzajcych, nie przez ojca, tylko przez ni czu si nieszczliwym i niepocieszonym. Pan Szastalski wyranie jejto owiadczy, a chocia sam nie by ani najwykwintniejszym tancerzem jak pan Niwiski, ani wyroczni mody jak pan Malborg, by jednak przyjacielem panw: Niwiskiego i Malborga. Mieszka blisko nich, z nimi jada, z nimi sprowadza sobieangielskie lub francuskie garnitury, damy za dojrzae nie mogc w nim dopatrze adnych innych zalet, nazyway go przynajmniej poetycznym. Dopiero drobny fakt, jedno zdanie zmusio pann Izabel do szukania w innym kierunkutajemnicy jej triumfw. Podczas pewnego balu rzeka do panny Pantarkiewiczwny: - Nigdy tak dobrze nie bawiam si w Warszawie jak tego roku. - Bo jeste zachwycajca - odpowiedziaa krtko pannaPantarkiewiczwna, zasaniajc si wachlarzem, jakby chciaa ukry mimowolne ziewnicie... - Panny "w tym wieku" umiej by interesujce - odezwaa si na cay gos pani z de Ginsw Upadalska do pani z Fertalskich Wywrotnickiej. Ruch wachlarza panny Pantarkiewiczwny i swko pani z de Ginsw Upadalskiej zastanowiy pann Izabel. Za duo miaa rozumu, aeby nie zorientowa si w sytuacji, jeszcze tak jaskrawo owietlonej."C to za wiek? - mylaa. - Dwadziecia pi lat jeszcze nie stanowi ...Co one mwi?..." Spojrzaa na bok i zobaczya utkwione w siebie oczy Wokulskiego. Poniewa miaa do wyboru albo przypisa swoje triumfy "temuwiekowi", albo Wokulskiemu, wic... poczazastanawia si nad Wokulskim. Kto wie, czy nie by on mimowolnym twrcuwielbie, ktre j ze wszech stron otaczay?... Zacza przypomina sobie. Przede wszystkim ojciec pana Niwiskiego mia kapitay w spce, ktr zaoy Wokulski, a ktra (o czym byo wiadomo nawet pannie Izabeli) przynosia wielkie zyski. Nastpnie pan Malborg, ktry ukoczy jak szko techniczn (z czym si nie zdradza), za porednictwem Wokulskiego (co w najgbszej zachowa dyskrecji) stara si o posad przy kolei. Irzeczywicie, dosta tak, ktra posiadaa jedn wielk zalet, e nie wymagaa pracy, i jedn straszn wad, e nie dawaa trzech tysicy rubli pensji. Pan Malborg mia nawet o to al do Wokulskiego; lecz ze wzgldu na stosunki ogranicza si na wymawianiu jego nazwiska z ironicznym pumiechem. Pan Szastalski nie mia kapitaw w spceani posady przy kolei. Ale poniewa dwaj jego przyjaciele, panowie Niwiski i Malborg, mieli do Wokulskiego pretensj, wic i on mia do Wokulskiego pretensj, ktr formuowa, wzdychajc obok panny Izabeli i mwic: - S ludzie szczliwi, ktrzy... O tym, jak wygldaj ci "ktrzy...", panna Izabela nigdy nie moga si dowiedzie. Tylko przy wyrazie "ktrzy" przychodzi jej na myl Wokulski. Wtedy zaciskaa drobne pici i mwia do siebie: "Despota... tyran..." Cho Wokulski nie zdradza najmniejszej skonnoci ani do tyranii, ani do despotyzmu. Tylko przypatrywa si jej i myla: "Tye to czy... nie ty?... " Czasami na widok modszych i starszych elegantw otaczajcych pann Izabel, ktrej oczy byszczay jak brylanty albo jako gwiazdy, po niebie jego zachwytw przelatywa obok i rzuca mu na dusz cie nieokrelonej wtpliwoci. Ale Wokulskina cienie zamyka oczy. Panna Izabela byajego yciem, szczciem, socem, ktregonie mogy zami jakie przelotne chmurki,moe nawet zgoa urojone. Niekiedy przychodzi mu na myl Geist, zdziczay mdrzec wrd wielkich pomysw, ktry wskazywa mu inny cel anieli mio pannyckiej. Ale wwczas starczyo Wokulskiemu jedno spojrzenie panny Izabeli, aeby go otrzewi z mrzonek. "Co mi tam ludzko! - mwi wzruszajc ramionami. - Za ca ludzko i za ca przyszo wiata, za moj wasn wieczno... nie oddam jednego jej pocaunku..." I na myl o tym pocaunku dziao si z nim co niezwykego. Wola w nim saba, czu, e traci przytomno, i aeby odzyska j, musia znowu zobaczy pann Izabel w towarzystwie elegantw. Idopiero wwczas, gdy sysza jej szczery miech i stanowcze zdania, kiedy widzia jej ogniste spojrzenia rzucane na panw: Niwiskiego, Malborga i Szastalskiego, przez mgnienie oka zdawao mu si, e spada przed nim zasona, poza ktr widzi jaki inny wiat i jak inn pann Izabel. Wtedy, nie wiadomo skd, zapalaa si przed nim jego modo pena tytanicznychwysikw. Widzia swoj prac nad wydobyciem si z ndzy, sysza wist pociskw, ktre kiedy przelatyway mu nad gow, a potem widzia laboratorium Geista, gdzie rodziy si niezmierne wypadki, i spogldajc na panw: Niwiskiego, Malborga i Szastalskiego; myla: "Co ja tu robi?..: Skd ja modl si do jednego z nimi otarza?..." Chcia rozemia si, ale znowu wpada w moc obdu. I znowu wydawao mu si, e takiejak jego ycie warto zoy u ng takiej jak panna Izabela kobiety. Bd jak bd, pod wpywem nieostronegoswka pani z de Ginsw Upadalskiej, w pannie Izabeli pocza wytwarza si zmiana na korzy Wokulskiego. Z uwag przysuchiwaa si rozmowom panw odwiedzajcych jej ojca i w rezultacie spostrzega, e kady z nich ma albo kapitalik, ktry chce umieci u Wokulskiego, "bodajby na pitnacie procent", albo kuzyna, ktremu chce wyrobi posad, albo pragnie pozna si z Wokulskim dla jakich innych celw. Co si za tyczy dam, te albo rwnie chciay kogo protegowa, albo miay crki na wydaniu i nawet nie taiy si, e pragn odbi Wokulskiego pannie Izabeli, albo, o ilenie byy zbyt dojrzaymi, rade byy uszczliwi go same. - Oto by on takiego czowieka! - mwia z Fertalskich Wywrotnicka. - Choby nawet i nie on! - odpara z umiechem baronowa von Ples, ktrej m od piciu lat by sparaliowany. "Tyran... despota..." - powtarzaa panna Izabela, czujc, e lekcewaony przez ni kupiec zwraca ku sobie wiele spojrze, nadziei i zazdroci. Pomimo resztek pogardy i wstrtu, jakie w niej jeszcze tlay, musiaa przyzna, e ten szorstki i ponury czowiek wicej znaczy i lepiej wyglda anieli marszaek, baron Dalski, a nawet anieli panowie: Niwiski, Malborg i Szastalski. Najsilniej jednak wpyn na postanowieniajej ksi. Ksi, na ktrego prob Wokulski nie tylko w grudniu roku zeszego nie chcia ofiarowa pani Krzeszowskiej dziesiciu tysicy rubli, ale nawet w styczniu i lutym roku biecego nie da ani grosza na protegowanych przez niego ubogich, ksi na chwil straci serce do Wokulskiego. Wokulski zrobi ksiciu przykry zawd. Ksi sdzi i wierzy, i ma prawo tak sdzi, e czowiek podobny Wokulskiemu, raz posiadszy ksic yczliwo, powinien wyrzec si nie tylko swoich gustw i interesw, ale nawet majtku i osoby. e powinien lubi to, co lubi ksi, nienawidzie tego, co nienawidzi ksi, suy tylko ksicia celom i dogadza tylko jego upodobaniom. Tymczasem ten parweniusz (aczkolwiek niewtpliwie dobry szlachcic) nie tylko nie myla by ksicym sug, ale nawet odway si by samodzielnym czowiekiem; nieraz sprzecza si z ksiciem, a co gorsza, wrcz odmawia jego daniom. "Szorstki czowiek... interesowny... egoista!..." - myla ksi, ale coraz mocniej dziwi si zuchwalstwu dorobkiewicza. Traf zdarzy, e pan cki, nie mogc ju ukry zabiegw Wokulskiego o pann Izabel, zapyta ksicia o zdanie o Wokulskim i o rad. Ot ksi, pomimo rozmaitych saboci, by z gruntu uczciwym czowiekiem. W sdzie o ludziach nie polega na wasnym upodobaniu, ale zasiga opinii. Poprosi wic pana ckiego o par tygodni zwoki "dla uformowania sobie zdania", a poniewamia rozmaite stosunki i jakby wasn policj, podowiadywa si wic rnych rzeczy. Naprzd tedy zauway, e szlachta, lubo o Wokulskim odzywa si z przeksem jako o dorobkiewiczu i demokracie, w cichoci jednak chepi si nim: Zna, e nasza krew, cho przysta dokupcw! Ile razy za chodzio o przeciwstawienie kogo ydowskim bankierom, najzakamienialsi szlachcice wysuwali naprzd Wokulskiego. Kupcy, a nade wszystko fabrykanci, nienawidzili Wokulskiego, najcisze jednak zarzuty, jakie mu stawiali, byy te: "To szlachcic... wielki pan... polityk!...", czego znowu ksi w aden sposb nie mg mu bra za ze... Najciekawszych jednak wiadomoci dostarczyy ksiciu zakonnice. By jaki furman w Warszawie i jego brat drnik naKolei Warszawsko-Wiedeskiej, ktrzy bogosawili Wokulskiego. Byli jacy studenci, ktrzy gono opowiadali, e Wokulski daje im stypendia; byli rzemielnicy, ktrzy zawdziczali mu warsztaty, byli kramarze, ktrym Wokulski pomg do zaoenia sklepw. Nie brako nawet (o czym siostry mwiy zpobon zgroz i rumienic si), nie brakonawet kobiety upadej, ktr Wokulski wydoby z ndzy, odda do magdalenek i ostatecznie zrobi z niej uczciw kobiet, oile (mwiy siostry) taka osoba moe by uczciw kobiet. Relacje te nie tylko zdziwiy, ale wprost przestraszyy ksicia. I naraz Wokulski spotnia w jego opinii. By przecie czowiekiem, ktry ma swj wasny program, ba! nawet prowadzi polityk na wasn rk, i ktry ma wielkie znaczenie wrd posplstwa... Tote kiedy ksi w oznaczonym terminie przyszed do pana ckiego, nie omieszka jednoczenie zobaczy si z pann Izabel. W znaczcy sposb ucisn j i powiedziate zagadkowe sowa: - Szanowna kuzynko, trzymasz w rku niezwykego ptaka... Trzymaje go i pie tak, aeby wyrs na poytek nieszczliwemu krajowi... Panna Izabela bardzo zarumienia si; odgada, e owym niezwykym ptakiem jest Wokulski. "Tyran... despota!..." - pomylaa. Pomimo to w stosunku Wokulskiego do pannyIzabeli pierwsze lody byy przeamane. Ju decydowaa si wyj za niego... Pewnego dnia, kiedy pan cki by troch niezdrw, a panna Izabela czytaa w swoimgabinecie, dano jej zna, e w salonie czeka pani Wsowska. Panna Izabela natychmiast wybiega tam i zastaa, oprczpani Wsowskiej, kuzynka Ochockiego, ktryby bardzo zachmurzony. Obie przyjaciki ucaoway si z demonstracyjn czuoci, ale Ochocki, ktry widzia nie patrzc, spostrzeg, e albo jedna z nich, albo obie maj do siebie jak pretensj, zreszt niewielk. "Czyby o mnie?... - pomyla. - Nie trzeba si zbytecznie angaowa..." - A, i kuzynek jest tutaj! - rzeka panna Izabela, podajc mu rk - czeg taki smutny? - Powinien by wesoy - wtrcia pani Wsowska - gdy przez ca drog, od banku do was, umizga si do mnie, i to z dobrym skutkiem. Na rogu Alei pozwoliam mu odpi dwa guziki u rkawiczki i pocaowa si w rk. Gdyby wiedziaa, Belu, jak on nie umie caowa... - Tak?... - zawoa Ochocki, rumienic si powyej czoa .Dobrze! Od tej pory nigdy nie pocauj pani w rk... Przysigam... - Jeszcze dzi przed wieczorem pocaujeszmnie pan w obie - odpara pani Wsowska. -Czy mog zoy uszanowanie panu ckiemu? - spyta uroczycie Ochocki i nieczekajc na odpowied panny Izabeli, wyszed z salonu. - Zawstydzia go - rzeka panna Izabela. - To niech si nie umizga, kiedy nie umie. W podobnych wypadkach niezrczno jest miertelnym grzechem. Czy nieprawda? - Kiedye przyjechaa? - Wczoraj rano - odpowiedziaa pani Wsowska. - Ale dwa razy musiaam by w banku, w magazynie, zrobi porzdki u siebie. Tymczasem asystuje mi Ochocki, dopki nie znajd kogo zabawniejszego. Jeeli mi kogo odstpisz... - dodaa z akcentem. - C znowu za pogoski! - rzeka, rumienic si panna Izabela. - Ktre doszy a do mnie na wie. Starski opowiada mi, nie bez zazdroci, e w tym roku, jak zawsze zreszt, bya krlow. Podobno Szastalski zupenie gow straci. - I obaj jego rwnie nudni przyjaciele - wtrcia panna Izabela z umiechem. - Wszyscy trzej kochali si we mnie co wieczr, kady owiadcza mi si w takich godzinach, aeby nie przeszkadza innym, apniej wszyscy trzej zwierzali si przed sob ze swoich cierpie. Ci panowie wszystko robi na spk. - A ty co na to? Panna Izabela wzruszya ramionami. - Ty mnie pytasz? - rzeka. - Syszaam rwnie - mwia pani Wsowska - e Wokulski owiadczy si... Panna Izabela zacza bawi si kokard swej sukni. - No, zaraz: owiadczy si!... Owiadcza misi, ile razy mnie widzi: patrzc na mnie, nie patrzc, mwic, nie mwic... jak zwykle oni. - A ty? - Tymczasem przeprowadzam mj program.- Wolno wiedzie, jaki? - Owszem, nawet zaley mi, aeby nie by tajemnic. Naprzd, jeszcze u prezesowej... Jake ona si ma? - Bardzo le - odpara pani Wsowska. - Starski ju prawie nie opuszcza jej pokoju,a rejent przyjeda co dzie, ale zdaje si na prno... Wic co do programu?... - Jeszcze w Zasawku - cigna panna Izabela - wspomniaam o pozbyciu si tego sklepu (tu obla j rumieniec), ktry te maby sprzedany najpniej w czerwcu. - Pysznie. C dalej? iniem. Pani go48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP0c  c x+c *c T9( - Nastpnie mam kopot z t spk handlow. On, rozumie si, rzuciby j natychmiast, ale ja si zastanawiam. Przy spce dochody wynosz okoo dziewidziesiciu tysicy rubli, bez niej tylko trzydzieci tysicy, wic pojmujesz, e mona waha si. - Widz, e zaczynasz zna si na cyfrach. Panna Izabela pogardliwie rzucia rk. - Ach, ju chyba nigdy nie poznam si z nimi. Ale on mi to wszystko tomaczy, troch ojciec... i troch ciotka. - I mwisz z nim tak wprost?... - No nie... Ale poniewa nam nie wolno pytasi o wiele rzeczy, wic musimy tak prowadzi rozmow, aeby nam wszystko powiedziano. Czyby tego nie rozumiaa? - Owszem. I c dalej? - badaa pani Wsowska, nie bez odcienia niecierpliwoci. - Ostatni warunek dotyczy strony czysto moralnej. Dowiedziaam si, e nie ma adnej rodziny, co jest jego najwiksz zalet, i zastrzegam sobie, e utrzymam wszystkie moje dotychczasowe stosunki... - A on zgodzi si bez szemrania? Panna Izabela troch z gry spojrzaa na przyjacik. - Wtpia? - rzeka. - Ani przez chwil. Wic Starski, Szastalski... - Ale Starski, Szastalski, ksi, Malborg...no wszyscy, wszyscy, ktrych podoba mi si wybra dzi i na przyszo, wszyscy musz bywa w moim domu. Czy moe by inaczej?... - Bardzo susznie. I nie obawiasz si scen zazdroci? Panna Izabela zamiaa si. - Ja i sceny!... Zazdro i Wokulski... Cha! Cha! Cha!... Ale nie ma na wiecie czowieka, ktry omieliby si zrobi mi scen, a tym bardziej on... Nie masz pojcia o jego uwielbieniu, poddaniu si... A jego bezgraniczna ufno, nawet zrzeczenie si wszelkiej osobistoci, doprawdy rozbrajaj mnie... I kto wie, czy to jedno nie przywie mnie do niego. Pani Wsowska nieznacznie przygryza usta. - Bdziecie bardzo szczliwi, a przynajmniej... ty - rzeka, pohamowawszy westchnienie. - Chocia... - Widzisz jakie: chocia? - spytaa panna Izabela z nieudanym zdziwieniem. - Powiem ci co - cigna pani Wsowska tonem niezwykego u niej spokoju. - Prezesowa bardzo lubi Wokulskiego, zdaje mi si, e go bardzo dobrze zna, cho nie wiem skd, i czsto rozmawiaa ze mn o nim. I wiesz, co mi raz powiedziaa?... - Ciekawam?... - odpara panna Izabela, coraz mocniej zdziwiona. - Powiedziaa mi: obawiam si, e Bela wcale nie rozumie Wokulskiego. zdaje mi si, e z nim igra, a z nim igra nie mona.I jeszcze zdaje mi si, e oceni go za pno... -Tak powiedziaa prezesowa? - rzeka chodno panna Izabela. - Tak! Zreszt powiem ci wszystko. Swoj rozmow zakoczya sowami, ktre dziwnie mnie poruszyy... "Wspomnisz sobiemoje sowa, Kaziu, e tak bdzie, bo umierajcy widz janiej..." - Czy z prezesow a tak le? - W kadym razie niedobrze - sucho zakoczya pani Wsowska, czujc, e rozmowa zaczyna si rwa. Nastaa chwila milczenia, ktr szczciemprzerwao wejcie Ochockiego. Pani Wsowska znowu bardzo serdecznie poegnaa pann Izabel i rzucajc na swego towarzysza ogniste spojrzenie, rzeka: - Wic teraz jedziemy do mnie na obiad. Ochocki zrobi wielk min, ktra miaa oznacza, e nie pojedzie z pani Wsowsk. Nachmurzywszy si jednak jeszcze bardziej, wzi kapelusz i wyszed.Gdy wsiedli do powozu, odwrci si bokiemdo pani Wsowskiej i spogldajc na ulic zacz: - eby ta Bela raz ju skoczya z Wokulskim tak albo owak... - Zapewne wolaby pan: tak, aeby zosta jednym z przyjaci domu? Ale to si na nicnie zdao - rzeka pani Wsowska. - Bardzo prosz, moja pani - odpar z oburzeniem. - To nie mj fach... Zostawiam to Starskiemu i jemu podobnym... - Wic c panu zaley na tym, aeby Bela skoczya? - Bardzo wiele. Dabym sobie gow uci, e Wokulski zna jak wan tajemnic naukow, ale jestem pewny, e nie odkryje mi jej, dopki sam bdzie w takiej gorczce... Ach, te kobiety z ich obrzydliw kokieteri... - Wasza jest mniej obrzydliwa? - spytaa pani Wsowska. - Nam wolno. - Wam wolno... pyszny sobie!... - oburzya si. - I to mwi czowiek postpowy, w wieku emancypacji!... - Niech licho wemie emancypacj! - odparOchocki. - Pikna emancypacja. Wy chciaybycie mie wszystkie przywileje: mskie i kobiece, a adnych obowizkw... Drzwi im otwieraj, ustpuj im miejsca, za ktre zapacie, kochaj si w nich, a one... - Bo my jestemy waszym szczciem- odpowiedziaa drwico pani Wsowska. - Co to za szczcie?... Sto pi kobiet przypada na stu mczyzn, wic czym si tu droy? - Tote paskie wielbicielki, garderobiane, zapewne nie dro si. - Naturalnie! Ale najnieznoniejsze s wielkie damy i suce z restauracji. Co to za wymagania, jakie grymasy!... - Zapominasz si pan - rzeka dumnie pani Wsowska. - No, to pocauj w rczk - odpar, natychmiast wykonujc swj zamiar. - Prosz nie caowa w t rk... - Wic w tamt... - A co, nie powiedziaam, e przed wieczorem pocaujesz mnie pan w obie rce? - Ach, jak Boga kocham!... Nie chc by u pani na obiedzie... tu wysiadam... - Zatrzymaj pan powz. - Po co?... - No, jeeli chcesz tu wysi... - Wanie, e tu nie wysid... O, ja nieszczliwy z takim podym usposobieniem!... Wokulski przychodzi do pastwa ckich co kilka dni i najczciej zastawa tylko pana Tomasza, ktry wita go z ojcowsk czuoci, a nastpnie po par godzin rozmawia o swoich chorobach lub o swoichinteresach, dajc z lekka do zrozumienia, e uwaa go ju za czonka rodziny. Panny Izabeli zazwyczaj nie byo wtedy w domu: bya u hrabiny ciotki, u znajomych albo w magazynach. Jeeli za Wokulski trafi szczliwie, rozmawiali ze sob krtko i o rzeczach obojtnych, gdy pannaIzabela nawet i wwczas albo wybieraa si gdzie, albo u siebie przyjmowaa wizyty. W par dni po odwiedzinach pani Wsowskiej Wokulski zasta pann Izabel. Podajc mu rk, ktr, jak zwykle, z religijn czci ucaowa, rzeka: - Wie pan, e z prezesow jest bardzo niedobrze... Wokulski stropi si. - Biedna, zacna staruszka... Gdybym by pewny, e moje przybycie nie przestraszy jej, pojechabym... Czy aby ma opiek? - O tak - odpara panna Izabela. - S tam baronostwo Dalscy - rzeka z umiechem - bo Ewelinka ju wysza za barona. Jest Fela Janocka i... Starski... Twarz jej obla lekki rumieniec i umilka. "Oto skutki mego nietaktu - pomyla Wokulski. - Spostrzega, e ten Starski wydaje mi si niesmacznym, i teraz miesza si na lada wspomnienie o nim. Jake to podle z mojej strony!"Chcia powiedzie coyczliwego o Starskim, ale uwizy mu wyrazy. Aby wic przerwa kopotliwe milczenie, rzek: - Gdzie w tym roku wybior si pastwo na lato? - Czy ja wiem? Ciotka Hortensja jest troch saba, wic moe pojedziemy do niej do Krakowa. Ja jednak, musz przyzna, miaabym ochot do Szwajcarii, gdyby to ode mnie zaleao. - A od kog? - spyta Wokulski. - Od ojca... Zreszt, czy ja wiem, co si jeszcze stanie? - odpowiedziaa - rumienicsi i spogldajc na Wokulskiego w sposb jej tylko waciwy. - Przypuciwszy, e wszystko stanie si wedug woli pani - rzek - czy mnie przyjaby pani za towarzysza?... - Jeeli pan zasuy... Powiedziaa to takim tonem, e Wokulski straci wadz nad sob, ju nie wiadomo po raz ktry w tym roku. - Czym ja mog zasuy na ask pani? - spyta biorc j za rk. - Chyba lito... Nie, nie lito. Jest to uczucie rwnie przykre dla ofiarowujcego, jak i dla przyjmujcego. Litoci nie chc. Ale niech pani tylko pomyli, co ja poczn, tak dugo nie widzc pani? Prawda, e i dzi widujemy si bardzo rzadko; pani nawet niewie, jak wlecze si czas tym, ktrzy czekaj... Ale dopki mieszka pani w Warszawie, mwi sobie: zobacz j pojutrze... jutro... Zreszt mog zobaczy kadej chwili, jeeli nie pani, to przynajmniej ojca, Mikoaja, a choby ten dom... Ach, mogaby pani speni uczynek miosierny i jednym sowem zakoczy - nie wiem... moje cierpienia czy przywidzenia... Wszak zna pani to zdanie, enajgorsza pewno jest lepsza od niepewnoci... - A jeeli pewno nie jest najgorsza?... - spytaa panna Izabela, nie patrzc mu w oczy. W przedpokoju zadzwoniono, a po chwili Mikoaj poda bilety panw Rydzewskiego i Pieczarkowskiego. - Pro - rzeka panna Izabela. Do salonu weszli dwaj bardzo eleganccy modzi ludzie, z ktrych jeden odznacza si cienk szyj i do wyran ysin, a drugi powczystymi spojrzeniami i subtelnym sposobem mwienia. Weszli rzdem, jeden obok drugiego, trzymajc kapelusze na tej samej wysokoci. Jednakowo ukonili si, jednakowo usiedli, jednakowo zaoyli nog na nog, po czym pan Rydzewski zacz pracowa nad utrzymaniem swojej szyi w kierunku pionowym, a pan Pieczarkowski zacz mwi bez wytchnienia. Mwi o tym, e obecnie wiat chrzecijaski obchodzi wielki post za pomoc rautw, e przed wielkim postem by karnawa, w czasie ktrego bawiono si wyjtkowo dobrze, i e po wielkim pocie nastpi czas najgorszy, w ktrym nie wiadomo, co robi. Nastpnie zakomunikowa pannie Izabeli, e podczas wielkiego postu obok rautw odbywaj si odczyty, na ktrych mona bardzo przyjemnie czas spdza, jeeli si siedzi obok znajomych dam, i e najwykwintniejsze przyjcia w tym pocie s u pastwa Rzeuchowskich. - Co zachwycajcego, co oryginalnego!... powiadam pani - mwi. - Kolacja, rozumie si, jak zwykle: ostrygi, homary, ryby, zwierzyna, ale na zakoczenie, dla amatorw, wie pani co?... Kasza!... Prawdziwa kasza... jaka to?... - Tatarska - wtrci pierwszy i ostatni raz pan Rydzewski. - Nie tatarska, ale tatarczana. Co cudownego, co bajecznego!... Kade ziarnkowyglda tak, jakby oddzielnie gotowane... Formalnie zajadamy si ni: ja, ksi Kiebik, hrabia ledziski... Co przechodzcego wszelkie pojcie... Podaje si zwyczajnie, na srebrnych pmiskach. Panna Izabela z takim zachwytem patrzya na mwicego, w taki sposb kady jego wyraz podkrelaa ruchem, umiechem lub spojrzeniem, e Wokulskiemu zaczo robisi ciemno w oczach. Wic wsta i poegnawszy towarzystwo, wybieg na ulic. "Nie rozumiem tej kobiety! - pomyla. - Kiedy ona jest sob, z kim ona jest sob?..." Ale po przejciu paruset krokw na mrozie ochon. "W rezultacie - myla - c w tym nadzwyczajnego? Musi y z ludmi, do ktrych nawyka; a jeeli z nimi yje, musisucha ich bazeskiej rozmowy. Co ona za temu winna, e jest pikna jak bstwo ie dla kadego jest bstwem?... Chocia... gust do podobnego towarzystwa... Ach, jaki ja jestem nikczemny, zawsze i zawsze nikczemny!.." Ile razy po wizycie u panny Izabeli jak dokuczliwe muchy rzucay si na niego wtpliwoci, bieg do pracy. Przeglda rachunki, uczy si angielskich swek, czyta nowe ksiki. A gdy i to nie pomagao, szed do pani Stawskiej, u niej spdza cay wieczr i dziwna rzecz, w jejtowarzystwie znajdowa jeeli nie zupeny spokj, to przynajmniej ukojenie... Rozmawiali o rzeczach najzwyklejszych. Najczciej ona opowiadaa mu o tym, e w sklepie Milerowej interesa id coraz lepiej, poniewa ludzie dowiedzieli si, e sklep ten w wikszej czci naley do pana Wokulskiego. Potem mwia, e Helunia robi si coraz grzeczniejsza, a jeeli jest kiedy niegrzeczn, wwczas babcia straszy j, e powie przed panem Wokulskim, i - dziecko zaraz si uspakaja. Potem jeszcze napomykaa o panu Rzeckim,ktry bywa tu niekiedy i jest bardzo lubianyprzez babci, poniewa opowiada jej mnstwo szczegw z ycia pana Wokulskiego. I e babcia rwnie lubi pana Wirskiego, ktry po prostu zachwyca si panem Wokulskim. Wokulski patrzy na ni zdziwiony. W pierwszych czasach zdawao mu si, e sucha pochlebstw, i - uczu przykro. Lecz pani Stawska opowiadaa to z tak naiwn prostot, e powoli zacz odgadywa w niej najlepsz przyjacik, ktra jakkolwiek przecenia go, jednak mwibez cienia obudy. Spostrzeg rwnie, e pani Stawska nigdy nie zajmuje si sob. Kiedy skoczy ze sklepem, myli o Heluni, suy matce, troszczy si interesami sucej i mnstwaludzi obcych, po najwikszej czci biedakw, ktrzy niczym odwdziczy si jej nie mogli. Gdy za i tych kiedy zabrako,wwczas zaglda do klatki kanarka, aeby mu zmieni wod albo dosypa ziarna. "Anielskie serce!..." - myla Wokulski. Pewnego za wieczora rzek do niej: - Wie pani, co mi si zdaje, kiedy patrz napani?Spojrzaa na niego zalkniona. - Zdaje mi si, e gdyby pani dotkna czowieka ciko poranionego, nie tylko bl by go opuci, ale chyba zagoiyby mu si rany. - Pan myli, e jestem czarodziejk? - spytaa bardzo zakopotana. - Nie, pani. Ja myl, e tak jak pani wyglday kobiety wite. - Pan Wokulski ma racj - potwierdzia paniMisiewiczowa. Pani Stawska zacza si mia. - O, ja i wita!... - odpara. - Gdyby kto mg zajrze w moje serce, dopiero przekonaby si, jak dalece zasuguj na potpienie... Ach, ale teraz wszystko mi jedno!... - zakoczya z desperacj w gosie. Pani Misiewiczowa nieznacznie przeegnaa si. Wokulski nie zwrci na to uwagi. Myla o innej. Swoich uczu dla Wokulskiego pani Stawska nie umiaaby okreli. Z widzenia znaa go od lat kilku, nawet wydawa jej si przystojnym czowiekiem, ale nic j nie obchodzi. Potem Wokulski znikn z Warszawy, rozesza si wie, e pojecha do Bugarii, a pniej, e zrobi wielki majtek. Duo mwiono o nim, i pani Stawska zacza si nim interesowajako przedmiotem publicznej ciekawoci. Gdy za jeden ze znajomych powiedzia o Wokulskim: "To czowiek diabelnie energiczny ", pani Stawskiej podoba si frazes: "diabelnie energiczny", i postanowia lepiej przypatrze si Wokulskiemu. Z t intencj nieraz zachodzia do sklepu. Par razy wcale nie znalaza tam Wokulskiego, raz widziaa go, ale z boku, araz zamienia z nim par sw i wtedy zrobi na niej szczeglne wraenie. Uderzyj kontrast pomidzy zdaniem: "diabelnie energiczny", a jego zachowaniem si; wcalenie wyglda na diabelnego, by raczej spokojny i smutny. I jeszcze dostrzega jedn rzecz: oto - mia oczy wielkie i rozmarzone, takie rozmarzone... "Pikny czowiek!" - pomylaa. Pewnego dnia w lecie zetkna si z nim w bramie domu, gdzie mieszkaa. Wokulski spojrza na ni ciekawie, a j ogarn taki wstyd, e zarumienia si powyej oczu. Bya za na siebie za ten wstyd i za ten rumieniec i dugi czas miaa pretensj do Wokulskiego, e tak ciekawie na ni spojrza. Od tej pory nie moga ukry zakopotania, ile razy wymawiano przy niej to nazwisko; czua jaki al, nie wiedziaa jednak, czy do niego, czy do siebie? Ale najprdzej do siebie, gdy pani Stawska nigdy do nikogo nie czua alu; a wreszcie - c on temu winien, e ona jest taka zabawna i bez powodu wstydzi si?... Gdy Wokulski kupi dom, w ktrym mieszkaa, i gdy Rzecki za jego wiedz zniy im komorne, pani Stawska (lubo jej wszyscy tomaczyli, e bogaty waciciel nie tylko moe, ale nawet ma obowizek znia komorne) poczua dla Wokulskiego wdziczno. Stopniowo wdziczno zamienia si w podziw, gdy pocz bywa u nich Rzecki i opowiada mnstwo szczegw z ycia swojego Stacha. - To nadzwyczajny czowiek! - mwia jej nieraz pani Misiewiczowa. Pani Stawska suchaa w milczeniu, lecz powoli dosza do przekonania, e Wokulski jest najbardziej nadzwyczajnym czowiekiem, jaki istnia na ziemi. Po powrocie Wokulskiego z Parya stary subiekt czciej odwiedza pani Stawsk i robi przed ni coraz poufniejsze zwierzenia. Mwi, rozumie si, pod najwikszym sekretem, e Wokulski jest zakochany w pannie ckiej i e on, Rzecki,wcale tego nie pochwala. W pani Stawskiej zacza budzi si niechdo panny ckiej i wspczucie dla Wokulskiego. Ju wwczas przyszo jej na myl, ale tylko na chwil, e Wokulski musi by bardzo nieszczliwy i e miaby wielkzasug ten, kto by wydoby go z side kokietki. Pniej spady na pani Stawsk dwie due klski: proces o lalk i utrata zarobkw. Wokulski nie tylko nie wypar si znie. C dalej? iniem. Pani go48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP+c { R f c Z)c j81 R?+ znajomoci z ni, co przecie mg zrobi, ale jeszcze uniewinni j w sdzie i ofiarowa jej korzystne miejsce w sklepie. Wwczas pani Stawska wyznaa przed samsob, e ten czowiek obchodzi j i e jest jej rwnie drogim jak Helunia i matka. Odtd zaczo si dla niej dziwne ycie. Ktokolwiek przyszed do nich, mwi jej wprost albo z ogrdkami o Wokulskim. Pani Denowa, pani Kolerowa i pani Radziska tomaczyy jej, e Wokulski jest najlepsz parti w Warszawie; matka napomykaa, eLudwiczek ju nie yje, a zreszt choby y, nie zasuguje na jej pami. Nareszcie Rzecki za kad bytnoci opowiada, e jego Stach jest nieszczliwy, e trzeba go ocali, a ocali go moe tylko ona. - W jaki sposb?... - zapytaa, sama niedobrze rozumiejc, co mwi. - Niech go pani pokocha, to znajdzie si sposb - odpar Rzecki. Nie odpowiedziaa nic, ale w duszy robia sobie gorzkie wyrzuty, e nie potrafi kocha Wokulskiego, choby chciaa. Ju serce jej wyscho; zreszt ona sama nie jest pewna, czy ma serce. Wprawdzie mylaa wci o Wokulskim podczas zaj sklepowych czy w domu; czekaa jego odwiedzin, a gdy nie przyszed, bya rozdraniona i smutna. Czsto ni jej si, ale to przecie nie mio; ona nie jest zdolna do mioci. Jeeli miaaby powiedzie prawd, to ju nawet ma przestaa kocha. Zdawao jej si, e wspomnienie o nieobecnym jest jak drzewo w jesieni, ktrego opadaj licie caymi tumanami i zostaje tylko czarny szkielet. "Gdzie mnie tam do kochania! - mylaa. - We mnie ju namitnoci wygasy". Rzecki tymczasem wci wykonywa swj chytry plan. Z pocztku mwi jej, e panna cka zgubi Wokulskiego, potem, e tylko inna kobieta mogaby go otrzewi; potem wyzna, e Wokulski jest znacznie spokojniejszy w jej towarzystwie, a nareszcie (ale o tym wspomnia w formie domysu), e Wokulski zaczyna j kocha. Pod wpywem tych zwierze pani Stawska szczuplaa, mizerniaa, nawet zacza si trwoy. Opanowaa j bowiem jedna myl: co ona odpowie, jeeli Wokulski wyzna, e j kocha?... Wprawdzie serce w niej ju od dawna zamaro, ale czy bdzie miaa odwag odepchn go i przyzna, e j nic nie obchodzi? Czy mg jej nie obchodzi czowiek taki jak on, nie dlatego, e mu co zawdziczaa, ale e by nieszczliwyie j kocha. "Ktra kobieta - mylaa sobie - potrafi nie ulitowa si nad sercem tak gboko zranionym, a tak cichym w swojej boleci?"Zatopiona w wewntrznej walce, z ktrej nie miaa si nawet przed kim zwierzy, pani Stawska nie spostrzegazmiany w postpowaniu pani Milerowej, nie zauwaya jej umiechw i pswek. - Jake si miewa pan Wokulski? - pytaa jej nieraz kupcowa. - O, dzi jest pani mizerniutka... Pan Wokulski nie powinien ju pozwoli, aeby pani tak pracowaa... Pewnego dnia, byo to jako w drugiej poowie marca, pani Stawska, wrciwszy do domu, zastaa matk zapakan. - Co to znaczy mamo?... Co si stao?... - spytaa. - Nic, nic, moje dziecko... Co ci mam ycie zatruwa plotkami!... Boe miosierny, jacy ci ludzie niegodziwi. - Pewnie mama odebraa anonim. Ja co par dni odbieram anonimy, w ktrych nawet nazywaj mnie kochank Wokulskiego, no i c?...Domylam si, e to sprawka pani Krzeszowskiej, i rzucam listy do pieca. - Nic, nic, moje dziecko... Gdyby to anonimy... Ale bya dzi u mnie ta poczciwa Denowa z Radzisk i ... Ale co ja ci mam ycie zatruwa!.. One mwi (sycha to podobno w caym miecie), e ty, zamiast do sklepu chodzisz do Wokulskiego... Pierwszy raz w yciu w pani Stawskiej obudzia si lwica. Podniosa gow, oczy jej bysny i odpowiedziaa twardym tonem: - A gdyby tak byo, wic i c?... - Bj si Boga, co mwisz?... - jkna matka, skadajc rce. - No, ale gdyby tak byo? - powtrzya pani Stawska. - A m? - Gdzie on jest?... Zreszt, niech mnie zabije... - A crka?... a Helunia?... - wyszeptaa staruszka. - Nie mwmy o Heluni, tylko o mnie... - Heleno... dziecko moje ... Ty przecie nie jeste... - Jego kochank?... Tak, nie jestem, bo on tego jeszcze nie zada. Co mnie obchodzi pani Denowa czy Radziska, albo m, ktry mnie opuci... Ju nie wiem, co si ze mn dzieje...To jedno czuj,e ten czowiek zabra mi dusz. - Bde przynajmniej rozsdna... Zreszt...- Jestem ni, dopki by mog... Ale ja nie dbam o taki wiat, ktry dwoje ludzi skazuje na tortury za to tylko, e si kochaj. Nienawidzie si wolno - dodaa z gorzkim umiechem - kra, zabija... wszystko, wszystko wolno, tylko nie wolno kocha... Ach, moja mamo, jeeli ja nie mam racji, wic dlaczeg Jezus Chrystus nie mwi ludziom: bdcie rozsdni, tylko - kochajcie si? Pani Misiewiczowa umilka, przeraona wybuchem, ktrego nigdy nie oczekiwaa. Zdawao si, e niebo spada jej na gow, kiedy z ust tej gobicy bryzgny zdania, jakich dotychczas nie syszaa, nie czytaa, jakie jej samej nie przeszy przezmyl, nawet kiedy bya w tyfusie. Na drugi dzie by u niej Rzecki; przyszedz min zakopotan, gdy mu wszystko opowiedziaa, wyszed zamany. Bo wanie dzi w poudnie zdarzy mu si taki wypadek. Do sklepu, do Szlangbauma, przyszed kto?... Maruszewicz i rozmawia z nim blisko godzin. Inni subiekci, od czasugdy dowiedzieli si, e Szlangbaum kupuje sklep, natychmiast wobec niego spokornieli. Ale pan Ignacy zhardzia i po odejciu Maruszewicza zaraz zapyta: - C pan masz za interesa z tym otrem, panie Henryku? Ale i Szlangbaum ju zhardzia, wic odpowiedzia panu Rzeckiemu, wysunwszy pierwej doln warg: - Maruszewicz chce dla barona poyczy pienidzy, a dla siebie chciaby jakiej posady, bo ju gadaj na miecie, e Wokulski odstpuje mi swoj spk. Za to obiecuje mi, e baron bdzie odwiedza mj dom z baronow... - I pan przyjmiesz tak jdz? - spyta Rzecki. - Dlaczeg by nie?... Baron bdzie dla mnie,a baronowa dla mojej ony. W duszy jestemdemokrat, ale co poczn, kiedy wobec gupich ludzi salon lepiej wyglda z baronami i hrabiami anieli bez nich. Wiele robi si dla stosunkw, panie Rzecki. - Winszuj. - Ale, ale... - doda Szlangbaum. - Mwi mi jeszcze Maruszewicz, i po miecie kursuje, e Stasiek wzi na utrzymanie t... t... Stawsk... Czy to prawda, panie Rzecki?... Stary subiekt plun mu pod nogi i wrci do swego biurka. Nad wieczorem zaszed do pani Misiewiczowej, aeby si z ni naradzi, i tu dowiedzia si z ust matki, e pani Stawska dlatego tylko nie jest kochank Wokulskiego, poniewa on tego nie da... Opuci pani Misiewiczow strapiony. "Niechby sobie bya jego kochank - mwiw duchu. - Ojej!... ile to dam bardzo renomowanych s kochankami jeszcze jak lichych facetw... Ale to gorsze, e Wokulski wcale o niej nie myli. Tu jest awantura!... Ha, trzeba co poradzi". Ale e sam ju nie znajdowa rady, wic poszed do doktora Szumana. ROZDZIA TRZYNASTY W JAKI SPOSB ZACZYNAJ OTWIERA SI OCZY Doktr siedzia przy lampie z zielon umbrelk i pilnie przeglda stos papierw. - C - spyta Rzecki - znowu doktr pracuje nad wosami?... Phy! co za mnstwocyfr... Jak sklepowe rachunki. - Bo te to s rachunki z waszego sklepu i waszej spki - odpar Szuman. - A pan skd je masz? - Mam tego dosy. Szlangbaum namawia mnie, aebym mu powierzy mj kapita. Poniewa wol mie sze tysicy anieli cztery tysice rocznie, wic jestem gotw wysucha jego propozycji. Ale e nie lubi dziaa na lepo, wic zadaem cyfr. No,i jak widz, zrobimy interes. Rzecki by zdumiony. - Nigdy nie mylaem - rzek - aeby pan zajmowa si podobnymi kwestiami. - Bom by gupi - odpar doktr, wzruszajc ramionami.- W moich oczach Wokulski zrobi fortun, Szlangbaum robi j, a ja siedz na paru groszach jak kamie na miejscu. Kto nie idzie naprzd, cofa si. - Ale to nie paska specjalno zbijanie pienidzy!... - Dlaczego nie moja? Nie kady moe by poet albo bohaterem, ale kady potrzebujepienidzy - mwi Szuman. - Pienidz jest piarni najszlachetniejszej siy w naturze, bo ludzkiej pracy. On jest sezamem, przed ktrym otwieraj si wszystkie drzwi, jest obrusem, na ktrym zawsze mona znale obiad, jest lamp Aladyna, za ktrej potarciem ma si wszystko, czego si pragnie. Czarodziejskieogrody, bogate paace, pikne krlewny, wierna suba i gotowi do ofiar przyjaciele, wszystko to ma si za pienidze... Rzecki przygryz wargi. - Nie zawsze - rzek - bye pan tego zdania. - Tempora mutantur et nos mutamur in illis - spokojnie odpowiedzia doktr. - Dziesi lat zmarnowaem na badaniu wosw, wydaem tysic rubli na druk broszury o stu stronicach i... pies nie wspomnia ani o niej, ani o mnie. Sprobuj dziesi nastpnych lat powici operacjom pieninym i jestem z gry pewny, e mnie bd kocha i podziwia. Bylem otworzy salon i kupi ekwipa... Chwil milczeli, nie spogldajc na siebie. Szuman by pochmurny, Rzecki prawie zawstydzony. - Chciabym - odezwa si nareszcie - pogada z panem o Stachu... Doktr niecierpliwie odsun od siebie papiery. - Co ja mu pomog - mrukn. - To nieuleczony marzyciel, ktry ju nie odzyska rozsdku. Fatalnie posuwa si do ruiny materialnej i moralnej, tak jak wy wszyscy i cay wasz system. - Jaki system?... - Wasz, polski system... - A co doktr postawisz na jego miejsce? - Nasz, ydowski... Rzecki a podskoczy na krzele. - Jeszcze miesic temu nazywae pan ydw parchami?... - Bo oni s parchy. Ale ich system jest wielki: on triumfuje, kiedy wasz bankrutuje.- A gdzie on siedzi, ten nowy system? - W umysach, ktre wyszy z masy ydowskiej, ale wzbiy si do szczytw cywilizacji. We pan Heinego, Brnego, Lassalle'a, Marksa, Rotszylda, Bleichrdera,a poznasz nowe drogi wiata. To ydzi je utorowali: ci pogardzani, przeladowani, alecierpliwi i genialni. Rzecki przetar oczy; zdawao mu si, e ni na jawie. Wreszcie rzek po chwili: - Wybacz, doktr, ale... czy pan nie artujesz ze mnie?... P roku temu syszaem od pana co zupenie innego... - P roku temu - odpar rozdraniony Szuman - syszae pan protesty przeciw starym porzdkom, a dzi syszysz nowy program. Czowiek nie jest ostryg, ktra tak przyrasta do swojej skay, e dopiero trzeba j noem odrywa. Czowiek patrzy dokoa siebie, myli, sdzi i w rezultacie odpycha dawne zudzenia, przekonawszy si, e s zudzeniami... Ale pan tego nie pojmujesz ani Wokulski... Wszyscy bankrutujecie, wszyscy... Cae szczcie, e wasze miejsca zajmuj wiee siy. - Nic pana nie rozumiem. - Zaraz mnie pan zrozumiesz - prawi doktr, gorczkujc si coraz mocniej. - We pan rodzin ckich, co oni robili? Trwonili majtki: trwoni dziad, ojciec i syn, ktremu w rezultacie zostao trzydzieci tysicy ocalonych przez Wokulskiego i - pikna crka dla dopenienianiedoborw. A co tymczasem robili Szlangbaumowie? Pienidze. Zbiera je dziad i ojciec, tak e dzi syn, do niedawna skromny subiekt, za rok bdzie trzs naszym handlem. A oni to rozumiej, bo stary Szlangbaum jeszcze w styczniu napisa szarad: "Pierwsze po niemiecku znaczy w, drugierolina, wszystko do gry si wspina..." I zaraz mi objani, e to znaczy: Szlang - Baum. Kiepska szarada, ale porzdna robota - doda miejc si doktr.Rzecki spuci gow. Szuman mwi dalej: - We pan ksicia, co on robi? Wzdycha nad"tym nieszczliwym krajem", i tyle. A pan baron Krzeszowski? Myli, aeby wydoby pienidze od ony. A baron Dalski? Usycha ze strachu, aeby go nie zdradzia ona. Pan Maruszewicz poluje na poyczki, a gdzie nie moe poyczy, tam wykpiwa; zapan Starski siedzi przy dogorywajcej babce, aeby podsun jej do podpisania testament uoony wedug jego myli. Inni, wiksi i mniejsi panowie, przeczuwajc, e cay interes Wokulskiego przejdzie w rce Szlangbauma, ju skadaj mu wizyty. Nie wiedz, biedaki! eon co najmniej o pi procent zniy im dochody... Najmdrzejszy za z nich, Ochocki, zamiast wyzyska lampy elektryczne swego systemu, myli o machinach latajcych. Ba!... zdaje mi si, eod kilku dni radzi o nich z Wokulskim. Zawsze znajdzie swj swego: marzyciel marzyciela... - No, ju chyba Stachowi nie bdziesz doktr nic zarzuca - przerwa niecierpliwie Rzecki. - Nic, oprcz tego, e nigdy nie pilnowa fachu, a zawsze goni za mrzonkami. Bdc subiektem, chcia zosta uczonym, a zaczwszy uczy si, postanowi awansowa na bohatera. Majtek zrobi niedlatego, e by kupcem, ale e oszala dla panny ckiej; a dzi, kiedy jej dosiga, co wreszcie bardzo jest niepewne, ju zaczyna naradza si z Ochockim... Sowo honoru, nie pojmuj: o czym finansista moe rozmawia z takim Ochockim?... Lunatycy!... Rzecki szczypa si w nog, aeby doktorowi nie zrobi awantury. - Uwaa pan - odezwa si po chwili - przyszedem do pana w sprawie ju nie tylko Wokulskiego, ale kobiety... Kobiety, panie Szuman, a przeciw tym nic pan chyba nie znajdziesz do powiedzenia. - Wasze kobiety s akurat tyle warte, co i mczyni. Wokulski za dziesi lat mgby by milionerem i potg w tym kraju, ale poniewa zwiza losy swoje z pann ck, wic sprzeda sklep doskonale procentujcy, rzuci spk, wcale nie gorsz od sklepu, a potem strwoni majtek.Albo ten Ochocki!... Inny, na jego miejscu, ju pracowaby nad owietleniem elektrycznym, skoro uda mu si wynalazek. Tymczasem on hula po Warszawie z t adn pani Wsowsk, dla ktrej wicej znaczy dobry tancerz anieli najwikszy wynalazca. yd zrobiby inaczej. Gdyby by elektrotechnikiem, znnalazby sobie kobiet,ktraalbo siedziaaby z nim w pracowni, albo - handlowaa elektrycznoci. A gdyby by finansist, jak Wokulski, nie kochaby si na olep, tylko szukaby ony bogatej. Wreszcie moe by wzi ubog i pikn, alewtedy musiayby procentowa jej wdziki. Ona prowadziaby mu salon, zwabiaa goci, umiechaaby si do monych, romansowaaby z najmoniejszymi, sowem, na wszelki sposb popieraaby interes firmy, zamiast j gubi. - I w tym wypadku bye pan przed p rokiem innego zdania - wtrci Rzecki. - Nieprzed p rokiem, ale przed dziesicioma laty. Ba! truem si po mierci narzeczonej,ale to wanie jeden wicej argument przeciw waszemu systematowi. Dzi a cierpn, kiedy pomyl, e albo mogem umrze, licho wie po co, albo oeni si z kobiet, ktra strwoniaby mi majtek. Rzecki podnis si z krzesa. - Wic teraz - rzek - ideaem paskim jest Szlangbaum. - Ideaem nie, ale dzielnym czowiekiem. - Ktry wydoby rachunki sklepowe... - Ma do tego prawo. Wszak od lipca zostanie wacicielem. - A tymczasem demoralizuje kolegw, swoich przyszych subiektw?... - On ich rozpdzi!... - I ten paski idea, kiedy prosi Stacha o posad, to ju wwczas myla o zagarniciu naszego sklepu? - Nie zagarnia, tylko kupuje! - zawoa doktr. - Moe wolaby pan, aeby sklep zmarnia, nie znalazszy nabywcy?... I kto z was mdrzejszy: pan, ktry po kilkudziesiciu latach nie masz nic, czy on, ktry w cigu roku zdobywa tak fortec, nikomu notabene nie robic krzywdy, a Wokulskiemu pacc gotwk?... - Moe masz pan racj, ale mnie jako si to nie wydaje - mrukn Rzecki potrzsajc gow. - Nie wydaje si panu, bo naleysz do tych,co sdz, e ludzie jak kamienie musz porasta mchem, nie ruszajc si z miejsca. Dla pana Szlangbaumy zawsze powinni by subiektami, Wokulscy zawsze pryncypaami, a ccy zawsze janie wielmonymi... Nie, panie! Spoeczestwo jest jak gotujca si woda: co wczoraj byo na dole, dzi pdzi w gr... - A jutro znowu spada na d - zakoczy Rzecki. - Dobranoc, doktorze. Szuman cisn go za rk. - Gniewasz si pan? - Nie... Tylko nie wierz w ubstwienie pienidzy. - To stan przejciowy. - A kt panu zarczy, e marzycielstwo Wokulskich albo Ochockich nie jest stanem przejciowym? Machina latajca mieszna to rzecz na pozr, ale tylko na pozr; wiemco o jej wartoci, bo przez cae lata tomaczy mi to Stach. Lecz gdyby takiemu o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPMc mc  c *c 9& na przykad Ochockiemu udao si j zbudowa, pomyl pan, co byoby wicej warte dla wiata: czy spryt Szlangbaumw, czy marzycielstwo Wokulskich i Ochockich? - Tere-fere! - przerwa doktr. - Ju ja natych godach nie bd. - Ale gdyby pan by, musiaby chyba trzeci raz zmieni program. Doktr zmisza si... - No, co tam - rzek. - Jaki to interes miae pan do mnie? - Tej biednej Stawskiej... Ona naprawd zakochaa si w Wokulskim. - Ehe!... takimi sprawami ju mgby pan mnie nie zajmowa - ofukn go doktr. - Kiedy jedni zbogacaj si i rosn w si, a inni bankrutuj, on mi zawraca gow amorami jakiej pani Stawskiej. Nie trzeba byo bawi si w swata!... Rzecki opuci doktora tak zmartwiony, e nawet nie uwaa na brutalno jego ostatnich sw. Dopiero na ulicy spostrzeg si i uczu al do Szumana. "Ot, przyja ydowska!" - mrukn. Wielki post nie by tak nudny, jak obawiano si w modnym wiecie. Naprzd Opatrzno zesaa wezbranie Wisy, co dao powd do publicznego koncertu i kilku prywatnych wieczorw z muzyk i deklamacj. Nastpnie w szeregu prelegentw na Osady Rolne wystpi jeden krakowianin, nadzieja partii arystokratycznej, na ktrego odczyt wybrao si najlepsze towarzystwo. Potem Szegedyn uleg powodzi, co znowu wywoao wprawdzie niedue skadki, ale za to ogromny ruch w salonach. Odby si nawet w domu hrabiny teatr amatorski, na ktrym odegrano dwie sztuki w jzyku francuskim i jedn w angielskim. We wszystkich tych filantropijnych zajciach panna Izabela przyjmowaa czynny udzia. Bywaa na koncertach, zajmowaa si wrczeniem bukietu uczonemu krakowianinowi, wystpowaa w ywym obrazie w roli anioa litoci i graa w sztuce Musseta Nie igra si z mioci. Panowie Niwiski, Malborg, Rydzewski i Pieczarkowski prawie zasypali j bukietami,a pan Szastalski zwierzy si kilku damom, e prawdopodobnie w tym jeszcze roku bdzie musia odebra sobie ycie. Gdy rozesza si wie o zamierzonym samobjstwie, pan Szastalski sta si bohaterem rautw, a panna Izabela zyskaaprzydomek okrutnej. Kiedy panowie powymykali si na wista, wwczas damy pewnego wieku miay najwiksz przyjemno w tym, aeby za pomoc dowcipnych manewrw zbliy pann Izabel z Szastalskim. Z nieopisanym wspczuciem przypatrywaysi przez lornetki cierpieniom modego czowieka; prawie starczyo im to za koncert. Gnieway si tylko na pann Izabel, widzc, e ona rozumie swoje uprzywilejowane stanowisko, a kadym ruchem i spojrzeniem zdaje si mwi: patrzcie, to mnie on kocha, przeze mnie jest nieszczliwy!... Wokulski znajdowa si niekiedy w tych towarzystwach, widzia lornetki dam skierowane na Szastalskiego i pann Izabel, nawet sysza uwagi, ktre brzczay mu okoo uszu jak osy, ale nic nie rozumia. Nim wreszcie nikt si nie zajmowa, odkd dowiedziano si, e jest powanym konkurentem. - Nieszczliwa mio budzi daleko wicej interesu - szepna raz panna Rzeuchowska do pani Wsowskiej. - Kto wie, gdzie tu naprawd jest mio nieszczliwa, a nawet tragiczna!... - odpowiedziaa pani Wsowska, patrzc na Wokulskiego. W kwadrans pniej panna Rzeuchowska kazaa przedstawi sobie Wokulskiego, a w cigu nastpnego kwadransa zawiadomia go (spuszczajc przy tym oczy), e jej zdaniem najpikniejsz rol kobiety jest pielgnowa ranione serca, ktre cierpi w milczeniu. Pewnego dnia przy kocu marca Wokulski przyszedszy do panny Izabeli zasta j w doskonaym humorze. - Wyborna wiadomo! - zawoaa, witajc si z nim niezwykle gorco. - Czy wie pan, e przyjecha ten znakomity skrzypek Molinari... - Molinari?... - powtrzy Wokulski. - Ach, tak. Widziaem go w Paryu. - Tak pan chodno o nim mwi? - zdziwia si panna Izabela.- Czyby jego gra nie podobaa si panu?... - Przyznam si pani, e nawet nie uwaaem, jak on gra. - To niepodobna!... to chyba nie sysza go pan... Pan Szastalski (no, on zawsze przesadza) powiedzia, e tylko suchajc Molinariego mgby umrze bez alu. Pani Wywrotnicka jest nim zachwycona, a pani Rzeuchowska ma zamiar wyda dla niego raut. - O ile mi si zdaje, jest to dosy mierny skrzypek. - Ale, panie!... Pan Rydzewski i pan Pieczarkowski mieli sposobno widziejego album, zoone z samych recenzyj... Pan Pieczarkowski mwi, e Molinariemu ofiarowali to jego wielbiciele. Ot wszyscyeuropejscy recenzenci nazywaj go genialnym. Wokulski potrzsn gow. - Widziaem go w sali, gdzie najdrosze miejsce kosztowao dwa franki. - To niepodobna, to chyba nie on... On dostaorder od ojca witego, od szacha perskiego, ma tytu... Miernych skrzypkw nie spotykaj takie odznaczenia. Wokulski z podziwem przypatrywa si zarumienionej twarzy i byszczcym oczom panny Izabeli.Byy to tak silne argumenta, e zwtpi wewasn pami i odpar: - Moe by. Ale pann Izabel w przykry sposb dotkna jego obojtno dla sztuki. Spospniaa i przez reszt dnia rozmawiaaz Wokulskim dosy chodno. "Gupiec jestem! - pomyla wychodzc. - Zawsze musz si wyrwa z czym, co jej robi przykro. Jeeli jest melomank, moe uwaa za witokradztwo moje zdanie o Molinarim..." I przez cay nastpny dzie gorzko wyrzuca sobie nieznajomo sztuki, prostactwo, niedelikatno, a nawet brak szacunku dla panny Izabeli. "Z pewnoci - mwi - znakomitszym jest ten skrzypek, ktry na niej zrobi wraenie,anieli ten, ktry by mnie si podoba. Trzeba by arogantem, aeby wypowiada sdy tak stanowcze, tym bardziej, e musiaem nie pozna si na jego grze..." Wstyd go ogarn. Na trzeci dzie otrzyma od panny Izabeli krtki licik: "Panie - pisaa. - Musi mi pan uatwi zaznajomienie si z Molinarim, ale to koniecznie, koniecznie... Obiecaam Cioci, eskoni go, aeby zagra u niej na ochron;pojmuje wic pan, ile mi na tym zaley". W pierwszej chwili zdawao si Wokulskiemu, e zblienie si do genialnego skrzypka bdzie jednym z najtrudniejszych zada, jakie mu kazano rozwiza. Szczciem, przypomnia sobie, e ma znajomego muzyka, ktry nie tylko pozna si z Molinarim, ale ju chodzi za nim i przesiadywa u niego jak cie. Kiedy zwierzy si z kopotu przed muzykiem, ten naprzd szeroko otworzy oczy, potem zmarszczy brwi, w kocu za, po dugim namyle, odpar: - O, to sprawa trudna, bardzo trudna, ale dla pana postaramy si. Tylko musz go przygotowa, dobrze usposobi... I wie pan,jak zrobimy?... Niech pan jutro zajdzie do hotelu o pierwszej w poudnie; ja tam bdna niadaniu. Wtedy niech pan wywoa mnie nieznacznie przez sucego, a ju ja wyrobi panu audiencj. Te ostronoci i ton, jakim je wypowiadano,przykro dotkny Wokulskiego; mimo to w oznaczonym terminie poszed do hotelu. - Pan Molinari w domu? - zapyta szwajcara. Szwajcar, czowiek znajomy, wyprawi pomocnika na gr, sam za zacz bawi Wokulskiego rozmow: - To, wielmony panie, mamy ruch w hotelu z tym Wochem!... Schodz si pastwo jak do cudownego obrazu, ale najwicej kobiety... - Oho?... - Tak, wielmony panie. Taka najpierwej przysya mu list, potem bukiet, a nareszcie sama przychodzi za woalk, bo myli, e jej nikt nie pozna... To, panie, miech dla caej suby!... On nie kad przyjmuje, cho ktra da jego lokajowi ze trzy ruble. Ale czasem, jak trafi mu si dobry humor, to nieraz dobiera sobie chopisko jeszcze dwa numery, kady w innej stronie korytarza, i w kadym inn rozwesela... Taki, bestia, zajady. Wokulski spojrza na zegarek. Upyno z dziesi minut na czekaniu, wic poegna szwajcara i poszed na schody, czujc, e gniew zaczyna w nim kipie. "Tgi blagier! - myla. - Ale te i mie te kobietki..." W drodze spotka go zadyszany pomocnik szwajcara. - Pan Molinari - rzek - kaza prosi, aeby janie pan chwilk zaczeka...Wokulski chcia schwyci za kark posaca, ale pohamowa si i zawrci nad. - Janie pan odchodzi?... Co mam powiedziepanu Molinaremu?... - Powiedz mu, aeby... Rozumiesz? - Powiem, janie panie, tylko on nie zrozumie - odpowiedzia zadowolony lokaj, a wpadszy do szwajcara rzek: - Przynajmniej znalaz si cho jeden pan, co si pozna na tym kundlu Wochu... O, hycel! eb to zadziera, ale nim ci da, czeku, dziesitczyn, to j pierwej ze trzy razy obejrzy... Legawa suka go urodzia, pokrak... Zgnilec... obieywiat... kopernik!... Bya chwila, e Wokulski uczu al do pannyIzabeli. Jak mona zapala si do czowieka, z ktrego nawet hotelowa suba artuje!... Jak mona zapisywa si na dug list jego wielbicielek... Czy w kocu godzio si zmusza go, aeby szuka znajomoci z takim pytkim blagierem!... Ale wnet ochon; przysza mu bardzo suszna uwaga, e panna Izabela, nie znajc Molinariego, daje si tylko unosi prdowi jego reputacji."Pozna go i ochonie- pomyla. - Tylko ju ja nie bd im suy za porednika". Kiedy Wokulski wrci do domu, zasta u siebie Wgieka, ktry czeka na niego od godziny. Chopak wyglda po warszawsku, ale by troch mizerny. - Wychude, zblade - rzek Wokulski przypatrzywszy mu si. ajdaczysz si czy co?... - Nie, panie, tylko dziesi dni chorowaem.Co mi si zrobio na szyi takie paskudne, e mnie doktr pokraja. Ale ju wczoraj poszedem do roboty. - Potrzebujesz pienidzy? - Nie, panie. Chciaem tylko opowiedzie siwzgldem powrotu do Zasawia. - Ju ci korci. A nauczye si czego? - Ojej! I ze lusark si troch... i wedug stolarki... Koszykw nauczyem si te wcale piknych i rysowa. A nawet jakby przyszo do malowania, to te... Mwic to, kania si, rumieni i mitosi czapk w rku. - Dobrze - odezwa si po chwili Wokulski. -Na narzdzia dostaniesz szeset rubli. Wystarczy?... A kiedy chcesz wraca? Chopak zaczerwieni si jeszcze mocniej i pocaowa Wokulskiego w rk. - Bo ja jeszcze, z przeproszeniem aski paskiej, chciabym si oeni... Tylko nie wiem... Poskroba si w gow. - Z kime to? - spyta Wokulski. - Z t pann Mariann, co mieszka u furmanw Wysockich. Ja te mieszkam w tym domu, tylko na grze. "Chce si eni z moj magdalenk?" - pomyla Wokulski. Przeszed si po pokojuirzek: - A dobrze ty znasz pann Mariann? - Co nie mam zna? Przecie widujemy si codzie trzy razy, a czasami to i przez ca niedziel albo ja siedz u niej, albo oboje u Wysockich. - No tak. Ale czy wiesz, czym ona bya przed rokiem? - Wiem, panie. Ledwiem tu przyjecha z aski paskiej, zaraz Wysocka mwi do mnie: "Uwaaj, mody, bo ona si puszczaa..." Takim sposobem od pierwszego dnia wiedziaem, co ona za jedna; okpistwa ze mn nie robia adnego. - I jake si stao, e chcesz eni si z ni? - Bg wie, panie, ani tak, ani owak. Nawet z pocztku to miaem si z niej i jak kto przechodzi za oknem, mwiem: "Pewno i ten znajomy panny Marianny, bo panna nie z jednego pieca chleb jada". A ona nic, tylko spuci gow, krci maszyn, a warczy, i ognie jej na twarz bij. Pniej spostrzegem si, e mi kto ata bielizn; wic na Boe Narodzenie kupiem jej za dziesi zotych parasol, a ona sze chustek perkalowych z moim nazwiskiem. A Wysocka mwi: "Nie daj si, mody, bo to probantka!..." Wicem se do gowy nie dopuszcza, cho gdyby nie bya ladaco, ju bym si w zapusty oeni.Akuratw Popielec Wysocki rozpowiedzia mi, jak si z ni zrobi ten interes, niby z pann Mariann. Zgodzia j jaka pani w aksamitach do suby, no i miaa sub, niech rka boska broni! Coraz chce ucieka,ale j api i mwi: "Albo sied tu, albo oddamy ci do kryminau za zodziejstwo". "Cem ja ukrada" - ona mwi. "Nasze dochody, psiawiaro!" - oni krzycz. I tak bysiedziaa (rozpowiada Wysocki) do sdnegodnia, gdyby jej pan Wokulski nie zobaczy wkociele. Wtedy j wykupi i wyratowa. - Mw dalej, mw - odezwa si Wokulski spostrzegszy, e Wgieek waha si. - Zaraz mnie tkno - cign Wgieek - eto nie adne ajdactwo, tylko nieszczcie. I pytam si Wysockiego: "Oeniby si pan zpann Mariann?" "I z jedn bab jest utrapienie" - on mwi. "Ale eby pan Wysocki by w kawalerskiej kondycji, to co?" "Eh - mwi - kiedy ju nie mam ciekawoci do kobiet". Widzc ja, e stary nie chce gada, takem go zakl, e mi w kocu powiedzia: "Nie oenibym si, bo nie miabym przekonania, e si w niej stary obyczaj nie odezwie. Kobieta jak dobra, to dobra, ale jak si rozwydrzy, niczym diabe". Tymczasem na pocztku witego postu zesa Pan Bg miosierny na mnie takiego bolaka, em musia lee w domu, i jeszczedoktr mnie pokraja. A tu panna i Marianna jak nie zacznie do mnie chodzi, ko przeciea, pokrajanie mi opatrywa... Mwi doktr, eby nie jej opatrunki, tobym z tydzie duej lea. Mnie nieraz zo braa, osobliwie, jak mnie trzso, wic jednego dnia mwi: "Co sobie panna Marianna robi subiekcj?... Panna myli, e ja si z pann oeni, a ja chybabym zgupia, eby si z tak wiza,co si dziesiciu wysugiwaa". A ona na to nic, tylko spucia gow i zy jej kap... kap... "Przecie ja rozumiem - mwi - eby si pan Wgieek ze mn nie oeni..."A mnie, z przeproszeniem aski paskiej, zemdlio z wielkiej litoci, kiedymto usysza. I zaraz powiedziaem Wysockiej: "Wie pani Wysocka co, moe ja si z pann Mariann oeni..." A ona na to: "Nie bd gupi, bo..." Kiedy nie miem mwi - doda nagle Wgieek, znowu caujc Wokulskiego w rk. - Mw miao. - "Bo - rzeka mi pani Wysocka - jakby sioeni z pann Mariann, to moe by obrazi pana Wokulskiego za jego ask nadnami wszystkimi... Kto za wie, czy panna Marianna do niego nie chodzi..."Wokulski zatrzyma si przed nim. - Tego si lkasz? - spyta. - Daj ci sowohonoru, e nigdy nie widuj tej panny. Wgieek odetchn. - To i chwaa Bogu. Bo jedno, e nie miabym przecie panu wazi w drog za jego dobro, a po drugie... - C po drugie? - Po drugie, widzi pan, e ona si puszczaa, to przez nieszczcie, li ludziej skrzywdzili i temu ona nie winna. Ale eby ona teraz nade mn chorym pakaa, a do wielmonego pana chodzia, to ju byaby taka szelma jak wcieky pies, co to tylko zabi, aeby ludzi nie ksa. - A zatem?... - spyta Wokulski. - Ha, c? oeni si po witach - odpar Wgieek. - Przecie ona za nie swoje grzechy cierpie nie moe. Nie jej to bya wola. - Masz jeszcze jaki interes? - Ju nic. - Wic bywaj zdrw, a przed lubem wstp do mnie. Ona bdzie miaa piset rubli posagu, no i co potrzeba na bielizn i gospodarstwo. Wgieek opuci go bardzo wzruszony. "Oto logika prostych serc! - pomyla Wokulski. - Pogarda dla wystpku, miosierdzie dla nieszczcia". Naiwny mieszczanin w jego oczach wyrs na posannika odwiecznej sprawiedliwoci, ktry zdeptanej kobiecie przynis spokj i przebaczenie. W kocu marca u pastwa Rzeuchowskich odby si wielki raut z Molinarim; Wokulski take otrzyma zaproszenie zaadresowane pikn rczk panny Rzeuchowskiej. Przyby tam dosy pno, wanie w chwilikiedy mistrz da si uprosi do uszczliwienia suchaczy koncertem wasnej kompozycji. Jeden z miejscowych muzykw usiad towarzyszy mu na fortepianie, drugi przynis mistrzowi skrzypce, trzeci odwraca nuty akompaniatorowi, czwarty sta za mistrzem w zamiarze podkrelania fizjognomi i gestami pikniejszych albo trudniejszych ustpw. Kto poprosi obecnych o spokojno, damyusiady w pkole, mczyni zgromadzili si za ich krzesami, koncert zacz si. Teraz Wokulski spojrza na skrzypka i przede wszystkim spostrzeg pewne podobiestwo midzy nim i Starskim. Molinari mia takie same niewielkie faworyciki, jeszcze mniejsze wsiki i ten sam wyraz znuenia, jaki cechuje ludzi posiadajcych szczcie u pci piknej. Gra dobrze i wyglda przyzwoicie, lecz byo wida po nim, e ju pogodzi si z rol pboka askawego dla swoich wiernych. Od czasu do czasu skrzypce odezway si goniej, stojcy za mistrzem muzyk robi ecz gdyby takiemu o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP@c  c " c )c s8, min zachwycon, a po sali przebiega cichy i krtki szmer. Pomidzy uroczycie nastrojonymi mczyznami i zasuchanymi, zamylonymi, rozmarzonymi lub drzemicymi damami Wokulski dostrzega kobiece fizjognomie napitnowane niezwykym wyrazem. Byy tam namitnie odrzucone gowy, zarumienione policzki, paajce oczy, rozchylone i drgajce usta, jakby pod wpywem narkotyku. "Straszna rzecz! - pomyla Wokulski. - Cto za chore indywidua wprzgaj si do triumfalnego wozu tego pana... Wtem spojrza na bok i zrobio mu si zimno... Zobaczy pann ck bardziej odurzon i roznamitnion od innych. Nie wierzy wasnym oczom. Mistrz gra z kwadrans, ale Wokulski nie sysza ju ani jednej nuty. Rozbudzi go dopiero przecigy grzmot oklaskw. Potemznowu zapomnia, gdzie jest, ale za to doskonale widzia, jak Molinari szepn codo ucha panu Rzeuchowskiemu, jak pan Rzeuchowski wzi go pod rk i - przedstawi pannie Izabeli. Przywitaa go rumiecem i wejrzeniem nieopisanego zachwytu. A poniewa proszono na kolacj, mistrz poda jej rk i zaprowadzi do sali jadalnej. Przeszli tu obok niego, Molinari potrci go okciem, ale tak byli zajci sob, e panna Izabela nawet nie spostrzega Wokulskiego. Potem usiedli we czworo przy jednym stoliku: pan Szastalski z pann Rzeuchowsk, Molinari z pann Izabel, i byo zna, e jest im bardzo dobrze razem. Wokulskiemu znowu zdawao si, e z oczu spada mu zasona, poza ktr wida zupenie inny wiat i inn pann Izabel. Alew tej samej chwili uczu taki zamt w gowie, bl w piersiach, sza w nerwach, e uciek do przedpokoju, a stamtd wprost na ulic obawiajc si, e traci rozum. "Boe miosierny! - szepn - zdejmije ze mnie to przeklestwo..." O kilka krokw od Molinariego, przy mikroskopijnym stoliczku, siedziaa pani Wsowska z Ochockim. - Moja kuzynka zaczyna mi si coraz mniej podoba - rzek Ochocki, patrzc na pann Izabel. - Widzi j pani?... - Od godziny - odpara pani Wsowska. - Ale zdaje mi si, e i Wokulski co spostrzeg, bo by bardzo zmieniony. al mi go. - O, niech pani bdzie spokojna o Wokulskiego. Prawda, e dzi jest rozbity, ale jeeli si raz ocknie... Takich nie zabijaj wachlarzem. - Wic moe by dramat. - adnego - rzek Ochocki. - Ludzie o skoncentrowanych uczuciach wwczas tylkos niebezpieczni, jeeli nie maj rezerw... -Mwisz pan o tej pani... jake ona... Sta... Star?... - Boe uchowaj, tam nic nie ma i nigdy nie byo. Zreszt dla zakochanego mczyzny nie stanowi rezerwy inna kobieta. - Wic c? - Wokulski ma silny umys i wie o cudownym wynalazku, ktrego wykoczenienaprawd przewrcioby wiat... - I pan wiesz o nim? - Tre znam, dowd widziaem; nie znam tylko bliszych szczegw. Przysigam - mwi zapalajc si Ochocki - e dla takiej sprawy mona by powici nawet dziesi kochanek! - Wic i mnie powiciby, niewdziczniku? - Albo pani jest moj kochank?... Nie jestem przecie lunatykiem. - Ale kochasz si we mnie. - Moe jeszcze tak jak Wokulski w Izabeli?... Ani myl... Cho kadej chwili jestem gotw... - W kadej chwili jeste pan le wychowany. Ale... tym lepiej, e si we mnienie kochasz. - I nawet wiem, dlaczego lepiej. Pani wzdycha do Wokulskiego. Pani Wsowsk obla mocny rumieniec; zmiszaa si tak, e wachlarz upad jej na posadzk. Ochocki podnis go. - Nie chc gra z panem komedii, mj potworze - odpara po chwili. - Obchodzi mnie tak, e... robi wszystko, co jest w mojej mocy, aeby dosta Bel, poniewa... j kocha ten szaleniec... - Przysigam, e spomidzy znajomych mi dam jeste pani jedyn kobiet, ktra naprawd co warta... Ale dosy o tym. Od czasu kiedym pozna, e Wokulski kocha Bel (a jak on j kocha!), moja kuzynka robina mnie dziwne wraenie. Dawniej uwaaem j za wyjtkow, dzi wydaje misi pospolit, dawniej wzniosa, dzi jest paska... Ale to tylko chwilami i jeszcze ostrzegam, e mog si myli. Pani Wsowska umiechna si. - Podobno - rzeka - ile razy mczyzna patrzy na kobiet, szatan zakada mu rowe okulary. - Czasami zdejmuje. - Ale nie bez cierpie - odpowiedziaa pani Wsowska. - Wiesz pan co - dodaa - poniewa jestemy prawie kuzynami, mwmy sobie t y... - Bardzo dzikuj. - Dlaczego?- Nie mam zamiaru by wielbicielem pani. - Ja proponuj panu przyja. - Wanie. Jest to mostek, po ktrym... W tej chwili panna Izabela wstaa nagle od swego stolika i podesza do nich; bya wzburzona. - Porzucasz mistrza? - spytaa j pani Wsowska. - Ale to jest impertynent! - rzeka panna Izabela tonem, w ktrym czu byo gniew. - Bardzom kontent, kuzynko, e tak prdko poznaa si na tym poliszynelu - odezwa si Ochocki. - Moe pani sidzie?Ale panna Izabela rzucia na niego piorunujce spojrzenie, zacza rozmawia z Malborgiem, ktry wanie zbliy si do niej, i odesza do sali. Na progu, spoza wachlarza, spojrzaa w stron Molinariego, ktry bardzo wesoo rozmawia z pann Rzeuchowsk... - Zdaje mi si, panie Ochocki - rzeka pani Wsowska - e prdzej zostaniesz naszym Kopernikiem, anieli nauczysz si ostronoci! Jak moge wobec Izabeli nazwa tego pana poliszynelem?... - Ona przecie nazwaa go impertynentem...- Niemniej interesuje si nim. - No, prosz ze mnie nie artowa. Jeeli nie interesuje si czowiekiem, ktry j ubstwia... - To wanie bdzie interesowa si takim, ktry j lekceway. - Pocig do ostrych sosw jest oznak nietgiego zdrowia - zauway Ochocki. - Ktra tu jest zdrowa! - rzeka pani Wsowska, pogardliwie obwodzc wzrokiemtowarzystwo. - Podaj mi pan rk i idmy do salonu. Na przejciu spotkali ksicia, ktry z wielkim zadowoleniem przywita pani Wsowsk. - C, moci ksi, Molinari?... - zapytaa. - Ma bardzo adny ton... Bardzo... - I bdziemy przyjmowa go u siebie? - O tak... w przedpokoju... W par minut dowcip ksicia oblecia wszystkie sale... Pani Rzeuchowska z powodu nagej migreny musiaa opuci goci. Gdy pani Wsowska, rozmawiajc po drodzeze znajomymi, wesza z Ochockim do salonu, zobaczya ju pann Izabel siedzc w towarzystwie Molinariego. - Kto z nas mia racj? - rzeka trcajc Ochockiego wachlarzem. - Biedny Wokulski!...- Zapewniam pani, e jest mniej biednym anieli panna Izabela. - Dlaczego? - Bo jeeli kobiety kochaj tylko tych, ktrzy je lekcewa, to moja kuzynka bardzo prdko bdzie musiaa oszale za Wokulskim. - Powiesz mu pan?... - oburzya si pani Wsowska. - Nigdy! Jestem przecie jego przyjacielem, a ju to samo wkada na mnie obowizek nieostrzegania o niebezpieczestwach. Ale jestem take mczyzn i dalibg, czuj, egdy midzy mczyzn i kobiet zacznie si tego rodzaju walka... - To przegra mczyzna. - Nie, pani. Przegra kobieta, i to na eb, naszyj. Przecie dlatego kobiety wszdzie sniewolnicami, e lgn do tych, ktrzy je lekcewa. - Nie blunij pan. Poniewa Molinari zacz rozmawia z pani Wywrotnick, pani Wsowska zbliyasi do panny Izabeli, wzia j pod rk i zaczy spacerowa po salonie. - Pogodzia si jednak z tym impertynentem? - zapytaa pani Wsowska. - Przeprosi mnie - odpara panna Izabela. - Tak prdko? A czy cho obieca popraw?- Moj bdzie rzecz, aeby nie potrzebowa si poprawia. - By tu Wokulski - mwia pani Wsowska -i dosy nagle wyszed. - Dawno? - Kiedycie siedli do kolacji. Sta nawet w tych drzwiach. Panna Izabela zmarszczya brwi. - Moja Kaziu - rzeka - wiem, o co ci chodzi. Ot owiadczam ci raz na zawsze, e ani myl wyrzeka si dla Wokulskiego moich sympatii i upodoba. Maestwo nie jest wizieniem, a ja mniej ni kto inny nadaj si na winia. - Masz suszno. Czy jednake dla kaprysugodzi si drani takie uczucia?Panna Izabela zmiszaa si. - Wic c mam robi? - To ju od ciebie zaley. Jeszcze nie jeste z nim zwizana...- Ach, tak!... ju pojmuj... - umiechna si panna Izabela. Stojcy pod oknem pan Malborg z panem Niwiskim przypatrywali si obu damom przez binokle. - Pikne kobiety! - westchnpan Malborg. - A kada w innym gucie - doda pan Niwiski. - Ktr by wola? - Obie. - A ja Izabelk, a potem... Wsowsk. - Jak one tul si do siebie... jak si umiechaj!... To wszystko, aeby nas podrani. Sprytne s te kobietki. - A w gruncie mog si nienawidzie. - No, przynajmniej nie w tej chwili - zakoczy pan Niwiski. Do spacerujcych pa zbliy si Ochocki. - Czy i kuzynek naley do spisku przeciw mnie? - zapytaa panna Izabela. - Do spisku nigdy; mog z pani by tylko wotwartej wojnie. - Z pani? w otwartej wojnie?... C to znaczy. Wojny prowadz si w celu zawarcia korzystnego pokoju! - To nie mj system. - Czy tak?... - rzeka panna Izabela z umiechem. - Wic zamy si, e kuzynekzoysz bro; bo wojn uwaam ju za rozpoczt. - Przegrasz j, kuzynko, nawet w tych punktach, w ktrych liczysz na najzupeniejsze zwycistwo - odpowiedzia uroczycie Ochocki. Panna Izabela spospniaa. - Belu - szepna do niej przechodzca w tej chwili hrabina - wyjedamy. - C, Molinari obieca?... - zapytaa tym samym tonem panna Izabela. - Wcale go nie prosiam - odpowiedziaa dumnie hrabina. - Dlaczego, ciociu?... - Zrobi niekorzystne wraenie. Gdyby doniesiono pannie Izabeli, e umar Wokulski z powodu Molinariego, wielki skrzypek nie straciby nic w jej oczach. Alewiadomo, e zrobi ze wraenie, dotkna j w niemiy sposb. Poegnaa artyst chodno, prawie wyniole. Pomimo znajomoci trwajcej ledwie kilka godzin Molinari ywo zainteresowa pann Izabel. Kiedy, pno wrciwszy do domu, spojrzaana swego Apollina, zdawao jej si, e marmurowy boek ma co z postawy i rysw skrzypka. Zarumienia si, przypomniawszy sobie, e posg bardzo czsto zmienia fizjognomi; nawet przez krtk chwil by podobny do Wokulskiego. Uspokoia si jednak uwag, e dzisiejsza zmiana jest ostatni, e dotychczasowe jej upodobania polegay na omykach i e Apollo, jeeli mg kogo symbolizowa, to tylko Molinarego Nie moga zasn, w sercu jej walczyy najsprzeczniejsze uczucia: gniew, obawa, ciekawo i jaka tkliwo. Czasem nawet budzio si zdumienie, kiedy przypominaa sobie zuchwae czyny skrzypka. Przy pierwszychsowach powiedzia, e jest najpikniejsz kobiet, jak zna; idc na kolacj, namitnie przytula jej rami i owiadczy,e j kocha. A przy kolacji, bez wzgldu na obecno Szastalskiego i panny Rzeuchowskiej, tak natarczywie szuka pod stoem jej rki, e... c miaa zrobi?... Podobnie gwatownych uczu nie spotkaa jeszcze nigdy. On naprawd musia j pokocha od pierwszego wejrzenia, szalenie, na mier. Czy jej wreszcie nie szepn (co nawet zmusio j do opuszczenia stolika), e bez namysu oddaby ycie za kilka dni spdzonych z ni razem. "I na co on si naraa, mwic co podobnego?" - pomylaa panna Izabela. Nieprzyszo jej do gowy, e co najwyej naraa si na opuszczenie towarzystwa przed kocem kolacji. "Co za uczucie!... co za namitno!..." - powtarzaa w duchu. Przez dwa dni panna Izabela nie wychodziaz domu i nikogo nie przyjmowaa. W trzecim dniu zdawao jej si, e Apollo, jakkolwiek wci podobny do Molinarego, chwilami przypomina Starskiego. Tego dnia po poudniu przyja panw Rydzewskiego iPieczarkowskiego, ktrzy owiadczyli jej, e Molinari opuszcza ju Warszaw, e zrazi do siebie cae towarzystwo, e jegoalbum z recenzjami jest blag, poniewa nieumieszczono w nim krytyk nieprzychylnych. Dodali w kocu, e tak mierny skrzypek i pospolity czowiek tylko w Warszawie mgdozna podobnych owacji. Panna Izabela bya oburzona i przypomniaa panu Pieczarkowskiemu, e nie kto inny, tylko on chwali artyst. Pan Pieczarkowski zdziwi si i powoa si na wiadectwo obecnego pana Rydzewskiego i nieobecnego Szastalskiego, e Molinari od pierwszej chwili nie budzi w nim zaufania. Przez nastpne dwa dni panna Izabela uwaaa wielkiego artyst jako ofiar zawici. Powtarzaa sobie, e tylko on jeden zasuguje na jej wspczucie i e nigdy o nim nie zapomni. W tym czasie pan Szastalski przysa jej bukiet fiokw, a panna Izabela nie bez wyrzutw spostrzega, e Apollo zaczyna by podobnym do Szastalskiego i e Molinariszybko zaciera si w jej pamici. Prawie w tydzie po koncercie, kiedy bez wiata siedziaa w swoim pokoju, przed oczyma jej stana dawno zapomniana wizja. Zdawao jej si, e w towarzystwie ojca zjeda powozem z jakiej gry w dolin napenion chmurami dymw i pary. Spomidzy chmur wysuna si olbrzymia rka trzymajca kart, na ktr pan Tomasz patrzy z niespokojn ciekawoci. "Z kim ojciec gra?..." - pomylaa. W tej chwili wion wiatr i z tumanw ukazaa si twarz Wokulskiego, take w olbrzymich rozmiarach. "Rok temu miaam to samo widzenie - rzeka do siebie panna Izabela. -Co to znaczy?... I dopiero teraz przypomniaa sobie, e Wokulski nie by u nich od tygodnia. Po raucie u pastwa Rzeuchowskich Wokulski wrci do siebie w niezwykym nastroju ducha. Atak szau min go i ustpi miejsca apatycznemu spokojowi. Wokulski nie spa ca noc, ale stan ten niewydawa mu si przykrym. Lea spokojnie, nie myla o niczym i tylko ciekawie przysuchiwa si bijcym godzinom. Pierwsza... druga... trzecia... Na drugi dzie wsta pno i do poudnia, pijc herbat, znowu przysuchiwa si biciu zegara. Jedynasta... dwunasta... pierwsza... Jakie to nudne!... Chcia co czyta, ale nie chciao mu si pj do biblioteki po ksik; wic pooysi na szezlongu i zacz myle o teorii Darwina. "Co to jest dobr naturalny? Jest to skutekwalki o byt, w ktrej gin istoty nie posiadajce pewnych uzdolnie, a zwyciaj wicej uzdolnione. Jaka jest najwaniejsza zdolno: czy pocig pciowy? Nie, wstrt do mierci. Istoty, ktre nie miayby wstrtu do mierci, musiayby wygin najpierwej. Gdyby czowieka nie hamowa wstrt do mierci, ten najmdrszy zwierz nie dwigaby kajdan ycia. W poezji staroindyjskiej s lady, e istniaa kiedy ludzka rasa majca mniejszy wstrt do mierci anieli my. No i rasa ta wygina, a jej potomkowie s albo niewolnikami, albo ascetami. A co to jest wstrt do mierci? Naturalnie,instynkt polegajcy na zudzeniu. S osoby majce wstrt do myszy, ktra jest zupenie niewinnym stworzeniem, albo nawet do poziomek, ktre s wcale smaczne. (Kiedy to ja jadem poziomki?... Aha, w kocu wrzenia roku zeszego w Zasawku.... Zabawna miejscowo ten Zasawek; ciekawym, czy jeszcze yje prezesowa i czy ma wstrt do mierci?...) Bo c to jest obawa mierci?... Zudzenie! Umrze jest to nie by nigdzie, nic nie czuio niczym nie myle. W ilu ja miejscach dzi nie jestem: nie jestem w Ameryce, w Paryu, na ksiycu, nie jestem nawet w moim sklepie i nic mnie nie trwoy. A o ilu ja rzeczach nie mylaem przed chwil i o ilu nie myl? Myl tylko o jakiej jednej rzeczy, a nie myl o miliardzie innych rzeczy, nie wiem nawet o nich i nic mnie tonie obchodzi. C wic moe by przykrego w tym, e niebdc w milionie miejsc, tylko w jakim jednym, i nie mylc o miliardzie rzeczy, tylko o jakiej jednej, przestan by i w tym jednym miejscu i myle o tej jednej rzeczy?... Istotnie, obawa mierci jest najkomiczniejszym zudzeniem, jakiemu od tylu wiekw ulega ludzko. Dzicy boj si piorunu, huku broni palnej, nawet zwierciada; a my, niby to ucywilizowani, lkamy si mierci!..." Wsta, wyjrza przez okno i z umiechem przypatrywa si ludziom, ktrzy gdzie biegli, kaniali si sobie, asystowali damom.Przypatrywa si ich gwatownym ruchom, wielkiemu zainteresowaniu, bezwiadomej szarmanterii mczyzn, automatycznej kokieterii kobiet, obojtnym minom dorokarzy, mce ich koni i nie mg oprze si uwadze, e cae to ycie, peneniepokoju i udrcze, jest kapitalnym gupstwem. Tak przesiedzia cay dzie. Nastpnego przyszed Rzecki i przypomnia robi ecz gdyby takiemu o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP4c  c ~c * P f5 Dmu, e dzi jest dzie pierwszego kwietnia i e panu ckiemu trzeba zapaci dwa tysice piset rubli procentw. - A prawda - odpar Wokulski. - Odwie mu tam... - Mylaem, e sam odwieziesz. - Nie chce mi si... Rzecki krci si po pokoju, chrzka, nareszcie rzek: - Pani Stawska jest jaka markotna. Moe by j odwiedzi? - A prawda, e ju dawno u niej nie byem. Pjd wieczorem. Odebrawszy tak odpowied, Rzecki ju nie zatrzymywa si. Bardzo czule poegna Wokulskiego, wpad do sklepu po pienidze, potem siad w dorok i kaza jecha do pani Misiewiczowej. - Przybiegem tylko na chwil, bo mam zaatwi pilny interes - zawoa uradowany. - Wie pani, Stach bdzie tu dzisiaj... Zdaje mi si (ale mwi to pani w najwikszej tajemnicy), e Wokulski ju stanowczo zerwa z ckimi... - Czyby tak?... - rzeka pani Misiewiczowa, skadajc rce. - Jestem prawie pewny, ale... egnam pani... Stach bdzie dzi wieczorem... Istotnie, Wokulski by wieczorem i co waniejsza, zacz bywa kadego wieczora. Przychodzi dosy pno, kiedy Helunia ju spaa, a pani Misiewiczowa odchodzia do swego pokoju, i z pani Stawsk przepdza po par godzin. Zwykle milcza isucha jej opowiada o sklepie Milerowej albo o brukowych wypadkach. Sam odzywa si rzadko, a wtedy wypowiada aforyzmy,nawet nie majce zwizku z tym, co do niego mwiono. Raz rzek bez powodu: - Czowiek jest jak ma: na olep rwie si do ognia, cho go boli i cho si w nim spali. Robi to jednak dopty - doda po namyle - dopki nie oprzytomnieje. I tym rni si od my... "Mwi o pannie ckiej!..." - pomylaa paniStawska i serce jej spieszniej uderzyo. Innym razem opowiedzia jej dziwaczn histori: - Syszaem o dwu przyjacioach, z ktrych jeden mieszka w Odessie, a drugi w Tobolsku; nie widzieli si kilka lat i bardzo tsknili za sob. Nareszcie przyjaciel tobolski, nie mogc wytrzyma duej, postanowi zrobi odeskiemu niespodziank i nie uprzedzajc go, pojecha do Odessy. Nie zasta go jednak w domu, poniewa jego przyjaciel odeski, rwnie stskniony, pojecha do Tobolska... Interesa nie pozwoliy im zetkn si w czasie powrotu. Zobaczyli si wic dopiero po kilku latach i wie pani, co si pokazao?... Pani Stawska podniosa na niego oczy. - Oto obaj, szukajc si, tego samego dnia zjechali si w Moskwie, stanli w tym samym hotelu i w ssiednich numerach. Los czasami mocno artuje z ludzi... - W yciu chyba nieczsto si tak trafia... - szepna pani Stawska. - Kto wie?... Kto wie?... - odpar Wokulski. Pocaowa j w rk i wyszed zamylony. "Z nami tak nie bdzie!..." - pomylaa, gboko wzruszona. Podczas wieczorw przepdzanych w domu pani Stawskiej Wokulski stosunkowo by najbardziej oywiony, troch jad i rozmawia. Lecz przez reszt dnia zapada w apati. Prawie nie jad, tylko wypija mnstwo herbaty, nie zajmowa si interesami, nie by na kwartalnym posiedzeniu spki, nic nie czyta, a nawet nie myla. Zdawao musi, e potga, ktrej nie umiaby nazwa, wyrzucia go poza obrb wszelkich spraw, nadziei, pragnie i e jego ycie, podobne dzi do martwego ciaru, toczy si wrd pustki. "Przecie w eb sobie nie wypal - myla. - Gdybym cho zbankrutowa, ale tak!... Pogardzabym sam sob, gdyby z tego wiata miaa mnie wymie spdnica... Trzeba byo zosta w Paryu... Kto wie, czyju dzi nie posiadabym broni, ktra prdzej czy pniej wytpi potwory z ludzk twarz". Rzecki, odgadujc, co si z nim dzieje, zachodzi w rnych porach dnia i prbowa wcign go w rozmow. Ale ani stan pogody, ani handel, ani polityka nie obchodziy Wokulskiego. Raz si tylko oywi, gdy pan Ignacy zrobi wzmiank, e Milerowa przeladuje pani Stawsk. - O c jej chodzi? - Moe zazdroci, e bywasz u pani Stawskiej, e jej pacisz dobr pensj. - Uspokoi si Milerowa - rzek Wokulski - jak oddam sklep Stawskiej, a j zrobi kasjerk. - Bj si Boga, daje spokj!... - zawoa przestraszony Rzecki. - Zgubiby tym paniStawsk. Wokulski zacz chodzi. - Masz racj. Ale swoj drog, jeeli baby kc si, trzeba je rozdzieli... Namw Stawsk, aeby sama na siebie zaoya sklep, a my jej dostarczymy funduszw. Odrazu o tym mylaem, a teraz widz, e niewarto duej odkada. Pan Ignacy, naturalnie, w tej chwili pobiegdo swoich pa i zawiadomi je o wielkiej nowinie. - Nie wiem, czy nam wypada przyjmowa tak ofiar? - odezwaa si zakopotana pani Misiewiczowa. - C to za ofiara? - zawoa Rzecki. - Spacicie nas panie w cigu paru lat, i basta. Jake pani sdzi?... - zapyta Stawskiej. - Zrobi tak, jak zechce pan Wokulski. Kae mi otworzy sklep, otworz; kae zosta u Milerowej, zostan - Ale, Helenko!... - zreflektowaa j matka.- Pomyl, na co si naraasz, mwic w podobny sposb?... Cae szczcie, e nas nie syszy nikt obcy. Pani Stawska umilka ku wielkiemu zmartwieniu pani Misiewiczowej, ktr przeraaa stanowczo crki dotychczas tak agodnej i ulegej. Pewnego dnia Wokulski, przechodzc ulic spotka karet pani Wsowskiej. Ukoni sii szed dalej bez celu; wtem dopdzi go sucy. - Janie pani prosi... - Co si z panem dzieje?... - zawoaa pikna wdwka, gdy Wokulski zbliy si do powozu. - Sid no pan, przejedziemy si poAlejach. Wsiad, pojechali. - Co to znaczy? - cigna pani Wsowska. -Wygldasz pan okropnie, ju blisko dziesi dni nie bye u Beli... No, mwe pan co!... - Nie mam nic do powiedzenia. Nie jestem chory i nie sdz, aeby pannie Izabeli byypotrzebne moje wizyty. - A jeeli s potrzebne? - Nigdy nie miaem tych zudze; dzi mniej ni kiedykolwiek. - No, no... mj panie... mwmy jasno. Jestepan zazdronik, a to ponia mczyzn w oczach kobiet. Zirytowae si pan Molinarim... - Myli si pani. Tak dalece nie jestem zazdrosny, e wcale nie przeszkadzam pannie Izabeli wybiera pomidzy mn i panem Molinarim. Wiem przecie, e w tym wypadku obaj mamy rwne prawa. - O panie, to ju zbyt ostre! - zgromia go pani Wsowska. - C to, wic biedna kobieta, jeeli raczy j uwielbia jeden z was, nie moe rozmawia z innymi?... Nie spodziewaam si, aeby taki czowiek jak pan w taki haremowy sposb traktowakobiet. Zreszt, o co panu chodzi?.. Gdyby nawet Bela kokietowaa Molinarego, to i c?... Trwao to jeden wieczr i skoczyo si tak wzgardliwym poegnaniem go ze strony Beli, e a przykro byo patrze. Zgnbienie opucio Wokulskiego. - Pani askawa, nie udawajmy, e si nie rozumiemy. Pani wie, e dla mczyzny kochajcego kobieta jest witoci jak otarz. Susznie czy niesusznie, ale tymczasem tak jest. Ot jeeli pierwszy lepszy awanturnik zblia si do tej witoci jak do krzesa i postpuje z ni jak z krzesem, a otarz prawie zachwyca si podobnym traktowaniem, wwczas... pojmuje pani?... Zaczynamy przypuszcza, e w otarz jest naprawd tylko krzesem. Jasno si wytumaczyem?... Pani Wsowska rzucia si na poduszkach powozu. - O panie, a nadto jasno!... Co by pan jednak powiedzia, gdyby kokieteria Beli bya tylko niewinnym odwetem, a raczej ostrzeeniem?... - Do kogo wystosowanym? - Do pana; wszake pan cigle zajmujesz si pani Stawsk?... - Ja?... Kto to powiedzia?... - Przypumy, e naoczni wiadkowie: pani Krzeszowska, pan Maruszewicz... Wokulski pochwyci si za gow. - I pani wierzy temu? - Nie, poniewa zapewni mnie Ochocki, e tam nic nie ma; czy jednak Bel uspokoi kto w podobny sposb i czy mogaby na tym poprzesta, to ju inna sprawa. Wokulski uj j za rk. - Pani droga - szepn - cofam wszystko, com powiedziaz powodu tego Molinarego... Przysigam pani, e czcz pann Izabel i e najwikszym dla mnie nieszczciem jest moje nierozwane sowo... Teraz dopiero widz, czego si dopuciem, mwic to... By tak wzruszony, e pani Wsowskiej al go si zrobio. - No, no - rzeka - niech pan si uspokoi i nie przesadza... Pod sowem honoru (cho kobiety podobno nie maj honoru) zapewniam pana, e to, o czym mwilimy, zostanie midzy nami. Zreszt jestem pewna, e nawet Bela przebaczyaby panu jego wybuch. Bya to niegodziwo, ale... zakochanym wybacza si nie takie niegodziwoci. Wokulski ucaowa jej obie rce, ktre mu wydara. - Prosz si do mnie nie umizga, bo dla zakochanej kobiety mczyzna jest otarzem... A teraz wysiadaj pan, id, o tam, do Beli i... - I co pani? - I przyznaj, e umiem dotrzymywa obietnic. Gos jej drgn, ale Wokulski nie spostrzeg tego. Wyskoczy z karety i pobieg do kamienicy zajmowanej przez pana ckiego, gdzie wanie stanli. Gdy Mikoaj otworzy mu drzwi, kaza zameldowa si pannie ckiej. Bya sama i przyja go natychmiast, zarumieniona i zmiszana. - Tak dawno nie by pan u nas - rzeka. - Czy pan by chory?... - Gorzej, pani - odpowiedzia, nie siadajc. - Ciko obraziem pani bez powodu... - Pan, mnie?.. - Tak, pani, obraziem pani podejrzeniami. Byem - mwi stumionym gosem - byemna koncercie u pastwa Rzeuchowskich... Wyszedem, nawet nie poegnawszy si z pani... Ju nie chc mwi dalej... Czuj tylko, e ma pani prawo nie przyjmowa mnie jako czowieka, ktry nie oceni pani... mia posdza... Panna Izabela gboko spojrzaa mu w oczy i wycigajc rk rzeka: - Przebaczam... niech pan siada. - Niech pani nie spieszy si z przebaczeniem, bo ono moe podnie moje nadzieje... Zamylia si. - Mj Boe, i c na to poradz?... nieche ju pan ma nadziej, jeeli tak o ni chodzi... - I to pani mwi, panno Izabelo?... - Tak wida byo przeznaczone - odpowiedziaa z umiechem. Namitnie ucaowa jej rk, ktrej mu niebronia, potem odszed do okna i co zdjz szyi. - Niech pani przyjmie to ode mnie - rzek i poda jej zoty medalion z acuszkiem. Panna Izabela ciekawie zacza si przyglda. - Dziwny prezent, nieprawda - mwi Wokulski otwierajc medalion. - Widzi pani t blaszk lekk jak pajczyna?... A jednak jest to klejnot, jakiego nie posiada aden skarbiec, nasienie wielkiego wynalazku, ktry moe ludzko przemieni. Kto wie, czy z tej blaszki nie urodz si okrty napowietrzne. Ale mniejsza o nie... Oddajc go pani, skadam moj przyszo... - Wic to jest talizman? - Prawie. Jest to rzecz, ktra moga mnie wycign z kraju, a cay mj majtek i reszt ycia utopi w nowej pracy. Moe byaby ona strat czasu, maniactwem, ale w kadym razie myl o niej bya jedyn rywalk pani. Jedyn... - powtrzy z naciskiem. - Myla pan opuci nas? - Nawet nie dawniej jak dzi rano. Dlatego oddaj pani ten amulet. Odtd, oprcz pani, ju nie maminnego szczcia na wiecie; zostaa mi pani albo mier. - Jeeli tak, wic bior pana do niewoli - rzeka panna Izabela i zawiesia medalion na szyi. A kiedy przyszo wsun go za stanik, spucia oczy i zarumienia si. "Otom pody - pomyla Wokulski. - I ja tak kobiet podejrzewaem... Ach, ndznik..." Kiedy wrci do siebie i wpad do sklepu, by tak rozpromieniony, e pan Ignacy nieledwie przerazi si. - Co tobie? - zapyta - Powinszuj mi. Jestem narzeczonym panny eckiej. Ale Rzecki, zamiast winszowa, mocno poblad. - Miaem list od Mraczewskiego - rzek po chwili. - Suzin, jak wiesz, jeszcze w lutym wysa go do Francji... - Wic?... - przerwa Wokulski. - Ano pisze mi teraz z Lyonu, e Ludwik Stawski yje i mieszka w Algierze, tylko pod nazwiskiem Ernesta Waltera. Podobno handluje winem. Przed rokiem kto go widzia. - Sprawdzimy to - odpowiedzia Wokulski i spokojnie zanotowa w katalogu adres. Odtd kade popoudnie spdza u pastwa ckich, a nawet raz na zawsze zosta zaproszony na obiady. W kilka dni przyszed do niego Rzecki. - C, mj stary! - zawoa Wokulski. - Jaketam z ksiciem Lulu?... Gniewasz si jeszczena Szlangbauma, e mia sklep kupi?... Stary subiekt pokrci gow. - Pani Stawska - rzek - ju nie jest u Milerowej... troch chora... Mwi co o wyjedzie z Warszawy... Moe by tam wstpi?.. - Prawda, trzeba by zaj - odpar, pocierajc czoo. - Mwie z ni o sklepie? - Owszem; poyczyem jej nawet tysic dwiecie rubli. - Z twoich biednych oszczdnoci?... Dlaczeg nie ma poyczy ode mnie?... Rzecki nic nie odpowiedzia. Przed drug Wokulski pojecha do pani Stawskiej. Bya bardzo mizerna; jej sodkieoczy wydaway si jeszcze wiksze i jeszcze smutniejsze. - C to - spyta Wokulski - syszaem, e pani chce opuci Warszaw? - Tak, panie... Moe m powrci... - dodaastumionym gosem. - Mwi mi o tym Rzecki i pozwoli pani, e postaram si o sprawdzenie tej wiadomoci... Pani Stawska zalaa si zami. - Pan taki dobry dla nas - szepna. - Nieche pan bdzie szczliwy... O tej samej godzinie pani Wsowska bya z wizyt u panny Izabeli i dowiedziaa si od niej, e Wokulski zosta przyjty. - Nareszcie... - rzeka pani Wsowska. - Mylaam, e nigdy si nie zdecydujesz. - Wic zrobiam ci przyjemn niespodziank- odpowiedziaa panna Izabela. - W kadym razie jest to idealny m: bogaty, nietuzinkowy, a nade wszystko czowiek gobiego serca. Nie tylko nie jest zazdrosny, ale nawet przeprasza za podejrzenia. To mnie ostatecznie rozbroio... Prawdziwa mio ma zawizane oczy. Nic mi nie odpowiadasz? - Myl... - O czym? - e jeeli on tak zna ciebie, jak ty jego, to oboje bardzo si nie znacie. - Tym przyjemniej zejdzie nam miodowy miesic. - ycz... ROZDZIA CZTERNASTY POGODZENI MAONKOWIE Od poowy kwietnia pani baronowa Krzeszowska nagle zmienia tryb ycia. Do tej pory dzie schodzi jej na wymylaniu Mariannie, na pisywaniu listw do lokatorwo to, e schody s zamiecone, na wypytywaniu stra: czy nie zdar kto karty wynajmu mieszka? czy praczki z paryskiej pralni nocuj w domu albo czy rewirowy nie mia do niej jakiego interesu?Nie zapominaa przy tym upomina go, aeby w razie zgoszenia si konkurenta o lokal na trzecim pitrze bacznie przypatrywa si, szczeglniej ludziom modym, a gdyby to byli studenci, aeby odpowiada, e lokal ju wynajty. - Uwaaj, Kacprze, co ci mwi - koczya - bo stracisz miejsce, jeeli mi tu zakradnie si jaki student. Mam ju dosy tych nihilistw, rozpustnikw, ateuszw, ktrzy znosz trupie gwki. Po kadej takiej konferencji str, wrciwszy do swej komrki, rzuca czapkna st i wykrzykiwa: - Albo si, psia ma, powiesz, albo duej nie wytrzymam z tak pani! W pitek na targ - id, stru, do apteki po dwa razy na dzie lataj, do magla drauj i choroba wie, gdzie nie chod. Przecie ju mi zapowiedziaa, e bd z ni jedzi na cmentarz do porzdkowania grobu!... Sychane to rzeczy na wiecie?... Odejd std na wity Jan, ebym mia da komu dwadziecia rubli odstpnego... Ale od poowy kwietnia pani baronowa zagodniaa. Zoyo si na to kilka okolicznoci. Przede wszystkim ktrego dnia odwiedzi j nieznany adwokat z poufnym zapytaniem,czy pani baronowa nie wie czego o funduszach pana barona... Gdyby za takowegdzie istniay, o czym zreszt wtpi adwokat, naleaoby je wskaza dla uwolnienia pana barona od kompromitacji. Wierzyciele jego bowiem gotowi s chwyci si ostatecznych rodkw. Pani baronowa solennie upewnia adwokata,e jej maonek, baron, pomimo caej przewrotnoci i udrcze, jakie jej zada, adnych funduszw nie posiada. W tym miejscu dostaa spazmw, co skonio adwokata do szybkiego odwrotu. Gdy za kapan sprawiedliwoci opuci jej mieszkanie, nader szybko powrcia do zdrowia i zawoawszy Marianny, rzeka doniej niezwykle spokojnym gosem: - Trzeba by, moja Marysiu, zaoy wieefiranki, bo mam przeczucie, e nieszczliwy nasz pan nawrci si... W par dni pniej by u baronowej ksi w swojej wasnej osobie. Zamknli si oboje w najodleglejszym pokoju i mieli dug konferencj, w trakcie ktrej pani par razy zaniosa si od paczu, a raz zemdlaa. O czym by jednak mwili, tego niewie nawet Marianna. Tylko po odejciu yby takiemu o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcQc'c+c9j'ksicia baronowa kazaa natychmiast wezwa pana Maruszewicza, a gdy przybieg, rzeka dziwnie agodnym gosem, przeplatajc mow westchnieniami:- Zdaje mi si, panie Maruszewicz, e mj zbkany m nareszcie si opamita... Bd wic askaw, jed do miasta i kup mski szlafrok i par pantofli. We na twoj miar, bo wy obaj, biedacy, jesteciejednakowo szczupli... Pan Maruszewicz ruszy brwiami, ale wzi pienidze i zrobi sprawunek. Baronowej cena czterdziestu rubli za szlafrok i szeciu za pantofle wydaa si nieco wysok, ale pan Maruszewicz odpowiedzia, e nie zna si na cenie, e kupowa w pierwszorzdnych magazynach, i ju nie mwiono o tym. Znowu po kilku dniach do mieszkania pani Krzeszowskiej zgosio si dwu ydkw zapytujc, czy pan baron jest w domu... Pani baronowa, zamiast wpa na nich z krzykiem, jak to zwykle robia, kazaa im bardzo spokojnym tonem wyj za drzwi. Potem, zawoawszy Kacpra, rzeka mu: - Zdaje mi si, kochany Kacprze, e nasz biedny pan sprowadzi si do nas dzi albo jutro. Trzeba pooy sukno na schodach oddrugiego pitra... Tylko uwaaj, moje dziecko, aeby nie pokradli prtw... I sukno trzeba co kilka dni trzepa... Od tej chwili ju nie wymylaa Mariannie, nie pisywaa listw, nie drczya stra... Tylko po caych dniach, z rkoma zaoonymi na piersi, chodzia po swym rozlegym mieszkaniu, blada, cicha, zirytowana. Na turkot doroki, zatrzymujcej si przeddomem, biega do okna; na odgos dzwonkarzucaa si do progu i spoza przymknitychdrzwi salonu nasuchiwaa, kto rozmawia zMariann. Po paru dniach takiego trybu ycia zrobia si jeszcze bledsz i jeszcze bardziej rozdranion. Biegaa coraz prdzej po coraz mniejszej przestrzeni, czsto upadaa na krzeso lub fotel z biciem serca, a nareszcie pooya si do ka. -Ka zdj sukno ze schodw - rzeka do Marianny schrypnitym gosem. - Panu znowu musia jaki otr poyczy pienidzy... Ledwie to powiedziaa, energicznie zadzwoniono do drzwi. Pani baronowa posaa naprzd Mariann, a sama tknita przeczuciem, pomimo blu gowy, zacza si ubiera. Wszystko leciao jej z rk. Tymczasem Marianna, uchyliwszy drzwi zaczepione na acuch, zobaczya w sieni jakiego bardzo dystyngowanego jegomociaz jedwabnym parasolem i rczn walizk. Za jegomociem, ktry pomimo starannie ogolonych wsw i bujnych faworytw wyglda nieco na kamerdynera, stali tragarze z kuframi i tomokami. - A co to?... - machinalnie zapytaa suca.- Otworzy drzwi, obie poowy!... - odpar jegomo z walizk. Rzeczy pana barona i moje... Drzwi otworzyy si, jegomo kaza tragarzom zoy kufry i tomoki w przedpokoju i zapyta: - Gdzie tu gabinet janie pana?... W tej chwili przybiega baronowa w nie zapitym szlafroku, z wosami w nieadzie.- Co to?... - zawoaa wzruszonym gosem. - Ach, to ty, Leonie... Gdzie pan?... - Zdaje si, e janie pan u Stpka... Chciabym zoy rzeczy, ale nie widz ani gabinetu pana, ani pokoju dla mnie. - Zaczekaje... mwia gorczkowo baronowa. - Zaraz Marianna wyniesie si z kuchni, to ty tam... - Ja w kuchni?... - spyta jegomo nazwany Leonem. - Chyba janie pani artuje. Wedug umowy z panem mam mie swj pokj... Pani baronowa zmiszaa si. - Co ja mwi!... - rzeka. - To wiesz, mj Leonie, wprowad si tymczasem na trzeciepitro, do mieszkania po studentach... - Tak to rozumiem - odpar Leon. - Jeeli tam jest z par pokoikw, to mog nawet mieszka z kucharzem... - Jak to z kucharzem? - Bo przecie janie pastwo bez kucharza obej si nie mog. Bierzcie te rzeczy na gr - zwrci si do tragarzy. - Co wy robicie?... - krzykna baronowa, widzc, e zabieraj wszystkie kufry i tomoki. - Bior moje rzeczy. Niecie! - komenderowa Leon. - A gdzie pana barona?... - O, prosz... - odpar sucy, podajc Mariannie rczn walizk i parasol. - A pociel?... garderoba?... sprzty?... - zawoaa pani, amic rce. - Nieche janie pani nie robi skandalu przysubie!... - zgromi j Leon. - Wszystkie terzeczy janie pan powinien mie w domu... - Prawda... prawda!... - szepna upokorzona baronowa. Zainstalowawszy si na grze, gdzie mu jeszcze musiano zanie ko, st, par krzese i miednic z dzbankiem wody, pan Leon ubra si we frak, biay krawat, wie koszul (troch ciasn na niego), wrci do pani baronowej i powanie zasiad w przedpokoju. - Za p godziny - rzek do Marianny, spogldajc na zoty zegarek - janie pan powinien by, bo co dzie sypia od godziny czwartej do pitej. - C, nudno tu pannie? - doda. - No, ale ja pann rozruszam... - Marianno!... Marianno, chod tutaj!... - zawoaa ze swego pokoju baronowa. - C panna zaraz tak lecisz? - zapyta Leon. - Ucieknie starej interes czy co?... Niech troch poczeka... - Kiedy boj si, bo strasznie za - szepna Marianna, wydzierajc mu si z rk. - Za, bo j sama panna zepsua. Im tylkopozwoli, toby zaraz czowiekowi koki na bie ciosali... Z baronem bdziesz panna miaa lej, bo to koneser... Ale ubra si panna musisz inaczej, nie tak po tercjarsku. My nie lubimy zakonnic. - Marysia!... Marysia!... - No, to id ju panna, tylko powoli - upomina j Leon. Wbrew przewidywaniom Leona baron przyby do swej maonki nie o czwartej, ale dopiero okoo pitej. By ubrany w nowy tuurek i wiey kapelusz, w rku trzyma laseczk ze srebrn kosk nog. Mia min spokojn, ale pod tymi pozorami wierny suga dostrzeg mocne wzruszenie. Ju w przedpokoju binokle dwa razy spady baronowi, a lewa powieka drgaa mu bez porwnania czciej anieli przed pojedynkiem albo nawet przy sztosie. - Zamelduj mnie pani baronowej - rzek pan Krzeszowski nieco przytumionym gosem. Leon otworzy drzwi salonu i prawie gronie zawoa: - Janie pan!... A gdy baron wszed, zamkn za nim drzwi, odprawi Mariann, ktra przybiega z kuchni, i - sam zacz podsuchiwa. Pani baronowa, siedzca z ksik na kanapie, na widok ma powstaa. Gdy baron zoy jej gboki ukon, chciaa odkoni si, ale znowu upada na kanap. - Mu mj... - szepna, zasaniajc twarzrkoma. - O! Co ty robisz... - Przykro mi bardzo - rzek baron kaniajc si po raz drugi - e skadam pani uszanowanie w takich warunkach... - Ja wszystko gotowa jestem przebaczy, jeeli... - Jest to bardzo zaszczytne dla nas obojga - przerwa baron - poniewa i ja gotw jestem zapomnie pani wszystko, co dotyczy mojej osoby. Na nieszczcie, raczya pani wprowadzi w gr moje nazwisko, ktre lubo w historii wiata nie odznaczyo si adn niezwykoci, zasuguje przecie na to, aby je oszczdzano. - Nazwisko?... - powtrzya baronowa. - Tak, pani - odpar baron, kaniajc si poraz trzeci, cigle z kapeluszem w rku. - Daruje pani, e dotkn tej niemiej sprawy,ale... Od pewnego czasu nazwisko moje figuruje we wszystkich sdach... W tej chwili na przykad podoba si pani mie a trzy procesy: dwa z lokatorami, a jeden z jej byym adwokatem, ktry nie uchybiajc mu, jest skoczonym otrem. - Ale, mu! - zawoaa baronowa zrywajc si z kanapy. - Wszake w tej chwili ty masz jedynacie procesw o trzydzieci tysicy rubli dugw... - Przepraszam!... Mam siedemnacie procesw o trzydzieci dziewi tysicy rubli dugw, jeeli mnie pami nie myli. Ale to s procesy o dugi. Midzy nimi nie ma ani jednego, ktry wytoczybym uczciwej kobiecie o kradzie lalki... Midzy moimi grzechami nie ma ani jednego anonimu, ktry by spotwarza niewinn, a spomidzy moich wierzycieli anijeden nie musia ucieka z Warszawy wygnany przez oszczerstwa, jak si to zdarzyo niejakiej pani Stawskiej dziki troskliwoci pani baronowej Krzeszowskiej... - Stawska bya twoj kochank... - Przepraszam. Nie twierdz, enie staraem si o jej wzgldy, ale przysigam na honor, e jest to najszlachetniejsza kobieta, jak spotkaem w yciu. Niech pani nie obraa ten superlatyw zastosowany do osoby obcej i niech pani raczy mi wierzy, e pani Stawska jest kobiet, ktra nawet moje... moje starania zostawiaa bez odpowiedzi. Aponiewa, pani baronowo, ja mam honor zna przecitne kobiety, wic... moje wiadectwo co znaczy... - W rezultacie czego chcesz, mj mu? - zapytaa pani baronowa ju pewnym gosem. - Chc... broni nazwiska, ktre oboje nosimy. Chc... nakaza w tym domu szacunek dla baronowej Krzeszowskiej. Chc zakoczy procesy i da pani opiek... Dla dopicia tego celu zmuszony jestem prosi pani o gocinno. Gdy za ureguluj stosunki... - Opucisz mnie? - Zapewne. - A twoje dugi? Baron powsta z krzesa. - Moje dugi niech pani nie interesuj - odpar tonem gbokiego przekonania. - Jeeli pan Wokulski, zwyczajny szlachcic, mg w cigu paru lat zrobi miliony, czowiek z moim nazwiskiem potrafi spaci czterdzieci tysicy dugw. I ja poka, e umiem pracowa... - Jeste chory, mj mu - odpara baronowa. - Przecie wiesz, e pochodz z rodziny, ktra zrobia swj majtek, i dlatego mwi ci, e ty nie potrafisz zapracowa nawet na wasne utrzymanie... Ach, nawet na wykarmienie najuboszego czowieka!... - Zatem pani odrzucasz moj opiek, ktr ofiaruj jej pod wpywem prb ksicia i dbaoci o honor nazwiska? - Ale owszem!... Zacznije si nareszcie mnopiekowa, bo dotychczas... - Co do mnie - przerwa baron z nowym ukonem - bd si stara zapomnie o przeszoci... - Zapomniae o niej dawno... Nie bye nawet na grobie naszej crki... W taki sposb baron zainstalowa si w mieszkaniuswojej ony. Przerwa procesy z lokatorami, byemu adwokatowi baronowej owiadczy, e kae mu da baty, jeeli kiedykolwiek wyrazi si bez szacunku o swojej klientce, do pani Stawskiej napisa list z przeprosinami i posa jej (a pod Czstochow) ogromny bukiet. Nareszcie przyj kucharza i wraz ze swoj maonk zoy wizyty rozmaitym osobom z towarzystwa, powiedziawszy pierwej Maruszewiczowi, ktry ogosi to po miecie, e jeeli ktra z dam nie odda im rewizyty, wwczas baron od jej ma zada satysfakcji. W salonach zgorszono si dzikimi pretensjami barona; rewizyty jednak zoyli pastwu Krzeszowskim wszyscy i prawie wszyscy zawarli z nimi blisze stosunki. W zamian pani baronowa, co z jej strony byo dowodem nadzwyczajnej delikatnoci, nic nikomu nie mwic spacaa dugi ma.Niektrym z wierzycieli robia impertynencje, wobec innych pakaa, prawie wszystkim odtrcaa jakie sumy narachunek lichwiarskich procentw, irytowaa si, ale - pacia. Ju w osobnej szufladzie jej biurka leao kilka funtw mowskich weksli, kiedy zdarzy si nastpny wypadek. Sklep Wokulskiego w lipcu mia obj w posiadanie Henryk Szlangbaum; a poniewa nowy nabywca nie yczy sobie przejmowaani dugw, ani wierzytelnoci dawnej firmy, wic pan Rzecki na gwat regulowarachunki. Midzy innymi posa notatk na parset rubli baronowi Krzeszowskiemu z prob o rych odpowied. Notatka, jak wszystkie tego rodzaju dokumenta, dostaa si w rce baronowej, ktra zamiast zapaci, odpisaa Rzeckiemulist impertynencki, gdzie nie brako wzmianki o szachrajstwie, o nieuczciwym kupnie klaczy, i tak dalej. Akurat we dwadziecia cztery godzin po wysaniu tego listu w lokalu pastwa Krzeszowskich zjawi si Rzecki, owiadczajc, e chce si widzie z baronem. Baron przyj go bardzo yczliwie, cho nieukrywa zdziwienia spostrzegszy, e byysekundant jego przeciwnika jest mocno rozdraniony. - Przychodz do pana z pretensj - zacz stary subiekt. - Onegdaj omieliem si przysa panu rachunek... - Ach, tak... jestem co winien panom... Ileto wynosi? - Dwiecie trzydzieci sze rubli kopiejek trzynacie... - Jutro postaram si zaspokoi panw... - To nie wszystko - przerwa mu Rzecki. - Wczoraj bowiem od szanownej maonki paskiej otrzymaem ten oto list... Baron przeczyta podany mu papier, zamyli si i odpar: - Przykro mi bardzo, e baronowa uya tak nieparlamentarnych wyrazw, ale... co do tej klaczy - to ma racj... Pan Wokulski (czego mu zreszt nie mam za ze) da mi istotnie za klacz szeset, a wzi kwit na osiemset rubli. Rzecki pozielenia z gniewu. - Panie baronie, bolej nad tym wypadkiem, ale... jeden z nas dwu jest ofiar mistyfikacji... grubej mistyfikacji, panie!... Aoto dowd... Wydoby z kieszeni dwa arkusze i jeden z nich poda Krzeszowskiemu. Baron rzuci okiem i zawoa: - Wic to ten otr Maruszewicz?... Ale honorem rcz, e odda mi tylko szeset rubli i jeszcze duo mwi o interesownocipana Wokulskiego... - A to?... - spyta Rzecki podajc drugi papier. Baron obejrza dokument z gry na d i z dou do gry. Usta mu poblady. - Teraz wszystko rozumiem - rzek. - Ten kwit jest sfaszowany, a sfaszowany przez Maruszewicza. Ja nie poyczaem pienidzy od pana Wokulskiego!... - Niemniej jednak pani baronowa nazwaa nas szachrajami... Baron podnis si z fotelu. - Wybacz pan - rzek. - W imieniu mojej ony uroczycie przepraszam i niezalenie od satysfakcji, jak gotw jestem da panom, zrobi, co potrzeba, aeby naprawi krzywd wyrzdzon panu Wokulskiemu... Tak, panie. Zo wizyty wszystkim moim przyjacioom i owiadcz im, e pan Wokulski jest dentelmenem, e zapaci za klacz osiemset rubli i e obaj stalimy si ofiarami intryg tego otra Maruszewicza. Krzeszowscy, panie... panie...- Rzecki. - Szanowny panie Rzecki, Krzeszowscy nigdy i nikogo nie oczerniali. Mogli bdzi, ale w dobrej wierze, panie... - Rzecki. - Szanowny panie Rzecki. Na tym zakoczya si rozmowa; stary subiekt bowiem, pomimo nalega barona, nie chciaani sucha usprawiedliwie, ani nawet widzie si z pani baronow. Baron, odprowadziwszy Rzeckiego do drzwi, nie mogc wytrzyma, odezwa si do Leona: - Ci kupcy to jednak honorowi ludzie. - Maj gotwk, janie panie, maj kredyt -odpar Leon. - Gupcze jaki!... wic my junie mamy honoru dlatego, e nie mamy kredytu?... - Mamy, janie panie, ale na inszy sposb. -Spodziewam si, e nie na kupiecki sposb!... - odpar dumnie baron. I kaza sobie poda garnitur wizytowy. Prosto od barona Rzecki uda si do Wokulskiego i treciwie opowiedzia mu o naduyciach Maruszewicza, o skrusze barona, a nareszcie odda sfaszowane dokumenta, radzc wytoczenie procesu. Wokulski sucha go powanie, nawet kiwagow, ale patrzy nie wiadomo gdzie i myla nie wiadomo o czym. Stary subiekt zmiarkowawszy, e nie ma tuco robi duej, poegna swego Stacha i rzek na odchodne: - Widz, e jeste diabelnie zajty, wic najlepiej zrobisz, jeeli od razu oddasz spraw adwokatowi. - Dobrze... dobrze... - odpar Wokulski, nie zdajc sobie sprawy z tego, co mwi pan Ignacy. Wanie w tej chwili myla o ruinach zasawskiego zamku, wrd ktrych pierwszy raz zobaczy zy w oczach pannyIzabeli. "Jaka ona szlachetna!... Jaka delikatno uczu!... Jeszcze nieprdko poznam wszystkie skarby tej piknej duszy..." Po dwa razy dziennie bywa u pana ckiego, a jeeli nie u niego, to przynajmniej w tych towarzystwach, gdzie mg spotka si z pann Izbel, patrze na ni i zamieni cho par wyrazw. To muna dzi wystarczao, a o przyszoci nie mia myle. "Zdaje mi si, e umr u jej ng... - mwi sobie. - No i co z tego?... Umr, patrzc na ni i moe przez ca wieczno bd j widzia. Kt wie, czy ycie przysze nie zamyka si w ostatnim uczuciu czowieka?... I powtarza za Mickiewiczem: "A po dniach wielu czy po latach wielu, kiedy mi ka mogi porzuci, wspomnisz o twoim sennym przyjacielu i spyniesz z nieba, aby go ocuci... Znowu mnie zoysz na twym onie biaym... znowu mnie rami kochane otoczy... Zbudz si - mylc, e chwilk drzemaem, caujc lica, patrzc w twoje oczy..." W kilka dni wpad do niego baron Krzeszowski. - Byem ju u pana dwa razy! - zawoa, majstrujc okoo binokli, ktre,zdaje si, stanowiy jedyny kopot jego ycia. - Pan?... spyta Wokulski. I nagle nna. Tylko po odejciu yby takiemu o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcO:'cT#c 2S Xprzypomnia sobie opowiadanie Rzeckiego i to, e na swym stole znalaz wczoraj dwa bilety barona. - Domyla si pan, z czym przychodz? - mwi baron. - Panie Wokulski, czy mam przeprosi pana za mimowoln krzywd?... - Ani sowa wicej, baronie!... - przerwa Wokulski ciskajc go. - Drobna to sprawa. Zreszt gdybym nawet utargowa na paskiej klaczy dwiecie rubli, czy potrzebowabym si z tym kry?... - To prawda!... - odpar baron, uderzajc si w czoo. - e te mi wczeniej nie przysza podobna myl... A propos zarobku,czy nie wskazaby mi pan sposobu szybkiego zbogacenia si? Potrzebuj na gwat stu tysicy rubli w cigu roku... Wokulski umiechn si. - miejesz si pan, mj kuzynie (bo sdz, e ju mog pana tak nazywa?). miejesz si, a przecie sam na uczciwej drodze zdobye miliony w cigu dwu lat?... - Niecaych - doda Wokulski. - Ale to majtek nie wypracowany, tylko wygrany. Wygraem, kilkanacie razy z rzdu dublujc stawk jak szuler, a caa moja zasuga polega na tym, e graem nie faszowanymi kartami. - Wic znowu szczcie! - krzykn baron, obrywajc binokle. - A ja, mj kuzynie, ani za grosz nie mam szczcia. P majtku przegraem, drug poow zjady kobietki i- cho w eb sobie strzel!... Nie, ja stanowczo nie mam szczcia!... Oto i teraz.Mylaem, e osio Maruszewicz zbaamuci baronow... Dopiero miabym spokj w domu!... Jaka byaby ona pobaliwa na moje drobne grzechy... Ale i c?... Baronowa ani myli mi si sprzeniewierzy, a tego bazna czekaj roty aresztanckie... Prosz ci, wsad go tam koniecznie, bo jego otrostwa nawet mnie ju zaczynaj nudzi.A wic - zakoczy - midzy nami zgoda. Dodam tylko, e odwiedziem wszystkich znajomych, do ktrych mogy doj moje nieostrone sowa o klaczy, i najskrupulatniej rzecz wyjaniem... Maruszewicz niech idzie do wizienia; tam dla niego najwaciwsze miejsce, a ja na jego nieobecnoci zyskam par tysicy rublirocznie... Byem take u pana Tomasza i u panny Izabeli i rwnie wytomaczyem nasze nieporozumienie... Strach, jak ten otr umia ze mnie wyciska pienidze! Cho ju od roku nic nie mam, on jednak zawsze ode mnie poycza. Genialny hultaj!... Czuj, e jeeli nie przeflancuj godo cikich robt, nie bd umia uwolni si od niego. Do widzenia, kuzynie. Nie upyno dziesi minut po wyjciu barona,kiedy sucy zameldowa Wokulskiemu jakiego pana, ktry koniecznie chce si widzie, ale nie mwi swojego nazwiska. "Czyby Maruszewicz?..." - pomyla Wokulski. Istotnie, wszed Maruszewicz, blady, z paajcymi oczyma. - Panie! - rzek ponurym gosem, zamykajc drzwi gabinetu. - Widzisz przed sob czowieka, ktry postanowi... - Cepan postanowi? - Postanowiem zakoczyycie... Cika to chwila, ale trudno. Honor...Odpocz i mwi dalej wzburzony: - Mgbym wprawdzie pierwej zabi pana, ktry jeste przyczyn moich nieszcz... - O, nie rb pan ceremonii - rzek Wokulski.- Pan artuje, a ja doprawdy mam bro przy sobie i jestem gotw... - Sprobuj no pan swojej gotowoci. - Panie! tak nie przemawia si do czowieka stojcego nad grobem. Jeelim przyszed, to tylko, aeby da panu dowd, e pomimo bdw mam serce szlachetne. - I dlaczeg to stajesz pan nad grobem? - spyta Wokulski. - Aeby ocali honor, ktry chcesz mi pan wydrze. - O!... zachowaje pan ten drogi skarb - odpar Wokulski i wydoby z biurka fatalne dokumenta. - Czy o te papiery panu chodzi? - Pan pytasz?... pan naigrawasz si z mojej rozpaczy! - Uwaa pan, panie Maruszewicz - mwi Wokulski, przegldajc papiery - mgbym panu w tej chwili wypowiedzie kilka moraw albo nawet przez pewien czas zostawi pana w niepewnoci. Ale e obaj jestemy ju penoletni, wic... Rozdar papiery i kawaki ich odda Maruszewiczowi. - Wic niech pan zachowa sobie to na pamitk. Maruszewicz uklk przed nim. - Panie! - zawoa - darowae mi ycie... Wdziczno moja... - Nie bd pan mieszny - przerwa mu Wokulski. - O ycie paskie byem zupenie spokojny, tak jak jestem pewny, e kiedy dostaniesz si do wizienia. Caa rzecz, e ja nie chc panu uatwia tej podry. - O, pan jeste nielitociwy! - odpar Maruszewicz, machinalnie otrzepujc spodnie. - Jedno yczliwsze sowo, jeden cieplejszy ucisk rki moe wprowadziby mnie na nowe tory. Ale pan nie moesz si na to zdoby... - No, egnam pana, panie Maruszewicz. Niech tylko panu nie przyjdzie koncept podpisa kiedy mego nazwiska, bo wwczas... Rozumie pan?Maruszewicz wyszed obraony. "To dla ciebie, dla ciebie, ty ukochana, ubydzi jeden wizie. Straszna to rzecz uwizi kogo, nawet zodzieja i oszczerc" - pomyla Wokulski. Przez chwil jeszcze toczya si w nim walka. Raz - wyrzuca sobie, e mogc uwolni wiat od hultaja, nie zrobi tego, toznowu myla, co dziaoby si z nim, gdybytak jego samego uwiziono, oderwano od panny Izabeli na cae miesice, moe na lata. "C to za okropno ju nigdy jej nie zobaczy... Kto zreszt wie, czy miosierdzie nie jest najlepsz sprawiedliwoci?... Jaki ja si robi sentymentalny!..." ROZDZIA PITNASTY TEMPUS FUGIT, AETERNITAS MANET Jakkolwiek sprawa z Maruszewiczem zaatwia si we cztery oczy, jednak wieo niej rozesza si... Wokulski powiedzia o tym Rzeckiemu i kaza wykreli z ksigi rzekomy dug barona. Maruszewicz za opowiedzia baronowi, dodajc, e baron ju nie powinien gniewa si na niego, poniewa dug zosta umorzony a on, Maruszewicz, ma zamiar poprawi si. - Czuj - mwi wzdychajc - e bybym inny, gdybym mia cho ze trzy tysice rubli rocznie... Nikczemny wiat, na ktrymtacy jak ja ludzie musz si marnowa!... - No, daj spokj, Maruszewicz - uspakaja go baron. - Kocham ci, ale przecie wszyscy wiedz, e jeste hultaj. - Zagldae, baron, w moje serce?... wiesz, jakie tam uczucia?... O, gdyby istniajaki trybuna, ktry umie czyta w duszy czowieka, zobaczylibymy, kto z nas lepszy: ja czy ci, co mnie sdz i potpiaj!... W rezultacie tak Rzecki, jak baron, jak ksi i paru hrabiw, ktrzy dowiedzieli si o "nowym figlu" Maruszewicza, wszyscy przyznawali, e Wokulski postpi szlachetnie, ale nie po msku. - To bardzo pikny czyn - mwi ksi - ale... nie w stylu Wokulskiego. On mi wyglda na jednego z tych ludzi, ktrzy w spoeczestwie stanowi si tworzc rzeczy dobre, a karcc otrw. Tak jak postpi Wokulski z Maruszewiczem, mgby zrobi kady ksidz... Obawiam si, e ten czowiek traci energi. W rzeczywistoci Wokulski nie straci energii, ale zmieni si pod wieloma wzgldami. Sklepem na przykad nie zajmowa si, nawet czu do niego wstrt,poniewa tytu kupca galanteryjnego szkodzi mu w oczach panny Izabeli. Natomiast zacz gorcej zajmowa si spk do handlu z cesarstwem, poniewa ona przynosia ogromne dochody, a tym samym zwikszaa majtek, ktry chcia ofiarowa pannie Izabeli. Prawie od chwili kiedy owiadczy si i zosta przyjty, opanowaa go dziwna rzewno i wspczucie. Zdawao mu si, e nie tylko nie umiaby nikomu zrobi przykroci, ale nawet sam nie umiaby si broni przeciw krzywdom, byle te nie dotykay panny Izabeli. Natomiast czu niepokonan potrzeb robienia dobrze innym. Oprcz zapisu dla Rzeckiego, przeznaczy Lisieckiemu i Klejnowi, swoim byym subiektom, po cztery tysice rubli, tytuem wynagrodzenia szkd, jakie wyrzdzi im, sprzedajc sklep Szlangbaumowi. Przeznaczy rwnie okoo dwunastu tysicy rubli na gratyfikacje dla inkasentw, wonych, parobkw i furmanw. Wgiekowi nie tylko sprawi huczne wesele, ale jeszcze do sumy obiecanej modemu maestwu dooy kilkaset rubli. Poniewa w tym czasie furmanowi Wysockiemu urodzia si crka, wic trzyma j do chrztu; gdy za sprytnyojciec da dziecku imi Izabeli, Wokulski zoy dla niej piset rubli na posag. Imi to byo mu bardzo drogie. Nieraz, gdysiedzia samotny, bra papier i owek i bez koca pisa: Izabela... Iza... Bella... a potem pali, aeby nazwisko ukochanej nie wpado w obce rce. Mia zamiar kupi podWarszaw may folwark, zbudowa will i nazwa j Izabelinem. Przypomnia sobie, e w czasie jego wdrwek po grach uralskich pewien uczony, ktry znalaz nowy minera, radzi si: jak by go nazwa? I wyrzuca sobie, e nie znajc wwczas panny Izabeli, nie wpad jednakena pomys nazwania go izabelitem. Nareszcie, przeczytawszy w gazetach o znalezieniu nowej planetoidy, ktrej znalazca rwnie kopota si o danie jej nazwiska, chcia przeznaczy du nagrodtemu z astronomw, ktry odkryje nowe ciao niebieskie i nazwie je: Izabel. Odurzajce przywizanie do jednej kobiety nie wykluczao jednak myli o drugiej. Niekiedy przypomina sobie pani Stawsk, o ktrej wiedzia, e wszystko gotowa bya dla niego powici, i czu jakby wyrzuty sumienia. "No, co ja zrobi?... - mwi. - Com winien,e t kocham, a tamt... Gdyby ona zapomniaa o mnie i bya szczliw". Na wszelki sposb postanowi zabezpieczyjej przyszo i stanowczo dowiedzie si o jej mu. "Niech przynajmniej nie potrzebuje troszczy si o jutro... Niechaj ma posag dla dziecka..." Co kilka dni widywa pann Izabel w licznych towarzystwach, otoczon modszymi i starszymi ludmi. Ale ju nie raziy go ani umizgi mczyzn, ani jej spojrzenia i umiechy. "Tak ma natur - myla - nie umie ani mia si, ani patrze inaczej. Jest jak kwiat albo jak soce, ktre mimo woli uszczliwia wszystkich, dla wszystkich jest pikne". Pewnego dnia otrzyma telegram z Zasawka wzywajcy go na pogrzeb prezesowej. "Zmara?... - szepn. - Jaka szkoda tej zacnej kobiety!... Dlaczego ja nie byem przed jej mierci?..." Zmartwi si, posmutnia, ale - nie pojecha na pogrzeb staruszki, ktra daa mu tyle dowodw yczliwoci. Nie mia odwagi rozsta si z pann Izabel nawet na kilka dni... Ju zrozumia, e nie naley do siebie, e wszystkie jego myli, uczucia i pragnienia, wszystkie zamiary i nadzieje przykute s do tej jednej kobiety. Gdyby ona umara, nie potrzebowaby si zabija; jego dusza sama odleciaaby za ni jak ptak, ktry tylko chwil odpoczywa na gazi. Zreszt nawet nie mwi z ni o mioci, jak nie mwi si o ciarze ciaa albo o powietrzu,ktre czowieka napenia i ze wszystkich stron otacza. Jeeli w cigu dnia wypado mu pomyle o czym innym ni o niej, wstrzsa si ze zdumienia jak czowiek, ktry cudem znalazby si w nie znanej sobie okolicy. Nie bya to mio, ale ekstaza. Pewnego dnia, ju w maju, wezwa go pan cki. - Wyobra sobie - rzek do Wokulskiego - musimy jecha do Krakowa. Hortensja jest chora, chce widzie Bel (zdaje si, e chodzi o zapis), no, a zapewne rada by pozna ciebie... Moesz jecha z nami?... - Kadej chwili - odpar Wokulski. - Kiedy to?- Powinni bymy jecha dzi, ale zapewne zejdzie do jutra. Wokulski obieca by gotowym na jutro. Kiedy poegna pana Tomasza i wstpi do panny Izabeli, dowiedzia si od niej, e jest w Warszawie Starski... - Biedny chopak! - mwia miejc si. - Dosta po prezesowej tylko dwa tysice rubli rocznie i dziesi tysicy ciep rk. Radz mu, aeby oeni si bogato, ale on woli jecha do Wiednia, a stamtd zapewne do Monte Carlo... Mwiam, aeby jecha z nami. Bdzie weselej, nieprawda?... - Zapewne - odpar Wokulski - tym bardzieje wemiemy osobny wagon. - Wic do jutra! Wokulski zaatwi najpilniejsze interesa, nakolei zamwi wagon salonowy do Krakowa,a okoo smej wieczr, wyekspediowawszyswoje rzeczy, by u pastwa ckich. Wypili herbat we troje i przed dziesit udali si na kolej. - Gdzie pan Starski? - zapyta Wokulski. - Czy ja wiem? - odpowiedziaa panna Izabela. - Moe wcale nie pojedzie... to taki lekkoduch!... Ju siedzieli w wagonie, ale Starskiego jeszcze nie byo. Panna Izabela przygryzaa usta, co chwil wygldajc oknem. Nareszcie po drugim dzwonku Starski ukaza si na peronie. - Tutaj, tutaj!... - zawoaa panna Izabela. Ale poniewa mody czowiek nie dosyszajej, wic wybieg Wokulski i wprowadzi godo saloniku. - Mylaam, e ju pan nie przyjdzie - rzeka panna Izabela. - Niewiele do tego brakowao - odpar Starski, witajc si z panem Tomaszem. - Byem u Krzeszowskiego i niech sobie kuzynka wyobrazi, od drugiej po poudniu do dziewitej gralimy... - I naturalnie przegra pan?... - Rozumie si... Szczcie ucieka od takich jak ja... - doda, spogldajc na ni. Panna Izabela lekko si zarumienia. Pocig ruszy. Starski usiad po lewej stronie panny Izabeli i zacz z ni rozmawia w poowie po polsku, w poowiepo angielsku, coraz czciej wpadajc w angielszczyzn. Wokulski siedzia na prawo od panny Izabeli, nie chcc jednak przeszkadza w rozmowie, wsta stamtd iusiad za panem Tomaszem. Pan cki, troch niezdrw, odzia si w hawelok, w pled i jeszcze pooy kodr na nogach. Kaza pozamyka wszystkie oknaw wagonie i przymi latarnie, ktre go raziy. Obiecywa sobie, e zanie, nawet czu, e go sen morzy; tymczasem wda si w rozmow z Wokulskim i szeroko zacz mu opowiada o siostrze Hortensji, ktra za modu bya do niego bardzo przywizana, o dworze Napoleona III, ktry z nim kilka razy rozmawia, o uprzejmoci i miostkach Wiktora Emanuela i o mnstwie innych rzeczy. Wokulski sucha go uwanie do Pruszkowa. Za Pruszkowem zmczony i jednostajny gos pana Tomasza zacz go mczy. Za to coraz wyraniej wpadaa mu w ucho rozmowa panny Izabeli ze Starskim, prowadzona po angielsku. Usysza nawet kilka zda, ktre go zainteresoway, i zada sobie pytanie: czy nie naleaoby ostrzec ich, e on rozumie po angielsku? Ju chcia powsta z siedzenia, kiedy wypadkiem spojrza w przeciwleg szyb wagonu i zobaczy w niej jak w lustrze sabe odbicie panny Izabeli i Starskiego. Siedzieli bardzo blisko siebie, oboje zarumienieni, cho rozmawiali tonem tak lekkim, jakby chodzio o rzeczy obojtne. Wokulski jednake spostrzeg, e obojtny ton nie odpowiada treci rozmowy; czu nawet, e tym swobodnym tonem chc kogo w bd wprowadzi. I w tej chwili, pierwszy raz od czasu jak zna pann Izabel, przeleciay mu przez myl straszne wyrazy: "fasz!... fasz!..." Przycisn si do awki wagonu, patrzy wszyb i - sucha. Zdawao mu si, e kade sowo Starskiego i panny Izabeli pada mu na twarz, na gow, na piersi jak krople oowianego deszczu... Ju nie mylaich ostrzega, e rozumie, co mwi, tylko sucha i sucha... Wanie pocig wyjecha z Radziwiowa, apierwszy frazes, ktry zwrci uwag Wokulskiego, by ten: - Wszystko moesz mu zarzuci - mwia panna Izabela po angielsku. - Nie jest mody ani dystyngowany; jest zanadto sentymentalny i czasami nudny, ale chciwy?... Ju dosy, kiedy nawet papo nazywa go zbyt hojnym... - A sprawa z panem K?... - wtrci Starski. - O klacz wycigow?... - Jak to zaraz zna,e wracasz z prowincji. Niedawno by u nas baron i powiedzia, e jeeli kiedy, to w tej sprawie pan, o ktrym mwimy, postpi jak dentelmen. - aden dentelmen nie uwolniby faszerza, gdyby nie mia z nim jakich zakulisowych interesw - odpar z umiechem Starski. - A baron ile razy uwalnia go? - spytaa panna Izabela. - I akurat baron ma rozmaite grzeszki, o ktrych wie pan M. lebronisz swoich protegowanych, kuzynko - mwi drwicym tonem Starski. Wokulski przycisn si do awki wagonu, aeby nie zerwa si i nie uderzy Starskiego. Ale pohamowa si. "Kady ma prawo sdzi innych - myla. - Zreszt zobaczymy, co bdzie dalej!..." Przez kilka chwil sysza tylko turkot k i zauway, e wagon si chwieje. "Nigdy nie czuem takiego chwiania si wagonu" - rzek do siebie. - I ten medalion - drwi Starski - jest caym prezentem przedlubnym?... Niezbyt hojny narzeczony: kocha jak trubadur, ale...- Zapewniam ci - przerwaa panna Izabela- e oddaby mi cay majtek... - Bierze go, kuzynko, i mnie poycz ze stoylko po odejciu yby takiemu o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP#csg cc*c9&tysicy... A c, znalaza si ta cudowna blaszka?... - Wanie e nie, i jestem bardzo zmartwiona. Boe, gdyby on si kiedy dowiedzia... - Czy o tym, e zgubilimy jego blaszk, czy e szukalimy medalionu? - szepn Starski, przytulajc si do jej ramienia. Wokulskiemu mg zaszy oczy. "Trac przytomno?..." - pomyla, chwytajc za pas przy oknie. Zdawao mu si, e wagon zaczyna skaka i lada moment nastpi wykolejenie. - Wiesz, e jeste zuchway!... - mwia przyciszonym gosem panna Izabela. - To wanie stanowi moj si - odpar Starski. - Zlituj si... Ale on moe spojrze!... Znienawidz ci... - Bdziesz szale za mn, bo nikt nie zdobyby si na to... Kobiety lubi demonw... Panna Izabela przysuna si do ojca. Wokulski patrzy w przeciwleg szyb i sucha. - Owiadczam ci - mwia zirytowana - e nie wejdziesz za prg naszego domu... A gdyby omieli si... powiem mu wszystko...Starski rozemia si. - Nie wejd, kuzynko, dopki sama mnie niewezwiesz; jestem za pewny, e nastpi tobardzo prdko. W tydzie znudzi ci ten ubstwiajcy m i zapragniesz weselszegotowarzystwa. Przypomnisz sobie obuza kuzynka, ktry ani przez jedn chwil w yciu nie by powanym, zawsze dowcipnym, a niekiedy bezczelnie miaym...I poaujesz tego, ktry zawsze gotw do uwielbiania ci, nigdy nie by zazdrosnym, umia ustpowa innym, szanowa twoje kaprysy... - Wynagradzajc sobie na innych drogach - wtrcia panna Izabela. - Wanie!... Gdybym tak nie robiB, nie miaaby mi czego przebacza i mogaby lka si wymwek z mojej strony... Nie zmieniajc pozycji, obj j praw rk, a lew ciska jej rczk, ukryt podpaszczykiem. - Tak, kuzynko - mwi. - Takiej jak ty kobiecie nie wystarczy powszedni chleb szacunku ani pierniczki uwielbie... Tobie niekiedy potrzeba szampana, ciebie musi kto odurzy choby cynizmem.- Cynikiem by atwo... - Ale nie kady omieli si by nim. Zapytaj tego pana, czy on wpadby kiedy na myl, e jego miosne modlitwy s mniej warte od moich blunierstw?... Wokulski ju nie sysza dalszej rozmowy; uwag jego pochon inny fakt: zmiana, ktra szybko pocza odbywa si w nim samym. Gdyby wczoraj powiedziano mu, e bdzie niemym wiadkiem podobnej rozmowy, nie uwierzyby; mylaby, e kady wyraz zabije go albo przyprawi o szalestwo. Kiedy si to jednak stao, musia przyzna, e od zdrady, rozczarowania i upokorze jest co gorszego. Ale co?... Oto - jazda kolej. Jak ten wagon dry... jak on pdzi!... Drenie pocigu udziela si jego nogom, pucom, sercu, mzgowi; w nim samym wszystko dry, kada kosteczka, kade wkno nerwowe... A ten pd przez pole nie ograniczone niczym, pod ogromnym sklepieniem nieba!... I on musi jecha, nie wiadomo jak jeszcze daleko... moe z pi, moe z dziesi minut!... Co tam Starski albo i panna Izabela... Jedno warte drugiego!... Ale ta kolej, ach, ta kolej... to drenie... Zdawao mu si, e si rozpacze, e zacznie krzycze, e wybije okno i wyskoczy z wagonu... Gorzej. Zdawao mu si, e bdzie baga Starskiego, aby go ratowa... Przed czym?... Bya chwila, e chcia schowa si pod awk, prosi obecnych, aeby na nim usiedli, i tak dojecha do stacji... Zamkn oczy, zaci zby, schwyci si rkoma za frdzle obicia; pot wystpi mu na czoo i spywapo twarzy, a pocig dra i pdzi... Nareszcie rozleg si wist jeden... drugi i pocig zatrzyma si na stacji. "Jestem ocalony" - pomyla Wokulski. Jednoczenie obudzi si pan cki. - Co to za stacja? - spyta Wokulskiego. - Skierniewice - odpowiedziaa panna Izabela. Konduktor otworzy drzwi. Wokulski zerwasi z siedzenia. Potrci pana Tomasza, zatoczy si na przeciwn awk, potkn si na stopniu i wbieg do bufetu. - Wdki!... - zawoa. Zdziwiona bufetowa podaa mu kieliszek. Podnis go do ust, ale uczu ciskanie w gardle i nudnoci i postawi kieliszek nietknity. W wagonie Starski rozmawia z pann Izabel. - No, ju daruj, kuzynko - rzek - ale z takim popiechem nie wychodzi si z wagonu przy damach. - Moe chory? - odpowiedziaa panna Izabela, czujc jaki niepokj. - W kadym razie jest to choroba nie tyle niebezpieczna, ile nie cierpica zwoki... Czykaesz sobie co poda, kuzynko? - Niech mi dadz wody sodowej. Starski poszed do bufetu; panna Izabela wygldaa oknem. Jej nieokrelony niepokjwzrasta. "W tym co jest... - mylaa. - Jak on dziwnie wyglda..." Wokulski z bufetu poszed na koniec peronu. Kilka razy odetchn gboko, napisi wody z beczki, przy ktrej staa jaka uboga kobieta i paru ydkw. Powoli oprzytomnia, a spostrzegszy nadkonduktora, rzek: - Kochany panie, we do rk jaki papier... - Co to panu?... - Nic. We pan z biura jaki papier i przed naszym wagonem powiedz, e jest telegramdo Wokulskiego. - Do pana?... - Tak... Nadkonduktor mocno si zdziwi, ale poszed do telegrafu. W par minut wyszed z biura i zbliywszy si do wagonu, w ktrym siedzia pan cki z crk, zawoa: - Telegram do pana Wokulskiego!... - Co to znaczy?... poka pan... - odezwa si zaniepokojony pan Tomasz. Ale w tej chwili obok nadkonduktora stan Wokulski, odebra papier, spokojnie otworzy go i cho w tym miejscu byo zupenie ciemno, uda, e czyta. - Co to za telegram?... - zapyta go pan Tomasz. - Z Warszawy - odpar Wokulski. - Musz wraca. - Wraca pan?... - zawoaa panna Izabela. -Czy jakie nieszczcie?... - Nie, pani. Mj wsplnik wzywa mnie. - Zysk czy strata?... - szepn pan Tomasz,wychylajc si przez okno. - Ogromny zysk - odpar tym samym tonem Wokulski. - A... to jed... - poradzi mu pan Tomasz. - Ale po c ma pan tu zostawa? - zawoaapanna Izabela.- Musi pan czeka na pocig, a w takim razie lepiej niech pan jedzie z nami naprzeciw niego. Bdziemy jeszcze par godzin razem... - Bela wybornie radzi - wtrci pan Tomasz.- Nie, panie - odpowiedzia Wokulski. - Wolstd pojecha na lokomotywie anieli traci par godzin. Panna Izabela przypatrywaa mu si szeroko otwartymi oczyma. W tej chwili spostrzega w nim co zupenie nowego i - zainteresowa j. "Jaka to bogata natura!" - pomylaa. W cigu paru minut Wokulski bez powodu spotnia w jej oczach, a Starski wyda si maym i zabawnym. "Ale dlaczego on zostaje?... Skd si tu wzi telegram?.. " - mwia w sobie i po nieokrelonym niepokoju ogarna j trwoga. Wokulski znowu zwrci si ku bufetowi, aby znale posugacza, ktry wyjby mu rzeczy, i zetkn si ze Starskim. - Co panu jest?... - zawoa Starski, wpatrujc si w niego przy wietle padajcym z sali. Wokulski wzi go pod rami i pocign za sob wzdu peronu. - Niech pana to nie gniewa, panie Starski, co powiem - rzek guchym gosem. - Pan myli si co do siebie... W panu jest tyle demona, ile trucizny w zapace... I wcale pan nie posiada szampaskich wasnoci... Pan ma raczej wasnoci starego sera, co to podnieca chore odki,ale prosty smak moe pobudzi do wymiotw... Przepraszam pana... Starski sucha oszoomiony. Nic nie rozumia, a jednak zdawao mu si, e co rozumie... Zacz przypuszcza, e ma przed sob wariata. Odezwa si drugi dzwonek, podrni tumem wybiegli z bufetu do wagonw. - I jeszcze dam panu rad, panieStarski. Przy korzystaniu ze wzgldw pci piknej lepsz jest tradycyjna ostrono anieli wicej lub mniej demoniczna miao. Paska miao demaskuje kobiety. A e kobiety nie lubi by demaskowane, wic moesz pan straci u nich kredyt, co byoby nieszczciem i dla pana, i dla paskich pupilek. Starski wci nie rozumia, o co chodzi. - Jeeli pana czym obraziem - rzek - gotw jestem da satysfakcj... Zadzwoniono po raz trzeci. - Panowie, prosz siada!... - woali konduktorzy. - Nie, panie - mwi Wokulski, zwracajc siz nim do wagonu pastwa ckich. - Gdybymczu potrzeb satysfakcji od pana, ju by nie y, bez dodatkowych formalnoci. To raczej pan masz prawo da ode mnie satysfakcji, e omieliem si wej do tego ogrdka, gdzie pielgnujesz swoje kwiaty... Bd w kadym czasie do dyspozycji... Pan wie, gdzie mieszkam?... Zbliyli si do wagonu, przy ktrym ju sta konduktor. Wokulski si wprowadzi Starskiego na stopnie, popchn go do saloniku, a konduktor zatrzasn drzwi. - C to, nie egnasz si, panie Stanisawie?... zapyta zdziwiony pan Tomasz. - Przyjemnej podry!... - odpar., kaniajc si. W oknie stana panna Izabela. Nadkonduktor wisn, odpowiedziano mu zlokomotywy. - Farawell, miss Iza, farewell!... - zawoaWokulski. Pocig ruszy. Panna Izabela rzucia si naawk naprzeciw ojca; Starski odszed w drugi kt saloniku. "No... no... no!... - mrukn do siebie Wokulski. - Zbliycie wy si jeszcze przed Piotrkowem..." Patrzy na odchodzcy pocig i mia si. Zosta na peronie sam i przysuchiwa si szumowi odlatujcego pocigu; szum niekiedy sabn, czasem milkn, znowu potnia i nareszcie ucich. Potem sysza stpanie rozchodzcej si suby, przesuwanie stokw w bufecie; potem w bufecie zaczy gasn wiata i ziewajcy kelner zamkn szklane drzwi, ktre wyskrzypiay jaki wyraz. "Zgubili moj blaszk, szukajc medalionu!... - myla Wokulski. - Ja jestem sentymentalnyinudny... Ona, oprcz powszedniego chleba szacunku i pierniczkw uwielbie, jeszcze musi mie szampana... Pierniczki uwielbie to dobry dowcip!... Ale jakiego to ona lubi szampana?... Ach, cynizmu!... Szampan cynizmu - take dobry dowcip... No, przynajmniej opacia mi si nauka angielskiego..."Bkajc si bez celu, wszed midzy dwa sznury zapasowych wagonw. Przez chwil nie wiedzia: dokd i? - i nagle dozna halucynacji. Zdawao mu si, e stoi we wntrzu ogromnej wiey, ktra zawalia si, nie wydawszy oskotu. Nie zabia go, ale otoczya ze wszystkich stron waem gruzw, spord ktrych nie mg si wydosta. Nie byo wyjcia!... Otrzsn si i widzenie zniko. "Oczywicie, morzy mnie senno - myla. - Waciwie mwic, nie spotkaa mnie adna niespodzianka; wszystko mona byo z gry przewidzie, ja nawet wszystko to widziaem... Jakie ona ze mn paskie rozmowy prowadzia!... Co j zajmowao?...Bale, rauty, koncerta, stroje... Co ona kochaa?... Siebie. Zdawao jej si, e cay wiat jest dla niej, a ona po to, aeby si bawi. Kokietowaa... ale tak, najbezwstydniej kokietowaa wszystkich mczyzn; ze wszystkimi kobietami walczya o pikno, hody i tualety... Co robia?... Nic. Przyozdabiaa salony. Jedyn rzecz, za pomoc ktrej moga zdoby sobie byt materialny, bya jej mio, faszywy towar!... A ten Starski... C Starski? Taki pasoyt jak i ona... By zaledwie epizodem w jej yciu penym dowiadcze. Do niego przecie nie mog mie pretensji: znalaz swj swoj. Ani do niej... Tak, to Mesalina przez imaginacj!... ciska j i szuka medalionu, kto chcia, nawet ten Starski, biedak, ktry z powodu braku zajcia musia zosta uwodzicielem... Niegdy wierzyem, e s tu na ziemi,Biaeanioy z skrzydami jasnemi... Pikne anioy!... jasne skrzyda!... Pan Molinari, pan Starski i Bg wie ilu jeszcze...Oto skutki znajomoci kobiet z poezji! Trzeba byo poznawa kobiety nie przez okulary Mickiewiczw, Krasiskich albo Sowackich, ale ze statystyki, ktra uczy, e kady biay anio jest w dziesitej czci prostytutk; no i jeeli spotkaoby ci rozczarowanie, to cho przyjemne..." W tej chwili rozleg si jaki ryk: nalewanowody do kota czy do rezerwoaru. Wokulski przystan. Zdawao mu si, e wtym przecigym i melancholijnym dwiku syszy ca orkiestr wygrywajc inwokacj z Roberta Diaba. "Wy, co spoczywacie tu, pod zimnym mierci gazem..." miech, pacz, al, pisk, niesforne okrzyki, wszystko to odzywao si razem, a nad wszystkim unosi si gospotny, peen beznadziejnego smutku. Byby przysig, e syszy tak orkiestr, i znowu uleg halucynacji. Zdawao mu si, e jest na cmentarzu, pord otwartych grobw, z ktrych wymykay si wstrtne cienie. Po chwili kady cie stawa si pikn kobiet, midzy ktrymi ostronie przesuwaa si panna Izabela, wabic go rk i spojrzeniem... Ogarna go taka trwoga, e przeegna si, i widma zniky. "Basta! - pomyla - ja tu rozum strac..." I postanowi zapomnie o pannie Izabeli. Bya ju druga po pnocy. W biurze telegrafu palia si lampa z zielonym daszkiem i sycha byo pukanie aparatu. Obok dworca przechadza si jaki czowiek, ktry zdj czapk. - Kiedy jedzie pocig do Warszawy? - spyta go Wokulski. - O pitej, wielmony panie - odpar czowiek, robic ruch, jakby chcia pocaowa go w rk. - Ja, wielmony panie, jestem... - Dopiero o pitej!... - powtrzy Wokulski. -Komi mona... A z Warszawy o ktrej? - Za trzy kwadranse. Ja, wielmony panie... - Za trzy kwadranse... - szepn Wokulski. -Kwadranse... kwadranse... - powtarza, czujc, e niedokadnie wymawia liter r. Odwrci si od nieznajomego i wzdu plantu poszed w kierunku Warszawy. Czowiek patrzy za nim, krci gow i znikn w ciemnociach. "Kwadranse... kwadranse... - mrucza Wokulski. - Jzyk mi koowacieje?... Jaka dziwna pltanina wypadkw; uczyem si, aeby zdoby pann Izabel, a nauczyem si, aby j straci... Albo i Geist. Po to zrobi wielki wynalazek, po to powierzy miwity depozyt, aeby pan Starski mia jeden wicej powd do swoich poszukiwa...Wszystkiego mnie pozbawia, nawet ostatniej nadziei... Gdyby w tej chwili zapytano mnie: czy ja istotnie znaem Geista? czym widzia jego dziwny metal? Nie umiabym odpowiedzie i ju sam nie wiem, czy to nie byo zudzeniem... Ach, gdybym mg o niej nie myle... Choby przez kilkanacie minut... Ot - nie bd o niej myla... Noc bya gwiadzista, pola ciemne, wzdukolei w wielkich odstpach paliy si sygnaowe latarnie. Wokulski, idc rowem potkn si o spory kamie, i w jednej chwili stany mu przed oczyma ruiny zamku w Zasawiu, kamie, na ktrym siedziaa panna Izabela, i jej zy. Ale tym razem poza zami bysno spojrzenie pene faszu. "Ot nie bd o niej myla... Pojad do Geista, bd pracowa od szstej rano do jedenastej w nocy, bdmusia uwaa na kad zmian cinienia, temperatury, natenia prdu... Nie zostanie mi ani jednej chwili..." Zdawao mu si, e kto za nim idzie. Odwrci si, ale nie dojrza nic. Natomiastspostrzeg, e lewym okiem widzi gorzej ni prawym, co niewymownie zaczo go drani. Chcia wrci si do ludzi, ale uczu, e nieznisby ich widoku. Ju samo nawet mylenie mczyo go, prawie bolao. "Nie wiedziaem, e czowiekowi moe ciy wasna dusza..." - mrukn. "Ach, gdybym mg nie myle..." Daleko na wschodzie zamajaczy blask i ukaza si wski sierp ksiyca, oblewajc krajobraz niewymownie ponurym wiatem. I nagle ukazao si Wokulskiemu nowe widzenie. By w cichym i pustym lesie; pnie sosen rosy pochylone w dziwaczny sposb,nie odzywa si aden ptak, wiatr nie porusza najmniejszej gazki. Nie byo nawet wiata, tylko pmrok. Wokulski czu, e ten mrok, al i smutek wypywa z jego serca i e to wszystko zakoczy sichyba z yciem, jeeli si zakoczy... Spomidzy sosen, gdziekolwiek spojrza, przeglday paty szarego nieba; kady zamienia si w drgajc szyb wagonu, w ktrej wida byo blady obraz panny Izabeliw ucisku Starskiego. Wokulski ju nie mg oprze si widzeniom: opanoway go, poary mu wol, skrzywiy myl i zatruy serce. Duchjego straci wszelk samodzielno: rzdzio nim lada wraenie, odbijajce si w tysicznych, coraz pospniejszych, corazboleniejszych formach, jak echa w pustej budowli. Znowu potkn si o kamie i ten nie znaczcy fakt obudzi w nim straszliwe medytacje. Zdawao mu si, e kiedy, kiedy... on samby kamieniem, zimnym, lepym, nieczuym.A gdy lea pyszny w swojej martwocie, ktrej najwiksze ziemskie kataklizmy nie zdoay oywi, w nim czy nad nim ko po odejciu yby takiemu o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP]c ]cC*c9i.odezwa si gos zapytujcy: "Chcesz zosta czowiekiem?" "Co to jest czowiek?..." - odpar kamie. "Chcesz widzie, sysze, czu?..." "Co to jest czu?..." "Wic czy chcesz zazna co zupenie nowego? Czy chcesz istnienia, ktre w jednej chwili dowiadcza wicej anieli wszystkie kamienie w cigu miliona wiekw?" "Nie rozumiem - odpar kamie - ale mog by wszystkim". "A jeeli - pyta gos nadnaturalny - po tym nowym bycie pozostanie ci wieczny al?..." "Co to jest al?... Mog by wszystkim". "Wic niech si stanie czowiek" - odpowiedziano. I sta si czowiek. y kilkadziesit lat, a w cigu nich tyle pragn i tyle cierpia, e martwy wiat nie zaznaby tego przez ca wieczno. Gonic za jednym pragnieniem znajdowa tysice innych, uciekajc przed jednym cierpieniem, wpad w morze cierpie i tyle odczu, tyle przemyla, tyle pochon sibezwiadomych, e w kocu obudzi przeciw sobie ca natur. "Dosy!... - poczto woa ze wszystkich stron. - Dosy!... ustp innym miejsca w tymwidowisku..." "Dosy!... dosy!... ju dosy!... - woay kamienie, drzewa, powietrze, ziemia i niebo. - Ustp innym!... niech i oni poznaj ten nowy byt..." Dosy!... Wic znowu ma zosta niczym, i tow chwili, kiedy w wyszy byt jako ostatnipamitk daje mu tylko rozpacz po tym, co straci, i al za tym, czego nie dosign!..."Ach, gdyby ju soce weszo! - szepn Wokulski. - Wracam do Warszawy... zabior si do jakiejkolwiek roboty i skocz z tymigupstwami, ktre mi rozstrajaj nerwy... Chce Starskiego? niech ma Starskiego!... Przegraem na niej? Dobrze!... Za to wygraem na innych rzeczach... Wszystkiego nie mona posiada..." Od kilku chwil czu na wsach jak gst wilgo. "Krew?" - pomyla. Otar usta i przy wietle zapaki zobaczyna chustce pian. "Wciekem si czy co, u diaba?..." Wtem z daleka zobaczy dwa wiata, powoli zbliajce si w jegostron; za nimi majaczya ciemna masa, za ktra cign gsty snop iskier. "Pocig?..." - rzek do siebie, i przywidziao mu si, e jest to ten sam pocig, ktrym jedzie panna Izabela. Znowuzobaczy salonik owietlony latarni przysonit niebieskim klamotem, a w kcie dostrzeg pann Izabel w objciach Starskiego.. "Tak kocham... tak kocham... - szepn. - I nie mog zapomnie!..." W tej chwili opanowao go cierpienie, na ktre w ludzkim jzyku ju nie ma nazwiska. Drczya go zmczona myl, zbolae uczucie, zdruzgotana wola, cae istnienie... I nagle uczu ju nie pragnienie, ale gd i dz mierci. Pocig z wolna zblia si. Wokulski, nie zdajc sobie sprawy z tego, co robi, upad na szyny. Dra, zby mu szczkay, schwyci si oburcz podkadw, mia ustapene piasku... Na drog pad blask latar, szyny zaczy cicho dwicze pod toczcsi lokomotyw... "Boe, bd miociwy..." - szepn i zamkn oczy. Nagle uczu ciepo i gwatowne szarpnicie, ktre strcio go z szyn... Pocig przelecia o kilka cali od gowy, obryzgujc go par i gorcym popioem. Nachwil straci przytomno, a gdy ockn si, zobaczy jakiego czowieka, ktry siedzia mu na piersiach i trzyma za rce.- Co wielmony pan robi najlepszego?... - mwi czowiek. - Kto sysza takie rzeczy... Przecie Bg... Nie dokoczy. Wokulski zepchn go z siebie, pochwyci za konierz i jednym szarpniciem rzuci na ziemi. - Czego chcesz ode mnie, ty pody!... - zawoa. - Panie... wielmony panie... ja przecie jestem Wysocki... - Wysocki?... Wysocki?... - powtrzy Wokulski. - Kamiesz, Wysocki jest w Warszawie... - Ale ja jego brat, drnik. Przecie mi wielmony pan sam miejsce tu wyrobi jeszcze w przeszym roku, po Wielkanocy...I gdziebym ja mg patrze na takie nieszczcie pana?... Zreszt, panie, na kolei nie wolno wazi pod maszyn... Wokulski zamyli si i puci go. "Wszystko zwraca si przeciw mnie, cokolwiek zrobiem dobrego"- szepn. By bardzo zmczony, wic usiad na ziemi,obok dzikiej gruszki, co w tym miejscu rosa, nie wiksza od dziecka. W tym czasie wia wiatr i porusza listkami drzewa, wywoujc szelesty, ktre nie wiadomo skd przypomniay Wokulskiemu dawne lata. "Gdzie moje szczcie!..." - pomyla. Uczu ciskanie w piersiach, ktre stopniowo doszo do garda. Chcia odetchn, lecz nie mg; myla, e si dusi, i obj rkoma drzewko, ktre wci szelecio. "Umieram!..." - zawoa. Zdawao mu si, e go krew zalewa, e mupkaj piersi, wi si z blu i nagle zanissi od paczu. "Boe miosierny... Boe miosierny!..." - powtarza wrd ka. Drnik przypezn do niego i ostronie wsun mu rk pod gow. - Pacz, wielmony panie!... - mwi, nachylajc si nad nim. - Pacz, wielmony panie, i wzywaj boskiego imienia... Nie bdziesz go wzywa nadaremnie... "Kto si w opiek poda Panu swemu, a caym sercem szczerze ufa jemu, miele rzec moe, mamobroc Boga, nie spadnie na mnie adna straszna trwoga... Ciebie on z side zdradzieckich wyzuje..." Co tam, wielmony panie, dostatki, co najwiksze skarby!... Wszystko czowieka zawodzi, tylko jeden Bg nie zawiedzie... Wokulski przytuli twarz do ziemi. Zdawao mu si, e z kad z spada mu z serca jaki bl, jaki zawd i rozpacz. Wykolejonamyl pocza ukada si do rwnowagi. Ju zdawa sobie spraw z tego, co robi, i ju zrozumia, e w chwili nieszczcia, kiedy go wszystko zdradzio, jeszcze pozostaa mu wiern ziemia, prosty czowiek i Bg... Powoli uspokaja si, kania coraz rzadziejrozdzieray mu piersi, uczu niemoc w caym ciele i twardo zasn. witao, kiedy si obudzi; usiad, przetaroczy, zobaczy obok siebie Wysockiego i wszystko sobie przypomnia. - Dugo spaem? - zapyta. - Moe kwadrans... moe p godziny - odpar drnik. Wokulski wyj pugilares, wydoby kilka sturublwek i podajc je Wysockiemu, rzek: - Uwaasz... Wczoraj byem pijany... Nie mwe nic i nikomu, co si tu stao. A oto masz... dla dzieci... Drnik pocaowa go wnogi. - Mylaem - rzek - e janie pan straci wszystko i dlatego... - Masz racj! - odpar w zamyleniu Wokulski - straciem wszystko... oprcz majtku. Nie zapomn o tobie, chocia... Wolabym ju nie y. - Ja te zaraz mwiem, e taki pan nie szukaby nieszczcia, choby straci wszystkie pienidze. Zrobia to zo ludzka... Ale i nani przyjdzie koniec. Bg nierychliwy, ale sprawiedliwy, przekonasi pan... Wokulski podnis si z ziemi i zacz i do stacji. Nagle zwrci si do Wysockiego. - Jak bdziesz w Warszawie - rzek - wstp do mnie... Ale ani sowa o tym, co situ stao... - Tak mi Boe dopom, e nie powiem - odpar Wysocki i zdj czapk. - A na drugi raz... - doda Wokulski, kadc mu rk na ramieniu - na drugi raz... Gdyby spotka takiego czowieka... rozumiesz?... gdyby spotka, nie ratuj go...Kiedy kto chce dobrowolnie stan ze swojkrzywd przed boskim sdem, nie zatrzymuj go... Nie zatrzymuj!... ROZDZIA SZESNASTY PAMITNIK STAREGO SUBIEKTA Sytuacja polityczna zarysowuje si coraz wyraniej. Mamy ju dwie koalicje. Z jednejstrony Rosja z Turcj, z drugiej Niemcy, Austria i Anglia. A jeeli tak jest, wic znaczy, e lada chwil moe wybuchn wojna, w ktrej zostan rozstrzygnite bardzo, ale to bardzo wane sprawy. Czy tylko bdzie wojna? bo my zawsze lubimy si udzi. Ot bdzie, tym razem niezawodnie. Mwi mi Lisiecki, e ja co roku zapowiadaem wojn i nigdy si nie sprawdzio. Gupi on, uczciwszy uszy... Co innego byo w tamtych latach, a co innego dzi. Czytam na przykad w gazetach, e Garibaldi agituje we Woszech przeciw Austrii. Dlaczeg on agituje?... Bo spodziewa si wielkiej wojny. I nie na tym koniec, gdy wkilka dni pniej sysz, e jenera Trr nawszystkie witoci zaklina Garibaldiego, aeby nie robi kopotu Wochom... Co to znaczy?... To znaczy, przetomaczonena ludzki jzyk, e: "Wy, Wosi, nie ruszajcie si, bo i bez tego Austria da wamTriest, jeli wygra. Gdyby za z waszej winy przegraa, nie dostaniecie nic..."To s wane zapowiedzi, te agitacje Jzia Garibaldiego i uspakajania Trra. Jzio agituje, bo widzi wojn na dugo rki, a Trr uspakaja, bo widzi dalsze interesa. Aleczy zaraz wybuchnie wojna? w kocu czerwca czy w lipcu?... Tak by myla niedowiadczony polityk, ale nie ja. Niemcy bowiem nie rozpoczliby wojny, nie zabezpieczywszy si od Francji. Jake si za zabezpiecz?... Szprot mwi, e na to nie ma sposobu, ale ja widz, e jest, i jeszcze bardzo prosty. O, Bismarck to sprytny ptaszek, zaczynam si do niego przekonywa!... Bo i po co Niemcy i Austria wcigny do zwizku Angli?... Rozumie si po to, aeby mie plaster na Francj i j namwi do przymierza. Zrobi si to w nastpujcy sposb: W wojsku angielskim suy mody Napoleonek, Lulu, i bije si z Zulusami w Afryce jak jego dziadek, Napoleon Wielki. Kiedy za Anglicy skocz wojn, mianuj Napoleonka jeneraem i powiedz do Francuzw te sowa: - Moi kochani! Macie tu Bonapartego, ktry wojowa w Afryce i okry si tam niemierteln chwa jak jego dziad. Zrbcie go wic waszym cesarzem jak dziada, a my za to wypolitykujemy u Niemcw Alzacj i Lotaryngi. Zapacicie im kilka miliardw, no, ale to lepsze anieli przeprowadzi now wojn, ktra bdzie kosztowaa z dziesi miliardw i jest dla was wtpliwa...Francuzi, naturalnie, zrobi Lulu cesarzem,odbior swoj ziemi, zapac, wejd w przymierze z Niemcami, a wtedy Bismarck,majc tyle pienidzy, pokae swoj sztuk!... O, Bismarck mdra ryba i jeeli kto, to tylko on moe taki plan przeprowadzi. Ja ju od dawna czuem, e to frant szpakami karmiony, i miaem do niego sabo, chocia si z ni taiem... To, panie, ziko!... Jest on oeniony z Puttkamerwn; wiadomo za, e Puttkamerowie s spokrewnieni z Mickiewiczem. Przy tym podobno pasjami lubi Polakw; a nawet synowi nastpcy tronu niemieckiego radzi uczy si po polsku... No, jeeli w tym roku nie bdzie wojny... Dopiero to Lisieckiemu powiem bajk o kpie! On, biedak, myli, e polityczna mdro polega na tym, aeby w nic nie wierzy. Gupstwo!.. Polityka polega na kombinacjach, ktre wynikaj z porzdku rzeczy. A wic niech yje Napoleon IV!... Bo chociadzisiaj nikt o nim nie myli, ja przecie jestem pewny, e w tym rozgardiaszu on gwn odegra rol. A jeeli potrafi si wzi do rzeczy, to nie tylko odzyska Alzacj i Lotaryngi darmo, ale jeszcze granice Francji moe posun do Renu na caej linii. Byle Bismarck nie spostrzeg siza wczenie i nie zmiarkowa, e posugiwa si Bonapartym znaczy to samo,co lwa zaprzga do taczek. Zdaje mi si nawet, e w tej jednej kwestii Bismarck przerachuje si. I powiem prawd, e nie bd go aowa, bo nigdy nie miaem do niego zaufania. Jako z moim zdrowiem nie jest dobrze. Nie powiem, aeby mi co dolegao, ale ot tak... Chodzi wiele nie mog, apetyt straciem, nawet nie bardzo chce mi si pisa. W sklepie prawie nie mam zajcia, ju tam bowiem rzdzi Szlangbaum, a ja - tylko na przyprzk zaatwiam interesa Stacha. Przed padziernikiem ma nas Szlangbaum spaci zupenie. Biedy nie zaznam, bo poczciwy Stach zapewni mi ptora tysicarubli doywotniej pensji; ale jak sobie czowiek pomyli, e niedugo nic ju nie bdzie znaczy w sklepie, do niczego nie bdzie mia ju prawa... Nie warto y... Gdyby nie Stach i nie Napoleonek, to czasem jest mi tak ciko na wiecie, e zrobibym sobie co... Kto wie, stary kolego Katz, czy nie najmdrzej postpie? Nie masz wprawdzie adnych nadziei, ale te i nie boisz si zawodw... Nie twierdz, aebym si ich lka, bo przecie ani Wokulski, ani Bonaparte... Ale zawsze... tak co... Jaki ja jestem zmczony; ju nawet ciko mi pisa. Tak bym gdzie pojecha... Mj Boe, dwadziecia lat nie wyjrzaem za warszawskie rogatki!... A tak mi czasami tskno, aeby jeszcze cho raz przed mierci spojrze na Wgry... Moe na dawnych polach bitew znalazbym bodaj koci kamratw... Ej, Katz, ej, Katz!... pamitasz ty ten dym, ten wist, te sygnay?... Jaka wtedy bya zielona trawa ijak wiecio nam soce?... Nic nie pomoe, musz wybra si w podr, spojrze na gry i lasy, wykpa si w socu i w powietrzu szerokich rwnin i zacz nowe ycie. Moe nawet wynios si gdzie na prowincj, w ssiedztwo pani Stawskiej, bo i c wicej pozostaje emerytowi?... Ten Szlangbaum dziwny czowiek; anibym myla znajc go biedakiem, e on tak potrafi zadziera nosa. Ju, widz, zapozna si przez Maruszewicza z baronami, przez baronw z hrabiami, a tylko jeszcze nie moe dosta si do ksicia, ktry z ydami jest bardzo grzeczny, ale i bardzo z daleka. I kiedy takSzlangbaum zadziera nosa, w miecie na ydw krzyk. Ile razy wstpi na piwo, zawsze kto napada mnie i wymyla, e Stach sprzeda sklep ydom. Radca narzeka, e ydzi zabieraj mu trzeci cz emerytury; Szprot utyskuje, e ydzipopsuli mu interesa; Lisiecki pacze, e mu Szlangbaum wymwi miejsce od witego Jana, a Klejn milczy. Ju i w gazetach zaczynaj pisa przeciw ydom, ale co dziwniejsze, e nawet doktrSzuman, cho sam starozakonny, mia raz ze mn taka rozmow: - Zobaczysz pan, e przed upywem kilku lat z ydami bdzie jaka awantura. - Za pozwoleniem - mwi - przecie sam doktr niedawno chwalie ich!... - Chwaliem, bo to genialna rasa, ale pode charaktery. Wyobra pan sobie, e Szlangbaumy, stary i mody, mnie chcieli okpi, mnie... "Aha! - myl sobie - zaczynasz si znowu nawraca, kiedy ci poaskotali za kiesze..." I mwic prawd,do reszty straciem serce dla Szumana. A co oni wygaduj na Wokulskiego!... Marzyciel, idealista, romantyk... Moe za to, e nigdy nie zrobi wistwa. Kiedy Klejnowi opowiedziaem moj rozmow z Szumanem, nasz mizerny kolegaodpar: - On mwi, e dopiero za kilka lat bdzie awantura z ydami?... Uspokj go pan, bdzie wczeniej... - Rany Chrystusowe! - mwi - dlaczego ma by?... - Bo m y dobrze ich znamy, cho si i do n a s umizgaj... - odpowiedzia Klejn. - To migday! ale przerachowali si... M y wiemy, do czego oni s zdolni, gdyby mieli si. Uwaaem Klejna za czowieka bardzo postpowego, moe nawet zanadto postpowego, ale teraz myl, e to jest wielki zacofaniec. Zreszt, co znacz owe: m y - n a s?... I to ma by wiek, ktry nastpi po XVIII, po tym XVIII wieku, co napisa na swoich sztandarach: wolno, rwno, braterstwo?... Za c ja si, u diaba, biem z Austriakami?... Za co ginli moi kamraci?... Facecje! przywidzenia! wszystko to odrobi cesarz Napoleon IV. Wwczas i Szlangbaum przestanie by arogantem, i Szuman przestanie chepi siswoim ydostwem, i Klejn nie bdzie im grozi. A niedalekie to czasy, bo nawet Stach Wokulski... Ach, jaki ja jestem zmczony... Musz gdzie wyjecha. Nie jestem przecie taki stary, aebym miamyle o mierci; ale mj Boe, kiedy z wody wyjm ryb, choby najmodsz i najzdrowsz, musi zdycha, gdy nie ma waciwego sobie ywiou... Bodaj czy ja nie staem si tak ryb wycigan z wody;w sklepie ju rozpanoszy si Szlangbaum i aeby zamanifestowa swoj wadz, wypdzi szwajcara i inkasenta za to tylko,e nie okazywali mu dosy szacunku. Kiedy prosiem za biedakami, odpar z gniewem: - Patrz pan, jak oni mnie traktuj, a jak Wokulskiego!... Jemu nie kaniali si tak nisko, ale w kadym ruchu, w kadym spojrzeniu byo wida, eby za nim poszli w ogie... - Wic i pan, panie Szlangbaumie, chcesz, aeby za tob szli w ogie? - spytaem. - Naturalnie. Przecie jedz mj chleb, maju mnie zarobki! ja im pac pensj... Mylaem, e Lisiecki, ktry posinia suchajc tych bredni, palnie go w ucho. Pohamowa si jednak i tylko spyta: - A czy wiesz pan, dlaczego my za Wokulskim poszlibymy w ogie?... - Bo on ma wicej pienidzy - odpar Szlangbaum. - Nie, panie. Bo on ma to, czego pan nie masz i mie nie bdziesz - rzek Lisiecki, bijc si w piersi. Szlangbaum zaczerwieni si jak upir. - Coyby takiemu o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc*ckc<,c;Gto jest?... - zawoa. - Czego ja nie mam?...My nie moemy razem pracowa, panie Lisiecki... pan obraasz moje obrzdki religijne... Schwyciem Lisieckiego za rk i odcignem za szafy. mieli si wszyscy panowie z tej obrazy Szlangbauma... Tylko Ziba (on jeden zostaje przy sklepie) zaperzy si i zawoa: - Pryncypa ma racj... nie mona drwi z wyznania, bo wyznanie to wita rzecz!... Gdzie wolno sumienia?... gdzie postp?... cywilizacja?... emancypacja?... - Lizus bestia- mrukn Klejn, a potem rzek mi do ucha:- Czy nie ma Szuman racji, e oni musz sidoczeka awantury?... Widziae go pan, jaki by, kiedy do nas nasta, a jaki jest dzisiaj?... Naturalnie, e zgromiem Klejna, bo i co onma za prawo straszy swoich wspobywateli awanturami? Nie mog jednak ukry przed sob, e Szlangbaum mocno zmieni si w cigu roku. Dawniej by potulny, dzi arogant i pogardliwy; dawniej milcza, kiedy go krzywdzono, dzisam rozbija si bez powodu. Dawniej mianowa si Polakiem, dzi chepi si ze swego ydostwa. Dawniej nawet wierzy w szlachetno i bezinteresowno, a teraz mwi tylko o swoich pienidzach i stosunkach. Moe by le!... Za to wobec goci jest uniony, a hrabiom, a nawet baronom waziby pod podeszwy. Ale wobec swoich podwadnych istny hipopotam: cigle parska i depcze ludzi po nogach. To nawet nie jest piknie... Swoj drog radca, Szprot, Klejn i Lisiecki nie maj racji grozi mu jakimi awanturami. C wic ja dzi znacz w sklepie przy takim smoku? Gdy chc zrobi rachunek, onzaglda mi przez rami; wydam jak dyspozycj, on j zaraz gono powtarza. Ze sklepu usuwa mnie coraz bardziej, przy znajomych gociach cigle mwi: "Mj przyjaciel Wokulski... mj znajomy baron Krzeszowski... mj subiekt Rzecki..." Gdy za jestemy sami, nazywa mnie "kochanymRzesiem"... Par razy w najdelikatniejszy sposb daemmu do zrozumienia, e te pieszczotliwe nazwiska nie robi mi przyjemnoci. Ale on,biedak, nawet nie pozna si na tym; ja zamam zwyczaj dugo czeka, nim komu nawymylam. Lisiecki robi to z miejsca, wic Szlangbaum szanuje go. Swoj drog Szuman mia racj mwic wtedy, e my, z dziada pradziada, mylimy:jak trwoni pienidze? a oni: jak by je zrobi? Pod tym wzgldem byliby ju dzi pierwszymi na wiecie, gdyby ludzka warto zasadzaa si tylko na pienidzach.Ale co mi tam!... Poniewa w sklepie nie mam wiele zajcia, wic coraz czciej myl o podry do Wgier. Przez dwadziecia lat nie widzie ani zboa, ani lasu... To strach!... Zaczem si ju stara o paszport; mylaem, e mi zejdzie z miesic. Tymczasem wzi si do tego Wirski i paf!...traf!... wyrobi mi paszport w cigu czterech dni. Aem si przestraszy... Nie ma co, trzeba wyjecha choby na kilkatygodni. Zdawao si, e przygotowania do wyjazdu zabior mi troch czasu... Gdzie tam!... Znowu wmiesza si Wirski, jednego dnia kupi mi podrny kufer, drugiego dniaspakowa mi rzeczy i mwi: "Jed!..." Aem si rozgniewa. Czego oni, u diaba, chc mnie si pozby.?... Kazaem im na zo rozpakowa rzeczy i kufer nakry dywanem, bo mnie to ju drani. Ale swoj drog, tak bym gdzie pojecha... tak bym jecha... Musz jednak pierwej troch si nabra. Wci brak mi apetytu, chudn, le sypiam, cho przez cay dzie jestem senny; miewam jakie zawroty, bicia serca... Ech! wszystko to przejdzie... Klejn take zaczyna si zaniedbywa. Spnia si do sklepu, znosi jakie ksieczki, chodzi na sesje nie wiadomo z kim... Ale to najgorsze, e z sumy przeznaczonej mu przez Wokulskiego wzi ju tysic rubli i wyda w cigu jednego dnia. Na co?... Pomimo to wszystko dobry chopak! A najlepsz miar jego poczciwoci jest fakt,e nawet baronowa Krzeszowska nie wyrzucia go ze swego domu, gdzie po dawnemu mieszka na trzecim pitrze, zawsze cichutki, nikomu nie mcc wody. Gdyby tylko wydoby si z tych niepotrzebnych stosunkw; bo z ydami moe nie by awantury, ale z nim!... Niech go tam Pan Bg owieca i chroni. Zabawn histori i pouczajc opowiedzia mi Klejn. Umiaem si do ez, a zarazem przyby mi jeden wicej dowd sprawiedliwoci boskiej nawet w drobiazgowych rzeczach. "Krtki jest triumf bezbonikw" - mwi, zdaje mi si, Pismo wite czy moe jaki ojciec Kocioa. Ktokolwiek zreszt powiedzia, jest niezawodnym, e zdanie tosprawdzio si i na baronowej, i na Maruszewiczu. Wiadomo, e baronowa, raz pozbywszy si Maleskiego i Patkiewicza, zapowiedziaa strowi, aeby pod adnym pozorem nie wynajmowa mieszkania na trzecim pitrze studentom, choby miao sta pustk. Rzeczywicie, pokj studencki przez par miesicy by nie zajty, ale pani miaa przynajmniej satysfakcj. Tymczasem wrci do niej m, baron, i naturalnie obj zarzd kamienicy. A poniewa baron cigle potrzebuje pienidzy,wic mocno korci go i w pusty pokj, i zakaz baronowej, ktry zmniejsza dochodyo sto dwadziecia rubli rocznie. Nade wszystko jednak buntowa go Maruszewicz (ju si pogodzili!...), ktry znowu cigle od Krzeszowskiego poycza pienidzy. - Co baron - mwi mu nieraz - masz sprawdza, czy kandydat na lokatora jest, czy nie jest studentem? Na co ten kopot? Byle nie przyszed w mundurze, to ju nie student; a jak z gry za miesic zapaci, to bra, i kwita. Baron mocno wzi do serca te rady; nakaza nawet strowi, aeby gdy trafi si lokator, nie pytajc przysa go na gr. Str, rozumie si, powiedzia o tym swej onie, a ona Klejnowi, ktremu znowu chciao simie ssiadw najlepiej odpowiadajcych jego gustowi. Wic w par dni po owej dyspozycji zjawia si u barona jaki elegant z dziwn fizjognomi, a jeszcze dziwniej ubrany: jego spodnie nie pasoway do kamizelki, kamizelka do surduta, a krawat do wszystkiego. - W domu pana barona jest kawalerski pokj do wynajcia - mwi elegant - za dziesi rubli miesicznie? - A tak - mwi baron - moe go pan obejrzy. - O, to zbyteczne! Jestem pewny, e pan baron nie wynajmowaby zego mieszkania. Czy mog da zadatek? - Prosz - odpowiada baron. - A poniewa pan ufasz mina sowo, wic i ja nie bd da bliszych informacyj... - O, jeeli pan baron yczy sobie... - Midzyludmi dobrze wychowanymi wystarcza wzajemne zaufanie - odpar baron. - Mam wic nadziej, e ani ja, ani moja ona, a nade wszystko moja ona nie bdzie miaa powodu skary si na panw... Mody czowiek gorco cisn go za rk. - Daj panu sowo - rzek - e nigdy nie zrobimy przykroci paskiej onie, ktra moe niesusznie uprzedzia si... - Do! Do!... panie - przerwa baron. Wzi zadatek i wyda kwit. Po wyjciu modzieca wezwa do siebie Maruszewicza. - Nie wiem - rzek strapiony baron - czy nie palnem gupstwa... bo lokatora ju mam, ale sdzcz opisu obawiam si, czy nie bdzie nim jeden z tych modych ludzi, ktrych wanie wypdzia moja ona... - Wszystko jedno! - odpar Maruszewicz - byle z gry pacili. Na drugi dzie z rana wprowadzili si do pokoiku trzej modzi ludzie, ale tak cicho, e nikt ich nawet nie widzia. Nikt nawet nie uwaa, e wieczorami sesjonuj z Klejnem. Za w kilka dni pniej wpad do barona mocno zirytowany Maruszewicz, woajc: - A wie baron, e to istotnie s ci hultaje, ktrych wyrzucia baronowa. Maleski, Patkiewicz... - Wszystko jedno - odpowiada baron. - oniemojej nie dokuczaj, wic byle pacili... - Ale mnie dokuczaj! - wybuchn Maruszewicz. - Jeeli okno otworz, jeden z nich strzela do mnie grochem przez wistu, co wcale nie jest przyjemne. Gdy si za zejdzie u mnie par osb albo ktra z dam (doda ciszej), bbni mi grochem w okna tak, e wysiedzie nie mona... To mi przeszkadza... to mnie kompromituje. Ja pjd na skarg do cyrkuu!... Baron naturalnie opowiedzia o tym swoim lokatorom, proszc ich, aby nie strzelali dookien Maruszewicza. Ci przestali strzela... Ale za to jeeli Maruszewicz przyjmuje u siebie jak dam, co trafia mu si dosy czsto, zaraz jeden z chopakw wychyla si przez okno i wrzeszczy: - Stru! stru!... a nie wiecie, jaka to pani posza do pana Maruszewicza? Naturalnie, str nie wie nawet, czy jaka posza, ale po podobnym zapytaniu dowiaduje si o tym caa kamienica. Maruszewicz jest wcieky na nich; tym bardziej e baron na jego skargi odpowiada:- Sam mi radzie, aebym nie trzyma pustego lokalu... I baronowa spokorniaa, bo z jednej stronyboi si ma, a z drugiej studentw. Takim sposobem baronowa za swoj zo i mciwo, a Maruszewicz za intrygi, z jednej i tej samej rki ponosz kar; uczciwy za Klejn ma towarzystwo, jakiegopragn. O, jest sprawiedliwo na wiecie!... Ten Maruszewicz, dalibg, jest bezwstydny!Przylecia dzi do Szlangbauma ze skarg na Klejna. - Panie - mwi - jeden z paskich oficjalistw, ktry mieszka w domu baronowej Krzeszowskiej, po prostu kompromituje mnie... - Jak on pana kompromituje? - zapyta Szlangbaum, otwierajc oczy. - On bywa u tych studentw, ktrych okno wychodzi na podwrze. A oni, panie, zagldaj w moje okna, strzelaj do mnie grochem, a jeeli zbierze si kilka osb, wrzeszcz, e u mnie jest szulernia!... - Pan Klejn ju nie bdzie u mnie suy od lipca - odpar Szlangbaum. - Wic niech pan rozmwi si z panem Rzeckim, oni znaj sidawniej. Maruszewicz z kolei wpad na mnie i znowu opowiedzia histori studentw, ktrzy nazywaj go szulerem albo kompromituj damy bywajce u niego. "Porzdne damy!" - pomylaem, gono za odparem: - Pan Klejn cay dzie siedzi w sklepie, wic nie moe odpowiada za swoich ssiadw. - Tak, ale pan Klejn ma z nimi jakie konszachty, namwi ich, aeby znowu sprowadzili si do kamienicy, bywa u nich, przyjmuje ich u siebie. - Mody chopak - odparem - woli przestawa z modymi. - Ale ja z tego powodu nie chc cierpie!... Niech wic ich uspokoi albo... wszystkim wytocz proces. Dzika pretensja, aeby Klejn uspakaja studentw, a moe jedna u nich sympati dla Maruszewicza! Swoj drog, ostrzegem Klejna i dodaem, e byby to bardzo przykry wypadek, gdyby on, subiektWokulskiego, mia proces o jakie studenckie awantury. Klejn wysucha i wzruszy ramionami. - Co mnie to obchodzi! - odpar. - ja moe powiesibym takiego nicponia, ale mu w okna grochu nie rzucam i nie nazywam go szulerem. Co mnie do jego szulerki?... Ma racj! Tote nie odezwaem si ani sowa wicej. Trzeba jecha... trzeba jecha!... eby tylko Klejn nie wdepta si wjakie gupstwo. Strach, co to za dzieciaki: chcieliby wiat przebudowa, a jednoczenie robi tak paskie figle. Albo jestem w grubym bdzie, albo znajdujemy si w przededniu nadzwyczajnych wypadkw. W maju jednego dnia pojecha Wokulski z pann ck i z panem ckim do Krakowa iwyranie mi zapowiedzia, e nie wie, kiedywrci, moe dopiero za miesic. Tymczasemwrci nie za miesic, ale na drugi dzie, taki sponiewierany, e lito braa patrze na niego. Okropno, co si zrobio z tym czowiekiem przez jedn dob! Kiedym go pyta: co si stao? dlaczego wrci? z pocztku waha si, a potem powiedzia, e otrzyma telegram od Suzinai e pojedzie do Moskwy. Lecz znowu po upywie doby rozmyli si i owiadczy, e do Moskwy nie pojedzie. - A jeeli to wany interes?... - spytaem. - Pal diabli interesa! - mrukn i machn rk. Teraz po caych dniach nie wychodzi z domu i po wikszej czci ley. Byem u niego, ale przyj mnie rozdraniony; od lokaja za dowiedziaem si, e nikogo nie kae przyjmowa. Posaem mu Szumana, ale Stach i z Szumanem nie chcia gada, tylko powiedzia mu, e nie potrzebuje doktorw.Szumanowi to jednak nie wystarczyo; a ejest troch wcibski, wic zacz ledztwona wasn rk i dowiedzia si dziwacznych rzeczy. Mwi, e Wokulski wysiad z pocigu okoo pnocy w Skierniewicach, udajc, eotrzyma telegram, e potem znikn sprzed stacji i wrci dopiero nad ranem, powalany ziemi i jakby pijany. Na stacji myl, e on naprawd podchmieli sobie i zasn gdzie w polu. Wyjanienie to nie trafio do przekonania ani mnie, ani Szumanowi. Doktr twierdzi, e Stach musia zerwa z pann ck i moe nawet prbowa jakiej niedorzecznoci... Ale ja myl, e on naprawd mia telegram od Suzina. W kadym razie trzeba jecha, dla zdrowia.Jeszcze nie jestem inwalidem i dla chwilowego osabienia nie mog si wyrzeka przyszoci. Jest tu Mraczewski i mieszka u mnie. Wyglda chopak jak bernardyski prowincja, zmnia, opali si, uty. A ileon wiata oblecia przez par ostatnich miesicy... By w Paryu, potem w Lyonie; zLyonu wpad pod Czstochow do pani Stawskiej i z ni przyjecha do Warszawy. Potem odwiz j pod Czstochow, siedzia z tydzie i podobno pomg jej do urzdzenia sklepu. Nastpnie polecia a doMoskwy, stamtd znowu wrci pod Czstochow, do pani Stawskiej, znowu u niej siedzia troch i obecnie jest u mnie. Mraczewski twierdzi, e Suzin wcale nie telegrafowa do Wokulskiego, a przy tym jest pewny, e Wokulski zerwa z pann ck. Musia nawet co mwi pani Stawskiej, gdy ten anio, nie kobieta, bdc przed paroma tygodniami w Warszawie, raczya mnie odwiedzi i mocnowypytywaa si o Stacha. "A czy zdrw?... a czy bardzo zmieniony i smutny?... a czy ju nigdy nie wydobdzie si ze swej rozpaczy?..." Z jakiej rozpaczy?... Gdyby nawet zerwa z pann ck, to jeszcze, dziki Bogu, nie brak kobiet i jeeli Stach zechce, moe si oeni choby z pani Stawsk. Zote, diamentowe kobiecisko, jak ona go kochaa i kto wie, czy teraz nie kocha?... Dalibg, miabym si, eby Stach powrcido niej. Taka pikna, taka szlachetna, tyle w niej powicenia... Jeeli jest ad na wiecie (o czym niekiedy wtpi), to Wokulski powinien by si oeni ze Stawsk.Ale musi si spieszy, bo jeeli si nie myl, naprawd zaczyna o niej myle Mraczewski. - Panie! - mwi nieraz do mnie, zaamujc rce. - Panie, co to za kobieta, co to za kobieta... Gdyby nie ten nieszczsny jej m, ju bym si jej owiadczy. - A przyjaby ci? - pytam. - Ot nie wiem - westchn. Pad na krzeso, a zatrzeszczao, i mwi: - Kiedy j spotkaem pierwszy raz po jej wyjedzie z Warszawy, jakby we mnie piorun trzas, tak mi si podobaa... - No, ona i dawniej robia na tobie wraenie. - Ale nie takie. Po przyjechaniu z Parya do Czstochowy byem rozmarzony, a ona takablada, z takimi smutnymi oczyma, e zaraz pomylaem: nu mi si uda?... i daleje w umizgi. Tymczasem ona po pierwszych sowach odpycha mnie, a gdym upad przedni na kolana i przysigem, e j kocham...rozbeczaa si!... Ach, panie Ignacy, te zy... zupenie straciem gow, zupenie...Gdyby raz tego jej ma diabli wzili albo gdybym mia pienidze na rozwd... Panie Ignacy!... po tygodniu ycia z t kobiet alboumarbym, albo jedzibym wzkiem... Tak, panie... Dzi dopiero czuj, jak j kocham. - A gdyby ona kochaa si w innym? - pytam. - W kim?... Moe w Wokulskim?... Cha! cha!... Kto w tym mruku moe si kocha?... Kobiecie potrzeba okazywa uczucie, namitno, mwi jej o mioci, ciska za rce, a jeeli mona, to i... A czy ten gaz potrafiby co podobnego?... Wystawa do panny Izabeli jak wye do kaczki, bo mu si zdawao, e wejdzie w stosunki z arystokracj i e panna ma posag. Ale gdy pozna stan rzeczy, uciek ze Skierniewic. O panie, z kobietami tak nie mona... Wyznaj, e nie podobaj mi si zapay Mraczewskiego. Jak zacznie pada do ng, skomle, paka, to w kocu zawrci gow pani Stawskiej. A Wokulski moe tegoaowa, bo, na mj honor oficerski, bya to jedyna kobieta dla niego. Ale zaczekajmy, a tymczasem jedmy... jedmy!... Brr!... Ot i pojechaem... Kupiem bilet do Krakowa, na Dworcu Warszawsko-Wiedeskim siadem do wagonu i kiedy ju byo po trzecim dzwonku, wyskoczyem... Nie mog ani na chwil rozsta si z Warszaw i ze sklepem... y bym bez nich nie potrafi... Rzeczy odebraem z kolei dopiero na drugi r. - Coyby takiemu o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPqcQ=ccY,c;Qdzie, gdy zajechay a do Piotrkowa. Jeeli wszystkie moje plany speni si w taki sposb, to winszuj... ROZDZIA SIEDEMNASTY DUSZA W LETARGU Lec albo siedzc w swoim pokoju, Wokulski machinalnie przypomina sobie, w jaki sposb ze Skierniewic powrci do Warszawy. Okoo pitej rano kupi na dworcu bilet pierwszej klasy, nie by jednak pewny, czytakiego da, czy dano mu go bez dania. Nastpnie wsiad do przedziau drugiej klasy i zasta tam ksidza, ktry przez cay czas podry wyglda oknem, tudzierudego Niemca, ktry zdj kamasze i oparszy nogi w brudnych skarpetkach na przeciwlegej awce, spa jak zarnity. Wreszcie naprzeciw siebie mia jak stardam, ktr tak bolay zby, e nawet nie obraaa si na postpowanie swego ssiada w skarpetkach. Wokulski chcia porachowa liczb osb jadcych w przedziale i z wielkim trudem zmiarkowa, e bez niego jest ich trzy, a znim cztery. Potem zacz rozmyla: dlaczego trzy osoby i jedna osoba stanowi razem cztery osoby? - i zasn. W Warszawie opamita si dopiero w Alejach Jerozolimskich, ju jadc dorok. Kto mu jednak wynis walizk, jakim sposobem on sam znalaz si w doroce? o tym nie wiedzia i nawet nic go to nie obchodzio. Do swego mieszkania dosta si ledwie po pgodzinnym dzwonieniu, cho bya blisko sma rano. Otworzy mu sucy zaspany, rozebrany, przeraony jego nagym powrotem. Wszedszy za do sypialni, Wokulski przekona si, e wierny suga spa na jego wasnym ku. Nie robi mu jednak wymwek, lecz kaza poda samowar. Sucy, otrzewiony, ale i zakopotany, szybko zmieni przecierada i poszewki, Wokulski za, zobaczywszy wieo posane ko, nie pi herbaty, ale rozebra si i leg spa. Spa do pitej po poudniu, a potem, umywszy si i ubrawszy jak do wyjcia, cakiem mimo woli usiad na fotelu w salonie i drzema do wieczora. Gdy za na ulicach zapony latarnie, kaza poda wiato i przynie befsztyk z restauracji. Zjad go z apetytem, popi winem i okoo pnocy znowu poszed spa. Na drugi dzie odwiedzi go Rzecki, ale jakdugo siedzia i o czym rozmawiali, nie pamita. Tylko nastpnej nocy, kiedy obudzi si na chwil, zdawao mu si, e widzi Rzeckiego z twarz bardzo zafrasowan. Potem zupenie straci rachub czasu, nie spostrzega rnic pomidzy dniem i noc, nie uwaa, aeby godziny mijay za prdko albo za wolno. W ogle nie zajmowa si czasem, ktry dla niego jakby nie istnia. Czu tylko pustk w sobie i naokoo siebie i nie by pewny, czy nie powikszyo si jego mieszkanie. Raz przywidziao mu si, e ley na wysokim katafalku, i zacz myle o mierci. Zdawao mu si, e musi umrze konieczniena parali serca; ale ani przeraao go to, ani cieszyo. Niekiedy z cigego siedzenia na fotelu cierpy mu nogi, a wwczas myla, e idzie mier, i z obojtn ciekawoci uwaa, jak szybko owo cierpnicie posuwa si do serca? Obserwacje te chwilowo robiy mu jakby cie przyjemnoci, ale i one rozpyway si w apatii. Sucemu nakaza nie przyjmowa nikogo;pomimo to kilka razy odwiedzi go doktr Szuman. Na pierwszej wizycie wzi go za puls i kaza pokaza jzyk. - Moe angielski?... - spyta Wokulski; lecz wnet opamita si i wyrwa rk. Szuman bystro popatrzy mu w oczy. - Nie jeste zdrw - rzek - co ci dolega? - Nic. Czy znowu zajmujesz si praktyk? - Spodziewam si! - zawoa Szuman - a pierwsz kuracj zrobiem na samym sobie:uleczyem si z marzycielstwa. - Bardzo piknie - odpar Wokulski. - Rzecki wspomina mi co o twoim wyleczeniu. - Rzecki jest pgwek... stary romantyk...To rasa ju ginca! Kto chce y, musi trzewo patrze na wiat... Uwaaj no i po kolei zamykaj oczy. Kiedy ci powiem: lewe... prawe... prawe... Za nog na nog... - Co ty robisz, mj kochany?... - zapyta Wokulski. - Badam ci. - O!... I masz nadziej zbada? - Spodziewam si. - A potem? - Bd ci leczy. - Z marzycielstwa? - Nie, z neurastenii. Wokulski umiechn si i rzek po chwili: - Czy moesz wyj czowiekowi jego mzgi woy na to miejsce inny? - Tymczasem nie... - No, to daj spokj leczeniu. - Mog podsun ci nowe pragnienia... - Ju je mam. Chciabym zapa si pod ziemi, cho tak gboko jak... studnia w zasawskim zamku... I jeszcze chciabym, aeby mnie zasypay gruzy, mnie i mj majtek, i nawet lad tego, e kiedykolwiekistniaem. Oto moje pragnienia, owoc wszystkich poprzednich. - Romantyzm!... - zawoa Szuman, klepic go po ramieniu. Ale i to przejdzie. Wokulski ju nic nie odpowiedzia. Gniewa si za swoje ostatnie wyrazy i dziwi si: skd nagle przysza mu taka otwarto?... Gupia otwarto!... Co komu do jego pragnie?... Po co on to mwi?... Po co, jakbezwstydny ebrak, odsoni swoje rany? Po wyjciu doktora spostrzeg, e co si w nim zmienio; oto na tle dotychczas bezwzgldnej apatii pojawio si jakie uczucie. By to bezimienny bl, z pocztku bardzo may, ktry szybko powikszy si istan w mierze. W pierwszej chwili monago byo porwna do delikatnego ukucia szpilk, a pniej do jakiej zawady w sercu, nie wikszej od laskowego orzecha. Ju aowa apatii, kiedy przyszo mu na myl zdanie Feuchterslebena: "Radowaem si w mojej boleci; bo zdawao mi si, em spostrzeg w sobie tpodn walk, ktra tworzya i tworzy wszystko na tym wiecie, gdzie bez przerwy walcz nieskoczone siy". "Jednake co to jest?" - spyta siebie, czujc, e w jego duszy miejsce apatii zajmuje gucha bole. I wnet odpar: "Aha, jest to budzenie si wiadomoci..."Powoli w jego umyle, dotychczas jakby zasnutym mg, pocz zarysowywa si obraz. Wokulski ciekawie wpatrywa si w niego i dostrzeg - sylwetk kobiety w objciach mczyzny... Obraz ten mia z pocztku saby blask fosforycznego wiata, potem sta si rowym... tawym... zielonawym... bkitnym... wreszcie zupenie czarnym jakaksamit. Potem znikn na kilka chwil i znowu zacz ukazywa si kolejno we wszystkich barwach, poczwszy od fosforycznej, koczc na czarnej. Jednoczenie bl wzmaga si. "Cierpi, wic jestem!..." - pomyla miejc si Wokulski. Tak upyno kilka dni na wpatrywaniu si ju to w w obraz zmieniajcy barw, ju to w bl, ktry zmienia natenie. Czasamizupenie gin, pojawia si drobny jak atom, rs, wypenia serce, ca istot, cay wiat... I w chwili, kiedy ju przekroczy wszelk miar, znowu nikn, ustpujc miejsca absolutnemu spokojowi i zdziwieniu. Z wolna zaczo si rodzi w duszy co nowego: pragnienie pozbycia si i tych blw, i tych obrazw. Byo to podobne do iskry zapalajcej si na tle nocy. Jaka saba otucha bysna Wokulskiemu. "Czy tylko aby potrafi jeszcze myle?" - rzek do siebie. Aeby sprawdzi to, zacz przypomina sobie tabliczk mnoenia, potem mnoy liczby dwucyfrowe przez jednocyfrowe i dwucyfrowe przez dwucyfrowe. Nie dowierzajc sobie, zapisywa rezultaty dziaa, a potem sprawdza je... Mnoenia na papierze zgadzay si z pamiciowymi i Wokulski odetchn. "Jeszcze nie straciem rozumu!" - pomyla z radoci. Zacz wyobraa sobie rozkad wasnego mieszkania, ulice Warszawy, Pary... Otucha rosa; spostrzeg bowiem, e nie tylko dokadnie pamita, ale e jeszcze wiczenia te przynosz mu pewien rodzaj ulgi. Im wicej myla o Paryu, im ywiej przedstawiay mu si tamtejszy ruch, budowle, targi, muzea, tym mocniej zacieraa si sylwetka kobiety spoczywajcej w objciach mczyzny... Ju zacz spacerowa po mieszkaniu i oczy jego przypadkowo zatrzymay si na stosie ilustracji. Byy tam kopie z galerii drezdeskiej i monachijskiej, Don Quichot z rysunkami Dorgo, Hogart... Przypomnia sobie, e skazani na gilotyn najznoniej przepdzaj czas, ogldajc rysunki... I odtd cae dnie schodziy mu naprzegldaniu rysunkw. Skoczywszy jedn ksik, bra si do drugiej, trzeciej... i znowu powraca do pierwszej. Bl guchn; widziada ukazyway si coraz rzadziej, otucha rosa... Najczciej jednak przeglda Don Quichota, ktry robi na nim potne wraenie. Przypomnia sobie t dziwn histori czowieka, przez kilkanacie lat yjcego wsferze poezji - tak jak on, ktry rzuca sina wiatraki jak on, by druzgotany - jak on, ktry zmarnowa ycie, uganiajc si za ideaem kobiety - jak on, i zamiast krlewny znalaz brudn dziewk od krw -znowu jak on!... "A jednake ten don Quichot by szczliwszy ode mnie! - myla. - Dopiero nad grobem zacz budzi si ze swych zudze... A ja?..." Im duej przypatrywasi rysunkom, im bardziej oswaja si z nimi, tym mniej pochaniay jego uwag. Spoza don Quichota, Sancho Pansy i mulnikw Dorgo, spoza Walki kogutw i Ulicy pijackiej Hogarta coraz czciej pokazywao mu si wntrze wagonu, drgajca szyba, a w niej niewyrany obraz Starskiego i panny Izabeli... Wtedy odrzuci ilustracje i zacz czyta ksiki znane mu jeszcze z epoki dziecistwa albo z piwnicy Hopfera. Z niewymownym wzruszeniem odwiea w pamici: ywot w. Genowefy, R z Tannenburgu, Rinaldiniego, Robinsona Kruzoe, a nareszcie - Tysic i jedn nocy. Znowu zdawao mu si, e ju nie istnieje czas ani rzeczywisto i e jego raniona dusza, uciekszy z ziemi, bdzi po jakich czarodziejskich krainach, gdzie bij tylko szlachetne serca, gdzie podo nie stroi si w mask obudy, gdzie rzdzi wieczna sprawiedliwo kojca ble i nagradzajca krzywdy... I tu uderzy go jeden dziwny szczeg. Kiedy z wasnej literatury wynis zudzenia, ktre zakoczyy si rozkademjego duszy - ukojenie i spokj znajdowa tylko w literaturach obcych. "Czy my naprawd - myla z trwog - jestemy narodem marzycieli i czy ju nigdy nie zejdzie anio, ktry by poruszy betsedejsk sadzawk oboon tylu chorymi?..." Pewnego dnia przyniesiono mu z poczty gruby pakiet. "Z Parya?... - rzek. - Tak, zParya. Ciekawym, co to?..." Ale ciekawo jego nie bya do siln, aeby zachci go do otworzenia i przeczytania listu. "Taki gruby list!... Komu, u licha, chce si dzi tyle pisa?"Rzuci pakiet na biurko i w dalszym cigu wzi si do czytania Tysicai jednej nocy. Co za rozkosz dla zmczonego umysu te paace z drogich kamieni, drzewa, ktrych owocami byy klejnoty!... Te kabalistyczne sowa, przed ktrymi ustpoway mury, te cudowne lampy, dziki ktrym mona byo zwalcza nieprzyjaci, przenosi si w mgnieniu okao setki mil... A ci potni czarodzieje!... Co za szkoda, e taka wadza dostawaa si ludziom zoliwym i nikczemnym!... Odkada ksik i miejc si sam z siebiemarzy, e on jest czarodziejem, ktry posiada dwie bagatelki: wadz nad siami natury i zdolno stawania si niewidzialnym... "Myl - rzek - e po kilku latach mojej gospodarki wiat wygldaby inaczej... Najwiksi hultaje zmieniliby si na Sokratesw i Platonw". Wtem spojrza na list paryski i przypomnia sobie Geista i jego sowa: "Ludzko skada si z gadw i tygrysw, midzy ktrymi ledwie jeden na ca gromad znajdzie si czowiek... Dzisiejsze niedole pochodz std, e wielkie wynalazki dostaway si bez rnicy ludziom i potworom... Ja nie popeni tego bdu i jeeli ostatecznie znajd metal lejszy od powietrza, oddam go tylko prawdziwym ludziom. Niech oni cho raz zaopatrz si wbro na swj wyczny uytek; niechaj ich rasa mnoy si i ronie w potg..." "Niezawodnie byoby lepiej - mrukn - gdyby tacy Ochoccy i Rzeccy mieli si, a nie Starscy i Maruszewicze..." "To jest cel!... - myla w dalszym cigu. - Gdybym by modszy... Chocia... No i tutaj bywaj ludzie, i tu jest niemao do zrobienia..." Zacz znowu czyta histori zTysica nocy, lecz spostrzeg, e i ona ju nie absorbuje go. Dawny bl zacz nurtowa serce, a przed oczyma coraz wyraniej rysowaa si sylwetka panny Izabeli i Starskiego. Przypomnia sobie Geista w drewnianych sandaach, pniej jego dziwny dom otoczony murem... I nagle przywidziao mu si, e ten dom jest pierwszym stopniem olbrzymich schodw, na szczycie ktrych stoi posg nikncy w obokach. Przedstawia on kobiet, ktrej nie byo wida gowy ani piersi, tylko spiowe fadysukni. Zdawao mu si, e na stopniu, ktrego dotykaj jej nogi, czerni si napis: "Niezmienna i czysta". Nie rozumia, co to jest, ale czu, e od stp posgu napywa mu w serce jaka wielko pena spokoju. I dziwi si, e on, ktry by zdolnym dowiadcza podobnego uczucia, mg kocha czy gniewa si na pann Izabel albo zazdroci jej Starskiemu!... Wstyd uderzy mu na twarz, cho nikogo nie byo w pokoju. Widzenie zniko. Wokulski ockn si. By znowu tylko czowiekiem zbolaym i sabym, ale w jego duszy hucza jaki potny gos niby echo kwietniowej burzy, grzmotami zapowiadajcej wiosn i zmartwychwstanie. Pierwszego czerwca odwiedzi go Szlangbaum. Wszed zakopotany; ale przypatrzywszy si Wokulskiemu, nabra otuchy. - Nie odwiedzaem ci do tej pory -zacz - bo wiem, e by niezdrw i nie chciae nikogo widywa. No, ale dziki Bogu, ju wszystko przeszo... Krci si na krzele i spod oka rzuca spojrzenia na pokj; moe spodziewa si znale w nim wicej nieadu. - Masz jaki interes? - zapyta go Wokulski. - Nie tyle interes, ile propozycj... Wanie kiedy dowiedziaem si, e chory, przyszo mi na myl... Uwaasz... tobie potrzeba duszego wypoczynku, usunicia si od wszelkich zaj, wic przyszo mi na myl, czyby nie zostawi u mnie tych stu dwudziestu tysicy rubli... Miaby bez kopotu dziesity procent... - Aha!... - wtrci Wokulski. - Ja moim wsplnikom bez kopotu, nawet dla siebie, paciem pitnacie. - Ale teraz cisze czasy... Zreszt chtnie dam pitnasty procent, jeeli mi zostawisz swoj firm... - Ani firmy, ani pienidzy - odpar niecierpliwie Wokulski.- Firma bodajby nigdynie istniaa, a co do pienidzy... Tyle ich mam, e mi wystarczy procent, jaki daj papiery. Aaa... i tego za duo. - Wic chcesz odebra swj kapita na wity Jan? - spyta Szlangbaum. - Mog ci go zostawi do padziernika, nawet bez procentu, pod warunkiem, e zatrzymasz przy sklepie tych ludzi, ktrzy zechc zosta. - Ciki warunek, ale... - Jak chcesz. Nastaa chwila milczenia. - C mylisz robi ze spk do handlu z cesarstwem? - zapyta Szlangbaum. - Bo mwisz tak, jakby si i z niej chcia wycofa... - Jest to bardzo prawdopodobne. Szlangbaum zarumieni si, chcia co powiedzie, ale da spokj. Pogadali jeszczeo rzeczach obojtnych i Szlangbaum wyszed, egnajc si z nim bardzo serdecznie. "On, widz, ma zamiar wszystko odziedziczy po mnie - myla Wokulski. - Ha! niech dziedziczy... wiat naley do tych, ktrzy go bior". Swoj drog Szlangbaum, rozmawiajcy z nim w tej chwili o swoich interesach, wyda mu si zabawny. "Wszyscy w sklepieskar si na niego - myla - mwi, e gow zadziera, e wyzyskuje... Co prawda,o mnie mwili to samo..." Spojrzenie jego znowu pado na biurko, gdzie od kilku dni lea list z Parya. Wzi go do rk, ziewn, ale nareszcie odpiecztowa. Bya to korespondencja od baronowej, majcej dyplomatyczne stosunki, tudzie kilka urzdowych aktw. Przejrza je i przekona si, e s to dowody mierci Ernesta Waltera, inaczej Ludwika Stawskiego, ktry zmar w Algierze. Wokulski zamyli si. "Gdybym przed trzema miesicami dosta tepapiery, kto wie, co by dzi byo?... Stawska - pikna, a nade wszystko jaka szlachetna... jaka szlachetna!... Czy ja wiem,moe ona naprawd mnie kochaa?... Stawska mnie, a ja tamt... Co za ironia losu!..." Rzuci papiery na biurko i przypomnia sobie ten may, czysty salonik, w ktrym tyle wieczorw przepdzi z pani Stawsk,gdzie czu si tak spokojnym. "No - mwi - i odrzuciem szczcie, ktre samo wpado mi w rce... Ale czy moe by szczciem to, czego nie pragniemy?... I jeeli ona cho przez jeden dzie tyle cierpiaa co ja?... Okrutne jest to urzdzenie wiata, na drugi r. - Coyby takiemu o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcAcc,c;ktrym dwoje ludzi, nieszczliwych z tego samego powodu, nie mog sobie pomc..." Dokumenta o mierci Stawskiego leay kilka dni, a Wokulski jeszcze nie zdecydowa si, co z nimi zrobi. Z pocztku wcale o nich nie myla, potem, gdy mu coraz czciej wpaday w oczy lub pod rk, zacz dowiadcza wyrzutw sumienia. "Ostatecznie - mwi - sprowadziem je dlapani Stawskiej, wic trzeba to odda pani Stawskiej; ale gdzie ona jest?... Nie wiem... Zabawna byaby historia, gdybym si z ni oeni... Miabym towarzystwo. Helunia miedziecko... miabym cel w yciu. No, ale ona sama nie zrobiaby interesu... C bym jej wreszcie powiedzia? Jestem chory, potrzebuj dozorczyni i dlatego ofiaruj pani kilkanacie tysicy rubli rocznie... Nawet pozwol si pani kocha, chocia sam... Mam ju dosy mioci..." Dzie schodzi za dniem, a Wokulski nie wymyli sposobu odesania papierw pani Stawskiej. Trzeba by dowiedzie si, gdzie mieszka, napisa list rekomendowany, odda go na poczt... W kocu przypomnia sobie, e najprostsz rzecz bdzie wezwa Rzeckiego (z ktrym nie widzia siod kilku tygodni) i jemu odda dokumenta. Lecz chcc wezwa Rzeckiego, trzeba dzwoni na lokaja, posa go do sklepu... "Aaa... dajcie mi spokj!" - mrukn. Wzisi znowu do czytania, tym razem podry. Zwiedzi Stany Zjednoczone, Chiny, ale papiery pani Stawskiej nie daway mu spokoju. Rozumia, e co trzeba zrobi z nimi, a czu, - e on nic nie zrobi. Taki standucha jego samego zacz dziwi. "Myl przecie prawidowo - mwi - no, o ile nieprzeszkadzaj mi wspomnienia... Czuj prawidowo... ach, nawet zanadto prawidowo! Tylko... nie chce mi si zaatwi tego interesu i zreszt adnego... Jest to wic modna dzisiaj choroba woli... Pyszny wynalazek!... Ale ja, u diaba, nigdynie stosowaem si do mody... W kocu, co mi tam moda czy nie moda; jest mi z ni dobrze, zatem... Wanie koczy podr do Chin, kiedy przyszo mu na myl, e gdyby on mia wol, to mgby prdzej czy pniej zapomnie i o pewnych wypadkach, i o pewnych osobach. "A tak mnie to drczy... tak drczy!..." - szepn. Ju zupenie straci rachub czasu. Pewnego dnia gwatem wszed do niego Szuman. - No, jake tam? - spyta. - Czytamy, widz... powieci, dobrze... podre, doskonale... Nie miaby ochoty wyj na spacer? adny dzie, a przez pitygodni chyba nacieszye si swoim mieszkaniem... - Ty z dziesi lat cieszye si swoim - odpar Wokulski. - Racja! Ale ja miaem zajcie, badaem ludzkie wosy i mylaem o sawie. Nade wszystko za nie miaem na karku interesw cudzych i swoich. Przecie za kilka tygodni bdzie sesja tej spki do handlu z cesarstwem... - Wycofuj si z niej... - Prosz... Dobra myl - mwi z ironi Szuman. - I jeszcze, aeby ci lepiej ocenili, pozwl im wzi na dyrektora Szlangbauma. On ich urzdzi!... tak jak mnie... Genialna rasa te ydki, ale c to za ajdaki!... - No, no, no... - Tylko ty ich nie bro przede mn - zawoa gniewnie Szuman - bo ja ich nie tylko znam, ale i odczuwam... Dabym gardo, e ju w tej chwili Szlangbaum kopie pod tob doy w owej spce, i jestem pewny, e si tam wkrci,bo jakeby polska szlachta moga obej si bez yda... - Widz, e nie lubisz Szlangbauma? - Owszem, nawet podziwiam go i chciabym naladowa, ale nie potrafi! A wanie teraz zaczyna si budzi we mnie instynkt przodkw: skonno do geszefciarstwa... Onaturo! jakebym chcia mie z milion rubli,aeby zrobi drugi milion, trzeci... i sta simodszym bratem Rotszylda. Tymczasem nawet Szlangbaum wyprowadza mnie w pole... Tak dugo krciem si w waszym wiecie, em w kocu utraci najcenniejszeprzymioty mojej rasy... Ale to wielka rasa: oni wiat zdobd, i nawet nie rozumem, tylko szachrajstwem i bezczelnoci... - Wic zerwij z nimi, ochrzcij si... - Ani myl. Naprzd, nie zerw z nimi, chobym si ochrzci, a jestem znowu taki fenomenalny ydziak, e nie lubi blagowa.Po wtre - jeeli nie zerwaem z nimi, kiedy byli sabi, nie zerw dzi, kiedy s potni. - Mnie si zdaje, e wanie teraz s sabsi - wtrci Wokulski. - Czy dlatego, eich zaczynaj nienawidzie?... - No, nienawi zbyt silne sowo. - Daje spokj, nie jestem lepy ani gupi... Wiem, co mwi si o ydach w warsztatach, szynkach, sklepach, nawet w gazetach...I jestem pewny, e lada rok wybuchnie nowe przeladowanie, z ktrego moi bracia w Izraelu wyjd jeszcze mdrsi, jeszcze silniejsi i jeszcze solidarniejsi... A jak oni wam kiedy zapac!... Szelmy spod ciemnejgwiazdy, ale musz uzna ich geniusz i nie mog wyprze si sympatii... Czuj, e dla mnie brudny ydziak jest milszym od umytego panicza; a kiedy po dwudziestu latach pierwszy raz zajrzaem do synagogi i usyszaem piewy, na honor, zy mi w oczach stany... Co tu gada... Piknym jestIzrael triumfujcy i mio pomyle, e w tym triumfie ucinionych jest czstka mojejpracy!... - Szuman, zdaje mi si, e masz gorczk...- Wokulski, jestem pewny, e masz bielmo, i to nie na oczach, ale na mzgu... - Jake moesz wobec mnie mwi o takich rzeczach?... - Mwi, bo naprzd, nie chc by gadem, ktry ksa podstpnie, a po wtre... ty, Stachu, ju nie bdziesz z nami walczy... Jeste zamany, i to zamany przez swoich... Sklep sprzedae, spk porzucasz... Kariera twoja skoczona. Wokulski spuci gow na piersi. - Pomyl zreszt - cign Szuman - kto dzi jest przy tobie?... Ja, yd, tak pogardzony i tak skrzywdzony jak ty... I przez tych samych ludzi... przez wielkich panw... - Robisz si sentymentalny - wtrci Wokulski. - To nie sentymentalizm!... Bryzgalinam w oczy swoj wielkoci, reklamowali swoje cnoty, kazali nam mie ich ideay... Adzi, powiedz sam: co warte s te ideay i cnoty, gdzie ich wielko, ktra musiaa czerpa z twojej kieszeni?... Rok tylko ye z nimi, niby na rwnej stopie, i co z ciebie zrobili?... Wic pomyl, co musieli zrobi z nami, ktrych gnietli i kopali przez cae wieki?... I dlatego radz ci: pocz si z ydami. Zdublujesz majtek i jak mwi Stary Testament, zobaczysz nieprzyjacioy twoje u podnka ng twoich... Za firm i dobre sowo oddamy ci ckich, Starskiego i nawet jeszcze kogo naprzykadk... Szlangbaum to nie dla ciebie wsplnik, to bazen. - A jak zagryziecie owych wielkich panw, to co?... - Z koniecznoci poczymy si z waszym ludem, bdziemy jego inteligenej, ktrej dzi nie posiada... Nauczymy go naszej filozofii, naszej polityki, naszej ekonomii i z pewnoci lepiej wyjdzie na nas anieli naswoich dotychczasowych przewodnikach... Przewodnikach!... - doda ze miechem. Wokulski machn rk. - Mnie si zdaje - rzek - e ty, ktry chcesz wszystkich leczy na marzycielstwo, sam jeste marzycielem. - A to znowu?... - zapyta Szuman. - Tak... Nie macie gruntu pod nogami, a chcecie innych bra za eb... Mylcie wy lepiej o uczciwej rwnoci z innymi, nie o zdobywaniu wiata, i nie leczcie cudzych wad przed uleczeniem wasnych, ktre mno wam nieprzyjaci. Zreszt ty sam nie wiesz, czego si trzyma: raz gardzisz ydami, drugi raz oceniasz ich zbyt wysoko... - Gardz jednostkami, szanuj si gromady. - Wprost przeciwnie, anieli ja, ktry gardz gromadami, a niekiedy szanuj jednostki. Szuman zamyli si. - Rb, jak chcesz - rzek biorc za kapelusz. - Faktem jest jednak, e jeeli ty wyjdziesz ze swojej spki, to ona wpadnie w rce Szlangbaumaicaej zgrai parszywych ydziakw. Tymczasem gdyby zosta, mgby tam wprowadzi ludzi uczciwych i przyzwoitych,ktrzy maj niewiele wad, a wszystkie ydowskie stosunki. - Tak czy owak, spk opanuj ydzi. - Alebez twej pomocy zrobi to ydzi chederowi,a z tob zrobiliby uniwersyteccy. - Czy to nie wszystko jedno! - odpar Wokulski, wzruszajc ramionami. - Nie wszystko. Nas z nimi czy rasa i wsplne pooenie, ale dziel pogldy. My mamy nauk, oni Talmud, my rozum, oni spryt; my jestemy troch kosmopolici, oni partykularyci, ktrzy nie widz dalej poza swoj synagog i gmin. Gdy chodzi o wsplnych nieprzyjaci, s wybornymi sprzymierzecami, ale gdy o postp judaizmu... wwczas s dla nas nieznonym ciarem! Dlatego w interesie cywilizacji ley, aeby kierunek spraw by w naszych rkach. Tamci mog tylko zaplugawi wiat chaatami i cebul, ale nie posun go naprzd... Pomyl o tym, Stachu!... Uciska Wokulskiego i wyszed pogwizdujc ari: "Rachelo, kiedy Pan w dobroci niepojty..." "Tak tedy - myla Wokulski - zanosi si na walk midzy ydami postpowymi i zacofanymi o nasz skr, a ja mam bra w niej udzia jako sprzymierzeniec tych albo tamtych... Pikna rola!... Ach, jak mnie to nudzi i nuy..."Zacz marzy, i znowu zobaczy odrapany mur domu Geista i nieskoczon ilo schodw, na szczycie ktrych siedziaposg spiowej bogini, z gow w chmurachi z zagadkowym napisem u stp: "Niezmienna i czysta..."Przez chwil, kiedy patrzy na fady jej sukni, mia mu si chciao i z panny Izabeli, i z jej triumfujcego wielbiciela, i z wasnych cierpie. "Czy to podobna?... czy to podobna?... - szepn. - Aebym ja..."Ale posg wnet znikn, a bl powrci i rozsiad si w jego sercu jak wielki pan, ktremu nikt nie sprosta. W par dni po wizycie Szumana zjawi si uWokulskiego Rzecki. By bardzo mizerny, podpiera si lask i tak zmczy si wejciem na pierwsze pitro, e zadyszanyupad na krzeso i z trudnoci mwi. Wokulski przerazi si. - Co tobie, Ignacy?... - zawoa. - Et, nic!... Troch staro, troch... Ot, nic!... - Ale ty lecz si, mj drogi, wyjed gdzie...- Powiem ci, e prbowaem wyjeda... Ju nawet byem na kolei. Ale ogarna mnie taka tsknota za Warszaw i... za naszym sklepem - doda ciszej - e... Iii... co tam!... Przepraszam ci, em tu przyszed... - Ty mnie przepraszasz, kochany stary?.. Ja mylaem, e gniewasz si na mnie. - Jana ciebie?... - odpar Rzecki, wpatrujc si w niego z przywizaniem. - Ja na ciebie?... -Ale co tam!... Przypdziy mnie tu interesa iciki kopot... - Kopot? - Wyobra sobie, e Klejn aresztowany... Wokulski cofn si z krzesem. - Klejn i ci dwaj... pamitasz?... Ten Maleski i Patkiewicz... - Za co? - Oni mieszkali w domu baronowej Krzeszowskiej, no i troch, co prawda, szykanowali tego... tego Maruszewicza... On grozi, a ci jeszcze lepiej... W kocu polecia na skarg do cyrkuu... Zesza policja, zrobi si jaki skandal i wszystkich trzech wzito do kozy. - Dzieciaki... dzieciaki!... - szepn Wokulski. - Ja to samo mwiem - cign Rzecki. - Naturalnie, nic im si nie stanie, ale zawsze niemia historia. Ten osio Maruszewicz sam przestraszony... Wpad do mnie, przysiga, e on temu nie winien... Nie mogem ju wytrzyma i odpowiedziaem mu: "e pan nie winien, jestem pewny; ale i to pewne, e w naszych czasach Pan Bg opiekuje si hultajami... Bo naprawd to pan powiniene siedzie dzi pod kluczem za faszowanie podpisw, ale nie te lekkoduchy..." A rozpaka si. Przysig, e odtd wejdzie na dobr drog i e jeeli dotychczas nie wszed na ni, to tylko z twojej winy. "Byem peen najszlachetniejszych zamiarw - mwi - ale pan Wokulski, zamiast poda mi rk, zamiast utwierdzi w zacnych intencjach, zby mnie lekcewaeniem..." - Poczciwa dusza! - rozemia si Wokulski.- C wicej? - W miecie gadaj - mwi Rzecki - e opuszczasz spk... - Tak... - I e odstpujesz j ydom. - No, przecie moi wsplnicy nie s star garderob, aebym mg ich odstpowa - wybuchn Wokulski. - Maj pienidze, majgowy na karkach... Niech znajd ludzi i niech sobie radz. - Kogo oni tam znajd, a choby znaleli, komu zaufaj, jeeli nie ydom!... A ydzi naserio myl o tym interesie. Nie ma dnia, aeby nie odwiedzi mnie Szuman albo Szlangbaum, a kady namawia, aebym ja po tobie prowadzi spk... - Waciwie ty j dzi prowadzisz. Rzecki machn rk. - Twoimi pomysami i pienidzmi! - odpar. - Ale mniejsza... Z tegowidz, e Szuman naley do jednej partii, aSzlangbaum do drugiej i e potrzebuj sztromanw... Przede mn jeden na drugiego wiesza psy, ale wczoraj syszaem, e obie partie ju maj si porozumie. - Mdrzy! - szepn Wokulski. - Ale ja do nich straciem serce - odpar Rzecki. - Jestem przecie stary kupiec i mwi ci, e u nich wszystko stoi na bladze, szacherce i tandecie. - Nie bardzo im wymylaj - wtrci Wokulski - bo to przecie my ich wyhodowalimy... - Nie my!... - zawoa gniewnie Rzecki - oni wszdzie tacy... Gdziekolwiek ich spotkaem:w Peszcie, Konstantynopolu, w Paryu i w Londynie, zawsze widziaem jedn zasad: dawa jak najmniej, a bra jak najwicej, tak we wzgldzie materialnym, jak i w moralnym... Blichtr... zawsze blichtr!... Wokulski zacz chodzi po pokoju. - Szuman mia racj - rzek - e wzrasta do nich niech, kiedy nawet ty... - Ja nie jestem niechtny... ja ju schodz zpola... Ale spojrzyj tylko, co si tu dzieje?...Gdzie oni nie wa, gdzie nie otwieraj sklepw, do czego nie wycigaj rk?... A kady, byle zaj jakie stanowisko, prowadzi za sob cay legion swoich, bynajmniej nie lepszych od nas, nawet gorszych. Zobaczysz, co zrobi z naszym sklepem: jacy to tam bd subiekci, jakie towary... I ledwie zagarnli sklep, ju wkrcaj si midzy arystokracj, ju bior si do twojej spki... - Nasza wina... Nasza wina!... - powtarza Wokulski. - Nie moemy odmawia ludziom prawa do zdobywania stanowisk, ale moemy broni wasnych. - Ty sam opuszczasz stanowisko. - Nie przez nich; oni ze mn uczciwie wychodzili. - Bo by im potrzebny. Z ciebie i twoich stosunkw zrobili szczebel... - No, co tam - przerwa Wokulski - obaj nie przekonamy, si... Ale, ale... Mam tu urzdowe papiery o mierci Ludwika Stawskiego. Rzecki zerwa si z fotelu. - Ma pani Heleny?... Gdzie?... - mwi rozgorczkowany. - Ale to ocalenie dla naswszystkich!... Wokulski poda dokumenta, ktre Rzecki schwyci drcymi rkoma. - Wieczny odpoczynek i... chwaa Bogu!... - prawi czytajc. - No, kochany Stachu, dzinie ma ju adnej przeszkody... e si z ni... Ach, gdyby wiedzia, jak ona ci kocha... Zaraz donios o tym biedaczce, a papiery ty sam zawie i... owiadcz si z miejsca... Ju widz, spka bdzie uratowana, a moe i sklep... Paruset ludzi, ktrych uchronisz od ndzy, pobogosawi was... Co to za kobieta!... Przy niej dopiero znajdziesz spokj i szczcie... Wokulski stan przed nim i pokiwa gow.- A ona ze mn znajdzie szczcie? - spyta. - Szalenie ci kocha... Ty nawet nie domylasz si... - A wie ona: co kocha?... Czy ty nie widzisz, e ja ju jestem tylko ruin, najgorsz, bo moraln... Zatru komuszczcie potrafi, ale da!... I jeeli mgbym da co wiatu, to chyba pienidze i prac, ale... nie dla dzisiejszych ludzi i jak najdalej od nich. - Eh, przesta!... - zawoa Rzecki. - Oe si z ni, a zaraz inaczej spojrzysz... Wokulski mia si smutno. - Tak... oeni si!... Spta dobr i niewinnistot, wyzyskiwa najszlachetniejsze uczucia, a myl by gdzie indziej... I moe jeszcze za rok lub dwa wymawia, e dla niej porzuciem wielkie zamiary... - Polityka?... - szepn tajemniczo Rzecki. - Co tam polityka!... ju miaem czas i okazje rozczarowa si do niej... Jest co waniejszego od polityki... - Moe wynalazek tego Geista?... - pyta Rzecki. - A ty skd wiesz? - Od Szumana. - Ach, prawda!... Zapomniaem, e Szuman musi wiedzie o wszystkim. To take talent... - I bardzo pomocny. Swoj drog, radz ci:pomyl o pani Stawskiej, bo... - Ty mi j odbijesz?... - umiechn si Wokulski. - Odbij, odbij!... Gwarantuj wam, e nie zaznacie biedy. - Tfy! daje spokj!... Ziemia by si zapada, gdyby taki stary grat jak ja myla o podobnej kobiecie. Ale jest tu ktoniebezpieczniejszy... Mraczewski... Szaleje za ni, mwi ci, i ju pojecha do niej trzeci czy czwarty raz... Serce kobiety nie r. - Coyby takiemu o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPccc, c;kamie... - O!... Mraczewski?... Ju nie bawi si w socjalizm? - Ale skd! on mwi, e byle czowiek odoy pierwszy tysic rubli, a jeszcze pozna tak pikn kobiet jak Stawska, zaraz polityka wywietrzeje mu z gowy. - Biedny Klejn by innego zdania - rzek Wokulski. - Co tam Klejn, narwaniec!... Dobry chopak,ale aden subiekt... Mraczewski, oto bya pera!... Pikny, papla po francusku, a jak on spoglda na klientki, jak podkrca wsy!... Ten zrobi interes na wiecie i zdmuchnie ci pani Stawsk... Zobaczysz!... Zabra si do wyjcia, ale jeszcze stan i rzek: - e si z ni, Stachu, e... Uszczliwiszkobiet, uratujesz spk, a moe i sklep ocalisz. Co tam wynalazki!... Rozumiabym cele polityczne w tych czasach, kiedy mog zaj najdoniolejsze wypadki. Ale te machiny latajce... Chocia moe i one przydayby si? - dodapo namyle. - Ha! zreszt rb, jak chcesz, ale prdko decyduj si co do Stawskiej, bo czuj, e Mraczewski nie zapi gruszek w popiele. To frant! Machiny latajce... Phy! czy ja wiem?... Moe i to... moe i to na cosi przyda. Wokulski zosta sam. "Pary czy Warszawa?... - myla. - Tam wielki cel, aleniepewny, tu paruset ludzi... Na ktrych niemog patrze..." - doda po chwili. Zbliy si do okna i jaki czas wyglda na ulic, po prostu aeby si przemc. Ale wszystko dranio go: ruch powozw, bieganina pieszych, ich zafrasowane lub umiechnite twarze. Najbardziej za rozstraja go widok kobiet. Zdawao mu si, e kada jest uosobieniem gupoty i faszu. "Kada znajdzie swego Starskiego, prdzej lub pniej - myla.- Kada go szuka". Wkrtce znowu odwiedzi Wokulskiego Szuman. - Mj drogi - zawoa od progu, miejc si - choby mia mnie wyrzuci za drzwi, bd ci przeladowa wizytami...- Ale owszem, przychod jak najczciej - odpar Wokulski. - Wic zgadzasz si?... Wybornie!... To poowa kuracji... Co znaczy jednake silny mzg!... Po niecaych siedmiu tygodniach cikiej mizantropii ju zaczynasz tolerowa gatunek czowieczy, i to jeszczew mojej osobie... Cha! Cha! Cha!... C by byo, gdyby wpuci do twej klatki jak szykown kobietk... Wokulski zblad. - No, no... wiem, e jeszcze za wczenie... Cho ju pora, aeby zacz ukazywa simidzy ludmi. To uleczyoby ci do reszty. Bo we za przykad mnie - prawi Szuman. - Dopki siedziaem w czterech cianach, nudziem si jak diabe w dzwonnicy; a dzi ledwiem pokaza si w wiecie, ju mam tysice rozrywek. Szlangbaum chce mnie okpi i z jednego zdziwienia wpada w drugie, dzie po dniu przekonywajc si, echo mam tak naiwn min, przecie z gryprzewidziaem wszystkie jego cugi. To nawet zjednao mi u niego szacunek... - Dosy skromna zabawa - wtrci Wokulski. - Zaczekaj! Drug uciech sprawiaj mi moi wspwyznawcy ze sfer finansowych, poniewa zdaje im si, e ja mam nadzwyczajny spryt do interesw i e pomimo to bd mn mogli kierowa, jak imsi podoba... Wyobraam sobie ich bolesne rozczarowanie, kiedy przekonaj si, e anijestem do sprytnym do interesw, ani do gupim, aeby sta si pionkiem w ich rkach... - A tak namawiae mnie do wejcia w spk z nimi?... - To co innego. Ja i dzi jeszcze ci namawiam. Na ostronej spce z rozumnymi ydami nikt nigdy nie straci, przynajmniej finansowo. Ale co innego by wsplnikiem, a co innego pionkiem, jakim mnie chc zrobi... Ach, te ydziaki !... zawsze szelmy, w chaatach czy we frakach... - Co ci jednak nie przeszkadza uwielbia ich, a nawet czy si ze Szlangbaumem!?...- To znowu co innego - odpar Szuman. - ydzi, moim zdaniem, s najgenialniejsz ras w wiecie, a przy tymmoj ras, wic ich podziwiam i w gromadzie kocham. A co do porozumienia zeSzlangbaumem... Bj si Boga, Stachu! czybyto bya rzecz rozsdna z naszej strony, gdybymy si arli midzy sob wwczas, kiedy idzie o uratowanie tak wietnego interesu jak spka do handlu z cesarstwem?... Ty j rzucasz, wic albo runie, albo zapi j Niemcy i w kadym razie kraj straci. A tak i kraj zyska, i my...- Coraz mniej rozumiem ci - wtrci Wokulski. - ydzi s wielcy i ydzi s szelmy... Szlangbauma trzeba wyrzuci ze spki i trzeba go znowu przyj... Raz ydzi na tym zyskuj, to znowu kraj zyska... Kompletny chaos!.. - Masz, Stachu, mzg przewrcony... To aden chaos, najjaniejsza prawda... W tymkraju tylko ydzi tworz jaki ruch przemysowy i handlowy, a wic kade ich ekonomiczne zwycistwo jest czystym zyskiem dla kraju... Nie mam racji?... - Musz si nad tym zastanowi - odpar Wokulski. - No, a jak jeszcze masz uciech?.. - Najwiksz. Wyobra sobie, e na pierwsz wie o moich przyszych sukcesach finansowych ju chc mnie eni... Mnie, z moj ydowsk mord i ysin!... - Kto?... z kim?... - Naturalnie, e nasi znajomi, a z kim?... Z kim zechc. Nawet z chrzecijank, i to z piknej familii, byem si ochrzci... - A ty?.. - Wiesz co, e gotowem to zrobi przez ciekawo. Po prostu dla dowiedzenia si: wjaki sposb przekona mnie o swej mioci chrzecijanka pikna, moda, dobrze wychowana, a nade wszystko z porzdnej familii?... Tu ju miabym miliony zabaw. Bawibym si, widzc jej konkury o moj rk i serce. Bawibym si, syszc, jak mwi o swej wielkiej ofierze dla dobra rodziny, a moe nawet ojczyzny. Bawibym si w kocu, ledzc, w jaki sposb powetowaaby sobie swoj ofiar: czy oszukiwaaby mnie star metod, to jest potajemnie, czy now, to jest jawnie, i moe nawet dajc mego przyzwolenia?... Wokulski schwyci si za gow. - Okropno... - szepn. Szuman patrzy na niego spod oka. - Stary romantyku!... stary romantyku!... - mwi. - Chwytasz si za gow, bo w twojej chorej wyobrani cigle jeszcze pokutuje chimera idealnej mioci, kobiety zanielsk dusz... Takich jest ledwie jedna nadziesi, wic masz dziewi przeciw jednemu, e na tak nie trafisz. A chcesz pozna norm?... wic rozejrzyj si w stosunkach ludzkich. Albo mczyzna jak kogut uwija si midzy kilkunastoma kurami, albo kobieta, jak wilczyca w lutym,wabi za sob ca zgraj ogupiaych wilkw czy psw... I powiadam ci, e nie ma nic bardziej upadlajcego jak ciganie si w takiej gromadzie, jak zaleno od wilczycy... W tym stosunku traci si majtek, zdrowie, serce, energi, a w kocu i rozum... Haba temu, kto nie potrafi wydoby si z podobnego bota!Wokulski siedzia milczcy,z szeroko otwartymi oczyma. Wreszcie rzek cichym gosem: - Masz racj... Doktr pochwyci go za rk i gwatownie targajc ni, zawoa: - Mam racj?... ty to powiedziae?... A wic - jeste ocalony!... Tak, jeszcze bd zciebie ludzie... Plu na wszystko, co mino:na wasn bole i na cudz nikczemno... Wybierz sobie jaki cel, jakikolwiek, i zacznij nowe ycie. Rb dalej majtek czy cudowne wynalazki, e si ze Stawsk czyzawi drug spk, byle czego pragnico robi. Rozumiesz? I nigdy nie pozwl nakrywa si spdnic... Rozumiesz? Ludzie twojej energii rozkazuj, nie suchaj, prowadz, nie za s prowadzeni... Kto, majc do wyboru ciebie i Starskiego, wybra Starskiego, ten dowid, e niewartnawet Starskiego... Oto moja recepta, pojmujesz?... A teraz bd zdrw i zosta zwasnymi mylami. Wokulski nie zatrzymywa go. - Gniewasz si? - rzek Szuman. - Nie dziwi si, wypaliem ci tgiego raka; a to,co jeszcze zostao, samo zginie. Bywaj zdrw. Po odejciu doktora Wokulski otworzy okno i rozpi koszul. Byo mu duszno, gorco i zdawao mu si, e go krew zaleje. Przypomnia sobie Zasawek i oszukiwanego barona, przy ktrym on sam odegrywa wwczas prawie tak rol, jak dzisiaj przy nim Szuman... Zacz marzy i obok wizerunku panny Izabeli w objciach Starskiego ukazaa mu si teraz gromada zziajanych wilkw, uganiajcych si po niegu za wilczyc... A on by jednym z nich!... Znowu ogarn go bl, a zarazem wstrt i obrzydzenie do samego siebie. "Jakim ja nikczemny i gupi!... - zawoa, uderzajc si w czoo. eby tyle widzie, tyle syszei jednake doj do podobnego upodlenia... Ja... ja... cigaem si ze Starskim i Bg wiez kim jeszcze". Tym razem miao wywoa w pamici obraz panny Izabeli; miao przypatrywa si jej posgowym rysom, popielatym wosom, oczom mienicym si wszystkimi barwami, od niebieskiej do czarnej. I zdawao mu si, e na jej twarzy, szyi, ramionach i piersiach widzi, jak pitna, lady pocaunkw Starskiego... "Mia racj Szuman - pomyla - jestem naprawd uleczony..." Powoli jednak gniew ostyg w nim, a jego miejsce znowu zaj al i smutek. Przez kilka nastpnych dni Wokulski ju nic nie czyta. Prowadzi oywion korespondencj z Suzinem i duo rozmyla.Myla, e w obecnym pooeniu, prawie oddwu miesicy zamknity w swoim Gabinecie,ju przesta by czowiekiem i zaczyna robi si czym podobnym do ostrygi, ktra, siedzc na jednym miejscu, bez wyboru przyjmuje od wiata to, co jej rzuci przypadek. A jemu co da przypadek? Najpierw podsun ksiki, z ktrych jedneowieciy go, e jest don Quichotem, a inneobudziy w nim pocig do cudownego wiata, w ktrym ludzie posiadaj wadz nad wszelkimi siami natury. Wic chcia ju nie by don Quichotem i zapragn posiada wadz nad siami natury. Potem kolejno wpadali do niego Szlangbaum iSzuman, od ktrych dowiedzia si, e dwiepartie ydowskie walcz midzy sob o odziedziczenie po nim kierunku spk. W caym kraju nie byo nikogo, kto by mg dalej rozwija jego pomysy; nikogo, prczydw, ktrzy wystpowali z ca kastow arogancj, przebiegoci, bezwzgldnocii jeszcze kazali mu wierzy, e jego upadek, a ich triumf - bdzie korzystnym dla kraju... Wobec tego poczu taki wstrt do handlu, spek i wszystkich zyskw, e dziwi si samemu sobie: jakim sposobem on mg, prawie przez dwa lata, miesza si do podobnych rzeczy? "Zdobywaem majtek dla niej!... - pomyla. - Handel... ja i handel!... I to ja zgromadziem przeszo p miliona rubli w cigu dwu lat, ja zmieszaem si z ekonomicznymi szulerami, stawiaem na kart prac i ycie, no... i wygraem... Ja - idealista, ja - uczony, ja, ktry przecie rozumiem, e p miliona rubli czowiek niemgby wypracowa przez cae ycie, nawet przez trzy ycia... A jedyn pociech,jak jeszcze wyniosem z tej szulerki, jestpewno, em nie krad i nie oszukiwa... Widocznie Bg opiekuje si gupcami..."Potem znowu wypadek przynismu wiadomo o mierci Stawskiego w licie z Parya i od tej chwili kolejno budziy si w nim wspomnienia pani Stawskiej i Geista. "Mwic prawd - myla - powinien bym ten wyszulerowany majtek zwrci ogowi. Biedy i ciemnoty u nas peno, a ci ludzie biedni i ciemni s jednoczenie najczcigodniejszym materiaem... Jedyny za na to sposb byby oeni si ze Stawsk. Ona z pewnoci nie tylko nie paraliowaaby moich zamiarw, ale byaby najwierniejsz pomocnic. Ona przecie zna prac i bied, ijest taka szlachetna!..." Tak rozumowa, ale czu co innego: pogard dla ludzi, ktrych chcia uszczliwi. Czu, e pesymizm Szumana nie tylko poderwa w nim namitno dla panny Izabeli, ale jeszcze zatru jego samego. Trudno mu byo opdzi si przed skutkami sw, e rodzaj ludzki albo skada si z kur kokietujcych koguta, alboz wilkw uganiajcych si za wilczyc. I egdziekolwiek zwrci si, ma dziewi razy wicej szans, e trafi na zwierz anieli naczowieka!... "Niech go diabli wezm z tak kuracj" - szepn. Teraz pocz zastanawia si nad Szumanem. Trzej ludzie upatrywali w czowieczym gatunku cechy mocno zwierzce: on sam, Geist i Szuman. Ale on sdzi, e zwierzta w ludzkiej postaci s wyjtkami, og za skada si z dobrych jednostek. Geist twierdzi, przeciwnie, e og ludzki jest bydlcym, a jednostki dobre s wyjtkami; ale Geist wierzy, e z czasem rozmno si ci dobrzy ludzie, e opanuj ca ziemi- i od kilkudziesiciu lat pracowa nad wynalazkiem, ktry by umoliwi ten triumf. Szuman take twierdzi, e ogromna wikszo ludzi s zwierztami, lecz ani wierzy w lepsz przyszo, ani w nikim nie budzi tej otuchy. Dla niego ludzki rodzaj by ju skazany na wiekuiste bydlctwo, wrd ktrego odrniali si tylko ydzi, jak szczupaki midzy karasiami."Pikna filozofia!" - myla Wokulski. Czu jednak, e w jego zranionej duszy, jak w wieo zaoranym polu, pesymizm Szumana bystro si pleni. Czu, e ganie wnim nie tylko mio, ale nawet al do panny Izabeli. Bo jeeli cay wiat skada si z bydlt, to nie ma dobrej racji ani szale za jednym z nich, ani gniewa si zato, e jest zwierzciem, nie lepszym i zapewne nie gorszym od innych. "Piekielna jego kuracja! - powtarza. - Ale kto wie, czy nie suszna?... Ja fatalnie zbankrutowaem na moich pogldach; kto mizarczy, e i Geist nie myli si w swoich albo e nie ma racji Szuman?... Rzecki bydl, Stawska bydl, Geist bydl, ja sam bydl... Ideay - to malowane oby, w ktrych jest malowana trawa, niezdolna nikogo nasyci!... Wic co si powica dla jednych albo ugania za drugimi?... Po prostu trzeba si wyleczy, a potem na odmian jada poldwic albo adne kobiety i popija to dobrym winem... Czasami co przeczyta, czasami gdzie wyjecha, wysucha koncertu i tak doczeka staroci". Na tydzie przed sesj, ktra miaa zdecydowa o losach spki, wizyty u Wokulskiego stay si coraz czstszymi. Przychodzili kupcy, arystokracja, Adwokaci,zaklinajc go, aeby nie opuszcza stanowiska i nie naraa instytucji, ktra przecie jest jego dzieem. Wokulski przyjmowa interesantw z tak lodowat obojtnoci, e nawet nie mieli ochoty wypowiedzie mu swoich argumentw; mwi, e jest znuony i chory i e musi si wycofa. Interesanci odchodzili bez nadziei; kady jednak przyznawa, e Wokulski musi by ciko chory. Wychud, odpowiada krtko i cierpko, a w oczach palia mu si gorczka. - Zabi si chciwoci! - mwili kupcy. Na par dni przed ostatecznym terminem Wokulski wezwa swego adwokata i prosi go o zawiadomienie wsplnikw, e stosownie do zawartej z nimi umowy, wycofuje kapita i usuwa si ze spki. Inni mog zrobi to samo. - A pienidze? - spyta adwokat. - Dla nich ju s gotowe w banku; ja za mam rachunki z Suzinem. Adwokat poegna go strapiony. Tego dnia przyjecha do Wokulskiego ksi. - Sysz nieprawdopodobne rzeczy! - zacz ksi ciskajc go za rk. - Adwokat paski zachowuje si tak, jakby pan naprawd mia zamiar nas opuci... - Czy ksi myla, e artuj?... - No, nie... Ja myl, e pan spostrzeg jakie niedogodnoci w naszej umowie i... - I targuj si, aeby zmusi was do podpisania innej, ktra zmniejszy wasze procenta, a zwikszy moje dochody... - pochwyci Wokulski. - Nie, ksi, usuwam si zupenie na serio. - Wic robi pan zawd swoim wsplnikom... - Jaki? Panowie sami zawizalicie ze mn spk tylko na rok i sami dalicie takiego prowadzenia interesw, aeby w cigu miesica po rozwizaniu umowy kadywsplnik mg wycofa swj wkad. To byo wasze wyrane danie. Ja za przekroczyem je o tyle, e zwrc pienidze nie w miesic dopiero, ale w godzin po rozwizaniu spki. Ksi upad na fotel. - Spka zostanie - rzek cicho - ale na miejsce pana wejd do niej starozakonni... -To ju z wyboru panw. - ydowszczyzna w naszej spce!... - westchn ksi. - Oni nawet na posiedzeniach gotowi rozmawia po ydowsku... Nieszczsny kraj! nieszczsny jzyk!... - Nie ma obawy - wtrci Wokulski. - Wikszo naszych wsplnikw ma zwyczaj rozmawia na sesjach po francusku i jzykowi nic si nie stao, wic chyba nie zaszkodzi mu i kilka frazesw w argonie. Ksi zarumieni si. - Ale starozakonni, panie... obca rasa... Teraz jeszcze zacza si przeciw nim jaka niech... - Niech tumu niczego niedowodzi. Lecz kt zreszt broni panom zebra odpowiednie kapitay, jak to zrobili ydzi, i powierzy je nie Szlangbaumowi, r. - Coyby takiemu o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcc+c,c;ale ktremu z chrzecijaskich kupcw? - Nie znamy takiego, ktremu mona by zaufa. - A Szlangbauma znacie?... - Przy tym u nas nie ma ludzi do zdolnych - wtrci ksi.- To s subiekci, nie finansici... - A ja czym byem?... Take subiektem i nawet restauracyjnym chopcem; mimo to spka przyniosa zapowiedziany dochd. - Pan jeste wyjtkiem... - Kt panom zarczy, e nie znalelibycie wicej takich wyjtkw w piwnicach i za kontuarami. Poszukajcie. - Starozakonni sami do nas przychodz... - Ot to!... - zawoa Wokulski. - ydzi przychodz albo wy do nich, ale chrzecijaski parweniusz do was nawet przyj nie moe, bo tyle napotyka zawad po drodze... Wiem co o tym. Wasze drzwi tak szczelnie s zamknite przed kupcem i przemysowcem, e albo trzeba je zbombardowa setkami tysicy rubli, aeby si otworzyy, albo wciska si jak pluskwa... Uchylcie troch tych drzwi, a moe bdziecie mogli obchodzi si bez ydw. Ksi zasoni rkoma oczy. - O, panie Wokulski, to... bardzo suszne, copan mwi, ale i bardzo gorzkie... bardzo okrutne... Mniejsza jednak... Rozumiem paski al do nas, ale... s jakie obowizki wzgldem ogu... - No, ja nie uwaam tego za penienie obowizkw, e od mego kapitau miaem pitnacie procentrocznie. I nie sdz, aebym by gorszym obywatelem, poprzestajc na piciu... - Ale my wydajemy te pienidze - odpar ju obraony ksi. - Ludzie yj okoo nas... - I ja bd wydawa. Pojad na lato do Ostendy, na jesie do Parya, na zim do Nizzy... - Przepraszam!... Nie tylko za granic yj z nas ludzie... Ilu tutejszych rzemielnikw... - Czeka na swoje nalenoci po roku i duej - pochwyci Wokulski. - My obaj, moci ksi, znamy takich protektorw krajowego przemysu, mielimy ich nawet w naszej spce... Ksi zerwa si z fotelu. - Aaa!... to si nie godzi, panie Wokulski - mwi zadyszany.- Prawda, s wrd nas due wady, s grzechy, ale adnego z nich nie popenilimy wzgldem pana... Miae nasz yczliwo... szacunek... - Szacunek!... - zawoa, miejc si Wokulski. - Czy ksi sdzi, e nie zrozumiaem, na czym on polega i jakie zapewnia mi stanowisko midzy wami?... Pan Szastalski, pan Niwiski, nawet... pan Starski, ktry nigdy nic nie robi i nie wiadomo skd bra pienidze, o dziesi piter stali wyej ode mnie w waszym szacunku. Co mwi... Lada zagraniczny przybda bez trudu dostawa si do waszych salonw, ktre ja musiaem dopiero zdobywa, choby... pitnastym procentem od powierzonych mi kapitaw!...To oni, to ci ludzie, nie ja, posiadali wasz szacunek, ba! mieli nierwnie rozleglejsze przywileje... Cho kady z tych wyej oszacowanych mniej jest wart anieli mj szwajcar sklepowy, bo on co robi i przynajmniej nie gnoi ogu... - Panie Wokulski, krzywdzisz nas... Rozumiem, o czym pan mwisz, i na mj honor, wstydz si... Ale my nie odpowiadamy za wystpki jednostek... - Owszem, wy wszyscy odpowiadacie, bo owe jednostki wyrosy pord was, a to, co ksi nazywasz wystpkiem, jest tylko owocem waszych pogldw, waszej pogardydla wszelkiej pracy i wszelkich obowizkw.- al mwi przez pana... - odpar ksi, zabierajc si do wyjcia. - al suszny, ale moe niewaciwie skierowany... egnampana. Wic zostawiasz nas na pastw starozakonnym?... - Mam nadziej, e porozumiecie si z nimi lepiej ni z nami - rzek Wokulski z ironi. Ksi mia zy w oczach. - Mylaem - mwi wzruszony - e bdziesz pan zotymmostem midzy nami a tymi, ktrzy... corazwicej odsuwaj si od nas... - Chciaem by mostem, ale podpiowano goi zawali si... - odpowiedzia Wokulski, kaniajc si. - Wracajmy wic do okopw witej Trjcy!... - To jeszcze nie okopy... to dopiero spka z ydami. - Tak pan mwisz?... - zapyta ksi, blednc. - A wic ja... nie nale do tej spki... Nieszczsny kraj!... Kiwn gow i wyszed. Nareszcie odbya si sesja rozstrzygajca losy spki do handlu z cesarstwem. Przede wszystkim zarzd, utworzony przezWokulskiego, zoy sprawozdanie za rok ubiegy. Okazao si, e obroty przewyszay kilkanacie razy kapita, ktry przynis nie pitnacie, ale osiemnacie procent zysku. Wsplnicy, suchajc tego, byli wzruszeni i na wniosekksicia podzikowali zarzdowi i nieobecnemu Wokulskiemu przez powstanie. Potem podnis si adwokat Wokulskiego i owiadczy, e jego klient z powodu choroby wycofuje si nie tylko od zarzdu, ale nawet od udziau w spce. Wszyscy od dawna byli przygotowani na t wiadomo, niemniej zrobia wraenie bardzo przygnbiajce. Korzystajc z przerwy, ksi poprosi o gos i zawiadomi obecnych, e skutkiem usuniciasi Wokulskiego i on wystpuje ze spki. Co powiedziawszy, zaraz opuci sal obrad; na odchodne za rzek do ktrego ze swoich przyjaci: - Nigdy nie miaem zdolnoci do operacji handlowych, a Wokulski jest jedynym czowiekiem, ktremu mogem powierzy honor mego nazwiska. Dzi nie ma jego, wic i ja nie mam tu co robi. - Ale dywidenda?... - szepn przyjaciel. Ksi spojrza na niego z gry. - To, com robi, robiem nie dla dywidendy,ale dla nieszczliwego kraju - odpar. - Chciaem do naszej sfery wla troch wieej krwi i wieszych pogldw; muszjednak wyzna, em przegra, i to nie z winy Wokulskiego... Biedny ten kraj!... Wyjcie ksicia, aczkolwiek nieoczekiwane, zrobio mniejsze wraenie; obecni bowiem ju byli uprzedzeni, e spka utrzyma si. Teraz wystpi jeden z adwokatw i drcym gosem odczyta bardzo pikn mow, ktrej treci byo to, e z usuniciem si Wokulskiego spka traci nietylko kierownika, ale i pi szstych kapitau. "Powinna by wic upa - cign mwca - i gruzami swoimi zasypa cay kraj, tysice pracownikw, setki rodzin..." Tu przerwa, czekajc na efekt. Ale obecni zachowywali si obojtnie, z gry wiedzc, co nastpi dalej. Adwokat zabra znowu gos i wezwa obecnych, aeby nie tracili mstwa. "Znalaz si bowiem zacny obywatel, czowiek fachowy, nawet przyjaciel i wsplnik Wokulskiego, ktry jest zdecydowany jak Atlas niebo podeprze zachwian spk. Mem tym, ktry chce obetrze zy tysicom, ocali kraj od ruiny, handel popchn na nowe drogi..." W tym miejscu wszyscy obecni zwrcili gowyku krzesu, na ktrym siedzia spotniay i zarumieniony Szlangbaum. - Mem tym - zawoa adwokat - jest pan... - Mj syn, Henry... - odezwa si gos z kta. Poniewa ten efekt nie by oczekiwany, wic sala zatrzsa si od miechu. Swoj drog zarzd spki uda radosne zdziwienie, zapyta obecnych: czy chc przyj pana Szlangbauma na wsplnika i kierownika? a otrzymawszy jednomylne zezwolenie, wezwa nowego kierownika na fotel prezydialny. Tu znowu zrobio si mae zamieszanie. Natychmiast bowiem zada gosu Szlangbaum ojciec i wypowiedziawszy kilka pochwa synowi i zarzdowi, postawi wniosek, e spka nie moe gwarantowa wsplnikom wicej nad dziesi procent rocznego zysku. Powsta haas, kilkunastu mwcw zabraogos i po bardzo oywionych rozprawach uchwalono, e spka przyjmuje nowych czonkw wskazanych przez pana Szlangbauma, a kierunek spraw powierza temu panu Szlangbaumowi. Ostatnim epizodem byo przemwienie doktora Szumana, ktrego wezwano na czonka zarzdu, ale ktry, odmawiajc przyjcia tak zaszczytnego stanowiska, w szyderczy sposb pozwoli sobie zaartowa ze spki midzy arystokracj iydami. "Jest to jakby nielubne maestwo - mwi. - Ale poniewa z takich zwizkw rodz si niekiedy genialne dzieci, miejmy wic nadziej, e i nasza spka wyda jakie niezwyke owoce..." Zarzd by zaniepokojony, garstka obecnych oburzona; ale wikszo daa doktorowi rzsiste brawo. Wokulski najdokadniej zna przebieg sesji: przez cay bowiem nastpnytydzie odwiedzano go i zasypywano listamilub anonimami. Przy tej sposobnoci odkry w sobie nowy idziwny nastrj duszy. Zdawao mu si, e pky w nim wszystkie nici czce go z ludmi, e s mu obojtni, e go nic nie obchodzi, co ich obchodzi. Sowem, e jest podobny do aktora, ktry skoczywszy rolna scenie, gdzie przed chwil mia si, gniewa lub paka, zasiad obecnie midzywidzami i na gr swoich kolegw patrzy jakna zabaw dzieci. "Czego oni si tak rzucaj?... Co to za gupstwa!..." - myla. Zdawao mu si, e spoza wiata patrzy naten wiat, a jego sprawy widzi z jakiej nowej strony, ktrej dotychczas nie spostrzega. Przez par pierwszych dni nachodzili go wsplnicy, pracownicy albo klienci spki, niezadowoleni z wejcia Szlangbauma, a moe zatrwoeni o swoj przyszo. Ci po najwikszej czci namawiali go, aeby wrci na porzucone stanowisko, ktre jeszcze moe zaj, gdy kontrakt ze Szlangbaumem nie podpisany. Niektrzy w tak smutnych barwach przedstawiali swoje pooenie, a nawet pakali, e Wokulski dozna wzruszenia. Lecz zarazem odkry w sobie tak obojtno, taki brak wspczucia dla cudzej niedoli, e sam si zadziwi. Co we mnie umaro!..." - myla i odprawiinteresantw z niczym. Potem przysza druga fala odwiedzajcych, ktrzy pod pozorem podzikowania mu za oddane usugi chcieli zaspokoi ciekawo i zobaczy, jak wyglda ten niegdy silny czowiek, o ktrym teraz mwiono, e cakiem zniedonia. Ci ju nie prosili go, aeby wszed znowu do spki, tylko wychwalali jego minion dziaalno i mwili, e nieprdko znajdzie si dziaacz podobny do niego. Trzecia fala goci odwiedzaa Wokulskiego nie wiadomo po co. Bo nawet ju nie mwili mu komplementw, ale coraz czciej wspominali o Szlangbaumie, jego energii i zdolnociach. Z gromady wizytujcych wyrni si furman Wysocki. Przyszed poegna si ze swoim dawnym chlebodawc; chcia nawet co powiedzie, lecz nagle rozpaka si, ucaowa go w obie rce i wybieg z pokoju. Mniej wicej to samo powtarzao si w listach... W jednych znajomi i nieznajomi zaklinali go, aeby nie cofa si od interesw, ustpienie jego bowiem bdzie klsk dla kraju. Inni chwalili jego minion dziaalno lub aowali go; jeszcze inni radzili mu poczy si ze Szlangbaumem, jako z czowiekiem bardzo zdolnym i mylcym o dobru ogu. Za to w anonimachwymylano mu bez miosierdzia, e zgubiwszy rok temu przemys krajowy przez sprowadzanie obcych wyrobw, dzi zgubi handel sprzedawszy go ydom. Nawet wymieniano sum. Wokulski cakiem spokojnie rozmyla nad tymi rzeczami. Zdawao mu si, e ju jestzmarym czowiekiem, ktry patrzy na wasny pogrzeb. Widzia tych, co aowali go, co go chwalili, co mu zorzeczyli; widzia swego nastpc, do ktrego dzi zaczy zwraca si sympatie ogu, a nareszcie zrozumia, e jest zapomniany i nikomu niepotrzebny. By podobny do rzuconego w wod kamienia, nad ktrym w pierwszej chwili powstaje wir i zamt, a pniej tylko rozbiegaj si fale coraz mniejsze, coraz mniejsze... I w kocu nad miejscem, gdzie upad, tworzy si gadkie zwierciado wody, gdzie znowu przebiegajfale, lecz zrodzone ju w innych punktach, wywoane przez kogo innego. "No, ale co dalej?... - mwi do siebie. - Z nikim nie yj... nic nie robi... c dalej?..." Przypomnia sobie, e Szuman radzi mu upatrzy jaki cel w yciu. Rada dobra, ale... jak j wykona, kiedy on sam nie czuadnego pragnienia, nie mia si ani ochoty?... By jak zeschy li, ktry tam pjdzie, gdzie nim wiatr rzuci. "Kiedy przeczuwaem ten stan - myla - ale dzi widz, e nie miaem o nim pojcia..." Pewnego dnia usysza w przedpokoju gony spr. Wyjrza i zobaczy Wgieka, ktrego lokaj nie chcia puci do pokoju. - Ach, to ty! - rzek Wokulski. - Chode no... Co u was sycha? Wgieek z pocztku przypatrywa mu si zmin niespokojn; stopniowo jednak oywi si i nabra otuchy. - Mwili - rzek z umiechem - e wielmony pan ju na ostatnich nogach, ale,widz, gali. Zmizernia pan, bo zmizernia,ale na ksi꿹 obor to ju adnym sposobem pan nie patrzy... - C sycha? - powtrzy Wokulski. Wgieek szeroko opowiedzia mu, e ju ma dom, lepszy od tamtego, co si spali, i e ma mnstwo roboty. Dlatego wanie przyjecha do Warszawy, aeby kupi materiay i zabra choby ze dwu pomocnikw. - Fabryk mgbym zaoy, mwi wielmonemu panu!... - zakoczy Wgieek.Wokulski sucha go milczc. Nagle zapyta:- A z on jeste szczliwy? Cie przelecia po twarzy Wgieka. - Dobra kobieta, wielmony panie, ale... Wreszcie przed panem powiem jak przed Bogiem... Troch nam ju nie tak... Zawsze to prawda, e czego oczy nie widz, tego sercu nie al; ale jak raz zobacz... Otar zy rkawem. - Co to znaczy?... - zdziwi si Wokulski. - Ot nic. Wiem przecie, kogo wziem, alem by spokojny, bo kobieta dobra, cicha, pracowita i przywizana do mnie jak ten pies. No, ale co z tego?.. Doptym by spokojny, dopkim nie zobaczy jej dawnego gacha czy jak tam... - Gdzie?... - W Zasawiu, panie - cign Wgieek. - Jednej niedzieli poszlimy z Marysi na zamek; chciaem jej pokaza ten potok, gdzie zgin kowal, i ten kamie, co na nimwielmony pan kaza mi wyci napis. Wtempatrz, jest powz pana barona Dalskiego, co oeni si z wnuczk nieboszczki pani Zasawskiej... Dobra to bya pani, niech jej Bg da wieczne odpocznienie!... - Znasz barona? - spyta Wokulski. - Ojej! - odpar Wgieek - przecie pan baron gospodaruje teraz dobrami po nieboszczce, dopki si tam co nie zrobi. A ja ju za jego rzdw wyklejaem pokoje i poprawiaem okna. Znam go!... rzetelny pan i hojny... - C dalej? - Wic mwi wielmonemu panu, stoimy w zamku z Marysi i patrzymy na potok, a cina jeden raz wa midzy gruzy: pani baronowa, niby wnuczka nieboszczki, i ten psubrat Starszczak... Wokulski rzuci si nakrzele. - Kto?... - szepn. - Ten pan Starski, take wnuk po nieboszczce pani Zasawskiej, co si podlizywa jej za ycia, a teraz chce zwali testament, bo mwi, e babka przed mierci zwariowaa... Taki to on! Odpoczicign dalej: - Wzili si z pani baronow pod rce, patrzyli na nasz kamie, ale wicej gadali ze sob i chichotali. Wtem Starszczak oglda si. Zobaczy moj on i rozemia si do niej nieznacznie, a ona tak zbielaa jak chusta... "Co ci to, Mary?... " - mwi. A ona: "Nic mi..." A tymczasem pani baronowa i ten bisurman zbiegli z grki zamkowej i poszli midzy leszczyn. "Co ci to?... - mwi jeszcze raz do Marysi. - Ino mi gadaj prawd, bom zmiarkowa, e si z tym choler znasz..." A ona siada na ziemi i w pacz: "eby go Bg skara! - mwi - przecie on najpierwszy mnie zgubi..." Wokulski przymkn oczy. Wgieek zirytowanym gosem opowiada: - Jakem to usysza, wielmony panie, mylaem, e polec za nim i cho przy pani baronowej, nogami go zabij na miejscu. Taki mnie al zdj. Ale wnet przyszo mi do gowy: "Po ce si, durny, z ni oeni? Wiedziae przecie, coza jedna..." I w tym momencie serce mi zemdlao, em si nawet ba zej z grki,a na on wcalem nie spojrza. Ona mwi: "Gniewasz si?..." A ja: "Pewniecie si tu spotykali?..." "Bogiem siwiadcz - ona odpowiada - em go tylko wtedy widziaa..." "I dobrzecie si sobie przypatrzyli!... - ja mwi.- Bodajem by pierwej olep, nimem na ci spojrza; bodajem zdech, niem si z tob pozna..."A ona pyta si z paczem: "Za co si gniewasz?..." Ja jej wtedy powiedziaem, pierwszy i ostatni raz: "winia jeste, i tyle..." - bom ju nie mg wytrzyma. Wtem patrz, leci sam pan baron, zakaszlany, a posinia, i pyta: "Nie widziae, Wgieek, mojej ony?..." Mnie co wtedy do ba strzelio, em mu odpowiedzia: "Widziaem, janie panie, posza w krzaki z panem Starskim. Ju mu zabrako pienidzy na kupowanie dziewczt,to teraz chwyta si matek..." No, jak on na mnie wtedy spojrza, cho i pan baron!...Wgieek ukradkiem otar oczy. - Ot, takie jest moje ycie, wielmony panie. Byem spokojny, dopkim nie zobaczy jednego gacha; ale teraz na kogo spojrz, wydaje mi si, e i on mj takiemu o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPBc+cc-c[<szwagier... A od ony, cho jej o tym nie gadam, to tak mnie odpycha... tak mnie odpycha, jakby co midzy mn i ni stao... Nawet pocaowa jej nie mog po dawnemui eby nie wita przysiga, to mwi panu,ju bym porzuci dom i lecia gdzie na cztery strony... A wszystko tylko z tego idzie, em do niej przywizany. Bo ebym jajej nie lubi, to co mi tam!... Gospodyni staranna, dobrze gotuje, piknie szyje i w domu cichutka jak pajczyna. Niechby tam miaa gachw. Ale em j lubi, wic przez to taki mam al i zo, e si we mnie wszystko pali na popi... Wgieek dra z gniewu. - Z pocztku, wielmony panie, jakemy si pobrali, tom ino wyglda dzieci. Ale dzi tomnie strach bierze, aebym zamiast mojegodziecka nie zobaczy gachowego. Bo przeciewiadomo, e jak wylica ma raz szczenita z kundlem, to pniej eby jej dawa wyy najlepsze, zawsze si odezwie kundel w pomiocie, wida przez zapatrzenie... - Musz wyj - rzek nagle Wokulski - wic bd zdrw... A przed wyjazdem wstpjeszcze do mnie... Wgieek poegna go bardzo serdecznie, wprzedpokoju za rzek do lokaja: - Co waszemu panu dolega... Zrazu tom myla, e zdrw, cho le wyglda; ale on, wida, nietgi... Niech si wami Pan Bgopiekuje!...- A widzisz, mwiem ci, eby tam nie wazi i duo nie gada - odpar pochmurnie lokaj, wypychajc go do sieni. Po odejciu Wgieka Wokulski wpad w gbok zadum. "Stali naprzeciw mego kamienia i mieli si!... - szepn. - Nawet kamie musia zbezczeci, niewinny kamie". Przez chwil zdawao mu si, e znalaz nowy cel, chodzio tylko o wybr: czy wypali w eb Starskiemu, wymieniwszy mu pierwej list osb, ktrymzrujnowa szczcie, czyli te - zostawi go przy yciu, lecz doprowadzi do ostatecznej ndzy i upodlenia?... Ale wnet przyszed rozmys i wydao mu si rzecz dziecinn, a nawet niesmaczn, aeby on mia powica majtek, prac i spokojno dla zemsty nad tego rodzaju czowiekiem. "Wolabym zastanawia si nad tpieniem myszy polnych albo karaluchw, bo one s rzeczywist klsk, a taki Starski... licho wie, co to jest?... Zreszt niepodobna, aeby czowiek tak ograniczony mg by wyczn przyczyn tylu nieszcz. On jest tylko iskr, ktra podpala ju gotowe materiay..."Pooy sina szezlongu i myla: "Mnie urzdzi - dlaczego?... Mia wsplniczk najzupeniej godn siebie, no i drug wsplniczk: moj gupot. Jak mona byo od razu nie pozna si na tej kobiecie i zrobi j boyszczem dlatego tylko, e pozowaa na istot wysz?... Urzdzi te Dalskiego, ale kto winien Dalskiemu, e oszala na staro dla osoby,ktrej warto moralna leaa jak na pmisku... Przyczyn klsk wiata nie s Starscy ani im podobni, ale przede wszystkim gupota ich ofiar. A znowu ani Starski, ani panna Izabela, ani pani Ewelina nie spadli z ksiyca, tylko wyhodowali si w pewnej sferze, epoce i wrd pewnych poj. Oni s jak wysypka, ktra sama przez si nie stanowi choroby, ale jest objawem zakaenia spoecznych sokw. Co si tu mci nad nimi, po co ich tpi..." Tego wieczora Wokulski pierwszy raz wyszed na ulic i przekona si, jak jest osabiony. Krcio mu si w gowie od turkotu doroek i ruchu przechodniw, i po prostu ba si zbyt daleko odchodzi od mieszkania. Zdawao mu si, e nie dojdzie do Nowego wiatu, e nie trafi z powrotemalbo e mimo woli zrobi jaki mieszny skandal. Nade wszystko za lka si spotkania znajomej twarzy. Wrci zmczony i wzburzony, ale tej nocy spa dobrze. W tydzie po odwiedzinach Wgieka wpad Ochocki. Zmnia, opali si i wyglda na modego szlachcica. - A pan skd? - zapytago Wokulski. - Prosto z Zasawka, gdzie siedz prawie od dwu miesicy - odpar Ochocki. - A nieche ich w kocu diabli wezm, w jakie wpadem awantury!... - Pan?... - Ja, ja, panie, i w dodatku bez winy. Wosy panu powstan na gowie!... Zapali papierosa i prawi: - Nie wiem, czy pan sysza, e nieboszczka prezesowa, oprcz drobnej czci, cay swj majtek zapisaa na cele dobroczynne.Szpitale, domy podrzutkw, szkki, sklepy wiejskie et caetera... A ksi, Dalski i ja naleymy do grona wykonawcw jej woli... Bardzo dobrze!... Ju zaczynamy wykonywa, a raczej stara si o zatwierdzenie testamentu, gdy wtem (bdzie z miesic) wraca z Krakowa Starskii owiadcza nam, e w imieniu pokrzywdzonej rodziny wytoczy proces o zwalenie testamentu. Naturalnie, ksi ani ja nie chcemy o tym sysze; ale baron, ktrego podburzya ona, zbuntowana przez Starskiego, ot baron zaczyna mikn... Nawet z tej racji przemwilimy si par razy, a ksi wprost zerwa z nim stosunki... Tymczasem co si dzieje - mwi Ochocki, zniajc gos. - Pewnej niedzieli baron z on i ze Starskim pojechali do Zasawia na spacer. Co tam zaszo?... nie wiem, do, e rezultat jest nastpujcy. Baron jak najenergiczniej owiadczy, e testamentu obali nie pozwoli, ale to jeszcze nic... Bo tene baronstanowczo rozwodzi si ze swoj ubstwian maonk (syszae pan?...). Ale i to jeszcze nic: gdy baron przed dziesicioma dniami strzela si ze Starskim i dosta kul po wierzchu eber... Mwi panu, jakby mu kto hakiem rozdar skr od prawej do lewej strony piersi... zy stary, wrzeszczy, wymyla, gorczkuje, ale onie kaza natychmiast wyjecha do familii i jestem pewny, e jej nie przyjmie... To twarda sztuka!... A tak sibestia zawzi, e na ou boleci kaza felczerowi, aeby mu, na zo onie, ufarbowa eb i zarost i dzi wyglda na dwudziestoletniego trupa. Wokulski umiechn si. - Z pani dobrze zrobi - rzek - ale ufarbowa si niepotrzebnie. - No i po ebrach dosta niepotrzebnie - wtrci Ochocki.- A niewiele brakowao, aeby przewidrowa mzgownic Starskiemu!... Kule zawsze lepe. Mwi panu, em przechorowa ten wypadek. - I gdzie teraz jest ten bohater? - spyta Wokulski. - Starski?... Dmuchn za granic, i nie tyle przed impertynencjami, ktre go zaczy spotyka, ile przed wierzycielami. Panie! co to za majster... Przecie on ma ze sto tysicy rubli dugw. Nastao dugie milczenie. Wokulski siedzia tyem do okna ze spuszczon gow, Ochocki, cicho pogwizdujc, rozmyla. Nagle ockn si i zacz mwi jakby do siebie: - Co to za dziwna pltanina - ycie ludzkie! Kto by si spodziewa, e taki cymba Starski moe zrobi tyle dobrego... I wanie z racji, e jest cymbaem... Wokulski podnis gow i pytajco spojrza na Ochockiego. - Prawda, e dziwne?... - cign Ochocki - a przecie tak jest. Gdyby Starski by czowiekiem przyzwoitym i nie awanturowa si z mod pani baronow, Dalski niezawodnie poparby jego pretensje do testamentu, ba! daby mu nawet pienidzy na proces, gdy zyskaaby na tymi jego ona. Ale e Starski jest cymba, wic narazi si baronowi i... uratowa zapisy. Tym sposobem nawet nie urodzone jeszcze pokolenia chopw zasawskich powinny bogosawi Starskiego za to, e umizga si do baronowej... - Paradoks!... - wtrci Wokulski. - Paradoks!... To s przecie fakta... A c pansdzisz, czy Starski nie ma zasugi, e uwolni barona od takiej ony?... Mwic midzy nami, to aba, nie kobieta. Mylaa tylko o strojach, zabawach i kokietowaniu, ja nawet nie wiem, czy ona co kiedy czytaa, czy na co patrzya z uwag... Istny kawa misa przy koci, ktry udawa, e ma dusz, a mia zaledwie odek... Pan jej nie znae, pan nie wyobraasz sobie, co to jest za automat i jak tam pod wszelkimi pozorami czowieczestwa nie byo nic ludzkiego... e baron nareszcie pozna si na niej, to to jakby wygra wielki los... - Boe miosierny! - szepn Wokulski. - Co pan mwi? - zapyta Ochocki. - Nic. - Ale ocalenie zapisw nieboszczki prezesowej i uwolnienie barona od takiej ony to dopiero czstka zasug Starskiego...Wokulski przecign si na krzele. - Bo wyobra pan sobie, e ten cymba swoimi umizgami moe przyczyni si do faktu rzeczywicie doniosego - mwi Ochocki.- Rzecz jest taka. Ja nieraz napomykaem Dalskiemu (i zreszt wszystkim, ktrzy maj pienidze), e warto by zaoy w Warszawie gabinet dowiadczalny do technologii chemicznej i mechanicznej. Bo pojmujesz pan, u nas nie ma wynalazkw przede wszystkim dlatego, e nie ma ich gdzie robi... Naturalnie, baron sucha moich wywodw jednym uchem, a drugim je wypuszcza. Co mu z tego jednak ugrzzo w mzgu, bo dzi, kiedy Starski poaskota go po sercu i po ebrach, mj baron, rozmylajc nad sposobami wydziedziczenia ony, gada ze mn po caych dniach o pracowni technologicznej. A na co si to zda?... A czy ludzie istotnie zrobi si mdrzejsi i lepsi, gdyby im ufundowa pracowni?... A ile by kosztowaa i czy ja podjbym si urzdzenia podobnej instytucji?... Kiedym za wyjeda, rzeczy tak stany, e baron wezwa do siebie rejenta i spisali jaki akt, ktry, o ile mog wnosi z pswek, dotyczy wanie pracowni. Zreszt Dalski prosi mnie, aeby mu wskaza facetw zdolnych do dyrygowania tym interesem. No i patrz pan, czy to nie ironia losu, aeby takie zero jak Starski, taki gatunek publicznego mczyzny na pociech nudzcych si matek, aeby ten frant by zarodkiem technologicznej pracowni!... I nieche mi teraz dowodz, ena wiecie jest co niepotrzebnego. Wokulski otar pot z twarzy, ktra przy biaej chustce wydawaa si prawie popielat. - Ale moe ja pana mcz?... - zapyta Ochocki. - Owszem, niech pan mwi... Chocia... zdajemi si, e pan troch przecenia zasugi tego... pana, a ju cakiem zapomina pan... -O czym?... - O tym, e pracownia technologiczna wyronie z cierpie, z gruzw ludzkiego szczcia. I nawet nie zadaje pan sobie pytania, jak drog przeszed baron od mioci dla swojej ony do... pracowni technologicznej!... - A c mnie to obchodzi! - zawoa Ochocki, wyrzucajc rkoma. - Kupi postp spoeczny za cierpienia chobynajokropniejsze jednostki to, dalibg! tanie kupno... - A czy pan przynajmniej wiesz, jakie bywaj cierpienia jednostek? - spyta Wokulski. - Wiem! Wiem!... Wyrywali mi przecie bez chloroformu paznogie u nogi, i jeszcze u wielkiego palca... - Paznogie? - powtrzy w zamyleniu Wokulski. - A czy pan zna ten dawny aforyzm: "Niekiedy duch ludzki rozdziera si i walczy z samym sob"?... Kto wie, czy to nie gorsze od wyrywania paznogcia, a moe od zdarcia caej skry? - Iii... to jaka niemska dolegliwo! - odpar krzywic si Ochocki. - To moe kobiety dowiadczaj czego podobnego przy porodach... Ale mczyzna... Wokulski rozemia si gono. - miejesz si pan ze mnie?... - ofukn Ochocki. - Nie, tylko z barona... A pan dlaczego nie podje si zorganizowa pracowni technologicznej? - Daje mi pan spokj! Wol pojecha do gotowej pracowni, a nie dopiero tworzy now, z ktrej bym nie doczeka si owocw i sam zmarnia. Na to trzeba mie zdolnoci administracyjne i pedagogiczne, a ju bynajmniej nie myle o machinach latajcych... - Wic?... - spyta Wokulski. - Jakie wic?... Byem odebra mj kapitalik, jaki jeszcze mam na hipotece, a oktry od trzech lat nie mog si doprosi, zmykam za granic i na serio bior si do roboty. Tutaj mona nie tylko rozprniaczy si, ale zgupie i skwanie... - Pracowa wszdzie mona. - Facecje!... - odpar Ochocki. - Bo nawet, pominwszy brak pracowni, tu przede wszystkim nie ma naukowego klimatu. To jest miasto karierowiczw, midzy ktrymi istotny badacz uchodzi za gbura albo wariata. Ludzie ucz si nie dla wiedzy, ale dla posady; a posad i rozgos zdobywaj przez stosunki, przez baby, przez rauty, czy ja wiem wreszcie przez co!... Skpaemsi w tej sadzawce. Znam prawdziwie uczonych, nawet ludzi z geniuszem, ktrzy nagle zatrzymani w swym rozwoju wzili si do dawania lekcyj albo do pisania artykuw popularnych, ktrych nikt nie czyta, a choby czyta, nie rozumie. Rozmawiaem z wielkimi przemysowcami, mylc, e skoni ich do popierania nauki, choby dla praktycznych wynalazkw. I wiesz pan, com pozna?... Oto oni maj takie wyobraenie o nauce jak gsi o logarytmach. A wiesz pan, jakie wynalazki zainteresowayby ich?... Tylko dwa: jeden, ktry by wpyn na zwikszenie dywidend,a drugi, ktry by nauczy ich pisa takie kontrakty obstalunkowe, eby na nich mona byo okpi kundmana bd na cenie, bd na towarze. Przecie oni, dopki myleli, e pan zrobisz szwindel na tej spce do handlu z cesarstwem, nazywali pana geniuszem; a dzi mwi, e pan maszrozmikczenie mzgu, poniewa dae swoim wsplnikom o trzy procent wicej, anieli obiecae. - Wiem o tym - odpar Wokulski. - No, wicsprbuje pan midzy takimi ludmi pracowa dla nauki. Zdechniesz z godu albozidiociejesz!... Ale za to jeeli bdziesz pan umia taczy, gra na jakim instrumencie,wystpowa w teatrze amatorskim, a nade wszystko bawi damy, aaa... to zrobisz pan karier. Natychmiast ogosz pana za znakomito i zajmiesz takie stanowisko, naktrym dochody dziesi razy przenios warto paskiej pracy. Rauty i damy, damy i rauty!... A poniewa ja nie jestem lokajem, aebym mia fatygowa si na rautach, a damy uwaam za bardzo poyteczne, ale tylko do rodzenia dzieci, wic umkn std, chociaby do Zurychu. - A do Geista nie pojechaby pan? - spyta Wokulski. Ochocki zamyli si. - Tam potrzeba setek tysicy rubli, ktrychja nie mam - odpar. - Zreszt, chobym jemia, musiabym pierwej przekona si, coto jest naprawd... Bo owe zmniejszanie ciaru gatunkowego cia wyglda mi na bajk. - Przecie pokazywaem panu blaszk - rzek Wokulski. - Aha, prawda... Niech no j pan pokae!... -zawoa Ochocki. Wokulskiemu wystpi na twarz chorobliwy rumieniec i szybko znikn. - Ju jej nie mam!... - rzek stumionym gosem. - C si z ni stao? -zdziwi si Ochocki. - Mniejsza!... Przypu pan, e upada gdzie w kana... Ale czy do Geista pojechaby pan, majc na przykad pienidze?.. - Owszem, pojechabym, ale najpierwej dla sprawdzenia faktu. Bo to, co ja wiem o materiaach chemicznych, wybacz pan, ale nie godzi si z teori zmiennoci ciarw gatunkowych poza pewn granic. Obaj umilkli, a wkrtce Ochocki opuci Wokulskiego. Wizyta Ochockiego zbudzia w Wokulskim nowy prd myli. Poczu nie tylko ch, ale dz przypomnienia sobie dowiadcze chemicznych i tego samego dnia wybieg na miasto, aeby kupi retort, rurek, epruwetek tudzie rozmaitych preparatw. Pod wpywem tej myli wyszed miao na ulic, nawet wsiad w dorok; na ludzi patrzy obojtnie i nie doznawa przykroci, widzc, e jedni ciekawie przypatruj mu si, inni go nie poznaj, a inni nawet umiechaj si zoliwie na jego widok. Ale ju w magazynie szkie, a jeszcze bardziej w skadzie materiaw aptecznychprzyszo mu na myl, jak dalece osaba wnim nie tylko energia, ale wprost ludzka samodzielno, jeeli rozmowa z Ochockim przypomniaa mu chemi, ktr nie zajmowa si od kilku lat!.. "Wszystko jedno - mrukn - jeeli mi to czas zapeni" Na drugi dzie zakupi wag precyzyjn i kilka bardziej skomplikowanych narzdzi i wzi si do roboty jak ucze, ktry dopiero zaczyna studia. Na pocztek otrzyma wodr, co przypomniao mu czasy akademickie, kiedy to wyrabiao si wodr we flaszce owinitej rcznikiem, przy pomocy puszek od szuwaksu. Jakie to byy szczliwe czasy!... Potem przyszy mu na myl balony jego pomysu, a potem Geist, ktry utrzymywa, e chemia zwizkw wodoru zmieni dzieje ludzkoci... "No, a gdybym tak ja za par lat trafi na w metal, ktrego Geist poszukuje? - rzekdo siebie. - Geist twierdzi, e odkrycie zaley od wyprbowania kilku tysicy kombinacji; jest to wic loteria, a ja mam szczcie... Gdybym za znalaz taki metal, co wwczas powiedziaaby panna Izabela?..."Gniew zakipia w nim na to wspomnienie. "Ach - szepn - chciabym by sawnym i potnym, aebym mg jej dowie, jak ni gardz..." Potem przyszo mu na myl, mi si, e i on mj takiemu o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPccl c 7+c :]&e pogarda nie objawia si ani gniewem, anichci upokorzenia kogo, i znowu zabra si do roboty. Elementarne dowiadczenia z wodorem sprawiay mu najwicej przyjemnoci, tote powtarza je najczciej. Jednego dnia zrobi sobie harmonijk fizyczn i tak gono na niej wygrywa, enazajutrz odwiedzi go sam waciciel domu, zapytujc z ca uprzejmoci, czy nie zgodziby si na odstpienie swojego mieszkania od kwartau. - A ma pan kandydata? - spyta Wokulski. - To jest... tak jakby... Prawie mam - odpowiedzia zakopotany gospodarz. - W takim razie odstpi. Gospodarz troch zdziwi si gotowoci Wokulskiego, ale poegna go bardzo zadowolony. Wokulski mia si. "Oczywicie - myla - uwaa mnie za bzikaalbo za bankruta... Tym lepiej!... Prawd bowiem powiedziawszy, mog doskonale mieszka w dwu pokojach zamiast omiu". Potem przychodziy chwile, e nie wiadomo dlaczego aowa popiechu w odstpieniu mieszkania. Ale wwczas przypomnia sobiebarona i Wgieka. "Baron - mwi - rozwodzi si z on, ktra romansowaa z innym; Wgieek straci serce do swojej dlatego tylko, e na wasne oczy zobaczy jednego z jej gachw... C bym wic ja powinien zrobi?..." I znowu zabiera si do analiz, z przyjemnoci widzc, e nie bardzo straci wpraw. Zajcia te wybornie go pochaniay. Niekiedy przez kilka godzin z rzdu nie myla o pannie Izabeli, a wtedy czu, e jego zmczony mzg naprawd wypoczywa. Nawet przygasa w nim obawa ludzi i ulic, izacz coraz czciej wychodzi na miasto.Jednego dnia pojecha a do azienek; zrobi wicej, gdy spojrza w alej, po ktrej niegdy spacerowa z pann Izabel.Wtem zwabione przez kogo abdzie rozpuciy skrzyda i uderzajc nimi o wod przyleciay do brzegu. Zwyky ten widok straszne zrobi wraenie na Wokulskim: przypomnia mu odjazd panny Izabeli z Zasawka... Jak szalony uciek z parku, wpad do doroki i z zamknitymi oczyma zajecha do domu. Tego dnia nie zajmowa si niczym, a w nocy mia dziwny sen. nio mu si, e stana przed nim panna Izabela i ze zami w oczach zapytywaa go, czemu j porzuci... Wszake owa podr do Skierniewic, rozmowa ze Starskim i jego umizgi byy tylko snem. Wszake jemu si to tylko nio... Wokulski zerwa si z pocieli i zapali wiato. "Co tu jest snem?... - pyta si. - Czy podr do Skierniewic, czy jej al i wyrzuty?..." Do rana nie mg zasn, trapiy go kwestie i wtpliwoci najwikszej wagi. "Czy osoby, siedzce w sabo owietlonym wagonie, mogy odbi si w szybie - myla- i czy to, co widziaem wwczas, nie byohalucynacj?... Czy posiadam w tym stopniu jzyk angielski, aebym nie mg przesysze si co do znaczenia niektrychwyrazw?... Jak ja wygldam wobec niej, jeelim zrobi tak straszny afront bez powodu?... Przecie kuzyni, i jeszcze znajcy si od dziecka, mog prowadzi nawet do drastyczne rozmowy, nie zdradzajc niczyjego zaufania?... Co ja zrobiem, nieszczliwy, jeelim si omyli tylko pod wpywem nieusprawiedliwionej zazdroci!... Wszake ten Starski kocha siw baronowej, panna Izabela wiedziaa o tym i ju chyba nie miaaby wstydu, romansujc z cudzym kochankiem..." Potem przypomnia sobie swoje ycie obecne, tak puste, tak okropnie puste!... Zerwa z dotychczasowymi zajciami, zerwa z ludmi i ju nie mia przed sob nic, no - nic. Co dalej pocznie?... Czy ma czyta fantastyczne ksiki? Czy robi bezcelowe dowiadczenia? Czy jecha gdzie? Czy oeni si ze Stawsk?... Ale cokolwiek z tego wybierze, gdziekolwiek pjdzie, nigdy nie pozbdzie si ani alu, ani uczucia samotnoci! "No, a baron?... - rzek do siebie. - Oeni si ze swoj pann Ewelin i co?... Myli dzi o zaoeniu pracowni technologicznej, on, ktry moe nawet nie rozumie, co znaczy technologia..." Dzie i kpiel pod prysznicem naday znowuinny kierunek mylom Wokulskiego. "Mam, co najmniej, trzydzieci do czterdziestu tysicy rubli rocznie; wydam na siebie dwa do trzech tysicy, c zrobiz reszt, co z majtkiem, ktry mnie wprost przytacza?... Za tak sum mgbym ustali byt tysicowi rodzin; ale co mi z tego, jeeli jedne z nich bd nieszczliwymi jak Wgieek, a inne odwdzicz mi si tak jak drnik Wysocki?..." Znowu przypomnia sobie Geista i jego tajemniczy warsztat, w ktrym wykluwa si zarodek nowej cywilizacji. Tam woonymajtek i praca opaciaby si milion milionw razy. Tam by i cel kolosalny, i sposb zapenienia czasu, a w perspektywie sawa i potga, jakiej nie widziano na wiecie... Pancerniki unoszce si w powietrzu!... czy mogo by co niezmierniejszego w skutkach?... "A jeeli nie ja znajd w metal, tylko kto inny, co jest bardzo prawdopodobne?..." - pyta sam siebie. "No to i c? - odpowiada. - W najgorszymrazie naleabym do tych kilku, ktrzy wynalazek posunli naprzd. Taka sprawa warta przecie ofiary z bezuytecznego majtku i bezcelowego ycia. Wic lepiej tu zmarnowa si w czterech cianach albo zgupie przy preferansie anieli tam siga po bezprzykadn chwa?..." Stopniowo w duszy Wokulskiego coraz wyraniej pocz zarysowywa si jaki zamiar; lecz im dokadniej pojmowa go, imwicej odkrywa w nim zalet, tym lepiej czu, e do wykonania brakuje mu energii, a nawet pobudki. Wola jego bya zupenie sparaliowana; ocuci j mogo tylko silne wstrznienie. Tymczasem wstrznienie nie przychodzio, a codzienny bieg wypadkw pogra Wokulskiego w coraz gbszej apatii. "Ju nie gin, ale gnij" - mwi do siebie. Rzecki, ktry odwiedza go coraz rzadziej, patrzy na niego z przeraeniem. - le robisz, Stachu - odzywa si nieraz. - le, le, le!... Lepiej nie y anieli tak y... Pewnego dnia sucy odda Wokulskiemu list zaadresowany kobiec rk. Otworzy go i przeczyta: "Musz si z panem widzie, czekam dzi otrzeciej po poudniu. Wsowska" "Czego ona moe chcie ode mnie?..." - zapyta zdumiony. Ale przed trzeci pojecha. Punkt o trzeciej Wokulski znalaz si w przedpokoju Wsowskiej. Lokaj, nawet nie pytajc, kim jest, otworzy drzwi do salonu, po ktrym szybkimi krokami spacerowaa pikna wdowa. Bya w ciemnejsukni, doskonale uwydatniajcej jej posgow figur; rude wosy, jak zwykle, byy zebrane w ogromny wze, ale zamiast szpilki tkwi w nich wski sztylecikze zot rkojeci. Na jej widok ogarnoWokulskiego osobliwe uczucie radoci i rozrzewnienia; podbieg do niej i gorco ucaowa jej rk. - Nie powinna bym mwi z panem!... - rzeka pani Wsowska wydzierajc mu rk- W takim razie po c mnie pani wezwaa?- odpar zdziwiony. Zdawao mu si, e go na wstpie oblano zimn wod. - Niech pan siada. Wokulski siad milczc; pani Wsowska wci chodzia po salonie. - Doskonale si pan popisuje, nie ma co mwi!... - zacza po chwili wzburzonym gosem. - Narazi pan osob z towarzystwa na plotki, jej ojca na chorob,ca rodzin na przykroci... Zamyka si pan po par miesicy w domu, robi pan zawd kilkunastu ludziom, ktrzy mu nieograniczenie ufali, a potem nawet poczciwy ksi wszystkie paskie dziwactwa nazywa "przyczynkiem do dziaalnoci kobiet..." Winszuj panu... Gdyby to jeszcze zrobi jaki student... Nagle umilka... Wokulski by strasznie zmieniony. - Ach, c znowu, przecie mi pan chyba nie zemdlejesz?.. - rzeka przestraszona. - Dam panu wody albo wina... - Dzikuj pani - odpar. Jego twarz bardzo szybko odzyskaa naturaln barw i spokojny wyraz. - Widzi pani, e naprawd nie jestem zdrw. Pani Wsowska zacza mu si pilnie przypatrywa. - Tak - mwia - troch pan zeszczupla, ale z t brod jest panu wcale niele... Nie powinien pan jej goli... Wyglda pan interesujco... Wokulski rumieni si jak dzieciak. Sucha pani Wsowskiej i dziwi si, czujc, e jest wobec niej niemiay, prawie zawstydzony. "Co si ze mn dzieje?..," - pomyla. - W kadym razie powinien pan zaraz wyjecha na wie - cigna dalej. - Kto sysza siedzie w miecie na pocztku sierpnia?... O, basta, mj panie... Pojutrze zabieram pana do siebie, bo inaczej cie nieboszczki prezesowej nie daby mi spokoju... Od dzisiejszego dnia przychodzi pan do mnie na obiady i kolacje; po obiedzie jedziemy na spacer, a pojutrze... bd zdrowa, Warszawo!... Dosy tego... Wokulski by tak zahukany, e nie umia zdoby si na odpowied. Nie wiedzia, co zrobi z rkoma, i czu, e natwarz bij mu ognie. Zadzwonia. Wszed lokaj. - Prosz poda wina - rzeka pani Wsowska. - Wiesz, tego malacza... Panie Wokulski, niech pan zapali papierosa. Wokulski natychmiast zapali papierosa, modlc si w duszy, eby mg zapanowa nad dreniem rk. Lokaj przynis wino i dwa kieliszki; pani Wsowska nalaa oba. - Pij pan - rzeka. Wokulski wypi duszkiem. - O tak, to lubi!... Za paskie zdrowie! - dodaa pijc. - A teraz musi pan wypi za moje... Wokulski wypi drugi kieliszek. - A teraz wypije pan za spenienie moich zamiarw... Prosz... prosz... tylko natychmiast... - Za pozwoleniem pani - odpar - ale ja nie chc upi si. - Wic pan nie yczy mi spenienia zamiarw? - Owszem, ale musz je pierwej pozna. - Doprawdy?... - zawoaa pani Wsowska. - A to co zupenie nowego... Dobrze, niech pan nie pije. Zacza patrze w okno, uderzajc nog w podog. Wokulski zamyli si. Milczenie trwao par minut, nareszcie przerwaa je pani. - Syszae pan, co zrobi baron?... Jak si to panu podoba?... - Dobrze zrobi - odpar Wokulski ju zupenie spokojnym tonem. Pani Wsowska zerwaa si z fotelu. - Co?!... - zawoaa. - Pan bronisz czowieka, ktry okry hab kobiet?... Brutala, egoist, ktry dla dogodzenia zemcie nie cofn si przed najniszymi rodkami... - C on zrobi? - Ach, wic pan nic nie wiesz... Wyobra pansobie, e zada rozwodu z on i aeby skandal zrobi jeszcze goniejszym, strzela si ze Starskim... - To prawda - rzek Wokulski po namyle. - Bo przecie, nie mwic nikomu, mg by tylko sobie w eb strzeli, zapisawszy pierwej onie majtek. Pani Wsowska wybuchna gniewem. - Z pewnoci - rzeka - tak by zrobi kady mczyzna majcy iskr szlachetnoci i poczucia honoru... Wolaby si sam zabi anieli cign pod prgierz biedn kobiet, sab istot, nad ktr tak atwa jest zemsta, kiedy si ma za sob majtek, stanowisko i przesdy publiczne!...Ale po panu nie spodziewaam si tego... Cha! cha! cha!... I to jest ten nowy czowiek, ten bohater, ktry cierpi i milczy... O, wy wszyscy jestecie jednakowi!... - Przepraszam, ale... o co waciwie ma pani pretensj do barona? Z oczu pani Wsowskiej posypay si byskawice. - Kocha baron Ewelin czy nie?... - zapytaa. - Wariowa za ni! - Ot nieprawda, on udawa, e j kocha, kama, e ubstwia... Ale przy najpierwszej sposobnoci dowid, e nawet nie traktowa jej jak rwnego sobie czowieka, ale jak niewolnic, ktrej za chwil saboci mona zaoy powrz na szyj, wycign na rynek, okry sromot... O, wy panowie wiata, obudnicy!... Dopki was zalepia zwierzcy instynkt, wczycie si u ng, gotowicie speni podo, kamiecie, ty najdrosza...ty ubstwiana... za ciebie oddabym ycie... Kiedy za biedna ofiara uwierzy waszym krzywoprzysistwom, zaczynacie si nudzi, a jeeli i w niej odezwie si ludzka,uomna natura, depczecie j nogami... Ach, jakie to oburzajce, jakie to nikczemne... Czy mi pan co nareszcie odpowiesz?... - Czy pani baronowa nie romansowaa z panem Starskim? - zapyta Wokulski. - O!... zaraz romansowaa. Flirtowaa go, zresztmiaa do niego feblik... - Feblik?... Nie znaem tego wyrazu. Wic jeeli miaa feblik do Starskiego, to po c wysza za barona? - Bo j o to baga na klczkach... grozi, e odbierze sobie ycie... - Przepraszam, ale... Czy on j baga tylkoo to, aeby raczya przyj jego nazwisko i majtek, czy te i o to, aeby nie miaa feblika do innych mczyzn?... - A wy?... a mczyni?... co wyrabiacie przed lubem i po lubie?... Wic kobieta... - Prosz pani, nam, jeszcze kiedy jestemy dziemi, tomacz, emy zwierzta i e jedynym sposobem uczowieczenia si jest mio dla kobiety, ktrej szlachetno, niewinno i wierno troch powcigaj wiat od zupenego zbydlcenia. No, i my wierzymy w t szlachetno, niewinno et caetera, ubstwiamy j, padamy przed ni na kolana... - I susznie, bo jestecie daleko mniej warci od kobiet. - Uznajemy to na tysice sposobw i twierdzimy, e wprawdzie mczyzna tworzy cywilizacj, ale dopiero kobieta uwica j i wyciska na niej idealniejsze pitno... Jeeli jednak kobiety maj nas naladowa pod wzgldem owej zwierzcoci, to niby czyme bd lepsze od nas, a nade wszystko: za co mamy je ubstwia?... - Za mio. - I to pikna rzecz! Ale jeeli pan Starski otrzymuje mio za swoje wsiki i spojrzenia, to znowu inny pan nie ma racji dawa za ni nazwiska, majtku i swobody. - Ja pana coraz mniej rozumiem - rzeka pani Wsowska. - Uznajesz pan, e kobiety s rwne mczyznom czy nie?.. - W sumie s rwne, w szczegach nie! Umysem i prac przecitna kobieta jest nisz od mczyzny; ale obyczajami i uczuciem ma by od niego o tyle wysz, e kompensuje tamte nierwnoci. Przynajmniej tak nam tocigle mwi, my w to wierzymy i pomimo wielu niszoci kobiet stawiamy je wyej odnas... Jeeli za pani baronowa zrzeka si swoich zalet, a e si ich od dawna zrzeka, tomy widzieli wszyscy, wic nie moe dziwi si, e stracia i przywileje. M pozby si jej jako nieuczciwego wsplnika. - Ale baron to niedony starzec!... - Po c za niego wysza, po co nawet suchaa jego miosnych paroksyzmw? - Wic pan nie pojmujesz tego, e kobieta moe by zmuszon do sprzedania si?... - zapytaa pani Wsowska, blednc i rumienic si. - Pojmuj, pani, bo... ja sam kiedy... sprzedaem si, tylko nie dla zyskania majtku, ale z ndzy... - C dalej? - Ale ona moja przede wszystkim z gry nie posdzaa mnie o niewinno, a ja jej, co prawda, nie obiecywaem mioci. Byembardzo lichym mem, ale za to, jak czowiek kupiony, byem najlepszym subiektem i najwierniejszym jej sug. Chodziem z ni po kocioach, koncertach,teatrach, bawiem jej goci i faktycznie potroiem dochody ze sklepu. - I nie miae pan kochanek? - Nie, pani. Tak gorzko odczuwaem moj niewol, em po prostu nie mia patrze na inne kobiety. Niech wic pani przyzna, e mam prawo by surowym sdzi pani baronowej, ktra, sprzedajc si, wiedziaa, e nie kupowano od niej... jej pracy... - Okropno! - szepna pani Wsowska, patrzc w ziemi. - Tak, pani. Handel ludmi jest rzecz okropn, a jeszcze okropniejsz handel samym sob. Ale dopiero transakcje zawierane w zej wierze s rzecz haniebn. Gdy si taka sprawa wykryje, nastpstwa musz by bardzo przykre dla strony zdemaskowanej. Jaki czas oboje siedzieli milczc. Pani Wsowska bya zirytowana, Wokulski spospnia. - Nie!... - zawoaa nagle - ja musz z panawydoby zdanie stanowcze... - O czym? - O rnych kwestiach, na ktre mi pan odpowie jasno i wyranie. - Czy to ma by egzamin? - Co na ksztat tego. - Sucham pani. Mona byo myle, e si waha; przemoga si jednak i zapytaa: - Wic utrzymuje pan, e baron mia prawoodepchn i zniesawi kobiet?... - Ktra go oszukaa?... Mia. - Co pan nazywa oszustwem? - Przyjmowanie uwielbie barona pomimo feblika, jak pani mwi, do pana Starskiego. Pani Wsowska przygryza usta. - A baron ile mia takich feblikw?... - Zapewne tyle, na ile mu starczyo ochoty i okazji - odpar Wokulski. - Ale baron nie pozowa na niewinno, nie nosi tytuu specjalisty od czystoci obyczajw, nie byza to otaczany hodami... Gdyby baron zdoby czyje serce, twierdzc, e nigdy nie mia kochanek, a mia je, byby take oszustem. Co prawda, nie tego w nim szukano. Pani Wsowska umiechna si. - Wyborny pan jeste!... A ktra kobieta twierdzi czy zapewnia was, e nie miaa mj takiemu o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA PDc >c vcH+Pc9)kochankw?... - Ach, wic pani ich miaa... - Mj panie!... -wybuchna wdwka, zrywajc si. Wnet jednak opamitaa si i rzeka chodno: - Zastrzegam sobie u pana niejak wzgldno w wyborze argumentw. - Na co to?... Przecie oboje mamy rwne prawa, a ja wcale si nie obra, jeeli pani zapyta mnie o liczb moich kochanek. - Nie ciekawam. Zacza chodzi po salonie. W Wokulskim zadrga gniew, ale go opanowa. - Tak, przyznaj panu - mwia - e nie jestem woln od przesdw. No, ale ja jestem tylko kobiet, mam mzg lejszy, jak utrzymuj wasi antropologowie: zresztjestem sptana stosunkami, naogami i Bg wie czym!... Gdybym jednak bya rozumnym mczyzn jak pan i wierzya w postp jakpan, umiaabym otrzsn si z tych naleciaoci, a choby tylko uzna, e prdzej lub pniej kobiety musz by rwnouprawnione. - Niby pod wzgldem tych feblikw?... - Niby... niby... - przedrzeniaa go. - Wanie mwi o tych feblikach... - O!... to po c mamy czeka na wtpliwe rezultaty postpu? Ju dzi jest bardzo wiele kobiet rwnouprawnionych pod tym wzgldem. Tworz nawet potne stronnictwo, nazywajce si kokotami... Ale dziwna rzecz: posiadajc wzgldy mczyzn, panie te nie ciesz si yczliwoci kobiet... - Z panem nie mona rozmawia, panie Wokulski - upomniaa go wdwka. - Nie mona ze mn rozmawia o rwnouprawnieniu kobiet? Pani Wsowskiej zapony oczy i krew uderzya na twarz. Usiada gwatownie na fotelu i uderzywszy rk w st, zawoaa: - Dobrze!... ot wytrzymam paski cynizm ibd mwia nawet o kokotach... Dowiedze si pan, e trzeba mie bardzo niski charakter, aeby zestawia te damy, ktre sprzedaj si za pienidze, z kobietami uczciwymi i szlachetnymi, ktre oddaj si z mioci... - Cigle pozujc na niewinno... - Chociaby. - I po kolei oszukujc naiwnych, ktrzy temu wierz. - A co im szkodzi oszustwo?...- zapytaa, zuchwale patrzc mu w oczy. Wokulski zaci zby, ale opanowa si i mwi spokojnie: - Prosz pani, co by te powiedzieli o mnie moi wsplnicy, gdybym ja zamiast szeciukro stu tysicy rubli majtku, jak to ogoszono, mia sze tysicy i nie protestowa przeciw pogoskom?... Chodzi przecie tylko o dwa zera... - Wyczmy kwestie pienine - przerwaa pani Wsowska. - Aha!... A wic co sama pani powiedziaaby o mnie, gdybym ja na przykad nazywa sinie Wokulski, ale - Wolkuski i za pomoc takmaego przestawienia liter zdoby yczliwo nieboszczki prezesowej, wcisn si do jej domu i tam mia honor pozna pani?... Jak by pani nazwaa ten sposb robienia znajomoci i pozyskiwania ludzkich wzgldw?... Na ruchliwej twarzy pani Wsowskiej odmalowao si uczucie wstrtu. - Jaki to znowu ma zwizek ze spraw barona i jego ony?...- odpara. - Ma, prosz pani, ten zwizek, e na wiecie nie wolno przywaszcza sobie tytuw. Kokota moe by zreszt uyteczn kobiet i nikt nie ma prawa robijej wymwek za specjalno; ale kokota maskujca si pozorami tak zwanej nieskazitelnoci jest oszustk. A za to ju mona robi wymwki. - Okropno!... - wybuchna pani Wsowska. - Ale mniejsza... Powiedz mi pan jednak, co wiattraci na podobnej mistyfikacji?... Wokulskiemu zaczo szumie w uszach. - wiat niekiedy zyskuje, jeeli jaki naiwnyprostak wpada w obd zwany mioci idealn i za cen najwikszych niebezpieczestw zdobywa majtek, aby go zoy u stp swego ideau... Ale wiat czasem traci, jeeli ten wariat, odkrywszy mistyfikacj upada zamany, do niczego niezdolny... Albo... nie rozporzdziwszy majtkiem, rzuca si... To jest... strzela siz panem Starskim i dostaje kul po ebrach... wiat traci, pani, jedno zabite szczcie, jeden zwichnity umys, a moe i czowieka, ktry mg co zrobi... - Ten czowiek sam sobie winien... - Ma pani racj: byby winien, gdyby, spostrzegszy si, nie postpi jak baron i nie zerwa ze swoim ogupieniem i hab... - Krtko mwic - rzeka pani Wsowska - mczyni nie zrzekn si dobrowolnie swoich dzikich przywilejw wobec kobiet... - To jest: nie uznaj przywileju zwodzenia...- Kto za odrzuca ukady - mwia z uniesieniem - ten rozpoczyna walk... - Walk?.. - powtrzy miejc si Wokulski.- Tak, walk, w ktrej strona silniejsza zwyciy... A kto silniejszy, to dopiero zobaczymy!... - zawoaa, potrzsajc rk.W tej chwili staa si rzecz dziwna. Wokulski nagle schwyci pani Wsowsk zaobie rce i umieci je midzy trzema palcami swojej. - C to znaczy?... - zapytaa blednc. - Prbujemy, kto silniejszy - odpar. - No... ju dosy artw... - Nie, pani, to nie s arty... To tylko may dowd, e z pani, jako reprezentantk walki, mog zrobi, co mi si podoba. Tak czy nie? - Pu mnie pan - zawoaa, szarpic si - bo zawoam na sub... Wokulski puci jejrce. - Ach, wic bdziecie panie walczy z nami przy pomocy suby?... Ciekawym, jakiego wynagrodzenia zadaliby ci sprzymierzecy i czy pozwoliliby nie dotrzymywa zobowiza? Pani Wsowska przypatrywaa mu si naprzd z lekk trwog, potem z oburzeniem, w kocu wzruszya ramionami.- Wie pan, co mi na myl przyszo? - em oszala. - Co na ksztat tego. - Wobec tak piknej kobiety i przy takiej dyskusji byoby to rzecz naturaln. - Ach, jaki paski kompliment!... - zawoaa z grymasem.- W kadym razie musz wyzna, e mi pan troch zaimponowa. Troch... Ale nie wytrzymaepan w roli, pucie mi rce, i to mnie rozczarowao... - O, ja potrafibym nie puci rk. - A ja potrafiabym zawoa na sub... - A ja, przepraszam pani, potrafibym zakneblowa usta... - Co?... co?... - To, co powiedziaem. Pani Wsowska znowu si zadziwia. - Wie pan - rzeka, zakadajc po napoleosku rce - e pan jest albo bardzo oryginalny, albo... bardzo le wychowany... - Wcale nie jestem wychowany... - Wic istotnie oryginalny - szepna. - Szkoda, e z tej strony nie dae si pan pozna Beli... Wokulski osupia. Nie na dwik tego imienia, ale z powodu zmiany, jak uczu wsobie. Panna Izabela wydaa mu si cakiemobojtn, a natomiast zacza go interesowa pani Wsowska. - Trzeba jej byo - cigna - od razu wyoy swoje teorie tak jak mnie, a nie wynikyby midzywami nieporozumienia. - Nieporozumienia?... - spyta Wokulski, szeroko otwierajc oczy. - Tak, bo o ile wiem, ona panu gotowa przebaczy. - Przebaczy?... - Jeste pan, widz, jeszcze bardzo... osabiony - mwia obojtnym tonem - jeeli nie czujesz, e postpek paski by brutalny... Wobec paskich ekscentrycznoci nawet baron wyglda na eleganckiego czowieka. Wokulski rozemia si tak szczerze, i jego samego to zaniepokoio. Pani Wsowska mwia dalej: - miejesz si pan?... Wybaczam, poniewa rozumiem taki miech... Jest to najwyszy stopie cierpienia... - Przysigam pani, e od dziesiciu tygodni nie czuem si tak swobodnym... Boe mj!...nawet od paru lat... Zdaje mi si, e przez cay ten czas szarpaa mi mzg jaka straszna zmora i przed chwil znika... Teraz dopiero czuj, e jestem ocalony, i to dziki pani... Gos mu dra. Wzi j za obie rce i caowa prawie namitnie. Pani Wsowskiejzdawao si, e dostrzega w jego oczach co na ksztat ez. - Ocalony!... Uwolniony!... - powtarza. - Posuchaj mnie pan - mwia zimno, cofajc rce. - Wszystko wiem, co midzy wami zaszo... Postpie pan niegodziwie, podsuchujc rozmow, ktr znam, w najdrobniejszych szczegach, a nawet wicej... Bya to najzwyklejsza flirtacja... -Ach, wic to jest flirtacja?... - przerwa. - To, co robi kobiet podobn do restauracyjnej serwetki, ktr kady moeobciera usta i palce?... To jest flirtacja, bardzo dobrze!... - Milcz pan!... - zawoaa pani Wsowska. - Nie przecz, e Bela postpia le, ale... osd pan sam siebie, jeeli powiem, e onapana... - Kocha, czy tak? - spyta Wokulski, bawicsi swoj brod. - O, kocha!... Dopiero auje pana. Nie chc si wdawa w szczegy, do, jeeli powiem, e widywaam j przez dwa miesice prawie co dzie... e przez ten czas mwia tylko o panu i e najulubieszym miejscem jej przejadek jest... zamek zasawski!... Ile razy siadaa na tym wielkim kamieniu z napisem, ile razy widziaam zy w jej oczach... A nawet raz rozpakaa si na dobre, powtarzajc wyryty tam dwuwiersz:Wszdzie i zawsze bd ja przy tobie, Bom wszdzie czstk mej duszy zostawi! - C pan na to?... - Co ja na to?.. - powtrzy Wokulski. - Przysigam, e jedynym moim yczeniem w tej chwili jest, aeby zagin najdrobniejszy lad mojej znajomoci z pann ck... A przede wszystkim ten nieszczliwy kamie, ktry j tak roztkliwia. - Gdyby to bya prawda, miaabym pikny dowd mskiej staoci... - Nie, miaaby pani tylko dowd cudownej kuracji - mwi wzruszony. - O Boe!... zdaje mi si, e mnie kto na par lat zamagnetyzowa, e przed dziesicioma tygodniami zbudzono mnie nieumiejtnie i edopiero dzi ocknem si naprawd... - Pan to mwisz na serio?... - Czyli pani niewidzi, jaki jestem szczliwy?... Odzyskaem siebie i znowu nale do siebie... Niech mi pani wierzy, e jest to cud, ktrego najzupeniej nie rozumiem, alektry porwna mona tylko z przebudzeniem z letargu czowieka, ktry ju lea w trumnie. - I czemu pan to przypisuje?... - zapytaa, spuszczajc oczy.- Przede wszystkim pani... A nastpnie temu, e nareszcie zdobyem si na jasne sformuowanie przed kim rzeczy, ktrm od dawna rozumia, alem nie mia odwagi uzna. Panna Izabela to kobieta innego gatunku anieli ja i tylko jakie obkanie mogo mnie przyku do niej. - I co pan zrobi po tym ciekawym odkryciu? - Nie wiem. - Nie znalaz pan czasem kobiety swego gatunku?... - Moe. - Zapewne jest ni ta pani... pani Sta... Sta... - Stawska?... Nie. Prdzej byaby ni pani. Pani Wsowska podniosa si z fotelu z min bardzo uroczyst. - Rozumiem - rzek Wokulski. - Mam ju odej? - Jak pan uwaa. - I na wie nie pojedziemyrazem? - O, to z pewnoci... Chocia... nie broni panu przyjecha tam... Zapewne bdzie u mnie Bela... - W takim razie nie przyjad. - Nie twierdz, e bdzie. - I zastabym tylko sam pani? - Przypuszczam. - I rozmawialibymy tak jak dzisiaj?... Jedzilibymy na spacer jak wwczas?.. - I naprawd rozpoczaby si midzy namiwojna - odpara pani Wsowska. - Ostrzegam, ebym j wygra. - Doprawdy?... I moe zrobiby mnie pan swoj niewolnic?... - Tak. Przekonabym, e potrafi mie wadz, a pniej u ng pani bagabym, aeby przyja mnie za swego niewolnika...Pani Wsowska odwrcia si i wysza z salonu. Na progu zatrzymaa si chwil i z lekka odwracajc gow, rzeka: - Do widzenia... na wsi!... Wokulski opuci jej mieszkanie jak pijany. Znalazszy si na ulicy szepn: "Oczywicie, zgupiaem". Spojrza za siebie i zobaczy w oknie pani Wsowsk, ktra wygldaa spoza firanki. "Do licha! - pomyla. - Czy ja znowu nie wlazem w jak awantur?..." Idc ulic, Wokulski wci zastanawia si nad zmian, jaka w nim zasza. Zdawao mu si, e z otchani, w ktrej panuje noc i obd, wydoby si na jasny dzie. Pulsa biy mu silniej, oddycha szerzej, myli toczyy si z niezwyk swobod; czu jak rzeko w caym organizmie i nie dajcy si opisa spokj w sercu. Ju nie drani go ruch uliczny, a cieszyy tumy. Niebo miao ciemniejsz barw, domy wyglday zdrowiej, a nawet kurz, nasycony potokami wiata, by pikny. Najwiksz jednak przyjemno robi mu widok modych kobiet, ich gitkich ruchw, umiechajcych si ust i wabicych spojrze. Kilka z nich spojrzao mu prosto w oczy z wyrazem sodkiej tkliwoci i kokieterii; Wokulskiemu serce uderzyo pieszniej, jaki prd dranicy przelecia po nim od stp do gw. "adne!..." - pomyla. Wnet jednak przypomnia sobie pani Wsowsk i musia przyzna, e spomidzytych adnych ona jest najadniejsza, a co lepiej, najpontniejsza... Co to za figura, jaki wspaniay kontur nogi, a pe, a oczy majce w sobie co z brylantw i aksamitu... Byby przysig, e czuje zapach jej ciaa, e syszy spazmatyczny miech, i w gowie zaszumiao mu na sammyl zblienia si do niej. "Co to musi by za wcieka kobieta!... - szepn. - Ksabym j..." Widmo pani Wsowskiej tak go przeladowao i dranio, e nagle przyszed mu projekt odwiedzi j jeszcze dzi wieczorem. "Przecie zaprosia mnie na obiady i kolacje - mwi do siebie czujc, e w nim co kipi. - Wyrzuci mnie za drzwi?... Po c by mnie kokietowaa. e nie ma do mnie wstrtu, wiem nie od dzisiaj, no, a ja, dalibg, mam na ni apetyt, ktry take cowart..." Wtem przesza obok niego jaka szatynka zfiokowymi oczyma i twarz dziecka, a Wokulski spostrzeg ze zdziwieniem, e i tamu si podoba. O kilkanacie krokw od swojego domu usysza woanie: - Hej!... hej!... Stachu!... Wokulski odwrci gow i pod werand cukierni zobaczy Szumana. Doktr zostawinie dokoczon porcj lodw, rzuci na st srebrn czterdziestwk i wybieg do niego. - Id do ciebie - mwi Szuman, biorc go pod rk. - Wiesz co, e dawno ju nie miae tak byczej miny... Zao si, e wrcisz do spki i porozpdzasz tych parchw... Co za fizjognomia... co za oko... Dzi dopiero poznaj dawnego Stacha!... Minli bram, schody i weszli do mieszkania. - A ja w tej chwili mylaem, e grozi mi jaka nowa choroba... rzek Wokulski ze miechem. - Chcesz cygaro? - Dlaczego grozi? - Wyobra sobie, e moe od godziny ogromne wraenie robi na mnie kobiety... Jestem przestraszony... Szuman rozemia si na cay gos. - Pyszny jeste... Zamiast wyda obiad na znak radoci, to ten si boi... A c ty mylisz, e wwczas bye zdrw, kiedy wariowa za jedn kobiet? Dzi jeste zdrw, kiedy ci si wszystkie podobaj, i nie masz nic pilniejszego jak postara si owzgldy tej, ktra ci najlepiej przypadnie do gustu. - Bah!... A gdyby to bya wielka dama?... - Tym lepiej... tym lepiej... Wielkie damy s daleko smaczniejsze od pokojwek. Kobieco ogromnie zyskuje na szyku i inteligencji, a nade wszystko na dumie. Jakie czekaj ci idealne rozmowy, jakie miny pene godnoci... Ach, powiadam ci, to ze trzy razy wicej warte... Po twarzy Wokulskiego przelecia cie. - Oho! - zawoa Szuman - ju widz obok ciebie dugie ucho tego patrona, na ktrym Chrystus wjeda do Jerozolimy. Czego sikrzywisz?... Wanie umizgaj si tylko do wielkich dam, bo one maj ciekawo do demokracji. W przedpokoju rozleg si dzwonek i wszed Ochocki. Spojrza na zacietrzewionego doktora i zapyta: - Przeszkadzam panom? - Nie - odpar Szuman - moesz pan nawet by pomocny. Bo wanie radz w tej chwiliStachowi, aeby leczy si romansem, ale...nie idealnym. Z ideaami ju dosy... - A wie pan, e tego wykadu i ja gotw jestem posucha - rzek Ochocki, zapalajc podane cygaro. - Awantura! - mrukn Wokulski. - adna awantura - prawi Szuman. - Czowiek z twoim majtkiem moe by kompletnie szczliwy, do rozsdnego bowiem szczcia potrzeba: co dzie jada inne potrawy i bra czyst bielizn, a co kwarta zmienia miejsce pobytu i kochanki.- Zabraknie kobiet - wtrci Ochocki. - Zostaw pan to kobietom, a ju one postaraj si, aeby ich nie zabrako - odpar szyderczo doktr. - Przecie ta sama dieta stosuje si i do kobiet. - Ta kwartalna dieta?... - spyta Ochocki. - Naturalnie. Dlaczeg one maj by gorsze od nas? - Nie ciekawa to jednak suba w dziesitym lub dwudziestym kwartale. - Przesd!... przesd!... - mwi Szuman. - Anisi pan spostrzeesz, ani si domylisz, szczeglniej, jeeli ci zapewni, e jeste dopiero drugim lub czwartym, i to tym prawdziwie kochanym, tym od dawna przeczuwanym... - Nie bye u Rzeckiego? - spyta Szumana Wokulski. - No, jemu ju nie zapisz recepty na mio - odpar doktr. - Stary kapcanieje... - Istotnie, le wyglda - dorzuci Ochocki. Rozmowa przesza na stan zdrowia Rzeckiego, potem na polityk, w kocu nie miaa mj takiemu o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPpccqWc+Rc:>&Szuman poegna ich. - Bestia cynik!... - mrukn Ochocki. - Nie lubi kobiet - doda Wokulski - a w dodatku miewa gorzkie dnie i wtedy wygaduje herezje. - Czasami nie bez racji -rzek Ochocki. - Ale te dobrze trafi ze swymi pogldami... Bo akurat przed godzin miaem uroczyst rozmow z ciotk, ktra koniecznie namawia mnie, abym si oeni, idowodzi, e nic tak nie uszlachetnia czowieka, jak mio zacnej kobiety... - On nie radzi panu, tylko mnie. - Ja te wanie, gdym sucha jego wywodw, mylaem o panu. Wyobraam sobie, jak by pan wyglda, zmieniajc co kwarta kochanki, gdyby kiedy stanli przedpanem ci wszyscy ludzie, ktrzy dzi pracuj na paskie dochody, i zapytali: "Czym si wywdziczasz nam za nasze trudy, ndz i krtsze ycie, ktrego cztobie oddajemy?... Czy prac, czy rad, czyprzykadem?..." - Jacy dzi ludzie pracuj na moje dochody? - spyta Wokulski. - Wycofaem si z interesw i zamieniam majtek na papiery. - Jeeli na listy zastawne ziemskie, to przecie kupony od nich pac parobcy; a jeeli na jakie akcje, to znowu ich dywidendy pokrywaj robotnicy kolejowi, cukrowniani, tkaccy, czy ja zreszt wiem jacy?... Wokulski jeszcze bardziej spochmurnia. - Prosz pana - rzek - czy ja potrzebuj myle o tym?... Tysice yj z procentw inie troszcz si podobnymi pytaniami. - Ale ba!- mrukn Ochocki. - Inni to nie pan... Ja mam wszystkiego ptora tysica rubli rocznie, a jednak bardzo czsto przychodzi mi na myl, e taka suma stanowi utrzymanie trzech albo czterech ludzi i e jacy faceci ustpuj dla mnie ze wiata albo musz ogranicza swoje, ju i tak ograniczone potrzeby... Nie ma rady; za dochd trzeba co dawa. Wokulski przeszed si po pokoju. - Kiedy pan jedziesz za granic? - nagle zapyta. - I tego nie wiem - odpar kwano Ochocki. - Mj dunik nie zwrci mi pienidzy wczeniej jak za rok. Spaci mnie dopiero now poyczk, a tej dzi nieatwo zacign. - Duy daje procent? - Sidmy. - A pewna to lokacja? - Pierwszy numer po Towarzystwie Kredytowym. - A gdybym ja panu da gotwk i wszed w paskie prawa, wyjechaby pan za granic? - Jednej chwili!... - zawoa Ochocki, zrywajc si. -C ja tu wysiedz?... Chyba z desperacji oeni si bogato, a pniej bd robi tak, jak radzi Szuman. Wokulski zamyli si. - C by to byo zego oeni si? - rzek pgosem. - Daje mi pan spokj!... Ubogiej ony nie wykarmi, bogata wcignaby mnie w sybarytyzm, a kada byaby grobem moich planw. Dla mnie trzeba jakiej dziwnej kobiety, ktra by razem ze mn pracowaa w laboratorium; a gdzie znajd tak?... Ochocki zdawa si by mocno rozstrojony izabra si do wyjcia. - Wic, kochany panie - mwi egnajc si z nim Wokulski - spraw paskiego kapitauobgadamy. Ja gotw jestem spaci pana. - Jak pan chce... Nie prosz o to, ale bybym bardzo wdziczny. - Kiedy pan wyjedasz do Zasawka? - Jutro, wanie przyszedem poegna pana.- A wic interes gotw - zakoczy, ciskajc go Wokulski. - W padzierniku moesz pan mie pienidze. Po wyjciu Ochockiego Wokulski pooy sispa. Dozna dzi tylu silnych i sprzecznychwrae, e nie umia ich uporzdkowa. Zdawao mu si, e od chwili zerwania z pann Izabel wchodzi na jak straszn wysoko, otoczon przepaciami, i dopierodzi dosign jej szczytw, a nawet zeszed na drugi skon, gdzie ujrza jeszcze niewyrane, lecz cakiem nowe horyzonty. Jaki czas snuy mu si przed oczyma rojekobiet, a midzy nimi najczciej pani Wsowska; to znowu widzia gromady parobkw i robotnikw, ktrzy zapytywali go: co im da w zamian za swoje dochody. Nareszcie twardo zasn. Obudzi si o szstej rano, a pierwszym wraeniem byo uczucie swobody i rzekoci. Wprawdzie nie chciao mu si wstawa, lecz nie doznawa adnego cierpienia i nie myla o pannie Izabeli. To jest myla, alemg nie myle; w kadym razie wspomnienie jej nie nurtowao go w sposbjak dotychczas bolesny. Ten brak cierpie znowu zatrwoy go. "Czy to nie przywidzenie?..." - pomyla. Przypomnia sobie histori dnia wczorajszego; pami i logika dopisyway mu. "Moe i wol odzyskam?" - szepn. Na prb postanowi, e wstanie za pi minut, wykpie si, ubierze i natychmiast pjdzie na spacer do azienek. Patrzy na posuwajc si skazwk zegarka i z niepokojem zapyta: "A moe ja si nawet na to nie zdobd?..." Skazwka dosiga piciu minut i Wokulski wsta bez popiechu, ale te i bez wahania. Sam nala sobie wody do wanny, wykpa si, wytar,ubra i ju w p godziny szed do azienek. Uderzyo go, e przez cay ten czas nie myla o pannie Izabeli, tylko o pani Wsowskiej. Oczywicie, co si w nimwczoraj zmienio: moe zaczy dziaa jakie sparaliowane komrki w mzgu?... Myl o pannie Izabeli stracia nad nim wadz. "Co to za dziwna pltanina - mwi. - Tamtwyrugowaa pani Wsowska, a pani Wsowsk moe zastpi kada inna kobieta. Jestem wic naprawd uleczony z obdu..." Przeszed nad stawem i obojtnie przypatrywa si cznom i abdziom. Potem skrci w alej ku Pomaraczarni, na ktrej byli wtedy oboje, i powiedzia sobie, e... zje niadanie z apetytem. Ale gdy wraca t sam drog, opanowa go gniew i z dzik radoci zoliwego dzieciaka poprzednie lady wasnych stp zaciera nog. "Gdybym mg wszystko tak zetrze... I tamten kamie, i ruiny... Wszystko!..." W tej chwili uczu, e budzi si w nim niepokonany instynkt niszczenia pewnych rzeczy; lecz zarazem zdawa sobie spraw, e jest to objaw chorobliwy. Wielk te robio mu satysfakcj, e nie tylko spokojnie moe myle o pannie Izabeli, ale nawet oddawa jej sprawiedliwo. "O co ja si irytowaem? - mwi do siebie.- Gdyby nie ona, nie zdobybym majtku... Gdyby nie ona i nie Starski, za pierwszym razem nie wyjechabym do Parya i nie zbliybym si z Geistem, a pod Skierniewicami nie uleczybym si z gupoty... Wszake to moi dobrodzieje ci pastwo... Nawet powinien bym wyswata t dobran par, a przynajmniej uatwia im schadzki... I pomyle, e z takiej mierzwy kiedy wykwitnie metal Geista!..." W Ogrodzie Botanicznym byo cicho i prawiepusto. Wokulski wymin studni i z wolna pocz wstpowa na ocieniony pagrek, naktrym przeszo rok temu po raz pierwszyrozmawia z Ochockim. Zdawao mu si, e wzgrze jest podwalin tych ogromnych schodw, na szczycie ktrych ukazywa musi posg tajemniczej bogini. Ujrza j i teraz i ze wzruszeniem spostrzeg, e chmury otaczajce jej gow rozsuny si na chwil. Zobaczy surow twarz, rozwiane wosy, a pod spiowym czoem ywe, lwie oczy, ktre wpatryway si w niego z wyrazem przygniatajcej potgi. Wytrzyma to spojrzenie i nagle uczu, e ronie... ronie... e ju przenosi gow najwysze drzewa parku i siga prawie do obnaonychstp bogini. Teraz zrozumia, e t czyst i wieczn piknoci jest Sawa i e na jej szczytachnie ma innej uciechy nad prac i niebezpieczestwa. Wrci do domu smutniejszy, ale wci spokojny. Zdawao mu si, e podczas tej przechadzki nawiza si jaki wze midzy jego przyszoci a ow odleg epok, kiedy jeszcze jako subiekt i student budowa machiny o wiecznym ruchu albo dajce si kierowa balony. Kilkanacie za ostatnich lat byy tylko przerw i strat czasu. "Musz gdzie wyjecha - rzek do siebie -musz odpocz, a pniej... zobaczymy..." Po poudniu wysa dug depesz do Suzina do Moskwy. Na drugi dzie, okoo pierwszej, kiedy Wokulski jad niadanie, wszed lokaj pani Wsowskiej i owiadczy, e pani czeka w powozie. Gdy wybieg na ulic, pani Wsowska kazaa mu wsi. - Zabieram pana - rzeka. - Czy na obiad?... - O nie, tylko do azienek. Bezpieczniej mi bdzie rozmawia z panem przy wiadkach ina wolnym powietrzu. Ale Wokulski by pochmurny i milcza. W azienkach wysiedli z powozu, minli paacowy taras i zaczli spacerowa po alei dotykajcej amfiteatru. - Musi pan wej midzy ludzi, panie Wokulski - zacza pani Wsowska. - Musi ockn si pan ze swej apatii, bo inaczej minie pana sodka nagroda... - Och?... a tak... - Niezawodnie. Wszystkie damy s zainteresowane paskimi cierpieniami i zao si, e niejedna chciaaby odegra rol pocieszycielki. - Albo pobawi si moim rzekomym cierpieniem jak kot poranion mysz?... Nie,pani, ja nie potrzebuj pocieszycielek, poniewa wcale nie cierpi, a ju najmniej z winy dam... - Prosz?... - zawoaa pani Wsowska. - Mylaby kto, e naprawd nie otrzymae pan ciosu z maych rczek... - I dobrze by myla - odpar Wokulski. - Jeeli zada mi kto ciosy, to bynajmniej niepe pikna, ale... czy ja wiem co?... moe fatalno. - Zawsze jednak za porednictwem kobiety... - A nade wszystko mojej wasnej naiwnoci. Prawie od dziecistwa szukaemjakiej rzeczy wielkiej i nieznanej; a poniewa kobiety widywaem tylko przez okulary poetw, ktrzy im przesadnie pochlebiaj, wic mylaem, e kobieta jestow rzecz wielk i nieznan. Omyliem si i w tym ley sekret mego chwilowego zachwiania, na ktrym zreszt udao mi sizrobi majtek. Pani Wsowska zatrzymaa si w alei. - No, wie pan co, e jestem zdumiona!... Nie widzielimy si od onegdaj, a dzi przedstawia mi si pan jako cakiem inny czowiek, co w rodzaju starego dziada, ktry lekceway kobiety... - To nie lekcewaenie, to spostrzeenie. - Mianowicie?... - zapytaa pani Wsowska. - e jest gatunek kobiet, ktre po to tylko yj na wiecie, aeby drani i podnieca namitnoci mczyzn. Tym sposobem ogupiaj ludzi rozumnych, upadlaj uczciwych i utrzymuj w rwnowadze gupcw. Maj licznych wielbicieli i dziki temu wywieraj na nas taki wpyw jak haremy na Turcj. Widzi wic pani, e damynie maj powodu roztkliwia si nad moimi cierpieniami ani prawa bawi si mn. Nie nale do ich referatu. - I nawet zrywasz pan z mioci?... - zapytaa ironicznie pani Wsowska. W Wokulskim zakipia gniew. - Nie, pani - odpar - tylko mam przyjacielapesymist, ktry mi wytumaczy, e nierwnie korzystniej jest kupi mio za cztery tysice rubli rocznie, a wierno za pi tysicy anieli za to, co nazywamy uczuciem. - Pikna wierno!... - szepna pani Wsowska. - Przynajmniej z gry zapowiada, czego simamy od niej spodziewa. Pani Wsowska przygryza wargi i skrcia w stron powozu. - Powinien by pan zacz apostoowa swoje nowe pogldy. - Ja myl, prosz pani, e na to szkoda czasu, bo jedni nigdy ich nie zrozumiej, a inni nie uwierz bez osobistego dowiadczenia. - Dzikuj panu za prelekcj- rzeka po chwili. - Zrobia na mnie tak silne wraenie, e nawet nie prosz pana, aeby mnie odwiz do domu... Jeste pan dzi w wyjtkowo zym humorze, sdz jednak, e to minie... Ale... ale... Oto list - dodaa, wsuwajc mu w rk kopert - ktry niech pan przeczyta. Popeniam niedyskrecj, ale wiem, e mnie pan nie zdradzi, a postanowiam sobie ostatecznie rozwika nieporozumienie midzy panem i Bel. Jeeli mi si zamiar uda, niech pan spali, jeeli nie... niech mi pan ten list przywiezie na wie... Adieu! Siada do powozu i zostawia Wokulskiego na ogrodowej szosie. "Do licha, czybym j obrazi?... - rzek do siebie. - A szkoda, bo warta grzechu!..." Szed powoli w stron Alei Ujazdowskiej i myla o pani Wsowskiej. "Gupstwo!... przecie jej nie owiadcz, emam na ni apetyt... A zreszt, chobym trafi na dobr chwil, co bym da jej w zamian?.. Nawet nie mgbym powiedzie, e j kocham". Dopiero w domu Wokulski otworzy list panny Izabeli. Na widok drogiego niegdy pisma przeleciaa po nim byskawica alu; ale zapach papieru przypomnia mu te dawne, bardzo dawne czasy, kiedy jeszcze zachcaa go do urzdzania owacyj Rossiemu. "To by jeden paciorek z raca, na ktrym panna Izabela odprawiaa naboestwo!..." - szepn z umiechem. Zacz czyta. "Moja droga Kaziu! Jestem tak zniechcona do wszystkiego i tak jeszcze nie mog zebra myli, e dzi dopiero zdobywam sina opowiedzenie ci wydarze, jakie u nas zaszy od twego wyjazdu. Ju wiem, ile mi zapisaa ciotka Hortensja: oto szedziesittysicy rubli; razem wic mamy dziewidziesit tysicy rubli, ktre poczciwy baron obiecuje umieci na siedemprocent, co wyniesie okoo szeciu tysicy rubli rocznie. Ale trudno, trzeba nauczy si oszczdnoci. Nie umiem ci opowiedzie, jak si nudz, a moe tylko tskni... Ale i to przejdzie. Ten mody inynier cigle u nas bywa, co par dni. Z pocztku bawi mnie rozmow o mostach elaznych, a obecnie opowiada, jaksi kocha w osobie, ktra wysza za innego, jak za ni rozpacza, jak straci nadziej zakochania si po raz drugi i jak by pragn uzdrowi si przez now, lepsz mio. Wyzna mi jeszcze, e niekiedy pisuje wiersze, w ktrych jednak opiewa tylko wdziki natury... Czasami paka mi si chce z nudw, ale e bez towarzystwa umarabym, wic udaj, e sucham, i niekiedy pozwalam mu ucaowamoj rczk..."Wokulskiemu yy nabrzmiay na czole... Odpocz i czyta dalej: "Papo coraz sabszy. Pacze po kilka razy na dzie i bylemy porozmawiali pi minut sami, robi mi wymwki, wiesz za kogo!... Nie uwierzysz, jak mnie to rozstraja. W ruinach zasawskich bywam co par dni. Co mnie tam cignie, nie wiem - pikna natura czy samotno. Kiedy jestem bardzo nieszczliwa, pisz rne rzeczy owkiem na spkanych cianach i z radoci myl: jak dobrze, e to wszystkopierwszy deszcz zmyje. Ale, ale... Zapomniaam o najwaniejszym! Wiesz: marszaek napisa do ojca list, w ktrym najformalniej owiadcza si o moj rk. Ca noc pakaam, nie dlatego, e mog zosta marszakow, ale... e si to tak atwo sta moe!... Piro wypada mi z rki. Bd zdrowa i wspomnij czasami o twej nieszczliwej Beli". Wokulski zmi list. "Tak pogardzam i... jeszcze j kocham!" - szepn. Gowa mu paaa. Chodzi tam i na powrt z zacinitymi piciami i umiecha si do wasnych marze. Nad wieczorem otrzyma telegram z Moskwy, po ktrym natychmiast wysa depesz do Parya. Nastpny za dzie, od rana do pnej nocy, spdzi ze swym adwokatem i rejentem. Kadc si spa, pomyla: "Czy tylko ja nie zrobi gupstwa?... No, przecie zbadam rzeczy na miejscu... Czy moe istnie metal lejszy od powietrza, to inna kwestia, ale e co w tym jest - nie ma wtpliwoci... Zreszt, szukajc kamienia filozoficznego, znaleziono chemi; kto zatem wie, co si napotka teraz?... W rezultacie wszystko mi jedno, byle wydoby si z tego bota..." Dopiero nazajutrz w poudnie przysza odpowied z Parya, ktr Wokulski par razy odczyta. W chwil pniej oddano mu list od pani Wsowskiej, gdzie na kopercie, w miejsce piecztki, znajdowa si wizerunek Sfinksa. - Tak - mrukn z umiechem Wokulski - twarz ludzka i tuw zwierzcia: nasza zaimaginacja dodaje wam skrzyde. "Niech pan do mnie wpadnie na kilka minut -pisaa pani Wsowska - gdy mam bardzo wany interes, a dzisiaj chciaabym jecha". "Zobaczymy ten wany interes!" - rzek do siebie. W p godziny pniej by u pani Wsowskiej; w przedpokoju stay ju gotowe do drogi kufry. Pani przyja go w swoim gabinecie do pracy, w ktrym przecie ani jeden szczeg nie przypominapracy. - A, pan jest bardzo grzeczny! - zacza obraonym tonem pani Wsowska. - Wczorajcay dzie czekaam na pana, a pan ani sipokaza... - Przecie zabronia mi pani przychodzi dosiebie - odpar zdziwiony Wokulski. - Jak to?... Czyli wyranie nie zaprosiam pana na wie?... Ale mniejsza, policz to na karb paskiej ekscentrycznoci... Drogi panie, mam do pana bardzo wany interes. Chc niedugo wyjecha za granic i chc poradzi si pana: kiedy najlepiej kupi franki, teraz czy przed wyjazdem?... - Kiedy pani jedzie?... - Tak... w listopadzie... w grudniu... - odpara, rumienic si. - Lepiej przed samym wyjazdem. - Tak pan sdzi? - Przynajmniej tak wszyscy robi. - Ja , w kocu nie miaa mj takiemu o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPWc# VFc*B8R2# Ywanie nie chc robi jak wszyscy! - zawoaa pani Wsowska. - To niech pani kupi teraz. - A jeeli do grudnia franki staniej? - To niech pani odoy kupno do grudnia. - No, wie pan co - mwia, drc jaki papier - e jeste pan jedyny do rady... Czarno to czarno, biao to biao... C z pana za mczyzna? Mczyzna w kadej chwili powinien by stanowczy, a przynajmniej wiedzie, czego chce... C, odnis mi pan list Beli? Wokulski milczc odda list. - Doprawdy? - zawoaa oywiona. - Wic pan jej nie kochasz?... A w takim razie rozmowa o niej nie powinna panu robi przykroci. Bo ja musz... pogodzi was albo... Niech si ju biedna dziewczyna nie drczy... Pan si do niej uprzedzie... pan wyrzdzasz jej krzywd... To nieuczciwie... tak nie postpuje czowiek honorowy, aby zbaamuciwszy kogo, rzuca jak zwidy bukiet... - Nieuczciwie! - powtrzy Wokulski. - Niech mi pani z aski swej powie, jaka uczciwo moe pozosta w czowieku, ktrego wykarmiono albo cierpieniem i upokorzeniem, albo upokorzeniem i cierpieniem? - Ale obok tego miae pan i inne chwile. - O tak, par yczliwych spojrze i kilka dobrych swek, ktre dzi maj w moich oczach t jedn wad, e byy... mistyfikacj. - Ale ona dzi tego auje i gdyby pan zwrci si... - Po co? - Aeby pozyska jej serce i rk. - Zostawiajc drug dla znanych i nieznanych wielbicieli?... Nie, pani, ju mamdosy tych wycigw, w ktrych byem bityprzez panw Starskich, Szastalskich i licho nie wie jakich jeszcze!... Nie mog odegrywa roli eunucha przy moim ideale i upatrywa w kadym mczynie szczliwego rywala czy niepodanego kuzyna. - Jakie to niskie!... - zawoaa pani Wsowska. - Wic za jeden bd, zreszt niewinny, poniewierasz pan niegdy ukochan kobiet?.. - Co do liczby owych bdw, to pozwoli pani, aebym mia wasn opini; a co do niewinnoci... Boe miosierny! w jak ndznym jestem pooeniu, skoro nawet niemam pojcia, dokd sigaa ich niewinno. - Pan przypuszczasz?.. - surowo zapytaa go pani Wsowska. - Ja ju nic nie przypuszczam - odpar chodno Wokulski. - Wiem tylko, e w moich oczach, pod pozorami obojtnej yczliwoci, toczy si najzwyklejszy romans, i - to mi wystarcza.Rozumiem on, ktra oszukuje ma; bo ona moe si tumaczy ptami, jakie wkada na ni maestwo. Ale aeby kobieta wolna oszukiwaa obcego sobie czowieka... Cha!... cha!... cha!... to ju jest, dalibg, zamiowanie do sportu... Przecie miaa prawo przenosi nade mnie Starskiego - i ich wszystkich... Ale nie! Jej jeszcze byo potrzeba mie w swoim orszaku bazna, ktry j naprawd kocha,ktry dla niej wszystko by gotw powici... I dla ostatecznego zhabienia natury ludzkiej wanie z mojej piersi chciaa zrobi parawan dla siebie i adoratorw... Czy pani domyla si, jak musieli drwi ze mnie ci ludzie, tak tanio obsypywani wzgldami?... I czy pani czuje, co to za pieko by tak miesznym jak ja, a zarazem tak nieszczliwym, tak ocenia swj upadek i tak rozumie, e jest niezasuony?... Pani Wsowskiej dray usta; z trudnoci powstrzymywaa si od ez. - Czy to nie jest imaginacja? - wtrcia. - Eh, nie, pani... Skrzywdzona ludzka godno to nie imaginacja. - A zatem?.. - C by moe? - odpar Wokulski. - Spostrzegem si, odzyskaem siebie, a dzi mam t tylko satysfakcj, e triumf moich wspzawodnikw, przynajmniej co do mnie, nie by zupeny. - I to jest nieodwoalne?... - Prosz pani, rozumiem kobiet, ktra oddaje si z mioci albo sprzedaje si z ndzy. Ale na zrozumienie tej duchowej prostytucji, ktr prowadzi si bez potrzeby, na zimno, przy zachowaniu pozorw cnoty, na to ju brakuje mi zmysu. - Wic s rzeczy, ktrych si nie przebacza? - spytaa cicho. - Kto i komu maprzebacza?... Pan Starski chyba nigdy nie obrazi si o takie rzeczy, a moe nawet bdzie rekomendowa swoich przyjaci. O reszt za mona nie dba, majc liczne i tak dobrane towarzystwo. - Jeszcze swko - rzeka pani Wsowska, powstajc. - Wolno wiedzie, jakie pan ma zamiary?... - Gdybyem ja sam wiedzia!... Podaa mu rk. - egnam pana. - ycz pani szczcia... - O!... - westchnai szybko wesza do nastpnego pokoju. "Zdaje mi si - myla Wokulski, schodzc ze schodw - e w tej chwili zaatwiem dwa interesa... Kto wie, czy Szuman nie ma racji?..."Od pani Wsowskiej pojecha do mieszkania Rzeckiego. Stary subiekt by bardzo mizerny i ledwie podnis si z fotelu. Wokulskiego gboko poruszy jego widok. - Czy ty si gniewasz, stary, e tak dawno nie byem u ciebie? - rzek, ciskajc go za rk. Rzecki smutnie pokiwa gow. - Albo ja nie wiem, co si z tob dzieje?... - odpar. - Bieda... bieda na wiecie!... Coraz gorzej... Wokulski usiad zamylony, Rzecki pocz mwi: - Widzisz, Stachu, ja ju miarkuj, e mi czas i do Katza i do moich piechurw, co tam gdzie wyszczerzaj na mnie zby, em maruder... Wiem, e cokolwiek postanowisz ze sob, bdzie mdre i dobre,ale... Czy nie byoby praktycznie, gdyby sioeni ze Stawsk?... Przecie to jakby twoja ofiara... Wokulski schwyci si za gow. - Boe miosierny! - zawoa - a kiedy ja si wyplcz z tych babskich stosunkw?... Jedna pochlebia sobie, e ja staem si jej ofiar, druga jest moj ofiar, trzecia chciaa zosta moj ofiar, a jeszcze znalazby si z dziesitek takich, z ktrychkada przyjaby mnie i mj majtek w ofierze... Zabawny kraj, gdzie baby trzymaj pierwsze skrzypce i gdzie nie ma adnych innych interesw, tylko szczliwa albo nieszczliwa mio! - No, no, no... - odpar Rzecki - ja ci przecie za kark nie cign!... Tylko, widzisz, mwi mi Szuman, e tobie na gwat potrzeba romansu... - Iii... nie!... Mnie bardziej potrzeba zmiany klimatu i to lekarstwo ju sobie zapisaem. - Wyjedasz? - Najdalej pojutrze do Moskwy, a potem... gdzie Bg przeznaczy... - Masz co na myli?- spyta tajemniczo Rzecki. Wokulski zastanowi si. - Jeszcze nic nie wiem; waham si, jakbym siedzia na dziesiciopitrowej hutawce. Czasami zdaje mi si, e co zrobi dla wiata... - Oj, to... to... - Ale chwilami ogarnia mnie taka desperacja, e chciabym, aeby mnie ziemia pochona i wszystko, czegom tylkodotkn. - To nierozsdne... nierozsdne... - wtrci Rzecki. - Wiem... Tote nie dziwibym si ani temu, gdybym kiedy narobi haasu, ani temu, gdybym skoczy wszelkie rachunki ze wiatem... Siedzieli obaj do pnego wieczora. W kilka dni rozesza si wie, e Wokulski gdzie wyjecha nagle i moe na zawsze. Wszystkie jego ruchomoci, poczwszy od sprztw, skoczywszy na powozie i koniach, naby hurtem Szlangbaum za dosynisk cen. ROZDZIA OSIEMNASTY PAMITNIK STAREGO SUBIEKTA "Od kilku miesicy utrzymuje si pogoska, e w dniu 26 czerwca biecego roku zgin w Afryce ksi Ludwik Napoleon, syn cesarza. I to jeszcze zgin w bitwie zdzikim narodem, o ktrym nie wiadomo, ani gdzie mieszka, ani jak si nazywa; bo przecie Zulusami nie moe nazywa si aden nard. Tak wszyscy mwi. Nawet miaa tam pojecha cesarzowa Eugenia i przywie zwoki syna do Anglii. Czy tak jest w rzeczy samej, nie wiem, bo ju od lipca nieczytuj gazet i nie lubi rozmawia o polityce. Gupia jest polityka! Dawniej nie byo telegramw i artykuw wstpnych, a przecie wiat posuwa si naprzd i kady czowiek rozsdny mg zorientowa si wsytuacji politycznej. Dzi za s telegramy, artykuy wstpne i ostatnie wiadomoci, alewszystko suy do baamucenia w gowach.Gorzej nawet, ni baamuc, bo odejmuj serca ludziom. I gdyby nie Kenig albo poczciwy Sulicki, to czowiek przestaby wierzy w sprawiedliwo bosk. Takie si dzi rzeczy wypisuj w gazetach!... Co za do ksicia Ludwika Napoleona, to mg on zgin, ale moe si te i ukry gdzie przed ajentami Gambetty. Ja tam do pogosek nie przywizuj wagi. Klejna wci nie ma, a Lisiecki przenis si do Astrachania nad Wog. Na odjezdne powiedzia mi, e tu niedugo zostan tylkoydzi, a reszta zydzieje. Lisiecki zawsze by gorczka. Moje zdrowie jako nietgie. Mcz si tak atwo, e ju bez laski nie wychodz na ulic. W ogle nic mi nie jest, tylko czasem napada mnie dziwny bl w ramionach i duszno. Ale to przejdzie, a nie przejdzie -to wszystko mi jedno. Tak si jako zmieniawiat na ze, e niedugo nie bd mg z nikim gada i w nic wierzy. W kocu lipca Henryk Szlangbaum wyprawia urodziny jako waciciel sklepu inaczelnik naszej spki. A cho i w poowienie wystpi tak jak Stach w roku zeszym,jednake zbiegli si wszyscy przyjaciele i nieprzyjaciele Wokulskiego i pili zdrowie Szlangbauma... a okna si trzsy. Oj, ludzie, ludzie!... za penym talerzem i butelk wleliby do kanau, a za rublem to ju nawet nie wiem gdzie. Fiu! Fiu!... Pokazano mi dzisiaj kurierek, w ktrym pani baronowa Krzeszowska nazywa si jedn z najzacniejszych i najlitociwszych naszych niewiast za to, e daa dwiecie rubli na jaki przytuek. Widocznie zapomniano o jej procesie z pani Stawsk iawanturach z lokatorami. Czyby m tak bab ujedzi?... Przeciw ydom cigle rosn kwasy. Nie brak nawet pogosek o tym, e ydzi chwytaj chrzecijaskie dzieci i zabijaj na mace. Kiedy sysz takie historie, dalibg, e przecieram oczy i zapytuj samego siebie: czy ja teraz majacz w gorczce, czyli tecaa moja modo bya snem?.. Ale najbardziej gniewa mnie uciecha doktoraSzumana z tego fermentu. - Dobrze tak parchom!... - mwi. - Niech im zrobi awantur, niech ich naucz rozumu. To genialna rasa, ale takie szelmy, e nie ujedzisz ich bez bata i ostrogi... - Mj doktorze - odpowiedziaem, bo ju mizbrako cierpliwoci - jeeli ydzi s takie gagany, jak pan mwisz, to im nawet i ostrogi nie pomog. - Moe ich nie poprawi, ale napdz im now porcj rozumu i naucz silniej trzyma si za rce - odpar. - A gdyby ydzi byli solidarniejsi... no!... Dziwny czowiek z tego doktora. Uczciwy toon jest, a nade wszystko rozumny; ale jegouczciwo nie wypywa z uczucia, tylko - albo ja wiem? - moe z naogu; a rozum matego gatunku, e atwiej mu sto rzeczy wymia i zepsu anieli jedn zbudowa. Kiedy z nim rozmawiam, czasami przychodzimi na myl, e jego dusza jest jak tafla lodu: nawet ogie moe si w niej odbi, aleona sama nigdy si nie rozgrzeje. Stach wyjecha do Moskwy, zdaje mi si poto, aeby uregulowa rachunki z Suzinem. Ma u niego z p miliona rubli (kto mg przypuci co podobnego przed dwoma laty!), ale co zrobi z tak mas pienidzy, ani si domylam. Ju to Stach by zawsze orygina i robi niespodzianki. Czy nam teraz jakiej nie przygotowuje?... a si lkam. A tymczasem Mraczewski owiadczy si pani Stawskiej i po krtkim wahaniu zosta przyjty. Gdyby, jak projektuje sobie Mraczewski, otworzyli sklep w Warszawie, wszedbym do spki i przy nich bym zamieszka. I mj Boe! niaczybym dzieciMraczewskiego, cho mylaem, e podobnyurzd mgbym peni tylko przy dzieciach Stacha... ycie jest okrutnie cikie... Wczoraj daem pi rubli na naboestwo na intencj ksicia Ludwika Napoleona. Tylko na intencj, bo moe nie zgin, cho tak wszyscy gadaj... Gdyby za... Nie znam ja si na teologii, ale zawsze bezpieczniej wyrobi mu stosunki na tamtym wiecie. Bo nuby?... Naprawd jestem niezdrw, cho Szuman mwi, e wszystko idzie dobrze. Zabroni mi: piwa, kawy, wina, prdkiego chodzenia, irytacji... Wyborny sobie!... Tak recept to ija potrafi zapisa; ale potraf ty j sam wykona... On mwi ze mn tak, jakby podejrzywa, e ja niepokoj si losem Stacha. Zabawny czowiek!... A c to, Stachnie jest penoletni albo czy ja go ju nie egnaem na siedem lat? Lata miny, Stachwrci i znowu puci si na awantur. Teraz bdzie to samo; jak nagle znikn, tak nagle powrci... A jednake ciko y na wiecie. I nieraz myl sobie: czy naprawd jest jaki plan, wedle ktrego caa ludzko posuwa si ku lepszemu, czyli te wszystko jest dzieem przypadku, a ludzko czy nie idzie tam, gdzie j popchnie wiksza sia?... Jeeli dobrzy maj gr, wwczas wiat toczy siku dobremu, a jeeli gagany s mocniejsi, to idzie ku zemu. Za ostatecznym kresem zych i dobrych jest gar popiou. Jeeli jest tak, nie dziwi si Stachowi, ktry nieraz mwi, e chciaby jak najprdzej sam zgin i zniszczy wszelki lad po sobie. Ale mam przeczucie, e tak nie jest. Chocia... Czy to ja nie miaem przeczu, e ksi Ludwik Napoleon zostanie cesarzem Francuzw?... Ha! jeszcze zaczekajmy, bo mi ta jego mier, w bitwie z goymi Murzynami, jako dziwnie wyglda..." ROZDZIA DZIEWITNASTY ...?... Pan Rzecki istotnie niedomaga; wedug wasnej opinii z powodu braku zajcia, wedug Szumana z powodu sercowej choroby, ktra nagle rozwina si w nim i sza dosy szybko pod wpywem jakich zmartwie. Zaj mia niewiele. Z rana przychodzi do sklepu niegdy Wokulskiego, obecnie Szlangbauma, lecz bawi tam, dopki nie zaczli si schodzi subiekci, a nade wszystko gocie. Gocie bowiem, nie wiadomo nawet dlaczego, przypatrywali mu si ze zdziwieniem, a subiekci, dzi z wyjtkiem pana Ziby starozakonni, nie tylko nie okazywali mu szacunku, do ktrego przywyk, ale nawet wbrew upomnieniom Szlangbauma traktowali go w sposb lekcewacy. W tym stanie rzeczy pan Ignacy coraz czciej myla o Wokulskim. Nie z racji, aeby lka si jakiego nieszczcia, ale - ot tak sobie. Z rana okoo szstej myla: czy Wokulski wstaje, czy pi o tej porze i gdzie jest? W Moskwie czy moe ju wyjecha z Moskwy i dy do Warszawy? Wpoudnie przypomina sobie te czasy, kiedy prawie nie byo dnia, aeby Stach nie jad z nim obiadu, wieczorem za, szczeglniej kadc si do ka, mwi: "Zapewne Stach jest u Suzina... To dopiero uywaj!... A moe wraca w tej chwili do Warszawy i w wagonie zabiera si do spania?..." Ilekroza wszed do sklepu, a robi to po kilka razy na dzie, mimo niechci subiektw i dranicej grzecznoci Szlangbauma, zawsze myla, e jednak za czasw Wokulskiego byo tu inaczej. Martwio go, ale tylko troch, e Wokulski nie dawa zna o sobie. Uwaa to przecieza zwyke dziwactwo. "Nie bardzo rwa si on do pisania, kiedy by zdrw, wic c dopiero teraz, kiedy jest tak rozbity - myla. - Oj, te baby, te baby!..."W dniu nabycia przez Szlangbauma sprztw i powozu Wokulskiego pan Ignacy pooy si do ka. Nie dlatego, aeby miao mu to robi przykro, bo przecie powz i zbytkowne sprzty byy rzeczami wcale niepotrzebnymi, ale dlatego, e podobne sprawunki robi si tylko po ludziach ju umarych. "No, a Stach, dzikiBogu, jest zdrw!..." - mwi do siebie. Pewnego wieczoru, kiedy pan Ignacy, siedzc w szlafroku rozmyla, jak to on urzdzi sklep Mraczewskiemu, aeby zakasowa Szlangbauma, usysza gwatowne dzwonienie do przedpokoju i szczeglny haas w sieni. Sucy, ktry ju zabiera si do spania, otworzy drzwi.- Jest pan? - zapyta gos znany Rzeckiemu. - Pan chory. - Co to chory!... Kryje si przed ludmi. - Moe, panie radco, zrobimy subiekcj... - odezwa si inny gos. - Co to subiekcj!... Kto nie chce mie subiekcji w domu, niech przychodzi do knajpy... Rzecki podnis si z fotelu, a jednoczenieukaza si we drzwiach jego sypialni radca Wgrowicz i ajent Szprot... Spoza nich wychylaa si jaka kudata gowa i obliczenie pierwszej czystoci. - Nie chciaa przyj gra do Mahometw, wic Mahomeci przyszli do gry!... - zawoa radca. - Panie Rzecki... panie Ignacy!... co pan najlepszego wyrabiasz?... Przecie od czasu jakemy pana ostatni raz widzieli, odkrylimy nowy gatunek piwa... Postaw tu, kochanku, i zgo si jutro - doda, zwracajc si do zasmolonego kudacza. Na to wezwanie kudaty czowiek, ubrany w wielki fartuch, postawi na umywalni kosz wysmukych butelek i trzy kufle. Potem znikn, jak gdyby by istot zoon ze mgy i powietrza, nie za z akiemu o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc/c c,!c:!dwustu funtw ciaa. Pan Ignacy zdziwi si na widok wysmukych butelek; uczucie to jednak nie czyo si z adn przykroci. - Na mio bosk, c si z panem dzieje?- zacz znowu radca, rozkadajc rce, jakby cay wiat chcia ogarn w jednym ucisku. - Tak dawno nie bye pan midzy nami, e Szprot nawet zapomnia, jak wygldasz, a ja pomylaem, e zarazie si od swego przyjaciela, co to ma bzika... Rzecki spospnia.- Wic wanie dzi - prawi radca - kiedy na paskim przyjacielu wygraem od Deklewskiego koszpiwa nowej marki, mwi do Szprota: wieszpan co, zabierzmy piwo i chodmy do starego, a moe si chop rozrusza... C to, nawet nie prosisz nas, aebymy usiedli?... - Ale bardzo prosz - odpowiedzia Rzecki.- I stolik jest... - mwi radca, ogldajc si po pokoju - i miejsce, widz, zaciszne. Ehe, he!... my tu bdziem mogli zazi si dochorego na partyjk co wieczr... Szprot, dobd, synu, trybuszonik i zabierz si do szkliwa... Niech poczciwiec zaznajomi si z now mark... - Jaki to zakad wygra radca? - zapyta Rzecki, ktremu znowu fizjognomia zaczasi wyjania. - Zakad o Wokulskiego. Widzisz pan, byo tak. Jeszcze w styczniu roku zeszego, kiedy to Wokulski awanturowa si po Bugarii, ja powiedziaem do Szprota, e pan Stanisaw jest wariat, e zbankrutuje ile skoczy... Tymczasem dzisiaj, wyobra sobie, Deklewski utrzymuje, e to on to powiedzia... Naturalnie, zaoylimy si o kosz piwa, Szprot rozstrzygn na moj stron i jestemy u ciebie... W cigu tego wyjanienia pan Szprot ustawi na stole trzy kufle i odkorkowa trzy butelki. - No, tylko spojrzyj, panie Ignacy - mwi radca podnoszc napeniony kufel. - Kolor starego miodu, piana jak mietana, a smak szesnastoletniej dziewczyny. Skosztuje... Co to za smak i co to za posmak?... Gdyby zamkn oczy, przysigby, e to jest "Ale"... O! uwaasz?... Ja powiadam, e przed takim piwem naleaoby puka usta. Powiedze sam: pie kiedy co podobnego?... Rzecki wypi p kufla. - Dobre - rzek. - Skde jednak przyszo radcy do gowy, e Wokulski zbankrutowa?- Bo nikt w miecie nie mwi inaczej. Przecie czowiek, ktry ma pienidze, sens w gowie i nikogo nie zarwa, nie ucieka z miasta Bg wie gdzie...- Wokulski wyjecha do Moskwy. - Tere... fere!... Tak wam powiedzia, aebyzmyli lady. Ale sam si zapa, skoro wyrzek si nawet swoich pienidzy... - Czego si wyrzek?... - spyta ju rozgniewany pan Ignacy. - Tych pienidzy, ktre ma w banku, a nade wszystko u Szlangbauma... Przecie to razem wyniesie ze dwakro sto tysicy rubli... Kto wic tak sum zostawia bez dyspozycji, po prostu rzuca j w boto, ten jest albo wariat, albo... zmajstrowa co takiego, e ju nie czeka na wypat... W caym miecie rozlega si tylko jeden gos oburzenia przeciw temu... temu... e go nie nazw waciwym imieniem... - Radco, zapominasz si!... - zawoa Rzecki. - Rozum tracisz, panie Ignacy, ujmujc si za takim czowiekiem - odpar gwatownie radca. - Bo tylko pomyl. Pojecha po majtek, gdzie?... na wojn tureck... Na wojn tureck!... czy rozumiesz donioso tych sw?... Tam zrobi majtek, ale w jaki sposb?... Jakim sposobem mona w p roku zrobi p miliona rubli?... - Bo obraca dziesicioma milionami rubli - odpar Rzecki - wic nawet zrobi mniej, niby mg... - Ale czyje to byy miliony? - Suzina... kupca... jego przyjaciela... - Ot to!... Ale mniejsza; przypumy, e wtym razie nie zrobi adnego wistwa... Coto jednake za interesa prowadzi on w Paryu, a pniej w Moskwie, na czym rwnie grubo zarobi?... A godzio si to zabija krajowy przemys, aeby da osiemnacie procent dywidendy kilku arystokratom dla wkrcenia si pomidzy nich?... A piknie to sprzedawa ca spk ydom i nareszcie ucieka, zostawiajc setki ludzi w ndzy lub w niepewnoci?... To tak robi dobry obywatel iczowiek uczciwy?... No, pije, panie Ignacy!... - zawoa, trcajc jego kufel swoim. - Nasze kawalerskie!... Panie Szprot,poka, co umiesz... nie kompromituj si przy chorym... - Hola!... - odezwa si doktr Szuman, ktry od kilku chwil sta na progu, nie zdejmujc kapelusza z gowy. - Hola!... A c to wy, moi panowie, jestecie ajentami domu pogrzebowego, e mi w taki sposb urzdzacie pacjenta?... - Kazimierz! - zawoa na sucego - wyrzu mi te butelki do sieni... A panw prosz, aebycie poegnali chorego... Szpital, choby na jedn osob, nie jest knajp... To pan tak wykonywasz moje zlecenia?.. - zwrci si do Rzeckiego. - To pan, majc wad serca bdziesz mi urzdza pijatyki?... Moe jeszcze zaprosicie sobie dziewczta?... Dobrej nocy panom... - rzek do radcy i Szprota - a na drugi raz nie otwierajcie mi tu piwiarni, bo was zaskar o zabjstwo... Panowie radca Wgrowicz i ajent Szprot wynieli si tak szybko, e gdyby nie gsty dym ich cygar, mona by myle, e nikogo nie byo w pokoju. - Otwrz okno!... - mwi doktr do sucego. - Oj, to, to!... doda patrzc ironicznie na Rzeckiego. - Twarz w pomieniach, oczy szkliste, pulsa bij tak, e sycha na ulicy... - Syszae pan, co on mwi o Stachu?... -spyta Rzecki. - Ma racj - odpar Szuman. - Cae miasto mwi to samo, chocia myli si tytuujc Wokulskiego bankrutem, bo on jest tylko pgwkiem z tego typu, ktry ja nazywam polskimi romantykami. Rzecki patrzy na niego prawie wylkniony. - Nie patrz pan tak na mnie - cign spokojnym gosem Szuman - raczej zastanw si, czy nie mam racji. Wszake ten czowiek ani razu w yciu nie dziaa przytomnie... Kiedy by subiektem, myla owynalazkach i o uniwersytecie; kiedy wszed do uniwersytetu, zacz bawi si polityk. Pniej, zamiast robi pienidze, zosta uczonym i wrci tu tak goy, e gdyby nie Minclowa, umarby z godu... Nareszcie zacz robi majtek, ale - nie jako kupiec, tylko jako wielbiciel panny, ktra od wielu lat ma ustalon reputacj kokietki. Nie koniec na tym, ju bowiem majc w rku i pann, i majtek, rzuci oboje, a dzisiaj - co robi i gdzie jest?... Powiedz pan, jeeli mdry?... Pgwek, skoczony pgwek! - mwi Szuman, machajc rk. - Czystej krwi polski romantyk, co to wiecznie szuka czego poza rzeczywistoci... - Czy doktr powtrzy to Wokulskiemu, gdy wrci?... - spyta Rzecki. - Sto razy mu tak mwiem, a jeeli teraz nie powiem, to tylko dlatego, e nie wrci... - Co nie ma wrci... szepn Rzecki, blednc. - Nie wrci, bo albo sobie gdzie eb rozbije, jeeli odzyska rozsdek, albo wemie si do jakiej nowej utopii. Choby do wynalazkw tego mitycznego Geista, ktry take musi by patentowanym wariatem. - A doktr nie uganiae si nigdy za utopiami? - Tak, ale robiem to, odurzywszy si w waszej atmosferze. Opatrzyem si jednak w por i ta okoliczno pozwala mi stawia jak najdokadniejsze diagnozy podobnych chorb... No, zdejmij pan szlafrok, zobaczymy, jakie skutki wywoa wieczr spdzony w wesoym towarzystwie... Zbada Rzeckiego, kaza mu natychmiast ido ka, a na przyszo nie robi ze swego mieszkania szynkowni. - Pan to take jeste okazem romantyka; tyle tylko, e mia mniej sposobnoci do robienia gupstw - zakoczy doktr. Po czym wyszed, zostawiajc Rzeckiego wbardzo ponurym nastroju. "Ju tam twoje gadanie wicej mi zaszkodzianieli piwo" - pomyla Rzecki, a po chwili doda pgosem: "Mgby jednake Stach cho swko napisa... Bo licho wie, jakie domysy snuj si czowiekowi po gowie!..." Przykuty do ka pan Ignacy nudzi si piekielnie. Wic dla zabicia czasu odczytywa, po raz nie wiadomo ktry, histori konsulatu i cesarstwa albo - rozmyla o Wokulskim. Oba te jednak zajcia, zamiast uspakaja, draniy go... Historia przypominaa mu cudowne dzieje jednego z najwikszych triumfatorw, na ktrego dynastii Rzecki opiera wiar w przyszo wiata, a ktra to dynastia w jego oczach pada pod oszczepem Zulusa. Rozmylania za o Wokulskim prowadziy go do wniosku, e ukochany przyjaciel, a tak niezwyky czowiek, co najmniej znajdowa si na drodze do jakiego moralnego bankructwa. "Tyle chcia zrobi, tyle mg zrobi i nic nie zrobi!... - powtarza pan Ignacy ze smutkiem w sercu. - Gdyby cho napisa, gdzie jest i jakie ma zamiary... Gdyby chocia da zna, e yje!..." Od pewnego bowiem czasu trapiy pana Rzeckiego niejasne, ale zowrogie przeczucia. Przychodzi mu na myl jego sen, kiedy po przedstawieniu Rossiego marzyo mu si, e Wokulski skoczy za pann Izabel z wiey ratuszowej. To znowu przypomina sobie dziwne, a nic dobrego nie zapowiadajce zdania Stacha: "Chciabym zgin sam i zniszczy wszelkielady mego istnienia!"Jak atwo podobne yczenie moe si speni u czowieka, ktry mwi tylko to, co czu, i umia wykonywa to, co mwi!... Codziennie odwiedzajcy go doktr Szuman wcale nie dodawa mu otuchy i ju prawie znudzi go powtarzaniem jednej i tej samejzwrotki: - Doprawdy, e trzeba by albo kompletnymbankrutem, albo wariatem, aeby zostawiwszy tyle pienidzy w Warszawie, nie wyda adnej dyspozycji, a nawet nie donie, gdzie jest!... Rzecki kci si z nim, ale w duszy przyznawa mu racj. Pewnego dnia doktr wpad do niego w porze niezwykej, bo o godzinie dziesitej rano. Cisn kapelusz na st i zawoa: - Aco, nie miaem racji, e to jest pgwek!... - C si stao?... - zapyta pan Ignacy, z gry wiedzc, o kim mowa. - Stao si, e ju przed tygodniem ten wariat wyjecha z Moskwy i... zgadnij pan dokd?... - Do Parya?... - Ale gdzie za!... Wyjecha do Odessy, stamtd ma zamiar uda si do Indyj, z Indyj do Chin i Japonii,a pniej przez Ocean Spokojny do Ameryki... Rozumiem podr, nawet naokoowiata, sam bym mu j radzi. Ale aeby nie napisa swka, zostawiajc, bd jak bd, ludzi yczliwych i ze dwakro sto tysicy rubli w Warszawie, na to, dalibg! trzeba mie w wysokim stopniu rozwinit psychoz... - Skde te wiadomoci? - spyta Rzecki. - Z najlepszego rda, bo od Szlangbauma,ktremu zbyt wiele zaley na tym, aeby dowiedzie si o projektach Wokulskiego. Ma mu przecie w pocztkach padziernika zapaci sto dwadziecia tysicy rubli... No,a gdyby kochany Stasio w eb sobie paln czy uton, czy umar na t febr... Rozumiesz pan?... Wwczas moglibymy albocaemu kapitaowi ukrci szyj, albo przynajmniej obraca nim z p roku bez procentu... Pan ju chyba poznae Szlangbauma? On przecie mnie... mnie chcia okpi! Doktr biega po pokoju i gestykulowa rkoma w taki sposb, jak gdyby sam by dotknity pocztkami psychozy. Nagle zatrzyma si przed panem Ignacym, popatrzy mu w oczy i schwyci za rk. - Co... co... co?... Puls przeszo sto?... Miae pan dzi gorczk?... - Jeszcze nie. - Jak to: nie?... Przecie widz... - Mniejsza!... - odpar Rzecki. - Czyby jednake Stach zrobi co podobnego?... - Ten nasz dawny Stach, pomimo romantyzmu, moe by nie zrobi; ale ten pan Wokulski, zakochany w janie wielmonej pannie ckiej, moe zrobi wszystko... No, i jak pan widzisz, robi, na co go sta...Od tej wizyty doktora pan Ignacy sam zacz zeznawa, e jest z nim niedobrze. "To byoby zabawne - myla - gdybym ja tak w tych czasach da nura?... Phy! trafiao si to lepszym ode mnie... NapoleonI... Napoleon III... may Lulu... Stach... No, c Stach?... przecie jedzie teraz do Indii..." Zaduma si, wsta z ka, ubra si jak naley i poszed do sklepu, ku wielkiemu zgorszeniu Szlangbauma, ktry wiedzia, epanu Ignacemu zabroniono podnosi si. Za to przez nastpny dzie byo mu gorzej;odlea wic dob i znowu na par godzin zaszed do sklepu. - C on sobie myli, e sklep to trupiarnia?... - rzek jeden ze starozakonnych subiektw do pana Ziby, ktry z waciw sobie szczeroci znalaz, e ten koncept jest doskonay. W poowie wrzenia odwiedzi pana RzeckiegoOchocki, ktry na kilka dni przyjecha tu z Zasawka. Na jego widok pan Ignacy odzyska dobry humor. - C pana tu sprowadza!... - zawoa, gorco ciskajc kochanego przez wszystkich wynalazc. Ale Ochocki by pochmurny. - C by innego, jeeli nie kopoty! - odpar. - Wiesz pan, e umar cki... - Ojciec tej... tej?... - zdziwi si pan Ignacy. - Tej... tej!... I nawet bodaj czy nie przez ni... - W imi Ojca i Syna... - przeegna si Rzecki. - Ilu ludzi ma zamiar zgubi ta kobieta?... Bo, o ile wiem, a zapewne i dla pana nie jest to tajemnic, e jeeli Stach wpad w nieszczcie, to tylko przez ni... Ochocki pokiwa gow. - Moesz mi pan powiedzie, co si stao z ckim?... - ciekawie zapyta pan Ignacy. - aden to sekret - odpar Ochocki. - W pocztkach lata owiadczy si o pann Izabel marszaek... - Ten... ten?... Mg by moim ojcem - wtrci Rzecki. - Moe te dlatego panna przyja go, a przynajmniej nie odrzucia. Wic stary zebra manatki po dwu swoich onach i przyjecha na wie do hrabiny... do ciotki panny Izabeli, u ktrej mieszkaa wraz z ojcem... - Oszala. - Trafiao si to i mdrszym od niego - cign Ochocki. Tymczasem, pomimo e marszaek zacz uwaa si za konkurenta, panna Izabela co par dni, a pniej nawet i co dzie jedzia sobie w towarzystwie pewnego inyniera do ruin starego zamku w Zasawiu... Mwia, e jejto rozpdza nudy... - I marszaek nic?... - Marszaek, naturalnie, milcza, ale kobiety perswadoway pannie, e tak robi nie wypada. Ona za ma w tych razach jedn odpowied: "Marszaek powinien by kontent, jeeli wyjd za niego, a wyjd nie po to, aby wyrzeka si moich przyjemnoci..." - I pewnie marszaek przydyba ich na czym w owych ruinach? - wtrci Rzecki. - Ii... nie!... nawet tam nie zaglda. A gdyby izajrza, przekonaby si, e panna Izabelabraa z sob naiwnego inynierka po to, aeby w jego asystencji tskni za Wokulskim... - Za Wo-kul-skim?... - Przynajmniej tak domylano si - mwi Ochocki. - Tym razem ja sam zwrciem jej uwag, e w towarzystwie jednego wielbiciela nie wypada tskni za drugim. Ale ona odpowiedziaa mi swoim zwyczajem:"Niech bdzie kontent, e pozwalam mu patrze na siebie..." - To osio ten inynier!... - Nie bardzo, gdy pomimo caej naiwnoci spostrzeg si i pewnego dnia, a nawet przez wszystkie dnie nastpne nie pojechaz pann tskni midzy gruzami. Jednoczenie za marszaek, zazdrosny o inyniera, zaprzesta konkurw i wynis si na Litw w sposb tak demonstracyjny, e panna Izabela i hrabina dostay spazmw, a poczciwy cki nawet nie kiwnwszy palcem umar na apopleksj... Skoczywszy opowiada, Ochocki obj si rkoma za gow i mia si. - I pomyle tu - doda - e tego rodzaju kobieta tylu ludziom gowy zawrcia... - Ale to potwr!... - zawoa Rzecki. - Nie. Nawet niegupia i nieza w gruncie rzeczy, tylko... taka jak tysice innych z jejsfery. - Tysice?... - Niestety!... - westchn Ochocki. - Wyobra pan sobie klas ludzi majtnych lub zamonych, ktrzy dobrze jedz, a niewiele robi. Czowiek musi w jaki sposb zuywa siy; wic jeeli nie pracuje, musi wpa w rozpust, a przynajmniej drani nerwy... I do rozpustyza, i do dranienia nerww potrzebne s kobiety pikne, eleganckie, dowcipne, wietnie wychowane, a raczej wytresowanew tym wanie kierunku... To to ich jedynakariera... - I panna Izabela zacigna si w ich szeregi?... - To jest, waciwie zacignli j... Przykromi to mwi, ale panu mwi, aeby wiedzia, o jak to kobiet potkn si Wokulski... Rozmowa urwaa si - zacz j Ochocki pytajc: - Kiedy on wraca? - Wokulski?... - odpar pan Ignacy. - Przecie wyjecha do Indii, Chin, Ameryki...Ochocki rzuci si na krzele. - To niepodobna!... - zawoa. - Chocia... - dodapo namyle. - Czy ma pan jakie wskazwki, e tam nie pojecha?.. - zapyta Rzecki znionym gosem. - adnych. Tylko dziwi si nagej decyzji... Kiedym tu by ostatnim razem, obieca mi zaatwi pewien interes... Ale... z akiemu o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc c!c",c#;- I niezawodnie zaatwiby go ten dawny Wokulski. Ten nowy za zapomnia nie tylko o paskich interesach... Przede wszystkim owasnych... - e on wyjedzie - mwi Ochocki jakby do siebie - tego mona byo spodziewa si, ale nie podoba mi si ta nago. Pisa do pana?.. - Ani litery, i do nikogo - odpar stary subiekt. Ochocki krci gow. - Musiao si tak sta - mrukn. - Dlaczego musiao si sta?... - wybuchn Rzecki. - C to on bankrut czy moe nie mia zajcia?... Taki sklep, spka to fraszki? A nie mg oeni si z kobiet pikn, zacn... - Znalazoby si wicej takich kobiet - wtrci Ochocki.- Wszystko to byo dobre - mwi oywiajc si - ale nie dla czowiekaz jego usposobieniem... - Jak pan to rozumiesz? - pochwyci Rzecki, ktremu rozmowa o Wokulskim sprawiaa tak przyjemno jak o kochance. - Jak pan to rozumiesz?... Poznae pan bliej tego czowieka?... - pyta natarczywie, a oczy mu byszczay. - Pozna go atwo. By to jednym sowem czowiek szerokiej duszy. - Oto wanie!... - odezwa si Rzecki, wybijajc takt palcem i wpatrujc si w Ochockiego jak w obraz. - Co pan jednak rozumiesz przez t szeroko?... Piknie powiedziane!... Wytomacz to pan, a jasno!...Ochocki umiechn si. - Widzi pan - rzek - ludzie maej duszy dbaj tylko o swoje interesa, nie sigaj myl poza dzie dzisiejszy i maj wstrt do rzeczy nieznanych. Byle im byo spokojnie i suto... Taki za facet jak on troszczy si interesami tysicy, patrzy nieraz o kilkadziesit lat naprzd, a kada rzecz nieznana i nierozstrzygnita pociga go w sposb nieprzeparty. To nawet nie jest adna zasuga, tylko mus. Jak elazo bez namysu rusza si za magnesem albo pszczoa lepi swoje komrki, tak ten gatunek ludzi rzuca si do wielkich idei i niezwykych prac... Rzecki ciska go za obie rce i dra ze wzruszenia. - Szuman - rzek - mdry doktr Szuman mwi, e Stach jest wariat, polski romantyk. - Gupi Szuman ze swoim ydowskim klasycyzmem!... - odpar Ochocki. - On nawet nie domyla si, e cywilizacji nie stworzyli ani filistrowie, ani geszefciarze, lecz wanie tacy wariaci... Gdyby rozum polega na myleniu o dochodach, ludzie do dzisiejszego dnia byliby mapami... - wite sowa... pikne sowa!... - powtarza subiekt. - Wytomacze pan jednak: jakim sposobem czowiek, podobny Wokulskiemu, mg... takoto... zaawanturowa si?.. - Prosz pana, ja si dziwi, e to tak pno nastpio!... - odpar Ochocki, wzruszajc ramionami. - Przecie znam jego ycie i wiem, e ten czowiek prawie dusi si tutaj od dziecistwa. Mia aspiracje naukowe, lecz nie byo ich czym zaspokoi; mia szerokie instynkta spoeczne, ale czego dotkn si w tym kierunku, wszystko padao... Nawet ta marna spczyna, ktr zaoy, zwalia mu na eb tylko pretensje i nienawici... - Masz pan racj!... masz pan racj!... - powtarza Rzecki. - A teraz ta panna Izabela... - Tak, ona moga go uspokoi. Majc szczcie osobiste, atwiej pogodziby si z otoczeniem i zuyby energi w tych kierunkach, jakie s u nas moliwe. Ale... nietgo trafi... - A co dalej?... - Czy ja wiem?... - szepn Ochocki. - Dzi jest on podobny do wyrwanego drzewa. Jeeli znajdzie grunt waciwy, a w Europie moe go znale, i jeeli ma jeszcze energi, to wlezie w jak robot ibodaj czy nie zacznie naprawd y... Ale jeeli wyczerpa si, co take w jego wieku jest moliwym... Rzecki podnis palec do ust. - Cicho!... cicho!... - przerwa. - Stach ma energi... o,ma!... On jeszcze wypynie... wypy... Odszed od okna i oparszy si o futryn, zacz szlocha. - Taki jestem chory - mwi - taki rozdraniony... - Bo ja mam podobno wad serca... Ale to przejdzie... przejdzie... Tylko dlaczego on tak ucieka... kryje si... nie pisze?...- Ach, jak ja rozumiem - zawoa Ochocki - ten wstrt czowieka rozbitego do rzeczy, ktre mu przypominaj przeszo!... Jak ja to znam, choby z maego dowiadczenia... Wyobra pan sobie,e kiedy zdawaem w gimnazjum egzamin dojrzaoci, musiaem w pi tygodni przej kursa aciny i greki z siedmiu klas,bom si tego nigdy nie chcia uczy. No i jako wykrciem si na egzaminie, ale tak przedtem pracowaem, em si przepracowa. Od tej pory nie tylko nie mogem patrze na ksiki aciskie albo greckie, ale nawet myle o nich. Nie mogem patrze na gmach szkolny, unikaem kolegw, ktrzy pracowali razem ze mn, ale nawet musiaem opuci owe mieszkanie, gdzie uczyem si dzie i noc. Trwao to par miesicy i naprawd nie pierwej uspokoiem si, aem... Wiesz pan, com zrobi? Rzuciem do pieca wszystkie podrczniki greckie i aciskie i spaliem bestie!... Paskudzio si to z godzin, ale kiedy ostatecznie kazaem popioy wysypana mietnik, ozdrowiaem! Chocia i dzi jeszcze dostaj bicia serca na widok greckich liter albo aciskich wyjtkw: panis, piscis, crinis... Aaa... jakie to obrzydliwe... Nie dziwe si pan - koczy Ochocki - e Wokulski umyka std a do Chin... Dugie udrczenie moe doprowadzi czowieka dowcieklizny... Chocia i to przechodzi... - A czterdzieci sze lat, panie?... - zapyta Rzecki. - A silny organizm?... a tgi mzg?... No, ale zagadaem si... Bywaj mi pan zdrw... - Co, moe wyjedasz pan?... - A do Petersburga - odpar Ochocki. - Musz pilnowa testamentu nieboszczki Zasawskiej, ktry chce obali wdziczna rodzina. Posiedz tam, bodaj czy nie do koca padziernika. - Jak tylko bd mia wiadomo od Stacha,zaraz panu donios. Tylko przylij mi pan adres. - I ja panu dam zna, tylko zachwyc jzyka... Chocia wtpi... Do widzenia!... - Rychego powrotu... Rozmowa z Ochockim orzewia pana Ignacego. Zdawao si, e stary subiekt nabra si, nagadawszy si z czowiekiem, ktry nie tylko rozumia ukochanego Stacha, ale i przypomina go w wielu punktach. "On by taki sam - myla Rzecki.- Energiczny, trzewy, a mimo to zawsze peen idealnych popdw..." Mona powiedzie, e od tego dnia zacza si rekonwalescencja pana Ignacego. Opuci ko, potem szlafrok zamieni na surdut, bywa w sklepie i nawet czsto wychodzi na ulic. Szuman zachwyca si trafnoci swojej kuracji, dziki ktrej choroba serca zatrzymaa si w rozwoju. -Co bdzie dalej - mwi do Szlangbauma - nie wiadomo. Ale fakt, e od kilku dni stary ma si lepiej. Odzyska apetyt i sen, a nadewszystko opucia go apatia. Z Wokulskim miaem to samo. Naprawd za Rzecki pokrzepia si nadziej, e prdzej lub pniej bdzie mialist od swego Stacha. "Ju moe jest w Indiach - myla - wic w kocu wrzenia powinien bym mie wiadomo... No, o spnienie w takich razach nietrudno; ale za padziernik dam gow..." Rzeczywicie, w epokach wskazanych nadeszy wiadomoci o Wokulskim, lecz bardzo dziwne. W kocu wrzenia wieczorem odwiedzi pana Ignacego Szuman i miejc si rzek: - Tylko uwaaj pan, jak ten pgwek zainteresowa ludzi. Pachciarz z Zasawka mwi Szlangbaumowi, e furman nieboszczki prezesowej widzia niedawno Wokulskiego w lesie zasawskim. Opisywa nawet, jak by ubrany i na jakim koniu jecha... - Moe by!... - wtrci oywiony pan Ignacy. - Farsa!... Gdzie Krym, gdzie Rzym, gdzie Indie, a gdzie Zasawek?... - odpar doktr.- Tym bardziej e prawie jednoczenie inny ydek, handlujcy wglami, widzia znowu Wokulskiego w Dbrowie... A nawet wicej, bo jakoby dowiedzia si, e w Wokulski kupi od jednego grnika, pijaczyny, dwa naboje dynamitowe... No, ju tego gupstwachyba i pan nie zechcesz broni?... - Ale c by to znaczyo?... - Nic. WidocznieSzlangbaum musia midzy ydkami ogosi nagrod za dowiedzenie si o Wokulskim, wic teraz kady bdzie upatrywa Wokulskiego bodajby w mysiej jamie... I wity rubel tworzy jasnowidzcych!... - zakoczy doktr, miejc si ironicznie. Rzecki musia przyzna, e pogoski nie miay sensu, a wyjanienie ich przez Szumana byo najzupeniej racjonalne. Pomimo to niepokj o Wokulskiego wzmg si. Niepokj jednak zamieni si w istotn trwog wobec faktu nie ulegajcego ju adnej wtpliwoci. Oto w dniu pierwszego padziernika jeden z rejentw zawezwa dosiebie pana Ignacego i pokaza mu akt zeznany przez Wokulskiego przed wyjazdemdo Moskwy. By to formalny testament, w ktrym Wokulski rozporzdzi pozostaymi w Warszawie pienidzmi, z ktrych siedemdziesit tysicy rs. leay w banku, za sto dwadziecia tysicy rs. u Szlangbauma. Dla osb obcych rozporzdzenie to byo dowodem niepoczytalnoci Wokulskiego; Rzeckiemu jednak wydao si cakiem logiczne. Testator zapisa: ogromn sum stu czterdziestu tysicy rubli Ochockiemu, dwadziecia pi tysicy rs. Rzeckiemu, dwadziecia tysicy rs. Helence Stawskiej. Pozostae za pi tysicy rs. podzieli midzy swoj dawn sub albo biedakw, ktrzy mieli z nim stosunki. Z tej sumy otrzymali po piset rubli: Wgieek, stolarz z Zasawia, Wysocki, furman z Warszawy, i drugi Wysocki, jego brat, drnik ze Skierniewic. Wokulski rzewnymi sowami prosi obdarowanych, aeby zapisy przyjli jak odzmarego; rejenta za zobowiza do nieogaszania aktu przed pierwszym padziernikiem. Midzy ludmi, ktrzy znali Wokulskiego, zrobi si haas, posypay si plotki, insynuacje, obrazy osobiste... Szuman za wrozmowie z Rzeckim wypowiedzia taki pogld: - O zapisie dla pana dawno wiedziaem... Ochockiemu da blisko milion zotych, poniewa odkry w nim wariata tego co sam gatunku... No i prezent dla creczki piknej pani Stawskiej rozumiem - doda z umiechem - jedno mnie tylko intryguje... - C mianowicie? - spyta Rzecki, przygryzajc wsy. - Skd si wzi midzy obdarowanymi w drnik Wysocki?... zakoczy Szuman. Zanotowa jego imi i nazwisko i wyszed zamylony. Wielki by niepokj Rzeckiego o to, co mogo si sta z Wokulskim, dlaczego zrobi zapis i dlaczego przemawia w nim jak czowiek mylcy o bliskiej mierci... Wnet jednak trafiy si wypadki, ktre obudziy w panu Ignacym iskr nadziei lub do pewnego stopnia wyjaniy dziwne postpowanie Wokulskiego. Przede wszystkim Ochocki, zawiadomiony o darze, nie tylko natychmiast odpowiedzia zPetersburga, e zapis przyjmuje i e ca gotwk chce mie w pocztkach listopada, ale jeszcze zastrzeg sobie u Szlangbauma procent za miesic padziernik. Nadto za napisa do Rzeckiego list z zapytaniem: czy pan Ignacy nie daby mu ze swego kapitaudwudziestu jeden tysicy rubli gotowizn, wzamian za sum patn na wity Jan, ktr Ochocki mia na hipotece wiejskiego majtku?"Bardzo zaley mi na tym - koczy swj list - aeby wszystko, co posiadam, mie w rku, gdy w listopadzie stanowczo musz wyjecha za granic. Objani to panu przy osobistej rozmowie..." "Dlaczego on tak nagle wyjeda za granicidlaczego zbiera wszystkie pienidze?... - zapytywa sam siebie Rzecki. - Dlaczego w kocu odkada wyjanienia do rozmowy osobistej?..." Naturalnie, e przyj propozycj Ochockiego; zdawao mu si, e w tym nagym wyjedzie i niedomwieniach tkwi jaka otucha. "Kto wie - myla - czy Stachpojecha do Indii ze swoim pmilionem?... Moe oni obaj z Ochockim zejd si w Paryu, u tego dziwnego Geista?... Jakie metale... jakie balony!... Widocznie chodzi im o utrzymanie tajemnicy, przynajmniej doczasu..." W tym jednak razie pomiesza mu rachunki Szuman, powiedziawszy przy jakiej okazji: - Dowiadywaem si w Paryu o tego sawnego Geista, mylc, e Wokulski moesi o niego zechce zaczepi. No, ale Geist, niegdy bardzo zdolny chemik, jest dzi skoczonym wariatem... Caa Akademia mieje si z jego pomysw!... Drwiny caej Akademii z Geista mocno zachwiay nadziejami Rzeckiego. Juci, jeeli kto, to tylko Akademia Francuska mogaby oceni warto owych metali czy balonw... A jeeli mdrcy zadecydowali, e Geist jest wariatem, to ju chyba Wokulski nie miaby co robi u niego. "Gdzie i po co w takim razie wyjecha? - myla Rzecki. - Ha, oczywicie, wyjecha w podr, bo mu tu byo le... Jeeli Ochocki musia opuci mieszkanie, w ktrym dokuczya mu tylko gramatyka grecka, to Wokulski mg tym bardziej wynie si z miasta, gdzie mu tak dokuczya kobieta... I gdyby to tylko ona!...Czy by kiedy czowiek bardziej szkalowanyod niego?..." "Ale dlaczego on zrobi prawietestament i jeszcze napomyka w nim o mierci?..." - dodawa pan Ignacy. T wtpliwo rozjania mu wizyta Mraczewskiego. Mody czowiek przyjechado Warszawy niespodzianie i przyszed do Rzeckiego z min zakopotan. Rozmawia urywkowo, a w kocu napomkn, e pani Stawska waha si przyj darowizny Wokulskiego i e jemu samemu dar ten wydaje si niepokojcym... - Dzieciak jeste, mj kochany!... - oburzy si pan Ignacy.- Wokulski zapisa jej czy Helci dwadziecia tysicy rubli, bo polubi kobiet; a polubi j, bo w jej domu znajdowa spokj w najciszych czasach dla siebie... Wiesz przecie, e kocha si w pannie Izabeli?... - To wiem - odpar nieco spokojniej Mraczewski - ale wiem i o tym, e pani Stawska miaa do Wokulskiego sabo... - Wic i c?... Dzi Wokulski jest dla nas wszystkich prawie umarym i Bg wie, czy go kiedy zobaczymy. Mraczewskiemu twarz rozjania si. - To prawda - rzek - to prawda!... Pani Stawska moe przyj zapis od zmarego, a ja nie potrzebuj si obawia wspomnie o nim... I wyszed bardzo kontent z tego, e Wokulski moe ju nie yje. "Stach mia racj - myla pan Ignacy - nadajc tak form swoim zapisom. Umniejszy kopotu obdarowanym, a nade wszystko tej poczciwej pani Helenie..." W sklepie Rzecki bywa ledwie raz na kilka dni, jedyne za jego zajcie, notabene bezpatne, polegao na ukadaniu wystawy w oknach, co zwykle robi w nocy z sobotyna niedziel. Stary subiekt bardzo lubi to ukadanie, a Szlangbaum sam go o nie prosi w nadziei, e pan Ignacy umieci swj kapita w jego kantorze na niewysoki procent. Ale i te rzadkie odwiedziny wystarczyy panu Ignacemu do zorientowania si, e w sklepie zaszy gruntowne zmiany na gorsze.Towary, lubo pokane na oko, byy liche, cho zarazem zniya si troch ich cena; subiekci w arogancki sposb traktowali publiczno i dopuszczali si drobnych naduy, ktre nie uszy uwagi Rzeckiego. Nareszcie dwu nowych inkasentw dopucio si malwersacji na sto kilkadziesit rubli. Kiedy pan Ignacy wspomnia o tym Szlangbaumowi, usysza odpowied: - Prosz pana, publiczno nie zna si na dobrym towarze, tylko na tanim... A co do malwersacji, te si wszdzie trafiaj. Skdzreszt wezm innych ludzi?Pomimo tgiej miny Szlangbaum jednak martwi si, a Szuman drwi z niego bez miosierdzia. - Prawda, panie Szlangbaum - mwi doktr -e gdyby w kraju zostali sami ydzi, wyszlibymy z torbami z interesu! Bo jedni okpiwaliby nas, a drudzy nie daliby si apa na nasze sztuki... Majc duo wolnego czasu, pan Ignacy duorozmyla i dziwi si, e teraz po caych dniach zaprztay go kwestie, ktre dawniej nawet nie przeszy mu przez gow. "Dlaczego nasz sklep upad?... - mwi do siebie. - Bo gospodaruje w nim Szlangbaum, nie Wokulski. A dlaczego nie gospodaruje Wokulski?... Bo jak to wspomnia Ochocki, Stach dusi si tutaj prawie od dziecistwainareszcie musia uciec na wiee powietrze..." I przypomnia sobie najwydatniejsze momenta z ycia Wokulskiego. Kiedy chcia uczy si, jeszcze jako subiekt Hopfera, wszyscy mu dokuczali. Kiedy wstpi do uniwersytetu, zadano od niego powice.Kiedy wrci do kraju, nawet pracy mu odmwiono. Kiedy zrobi majtek, obrzucono go podejrzeniami, a kiedy zakocha si, ubstwiana kobieta zdradzia go w najnikczemniejszy sposb... "Trzeba przyzna - rzek pan Ignacy - e w takich warunkach zrobi, co mg najlepszego..." Ale jeeli Wokulskiego sia faktw wypchna z kraju, dlaczego sklepu po nim nie odziedziczy bodajby on sam, Rzecki, nie za Szlangbaum?... Bo on, Rzecki, nigdy o tym nie myla, aeby posiada wasny sklep. On walczy zaes... Ale... z akiemu o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA$P c%Ac&Fc'+c(9&interesa Wgrw albo czeka, a Napoleonidzi wiat przebuduj. I c si stao?... wiat nie poprawi si, Napoleonidzi wyginli, a wacicielem sklepu zosta Szlangbaum. "Strach, ile si unas marnuje uczciwych ludzi - myla. - Katz paln sobie w leb, Wokulski wyjecha,Klejn Bg wie gdzie, a Lisiecki musia takesi wynosi, bo dla niego nie byo tu miejsca..." Wobec tych medytacyj pan Ignacy doznawawyrzutw sumienia, pod wpywem ktrych pocz mu si zarysowywa jaki plan na przyszo... "Wejd - mwi - do spki z pani Stawski z Mraczewskim. Oni maj dwadziecia tysicy rubli, ja dwadziecia pi tysicy, wic za tak sum moemy otworzy porzdny sklep, choby pod bokiem Szlangbaumowi..." Projekt ten tak go opanowa, e pod jego wpywem czu si nawet zdrowszym. Wprawdzie coraz czciej doznawa blu wramionach i dusznoci, ale nie zwaa na to... "Pojad na kuracj choby za granic -myla - pozbd si tych gupich dusznocii wezm si do roboty naprawd... C to, czy tylko Szlangbaum ma robi u nas majtek?..." Czu si modszym i rzewiejszym, cho Szuman nie radzi mu wychodzi na ulic i zaleca unika wzrusze. Sam doktr jednake czsto zapomina o wasnym przepisie. Raz wpad do Rzeckiego z rana, wzburzony tak, e zapomnia woy krawata na szyj. - Wiesz pan - zawoa - piknych rzeczy dowiedziaem si o Wokulskim!... Pan Ignacy pooy na stole n i widelec (wanie jad befsztyk z borwkami) i uczu bl w ramionach. - C si stao?... - zapyta sabym gosem. - Pyszny jest Sta!... - mwi Szuman. - Odnalazem tego drnika Wysockiego w Skierniewicach, wybadaem go i wiesz pan, com odkry?... - Skde mog wiedzie?... - spyta Rzecki, ktremu na chwil zrobio si ciemno w oczach. - Wyobra pan sobie - mwi zirytowany Szuman - e... to bydl... to zwierz... wtedyw maju, kiedy jecha z ckimi do Krakowa, rzuci si w Skierniewicach pod pocig!... Wysocki go uratowa... - Eh!... - mrukn Rzecki. - Nie: eh!... tylko tak jest. Z czego widz, e kochany Stasieczek, obok romantyzmu, mia jeszcze mani samobjstwa... Zaoybym si o cay mj majtek, e on ju nie yje!... Nagle umilk, spostrzegszy straszn zmian na twarzy pana Ignacego. Zmiesza si niesychanie, sam prawie zanis go na ko i przysig sobie, e ju nigdy nie bdzie zaczepia tych kwestii. Ale los zrzdzi inaczej. W kocu padziernika bryftrygier odda Rzeckiemu list rekomendowany pod adresemWokulskiego. List pochodzi z Zasawia, pismo byo niewprawne. "Czyby od Wgieka..." - pomyla pan Ignacy i otworzy kopert. "Wielmony panie! - pisa Wgieek. - Najpierwej dzikujemy wielmonemu panu za pami o nas i za te piset rubli, ktrymi nas wielmony pan znowu obdarzy, i za wszystkie dobrodziejstwa, ktre otrzymalimy z jego szczodrobliwej rki, dzikujemy: matka moja, ona moja i ja... Po drugie za wszyscy troje zapytujemy si o zdrowie i ycie wielmonego pana i czy pan szczliwie do dom powrci. Pewno, e tak jest, bo inaczej nie wysaby nam pan swego wspaniaego daru. Tylko ona moja jest bardzo o wielmonego pana niespokojna i po nocach nie sypia, a nawet chciaa, aebym sam do Warszawy pojecha, zwyczajnie jak kobieta. Bo to u nas, wielmony panie, we wrzeniu,tego samego dnia, kiedy wielmony pan, idc na zamek, spotka moj matk przy kartoflach, trafio si wielkie zdarzenie. Tylko co matka wrcia z pola i nastawia wieczerz, a tu w zamku dwa razy tak strasznie hukno, jak pioruny, a w miasteczku szyby si zatrzsy. Matce garnczek wypad z rk i zaraz mwi do mnie: . I ja te zaraz poleciaem. Chryste Panie! Ledwieem pozna gr. Z czterech cian zamku, co si jeszcze mocno trzymay, zostaa tylko jedna, a trzy zmielone prawie na mk. Kamie, comy na nim rok temu wycili wiersze, rozbity na jakie dwadziecia kawakw, a w tym miejscu, gdzie bya zawalona studnia, zrobi si d i gruzw nasypao w niego wicej ni na stodo. Ja myl, e to mury same zawaliy si ze staroci; ale matka mwi, e to moe kowalnieboszczyk, com o nim wielmonemu pastwu rozpowiada, e on tak psot zrobi. Nic nie mwic nikomu o tym, e wielmonypan szed wtedy na zamek, przez cay tydzie grzebaem midzy gruzami, czy, bro Boe, nie stao si nieszczcie. I dopiero, kiedym ladu nie znalaz, ucieszyem si tak, e na tym miejscu wity krzy stawiam, cay z drzewa dbowego, nie malowany, aeby bya pamitka, jako wielmony pan od nieszczcia si ocali. Ale moja ona, kobiecym obyczajem, wci si niepokoi... Wic dlatego pokornie upraszam wielmonego pana, aeby nam da zna o sobie, e yje i e zdrw jest... Ksidz proboszcz jegomo taki poradzi miwyci napis na krzyu: Non omnis moriar... Aeby ludzie wiedzieli, e cho stary zamek, pamitka z czasw dawnych, w gruzy si rozlecia, to przecie nie wszystek zgin i jeszcze niemao zostaniepo nim do widzenia nawet dla naszych wnukw...""A zatem Wokulski by w kraju!..." - zawoa ucieszony Rzecki i posa po doktora, proszc go, aeby przyszed natychmiast. W niecay kwadrans zjawi si Szuman. Dwa razy przeczyta podany mu list i ze zdziwieniem przypatrywa si oywionej fizjognomii pana Ignacego. - C doktr na to?... - zapyta triumfalnie Rzecki. Szuman zdziwi si jeszcze mocniej. - Co ja na to?... - powtrzy. - e stao si,co przepowiadaem Wokulskiemu jeszcze przed jego wyjazdem do Bugarii. Przecie to jasne, e Stach zabi si w Zasawiu. Rzecki umiechn si. - Ale zastanw si, panie Ignacy - mwi doktr, z trudnoci hamujc wzruszenie. - Pomyl tylko: widziano go w Dbrowie, jak kupowa naboje, potem widziano go w okolicach Zasawka, a nareszcie w samym Zasawiu. Myl, e w zamku musiao co kiedy zaj midzy nim a t... t potpienic. Bo nawet mnie raz wspomnia, e chciaby zapa si pod ziemi tak gboko jak studnia zasawska... - Gdyby zechcia si zabi, mgby to zrobi dawniej... Zreszt i pistolet by wystarczy, nie dynamit - odpar Rzecki. - Tote zabija si... Ale e w kadym calu bya to wcieka bestia, wic mu pistolet nie wystarcza... Jemu trzeba byo lokomotywy, aeby zgin... Samobjcy umiej by wybredni, wiem o tym!... Rzecki krci gow i umiecha si. - Wicco pan mylisz, u diaba?... - zawoa zniecierpliwiony Szuman. - Czy masz jak inn hipotez?... - Mam. Stacha po prostu drczyy wspomnienia tego zamku, wic chcia go zniszczy, jak Ochocki zniszczy greck gramatyk, kiedy si na niej przepracowa.Jest to take odpowied dana tej pannie, ktra podobno co dzie jedzia tskni do tych gruzw... - Ale to byoby dziecistwo!... Czterdziestoletni chop nie moe postpowa jak ucze... - Kwestia temperamentu - odpar Rzecki spokojnie. - Jedni odsyaj pamitki, a on swoj wysadzi w powietrze... Szkoda tylko, e tej Dulcynei nie byo midzy gruzami. Doktr zamyli si. - Wcieka bestia!... Ale gdzie by teraz si podzia, jeeliby y?... - Teraz wanie podruje z lekkim sercem.A nie pisze, bomy mu ju wida wszyscy obrzydli... - dokoczy ciszej pan Ignacy. - Zreszt, gdyby tam zgin, pozostaby jaki lad... - Swoj drog, nie przysigbym, e pan nie masz racji, chocia... ja w to nie wierz- mrukn Szuman. Kiwa smutnie gow i mwi: - Romantycy musz wygin, to darmo; dzisiejszy wiat nie dla nich... Powszechna jawno sprawia to, e ju niewierzymy ani w anielsko kobiet, ani w moliwo ideaw. Kto tego nie rozumie, musi zgin albo dobrowolnie sam ustpi... Ale jaki to czowiek stylowy!... - zakoczy.- Umar przywalony resztkami feudalizmu. Zgin, a ziemia zadraa... Ciekawy typ, ciekawy... Nagle schwyci kapelusz i wybieg z pokojumruczc: - Wariaty!... wariaty!... cay wiat mogliby zarazi swoim obdem... Rzecki wci umiecha si. "Niech mnie diabli wezm - mwi do siebie - jeeli co do Stacha nie mam racji!... Powiedzia pannie: adieu! i pojecha... Oto cay sekret. Byle wrci Ochocki, dowiemy si prawdy..." By w tak dobrym usposobieniu, e wydobyspod ka gitar, nacign struny i przy jej akompaniamencie zacz nuci: Wiosna si budzi w caej naturze, Witana nowym sowikw pieniem... W zielonym gaju, ponad strumieniem, Kwitny dwie pikne re... Ostry bl w piersiach przypomnia mu, e nie powinien si mczy. Niemniej czu w sobie ogromn energi. "Stach - myla - wzi si do jakiej wielkiej roboty, Ochocki jedzie do niego, wic musz i ja pokaza, co umiem... Precz z marzeniami!... Napoleonidzi ju nie poprawi wiata i nikt go nie poprawi, jeeli i nadal bdziemy postpowa jak lunatycy... Zawi spk z Mraczewskimi,sprowadz Lisieckiego, znajd Klejna i sprbujemy, panie Szlangbaum, czy tylko tymasz rozum... Do licha, co moe by atwiejszego anieli zrobienie pienidzy, jeeli chce si tego?A jeszcze z takim kapitaem i takimi ludmi!..." W sobot po rozejciu si subiektw wieczorem pan Ignacy wzi od Szlangbauma klucz od tylnych drzwi sklepu, aeby na przyszy tydzie uoy wystaww oknach. Zapali jedn lamp, z gwnego okna wydoby przy pomocy Kazimierza ardynierk i dwa wazony saskie, a na ich miejsce ustawi wazony japoskie i starorzymski stolik. Nastpnie kaza sucemu i spa, mia bowiem zwyczaj wasnorcznie rozkada przedmioty drobne, a osobliwie mechaniczne zabawki. Nie chcia zreszt, aeby prosty czowiek wiedzia, e on sam najlepiej bawi si sklepowymi zabawkami. Jak zwykle, tak i tym razem wydoby wszystkie, zapeni nimi cay kontuar i wszystkie jednoczenie nakrci. Po raz tysiczny w yciu przysuchiwa si melodiom grajcych tabakierek i patrzy, jak niedwied wdrapuje si na sup, jak szklana woda obraca myskie koa, jak kot ugania si za mysz, jak tacz krakowiacy, a na wycignitym koniu pdzi dokej. I przypatrujc si ruchowi martwych figur, po tysiczny raz w yciu powtarza: "Marionetki!... Wszystko marionetki!... Zdaje im si, e robi, co chc, a robi tylko, co im kae spryna, taka lepa jak one..."Kiedy le kierowany dokej wywrci si na taczcych parach, pan Ignacy posmutnia. "Dopomc do szczcia jeden drugiemu nie potrafi - myla - ale zrujnowa cudze ycie umiej tak dobrze, jak gdyby byli ludmi..." Nagle usysza oskot. Spojrza w gb sklepu i zobaczy wydobywajc si spod kontuaru ludzk figur. "Zodziej?..." - przeleciao mu przez gow. - Bardzo przepraszam, panie Rzecki, ale... ja zaraz przyjd... odezwaa si figura z oliwkow twarz i czarnymi wosami. Pobiega do drzwi, otworzya je popiesznie i znika. Pan Ignacy nie mg podnie si z fotelu; rce mu opady, nogi odmwiy posuszestwa. Tylko serce uderzao w nim jak dzwon rozbity, a w oczach zrobio mu si ciemno. "C, u diaba, ja si zlkem? - szepn. - Wszake to jest ten...ten Izydor Gutmorgen... tutejszy subiekt... Oczywicie, co skrad i uciek... Ale dlaczego ja si zlkem?..." Tymczasem pan Izydor Gutmorgen po duszej nieobecnoci wrci do sklepu, co jeszcze wicej zadziwio Rzeckiego. - Skde si pan tu wzi?... czego pan chcesz?... - zapyta go pan Ignacy. Pan Gutmorgen zdawa si by mocno zakopotany. Spuci gow jak winowajca iprzebierajc palcami po kontuarze, mwi: - Przepraszam pana, panie Rzecki, ale pan moe myli, e ja co ukradem?... Niech mnie pan zrewiduje... - Ale co pan tu robisz? - zapyta Rzecki. Chcia si podnie z fotelu, lecz nie mg. - Mnie pan Szlangbaum kaza zosta tu dzina noc... - Po co?... - Bo, widzi pan, panie Rzecki... z panem przychodzi tu do ustawiania ten Kazimierz...Wic pan Szlangbaum kaza mnie pilnowa, aeby on czego nie wynis... Ale e mnie si troch niedobrze zrobio, wic... ja pana bardzo przepraszam... Rzecki ju powsta z siedzenia. - Ach, wy kundle!... - zawoa w najwyszejpasji. - To wy mnie uwaacie za zodzieja?... I za to, e wam darmo pracuj?... - Przepraszam pana, panie Rzecki - wtrciz pokor Gutmorgen - ale... po co pan darmopracuje?... - Nieche was milion diabw porwie!... - krzykn pan Ignacy. Wybieg ze sklepu i starannie zamkn drzwi na klucz. "Posiede sobie do rana, kiedy ci niedobrze!... I zostaw pamitk swemu pryncypaowi" - mrukn. Pan Ignacy nie mg spa ca noc. A poniewa jego lokal dzielia tylko sie od sklepu, wic okoo drugiej usysza ciche pukanie wewntrz sklepu i stumiony gos Gutmorgena, ktry mwi: - Panie Rzecki, niech pan otworzy... Ja zaraz wrc... Wkrtce jednak wszystko ucicho. "O, gagany!... - myla Rzecki, przewracajc si na ku. - To wy mnie traktujecie jak zodzieja... Poczekajcie!... Okoo dziewitej z rana usysza, e Szlangbaum uwolni Gutmorgena, a nastpnie zacz koata do jego drzwi. Nie odezwa si jednak, a kiedy przyszed Kazimierz, zapowiedzia mu, aeby nigdy nie puszcza tu Szlangbauma. "Wynios si std - mwi - bodaj od Nowego Roku... ebym mia mieszka na strychu albo wzi numer w hotelu... Mnie zrobili zodziejem!... Stach powierza mi krocie, a ten, bestia, lka si o swoje tandeciarskie towary..." Przed poudniem napisa dwa dugie listy: jeden do pani Stawskiej, proponujc, aeby sprowadzia si do Warszawy i zawizaa znim spk; drugi do Lisieckiego, zapytujc:czyby nie zechcia powrci i obj posady w jego sklepie?... Przez cay czas pisania i odczytywania listw zoliwy umiech nie schodzi mu z twarzy. "Wyobraam sobie min Szlangbauma - myla - kiedy otworzymy mu przed nosem sklep konkurencyjny... he!... he!... he!... On mnie kaza pilnowa... Dobrze mi tak, kiedym pozwoli rozpanoszy si temu filutowi... He! He! He!" W tej chwili trci rkawem piro, ktre z biurka upado na podog. Rzecki schyli si, aeby je podnie, i nagle uczu dziwny bl w piersiach, jakby mu kto przebi puca wskim noykiem. Na chwil zamio mu siw oczach i dozna lekkich mdoci; wic, nie podnoszc pira, wsta z fotelu i pooy si na szezlongu. "Bd ostatnim cymbaem - myla - jeeli za par lat Szlangbaum nie wyjdzie na Nalewki... Stary gupiec ze mnie!... troszczyem si o Bonapartych i o ca Europ, a tymczasem wyrs mi pod bokiemtandeciarz, ktry kae mnie pilnowa jak zodzieja... No, ale przynajmniej nabraem dowiadczenia; wystarczy mi go na cae ycie... Przestaniecie wy mnie teraz nazywa romantykiem i marzycielem..." Co jakby zawadzao mu w lewym pucu. "Astma?... - mrukn. - Musz ja si na serio wzi do kuracji. Inaczej za pi, sze lat zostabym kompletnym niedog... Ach, gdybym si by spostrzegdziesi lat temu!..." Przymkn oczy i zdawao mu si, e widzicae swoje ycie, od chwili obecnej a do dziecistwa, rozwinite na ksztat panoramy, wzdu ktrej on sam pyn dziwnie spokojnym ruchem... Uderzao go tylko, e kady miniony obraz zaciera mu si w pamici tak nieodwoalnie, i w adensposb nie mg przypomnie sobie tego, naco patrzy przed chwil. Oto obiad w HoteluEuropejskim z powodu otwarcia nowego sklepu... Oto stary sklep, a w nim panna cka rozmawia z Mraczewskim... Oto jego pokj z zakratowanym oknem, gdzie przed chwil wszed Wokulski, kiedy powrci z Bugarii... "Zaraz... Co to ja poprzednio widziaem..." - myla. Oto piwnica Hopfera, gdzie pozna si z Wokulskim... A oto pole bitwy, gdzie niebieskawy dym unosi si nad liniami granatowych i biaych mundurw... A oto stary Mincel siedzi na fotelu i cignie za sznurek wiszcego w oknie kozaka... "Czy ja to wszystko istotnie widziaem, czy mi si tylko nio?... Boe miosierny..." - szepn. Teraz zdawao mu si, e jest maym chopcem i e podczas gdy jego ojciec rozmawia z panem Raczkiem o cesarzu Napoleonie, on wymkn si na strych i przez dymnik patrzy na Wis w stron Pragi... Stopniowo jednak obraz przedmiecia zatar mu si przed oczyma i zosta tylko dymnik. Z pocztku by on kiemu o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA)0 c* wielki jak talerz, pniej jak spodek, a potem zmala do rozmiarw srebrnej dziesitki... Jednoczenie ze wszystkich stron ogarnago niepami i ciemno, a raczej gboka czarno, wrd ktrej tylko w dymnik wieci jak gwiazda o nieustannie zmniejszajcym si blasku. Nareszcie i ta ostatnia gwiazda zgasa... Moe zobaczy j znowu, ale ju nie nad ziemskim horyzontem. Okoo drugiej w poudnie przyszed sucy pana Ignacego, Kazimierz, z koszem talerzy. Haaliwie nakry do stou,a widzc, e pan nie budzi si, zawoa: - Prosz pana, obiad wystygnie... Poniewa pan Ignacy nie ruszy si i tym razem, wic Kazimierz zbliy si do szezlonga i rzek: - Prosz pana.... Nagle cofn si, wybieg do sieni i zaczpuka do tylnych drzwi sklepu, w ktrym jeszcze by Szlangbaum i jeden z jego subiektw. Szlangbaum otworzy drzwi. - Czego chcesz?... - szorstko zapyta sucego. - Prosz pana... naszemu panu co si stao... Szlangbaum ostronie wszed do pokoju, spojrza na szezlong i rwnie cofn si...- Biegnij po doktora Szumana!... - zawoa. -Ja tu nie chc wchodzi... W tej samej porze u doktora by Ochocki i opowiada mu, e wczoraj z rana powrciz Petersburga, a w poudnie odprowadza na pocig wiedeski swoj kuzynk pann Izabel ck, ktra wyjechaa za granic.- Wyobra pan sobie - zakoczy - e wstpuje do klasztoru!... - Panna Izabela?... - zapyta Szuman. - C to, czy ma zamiar nawet Pana Boga kokietowa, czy tylko chce po wzruszeniachodpocz, aeby pewniejszym krokiem wyj za m? - Daj jej pan spokj... to dziwna kobieta... - szepn Ochocki. - One wszystkie wydaj si nam dziwne - odpar zirytowanym gosem doktr - dopkinie sprawdzimy, e s tylko gupie albo ndzne... O Wokulskim nie syszae pan czego? - A wanie... - odpowiedzia. Lecz nagle zatrzyma si i umilk. - C, wiesz pan co o nim?... Czy moe robisz z tego tajemnic stanu?... - nalega doktr. W tej chwili wpad Kazimierz woajc: - Panie doktorze, co si stao naszemu panu. Prdzej, panie! Szuman zerwa si, razem z nim Ochocki. Siedli w dorok i pdem zajechali przed dom, w ktrym mieszka Rzecki. W bramie zastpi im drog Maruszewicz z mocno zafrasowan min. - No, wyobra pan sobie - zawoa do doktora - taki miaem do niego wany interes... Chodzi przecie o mj honor... a ten tymczasem umar sobie!... Doktr i Ochocki w towarzystwie Maruszewicza weszli do mieszkania Rzeckiego. W pierwszym pokoju by ju Szlangbaum, radca Wgrowicz i ajent Szprot. - Gdyby pi radzika - mwi Wgrowicz - dosignby stu lat... A tak... Szlangbaum, spostrzegszy Ochockiego, schwyci go za rk i zapyta: - Pan nieodwoalnie chce odebra pienidze w tym tygodniu?... - Tak. - Dlaczego tak prdko?... - Bo wyjedam. - Na dugo?... - Moe na zawsze - odpar szorstko i wszed za doktorem do pokoju, gdzie leay zwoki. Za nim na palcach weszli inni. - Straszna rzecz! - odezwa si doktr. - Cigin, wy wyjedacie... Kt tu w kocu zostanie?... - My!... - odpowiedzieli jednogonie Maruszewicz i Szlangbaum. - Ludzi nie zabraknie... - dorzuci radca Wgrowicz. - Nie zabraknie... ale tymczasem idcie, panowie, std!... - krzykn doktr. Caa gromada z oznakami oburzenia cofna si do przedpokoju. Zosta tylko Szuman i Ochocki. - Przypatrz mu si pan... - rzek doktr, wskazujc na zwoki. - Ostatni to romantyk!... Jak oni si wynosz... Jak oni si wynosz... Szarpa wsy i odwrci si do okna. Ochocki uj zimn ju rk Rzeckiego i pochyli si, jakby chcc mu co szepn do ucha. Nagle w bocznej kieszeni zmarego spostrzeg wysunity do poowy list Wgieka i machinalnie przeczyta nakrelone wielkimi literami wyrazy: Non omnis Moriar... - Masz racj... - rzek jakby do siebie. - Ja mam racj?... - zapyta doktr. - Wiemo tym od dawna. Ochocki milcza. ------Konwersja: rpg6@go2.pl my na nim rok temu wycili wiersze, rozbity na jakie dwadziecia kawakw, a w tym miejscu, gdzie bya zawalona studnia, zrobi si d i gruzw nasypao w niego wicej ni na stodo. Ja myl, e to mury same zawaliy si ze staroci; ale matka mwi, e to moe kowalnieboszczyk, com o nim wielmonemu pastwu rozpowiada, e on tak psot zrobi. Nic nie mwic nikomu o tym, e wielmonypan szed wtedy na zamek, przez cay tydzie grzebaem midzy gruzami, czy, bro Boe, nie stao si nieszczcie. I dopiero, kiedym ladu nie znalaz, ucieszyem si tak, e na tym miejscu wity krzy stawiam, cay z drzewa dbowego, nie malowany, aeby bya pamitka, jako wielmony pan od nieszczcia si ocali. Ale moja ona, kobiecym obyczajem, wci si niepokoi... Wic dlatego pokornie upraszam wielmonego pana, aeby nam da zna o sobie, e yje i e zdrw jest... Ksidz proboszcz jegomo taki poradzi miwyci napis na krzyu: Non omnis moriar... Aeby ludzie wiedzieli, e cho stary zamek, pamitka z czasw dawnych, w gruzy si rozlecia, to przecie nie wszystek zgin i jeszcze niemao zostaniepo nim do widzenia nawet dla naszych wnukw...""A zatem Wokulski by w kraju!..." - zawoa ucieszony Rzecki i posa po doktora, proszc go, aeby przyszed natychmiast. W niecay kwadrans zjawi si Szuman. Dwa razy przeczyta podany mu list i ze zdziwieniem przypatrywa si oywionej fizjognomii pana Ignacego. - C doktr na to?... - zapyta triumfalnie Rzecki. Szuman zdziwi si jeszcze mocniej. - Co ja na to?... - powtrzy. - e stao si,co przepowiadaem Wokulskiemu jeszcze przed jego wyjazdem do Bugarii. Przecie to jasne, e Stach zabi si w Zasawiu. Rzecki umiechn si. - Ale zastanw si, panie Ignacy - mwi doktr, z trudnoci hamujc wzruszenie. - Pomyl tylko: widziano go w Dbrowie, jak kupowa naboje, potem widziano go w okolicach Zasawka, a nareszcie w samym Zasawiu. Myl, e w zamku musiao co kiedy zaj midzy nim a t... t potpienic. Bo nawet mnie raz wspomnia, e chciaby zapa si pod ziemi tak gboko jak studnia zasawska... - Gdyby zechcia si zabi, mgby to zrobi dawniej... Zreszt i pistolet by wystarczy, nie dynamit - odpar Rzecki. - Tote zabija si... Ale e w kadym calu bya to wcieka bestia, wic mu pistolet nie wystarcza... Jemu trzeba byo lokomotywy, aeby zgin... Samobjcy umiej by wybredni, wiem o tym!... Rzecki krci gow i umiecha si. - Wicco pan mylisz, u diaba?... - zawoa zniecierpliwiony Szuman. - Czy masz jak inn hipotez?... - Mam. Stacha po prostu drczyy wspomnienia tego zamku, wic chcia go zniszczy, jak Ochocki zniszczy greck gramatyk, kiedy si na niej przepracowa.Jest to take odpowied dana tej pannie, ktra podobno co dzie jedzia tskni do tych gruzw... - Ale to byoby dziecistwo!... Czterdziestoletni chop nie moe postpowa jak ucze... - Kwestia temperamentu - odpar Rzecki spokojnie. - Jedni odsyaj pamitki, a on swoj wysadzi w powietrze... Szkoda tylko, e tej Dulcynei nie byo midzy gruzami. Doktr zamyli si. - Wcieka bestia!... Ale gdzie by teraz si podzia, jeeliby y?... - Teraz wanie podruje z lekkim sercem.A nie pisze, bomy mu ju wida wszyscy obrzydli... - dokoczy ciszej pan Ignacy. - Zreszt, gdyby tam zgin, pozostaby jaki lad... - Swoj drog, nie przysigbym, e pan nie masz racji, chocia... ja w to nie wierz- mrukn Szuman. Kiwa smutnie gow i mwi: - Romantycy musz wygin, to darmo; dzisiejszy wiat nie dla nich... Powszechna jawno sprawia to, e ju niewierzymy ani w anielsko kobiet, ani w moliwo ideaw. Kto tego nie rozumie, musi zgin albo dobrowolnie sam ustpi... Ale jaki to czowiek stylowy!... - zakoczy.- Umar przywalony resztkami feudalizmu. Zgin, a ziemia zadraa... Ciekawy typ, ciekawy... Nagle schwyci kapelusz i wybieg z pokojumruczc: - Wariaty!... wariaty!... cay wiat mogliby zarazi swoim obdem... Rzecki wci umiecha si. "Niech mnie diabli wezm - mwi do siebie - jeeli co do Stacha nie mam racji!... Powiedzia pannie: adieu! i pojecha... Oto cay sekret. Byle wrci Ochocki, dowiemy si prawdy..." By w tak dobrym usposobieniu, e wydobyspod ka gitar, nacign struny i przy jej akompaniamencie zacz nuci: Wiosna si budzi w caej naturze, Witana nowym sowikw pieniem... W zielonym gaju, ponad strumieniem, Kwitny dwie pikne re... Ostry bl w piersiach przypomnia mu, e nie powinien si mczy. Niemniej czu w sobie ogromn energi. "Stach - myla - wzi si do jakiej wielkiej roboty, Ochocki jedzie do niego, wic musz i ja pokaza, co umiem... Precz z marzeniami!... Napoleonidzi ju nie poprawi wiata i nikt go nie poprawi, jeeli i nadal bdziemy postpowa jak lunatycy... Zawi spk z Mraczewskimi,sprowadz Lisieckiego, znajd Klejna i sprbujemy, panie Szlangbaum, czy tylko tymasz rozum... Do licha, co moe by atwiejszego anieli zrobienie pienidzy, jeeli chce si tego?A jeszcze z takim kapitaem i takimi ludmi!..." W sobot po rozejciu si subiektw wieczorem pan Ignacy wzi od Szlangbauma klucz od tylnych drzwi sklepu, aeby na przyszy tydzie uoy wystaww oknach. Zapali jedn lamp, z gwnego okna wydoby przy pomocy Kazimierza ardynierk i dwa wazony saskie, a na ich miejsce ustawi wazony japoskie i starorzymski stolik. Nastpnie kaza sucemu i spa, mia bowiem zwyczaj wasnorcznie rozkada przedmioty drobne, a osobliwie mechaniczne zabawki. Nie chcia zreszt, aeby prosty czowiek wiedzia, e on sam najlepiej bawi si sklepowymi zabawkami. Jak zwykle, tak i tym razem wydoby wszystkie, zapeni nimi cay kontuar i wszystkie jednoczenie nakrci. Po raz tysiczny w yciu przysuchiwa si melodiom grajcych tabakierek i patrzy, jak niedwied wdrapuje si na sup, jak szklana woda obraca myskie koa, jak kot ugania si za mysz, jak tacz krakowiacy, a na wycignitym koniu pdzi dokej. I przypatrujc si ruchowi martwych figur, po tysiczny raz w yciu powtarza: "Marionetki!... Wszystko marionetki!... Zdaje im si, e robi, co chc, a robi tylko, co im kae spryna, taka lepa jak one..."Kiedy le kierowany dokej wywrci si na taczcych parach, pan Ignacy posmutnia. "Dopomc do szczcia jeden drugiemu nie potrafi - myla - ale zrujnowa cudze ycie umiej tak dobrze, jak gdyby byli ludmi..." Nagle usysza oskot. Spojrza w gb sklepu i zobaczy wydobywajc si spod kontuaru ludzk figur. "Zodziej?..." - przeleciao mu przez gow. - Bardzo przepraszam, panie Rzecki, ale... ja zaraz przyjd... odezwaa si figura z oliwkow twarz i czarnymi wosami. Pobiega do drzwi, otworzya je popiesznie i znika. Pan Ignacy nie mg podnie si z fotelu; rce mu opady, nogi odmwiy posuszestwa. Tylko serce uderzao w nim jak dzwon rozbity, a w oczach zrobio mu si ciemno. "C, u diaba, ja si zlkem? - szepn. - Wszake to jest ten...ten Izydor Gutmorgen... tutejszy subiekt... Oczywicie, co skrad i uciek... Ale dlaczego ja si zlkem?..." Tymczasem pan Izydor Gutmorgen po duszej nieobecnoci wrci do sklepu, co jeszcze wicej zadziwio Rzeckiego. - Skde si pan tu wzi?... czego pan chcesz?... - zapyta go pan Ignacy. Pan Gutmorgen zdawa si by mocno zakopotany. Spuci gow jak winowajca iprzebierajc palcami po kontuarze, mwi: - Przepraszam pana, panie Rzecki, ale pan moe myli, e ja co ukradem?... Niech mnie pan zrewiduje... - Ale co pan tu robisz? - zapyta Rzecki. Chcia si podnie z fotelu, lecz nie mg. - Mnie pan Szlangbaum kaza zosta tu dzina noc... - Po co?... - Bo, widzi pan, panie Rzecki... z panem przychodzi tu do ustawiania ten Kazimierz...Wic pan Szlangbaum kaza mnie pilnowa, aeby on czego nie wynis... Ale e mnie si troch niedobrze zrobio, wic... ja pana bardzo przepraszam... Rzecki ju powsta z siedzenia. - Ach, wy kundle!... - zawoa w najwyszejpasji. - To wy mnie uwaacie za zodzieja?... I za to, e wam darmo pracuj?... - Przepraszam pana, panie Rzecki - wtrciz pokor Gutmorgen - ale... po co pan darmopracuje?... - Nieche was milion diabw porwie!... - krzykn pan Ignacy. Wybieg ze sklepu i starannie zamkn drzwi na klucz. "Posiede sobie do rana, kiedy ci niedobrze!... I zostaw pamitk swemu pryncypaowi" - mrukn. Pan Ignacy nie mg spa ca noc. A poniewa jego lokal dzielia tylko sie od sklepu, wic okoo drugiej usysza ciche pukanie wewntrz sklepu i stumiony gos Gutmorgena, ktry mwi: - Panie Rzecki, niech pan otworzy... Ja zaraz wrc... Wkrtce jednak wszystko ucicho. "O, gagany!... - myla Rzecki, przewracajc si na ku. - To wy mnie traktujecie jak zodzieja... Poczekajcie!... Okoo dziewitej z rana usysza, e Szlangbaum uwolni Gutmorgena, a nastpnie zacz koata do jego drzwi. Nie odezwa si jednak, a kiedy przyszed Kazimierz, zapowiedzia mu, aeby nigdy nie puszcza tu Szlangbauma. "Wynios si std - mwi - bodaj od Nowego Roku... ebym mia mieszka na strychu albo wzi numer w hotelu... Mnie zrobili zodziejem!... Stach powierza mi krocie, a ten, bestia, lka si o swoje tandeciarskie towary..." Przed poudniem napisa dwa dugie listy: jeden do pani Stawskiej, proponujc, aeby sprowadzia si do Warszawy i zawizaa znim spk; drugi do Lisieckiego, zapytujc:czyby nie zechcia powrci i obj posady w jego sklepie?... Przez cay czas pisania i odczytywania listw zoliwy umiech nie schodzi mu z twarzy. "Wyobraam sobie min Szlangbauma - myla - kiedy otworzymy mu przed nosem sklep konkurencyjny... he!... he!... he!... On mnie kaza pilnowa... Dobrze mi tak, kiedym pozwoli rozpanoszy si temu filutowi... He! He! He!" W tej chwili trci rkawem piro, ktre z biurka upado na podog. Rzecki schyli si, aeby je podnie, i nagle uczu dziwny bl w piersiach, jakby mu kto przebi puca wskim noykiem. Na chwil zamio mu siw oczach i dozna lekkich mdoci; wic, nie podnoszc pira, wsta z fotelu i pooy si na szezlongu. "Bd ostatnim cymbaem - myla - jeeli za par lat Szlangbaum nie wyjdzie na Nalewki... Stary gupiec ze mnie!... troszczyem si o Bonapartych i o ca Europ, a tymczasem wyrs mi pod bokiemtandeciarz, ktry kae mnie pilnowa jak zodzieja... No, ale przynajmniej nabraem dowiadczenia; wystarczy mi go na cae ycie... Przestaniecie wy mnie teraz nazywa romantykiem i marzycielem..." Co jakby zawadzao mu w lewym pucu. "Astma?... - mrukn. - Musz ja si na serio wzi do kuracji. Inaczej za pi, sze lat zostabym kompletnym niedog... Ach, gdybym si by spostrzegdziesi lat temu!..." Przymkn oczy i zdawao mu si, e widzicae swoje ycie, od chwili obecnej a do dziecistwa, rozwinite na ksztat panoramy, wzdu ktrej on sam pyn dziwnie spokojnym ruchem... Uderzao go tylko, e kady miniony obraz zaciera mu si w pamici tak nieodwoalnie, i w adensposb nie mg przypomnie sobie tego, naco patrzy przed chwil. Oto obiad w HoteluEuropejskim z powodu otwarcia nowego sklepu... Oto stary sklep, a w nim panna cka rozmawia z Mraczewskim... Oto jego pokj z zakratowanym oknem, gdzie przed chwil wszed Wokulski, kiedy powrci z Bugarii... "Zaraz... Co to ja poprzednio widziaem..." - myla. Oto piwnica Hopfera, gdzie pozna si z Wokulskim... A oto pole bitwy, gdzie niebieskawy dym unosi si nad liniami granatowych i biaych mundurw... A oto stary Mincel siedzi na fotelu i cignie za sznurek wiszcego w oknie kozaka... "Czy ja to wszystko istotnie widziaem, czy mi si tylko nio?... Boe miosierny..." - szepn. Teraz zdawao mu si, e jest maym chopcem i e podczas gdy jego ojciec rozmawia z panem Raczkiem o cesarzu Napoleonie, on wymkn si na strych i przez dymnik patrzy na Wis w stron Pragi... Stopniowo jednak obraz przedmiecia zatar mu si przed oczyma i zosta tylko dymnik. Z pocztku by on kiemu o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAN@,jI_@