.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBAHٟHYHdAD dT,0Q 4 4:9Q 4 4:N8Q 4 4: S 4:8  0S`H`hH`/.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBA 0Uih7 RUD@ 0X@ q`PUUQ HAptbd5Q1QUUQl)`D` P@ @I Hps'6FTQE%In@p`P+5@;7g;#Oh(qF&PRQ oOwww.a$PcWЏ`^&'_ ?dP@*Q?piIp`5SQUEU`ߖ_p`_c~P?@G@FTtU4b_`dHpw6fP0;UhGsPpIwrF@TPAUE@?c@`@wGfaUP ?Ph`tp@ff1UU$b!o{׀(2?ulB_a{%aQbrf>)< ^ 5~C?B{A H7p6 `^Q5UU@IFtrdUQE@??faUR0U?@)A)(wJfZS00%1[1F!wpfU!U UU4AwwGf~_ @DwfaS#P`@A0PU@k_ ! T?2ifa$UEDQ$!?^%^?#I@hwttFbBEqA  wBd@Q@biq_TR0BC?ww??QbTUBU4$??dQC!?ۙA_swwbE3_Ai~$_~`1P0S$I`QiÆqw 6UT'@i `h`GGGf&A%`iݑhHq#FF]E$E~a Iqi!GOETHH#`P1a C@q@81b@r6F0`ffPFR??01?HB*i8btwa79*Q@ _ TPp#```0w%FS ?`0660SS R8 DqF6 Qy@`p?TPU4q? ~@  7 _0\/zz @0H??*kp3$$$$RSSC4FF%RteC4VG%RddC455%BBBBX=RJZ9gs{X=LJZ1gs{gCClC)C] 𵆰KN$kIHRR!B!GOys@-h$U`!!4, W@  7B  ?' xG 7(9"HBa8dI# h@C8!> - @'% x 7 / ' L '` h #@ Hx( GhCXC C2C J'PhR{3:3z;@* 9+ѐpGhC񵂰 )Hh.8PCpR(0 9 B %($EHh( "B"1# .1o0:0z!@4B Hh ))IBIIIBIIAG1hCHIh h`B@@#@Oi#B i1a)ۉ HaaI ` !@CpGhCCC!"R( KR(HQ1B !HpG0  #GK *KK#A#CETS0 \ ,!!1BCR0(۰pG0*A A"I2 "HpG@I" pG@NhH1iCA@@ 0a xA(h (ya` h 7B  ?'! 1@#BHМC` GC "JI# h@#[B EHpEI hO#'<pK $x#Cp"Cp8< $Qx9K!CQph !#B!`4I`4I3IMH`$] h`!!4,*L C8a!Lhi@Hhh (ڠ!I!IXH` 8@H8@$( 2`!4 ,L C I  IMGC2lCC `8` $M/`U/ HC(a/ / ` Ӯh/ѰI/IX` @/(/ H @O8CGC h`` G G Oh 0*2Rh"B"]GCK"hB"%0NGCB828!RGOFFONwith RONOFFSLOWMO5min10min30minOFFIIIIIIIIIIIIIIINormalTurboCrapProtGBAGBPNDS1P2PLink2PLink3PLink4PBlackGreyBlueNoneYellowGreyMulti1Multi2ZeldaMetroidAdvIslandAdvIsland2BaloonKidBatmanBatmanROTJBionicComCV AdvDr.MarioKirbyDK LandDMGMGBSGBCGBAGBAuto Goomba Pogoomba ' I" ;`AHx('@I XhF? @HAIx XiFhFiF" F;O @ 2 2 > GPowered by XGFLASH2.com 2005uChav2.2 on wC`C`B autofire: A autofire: 2`Controller: Display->Other Settings->Link TransferSleepRestartSave State->Load State->Manage SRAM->Exit Q" 6h:H;Ix X:hFiF 8H8Ox8:XhFiF 6L7Ix X6hFiF x4I X4hFiF 4H4h :XhFiF y0:XhFiF /H/x:XhFiF /H/hhFiF G Other Settings(`VSync: _`FPS-Meter: C`Autosleep: `EWRAM speed: 2Swap A-B: Autoload state: (Goomba detection: PaGame Boy:  " HIh XhFIiF 7HIx XhFfOKBa  @&60`.CH p ;pAH[#  >Np00Xp!000pp@;p#C3H&1H1A1HA(1%H&V f>Й(`]0 Z&v  # 06N<,$$ 4D=- Hh. 47?/ JGgCTCC brac#\T3:рpG H!I LhB 8hB <`x`Gg1W!"Cxx;Cx?;Cx?;CY02*ۀpG e") |"* wZ'?рG Write error! Memory full. Delete some games.1K1Oh#[<f'BC#fB7B+) #[B 5 (92>.'C.`h`=- 9*d'C'``` I02 `!Ip02B @I9 GCg^)2:p01ypG "S!H9 !7< 9< !7< }9 79 G00:00:00 - 00/00kKCIh h&1+AL! + + h)89B)) !`  Y'# ` B )"B" 0 1_Bѡh7  &.ѽB  i"2 D/"3 =( ("B" 0." )7 (" H` `GCgPush SELECT to deleteSave state:Load state:Erase SRAM:CKL(#[30 g``Hh`Hh2`HOx(8I Hh1.1"8NGg0CPCuCgCTC LjF ` (ќG  "! h-!h8BH ` 8@jF (H8@C #L!:#k LjF `  @"! h("! h 8@jF H8@GgCd#C% I NBh3B1` *I `GgCIh" J)0% )>hI`GgCH#h@pGlC( Hh/jF!(HhGPCTC(јG ") O#!";HhjF!v( "!6( g Saving.gPC(4! N(-h()!D("#[M0"#K!I H631!"H`!8Gg0!HKJ?"!GgA(< Hx8Hhw! ! -hB "RIH<// "Ah J00""RIH"GdCPCHx"Hh-jF! (hBE"R I HjF!8(zGdCPC  .MiF(`(G @&h%(B(!{%mH5hB#[B I") `%5<- M"!(h)h8BH(` 8@iF ( H8@CpC ROM not found.I(IjF! ("L#[0" IHhqHhHqHIx xCI x CI xICqHxHhO`/"! #[0"Gg0g8\_C(C_dCPC(!jF! (Jy`Ay J`y Jp!@ Jp!@ J#pI@@ pG8\_C(C_&O(C !I%=p70BjF! Z(L#[0"IHJhqHhHqHxqxyCq/`"! #[0"Gg0g8\_CC8O8J9j `%3L.S][D/7>W S BՉ-63CCBiсщ) щIaZ %KB$H!!с!C P CKBH!KBH!KBPh(Е`h(Аh8`HH8bH#CpG!`Q`сQ`gC @0&@  HKhB Hx( H! I CII#CpGC0vC CB0ӄFR) xp@Iу:Ӱɸ:Ұ 2 p Cp p p xpI@R`FpG CCXPpGR\TpG/Y@P@ KRB#BBRB[AB Z@P@Y@pGGGGG G(G0G8G CфF0 LC+@# @pB0`FpG xpI[*pG2x+ x1p2+pG/KRB#BBRB[ABpGFCˀ  xx[IR gFpGFRp@: C C  :ӁTR`FpGxG0`B @ @   !QR B0`BaB/F C ӰL;C+@рҰ xpI@+ R`FpG p@R`FpGxG--N< \/ Divide by zero///4 ,P$PP //38//1e "" \  /\ \$/< }Ϡ0\ }Ϡ@\  @0}ϠP\ // XTS4xVͫ0 FhnzZ~h2 0;.Yk  RT;h;h;h;;;T; T; = = =<<<<<===<<<<<<" =l=H=T; O-<04 +**)HAIB*@/@GPO|xt,`- .{H x@@44P,T(X$\ㄔGO 2 ZB^?O/pD-逡$ b(`4@ 0 PPQ0S$pD/XCP ` w9`9@9,C BB4Cx0@P`x404x40x4L-`ጠ匰Z @O PPQP$T0IE?@  L/xxxx h>P`@: ;;,'t,C2\+phà`àbàcàdàeàhàiàlàmàpàrà`sàtàu` àxàyà|à}ààà`bcdehilmprs`tu` xy|}wxFFFG8GhGGG H(??(@@(AA(B?(M3"o{3"o{3"o{3"o{UUUUUUUUUUUUUUUUUUZJZcUUUތk)ZcZJggU F%)YZJZcޢBk{URZJ!1sJ!!scR)祥{))Bu)ksJ!!scR)祥{))BތZsJ!!kkcB{))BȐPDBRRRRZZk{!BRZ{9RZ{9RZ{9Zk{!Bε!)99JZ9ﭥkZZB猥BRkRRRBZޜkf!BRUURBΌZR>sB3 wx#5 ZM`) UUUѩQH%GGM[jcBs{!%   @h*>` ; 8L 50@  ,$ /P-"P-p???????-???/@-L =@P 1 @@@0S@/0S@/                  @-BJRZbjrz "&.B1.07, T\ 0P@0/P00/$0/  R 0/޼ DP`l  0܀P:O-@PB A  ᠀堐cp@DA`PPP` \ EX P: O 0@-S"I 0  \0 Π0 S( 000 Q@@Ao 0!CexV4-$2X$QP$? @P,,0 R :Q0A 2 --N< \  Divide by zero!"!!"!"!!""!!"!""""!"!!""!!"!""""!!!!!!""""!"!!"!!!!!!!"!!""!!"!!!!!!!"""""!!"!!!!!!!!!!!!!0CFGNINTENDOxG[?xGbxGDxG\?xGZxGxG\xG xGxGxGexGxGqxGxGXTW@XTW@XTWXXTW$ %Ƞ B.瀀XTWX XTW2T12@XTW21TE112@XTWX\ကXTW0@2#D#@XTWČ~ B. B.XTW'1p2#!2XTW%Ƞ +LကXTWXE XTWe\2T12eT@XTWe\21TE112eT@XTWTXကXTW0L2#@#L@XTW$ PI@XTWhXTW$ &Ƞ B.瀀XTWh XTW2d12@XTW21dF112@XTWhlကXTW0E@2#@XTWXTW'1p2#!2XTW&Ƞ +LကXTWhF XTWfl2d12fd@XTWfl21dF112fd@XTWdhကXTW(0d@2E@XTW@HXTWxXTW$ 'Ƞ B.x XTWx XTW2t12@XTW21tG112@XTWx|ကXTWD QDR T"@ 22#1@XTW@T 2231@XTW@HXTW'1p2#!2XTW'Ƞ +xLကXTWxG XTWg|2t12gt@XTWg|21tG112gt@XTWtxကXTWD$ 2@XTW@HXTW|XTW$ 'Ƞ B.xG XTW||倀XTW'Ƞ + 212  B.XTW'Ƞ + 21@112  B.XTW'Ƞ B.XTW12@XTW@HXTW|'1p2#!2XTW'Ƞ +xGLကXTW|@|倀XTW2D12@XTW21DD112@XTWLကXTW22#@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTW'Ƞ +X\ကXTWXP@XTWT%T@XTWT&T\@XTWTP@XTWT'T\@XTWTP@XTW'Ƞ +TXကXTWT$T@XTWh`@XTWhd@XTWhd@XTWh`@XTWhd@XTW'Ƞ +hlကXTWh`@XTWd%dl@XTWd`@XTWd&d@XTWd'dl@XTWd`@XTW'Ƞ +dhကXTWd$d@XTWxp@XTWxt@XTWxp@XTWxt@XTWxt@XTW'Ƞ +x|ကXTWxp@XTWt%t|@XTWtp@XTWt&t|@XTWtp@XTWt't@XTW'Ƞ +txကXTWt$t@XTW% 'Ƞ B.瀀XTW%'Ƞ B.瀀XTW& 'Ƞ B.瀀XTW&'Ƞ B.瀀XTW' 'Ƞ B.瀀XTW'Ƞ  B.瀀XTW PI@XTW@H$ 'Ƞ B.瀀XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTW'Ƞ +LကXTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW'Ƞ +$L02!2XTW$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW'Ƞ + (!$@02!2XTW(!$@02!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW'Ƞ +$LT02 2#!2XTW$@T02 2#!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW'Ƞ + 2##?$@2# 2#D1!2XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW'Ƞ +2L1XTW2@1@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW'Ƞ +0L41XTW@1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW'Ƞ +0L1XTW0@1@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW'Ƞ +$ T02 2#!2XTW$T02 2#!2@XTWg XTW|Ě -,XȌ,Ȍ|ĊTXXTW XTW -XTWa XTW%|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$L02!2XTWI|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWXTW@H|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -XTWXTWXTW I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Qf  -XTW (!$@02!2XTWI XTW|Ě -,hȌ,Ȍ|ĊdhXTWJ XTW XTW&|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$LT02 2#!2XTWIOhXTWXTW}XTW 2##?$@2# 2#D1!2XTWI& $ XTW|Ě -,xȌ,Ȍ|ĊtxXTW%( $ v뀀XTW'|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW2L1XTWI |(!|02 "2XTW' -@XTWČ$  B.XTW0L41XTWI( LXTW|Ě -,Ȍ,HȌ|ĊL0P ;XTW%( oLကXTW@XTW  $|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q8 XTW0L1@XTWI0s|(!x02 "2XTW|t倀XTWČ +LXTW|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -H@H$ T02 2#!2XTWI80O- ģij,F.  !#RO/#>5:5`   h/<<3   4# R $# ,/  /"P" R" B4 4@ FxGQEĊQEĊ x ĊG @ĊQEOĊ$ P P@ $ @: $  vR $ $@ H  P  X ` @ I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWPFPFh>P01// \J" 3--:--. .:::::::.TA`AlAxAA:AAAAAAAAA:B B,B8BDBPB\B:::::::::BBBBBBBBBBBBBBBB@56d6677:477778::::::::::-::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: \(UWQL \UWQLRead from OAM. Wrote to OAM. \J2--:----:::::::-<@H@T@`@l@:x@@@@@@@@@:A AA$A0A  ˌ  ˌLT!L t >  ˌ  +xxxxSNtuuh>Ix^Z!`@@&9_9_9_9_`?DDDD@ D H L P T X T X  PO4OdO::::(;|;;;-<;:: v  (;=L<$<!Q@-U@ nO4rOP$ P$ P$ P$ P$ (;<<: 9: =0=:+ P CSv(;\=;;?(;=<:(;=::C9@-0<<<<8$@DA$HLI -$@DHL$T?99 0Px h8Tx0`|  P 8Lt@`4PhH 4 ` |       8 P l        4 P |        @ X t       $ @ X t       <X p0\(<Pdx @l4p$`(\$THH0Lh ,Hh(Dd0d<l (ldlBDTl$ X h P$     !(!d!!!!!0"X"""""#<#T#### $ $$$$:::::::(::::8 ;;D+bkGG@@>BEoE>B>RG>Uff s nٙgcnܙ3>CLAS LUDZIE 0037Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. >P Q1b͛ >a>&> > ͜:\ BS ( O>ͧ ͮ Ϳ ͮ G ͮ Q|r>>xE>@A>>@ v(́ Vw cog_ 9W -O G  < >O < >Oͳ S  (((# ("(*( */͘^# = >O| < >O|!>w# !6# 6#6# ! 6#6# 6# B͜ w  O> O͜Oͮ < 8>   G3 8  3 8 #@w    (=> O> >O͜Oͮ 0< O  ͟ w  ͮ y  {   G3  3  O w  ͮ y  > > >>!>A!@}|!* a* OG> > >>>!>A!@}|- = 3  -(>(>ʘ 3  u,#> >(og #F+Nx<(,x ͷ ͮ Q>$(>ͯ ͮ Q> (!В@(=3 y !В@y( 3 y >G ͮ Q O> |y (((( ($((!p(! !!!!~"  ! (q! (j!H (c!p (\! (U! (N! (G! (@! (9!: (2!b (+! &! !! ! !a* Przewi Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlttern: Zeil Seit Kapt AlleDfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Lnea Pgina Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Lnia Plana Cap. Tot G<8-(>> 7 > O O ( u> 7 => G!x(~# * !6# x y!(#!@(!(!(!@y(=]T! P* P* P* P* > >A! y( >"" " N"O">A> >A! y( *GN 6*GO . * >!A 3  > >A!   # A! @6# x !~#(  o&MD)))  0( 8 V#F#' y z_k&)}o ! {(8=xw#wyw#wˇ@@>@>GHI!`>" " !` y(=> W>'('('(y !`Q'('('((,>O!`>" x >" x `>" x >Ow#<  6# !>"< ! "< !@6# ! 6# !>("< !  "< ́> /7G>/Gx>0(>>$ x >$@(D ɇƀhiA * >hiA * >h@iA * ɇƀjkA * >jk@A * ==|================<=MBFONTMonospaced @@@@@@@``@ @ @@@`@@ @@@@@ @ @@@@@ @`@ @@@ࠠ@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ ࠠࠠ@@ࠠࠠ ࠠ @@@@@@@@@@@@ @@@`@@@@@`@@@ ` `@@  ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠࠠࠠࠠ  @`@@@ @@  @ @@@@ @@@@@@@@@ @@`@`@ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ @@`@@@@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@@@@@@@@ࠠࠠ0@@@@@@   @@  @ @@@@ @@@`@@@@@@ @ @@@@ @@@ @` @ @@ @@`@@@ @ @ @@@ @@@@@@@@ࠠ @ࠠ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠࠠ@ࠠࠠ@ @@ @@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@  @ࠠ@ @ࠠ@Pࠠ@@@ @@ @  MBFONTVariable pitch PPPPP x(  @ࠠ@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ بȨࠠࠠࠠ ࠠ @@@@@@@P@@@@ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ࠠ@@ࠠࠠ` ࠀ @P@  @ @@@@ @@ @@P```ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @P@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ@@HHP\T@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@pPpࠠࠠ xx $HH$ xx@ @@@@ @@@`@@@@PPPPP@ H$H(8 8 ( @ @@ࠠ @ࠠ@Pࠠ@ࠠ@@ @  @@@ @@@@@@@@@pHHHHpȨ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠPpp@Ȉ@ @@ @@@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@p` @ࠠ@ࠠ @ࠠ@ࠠPࠠࠠ@@@@ @@ @ ࠠ PSc_Mcc-Vc;i "LUDZIE BEZDOMNI" STEFAN EROMSKI Tom pierwszy, rozdziay 1 - 3 Wenus z Milo Tomasz Judym wraca przez Champs Elyses z Lasku Buloskiego, dokd jedzi ze swej dzielnicy kolej obwodow. Szed wolno, noga za nog, wyczuwajc coraz wikszy wskutek upau ciar wasnej marynarki i kapelusza. Istny potop blasku sonecznego zalewa przestwr. Nad odlegym widokiem gmachw rzucajcych si w oczy od uku Tryumfalnego wisia rowy pyek, ktry ju pocz wera siniby rdza naw w liczne, jasnozielone licie wiosenne, nawet w kwiatuszki paulowni. Ze wszystkich, zdawao si, stron pyn zapach akacji. Na wirze, dokoa pniw, pod budynkami: w rynsztokach leay jej biae kwiatki z orodkiem czerwonawym, jakby skrwawionym od ukucia mierci. Py bezlitosny zasypywa je niepostrzeenie. Zbliaa si godzina spaceru wielkiego wiata i pola drga zaczynay od ruchu karet. Na drewnianym bruku dudni jednostajny oskot jakby oddalona mowa wielkiej fabryki. Przebiegay pikne, lnice rumaki,migotaa ich uprz, puda, sprychy lekkichpojazdw - i mkny, mkny, mkny bez ustanku wiosenne stroje kobiece o barwachczystych, rozmaitych i sprawiajcych rozkoszne wraenie jakby natury dziewiczej. Kiedy niekiedy wynurzaa si z powodzi osb jadcych twarz subtelna, wydelikacona, tak nie do uwierzenia pikna,e widok jej by pieszczot dla wzroku i nerww. Wyrywa z piersi tskne westchnienie jak za szczciem - i gin unoszc je w mgnieniu oka ze sob. Judym znalaz pad oson kasztanw brzegwolnej awy i z wielk satysfakcj usiad tam w ssiedztwie starej i wsatej niaki dwojga dzieci. Zdj kapelusz i wlepiwszy wzrok w rzek pojazdw, walc rodkiem ulicy, z wolna wystyga. Na chodnikach przybywao coraz wicej osb ubranych wykwintnie - lnicych cylindrw, jasnych paltotw i stanikw. W pewnej chwili stare babsko z chytrymi oczami wprowadzio midzy strojny tum mode koltko z sierci jak nieg bielutk Stado dzieci postpowao za koziokiem uwielbiajc go gestami, oczyma i tysicem okrzykw. Kiedyindziej wielki obdartus czerwony na gbie przelecia jak fiksat, wywrzaskujc gosem ochrypym rezultat ostatniego biegukoni. I znowu spokojnie, rwno, uroczo pyna rzeka ludzka na chodnikach, a rodkiem rwa jej nurt bystry, uwieczonypian tkanin przecudnych, lekkich, w oddali niebieskawo zielonych... Kady rozpuszczony li rzuca na biay wir z okrgych kamykw wyrane odbicieswego ksztatu. Cienie te posuway si z wolna, jak maa wskazwka po biaej tarczy zegara. Na awkach byo ju peno,a tymczasem cie opuci miejsce zajte przez Judyma i ustpi je roztapiajcej kaskadzie soca. Naok innego asilum niebyo, wic doktor rad nierad wsta i powlk si dalej ku placowi Zgody. Z niecierpliwoci wyczekiwa, kiedy mona bdzie przemkn si wskro istnego odmtu karet, powozw, doroek, bicyklw i pieszych na zakrcie gwnej fali pdzcej od bulwarw w stron Pl Elizejskich. Wreszcie stan pod obeliskiem i poszed w gb ogrodu de Tuileries. Tam byo prawie pusto. Tylko nad nudnymi sadzawkami bawiy si blade dzieci i w gwnym szpalerze kilku mczyzn rozebranych do koszuli grao w tenisa. Minwszy ogrd Judym zwrci si ku rzece z zamiarem wdrowania w cieniu murw na placyk przed kocioem Saint-Germain-l'Auxerrois i ogarnicia bez troski miejsca na imperialu. W owej chwili stao w jego myli puste kawalerskie mieszkanie a na Boulevard Voltaire, gdzie od roku nocowa, i mierzio go pustk swych cian, banalnoci sprztw i nieprzezwycion, cudzoziemsk nud wiejc z kadego kta. Pracowa mu si nie chciao, i do kliniki - za nic na wiecie. Znalaz si na Quai du Louvre i z uczuciem bogoci w karku i plecach zatrzyma pod cieniem pierwszego kasztana bulwaru. Ospaym wzrokiem mierzy brudn, prawie czarn wod Sekwany. Gdy tak stercza na podobiestwo latarni, zapalia si w nim myl, jakby z zewntrz wniesiona do wntrza gowy: "Dlaczeg, u licha, nie miabym pj do tego Luwru?..." Skrci na miejscu i wszed na wielki dziedziniec. W cieniach przytulonych do grubego muru, w ktre zanurzy si niby wgbie wody, dotar do gwnego wejcia i znalaz si w chodnych salach pierwszego pitra. Dokoa stay odwieczne posgi bogw, jedne wielkoci niezwykej, inne naturalnej, a wszystkie prawie z nosami i rkoma uszkodzonymi w sposb bezbony. Judym nie zwraca uwagi na tych zdegradowanych wadcw wiata. Czasami zatrzymywa si przed ktrym, ale przewanie wwczas, gdy go uderzy jaki zabawny despekt boskich ksztatw. Nade wszystko interesowaa go sprawa odpoczynku w doskonaym chodzie i z dalaod wrzawy ulicy paryskiej. Szuka te nie tyle arcydzie, ile awki, na ktrej by mgusi. Zdyba j po dugiej wdrwce z sali do sali w naronym zetkniciu si dwu dugich galerii, przeznaczonym na schronienie dla Wenus z wyspy Melos. W zaktku tworzcym jakby niewielk izb, owietlon jednym oknem, stoi na niewysokim piedestale tors biaej Afrodyty.Sznur owinity czerwonym pluszem nikomu do niej przystpu nie daje. Judym, widzia ju by ten cenny posg, ale nie zwraca na uwagi, jak na wszelkie w ogle dziea sztuki. Teraz zdobywszy w cieniu pod cian wygodn aweczk j dla zabicia czasu patrze w oblicze marmurowej piknoci. Gowa jej zwrcona bya w jego stron i martwe oczy zdaway si patrze. Schyloneczoo wynurzao si z mroku i, jakby dla obaczenia czego, brwi si zsuny. Judym przyglda si jej nawzajem i wtedy dopiero ujrza ma, niewidoczn fad midzy brwiami, ktra sprawia, e ta gowa, e ta brya kamienna w istocie - myli. Z przenikliw si spoglda w mrok dokoa lecy i rozdziera go jasnymi oczyma. Zatopia je w skrytoci ycia i do czego wnim umiech swj obraca. Wytywszy rozum nieograniczony i czysty, posiada wiadomo o wszystkim, zobaczya wiecznednie i prace na ziemi, noce i zy, ktre w ich mroku pyn. Jeszcze z biaego czoa bogini nie zdya odej mdra o tym zaduma, a ju wielka rado dziewicza pachnie z jej ust rozmarzonych. W umiechu ich zamyka si wyraz uwielbienia. Dla mioci szczliwej. Dla uczestnictwa wolnego ducha i wolnego ciaa w yciu bezgrzesznej przyrody. Dla ostrej potgi zachwytu zmysw, ktrego nie stpiy jeszcze ani praca, ani zgryzota, siostry rodzone, siostry nieszczsne. Umiech bogini pozdrawia nadchodzcego z daleka. Oto zakochaa si w piknym miertelniku Adonisie... Cudne marzenia pierwszej mioci rozkwity w onie jej jako kwiat siedmioramienny amarylisa. Barki jej wskie, wysmuke, okrge dwigny si do gry. Dziewicze ono dry od westchnienia... Dugi szereg wiekw, ktry odtrci jej rce, ktry zrabowa jej ciaood piersi i zora przeliczne ramiona szczerbami, nie zdoa go zniweczy. Staatak w pmroku "wynurzajca si", Anadiomene, niebiaska, ktra roznieca mio. Obnaone jej wosy zwizane byy w pikny wze, krobylos. Poduna, smaga twarz tchna nieopisanym urokiem.Gdy Judym wpatrywa si coraz uwaniej wto czoo zamylone, dopiero zrozumia, e ma przed sob wizerunek bogini. Bya to Afrodite, ona sama, ktra si bya poczaz piany morskiej. I mimo woli przychodzia na myl nieskromna legenda o przyczynie onej piany wd za spraw Uranosa. A przecie nie bya to Pandemos, nie bya nawet ona Hefajstowa ani kochanka Anchizesa tylko jasny i dobry symbol ycia, crka nieba i dnia... Judym zaton w mylach i nie zwraca uwagi na osoby, ktre si obok niego przesuway. Byo ich zreszt mao. Ocknsi dopiero wwczas, gdy usysza w ssiedniej sali kilka zda wyrzeczonych po polsku. Zwrci gow z yw niechci w stron tego dwiku, pewny; e zblia si kto "z kolonii" kto, co sidzie przy nim i zabierze na wasno minuty rozmylania opiknej Wenus. Zdziwi si mile, zobaczywszy osoby "pozaparyskie". Byo ich cztery. Na przedzie szy dwie panienki - podlotki, zktrych starsza moga mie lat siedemnacie, a druga bya o jakie dwa latamodsza. Za nimi ciko toczya si dama niemaej wagi, wiekowa, z siwymi wosamiidu a jeszcze pikn twarz. Obok tej matrony sza panna dwudziestokikuletnia, ciemna brunetka z niebieskimi oczami, przeliczna i zgrabna. Wszystkie stany przed posgiem i w milczeniu go rozpatryway. Sycha byo tylko cikie, przytumione sapanie starej damy, szelest jedwabiu odzywajcy si za kadym ruchempodlotkw i chrzst kart Bdeckera, ktre przewracaa starsza panna. - Wszystko to piknie, moje serce - rzeka matrona do ostatniej - ale ja musz usi. Ani kroku! Zreszt warto popatrze na t imo. Tak... jest tu nawet aweczka. Judym wsta ze swego miejsca i wolno odszed kilka krokw na bok, jak gdyby dla obejrzenia biustu z innej strony. Te panie spojrzay sobie w oczy z wyrazem pytania i przyciszyy rozmow. Tylko najstarsza z panien, zajta Bdeckerem, nie widziaa Judyma Otya babcia energicznie usiada naawce, wycigna nogi ile si dao, i na jakie szepty modych towarzyszek odpowiadaa rwnie szeptem waciwym starym paniom, ktry ma t wasno, e w razie potrzeby moe zastpi telefonowanie na pewn odlego: - A, Polak nie Polak, Francuz nie Francuz, Hiszpan czy Turek, to mi jest wszystko jedno. Niech mu Bg da zdrowie za to, e std wylaz. Nogi mi odjo z kretesem... Ateraz patrz jedna z drug na t, bo to przecie nie byle co. Ju j czowiek raz widzia dawnymi czasy. Jako mi si wtedy inna wydaa... - A bo to pewno inna... - rzeka modsza z turystek. - Nie myl no o tym, czy inna, czy nie inna,tylko si przypatrz. Spytaj pniej w salonie o tak rzecz, a ty ni be, ni me... Druga panienka bez zachty obserwowaa Wenus w sposb zadziwiajcy. Bya to niada blondynka z twarz o cerze mtnej, smagawej. Czoo miaa do wskie, nosek prosty, wargi cienkie i zawarte. Nie mona byo okreli, czy jest adna, czy brzydka. Wywieraa wraenie nicej czy rozmarzonej, bo powieki miaa prawie przymknite. Judyma zaciekawia ta twarz, wic stan inie znacznie j ledzi. Patrzaa na marmurowe bstwo od niechcenia, a jednakz takim wyrazem, jakby go si uczya na pami, jakby je spod oka wzrokiem chona. Kiedy niekiedy wskie i paskie jej nozdrza rozszerzay si lekko od szybkiego westchnienia. W pewnej chwili Judym zauway, e powieki spuszczone z naboestwem i dziewicz skromnoci dwigny si ociale i renice dotd zakryte widz nie tylko Wenus, ale i jego samego. Zanim wszake zdy zobaczy barw tych oczu, ju si skryy pod rzsami. Tymczasem najstarsza z panien odczytaa cay rozdzia o historii posgu i zbliya si do pluszowego sznura. Oparszy na nim rce zacza przyglda si rzebie z ciekawoci, entuzjazmem i oddaniem si, waciwym tylko niewiastom. Mona by powiedzie, e w owej chwili przystpowaa do zobaczenia Wenus z Milo.Oczy jej nie byy w stanie nic prcz posguzauway, pragny i usioway zliczy wszystkie piknoci, wszystkie cechy dutaSkopasa... o ktrych mwi Bdecker, spamita je i uoy w gowie systematycznie jak czyst bielizn w kufrze podrnym. Byy to oczy szczere ado naiwnoci. Zarwno jak caa twarz odzwierciedlay subtelne cienie myli przechodzcych, oddaway niby wierne echo kady dwik duszy i wszystko mwiy bez wzgldu na to, czy kto widzi lub nie ich wyraz. Judym po kilkuminutowej obserwacji tej twarzy nabra przekonania, e gdyby pikna panna pragna szczerze zatai otrzymane wraenie, mowa oczu natychmiast je wyda. Sta w cieniu i przyglda si grze uczu przesuwajcych si po jasnej twarzy. Oto mao wiedzca ciekawo... Oto pierwszy promyczek wraenia sunie si po brwiach, przyciska rzsy i zmierza ku wargom, aeby je zgi do miego umiechu. Te same uczucia, ktreJudym przed chwil mia w sobie, widzia teraz na licach nieznajomej. Sprawiao mu to szczer przyjemno. Rad by by zapyta, czy si nie myli, i usysza z piknych ust wynurzenie wrae. Nigdy jeszcze w yciu nie dowiadcza takiej chci rozmawiania o sztuce i suchania z pilnoci, co sdzi o ulatujcych wraeniachdrugi czowiek... Tymczasem w drugi czowiek, zajty statu, na ledztwo ani na badacza adnej uwagi nie zwraca. - Pamitam - rzeka dama w wieku - inn grup z marmuru. Bya to jaka scena mitologiczna. Geniusz czy amorek ze skrzydami cauje liczne dziewcztko. Jest to moe cokolwiek niewaciwe dla was, moje sroki, ale tak pikne, tak urocze, tak agrable, tak sensible. Najstarsza z panien podniosa gow i, wysuchawszy caego zdania z uwag, rzeka przerzucajc kartki: - Co tu zauwayam... L'Amour et Psych... Antoine Canova. Czy to nie to? - A moe i Psyche. Tylko e waham si, czy wam to pokaza - dodaa ciszej. - W Paryu! Jestemy teraz w Paryu! Musimy umoczy wargi w pucharze rozpusty... - szepna brunetka do starej damy w sekrecie przed modszymi towarzyszkami. - A co mi tam ty obchodzisz! Ty sobie oczywypatruj na wszelkie Amory malowane i rzebione, ale te oto... - Babcia myli, e my rozumiemy cokolwiek...- rzeka z przepyszn min najmodsza. - Nie wiem tylko, po co tyle czasu traci na ogldanie tych rozmaitych korytarzy z obrazami, kiedy na ulicach jesttak bosko, taki Pary! - Ale, Wando... - jkna brunetka - No, pani to rozumie, a ja zupenie nic! Cow tym jest ciekawego? Wszelkie te muzea i zbiory zawsze maj w sobie co z trupiarni, tylko e s jeszcze nudniejsze. Na przykad... Cluny. Jakie doy, pieczary,kawaki odrapanych murw, cegy, nogi, rce, gnaty... - C ty mwisz? - No wic nie? Wemy Carnavalet. Piszczele, paskudne, zakurzone truposze, stare rupiecie spod kociow. W dodatku trzeba koo tego chodzi z min uroczyst,nadt, obok kadej rzeczy sta kwadrans,udajc, e si patrzy. Albo i tutaj: obrazy, obrazy i obrazy bez koca. No i te figury...- Moje dziecko - wtrcia babka - s to arcydziea, e tak powiem. - Wiem, wiem... arcydziea. Ale przecie wszystkie obrazy s do siebie podobne jak dwie krople wody: wylakierowane drzewa i goe panny z takimi tutaj... - Wando! - krzykny wszystkie trzy towarzyszki z przestrachem, ogldajc si dokoa. Judym nie wiedzia, co czyni ze swoj osob. Rozumia, e naleaoby wyj, aby nie sucha mowy osb, ktre nie wiedz, e jest Polakiem, ale al mu byo. Czu w sobie nie tylko ch, ale nawet odwag wmieszania si do tej rozmowy. Sta bezradnie, wytrzeszczonymi oczyma patrzc przed siebie. - No to chodmy do tego Amora z Psyche... - rzeka stara dama dwigajc si z aweczki. - Tylko gdzie to jest - wbij zby w cian... - Niech babcia nie zapomina, e dzi jeszcze raz miaymy by w tamtym prawdziwym Luwrze. - Cicho mi bd! Czekajcie no... Gdzie jest w Canova? Pamitam, bylimy tam z Januarym... Szo si jako... Zaraz... - Jeeli panie pozwol, to wska im najblisz drog do Amora... to jest... Antoniego Canovy...- rzek dr Tomasz zdejmujc kapelusz i zbliajc si wrd ukonw. Na dwik mowy polskiej w jego ustach wszystkie trzy dziewice odruchowo zbliyysi do starej damy, jakby si przed zbjc chroniy pod jej skrzyda. - Aa... - odezwaa si babka wznoszc gow i mierzc modego czowieka okiem do niechtnym. - Dzikuj, bardzo dzikuj... - Panie daruj, e gdy si syszy... W Paryu tak rzeczywicie... bardzo, bardzo rzadko plt Judym tracc pewno ng i jzyka. - Pan stale w Paryu? - spytaa ostro. - Tak. Mieszkam tu od roku. Wicej ni od roku, bo jakie pitnacie miesicy... Nazywam si... Judym. Jako lekarz studiuj tutaj pewne... To jest waciwie... - Wic mwi pan, e jako lekarz?... - Tak jest - mwi dr Tomasz, oburcz chwytajc si wtka rozmowy, pomimo e wycigaa na wierzch kwestie tyczce si jego osoby, ktrych nie znosi. - Skoczyem medycyn w Warszawie, a obecnie pracuj tutaj w klinikach, w dziedzinie chirurgii: - Mio mi pozna pana doktora... - cedzia 6 j A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j iC }x}`XjP cJDc c U+:c :dama do ozible. - My wojaujemy, jak pan widzi, we czwrk, z kta w kt. Niewadzka... To moje dwie wnuczki, sieroty, Orszeskie, a to ich i moja najmilsza przyjacika, panna Joanna Podborska. Judym kania si jeszcze z wrodzonym pltaniem si ng, gdy pani Niewadzka rzeka z akcentem ywego interesu w toniemowy: - Znaam, tak nie myl si, kogo tego nazwiska, pana Judyma czy pann Judymwn, na Woyniu bodaj... zdaje si, e to tak, na Woyniu... A pan z jakich okolic? Dr Tomasz rad by by udawa, e nie syszy tego pytania. Gdy jednak pani Niewadzka zwrcia ku niemu wejrzenie, mwi: - Ja pochodz z Warszawy, z samej Warszawy. I z bardzo byle jakich Judymw... - Dlaczeg to? - Ojciec mj by szewcem, a w dodatku lichym szewcem na Ciepej ulicy. Na Ciepejulicy... - powtrzy z kujc satysfakcj. Unikn wreszcie chwiejnego gruntu i grzecznych delikatnoci, w czym nie by mocny i czego si w przesadny sposb obawia. Panie umilky i posuway si z wolna, rwnolegle, szeleszczc sukniami. - Bardzo si ciesz, bardzo... - mwia spokojnie pani Niewadzka - e miaam sposobno zawarcia tak miej znajomoci. Wic pan zbada tutaj wszelkie dziea sztuki? Zapewne, mieszkajc stale, w Paryu... Jestemy bardzo obowizane... - Amor i Psyche bdzie chyba w innym gmachu - rzeka panna Podborska. - Tak, w innym... Wyjdziemy na dziedziniec. Gdy tam stanli, pani Niewadzka zwrcia si do Judyma i z imitacj uprzejmoci rzeka: - Tak ostro pan wymieni zatrudnienie swego ojca, e czuj si prawdziwie upokorzon. Zechce mi pan wierzy, e nie znaam intencji pytaniem o jakie tam koligacje sprawi mu przykroci. Po prostu nag starej baby, ktra dugo ya i duo ludzi na wiecie widziaa. Mio jest, to prawda, zetkn si z czowiekiem, ktrego osoba mwi o dawnych rzeczach, ludziach, stosunkach, ale o ile przyjemniej, o ile... przyjemniej... - Ojciec pana, ten szewc, robi damskie obuwie czy mskie kamasze? - zapytaa przymruajc oczy modsza z panien Orszeskich. - Trzewiki, gwnie trzewiki, w do odlegych jedna od drugiej chwilach przytomnoci, najczciej bowiem robi po pijanemu awantury, gdzie si dao. - No, to ju zupenie w gowie mi si nie mieci, jakim cudem pan zosta lekarzem, ido tego - w Paryu! Panna Podborska cisna na mwic spojrzenie pene rozpaczliwego wstydu. - W tym, co nam pan o sobie wyzna - rzeka stara jejmo - widz duo, duo odwagi. Doprawdy, e po raz pierwszy zdarzyo mi si sysze tak mow. Proszpana doktora, jestem stara i rnych ludzi widziaam. Ile razy zdarzyo mi si obcowa z... indywiduami nie nalecymi do towarzystwa, z osobami... jednym sowem, z ludmi pochodzcymi ze stanw zwanych -susznie czy niesusznie, w to nie wchodz- gminem, to zawsze ci panowie usiowali starannie omin kwesti swego rodowodu. Znaam co prawda i takich - mwia jakby z pewnym zadumaniem - ktrzy w jakim okresie ycia, zwykle w modoci, przyznawali si z emfaz do swego stanu kmiecego czy tam do czego, a pniej nie tylko e ta ich demokratycznie-chepliwa prawdomwno sza sobie na bory, na lasy, ale prcz tego miejsce jej zajmowayjakie herby przylepione do drzwiczek karety, jeli j fortuna postawia przede drzwiami mieszkania. Judym umiechn si szyderczo, kilka krokw szed w milczeniu, a pniej zwrci si do panny Podborskiej z pytaniem: - Jakie wraenie zrobia na pani Wenus z Milo? - Wenus... - rzeka brunetka, jakby j bo pytanie zbudzio ze snu przykrego. Twarz jej obla rumieniec, wnet znik i skupi si w przelicznych ustach, ktre nieznacznie drgay. - Ma calutekie plecy poszarpane, jakby j kto przez cztery dni z rzdu pra ekonomskim batem... rzeka kategorycznie panna Wanda. - Przeliczna... - pgosem wymwia panna Natalia, zwracajc w stron Judyma swe matowe oczy. Drugi raz doktor mia mono spojrze w te oczy i znowu krtkogocio we wszystkich wadzach jego duszy nieuchwytne zatrwoenie. We wzrokutej dziewczyny byo co, jakby zimny, niepoyskujcy blask ksiyca, kiedy nad senn ziemi tarcza jego we mgach si kryje. Panna Podborska oywia si i zaraz twarz jej ukazaa wewntrzne wzruszenie. - Jaka ona pikna! jaka prawdziwa! Gdybym w Paryu mieszkaa, przychodziabym do niej... no, milion nie milion, ale co tydzie, eby si napatrze. Grecy w ogle stworzyli wiat bogw tak cudowny... Goethe... Usyszawszy wyraz "Goethe" Judym doznaniesmaku, czyta bowiem z tego poety co, a nadto niegdy. Los zdarzy, e stara dama zatrzymaa si w przedsionku prowadzcym do sali "Amora i Psyche" i niemym makiem w duych bladych oczach pytaa Judyma o drog. Kiedy si znalezionow obliczu wygaskanej grupy, owego malowida w biaym marmurze, wszyscy umilkli. Judym ze smutkiem myla, e waciwie rola jego ju si skoczya. Czu, e wyrwawszy si z wiadomoci o papie z Ciepej nie moe towarzyszy tym paniom i szuka ich znajomoci. Znowu w umyle jego przesun si pokj "na Wolterze" i stara, wstrtna ona concierge'a ze swymi wiekuistymi pytaniamibez sensu. W chwili kiedy najbardziej nie wiedzia, co czyni, i nie by pewny, w jakisposb wypada si rozsta, pani Niewadzkajakby zgadujc, o czym myli, rzeka: - Wybieramy si do Wersalu. Chciaybymy zobaczy okolice, by po drodze w Svres, w Saint-Clolzd... Te wartogowy pdziyby zmiejsca na miejsce dzie i noc, a ja formalnie upadam. Czy jedzie pan do Wersalu? Jak wygodniej? Kolej? Pisz tu o jakim tramwaju pneumatycznym. Czy to colepszego ni pocig? - W Wersalu byem dwa razy tym wanie tramwajem, ktry wyda mi si bardzo dogodny. Idzie wprawdzie wolno, pewnie dwa razy wolniej ni wagon kolejowy, ale za to daje mono obserwowania okolicy i Sekwany. - A wic jedziemy tramwajem! - zawyrokowaa panna Wanda. - O ktreje godzinie wychodzi std ten czupirak? - Nie pamitam, prosz pani, ale to tak atwo si dowiedzie. Stacja gwna miecisi tu obok Luwru. Jeeli panie pozwol... - O! czyli miaybymy pana trudzi... - Ale dowie si pan, co to szkodzi, moja babciu. Pan tutejszy, paryanin... - deklamowaa panna Wanda odrobin parodiujc ton mowy Judyma. Tomasz kaniajc si odszed i zadowolony,jakby mu si przytrafio co niesychanie pomylnego, bieg pdem ku stacji tramwajowej na Quai du Louvre. W mgnieniuoka wyszuka konduktora, wbi sobie w gow wszystkie godziny oraz minuty i wraca prostujc si co chwila i poprawiajc krawat... Kiedy zawiadamia te panie o terminie odjazdu i udziela im wskazwek, jak si kierowa w Wersalu, panna Wanda wypalia: - A wic jedziemy do Wersalu. Bagatela! Do samego Wersalu... Jedziemy tramwajem jakim tam a pan z nami. Zanim Judym zdoa zebra myli, dodaa: - Ju babcia orzeka, e malgr tout moe pan jecha... - Wanda! - z rozpacz prawie zgrzytna pani Niewadzka rumienic si jak dziewcztko Po chwili zwrcia si do Judyma i usiowaa wywoa przyjazny umiech na drce jeszcze wargi: - Widzi pan, co to za diabe czubaty, cho ju dopomina si o dug sukni... - Czy istotnie pozwoliyby panie towarzyszy sobie do Wersalu? - Nie miaabym prosi pana, bo to moe przerwie zajcia, ale byoby nam bardzo przyjemnie. - Bynajmniej... Bybym wielce szczliwy... Tak dawno... - bka Judym - Panie, o dziesitej! - rzeka do niego panna Wanda z palcem wzniesionym do gryiwykonywujc oczami cay szereg plastycznych znakw porozumienia. Doktor ju lubi t dziewczyn zupenie jakdobrego kolek, z ktrym mona papla bez miary o wszystkich rzeczach i niektrych innych. Trzy osoby starsze od panny Wandy zachowyway niezgrabne milczenie. Judym czu, e wtargn do towarzystwa tych pa. Rozumia sw niszo spoeczn i to, e jest w tej samej chwili szewskim synem tudzie aspirantem do "towarzystwa". Odrnia w sobie te obydwie substancje i do krwi gryzdoln warg. Po obejrzeniu medalionw Davida d'Angers, z ktrych kilka wnioso do serc obecnych co jak gdyby modlitw, wycofano si z muzeum na dziedziniec, a stamtd na ulic. Stara pani przywoaa fiakra i owiadczyaswoim pannom, e jad do sklepw Judym poegna je z elegancj, ktrej w tym wanie momencie pierwszy raz w yciu zaywa - i oddali si. Na pitrze omnibusu dcego w stron Vincennes wpad w gbokie i misterne rozmylania. Byo to w jego yciu zdarzenie kapitalne, co w rodzaju otrzymania patentu albo fabrykacji pierwszej samoistnej recepty. Nigdy jeszcze nie zblia si do takich kobiet. Mija je tylko nieraz na ulicy, widywa czasem w powozach i marzy o nich z nieugaszon tsknot, w skrytoci ducha, do ktrej nie ma przystpu myl kontrolujca. Jake czsto, bdc uczniem istudentem, zazdroci lokajom ich prawa przypatrywania si tym istotom cielesnym, a przecie tak podobnym do cudnych kwiatw zamknitych w czarownym ogrodzie. Zarazem przyszy mu na myl jego kobiety: krewne, znajome, kochanki... Kada mniej lub wicej podobna do mczyzny z ruchw, z ordynarnoci, z instynktw. Myl o tym bya tak wstrtn, e przymkn oczy i z najgbsz radoci sucha szelestu sukien, ktrego jeszcze uszy jego byy pene. Kady bystry ruch nogi wysmukych panien by jak drgnienie muzyczne. Poyski licznych mantylek, rkawiczek, lekkich krez otaczajcych szyje, rozniecayw nim jakie szczeglne, nie tyle namitne, ile estetyczne wzruszenie. Nazajutrz wsta wczeniej ni zwykle i z wielkim krytycyzmem zbada sw garderob we wszystkich jej postaciach. Okoo dziewitej wyszed z domu, a e czasu byo jeszcze a nadto, postanowi i piechot. Przeciskajc si wrd tumu rozmyla o dyskursie, jakim bawi bdzie te panie, ukada w myli cae dialogi nad wyraz wdziczne, a nawet flirtowa w imaginacji,co a do owej chwili poczytywa by za plugastwo. Przy stacji tramwajw byo pusto. Judym zatrzyma si pod jednym z drzew i peen nie pokoju oczekiwa przybycia wczorajszych znajomych. Co chwila rozlega si ryk statkw nurzajcych si wfalach Sekwany, wrza turkot omnibusw na mostach i przylegych ulicach. Po tamtejstronie rzeki wybia gdzie czystym dwikiem godzina dziesita. Judym suchatego gosu jakby uroczystego sowa zapewnienia, e pikne istoty nie przyjd, e nie przyjd, e nie przyjd dlatego mianowicie, e on ich oczekuje. On, Tomasz Judym, Tomek Judym z Ciepej ulicy. Sta tak, patrzc na szar, cik wod i szepta do siebie: - Ulica Ciepa, ulica Ciepa... Byo mu nad wszelki wyraz gupio, jako niesmacznie i gorzko. W dalekim kracu przelotnego wspomnienia snu si obraz brudnej kamienicy... Podnis gow i otrzsn si. Obok niego przesuwali si ludzie wszelkiego typu, a midzy innymi wdrowny herold "Intransigeanta" dwigajcy na wysokim drgu tre ostatniego numeru tej gazety przyklejon do poprzecznej deski. W owej chwili roznosiciel spuci ogoszenie na d, wspar si na jego kiju i gawdzi ze znajomym. Tytu gazety skojarzy si w umyle Judyma z przernymi mylami,w ktrych szeregu bkao si uprzykrzone, niemie, bolesne prawie pojcie: ulica Ciepa, ulica Ciepa... O rodzinie swej, o warunkach, w jakich ywot jej upywa, myla w owej chwili niby o czym niezmiernie obcym, niby o typie pewnej familii maomieszczaskiej, ktra ndzn egzystencj swoj pdzia za panowania krla Jana Kazimierza. Te damy, ktre zobaczy dnia poprzedniego, stay sidla tak szybko istotami bliskimi, siostrzanymi, przez wykwintno swych cia, sukien, ruchw i mowy. al mu byo, e nie przychodz, i prawie nieznonie na sam myl, e mog nie przyj wcale. Jeeli tak bdzie, to dlatego, e z tych szewcw wiedzie swj "rodowd". Postanowi jecha do Wersalu, ukoni si im z daleka i wymin... C go mog obchodzi jakie panny z arystokracji "czy tam z czego"? Chciaby tylko zobaczy raz jeszcze, przyjrze si, jak toto chodzi, jakpatrzy na byle obraz ciekawymi oczami... "Juci - myla gapic si na wod - juci jestem cham, to nie ma co...: Czyli umiem si bawi, czym kiedy pomyla o tym, jak naley si bawi? Grek poow ycia przepdza na umiejtnej zabawie. Woch redniowieczny udoskonali sztuk prnowania, to samo takie kobiety... Ja bym si zabawi na wycieczce, ale z kim? Zkobietami mego stanu, z jakimi, przypuszczam, pannami <>, zestudentkami, z biaogowami jednym sowem, co si nazywa. Ale z tymi! To jest tak jakby wiek dziewitnasty, podczas kiedyja yj jeszcze z prapradziadkami na pocztku osiemnastego. Nie posiadam sztukirozmawiania, zupenie jakby pisarz prowentowy chcia ukada dialogi la Lukian dlatego, e umie pisa pirem... Nie bawibym si, tylko bym dba, eby nie zrobi czego z szewska. Moe to i lepiej... Ach, jak to dziwnie... Kada z tych bab tak jako ywo interesuje czowieka, kada; nawet ta stara; to istota nowoczesna, wyobrazicielka tego, co tytuujemy kultur.A ja, c ja... szewczyna..." - Nie powiedziaam, e doktorek bdzie juna nas czeka! - zawoaa tu za nim pannaWanda. Judym odwrci si prdko i ujrza przed sob wszystkie cztery znajome. Twarze ich byy wesoe. Wrd miej rozmowy panie wdrapay si na imperial, Judym z precyzj windowa tam babci. Gdysi znalazy tak wysoko, przed oczyma ich ukazaa si ruchliwa to Sekwany. Pdzia midzy granitowymi brzegi zdyszana, udrczona, jakby w ostatnim wysiku robia bokami. Nieczysta, zgstniaa, bura,prawie ciemna woda, w ktrej chlupay parostatki ryczc co chwila, sprawiaa smutne wraenie, jak niewolnica, ktrej szczupe rce obracaj cikie arna. - Jaka maa, jaka wska... - mwia panna Joanna - Phi!... wyglda jak wnuczka Wisy! - Zupena karykatura Izary... - rzeka panna Natalia. To prawda! Panno Netko, pamita pani Izark, Izuni, nasz jasnozielon, czyst jak za... - unosia si panna Wanda. - Ech, jak za... - wtrci Judym - Co, nie wierzy pan! Babciu, ten pan formalnie wyzna, e nie wierzy w czysto Izary. - Rzeczywicie, jaka to okropna woda! - mwia wiekowa dama usiujc zamaza coprdzej ostatnie sowa panny Wandy, ktrenie wiedzie czemu wywoay rumieniec jakprzelotny oboczek na twarzy panny "Netki". W chwili kiedy Judym zamierza speni costatystycznie- uczonego o wodzie Sekwany, tramwaj bekn przecigle i wyginajc swewagony na zwrotnicach, niby czonki dugiego cielska, posun si wzdu brzegu czarnej rzeki. Gazie kasztanw z dugimi limi koysay si tu obok twarzyjadcych. Sadza i ostre pyy miejskie wary si ju w jasn zielono mikkich powierzchni i obczyy je z wolna jak gdyby w nied rudaw. Dzie by chmurny.Co chwila przemykay si nad okolic ju togbokie cienie obokw, ju popielate wiato zaspionego przedpoudnia. Ale nikt na to uwagi nie zwraca, gdy przycigay wszystkich domki z rowego kamienia na przedmiejskich ulicach. - C to za kamienie? Co za kamienie, panie,panie? - nastawaa panna Wanda. Zanim jednak zdy zebra myli, ju mu daa pokj, z umiechem zwracajc gow w przeciwn stron. Nad ogrodami, ktre ze wzgrza zbiegay tam ku rzece, unosi si i wypenia cae powietrze zapach r upajajcy, rozkoszny... Gdzieniegdzie midzydrzewami wida byo ogromne rabaty przebijajce si na zewntrz zielonej zasony pomieniem psowej i tej barwy. Judym obserwowa twarze swych pa. Wszystkie nie wyczajc staruszki byy jakby natchnione. Zwracay si mimo chci w kierunku rda przelicznej woni iz przymknitymi powiekami, z umiechem na wargach wcigay j nozdrzami. Szczeglniej twarz panny Natalii przykuwaa w owej chwili jego uwag. Ta istota, pochonita przez zapach rany, zdawaa si by niby jasny motyl, dla ktrego ten kwiat zosta stworzony i ktrysam jeden ma do niego tajemnicze prawo. Spomidzy ogrodw wydzieray si tu i wdzie sczerniae mury i kominy fabryk, podobne do wstrtnego kaduba i obmierzych czonkw jakiego pasoyta, ktry z brudu si rodzi i nim yje. Nad 6 j A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AA Phc chc,c:wod i daleko wzdu brzegu wloky si domy przedmiecia biedne, ordynarne i mae. W pewnym miejscu otworzy si przed wzrokiem, jak czelu, skad wgla roztrzsajcy na ssiednie ciany, drzwi i okna swj czarny oddech. Daleko w przestrzeni wida byo przymglony las Meudon. - C pani si najbardziej podobao w Paryu?- rzek Judym do panny Natalii, ktra obok niego siedziaa. Byo to jedno z zapyta przygotowanych jeszcze wczoraj, jak lekcja. - W Paryu? - mwia rozcigajc ten wyraz z umiechem na licznych wargach. -Podoba mi si, to jest sprawia mi przyjemno, wszystko... Ruch, ycie... Jestto jak burza! Na przykad w okolicy Gare Saint-Lazare - nie wiem, jak si ta ulica nazywa gdy si jedzie w powozie i gdy si widzi tych ludzi pdzcych trotuarami, te fale, fale... Huczca powd... Raz widziaam powd okropn u stryja, w grach. Woda nagle wezbraa... Wtedy chciao si woa na ni: wyej, prdzej, le! Tu to samo... - A pani? - zapyta Judym pann Wand. - Mnie... to samo... - mwia prdko - a oprcz tego Louvre. Tylko nie ten malowany.Fe!.. Wapan, tamten. Teraz, rozumie si, skieruje pan swoje pytanie do "ciotki" Joasi, chocia od niej trzeba byo zacz, bo ona jest nauczycielk i kochaneczk. Widzi jegomo - maa rzecz, a wstyd. Otja panu powiem. Pannie Joasi podoba si primo "Rybak", secundo "Myl", trzecio "Wenus", czwarto... Zreszt nam si wszystkim ogromnie podoba i "Rybak" i "Myl"... Babci... - C to za myl? - To pan tego nawet nie wie! A wiecie co... "Myl" wymalowana, w nowym ratuszu. Z zamknitymi oczami, chuda, moda dla mnieosobicie wcale nieadna. - Ach, w ratuszu... - W ratuszu, ach... Teraz "Rybak" w galerii jakiej to?.. - Wanie ciekawi jestemy, w jakiej? O to nam tylko chodzi.. w jakiej... - wtrcia babka. - Zaraz... Myli babunia, e takiego gupstwa nie wiem. O, przeprasza si delikatnie szanown publiczno: za Sekwan, w tym ogrodzie, gdzie to woda i te kaczki z czubami... - Luksemburskim... - szepna panna Natalia. - W Ogrodzie Luksemburskim! - Zna pan "Rybaka" Puvis de Chavannes'a?- rzeka panna Podborska. - "Rybaka"? nie przypominam sobie... - Taki z pana znawca i paryanin - drwia panna Wanda wydymajc wargi ze - Albo toja jestem znawca i paryanin? Ja jestem pospolity chirurg... Kiedy to mwi, ukaza mu si obraz, o ktrym bya mowa. Widzia go przed rokiem i uderzony niewypowiedzian si tego arcydziea zachowa je w pamici. Z czasem wszystko, co stanowi samo malowido, szczegln rozwiewno barw, rysunek figur i pejzau, prostot rodkw ica jakby fabu utworu, przywaliy inne rzeczy i zostao tylko czujce wiedzenie o czym nad wszelki wyraz bolesnym. Wspomnienie owo byo jak mtne echo czyjej krzywdy, jakiej haby bezprzykadnej, ktrej nie bylimy winni, aktra przecie zdaje si woa na nas z ziemi dlatego tylko, e bylimy jej wiadkami. Panna Joanna, ktra rzucia pytanie o "Rybaka", siedziaa na kocu awki za obydwiema panienkami i babci. Czekajc odpowiedzi wychylia si troch i uwanie przygldaa Judymowi. Ten, z koniecznoci, patrzc w te oczy jasne, prawdziwie jasne, podniecony ich wynurzeniem zachwytu, ktre zastpowao w zupenoci tysic sw opisu ptna Puvis de Chavannes'a, zacz przypomina sobie nawet barwy, nawet pejza. Uniesienie tych oczu zdawao si przytacza mu obraz, podpowiada dawno zatarte wraenie. Tak, pamita... Chudy czowiek, a waciwie nie czowiek, lecz antropoid z przedmiecia wielkiej stolicy, obrosy kakami, w koszuli, ktra si na nim ze staroci rozlaza, w portkach wiszcych na spiczastych kociach bioder, sta znowu przed nim ze sw podrywk zanurzon w wod. Oczy jego spoczywaj niby to na pakach trzymajcych siatk, a jednak widz kadego czowieka, ktry przechodzi. Nie szukaj wspczucia, ktrego nie ma. Ani si al, ani pacz. "Oto jest poytek wasz ze wszystkich si moich, z ducha mojego..." - mwi doy jego oczu zapadych. Stoi tam ten wyobraziciel kultury wiata, przeraajcy produkt ludzkoci. Judym przypomnia sobienawet uczucie zdumienia, jakie go zdjo, gdy sysza i widzia wraenie innych osbprzed tym obrazem. Skupiay si tam tumywielkich dam, strojnych i pachncych dziewic, mczyzn w "mikkie szaty odzianych". I tum ten wzdycha. zy cichepyny z oczu tych, ktrzy tam przyszli obarczeni upami. Posuszni rozkazowi niemiertelnej sztuki przez chwil czuli, jakyj i co stwarzaj na ziemi. - Tak - rzek Judym - prawda, widziaem ten obraz Puvis de Chavannes'a w Galerii Luksemburskiej. Panna Joanna cofna si za rami pani Niewadzkiej. Doktor ujrza tylko jej biae czoo otoczone ciemnymi wosami. - Jak tam panna Netka beczaa... Jak beczaa!... szepna Judymowi panna Wandaprawie do ucha.- Zreszt my wszystkie... Mnie samej leciay z oczu zy takie ogromne jak groch z kapust. - Ja nie mam zwyczaju... - umiechna si panna Natalia. - Nie? - spyta doktor, leniwie mierzc j wzrokiem. - Bardzo mi al byo tego czowieka, szczeglniej tych jego dzieci, ony... Wszystko to takie chude, jakby wystrugane z patykw, podobne do suchych witek chrustu na pastwisku... - mwia rumienic si a jednoczenie z umiechem przymykajc oczy. - Ten "Rybak" zupenie podobny jest do Pana Jezusa, ale to jak dwie krople wody. Niech babcia powie... - "Rybak"? A tak, podobny, istotnie... - mwia stara pani, zajta rozpatrywaniem krajobrazu. Tramwaj wjecha w ulic miasteczka Svres i zatrzyma si przed pitrowym domem. Podrni z imperialu mogli zajrze wprost do numerw austerii. Nie by to widok dla panien. Pijany onierz, w kepi na bakier, obejmowa wp wstrtn dziewczyn i para ta wychyliwszy si z okna robia do jadcych mapie miny. Na szczcie tramwaj puci si w dalsz drog. Ledwie wydosta si za ostatnie domy mieciny, napust i smutn przestrze w szczerym polu, ciemnio si raptem. Zerwa si ostry wiatr. Las najbliszy oblk si w jak szar ciemno i wkrtce gsty, gruby deszcz sypn jak ziarno. W wagonach powstaa panika. Smugi deszczu, wdzieray si pod daszek tnc z boku i zaleway awki. Wszystkie panie zbiy si w gromadk i w miejscu najbardziej zasonitym otuliy si sukniami, ile mogy.Judym po rycersku osania je od deszczu swoj figur. Gdy tak sta, plecami wsparty o porcz, zauway wysunit z gbi mnstwa skupionych sukien czyj nk. Stopa w pytkim lakierowanym pantofelku na wysokim obcasie wspieraa si o elazny prt balustrady, a wysmuka noga w czarnej, jedwabnej poczosze odsonita bya daleko. Judym przemyliwa, komu naley przypisa ten uroczy widok. Poczytywa go za wynik trafu i nieuwagi, tote lka si wznie oczy i tylko z cienia rzs spenia zodziejstwo z wamaniem si i premedytacj. Pocig wszed w olbrzymi alej wersalsk. Rozrose, odwieczne drzewa zasoniy nieco podrnych od deszczu. Panie staray si jako tako otrzsn i wygadzi swe szaty. liczna nka nie znikaa. Krople deszczu pryskay na byszczc skr strcajc niby uderzeniami palcw lekki py z krtkiej przyszwy i giny w mikkim jedwabiu. Judym wiedzia ju teraz, czyja to wasno. Podnis oczy na twarz panny Natalii i uczu, jak zatapiaj si w nim zimne ky rozkoszy. Panienka miaa, jak zwykle, oczy spuszczone Czasami tylko jej brwi, dwie linijki nieznacznie zgite, unosiy si nieco wyej,niby dwie dwignie cignce do gry uparte powieki. Na wargach, z ktrych dolna bya leciutko odchylona, sta umiech nieopisany,umiech peen jadu i swawoli. "Ach, tak..." - myla Judym przypatrujc si tej twarzy szczeglnej Panna Natalia wyczua wzrok jego. Barwa jej policzkw przesza w blado, ktra, zdawao si, roztopia w sobie umiech otaczajcy usta. Wwczas jeszcze bardziej modrymi stay si cienie dokoa zamknitych oczu i ostrzejsz linia chrzstkowatego nosa. Tramwaj zajecha do szybko na plac przed paacem wersalskim i podrni spiesznie opucili jego obmok grn platform. Doktor zdoby i utorowa dla swych towarzyszek miejsce w maej budcestacyjnej, gdzie wbio si tyle osb, e literalnie trudno byo poruszy rk. Zdarzyo si, e doktor Tomasz sta za plecami panien Joanny i Natalii. Reszta pasaerw tramwaju toczc si do budyneczku w rejteradzie przed deszczem wprost zoya ciao ostatniej z tych panien na piersiach Judyma. Twarz jej znajdowaa si tu obok jego wsw. Rozstrzpione przez mod i deszcz powe wosy panny Natalii snuy si po jego twarzy, ustach, oczach, wywoujc wstrzsajce dreszcze. W caym zgromadzeniu panowao milczenie. Przerywa je tylko ciki oddech jakiego astmatycznego grubasa. Deszcz nieprzerwanymi strugami, z chlupaniem cieka z daszka i zasania otwarte drzwijakby ciemn kotar. W pewnej chwili panna Natalia usiowaa poruszy si, ale tylko lewym ramieniem opara si na barku Judyma. Wwczas jeszcze wyraniej zarysowa si przed jego rozmarzonymi oczyma profil jej twarzy. Chciaa o czym mwi, ale tylko umiechna si prdko... W pewnej chwili uniosa wiecznie spuszczonych powiek i przez moment czasu miao, badawczo, upajajco patrzaa mu w oczy. Tu obok drzwi staa pani Niewadzka. Miaa najwicej ze wszystkich powietrza, amimo to dech jej by ciki, a twarz mocnoczerwona. - Wiecie wy, moje pannice - rzeka swym szeptem dononym - e wolaabym mokn na deszczu, ni yka oddechy tych marszandewenw. - Skde babcia wie, e to s marchands devin? - Bagatela! - rzeka staruszka byskajc wypukymi oczyma. - Dm mi wprost na twarz dwie skwaniae piwnice i jeszcze si bdzie pytaa, skd wiem... Mwia to do panny Wandy, ale Judym sysza ich rozmow. Co do niego, to nie mia wcale zamiaru przekada deszczu nad cisk w lokalu tramwajowym, Rzek jednak do pani Niewadzkiej po polsku: - Moglibymy rzeczywicie prdko przeby plac. To blisko.., Ale panie zmokn... Nie mamy nawet parasola... Mwic te sowa poda si nieco naprzd, jak gdyby mia zamiar wyprowadzi starsz pani z tumu. Wtedy cae jego ciao zetkno si z ciaem panny Natalii, odzianym w delikatne, wiotkie suknie. Rozpomienionymi oczyma wpatrywa si w blade, zimne, kamienne rysy twarzy o spuszczonych powiekach. Deszcz z wolna ustawa i tylko z rynny ssiedniego domu zlewaa si z nieustajcym gonym szelestem struga wody. Kilku mczyzn uzbrojonych w parasole wysuno si z domku. Wolnego miejsca przybyo, a mimo to panna Natalia przez zachwycajc chwil nie zmieniaa swej sytuacji. Wreszcie i ona posuna si ku drzwiom w lad za modsz siostr, ktra ju przez wyciganie rk na zewntrz drzwi badaa, czy deszcz jeszczepada. Nim usta zupenie, zawieci na chwil wesoy blask soca. Kamienie pochyego placu migotay jakby obsypane szkem tuczonym, a widok ten wywabi wszystkich z ciasnej nory. Judym poda rami babci i cae towarzystwo szybko podyo ku paacowi. W dugich i wielkich salach, wobec cian zawieszonych historycznymi malowidami, jednolita gromadka jak gdyby si rozdzielia. Kada zosb przypatrywaa si na swoj mod lichym ptnom niszego pitra. Wkrtce te malunki poczy nuy. Judym szed jak gdyby przez dugie, dugie strzyone aleje i martwi si bezwiednie, e koca ich - aniladu. By ju zreszt w Wersalu, wic ani komnaty krlewskie, ani sala lustrzana nie zaciekawiay go bardzo. Stpa wolno po prawicy starej damy, ktra stawaa co kilka krokw i przykadajc do oczu lornetk na dugiej rczce szylkretowej niby to obserwowaa malowida. Szereg bitw Napoleoskich, tumy wojska, teatralne twarze i gesty wodzw, dzikie spienione rumaki - przesuway si w oczach doktora jakby szeregi odlegych, modzieczych roje. Gdzie daleko zatrzymano si przed biaym, marmurowymposgiem umierajcego Korsykanina. Kiedy cae towarzystwo wracao z tamtej okolicypaacu i kiedy znowu mijano sale pene batalii, stara pani uja wp pann Joannirzeka: - Jestemy daleko std, w wiecie bohaterw... Marzymy, marzymy. Panna Joanna zarumienia si, a raczej sczerwienia si, i zmieszana bkaa: - Nie... ale gdzie tam!... co znowu!... Ja tylko tak sobie... Od tej chwili, pomimo e Judym bardzo niewidocznie j ledzi, trzymaa si na wodzy i usiowaa spdzi z twarzy histori doznanych wrae. Szczegowo zwiedzono apartamenty krlewskie. Gdy ju pani Niewadzka z min bardzo uroczyst wysuchaa wszystkiego, co jej rozpowiada z nadzwyczaj plastycznymi ruchami oprowadzajcy szwajcar, i gdy obszedszy mae saloniki skierowaa swe towarzystwo ku wyjciu, panna Wanda obejrzaa si poza siebie i sykna: - Panno Netko, idziemy! Judym poszed za wzrokiem najmodszej z dziewic i przypatrzy si pannie Joannie. Staa oparta o jedno z niewielkich krzese,kryte nikym bkitnawym adamaszkiem, i patrzya w okno. Wyraz twarzy jej by takdziwny, e Judym wstrzyma si mimo woli.Pniej zbliy si do niej i rzek nawizujc myl do tego, co portier mwi przed chwil: - Myli pani o Marii Antoninie? Spojrzaa na niego z zakopotaniem, jak osoba ujta na gorcym uczynku, i wahajcym si gosem mwia: - Wida std, przez to okno, wielki dziedziniec i bram. Tamtdy... Tamtdy wdar si motoch. Pijane kobiety, mczyni uzbrojeni w noe. Maria Antoninawidziaa z tego okna! Doznaam tak dziwnego wraenia... Cay ten straszny tum krzycza: "mier Austriaczce!" I tdy, tymi drzwiami ucieka tdy ucieka... - Panno Joasiu... - nawoywano. - Ale wspomniaa pani o wraeniu. - Wspomniaam o wraeniu... - mwia spuszczajc oczy i blednc jeszcze bardziej. - My, prosz pana, jestemy bardzo tchrzliwe. Boimy si nie tylko na jawie, ale i w tak zwanych marzeniach. Ja zlkam si bardzo tego motochu, o ktrym wanie mylaam. - Motochu? - mwi Judym - Tak... To jest krzyku ich. Zlkam si, sama nie wiem, czego takiego... Podniosa oczy niewinne, o przedziwnym jakim wyrazie strachu czy boleci. Jeszcze raz rzucia na mae izdebki wejrzenie pene serdecznego alu i posza prdko za towarzyszkami. W powrocie z Wersalu do Parya kolej zatrzymano si w Saint-Cloud. Stanwszy nawzgrzu, tu za dworcem kolejowym, panny wyday okrzyk. U ng ich leaa, cignc si w gb kraju i gubic w rudych mgach, pustynia kamienna: - Pary. Barwa jej bya czerwonawa, rya, tu i wdzie rozdarta przez dziwaczny znak ciemny, przez uk Tryumfalny, wiee kocioa Notre-Dame albo wie Eiffla. Z kracw niedocigych dla oka mgy zabarwiay si bkitnawymi smugi. Stamtd pyny dymy fabryczne snujc si z kominw podobnych w dali do grubych biczysk. Te baty pdz rozrost pustyni. Odgos jej ycia tam nie dochodzi. Wydawao si, e skonaa i zastyga w swej kamiennej, chropawej formie. Jakie dziwne wzruszenie ogarnoprzybyych, wzruszenie takie, jakiego dowiadcza si tylko na widok wielkich zjawisk przyrody: w grach, pord lodowcw albo nad morzem. Judym siedzia obok panny Tali, ale nawet atym ssiedztwie zapomnia. Ton oczyma w Paryu. W gowie jego przegryzay si myli bez zwizku, wasne, niepodzielne, niej wiadomoci stojce postrzeenia, z ktrych si zwierzy czowiek nie jest w monoci. Wtem zada sobie wyrane pytanie: "Dlaczeg tamta powiedziaa, e si zlkawyjrzawszy oknem z sypialni Marii Antoniny?" Oderwa oczy od widoku miasta i chcia znowu przypatrze si pannie Joasi. Teraz dopiero lepiej zauway, jaki jest jej profil. Broda miaa ksztat czysto sarmackiczy kaukaski. Wysuwaa si nieco, a w taki sposb, e midzy ni i doln lini nosa tworzya si jakby przeliczna parabola, wgbi ktrej kwity rowe usta. Gdy tylko rysy twarzy rozwidnia blask wraenia, w mgnieniu oka wargi staway si ywym ogniskiem. Wyraz ich zmienia si, potnia albo przygasa, ale zawsze mia w sobie jak szczegln si prawdziwej ekspresji. Patrzcemu przychodzia do gowy myl uparta, e nawet impuls zbrodniczy odzwierciedliby si w tej Nad 6 j A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAP"cc#c1 c?Rtwarzy z tak sam szczeroci jak radona widok rozkwitych irysw, wesoych barw krajobrazu, dziwnych fantazji malarskich, a rwnie na widok pospolitych przedmiotw. Wida byo, e kada rzecz staje wobec tych oczu jako zjawisko naturalne i dobre. Czasami jednak przebijaa si m nich zmczona niech i umiech zabity. Ale i w tym byo co dziecicego: szczero, szybko i potga. Jak wyraz twarzy, tak samo ruchy panny Joanny miay w sobie co... niepodobnego... Jeeli chciaa odda sowami to, co czua, bardzo ywo, prdko, na mgnienie oka wznosia rce, a przynajmniej brwi, jakby uciszaa wszystko zdolne zaguszy ow melodi jej myli, wyrazw, umiechw i porusze ciaa. "Kogo ona przypomina? - myla doktor, od niechcenia patrzc na jej czoo i oczy. - Czym jej nie widzia gdzie w Warszawie?" I oto przyszo mu do gowy mie a nielogiczne notabene, e j przecie widzia wczorajszego dnia przed tym biaym umiechnitym posgiem... Na dworcu Saint Lazare rozsta si z turystkami: Stara pani zawiadomia go, e nazajutrz wyjeda ze sw "band" do Trouville, a stamtd do Anglii. Judym poegna je ostentacyjnie i wrci troch znuony do swojej klety. W pocie czoa Po upywie roku, jednego z ostatnich dni czerwca Judym zbudzi si w Warszawie. Bya godzina dziesita rano. Przez uchyloneokna wamywa si do pokoju oskot ulicy Widok, starodawny, znajomy oskot drynd tukcych si o kamienie wielkoci buki chleba. Z dou, z wskiego dziedzica, na ktry wychodzia wikszo okien chambres garnies, gdzie si w przeddzie zatrzyma, wloky si ju w gr na skrzydach ciepa rozpraone wapory. Judym zerwa si, zbliy do okna i przez szpary midzy jego poowami oglda figur stra z mosin blach na czapie, ktry z rodzimym grubiastwem tumaczyco starej damie w czarnej mantylce. Modo kipiaa w yach doktora. Czu w sobie upion si jak czowiek, ktry jest u podna wielkiej gry, stawia krok pierwszy, eby wstpi na jej szczyt daleki- i wie, e wejdzie. Nie strzsn ze siebiedotd znuenia po drodze "Pary-Warszawa", jednym tchem odbytej, ale w przeddzie dozna tylu miych uczu,e kazay mu w zupenoci zapomnie o sadzy wgla, ktr by przesik. Gdy z okien wagonu widzia krajobraz, wioski z ich biaymi chatami, bezbrzene pola, zboa dojrzae - nie wyczuwa wielkiej rnicy midzy tym krajem a ziemi francusk. Tu i wdzie sterczay dziwne ksztaty fabryk i wskro jasnego nieba szy dymy. Do wagonu wsiadali wieniacy bynajmniej nie gupsi od francuskich, czasami tak mdrzy, e a mio, rzemielnicy i robotnicy - tacy sami jak francuscy. Suchajc ich rozmw mwi do siebie co chwila: "A bo to prawda,e jestemy barbarzycami, pazjatami? -Nieprawda! - Tacymy sami jak kady inny...Walimy naprzd i kwita! eby tu wsadzi jednego z drugim, to widziaoby si, czyby i tak potrafili, wycackani przez ich parszywe konstytucje..." To mie, optymistyczne wraenie Judym przywiz w sobie do miasta jakby ywy i sodki zapach pl rodzinnych. Wyspa si setnie, a teraz pierwszym rzutem oka wita "star bud", Warszaw. Wraz z tym spojrzeniem - przyszli mu na myl krewni. Czu konieczno odwiedzenia ich nie tylko z obowizku, ale take dla samego widoku swoich twarzy. Wyszed z hotelu i posuwajc si noga za nog zgin w tumie, ktry przepywa chodnikiem ulicy Marszakowskiej. Cieszyy go bruki drewniane, rozrost drzewek, ktre ju pewien cie rzucay, nowe domy powstae na miejscu dawnych ruder. Minwszy ogrd i plac za elazn Bram, by u siebie i przywita najcilejsz ojczyzn swoj. Wskimi przejciami, pord kramw, straganw i sklepikw wszed na Krochmaln. ar soneczny zalewa ten rynsztok w ksztacie ulicy. Z wskiej szyi midzy Ciep i placem wydziela si fetor jak z cmentarza. Po dawnemu roio si tam mrowisko ydowskie. Jak dawniej siedziaa na trotuarze stara, schorzaa ydwka sprzedajca gotowany bb, fasol, groch i ziarna dyni. Tu i wdzie wczyli si roznosiciele wody sodowej z naczyniami u boku i szklankami w rkach. Sam widok takiej szklanki oblepionej zaschym syropem, ktr brudny ndzarz trzyma w rce, mg wywoa torsje. Jedna z roznosicielek wody staa pod murem. Bya prawie do naga obdarta. Twarz miaa zk i martw. Czekaa w socu, to ludzie tamtdy idcy najbardziej mogli by spragnieni. W rce trzymaa dwie butelki z czerwon ciecz, prawdopodobnie z jakim sokiem. Siwe jej wargi co szeptay. Moe sowa zachty do picia, moe imi Jego, Adonai, ktry nie moe by przez miertelnych nazywany, moe w ndzy i brudzie jak robak wylge - przeklestwo na soce i na ycie... Z prawej i lewej strony stay otworem sklepiki, instytucje koczce si niedaleko od proga - jak szuflady wyklejone papierem. Na drewnianych pkach leao w takim magazynie za jakie trzy ruble papierosw, a bliej drzwi nciy przechodnia gotowane jaja, wdzone ledzie, czekolada w tabliczkach i w pontnej formie cukierkw, krajanki sera, biaa marchew, czosnek, cebula, ciastka, rzodkiew, groch w strczkach, kuby z koszernymi serdelkami i soje z sokiem malinowym do wody. W kadym z takich sklepw czerniaa na pododze kupa bota, ktra nawet w upale zachowuje waciw jej przyjemn wilgotno Po tym gnoju pezay dzieci okryte brudnymi achmany i same brudne nad wyraz. Kada taka jama bya siedliskiem kilku osb, ktre pdziy tam ywot na szwargotaniu i prniactwie. W gbi siedzia zazwyczaj jaki ojciec rodziny; zielonkowaty melancholik, ktry odwitu do nocy nie rusza si z miejsca i patrzc w ulic trawi czas na marzeniu o szwindlach. O krok dalej rozwarte okna daway widziewntrza pracowni, gdzie pod niskimi sufitami skracaj swj ywot schyleni mczyni albo zgite kobiety. Tu wida byo warsztat szewski, ciemn pieczar, z ktrej wywala si smrd namacalny, a zaraz obok fabryk peruk, jakich uywaj pobone ydwki. Byo takich zakadw fryzjerskich kilkanacie z rzdu. Blade, te, obumare dziewczyny, same nie czesane ani myte, pracowicie rozdzielay kaki... Z dziedzicw, drzwi, nawet ze starych dachw krytych blach lub ceg, gdzie szeregiem tkwiy okna facjatek, wychylay si twarze chore, chude, dugonose, zielone, morgowate i patrzay oczy krwawe, cieknce albo zobojtniae nawszystko w niedoli, oczy, ktre w smutku wiecznym ni o mierci. Przy pewnej bramie Judym zetkn si z kupcow dwigajc na obu rkach cikie kosze z jarzyn. Bya cakiem rozmamana. Peruk zsuna w ty niby kaszkiet i ogolone jej ciemi bielio si jak ysina starca. Wypuke oczy patrzay przed siebie z wyrazem mczarni, ktra przeistoczya siw spokj - bez adnego ycia, jakby byy skorupami jaj, w nabrzmiaych wenach czoa i szyi krew zdawaa si gono stuka. Na progu jednego ze sklepw siedzia stary, zgarbiony yd - tragarz. Zostawi wrd ulicy dwie szafy zwizane sznurem, ktre a do tego miejsca przydwiga na piecach i jad surowy ogrek zagryzajc ten obiad kawakiem chleba. Judym szed prdko, mruczc co do siebie. Mury o kolorze zakurzonego grynszpanu albo jakiej zrudziaej czerwonoci, niby pstre, ubocone gagany,nasuny mu si przed oczy. Ciepa... Chodniki byy jak niegdy zdruzgotane, brukpeen wdow: Nie byo tu ju ani jednego przechodnia w cylindrze, rzadko trafiaa si dama w kapeluszu. Og idcych podobny by do murw tej ulicy. Szli ludzie w ubraniach do pracy fizycznej, najczciej bez konierzykw. Przejedajca doroka zwracaa uwag wszystkich. Z dala ju dostrzeg Judym bram rodzinnej kamienicyi zbliy si do niej z niemiym uczuciem tak zwanego "faszywego wstydu". Trza byo wita osoby niskiej kondycji. Teraz, gdy wrci z zagranicy, byo mu to przykro; bardziej ni kiedykolwiek. Wszed co tchu w bram z nieuwiadomionym planem: unika obcych... Dziedziniec rozchodzi si w trzy strony wiata. Nad jedn jego szyj wznosia si jaka haaliwa fabryczka, ktra bya dla Judyma nowoci, drug po dawnemu zajmowa skad wgla, a trzecia prowadzia do kilkopitrowej oficyny. Tam wanie Judym skierowa swe kroki. Gdy stan w sieni brudnej jak apartament Lucypera, usysza w suterenie szczk znajomy: to "ssiad" Dbrowski, lusarz, ci swoj sztuk. Judym zeszed po schodach i zajrza w sionk, ktra prowadzia na lewo od drzwi lusarza. Wida tam byo czelu otwart, prowadzc do rodzinnej sutereny. Kwany chd przystpi do Judyma i odepchn go stamtd. Z warsztatu lusarza wyszed may umorusany chopak i zacz si przyglda gociowi. Judym szybko pobieg na gr. Min pierwsze pitro, drugie i dopiero na wysokoci strychu zwolni kroku. Mia przed sob okienko bez szyb, pewien rodzaj strzelnicy w murze. Cega, zamykajca ten otwr z dou, bya tak wylizgana przez dzieci, ktre si tam bawiy, e przybraa ksztat owalny. Ile to razy on sam, Judym, wyazi przez ten otwr na zewntrz muru i wisia w powietrzu! W kcie czernia wodocig oglny, rozprowadzajcy wilgo na ca cian. Nad nim a do sufitu sigaa plama kopciu z lampy naftowej. ciany byy penecienia i smutku, jak deski skadajce trumn. Ostatnia kondygnacja schodkw prowadzia do mrocznej sieni, ktra przecinaa wzdupoddasze. Judym stan przede drzwiami wgbi i zastuka raz, drugi, trzeci. Nikt munie odpowiedzia. Gdy jeszcze raz koata klamk, z drzwi ssiednich wysuna si dziewczyna lat trzynastu i zmierzya go wzrokiem dojrzaej kokietki. Nie pytana rzeka: - A kogo to pan szuka? - Tu jest mieszkanie Wiktora Judyma? - Tutaj. - Nie wie panienka, czy jest kto w domu? - Dopiero bya ciotka, musi by... A moe i zesza na podwrze z dzieciami. Mwic to wychylia si jeszcze bardziej i zagldaa Judymowi w oczy ze miaoci wielkomiejsk. W tej chwili w gbi mieszkania rozleg si straszny wrzask, jaki potok wyrazw zorzeczcych, kltw ordynarnych bez zwizku, zlewajcych si jakby w ryk bydlcia. Judym zdziwiony nastawi ucha, a potem cicho spyta si dziewczyny, co to znaczy. Umiechna si filuternie i rzeka: - To tam moja babka, wariatka. - Wariatka? Trzymacie j w domu? - A w domu. Gdzie mamy trzyma? Odsun dziewczyn na bok i zajrza do wntrza. W kcie, pod piecem, siedziao widmo czowiecze, za rce i nogi przywizane do haka wystajcego z ziemi. Siwe kudy nakryway gow i ramiona tej istoty, a jakie stargane achmany reszt ciaa. Czasem spod wosw ukazyway si straszliwe oczy jak dwa byskajce pomienne miecze, kiedy niekiedy usta ciskay adunek okropnych wyrazw. Judyminstynktownym ruchem cofn si do sionki i zacz wypytywa dziewczyn: - Czemu jej nie oddacie do szpitala? - A ja wiem czemu! To dobre! Nie mona odda. - Dlaczego nie mona? - Bo nie ma miejsca. A po drugie, skde mywemiemy pienidzy na to, eby za ni paci. - Czemu j tak przykuwacie? - A ba! Czemu? Bo zapie siekier, n, tasak i pozabija dzieci, ojca, mamuni. To taka szelma za, e prosz siada! - Dawno ju chora? - Abo ona chora? Wariatka, nie chora. ebym ja takie zdrowie miaa jak ta. Przyjdzie j ojcu wiza, to si tak utargaj oboje, e no! Ojciec to samo nie uomek, a ledwo t psiakrew ujedzi... Judym machn rk i uciek po schodach. Gdy stan na dziedzicu, dostrzeg w jegoszyi pod murem fabryki mnstwo dzieci skaczcych, biegajcych, rozbawionych. Nakupie opalonych belek siedziaa ciotka Pelagia, kobieta stara, askawy chleb od latwielu jedzca u siostrzeca a brata Judymowego, Wiktora. Bya to jejmo chuda, chorowita i zrzdna. Rzadko kto sysza od niej dobre sowo, a dzieci nabray si tyle szturchacw ile wlezie. Judym szed ku niej wolno, krzywic si pod wsem i mocujc ze sob. Przykro mu byo wita si na placu, wobec lokatorw i gapiw. Dowiadcza nieprzyjemnego uczucia podrazy, zbudzonej i wydobytej na jaw przez szczeglne politowanie, stanowice rdze uczu familijnych. Ciotka Pelagia odwrcia gow i spostrzega go, ale nie ruszaa si z miejsca. Gdy przyszed i dotkn nosem jej zabrudzonego rkawa w okolicach doni, schylia si prdko i cmokna go z dala we wosy. - Kiedy Tomciu przyjecha? Nic my nie wiedzieli... - rzeka z waciw jej oschoci. - Wczoraj wieczorem dopiero. Jake zdrowie ciotki? - Ej... jakie to moje zdrowie... Tak kipi. Teraz ciepo, to siedz tutaj we dnie, a przyjdzie zima, to si moe nareszcie skoczy. - Ech, nie lubi te tych wszelkich... - A wiem... - Ciotka niele wyglda. C sycha u Wiktorw? Jake on? - A c... Jak to Wiktor. - No? - Jest ta w tej fabryce. - U Milera? - Gdzie za! W elaznej, ale przy stalowni: - Przy stalowni! - zdziwi si Judym - A w stalowni - Dlaczego to? - Przerzuci si. Mwi, e woli. No i atwiej mu bdzie... te... Ale to Tomciu winien, nie kto inny... - rzeka obojtnie, prostujc fady spdnicy. - Ja winien jestem, e si Wiktor przerzuci? - e si przerzuca, to temu Tomciu winien. Jak by gupim drgalem, to robi, co wlazo. Wzie Tomciu ka mu w gow mdroci i teraz mu si odechciao roboty. Zabra si do nie swoich rzeczy. Ksiki czyta. A jake... To uczony czowiek!- umiechna si szyderczo, pokazujc biaezby. Judym sucha obojtnie. Pniej zapyta: - Duo zarabia? - Nie, nieduo. Ona musiaa stan do roboty, bo przysza bieda. - Gdzie ona? - W fabryce cygar. Rozchodz si rano, a ja musz dzieci pilnowa, straw gotowa, dom cay obrzdzi. Gdzie Tomciu bdzie mieszka, niby na stae? Tutaj czy gdzie we wiecie? - zapytaa z udan obojtnoci. - Jeszcze nie wiem, dopierom wrci. Rozmowa si urwaa. Judym patrza spod oka na skrawek asfaltu zabkany w tym miejscu i lecy tam wrd bry kamiennych jak gdyby wskutek czyjego roztargnienia, na drzewko wyrastajce wprost z asfaltowej skorupy. W ssiedztwie pniaka leaa krata cieku podtrzymujca przerne odpadki. Soce dogrzewao. W cieniu wysokiego muru fabryki bawio si stado dzieci. Jedne z nich byy mizerne tak bardzo, e dawaa si widzie w tych przeroczystych twarzach sie y bkitnych; inne opaliy na socu nie tylko swe buziaki, rce i szyje, ale take skr kolan wyacych obszernymi dziurami. Pord wierzgajcej gromady pezao jakie mae, rachityczne,ze sromotnie krzywymi nogami i ze ladami ospy na goych, mizernych gnatach. Caa tabanda sprawia wraenie mieci z podwrza czy zeschych lici, ktre wiatr miota z miejsca na miejsce. Rej wodzi midzy ca haasujc czered chopak omioletni, wysmuky, bez czapki, ubrany w ojcowskie ineksprymable i matczyne trzewiki. Kawaler ten dar si wniebogosy, do czegouprawomocniaa go komenda nad reszt w prowadzeniu jakiej batalii. Kiedy przebiega jak jele, dc ku rodkowi dziedzica, Judym go pozna: - Przecie to Franek! - A Franek... - rzeka ciotka. Dr Tomasz zatrzyma siostrzeca i wywoa tym na jego fizys oznak szczerego niezadowolenia. Z tumu posuna si naprzd dziewczyna modsza od Franka i zbliya si do ciotki. Bya to Karolina, siostrzenica Judymowa. Oczy miaa due, w szarej, zndzniaej twarzy palce si jak wgle spod grzywy, ktra zakrywaa jej brwi i koczya si na nosie.To dziecko miao fizjonomi star i chytr,spojrzenie uparte i badawcze, jak czowiek, ktry ju przey gorycz setki zawodw i ktrego ju nie okamuj zudzenia. Judym przycign Karol do siebie i ucaowa. Nie bronia mu tego. Wpatrywaa si tylko w jego oczy swym cikim wzrokiem, jakby z zapytaniem, co jej z tego przyj moe. Franek paln "wujka" w mankiet i bknwszy co mdegona kilka pyta, wydali si w kierunku kupykolegw. Dyskurs z ciotk nie klei si, a natomiast, jak to czsto w takich razach bywa, przychodziy Judymowi do gowy myli wasne, nowe, nie nadajce si wcaledo zuytkowania ich w tej rozmowie. Te dzieci biegajce w ciasnym zauku, ogrodzonym przez nagie i niezmierne mury,przypominay, nie wiadomo czemu, stado 6 j A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAPzc}cGc-c<_wiewirek zamknitych w klatce. Gwatowne ich ruchy, nieustanne skoki domagay si szerokiego placu, drzew, trawy, wody... - Tomciu by si chcia pewnie zobaczy jak najprdzej z Wiktorem? - rzeka ciotka nie lubica nigdy udawa szczeroci uczu, ktrych nie ywia. - Ano, rozumie si. - Z nim trudno si tera zetkn. Czasem to itrzy dni, trzy noce w domu go nie ma. - A gdzie on bywa? - Ba, wie to kto? Moe zreszt dzi akurat przyjdzie... - To ja tu wpadn wieczorkiem, a teraz chciabym si z bratow przywita. Mona do niej zaj do fabryki, wpuszcz mnie tam? - Czasem to i wpuszcz. Niech Tomciu sprbuje. Przecie wam, panom doktorom, atwiej ni nam, hoocie... - Gdzie si ta fabryka znajduje? - zapyta Judym, ktremu ta rozmowa zacza ju ciy. Ciotka wskazaa mu kierunek drogi i adres. Wysunwszy si z tego domu, doktor szed ulicami w stron przedmiecia ze zwieszongow, machinalnie szukajc oczyma fabryki cygar. Nie byo tam ju jednolitegoszeregu kamienic i rzadziej trafiay si domy pitrowe. Natomiast szy w dal drewniane, niskie, odrapane budynki, niepodobne ani do dworw, ani do chaup wiejskich, a przypominajce jedne i drugie. Domostwa te byy obwieszone jaskrawymi szyldami i zbryzgane botem. Brud nie puszcza wzroku przechodnia do wntrza mieszka i mg wcale skutecznie zastpowa aluzje. Od frontu mieciy si tam zreszt gwniesklepiki. W jednym sprzedawano ndzne kiebasy, w drugim, bardziej moe mizerniejszym, liche trumny. Gdzieniegdzie ze rodka tych zagrd miejskich, okrytych star ceglan dachwkalbo pap, na ktrej rozkada si ju tu i wdzie ple zielona, strzelaa w gr nowa kamieniczka, szybko postawiona, jakby wydmuchnita z piasku. Taka figura, z niewidocznym dachem, z trzema lepymi cianami i jedn uzbrojon w szereg okien, sterczaa wrd siedzib starego, niemal redniowiecznego ksztatu, jak drogowskaznowego porzdku rzeczy, zwiastujcy aneksj tych okolic na rzecz rozwoju wielkiego miasta z jego bezlitosn, surow lini, z jego brukiem i wiziennym, nagim, chropawym murem. Jeszcze czciej poa domw niskich przerywa ogromny tors fabryki z tgimi murami, szerok bram i bateri kominw. W dali na horyzoncie dachw ukazyway si wszdzie te kominy ikominy. rodkiem ulicy, po zrujnowanym bruku, wloky si noga za nog wozy z ceg, wytrzsajce na wsze strony py rowy. Odstawiali j wonice przysypani tym kurzem od czubka gowy do obcasa, z twarzami bezmylnymi jak cegy. Kiedy indziej dudni wielki wz frachtowy zpakami poobwijanymi w rogoe. Na szczycietakiego statku siedzia zazwyczaj monstrualny yd w czerwonym barchanowym kaftanie, wywija batem i wrzeszcza na par koni, stawiajcych kady krok nowy z niezmiernym wysikiem. Jeden z wozw zagrodzi Judymowi drog wjedajc w bram duego budynku. Numer domu wskazywa wanie instytucj, ktrej doktor Tomasz poszukiwa. Stwierdza to rwnie ckliwy i niemiy zapach tytoniu, ktry otacza zabudowania ipanowa na znacznej przestrzeni ulicy. Judym wszed w bram i zwrci si do szwajcara z zapytaniem, czyby nie mona zobaczy si z robotnic nazwiskiem Judymowa. Str nie chcia sucha o niczym, dopki nie uczu w garci czterdziestwki. Pod wpywem tego wraenia zacz forsownie myle, a wreszcie milk na chwil i przyprowadzi jakiego kapcana okrytego pyem. Ten po dugich debatach kiwn na Judyma palcem i wprowadzi go do wntrza bocznej oficyny. Proszek tabaki wdziera si tam donosa, garda, puc przychodnia i podwaja szybko oddechu. Na pierwszym pitrze ukazaa si dua sala, formalnie wypeniona przez tum kobiet zoony z jakich stu osb, pochylonych nad dugimi a wskimi stoami. Kobiety te, rozebrane w sposb jak najbardziej niepretensjonalny, zwijay cygara prdkimi ruchami, ktre na pierwszy rzut oka czyniy wraenie jakichkurczw bolesnych. Jedne z nich schylay gowy i trzsy ramionami jak kucharki wakujce ciasto. Te zajte byy zwijaniemgrubo siekanego tytoniu w licie, ktre poprzednio zostay szybko a misternie przykrojone. Inne kady zwinite cygara w prasy drewniane. Duszce powietrze, pene smrodu cia pracujcych w upale, w miejscu niskim i ciasnym, przeadowane pyem starego tytoniu, zdawao si rozdziera tkanki, aro gardziel i oczy. Zapierwsz sal wida byo drug, daleko obszerniejsz, gdzie w ten sam sposb pracowao co najmniej trzysta kobiet. Przewodnik nie pozwoli Judymowi zatrzymywa si w tym miejscu i poprowadzi go dalej przez wskie schody isionki, obok maszyn suszcych licie, obok myna mielcego tabak i sieczkarni krajcej rne rodzaje tytoniu - do izb, gdzie pakowano towar gotowy. Wrzaa tam szalona praca. Przechodzc Judym zauway dziewczyn, ktra paczki cygar oklejaa banderol. Szybko ruchw jej rk wprawia go w zdumienie. Zdawao mu si, e robotnica wyciga ze stou nieprzerwan tasiemk bia i mota j sobie na palce. Z rk leciay do kosza pod stoem gotowe paczki tak szybko, jakby je wyrzucaa maszyna. Aeby zrozumie sens jej czynnoci, trzeba byo wpatrywa si usilnie i bada, gdzie jest pocztek oklejenia kadej torebki. Za t sal otwieraa si izba przymiona, gdzie, wedug sw przewodnika, pracowaa bratowa Judyma. Okna tej izby zastawione byy siatkami z drutu, ktrych gste oka, przysypane rudym prochem miejscowym, puszczay mao wiata, ale natomiast powstrzymyway od emigracji miazmaty wewntrzne. Leay tam w ktach ssieki grubo krajanego tytoniu. W rodku sali byo kilka warsztatw, na ktrych towar pakowano. Z kadego stou wybiegaa zakrzywiona rurka, a z niej strzela poziomo z sykiem dugi jzyk poncego gazu. Dokoa kadego stou zajte byy cztery osoby. Przy pierwszym Judym zobaczy swoj bratow. Miejsce jejbyo w rogu, tu obok pomyka gazowego. Z drugiej strony sta, a raczej koysa sina nogach, wysoki czowiek o twarzy i cerze trupa. Dalej, w drugim kocu, siedzia stary yd w czapce zsunitej na oczy tak nisko, e wida byo tylko jego dug brod i zaklse usta. W ssiedztwie Judymowej po lewej, stronie staa dziewczyna, ktra nieustannie braa z kupygar grubego tytoniu, rzucaa j w szal, a odwaywszy wier funta, podawaa czowiekowi koyszcemu si na nogach. Doktor wstrzyma si przy drzwiach i sta tam dugo, usiujc znowu zrozumie manipulacj tej czwrki. By to widok ludzi miotajcych si jak gdyby w drgawkach, w konwulsyjnych rzutach, a jednak peen nieprzerwanej symetrii, metody i rytmu. Postolnicy, przy ktrej te osoby byy zatrudnione, midzy Judymow a jej ssiadem przebiegay cigle dwa blaszane naczynia, z jednej strony rozszerzone w ksztacie czworoktnych kielichw, z drugiej rwnolegocienne. Formy te byy wewntrz puste. Judymowa w kadej chwilichwytaa jedn z nich w lew rk, zwracaa szerokim otworem ku doowi i opieraa na kolanie. Praw rk ujmowaa ze stosu kartk z wydrukowan etykiet fabryki, otaczaa t wiartk koniec blaszanej formy, zawijaa rogi papieru i kleia je lakiem, ktry byskawicznym ruchem topia w pomyku gazowym. Ledwiezawinity rg przytkna palcem, ca form bra z jej rk ssiad, mczyzna, podczas gdy ona odbieraa stojc przed nim, dla wykonania tej samej pracy. Mczyzna zwraca blach otworem do gry. Koniec jej wyszy, oblepiony etykiet,zanurza w stosowne wyobienie stolnicy. Przyjmowa z rk dziewczyny wacej tyto szalk. Wsypywa wier funta w otwr naczynia i tokiem odpowiadajcym ksztatowi blaszanki ubija zawarto. Dokonawszy tego przez dwa rytmiczne schylenia ciaa, wyjmowa form z penej ju tytoniu papierowej torebki i siga po now, ktr w tym czasie Judymowa oblepia. Trzeci pracownik paczk zostawion wydobywa z otworu i zakleja z drugiej strony, maczajc lak w ogniu, na wzr towarzyszki z przeciwnego koca warsztatu. Pracownicy jednego stou adowali w cigu doby roboczej tysic funtw tytoniu w wierfuntowe paczki. To znaczy, e dostarczali ich cztery tysice. Na zapakowanie jednej tracili nie wicej czasu jak dziesi sekund. Byy to zgodne ruchy, nage a niestrudzone rzuty rk, jak bysk wiata lecce zawsze do pewnego punktu, skd odskakiway niby spryste ciaa. Judym widzia tam jak na doni to, co chopi zowi "sposobem": usus, wyprbowanym w krwawym trudzie szereg rodkw cudacznych, ktre stanowi najkrtsz, najatwiejsz a niezbdn do przebycia lini midzy dwoma kocowymi punktami pracy. Przypomniay mu si wasne "sposoby" w klinice, na sali operacyjnej, i tym gbiej zanurzyy jego uwag w trud istot, ktre mia przed sob.W gbi izby sta st zupenie podobny do pierwszego z brzegu, a obok pomyka robia kobieta w czerwonej chustce na gowie. Szmata zupenie okrywaa jej wosy. Widabyo spod niej due, wypuke czoo. yy skroni i szyi byy nabrzmiae. Zamknite oczy po kadym mapim ruchu gowy otwieray si, gdy trzeba byo przylepi lakiem roek papieru. Wtedy te oczy spogldajc na pomyk gazowy byskay jednostajnie. Twarz kobiety bya wycignita i ziemista jak wszystkie w tej fabryce. Na spalonych, brzydkich, ydowskich wargach co pewien czas ka milczcy umiech, w ktrym zapewne skupio si i w ktry z musu zwyrodniao westchnienie zaklsej, wiecznie akncej powietrza, suchotniczej piersi. Bysk pracowitych oczu i ten umiech wraz z ca czynnoci przypominay szalony ruchkoa maszyny, na ktrego obwodzie co w pewnym miejscu migota jak pomyczek wieccy. Gdy Judymowa ujrzaa szwagra, rce jej drgny i nie trafiy z lakiem do pomienia,a oczu stoczyy si dwie zy grube prdzej, nim z ust wybiego sowo radosnego powitania. Stana w pracy i oczyma penymi ez patrzaa na gocia. Czowiek wpychajcy tyto w torebki nie widzia Judyma. Nie otrzymawszy formy we waciwym momencie, spojrza na Judymow takim wzrokiem, jakim patrze by mogo chyba koo trybowe na drugie koo, gdyby tamto w biegu stano. Judym podszed do bratowej, przywita j skinieniem gowy i rzek, e czeka jej bdzie na dziedzicu fabrycznym o godziniedwunastej. Do poudnia zostawao nie wicej nad kwadrans czasu, wic wyszed z sal cygarowych i czeka w sieni przy wejciu. W czarnych norach na dole siedziay tam stare baby, w milczeniu segregujce licie tytoniowe. Zasypane tabak, wychude, ndzne, siwe, potworne,z czerwonymi oczami, byy jak Parki odprawiajce tajemnicze misterium swoje. Z gbi oczodow tych istot spoglday na Judyma, gdy czekajc na bratow sta we drzwiach, renice o wyrazie tak srogim i penym zemsty, e zmuszony by ich unikai odwrci si plecami. Skoro tylko uderzya godzina obiadu, Judymowa pierwsza zbiega ze schodw. Zani wysypa si cay tum kobiet. Bratowejdoktora sprawiao to wida niema przyjemno, e moga pochwali si przedwszystkimi swym szwagrem. Mwia cigle i gono: - Kiedy brat przyjecha? C u brata sycha? By brat u nas na Ciepej? Jej brudna, sterana twarz promieniaa zadowoleniem i pych. Wargi rozchylajce si od szczerego miechu ukazyway rzadkie, zielone zby. Oczy wieciy si jakwgle. Wysza w towarzystwie Judyma z bramy fabrycznej i dc na obiad z przyzwyczajenia co tchu pdzia ulic. Doktor jej nie wstrzymywa i sam bieg po bruku. Dopiero gdy byli przy bramie kamienicy na Ciepej, Wiktorowa stana i uderzya si rk po fizjonomii: - Jezus! czeg ja lec jak olica? Bratam przegnaa tyli kawa. - Nic, nic, bdziemy mieli wicej czasu do rozmowy. Czy Wiktor bdzie? Twarz jej spospniaa. - Gdzie ta! On je obiady u Wajsw, tam u jednych z fabryki. Mieszkaj na Czerniakowskiej. - No i susznie. Trudno wymaga, eby chodzi tyli kawa drogi. - A tak i on mwi... - rzeka prdko. Gdy si wdrapywali na schody, doszed Judyma zapach misiwa smaonego na tuszczach, ktry zna dobrze z lat dziecicych. Przez drzwi kuchenki, otwarte na korytarz, buchao gorco i zaduch, jak si zdawao, nie do wytrzymania. Wiktora Judyma nie byo w domu. Obiad gotowaa ciotka. Teraz ju prawie nie spostrzegaa obecnoci doktora Tomasza. On take nie nasuwa si jej przed oczy i chtnie z pierwszej stancji, ktra penia zarazem obowizki kuchni i mieszkania ciotki, wsun si do drugiej, sypialni Judymw. Byo to niskie poddasze. Sufitu dosigao si gow. Stay tam dwa ka zawalone pociel, a midzy nimi komoda okryta szydekow serwet. Nad kami wisiay fotografie krewnych w tuurkach (w rodku fotografia doktora w mundurze studenckim), wszystkie w ramkach wycitych laubzeg. Gdzie w kcie szczka zegar z dugimi wagami. Doktor obj wzrokiem te sprzty i niektre z nichprzypomnia sobie: byy w suterenie rodzicw. Brat Wiktor nie nadszed w mieszkaniu byopiekielnie gorco, wic Judym wyszed obiecujc wrci wieczorem. Z myl ukrycia si przed skwarem, wszed do Saskiego Ogrodu, usiad w bocznej alei i niepostrzeenie zapad w marzenia. Od dawien dawna, od czasu kiedy w szkoach zacz si uczy dla samej nauki, snuy musi po gowie pewne nieokrelone idee z dziedziny chemii, fizjologii... Dosiga zawsze mylami jakiego potnego wiata, tysic razy silniejszego od elektrycznoci, ktre oczom lekarza odsoni wntrze puc suchotnika. Tworzy kolosalne odkrycia w terapii grulicy, budowa szpitale, jakich wiat nie widzia. Drug chimer, ktra go cigaa, byo zuytkowanie nieczystoci wielkich miast. Trzeci, wynalezienie jakiego nowego rodka lokomocji, ktry by zniweczy si wzrostu miast fabrycznych i rozproszy tezbiorowiska cegie i ludzi po caym kraju. Rojenia uczniowskie przeistaczay si pniej w silne, skryte namitnoci. Ile to godzin strawi nad swoim nowym motorem! W mieszkaniu studenckim mia kt zastawiony butlami i retortami, ktre zdawao si, mieciy w sobie cudowne tajemnice. Z czasem owo wielkie wiato, jak aureola rozwidniajce modo biednegostudenta, przygaso pod tchnieniem krytycyzmu, ale mistyczna jego zorza strzelaa przy kadej okolicznoci. Miejscem, ktre te wielkie wynalazki miay uszczliwi, bya zawsze "stara buda". Odchwili zaprowadzenia nowych, Judymowych kolei datowa si jej rozwj nieznany. Warszawa-ogrom, rozsiada na przestrzenimil, z sosnowymi parkami, tonca w drzewach, gdzie skasowan zostaa suterena i poddasze, gdzie wytpiono grulic, osp i tyfus... Obecnie przyszy znowu dawne widziada. Koncepcje nieuchwytnych pomysw, szlaki samej istoty wynalazku wdzieray si w mrok niby dugie linie wiata i ukazyway figury tajemnych rzeczy, ktre tam le. W ogrodzie byo mnstwo ludzi. Judym ani si obejrza, kiedy mino popoudnie. Ku wieczorowi nadciga zaczy istne hordy ydw, alej gwn, boczne i wszystkie drki zalaa powd ludzka. Nie byo ju gdzie spacerowa, wic cae towarzystwa sterczay na ulicach albo poruszay si kilka krokw w prawo i w lewo. Tum ten by jaskrawo ubrany. Kobiety miay na sobie modne barwy. Cay ich ogrom mieni si od psowych i jaskrawoniebieskich stanikw, od fioletowych i czerwonych kapeluszw z ptasimi skrzydami albo z kwiatami, ktre za kadym ruchem osoby kiway si nad jejgow. Mczyni fason modnych ubra doprowadzili do stanu wulgarnoci, przesady i absurdu. W piknym parku byo duszno. Zdawao si, e zwieszone licie widn, e trawy obumieraj i dobrotliwy zapach lewkonii kona nie mogc zwyciy ludzkiego zaduchu. O zmierzchu Judym wyszed z ogrodu w stron placu Teatralnego. Gdy zapalono latarnie, by na Bankowym. Jaskrawy blask rewerberu pad wanie na chodnik prowadzcy w kierunku ulicy Elektoralnej. W wietle tym wida byo fale ludzi spywajce bezustannie za ciemn sylwetkbanku jakby w szyj naczynia. Judym stan. Te czarne masy gw i tuowiw, sunce prdko niby mrwki, zbudziy w nimuczucie fizycznej odrazy. Zdawao mu si, e spoglda na sunce awy robactwa. Wmiesza si w motoch mieszkajcy tam, za tym placem - przenigdy! Przenigdy! czemu, stado 6 j A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAP cLTcec,c :t Zawrci na miejscu z mocnym postanowieniem zobaczenia si z bratem kiedy indziej - i wszed do wykwintnej restauracji. Nazajutrz wsta o godzinie pitej rano i poszed do brata. Gdy wchodzi w bram, soce owietlao grne czci oficyn i udzielio nawet tym biednym, rowobrudnym cianom uroku swojego przyjcia Zdawao si, e ndzne okna, za ktrymi kryje si ubstwo, te jakby znuone oczy chorego domu stoczonego wewntrz przez bied, wieczycie pozbawione blasku wesela, teraz, w tej jedynej chwili, otwieraj si, patrz w niebiosa i modl si do soca. Gdy doktor Tomasz zastuka we drzwi mieszkania, stan w nich brat Wiktor, ju ubrany. By to suszny mczyzna. Nosi du jak opata, zapuszczon brod, ktra otaczaa jego rysy niby rama. Twarz mia blad, nie opalon, o skrze jak gdyby przesiknitej czym czarnym. Gdy spojrza na brata, oczy mu si zamiay jak u dziecka, mimo e sowa, ktre wymwi na przywitanie, miay prawie zimny ton urzdowy: - Jak si masz, Tomek... - C u ciebie sycha... - rzek doktor, rwnie bez czuoci witajc brata. - Ano tak... idzie... - Wiesz, odprowadz ci. - Dobra rzek Wiktor biorc blaszank. Gdy si znaleli w ulicy, szli przez czas pewien obok siebie w milczeniu, po prostu nie wiedzc od czego zacz. Wreszcie Wiktor rzek: - W Paryu by? - Byem. - Teraz tu zostaniesz? - Pewno. Trzeba bdzie tu osi. Zobacz, jeszcze nic nie wiem. Chciabym tu by, aleczy wyyj... - No, i po tylu latach nauki jeszcze by nie wyy! - umiechn si z niedowierzaniem i odrobin ironii. - Tak ci si to zdaje. - Pewnie, e mi si zdaje. Co ja mogi wiedzie? Judym zauway to "mogi" i wnet go poczo drani. Znowu szli milczc. Ulice byy prawie puste. Kiedy niekiedy jecha wz z jarzynami albo pieczywem. Nadzwyczajnie haasujc przemkna si doroka wiozca niewyspan osob z jakiego wczesnego pocigu. O ciany kamienic rozbija si oskot krokw ludzi idcych do pracy z blaszankami w rku. W pewnej chwili wymin braci stary yd dwigajcy na plecach w ogromnym koszu dwa wielkie pocie misa. Stre na caej dugoci ulic rozbijali miotami suchy kurz ibrud wczorajszy - Mwia mi ciotka, e przerzucie si znowu...- zacz doktor. - A tak. Poarem si z Raczkiem, tam z jednym majstrem. Niech go tam zreszt jasnoci!... - O co? - A o co? cierpie my si nie mogli i do. Mwi, e ja nie na robociarza, e w kamaszkach, w akiecie chodz, w krawacie... To, mwi, nie tego... A jemu psikrwi co do moich kamaszkw! Id do roboty jak kady inny facet, w takiej, o, koszuli i w takich portkach... - Pewnie, ale po co si drze o byle co? - E, o byle co! My ta wiedzieli, o co si drzemy... - rzek Wiktor spluwajc. - On mi si tylko czepia, dra, ja wiem. Ho co mu do mnie. Mogi na miecie w wito papierowy kopak woy na eb i chodzi w tym po alejach, to i tak mu nic do tego, chaujowi. Wzienem, zrugaem raz i drugi -no i trza si byo wyla z tamtej budy: - Jake ci teraz? - Z pocztku bya bryndza, ale jak raz zaprowadzili t gruszk Bessemera czy ta jakiego, i nadaem si. Robota jest cika, oczy re, ale tu wol. - Widzisz, to ci chc powiedzie, e ty moe wolisz, ale Teosia musiaa stan do roboty. Ja wczoraj byem w tej jamie, gdzie ona chodzi. - Ja jej nie zmusza. - Ty jej nie zmusza, ale brak zmusza. Powiem ci, e ona w tym tytoniu dugo robi nie powinna. To jest za cika praca. - Teraz letkiej pracy mao na wiecie - rzek Wiktor obojtnie. - C ja miaem robi? Przecie nie prnuj. - Ja te ci nie robi wyrzutw, tylko mi altwojej kobiety. - I mnie jej al, ale c na to poradzi... - rzek Wiktor w tonie ironicznym, z boku rzucajc okiem na brata. - Ty wyszed na ludzi, a my zostali w swoim stanie. aujesz... "mojej kobiety..." Ja to samo... Ale choby aowa i przeaowa, to si psu na bud nie zda. Ju nie trzeba, jak ja si staram, eby si wybi na ludzi... - Mylisz, e ci ublia to, co mwi taki Raczek! - Nie ublia mi! Kazabym ja ci chodzi w grubych buciorach, w zgrzebnych gaganach, w drelichu, jak bele chopu od kanalizacji; co ze wsi przylaz... To bymy zobaczyli... - Ubranie o wartoci czowieka nie stanowi... - rzek doktor, mylc jednoczenie, e ta maksyma stanowi wywiechtane sowo, pasujce do treci skarg Wiktora jak kwiatek do koucha. Tamten szed kilkanacie krokw nic nie mwic Raptem zwrci si do Tomasza i rzek szorstko: - Widzisz, tak: ty tera pan, a ja taki se czowiek, mao co lepiej ubrany od naszegonieboszczyka ojca. Wzia ci ciotka z domu, wychowaa, daa ci do szk - no i dobrze, bardzo dobrze. To mi, sumiennie cimwi, szczerze cieszy. Twoje ycie byo jak ryczka w ogrodzie, a moje, uwaasz... Jak si ty bdziesz ubiera, mnieto nic a nic nie obchodzi, chocia to ubranie, twoje, nosisz z tej racji, e ci, widzisz, ciotka wzia. Bez tego to c by ty by? A jak sobie ja kupi akiet, tom do tego akietu doszed wasnymi pazurami, jakbym go z muru wygrzeba. Uwaasz mi? Doktora zakuy te sowa. - Zdaje ci si - rzek - e moje ycie byo jak ryczka w ogrodzie. eby ty wiedzia... - Skd ja mam co wiedzie! - krzykn prawie Wiktor. - Bye to brat dla mnie! Pamitam, e ciotka raz przyjechaa drynd, jak my oba na bosaka achali po rynsztokach. Ciebie wzia, bo by przystojniejszy - i koniec. Przychodzie donas czasami na jakie godzinkie, ale by wystrojony, potem w mundurze, i boczyesi na mnie, obdartusa z terminu. - Co ty... - No, no, ja ta na wiatr nie gadam! Dopiero jake poszed do uniwersytetu, zetknlimysi, ale to co innego, i zreszt... - Ciotce zawdziczam wiele - mwi doktor patrzc w ziemi. - Gdyby nie ona, zostabym by na naszym podwrzu. To prawda. Ona mi w wiat wepchna, ale te com ja z jej powodu przey! - Ty przey? - Wiesz przecie, kim bya nasza ciotka. - Przecie, e wiem. - Bya to podobno niegdy cudna dziewczyna. Tote prdko z sutereny ruszya w wiat... - C ty bdziesz we flanel obwija? "Ruszya w wiat" - tere fere... To bya, podobno, najpierwsza granda w Warszawie!Jeden facet, co mu ojciec nieboszczyk butyrobi, rozpowiada staremu, e to, mwi ci, hrabiowie, nie hrabiowie... - No dobrze, dobrze! - mrukn Tomasz z niecierpliwoci. - Gniewa ci to? - mia si tamten ordynarnie. - Chc ci powiedzie, jak byo, bo o tym zacz, a nie wiesz: zebraa sobie kup pienidzy, mieszkanie naja na drugim pitrze, cztery pokoje... miaa liczne meble. Czego tam nie byo! - Podobno szyk najpierwszy! - Tak jeszcze staa, gdy mnie wzia do siebie. Bya ju wtedy przekwita, ycia dawniejszego nie prowadzia, ale bywao u niej mnstwo znajomych. Grao to w karty,pio. Przychodzili najrozmaitsi ludzie, mode i stare baby. Tam ja to rosem "jak ryczka w ogrdku"... - mwi z bolesnym umiechem. - Pierwszych lat byem na posykach, froterowaem, czyciem posadzki, myem w kuchni garnki, rondle, nastawiaem samowary i lataem, lataem bez koca za sprawunkami. Jeszcze dzi pamitam ten dom, te schody kuchenne! Ile ja tam cierpie... Moe we dwa lata wzia ciotka i wynaja pokj w korytarzu z osobnym wejciem jednemu studentowi. Paci nieduo, ale za to mia obowizek mnie uczy i przygotowywa do gimnazjum. Ten facet mi uczy sumiennie i przygotowa. Radek si nazywa... Poszedem do sztuby. Ciotka pacia wpis, nie mog powiedzie, ale te za to uywaana mnie co si zmieci. Dowiedziaem si pniej, gdy byem starszy, e duo przegraa w karty. Wwczas nie rozumiaem wcale tego, co si tam dziao. Dowiadczaem tylko na sobie bez ustanku, e ciotka jest coraz bardziej skpa i wcieka. Formalnie wcieka. Opanowywaa j czasami jaka furia i gnaa po pokojach, z jednego w drugi. Nie daj Boe wpa jej wtedy w rce! Sypiaemzawsze w przedpokoju, na sienniku, ktry wolno mi byo przywlec z ciemnego pasayka za pokojem ciotki wwczas dopiero, gdy si ju wszyscy gocie od niejwynieli. Kadem si spa pno w nocy, awstawa musiaem najwczeniej ze wszystkich. Z czasem goci przychodzio coraz mniej, ale za to wynaja trzy pokoje, do ktrych wchodzio si ze wsplnego korytarza, sublokatorom. I wtedy nie wolno mi byo ka si spa przed powrotem ostatniego z tych ndznychnocnych wczykijw. Wstawa musiaem, gdy jeszcze wszyscy spali. Pra mi, kto chcia: ciotka, suca, lokatorowie, nawetstr w bramie wlepia mi, jeli nie kuakaw plecy, to przynajmniej sowo, czsto twardsze od pici. I nie byo apelacji. Moje lekcje, gdy Radek si wyprowadzi po skoczeniu budy, odrabiaem w kuchni, na stole zawalonym rondlami, wpord ziemniakw i masa. Ile to razy ciotka miwyganiaa precz, za byle win! Ile razy musiaem baga na klczkach, eby mi znowu przyja do swego "domu"! Czasami w przystpie wietnego humoru dawaa mi swoje rozklapane trzewiki, w ktrych ku szczerej radoci caego gimnazjum chodzimusiaem. Trafia si zima, kiedy sypao si w prunelowych pantoflach z wysokimi obcasami, albo inna, w ktrej caym cigu moge by widzie na niegu lad moich bosych ng, cho niby to byy okryte przyszwami. Jakem si tylko przywlk do pitej klasy, bryknem stamtd. Ale cae moje dziecistwo, caa pierwsza modo upyny w nieopisanym, wiecznym przestrachu, w guchej ndzy, ktr teraz dopiero pojmuj. A zreszt, a zreszt... co to gada... - To ci ciocia dopiero... - mia si Wiktor. -Nieboszczyk ojciec nie lubi o niej gada, otej ciotce, a jak si tylko urn zdrowo, to zaraz na ni kl co si zmieci. Tomasz machn rk i szed w milczeniu: Ulice pene ju byy wiata sonecznego. Przy domach otulonych drzewami say si fiokowe, pachnce cienie. Tomasz i Wiktor zawrcili wanie w kierunku dzielnicy fabrycznej i stanli na wzgrzu, skd j ca mona byo widzie.Z gbi odlegych murw cigna w szczere pole Wisa, wygita jak ogromny uk z jasnego srebra. Zdawao si, e ponie biaym blaskiem, zapalona przez soce poranne. Spragnione oko chwytao daleki widok tej swobodnej wody, zielonej rwniny k, sinych lasw, nikymi liniami gincych w przestworzu. Bliej nad Wis ciemniay kpy jakich drzew rozoystych.Bracia usiedli pod murem ogrodowym na trawniku i milczc patrzyli w krajobraz, ktry mieli przed sob. Z niziny fabrycznej,z owej masy lepych murw bez okien, z wskich i podunych budowli, ktre cienkimi rurami wydychay kby pary, przecudne w promieniach soca, jak ruchome bryy srebrne, dochodzi nie milkncy oskot elaza. Doktor Tomasz ulega zudzeniu, e te dwiczne uderzenia motw, owe jki jak gdyby targanych acuchw wydaje para buchajca na wsze strony z dachw okrytych zadymion pap. Zdawao mu si, e drcy z jakiego nienasyconego popiechu, dziki, zdawiony i twardy ryk motorw daje si umiejscowi, e go widaw ogromnych kbach burego dymu, migajcych cige i prdkie pkola. Ten dym mnstwa wysokich kominw z cegy, i wskich, okrgych, z blachy spojonej, gangrenowa ju przestwr czystego nieba,znia si, wasa nad gmachami i zalewa ulice niby szara mga, w ktrej traciy wyrazisto ksztatw domy, latarnie, wozy i ludzie. Kiedy niekiedy daway si uczu w rwnych odstpach czasu dwa idce po sobie ciosy mota parowego, dziki ktrym ziemia draa w odlegoci kilkudziesiciu krokw od fabryki. Po rozbitym bruku ulicy toczyy siwozy cignione przez ogromne koniska. Wehiku taki skadajcy si z dwch supw zczonych, ktre lec na grubychosiach dwigay ciar elaza, przewczy z miejsca na miejsce bryy "gsi" surowcowych, podobne do zastygych skib grudy, paskie sztaby elaza, proste albo zwinite jak wstki relsy, drgi, ogromne czci mostw, krat,maszyn. Niektre z nich sycha byo w ssiedniej ulicy. Jakie dwa ogony dugich kutych sztab, wysunite poza tylne koa wozu, przy kadym jego wstrznieniu trzepay si o siebie wydajc wrzask nieznony. Zdawao si, e to wcieko obkana, skuta acuchami, w diabelskiej furii wali ogonem i wyszczekuje w mczarni ostatnie swoje tchnienie. Kiedy Judymowie siedzieli, przeczekujc nerwami wdrwk jednego z najhaaliwszych transportw, nagle z drugiego trotuaru da si sysze gos: - Judym! Czego ty tam siedzisz... Judym! Bracia nierycho ten gos usyszeli. Wreszcie Wiktor rzuci okiem i wnet wsta z miejsca. Z drugiej strony ulicy szed mody czowiek wysokiego wzrostu, blondyn, z jasn, krtk brod i niebieskimioczami. Twarz jego bya po fabrycznemu przyblada, ale usta zachoway jeszcze umiech i barw zdrowia. Mia na sobie zniszczone ubranie i perkalow koszul. Gow jego okrywa duy kapelusz z rondem w postaci skrzyde. - To nasz nowy pomocnik tego inyniera, copierwszy ustawia "gruszk" - rzek Wiktor. Mody czowiek zbliy si do nich i zaczrozmawia. Co par chwil rzuca bystre, jasne, prawdziwie badawcze spojrzenia na Tomasza. - To mj brat - rzek Wiktor - doktor. Wrci w tych dniach z Parya. Technik wycign rk i powiedzia niewyranie, jak zwykle przy prezentacji, jakie nazwisko. Rozmawiajc o rzeczach obojtnych, wszyscy trzej schodzili wolno w d ulicy. Wiktor, peen zadowolenia, e moe si pochwali takim bratem, cho usiowa tego nie zdradza, mwi duo, a wreszcie nie pytajc Tomasza prosi modego inynierka, czyby doktor nie mg zwiedzi fabryki, a osobliwie stalowni. Ten waha siprzez chwil, a wreszcie przyrzek protegowa gocia. Zeszli w wsk uliczk utworzon przez nagie mury fabryki i stanli u ciasnych drzwi. Bya ju zapewne godzina sidma. Na podwrzu fabrycznym otoczy ich szczk motw i guche warczenie motorw dynamoelektrycznych o sile blisko tysica koni. Wiktor gdzie znik i doktor zosta sam na sam z modym zawodowcem.Ten prowadzi go przez sale, gdzie heblowano sztaby elaza dugie kilkadziesitokci, gdzie borowano w nich dziury za pomoc widrw gdzie skromne maszynki wmgnieniu renicy wybijay w pytach grubych na dwa palce due otwory z tak atwoci, jakby rzecz sza o przedziurawienie palcem plastra miodu. W jednym miejscu nitowano kraty mostw za pomoc rub rozpalonych do biaoci, gdzieindziej cito noycami sztaby jak ptno. Z ogromnych izb warsztatowych Judym przeszed do pustej hali, gdzie pracowao zaledwie kilkunastu ludzi. Tu spajano relsy. Doktor Tomasz ciekawie przyglda si tej robocie. Mao tam miay do czynienia maszyny. Dziaay za to wycznie muskuyi moty na dugich toporzyskach. W rogu sali duba nad czym mczyzna o takim kadubie, o takich bryach mini, e Judym przypatrywa mu si jakby nieznanemu gatunkowi czowieka. Widzia podobne kby bicepsw, ale tylko w marmurze i na rysunkach. Zdawao si, e gdyby to rami podnioso si, ta pi w mur trzasna, boby go w mgnieniu oka zgruchotaa na szcztki. I by to wspaniay widok, gdy siacz uj swj mot i zacz do spki z towarzyszem czy uderzeniami dwa rozpalone koce szyn. Doktorowi nie chciao si stamtd wychodzi. Z yw ciekawoci przyglda si siaczowi, rozpatrywa i przepowiada sobie na nim muskuy. Z daleka posuwajc si za swym inynierem, cieszy si widokiem kowalskiego kaduba. - To take silny chop! - rzek towarzysz. - Ktry? - A ten... Obok potnego kowala sta bokiem odwrcony czowiek mody, lat moe dwudziestu omiu, z twarz tak pikn, e Judym ujrzawszy j stan jak wryty. Byyto ostre rysy chudej twarzy, regularne i jakby wyrzebione z koci. Grn warg ocienia may, czarny wsik. Czowiek ten by prawie szczupy, tylko jako przedziwnie ksztatny. Ruchy mia nie szybkie, lecz pewne swego celu, nieodzowne i harmonijne. - Czy to take kowal? - szepn Judym. - W porwnaniu z Herkulesem wyglda jak chrabszcz. - Ej, tak le nie jest... - umiechn si przewodnik. Wkrtce potem chudy robotnik, gdy kolej naniego przysza, dwign swj mot i , stado 6 j A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AA!Po [" c#c$+Rc%;Gzacz uderza. Wtedy dopiero Judym zobaczy. Mot obiega krg rozsunity i trzaska w elazo z oguszajc potg. Nagie rce wyrzucay go w prawo i w ty izadaway sztabie cios z boku, a od samej ziemi poczty. Korpus ciaa sta prosto, jakby w tej czynnoci nie bra udziau. Tylko biodra wzdrygay si pewnym, minimalnym ruchem, ktry ukazywa stopie samej siy, i minie opatek nacigay koszul. Snopy iskier wyfruway spod mota w ksztacie gwiazd bkitnych i zotych. Otaczay wspania figur rycerza jakby aureol, nalen wielkiej mocy i cudownej piknoci. Po ostatnim uderzeniu mody kowal usun si w kt hali melodyjnym ruchem, wspar rce na toporzysku i wista przez zby. Krople potu stay na jego czole i pyny strugami z usmolonej twarzy. Z szopy kowalskiej wchodzio si do odlewni elaza i stali. Dym somy wolno wglejcej, zapach przernych kwasw i duszne, do ostatka wynaturzone powietrze wypeniay te hale grobowe, czarne, ziejce ogniem. Grunt ich zryty i sprzewracany dymi si i parzy nogi. Czarne, ranami okryte ciany dygotay jak gdyby z wiecznego blu. W jednym kocu olbrzymiej szopy stao naczynie w ksztacie gruszki. Podstawa jego bya szeroka, szczyt zwa si i zakoczony by nieduym otworem. Ta wielka retorta obracaa si na poziomej, wewntrz prnej osi, ktra wprowadzaa do rodka ogrzane powietrze z maszyny wiatrowej. Cae to naczynie mogo przechyla si w taki sposb, e przez otwr grny wylewaa si we waciwej chwili zawarto. Gdy Judym wszed do sali, "gruszka" staapionowo, naadowana warstwami surowca ikoksu. Puszczono prd powietrza o temperaturze omiuset stopni, ktre z douwdziera si do wntrza i dmie z olbrzymi si. Wwczas przez otwr w grze zaczwybucha czarny kope, w ktrym byska kiedy niekiedy rozdymajcy si pomie. Mroczne kby napeniy budynek i wypyway przez ogromne wrota. Dym strzela w gr ze wzrastajc szybkoci, by coraz bielszy i cieszy. W pewnych odstpach czasu miliardy gwiazd leciay z jego gbi. Gdy koks spali si cakiem, zacz spomidzy nich bucha z przeraliwym hukiem wielki pomie, dugi,drgajcy. Zrazu by czerwony, pniej blad, bkitnia, wreszcie przybra jaki kolor, ktry olepia. W samym prawie ogniu, tu przy gruszce, byo kilku ludzi. Na czele ich sta mody technik. Iskry przepaliy mu rondo kapelusza, zniszczyy ubranie. Twarz jego wznosia si ku pomieniowi. Zakrwawione oczy baday kolor ognia, aeby po jego barwie osdzi, czy stal si ju wytwarza. W pewnej chwili da rozkaz, aeby wrzuciw paszcz naczynia krzemionk (silicium), ktra si w tej temperaturze 1400 stopni asymiluje mechanicznie z elazem. Pomie szala. Sup jego, zwony jak miecz obosieczny, wydawa zduszony ryk - i lecia. Zdawao si, e ten ogie wydrze si ze swego miejsca, zerwie i buchnie w gr. Wzrok nie by w stanie znie blasku,ktry rozwietli ponur hal. Wwczas na galerii z elazn balustrad, zapomieniem, a w poowie jego wysokoci, zdawao si, e w samym ogniu, jak salamandra, ukazaa si czarna figura. Doktor ciekawie wlepi wzrok i ledzi ruchy tej postaci. Robotnik dugie narzdzie, pewien rodzaj mioty kominiarskiej, zanurzy w ciecz parskajc. Wtedy doktor pozna w tej czarnej osobie swego brata - i serce zapalio si w nim, jakby w nie zleciaa iskra z pomienistego ogniska. Mrzonki Powrt z wywczasw letnich doktora Antoniego Czernisza stanowi dla wiata lekarskiego jak gdyby otwarcie roku. DoktorCzernisz by prawdziwie niezwykym czowiekiem. Jako lekarz zaj jedno z pierwszych miejsc nie tylko w Warszawie Imi jego byo na ustach publicznoci, powtarzao si w pismach specjalnych i nieobce byo naukowemu wiatu zagranicy. Owszem, wyzna trzeba, e tam cieszyo si wikszym uznaniem ni w domu. Dr Czernisz pochodzi ze sfery ludzi biednych. O wasnej sile ukoczy nauki, zdoby sobie imi w wiecie i byt. Stosunkowo do pno, bo dopiero po czterdziestym roku ycia, gdy ju by czowiekiem zamonym, oeni si z kobiet wielkiej piknoci. Pani Czerniszowabya "jedyn nadziej" rujnowanej rodziny parystokratycznej. Wysza za m nie z mioci prawdopodobnie, lecz z przekonania. Bya to swego czasu ywa bojowniczka emancypacji. Z biegiem czasu dzieci przychodzce na wiat, obowizki i stosunki usuny j od ycia szerszego, alenie zburzyy jej aspiracji i wierze. Do sprawy uczciwej zawsze przyoya rki. Ju to nie byy dawne prace tchnce entuzjazmem, ale jeszcze tkwi w nich pewien umiarkowany zapa. W salonach doktorostwa Czerniszaw gromadzia si sfera mylca. Wszystko, co Warszawa miaa wybitnego, znajdowao tam gocin. Przyjcia rozoone byy w ten sposb, e jednego tygodnia w umwione rody zbieraa si inteligencja wszelkich zawodw, drugiego - tylko lekarze. Jeeli wdniu niewaciwym przybka si kto spoza koa medycznego, by gociem pani. Grono lekarskie nie trwonio swych zebra rodowych na gawdk. Zgromadzenia te, pocztkowo obejmujce grup najbliszych przyjaci gospodarza, literalnie wcigay ludzi. Jeeli kto mia ukoczon prac, to j tam czyta; jeeli nastrczy si komu w praktyce niezwyky wypadek, to tam bypodawany do wiadomoci kolegw. Przyby kto ze wiata, z wycieczki naukowej, tam zdawa spraw z tego, co widzia i do stosowania w kraju, w granicach sztuki lekarskiej, za suszne uwaa. Posiedzenia nie miay charakteru napuszonego, ale te nie trciy szlafrokiem. Liczono si z nimi, a co waniejsze, lubiono je. Gospodarz, czowiek skromny a mdry, peen dystynkcji i sodyczy, pani domu czarujca kadym sowem i gestem, salony, w ktrych znajdowao si urzdzenie wytworne, niejedno dzieo sztuki, a nade wszystko owa atmosfera myli, wyszoci prawdziwej i kultury - przycigay wszystkich. Judym, ktry doktora Czernisza zna bdcjeszcze studentem, zoy mu w pierwszych dniach wrzenia swe uszanowanie i zosta zaproszony do koa. W poowie nastpnego miesica odbya si pierwsza roda lekarska. Dr Tomasz wybra si na to zgromadzenie... z odczytem. Waha si bardzo dugo, lka i zapala, a wreszcie postanowi przedstawi rzecz swoj. Napisa j dawno, jeszcze w Paryu. Teraz przypi do niej wstp i troch cyfr statystycznych miejscowych. Dr Czernisz zachca go do czytania tej pracy (ktrej zreszt wcale nie zna) usilnie i wymownie,prosi, a nawet zobowizywa. - Jak to? - mwi - kolega pytasz si, czy masz nam pan wyrazi myl, ktr przywioze z Parya po dwuletnich blisko studiach... Wic c mamy czyta, gdy si zejdziemy? To, co wiemy wszyscy, co tu midzy sob obgadalimy tysic razy?... Judyma przekonyway te argumenty tym skuteczniej, e za granic zdarzao mu si czyta w towarzystwach rne wypracowania. Byo w tym nawet nieco ambicji z lichszego kruszcu... Powstrzymywaa go tylko jaka trwoga czysto lokalna. W dniu oznaczonym jeszcze raz zbada swj rkopis, ubra si w czarne szaty i o zmroku wyruszy. Gdy mia ju przekroczy bram domu, uczu mocne cinienie w gardle, ktre wnet zwyrodniao w zupen ch odwrotu. Byanawet chwila zupenego tchrzostwa... Mimo to przycisn wreszcie guzik dzwonka, nad ktrym widniao nazwisko "Dr Czernisz". Wnet usysza z blem w gowie koatanie we drzwiach zasuwki, szereg tpych dwikw, wydajcych co jak bekot czy jak miech szyderczy... Wszed na marmurowe schody zasane szerokim, barwnym chodnikiem, do rzsicie owietlonego przedpokoju i poczuna ramieniu do gospodarza. Otoczy go gwar mczyzn ywo rozmawiajcych. Niezgrabnie, potykajc si na dywanach, zawadzajc o meble, przyszed wreszcie, prowadzony przez Czernisza, do kozetki, z ktrej podnosia si liczna kobieta. Miaa moe lat trzydzieci. Bya ubrana bez elegancji, ale z takim wdzikiem obczyy j te proste suknie, e Judym uczu zaraz swoj wrodzon szewsk strachliwo i wprowadzi w czyn niemniej szewskie ukony oraz maniery. Pani Czerniszowa spostrzega to jego stropienie si i wnet nie tylko zrozumiaa je z ca ywoci natur szlachetnych, ale sama czua si rwnie zmieszan i nieszczliw. W tej chwili dr Tomasz przypomnia sobie, e bezwzgldu na ten brak jasnoci umysu, ktryw danej chwili przechodzi, ma jeszcze czyta, zabra gos wrd tych ludzi obcych, pewnych siebie, przygotowanych dosdu, do rozmowy i do wyadowania konceptu. Doktorowa mwia z nim o Paryu i usiowaa to sprawi, aeby si poczu swobodnym. W czci jej si to udao. Judym powzi dla niej rozpaczliw sympati. Zacz mwi... Tymczasem kto inny przysiad si z lewej strony, kto trzeci odwoa j w drugi koniec salonu. Rozgldajc si, gdy sam zosta, Judym spostrzega wielu lekarzy. Zna ich z widzenia, ze szpitala i z ulicy. Ucinieniem rki mg przywita ledwie paru. Siedzia w swym fotelu sztywnie, ze zdrtwiaymi nogami, ktre jak kody tkwiy na mikkim dywanie i przechodzi mczarnie oczekiwania. Co chwila u drzwi brzcza dzwonek i nowa osoba ukazywaa si w jasnym wietle. Gdy ju salon i przylege gabinety napeniy si zupenie, dr Czernisz swym cichym, mikkim gosem zawiadomi zebranych, i kolega dr Judym, wieo przybyy z Parya, odczyta prac sw pod tytuem... Kilka uwag czy Swko w sprawie higieny... Judym sucha tego zawiadomienia z formalnym przeraeniem. Jednake gdy oczy zgromadzonych zwrciysi do niego, ochd, wsta pewien siebie,zbliy si do maego stoliczka, wydoby swj rkopis z bocznej kieszeni surduta. Gwar wolno, jakby niechtnie, zamienia sina szept, w ktrym brzmia dwik mtny...Judym... Judym... niby akord gasncy w przestrzeni. Dr Tomasz zacz czyta. We wstpie, ukutym robot kowalsk ze zda i wyrazwpenych erudycji, bya mowa o wspczesnym stanie higieny. Nie tylko sentencje, w ktrych ten sam rzeczownik powtarza si kilkanacie razy, ale i myli byy twarde tudzie znane jak "Powrt taty". Prelegent czu na sobie i widzia nibywe mgle spojrzenia zimne, ostre i ju ubarwione drwin. Ale to mu dobrze zrobio. Czyta o nowych usiowaniach w sprawie dezynfekcji, stosowanych w szpitalach, ktre zwiedzi, o nowych rodkach i zabiegach, na przykad o chinozolu, o przernych stosowaniach sublimatu, o wszystkim, sowem, co z ksiek i czasopism obcych wygrabi. Zaczo to poniekd interesowa suchaczw. Ciekawo ich wzrosa, gdy opisywa nowe rodki dezynfekcjonowania mieszka prywatnych, jak niepolimeryzowany formaldehyd i inne. - Ta kwestia wypenia pierwsz cz rozprawki. Na pocztku drugiej Judym zada sobie pytanie, co nauka, tak bardzo w ogle interesujca si spraw zdrowotnoci, przedsibierze dla higieny ycia motochu. Aeby zbada t kwesti ze stron rozmaitych, zacz opowie o zjawiskach,ktre mia mono widzie w Paryu i gdzie indziej. Mwi tedy o trybie ycia tak zwanej armii rezerwowej przemysu, o bandach koczujcych, przepojonych absyntem, balujcych w sali du Vieux-Chne,przy ulicy Mouffetard, albo w sali de la Guillotine itd. Bya to duga historia. Suchano jej z pewnym zajciem. Prelegent opuciwszy ten przedmiot zwrci si do opisu instytucji noclegowej, Chteau-Rouge. - Chodziem tam czsto - mwi - a nawet, wyzna musz, spdziem w tej norze jedn ca dob. Nigdy nie wyjdzie mi z pamici ten sen nocy zimowej. Wchodzi si tam z maej uliczki Galande, lecej w ssiedztwie Notre-Dame, w najstarszej dzielnicy paryskiej. W pobliu kwitnie sawny szynk Pre-Lunettes. Klientela dawnego paacu "piknej Gabrieli" (D'Estres) jest dwojakiego gatunku. Pierwsz stanowi "gocie" zwiedzajcy, drug - biedacy, ktrzy tu znajduj tani absynt i kilkugodzinny przytuek. Tak zwanaconsommation kosztuje w Chteau-Rouge 15 centymw, za co go ma prawo siedzenia przy stole tudzie oparcia dwu rk i gowy na jego krawdzi a do godziny drugiej w nocy. W czasie mronych i ddystych wieczorw gocie, z ktrych, rzecz prosta,ani jeden nie posiada wasnego mieszkania, le po prostu jedni na drugich. Wyrzuceni po pierwszej w nocy, roza si w czterystrony wiata. Jedni id spa pod mosty, nafortyfikacje, do Lasku Buloskiego, na Vncennes... Inni, ktrzy maj w kieszeni kilkanacie groszakw, szukaj jakiego marchand de sommeil. Najwiksza ilo nocuje w Chteau, po czym jedni id do Hal Centralnych, aeby za dwa sous spoy soupe au riz, a w cigu dnia za kilkanacie,czasami za kilkadziesit centymw pomagaurzdowym tragarzom. Inni, zbieracze ogryzkw papierosowych, niedopakw cygar, czekaj przy pomniku E. Doleta, na placu Maubert, ju o godzinie szstej rano,irobotnikom dcym do fabryk sprzedaj torebki z wytrznitym tytoniem po 10 centymw sztuka. Chteau-ftouge moe w sobie pomieci kilkaset osb. W zimowe noce bywa ich tam piset. W pierwszej izbie z bufetem zbieraj si przewanie kobiety i dzieci, poniewa kopci si tam w blaszanym piecu. W drugiej, dawnej sypialnipiknej kochanki Henryka IV, le na goej pododze sami mczyni. Za prawo snu do drugiej w nocy waciciel pobiera od kadego 10 centymw. W izbie trzeciej, ozdobionej freskami, ktr zowi "senatem", ludzie pi na stoach i na ziemi. Tam zbieracze niedopakw wydmuchuj z gilz swj towar i ukadaj go w torebki, tam les dos czekaj cierpliwena swe marmittes, nocne pracownice, ktreich utrzymuj. Tam pi znueni akrobaci podwrzowi, czstokro tatuowani, drobni rzemielnicy, ludzie, ktrych zajcie stanowi pawienie psw w rzece, otwieranie doroek przy dworcach kolejowych, wyawianie zdechych kotw i inne fachy, nie nadajce si do ogoszenia. Z lewej strony od "senatu" jest izba, zwana salon des morts, gdzie pokotem le pijani, chorzy albo osoby cieszce si wzgldami gospodarza. Istnieje wreszcie tzw. "salon", z freskami wyobraajcymi dzieje zbrodniarza Gamahu, zabjcy M-me Bannerich. Zwykle jaki ndznik objania te tajemnicze bohomazy gociom zwiedzajcymalbo im piewa w argot parisien piosenki, ktre ukazuj bezdenn ndz rodu ludzkiego, jak ta, na przykad, zaczynajcasi od sw: C'est de la prison que j't'cris; Mon pauv' Polyte, Hier je n'sais pas c'qui m'a pris; A la visite; C'est des maladi's pui s'voient pas, Quand a s'dclare, N'empch', qu'aujourd'hui j'suis dans l'tas; A Saint-Lazare! Kiedy do Chteau-Rouge wszedem po raz pierwszy, miaem na gowie cylinder, wic uprzejmy waciciel paacu wzi mi za Anglika zwiedzajcego osobliwoci miasta, i z lamp w rce oprowadza po swej instytucji. Bya to noc pna. Rozmowa nasza i wiato budziy niektrych goci. Spod muru podniosa si uliczna dziewczynaw achmanach, z twarz obrzk, spieczon przez jaki ogie wewntrzny, i przez kilka minut patrzaa na mnie duymi oczami. Ten wzrok by tak straszliwy, tak nieopisany, e, jeli wolno uy sw poety:"a dotd pali moj dusz"... Tego rodzaju wyskok liryczny zdziwi suchajcych: Poczytywano go za zwrot krasomwczy i puszczono pazem niefortunn przygrywk na sentymentalnej fujarce. Judym tymczasem uczu w sobie istotny "ogie", ktry pali dusz. Opowiada o dzielnicy Cit Jeanne d'Arc, w ssiedztwie szpitala Salptrire, mieszczcej kilkadziesit mieszka wyrobniczych. Kada familia ma tam swj kt, lecz wszyscy przez cienkie ciany sysz nawzajem swe ktnie; dziecicaymi gromadami snuj si po schodach, rynsztokach i ulicy, zaraajc si wzajemnie chorobami i zepsuciem. Kobiety yj w nierzdzie, mczyni hulaj. Nawetten cie ogniska domowego znika u mieszkacw Cit Dore, Cit des Khroumirs oraz Cit de Femme en Culotte za pnocno-zachodnimi fortyfikacjami. Jedno z takich obozowisk skada si z alei chaupotoczonych mietnikami, po ktrych azia dawniej wacicielka gruntu, eks-mieciarka, nie wiadomo czemu w mskie szaty ubrana, i zbieraa komorne. Drugie zbiorowisko skada si z istnych chleww wzniesionych na wolnych terenach,gdzie dzieci pi na kupach gaganw i wj mot i , stado 6 j A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AA&P8c'c(5c)K-Ec*<brudu, gdzie Haussonville widzia wiekow niewiast skrobic yy misne ze starej koci mietnikowej na skrk sczerniaego chleba - tudzie par starcw, majc za mieszkanie bud na koach, w ktrej ci ludzie przenosili si z jednej cit do drugiej. Niech nas to przecie nie przyprawia o smtek. I my mamy swj wasny "Pary" za murem powzkowskim oraz dzielnic ydowsk wcale nie gorsz od Cit des Khroumirs. Warto cho raz w yciu przejsi zaludnionymi ulicami w stron ydowskiego cmentarza. Mona tam zobaczy wntrza pracowni, fabryczki, warsztaty i mieszkania, o jakich si filozofom nie nio. Mona zobaczy cae rodziny sypiajce pod puapami sklepikw, gdzie ju nie ma ani wiata, ani powietrza.W tym samym gniedzie kilku rodzin le stosy wiktuaw, zaatwiaj si rzeczy handlowe, przemysowe, familijne, miosnei otrowskie, pray si jado na mierdzcych tuszczach, kaszl i pluj suchotnicy, rodz si dzieci i jcz przerni nieuleczalni wlokcy kajdany ywota. Te miejsca odraajce wzdychaj, gdy si przechodzi. A jedynym na to wszystko lekarstwem jest antysemityzm. A na wsi? Czyli nie jest zjawiskiem pospolitym lokowanie dwu rodzin z mnstwem dzieci w jednej izbie, a raczej wjednym chlewie folwarcznym, gdzie znajduje si spiarnia, odgrodzona deskami,z kup gnijcych ziemniakw i zbiorem ywnoci, jak kapusta, buraki itd.? Robotnicy nieonaci (fornale), tak zwani stoownicy, miso dostaj tylko na Wielkanoc i Boe Narodzenie, a tuszcz w strawie okraszonej stch sonin, czyli tzw. sadem, w homeopatycznej dozie, gdyprzy wikszej iloci, z racji silnego odoru ismaku sada, strawa nie byaby jadaln. Specjalnego pomieszczenia dla siebie ci ludzie nie maj. pi w stajniach i oborach pod obami, dziewczta za w jednej jakiej izbie, nierzadko razem z kup mczyzn. U onatych parobkw w jednej izbie, wrd bota zalegajcego od cian nawiosn, hoduj si razem dzieci i prosita. Zgromadzeni przyjmowali te wszystkie szczegy w milczeniu, ktre nie wiedzie co oznaczao. Tymczasem mwca wchodzi w faz, o jakiej marzy. Uczu w sobie jakby zarzucenie si elaznego haka na czekajce ogniwo i szarpnicie caej duszy na wysoko zimnego mstwa. Wwczas dowodzi, e jakkolwiek tego rodzaju objawy dzikoci s rezultatem bardzo wieluprzyczyn, to przecie maj take jedn - wobojtnoci lekarzy. - Umiemy - mwi - pilnie tpi mikroby w sypialni bogacza, ale ze spokojem wyczamy z zakresu naszego widzenia fakt przemieszkiwania dzieci pospou z prositami. Ktry z medykw tego wieku zaj si higien hotelu Chteau-Rouge? Kto z nas tu w Warszawie wda si w to, jak mieszka rodzina ydowska na Parysowie? - Co to ma by? - spyta prawie szeptem jaki gos z gbi sali. - Ce sont des flaki z olejem... - rzek blondyn o twarzy Apollina trc swe binokle w rogowej oprawie. Judym sysza szyderczy ton i widzia ze umiechy, ale brn dalej w swoim podnieceniu: - Czy nie jest naszym obowizkiem szerzy higien tam, gdzie nie tylko jej nie ma, ale gdzie panuj stosunki tak okropne? Kt to ma czyni, jeli nie my? ycie nasze cae skada si z pasma powice. Wczesn modo spdzamy w trupiarni a cao wieku w szpitalu. Praca nasza jest to walkaze mierci. Co moe si porwna z prac lekarza? Czy praca na roli, czy w fabryce, czy "zajcie" urzdnika, kupca, rzemielnika nawet onierza? Kada myl tutaj, kady krok, kady czyn, musi by zwycianiem lepych i strasznych si natury. Ze wszech stron, z oczu kadego chorego patrzy w nas zaraza i mier. Gdy zblia si cholera, gdy wszyscy ludzie tracrozsdek, zamykaj w popiechu szachrajskie kramy swoje i uciekaj, lekarz sam jeden idzie naprzeciwko tej niedoli kraju. Wwczas dopiero wida jak wlustrze, czym my jestemy. Wwczas suchaj naszych rad, naszych zlece, postanowie i rozkazw. Ale gdy mr przemija; plemi chleboerne wraca do swego zgieku i urzdza si tak, jak z tym silniejszym w gromadzie dogodniej. Rola nasza si koczy. Idziemy midzy tum i zgadzamy si z rozsdkiem stada. Zamiast uj w rce ster ycia, zamiast wedug praw nieomylnej nauki wznosi mur odgradzajcy ycie od mierci, wolimy doskonali wygod i uatwia ycie bogacza, aeby pospou z nim dzieli okruchy zbytku. Lekarz dzisiejszy - to lekarz ludzi bogatych. - Prosz o gos! - rzek wysoki, chudy staruszek z faworytami biaymi jak mleko. - Prosz o gos! - ostro, z niedbaoci rzek w blondyn w binoklach, z lekka unoszc si na krzeseku w stron gospodarza domu. Przez sal pyn szmer znamionujcy gbok niech - Medycyna dzisiejsza - cign Judym - jako fakt bierze powd choroby i leczy j sam, bynajmniej nie usiujc zwalcza przyczyn. Cigle mwi o leczeniu ndzarzy... W sali kto pgono si rozemia. Szmerby coraz wyraniejszy i niegrzeczny. - Ja tu nie mwi o naduyciach ordynarnych, o praktykach przernych lekarzy kolejowych, fabrycznych itd., lecz zawsze o pooeniu higieny. Mwi o tym, e gdy czowiek pracujcy w fabryce, gdzie po caych dniach puka sztaby elaza w kwasie siarczanym, w wodzie i wapnie gaszonym, dostaje zgorzeli puc i uda si do szpitala, zostanie wykurowany jako tako, to w czowiek wraca do tego zajcia. Jeeli pracownik zajty w cukrowniprzy wyrobie superfosfatu przez oblewaniewgla kostnego kwasem siarczanym, gdzie cae wntrze szopy napenia si par kwasu siarkowego i gdzie gazy po spaleniu pikrynianu potasu wdychane wywouj zgorzel puc - ulegnie tej chorobie, to po wypisaniu go ze szpitala wraca do swojej szopy. W lodowniach browarw... pleuritis purulenta... - To rzecz jakiej opieki nad wychodzcym ze szpitala, a bynajmniej nie lekarza... - rzek gospodarz. - Lekarza obowizek... - wanie wykurowa. Gdyby zacz szuka miejsc odpowiednich dla swoich pacjentw, byby moe dzielnym filantropem, ale z wszelk pewnoci zym lekarzem... - woa kto inny. - Zawsze "opieka", zawsze "filantrop" - broni si Judym. - Nie jest moim zamiaremda, aeby lekarz szuka miejsca dla swych uzdrowionych pacjentw. Stan lekarski ma obowizek, ma nawet prawo zakaza w imieniu umiejtnoci, aeby chory wraca do rda zguby swego zdrowia. - Dobre sobie! Znakomita idylla! - Co te kolega!... - sycha byo ze stron wszystkich. - To wanie, cocie tu szanowni koledzy swoimi protestami stwierdzili, nazywam lekcewaeniem i zgoa pomijaniem przyczynchoroby, kiedy idzie o ludzi biednych. My lekarze mamy wszelk wadz niszczenia suteren, uzdrowotnienia fabryk, mieszka plugawych, przetrznicia wszelkich krakowskich Kazimierzw, lubelskich dzielnic ydowskich. W naszej to jest mocy.Gdybymy tylko chcieli korzysta z przyrodzonych praw stanu, musiaaby nam by posuszna zarwno ciemnota, jak sia pienidzy... To rzekszy Judym zoy zeszyt i usiad. Nie by to wcale koniec odczytu. Istniaa tam jeszcze cz trzecia, zawierajca przerne liryczne projekty. Do wygoszenia tego ustpu, oddzielonego w rkopisie trzema gwiazdkami, dr Tomasz nie czu si na siach, formalnie tchu nie mia. Miny zgromadzonych, zakopotanie gospodarza, sama wreszcie atmosfera zebrania wyranie znamionowaa zabazgranie si prelegenta zupene. Lekcja ani bya do silna, eby rozjtrzyiwstrzsn, ani do nowa, aeby czymkolwiek olni. Patrzono na Judyma ze spokojem i bez gniewu, a te wejrzenia mwiy: "Widziao si, e lew srogi, a tytylko dudy czyje, i to kto wie, czy nie ole..." Gdy si zupenie uciszyo, wsta z krzesastaruszek z faworytami, dr Kalecki, i zacz wyuszcza swe zdania sformuowane i pene ycia: - Kolega Judym - mwi - da nam rzecz pikn, pochlebnie i wymownie wiadczc ojego uczuciach altruistycznych, ywoci imaginacji - i studiach w Paryu. Mio jest w dzisiejszych czasach, niestety bardzo przesiknitych utylitaryzmem, spotka lekarza z czuciem tak ywym, z sercem takgorcym i penym tkliwoci. Tote omiel si zoy w imieniu zgromadzonych koledze Judymowi szczery wyraz wdzicznoci za jego prac... Po tym zwrocie, ktry Tomaszowi zda si by natrzsaniem z jego ndzy, dr Kalecki przystpi do odczytu ze strony krytycznejimwi: - Rzecz poruszona przez koleg Judyma waciwie skada si z kilku kwestii, a zahacza o niebo i pieko. Z tego wszake, comy syszeli, dadz si, jak myl, wydzieli trzy sprawy gwne: primo - sprawa czysto naukowa: sprawa higieny ywota klas ubogich, secundo - sprawa spoeczna, tertio - rodki zaradcze. Kady z tych punktw - to gra obrosa dzikim lasem, zawalona odamami ska, przecita jarami, gdzie jeszcze wiedmy nocuj. A wic - co si tyczy punktu pierwszego. Nie bd wspomina o tym, co tu kolega prelegent nam przedstawi. S to fakty sumiennie spostrzeone i barwnie opowiedziane. Fakty, dodam od siebie, bardzo smutne. Co si tyczy stosunkw francuskich, to rzecz prosta, kwesti musz zostawi na uboczu, gdy jej nie badaem specjalnie. Wiem jednake z pewnoci, i cele miosierdzia pochaniajw Paryu dziesi milionw, wyranie, dziesi milionw frankw rocznie. Nie jestto sumka maa. Wiadomo rwnie, e istniej tam cae stowarzyszenia otrw ebrzcych, cae syndykaty utrzymujce baby, ktre na ulicach symuluj porody, rozsyajce mniemanych epileptykw, obkanych, wszelkiego rodzaju kaleki itd. W ogle nie naley zapomina, kiedy si te sprawy roztrzsa, o wiecznie mdrym zdaniu Herberta Spencera: "Wymawiajc sowa - biedny czowiek, nie mylimy wcale- zy czowiek". Nie chc przez to powiedzie, e lekcewa takie zjawisko jak Cit de Femme en Culotte... Przejdmy do stosunkw naszych. Kolega prelegent ubolewa tutaj nad dol parobkw, ydostwa itd. W istocie rzecz sima i tu, i tam niewietnie, ale z naciskiem to musz sformuowa, choby si kolega Judym mia na mnie gniewa, e to nie s rzeczy lekarza. Amicus Plato, sed magis amica veritas - to darmo. Tak to wyglda, jakby lekarz pogotowia ratunkowego wezwany do dwu szewcw, ktrzy si skuli noami, zamiast ich opatrze, rozpocz prelekcj o szkodliwoci bjek. Co tu mog zaradzi lekarze? Owieca, owieca ciemny motoch folwarczny i wpywa na jego chlebodawcw - to i wszystko. Ale to si robi, robi si na pewno, jak stwierdzaj koledzy praktycy z prowincji. Robi si wicej, niby sdzi mona z daleka, z wysokoci takich czy innych paradoksw. Jak wszdzie, tak i tutaj najlepsz czstk obiera sobie, a przynajmniej powinna obiera filantropia, owa siostra miosierdzia ludzkoci. Patrzmyna stan rzeczy. Mamy przed oczyma wzrostducha miosierdzia, ofiarnoci, istnego zapau klas wyszych do spieszenia z pomoc tam, ku tej nizinie, ktr dr Judym z tak swad maluje. Ile to ofiar spynodo sakwy jamuniczej w cigu tego roku, ile ez otartych zostao bez adnego frazesu, w sekrecie nawet przed obrocami "ludu". Nie bd nazywa, nie bd wytyka palcem tych spomidzy kolegw tutaj zebranych, ktrzy spiesz nakade wezwanie cierpicej niedoli, ktrzy czas swj, zdrowie i ycie nios w ofierze,bez myli o tym, e speniaj jak tam misj. Po prostu czyni, co trzeba, co wskazuje obowizek serca, sumienia... le mwi, przyzwyczajenia albo wprost naogu. - Brawo! brawo!... - sycha byo ywe okrzyki ze wszystkich ktw lokalu. - A teraz rzumy jeszcze okiem... Czy w istocie tak le jest z nami? Oto powstaj wystawy higieniczne, towarzystwa przeciwebracze, urzdza si przytuki noclegowe, funduje kpiele dla ludu, zabawy- a wreszcie towarzystwo higieniczne, nic nie mwic o dzieach miosierdzia dokonywanych w ciszy. Panowie, nie mamy potrzeby rumieni si wobec zarzutu kolegi dra Judyma, jakoby lekarz dzisiejszy by lekarzem ludzi bogatych. We wszystkich tych sprawach, na ktre patrzymy, stan lekarski nie tylko dawa inicjatyw, ale moe z dum o sobie mwi: magna pars fui. Kolega Judym jest modym czowiekiem. Serce podyktowao mu sowa goryczy, bo samo, wida, wiele cierpie znioso. Dzi on si moe jeszcze do zawzitoci, do stronniczego uprzedzenia wzgldem medykw warszawskich nie przyzna, ale gdy mu szron wosy ubieli, na pewno potwierdzi moje sowa, e wyda dzi sd zy i krzywdzcy. My mu to wszystko ju dzi szczerze i zupenie z serca odpuszczamy... Judym uczu w sobie ni z tego, ni z owego co w rodzaju skruchy. Nawet w myli nie postao mu nigdy przypuszczenie, e to, comwi o rzeczach higieny, mona mu bdziez serca odpuci. Zanim jednak zdoa zorientowa si w gszczu nowych a tak niezwykych uczu, wsta doktor Powicz, ktry by jednoczenie z drem Kaleckim o gos prosi, i ostrym, dononym tonem rzek, co nastpuje: - Szanowny kolega Kalecki sformuowa wszystko, co o materiach przez prelegenta poruszonych rzec by mona. Wedug mnie kolega Kalecki w jednym tylko miejscu uy barwy zbyt nikej na odparcie zarzutw doktora Judyma. Mwi o tym punkcie, gdzie autor odczytu narzuca lekarzowi dzisiejszemu obowizek ulepszania stosunkw spoecznych. Jest to pretensja dzika, a przemienia si w napa formaln,gdzie surowy krytyk twierdzi, e praca lekarza polega na udoskonalaniu ycia bogaczw, aeby pospou z nimi dzieli si okruchami zbytku. Ja tu wiele rzeczy pomin zupenym milczeniem. Nie bd si rozwodzi nad tym, e rdzeniem yciowym,istot spraw ludzkich niezwalczon jest dno kadego czowieka do kultury, wyszoci, ycia w piknym mieszkaniu, nawet horribile dictu! dno do bogactwa.Nie wiem, dlaczego lekarz miaby by wykluczony od uczestnictwa w podziale tychzreszt marnych bogactw tutejszego padou. Chyba dlatego, e, jak sam przyznaje nasz srogi zoil, harujemy ze wszystkich zawodowcw najciej i w najpodlejszych warunkach. Ale, jak zaznaczyem, nie bd si nad tym rozwodzi, bo, co tu w bawen obwija, nie ma nad czym. Gdy doktor Judym zawiesina swych drzwiach tabliczk z godzinami przyj, gdy bdzie mia do okrycia i wykarmienia nie tylko swe studenckie ciao,ale take osoby drogiej kobiety i dziecka, wwczas da Bg doczeka, moe usyszymyod niego mniej surowe sowo na temat przywar stanu lekarskiego. Chc tu podnie rzecz inn, mianowicie zwrci uwag kolegi Judyma na t okoliczno, e jego myli i wzloty altruistyczne nie maj silnego gruntu. Lekarze nie trzymaj wcale w rku wadzy, jak im kolega przypisuje. Gdyby najszczerzej i najusilniej chcieli zmusi szynkarza z Chteau-Rouge do zastosowaniatak zwanych wymaga higieny, to im si to w adnym razie nie uda. wiat jest to chytry przemysowiec, ktry nie myli wcale pienidzy zebranych wydawa w tym celu, aeby biedny pracowniczek mg sobielepiej a wygodniej przepdza ycie. Dla sprawdzenia, e tak jest, trzeba zstpi z wyyny na pad. Kazania, choby i bardzo pikne, nic tu nie poradz. To powiedziawszy doktor Powicz usiad. Nastao milczenie trwajce czas pewien, milczenie kopotliwe i przykre - Chciaem dorzuci par wyrazw... - rzek Tomasz gosem wtym, chwiejnie dwigajc si ze swego krzeseka. - Prosimy... - szepn kto z gbi. - Ot, ot... nie mylaem, e mj wywd,to jest... moje przedstawienie rzeczy sprowadzi tak niespodziewane opinie. Nie miaem myli obraania stanu lekarskiego, owszem, pragnem go uczci za pomoc tego, com mniema o jego roli w spoeczestwie ludzkim. Zdaje mi si to bydziwnym, e szanowni koledzy znaleli w tym wanie kamie obrazy. Przecie ja nie wymagaem od lekarzy ani filantropii, broBoe! ani tego, eby nie byli ludmi bogatymi. Czy ja nie mwiem? Mwiem i powtarzam, e lekarz dzisiejszy jest sug, lekarzem-sug ludzi bogatych. Czy sam jest bogaczem, to rzecz drugorzdna. Poniewa za moja myl zrozumian nie zostaa, wic j rozwijam w inny sposb. Lekarz dzisiejszy nie chce nawet zrozumie, a raczej usiuje nie zrozumie tej prawdy, e sprowadzajc do zera posannictwo swoje wspdziaa z chytrym, jak mwi dr Powicz, wiatem-przemysowcem. Nie naley suy "mamonie". Mie j mona, mnie to A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AA+Pc,,fc-6c.+2c/:aani grzeje, ani zibi. A teraz co do mieszka, przytukw i tych poczciwych kpieli... Sdz, e szanowny kolega Kalecki le zapatruje si na znaczenie tych instytucji. Fundowanie kpieli dla ludu przezosoby postronne, przez filantropw, uwaam za dno chybion... - Paradne! - zawoa kto na sali. - ...gdy odwraca nasz uwag od tego, czyim obowizkiem jest kpiel dla swoich pracownikw urzdzi. Jeli dyrektor kopalni wgla wychodzi z podziemia, to ma do dyspozycji wann urzdzon przez waciciela kopalni. C bymy sdzili, gdyby dla takiego dyrektora fundowa wann kolega doktor Powicz z wasnych, krwawo zapracowanych, a jednak marnych funduszw? Tymczasem gdy chodzi o jakiego czeczyn poniej sztygara stojcego na drabinie socjalnej, nic nie mamy przeciwko temu, aeby doktor Pawicz z wasnego majtku fundowa mu sposb ablucji zabrudzonego siedliska duszy. Oto gdzie ley kwestia. Utyskujemy, amiemy rce nad brudami miast, nad niechlujstwem ludu, my, lekarze, a gdy nastrcza si mono od jednego zamachu skasowa niechlujstwo... - Ciekawa rzecz, gdzie si ta mono nastrcza? -...dajc otwarcia ani przez tego, w czyim interesie potem i brudem okryli si ludzie - my na miasto, do filantropa. To samo... - Ale kto ma nastawa, kto? Jaki organ, jakim sposobem? - My, lekarze! My, sl ziemi, my, rozum, my, rka kojca wszelk bole... - Jakim sposobem, jakim cudem? - Zmwmy si midzy sob, naradmy, wydajmy uchwa i walczmy z gupot spoeczestwa, ktre nie widzi, co to jest ulica Krochmalna albo Kazimierz krakorwski... - Kpisz pan czy o drog pytasz! - Bynajmniej! Jeeli przychodz do mnie po rad, to niech jej suchaj! W przeciwnym razie nie lecz, nie lecz wcale! Jeli nie niszcz rde mierci... Mwic to wszystko Judym traci stopniowo a szybko poczucie pewnoci siebie. Formalne, kategoryczne a miae zaprzeczenia wydary mu z gowy najsilniejsze argumenty. Chcia mwi jeszcze o mnstwie kwestii, ale podobnie jak przedtem - straci odwag. W tej samejchwili, gdy on nie wiedzia, co wanie dalej mwi, nastao w sali zupene milczenie. W przeciwlegym kcie grono zebrane przy stoliku zaczo gono rozmawia o czym innym. Gospodarz unis si ze swego miejsca i oczyma da zna onie, e czas prosi do kolacji. Wikszo zebranych wstawaa... Judym usiad na swym miejscu spocony, z uczuciem, jakby mia gow pen suchego piasku. Widzia, e gocie przechodz grupami do sali jadalnej... Nie by pewny, czy ma wyj, czy zosta. Gdy si waha, usysza obok siebie gos dra Czernisza: - Kolega bdzie askaw... Prosz... Wtedy wsta ze swego miejsca i wraz z innymi przeszed do pokoju stoowego. Przy kolacji, ktra dla niego bya prawdziw mczarni, mia w ssiedztwie doktorow Czerniszow, ktra zadawaa mu jakie uprzejme pytania, zmuszaa do wypowiadania bezmylnych zda o literaturze, malarstwie, nawet o jakim biluangielskim... Chwilami czu dzik wcieko; mia formalny impuls, eby powsta i zdzieli t pikn kobiet pici midzy oczy. Jak na urgowisko nie tylko trzyma, ale ze wszystkich stron widzia wumyle racje swoje, gbokie fikcje obmylone w samotnoci. Nikt na uwagi nie zwraca, wic mg w przerwach midzy pytaniami gospodyni wiczy do woliswj esprit d'escalier. Kiedy niekiedy tylko zatrzymywao si na nim w przelocie czyje spojrzenie i wwczas widzia w nimdrwin, ktrej bezlitosne oblicze zakryte byo kapturem towarzyskiej przyzwoitoci. Pno w nocy skoczya si kolacja. Cz zgromadzenia wrcia do salonu. Inni z cygarami wdrowali do gabinetu, niektrzy za po angielsku wymknli si za drzwi. Do szeregu ostatnich nalea Judym. W bramie kamienicy, ktra bya od dawna zamknita, kilku z uczestnikw zebrania "wypukiwao" stra stkajcego przed opuszczeniem izdebki. Grono to milczao i gdy si drzwi otwary, poegnano Judyma szybkim "dobranoc" i uchyleniem kapeluszw. Zostai szed w t sam stron tylko jaki otyy,niski, wiekowy eskulap, ktrego Judym zauway na zebraniu. Bya to figura rozlana, o ydowskich rysach i ruchach. - Kolega w ktr stron? - spyta Judym. - Ja? W stron Krochmalnej... A kolega? - Na Dug. - No to idziemy w jednym kierunku. - Niekoniecznie. - Owszem. Dlaczego? Ja mog zboczy. Przyznam si zreszt koledze, e milej mi bdzie i razem. O tej godzinie... po prostustrach jest i piechot. W naszej okolicy niech Bg zachowa! - A, jeeli tak. Judym szed wielkimi krokami. Grubas biegprzy nim, sapic i wydmuchujc dym z cygara, ktrego niedopaek arzy si w samych niemal jego wsach. Gdy ju oddalili si znacznie od mieszkania doktorostwa Czerniszw, dr Chmielnicki rzek: - Szczerze dzi wspczuem koledze... Judym mia inne wyobraenie o tym wspczuciu, zauway by bowiem przypadkowo tuciocha, jak przeciga innych we wzgardliwym nadymaniu ust i w obfitoci min ironicznych. - Dlaczego to kolega mia mi wspczu?...- Jak to dlaczego? Czy kolega moe dzi czu przesyt z nadmiaru krytyki yczliwej?U nas, niestety, tak zawsze. Jeeli kto wyrasta nad gowy tumu, zaraz go... - Szanowny kolego, ja nie marzyem o wyrastaniu nad jakiekolwiek gowy. - Ja wiem, ja rozumiem! Mwi nie o zamiarze, lecz o fakcie... - auj teraz, eczytaem moj elukubracj... - Ale dlaczego? - Dlatego, e ten wyskok sprowadzi midzyinnymi takie oto drwiny szanownego kolegi. - Kolega si mylisz! Na honor... Mnie imponuj ludzie odwani. A co znaczy by wymiewanym, by zadrczonym tym wiecznym miechem, jak chory indyk przez stado, to ja wiem najlepiej. - Jak to? - Prosz kolegi, od pierwszej klasy przez cae gimnazjum, przez cay uniwersytet, przez cae ycie jestem mieszny. Dlaczego? Ja nie wiem. Oczywicie przede wszystkim dlatego, e mam przyjemno by z ydw, a po wtre dlatego, e si nazywam Chmielnicki. Przodkowie moi, nawiasem mwic wcale nie lichwiarze ani nie oszuci, pochodzili z miasteczka Chmielnika, wic ich zwano Chmielnickimi. Gdyby byli wiedzieli, ile z racji tego nazwiska wycierpi ich potomek, wcale niegupi doktor, byliby wybrali dla siebie i dla mnie nie tyle kozackie nazwisko. Moglibysi byli przecie nazwa Staszowskimi, Stopnickimi, Olenickimi, Kurozwckimi, Piczowskimi, Buskimi. Byoby to im, a i mnie najzupeniej obojtne. Ze mnie drwili nawet profesorowie. Pamitam, w Dorpacie nasz nieboszczyk prosektor pyta mi pewnego razu przy caym audytorium: - Panie Chmielnicki, czy aby wierzysz w niemiertelno duszy? Pytanie byo artobliwe, a kategoryczne. Odpowiedziaem: - Panie profesorze, tak jest, ja wierz. - A gdzie ona jest ta paska dusza? - Jak to gdzie? Jest w ciele czowieka. - W caym ciele, czy w jakiej czci siedzi paska dusza, panie Chmielnicki? - W caym ciele siedzi, profesorze. - A jeeli czowiekowi urzynaj nog, c si dzieje z dusz? Czy urzynaj rwnie kawaek duszy? Pomylaem chwil i mwi: - Nie. Wtedy zapewne dusza podnosi si cokolwiek wyej. Ten dialog szeroko i daleko uczyni mnie sawnym. Gdybym dzi da wiatu nieomylnysposb leczenia grulicy, zawsze pamitanoby, e to ten "Czerkies'" Chmielnicki, co maniemierteln dusz, ktra w miar okolicznoci podnosi si wyej. - Prosz kolegi, czyli jest cho jeden czowiek, ktry by nie dwiga na plecach takiego kosza miesznoci? My sami kademu z przechodzcych wrzucamy jakbryk ciaru. To samo czyni z nami blini nasi. Nic darmo... - Nie nie! Co innego jest to, o czym kolega mwisz, a co innego specjalne brzemi moje. To nie kosz, ktry mona zrzuci, lecz garb. Nios zawsze taki, jakiego ciar poznae pan dzisiejszego wieczora. - Ale to co innego. - Tak, co innego, bo to byo, daruje kolega,zasuone, cokolwiek zasuone, moje za jest to mieszno, ktr si niesie bez wasnej winy. - Wic ja dzi zasuyem... - No, nie! Ja si mao znam. Ale, prosz kolegi, jak mona... Takie ostre wystpienie przeciwko uznanym prawdom, a nawet, powiem sumiennie, przeciwko... oczywistoci. Medycyna to jest medycyna, to jest fach. Ja si nauczyem, wydaem pienidze, woyem ogrom pracy, ja umiem, mam patent - wic lecz. Dlaczego medycyna ma by zwizana z filantropi, a inynieria nie, prawo nie, filologia nie! - Nic nie chc sysze o filantropii! - No, to z tymi obowizkami spoecznymi. Dlaczego nie ma obowizkw spoecznych rzenik, stolarz, poeta, tylko lekarz? - Wie pan co, nie mwmy o tym. - Moemy nie mwi, jeeli kolega nie yczysz sobie mwi o tym ze mn. Ale mnie kolegi al. - Ech, jeszcze stoj na nogach. - Kolega wspomniae o tych biednych szajgecach z Parysowa... Ach, Boe! To byakrtka wzmianka, ale w niej malowao si co takiego.. Dzisiaj ju mao kto mwi u nas o ydach jak o ludziach. Jeeli si o nich mwi, to po to tylko, eby ich przyrwna do "robactwa", ktre oblazo ire "ludzi" Kiedy czytam dzisiejsze pisma, pisma, ktre jawnie wzywaj do nienawici,do wygadzania, wyrzucania, tpienia ydw, dzisiaj, i to w imi zasad Jezusa Chrystusa... - Prosz kolegi... - Prosz kolegi, ja kade niedzielne wydaniepism... tych pism antysemickich odchorowuj... - Po c si wzrusza byle czym! - Byle czym! - No tak. Pisma takie wydaj szuje, ndzne ajdaki, ktre na szerzeniu nienawici midzy ludmi, na niszczeniu solidarnoci robi majtki. Z tego zatrutego posiewu buduj sobie kamienice Ale czy wy sami duo zrobilicie dla podniesienia ydowskiej masy? - Czy wiele zrobilimy? ycie w to kadziemy. Pracujemy dzie i noc. - Wic dlaczeg, kolego, mwisz, e nie mam racji wzywajc medykw do roli, jakaim si naley? - Bo tamto robimy dla ydw, my, ydzi. Tu gra rol mio. - Wanie, wanie. Mio! Mao te zrobilicie nadymani przez wasz "mio".Ja chciaem udowodni lekarzom, co powinni czyni pod naciskiem nie mioci bynajmniej, lecz wskaza zimnego rozumu. Byli na Dugiej, przed bram domu, w ktrym mieszka dr Tomasz. Na odgos dzwonka dr Chmielnicki zorientowa si dopiero, e gawdzc przycwaowa a takdaleko. Wanie przejedaa doroka, wic j zatrzyma i gramolc si na stopie perorowa: - Kolega si mylisz! Medycyna - to fach. Zlaz raptem znowu, potkn si w rynsztoku, chwyci Judyma za klap paltotai mwi mu w sekrecie: - Medycyna to interes jak kady inny. Nie zapomnij kolega o tym... - Dobrze, dobrze. Nie mam monoci o tym zapomnie, nie mam nawet rodka. Ale gdyby mi danym byo przey na tym wiecie pidziesit lat jeszcze, ujrzabym wszystko to, o czym dzi mwiem, jako fakty zrealizowane. Medycyna bdzie wykrelaa drogi ycia masom ludzkim, podniesie je i wiat odrodzi. - Mrzonki... - Tak samo z pewnoci mwili w zeszym wieku ci "medycy", co to z narzdziami swego "fachu" objedali dwory paskie pokornie wypytujc si, czy kto nie jest saby, gdy im kto twierdzi, estan lekarski bdzie zajmowa to ogromne stanowisko, jakie ju ma dzisiaj. Kolega si alisz na szyderstwa, ktre ci spotykaj. Pomyl, co by ci czekao, ciebie, yda-lekarza, sto lat temu?... Doktor Chmielnicki wwali si w dorok i krzykn na wonic pragnc zaguszy wzmiank o ydostwie: - Krochmalna!... Pierwszy smutek Pitego padziernika doktor Judym wyszed na spacer w Aleje Ujazdowskie. By to dzie pikny. Soce rozlewao ciepo agodne i blask jeszcze jasny, ale ju odchodzcy za dziewit gr, za dziesit rzek. Szereg drzew Alei, ktrych widok tak duo wspomnie nasuwa, okryo si ju rdz czerniejc. W dali, spomidzy koron kulistych jeszcze, wysuway si gazie bez lici jak smutny jaki drogowskaz. Ze szczytw sczyy si barwy trupie, zgnie, czerwonorude i corazniej wsikao w ciemn zielono jasno te zniszczenie. Tu li jeszcze ywy otoczy pomie mierci jakby obwdk dziwnej aoby, gdzie indziej strawi go dordzenia, pozostawiajc tylko prki zielone.Bkit niebieski rozcigniony nad t wsk smug przestrzeni by ju niky, zasnuty przdziwem chmurek zwianych i pyncych wiotkimi pasmami w dal niedocig dla oka.Doktor min bram i wolno schodzi w gb parku. Ogromne licie klonw pyny z drzew i migay przed oczyma nad ziemi to tu, to tam, jak zote ptaki. Licie orzechw woskich i drzew octowych plamiy zielono trawnikw niby krew rozlana i skrzepa. Na dnie pustego parku, w cieniu sokor krlewskich niedostpnym dla soca, spoczywa i wyciga si mrokchodny. Daleko, w przeciciach szpalerowych, owietlone czuby tych kasztanw buchay pomieniami jak jzory ywego ognia. Wszdzie sta rozlany w chodnym powietrzu miy, ostry zapach lici zwidych. Unikajc miejsc ludnych Judym szed dawn alej na koniec parku. Rosy tam najciglejsze, prawdziwie niebotyczne topole, szeleszczce jeszcze twardymi limi; cicho szumiay srebrne, dugowosewierzby, co patrz w obumare wody kanaw - i wierki jak pospne mnichy w czarnych habitach, zamykajce odlege widoki, marzyy w samotnoci. Powiew miertelny obszed ju wokoo te drzewa i na stray ich postawi wylk cisz. Dalekie gbie wydaway kiedy niekiedy szmer prdko gasncy, ktry i czowieka zmusza do cichego westchnienia. Gdy w pewnej chwili rozleg si gwar i miech dziecicy, wyda si czym dziwnymi racym wrd surowego szeptu, ktry mwi o mierci. Na gadkie czki, niby jeziora nice midzy kpami zaroli, zstpoway smugi wiata prawie biaego i ostrymi rysami przerzynay chodne murawy. Tu obok drogi zasanej limi taiy si baseny wodynieruchomej, lepej i guchej, ktra przyjmujc w siebie poszarpane plamy firmamentu dawaa jakie kamliwe ich odbicie, brzask srebrzcy si a niepochwytny. Rysoway si tam czarne pnie i gazie olch nachylonych. Kady ptak siadajcy dla wypoczynku strca z nich mnstwo lici. Chodne oddechy jesienne niosy te zwoki skurczone i osadzay na zawsze w cichej powierzchni. Zielona woda paszczyzn bardziej otwartych piecia w onie swym gazie kasztanw z limi tak tymi, e si wydawao, jakoby pynna jasna farba sczya si z nich i w gbi odmiennej tona. Licie te byy zwieszone,przejrzyste, delikatne, a rzucay na rodekwody ruchome odblaski, ktre z jej barw zleway si w podobizn przepysznie lnicego brzu. W jednym miejscu soce, znalazszy wrd przerzedzonych lici obszern drog, rzucio si w gb wody jak wytrysk roztopionego zota o barwie zbyt trudnej dla renicy. Midzy drzewami co chwila migay byszczce puda powozw pdzcych na gumowych koach. Guchy turkot ich przerywajcy milczenie by gosem, ktry z zimnem przyrody harmonizowa. To by wyraz bogactwa, czego tak obojtnego jak ona sama. W umyle budziy si skojarzenia, ktre milcz, chocia istniej, podobnie jak dwik w natonych strunach. Doktor Tomasz w powszedniej trosce yciowej nie roztrzsa ich ani ksztatowa, ale one z dnia na dzie jak miriady niewidzialnych mikrobw asymiloway si z umysowoci. Teraz spajay si w silne sylogizmy i od zjawiska przechodziy do zjawiska, sigajc do gbin treci. Byy to myli parweniusza, ktry trafem stan u drzwi paacu kultury. Tkwia w nich przede wszystkim skryta pod mask mioci ubogich drapienazazdro indywidualna wzgldem cudzego bogactwa. Od wiekw pona jak piekielny ogie w sercu przodkw, bya najsilniejszym, cho najskrytszym ich uczuciem. W duszy ostatniego potomka nie ziona ju z niej miertelna, lepa zemsta,tylko wysnuwa si gboki, rozlegy al. Niegdy, za czasw dziecistwa i modoci, wytryskiwaa z tego samego rda potna energia czowieka z ludu, ktry cwaem biec musi tam, gdzie wszyscy inni "dobrze urodzeni" rwno, systematycznie i bez trudu id. Pniej wyamyway si z tej zazdroci zudy oryginalne, hipotezy, plany i gwatowne marzenia, ktre nieraz przeradzaj si w namitnoci i ami si nawet pienidzy. Teraz, w dniu spaceru, wszystko pierwszy raz owia jak gdyby chd jesienny. Judym ie". Mie j mona, mnie to A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AA0P8c12lc3 c4 .c5#9c?.c@= drzewami szy w przestworze. Ukazyway si i cofay w ciemny obok. Tam jedna z nich w ramie bujnych czarnych wosw, twarz biaa, tak biaa, e zdaje si wiato naok rozlewa. Oto druga - szczupa, delikatna. Chowa w sobie milczc a szalon namitno, ktra porywa, ktra wypenia dusz zapachem, rozkosz i westchnieniami... Swawolny Dyzio Jednego z ostatnich dni kwietnia dr Judym ukoczy wszelkie rachunki z miastem Warszaw, spakowa manatki do walizy, ktr bez adnego zgoa wysiku mg nosi z miejsca na miejsce, wrczy honoraria i napiwki starej, Zoce, strowi- wsiad do powozu i kaza si zawie na dworzec. Uregulowanie rachunkw odbyo si na konto przyszej pensji w Cisach. Dr Wglichowski nadesa by Judymowi listownie rodzaj zaliczki w kwocie stu rubli i uprzejmie da przyjcia jej celem spaty dugw i opdzenia kosztw podry. Dr Tomasz burzy si w duchu na wydawanie pienidzy, ktrych jeszcze nie zarobi, ale koniec kocw nie tylko zuytkowa t sum, ale zuytkowa tak gruntownie, e po opaceniu biletu klasy drugiej w wagonie dcym z Warszawy do ostatniej stacji kolejowej przed Cisami zostao mu w kieszeni troch upakw miedzianych i dwie marki po siedem kopiejek kada. Gdy pocig ruszy, Judym wsun si do przedziau, gdzie sucy ulokowa jego waliz, i znalaz miejsce w rogu sofy. W coup siedziay ju trzy osoby: jaki wiekowy oficer i dwie panie. Osoby te miay du ilo kufrw, a zabieray si do drogi systematycznie: pan umieci sw szabl i czapk w rogu, panierozstawiy obfity zbir koszykw, skrzynek, pude, neseserw itd. Gdy przebyto most, Prag, resztki zabudowa, gdy nasun si pierwszy las, brzozy jak senne marzenia wynurzajce si z ciemnej gbiny sosen, pola z ich nik runi zb jasnych, dr Tomasz nie mg od okna wzroku oderwa. W niebiosach, gdzie przecudny, dobrotliwy bkit zdawa si roztwiera ostatnie swoje zasony, pyny wiotkie chmurki. Na ziemi wszystko tchno yciem, rozrostem i piknem. Czasami odmyka si przestwr rwniny dalekiej, to znowu zasaniay go wsie, dwory i pikne, prawdziwie czcigodnesylwety kociow. Judym nasyca oczy tym krajobrazem, gdy wtem drzwi otworzyy si i nie tyle wesza, ile wdara si do przedziau dama wysoka i chuda prowadzc za rk chopczyka mniej wicej dziesicioletniego. Dama bya niepikna i, jak si rzeko, chuda w sposb taki, e widzowi mimo woli przychodzi do gowy akt dzikczynienia zato, e istniej, chwaa Bogu, szaty damskiei e uwalniaj miertelnych od widoku dam tego rodzaju - w negliu. Nowo przybywajca miaa spory nos, usta cignite i oczy zmruone. Konduktor i jeszcze jaki funkcjonariusz wagonowy wrzucili za ni do przedziau kupy wzekw, skrzynek, wzkw, drewnianychkoni wielkoci rebicia, par walizek i pudeek kartonowych. Dama zostawia to wszystko razem i kad rzecz z osobna losowi naturalnemu. Zepchna tylko niektre meble krpujce swobod jej ruchw na nogi ssiadom... Ukoczywszy to zajcie pada na sof i wzia si do ogldania towarzyszw drogi. May Dyzio sta pord sprawunkw nawalonych w przejciu midzy siedzeniami i, gwidc, rwnie przyglda si obecnym. W rce trzyma brudny patyk ze sznurem uwizanym do niego w ksztacie bata. Wosy tego chopicia byy szare, a rosy jako naprzd, w kierunku widza. Caa posta, a szczeglnie oczy, wosy i rce przypominay rysia czy bika. Ubranie byo wytarte niepospolicie i wiadczyo o jakichpiekielnych walkach z ziemi, wod i smarowidami. Poczochy wypchnite na kolanach i przedziurawione odsaniay nogi okryte krwi i mnstwem siniakw. - Dyziu, usid... - rzeka matka gosem omdlewajcym. Mwic to patrzya nie na swego potomka, lecz na Judyma, jakby do niego mianowicie zwracaa si z t serdeczn i troskliw rad. Dyzio zachowa si tak, jakby sowo matki rzeczywicie skierowane byo do kogo innego. Z yw ciekawoci pochyli si ku oficerowi siedzcemu w kcie przedziau i zacz szczegowo oglda guziki munduru biorc kady z nich w palce zawalane rozmaitymi substancjami. Wojskowy zgodzi si bez protestu na t badawczo modocianej imaginacji i z niejakim umiechem czeka koca ogldzin. Tymczasem Dyzio dostrzeg paasz wiszcyw kcie na haku i sign mia rk po tbro midzy gowy dwu pa. Wwczas oficer usun go od siebie i towarzyszek delikatnie, z uprzejmoci i w milczeniu. - Dyziu, zachowaj si jak naley... - rzeka matka - bo pan oficer wyjmie paasz i utnieci gow. ywy chopczyk znowu nie wysucha swmatki z naleyt uwag. Zamierzy by wanie dosta si do okna i ruszy w tym kierunku po nogach osb siedzcych. Rozleg si krzyk dam i pana w mundurze, oskarajcy Dyzia, e wazi na odciski. Dyzio z min tryumfatora obojtnego na wszystko przedar si, dokd zamierzy Rozkraczywszy nogi stan na dwu siedzeniach i wychyli si za szyb ruchem tak lekcewacym wszelkie niebezpieczestwo, e obecni w przedziale zobaczyli raptem odwrotn cz jego ubrania zdart, kto wie czy nie bardziej nipoczochy. Jedna z pa zwrcia si do stroskanej matki i rzeka: - Prosz pani, synek moe wylecie za okno... - Dyziu, na mio bosk, nie przechylaj sitak bardzo, bo ta pani mwi, e moesz wylecie za okno! Znowu adnego skutku! Przez pewien czas wszyscy byli zaambarasowani tak wypit poz chopczyny, ale krzyk trwogi buchn z piersi wszystkich, kiedy malec nachyli si jeszcze bardziej, widocznie chcc dosta rkoma tabliczki przymocowanej podoknem. Dla zachowania rwnowagi stan wtedy na jednej nodze, a druga w miar ruchw tuowia wierzgaa po przestworze okoo gw pa siedzcych. Oficer zerwa si z miejsca, uj kawalera za pasek i wcign do wagonu. Wtedy Dyzio sprezentowa, co umie. Przede wszystkim wydar si z rk i rzuci znowu do okna. Gdy mu to po raz drugi zostao wzbronione,zacz szarpa si, kopa nogami na wszystkie strony bez wzgldu na to, czy razy jego obcasw trafiay w kuferki, czy w stopy z odciskami. - Prosz pani - krzykn oficer - co to jest! A to licznie wychowany chopak! Moe pani bdzie askawa!... - Dyziu, zaklinam ci na wszystkie witoci!- woaa zmczona matka. Ten nie uznawa si za zwycionego: oficera okciami odepchn, a w kierunku matki wywiesi jzyk tak dugi, e mona go byo za pienidze pokazywa. Nie byo rady. Zostawiono Dyzia w spokoju, ale i on si jako umitygowa. Patrza tylko ze szczegln niechci na oficera i spluwa przed siebie. Po pewnym czasie usiad midzy matk i Judymem. Nogi wycign a na przeciwleg awk, rce wpakowa w kieszenie kurtki i wlepia w kad osob z kolei swe sowie oczy. Bya to cisza pozorna, wkrtce bowiem zacz atakowa Judyma. Zaglda mu w oczy, wpiera si wniego ramieniem, okciem, kolanem, wreszcie wywlk spod awy swj bat, koniec biczyska wtoczy w nog doktora Tomasza i zacz nim oburcz widrowa. Doktor odj patyk i usun rk chopca. Nie na wiele si to przydao, gdy wkrtcezacza si ta sama historia. Matka Dyzia przygldaa si tej procedurze z kwan min - a wreszcie wyseplenia: - Prosz ci, nie rb tego... Po co to? Czy grzeczny chopczyk bawi si w ten sposb,czy to adnie? Ju tyle razy mama ci prosia, eby nie zaczepia panw w wagonie. Robisz tym mamie ogromn przykro... Chyba chcesz, eby nas i z tego coup pan konduktor wyrzuci jak z tamtego. Co? powiedz otwarcie... Dyzio skierowa na rodzicielk przelotne spojrzenie i wzi si do nowej czynnoci. Na awce lea kapelusz Judyma. Chopczyk chwyci go w rce sposobem cyrkowym, zacz krci, wyrzuca w gr i apa na patyk. - Ach, Dyziu, Dyziu... - jczaa dama. - Nie rb tego, bo rcz ci, e ten pan rozgniewasi i znowu zwymyla mam tak samo jak pan pukownik. Chyba chcesz, eby ten pan zwymyla mam. Powiedz otwarcie... Chybachcesz... - No, chc, eby mam zwymyla... - mrukn syn nielitociwy. Nic tedy nie skutkowao. Dopiero znuenie wzio gr nad ywoci usposobienia. Usiad na wolnym miejscu, ku powszechnemu zadowoleniu ziewn raz i drugi... Wreszcie usn. Judym z ca pieczoowitoci umieci jego koczyny na sofie, a sam wynis si z przedziau. Nie wrci tam a w Iwangrodzie, kiedy trzeba byo zabra walizk dla przeniesienia jej do innego wagonu. Ze szczer satysfakcj myla o tym, e si z Dyziem rozstaje. Jaka bya jego zo, gdy ujrza matk ze swawolnym synem wstpujcych do wagonu, gdzie siedzia. Bya tam salka drugiej klasy wsplna dla znacznej czci pasaerw, tote Dyzio uywa co si zmieci. Okoo godziny trzeciej po poudniu zbliano si do stacji, na ktrej Judym mia wysi, i dalsz drog, to jest pi mil, odby komi. Wydobywszy si z wagonu i minwszy dworzec drugorzdnej stacyjki zasta duy, parokonny powz i furmana wbyszczcej liberii. Waliz przynis w rkubardzo stary ydek i umieci j na kole. Doktor skoczy jeszcze do bufetu, eby kupi papierosw. Gdy prdko bieg z powrotem, ujrza Dyzia i jego matk sadowicych si wanie do jego powozu. Rce mu opady i dawno nie uywane szewskie przeklestwo splamio mu usta. Znuona matka Dyzia ju wiedziaa od wonicy, e ma jecha z jakim panem, jupoznaa walizk i z bardzo ujmujcym wyrazem twarzy czynia zbliajcemu si miejsce obok siebie. W pierwszej chwili Judym zasadniczo zdecydowa si nie jecha za adne skarby wiata. Ale szereg prdkich zestawie i oblicze funduszu wywoa w jego umyle inn decyzj, a na oblicze wyraz szczcia i sodyczy. Z tym pitnem na twarzy zbliysi do damy i zawiza rozmow pen wykwintnych oglnikw. Wkrtce toboki umieszczone zostay, gdzie si dao, Dyzio,z obawy, aeby bro Boe nie spad pod koa, wskutek usilnych prb matki zasiadna aweczce w nogach i landara wwalia si w bagnist uliczk ydowskiej mieciny. Dama cigna dyskurs nieustannie, wtedy nawet, gdy powz przechodzi istne konwulsje w doach, wybojach, bajorach i suchych grobelkach miejskich. Judyma mdoci ogarniay na sam myl, e ta zabawka towarzyska trwa bdzie na przestrzeni piciu mil, ze wzmianek bowiemmatki Dyzia okazywao si, e jad do Cisw. Ale wkrtce za miastem dozna pociechy, gdy mu prosto w twarz wion oddech wilgotny, leccy z niedocieczonego przestworza, z pl, z lasw. Role po dugich deszczach rozmike, porznite brunatnymi smugami bruzd mokrych, ju tu i wdzie janiay szarot barw wysychajc w miejscach wzniesionych. Nadnimi kurzy si lekki, siwy opar. Niwki ozimin snuy si wzdu i w poprzek cudn barw swoj, ktra w oddali mienia si rozmaicie, to zielono, to niebieskawo, jak kolor pirek na szyi pawia. Wysoko stay biae oboki jakby zaspy niegw spitrzonych, pomalowane licznymi cieniami. W gbi ich skrzyde rozlega si istny chr skowronkw. Nad jasn runi pastwisk migay czajki, co chwila wydajc okrzyk swj wesoy Konie rway ostrego kusa i spod k zaczy si rozlatywa bryzgi tejcego bota. Wiatr przeszkadza mwieniu, tote "konwersacja" stawaa si cokolwiek mniejdokuczliw. Judym ton oczyma w nowym pejzau. By on dla niego nowym prawdziwie. Wsi, a raczej ziemi, gleby, przestworu w tej porze roku doktor nigdy jeszcze nie widzia. Budzi si w nim wity instynkt praczowieczy, mglista namitno do roli, do siewu i pielgnowaniazboa. Uczucia jego rozproszyy si i bkay w tych szerokich widokach. Tam pod lasem, ktry dopiero zaczy barwi licie, wrd wzgrza otoczonego drzewamiley miejsce na dom. Olchy i sokory jeszczes czarne. Tylko wysmuka, strzelista brzoza okrya si ju cienk mg lici tak szczelnie, e nagie prty ju si ukryy. Dokoa pniw umiechaj si bladoniebieskieprzylaszczki. Obok lasu cignie si wska dolina, a rodkiem niej przepywa strumie. Jaki czowiek idzie po zboczu grki, schyla si, co tam robi, nad czym pracuje, co sadzi czy sieje... "Szcz ci Boe, czowieku... Niech si stokrotnie urodzi twe ziarno..." - myli Judym i zatapia oczy w tym miejscu, jakby byo domem jego rodzinnym. Ale oto staje mu w oczach inny dom: suterena, wilgotny grb, peen mierdzcej pary. Ojciec wiecznie pijany, matka wiecznie chora. Zepsucie, ndza i mier... Co oni tam robili,czemu mieszkali w jamie podziemnej, umylnie zbudowanej na to, eby hodowa w ciele choroby, a w sercu nienawi do wiata?... I znowu pieci si z oczyma to wzgrze umiechnite do soca... Powz mija wioski, karczmy, lasy, rozdroa, i mkn gocicem botnistym. Supy wiorstowe do czsto nasuway si przed oczy i upalono ju ze dwie mile drogi,kiedy Dyzio da znak ycia. Do tej chwili pogrony by w pewien rodzaj somnambulizmu. Siedzia zmartwiay jak brya soli, wyupionymi oczyma wodzc po rowach. Wanie Judym tumaczy matce co interesujcego, gdy uczu, e go maleczaczyna echta po ydkach. W pierwszej chwili sdzi, e mu si zdaje, ale wkrtce,rzuciwszy okiem, zobaczy na obliczu obuza znami chytroci i wywieszony jzyk, ktrym ten pomaga sobie niejako w procedurze echtania. Dyzio wsuwa rk midzy nogawic spodni Judyma i cholewk jego kamaszka, odchyla skarpetk i wodzipo goej skrze dug, ostr som. Judymnie zwraca na to uwagi, w nadziei e mania psotnicza ominie maego towarzysza drogi. Stao si przeciwnie. Dyzio wynalaz pod siedzeniem jaki zabkany dugi, ostrybadyl i tym siga a do kolana. I to mu niewystarczyo: wyskubywa nitki ze skarpetek, usiowa zdj kamasz, zawijaineksprymable, dopki si dao itd. Poczo to wreszcie doktora drani. Odsun szorstkim ruchem rk obuza raz, drugi, trzeci. Wszystko na nic. Jzyk, wywieszonyna bok, coraz bardziej wskazywa, e gotuj si nowe eksperymenty. I rzeczywicie: Dyzio zacz zbiera doni due i lepkie bryzgi bota, ktre osiaday na wachlarzu powozowym, lepi z nich wielk pigu i pakowa na goe ciao za cholewk doktorskiego kamaszka. Judym wyrzuci pierwsz tak bry. Gdy malec ulepi drug i wpakowa j znowu, odepchn go mocniej, a gdy wreszcie po raz trzeci przygotowywa si do teje czynnoci, rzek do niego: - Suchaj, jeeli si zaraz nie ustatkujesz, to ci zern skr. Chopak umiechn si zjadliwie, zebra rk now gar bota i rozpostar je na obnaonej nodze. Wtedy Judym kaza furmanowi stan. Skoro tylko powz si wstrzyma, otwar drzwiczki, jednym zamachem skoczy na ziemi i wycign zesob Dyzia. Tam uj go za kark lew rk,przechyli w sposb waciwy na kolanie i wysypa mu praw okoo trzydziestu klapsw spod ciemnej gwiazdy. W trakcie tej operacji sysza rozdzierajcy krzyk damy, czu szarpanie za rkawy, nawet drapanie paznokciami, ale nie zwraca uwagi. Matka nieszczsnego skazaca zerwaa Judymowi kapelusz z gowy, rzucia go w pole i wrzeszczaa jak obkana. Gdy doktora do zabolaa od razw, wrzuci chopaka na siedzenie powozu, wycign swoj walizk, wzi jw rk i kaza jecha. - Prosz pana doktora, jake to jecha? - rzek furman -jake jecha? Nieche pan doktor wsiada. - Nie wsid! Jed do Cisw z t pani. Ja id piechot... Furman zafrasowa si i zmartwi Patrzy to na Judyma, to na dam. - Jed, kpie, kiedy ci mwi! - krzykn doktor w pasji. Wonica waha si jeszcze i mrucza: - Pan administrator kaza mi jecha po nowego doktora. Jake tu?... adnie to tak, eby... Ij... u Boga Ojca... Ruszy ramionami i stan. - Jed, do licha! - To cho niech pan doktor wsidzie na kozie! - Nie wsid! Syszae? - Syszaem. Ale eby na mnie nie byo. Splun na bok, podci z lekka konie i ruszy noga za nog. Jeszcze obejrza si izobaczy Judyma idcego z waliz w rku brzegiem drogi. Wtedy ruszy prdzej i powz oddala si zacz. Doktor maszerowa z ciarem swoim sapic potnie i klnc na czym wiat stoi. Otwieraa mu si przed oczyma najgupsza pod socem sytuacja, ale nie chcia si nymi ak dawniej, uprzejmie; nie to A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAAPcBcC UD*cE|9'ju cofn. Nie by w stanie przywoa furmana i zmieni tonu owiadczenia. Jak na zo nigdzie nie byo wida ani wsi, aniludzi. Gdzie daleko zza pochyego garbu wzgrza, z jakiego widocznie rozdou wznosiy si nike, niade supy dymw. Doktor szed w tamt stron such miedz wrd pl rozoranych. Rzeczywicie ujrza z wyniosoci du wie w nizinie. Byo do niej jeszcze daleko, ale marzenie o wynajciu furmanki skracao drog. Stanwreszcie u progu pierwszej chaty zmczony, literalnie w pocie czoa. Mokra iprzepadajca rola, w ktrej brn, ostre powietrze i znuenie wprawiay go we wcieko. Szed od chaty do chaty pytajc si o konie. Tu nie byo ich wcale, tam nie chciano wynaj, gdzie indziej przypatrywano mu si ze miechem. Wreszcie trafi si pewien mody gospodarz, ktry od razu zgodzi si jecha. Zaprzg do wasga par maych buankw i bocznymi drogami, przez dziuryiwertepy pomkn jak strzaa. Dobry humorwrci, a nawet wstpia w eskulapa swada burszowska. Trafi si na rozstajnych, botnistych szlakach sklep z trunkiem. Wonica tam utkn, zacz koniom podwizywa ogony, majstrowa koo wozu, wchodzi do izby, wychodzi stamtd ociale... Judym zrozumia, e jego towarzysz ma ch wypi kieliszek "Leopolda". Zawoa tedy: - Gospodarzu, wecie sobie flaszeczk gorzaki. - Jake, prosz wielmonego pana, wzi, ma czy du? - spyta tamten bez namysu. Judym zawaha si. Jake byo powiedzie,e ma. - Juci z tych wikszych W chwili gdy to mwi, przypomnia sobie stan kasy i przerazi si, czy aby ma dosypienidzy... Na szczcie wystarczyo jeszcze kopiejek, ale zostao ich kilka zaledwie w kieszeni. Chop wyj korek piorunem i zmusi Judyma do zaprbowania. Kiedy ten obrzd zosta speniony, sam wzi si do flaszki. Wypi z poow, reszt schowa dokieszeni i wlaz na siedzenie. Teraz zaczasi prawdziwa jazda! Mae, zwinne konita rway jak sarny, wz wpada w wyrwy pene "bajecznego" bota, rozwala kauestojce midzy opotkami i lecia w siarczystych bryzgach. Ziemia w tej okolicybya mocno gliniasta, tote drogi byy liskie. Wz na pochyociach zatacza si jak na lodzie i tylko szybko jazdy wstrzymywaa go od wywrotu. Z kadej grki chop popdza konie i lecia na eb na szyj wprost do jamy gbokiej a kisncej zwykle w takim "doku". Orczyki biy szkapiny po nogach i zmuszay do wciekego galopu. Z jednej drogi wonica zawraca w inn, lecia drkami wskimi jak miedze, nieraz do szerszych szlakw jecha w poprzek pola. Judym nabra przekonania, e nie dy w kierunku Cisw. Ale byo mu najzupeniej wszystko jedno. Ta wariacka wyprawa bya dla rdem prawdziwej satysfakcji. Wiatr wiszcza koo uszu, boto pierzchao w nos, w oczy, trafiao do ust i kupami leao na ubraniu. Gdy tak przejechali z ptory mili drogi, chop zacz piewa. Po kadej piewce, zwykle nie nadajcej si do druku, wyscza z butelki potny yk i zacina konie. Mijali jakie wsie, objedali lasy, pdzili przez pastwiska. - Daleko do Cisw? - spyta doktor. Furman zwrci na niego biae oczy i co wybekota. Zarazem wrzasn ochrypym gosem i z szerszego nieco gocica skrci co pary w szkapach na boczn drog. Miejsce byo pochye i wz szed naukos. W pdzie szturchn si o przykop. Judym nagle uczu, e leci w przestrze, i pad gow w mikki zagon. Lea tam bez ruchu nie majc siy poruszy ani rczk, ani nk. Widzia oboki, gbi firmamentu i gdzie daleko smug lasu. Dwign si wreszcie, usiad i zacz si trz ze miechu. By cay okryty glin, gdy rozwali po drodze ze trzy zagony. W ssiedztwie lea chop wrd bota, przysypany som siedze, i martwym wzrokiem patrza na wz wywrcony do gry nogami. Konie zeszy w rw i z apetytem szczypay mod trawk. Od czasu do czasu spoglday obojtnymi oczyma na gospodarza, jakby mu miay zamiar wyrazi zdanie: "Widzisz, ole, co tu narobi" Po dugiej bezwadnoci wonica ruszy siwreszcie i wzi do dwigania wasgu. Okazao si wtedy, e wz ma zaman rozwor. Gdy go postawiono na koa, wyglda jak czowiek z przetrconym krgosupem. Chop krztajc si koo odrobienia zego mia ruchy coraz bardziejmdlejce, a koniec kocw wgramoli si na wz i run do jego wntrza z jakim piewnym bekotem. Judym by w pooeniurozpaczliwym. Nogi jego a do kolan tonyw rzadkiej glinie, palto, kapelusz, twarz, rce okryte byy urodzajn, wymierzwion gleb. Zgnieciona walizka dzielia losy jej waciciela. Nie byo rady... Zostawi lekkomylnego wonic wraz z komi i wasgiem na drodze, a sam wzi walizk i ruszy przed siebie. Zblia si wieczr. W odlegoci kilku wiorst wida byo wiee kocielne i jaskrawe dachy miasteczka. W t stron cign eskulap pogwizdujc i co chwila parskajc miechem. Upali ju tym trybem ze dwie wiorsty drogi, gdy nagle usysza za sob ttent kilku koni. Z szerokiej alei przecinajcej gociniec wypady dwie amazonki, a obok nich dwaj jedcy, i ostrym kusem pdzc zrwnay si z Judymem. Konie ich byy zmydlone, zbryzgane botem i buchay par. Pierwszaz amazonek jechaa w szeregu z modym czowiekiem, ktry siedzia na licznym, gniadym koniu. By pochylony na siodle w stron swej damy i co ywo mwi. Zaledwie obydwoje zwrcili swe twarze w stron wdrowca... Ale do byo dla Judyma tego momentu, eby pozna pann Natali. Ona raz jeszcze odwrcia gow, ale tylko na sekund, na jedn sekund... Widziaa go niewtpliwie, umiechna si, ale wnet skierowaa oczy gdzie indziej, jakby nie miaa chwili czasu do stracenia, jakby nie miaa prawa zajmowa si nawet rzecz tak mieszn, jak Judym w tej chwili. On sta zmaltretowany. Sysza szataski, parskajcy miech panny Wandy, ktra w drugim rzdzie z jakim starszym towarzyszem jechaa galopem, ale nie zwrci na to uwagi. Wszystk pochona tamta, przechylona w siodle ku lewej stronie, z moc i wdzikiem jak w krzele osadzona, podajca si wraz ze skokiem rumaka, cudowna w kadym ruchu... Sta tak dugo w miejscu zgupiay, mieszny dla samego siebie i nieszczliwy nad wszelki wyraz. W rowie bekotaa woda zbrudzona iem, jakby i ona miaa si do rozpuku. Jeszcze za dnia doktor by w miasteczku i wnet otoczony zosta przez chmary ydkw, dziadw, wczgw, ktrzy go witali chichotem. - Co to za miasto? - spyta pierwszego z brzegu. - Miasto? Dlaczego miasto? - No? - To miastu nazywa si Cisy. - Dobrze! - krzykn Judym z radoci - Szajgec, we ten kuferek i nie go za mn do zakadu. Wiesz, gdzie zakad? - Jak ja nie mam wiedzie, gdzie zakad? Pan dobrody z daleka? Pan dobrody sze cokolwiek zaboczu... - To nie twoja rzecz, krajowy cudzoziemcze! Nie to do zakadu. Dugie, starodrzewne aleje, zniajce si ku wielkiemu parkowi, otwary si przed oczyma doktora. Tragarz objania go, gdzie jest zakad, gdzie kursal gdzie zamek, gdzie paac "hrabiny", gdzie czyja willa. W alejach i w parku byo pusto, totenikt nie spostrzeg przybycia doktora odzianego w gliniany kostium. W duym przedsionku zakadowym ydziak wynalaz czowieka mianujcego si portierem, ktryz rozdziawion gb i niedowierzaniem odprowadzi przybysza do pokojw "modego doktora". Judym j co tchu zrzuca z siebie mokre obuwie i ubranie, my si i przebiera w suchy, czarny kostium. Wkrtce by gotw. Za chwil miawyj, chcia bowiem przedstawi si swoim nowym zwierzchnikom. Czeka tylko na paltot, ktry portier zabra do czyszczenia. Skorzysta z tej chwili, eby przypatrze si mieszkaniu. Skadao si z dwu pokojw, a raczej z dwu salonw. Za oknami, przy ktrych sta, o jakie p okcia wyniesionymi nad poziom, cigna si na wprost nich wska aleja modych drzew, przewanie grabowych. Jedne z nichbyy ju tgimi pniami, kiedy inne trway jeszcze w okresie pacholctwa. Gazie ostatnich byy poobcinane i wyglday jak urwisy w szkole, ze bami ostrzyonymi przy samej skrze. Rwnolegle z t alej cign si duy, kilkuokciowy, stary i gruby mur, nakryty mocnym daszkiem z cegie. Obleka go ju ple, zielona wilgo powyeraa od ziemi. Teraz z wiosn i na nim puszcza si mody, aksamitny porost. Midzy szeregami drzew sza w odleg dalparku wska, wygracowana drka. rodkiem bya ju sucha, ale w zagbieniach jej grzbiet ograniczajcych nciy oko ciemnosiwe pasy wilgoci. Mode listki grabowe, ktre dopiero co na wiat si urodziy, zmarszczone i tak delikatne, jakby si kurczyy nawet od pocaunkw promieni sonecznych i od westchnie pachncego wiatru, zdaway si bada za pomoc delikatnych cieniw swoich ty piasek, ciemn, pulchn ziemi i mde trawki wybijajce si z gruntu. Byy tak cudne i tak wesoe jak oczy dziecice. Gruby mur, za ktrym ju si kryo soce, rzuca na alejk i jej liczne tajemnice cie czarny niby drzwi wizienia.Tylko w samym kocu parku, gdzie si mur zwraca pod ktem prostym i przecina odlegy wylot alei, jeszcze chropawa powierzchnia miaa na sobie wietlist sukni. Zdawao si, e cika ciana ma wtamtym miejscu jakby swoje oblicze pene zadumy, e w gb rozkwitajcego parku spoglda niewidzialnymi oczami i e powszechny, radosny umiech stamtd wypywa. Bliej okien, za murem, rosy dwie kolosalne topole. Pnie ich skate wydzieray si z gbi wiotkiej tkaniny modocianego zadrzewienia jak torsy okute w kolczug kryjc minie tak silne i nie dajce si przebi, jak ona. Skd z wysoka, nie wiadomo z ktrego drzewa, leciay na ciek zotorowe uski pkw... Judym sta przy otwartym oknie. Czu w sobie zjednoczenie z tym, na co spoglda. Przez jego ciao zdawaa si pyn sia natury stwarzajca rozrost drzew i wykwitanie lici. Judym uczu w sobie t si i uczu wadz spoytkowania jej w wielkiej pracy. Nadzieja trudw, ktre przewidywa w tym miejscu, poia go rozkosz. Patrza w przestrze i uderza j silnymi oczyma. Nareszcie, nareszcie! Oto miejsce, gdzie mu bdzie wolno woy jarzmo i drze star gleb gboko sigajcym pugiem. Bdzie tu sia, bdzie pracowa za tum ludzi, bdzie oddawa wiatu wszystko, co wzi od niego. Nie poauje ramion, nie bdzie skpi potu! Nieche wiedz, jak si wywdzicza ten z motochu, kogo przyjm do swej kultury, komu udziel czsteczki swych praw do czynu. W owej chwili siy jego duszy spoczy na czym nieuchwytnym, jakby na dwiku pyncym w przestrzeni, jakby na szeleciegrabowych lici, ktry pord drzew zamiera. Byo to krtkie, radosne bogosawienie tajemnych potg wiata za owo wite prawo czowieka do pracy i za siy, za mocne barki, ktre do niej su. Cisy Zakad kuracyjny Cisy ley w dolinie midzydwoma acuchami wzgrz porosych piknym lasem. rodkiem doliny przepywa strumie tworzcy w samym parku dwa stawy, z ktrych drugi jest motorem maszyn zakadowych. Dokoa staww cielesi olbrzymi park czcy si z lasami na wzgrzach ssiednich. Zakady kpielowe (tj. azienki, hydropatia, natryski etc.) mieszcz si w gmachu zwanym, Bg raczy wiedzie dlaczego, "Wincentym", a stoj nad drugim stawem. Z tej samej strony na wzgrzu wieci si wspaniay kursal, otoczony gajem rolin, klombw kwiatowych, gazonw, trawnikw, alejek zacisznych i szpalerw. W obrbie parku tudzie poza nim, przy drogach dcych wrne strony, a nawet wprost wrd lasu stoj wille. Jedne z nich skupiy si w szereg jak chaty we wsi, inne szukaj samotnoci i odgradzaj si od wiata gszczami ogrodw. Z drugiej strony stawu, w poowie wyniosoci krlujcej nad okolic, wznosi si paac i liczne murowane zabudowania dominium Cisy. Jeszcze wyej za paacem, na szczycie gry wida koci z dwiema strzelistymi wieami, ktre ukazuj si oczom wszdzie, gdziekolwiek by si w okolicy byo. Nazajutrz po przyjedzie dr Judym skadawizyty, zwiedza miejscowo, uczy si tajemnic zakadu, by oszoomiony. Mia tutaj nie tylko pozna wszystko z dokadnoci przed zaciciem zbliajcego si sezonu, ale nadto bra udzia w rzdzie... Dzi tedy oznajmi si ze skadem chemicznym rde, jutro studiowa maszyny wprowadzajce wod do wanien, bada system ksig kancelaryjnych, orientowa si w procedurze gospodarczej,w prowadzeniu hotelu itd. To tu, to wdzie ukazyway si przed nim cae perspektywyrzeczy, ktrych wcale nie zna, i niky, przywalone innym szeregiem zjawisk. Nade wszystko interesowa go szkielet przedsibiorstwa, jego budowa materialna. Zakad leczniczy Cisy by instytucj akcyjn o kapitale staym wysokoci blisko trzechkro stu tysicy rubli. Splnikw byodwudziestu kilku. Ci wybierali spord siebierad zarzdzajc, zoon z prezesa i dwu wiceprezesw, komisj kontrolujc, rwnie z trzech czonkw, tudzie dyrektora, administratora i kasjera. Obowizki prezesa rady zarzdzajcej peni wybitny adwokat stale mieszkajcy w Moskwie. Jednym z wiceprezesw by honoris causa wsplnik Leszczykowski zamieszkay a w Konstantynopolu, a drugim bogaty przemysowiec warszawski pan Stark. Dyrektorem by dr Wglichowski,administratorem Jan Bogusaw Krzywosd Chobrzaski, wreszcie kasjerem oraz szczliwym maonkiem damy, z ktr dr Tomasz podr odbywa z Warszawy, i ojcem swawolnego Dyzia niejaki pan Listwa.Sporo czasu upyno, nim dr Tomasz nauczy si historii tego zakadu, ktra w Cisach bya istotn magistra vitae. Historia,a raczej rozmaite minione historie miay tam wpyw dobitny na bieg spraw codziennych. O ile j dr Tomasz mg pozna z ust wielu, historia zakadu bya nastpujca: Cisy znane byy ze swych wd jeszcze w pocztkach zeszego stulecia. Tu i wdzie trafiaj si w pamitnikach wzmianki, e wCisach leczy si taki a taki dygnitarz. Nie bya to jednak miejscowo kuracyjna w szerszym znaczeniu tego wyrazu. Korzystay z wd rozmaite osoby, ale tylkodziki uprzejmoci waciciela dbr cisowskich, rda bowiem znajdoway si w parku otaczajcym stary zamek rodowy. Od niepamitnych czasw majtki te naleay do rodziny Niewadzkich. Ostatnio by ich wacicielem m owej staruszki, ktr Judym pozna w Paryu. W cigu sidmego dziesitka lat tego wieku w pan Niewadzki wyjecha z kraju. Kiedy powrci do Cisw, by starcem zamanym i nieuleczalnie chorym. Ogrom cierpie przeytych zmieni zasadniczo jego pogldy.Gwn myl starca byo teraz dobro blinich, a e sam by chory, wic i uczynkijego miosierne skieroway si przede wszystkim do wspomagania ludzi cierpicych. Kpiele w wodzie ze rde w jego parku uznane zostay za skuteczne, wic pan Niewadzki wszystkie siy wytyw tym celu, eby urzdzi zakad leczniczyw Cisach. Dla przyspieszenia tej sprawy darowa projektowanej instytucji miejscowo obejmujc kilkadziesit morgw przestrzeni wraz z parkiem, rdem, czci przylegych lasw i z budynkami, jakie si w obrbie terenu znalazy. Sam stworzy spk, do ktrej wcign przyjaci, przewanie po wiecierozsianych. Najwiksz sum udziaw wzi stary kolega i towarzysz, kupiec znad Bosforu, Leszczykowski. Inne rozebrali adwokaci, lekarze, przemysowcy. Na czele zakadu sta w pierwszych latach dyrektor nieodpowiedni, ktry usiowa z tej nowo powstajcej miejscowoci uczyni od razu kurort europejski. Budowano tedy wspaniae gmachy i wille, a urzdzano je z przepychem, ktry by mg zadowoli najdalej sigajce wymagania. Te ryzykowne eksperymenty popchny cae przedsiwzicie ku ruinie. Do Cisw zjeday z caego kraju, a nawet z dalekafamilie arystokratyczne dla rozrywki. Zakad usiowa zyska sobie opini stacji letniej europejskiej i urzdza si coraz wykwintniej. W tym czasie zmar zaoyciel, Niewadzki. Na posiedzeniu rocznym okazao si, e Cisy nie tylko nie daj adnego dochodu, ale wykazuj deficyt. Wobec tego, a gwnie, jak to zwykle u nas, wobec ubytku podpory, ktrat rzecz dla idei dwigna, cae , uprzejmie; nie to A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAFPcGUKcH[cI-cJczasw Ksistwa Warszawskiego, dopeniony przez Krzywosda w ten sposb, e spowiae wypustki zastpione zostay innym, mniej wicej zblionym kolorem, a guziki i szlify odpowiednimi guzikami i szlifami uniformu piechoty francuskiej z czasw Napoleona III. Za szkem wisia upanik atasowy zecibany z nie pasujcych do siebie kawakw - stadziwny, pokruszony sprzcik, zwany apteczk Stanisawa Augusta, leaa faja zterakoty na zgitym cybuchu, zwana fajk Stefana Batorego itd. Nie wszystkim jednak i nie zawsze "wjt" pokazywa swe zbiory. Byo na przykad kilku ludzi wrd modej kolonii, ktrzy go irytowali i wpdzali w zy humor. Jeden z takich, zetknwszy si z antykwariuszem, zaraz po stereotypowym pytaniu o zdrowie dodawa: - A c Van-Dycki, jake tam? W robocie, co? No, i jake, udaj si? Drugi wymoczek udawa guptasa i kiedy Krzywosd pokazywa zbiory, wtrca lamazarne pytanie: - A ja gdzie czytaem, tylko nie pamitam,w jakim dziele, e Szczerbiec, miecz Bolesawowski, to podobno jest w paskichrkach, tylko pan unika o tym rozgosu, eby go panu staczycy przez nastawionychzbirw nie wykradli. Nam by go pan mg pokaza... Zoylibymy przysig, e ani mru-mru... Mia jednak Krzywosd i swoich wielbicieli. Tym pokazywa wydobyte z dna inkrustowanej szafy kawaki haftowanej materii i zapewnia, e jest to urywek szaty, ktrej druga cz znajduje si w Cluny jak miniaturk w sczerniaej ramce... O tym obrazku szeptem i z mruganiem mwi, e jest przez pewnego handlarza ukradziony z Brery w Mediolanie... Gdy zarzd Cisw przeszed w rce doktora Wglichowskiego, Krzywosd pocz si przed M. Lesem uskara w listach na tsknot i pisywa te listy tak czsto, e to wnet uderzyo chytrego kupca. M. Les mrukn do siebie: - Ta zielona mapa co knuje. Mia on dziwn predylekcj do Krzywosda.Bardzo czsto kupowa jego bezcenne antyki, jego Rubensy i Ruysdaele, buawy hetmaskie i pamitki autentyczne po krlach. Skada to wszystko w pewnym zielonym kufrze i nazywa go "gabinetem zielonej mapy". Nareszcie pewnego razu Krzywosd wyznaw licie, e ma zamiar wraca. M. Les nie sprzeciwia si i biedny wdrowiec wrci do Warszawy, a wkrtce potem obj administracj zakadu w Cisach. Lokal jego tutaj mieci si na dole starego"zamku". Prowadzia do tego mieszkania brama (rozumie si: gotycka), a waciwie jej resztki groce ruin, ktre Krzywosdstarannie podpiera. Dalej szy na prawo wskie strome schodki a do drzwi mieszkania. Przed progiem wisia kruganekotoczony elazn balustrad. Zarwno schody, jak kruganek byy wieo dobudowane przez administratora. Dla przypieszenia procesu archaizacji tych gotykw nie zamiatano tam nigdy mieci i nie sprztano ladw pobytu wrbli, ktre caymi stadami pod drzwiami wysiadyway. Krzywosd kocha ptaki. Rozmawia z nimi isypa tyle okruszyn chleba, e wrble miay tam istn synekur i nie odlatyway zkruganku. Kiedy doktor Tomasz zblia si z uszanowaniem wolnym krokiem do drzwi administratora dla zoenia mu pierwszej wizyty, zobaczy scen tego rodzaju. U wejcia na schody toczyo si, wrzeszczao wniebogosy kilkanacie sztukdzieci folwarcznych, ydkw z miasteczka iinnej hooty. Wysoko sta Krzywosd w pantoflach i reniferowej sczerniaej kurcie. Na porczy ganku siedzia chowany sok, o ktrym sysza ju doktor Tomaszca histori. Sok ten chorowa przez ca zim i ulega kuracji. Krzywosd la mu w gardo oliw i sadza go przy kaloryferze w takim gorcu, e biedne ptaszysko dostawao, wida, czego w rodzaju pomieszania zmysw, bo palacze znajdowali je czstokro lece obok drzwiczek wielkiego pieca, wrd wgli i popiou. Tylko byskanie oczu wskazywao wwczas, e jeszcze ywot koacze si w nieszczsnym pacjencie. Teraz, gdy soce wiosenne wiecio tak jasno, sok pierwszy raz wyniesiony zosta na dwr. Siedzia na balustradzie mocno ciskajc prt elaza, rozglda si, rusza i dawa wielostronne znaki zdrowia. Krzywosd pragn widocznie pokaza chopakom nie tylko ptaka, ale i jego sztuki. Schyli si tedy i tka mu pod dzib sw gow przemawiajc jednoczenie: - Ksi pana, ksi..: Chodzio o to, e sok powinien by pieszczotliwie szczypa dziobem resztki farbowanych wosw. Czy wiee powietrze, czy moe lepszy stan zdrowia wpyn na sokoa tak fatalnie, do e kiedy administrator uklk i podstawia coraz bliej ysin, ptak dwign si na apy, nasroy i z caej siy hukn "pana" dziobem w czerep, a szczkno. Zgromadzeni wydali okrzyk radoci, zaczli klaska w rce i podskakiwa. Tymczasem Krzywosd przynis dugi prt i przemwi do sokoa: - To ja do ciebie, ajdaku, jak do rodzonegosiostrzeca z pieszczotami, a ty mi bdziesz ku po bie! Va-t'en! To mwic zrzuci ptaka na ziemi i zaczgo okada prtem, a pierze leciao. Sokrozpuci skrzyda i na piechot z wrzaskiem uciek w gb mieszkania, do ktrego drzwi zostay zatrzanite. Judym otwar te cikie podwoje i wszed ostronie do wntrza. Skadao si ono z duej, sklepionej sieni o kamiennej posadzce tudzie z dwu izb mieszkalnych. Z przedsionkiem ssiadowao pomieszczenie na kaloryfer, gdzie wanie sok znosi wtej chwili tak bardzo zasuon kar. Daway si stamtd sysze jego zuchwaewrzaski. Judym wkroczy do izby na lewo i zaraz w progu szepn: - Twardowski! Jak mi Bg miy, Twardowski... W istocie mieszkanie to przypominao do zudzenia lokal mistrza. Mury tu byy ogromnie grube, okna zakratowane, sufity sklepione. W pobliu okna stay warsztaty gospodarcze i krzeso z wysokim oparciem,skr obite. W gbi byo szerokie, drewniane, staroytne oe z baldachimem opartym na supkach misternie rzebionych.W ktach leay stosy elastwa, rzemieni, klepek. Na cianach wisiay owe sawne obrazy, o ktrych Judym tyle ju sysza. Gdy Krzywosd po egzekucji przyszed wreszcie do izby, zaj si gociem z ywoci. Posadzi go w fotelu, co na Judyma wywaro taki urok, jakby go zanurzono w wannie, i puci si w dyskursuprzejmy. Gdy rozmowa zesza na Cisy, Krzywosd wyraa si o caej instytucji ztak sam niedbaoci, jaka cechowaa jego mow w trakcie pokazywania rysunkw Rubensa. Judym zauway rwnie, e administrator uywa takich tylko zwrotw stylowych, ktre by dobrze maloway jego wadz w tym miejscu. Mwi tedy: - Kazaem przebudowa cay zamek... Musz wzi si jeszcze do urzdzenia parku. Mam na myli cakowite odrestaurowanie azienek, tylko e oto jak na zo brak mi czasu... Mwi cigle: - To si zrobi, to si kae zrobi. Szczeglnie czsto powtarza zdanie: - To mi, wie pan doktr, pasowao... To mi dobrze robio... Bawio mi oko, wic kazaem zbudowa... Judymowi ten rodzaj pewnoci mci nieco wyrazisto spostrzee. Wiadom byo skdind rzecz, e na przykad przebudowanie gmachw zaleao nie tylko od tego oczy administratorowi "dobrze albole robiy", ale rwnie od innych przyczyn, gwnie za od decyzji rady zarzdzajcej. Pniej przekona si, e jednak taki sposb wyraania gustw i wpywu tych gustw na bieg spraw cisawskich - wcale niele malowa istotny stan rzeczy. Kasjerem zakadu by pan Listwa, ktrego Krzywosd w oczy i za oczy nazywa starym niedog albo jeszcze zoliwiej - przedt fujar. Pan Listwa by mem matki Dyzia i ojczymem tego chopczyka. Niedog w cisym znaczeniu tego wyrazu, a tym mniej "przedt fujar" kasjer cisowski nie by, ale te i do rodu farysw ju si nie mg kwalifikowa. W gruncie rzeczy by to czowiek zgipsiay wcikich warunkach, a osobliwie w kajdanach maestwa. ona i Dyzio tak urozmaicali ycie pana Listwy, e praca w kancelarii zakadu, zimnej i wilgotnej, wysiadywanie tam wrd ksig, kwitw, rachunkw - bya dla niego jedyn wprawdzie, ale za to istotn rozkosz. Kasjer czu, e yje wtedy dopiero, gdy wychodzi z domu. W obrbie progw rodzinnych przypomina co w gucie zamanego parasola: kry si w ciemnych ktach, ustpowa z placu i milcza. Mimo tak skromnej postawy by kozem ofiarnymwe wszelkich zatargach z Dyziem, ktry na wiekowym ojczymie wprawia si w dowcip.Byy chwile, e pan Listwa prbowa opozycji. Ale te eksperymenty mijay szybko i trafiay si coraz rzadziej. Wszystko sprowadza do absolutnego poziomu jeden jedyny dwik padajcy z "jej" ust: - Hipolicie! rozdziay 7 - 9 Kwiat tuberozy Poznanie Cisw zajo Judymowi tyle czasu i tak go absorbowao, e o zwiedzeniu szpitala nie byo mowy. Co dnia prawie obija si o jego uszy ten wyraz: "szpitalik". Dr Wglichowski kilkakrotnie wspomina mu wrd innych wiadomoci: - Pamitaj, kochany panie, e masz pod sob szpitalik... - Moe bymy go mogli obejrze... - gorczkowa si Judym. - Nic pilnego! Poznaj no kolega zakad, tamto rzecz uboczna. Mwi dlatego, e i tamto... Tak schodzio. Nareszcie pewnego dnia doktor nie mg wytrzyma. Rozpytywa sidelikatnie, gdzie w szpital si mieci, i poszed sam, eby przynajmniej zobaczy rozmiary i jako budynku. Nadzieja pracy samoistnej w swoim, niemal wasnym szpitalu ncia jego entuzjazm. Za bram parku rozchodziy si pod ktem prostym dwie ogromne aleje lipowe. Jedn znich przybywao si do Cisw ze wiata, odstrony kolei - druga prowadzia do paacu, kocioa i szpitala. Byo tej drogi wicej ni wiorsta, drogi szerokiej, ale bagnistej. W chwili kiedy j Judym przebywa, podsychaa ju, ale jeszcze tu i wdzie gadko z wierzchu zmulona i wymyta glina pod nog rozstpowaa si i lgna do niej bryami. Wielkie drzewa stojce nad t drog ju okryway si limi; w rowach szumiay strumienie pynnego iu, szybko zgry biegnce. W duszy Judyma byo takie wesele jak chyba nigdy jeszcze w yciu. Gdy si zbliado zabudowa folwarku rozrzuconych na duej przestrzeni, serce silnie bio mu w piersiach. Wiatr wiosenny owiewa go jakimi marzeniami, po prostu uczniowskimi. niy mu si na jawie zdarzenia, bohaterstwa, szalone operacje i niewysowione pocaunki czyich ust pachncych. Z obojtn min, jak na trzewego eskulapa przystao, wymin kilka domw, mieszka rzdcy, kasjera, ekonoma, i szed na lewo ku kocioowi, zostawiajc po prawej stronie szerok drog wjazdow w stron paacu. Obok kocioa wieo wzniesionego z czerwonej cegy - budowy piknej, z dwiema strzelistymi wieami w stylu gotyckim - miecio si probostwo. Dalej kry si w drzewach znacznie dawniejszy, obszerniejszy dom: szpital. Judym nie mia zamiaru wchodzi do rodka. Pragn to uczyni w towarzystwieswego zwierzchnika Poszed najprzd obejrze koci, ktry wanie by otwarty. Brakowao tam jeszcze posadzki, bocznych otarzw w nawach, konfesjonaw, malowide, awek. Ceglane filary stay w piasku. Tu i wdzie mieciy si awy zbite naprdce z tarcic. Tylko w prezbiterium byy ju stalle rzebione. Panowao tam wiato rnobarwne, przymione przez kolorowe witrae. Wanie ksidz odprawia msz cich. Przed gwnym otarzem staa gromadka ludzi. Judym obszed lew naw i wolno, bez adnego szelestu, po piasku, ktry zupenie tumi odgos jego krokw, zbliy si do prezbiterium. Gdy tam stan,ujrza w awkach kolatorskich trzy swoje znajome paryskie - panny: Natali, Joann iWand. Z brzegu siedziaa panna Natalia. Doktor pozna j bardziej przez sodkie zemdlenie zmysw, przez jaki chd wewntrzny ciekajcy po twarzy i piersiach ni si wzroku. Miaa na gowie lekki kapelusik, a twarz zasonit woalk barwy rudawo rdzawej. To ciemnych, brzowych tafli rzebionego drzewa otaczajce jej gow sprawiao, e wygldaa jak przecudny rysunek sangwin.Ostre, medalowe rysy jej nosa i brody znaczone byy w tkaninie woalki, podczas kiedy oczy zna byo tylko jak ciemne wgbienia. Judym przez chwil mia wzrokdo tej gowy wprost przykuty. Nie wiedzia, czy ma si ukoni, gdy nie by pewien, czy go spostrzeono. Za chwil dopiero zoy ukon. Panna Natalia ledwie widocznym ruchem schylia gow. Wtedy take oczy Judyma spotkay si z oczami panny Joanny i odday sobie w przelotnym bysku przywitanie dusz modych i czystych, tuajcych si na ziemi we wzajemnej tsknocie. Twarz panny Joanny pena bya umiechw, pomimo e oczy i wargi jej staray si nie wyraa ich szczerze. Naboestwo skoczyo si wkrtce i garstka mieszczek gwarzc opuszczaa koci. Doktor szed pospou z tumem, aby nie byo ladu, e czeka na wyjcie panien. Ale za drzwiami kocioa kry to tu, to tam, niby dla poznania architektury piknej wityni. Gdy tak sta z gow zadart obserwujc kamienne uki, otworzyy si boczne drzwiczki prowadzce do zakrystii i wyszed tamtdyksidz jeszcze mody, ktry dopiero co msz odprawi, a z nim trzy panny. Nastpio spotkanie. Doktor przywita panienki i przedstawi si ksidzu. Ten wzi go wnet pod rami i wszcz mi rozmow, pen yczliwoci i smaku. By toksiyna zaywny, z oczami siejcymi blaskwesoy, z ustami do miechu. Ledwie kilka srebrnych wosw pltao si w jego bujnej czuprynie, a czerstwa twarz sprzeczaa si nawet z tymi nitkami. - Kto nog stpi na ksie terytorium, ten idzie do ksidza na niadanie! - zawyrokowa mody pleban. - Z wyjtkiem panien! - protestowaa pannaPodborska. - Bez adnych wyjtkw. Ksidz, panna i anio trzeci - to rodzone dzieci. Zreszt ja tu rozkazuj, nie jakie tam mode panny. Ato mi si podoba! Nieprawda, doktorze? - A, skoro takie prawo... Musz si panie podda. - No? I c teraz? Ksidz i doktr, to jest,le mwi, doktr i ksidz zdecydowali, wic ju jestemy na plebanii... - mwi proboszcz otwierajc furtk w nowym murze, ktry otacza cmentarz kocielny. W duych, wygodnie umeblowanych pokojachksiego mieszkania peno byo kwiatw, obrazw (oleodrukw), pism, ilustracji. W sali jadalnej zmiecia si szafka z wydawnictwami dla ludu, w ustronnym gabinecie leay na stole pisma tygodniowe,miesiczne, gazety i staa spora biblioteka. Ksidz bawi goci swym jowialnym humorem ktry wszake usiowa by humorem lepszego tonu, i dopytywa si u zgrabnej gospodyni o niadanie. Wkrtce je podano. Proboszcz zna ju histori parysk dziewic i doktora. Ciekawy by przede wszystkim drogi do Lourdes, wybiera si tam bowiem od lat kilku. Pannyegzaminoway go, czy due zrobi postpy w jzyku francuskim. Przy kocu niadania proboszcz wywoa Judyma do gabinetu na papierosa, a dziewice przeglday tymczasem w salonie wiee pisma. Okna gabinetu wychodziy na drog lipow. Proboszcz mwi ywo i tak rozumnie, e Judym co chwila myla: "Patrzajcie, jaki to mdry i jaki miy pomidorek..." Ksidz z ciekawoci pyta si doktora o rne rzeczy wielkomiejskie, gdy wtem rzuci okiem na drog i skrzywi si brzydko. T drog szed wanie prdkim krokiem mody czowiek w eleganckim demi-sezoniku i jasnym kapeluszu. Dr Tomasz pozna w zbliajcym si modziecu kuracjusza, ktrego by widzia jadcego konno w dniu swego przybycia do Cisw, a pniej dostrzeg przy oglnym stole w zakadzie. Nazwiska nie pamita, wic spyta o nie ksidza: - A to jest pan Karbowski, wasz przecie kuracjusz. Cho taki on chory, jak ja aptekarz! - Dlaczeg to? - Widzi pan... to jest obuzina. Pochodzi, jakmwi, z bardzo dobrego rodu, odziedziczy po ojcu majtek - no i puci go we dwa lata, ale to co do gronia. Bywa w Monte Carlo, w Monaco, w Paryu, gdzie kto chce. Gra w karcita, ale to nie tak po naszemu, tylko z premedytacj. W tym sk!... - Nie spostrzegem... - No, to doktr jeszcze zdy. W sezonie, co tylko przyjedzie bogatszego, a z fiu fiu w gwce, modzie zot, a nawet rozmaite damule, ogrywa tak, e z paczemwyjedaj. Z tego yje. - Czy tu bywaj tacy? - Bagatela! Ten pan Karbowski - ho-ho... Zim, gdy si urwie kompania bogatsza, siedzi jak suse. Czasem wyjedzie, znowu wraca... Gdy go ndza przycinie, poycza e to A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAQPcR ]S6T$c Ux3 P od lokajw, od kpielowych, od ydkw, felczerw, od kadego, kto na placu. Mwidlatego, e i doktora nie ominie. - Ech, ode mnie trudno poyczy, szczeglnie w tym czasie... - zamia si Judym. - No, no... Straciem do niego serce, bo umie oszwabi biednego czowieka. Przychodzi, dajmy na to, do felczera, ktryprzez sezon uskada sobie pewn sumk, iprosi go o zmian dwudziestu piciu rubli. Gupi Figaro zachwycony poufaoci "takiego pana" wywleka z szuflady rubeliansy i rozkada na stoliku. Ten zgarnia to do pugilaresu, pniej udaje, e zapomnia wzi ze sob dwudziestopiciorublowego papierka, i kae felczerowi przyj do hotelu. Zajdziesz, mwi, to sobie wemiesz, bo mi si teraz nie chce lecie po pienidze - id akurat do zamku... Lokaje nauczeni nie dopuszczaj golibrody do "pana hrabiego", a on tymczasem rnie w karty liczc na to, e wygra owe dwadziecia pi rubli i odda. - Ale czy oddaje przynajmniej? - Dzi jeszcze oddaje, gdy go nacisn. Ale co zrobi jutro? Za numer w hotelu nie pacichyba od roku. A zreszt teraz on tu ma coinnego na myli. Gdy to dobrodziej mwi, dao si sysze lekkie stukanie we drzwi prowadzce z przedpokoju do salonu. Ksidz co mrukn i wyszed pocigajc za sob doktora. W drzwiach przeciwlegych sta w pan Karbowski. By to wysmuky, blady brunet. Maleki, nie podkrcony ws ocienia jego czerwonewargi. Ciemne, mgliste oczy zdaway si niewidzie nikogo w pokoju. Gadko od lewego kta czoa przyczesane wosy harmonizoway z ca osob pen szczeglnego czaru. Modny smoking lea na nim i uwydatnia zgrabno powolnych ruchw. Karbowski przywita mode panienki oglnym ukonem, ksidza cmoknw rami. Judymowi z miym skinieniem gowy poda rk i usiad obok panny Wandy, a naprzeciwko Natalii. Ta od chwili wejcia do salki modego czowieka bya blada jak papier. Usta jej przymkny si w sposb szczeglny, jakbymiaa za chwil wybuchn paczem, a caa twarz staa si tak pikna, e niepodobna byo oczu oderwa. Karbowski mwi do panny Joanny o ksice, ktr ta trzymaa w rku. W czasie tej rozmowy pewnym, jakby ociaym ruchem uchyliy si jego powiekiioszalae, bezmylne, dzikie z mioci oczy wlepiy si w twarz panny Natalii. Ona take nie miaa ju siy ukrywa wyrazu swoich. Panna Joanna pena trwogi i wzburzenia mwia ywo do Karbowskiego, ale sowa jej pltay si i wizy w gardle.On pyta si, umiecha, rozumowa, z pozoru sdzc, trzewo i chodno, ale tylkona przelotne i bolesne chwile odrywa wzrok od tamtej. Mwi wolno i dwikami tak widocznie obcymi jego mowie, e wydaway si nie tylko jemu, ale i wszystkim przytomnym czym dalekim i kamanym. - Pan dugo jeszcze zabawi w Cisach? - zapytaa go panna Natalia. - Tak, jeszcze dosy dugo. Nie wiem... Moe umr... - rzek z umiechem prawdziwie miertelnym. - Umrze... pan? - szepna. - Tak dugo, tak dawno... tu lecz si bezskutecznie... Straciem nadziej. - Moe by panu jaki inny kurort pomg... - wtrci ksidz ogldajc swe paznokcie. Karbowski musn wsika i przelotnie dotkn proboszcza spojrzeniem, ktre, zdaje si, mogoby zabi. W tej chwili rzek jak gdyby do siebie: - Ach, tyle czasu... Tak, tak... Ksidz proboszcz ma racj, inny kurort... Moe by, e pojad. - Kiedy? - zapytaa znowu panna Natalia. Po tym sowie niewinnym panna Joanna drgna i wstaa ze swego miejsca. - Jedmy ju! - rzeka do towarzyszek - babunia bdzie niespokojna. Panna Natalia udaa, e nie syszy tych wyrazw, tylko renice jej zaszkliy si biaym blaskiem okrutnego gniewu jak ywesrebro. Panna Wanda, ktra przerzucaa uoone z caego roku numery jakiej ilustracji, podniosa gow i zapytaa: - Wic jedziemy? Nikt nie odpowiada. Ksidz siedzia przy osobnym stoliku i bbni we palcami. Oczy jego patrzay w przestrze, a wargi byy odte. Taki wyraz twarzy nie zdradza wcale zadowolenia z wizyty pana Karbowskiego ani z toku rozmowy. Ale panna Natalia i Karbowski tego nie widzieli. Byo rzecz jasn, e chodzio im o wyzyskanie tych sekund per fas et nefas, onapatrzenie si sobie wzajem w oczy, o przypomnienie w umiechach i dwiku. sw obojtnych, mrz bezdennych tsknoty. Sowa pynce z ust modego czowieka panna Natalia witaa dziwnymi, penymi boskiego wdziku ruchami warg i nozdrzy, jakby czua zapach kadego wyrazu i na kadym niby na ry przysanej skadaa pocaunek. Panna Joanna egnaa si z proboszczem. Za jej przykadem uczyniy to obydwie towarzyszki. Gdy nadesza kolej poegnaniaJudyma i panna Natalia stana przed nim, ujrza jej srogie oczy skamieniae z alu, a jednak wydajce jak gdyby krzyk rozpaczy. Przez chwil myla, e oddaby ycie, gdyby te oczy jedn godzin tak za nim tskniy... Ale zahucza w duszy jego diabelski miech i co zamao si wrd guchego blu. Obydwaj z Karbowskim wyszli jednoczenie z probostwa. Przed gankiem sta lekki odkryty wolant, doktrego wsiady wszystkie trzy panny. Konie szybko z miejsca ruszyy... Panna Natalia nie obejrzaa si ani razu. Zato Karbowski patrza w stron oddalajcego si pojazdu wtedy nawet, gdy ten znik ju na zakrcie alei. Oczy jego miay wyraz dziwnej sennoci, a twarz bya skrzywiona cierpieniem, ktrego nie moga pokry ani maska dumy, ani umiech towarzyski. Judym zazdroci temu modziecowi wszystkiego, nawet cierpie, jakich tamtendowiadcza. T sam drog szed przed godzin z sercem penym ognia. Rwa si do pracy w szpitalu, silnie pragn przynajmniej ujrze mury tego budynku, gdzie bdzie kad dusz w tward prac lekarsk, a oto teraz cay w szpital tak nie istnia dla niego, jakby si w ziemi zapad. Co wicej, aspiracje odczuwane przed godzin wydaway mu si w owej chwili jak co gupiego do absurdu, jak coz nie istniejcej krainy dubw smalonych. Rzeczywistoci byo to, e panna Natalia jest zakochana w Karbowskim. Judym przypatrywa si z ukosa postaci tego franta, jego ruchom, gestom z natury i wystudiowania zgrabnym i w smutku tak bezbrzenym, jego ubraniu penemu smaku i elegancji. Nie byby pewno wyzna tego przed nikim ani nawet przed sob, ale czu to, e cae ycie, wszystkie wysiki, plany,denia, jest to jedno wielkie gupstwo w stosunku do ycia Karbowskiego. Po c to wszystko? Po co zabiegi, idee, trudy? CzyliKarbowski nie zrozumia ycia tak, jak je rozumie naley? By czowiekiem piknym,wykwintnym i dla tych przymiotw by kochanym przez najcudowniejsze zjawisko ziemi, przez tak pann Orszesk. Wszystko w Karbowskim zdao si Judymowi doskonaym i logicznym, nawet jego karciarstwo i szacherki Nie przywizywa do tego wszystkiego wagi, jak nie przywizujemy wagi do niczego oprcz piknoci patrzc na tajemniczy kwiat tuberozy. "Przecie - myla Judym - taki kwiat jest owocem Bg wie jakich trudw, wydatkw, zachodw, jest bezuyteczny i szkodliwy, gdy go porwna ze dbem tymotejki, kosem yta albo kwiatem koniczyny, a przecie komu by przyszo do gowy depta go za to nogami..." Z gbi duszy modego lekarza wychyli siznowu al gorzki i nienasycona zazdro, czemu i on, czemu i on... Przyjd Burza ju przesza... Zdawao si, e wszystko ucicha, gdy wtem zaczynay trzepa nowe bicze kropel ogromnych, cikich, sznurem idcych na ziemi. Wzdu cieek wypukych, rumianych od starej cegy, pyna bez ustanku lnica woda. Po placach nieco gbszych stay jeziorka pene baniek szklistych a wzdtychjakby przez usta swawolnych dzieci. W cieniu kasztanw choway si zielone smugi, a w nich wida byo pnie wywrcone. W grze, midzy ogromnymi kpami wierzchokw jania wyimek nieba o tle pozocistym, wieccym niby owe niebiosa, ktre oglda mona w otarzach kociow wiejskich. Po nim pdziy kby chmur pierzastych, rozwianych, cienkich, fioletowych, tak prdko jak dymy. Co chwilaodzywa si jeszcze grom daleki, grom wiosenny... Najbliej staa akacja o pniu grubym i czarnym a gaziach jakby wykrconych z elaza. Te potworne konary roztrcay zason delikatnych, jasnych lici. Z cieniwstarego muru biy w gr tysiczne gazkimodych akacji, ktre jeszcze krzewem by nie przestay. Mode pdy osnute ywymi limi, a na samych kocach malekimi ich ladami, wycigay si ku chmurom, gdyby pieszczone rce dziewicze,ktrych dotd soce nie skalao. Czasami przylata wiatr, rozbuja ten krzew lekko, rwno, cicho - i wtedy cudowne strofy licikoysay si w ciepym, wilgotnym powietrzu sennymi akordami niby muzyka, ktra oniemiaa i, przybrawszy na si ksztat tak przedziwny, zastyga. Judym siedzia u otwartego okna w swoim mieszkaniu. Pon od gbokiej radoci. W pewnych sekundach wznosiy si w jego sercu jakie tchnienia uczu podobne do tych, co koysay wierzchoki drzew. Wwczas na jego usta wybiegay dwiki pieszczotliwe a zapalajce, jakby z ognia. Mwi nimi do drzew wielkich, do modych krzeww, do jaskek szybujcych wysoko nad szczytami po wietlistej otchani. Tajemnicza rado pocigaa wzrok jego kukocowi alei, a serce ulatywao z gbi piersi jak zapach. Na co niesychanego czeka, na przyjcie czyje... Zwierzenia 17 padziernika. Dzi rocznica mego przyjazdu do Warszawy. Wic to ju sze lat upyno! Sze lat! Ogromny tydzie mojego wieku. Wtedy miaam siedemnacie, dzi ju dwadziecia trzy "wiosny". Jeeli porwna tamt Joasi z dzisiejsz - jaki to deficyt! Joasiu, Joasiu... Postanowiam pisa dziennik na nowo, a raczej wskrzesi z martwych dawny. Uczya nas przecie wszystkie tej sztuki Stacha Bozowska. Ona pierwsza w Kielcach pisaa dziennik umiejtny, to jest dziennik szczerych uczu i "prawdziwych" myli. Biedna po stokro Staszka... W jednym z ostatnich listw pisaa do mnie: "Waciwie byam w tym yciu uzdolnion autork mojego dziennika - i niczym wicej.Teraz napaliam w moim szkolnym piecu trzynastoma ksigami oprawionymi w grubtektur i czarne, zrudziae sukno. egnaj, dzienniku..." le zrobia! Dlaczeg tpi zwierzenia, ktre nikomu wadzi nie mog, a dla nas samotnic zastpuj (wielki Boe!) kochankw, mw, braci, siostry i przyjaciki? Nie - bd pisaa w dalszym cigu! Czuj do tego nag taki, jak np. mczyni do palenia tytoniu. Pod wpywem szyderstw frazesowicza S. przestaam pisa, a teraz niewymownie auj. Odmawiaam sobie przyjemnoci przez lat sze - i dlaczego? Dlatego, e S. na ten temat dowcipkowa? Mniejsza zreszt... Ile to zmian! Henryk w Zurychu, Wacawa nie ma, Staszka ju dawno w grobie... A u mnie? Ile to zmian! Jak dzi pamitam t noc ostatni, gdy przyszed telegram od pani W. W cigu czterech godzin zdecydowaam si opuci Kielce, jecha do Warszawy - i pojechaam.Telegram brzmia (umiem na pami te sowa): "Miejsce u Predygierw jest. Przyjeda niezwocznie. W." Ach, ten dzie, ten popoch! Zbieranie rzeczy, bielizny, drobiazgw, szybko, szybko, drcymi rkoma, wrd ez i wybuchw odwagi... Poczciwa pani Falikowska "uycza" mi pienidzy na drog - i wyjazd! Gboka, ciemna noc w jesieni... Jak to wwczas doroka dudnia w pustychulicach kieleckich, jakie dziwne wywoywaa echa i wrzaski midzy cianami starych kamienic! Sama jazda kolej bya to ju czynno co si zowie. Pod sekretem mwic, przecie to pierwszy raz jechaam wwczas "kolej elazn". Pierwszy raz - i prosto w wiat! Nie zmruyam oka, tylko z gow wspart o deski wagonu marzyam bojaliwie o yciu. Tyle akurat o nim wiedziaam, co czowiek idcy do lekarza pod naciskiem nkajcych go a zagadkowych cierpie. Jak on nic nie wie o istocie samej choroby, nie rozumie, co ona jest, co z niej moe wynikn, dokd rzuci jego ciao, losy, myli. uczucia - i tylko marzy ostrymi a przebiegymi wiedzeniami, usiujc wszystko zrozumie -tak samo ja wtedy... Waliam w ycie z kapitaem sk adajcym si z biletu kolejowego, z toboka rzeczy, piciu zotwek "grosza gotowego", no i z telegramu pani W. Za sob zostawiaam dwu braci, ciotk Ludwik, ktra (w braku kogo bardziej odpowiedniego) zastpia mi matk, gdym "uczszczaa" do gimnazjum, ktra dzieliasi ze mn maym kawaeczkiem swego chleba - i chyba nic wicej... Ach nie, nie "nic wicej"! Kochaam Kielce, rne tam osoby, braci, Wacka i Henryka, Dbrowskich, Multanowiczw, Karezwk, Kadzielni i tak w ogle wszystkich. W tych latach tak atwo czowiek wanie wszystko miuje! C dopiero Kielce! Tej nocy w wagonie byo mi tak al! Koa uderzajce o szyny woay na mnie okrutnymi sowami. Zgrzyty ich kruszyy m wol i si na jak mg trwogi. Przypominam sobie te chwile przestrachu, kiedy nim jak pomieniem objta postanowiam wysi na pierwszej stacji i wrci. Wrci, wrci! Ale wagon mj rwa w nocy jesiennej wskro jakich miejscowoci ponurych i elazn, dzik moc swoj preczmi unosi od wsz ystkiego, com czule kochaa. Zreszt, czy mogam? Wrci do biednej ciotki utrzymujcej stancj uczniowsk? Mieszka znowu w ndznej, ciemnej i ciasnej izdebce! Sypia na starej kanapie, wrd zaduchu sosw, wrd wiecznego deficytu ciotczynego, trosk o maso i alw na droyzn kartofli, ach, i wrd afektw smoklasistw, zepsutych, niemdrych i rozprniaczonych; Nie mogam, adn miar nie mogam... Zreszt musiaam przecie, wedug lubu tak solennie zoonego u witej Trjcy, przygotowa drogi dla Wacawa, ktry by wwczas w sidmej klasie, pomaga Henrykowi. Dawne, dawne dzieje... Ranek dnia przy kocu jesieni, ranek chory i jakby spakany, gdy drca z zimna i (powiedzmy szczerze, co tam!) - ze strachu, trzsam si jednokonn dryndul do pani W. Przybywam, trafiam na t uliczk Bednarsk, co niby jaka figura czybestia wia si w moich uczuciach - i wkrtce idziemy we dwie z pani Celin do Predygierw. Mijam ulice, ktre pierwszy raz widziane wtaki dzie (przez oczy struchlae z niedostwa) s zimne, obmoke, niegocinne, niby owa "skorupa", w ktrej "pywa jaki paz". Wchodzimy. Zmierzone jak okciem okiem lokajskim, wyczekujemy w pysznym gabinecie. Po dugim udrczeniu sysz wreszcie jedwabny szelest sukien. Ach, ten jedwabny szelest sukien... Ukazuje si pani Predygierowa. Nos wprawdzie ydowski, ale za to spojrzenie arystokratyczne, cakowicie wedug wzorw sarmackich. Mwimy o mnie, o moim patencie, o tym, comam wykada Wandzie, mojej przyszej uczennicy, wreszcie przerzucamy si mimo woli z jzyka polskiego we francuski. Koniec kocw - pytanie: ile dam miesicznej pensji? Minuta wahania si. Pniej ja, kielczanka, zdobywam si na heroizm i wasnym uszom nie wierzc wygaszam maksymaln cyfr, jaka kiedykolwiek powstaa w mojej imaginacji: pitnacie rubli. Pokj osobny, utrzymanie cakowite i pitnacie rubli miesicznie! Czy syszycie wy, ktre owiecacie gupie dzieci midzy rogatkami biskupiej stolicy? Pani Predygierowa nie tylko si zgadza, ale "z chci"... Tej samej nocy ju spaam w zacisznym pokoiku od ulicy Dugiej. Niech bdzie bogosawiony rok, ktry tam przeyam! Nie znajca Warszawy tak dalece, e mogam pod tym wzgldem z artyzmem reprezentowa ciel (gdyby Warszaw porwna do wrt malowanych), wzorowo siedziaam w domu, pracowaam nad Wand i czytaam. "Biblioteka pana Predygiera staa przede mn otworem"... Nigdy w yciu, ani przedtem, ani potem tyleksiek nie wchonam. Czeg to wwczas nie miaam w rku! Ale co tam! Byam wwczas dobra jak cukier lodowaty... "W tym rzecz!" - jak mwi zacny pan Multanowicz. Kochaam Wandzi, moj uczennic, kochaam j szczerze jak rodzon modszsiostrzyczk. Kochaam nawet pani Predygierow, cho bya wzgldem mnie zawsze twarda, wyniosa i z gry wielkoci olniewajca jak latarnia gazowa. Byabym moe szerokim sercem miowaa i pana Predygiera, gdyby nie to, e by bogatym, niezrozumiaym, obrzydliwym, tustym mcz yzn, w ktrego oczach widziaam przez cay rok tylko dwa uczucia: albo chytro, albo e to A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAVP"c WrQc Xc YY.c Zi= tryumf. Stopniowo wszystkie afekta zgasy.Nie zakwita w tamtym mieszkaniu midzy mn i tymi ludmi nawet przyja, nawet yczliwo. Dzi ju wiem, e nie ma w tymnic dziwnego... Bo czyli najndzniejszy ze wszystkich, najlichszy kwiatuszek moe sirozwin w lodowni? Pamitam moj pierwsz bytno w teatrze, na koncercie "Lutni", na odczytach. Dzi tylko sab reminiscencj poznaj te urocze, prawie mistyczne wzruszenia, kiedy zobaczyam na scenie... Mazep. Gdym usyszaa wietnych aktorwgoszcych cudowne wiersze Sowackiego, ktre umiaam na pami, "moje" wiersze...Wwczas take los da mi mono "ujrzenia" kilku literatw, ktrych miaam w prostactwie moim, z miasta Kielc importowanym, za wiodcych rd swj od Apollina. Pniej, ale dopiero pniej, przekonaam si, e daleko czciej wywie by si mogli od Bachusa i Merkurego. Teraz ju wiem, e talent to w wikszoci wypadkw - torba, czasem cennych klejnotw pena, ktr na plecach nosi z przypadku byle facet, a nieraz byle rzezimieszek. Wtedy! Ta groza wielka, kiedywchodziam do pokoju, gdzie zaproszony przez pana Predygiera na piecze siedzia on, sam on... Ale swoj drog... I dzi jeszcze tak bym pragna zobaczy z jakiego kcika: Tostoja, Ibsena, Zol, Hauptmanna. Chciaabym take sysze mwicych: Przybyszewskiego, Sieroszewskiego, Tetmajera i jednego tylko i c z a (rozumie si - Witkiewicza ). Od tych wielkich wol dzi wiat, z ktrym zetknam si tutaj. Ten, co mi najmniej rozczarowa, rodowisko czujce bez afektacji, nasze "matki-panny", ludzie pokornego serca, o wykrzywionych butach izrudziaych mantylach. Zdawao mi si niegdy, e wiat z nich si skada. Reszta,sdziam, s to czasowo zaniedbani, ktrzyotrzymawszy prawd zwrc si ku niej i zaczn nowe ycie. Utwierdzay mi w tychrojeniach listy Staszki Bozowskiej pisane z zapadej dziury, dokd pojechaa. Te listy byo to nic wicej tylko wzniose nieprawdy, obcowanie dusz atwowiernych. Dzi oto ju Staszka umara. Ja mam ez pene serce i oczy... 18 padziernika. Kiedy zaczam pisa, chciaoby si uprzytomni sobie i to, i tamto. Tyle nasuwa si szczegw, tyle osb, zdarze i uczu. Wszystko to nie dajesi obj i zczy, rozpierzcha si jak ywe srebro i leci w swoje strony. Takie jest nasze ycie: ruchliwe, prdkie, bez steru... Mylaam dzi w nocy o Wacawie i znowu mam ten ucisk serca. Jest to rzeczywicie jaka szydercza fatalno: Henryk, ktry zosta wyrzucony z szstej klasy, siedzi wZurychu, chodzi sobie na "filozofi" i ma si dobrze, a Wacek, ktry opuci gimnazjum ze srebrnym medalem, wietnie pracowa tutaj na przyrodzie, by przez wszystkich powaany - tak bezuytecznie skoczy. Potworna jest logika tych faktw. Ciotka Ludwika rzekaby pewno: "To wszystko dlatego, e jestecie za maoreligijni..." Czsto mi si zdaje, e ludzie maj jakie ukryte podobiestwo ze zwierztami: osobniki wyrniajce si przeladuj jednomylnie, a bez porozumienia midzy sob, jakim odruchem stadowym. 24 padziernika. Byam w teatrze. Grano Nauczycielk, utwr wyrniony przez gremium krytykw. Dziwi mi, dlaczego autor przedstawia sw heroin jako uwiedzion, kiedy takie fakty nie maj chyba miejsca. Prawda yciowa jest z pewnoci brutalna. Wiem np. jakich tentacjidowiadczaa Hela R. albo panna Franciszka W. Cnotliwi mowie spod pantofla s w tych szrankach stokro bystrzejsi od kawalerw. Guwernantki bywaj mdre albogupie, ze albo dobre, brzydkie albo adne, ale wszystkie musz by pod tym wzgldem bez zarzutu. Moe cudzoziemki tego nie wiem. Tam zachd, podobno atwiejsi opaca. Ale ywio miejscowy... Guwernantka, jako istota obca, zazwyczaj spoecznie nisza, jest cigle na cenzurowanym. Gdyby daa tylko powd do wzmianki - ju po niej! Cenzura moe by askaw, nawet yczliw, nawet pochlebn,ale nie ustaje nigdy. Przy tym ju to samo, e si zajmuje stanowisko trudne i nisze, a jest si czstokro znacznie wyej - tworzy i udelikatnia uczucie dumy, szlachetne uczucie, ktre jak kij suy do podparcia w chwili znuenia i do obrony przed wrogiem. Ono samo ju jest hamulcem niemaym, kto wie, moe cakowicie wystarczajcym. 26 padziernika. Czytam Ludwik Ackermann. Ona mwi w pewnym miejscu, e kobieta piszca poezje jest mieszna. Zdaje mi si, e ma racj. Dlaczego? Poezjajest to szczery gos duszy ludzkiej, wybuch pewnej formy namitnoci. Ten rzutducha musi by walk o rzeczy nowe, goszeniem tajemnic nieznanych. Kobieta dotychczas za twrc uwaa si nie ma prawa. mieszna jest, gdy przeoczy ca a tak ogromn wyrw, ktra j dzieli od czowieka szczerego. Jakie to nowe prawdy duszy kobiecej jej poezja zawiera? Tylko mio (nota bene msk). Czasami wrzask rokoszu, to jest czego przejciowego, co raczej uboy, ni zbogaca... Do czsto bunt o prawo goszenia tego, co ju zostao powiedziane przez mczyzn. Najczciej za obud albo piknie, ciekawie, zagadkowo (dla mczyzn) czujce niedostwo miosne. Wszystkie prawdziwe poetki osobisto swoj rzeczywist zostawiaj w cieniu (np.Ada Negri). Jeeli Safo nowoczesna chce mwi zrozumiale jako czowiek, musi mwi jak mczyzna. W rzeczywistoci wszystkie te same uczucia ona posiada, moe nawet serce jej zawiera ich wicej i daleko subtelniejszych,ale nie moe ich, nie mie wyrazi szczerze. Myli jej biegn odmiennym oyskiem, mianowicie s czystsze, a raczej nie tak brutalnie zmysowe, namitnoci za zgoa inne, wcale nie takie,jak je przedstawiaj dzisiejsi autorowie, i to nie tylko mczyni, ale i kobiety. Mczyni wszyscy s zmysowi w sposb ohydny, na przykad, dla modego dziewczcia. Tak si maluj w sztuce, ktrstworzyli. I tacy s naiwni w tej swojej zwierzcoci, e litowa by si trzeba nad nimi jak nad maymi dziemi. Co tylko w ichssiedztwie "caca", to zaraz do buzi! Nie uwaaj sobie wcale za obowizek z wiksza ostronoci wyraa swych brutalstw, choby przez grzeczno, przezwzgld, e moe "pe saba" inaczej to samo czuje... Wszystko za, co w wielkiej sztuce mogoby wyj od kobiet (rozumie si: rwnie silnego), dotychczas przynajmniej, mu i si wpierw uksztatowa na mod msk. Tote mona czasami czyta utworypisane przez kobiety i malujce niby to uczucia niewiecie, utwory skamane wiadomie od a do z. Jest to kokietowanie przez damy rodzaju mskiego za porednictwem literatury. Mczyni tymczasem doskonale broni swego ustroju i potpiaj wszelkie prby wyodrbnienia si duszy odmiennej i nowego, jeszcze nie znanego rodzaju sztuki wraz z jej bezgraniczn sfer tajemnych sposobw. Panowie wiata musieliby ulec nowej, z gruntu i n a k s z e j krytyce, co nie mogoby by mie. Tote sdy dzisiejsze w tej dziedzinie nie tylko mczyzn, ale w ich szkole wychowanej masy kobiet, bardzo s zblione do poj Indusw, ktrzy uwaali biaogow za nieczyst, gdy... bywa tak czasami. Jedno i drugie nie od jej woli zaley, ale traktowane jest z prostot prawdziwie indyjsk jako fakt, ktry sam w sobie jest rozwaany. Czyli mczyni uczu najbardziej wzniosych poeci, szanuj w kobietach ducha ludzkiego? Wydaje mi si, e nie. Oni uwielbiaj pikn istot, o ile jest skarbnicwaciwoci dla nich rozkosznych, chocia posiadanie tych cnt nie moe by liczone na karb jej zasug. Najbardziej zawsze sawiony by typ kobiety wywierajcej jaki wpyw demoniczny. Moe mniej, ale szczerze i licznie wychwalano dusze czyste, cierpice bez skargi, sodkie istoty, ktre nie myl broni si ani mci,jak Ofelia. Istoty korzystajcej z praw do szczcia osobistego uytkujcej z si przyrodzonych ducha i zdolnoci umysu - prawie nie ma. Daleko atwiej znale w literaturze szlachetne denie mczyzn do rehabilitacji kobiety winnej ni oddanie praw i szacunku pokrzywdzonej. To drugie nie jest ani sielank, ani tragedi, wic nie moe budzi estetycznego wraenia. DopieroIbsen, niemiertelny prawdomwca, ten, copostaci Jadwigi w "Dzikiej kaczce" mieje si jak szatan, jak nieczowiek z kultury ludzkiej - zacz przezi era istot rzeczy.Ale i on nie moe si powstrzyma od hodowania prawom kierowniczym sentymentu mskiego. Istotna poezja kobieca drgaa moe, ale w pieni niewolnicy, gdy na tarasie rzymskiego magnata, wobec tumu rozwalonych patrycjuszw musiaa piewa dla ich zabawy pie swego kraju... My jej nie znamy. Kiedy si wmylam w ten piew i chc go odgadn, zda mi si czasami, jakbym syszaa go gdzie za czwart cian. Niekiedy siga do mego serca i wwczas przez cay dzie sysz w sobie dwik tych strun szarpanych w boleci przez zakrwawione palce. Wtedy poetka mwia prawd: "Oto jest, co ja czuj! To jest w mym sercu! Wszystko mi jedno, co powiesz o mojej pieni. Ja sobie samej, sobie jedynej piewam..." Ale dzi... I dzi istnieje ten sam pacz kobiety oszukanej, sprzedanej przez rodzin, niewolnicy mowskiej, ktra kocha innego, upadej i wzgardzonej przez obudn cnotliwo gromady. Istniej marzenia zakochanej niewinnie i namitnie, tej, co pocza i pod sercem nosi dzieci... C znowu! Takich dwikw nie mona wydobywa z "liry"! Byoby to niemoralne, szerzyoby zepsucie... 27 padziernika. Przeczytaam, co tu stoi od wczoraj i nadal bdzie stojao ku owieceniu wiekw. Chciaabym pisa prawdziwie i szczerze, a to jest trudno niesychana. Mam duo myli na p wiadomych, jakby zabkanych z cudzej okolicy, ktre, jeeli nawet sama sobie zechc sformuowa, ju si zmieniaj podpirem i nie s takie... Jak to zapisywa? Tak jak nadchodzi, czy te jak si w sowiezmienia? To drugie przypomina mi z "Nieboskiej komedii" t chwil, kiedy m, rozpaczajcy piknymi zdaniami nad niedol ony obkanej, syszy obcy gos: "Dramatukadasz"... 30 padziernika. Pisaam dwa dni temu o wikszej czystoci kobiet. Zdarzyo mi si ju nieraz, e gdy jestem jak myl szczerze i gboko zajta, w wiecie otaczajcym znajduj jeli nie rozwinicie dalsze, to w kadym razie szczegy i uamki, ktre do niej nale: Prawdopodobnie to skupiona myl jak wiato w ciemnoci wyawia z otoczenia wszystko, czego by w innych warunkach niedostrzega, gdyby nie wiem jak nasuwao si przed oczy. Byam u Maryni. Rzadko si z ni widuj, a lubi j - jakby to wyrazi? - odruchowo, wbrew, a moe na przekr woli. Ona jest do gruntu niewinna, czysta, bielutka i bardzo prostego serca, a przecie bardzo lubi wicej ni jednego, ni dwu lub trzech mczyzn. Pierwiastek erotyczny stanowi wtym wszystkim tylko pewn domieszk. Nie chc powiedzie, eby nie gra adnej roli, ale jest to daleko bardziej co w gucie manii wielkoci. Gdy jej fundowaam delikatn uwag, odrzeka mi ze szczerozot naiwnoci, e nie wie, czemuby nie mona byo kilkoma na raz by "zajt". ("Nie zakochan - c znowu!") Te sympatie s w zupenoci odrbne, cz si przecie midzy sob, podobnie jak na przykad warstwy w torcie. Kada zosobna jest inna i bardzo dobra, a czyli z tego wynika, eby wszystkie razem wzite miay le smakowa? A przecie, mimo tej obuzerskiej filozofii, Marynka nie byaby zdoln wyadowa ze siebie ani krzty tej "bezbonoci", na ktr skary si w swej piosence Ofelia. 4 listopada. Jeden z tych dni cikich, co towydaj si by podobnymi do istot srogich inikczemnych Dzie taki trwa dugo i nie chce odej, jak lichwiarz, ktry wszystko swoje musi w tym terminie wydusi. A gdy ju wreszcie zdechnie, zostawi po sobie czarny cie, noc bezsenn, pen ez, widze i strachw. Jedna z "yczliwych mi"osb, pani Laura, w ktrej domu od trzech lat daj lekcje dziewcztom, z emblematamiywej jakoby litoci zakomunikowaa mi smutn wiadomo. Czerpie j od wspplotkarki wieo przybyej z wojau. Oto - Henry podobno nie "robi doktoratu", jak mi tysice razy upewnia, ale robi dugi, skandale i awantury. Mia jaki pojedynek, uczestniczy w burdach knajpiarskich, siedzia w kozie miejskiej, by przez policj zrbany szablami. Jest tego wszystkiego tyle, e trudno wyliczy, a najwaniejsze ze wszystkiego - kamstwo. Jakby wcale od dwu lat nie chodzi na wykady. Brak mu minimalnej iloci semestrw potrzebnych do egzaminu -sowem, plugawe bagno faktw. Sucha am tego cierpliwie, z umiechem, jednoczenie mwiam ustami: - Wiem, wiem, prosz pani, jaki to obuz... W duszy miaam co innego. Musi w tym by sporo prawdy jeeli mu cofnito stypendium muzealne. Wszystko to zreszt nic, ale kamstwo, "nabieranie" gupiej siostrzycy. Gdyby opisa, jak jest, ani bym mu robia wymwek, ani bym nawet nie uwaaa za ze. Od tego jest tgibursz, eby robi skandale. Tylko to dowiadywanie si z boku, od ludzi obcych, ktrzy pomimo woli wyadowuj na mnie gnijc w kadej duszy czowieczej Schadenfreude. 5 listopada. Mao snu, bo dopiero nad ranem zapadam w stan drzemania i dzi a z wdzikiem zmokej kury. Lekcje odbywaam jak cikie roboty. Zgnbienie dusi, sprawia, e czowiek usuwa si, kurczy ndznieje. Postanowiam z tej dusznej ciasnoty, gdziem bya zatarasowana przez gorzk wiadomo, si si wydoby. Nie, nie opuszcz Henryka! Bd dwa razy wicej pracowaa, wezm nowe lekcje, moe nawet ranne. Niech skoczy cho jakiekolwiek kursa, to przecie bdzie mg tutaj lej pracowa. Nigdy nie odauj, e nie zda do politechniki - ale to trudno. Te "freifachy" trway ju rzeczywicie nieco za dugo. 6 listopada. Dla oszczdnoci bior do siebie pann Gupe. Zagrodzi mi to ycie wicej ni o poow, ale trudna rada. Ju moja izba bdzie tylko w czci kryjwk, nawetten dziennik bdzie si tylko dorywczo pisao. Wpynie wszake tym sposobem co miesic prawie osiem rubli. Musz da Wacawowi na kouch, walenki... Jegierowskie ubranie. Trzeba by po dwie pary. Pamita, pamita, e pani F. jed zie18, 18, 18! 13 listopada. Wziam now lekcj. Wcisnam j midzy Lipeckich i Zosi K. Nowa robota jest to przygotowanie dziewczynki, Heni L., do klasy wstpnej na pensj. Nie zna si jeszcze na niczym. Ani dyktanda, ani tabliczki mnoenia, ani adnejrzeczy. Pokj duy, ciemny jak piwnica, o jednym oknie wychodzcym na ciasny dziedziniec. W tej porze jeszcze soce niezachodzi, ale tam ju jest wieczr. Siedzimy z t Heni naprzeciwko siebie przystole i wydajemy, to jedna, to druga, dziwne gosy. - Ces enfants ont trouv leurs mouchoirs, mais ils nt perdu leurs bonnes montres. Najprzd ja to mwi wielkim gosem, pniej ona z usiowaniem wydobycia ze siebie dwikw takiej samej gruboci. Myli pewno, e po francusku trzeba mwitak grobowo. W duym i ciemnym mieszkaniu rozlega si to wszystko gdyby jakie wywoywania wolnomularskie. Czasami maej przychodz do gowy dziwnekombinacje. Zadaje mi pytania, na ktre adn miar nie mona da odpowiedzi... Stamtd, wysiedziawszy godzin, pdz co ko skoczy na gumach kaloszowych w gbie Powila do Blumw z piln wiadomoci, e "trybem oznajmujcym wypowiadamy czynnoci w stosunku do odnonego podmiotu rzeczywiste - rozkazujcym rozkazane lub zakazane, warunkowym czynnoci tylko moebne, przypuszczone, zamierzone..." Tam czeka zawsze czuy kuzyn. Teraz dzie ju jest napchany, formalnie napchany jak ydowskatorba, lekcjami. Tak si przyuczyam do systematycznego chodzenia w oznaczonych terminach, e w niedziel, trawic poobiednie godziny lekcyj na czczej gawdzie albo czytaniu, doznaj co chwila odruchw przestrachu i zrywam si jak wariatka. Same nogi skacz i wykonywuj jakie logarytmy kursw na Smocz lub na Dobr. Kt by uwierzy, e ja, ndzny twr kielecki, dojd kiedy w samym rodku Warszawy do 62 rubli miesicznego zarobku z wysiewania po rnych ulicach tajemnic wiedzy! Gupe ju si sprowadzia.Ma kardynaln wad Francuzek: jest gadatliwa. Wprawdzie ja korzystam z tego, bo wieczorami musz z ni gwarzy i mapiarskim, czysto kobiecym trybem nabieram paryskiego akcentu we , albo e to A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AA[Pc \gb ]c ^-c _< francuszczynie, ale za to pi kiepsko. O dwunastej jeszcze si miej z jej przygd.Czsto pniej nie mog usn. Bij godziny... Wstaj saba i wwczas co dygoce we mnie jak w naszym starym ciennym zegarze, gdy go byo porusza. Dziwne jestto, e w takich razach wcale mi si spa nie chce. Chyba e si zmcz, zmorduj ado upadku. Gdy to nastpi, jestem wprost bez przytomnoci, nie wiem, co do mnie mwi, i trajkoczcej "Giepce" odpowiadamtrzy po trzy. 15 listopada. Czytaam w niedziel duo rzeczy piknych. Dotd je mam w gowie niby jakie przedmioty nie moje, sabo zronite z moj osob duchow. Niewiele uczu moe tak dz poytecznego dziaania napeni serce, jak oscha wiadomo, ile cierpiano, ile znoszono dla szczcia pokolenia dzi yjcego, ktrego czstk my tu stanowimy. Jest jakie dziwne braterstwo idce wstecz do tych, co ju wszystko spenili. Nikogo z ywych nie mona otoczy w myli tak czci, wit czci, jak tych, co zostaj za nami w mroku niepamici. Przyszam do wniosku, e i bardzo cikie cierpienia moralne, troski subtelne, tkliwe igbokie, mona jeli nie leczy, to w kadym razie znieczula pewnego rodzaju naciskami. Gdy si jest tak smutn, e zy pyn z oczu za lada powodem, trzeba czyta, na przykad jakie "Sprawozdanie zsidmego okresu czynnoci Banku Handlowego" albo "Jedenaste zgromadzenie oglne, zwyczajne, akcjonariuszw Drogi elaznej Warszawsko-Terespolslkiej"... Gdy si takie rzeczy w chwilach odpowiednich uparcie i wiadomie studiuje, to dziaaj one swoj olbrzymi obcoci, swoim bezwzgldnym, gustalowym egoizmem na subtelne i czue uczucia tak mocno jak roztwr Schleicha. Ta sl na pewien czas odrtwia pnie nerwowe tak do gruntu, e mona okolice przez jej pole dziaania zajte kraja bez blu lancetem. Inna rzecz, gdy cierpienie jest srogie. Wtedy "Jedenaste sprawozdanie" samo z rk wyleci jak ciar nadmierny. 17 listopada. Zdaje si, e spisywa pamitnika takiego, jak zamierzaam, nie mog. Zbyt skromny mam zapas staoci. Trudno by mi byo utrzymywa, e dzisiaj rano spokojna i prawie wesoa, nie bd o zmroku tona w rozpaczy, niestety! - nawet bez wielkich powodw. Brak pienidzy, milczenie Wacka, myli o Henryku, jakie czcze, drobne, mae dziejednia jesiennego, ktre Krasiski tak susznie mianowa "podymi..." Najczciejjaka niedola daleka, daleka, nie moja ani twoja, tylko tutejsza... Wtrca mi to w smutek, a raczej w jak bolesn ozibo. Nie jest to bynajmniej spokj! O,nie! Spokj to stan bezcenny. Troski i biedy ucz odczuwa spokj jako szczcie. Tych stanw przejciowych niepodobna tu zanotowa, tak samo jak nie mona patrzew lustro, gdy si jest czym do gbi wzruszon. Nie sposb ich take odtworzy, uywajc rwnolegych i tej samej miary sw piknych, gdy i tak byoby to co wrcz innego. Mnstwo rzeczy mino i cigle mija, a ja nie tylko nie mog ich przytoczy, oceni , ale nawetwskaza. Czasami jestem tak bez si, e nie sprawioby mi wielkiej trudnoci usi na brzegu trotuaru, ktrym pdz z lekcji na lekcj, i wypoczywa wrd miechu przechodniw. Jake szczliwe s te damy, ktre mijam, wolnym krokiem idce na spacer czy tam dokd. Tocz mie, urocze, wesoe rozmowy z modnie ubranymi panami. Kto s ci ludzie? Co oni robi, gdzie mieszkaj? Nie znam ich wcale. wiat jest tak may, taki ciasny, a taki zarazem olbrzymi! Czowiek na nim jest to biedny niewolnik biegajcy wci t sam ciek, tam i z powrotem, jak wilanowska kolejka. Cofnam si myl do miejsc, gdzie dawniej bya, i sam siebie przypomniaam sprzed lat kilku. Byam wtedy lepsza. Dzi nie mogabym jutak zamcza si prac, byle "co dobrego zrobi". C to bdzie? Czy cigle bd coraz gorsza, coraz gorsza? Wtedy w Kielcach, wnaszych Gogach, w Mkarzycach, a i tu dawniej, w Warszawie, robiam wysiki, eby by inn. Teraz jestem jaka popdliwa, pena zych myli. Jaka to dawniej byam ascetka we wzgldzie wygd! A teraz drobnostka mi dokuczy. Dugo nad tym mylaam, co si mianowiciewe mnie zmienio. Miaam dawniej wiele wiary w dobro ludzi i dlatego byam gotowa spieszy si ku nim. Miaam ask zupenego, caym sercem oddania si mylio rzeczach niematerialnych, o sprawach innego porzdku. Dzi jestem taka zimna! Tamte krynice rozkoszy ledwie pamitam. Zrobiam si jaka nieczua na cierpienia innych. Mog powiedzie, e bardziej chodno (a moe tylko nie tak) odczuwam biedy wasne. Naprawd mam i teraz dla wielu osb duo uczucia, ale takiego czsto dowiadczam zudzenia, jakbym ju Henryka ani Wacawanie kochaa dawnym sercem. Zrobi jeszczedla nich i dla innych ludzi, co mog, ale nie czuj ju szczcia z tej prostej racji, e ija przecie do czego su. Mam jeszcze duo entuzjazmu dla dobrych i poncych natur, dla wszystkich, co si mcz a pogardzaj zem ukrytym, ale to ju jest inne. Nie wiem, nie mog tego szczerze wyzna, czy kocham takich ludzi, czy tylko chciaabym i z nimi w szeregu z tego wyrachowania, e to jest szereg, w ktrymi najbezpieczniej, bo do zwycistwa. Jestto ta droga, po ktrej "dusza w ciemnoci schodzi, w ciemnoci noc bezdenn..." Dawniej istnieli dokoa mnie szlachetni ludzie, natury gbokie, ciche, skromne, tkliwe, czsto w swej poczciwoci wytrwae jak elazo, skonne do zupenegozaniedbania siebie dla innych. Cechowaa ichjednolito de i usposobienie rwne. W ich obecnoci byo tak dobrze, tak ufnie i tak cicho na sercu... Byli to moi rodzice, ssiedzi, niektre osoby w Kielcach. Czy to bya dusza inna, czy moe tylko zdolna do lepej atwowiernoci? W moim dawnym wiecie nie byo ani jednej osoby, do ktrejczuabym odraz. Dzisiaj ile jest takich! Na przykad ten jaki kuzyn u Blumw, ktry zawsze drzwi mi otwiera i pomaga zdj okrywk. Czekam z cierpliwoci, e mi kiedy w tym korytarzu zechce zaczepi w sposb licujcy z jego wejrzeniami. Wydaje mu si apetyczn ta nauczycielka przychodzca do jego kuzynek... Nie mog przecie da, eby mi drzwi nie otwiera i nie pomaga zdejmowa mantyli, ale darz go tak odraz, jakbym patrzya na stonog albo nabrudny gsty grzebie. Dziwi si, e on nieodczuwa tego afektu. Zdaje mi si, e to zemnie promieniuje. A moe w mioci tego rodzaju, jak on ma na myli, uczucia wstrtu strony sabszej nie wchodz wcalew rachub... Nie powinno mi to wszystko wcale obchodzi. Mam zupen mono traktowania tej osoby z tak przedmiotowoci jak, dajmy na to, barana albo innego reprezentanta fauny, ale nie mog... W ogle troch za duo interesuj si t spraw, tyle o tym pisz, e to budzipodejrzenie. Czy tylko w tej "odrazie" nie kryje si krzyna jakiej satysfakcji? 18 listopada. Na Walicw tramwajem. Kiedy wsiadam do przedziau i ju zapaciam konduktorowi, dopiero spostrzegam, e w rogu siedzi ten liczny jegomo w cylindrze. To ju trzeci raz go spotykam. ciera co chwila rk par i wyglda przez oczyszczony kawaek szyby. Na co on czeka? Jeeli to miaa by kobieta, to jaka jest szczliwa! Kto on jest? Co robi?Jak mwi? Jakie myli kryj si w tej przelicznej, w tej arcygowie? Mam ciglew oczach jego twarz zamylon i wyobraenie caej postaci. Dzi na lekcji u F. bezwiednie i bez adnego wysiku, na pwiedzc o tym co krel, zrobiam ten profil o bardzo subtelnej kombinacji rysw,peen harmonii i jakiej walecznej siy. Jakto dobrze, e sobie wyskoczy na rogu Ciepej, bo, kto wie, moe bym si bya w nim zakochaa. Przez cay dzie cigle byo mi bez adnego powodu przyjemnie, jako tak radonie, jak gdyby za chwil miao mi spotka co nad wyraz miego. Gdym usiowaa zrozumie, co mi si dobrego zdarzyo, pyna z ciemnoci jego twarz i te o czy szukajce czego za szyb. Niech go spotka w yciu wszystko dobre... 19 listopada "Najzacniejsza pie Salomonowa" mwi: "I kt to jest, ktry wychodzi z puszczy, jako supy dymu, kurzc si od mirry, od kadzida i od wszystkich prochw wonnych..." Najzacniejsze sowo! Jest to realny opis uczucia... Tego, ktre przychodzi z puszczy... Sowa bez sensu tumacz istotuczucia tak cile jak algebra. 20 listopada "Na ou moim w nocy szukaam tego, ktrego serdecznie miuj, szukaam go, alem go nie znalaza A przetoteraz wstan, a obejd miasto, bd szukapo ulicach i po miejscach przestronnych tego, ktrego z duszy miuj. Szukaam go,alem go nie znalaza..." Nieskromne, upokarzajce!... Te sowa - to rumieniec. Kada litera pali si ze wstydu. C, kiedy prawda, c, kiedy prawda... 22 listopada. Znowu ten kuzyn ze swoim umiechem przyklejonym do warg gum arabsk! Kiedy on staje we drzwiach w chwil po naciniciu przeze mnie dzwonka,jestem wprost bezsilna. Czuj od razu, e robi si czerwona jak burak. I ebym nie wiem jak usiowaa zbledn - wszystko darmo. Trac wadz nad gupim czerwienieniem si, rce mi dr. Ten frantgotw pomyle, e wywiera na mnie tak piorunujce wraenie, a on mi tylko ublia. Czemu to nie jest tamten z Pieni nad pieniami? Rumieni si w towarzystwie osb dobrych i delikatnych nie jest wcale tak bardzo przykro. Jest to wwezas, jakby si nie chciao wymawia pewnych sw ordynarnych, ciapa wargami albo patrze na rzeczy nieprzyzwoite. Ale tu! Czytaam gdzie, e w Egipcie sprzedawanotalizmany, ktre miay strzec kupujcego od urokw. Mwiono wtedy: "Od spojrze dziewezyn, ostrzejszych ni ukucie szpilk, od oczu kobiet, ostrzejszych ni noe, od spojrze chopcw, bardziej bolesnych ni uderzenie batem, od spojrzemezyzn, ciszych ni ude rzenie siekier". Jakebym chciaa by zabezpieczn od ostatnich spojrzeli, od "tych" spojrze!... Dzisiaj pani B. przytrzymaa mi w swym "zagraconym" salonie, a ten "literat" wsun si tam niezwocznie jedwabnymi kroki. Czuam jego osob, mimo em nie podnosia oczu. Zacz mwi rzeczy oklepane, ktre pewno sysza od kogo mdrzejszego. O Nietzsehem! Mam silne poszlaki, e uwaasi za nadczowieka i za ucznia filozofa, ktrego sdzi z "artykuw" pism warszawskich. Specjalnie jest znakomity, kiedy rozpoczyna zdanie w sposb peen obietnic: - Bo trzeba pani wiedzie... Albo: - Pewno pani sdzi, e... ot... I dopiero wygasza myl znan mi i niepotrzebn jak wywiechtany komuna. Rozmowa jego zmierzaa do tego, eby podkreli pewne w niej wyrazy. Ciekawam,czyby si ten nadfacet odway tak te wyrazy akcentowa w rozmowie z jedn z pa bogatych, ktra mogaby mu na to odpowiedzie z ca miaoci? Ale niech go tam Pan Bg ma w swojej opiece! C z tego, e kto mi da dowd swego lekcewaenia, korzystajc z tego, e jestem nauczycielk? Czy to mi ma bole? Jest wcale nie zasuone... Znosi tego nie mog bez udrczenia, ale mog przecie lekceway. Musz zreszt, bo nie starczyoby mi innejodpornoci na takie szarpanie nerww. Tegorodzaju zdarzenia wstrzymuj mi od poszukiwania towarzystwa. Jest to take brak odwagi cywilnej. Wiem, e nie odstpiabym osoby dobrej dlatego, e j lekcewa, a samej siebie nie mam miaoci ostro broni. 23 listopada Bd zmuszona do porzucenia lekcji u B. Trudna rada! Nie mog robi awantur w przedpokoju ani zanosi skarg do tej pani. Musiaam si broni. Dzi ch. m.w. w p. i m. Popamita on t sekund! Ale swoj drog, jakie to jest wszystko pode! Dawniej mylaam, e z jest nienawi. Gniewa si, mie uraz - to inna rzecz, alenienawi. Przecie to jest pragnienie krzywdy. Nic zego nie zrobiabym sama temu nawet adonisowi, ale wiedza o tym, emu si co takiego zdarzyo, nie byaby mi ju wstrtn. Powoli moe przyjd do pragnienia zemsty. Czemu nie? Idc po stopniach, zstpuje si koniecznie tam, dokd one prowadz. Wiem o tym, ale nie czuj zoci do siebie, gdy jestem tak wrogo usposobiona. I kt wie, czy w istocie rzeczy nienawi jest za i niemoralna? Taka nienawi... Kt to wie? tylko po co j a o tym wszystkim musz si dowiadywa, na co to wszystko musz roztrzsa? 26 listopada Cicho, cichutko umara panna L. W niczyim sercu zapewne nie zostawia uczucia gbokiego alu. Kochano j, jeeli tak mona powiedzie, przez obowizek. Mj Boe, a nieraz najgorsze osoby, gdy umieraj, budz al ywy i szczery. Kt moe by poczytywany za wzr nie tylko czowieka, ale za wzr ucznia Chrystusowego, jeli nie ona, ta matka-panna? To bya nie tylko istota duchem czysta, ale przedziwnie czysta ciaem, jeden z posacw boych, co na wzr Jego "trzciny chwiejcej si nie zamie i lnu kurzcego si nie przygasi", jak mwi wity Mateusz. Cae ycie spdzia w nauczycielstwie jakby w jakim zakonie. Moe i ona miaa wady ukryte, moe w tajemnicy przed bystrzejszym okiem popeniaa jakie grzechy, o ktrych nikt nie wie, ale po handlarsku wac jej ycie, owo ycie omieszonej starej nauczycielki, nie znajduj w nim wystpku. Praca, gucha praca - praca-instynkt, praca-namitno, praca-idea, uoona systematycznie jak teoremat geometrii. ycie rozoone na latai kwartay szk olne, a z jego rozkoszy czerpanie tylko owocw rodzinnej kultury. Nie widziaam nikogo, kto by si tak radowa istotnym "weselem wielkim", kiedyzjawiay si w literaturze pikne dziea, jak "Potop" albo "Faraon". Ona doprawdy czua si szczliw, e yje w tym samymczasie, kiedy tworzy Sienkiewicz, a portrettego pisarza miaa w swej izdebce opleciony bluszczem. W wielu sdach nie mogam si zgodzi ze zmar, a raczej nie potakiwaam jej w gbi serca, gdy to mwia. Bo kiedy indziej!... Nie moga zrozumie pewnych nowych si wiata. ya w dawnym zakonie,ktry przez "Macht" Bismarcka nogami zdeptany zosta. Jakime sposobem przystosowaa owe dawne prawa do nowego ycia? Zrobia to prosto, jak nie mona prociej. Oto entuzjazm zakla w prac, wtoczya go wewntrz swoich obowizkw. Byo to trudne, z pewnoci trudne, takie skroplenie uniesienia. Trzeba byo powoli, wcigu caego szeregu lat wytwarza system, murowany system. Tak uczy gramatyki, stylistyki, uczy pisania, jak to czynia panna L. ju nikt nie potrafi. W tej nauce pedanckiej, prawie dokuczliwej, zajadej, by wanie entuzjazm. U trumny panny L. postanowiam sobie naladowa j. Nie przedrzenia, ale wanie naladowa. Jej ycie byo tak wysoce kulturalne, e z naszej strony byaby to ola gupota, gdybymy mieli zaniedba stosowania tych doskonaych wzorw. Mczyni naladuj przecie Anglikw, ludzi innego kraju i typu, ludzi zza morza, a my majc w domu taki widok... A wic: 1) tamsi w sobie upadki, osabienia, czuoci, a gwnie, gwnie, gwnie wzdychajcy smutek; 2) cigle podnieca wytrwao i ksztatowa wol; 3) ukada z premedytacj i krytyk plan zaj; 4) cile wykonywa, co si po rozwadze zdecyduje, choby kije z nieba leciay. To w szczeglnoci. A w ogle: zachowywa czysto duszy i nie dawa do siebie przystpu niczemu podemu. Wprost nie dawa przystpu. Jeeli bierze na si form kuszc jako nowoczesno, nowotno, uderza ajdactwo w piersi ca moc ducha. U trumny panny L. przysza mi do gowy myl, e czowiek sprawiedliwy yje tu na ziemi daleko duej ni gupiec. Mae, skurczone, umiechnite zwoki panny L. oddziaay dzi na mnie daleko silniej ni niejedna rozprawa mdrca. Jej nauczycielstwo nie skoczyo si z chwil mierci. Owszem, zaczo by cakowicie zrozumiae to, co czynia, niby doskonaa ksika, ktrej ostatni stronic wraz z ostatnim przeczytalimy wnioskiem. Tak nie tylko y, ale i leczy po swojej mierci doktr Mller, zmary na dum, ktry w chwili zgonu przepisywa, jak ma by zdezynfekowane jego ciao, aeby komukolwiek z blinich nie przynioso zarazy w cztery dni po jego zejciu. To s ludzie, ktrzy osignli na ziemi gwn si: nie bali si zstpienia do grobu. Tote ich mier jest tylko jak tajemnic powan, pen czci i smutku. mier ludzi,ktrzy jej si lkali, ciska urok wstrtny, e to A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AA`Pc aoc bSc c-sc do= eR?- przeraajcy, kae myle, a raczej topi si i dusi w mylach o tym rozkadzie ciaa, penym nieopisanej ohydy. I wwczas jest jak potw r obmierzy i bezmylny, a nade wszystko wszechwadny.Ale jeszcze rzecz jedna. Czy ycie panny L. byoby rwnie poyteczne, gdyby zostaa matk i miaa dzieci, a waciwie, czy byoby poyteczniej dla wiata, gdyby zamiast tylu uczennic wychowaa dobrze tylko swe dzieci? I czyby je wychowaa takdobrze? Zdaje mi si, e to jest rwnie macierzystwo, a raczej macierzystwo wyszego stopnia - tak ksztatowa dusze ludzkie, jak to panna L. czynia. Nasze matki lekcewa sobie znaczenie matek-wychowawczy. Tymczasem urodzi dzieci to wielka i cudowna sprawa natury, ale znowu nie dyplom na wychowawczyni. Potrafi to samo byle obywatelka z rodu Kafrw czy Papuasw. Moe popeniam herezj wypisujc tutaj to zdanie, ale je uwaam za suszne. Myl moja jest taka: na wiecie peno jest kobiet niemdrych i niedobrych, ale za to piknych i zdrowych. S to Sabinki, ktre na pewno zostan porwane. Nie wynika jednak z porwania, aeby kada Sabinka stawaa si przez to skarbnic wiedzy. Obowizek (ale ju wtedyiprawo) wychowania pokole coraz lepszych, jeeli idzie o to, aeby pokolenia byy coraz lepszymi, musi by odjty niemdrym i niedobrym Sabinkom i oddany brzydkim pannom L. 28 listopada. Dzi w myl powzitych zasad zrobiam obrachunek dochodw i wydatkw.To materialistyczne pojmowanie dziejw mego ycia z ostatnich trzech miesicy i jeszcze bardziej materialistyczne wysiki przewidzenia przyszoci okazay, e prawie dwa razy wicej wydaj, ni zarabiam. Kupiam wprawdzie bielizn dla W. i posaam H. na dwa miesice, a co najwaniejsza, spaciam ze starego duguciotki Ludwiki 40 rubli Siapsi Bockiemu, ale znowu zacignam u samej Marynki dugw na 100 rubli z czubem. Przeraziamsi t moj rozrzutnoci, a waciwie ndz, i postanowiam do minimum ograniczy wydatki. Zaczam od tego, e razem z Marynk kupiam bilet do teatru. Grano Moliera Chorego z urojenia. Obydwie z M. przyszymy do jednego wniosku... Czstokro daje si czyta, a szczeglniej sysze, zdanie, e na wiecie "wszystko ju byo". Na tym fundamencie, e wszystko ju byo, rozmaici panowie i damy pozwalaj sobie na takie rzeczy, ktre istotnie moliwe byy tylko w przeszoci. Przypatrujc si takiej sztuce Moliera widzi si dopiero, jak ludzko postpia naprzd, i to nie tylko w zakresiemedycyny, ale przede wszystkim w dziedzinie etyki. Tak dzicz, jak widzimy na tej scenie, z pewnoci moe, kto zechce, zobaczy jeszcze w Radomskiem, Kieleckiem, a nawet w Sandomierskiem, a niewtpliwie wszystko to naley ju przeciedo epoki, ktr opisuje Molier. Mae to i ju osobiste spostrzeenie. Jestem niby to zgnbiona mierci panny L. i innymi okolicznociami, a przecie potrafi pka ze miechu za lada konceptem. Zawsze miaam to pochlebne o sobie mniemanie, e jestem lekkomylna. Teraz ten przymiot zdaje si wzmaga. Nic we mnie staego, niezmiennego. Gotowam jak najswobodniej si bawi, i to nie tylko w teatrze, ale z pierwszym lepszym knotkiem na lekcji, pomimo e niby to mam swoje smutki. Jake wobec tego mona sobie ufa, gdy w czowieku jest jakie licho ukryte, nie dajce chwyci si za uszy. Musi to by, widocznie, sia tej ziemskiej powoki, sia zwierzca, dla ktrej miech jest konieczny, jak targanie przez wicher dla rolin. Naleaoby umartwia to mieszkanie ducha... 30 listopada. Nazywa si: doktr Judym. l grudnia. Nie jestem wcale przesdna, nie wierz w znaki, a swoj drog, gdy si cotakiego zdarzy, jest mi bardzo przykro. Teraz szczeglniej, po dzisiejszej nocy. Zdaje mi si, e stoj wobec jakich brutalnych i potnych osb, ktre mi skrzywdz. Usnam pno, w znueniu i smutku. Ujrzaam we nie sal ciemn, co jakby sd w Zurychu, gdziem nigdy przecie nie bya. Wprowadziy mi tam osoby w ciemnych, skromnych uniformach. Szczeglniej jeden... Skd taka twarz?... Widz go jeszcze. Osoby te rzeky do mnie,e Henryk popeni zbrodni morderstwa. Ogarn mi przestrach, jakiego nigdy w yciu nie dowiadczyam. Zarazem uczuamw sobie decyzj tak przejmujco siln jak ta wiadomo: nie pozwol! Staam przy oknie wpuszczonym w gruby mur, ktre prowadzio do gronej izby zote i jasne wiato soneczne. W dali byo granatowe, faliste jezioro i biae gry. Wtem da si sysze gos: - przyprowadzi! Henryk wszed do sali. Na jego twarzy bladej i wychudej by umiech, ale jaki straszny! Czuam si tym umiechem na wskro przeszyta. Gdy chciaam zbliy si, wszed czowiek pospolitego wygldu, ze stalowymi noyczkami w rkach: Henryk usiad na krzele i wtedy jego umiech stasi jeszcze bardziej, jeszcze bardziej... podym. Felczer strzyg wosy, pikne, jasne wosy mojego drogiego braciszka. Pukle ich toczyy si po czarnym ubraniu i spaday na brudn ziemi. Kto mi wtedy uj za rk. Ale kt to by... O, Boe! Usiowaam przemwi, krzycze, ale ani jednego dwiku nie byo w mojej gardzieli.Nawet pacz nie mg si z piersi wydoby.Gupe zawoaa na mnie. Obudziam si i usiadam pena jakiego strasznego uczucia. Nie mog tego wypowiedzie... Ten bl senny stokro boleniejszy ni jakikolwiek za dnia, i owo tajemne a samo z siebie widzce przeczucie... Moe, ach, najpewniej wieszczba nie znanych mi cierpie przyszych, a tak gbokich, e obj je - ju jest bole... Nie mogam poruszy ani rk, ani nog. Z wolna odlatywaa od mojego serca zmora, i cicha rado, e to by sen, rado jak wity promie soneczny sczya si do jego gbi. C bykto mg tak na wiecie kocha, jak ja tej nocy mojego brata? Zdaje si, e ludzie najsilniej kochaj swoj famili. Ja nie lubitych moich uczu rodzinnych ani je ceni, anic nie ma nade mn takiej okrutnej, takiej niezgbionej wadzy, jak one. I co to jest? Czy naley mie takie uwielbienie dla osb, ktre moe tego nie s warte? Przecie tyle zjawisk, osb i spraw na ziemi... Jakie to zdanie wypisaam tutaj?... 2 grudnia. Henia ma odr, a ja godzin woln. Wpadam do domu i siedz sama. Ach, jak niemio... Mga o barwie niadej wlaa si w zaklse podwrza. Dopiero godzina czwarta, dzie jeszcze, a nie wida odlegych wieyc dachw, ktre zawsze rysuj si na moim horyzoncie. Tylko blisze kominy, zarwno kwadratowe,ceglane, jak wskie, okrge, z blachy odbijaj si w zmoczonych, olizgych paszczyznach swych dachw, jak pale i supy w wodzie stojcej. Co dzie szare i tawe mury s teraz jakie sine, przezibe. Okna zniky prawie albo majaczej niby zapadnite doy oczne twarzy miertelnie chorej. Asfaltowy trotuarek na dnie podwrza lini si rzadkim botem. Tu blisko za oknem sycha monotonny szelest. Wychylam si, natam wzrok i przez zapocone szyby, niby przez pajczyn, dostrzegam co we mgle. Kupa tej gliny, a w niej co si rusza, co si gmera, jak u nas mwi. Czapka z daszkiem wcinita na bezbarwn gow ciasno jak czepiec, brudny kubrak, fartuch okrywajcy figur od pasa, buty, rce, rydel. To chopiec od zduna "wyrabia" glin. Co chwila dolewa wody w rzadk mas i przerzuca to kleiste boto. Ruchy ma jakie abie, prdkie, trzepice si. Nogi jego brodz w tym, rozbabranym ile, szybko odrywaj si i gboko ton, odrywaj si i gboko ton...Przemoke buty, oblepione bryami... W mojej stancyjce gospodyni kazaa napali. Ciepo tu i milutko, ale przez szczeliny okienne wciska si dech jesieni. Mga coraz gstsza ju nie spada, lecz walisi zewszd, lgnie do murw, peza, rozciga si, kurczy i pywa w przestrzenijak lotne boto. Czy to mga? Serce stka z duszcej bojani. Zda mi si, e to co obudne wzio na si posta mgy, e to co bada ziemi, siedliska ludzkie, zaglda do okien i patrzy w nie, usiujc zobaczy struchlae serca. To mier. W bramie przesuwa si jaka posta, jakabrya o ludzkim ksztacie. Zapalono pierwsz latarni i ty bysk jej rozazi si w rudym mroku, dosiga kupy gliniastej i przetrca si na postaci maego zduna. Zapalam i ja wiec co prdzej, co prdzej - i usiuj czyta. Daremnie. Ciapanie rydla iblaszany szczk wiadra odbijaj si we mnie jak echo w kamiennej zaklsoci. Sysz kady krok tego dziecka, czuj kady ruch w mokrych gaganach. Zdaje mi si, e ju dawno, dawno widziaam taki dzie, e nawet przeyam te same uczucia. Tak mniemam patrzc w miazg wiata pochanian i trawion przez ciemno i nie wiem, kiedy myli moje wpywaj w sowa harmonijne, w dwiki czcigodne, ktre to wszystko zawieraj w sobie: Nie budcie ich, a ciemno si odmieni, Przeklty mrok, gdzie witym oczy lepn,Nie budcie ich w t smutn noc jesieni, W ten zgniy chd, gdy duchom skrzyda lepn. Dzi pracy plon i pene krwi zasiewy Z rozkisych pl wchony ju kantory... Nie budcie ich modlitw i pieniami... Skde ja wiem te sowa? Czyje to sowa? I oto tam, w tych mokrych falach przesuwa si i znika maa, obdarta, skulona posta mojego starego, mojego kochanego nauczyciela, Mariana Bohusza. Szarpie j wicher, osacza przebiege zimno, ostatni goniec ziemi: siedliska zbjcw. Biegn za nim mylami po jakich bezdroach, po miejscach samotnych, opustoszaych, gdzie na nieszczliwych ludzi mier cierpliwa wyczekuje; szukam go i cigam nad brzegami rzek, w nurtach iw gbinach iu wodnego, midzy trzcin zeschnit w szuwarach i karpach wodnych.Gdzie jest ten d mierci, w ktrym zgasio si to serce najbardziej czue, serce na miar niewidzian i niesychan, spalone od uczu wiecznych. Cieniu bolesny... I oto z mroku ogarniajcego wiat, we zach, co moje oczy zalay, ukazuje si twarz. Na p olepe oczy wpatruj si we mnie,zuchwae, obkane oczy mdrca. Strugi ez spyny z nich, tocz si po zwidej twarzy i wyeraj na policzkach dugie krwawe bruzdy. Wieczny odpoczynek... 4 grudnia. Po bardzo dugiej niebytnoci odwiedziam wczoraj pann Helen. Nie s to ju five o'clock, lecz zebrania pnowieczorne. Dla kochanej panny Heleny mam wiele wdzicznoci z owych jeszcze czasw, gdy mi tu nikt a nikt nie zna. Onami pomoga dosta niejedn lekcj i uczynia to (co jest rzecz godn pamici) bez wyrachowania. Swoj drog, na tych jej recepcjach nie czuj si w swoim ywiole. Moe dlatego, e hasam tylko za lekcjami i wyzbywam si wielu szczeglikw salonowych, a moe dlatego, e si tam zgromadza towarzystwo zbyt wielkich literatw i artystw. Gwny kontyngens stanowi modzi niemiertelni biecego sezonu. Musz wyzna, e nie lubi ani ksiek modnych, sezonowych, ani ludzi tego autoramentu. Wczoraj, idc po schodach do mieszkania panny Heleny, czuam formalne tchrzostwo. W chwili kiedy trzeba wej do saloniku, gdzie zgromadzia si ju pewna ilo osb, nota bene mczyzn, czuj, jak dalece jestem do tego czynu nie przygotowana. Zapomniao si o tysicu rzeczy sucych ku temu, eby adnie wyglda. Wwczas formalna trema... Z tego si okazuje, e towarzystwo mczyznjest bardzo pocigajce. Ja, przyznam si, mocno je lubi, ale koniecznie mczyzn delikatnych, rozumnych, a przy tym nie pedantw, ktrzy by lekcewaco traktowali moje myli i sowa. Mczyni wszyscy interesuj si pannami, a kamstwem byoby przeczy, e jest mio,ach, jeszcze jak mio wywoywa zajcie. Wchodzc w celu (nie uwiadomionym) wywoania tego mianowicie zajcia kogo swoj osob, znajduj zawsze tyle wad i brakw w mojej posturze, e mam ch sromotnie zmyka. Salon panny Heleny jak dawniej: liczne, due palmy, sofy i krzesa w stylu chisko- japosko - maison-niponowym. wiato, jak dawniej, przymione. Na sofach tkwiy ju rozmaite wielkoci. Wszystko - nasi sawni. Wejcie moje nie zostao dostrzeone i nie przerwao rozmowy, ktra bya bardzo ywa. Znowu opakana kwestia kobieca. Roztrzsa j (przewanieza pomoc zwyciskich aforyzmw) poeta Br. Dla niego ta kwestia "nie istnieje". Kt broni kobiecie robi, co jej si ywnie podoba? Chce si uczy, to si uczy, chce dziaa jak mczyzna, wolno jej i to... Ze swej strony poeta Br. "omiela si twierdzi", e biaogowa powinna korzysta z praw przysugujcych jej, ale przewanie w zakresie etyki... Udoskonala sw dusz, czyni j niepochwytn, niedocignion dla grubej i cikiej siy mczyzny. C z tego, e kobieta bdzie adwokatem, doktorem medycyny albo profesorem matematyki, kiedy j z tych zawodw (prawdziwych dla niej zawodw) wyrwie dziwna tsknota za czym nieuchwytnym... (Z ofia Kowalewska ). Wedug niego kobiety dce do tak zwanej emancypacji pozbawiaj si jednej ze swych si faktycznych - uroku, gdy chc zniszczy w sobie pen wdziku niewiadomo rnych rzeczy i spraw tegowiata. Dla poety Br. jest co brutalnego w tym, gdy kobieta nie ma ju o co spyta mczyzny. W kocu swego wywodu zada wiatu babskiemu w istocie trudne pytanie: czy mona twierdzi miao, e kobiety uzyskanej absolutnej wolnoci nie uyj na ze, tak jak to robi dzisiaj mczyni? Przecie jest masa zych kobiet, a jak twierdzi psychiatra, daleko wicej pierwiastka za wskazuje sprawowanie si obkanych kobiet ni mczyzn. Poeta zgadza si, gdy go zaczto przyciska do muru, e to jest wanie suma uczynkw wiata, ale nie wierzy, eby mona byo wpyn na zmian tego stosunku rodkami,ktre przedsibior kobiety. Z mojego kta pod palm omieliam si wyda gos, rozumie si, saby, nie mj i drcy (co niechaj policzone mi bdzie na karb trwogi wobec tylu lirykw, dramaturgw, nowelistw, "estetw") i za pomoc tak niskiego organu wyraziam niezdarnie par sentencji. Czepiajc si ostatniej wtpliwoci mwcy, rzekam, e nie mona jej adn miar podziela, jeeli si wierzy w si dodatniego dziaania kultury na dusz czowieka. Panna, ktra skoczya uniwersytet, moe by tak samoniedobra jak chopka, ale uczynki moralne pierwszej z musu bd lepsze ni uczynki chopki, na czym wiat otaczajcy bezwarunkowo zyskuje. W miar wzrostu kultury wyszej zacieraj si rnice wywoane niszoci umysu kobiecego i brakiem pracy nad jego rozwojem. Jeli w duszy kobiety jest prnia, ktr mogaby zaj dno do jakiego wiata, to w tejprni naturaln kolej rzeczy rosn owocezoci, gupoty, zego wychowania. Dlategoto w szpitalach jest statystyka tak fatalna dla kobiet... Co do twierdzenia, e emancypantka, ktra ju nie ma o co zapyta mczyzny, jest zjawiskiem brutalnym, to wyznaam, e takiej kobiety dzi jeszcze wcale nie ma. Docign mczyzny nie moe wprost z powodu mniejszego zasobu si fizycznych (gdyby nawet miaa przed sob drog bez przeszkd i... puapek). Jeeli zatem "niewiadomo" nie tylko "grzechu nie czyni", ale prcz tego nadaje "urok", to pomimo wszelkich wysikw, jeszcze dugokobieta bdzie "bardzo uroczo" gupsza od mczyzny. Dzi zreszt nie chodzi wcale o to, eby mczyznom dorwna, lecz o to, eby coraz mniej zostawa w tyle we wszystkim, nawet w szpitalu obkanych. Wkocu omieliam si wtrci mae do, jakby na wiadectwo, e guwernantki istotnie gorsze s od poetw pci mskiej. Rzekam, i moe to jest bardzo urocze potrzebowa opieki, ale dopiero wwczas, gdy jej zabraknie, gdy jej na caym wielkimwiecie wcale nie ma, wtedy czuje si, jak dalece w tym nie ma najlichszego uroku. Takie maksymy wygaszaam w tym zgromadzeniu. W czasie powrotu do mojej izby mylaam jeszcze o tym wszystkim i czuam pewien niepokj. Nawet nie pewien, ale duy niepokj! Czy uwolnione kobiety nie uyj naze swobody, tak samo jak jej dzi zaywaj mczyni? Teraniejsza dola pcinadobnej z pewnoci jest nastpstwem jejstanu moralnego. Gdyby szo o jak walk i o samo zwycistwo, to trzeba by powiedzie: gdy mczyni maj prawo by wolnymi i robi sobie, co zechc, to takie samo prawo powinno przysugiwa kobietom. Ale to przecie nie chodzi o walk,48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAfP#c gsc hc i-c jW= tylko o dobro. Zreszt sumienie moje, gdy mowa o tych sprawach, tak atwo dostaje dreszczw! Jest to widocznie moc przesdu, odziedziczonego po szeregu prababek. Ja nie znam ycia. Par razy zdarzyo mi si czyta takie rzeczy, od ktrych wosy powstaj na gowie i ciao dry jak w malarii (Guy de Maupassant, Owidiusz ). Idc ulicami trafiam czsto na widok, ktry mi nie tylko przeraa, ale wprost ogupia. Tymczasem setki ludzi przesuwaj si obok tego jak obok latarni albo szyldu. Egzystuj jakie nie znane mi otrostwa, rzeczy pene okruciestwa i haby, w ktrych kobiety bior udzia. Ktje wyuczy tych potwornoci? A jeeli one same odnalazy w swych duszach to wszystko? Oto dlaczego boj si zdania poety Br., e babiny mogyby naduy wolnoci. Czy to ma si tak tumaczy, e trzeba opuci rce? Nie, przenigdy! ktokolwiek jest winowajc straszliwych grzechw rodu ludzkiego, trzeba dwiga si z brudu! Niech to czyni mczyni i kobiety. 5 grudnia. Wczoraj wspomniaam o Owidiuszu. Sama nie wiem, czemu przysza mi myl przeczyta go jeszcze Gupe ma wrd mnstwa swych romanside dwie liczne, stare ksieczki z zeszego wieku wydane w Londynie, pt. "Les oeuvres amoureuses d'Ovide". W tomiku drugim s dowcipne, pene uroku i... zepsucia "Elgiesamoureuses", i najadniejsza z nich, zaczynajca si od sw: L'oiseau le plus charmant qu'on pt voir dans le monde, monfameux perroquet. Tumacz to sobie moim nieudolnym jzykiem w taki sposb: Papuga, wielomwny go z Indii - nie yje!Schodcie si na pogrzeb, ptaki nabone. Idcie za zwokami tumem smutnym, bijcie si w piersi skrzydami. Szarpcie pazurami policzki, targajcie z braku wosw zwichrzone pira na gowach. Niech zamiast trby pogrzebowej zadzwoni wasze pieni wdziczne. Philomelo-sowiczku, zapomnij ju o zbrodniTereusza, ktry ci jzyk urn. Dugie latapowinny byy osabi twj smutek. Los Itysa-baanta smutny jest z wszelk pewnoci, ale przecie to byo tak dawno! Paczcie, wszystkie stworzenia skrzydlate,co lotem skrzyde swych kierujecie w przezroczystym powietrzu, ale nade wszystko rozpaczaj ty, synogarlico, towarzyszko zmarej. Tak, o papugo! Czym by Pylades dla Orestesa, tym dla ciebie bya synogarlica. Ale na c ci wierno i pikna barwa twych skrzyde? C z tego, e spodobaa si natychmiast przelicznej kobiecie, kiedym ci przynis jako podarunek mioci... Jest w tym jaka dziwna swoboda, maluje si samo ycie kontemplujce, prniacze, ale rwne i jasne. Owidiusz sam si oskara, e jest "poet swej wasnej lekkomylnoci". Wida z innych utworw, e zna on straszne pieczary boleci, ale od nich ucieka do swoich niewiast piknych, zepsutych, nikczemnych, z cudnymi oczyma i wosami o barwie "cedru z wilgotnych dolin pochyej Idy". Na lirze swojej kocha jedn strun, ktra dwiczy przez tyle wiekw i dla tylu pokole. Jest to liczne i jakie takie dziwne. Tu obok piknego smutku, ktry mona odczu tak ywo, jakby si w sercu naszym znajdowa, s karty niepojte, straszliwe w swym nieludzkim cynizmie, jak np. potworna elegiatrzydziesta sma. Dech zamiera w piersiach, gdy si to czyta, jakby go mierchwytaa. Niestety, w ohydach jest tak samo cudna poezja. Z tych kart starych ulatuje jak zapach mocnych perfum czy przed tysicem lat zerwanych r, ktre wieczyy skronie poety. 7 grudnia. Zmczenie; zmczenie... Jest pny wieczr. nieg z deszczem zmieszanypacze za oknem, dudni w rynnach jak skarga ndzarza i szkli si na kamieniach podwrza, ktre owietla chwiejny bysk latarni. Oczy mimo woli wlepiaj si w kaue sabo byszczce, co dr od padajcych kropel. Pod sekretem musz sobie wyzna, e teraz jestem daleko bardziej zmienna ni dawniej. To s pewno jakie zmczenia nerwowe. "Nerwy", ktrych wytrzymaocitak ufaam, jak sile rzemiennych naczelnikw prowadzcych bryczk, gdy sizjedao z gry ku Gogom... A teraz po kadym wzruszeniu - bicie serca, po usilnej pracy - bl gowy, ociao, na przemiany to roztargnienie, to automatyczno. Tak le sypiam! Po nocy bezsennej mam t cig nierwno bicia serca, oczy jakby piaskiem zasypane, szumw uszach, bl w gardle - i jak obmierz trwog w duszy. Chobym w taki dzie miaa sumienie czyste, chobym wytaa wszystkie siy, eby si niczym nie splami- nie jestem szczliwa ani swobodnej myli. Biegn na lekcje jak rzecz popchnita, odrabiam je jak idiotka. Gdy na przykad rozwizuj zadanie arytmetyczne z Anusi, to tylko pierwsze sowa kadej myli jasno rozumiem, dalsze cigi gadam jak katarynka sw melodi. Dopiero po wymwieniu zdania sysz jego sens w gowie niby wyrazy czyje, ktre dokadniezrozumie przeszkadzaa mi dyskusja z kiminnym. Brak siy nerwowej. Biedne, strudzone, ogupiae nerwiska nie maj odpoczynku. Kada przeszkoda staje si dla nich uciliw, a naprawd paka si chce,gdy zdarza si sposobno rozrywki, a i doniej brak ocho ty. Ze wszystkiego jednak najciszy powrt z lekcji do domu. Nogi id niby spuchnite. Przemoke, jak dzi na przykad, buciki dolegaj i ci꿹, zaboconasuknia nie czyni wraenia stroju ani odziey, tylko jakiej paskudnej szmaty. Ach, to ubranie do ziemi! Jest ono zapewne mie, doskonae i pikne, ale dla pa, ktrenigdy nie chodz po zaboconych ulicach, tylko jed w karetach. Dla nas, co musimy grasowa po bagnach dzielnic ubogich - jest to prawdziwa katusza. Obrzyde jest podkasa sukni wyej (zreszt niemoliwe, bo wnet dziesiciu panw zacznie si przyglda), a rce kostniej trzyma j, dba o ni - albo zachlapa i nosi na sobie kupy brudu. W jednej rce nios parasol, ksiki, kajety, drug musz wiecznie piastowa swj ogon i w tym ksztacie updza si po trotuarach. Skromno pozwala dekoltowa si, odsania nagie ramiona i piersi, ale zakazuje demonstrowania wiatu nogi wyejkostki, w grubej poczosze i wysokim trzewiku. Ciekawam, czy te w chwili gdy moda kae nam przyczepia sobie z tyu ogon kangura, bdziemy wykonyway jej polecenia z takim samym pietyzmem jak teraz, gdy dwigamy ogony sukienne? Dzi biegnc na trzecie pitro do Lipeckich, zabocona, przemoka i buchajca par jakzdroony ko pocztowy, w rodku tych krtych schodw kamiennych usyszaam muzyk. Kto gra bardzo biegle za jakimi trzecimi drzwiami. Zatrzymaam si na minutk, z pocztku eby usysze, co to graj, a pniej nie chodzio mi ju o to - ido tej chwili nie wiem. Harmonijne tony wziy mi opywa dokoa, niby pytania jakie bolesne; zaczy patrze we mnie jakby wielkie, pene ez oczy bkitne. Litoway si nade mn jakoby dobrzy, kochani bracia, ujrzay we mnie co litoci godnego, jakie, wida, zmiany niepodane, bo kay z alu. Ale wnet zaczy si w sercu moim umiecha woa mi jak gdyby pieszczotliwymi nazwami, a tak dziwnie, taknadziemsko, jak tego ju nie usysz nigdy na wiecie. Otoczya mi ca od stp do gw wiosenka jedna, dawno, dawno, przedlaty w Gogach spdzona, kiedy jeszcze ya mama i ojciec. Widziaam w oczach zamknitych ciek do stoku pod wielk grusz, wokoo jaskry u rdlanej wody, dugie smugi kaliny, jeyn i dzikiego chmielu. Widziaam wod poyskujc za upustem, zielone prty sitowia. Srebrne potki przekrcay si do soca pod samym wierzchem i okonie z ciemnymi prgami wychylay swe ostre grzbiety z zimnego nurtu. Drewniana figura witego Jana staa wrd grobli nad stawem i czarne olchy z krzywymi pniami... Nie mognapisa... 9 grudnia. Gdy si tak czowiek od lat koacze po wiecie, wci mijajc nowe osoby, nabiera dziwnej wprawy w zgadywaniu ludzi. Nie jest to wcale zdolno poznawania mylami, lecz prdzej widzenia renic. Daleko lepiej i z wiksz stanowczoci udaje mi si przeczu czowieka, ni gdybym si zabieraa do dugich i systematycznych studiw, do obserwacji wiadomych (chocia i tych nie przerywam). Czasami zudzi mi jeszcze wiatowa gra yczliwych umiechw, czsto tak dobrze oddana, ale omyka trwachwil, bo wewntrzna nieprzyjemno zaraz mi ostrzega. Czekam wwczas cierpliwie i poczciwe ycie przynosi stwierdzenie szeptw instynktu. Ile to ju razy tak byo! Oprcz tego "czuja" mam jeszcze kilka swoich rodkw wydobycia prawdy. Oto - nie zaspokajam ciekawoci i nie odpowiadamna zoliwo. Wprost "nie racz" uczuwapewnych umiechw, sw, aluzji. Szlachetni wspobywatele prdko przychodz do wniosku, e to pie jaki, twr wyjtkowo tpy, ktry wcale uku nie czuje. Wtedy odsania si prawda... Czy kiedy miaam skonno do takich bada? Zdaje si, e nie. ycie wszystko potrafi wykrzesa. Nie ma w tym dawnej mojej a tak naiwnej pokory - och, ani odrobiny! - prdzej jest jaka za pycha. Nieraz myl sobie, e coraz dalej jestem sercem od ludzi. Dokd odchodz, do jakich sennych widziade, dojakich bohaterskich, czystych cieniw. Oneto stanowi prawdziwe towarzystwo. wiat nasz, otaczajcy, pinteligentny, pbarbarzyski, a gwna - chytry... Przebiego suy w nim zoliwoci, a zoliwo praktykuje si dla niej samej. Zawsze chodzi o stwierdzenie czyjej niszoci, i to tym bardziej, im ciej t niszo odnale. Kobietki, nasze anioy domowych ognisk, te z maestri uprawiaj sztuk! Jestemy wszystkie tak zaawansowane w sztuce mielenia jzykiem na szkod blinich,e kiedy mczyzna zblia si pierwszy razdo obcej, z pewnoci formuuje sobie pytanie: jaki te to rodzaj zwierzcia? W tym czczym yciu panuje wszechwadna obuda. Kamstwo wcale nie tylko nie jest tpione, ale nie budzi nawet odruchowego wstrtu. Wszystko ze toleruje si z obiektywizmem,a w razach natarczywych daje si rzeczomza pomoc sofizmatw wygld nieprawdziwy albo si wprost udaje, e nie s wiadome najdokadniej roztrznite fakty. W tej atmosferze oddycha kwiat wychowania domowego niewinnych dzieci. Nawet gdybymy mieli wrodzone zamiowanie kamstwa, trzeba by je niszczy dla krzywd, ktre wyrzdza. Ale wszelkie moralne denia tnie batem ciga wiadomo, e obok nas yj ludzie, ktrzy wprost nie maj potrzeb moralnych,ktrych wcale nie czyni nieszczliwymi widok naduy. Mka moralna samotnych jednostek wydaje si by czym przybkanym, niezdatnym do niczego bez zwizku z czymkolwiek, niby jaka waciwo osobliwsza, przedawniona czy za wczesna. A czyli te uczucia mog by tak samotne? To zagin jak ziarna zboa wcierniach z boskiej przypowieci. Ile to razy usiowaam wytworzy w duszy tej luli owej uczenniczki takie ogniskomioci prawdy, rozchucha przygasy wgielek cudnej wadzy, ktra tyle szczcia daje czowiekowi. I ile razy znajdowaam tam opr oszacowany murem szyderstwa... Moja misja rodzia drwin. Wtedy zawsze czuj si tak samotn i opuszczon. I dzi znowu to samo... Maniusia Lipecka jest to tak zwana "gwka". Zdolnoci jej s rzeczywicie bardzo pikne, ale pewno pjd w jednym kierunku. Oto, co wymylia. Gdy przychodzidziadek Hieronim, Maniusia cichaczem prosi go o czterdziestwk na tak zwane "piecztki". Gdy wpada wujaszek Zygmunt - to samo; z cioci Tekl - to samo. Tymczasem maa figlarka ani myli kupowa piecztek. Zebrane pienidze chowa do skarbonki. Gdy chciaam przeciwdziaa temu talentowi gromadzeniapienidzy w smym roku ycia, mama opara si z wytrzeszczeniem oczu. Jest to, wedug niej, zapowied sprytu i oszczdnoci. Uczucia nasze nie mog drzema, musz mie jaki wyraz w czynach. Budzi si we mnie gboka awersja do tego, co na mieszczaskich pitrach uwaane jest za moralno. Stempel obudy wycinity przezmatadorw starczy tam za wszystko. Kadaz jednostek zadraaby na sam myl, e moe by le ostemplowan. A i ja sama czy mog si chepi, e mi nie obchodzi,co szepce pani Lipecka, Blumowa albo inna "matka", zajta systematycznym psuciem duszy swego dziecka pod pretekstem edukacji? Bynajmniej! Licz si z tym wszystkim. I jak jeszcze! Tylko ju was znam, bydltka boe! Ju wiem, e jeli miboli i nka opr waszych dzieci wobec mojej etyki, to nie dlatego, ebycie wy jako gromada byy mdre i dobre. 10 grudnia. List od Wacka. Oto, co pisze: "Droga zmczya mi i znudzia, a na dobitk zb mi bola nie dajc w cigu dziewiciu dni ani chwili spokoju. Waciwieto nie tak sama droga nuy, jak noclegi w powarniach. Nie wiadomo, co wtedy robi ze swoj osob. Wyj na czas duszy nie mona, gdy pidziesiciostopniowy mrz to nie arty, czyta trudno, przy tym stan cigego wyczekiwania, obawa, e reniferyrozbiegn si i trzeba bdzie z koniecznocikilka dni zatrzyma si w takiej dziurze, wszystko to, razem wziwszy, wywoywao nasz popiech. Renifery rozbiegay si kilkakrotnie, ale udao si nam z Jasiem do prdko je gromadzi do kupy. W cigu caej podry nie straciem ani jednego dnia. Nulla dies sine linea. Widzisz, jak to dobrze umie acin! Taka linea w tych stronach znaczy kilkadziesit wiorst. Renifery wszdzie dobre, droga z maymi wyjtkami znona, wic mknlimy z szybkoci dziesiciu (do dwunastu) wiorst na godzin. Powarnie czasami okropne! Tyle si ju o nich czytao, tyle syszao, a jednak rzeczywisto znacznie przechodzi wyrobione o nich pojcie. S to ogromne, niskie landary bez podogi, bez par, z dymicym kominem, ze szparami w cianach- jednym sowem, do mnie podobne: ze wszystkimi wadami, ale za to bez adnych zalet. Na pierwszy rzut oka przedstawiaj si poetycznie, szczeglniej kiedy ogie owietli ciany pokryte biaym szronem, soplami, i niby tysicem znikajcych diamentw zacznie migota. Ale estetyczne zadowolenie ustpuje miejsca rozczarowaniu, kiedy ta fantastyczno zaczyna kapa na nos i ubranie wdrowca. Na noc w powarniach nigdy si nie rozbieraem, przeciwnie, ubieraem si ciepo, co do przyjemnoci nie naley. Przytym, dopki ogie si pali, takie goroco, jak mwi twoje Litwinki, e nie wiadomo, gdzie si ukry, a jednoczenie nogi i plecy marzn. Czasami zamiast w powarni udawao nam si nocowa w jurcie, ale i techambres garnies nie s bez "ale". Kilkanacioro ludzi pci msk iej, eskiej inijakiej gniedzi si w maej jurcie razem z psami, cieltami, w bezporednim ssiedztwie byda. Doczony do tego zapach gnijcych ryb powoduje to, e trzeba byo wyskakiwa na jednej nodze dla zapania tchu. Rano znowu jazda. Wytrzymao reniferw- zadziwiajca Trzeba je widzie (cho nie radz...) obcione naadowanymi nartami, gdy si wdzieraj na pionowe urwiska gr lub gdy pdz po botnistych kpach, ledwie-ledwie pokrytych niegiem. Pdzimy przez bota! Narty skacz, chybocz si pokpach jak d w czasie wiatru na wodzie.Noc ciemna, wida tylko jak nik, bia paszczyzn. Wonice krzykiem poganiaj zwierzta do szybszego biegu. Za sob sysz co w rodzaju sapania lokomotywy ico chwila to z prawej, to z lewej strony ukazuje si poczciwy, rogaty pysk jelenia, obronity szronem, buchajcy par, z wywieszonym jak u psa jzorem. Gdy cisny silniejsze mrozy, jelenie przestaysapa i stuliy buziaki. W czasie jazdy trzeba si cigle przechyla to w t, to w ow stron dla zachowania rwnowagi albo,dla przywrcenia jej, uderza nog w ziemi. Wjedamy w las, przecinamy wzgrza, po czym szalonym pdem staczamy si znowu w dolin. Jelenie pdz jak wiatr i narty lec, a dech zamiera w piersiach. N a dole przednie narty zwalniajbiegu, nastpnie wszystkie z trzaskiem uderzaj si o siebie i rozskakuj na wsze strony. W dolinie znowu kpy, znowu podskoki nart niby po wzburzonych falach. Zmuszonemu do cigych wicze gimnastycznych - ciepo, ale nogi marzn, aprzy szalonym pdzie po kpach w ciemnoci nie moe by mowy o rozgrzaniu si w jakikolwiek sposb. Nareszcie w oddali ukazuje si sup iskier. To jurta! Witamy j radonie jak eglarze latarni morsk. Po chwili rozgaszczamy si w cieple jamy i pijemy jak bohaterowie Homera, a zaraz potem spa, spa! No i take to przecie nie chodzi o walk,48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAkPrc lc mWc n+c o ;N co dzie - przez trzy miesice i dwa dni. Mj aparat, szko, przybory dowiozem w caoci, czemu si okrutnie dziwuj. Maj mi przysa z Jakucka klisze, papier i w ogle wszystko. C tam u ciebie, moja sodka dziewczyno, moja mia siostrzyczko..." 15 grudnia. Od pewnego czasu akn i poszukuj widoku radoci. Szukam ksiek wesoych. Wielk by mi przyjemno sprawio, ebym widziaa czyje ycie pene szczcia. Mam dokoa siebie albo ndzne, chorowite egzystencje, albo zapasyz przeciwnociami nad siy. Co krok mona spotka osoby zadowolone (z siebie), ale nigdzie nie wida wesoych. Zadowolenie jest tam, gdzie s mae potrzeby, a szczcia, z ktrego tryska wesele, tak jakby nigdzie nie byo. Czowiek stworzony jest do szczcia! Cierpienie trzeba zwalcza i niszczy jak tyfus i osp. 24 grudnia. Wrciam z pasterki. Byymy wszystkie, to jest panna Helena, Iza i mojebbenki. Mrz. Sypki nieg iskrzy si i chrupie pod nogami. Z mojego okna widz tylko dachy ze srebra. Szeregi zaczarowanych paacw stany w biednej dzielnicy. Ksiyc wieci. Druty telefoniczne osdziay. S biae jak sznury grubej baweny, ktr zwija na kbek jaka babcia, ogromnie, ogromnie wiekowa. Jest co dziwnego w tej nocy jasnej, w tej nocy czystej. Niewysowiony wdzik ley na murach oblanych wiatem miesicznym. Ju chyba wszystkie walki ze znuenia w tej ciszy ustay i elazna pi przemocy osaba z alu. Gdyby w tej chwili zbjca chcia sztylet utopi w piersiach swojej ofiary - zemdlaaby mu rka. Bo teraz anioowie zstpuj z niebios na ziemi i tuldo serc przeczystych westchnienia skrzywdzonych ludzi. Kto teraz modli si bdzie... W obie, gorzej ni niemowl ubogiego parobka, ley ten, o ktrym mwiIzajasz, e "uderzy ziemi rzg ust swoich". Moe to Jego krlestwo ju si zaczo, moe ju idzie "rok Paski wdziczny". Niech si umocni dusze cierpice dla dobra wielu, niech wytchn, Panie... 26 grudnia. wita! pi, prnuj i chodz na wizytki. Zniosam do siebie stos ksiek i rzucam si od jutra w srogie czytanie. Gupe wyjechaa na tydzie. Do naszego apartamentu wyniesiono dla braku miejsca od pastwa S. choink. Mam w nocy miy zapach wierczyny. Ach, eby tak przejecha si sankami wrd lasu obsypanego niegiem, wieccego soplami, w zimowy wieczr, kiedy to gonty na dachach strzelaj! Jak to tam jest teraz? Puste pola. Ani szmeru, ani szelestu. Ksiyc idzie nad rozlegym przestworem. Gdzieniegdzie gruszka polna stoi wrd niegw samotna, obdarta. Rzuca swj ciebkitnawy... 7 stycznia. Wacaw umar. Odebraam wiadomo od tej pani przed tygod... 23 marca. Przerzucajc rupiecie w szufladzie mojego stolika, znalazam ten sekretnik. Gdym go otwara, wzrok mj trafi na sowa przed dwoma miesicami pisane. Jak gdyby co nowego!... Zarazem takie samo zimno, obojtno. Czyli to ma by moje nieszczcie? Gdzie ono jest? Ja go nie czuj. Sowa te s puste wewntrz itylko maj form, powok blu znanego ludziom. Dawno, gdy jeszcze byam w domu, nieboszczyk tatko pokazywa mi w Gogach pszenic, ktr nie zjada. Szlimy rano o wicie, obok niwy pod gra nad strumykiem Kamiennym. Tatko urywa kos,wyjmowa z niego ziarno. Byo cakiem podobne do ziarna penego, miao zewntrzn barw. Tylko gdy byo dotkn go palcem, wylatywa ze rodka zotej upiny murz czarny, pykowaty, sypki. Tak i moje uczucia... Nie ma w nich czystego chleba uczu siostrzanych tylko nie sprchniaa... 25 marca. Chciaabym tu opisa... Zaczynam czu potrzeb wyjawienia, jakby ekstyrpacji z gbi siebie. Jestem taka zabita! adnych uczu, adnych nawet porusze. Jestem podobna do owej sadzawki Siloe, gdy od niej anio odlecia. Czuj, e co w mej duszy, jaka dawniejsza jej wadza - przestaa istnie, a to, co zostao, jest dlamnie ju na nic. Jest to tchrzliwe i ozibe. Nic ju nowego na ziemi zrobi niepotrafi. S jeszcze dobre istoty, ktre ceni we mnie i te resztki, ale ja sama czy mog przysta na myl, eby jakkolwiek warto nadawa czemu, co jest jak ndzny achman, pozostay z dawnej odziey. By czas, kiedy sdziam, e jestem zdruzgotana ze szcztem Dzi widz, e tak nie jest. Zamane jest tylko moje osobiste szczcie.Chc rozbudzi w sobie si ycia, biczuj si wspomnieniem panny L., bior si pazurami do robt cikich. Ale to wszystko, to wszystko... Takie mam cigle uczucie, jakby mi kto podpowiada, co trzeba, uczy mi, jak trzeba, wysila na to dusz swoj, a ja mustale, z chopska nie dowierzam. Czsto przybiega do mnie to ta, to owa znajoma i mwi o swych strapieniach Wwczas mi to"mile zajmuje", ale w sposb bardzo zbliony do wzgardy. Myl sobie patrzc na zy cudze, jak szczliwymi s ci, co takie tylko wylewaj. Ja milcz. Znam jednomdre sowo, o ktrym Wacek nic nie wiedzia. Sowo: Hart sei! Byby mi zabi wzrokiem, gdybym mwia,e ycie trzeba kocha nade wszystko. 26 marca. Czsto teraz wcale nie wiem, co jest dobre, a co ze. Zdaje si, e nic "zego" nie robi, ale te adnej nie mam pewnoci, e takie sprawowanie ma jakkolwiek warto. Chwilami wydaje mi si, e "dobrym" uczynkiem byoby waniewrcz co innego. Rozumie rozumiem wszystko tak samo jak przedtem, tylko adne ju pewniki nie mog mn wada. 27 marca. Na c si zda cierpienie? Czy mona wierzy, e taka mka jest zwyczajn, ordynarn koniecznoci? Czyj? Gdy dugie dnie s tym wypenione, staje si ono dla umysu niepojt zagadk,tajemnic udrczajc, ktrej znaczenie, nad wyraz doniose, ukryte a wadcze, jakptak mistyczny kry nad gow. Czarny, zowieszczy kruk niedoli! 29 marca. Miaam dug chwil wmylenia si w jaki krajobraz. Kpy botniste, ledwo pokryte niegiem. Jest mi bardzo niemio... 2 kwietnia. Nie wiem, co mi jest. Jakie uczucie ze wszystkich najsilniejsze inajbardziej przejmujce smutkiem... Tsknota... Smutek, ktremu brak wszelkiego przedmiotu, celu i myli. Ach, nie - jest tej myli jaka ndzna, uciekajca, bezradna drobina. Taki bdny okruch mieci w sobie tylko przewiadczenie, e to, co mi o smutek przyprawia, jest najwaniejsz, najcenniejsz, jedyn wartociow spraw.Dziwna rzecz: za pomoc tego maego atomu odgaduje si prawdziw tre ycia, widzi przestwory, wiaty rozlege i dalekie, o ktrych nic nie wie codzienny, zdrowy rozum. Tsknota, tsknota... Uczucie najbardziej niewypowiedziane, stan prny wszelakiej ulgi, ucisk serca cigy ijednostajny. A przecie on sam w sobie jest upragniony, bo daje jakby lkliwe podanie ujrzenia znowu onej niedoli. Ozibo zimowa, ktrprzeyam - nie by to stan dobry. Teraz zaczynam pamita kade z tych zimnych uczu, niby jakie narzdzia z elaza, ktrerozdzieraj. Dawno ju temu, z osiem lat moe, szlimy pewnego razu z Henrykiem przez nasz gaj brzozowy. On mia w kieszeni rewolwer. Chcc si pochlubi przede mn, wyj t bro, wycelowa i strzeli. Kula przebia na wskro mod brzoz. Z tego miejsca trysna struga soku i uchodzia tak dugo,tak dugo, a nie mogc znie, uciekam zlasu. Gdym bya na jego skraju i odwrciam gow, wida byo jeszcze strug sczc si po biaej korze. Soce w niej przegldao si i iskrzyo tak samo,jak si przeglda w ndznej kauy na drodze, po ktrej brodz cielta. 3 kwietnia. Ju sama nie wiem, czego chc. Tskni, a raczej usycham z tsknoty. Chciaabym pj, uciec... Jestem jak czowiek bardzo chory, ktry sam nie wie, co go najwicej boli. le mu jest, a poruszy si nie ma siy. Gdyby zreszt zdoa, to i zmiana pooenia szkod mu przynie moe. 5 kwietnia. Zdaje mi si, e gdybym moga usysze troch dobrej muzyki, moe bym bya tak samo nieszczliwa, ale mniej bezradna. zy silniejsze s ni wola. Dlategocierpi i nic w sobie zmieni nie umiem. Wszystko pozostaje tak, jak byo, te same cele, te same obowizki. Rozumiem to i wci jestem bez si. Nie mog si uskara na brak postanowie... Jest ich tyle w mych ustach! Brak tylko jakiej maej, drobnej rzeczy... 6 kwietnia. Wstaj rano, id na lekcje, odbywam wszystko jak si patrzy - i miejsi z tego wszystkiego. Jest to tyle warte, co wiatr karmi. Do niczego nie mam ochoty. Sama siebie pytam, czego mi si chcie moe i cigle, nie mwic sobie tego,stwierdzam, e pragnabym jednej tylko rzeczy: nie by. Ta myl wysuwa si bez adnych przej od minionego usposobienia,zy pyn i w nich jest to yczenie... 7 kwietnia. Z Antosi L. przechodz teraz literatur... greck. Sama umiem z niej (z literatury greckiej) tyle, com zasyszaa od Wacka. Czytaam wszake onego czasu wszystko, co on przechodzi, a nawet greczyny samej sporo wchonam. Obecnieczytamy tragedie Eschylosa, Sofoklesa, Eurypidesa, w przekadzie Z. Wcewskiego iK. Kaszewskiego. Kt by pomyla, e w kartach tych utworw mona swj bl spotka: e ju wwczas byy siostry, ktrym zabraniano chowa w ziemi braci... Moja uczennica czytaa rwnym gosem Eschylosa. Siedmiu przeciw Tebom. I oto, cotam mwi Antygona: Przemone s krwi zwizki, ktra mi jednoczy Po rodzicielce biednej i niebogim ojcu! Wic zno cierpliwie krzywd, serce me, naktr On zyma si, i powi ycie dla zgasegoZ siostrzanej tej mioci. Ciaa jego wilcy aroczni nie rozszarpi. To si nie pokae!Bo grb wykopi wasn rk i ostatni Posug, cio niewiasta, oddam sama jemu. Wynios go w buchastej szacie tej pciennej I sama go pochowam. Nikt mnie nie powstrzyma! Skuteczny ten wynajdzie sposb, kto odwany... Szalona dziewczyna! Nie, nie! Precz z takimiwzorami! Ja jestem rozsdna, mj idea - to posuszna Ismena, szanujca rozkazy Kreonowe. Ja nie pjd kopa grobu dla Polinejkesa. 11 kwietnia. wito. Nigdzie dzisiaj nie wyjd. Tak jestem rozbita i tak mi le, jakbym siedziaa w ciemnym i dusznym lochu. W cigu ostatnich dni napada mnie pacz. Gdy na lekcji nie mog becze, duszten pacz w sobie i dwigam go z miejsca na miejsce. W wito, gdy Gupe wyjdzie i nikt mnie niewidzi, caymi godzinami pozwalam sobie na t niekosztown rozrywk. 20 kwietnia. Szam dzi z lekcji niezwyk drog: Alejami Jerozolimskimi. Byo ciepo ijako bardzo widno w powietrzu. Daleko, zaWis, cigny si przed oczyma lasy niebieskie. I oto bez adnej racji serce zaczo znowu trz si i trwoy we mnie jak biedne, gupie dziecko. Uciekam odpaczu, bo jeli tylko w dzie szlocham, w nocy nie pi na pewno, a potem zaraz id kolej straszne zmory, jedna za drug. Och, widma nocne! Powinnam bya wyrwa zaraz oczy z tej przestrzeni, ale nie mogam. W aden ywy sposb! Pjd ju z tego miasta! Nie chc! Wydr si ze siebie samej, z moich myli, postanowie, prac, obowizkw, ze wszystkiego! Ziemio, nigdy przez czowieka nie zasiewana! Szczery, pusty, bezpodny gruncie! Wysokie, szumice swobodne drzewa lene! Tamtdy idzie w nasze strony kolej nadwilaska. Nic nie zdoa odda porywu radoci, jaki si mieci w tym gupim pewniku. Gdyby tylko do czerwca przewlec dusz..: Tam j obmyj w nienych wodachmojej dziedziny. 13 maja. Ciepy, jasny wieczr. Na kamieniach mojego podwrza ciel si udzce, srebrnoszare figury miesiczne wdese czarodziejski. Stary, brudny, splugawiony zauek jest jaki inny, niepodobny do siebie, jakby i on marzy... Wtej nocy nawet ubodzy ndzarze dwigaj si i kieruj oczy ku jasnym gwiazdom, ktre im przypominaj dawno wygase uczucia. Ile mocy widoki te wlewa powinny w serca nasze, w serca istot modych, ktre nie cign ze sob cikich wozw zej doli, w serca tych, co dusz swoj ceni nade wszystko, kocha bardzo gboko umiej i nie sprzedali jeszcze siy pyncejz czystego serca ani mstwa ciskajcego rkawic wszelkiej podoci!... 4 czerwca. Pisz te sowa zardzewia stalwk w Kielcach, w hotelu. (Unaju, w Kielcach, jak pami ludzka wstecz sign zdoa, wieczycie w hotelach ku wygodzie podrnych leay zardzewiae stalwki.) Co za katastrofa! Jestem znowu tutaj w moim poczciwym miecisku... Wczoraj zerwaam wszystkie lekcje, odrzuciam dwa zaproszenia na wakacje, u Lipeckich i u tej pani Niewadzkiej z Cisw - spakowanegraty powierzyam "Giepce", ktra przez lato zostaje w Warszawie, a sama, obarczona trzydziestk rubli i maym sakiem, ruszyam na eb na szyj. Nic mi nie obchodzi, co si dzia bdzie z moj osob. Wiem tylko tyle, e bd w Krawczyskach na grobie mamy i ojca, w Gogach... A zreszt wszystko mi jedno! Zapewne pojad do Mkarzyc, do wujostwa Krzewiskich. Moe zabawi tam cae lato, a moe tylko kilka godzin. Wszystko mi jedno... (Patrz wyej!) Teraz ju nie ja rzdz, tylko podmuchy wzrusze, Lelum-Polelum... One mi nios, dokd chc, jak bujne konie. Dugo wiziam je w elaznej stajni, co dzie zatrzaskiwaam wrtni, wbijajc place w pyt z granitu, teraz niech sobie pdz, jako chc. Jechaabym natychmiast, ale deszcz jak z cebra. Niedobre, przebrzyde Kielce! Co wyjrz oknem, to zamiast upragnionego bkitu - nowa gromada chmur i strugi ulewy. Ale niech tam! Musi si wyjani. Przyjechaam w nocy, blisko o czwartej i ztrudnoci znalazam ten numerek. Tak to -ju w miecie Kielcach panna Joasia nie ma nikogo... Szybko wygasa domowe ognisko i rozwiewa si w ostrym wietrze wonny dym rodzinnego namiotu. Gniazdo czowiecze trwa tak samo dugo jak gniazdo pajka. Przebieram w myli osoby tutejsze, ktre pewno siedz jeszcze midzy Karczwk a Pocieszk, ale nie znajduj nikogo, kto by zajrza mi w oczy z braterskim zrozumieniem, gdybym powiedziaa dzieje mego alu, dzieje grobowego smutku, ktryby jak cie mierci. Nie mog nikogo wymyli - jakby to powiedzie - z oczami widzcymi. S to wszystko poczciwi ludzie, ktrych tpe serce nie przebija cian domu familijnego. Ale Bg z nimi! Umiem ju chodzi wrd zimnych ludzi jak midzy nagrobkami cmentarza. Mniejsza o to! Moja aleja ku Karczwce, mj wyniony latami wWarszawie daleki widok grski! Bije godzinaszsta na dzwonnicy katedralnej. Miy, spiowy dwiku zegara, bd pozdrowiony!Jake ci si obawiaam niegdy, jak z gbok trwog suchaam ci pierwszy raz po przyjedzie z Gogw do szkoy! A oto... Ale precz ze wszelkimi wspomnieniami!Nie wolno myle o rzeczach dawnych, bo znowu zaczn si brewerie paczowe. Cicho, tylko deszcz gada w rynnach i od czasu do czasu przemknie si z oskotem wehiku kielecki. Tego dnia, w Mkarzycach. Ju jestem tutaj, u wujostwa. Bardzo pno... Jaka bogosawiona cisza. Nocuj sama, na "drugiej stronie", w tej starej "salce". Jestem szczliwa, ach jake jestem szczliwa! Cicho, na palcach stpam w tympustym pokoju, gdzie stoj dawne graty, ktre pamitaj umarych - i nasycam si wiadomoci, e to nie zuda. Tu, w Mkarzycach! W tych niskich stancjach bywaam z mam nieboszczk, gdym miaa trzy, cztery lata... Powaa z dwiema belkami, cokolwieczek skrzywiona; ciany wybielone wapnem, ktre tu i wdzie odpada, ukazujc suche i twarde drewna modrzewiowe. Okno zasonite kpami georginij, malw i bzw. Z ram jego deszcz spuka pokost. Zasuwki, stare zasuwki dziwnej formy, ozdobnie wykute przez jakiego ucznia Tubalkainowego, powleka rdza warstw tak grub, e uczynia z tych elazek rzeczy doprawdy pikne. Gdy si wmylam uparcie, to zda mi si, e jak przez sen widz tego, kto te zasuwki przybija. By to mody kowal... Miaam wtedy moe cztery lata. Wszy stko to: przepalone szyby, drzwi, ciany, sprzty i stare litografie nosz na sobie jak cech wzruszajc. Istniej bez adnej zmiany w cigu kilkudziesiciu lat, na tych samych swoich miejscach, wytrzymuj dziaania pr roku i staj si jakby niezbdnymi czstkami tutejszej przyrody. Kady z tych przedmiotw ma swoj histori i wprost naley do familii. Stary dwr schyla si, paczy i garbi, ale trwa w gruncie rzeczy taki sam jak przed laty. Jest to dom rodzinny, zronity z polem; z sadem, z take to przecie nie chodzi o walk,48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AApPbc qc rc s[.c t*=, drzewami i kwiatami. Kiedy moe si w prchno rozsypie i zginie z powierzchni, taksamo jak umiera czowiek... Psy szczekaj. Zwabione wiatem w oknach pokoju, gdzie zwykle wieczorem bywa ciemno, sadowi si tu za szyb i ujadaj okrutnymi gosy. Ale do rzeczy. Kade "extemporale" trzeba pisa wedug punktw. Najprzd wstp... A wic: wyjechaam dzi z Kielc przed poudniem. Deszcz by troszk nacich, cho nie usta. Sia sobie swoje mokre plewy, czasami tylko puszczajc grubsze ziarno. Najam dorok za cztery ruble (suchajcie, suchajcie!) - i jazda! Wonica mj podwiza chudym szkapom ogony, otuli dobrze nogi (swoje) derk i z niebywaym trajkotam wyruszy z miasta. Gdy wpadlimy na szos, nasz star, szczerbat od wybojw, kochan szos, gdy zaczo spod k pierzcha rzadkie boto... Nie mogy go wstrzyma wachlarzedryndy, dzwonice zupenie na wzr janczarw, tylko obdarty fartuch jak mg mi, poczciwiec, zasania. Na tym poczciwcu stworzyo si wkrtce jezioro wody, przebiegajce z miejsca na miejsce jak ywe srebro. Byam znuona, senna i jeszcze bardziej szczliwa ni teraz. Uwag moj, a raczejmj umiech bkajcy si w przestworze, skupiay co chwila na sobie dwie latarnie, suce, jak sdz, ku ozdobie pojazdu. W gruncie rzeczy wybite szyby i odwalone wierzchy nic im innego, doprawdy, nie zostawiy prcz tego honoru. Jeden z tych szcztkowych organw powozu przywizanyby do macierzystej sztabki elaza rozmokym szpagatem. Kadub foszmana, wopoczy koloru bkitnego z odcieniem soty, zasania mi wiat, a jedyny, samotny, ty guzik w pasie z wyobraeniem jakiego herbu - przyciga oczy. Przestrze widzialn obsiewa drobnydeszczyk. Daleko, w mgawym, burym powietrzu snuy si zarysy wzgrz. Ich ksztaty, raz po raz uciekajce we mg przed oczyma, byy dla mnie prawdziwymi wyrazami alu. Jeeli tylko dosigam ich wzrokiem, wnet uczuwaam, jak mi bol. Tak ongi maej dziewczynie wiezionej do gimnazjum ciskao si serce, gdy egnaa wzrokiem te ukochane wzgrza... Doroka skacze z dziury w dziur, chwieje si co moment niby osoba chora na tabes, ktra wszake ukrywa swj defekt, eby nie straci posady - lizga si na zakrtach, jakby w zych momentach rozpaczy pragna raz wreszcie rzuci si samobjczo do rowu. Oto wysuwa si wie, zoona z chaup szarych jak pole, cho ciany ich niegdy bielono. Wierzby z grubymi pniami, z ktrych strzelaj mode, jasne, bujne prty; dzikie gruszki w polach, dzikie tak samo jak za owych czasw. Tam, gdzie si grunt nachyla, jest rzeka w nizinie. Ta rzeka idziez mojej wsi, z Gogw. Zjedamy ze wzgrza na dugi most. Zmoczone konie id noga za nog, para z nich wali. Ja wychylam si z budy i sigam wzrokiem czystej wody sczcej si po kamieniach i grubym piasku, wody, ktra przepyna koo domu moich rodzicw. Szlaban. Powz si zatrzymuje. Trzeba paci kilka groszy. Szukam ich w kieszeni, nie - ja szukam wszystkimi zmysami dwiku tej rzeki, ktra tam w dole co do mnie pluszcze. Ruszamy znowu wolno pod gr. Obok id ludzie zgarbieni, zaciapani w bocie, okryci wosem, ktry moe si nazywa tylko kudami. Co gadaj do siebie, dr si obrzydle i swarz. Jedn twarz poznaj. Tonasz chop, Wicek Michcik. Taki sam by zaczasw mego dziecistwa. Troch si zestarza. Konie ruszaj, i w brzku elastwa, w turkocie k sysz sowa niedawno w Biblii przeczytane. ya, wida,ta skryta myl we mnie, jak gdyby stalowym rylcem na oowiu wypisana: "Nie bdzie pamici tak mdrego, jak i gupiego na wieki, gdy przyjd dni, kiedy wszystkiego zapomn, a jak umiera mdry, tak te i gupi..." Ta cyniczna mdro rzucona przez zuchwaego krla, znawc "wszystkich spraw pod socem", nie niosa mi przykroci. Bya prdzej jak prawda doskonaa; harmonizujca ze wszystkim, niby pyn, co wypenia kady punkt dny nasycenia. Wszystko cicho we mnie, umierzao si i jak gdyby kado do snu. Wtuliam si w kt powozu i przesuwaam w pamici ponure sowa, ktre przychodziy, nie wiem czemu. Ze wzgrza roztoczy si widok na paszczyzn. Daleko, daleko ujrzaam drzewa mkarzyckie. Wtedy znowu arzy si we mnie pocza cicha rado, ktra mi do tej chwili nie opuszcza. Wiedziaam, e nie znajd tu tego, czego szukam, ale widok lasw sennych, dugich i szerokich pustek zarosych maym jaowcem - ciepo rozlewa po moich yach. Tam br, w ktrym nigdy nie byam, obcy i niemiy, alez drugiej strony mkarzyckie aleje, roztopione we mgach i jakby z mgy utkane... Wtedy take przyszo mi na myl, e nikogo nie zawiadomiam, e waciwie nie wiem, czy tu wujostwo mieszkaj. A moe ju si wprowadzili, moe poumierali?Tyle lat do nich nie pisaam! Zaczam liczy... To ju dziesi z gr, jakem tu niebya. Nad wieczorem moja drynda zboczya z szosy i wjechaa w szpaler topolowy. Stare, obdarte budynki, dwr w ziemi zapady, rozwalone poty... Weszam w znajom sie: - nikogo... Uchyliam pierwsze drzwi i skoczyam jak trzyletni bben: stary poczciwiec fortepian,nad nim ksi Jzef... Ale rozumie si! A teraz, gdy pisz te zdania, czuj, e tu jestem obca, cudza, samotna. I c z tego?Szum starych topl, ktry mi tylekro przeraa, gdymy std w pn noc z mamusi odjeday... Do niegom si przywleka. Czyli moe by czulszy gos na tej ziemi? 5 czerwca. Min dzie i krtki wieczr. Byam w stajni, w oborze, na czworakach, w polu, na ce. Nie wiem, czy to jest rzeczywiste, czy zudne uspokojenie, ale czuj si bardzo dobrze. adnej skonnoci do paczu, nawet pewien (niemiy) wstrt do wzrusze. Opowiadanie o Wacawie formalnie mczy. Wacaw w dniu mierci swojej przekaza mi jak gdyby spadek. Twardym prawem dziedzicznym narzuci miprne miesice zimowe, dni, w poprzek ktrych pyny same tylko zy, i noce bezsenne, zapchane prac ducha tak bezpodn jak zgadywanie przyczyn rzeczy,a tak samo tward, przymusow i konieczn, eby y, jak oddech. Teraz ledwo-ledwo rozumiem, e si to ze mn zdarzyo. Przeszo jak powd w grach. Tylko rozmiecione bryy kamieni i mu wiszcy na krzewach wskazuj, dokd sigao zniszczenie Tak, bez wtpienia: wie stworzy Pan Bg,a miasto diabe, i to diabe bourgeois. Ludzie mieszkajcy na wsi s tak zdrowi i szczerzy w swym zdrowiu, e po prostu przedstawiaj mi si jak niewiarygodna anegdota. I to s wanie ludzie, z ktrych ja si wywodz! Gdy dzi o godzinie pitej czy szstej rano mj wujaszek zacz krzycze na kogo z ganku, zerwaam si i w bielinie wypadam jak fiksatka, sadzc, e to poar czy napad zbjw. Okazao si, e wujaszek wyhaasi kogo przed stajni. Nic nadto. Moe to jest le i nieszlachetnie opisywa osoby, u ktrych si bawi (a w dodatku krewnych), ale nie mog powstrzyma si i wyj ze zdumienia. Czyto jest naprawd ciotka Waleria, wujaszek Hipolit i crka ich, a moja siostra cioteczna, Tecia? Ja znaam tych ludzi, ale oni byli cakowicie inni! Nie! To ja byam inna. Widziaam ich dawn par oczu... tutejszych. A teraz tamtej mnie - ju ani ladu! Oni zapewne s ci sami. Tu si mao co zmienia. Lat przybywa, plecy si wypaczaj, wosy siwiej, dom wchodzi w ziemi a okrom tego wszystkiego po staremu. Gdyby wsta z trumny dziadek Jzef, niewiele by znalaz rzeczy obcych sobie. A ze mn, ze mn co si zrobio! Z istoty takiej wanie, osiadej na gruntach ojcowskich, sta si laufer biegajcy po wiecie za lekcjami, co w rodzaju motyla wykwitego z poczwarki (jeli wolno uy tak wyszukanej metafory). W caodziennychrozmowach dzisiejszych z ciotk Waleri i Teci wobec samej siebie zdawaam jak gdyby egzamin z mojego ycia. Przypomniaam sobie ywo nie tylko te obydwie krewne, ale w caej peni - siebie sam. Daleko wicej materiau do zdumienia ja musz dla nich przedstawia. Tak przynajmniej chciaabym sobie tumaczy obojtno ich wszystkich. Nie jest to zimno zewntrzne. Caujemy si i paczemydo czsto, ale w tym wcale nie ma serca ani nawet litoci. Ciotczysko caujc mi wylewa zy dlatego, e myli o drugiej, modszej swej crce, ktra wysza za technika mieszkajcego a pod Uf. Tecia duma o sobie, zestawia me wolne ycie z jej cik niewol rodzinn i pacze nad sob. Wuj ani myli paka, gdy nie ley tow jego atrybucjach ("baby s od szlochw"), natomiast przemyliwa, po co ja te zawitaam w te strony, i cigle mi wtajemnicza w swe fatalne interesy, biada na kiepskie oziminy, procenta, posuchy, motylice, choroby pyska i racic... Przewiduje, nieszcznik, e lada chwila wypal oracj o poyczk pienidzy. Odetchnby pen piersi, gdyby wiedzia, e ja tylko do powietrza, do wody i ziemi... Tak, to jest dla mnie wiat zgoa obcy. Ci ludzie nic nie spostrzegaj na ziemi oprcz Mkarzyc i nie maj adnych innych widokw oprcz swoich pieninych skojarze. Starzy wujostwo zajmuj si tym tylko, co jest w granicach folwarku. Promieniem ich ycia jest Felcia, obecnie Balwiska, ciemn stron- Tekla, ktra "niewysza" i, obym bya faszywym prorokiem, zostanie star pann. To familijne zamknicie horyzontu jest tak szczelne, e ja wcale si w nim nie znajduj, nawet w tej chwili, kiedy tu siedz. Moje cae ycie byoby mocno podejrzane, gdyby nie to, e jest do gruntuobojtne. Czytam to, w ich oczach, gdy szczerze mwi wszystko i gdy oni z umiechami niby wspczucia suchaj. Historia Wacawa! W istocie jestemy dla siebie obcymi ludmi.Sucham dugich i szczegowych pieni epickich o tym, jak to Felcia "spodobaa si" owemu inynierowi na balu w Kielcach, jak przeszy "konkury", owiadczyny, lub,wyjazd, urodzenie dziecka. W tych sagach familijnych Felcia jest jak gdyby heroin. Jto wszystko ju spotkao. Ju spenia, co do niej naley. Tecia jest smutkiem rodziny.Ona jeszcze... nikomu si nie spodobaa i jeli bya celem jakich konkurw, to mwio nich szkoda, bo nic z tego. Z myl i uczuciem "Tecia" czy si zgryzota: "tych kilka tysicy" posagu i "wyprawa". Poczciwa ciotka urzdza mi interwiew, jak te ja sdz: czy lepiej da wicej w gotwce, czy wicej "woy w wypraw"? Jak te ja sdz? "Bo to wy tam na szerokim wiecie lepiej te rzeczy macie sposobno widzie ni my na wsiach.Tu u nas rozmaicie sdz. Okolicami panuje zwyczaj, e si do wyprawy nie daje tego atego..." Ciotczysko sdzi, e lepiej jest, woy tyle a tyle w srebra, bo "srebra zostaj na cae ycie..." Z jakim uczuciem wygasza t maksym! Stanam twardo postronie sreber. Biedna Tecia siedzi w Mkarzycach i czeka. Caa jej istota przypomina nog Chinki, od dziecistwa urabian w drewnianej formie. Tecia umiecha si, mwi, opowiada, artuje i pacze na wzr ciotki i wuja. Wujaszek ma zwyczaj okrelania pewnych rzeczy, obcychmu, terminem: - "gupstwo!" - albo agodniej: - "pewno jakie gupstwo!" - albo (w najlepszym razi e): - "tego nigdy dawniej nie bywao", bez wytykania palcem, moe przez grzeczno, samego terminu: - "tego gupstwa nigdy dawniej..." Ot i Tecia uywa tych samych zwrotw. Czasem, gdy ja mwi co dziwacznego dla Mkarzyc, Tecia szybko bada okiem twarze rodzicw i przybiera na swoj ich umiech. Nie mwi o mylach i sdach. Wszystkie tesdy o rzeczach s takie same, jak byy kilkadziesit lat temu, kiedy ciotka Waleria bya pann i uczya si w Ibramowicach. Tecia, dzi yjca, jest, waciwie mwic,pann z czasw Klementyny z Taskich Hoffmanowej... wiat przeszed sto mil ze swoim dobrem i zem. W pokoju Teci, ktryprzylega do sypialni wujostwa i jest z przewidujc czujnoci strzeony, znajduje si nieco ksiek. S to zabytki bibliograficzne, tak zwane "ksiki dobre". Rozumie si: ta Klementyna z tych Taskich,stosy przekadw z angielskiego... Wrd tych wszystkich dobroci le, o zgrozo! Poezje ni mniej, ni wicej, tylko samego Kazimierza Przerwy-Tetmajera! Skde ten tutaj? Trafi przypadkiem, poyczony z ssiedztwa jako "co do czytania". Zosta odczytany tudzie (pochlebiam sobie!) wyrokiem familijnym zganiony. Czy jednak czstka Tekli nie jest lepsza od mojej? Och, na pewno jest lepsza! Dom rodzinny, cisza, opieka, ta jaka spokojno, do ktrej tak wzdychaam w Warszawie! Tu przez mur nudw nie dochodz wzruszenia, ale wraz z nimi nie wciskaj si ble. Tu nie wpada w rk Owidiusz ani w ucho za mowa, nie rani hakpodstpnej myli ani nago obrazw ycia. Tu jest tak cicho... Jeli przyleci gos jaki ze wiata, to niby echo ywej rozmowy prowadzonej za trzema cianami. Ale, kochana Teciu, gdyby mi przyszo wybra twj los (nawet przy boku moich rodzicw) - ju bym si nie zgodzia. Przenigdy! Ja ju jestem czowiek. Sucha kromka chleba, ale moja wasna; niebogata przyszo, ale urobiona wasnymi rkami. Z obu stron mojej samotnej, kamienistej cieki, po ktrej id, roztacza si wiat nowoczesny jak dojrzewajce zboa pl nie ogarnitych oczami. Rozum mj i serce karmi si kultur yjcego wiata, w ktrej z dnia nadzie przybywa pierwiastku dobra. I ja tym wzrostem ciesz si i ywi. Gdzieon tam pynie w yach ludzkoci, "jak krew po swych gbokich, niewidocznych cieniach". 6 czerwca. Dzi jedziam na grb mamy i ojca do Krawczysk. Szam od gocica szerok miedz. Na tej drodze nie ma kolein, s tylko cieki, czsto deptane stopami ludzkimi. Obok, z prawej i lewej strony, koysze si ciemne, stalowe yto o kosach brunatnych, ktre dopiero wiat ujrzay. Z dala, w nizinie, wida ogromne drzewa i biay mur. To tam. Cmentarz ju si zapeni mogiami, wic rozszerzone zostay jego granice bez usuwania cian dawnych. Otaczano zuchelek szczerej wydmy u wejcia do dawnego cmentarza ledwie ociosanymi erdziami i te mogiy ju si chopskim rzdem ukadaj pod tym wierkowym, pod potem... Bram dawnego cmentarza zamknito. Nikt tam ju nie wchodzi ani z ywych, ani z umarych. Jest to miejsce powicone tym,co przed wieloma laty zasnli w Panu. Gontyw daszku, ktry niegdy stare mury osania, zgniy i wypady. Tylko sprchniae, obnaone krokiewki jak piszczele wiec si ku socu. Gdzieniegdzie poyskuje elaznym ebkiem gwd-gontal osamotniony, bez racji sterczcy. Ruszyam wrtnie bramy, zczone ze sobtym od rdzy ryglem duego zamka. Rozsuny si cicho, bez zgrzytu ani oporu.Tak moe odmykaj si przed duszami drzwi raju... Weszam na ten ugr wity. Bujne, a czarne trawy, okryte ros, licznie czerwone kwiaty koniczyny, makw... Deptaam je nogami za kadym poruszeniem. Mogi ju nie zna. Ani jednej!Tu i wdzie grunt si zakls. Przyszo mi do serca uczucie, e w takich doach musz lee ludzie nieszczliwi. W pewnymmiejscu run na ziemi wielki krzy drewniany, w prchno si rozsypa i krwawy lad w postaci krzya ley tam w bujnych, soczystych trawach, jakby ponc agwi wypalony. Mogiy rodzicw nie byy wcale niczym oznaczone. Nie wiem, gdzie s. Szukaam ich z pocztku wzrokiem, pniej cay cmentarz obeszam. Ani ladu! Szukaam tego krzewu, ktry mi wwczas zosta w pamici, gdy obok niego mam zoono. Daremnie. Rozoyste kpy jasnej brzeziny, ktr mjojciec tak lubi, utworzyy cae gszcze i smugi. Moe u jego wezgowia si pleni nadobne i woniejce... pi tu pospou wszyscy rolnik przy rolniku, ktrzy t ziemi orali, sami dzisiaj kwiatami jak kazasiani Cisi - osiedli dziedzicznie t ziemi cmentarn. Wysoko i nisko pieway ptaszyny. Kiedy niekiedy ciepy wiatr nis tu na skrzydach swoich odgos szelestny modego zboa, rozchyla gazie krzewwi cicho przechodzi po trawach nie tknitych nog niczyj, jakoby anio-odwierny, witej ciszy troskliwie pilnujcy. Pod przejrzystymi jego stopami uginao si ziele. Wysmuka akacja, ktrej pniak strzelisty i cige, czarne gazie zdaj si lecie ku niebu, szumiaa z trwog i ze wszystkich drzew najwyraniej, koyszc si pod jasnych socem przezroczystymi listkami. Zdawao z take to przecie nie chodzi o walk,48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAuPc vEc w1 c x<-> y5x B mi si, e co mwi to powicone drzewo,zdawao mi si, e usysz piewne jego wyrazy. Gdy si zasucha, wtedy wiadomym si staje, e ono tylko wzdycha wieczycie. Prosiam si w gbi duszy mojej, czy spotkam kiedy... 7 czerwca. Jutro wyjedam. Tak przynajmniej zdecydowaam. Nie mog sobie da rady! Zamiast ukojenia, ktrego dowiadczyam z pocztku, cignoby to za sob irytacj wewntrzn albo jakie spory, czego nie chc za skarby wiata. Stosunek do chopw, do suby, do ludzi zatrudnionych na folwarku! Moe to s sobie mieszne idealizacje miejskiej panny, bardzo wszystko by moe, ale ja nie znosz dziczy. Nie mog w tym oddycha. - eby tak pomieszkaa wrd tych otrw...- mwi wujaszek - bo to tam u wasatwo gospodarowa przy stoliku, z ksieczk w rce... Ot nie bd ju mieszkaa wrd "otrw" i uciekam. To jest wanie jedynymj sukces, e mog odej, dokd mi si chce i kiedy mi si podoba. Taki stan emancypacji przeywali chopi mojego dziadka Jzefa za czasw Ksistwa Warszawskiego, kiedy zdjto im z ng kajdany, ale razem z butami. Ja zdjam z ng take kajdany razem z trzewikami, to jest fakt historyczny, ale te mog chodziswobodnie z miejsca na miejsce, jak chopiowego czasu. Dokde tedy id jutro? Paczze szczcia, serce moje... Do Gogaw. 10 czerwca. Znowu Kielce, w hotelu. Ju sikoczy wyprawa, bo si kocz fundusze. "Wracam na Liban, do mojego domu..." Ju za mn zostay Gogi, Krawczyska, Mkarzyce... Jestem zupenie spokojna i zdrowa. Trzeba tylko jeszcze po porzdku wszystko, jak byo, wyuszczy. Z Mkarzyc uciekam dziewitego, chopsk furmank, bardzo rano. W dniu poprzedzajcym to zdarzenie zamwiam sobie na wsi par szkapit i wasg, adowany som. Zrobiam ten "afront" wujostwu z umysu, ale nie dlatego wcale, eby im dokucza, lecz eby nie bdc zwizan ich grzecznoci robi ze sob, co mi si podoba. Gdy pewnego razu bknam w rozmowie, e chc by w Gogach, wszyscy wytrzeszczyli na mnie oczy, jakbym ogosia wiatu co obraajcego uczucia ludzkie. - Po co?! - da si sysze trjjedyny okrzyk.- Przecie tam mieszka obecnie yd, Lejbu Korybut. Cmentarz w Krawczyskach - to jeszcze byo zrozumiae, ale myl jazdy do Gogw, gdzie mieszka Korybut, traktowanojak rzecz wprost gupi, a z punktu widzenia folwarczno-stajenno-mkarzyckiego nawet niemoliw, gdy jakie tam siwki cugowe...Tecia pytaa mi ze swym familijnym umiechem, co ja tam myl robi. - Zajedziesz - mwia - do tych Gogw - no i c zrobisz? Gdzie wysidziesz? Przecie we dworze mieszkaj ydy... W istocie, gdybym zajechaa komi i bryczk z Mkarzyc, skupiabym na sobie uwag wszystkich. Tote zdecydowaam siuy podstpu. Gdy furmanka zasza przed ganek, dopiero owiadczyam, e jad do Kielc, i to niezwocznie. Za uycie takiego fortelu przeprosiam jak tylko umiem najpikniej, oddaam i przyjam pocaunkirodowe, ktrych si uywa w oznaczonej (bardzo wielkiej) proporcji zupenie tak, a bez potrzeby, jak na przykad tytuw w listach... Odjechaam. Za wsi, gdymy si zbliali do szosy kieleckiej, zagadnam mojego wonic, co bdzie chcia. - Odwieziecie mi - rzekam - najprzd do Gogw, a dopiero pniej do miasta. Chop a konie wstrzyma na drodze, tak si wzi namyla. Mrucza co o sianie, obroku, o dniu zmarnowanym, o czterech milach drogi, ktre trzeba naoy, a wreszcie wypali, e musz mu dooy pi rubli. Naturalnie, e si zgodziam. Gdyby, gupi, zada by dziesiciu, a nadto okrywki i kuferka - take bym przystaa. Zaraz skrcilimy i przez pastwiska, omijajc Strw, pocignlimyw gr. Bya moe godzina szsta rano. Dzie by ciepy, umylnie zesany, tylko przymglony jasnymi i cienkimi wknami nocnych tumanw, ktre jeszcze wysypiaysi w nizinach podlenych - niby sieci pajcze. Ja sama zapadam w jak obudn martwot. Serce moje byo czujne jak nigdy, ale rozpostara si nad jego uniesieniem nasza grska i lena cisza. Wzmj wolno dosign przeczy i znalaz si w kolejach starej, traw zarosej drogi, zwanej "na gr". Leszczyny i brzozy rozrosy si tam w las prawie. Chopina podci konie, minlimy wwz gliniasty pod szczytem - i oto daleko w doleukazay si przed mym i oczyma - Gogi. Z k, z rzeki, ze stawu dwigay si mgy znikajce w wyynie. Dom nasz biaymi cianami jania w zieleni ogrodu i przeglda si w gbi wody... Mode szkapki, nie przyzwyczajone do drgtamtejszych, nie mogy utrzyma wasga. Orczyki biy je po nogach, tote pdzilimy ze stromego zbocza gry co tchu, wskr jaowcw. Dopadlimy strumienia. Tam dopiero konita wydobyy swe mae by z chomt, ktre im wyprone naszelniki wcisny a za uszy. Wonica stan, a ja wysiadam. Wskazaam mu drog, ktrdy ma przejecha na drug stron Gogw, a do szynku przy trakcie kieleckim. - Przyjd tam w poudnie - mwiam. Chop patrza spode ba, ale walizka moja zostajca na wozie dodaa mu otuchy. Gdy wreszcie odjecha, poszam ciek. Trawynie byy jeszcze skoszone. Otoczyy mi kwiaty moje, zarola. Szam w szczciu niby w jakim oboku. Oto kwiaty, ktre poznaj nozdrzami, zanim ujrz oczyma, wychylaj si z ki. "Jaskki" bladofioletowe, siostrzyczki moje rodzone, najdrosze moje. Nie zrywaam adnej, tylko stawaam nad nimi, caujc je spojrzeniem. One pytay mi take, czemu odeszam z tej krainy, dlaczego nie mieszkam we wsi rodzinnej... Ale oto przy mojej ciece na pastwisku ujrzaam co nieznanego: duy krzak rokiciny. Sta samotny... - Nie znam ci... - rzekam mu. Ale w tej samej chwili rozsuno si przede mn wspomnienie... To on! Do kuchni naszej w tym dniu, kiedy ja przyszam na wiat, zabka si biedny, wdrowny pies. Nikt nie wiedzia, skd jesti jak si zowie. Ze w takim dniu przyszed, dano mu je jak gociowi. Od tej chwili zosta przy dworze. Przezwano go "Rozbojem". By dobry, poczciwy i wierny. Lubia go mama, bracia i ja bardzo. Gdymydo domu na wakacje wracali, zawsze jego szczekanie sycha byo pierwsze, z daleka. W chwili odjazdu patrza nam w oczy z tak aoci... Kiedy ja miaam lat czternacie, on ju by tak stary, e si z miejsca nie rusza. Osiwia cay, oguch iprzesta szczeka. Lea na socu i starczym, smutnym, sennym wzrokiem spoglda dokoa. Gdy byo zblia si ku niemu, macha jeszcze ogonem, dwiga eb i umiecha si jak czowiek. Pewnego dnia rano, o wicie, usyszelimy,e skowyczy. Rzuciam si do okna i ujrzaam na pastwisku strzelca Gzw. O kilkanacie krokw od niego szarpa si "Rozbj", przywizany do kamienia. Blask fuzji, bkitny dymek... Pniej huk. "Rozbj" szczekn raz, drugi... Gdymy z Wackiem, z Henrysiem, jczc przypadli, ju Gzwy nie byo, a on lea zabity. Przednia apa jeszcze drgna. W moich rkach ostyga. Tumy d wykopali i na grobie starego psiska posadzilimy ga rokiciny. To on jest. W tych prtach krew jego ciepa... Zbliyam si i dotknam go rk. Cay w bia ros nalistnic jak w alb obleczony. Moe pniak czarnego drzewa wyda radosne szczekanie, moe martwe licie si porusz. Nic. Tylko zimne, milczce, rzsiste krople spady na moje rce. Przyszam kami do rda. Stara grusza pod urwiskiem i stok w gbi zupenie te same zostay. Nawet gazy, po ktrych sidochodzi... Tak samo ze zdroju wyskakuj kby i banie wodne, zakwitajc na wierzchu niby re wieczne, latem i zim ywe. Siadam przy rdle i straciam wiat z oczu. Ptaki pieway w gstwinach, wrd ktrych lni si strugi pynce kilkoma oyskami ze stoku. W pobliu przecina je droga piaszczysta. Nad rdliskiem czerwienia si obfito centurii, ktr zrywaymy w tym miejscu z mam nieboszczk. Odwar tego ziela pomaga jej na bl gowy. cignam rkimachinalnie zerwaam kilka tych kwiatw opornych, ale natychmiast, jakby kara za mier ich przeszya mi straszna wiadomo. Uczuam w ustach smak goryczy centurii i krople jej pynce do serca. Odeszam stamtd. Przede mn bya grobla prowadzca do dworu. Wszystko inne, inne... Nowe gaje drzew wyrosy. Tylko iskry palce si na falach stawu i na liskich odygach sitowia, tylko zapach tataraku i wilgotna wo rokit - ta sama. Biao-te lilie wodne ze swych szerokich lici umiechay si do mnie i sczyy w serce wino radoci. Spostrzegam, e wielkie olchy nad wod zostay cite i e w. Jana ju nie ma. Upust, wida, powd zniosa, bo zastpiono go luz, z ktrej pynie nadmiar wody. Teraz nie sczy si wcale, tote uderzy mi brak melodyjnego szumu,ktry trwa talk dugo jak moje szczcie w dziecistwie... I ju tego wszystkiego nie ma, jak wody, ktra wtedy pyna, ju tego nie znale, jak kropel, co ucieky i w morzu utony. Stary, czarny myn za grobl tak samo ton w zieleni. Modrzew nad drog rozrs si jeszcze bardziej. Dwie iwy obokczworakw sprchniay ju zupenie i tylkopara odyg zielonych wyrasta z ich pniw umierajcych. Stanam wobec domu naszego. Jakie zniszczenie! Poty, klomby, drki - wszystko skasowane bez ladu. Nawet dzikie wino przy ganku wydarte, ganek sam rozwalony, ciany odrapane, okna zabite. Weszam do sieni, uchyliam drzwi duego pokoju, w ktrym umarli moi obydwoje rodzice. Byo tam peno gratw ydowskich. W tym kcie stoi oe z mnstwem pierzyn. Uciekam co prdzej. Nikt z dorosych nie widzia mi zrazu, tylko may ydek, pewno szecioletni, skd wylaz i zabiega mi drog. Gdy stanam na podwrzu, obskoczyo mi z dziesi osb. Szli ze mn, dopytywali si, com za jedna, czego dam. Co im mwiam. Jeden stary yd drepta tu przymnie badajc sowem i wzrokiem. Minam dziedziniec, lipy i skierowaam si ku Bukowej. w stary yd w atasowym chaacie szed i co gada bez przerwy. Nie mogam mwi. Wlokam si... Nareszcie zosta. ledzi kady mj krok zoddali, a zza krzakw wyglday jego dzieci. Dusza moja bya owiana mrokiem, serce zastygo i nie mogo wyda ze siebieani jednego uczucia. Tylko myl sroga, bolesna i mciwa, jak byskawica owietlaa to miejsce. Miejsce zostao to samo. Wszystko przemino w czasie, odpyno z wod. Grunt obojtny zosta sam jeden i jak przed wiekami zieleni si do koca. Nic tu nie ocalao po moim ojcu, po mojej matce, po mnie i braciach. Obszar,przesiky prac, mylami i uczuciami na wszystkich, wzi inny czowiek. W tym miejscu, gdzie ostatni jk wydali oni,ktre jest dla mnie witym witych - szwargoc cudzy ludzie. Drzewa, co yy wcigu lat tsknoty w duszy mojej jak wite, tajemnicze symbole spraw zakrytych przed miertelnymi oczyma, koleje drg wyobione w tym piasku, co jak zote liny cigny mi do tego krajupord ez i mroku nocy zimowych, ki moje i bysk wody w zakrtach rzecznych midzy olszyn - wszystko dziedziczy przychodzie! Dla niego te wszystkie skarbyduszy mojej s tylko przedmiotami lichego zarobku. I on tak samo jak my przeminie i zstpi ze swoim handlarskim mzgiem w t ziemi, ktra wszystko poera. Ujrzaam wtedy jejprawdziwe oblicze! Jej umiech do wiecznego soca, w ktrym byo jakby drwice natrzsanie si z mioci mojej dlaniej, jakby cyniczna spowied, e ona mi nigdy nie widziaa, e nie wie wcale, kto jestem! Ona nie taka jest, jak kochaam. Na mio serca ludzkiego nie odpowiada. Agdy ku niej z caej mocy dusza si wydziera, ona odsania w bysku sennym jaki cel zaziemski, ktrego niczym, co jestw mocy czowieka, nie mona dosign. Obok wwozu, w tym cichym kciku midzy polami, nagle stanam. Zwrcia mi moc, ktrej w sobie nie znam. Byam tak blisko moich rodzicw, e prawiesyszaam ich osoby, mogabym dotkn ich rkoma. Zdao mi si, e s za mn, e jeli odwrc si i wejd w bram folwarku, to ich zobacz pod lipami. aski takiej bliskoci nie miaam nawet w Krawczyskach. Byo cicho. Zuda trwaa przez ma chwil. Po niej dopiero objam piersiami straszn egzekucj, ktr mier spenia. Gdzie onis? W co si obrcili? Dokd odeszli z tego miejsca? Cae moje ciao trzso si a dogbi serca. Rozsypywaam si w proch przed mierci,z baganiem, aebym bya godna posi tajemnic. Gdzie jest mj ojciec, gdzie jest matka: gdzie Wacaw?... Wtedym usyszaa w sobie znowu te sowa, jak wwczas, w drodze do Mkarzyc. "Takowy przypadek schodzi na ludzi, jako ina zwierzta, gdy jako zwierz tak i czowiek umiera i jednakowego ducha maj wszyscy; a nie ma nic w czowieku przed bydlciem, bo wszystko jest prno". I jeszcze dalej, jak niewysowion bole, struchlaymi ustami szeptaam do siebie wiersze Mdrca Paskiego: "Kt wie, czy duch czowieczy idzie w gr, a duch zwierzcy zstpuje na d, pod ziemi. Wszystko idzie na jedno miejsce, a wszystko jest z prochu". Bez si, w guchej rozpaczy dowlokam si w zarola na wzgrzu. Weszam midzy brzozy i, nic nie widzc ani syszc, bkaam si. Nie przypomn sobie, kiedy, inie wiem, w ktrym miejscu, upadam na ziemi. Zesza na mnie dza mierci. Tylkoj jedn czuam i ona bya ostatnim ttnemmojego serca. Tak trwao dugo... Ale wtedy z cmentarza w Krawczyskach moja matka przysza do mnie z gbi ziemi.Wskro iu, piasku, opoki przedara si ziemi. Nie leaam ju na martwym ugorze. Uczuam si na onie matki mojej, w ktrym jej serce uderzao. Szy we mniegbokie, zimne, ciche wzruszenia. Sowa moje prno by chciay wyrazi to; co si odbyo. mier zlka si i odesza, usta pacz i al: O, jasne kwiaty mojej doliny... Tom drugi, rozdziay 1 - 3 Poczciwe prowincjonalne idee Doktor Judym niemao mia pracy w czasie sezonu. Zrywa si rano, tym skwapliwiej, e ju przed godzin szst jego izdebka pod blaszanym dachem dokd w czerwcu zewspaniaych salonw wyniesiono jego "lary i piernaty"- wprost tlia si od aru. Notowa na stacji meteorologicznej, zwiedza izby, gdzie kpielowi stosowali "zabiegi" hydropatyczne, bada porzdek wazienkach, u rde, a przed sm by w swoim szpitalu. O dziesitej siada w gabinecie i przyjmowa pewn kategori chorych (przewanie modych zdechlakw) a do godziny pierwszej. Po obiedzie zajmowa si bawieniem dam, uczestniczy w organizowaniu teatrw amatorskich, spacerw, przernych rekordw, wycigw pieszych itd. Zabawki tego rodzaju musia traktowa jako prac sw obowizkow, czy do nich mia ch, czy nie. Pochono go to jak nowy ywio. Otaczay go roje kobiet modych, zdenerwowanych, rozprniaczonych, dnych tzw. wrae. Judym przedzierzgn si, sam nie wiedzia kiedy,w modego franta, odzianego modnie i paplajcego wesoe komunay. To zabawne,ciekawe, mie a deprawujce ycie maej stacji klimatycznej, gdzie w cigu kilku miesicy gromadzi si i skupia w jedn jakby famili ze wszystkich kocw kraju ize wszelkich sfer towarzyskich ludno chwilowa - oszoomio go zupenie. Ni z tego, ni z owego bawi si towarzysko z bogatymi damami i wchodzi, nie do e jako wiadek, ale jako arbiter w najsekretniejsze ich tajemnice. By poszukiwany, a nawet wzajem wydzierany sobie przez "koteri" - a nieraz ze miechem wewntrznym decydowa o czym, co sam zwa tonem i smakiem. Czasami, gdy do siebie wraca pno w nocy z jakiej pysznej uciechy, zastanawiasi nad piknoci ycia, nad tymi nowymi jego formami, ktre poznawa. Zdawao musi, gdy o tym wiecie cisowskim myla, e czyta romans z koca zeszego wieku, peen somatyzmu, gdzie wida ycie godne zniszczenia, ktre wszake posiada jaki taki urok... Sia zmysw, umylnie w pikne formy skryta, staje si czym nie znanym dla ordynarnej, zwyczajnej natury. Byy chwile, e wprost zachwyca si wymow dyskretnego milczenia, symbolik kwiatw, barw, muzyki, sw cigle bojcych si czego... Na balach i reunionach bywa czasami i "paac". Wwczas bero krlowej przechodzio do rk panny Natalii. Gdy ukazywaa si w jasnej sukni, bya tak ke to przecie nie chodzi o walk,48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAzP1c {c |Lc } -c ~:< olepiajco pikna, e wszystko, co yo, na mier si w niej kochao. Ona przeczuwaa zapewne ten sza masowy, ktry wrd mczyzn szerzyy jej krlewskie oczy, ale nie raczya go widzie. Bya zawsze zimna, obojtna, jakby wyrwana z tego ycia. Czasami bawia si z wiksz ochot, umiechaa powabnie, ale zaraz pniej, gdy tylko dostrzega, e ten lub w chce z chwilowego jej usposobienia wycign wniosek na swoj korzy, sprowadzaa gona pad jednym spojrzeniem i jednym umiechem innego rodzaju. Byo tak i z Judymem. Rozzuchwalony powodzeniem u dam dr Tomasz zblia si miao do panny Natalii. W trakcie jednego z reunionw wybraa go kilkakrotnie, wesoo si z nim bawia, sama wspomniaa o Paryu i wycieczce wersalskiej. Judymowi zakrcio si w gowie. Wzburzony tym wszystkim, w jakim obdzie miaoci zdecydowa si wykona istny zamach i w nastpnym kontredansie pocz mwi o Karbowskim, ktrego od paru tygodni nie byo w Cisach. Panna Orszeska zgadzaa si, gdy mwi, e ten Karbowski nie wydaje mu si by czowiekiem sympatycznym, witaa jego sowa za pomoc krtkich skinie gow i dyskretnych okrzykw. Flirt wesoy trwa w dalszym cigu. Tylko gdy pniej doktor zbliy si jeszcze i, zachcony sukcesem, chcia rzecz cign dalej ju nie o Karbowskim, lecz o sobie, struchla ujrzawszy w jej oczach taki blask ponurej dumy, jakiego jeszcze nie widzia w yciu. Zdawao mu si, e ten wzrok hetmaski, ubliajcy mu bez wzruszenia, z gbi przymknitych powiek wbija si w niego i szarpie na sztuki, rozdziera na strzpy, podobnie jak pazury orlicy wiertuj yw zdobycz. Sowa, ktre chcia powiedzie, zwiny si i niby gar paku utkwiy w gardle. Blady, ze cinitymi zbami, siedzia jak przykuty na acuchu, nie bdc w stanie ani odej, ani pozosta. Wszystkie te okolicznoci staway doktorowi na przeszkodzie w zajciu si sprawami szpitalnymi. Byy w nim tego lata jak gdyby dwa prdy cigajce si wzajem. Im bardziej jeden z nich pomyka naprzd izabiega drog, tym mocniej natay si siy drugiego. Doktor czu w sobie cig przeszkod w staraniu okoo chorych i zwalcza j za pomoc silnej pracy, ale skoro tylko zetkn si ze wiatem zabaw, ulega mu z tym wiksz bezwadnoci, imnamitniej pracowa w szpitalu. Byo mu wszake z tym wszystkim bardzo dobrze nawiecie. y bez przerwy i nie mia wcale wyobraenia, co to jest refleksja, nuda, zniechcenie. Szpital powsta waciwie dopiero przy nim. Budynek sta od lat kilku, dwignity przez "idealist" Niewadzkiego, ale po jegomierci traktowany by rozmaicie. W razie potrzeby administrator majtku skada w salkach szpitalnych buraki, rozsypane klepkikuf z gorzelni, zepsute czci mocarni itd.Kiedy indziej lokaje, rzdca, ekonom, kasjer i inni funkcjonariusze poyczali dla swych goci ek, a naczynia i utensylia rozkradziono ze sowiask starannoci., Nieraz leaa tam jaka bezdomna poonica, nad ktr kto si wzi i zlitowa - jaki parobek folwarczny chory na kolki albo jakie dziecko z osp... Opiek nad szpitalikiem sprawowa dr Wglichowski. Kamaby, kto by twierdzi, e dyrektor zgadza si na skadanie w szpitalu kup elastwa, owszem, wyzna trzeba, e czasami mia si z tego do rozpuku, ale nie mona rwnie utrzymywa, eby si zajmowa chorymi. Gdy kto by bardzo kiepski, a zoono go w szpitaliku dla "umiejscowienia zarazy", dr Wglichowski czasem przyszed i skrobn recept. Zwykle nawet pomagao jego lekarstwo. Czstokro wynajdywa jakie cherlactwo proboszcz, panny albo sama babka dziedziczka. Wwczas pakowano takiego szczliwca do szpitala. Jeeli to by pupil ksidza, to z plebanii przynoszono mu talerz rosou albo jak nog kury gotowanej w potrawce. Jeeli protegowany mia za opiekunki panny ze dworu - zajadanajpyszniejsze ochapy z pmiskw, czstokro ze szkod dla zdrowia. W ogle ten domek szpitalny stojcy w odosobnieniu, a wrd budynkw folwarcznych, sucych do wytwarzania zysku sposobami wiadomymi, reprezentowa na skromn skal los szlachetnej idei wrd wiata materialnego.Sta smutny, opuszczony, bezradny, niemiay, jakby z zaoonymi rkami. Dr Tomasz ulega gbokiej, a nie dajcej si stumi pasji, ilekro zblia si do tego domostwa. Kiedy myla o czowieku, ktryje postawi w pewnym celu, ktry przemyliwa dugo, jak to naley zbudowa, i gdy z tym wszystkim zestawiarezultat przedsiwzicia, czu tak wcieko, jakby go tamten nieznany zmary biczowa sowami pogardy. I nie tylko to jedno. Skoro urzdzi sobie z pierwszej widnej salki gabinet przyj, od razu zwalia mu si na kark lawina ydw, dziadw, obieywiatw, biedakw, suchotnikw, rakowatych - wszystka, sowem, paczca krwawymi zami bieda polskiego cuchncegomiasteczka i nie inaczej cuchncych wiosek.Doktor rozsegregowa ten materia i zabra si do niego. Jednych musia przyj do szpitala na czas pewien, trzeba wic byo uporzdkowa sam szpital. Do tego wzi si par force. Odszuka przez patnych agentw kade z wywleczonych ek i odebra je w sposb najbardziej nieubagany. Historia zdobywania nowych siennikw, koder, poduszek, przecierade - mogaby zaj tom in folio. Na kupno dwu wanien i urzdze do ogrzewania wody gray teatr amatorski najpikniejsze i najbardziej dystyngowane kuracjuszki. Kady sprzt do gabinetu, apteki, kuchni itd. mody eskulap zdobywa na ludziach. Tu wycygani sze talerzy, tam wyflirtowa noe, widelce, yki; t zmusi do kupienia szklanek, z kiminnym wygra zakad o sztuk perkalu na bielizn szpitaln. Stara pani-dziedziczka interesowaa si zabiegami modego doktora, nawet miaa dla niego zy w oczach i podzikowania "w imieniu nieboszczyka", ale sama bya pod tak silnym wpywem plenipotenta, ktry nie cierpia tych fanaberii rozgrymaszajcych parobkw, e od siebie nic wielkiego uczyni nie moga. Bd co bd na jej zlecenie otoczono terytorium szpitalne nowym, silnym parkanem i wydano rozkaz ogrodnikowi, aeby starannie utrzymywa sad dookoa budynku. To bya pierwsza wana zdobycz, gdy od tej chwili panem owego templum okolanego parkanami sta si Judym. Nikt tam ju ze suby i rozmaitych przychodniw nie mia prawa nie tylko nic wynie, ale nawet postawi kroku. Drzwi kute byy szczelnie zamknite i uzbrojone w dzwonek... Drug wan zdobycz bya pani Wajsmanowa. Osoba ta bya wdow po jakim "mu nieboszczyku", ktry posiada "pewien kapitalik", wszake w tymczasie pozbawion jakiegokolwiek funduszu.Pani Wajsmanowa przyja miejsce dozorczyni szpitala z pensj 400 rubli (ktr, rzecz prosta, z "cichej kasy" pod najtajemniejszym sekretem wypaca z pedantyczn regularnoci za porednictwem Judyma M. Les) - z mieszkaniem, wiatem, opaem, co wszystko znowu wzio na siebie dominium.Trzecim faktem fundamentalnego znaczenia byo zaopatrzenie chorych kurujcych si -w ywno. Tu Judym postpowa jak Makiawel. Dziaa na plenipotenta-materialist za pomoc nastawionych kuracjuszek, dopuszcza si wzgldem niego niskiego pochlebstwa, kusigo obietnicami, wreszcie wyda go w rce trzech panien z paacu i uzyska swoje. Plenipotent zgodzi si dostarcza szpitalowi jak rok dugi okrelon ilo kartofli, mki, kaszy, mleka, masa, warzyw, owocw etc. i podpisa wasnorcznie cyrograf chytrze uoony przez Judyma. Zakad leczniczy nie by w stanie odmwi swej pomocy, w pewnej zreszt mierze. Wreszcie proboszcz, dostawca misa do zakadu i dworu, bogatsi yczkowie z miasteczka, zniewoleni przez proboszcza i doktora, obowizali si dawa szpitalowi potrzebne materiay spoywcze w naturze. Tak tedy ju w poowie lata szpital by oywiony i peen zdechlactwa. Kaszlano tam, stkano, sapano - a si doktorskie serce radowao. W ogrdku wygrzeway si na socu stare, uschnite babska, zgnie dzieci dygocce w potach malarii, rozmaite "gupie" ydki i wszelkie inne ptaki niebieskie, co ani siej, ani orz... Nie byo tygodnia, eby doktor nie paln operacji. Wycina kaszaki, bolczki, wierci, przekuwa, ekstyrpowa, urzyna, przylepia itd. Co byo w tym wszystkim istotnie zego, to brak pomocy felczerskiej i przechodzce wszelkie granice ubstwa narzdzi oraz rodkw opatrunkowych. Pani Wajsmanowa nie znosia widoku krwi (osobliwie chopskiej i, horribile dictu! - ydowskiej), brzydzia si taatajstwem i w ogle gardzia motochem. Doktor musiaj na kadym kroku pilnowa i przymusza do tego, eby si strzega objaww wzgardy dla chopw. Sfery "miarodajne" kierujce zakadem leczniczym przypatryway si dziaalnoci modego chirurga, jeli mona si tak wyrazi, spod oka. Nie mona mwi, eby ktokolwiek sprzeciwia si albo nawet mia za ze Judymowi jego postpowanie, ale z drugiej strony nie mona utrzymywa, ebyktokolwiek podziela jego w tej sprawie entuzjazm. Dr Wglichowski wszelkie zabiegiswego asystenta zdajcego do postawienia szpitala na stopie tak niebywaej traktowa w sposb tak samo ironiczny, jak rozkradanie przez lokajw ek szpitalnych. Jeeli Judym domaga sipomocy czynnej w materiaach, dr Wglichowski zgadza si postkujc i wydziela iloci, rozumie si, do najwyszego stopnia zmniejszone. Gdy szpitalik by naadowany, dyrektor dowiadcza niesmaku, cho tego nie da pozna nikomu ani uczu Judymowi. Ale arty z zapalczywoci "ordynatora" brzmiay wwczas w ustach dr "Wglicha" w sposb pobaliwy, moe cokolwiek zanadto przesadnie. Od czasu do czasu stary medyk zachodzi do szpitala i po dawnemu tam rzdzi. Wkracza do izb w kapeluszu na gowie, z cygarem w ustach, mwi gono, zadawa pytania, zyma si, aja pani Wajsmanow, pokrzykiwa na chorych, i zbadawszy przelotnie tego i owego, kreli szerokim pismem recepty albo radzi Judymowi, eby temu da to, innemu tamto... "Ordynator" sucha tych rozkazw z najzupeniejszym posuszestwem i kade zlecenie wykonywa w sposb nieodwoalny.Chodzio mu o zyskanie dra Wglichowskiego dla idei szpitala, o wcignicie go do pracy, tote puszcza mimo uszu arty i przepisy, na ktre si nie godzi. Jeeli nawet dyrektor kaza kogo znanego sobie, jakiego "ptaszka", wydali bez pardonu z granic szpitala, Judym i wtedy zmusza si do ulegoci. Taki stan rzeczy trwa do koca sierpnia. W ostatnich dniach tego miesica liczba goci zacza si zmniejsza. Bryki, powozy i omnibusy zakadowe wywoziy codziennie jakie towarzystwo, a przynajmniej jak rodzin. Dr Judym rujnowa si na bukiety poegnalne, w ktrych nad innym kwieciem przewaay niezapominajki. Stan ju w gbi parku pierwszy chd ranny, sa wieczorami na murawach zimn, bia ros, a w szczyty drzew wplt tu i wdzie ty li, jakby pierwszy siwy wos w czupryn dojrzaegomczyzny. Cichy smutek ogarn rozbawione kka. Teraz wanie wydobyway si na jaw sympatie ukrywane starannie. Nad osobami, ktre wtedy dopiero miay sobie mnstwo sw do powiedzenia, zawis zoliwy dzie wyjazdu. Serce Judyma zostao nie tknite, a przemijajce "wraenia" byy dla czym w rodzaju deszczu, ktry rozkwasza ziemii czyni j niby to do niczego nie zdoln, a waciwie udziela jej wtedy wadzy stwarzania. Przelotne smutki szybko uschy, dusza Judyma staa i pchna go do roboty zdwojonej. W pierwszych dniach wrzenia, kiedy przyszy soty, w czworakach folwarcznych zapado mnstwo dzieci na tak zwan frybr. Czworaki owe mieciy si za duym i wilgotnym parkiem, ktry jak paszcz ogromny spywa po pochyoci wzgrza od szczytu dworskiego a do rzeki pyncejw kach. Tam byy owczarnie, obory i mieszkania suby folwarcznej. Plenipotent majtku, czowiek nadzwyczaj energiczny iwietny agronom, z rzeczuki bezpoytecznie pyncej skorzysta w ten sposb, e na skraju parku, w trzsawiskupodmytym przez tajemne rda, wybra kilka sadzawek idcych jedna za drug. Woda przez waciwie urzdzone "mnichy" spadaa z jednej do drugiej. Sadzawki te wykopane byy w torfiastym gruncie. I, porzucony na brzegach i groblach, macerowa si w socu i we waciwym czasie suy do uyniania roli. Woda odpywajca stamtd czya si podunym basenem ze stawami, ktre rozleway si w parku zakadowym, co bardzo upikszyo wiecznie kwane pobrzea. Miejsce i tak ju makre, przez wstrzymanie zbiornikw martwej wody wyziewao ze siebie ciki opar, ktrego soce strawi nie mogo. Tam to wanie (w czworakach i we wsi lecej na drugim brzegu ki) grasowaa frybra. Dzieci przyprowadzone stamtd do Judyma byy wyschnite, zielone, z wargami tak sinymi, jakby je miay poczernione wglem, z oczyma, ktre nie patrzay. Periodyczne ataki gorczki, cige ble gowy i owa jakby mier duszy w ywych jeszcze ciaach zmusiy Judyma po dugim badaniu do smutnego rokowania, e ma przed sob ofiary malarii. Wwczas wybra si cichaczem na zwiedzanie miejscowoci lecych w dole. Przekona si, e wiele rodzin byo dotknitych t klsk. Mieszkacy wioski, autochtonowie, znosili j, wida atwiej, ale ludno folwarczna, wdrowna, przybywajca z innych okolic, padaa ofiar w bardzo wielkiej iloci. Judym bra do szpitala tylko dzieci bardzo chore, leczy je chinin i trzyma na socu w ogrodzie, zapdzajc do rnych robt, a po trosze i do nauki. Ale nie mg zabra ani czwartej czstki. Ci za, co "na grze", w cieple dowiadczyli poprawy, musieli wraca do swych mieszka nad wod. Mieszkania owe, dawno wzniesione, byy stosunkowo bardzo porzdne, murowane z cegy, tak samo jak owczarnie, stodoy, spichlerze itd. Nie mogo by mowy o umieszczeniu tych rodzin w innym miejscu, gdy to pocignoby szalone koszta. Tam koncentrowao si ycie folwarku. Kiedy pierwszy raz Judym zapyta mimochodem plenipotenta, czy nie daoby si przenie czworakw na miejsce bardziej suche, ten zacz mu si przypatrywa z uwag, a w talki sposb, jakby doktor ni z tego, ni z owego w towarzystwie osb starszych i godnych szacunku zataczy kankana albo wywrcikozioka. Judym nie straci przytomnoci i nie spuci oczu. Czeka jeszcze chwil, czy mu wszechwadny agronom nie odpowie, a gdy si niczego nie doczeka, rzek z ca delikatnoci: - Tam, w tych czworakach panuje malaria: Przyczyniaj si do tego w znacznej mierze... przyczyniaj si do tego... zaprowadzone sadzawki. Plenipotentowi lica i oczy krwi zabiegy. Sadzawki byy to jego ulubienice. Sam je wymyli, zarybi i osign z nich dla majtku znaczny dochd. Ryby w cigu caego roku szy na sprzeda i do kuchni zakadu leczniczego, czynic ju du pozycj, a na przyszo caa sprawa, prowadzona umiejtnie, miaa stan jeszcze lepiej. Prcz tego ld, szlam itd. Tote wielkorzdca i teraz nic nie rzek, tylko bysn oczami, a pniej przeszed na inny temat w sposb zabjczo grzeczny. Taki wstp nie zwiastowa zgody ani jakiegokolwiek kompromisu. Trzeba byo wywiera nacisk. Do pani dziedziczki w kwestii tak czysto folwarcznej droga prowadzia jedynie via plenipotent. Panny zaamyway biae donie, ale nic poradzi nie mogy. Jesie nadchodzia. Po ddystych nocach stao nad kami i dolnym parkiem jakby boto w przestworze.Gdy nim kto dugo oddycha, uczuwa bl gowy i jaki pulsujcy szelest w yach. Wtedy rwnie Judym zauway, e i w zakadzie okoo staww byo powietrze jeeli nie takie samo, to bardzo siostrzane. Licie zlatujce z olbrzymich grabw i wierzb sypay si w stojce baseny wody i tam w niej gniy. Na powierzchni staww plenia si masa wodorostw, ktre gdy byo wyrwa i rzuci na brzegu, szerzyy wo cuchnc. Kuracjusze przybywajcy doCisw dla pozbycia si malarii nie tracili jej, a byy nawet dwa wypadki febry zdobytej. Kiedy Judym zakomunikowa te swoje obserwacje doktorowi Wglichowskiemu, ten zmierzy go takim samym wzrokiem jak plenipotent i artobliwym, a jednak cierpk esencj k ke to przecie nie chodzi o walk,48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAPc W vc K 3c ~/c > zaprawionym tonem owiadczy, e to nie jest wcale ani febra, ani tym mniej - malaria. - Gwna rzecz - doda - nie naley o tym wcale mwi... Cmokn go przy tym w czoo i uderzy bratni, przyjacielsk doni po ramieniu. Judym zdziwi si, ale... nie mwi nikomu. We wrzeniu izby szpitalne pene byy dzieci wikszych i mniejszych. Ociae, mrukowate, senne istoty siedziay i leay,gdzie si dao. W izbach panowa zaduch i jaka nieopisana nuda. Zdawao si, e tu spdzono pijan szko, ktra za nic na wiecie nigdy si niczego nie wyuczy. Dziecite wlepiay we wszystko lepie bez adnegowyrazu, bez chci nawet do jada. Jeeli ktre z nich wypdzono za drzwi, lazo bezmylnie przed siebie, wtulajc gow w ramiona. Gdy trafio si wolne miejsce, wnet je ktozajmowa i przymyka oczy nie po to, ebyspa, tylko eby na wiat nie patrze, ebywcign si w siebie jak limak w skorupidozna ciepej ulgi. Zwide kaduby dziewczyn, na ktrych twarzach malowa si bl gowy, pozawijane w chustki i zapaski siedziay nieruchomo na ziemi, gotowe trwa cae doby w tej samej pozycji, byleby tylko nie azi po bocie i deszczu. Kiedy doktor wchodzi, wszystkie oczy patrzay na niego jakoby ten dzie jesienny. Czasami gdzie, w gbi przewin si umiech... Ta sentymentalna gocinno dla podrostkw nie chorych obonie, sprzeciwiajca si tak jaskrawo tradycjom szpitala, zacza ludzi irytowa. Plenipotentwprost mwi, e zanosi si na demoralizacj "w grubym stylu", a nawet ze swej strony "za nic nie rczy" i "umywa rce". W gruncie rzeczy Judym sam nie wiedzia, co ma robi dalej. Chininekspensowa jak mk, mia "rezultaty", ale do czego to summa summarum prowadzi miao - nie bardzo wiedzia. Gdy chore dzieci przychodziy jak owce do owczarni, pozwala im rozkada si i siedzie, a gdy je stamtd "ojcowie", nasani przez ekonomw i karbowych, wycigali do roboty walc pici po karku,nie protestowa, bo nie wiedzia w imi czego. Tak stay rzeczy, gdy pewnego dnia dr Judym otrzyma bilet od pani Niewadzkiej, w ktrym wyraona bya proba, eby si niezwocznie pofatygowa do paacu. Skorosi tam uda, wprowadzono go do maej alkowy, gdzie stara dama zwykle przebywaa. Byy tam obydwie wnuczki i kilka osb z familii dalszej, ktre zazwyczaj bawiy w Cisach przez sezon. Judym by ju w tym pokoju kilka razy, alezgromadzenie tylu osb odebrao mu pewno siebie. Pani Niewadzka wycignado rk i kazaa usi obok siebie. - Prosiam ci, panie doktorze, na narad. - Su z gotowoci. - Co do tych bbnw folwarcznych. Nie ma sposobu, prawda? - Nie ma adnego. - Worszewicz ani sucha podobno nie chce paskich projektw przeniesienia Cisw na inne miejsce, na przykad w Gry witokrzyskie? - Nie chce nawet paru czworakw posun wyej na tutejsz, cisowsk gr, a c dopiero mwi o Grach witokrzyskich... -rzek doktor w tym samym tonie. - Hm... To le! Bo tutaj Joasia proponowaa inn kombinacj. - Panna Podborska? - Tak, tak... Chciaa odda swj pokj w skrzydle na pomieszczenie malarykw, ebyod nich szpital uwolni. Ona tam zreszt majakie swoje mrzonki, na czym si nie znam. Ale e to jest przecie jasne jak pomyk i czue jak powj, wic nie mog temu nie ulega. Samo chciao w pasayku, uwaasz, doktorze, obok stancyjki gospodyni... Ot uradziymy tu, eby jej na urodziny, w listopadzie, zrobi siurpryz. Jest w lewej oficynie od poudnia stara piekarnia, cakiem dzi pusta. Tam jest izba ogromna, sucha i widna. Prosiam pana Worszewicza, eby kaza stamtd wynie wszelkie rupiecie, obieli ciany, wyrestaurowa piec, opatrze okna... Moe by zgodzi si, paniedoktorze, tam te dzieci przetranslokowa! Nieche si to w zimie tam grzeje i ratuje... To dla niej, dla panny Podborskiej...na wizanie... - Czybym si zgodzi!... Ale... - A, no to chwaa Bogu. - Te dzieci kuracji nie potrzebuj, tylko suchego mieszkania tu, na grze. Gdzie jest panna Joanna? - Nie, nie, jej mwi nie trzeba! Dopiero w listopadzie otworzy si t sal malaryjn i odda jej pontyfikalnie. Uwaasz? Ona tam bdzie sobie z tymi brudasami radzia. To jej rzecz... Pod paskim zreszt dozorem lekarskim... - Ach, tak... - szepn Judym. Uczucie niesmaku, a nawet odrazy przewino si w mroku jego duszy. Starcy Domek zajmowany przez dyrektora Cisw dra Wglichowskiego mieci si na wzgrzu, z ktrego obejmowao si wzrokiem cay park i jego okolice. Dworek ten nalea do M. Lesa. Kiedy dr Wglichowski zdecydowa si przyj obowizki dyrektora, M. Les zacz niezwocznie pod dozorem uproszonej kompetentnej osoby stawia w Cisach "bud" dla siebie, w ktrej, jak pisa, pragn ywota dokona. Bya to willa drewniana, z zewntrz niepokan i do ciasna. Miaa jednak rozmaite zalety wewntrzne: byy tam alkowy, piwniczki i spiarki, skrytki, strychy itd. tak pobudowane, e czyniy, z niej bezcenne gniazdo. Kiedy dom by gotw, M. Les prosi Wglichiowskiego listem gwatownie rnojzycznym o zamieszkanie w tej chaupie, a to w celu po prostu ustrzeeniajej od zodzieja, ognia i wojny. Wglichowski odrzuci propozycj. Nie miazamiaru korzysta z darowizny domu (gdy taki by podstp M. Lesa, zbyt prostacko sklejony, eby si ktokolwiek na nim nie pozna). Wtedy Leszczykowski napisa list jeszcze bardziej nieortograficzny, w ktrym wymyla po turecku "starym futurom", ktrzy dach przyjaciela uwaaj za cudzy. "Nie ma ju - pisa - dawnego koleestwa! Wszystkocie zamienili na pienidze, a skoro tak, to pa, pa komorne, jak ydowi albo Grekowi! Poniewa jednak ja ani ydem, ani Grekiem,ani adnym hyclem by nie myl na stare lata, wic dam, ebycie ten czynsz dzierawny obracali na ksztacenie jakiego osa z Cisw czy spod Cisw w poytecznym kunszcie, w jakim koszykarstwie, tkactwie, co by pniej w okolicy rozwin - czy ja tam wiem zreszt, w czym i jak? Gupi jestem przecie w tych sprawach, jak zreszt we wszystkim, co si nie tyczy bezporednio targw z Azjatami..." To dr Wglichowski przyj z ochot. Czynsz dzierawny oznaczono kolegialnie i wypacono, wedug woli M. Lesa, najprzd ogrodniczkowi, ktry si uczy w Warszawie, a pniej innemu chopcu. Szczeglnie zadowolona z mieszkania bya ona dra "Wglicha", pani Laura. Bya to osoba nadzwyczaj interesujca. Miaa ju pidziesitk z du gr, ale trzymaa si wybornie. Siwe pasma wosw wymykajce si spod czarnego ubrania gowy podczerniaa tak starannie i systematycznie, e przybray kolor szczeglny, kolor zmulonego siana, ktre wyscho wprawdzie na socu, ale nie moe si pozby odcienia czarnej, gbokiejzieleni. Policzki jej byy zawsze rumiane, oczy ywe, a ruchy prdkie i gwatowne podawnemu, jak u osiemnastoletniej dziewczyny. Pani Laura bya to osoba maego wzrostu i szczupa. Od czasu zamieszkania w Cisach stopniowo zmieniaa si na "gospodyni", bardzo wiele czasu powicaa "drelowaniu", smaeniu, pieczeniu i gotowaniu. Nie mona powiedzie, eby rondel wiat jej zasoni. Owszem, pani Laura lubia patrze na ycieszersze, i to okiem przenikliwym, co zreszt prowadzio nieraz do zbyt kategorycznego (midzy pieczeni a deserem) rozstrzygania zawiych kwestii. ycie jej obfitowao w szczegy, ktre mogyby zapeni romans, a waciwie opispodry. Modo, pierwsze jej lata polubne upyny za wiatem, w wertepach, w pracy ordynarnej, w cikichi twardych cierpieniach. w sposb ycia uj wrodzony temperament pani Laury w mocne kluby i urobi go w szczegln cao. Doktorowa na pierwszy rzut oka sprawiaa wraenie babiny gadatliwej, chtnie decydujcej i chodnej. Nie cierpiaa wszelkiej "egzaltacji", mazgajstwa, uczu i tkliwoci. Palna nieraz takie zdanie, e si a kwano robio. W gruncie rzeczy jednak czua ywiej ni cae otoczenie. Byy materie, ktre j elektryzoway w mgnieniu oka. Wtedy robia wraenie nasroonej kocicy. Mwia w takich momentach krtko, wzowato, jak dowdca wydajcy rozkazyswemu oddziaowi piechoty. W tej piechociesta, rozumie si, na pierwszym miejscu drWglichowski. Czy siedzia pod pantoflem, to jest wieczna tajemnica... W kwestiach szerokich, oglnych, zasadniczych sprawiawraenie podkomendnego. Za to w interesach wszelkiego gatunku, wymagajcych przebiegej kombinacji, by panem i rozkazodawc. U pastwa Wglichowskich prawie co dzie gromadzi si wiatek cisowski. Listwa, Chobrzaski, plenipotent Worszewicz, ksidz, Judym, kilka osb z kuracjuszw i kuracjuszek duej w zakadzie przesiadujcych. Latem, a szczeglnie pod jesie grywano w winta na maej werandzie domu, ocienionej dzikim winem. Kiedy Judym przyby do Cisw, zasta ju midzy staymi bywalcami tych posiedze wintowych nie tylko przyja, ale jakie zronicie si mylami, wyobraeniami, ca mas upodoba i antypatii. Niektre osoby lubiy si tam wzajem a bezinteresownie. Pani Wglichowska lubia tak Listw, a on j. Mody proboszcz wiecznie pokpiwa sobie z tych "amorw" w sposb dystyngowany, a Krzywosd w sposb rymarski. Pani Laura wymiewaa si nieraz ze starego kasjerzyny, a lubia go i braa w obron zarwno od udrcze ony, Dyzia, jak caego wiata. Za t opiekListwa odwzajemnia si formalnym uwielbieniem, admiracj sta i wykluczajc krytyk. Krzywosd wsun si midzy Wglichowskich, przywar do nich i, poznawszy wszystkie ich zalety, bdy, dziwactwa, czyni, co trzeba, eby zosta panem placu. Udao mu si to w zupenoci. Dr Wglichowski mia w nim istotn praw rk. Krzywosd wykonywa wszystko po myli dyrektora, przewidywa na cztery tygodnie jego yczenia, ale w zamian rozszerza krok za krokiem terytorium swojej wadzy. Pomimo rozumu, siy woli i tgoci charakteru dr Wglichowski ulega nieraz Krzywosdowi, ustpowa mu, a nawet pokrywa jego czyny urokiem swego autorytetu. Ci dwaj ludzie dopeniali si i tworzyli jak cao wadzy silnej i zgoanierozerwalnej. Plenipotent lubi towarzystwo tych osb i by lubiany. Dzie w dzie spiera si z Chobrzaskim, ktry go razi wszystkim, co robi i mwi, a mimo to przepada za wszechstronnym administratorem. Cae to keczko stanowio wiat odrbny. Byli to ludzie wyprbowanej, nieposzlakowanej uczciwoci, ludzie, ktrzyw yciu owym straszn mas rzeczy widzieli, tote uchodzio dla najbliszej okolicy za honor by na wincie u dyrektorstwa. Judym i proboszcz weszli do tego grona jak gdyby ex officio, z natury swego pooenia towarzyskiego. Byli, rzeczprosta, dobrze przyjci, ale nie mogli wej w cise pobratymstwo z tamtymi. Judym nigdy nie mg osign tego, eby znajdowa posuch, eby mwi przekonywujco dla kogokolwiek. Suchano go z uwag, odpierano jego zdaniaalbo si na nie godzono, ale on czu dobrze,e jest to tylko rozmowa. Midzy nim i grup by jaki pot nie do przebycia. Uderzao go zawsze patrzenie tamtych osbna teraniejszo, a raczej moda traktowania, z ktrej pomoc ujmowali kade zjawisko biece. ycie wspczesne w Cisach stanowio dla grupy dyrektorskiejjak gdyby tylko ram wypadkw ubiegych. Wszystko, cokolwiek byo i mogo by wanego - leao w przeszoci. Ludzie, wypadki, kolizje, przejcia, radoci i cierpienia z tych czasw dawnych miay jak moc aktualnoci, ktra przytaczaa rzeczy nowe. Wszystko co wspczesne - byo dla nich prawie niedostrzegalne, jakiebahe, bez wartoci i wpywu, a najczciej mieszne. Tymczasem Judym y tak peni si, tak rzuca si na teraniejsz chwil i porywa j w swe rce, e owe dawne rzeczy tylko go nudziy. Tote w aden sposb nie mg znale drogi do tych ludzi. Czu to na kadym kroku, e musi albo wzi z ich rk ster spraw cisowskich, albo z nimi wspdziaa w taki sposb, aby im si wydawao, e to oni robi. Ju po upywie kilku miesicy przekona si, etylko to drugie jest moliwe. Administrator idyrektor byli tak silnie ze sob zczeni i tak wiadomie trzymali wszystko, e o pracowaniu pomimo nich mowy by nie mogo. Kiedy Krzywosd po skoczeniu sezonu sam, wasnorcznie reparowa rury prowadzce ogrzan wod do wanien, a Judym zrobi mu uwag, e tak by nie powinno, e naprawianie rur - to rzecz specjalisty, gdy w przeciwnym razie w cigu sezonu wynikn awantury w ksztaciepkania tych szlachetnych naczy, Krzywosd odpowiedzia mu kilkoma anegdotami i robi dalej swoje. Dyrektor, do ktrego zwrci si mody asystent z tsam rad, umiechn si i odrzek grzecznie, e to jest terytorium administratora, ktry w swoim powiceniudla Cisw idzie a za daleko, ktry oto wasnymi rkoma pracuje, eby zaoszczdzi grosza, ktry, krtko mwic, jest fenomenem. Zacytowa mu nadto ze sze przykadw nieposzlakowanej uczciwoci Krzywosda. Gdy Judym zastrzeg si, e on o szlachetnoci nie tylko nie wtpi, ale nawet nie mwi, rury za... - dyrektor powtrzy myl swoj i urwa na niej rozmow. Taki proces powtrzy si z dziesi razy, i to w najrozmaitszych okolicznociach. Wszystkie one wykazyway, e nie mona waden ywy sposb wpywa na bieg sprawcisowskich, jeli si nie idzie rka w rk zadministratorem. Wwczas mody lekarz umyli wspdziaa z Krzywosdem i tymsposobem go opanowa. Zabra si tedy w sezonie jesiennym, kiedy wszelkie rozrywkiustay, do prac przernych. Ukada w zastpstwie starca ksigi kancelaryjne, ktre tamten maza w sposb niemoliwy, wglda jako ekspert w sprawy kuchni, ogrodu, folwarku, sadzi drzewa, jedzi do miasta na sdy, budowa, przerabia, zajmowa si wszelkiego rodzaju restauracjami mebli, spisywa kontrakty itd. Nie tylko Krzywosdowi, ale wszystkim podobaa si ta gorliwo. Chtnie wyrczano si doktorem, ktry ima si kadej pracy. Byy to dla niego rodki, ktre uwica daleki cel: osuszenie Cisw, skasowanie sadzawek, staww, basenw i cay na tym tle szereg chytrze przemylanych reform. Od czasu do czasu nieznacznie, jak gdyby nigdy nic wysuwa ap i bada sytuacj, czy nie mona by juruszy si w znanym kierunku... Ale za kadym razem musia j cofa i wraca dopospolitego wykonywania robt za Krzywosda, za dyrektora... Skoro tylko spostrzegano, e "mody" filozofuje, delikatnie usuwano go nawet od czynnoci, na ktre ju zezwolono jak maemu, obiecujcemu chopczykowi, gdy by grzeczny. Judym nie zraa si niczym.Robi cigle z myl, e nauczy si z czasem tych Cisw tak na pami, e je od a do z ogarnie prac swoj i tym trybem posidzie. Z wolna, w gbi ducha pierwotna ch do pracy zamieniaa si na zgubn pasj. Cay zakad, park, okolica staway si jego skryt namitnoci, yjcym, jak pd, wewntrznym wiatem. Jeeli si zamyli gboko i chwyta na gorcym uczynku, o czym te myli, to zawsze okazywao si, e co knuje: nowe urzdzenia, inne wanny, szpalery, ogrody dla dzieci, sale gimnastyczne, przytuki dla wyrobnikw zakadowych i inne, inne rzeczy - a do biaego sonia, a do samego "muzeum cisowskiego". Nieraz w nocy, zbudziwszy si, ama sobie gow nad jaka drobnostk, nad czym, co nikogonie interesowao, czeka niecierpliwie ranka i, wstawszy o wicie, co sam robi,dwiga, kopa, mierzy. Pewne przedsiwzicia niezbdne dla w systemacie, w owym planie zmierzajcym do higienizowania, wykona sam cae, z prawdziw furi. Nikt nie mg zrozumie, dlaczego raptem zajmowa si rzecz postronn, nie zwizan z yciem rokrocznym, z formu zakadow. Umiechano si wtedy pobaliwie, ukadanocichaczem anegdoty - nie eby mu szkodzi albo go dotkn, lecz idc za natchnieniem przyrody uczciwych, spokojnych, osiadychludzi. Ju w zimie mody doktor sta si figur tak niezbdn w Cisach, tak do nich pasujc, jak na przykad rdo albo azienki. Suba, robotnicy, chopstwo okoliczne, interesanci, dwr, gocie - sowem, wszyscy przywykli do tego, e jeeli trzeba co cikiego zrobi na k ke to przecie nie chodzi o walk,48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAPc O"c qc +c : pewno, co z fors "odwali" - to do "modego". O kadej porze dnia, a nieraz wzimowe noce, w mrozy, zawieje, roztopy, na maych saneczkach albo piechot, w grubych butach snu si po droynach midzy wsiami do chorych na osp, na tyfus, szkarlatyny, dyfteryty... Jak to zwykle bywa na wiecie z ludmi silnymi nie omin go ani jeden wyzysk. Bra jego prac kady, kto tylko mg. Ale Judym drwi sobie z tego. Czu si tak dobrze jak inny, gdy zbija majtek albo buduje sobie saw. Im silniej pracowa, tym wicej czu w sobie mocy jakiego rozmachu i owej pasji, ktra potniaa i wyrabiaa si od trudu jak misie. W tym yciu ca piersi brakowao mu jednak towarzysza. Czasami popenia bdy, lecia niepotrzebnie w jakim kierunku i u koca jego dostrzega, e si omiesza w mniemaniu tych, co siedzc na uboczu przypatruj si tylko i wiedz z gry o miesznoci tego, co on czyni. Istnia jeden wsplnik, ale daleko. By nim M. Les. Od samego przyjazdu Judym wszedz nim w korespondencj, ktra z czasem zamienia si na cige obcowanie. Kochanek dla kochanki nie ekspensuje takichstosw papieru jak ci dwaj praktyczni marzyciele. Judym podawa swoje projekty i uzasadnia je, M. Les wskazywa drogi urzeczywistnienia. Z pocztku Leszczykowski usiowa przekona w listach rad zarzdzajc, eby wprowadzaa takie a takie ulepszenia w Cisach. Wszyscy, rozumie si, powstali na niego z wyrzutami, e bierze si do rozstrzygania spraw instytucji, ktrej na oczy nie widzia. M. Les musia pooy uszy po sobie i zamilk skompromitowany. Zaczto si domyla, kto to inspiruje starego filantropa, i odgadnito bez trudu. Zgad to przede wszystkimi Krzywosd i zabezpieczy si z tej strony. On sam pocz pisywa sniste listy do Leszczykowskiego i przedstawia mu sprawy w innym owietleniu. Na szczcie stary kupiec zna "zielon map" do gruntu i zbyt kocha rzecz sam, eby mu mona zwichrzy o niej pojcie. W listach Judyma widzia ciaa swych planw urodzonych w tsknocie, jakby dalsze wywody swych myli. Tote nie ustawa gdynie pomagay przerozmaite chytre oddziaywania na dyrektora i Krzywosda, M. Les poleca Judymowi ucieka si do "cichej kasy". Tak byo ze szpitalem i mnstwem innych rzeczy. Jeeli nie chcianozgodzi si na jak innowacj, to j wprost M. Les za porednictwem Judyma fundowa dla Cisw. Rada zarzdzajca krzywia si, umiechaa ironicznie, szeptaa dowcipne sowa, ale koniec kocw czua si zmuszona do podzikowa. W cigu caej jesieni Judym obserwowa, bada i mierzy stawy zajmujce rodek parku, a gwnie basen wprowadzajcy wod do pierwszego z nich. Basen urzdzony by w ten sposb, e u samego wejcia rzeczki do stawu zbudowano grobl, ktra podnosia poziom szyi rzecznej o jaki okie z gr. Nadmiar wody spada z szumem do stawu. Ten zbiornik wody skonstruowa Krzywosd, aeby ozdobi park w takim rodzaju, jak towidzia w przernych rezydencjach paskich. Judym przyszed do wniosku, e dla osuszenia Cisw trzeba przede wszystkim skasowa ten wynalazek, pniejpierwszy staw, a dopiero drugi uczyni zbiornikiem poruszajcym maszyny zakadowe. Naleao tedy dwign dno rzeczki do wysokoci poziomu w niej wody ipuci strumyk po tym dnie twardo ubitym kamieniami W tym celu trzeba byo zbudowa rodzaj tamy przed parkiem i podnie wysoko wody w rzeczce pyncej wrd otwartej doliny, na duej przestrzeni. Prd podniesionej wody zlatywaby na twarde dno w parku, sczy si po nim bystro i spywa do pierwszego stawu. Tym sposobem licie z drzew nie gniyby w wodzie basenu, roztopy wiosennenie znosiyby ich wraz z muem do stawu, wskutek czego te zbiorniki wody nie byybytak szkodliwe. Judym czu przestrach na sam myl wypowiedzenia tego projektu osobom zarzdzajcym sprawami Cisw, to jest dyrektorowi i "mapie", a wykona caej roboty na koszt M. Lesa rwnie nie byo monoci. W tym czasie, to jest w lutym, przypada wanie termin wizyty w Cisach komisji rewizyjnej. Komisja, skadajca si z trzech osb wybranych z grona wsplnikw, rzeczywicie zjedaa rokrocznie do zakadu, zwiedzaa go, przerzucaa ksigi, jada obiad i odjedaa do swych zatrudnie, gdy wiadom byo rzecz, e instytucja pod rk Krzywosda i Wglichowskiego idzie wietnie. Pewnego dnia, wchodzc do sali jadalnej, Judym spostrzeg trzech nie znanych sobie panw, ktrzy z oywieniem rozmawiali o Cisach w sposb zdradzajcy ludzi wiadomych rzeczy. "Komisja..." - pomyla Judym. Dreszcz przebieg wzdu jego nerww i jakby na kocu swej drogi tajemniczej spotka siln decyzj: "Teraz im wszystko wyo!" Przy obiedzie zawizaa si ywa rozmwka, w ktrej Judym bra udzia, alewicej w celu zbadania przybyych, wysondowania, co to za jedni. Niewiele mg dociec. Raz mwili doskonale, bezwiednie popierajc plany reform, a kiedy indziej zdradzali si z tak ordynarnymbrakiem wiadomoci, e rce opaday. Dr Wglichowski zaprosi kontrolerw na rad do kancelarii, gdzie po drzemce mieli si zej, przejrze ksigi, rachunki, a midzyinnymi nowe plany kwitariuszw zaproponowanych przez Judyma. Korzystajc z grzecznoci, ktrych mu wobec rewizorw nie szczdzi ani dyrektor, ani Krzywosd, asystent wyrazi Wglichowskiemu na uboczu prob, aeby mu pozwolono by obecnym na tej radzie. Dr Wglichowski, skrcajc wedug zwyczaju papierosa, wlepi w niego swe przenikajce oczy i spyta otwarcie: - Dlaczego kolega chcesz by na tym posiedzeniu? - Chc panom przedstawi mj projekt podniesienia zdrowotnoci w Cisach. - Podniesienia zdrowotnoci w Cisach... Piknie. Ale przecie my tu wszyscy mylimy, jak moemy, o tej samej sprawie. Twoje uwagi s cenne, ani wtpi, ale czyby kolega mia powiedzie jeszcze co nadto wicej, ni wiemy wszyscy, na przykad taki Chobrzaski, ci panowie z komisji, ktrych syszae mwicych ze znawstwem, no, wreszcie ja? - Chciaem istotnie powiedzie co odmiennego. Moe to jest niewaciwa myl... Panowie osdz. Chciabym jasno to wyoy i podda do rozwaenia. - Czy znajdujesz kolega - mwi Wglichowski powolnie i umiechajc si leciuchno - e my le co w kierunku przeciwzdrowotnym broimy? - Bynajmniej... To jest, ja si tak zapatruj,e wilgotno jest zbyt wielka w Cisach. - Czy aby w niej znowu nie znajdziesz twojej sawnej malarii? Tej, co to w lecie?Mwi to ze miechem niby dobrotliwym, tote Judym nie mg wytrzyma i powiedzia: - Zdaje si, niestety, e omin jej nikt nie potrafi. Dr Wglichowski cmokn ustami, pniej zacign si mocno i patrzc zza dymu na swego asystenta rzek: - Widzisz, kochany panie Tomaszu, musimy postpowa w myl ustawy, ktra nie daje ci prawa uczestniczenia w naradach. Nie jeste czonkiem. Musimy si trzyma ustawy. Ten nasz brak poszanowania ustaw - to jest wada narodowa... Owo: co tam! prawo prawem, a przyja przyjani. Naszym hasem... - Panie dyrektorze... - Przepraszam, e ci przerw; naszym hasem powinno by co innego... Dura lex, sed lex... - A... jeli ustawa zabrania... - szepn Judym - w takim razie... Ta odmowa nie tyle zmartwia go, ile jako zdegradowaa. Judym w ogle atwo ulegazudzeniu, e w samej rzeczy nie ma prawa do mnstwa przywilejw, ktre s udziaem innych ludzi. Obecn w nim bya pami na rzeczy dawne, na pochodzenie i owo jak gdyby bezprawne wejcie do ycia stanw wyszych. Tote po rozmowie z doktorem Wglichowskim dozna w gbi serca tego spodlenia dumy, tchrzostwa rozumnej woli.Odszed do siebie, rzuci si na sof i chcia zdawi uczucie ndznej pokory. W chwili gdy biedzi si z tym bezowocnym usiowaniem, zastuka we drzwi jego numeru stary kpielowy, penicy zim w domu dyrektora obowizki lokaja, i wyraziprzysane "na gb" zaproszenie pani dyrektorowej. Judym wiedzia, e bd tamkontrolerowie, tote z umysu wybada starego Hipolita, kto waciwie to zaproszenie przysya. - Pana dyrektora nie byo od rana na grze rzek stary. - No, a kog tam dzisiaj bdziecie podejmowali? - Tych ta panw z Warszawy, trzech, pana administratora i pana rzdc ze dwora. - Dobrze, przyjd - rzek Judym. Wiedzia teraz, e zaproszenie wydane zostao rano, a teraz pani Laura wprowadzaa je w ycie, nic nie wiedzc o utarczce poobiedniej. Wieczorem, znalazszy si w saloniku, przywitany zosta przez dyrektora w sposb jak tylko by moe najuprzejmiejszy, otoczony grzeczn, mi i jakby tkliw atmosfer opieki. Czu, jak mu trudno bdzie przeama t sie pajcz, a jednak wiedzia, e j zerwa musi, musi... Wspomnienie odczytu warszawskiego byo tak dawice, e chwilami nie zdawa sobie sprawy, o czym to ma mwi... Jeszcze przed kolacj, kiedy zwyczajne kko goci dopenio trjc przyjezdnych,Judym wmiesza si do rozmowy i zacz w sposb kategoryczny wykada teori swego kanau. Dr Wglichowski cierpliwie sucha przez czas pewien, a naraz, we waciwej chwili odtrci t kwesti zrcznym aforyzmem. Wprowadzi na st inn kwesti, mianowicie kosztorys nowej, willi dochodowej dla chorych niezamonych. Dyskusja zesza na inne tory... Judym wiedzia, e wystawi si niemal na mieszno, jeeli znowu zanuci jak maniakswoj piosenk o dwiganiu dna rzeki, a jednak zacz: - Panowie pozwol, e ja raz jeszcze wrc do sprawy z rzek. - Ale prosimy, prosimy... - rzek dr Wglichowski. Judym spojrza na niego i zobaczy w tym wzroku bysk, ktry mgby otru czowieka. Zacz si wykad ab ovo, dowodzenia szczegowe o ruchu kropli wodnej i sile jej spadku z rzeki do stawu, o rodzaju mgy zalegajcej k w ssiedztwie wd...- Basenu niszczy nie moemy - rzek raptem Krzywosd - gdy na wiosn w nim si utrzymuje nadmiar wody. Gdy przyjd roztopy, wtedy pan doktr zobaczy, co to jest. Jeli podnie dno rzeki, to woda z brzegw wystpi i zaleje park... - k, nie park - rzek Judym. - Tak, ak, a na niej mymy posadzili najpikniejsze krzewy. - To i c z tego? C kogo mog obchodzi paskie krzewy? - Jak to? - rzek dr Wglichowski - Ja koledze poka, ile te krzewy kosztoway! Posadzilimy tam tuje, jesiony, najpikniejsze sosny Weimutha, nawet platany, nic ju nie mwic o tych licznychzagajnikach grabowych... - Panie dyrektorze, co obchodzi chorego, ktry tu przyjeda po zdrowie, zagajnik, anawet tuja? Tam jest boto! ka nasiknita jest zgni wod; ktra stoi w nieruchomym kanale. Ten kana trzeba zaraz zniszczy, a k przerzn kilkoma rowami. Osusza, osusza... - Osusza... - mia si Krzywosd. - Mnie si wydaje, e moe pan doktr Judym ma racj - rzek jeden z czonkw komisji. - Kto w rzeczy samej skary si przede mn na wilgo w Cisach, na dziwne zimno, jakie tu panuje po zachodzie soca.Na polach okolicznych, mwia ta osoba, jeszcze ciepo, jeszcze ar idzie z ziemi, anad stawami ju tak chodno, e kaszel drapie w gardle. Ja nie znam si na tym, ale skoro doktr Judym potwierdza... Nawetmoja ona... - Ach, z tymi modymi lekarzami! zawoa na pl artobliwie doktor Wglichowski. - Zdaje im si, e gdzie oni postawi nog, tam z pewnoci ley Ameryka, ktr, rozumie si, naley co tchu odkry. Przecieja tu, moi panowie, siedz zim i latem, znam ten zakad i ycz mu dobrze... Jak sdzicie, czy mu ycz dobrze? Ot tedy - c mi zaley na tym, eby istnia jaki kana, ktry wilgo wytwarza, gdyby j wytwarza. Ale ja rcz, e to s fikcje, szukanie w caym dziury. Kana jest potrzebny tak samo jak most, jak staw, jakdroga, a wic go trzymamy. Okae si, e jest szkodliwy - to go zniesiemy, ale dla fantazji rozpoczyna jakie prace i rzuca w to kilkaset rubli, pienidzy nie naszych przecie, pienidzy, ktre adnego dochodu nie dadz, ktre bd zmarnowane... - Naley w takim razie zrobi tylko ma poprawk w ogoszeniach, w opisach Cisw.Nie naley twierdzi, e tu lecz, przypumy, febry uparte, choroby drg oddechowych, bo tego tutaj spodziewa si nikt nie moe. Dr Wglichowski chcia co powiedzie na to, ale si wstrzyma. Tylko szczki jego kilka razy drgny. Po chwili dopiero rzek lodowatym gosem: - Ja take jestem lekarz... i mniej wicej wiem, co tu mona leczy, a czego nie. Zapewne... nie wiem tego tak dokadnie jak szanowny kolega doktr Judym, ale o tyle, o ile... Miaem tu wypadki malarii znakomicie wyleczonej, wypadki bardzo czste, wic nie widz potrzeby nic wykrela z opisw... - Mnie si zdaje - zwrci si do Judyma ktry z kontrolerw - e moe pan cokolwieczek za kracowo bierze t spraw. Przecie frekwencja goci stale si zwiksza. - Frekwencja goci, prosz pana, niczego nie dowodzi. Jeden artyku uczonego lekarza, udowadniajcy, e Cisy nie s zdrowe dla tych, od kogo si przecie bierzepienidze za powietrze majce ich jakoby uleczy, moe ca spraw obali. Zakad moe upa w cigu jednego roku. Ja take le nie ycz temu kochanemu miejscu i dlatego to mwi. - "Jeden artyku uczonego lekarza..." uwaasz?- mrukn z cicha dr Wglichowskido Krzywosda, zwijajc grubego papierosa. - O c zreszt chodzi, o koszta? - A tak, my wiemy! - zamia si Krzywosd. Pan doktr znajdziesz sum potrzebn na pokrycie wydatkw... w kieszeni tego zacnego Lesa. Ale czy to jest sprawa jak naley? Stary da, rozumie si, ale on nawet nie wie, na co daje... - I czy to dobrze, czy to dobrze namawia tego samotnego czowieka do wydatkw takwielkich?- mwia pani Laura. - On jest wprawdzie zamony, ale nie milioner, nawetnie krociowy pan. Co zarobi, to rozda. Jeszcze tak by moe, e na stare lata nie bdzie mia gdzie gowy pooy. - Tak, panie doktorze - mwi w kontrolertrzymajcy stron Judyma - Leszczykowskiza wiele na te rzeczy wydaje. My wprost na to zezwoli nie moemy. Rozumiem jaki drobiazg, ale takie sprawy fundamentalne, to nie uchodzi. Judym zawstydzi si. Przysza mu do gowy myl, e w tej chwili Krzywosd podejrzewa go o intencj skorzystania z sum, ktre by M. Les przysa na podniesienie dna rzeki... Myl ta bya tak niespodziewana i tak ogromna, e przydusia wszystkie inne. Judym zamilk i siad na uboczu. Tak obali si projekt do prawa o przeksztacenie zbiornikw wody w parku cisowskim. Po wyjedzie komisji wszystko szo dawnym trybem i na pozr w stosunkach nic si nie zmienio. Dyrektor by dla Judyma uprzejmy, Krzywosd przesadza si w grzecznociach. W gbi krya si zimna nienawi. Judym upokorzony widzia swj projekt w wietle jeszcze lepszym. Odrzucenie go wydao mu si i ruin zdrowia kuracjuszw, i postpkiem przeciwspoecznym. Maa w istocie swej kwestia wyrosa w jego mylach do niebywaych rozmiarw i zakrywaa inne sprawy, stokro wikszej doniosoci. Tak gzems dachu chlewika stojcy na prost okna, z ktrego patrzymy, zakrywa rozlegy acuch gr dalekich. Antagonici: dyrektor, Krzywosd, Listwa, plenipotent, spierali si waciwie nie o podnoszenie dnarzeki. Kady z nich zaatwia w tej sprawiejaki rachunek z Judymem. Dyrektor oblicza si z nim za szpital, Krzywosd za swe upokorzenia, Listwa za mcenie ciszy, ktra bya jego rozkosz yciow, plenipotent za projekty przeniesienia czworakw. Przede wszystkim jednak wszystkich czterech zocia jego modo. Gdyby o tym, co projektowa Judym, ktrykolwiek znich mrukn przy kartach, zyskaby, nie liczc krtkich wypryskw starczego uporu, zgod, rozumie si, z tym zastrzeeniem, aby ten kto ma pikne myli, dokona pracy. Skoro jednak wystpi z t sam kwesti czowiek mody, starcy czuli si tak dotknici w swej ambicji, jakby ich sponiewiera. Totezamknli si i postanowili bez umowy wzajemnej nie da przewodzi takiemu "smykowi". Osobliwie mocno uwzi si dyrektor. Prcz modoci drani go w Judymie ten sam zawd lekarski. Nie zdajc sobie z tego sprawy, stary medyk nie uznawa Judyma za rwnego sobie lekarza i kiedy ten przemawia albo umiecha si w imi ke to przecie nie chodzi o walk,48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAP \ c !c ,c :" "medycyny", dyrektor si woli trzyma zazbami krtkie obelywe nazwisko. C mwi, gdy mody wydar si spod wpywui samopas dziaa. Nie ma takiego rodka, ktry by w imaginacji dra Wglichowskiego nie przesun si i nie mami go nadziej rychej i absolutnej satysfakcji. aden jednak nie okazywa si dosy i chwalebnie skutecznym. Usun entuzjast dla jakiego powodu, ktry ustami plotki mona by rozd do miary wystpku. Tu jednak nasuwaa si refleksja, e wwczas trzebaby samemu prowadzi szpital, i to w taki sposb, jak to czyni tamten. W przeciwnym razie sawa Judyma wzrosabyu tumu do wysokoci niebywaej i wprost szkodliwej... Zmusi go szykanami, szeregiem drobnych uku, upokorze, dranie, omiesze do ucieczki dobrowolnej. Ale czy wwczas ten szewski synek nie zemci si w swj sposb "naukowy", czy nie przyczepi Cisom w jakim pimidle takiej aty, e jej pniej sam diabe nie odpruje? Dr Wglichowski przeklina dzie, w ktrym zwrci si do Judyma z propozycj objcia posady. W pasji targa sie, ktr si dobrowolnie oplta. W tej sieci bowiem byy pewne okaszczeglne. Doktor Wglichowski szed w yciu dotychczasowym drog prost, zawsze, jak to lubi mwi o sobie, "rzn" prawd, a o reszt nie pyta. Nigdy nie trudni si matactwem, podstpem, nie walczy z adn istot ludzk ukrytym dla jej oka puginaem. Ludzie znali go wszdzie jako czowieka "zacnoci". Sam nawyk nie tylko do tego przydomka, ale i do tego rysu swego charakteru, jak si przywyka do swego futra albo laski - a oto, po raz pierwszy w yciu, dla walki z tym "modym" maca w ciemnoci i szuka w sobie czego nieznanego, jakiej innej broni. Judym czu to wewntrznie i dlatego chcia ich wszystkich zwalczy tym gorcej, e bez reform zdrowotnych, ktre zaczynay si od wzniesienia dna rzeki, jak sztuka czytania od abecada, nie warto byo w Cisach pracowa. Tote w zupenej ciszy i wrd grzecznych ukonw, wsplnego picia herbaty wraz z czytaniem gazet kipiaa walka ukryta. W pierwszych dniach marca po tgich mrozach, trzymajcych wiat w cigu caego prawie lutego w elaznych pazurach, nastaa odwil. niegi raptownie spyny i ziemia do gruntu odmarza. Rzeka w parku wezbraa,zniosa sztuczn tam nad pierwszym stawem i wystpia z jego brzegw. Judym sta nad t zamulon wod, gdy walia si gbokim nurtem, i patrza na potwierdzenie swych wywodw. Byo ciepo, jasno, po wiosennemu. Zadumany, nie dostrzeg, kiedy zbliyli si do niego Krzywosd i dyrektor. - A co? - rzek administrator - co by teraz byo, panie doktorze, gdyby tu nie byo kanau. Ktrdy szaby ta wszystka woda? - Raczej zapytaj pan, gdzie si podziewaj fury zgniych lici z kanau. Id w tej chwili do stawu, eby wydziela ze siebie "powietrze"; za ktre pan kaesz paci ludziom z daleka przyjedajcym. - Znacie t bajeczk - wic posuchajcie...- mia si dyrektor klepic Judyma po ramieniu. - Piorunujemy w gazetach na publiczno owczym pdem dc za granic, do tak zwanych b a d w. Jaki tob a d znisby podobne rzeczy? - Kochany panie... - Nie, nie, ja si nie zapominam! Ani troch!Ja mwi o samej rzeczy, kiedy panowie tego chcecie. Wpumy tu Niemca, i patrzmy, co by on zrobi. Co wpierw urzdzi: wspaniay salon do taca czy szlamowanie stawu? - No, chodmy, Krzywosd, chodmy... - rzek dyrektor - mamy jeszcze niejedno nagowie... Ta za, co z oczu twoich spywa Kilkaset rubli zoone przez doktora Tomasza umoliwiy jego bratu wyjazd za granic. Par dni Wiktor spdzi w domu wrd paczu i perswazji familijnych. Kiedywszake nadesza chwila odpowiednia, ruszy w wiat. By to wczesny ranek w lutym. Jednokonna doroka z wonic znuonym i zagrzebanymw kouch wloka si ulicami. W cieniu nastawionej budy siedzia Wiktor z on. W nogach mieciy si dzieci, ktrym ta ostentacyjna jazda sprawiaa niewymown uciech. Chudy, zbiedzony ko-wyrobnik lizga si na obmarzych kamieniach, utyka, gdy zerwane nogi trafiay w jamy zadte przez zaspy niegowe i wlk przeklestwo swego ywota, bud na kkach, ulic elazn w kierunku wolskich rogatek. Z przecznic, od Wisy, d wicher i z furi miota si na wszystko. Bi w nozdrza i w pyski, rozwarte przez wdzida, strudzone konie pocigowe, ktrez caej siy, wszystkimi miniami wloky po barbarzyskim bruku wielkie fury frachtowe. Ci w oczy biednych ludzi, od witu dnia pdzcych dokd po kawaeczek ndznego chleba. Szarpa na wszystkie strony ma, zabkan psin, ktra przytulaa si do zimnych schodw. Usiowa wyrwa haki i zatrzasn drzwi prowadzce do sklepw. Zdawao si, e w pewnych sekundach doznaje szalonej wciekoci na widok szyldw, e ciska si, chwyta zbami ogromne litery, targa je we wszystkie strony, jakby zamierza strzsn z nich na ziemi gupie napisy. Skoro w swej drodze dalekiej spotyka wysokie kamienice, wdziera si na ich dachy i stamtd wydyma zaspy niegu w brudne ulice. Cieniutkie wkienka przecinay widowni jakoby ywe, ruchome sieci pajcze. Lotne patki snuy si tak szybko itak cigle w jednym kierunku, e zostawiay w oczach wraenie dugich nici.Zdawao si: e pocztki ich snuj si, nibyz kdzieli, z zaspy pod rudym parkanem, w oczach rosncej, a przeciwlege koce zwijaj na druty telefonowe, kr mechanicznie dokoa supw z poprzecznymi ramionami i lec w maszynowym pdzie dokd nad rynny. W sieci tej uwikany miota si na rogu uliczny posaniec. Skacze i tupie, uderza nog o nog, rozciera sobie rce i biega na maym dystansie tam i z powrotem, tam i zpowrotem. Gdy zwrci si twarz ku pnocnej stronie, wicher czyhajcy za wgem rzuca si na jak tygrys, wszczepia w niego pazury i oddech wtaczado garda. Wwczas ten may, zgarbiony czeczyna odwraca si i drepce w miejscu,a wicher bije go w plecy i pcha przed sob,podwiewajc szar sukman. S chwile, kiedy posaniec przyczaja si przed wichrem, wtula si w zagbienie muru i stoi tam bez ruchu, jakby bez ycia... Tam dalej idzie szerokimi krokami ogromny yd-furman z biczyskiem w rku. Gow maobwizan jakim duym, czerwonym gaganem, na sobie ze trzy opocze, nogi w buciorach z wojoku. Twarz jego, zaronita, krwawa, schostana przez wiatry, gruje wrd tumu, przekrwione oczy patrz jak wicher spod brwi zsunitych. Ten czowiek z pola, czowiek nalecy do drogi jak sup wiorstowy albo bariera mostu, przygotowany do obcowania z burz, ze niegiem i mrozem, zaciekawia do ywego Karol i Franka. Zapominaj o wiecie i, gdy doroka daleko ju odlaza, widz go jeszcze i pokazuj sobie nawzajem palcami. Na Srebrnej i Towarowej, gdzie wskutek cisku fur doroka idzie wolno, noga za nog, i huta si w wybojach jak dka, dzieciom a oczywya z ciekawoci. Oto wozy frachtowe trzeszczce pod ciarem pak z towarem, czarne fury naadowane wglem, inne lodem, ceg, drzewem. Obok nich id wonice zadci niegiem, z osdziaymi brodami na czerwonych twarzach, i wrzeszczc poganiaj zwierzta. Spomidzybrudnych kamienic wyrywaj si tu i wdziedzikie ksztaty murw fabrycznych, nawet wrd takiej zamieci nie tracc swej barwyczarnej, jakby wieczn niedzi okrytej. Dachy o formie spiczastych schodw, zza ktrych szkl si ciemne, stalowe szyby, nie po to wprawione, eby przez nie na wiat boy oczy ludzkie patrzay... Wrd duszcych murw uderzaj te szyby blaskiem nie swoim, obcym ich naturze, niby oczy kota pod wiato widziane. Gdzie indziej wyrywa si w niebo wielki komin z cegy albo czernieje elazny, przymocowany drutami, i rzuca olbrzymie kby burego dymu na mury ssiednich domw i w okna ich mieszka. Konwulsyjne ruchy budy spychay jadcym na brwi kapelusze i zasaniay oczy. Wiktor siedziabez ruchu. Spod obwisej linii ronda patrzana przesuwajcy si obraz. Kiedy niekiedy zoczu jego wytaczaa si za i przez nikogo nie dostrzeona biega po wyndzniaej twarzy. Gdy minli rogatk, wrzawa ustaa. Otoczyy ich parkany, pustki, sady, rozlege dziedzice zawalone wglem, wapnem, deskami. Gdzieniegdzie nawija siprzed oczy samotny, chudy dom, jakby wydmuchnity z czerwonego piasku. Drzwi jego pitra wychodziy w szczere pole, a nie znajdujc przed sob balkonu, dokd miay prowadzi, tylko dwie rude szyny sterczce w murze, zdaway si ywi zamiar wyrwania si z zawias i rzucenia w przepa. Wkrtce i te ostatnie siedziby zniky i za jakim parkanem odchylio si pole, dziedzina wichru. Daleko zostao miasto rysujce si nikymi liniami jak symbol czego niejasny, a pene boleci i takiego alu, takiego alu... Do budy wdziera si teraz tgi, zimny wicher. W drzwiach przydronych hucza zowrogo, czasem midzy orczykami, jakbyu tylnych kopyt szkapy, gwizda przeraliwie. Caa rodzina przytulia si do siebie. Judymowa niby to instynktownie pod wpywem zimna cisna kolanami nogi ma. On siedzia sztywny, rce wsun w rkawy i patrza przed siebie. Mylami by ju daleko, w podry. Bada swoj nieznan, przysz drog za pomoc bdnych przeczu. Skd, z dalekich, Bg wie kiedy odebranych wrae, z napomknie syszanych wytwarza sobie dziwne narzdzie poznania niewiadomej doli.Wzrok jego bdzi po niegach przydronych, tak dziwnych jak wypadki, jak myli, jak wszystko. Oto ksztaty zasp dziewiczych, bez adnej formy, niezgodne zniczym, przeadowane jakimi szczeglnymiefektami, jakby ornamentem w rodzaju barokowym. To jakby licie powykrcane, krzywe, pene zgi do wntrza, niby to przypominajce natur, ale od form jej prawdziwych dalekie; licie nie istniejce, licie wielkie a niepene; to znowu jakby strzay tytaniczne, ktrymi mona by przebi koci witokrzyski. Tu cigny si jakie chwilowe wzgrza, co zalecay si oku agodnym ksztatem swoim, gdzie indziej ohydne jamy, przypominajce najgorsz a niewiadom i ciemn bole ycia, a przypominajce tak ywo, niby krzyk przeraliwy... wiat z prawej i lewej strony zasonity by bur czarniaw, z ktrej ona wicher wydyma i nis nad ziemi niegi lotne. Okoo poudnia doroka przybya wreszcie na miejsce i zatrzymaa si przed samotnym budynkiem w szczerej pustce, ktr czy ze wiatem plant kolejowy. Nadole by sklepik z jaskrawym szyldem. W gbi mieci si lokal rodziny ydowskiej, ktrej liczni przedstawiciele ukazali si we drzwiach, gdy doroka obok nich stana. Dzieci skostniae prawie od zimna wytrzeszczonymi oczyma przypatryway si tej "kamienicy", zbudowanej z belek na p zmurszaych, zapewne po spadej z etatu karczmie lub stodole, a umalowanej na kolor cielisty z czerwonymi ornamentamiokoo drzwi i okien. Wiktor wysiad i poprosi jedn z osb przypatrujcych si, czy nie mona by dla rozgrzewki dosta kieliszka monopolu. Zaraz wyniesiono przed dom butelk i caa rodzina wychylia po kieliszku. Dryndziarz zmuszony by przekn dwa, gdy po pierwszym cakiemnie mg doj istotnego smaku. We mgle wida byo jakie szare zarysy. ydkowie objanili, e to wanie jest dworzec kolejowy. Pocig idcy w stron Sosnowca mia ukaza si za jakie trzy kwadranse. Judym musia si spieszy. Familia miaa go odprowadzi jeszcze kawaek drogi, a nie dochodzc miasteczka cofn si, wsi w czekajc drynd i wrci do Warszawy. Szli tedy wszyscy prdko, prdko, brzegiemplantu, po zmarznitej grudzie cieki. Wiktor bieg przodem. Zdawao mu si, e ju pno, e pocig idzie... Wtedy bieg szybko... Oni pospieszali za nim, naladujc jego ruchy. Czasami znowu zwalnia kroku i mwi jeszcze urywanymi zdaniami, radzi onie zrobi to i tamto... Ona chciaa jeszcze poruszy tysice rzeczy, miaa nadziej, e go co moe zatrzyma, choby na dzie, na par godzin. Myli w jej gowie spltay si i tak jak te patki niegu snuy po mzgu. Czua w ustach, w gardle, wewntrz siebie palcy smak wdki i jakie odurzenie zmysw. Byo jej wszystko jedno, a razem taki al! Serce ciskao si jakby je cienka ni przewizaa i rzna. Ale nade wszystkim staa nierozumna pewno, e cokolwiek kto kiedy zrobi na wiecie i w jakimkolwiek celu, to ona jedna jedyna musidwiga ciar tego wszystkiego. Musi wyywi te dzieci. On, Wiktor, odchodzi. To nie ma gadania, musi... Och, jak pali ta wdka! Taki dym w gowie, taki gupi dym...Trzeba przecie rozumie, co i dlaczego. Skoro urodzia dzieci, to je musi nie na sobie. Jak to zwierz, jak to zwierz. Wiadoma rzecz. Ojciec moe odej, a ona nie. Ona matka. To si nazywa tak matka. Rozumie si, e on musi i, jeszcze jak sito rozumie! Pod sercem ley to rozumienie niby dziecko poczte, jak rana ley otwarte, w ktr si wieczny piasek sypie. We wntrzu piersi ley zgoda na to odejcie. O kilkaset krokw przed pierwszymi domamimieciny Wiktor zatrzyma si i rzek, jakotrzeba si ju poegna... Gos jego drgn.Po obydwu stronach twardej i szerokiej szosy, na ktr weszli, czerniay rokiciny. Ciemnobrunatne, liskie, okrge prty ich gazek tuky si o drewna mocnej bariery pomalowanej czarn farb. By to okrutny, przejmujcy gos. Wiatr ci doem, pod barierami, i zmiata z drogi cienkie fady niegowe, odsaniajc ld ciemny i grzebienie grudy startej przez koa wozw. - Wiktor - jkna Judymowa - nie rzucisz mi? Bj si ty Boga, Wiktor..: - Masz ci... teraz... - Bo jakby mi puci kantem! - No i teraz pora na takie rzeczy... Kolej idzie. Trza przecie mie rozum. - eby wiedzia, e te dzieci, to przecie twoje... Wiktor, Wiktor... - kaa cichym, bojaliwym, umierajcym gosem. - Ale napisz, jak tylko pierwsz robot dostan. I pierwszy pienidz to samo przyl. C tymylisz... Prdko j obj, ucisn. Pniej dzieci. Nim si obejrzeli, odszed drog. Wlekli siza nim, ale machn rk raz i drugi, nakazujc im powrt. Z dala jeszcze raz krzykn, eby wracali, bo dryndziarz zniecierpliwi si i odjedzie. Stanli tedy w miejscu i patrzeli na jego posta. Wida byo palto odsiedziane, spodnie z ndznego kortu, wypchnite na kolanach, szerokie, nie zakrywajce cholewek kamaszkw, kapelusz zrudziay, paski "melon". Tylko twarz ju im zgina. Judymowa rzeka do dzieci wrd kania: - Widzicie, to ojciec tam idzie... Ta ojciec... tam... Franka nie zdziwia ani troch ta wiadomo. Sta sobie najspokojniej i duba palcem w nosie. Posta Judyma coraz sabiej czerniaa wrd leccego niegu, wreszcie raptem zsuna si za pochyo gruntu i znika z oczu Wtedy Judymowa chwycia Karol za rk i biega z powrotem, eby jak najmniej traci czasu, za ktry pacio si dorokarzowi. Ja przywoywa Franka, ktry z niekaman satysfakcj puszcza na szos bryki zmarznitej grudy... rozdziay 4 - 6 O wicie Bardzo rano doktor Judym wybra si na rewizj swoich zdechlakw we wsiach okolicznych. Miao to miejsce w pierwszychdniach kwietnia. Jeszcze ki byy mokre, role ciemne, na gocicach kisy gbokie bajora. Powiksza je drobny, nieustanny deszczyk, siejcy mg ruchom, lecc z gbi pynnych, wolnych westchnie wietrzyka. Mona byo, skaczc tu i wdzieprzez rowy, czepiajc si pleciakw, i bez zamoczenia choby i kilka wiorst drogi. Doktor mia na sobie ciep kurt, a na nogach grube buty z cholewami. Szed toncw srogich mylach i wygwizdujc pewn znan ari z takim faszowaniem gwnegomotywu, jakie Europejczykowi mogo uj na sucho tylko w okolicach Cisw, i to w szczerym polu. Droga cigna si brzegiemlasu, po gruncie pagrkowatym i urwistym. To zapada w wwz, to pia si na wzgrza, to znowu jak prosty szew odcinaa pole rozesane na placu wykarczowanym w lesie. W nizinach o gruncie bardzo wilgotnym leay ju jasne murawy, budzce wspomnienie przecudownego rumieca ycia na obliczu czowieka, ktry by w cikiej chorobie mierci bliski. W dziakach wociaskich staa jeszcze mokra martwota. Doktor pospiesza, eby wej na punkt wyszy, ie chodzi o walk,48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAPc >c zc :,o -c<panujcy nad okolic, a to w celu zobaczenia tarczy sonecznej, ktra jeszcze nie wychylia si zza przeciwlegejgry, cho ju pyna nad ziemi. W lesie,ktrego brzegiem postpowa, chwiaa si wilgo wiosenna. Mchy wiszce na skach wierkw jak siwe, obmarze futra zimowebyy mokre i co chwila kapay z nich ciemne krople. Tylko one sprawiay ruch midzy upionymi drzewami. Zdawao si, e to z nich wydziela si ostry, wilgotny, leny zapach. Tu i wdzie na pniach wisiay obdarte paty kory, ktre wiosna niby brzydkie achmany sycia wod i wolno cigaa ku ziemi. Gbie przetrzebionego lasu zalegaa jeszcze mokra ciemno, w ktrej mitosi si opar leny. Pnie osiczyny byy jakie tawe. Graby od deszczu lniy si i czerniay jak stal. Na jasnej podszczytowej korze sosen tworzyy si zacieki niby rysunki dziwnego ksztatu, kontury jakich rzeczy, sylwetki szczeglnych twarzy... Midzy obmokymi pniami i gstwin gazi zwisajcych pod ciarem ddu przywabiaa oczy, niby senna mara nie dajca si adnym sposobem odegna, to brzzka schylona, to moda osika mnstwem wieych pkw obrzucona jakby rozarzonymi wglami. W czowieku si co cieszyo na widok tych drzewek i co je pozdrawiao z gbok czuoci. Doktor Judym czu nawet, e w tym jest moe troch jakiego sentymentalizmu albo tam czego jeszcze gorszego, ale nie mg na to poradzi. "Pewno, e tego sentymentu- myla - nie mona ani kraja mikrotomem, ani zgoa obejrze pod mikroskopem, ale c z tego, kiedy sentyment istnieje i jest takim samym faktem spenionym jak najlepiej opisany bakcylus". Zajty tak pierwotnymi mylami wszed midzy drzewa, usiad na starym pniaku i czeka. Ciemne chmury tworzyy jakby wok szeroki, ktry cign si od jednego do drugiego kraca widnokrgu i zwisa dugimi matniami. Kade ich oko wytrzsaodeszcz sypki, ciepy, leccy jakoby puch. Wgbi zostawa czysty przestwr, rozkoszna, seledynowa to, w ktr wcielaa si purpura zorzy rannej. U samego brzegu dalekiego horyzontu pokazay si biae i rumiane oboczki, budzce widokiem swoim dziwne wzruszenie, niby otwarte, przeliczne oczykobiece, gdy marz. Byo cicho, tak cicho, e dawao si sysze sipanie cichego ddu w kauach dziobatych od padajcychkropelek. Po ziemi sczyy si wszdy maestrumyki, jak dzieci pene wesela, ktre nie wiedz, z jakiej przyczyny i dokd z radoci w podskokach lec. W tej ciszy ucho doktora uderzy szorstki odgos turkotu wozu. Wkrtce na szczycie gry ukazay si konie okryte tumanem pary i bryczka. Konie byy zdroone, zachastane tak botem, e z gniadych stay si szarymi, bryczka unurzana w bagnie, a nawet furman i figura zajmujca siedzenie - dwigali lady dugotrwaej podry. Judym wpatrzy si pilnie w rysy damy siedzcej na bryczce i pozna "osob" z paacu, pann Joann. Miaa na sobie francuski jasnozielony paszczyk z kapiszonem. Ten kapiszon wcigna na gow dla ochrony jej przed deszczem. Zdawaa si drzema. Doktor ywo zaciekawiony, skd moe wraca panna Podborska o tej godzinie i drog nie prowadzc w stron wiata, pwiedzc, w jakim celu to czyni, wsta ze swego pniaka i szed brzegiem gocica naprzeciwko wolanta. Gdy by od niego w odlegoci kilku krokw, panna Joanna dwigna gow i spostrzega go. Na twarzy jej odmalowa si wyraz pomiszania, a nawet jakby przestrachu. W pierwszej chwili pocigna kaptur na oczy,pniej odwrcia gow... Doktor pozdrowi j ukonem i z pytajcym umiechem na ustach stan przy bryczce. - C to za eskapada, panno Joanno? Skd pani wraca? - Jak pan widzi... Z podry - Widz, widz nawet, e podr musiaa by daleka: Furman zatrzyma konie. Przez chwil panna Joanna skubaa w zakopotaniu brzegokrywki. Na jej "niemoliwie", jak mwiono, prawdomwnej twarzy malowao si usiowanie zatajenia czego. Rumieniec rozpala si na policzkach. Rzeka cicho: - Jedziam do spowiedzi... do Woli Zameckiej - A do Woli? I dlaczeg noc? Nieche pani drugi raz tego nie robi. Kt widzia?... Deszcz pada, chd w nocy, panicaa zmoknita. Prosz mi darowa, e wchodz nieproszony ze sw interwencj, ale jako lekarz uwaam sobie za obowizek zrobi t uwag. Tymczasem robi j z pobudek bynajmniej nie lekarskich. Serce mu bio w piersiach. Ta twarz ze spuszczonymi oczami w gbi zielonego kaptura, przepyszne, rozrzucone wosy, wysuwajce si na czoo a szczeglnie oczy, oczy i pomie rumieca... Byo to jakby urok dziwnego lasu, jakby si czyo ze socem, ktre zza mgie wypywao nad cich, senn len gusz. Judym sta bezradnie przy stopniach bryczki i zmruonymi oczyma wpatrywa si w pochliwe rysy. - E prosz aski panienki, c ta ukrywa przed panem, przed doktorem... - rzek znienacka furman odwracajc si bokiem. - My nie do spowiedzi, prosz pana doktora, jedzili z panienk. - Felek! - krzykna panna Podborska. - Jeeli sobie pani nie yczy... - rzek Judym uchylajc kapelusza. - Nie chciabymzrobi najmniejszej przykroci. - No, przecie si ta rzecz nie ukryje, choby my na gowie stanli. Ju i tak ludzie miel jzorami... prawi Felek. - C takiego? - My jedzili, prosz pana doktora, szuka janie panienki, panny Natalii. - Jak to szuka? - szepn Judym ze zdumieniem. - Jak to szuka? Zamiast odpowiedzi panna Joanna zerwaa si szybko i wysiada z bryczki. Twarz jej bya udrczona. Cae ciao trzso si jak w febrze. Daa Judymowi zna oczyma, e chce mu ca prawd powiedzie, ale nie wobec furmana. Odeszli kilka krokw drog w gr. Felek zrozumia sw rol i wstrzsn z lekka lejcami. Konie ruszyy inoga za nog, wolniuteko zstpoway ze wzgrza. Stukanie k bryczki o korzenie sosen i wierkw przerzynajcych drog zaguszao rozmow. - Natalka - mwia panna Joanna - odjechaa z domu bez wiedzy babki. - Czy sama? - Nie. - Z panem Karbowskim? - Tak... z panem, z panem... Karbowskim. Mwia otulajc si zarzutk, jakby j przejmowao drczce zimno. - Biedna babunia... Tak strasznie nad tym cierpi. Posza zaraz na grb pana Januarego i leaa w kaplicy krzyem. Nie wiedzielimy... nie wiedzielimy, gdzie jest. Taki popoch! - No, a skde wiadomo? - Pan Worszewicz powzi skd wiadomojeszcze wczoraj, e Natalka odjechaa do Woli Zameckiej. Nie mog zrozumie, skd to mg wiedzie. To taki bystry czowiek...Domyli si, e wezm lub w tym waniekociele, w Woli. Jest tam ksidz, jaki, podobno, niesympatyczny. I rzeczywicie... Zgodzi si da lub. Wida na tej podstawiebabunia wysaa mi wczoraj na noc. Pojechaam niezwocznie. Pdzilimy co koskoczy, ale wszystko na nic. Istotnie tam lub wzili. Gdym przyjechaa, ju byo po wszystkim: wyjechali. Kazali powiedzie, gdyby si kto dopytywa, e jad wprost za granic. - Prosz pani, to byo... Moe byo do przewidzenia, nie to wanie, ale co w tym rodzaju. - Ach, panie doktorze! C za rola moja w tej caej sprawie. - Rola pani? - Byam jej nauczycielk, mentork, niby powiernic. Ja domylaam si, ja nawet wiedziaam o tej mioci. Nie cierpiaam tego pana i wida dlatego sdziam, e cayafekt minie. Teraz kady moe powiedzie, e to zapewne mj wpyw. Kady moe to powiedzie i, niestety, bdzie nawet mia suszno. Ja czsto rozmawiaam z Natalk o tym, e s w maestwie bez mioci rzeczy potworne, ktre mnie przejmuj wzgard, e nie powinna, e nie powinna nigdy w yciu... Kt mg przewidzie, e ona tak to zrozumie! - Niech si pani uspokoi. Na pann Natali tego rodzaju dyskusje mae wywary wraenie. To bya natura samodzielna, miaa, bezwzgldna. - O, tak, bezwzgldna. W licie do babki, ktry wioz, zaznaczya wyranie, e majtek swj zoony w banku, majtek swj osobisty, odziedziczony po matce, podniesie w caoci, gdy jako penoletnia ma do tego prawo. Tak napisaa do tej babuni... "Jako penoletnia"... - Czy to duy majtek? - Podobno bardzo znaczny. - Bdzie mia pan Karbowski przez czas pewien co puszcza. Panna Joanna stana, jakby sobie co przypomniaa. Rzucia na Judyma oczami penymi blasku i jakby chytroci. - Ale ja mwi to wszystko i ani mi na myl nie przyjdzie, jak to panu musi sprawia przykro... - Mnie? przykro? - Ach, przecie... Przecie to i pan kocha si w Natalce... Przepraszam pana bardzo...- Ja? - rzek Judym - ja si kochaem? - Niech mi pan wierzy, e nie przez zo mwiam to wszystko! - Prno by mi pani aowaa, bo nie czuj si wcale zmartwiony. Daj pani na tosowo uczciwego czowieka, e nie kochamsi w pannie Natalii. Nie, nie! - zawoa z radoci w gosie i oczach - nie kocham siw niej wcale! To przeczce wyznanie byo niby ostatni dwik rozmowy. Do dna j wyczerpao. Szli jeszcze obok siebie kilkadziesit krokw w milczeniu, po prostu nie bdc w monoci mwi wicej. Panna Joanna przyspieszya kroku i rzeka: - Musz ju jecha. Judym odprowadzi j do bryczki. Gdy mu podawaa rk, miaa na twarzy wyraz jakiej bolesnej trwogi, niby czowiek, ktry si przeczu co dostrzega, czego zmysy obj jeszcze nie mog. Judym patrza na ni szerokimi oczyma. Gdy jej pomaga wskoczy na stopie bryczki, ktra zatrzymaa si wrd botnistej drogi, i uczu ciao jej przy sobie, prawie w objciach, mia jakiecudne zudzenie. Kt by uwierzy, e to ta sama, ona, e tozapach jej wosw? Widzia w niej dotd siostr-czowieka, rozum i serce, istot zeswej dziedziny, z tego krgu, gdzie o jednonic, wysokie a niezrozumiae dla motochu egoistw, kopoc si bez wytchnienia i trudz z radoci braterskie duchy. I oto szala ze szczcia: ona nie tylko taka! Icie czartowskie marzenie jak w lizgao si po jego piersiach. Tak z nim byo, jakby kolor jej wosw, jakby ich niky zapach na wieki sta si jego wasnoci. Jaka bolesna troska i niewysowiona czuo przystpia do serca, jaka omglona lito niby kwiaty pachnca. Byo to obce duchowi i budzio swym przyjciempodziw i zadumanie. Bryczka oddalia si i znika na zakrcie. Judym wtedy uczu, jak serce jego ciska si i dry. Sta na brzegu lasu i wyrzuca sobie z okruciestwem czemu nie rozmawia duej. Tyle jeszcze trzeba byo powiedzie, tyle rzeczy niezmiernie wanych! Kade ze sw, ktre teraz z mroku si wysuway, miao przedwieczny swj byt, swj jaki wasny ksztat, swj sens i miejsce, trei logiczne znaczenie, jak ton w symfonii niezbdny, konieczny, doskonale umieszczony. W kadym z nich byy zamknite cae obszary, cae jakby okolicewiosenne, gdzie mokre pola woniej i wysokie drzewa szeleszcz. Leniwym krokiem wlk si w swoj stron, ku wsi stojcej na drugiej stronie doliny. Gdy by u szczytu wzgrza, soce wydzierao si z chmur nad odlegymi lasami. Dusza Judyma sza ku temu wiatujak olbrzym, ktrego barki dosigaj nieba. Zatrzyma si na dawnym miejscu i wrd botnistej drogi ujrza lady maych trzewikw panny Joasi. Wzrok jego pada na te foremne wyobienia w piasku i w zachwycajcej wizji oglda stopy, ktre tych miejsc dotkny. Widzia ciao wysmuke, subtelnie pikne, budzce nieopisan rozkosz, ktre si nad nimi przemkno. Zamknwszy oczy patrza w gbin swej duszy. W tej chwili schylia si ku niemu cicha wiedza, wesoy szept mczcej zagadki, rozstrzygnicie trudnego pytania, proste jak czysta prawda. Powita je radosnym miechem: "Ale tak! Rozumie si! Przecie to jest mojaona". W drodze Na pocztku czerwca Judymowa dostaa list od ma ze Szwajcarii z daniem przyjazdu. Pisa, e zarabia w fabryce wicej ni w Warszawie, e musi duo wydawa na siebie, gdy si w knajpie stouje, e mu jado szwajcarskie ani we nie suy. Wylicza potrawy, jak zup z sera szwajcarskiego, kartoflane saaty, napoje, jak most, i w podziw wszystkich wprowadzi dziwacznoci takiego stou. Judymowa nie miaa adnego wyjcia. Zarobi na dom, dzieci i ciotk sama nie moga, lkaa si, e j m moe opuci i zgin gdzie na kraju wiata. Skoro chcia, skoro kaza, eby przyjedaa - nie pozostawao nic innego. Graty sprzedaa i uzyskawszy paszport ruszya w drog. Kto ze znajomych powiedzia jej, e przez granice niemieckiezabraniaj przewozu sukien materialnych, wic wszystko, co miaa lepszego, poprua, okrcia si caa najrozmaitszymiszmatami i tak, z zielonym, drewnianym kuferkiem w rku odjechaa. Na dworcu zebrao si gronko przyjaci Wiktora. Ciotka kaa... Dzieci byy zrazu uszczliwione. Ona sama, odwyka od bezczynnoci, drzemaa cigle w wagonie. Kupia bilet wprost do Wiednia, gdzie mia j na dworcu czeka jeden towarzysz, gadajcy po polsku. Judymowa nie umiaa ani jednego obcego wyrazu. Ponauczano j sw: Wasser, Brot,zwei, drei, itd. ale i to jej si spltao w gowie. Przejechaa granic, noc nastaa, a tymczasem w wagonie wci jeszcze po polsku rozmawiano. Judymowa bya dobrej myli: "Taka ta i zagranica! Przecie si tu doskonale z ludmi rozmwi... Troszk jakoinaczej gadaj, ale po naszemu". Uoya przy sobie dzieci, sama si skurczya. Jej nerwy, przywyke do wiekuistej czujnoci, skorzystay z chwili. Zapada w sen, w sen w wagonie klasy trzeciej, w stan dziwnej pjawy, kiedy czuje si wszelkie oskoty i drenia, wie wszystko, a zarazem jest o tysic mil... Pocig lecia w ciemnoci. Czstokro w szyby wagonu uderzay wiata stacji i po krtkiej chwili giny, jakby dokd uniesione przez wist lokomotywy. Gdy pocig stawa, sycha byo dygotanie dzwonkw elektrycznych. Skowycza w nichjaki frazes zowieszczy, rozbity na tysice jednolitych wzdrygni... Judymowa czua to w sennym marzeniu. To na ni zewszd wia strach olbrzymiooki, to si przeistacza w widzenia mie, w rozmowy z ludmi bliskimi albo w pospolity,znany, obrzydy widok wntrza fabryki cygar. Zmysy, przyuczone jak pocigowe bydlta do zaduchu, oskotu, wrzawy i mki, wpyway teraz w jakie nieznane przestwory. Snua si w nich sodkawa, tchrzliwie-zwyciska podwiadomo o wyszoci nad wszystkim, co zostao w Warszawie, co teraz w brudach pracuje. Ona jedzie w wiat, w wiat, w wiat. Do Wiednia... Gdy kiedy zjawi si w Warszawie, ju nie pozwoli ciotce imponowa sobie radami, dobrymi na kady wypadek. Co ciotka wie? Co ciotka moe wiedzie? Bya ciotka, na przykad, w takim chociaby Wiedniu? Widziaa ciotka wiat, Europ? I dostrzega w sennym zudzeniu star tu obok siebie. Zbeczane ciotczysko siedzi na kuferku pod oknem. Gdzie to jest, w starymmieszkaniu na Ciepej czy gdzie indziej? Jaka stancja na poddaszu czy w suterenie... Kty izby zalega mrok, wilgo i smutek. Tylko na jeden policzek ciotki Pelagii i na chud, zacinit rk pada z okna blade wiato. Stara nic nie mwi i wiadomo, e si nie odezwie. Zacieka si. Beczaa swoim zwyczajem przez ca noc, a teraz ju milczy i tylko patrzy spode ba zimnymi oczami. Czasem po jej wargach zamknitych przewinie si blady, chory, krtki umiech. Ale eby westchna... eby si cho przemwia z czowiekiem... Wie ona wszystko - ho! ho... Nic si przed ni nie ukryje. We trzy miesice po takim dniu wymieni, co byo wtedy a wtedy, o ktrej godzinie jakie sowo albo wejrzenie pado. Judymowa czuje jaki gupi, nieznony al. Chciaaby zwrci si do ciotki, chciaaby j z wrzaskiem zapyta: "I czeg ciotka siedzi, u diaba, jak Kopernik na supie! O co ciotce chodzi? Skradli my co, czy my kogo spalili?" Ale nie to, nie to! Wcale nie to chciaa do niej mwi... Na takie sowa miaaby ciotka nie jedn, ale sto odpowiedzi. Tu chodzi o co innego. Przecie musiaa wyjecha, musiaa i za mem, gdzie jej kaza. Nieche ciotka powie, e to le zrobia! Tak, dobrze!! Uwolni si raz na zawsze od starej... Tylko to jedno, to jedno... Taki al! Nie moe patrze na star, tak jej ju obrzyda, ale zarazem nie moe oczu od niej oderwa! Nagle co j potrcio i cisno na cian. nkt wyszy, ie chodzi o walk,48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAPc5c8c-c;Drzemic pochylia si i wspara ramieniemo czowieka siedzcego obok niej na awce.By to wysoki, barczysty mczyzna z fajk w zbach. Zmierzy j zymi oczyma i co mrukn. Twarz jego bya ciemna, dua, nos orli. Wszed do wagonu, gdy zasna. Przy skpym wietle Judymowa obejrzaa ukradkiem t now figur i kilka innych zapeniajcych przedzia. Byli to jacy nowi ludzie. Wida wsiedli do dawno, bo zdyli si pospa. Kto z nich gono chrapa. Naprzeciwko kiwa si jaki mczyzna w twardym, okrgym kapeluszu. Wida byo tylko ten kapelusz, gdy caa gowa zwisa na piersi, a twarz skrya si w postawionym konierzu paltota. Kapelusz znia si bardziej i cay korpus coraz mieszniej szed naprzd. Zdawao si, e lada chwila runie na Karolpic w rogu przeciwlegej awy. Judymowa chce krzykn, ale dziwny lk dreszczem j przenika. W kcie spa kto inny. Twarz chuda, oparta o cian, trzsasi wraz z ni i z haasem si tuka. Z ustpicego, roztwartych jak mona sobie wyobrazi najszerzej, wydzierao si spazmatyczne chrapanie... Judymowa zlka si czego patrzc na tych ludzi. Wyjrzaa oknem i ze zdziwieniemzacza dostrzega okolic. Krtka wiosenna noc miaa si ju rozwia. Szary zakres dalekiej paszczyzny majaczy przed oczyma, a widok ten cisn serce tak bolenie, jakby je dawi. "To ju musi by obca ziemia..." - pomylaa sobie Judymowa. Wwczas z wielkim strachem i z jakim pokornym uszanowaniem rozejrzaa si po obliczach ludzi picych w wagonie. Pocig pdzi. Okolica stawaa si coraz ludniejsza. W szczerym polu czerwieniay fabryki. Wszdzie wida byo domy, kocioy... By ju dzie zupeny, gdy ukazaa si wielka rzeka, szeregi czarnych, zadymionych murw. Wkrtce pocig stan.Wszyscy wysiedli z wagonu, wic i Judymowa ruszya si z miejsca. Dzieci byy zaspane, znuone, blade, ona sama chwiaa si na nogach. Gdy stana wrd szerokiego peronu, zbliy si do niej jaki czowiek biednie ubrany i przemwi po polsku: - Zaraz-em was pozna. Judymowa wpatrzya si w rysy nieznajomego i przypomniaa je sobie. Towarzysz zabra jej rzeczy i kaza im i ze sob. Wyszli namiasto i dugo maszerowali rnymi ulicami.Wiedeczyk mwi duo i chtnie. By to dobry znajomy Wiktora. Zetknli si znowu ze sob tu, we Widniu. Tamten pisa do niego, eby si zaj on, gdy bdzie w oznaczonym dniu przejedaa. Wyprawi j dalej. Nie poszed dzi do fabryki, bo chce festownie zaj si nimi. S znueni - ba, ba - tyli wiat. Wprost z Warszawy! I c ta w tej Warszawie? Mia to jest miecina,ta Warszawa, nie mona powiedzie, wesoe miasteczko, cho ani si nie umywaa do Widnia... Judymowa mwia pgbkiem. Wstyd jej byo nieznajomego. Pragna spocz co prdzej... Zeszli w dzielnic ubosz, wdrapali si na czwarte pitro wielkiego domu. Wkrtce byli w zwyczajnym, ciasnym, robotniczym mieszkaniu. Przyjaciel Judyma onaty by z wiedenk, ktra ani sowa po polsku nie rozumiaa. Plota jednak do dzieci i do Wiktorowej mieszne jakie wyrazy, zadawaa im tysice pyta, miaa si, ocieraa oczy... Po niadaniu zasano betamiszerok kanap i Judymowa zoya na nichsw gow, ale mimo zmczenia oka zmruy nie moga. Godzina za godzin upywaa jej na rozmylaniu o tym, jak to jecha dalej. Teraz dopiero poja, e jest midzy obcymi. Towarzysz Judyma, ktry mwi popolsku, sta si tak dla niej bliski i drogi jakby brat rodzony. Gdy wychodzi z pokoju, draa na sam myl, e ju odszed i nie wrci. Pod wieczr musieli wyruszy na dworzec. Opiekun ulokowa ich w wielkim furgonie przewozowym jak ledzie w beczce i odstawi na Westbahn. Tam kupi Judymowej bilety do samego Winterturu w Szwajcarii, a gdy wyczekiwali na drugi dzwonek - prdko j uczy rozmaitych sw niemieckich. Przede wszystkim kaza jej spamita dwa: umsteigen i Amstetten. Wlepia w ni swe wyupiaste, blade oczy i poruszajc grdyk szyi, gada: - Amstetten - to jest stacja, gdzie bdziecieprzesiadali na Zug, co rznie do Salzburga - a umsteigen - to znaczy przesiada. Pytajcie si c i g i e m. konduktora: Amstetten? Amstetten? Jak powie, e tak, albo kiwnie gow, wtedy przesiada na Zugdo Salzburga - umsteigen! Rozumiecie? - Rozumiem... - szeptaa Judymowa drc ze strachu. Uczy j prcz tego kilkunastu niezbdnych wyrazw, gdy wtem uderzy drugi dzwonek. Tok ludzki wali si we drzwi i do wagonw. Towarzysz Kincel znalaz dogodne miejsce izdoby je dla swych protegowanych nie beztrudu. Przy okazji stoczy ktni z jakim grubasem, ktry na t wanie awk usiowa si wpakowa. Judymowa nie rozumiaa, rzecz prosta, o co chodzi, ale ztonu mowy wnosia, e ma si na awantur.Zacza tedy prosi swego przewodnika, eby da spokj, gdy baa si teraz wszystkiego. Towarzysz Kincel udobrucha si. Dzieci ulokowa, pakunki zoy na grnej awce i cigle jeszcze uczy Judymow. Ale oto trzeci dzwonek rozleg si jakby krtki zy krzyk i towarzysz zgas w wskich drzwiach przedziau. Wagon by peen ludzi. Panowa gwar... Judymow ogarna rozpacz, gdy wsuchujc si z caej siy w t mow nie chwytaa ani jednego zrozumiaego dwiku. - Amstetten, umsteigen, Amstetten, umsteigen... szepta gos towarzysza, chojego samego ju dawno nie byo. Pocig wolno ruszy si z miejsca. Ogniste, biae latarnie co pewien czas przyskakiway z zewntrz do okien wagonuna podobiestwo jakich pyskw paajcych, ktre zdaway si ciga to ruchome gniazdo ludzkie. Bysa ostatnia - ipocig run w ciemno, jakby si urwa iodlecia od wiata. Dzieci byy rozkapryszone. Karola beczaa na gos, Franek sprzecza si o jakie gupstwo. Judymowa bya wprost rozszarpana w sobie. Dusi j brak punktu oparcia. Bya w tym strasznym krgu czucia, kiedy czowiek niepanuje nad sob, kiedy w nim co si rozrywa, wybucha jak adunek prochu i kiedy jego ciaem lepy czyn rzucajak chce. Czua duszno w gardle i zamt,zamt. Siedziaa cicho na awce; ale nie bya pewna, czy za chwil nie porwie si, nie roztworzy, drzwi i nie uciecze wraz z tym pocigiem dokd naprzd, w guch, straszliw, w bezbrzen ciemno Nie umiaaby powiedzie, jak to dugo trwao. Nagle drzwi si otwary i prosto w oczy zawiecia jej latarnia konduktora. Judymowa wydobya swe bilety i podaa je urzdnikowi Ten je obejrza starannie, przeci i oddajc, monotonnym gosem wymwi: - Amstetten, umsteigen... Sowa te w uchu Judymowej zabrzmiay jak najczulsze pocieszenie. Moe Bg da, ebdzie rozumiaa wszystko tak samo jak tewyrazy. Chwaa Panu Bogu Najwyszemu... Niech bdzie imi Jego bogosawione... Blask latarki konduktora zgas we drzwiach. Wagon zalega pciemno. Panowa jeszcze gwar rozmw, z przeciwnego kta wybuchay co chwila miechy i wrzaski jakich bab obrzydliwych, ale ju to wszystko nie byo takie bolesne. Pocig huczy, huczy... A gdy si dobrze wsucha, to mona uchwyci sowa, nie-sowa, ktre spod jego k pyn. Ach, nie, nie sowa... To jest jak ta odmiana, ktr piew robi z czowiekiem. Sam niewiadomy grot muzyki, ktry na wzr da zostawiaj w duszy czowieczej gbokie, wite tony. To jest sama sprawai skutek melodii, do ktrej naje wyrazy "Gorzkich alw" rozlegajce si pod sklepieniem wielkiej gbiny kocioa witojaskiego: Zasona si potargaa, Ziemia dry, amie si skaa... Pie ta unosi czowieka, bierze go od obecnych, przeszych i przyszych mczarni ywota, wydziera z kleszczw wszelkiej niedoli, usuwa bez blu od ma, od pamici rodzicw, od miowania i nienawidzenia, nawet od Franka i od Karoli. Wszystko obce, zimne, cudze. Tam gdzie daleko, daleko cignie ze sob na wite pole jasn muraw zasane. Perliste rosy na kwiatach stoj. Komu te biae wody obmyj bose, skrwawione nogi, ten znowu staje si czowiekiem, samym sob, ca, samotn, swobodn dusz. zy agodne pyn do serca jako cudotwrcze lekarstwo, ktre ogie kadej rany umierza. Chodny pokj czy moe wiatr pachncy owiewa znkane czoo. Czasami jeszcze schyla si rozpacz... Czasami trwoga miertelna tak oczy zaostrzy, e widz tu obok siebie jakie przeraajce widma nieszczcia, ale to wszystko z wolna zacicha, zacicha... Pocz szemra cichy deszcz. Zaludnienie wagonu zmieniao si. Wchodzili ludzie proci, chopi w krtkich spencerach, z fajkami w zbach, jechali dwie, trzy stacjei wysiadali ustpujc miejsca innym gromadkom. Powietrze byo straszne, tak straszne, e maa Karola dostaa mdoci. Gdy si nieco uciszya i zasna, Judymowasiada obok niej w rogu i przespaa okrzyki"Amstetten!" rozlegajce si za oknem. Wikszo jej towarzyszw podry wysiada, weszli znowu cakiem inni, a onao tym wszystkim nie wiedziaa wcale. Gdy si ockna, by ju dzie. Wagon by prawie pusty. Z okien wida byo kraj pagrkowaty i dziwnie zielony. liczne ki cigny si tam midzy wzgrzami. Przed poudniem wagon stan i wszyscy pasaerowie wysiedli. "To musi by przecie Amstetten..." - pomylaa Judymowa. cigna swoje toboki z gry, zebraa jeiwysiada. Drc przeczytaa na dworcu stacyjnym inn nazw. Wtedy j znowu opanowaa wielka boja: czy aby nie staosi co zego?... Bya to niewielka stacyjka. Pocig, ktrym przyjechaa, zwekslowano na drug lini, odczepiono lokomotyw. Sta pusty jak wz bez koni. Podrni rozeszli si, nawet tragarze znikli z peronu. Judymowa nie wiedziaa, co ma robi. Staa obok swych rzeczy, z przestrachem rozgldajc si dokoa. Zdawao jej si, e w tym oczekiwaniu na co niewiadomego upyny godziny... Nareszcie z biura stacji wyszed urzdnik kolejowy, zbliy si i o co zapyta po niemiecku. Nie zrozumiaa oczywicie nic a nic. Po dugiej chwili zdoaa wydoby z gardzieli bojaliwie pytajcy dwik: - Amstetten? Kolejarz spojrza na ni z umiechem, zada znowu jedno, drugie pytanie, a gdy nie otrzyma adnej odpowiedzi, usun si.Wrci po chwili i znowu rzuca jakie wyrazy. Widzc, e nic nie rozumie, wzi j za rk, wyprowadzi z peronu na dziedziniec i wskaza gestem miasto lece w dali. Wtedy zrozumiaa, e z ni co zego si dzieje. Wydobya z kieszeni bilet ipokazaa urzdnikowi. On przeczyta to, cotam stao, wytrzeszczy na ni oczy, wzruszy kilkakro ramionami, odda jej bilet i znowu, jak tylko mg najwyraniej, gada wywijajc rkami. Wreszcie mruknco ostro, chrapliwie i poszed. Czekaa natym samym miejscu w nadziei, e moe wrci i jako ni pokieruje, ale daremnie. Ju si wicej nie ukaza. Tymczasem zaczy na dziedziniec wjeda wozy frachtowe, doroki, karety. Gdy chciaa znowu wyj na peron, zastpi jej drog portier i, nagadawszy si do syta, odprowadzi z powrotem na dworzec. By upa. Dzieci godne, spragnione kwiliy.Chora Karola chwiaa si i skarya na bl gowy. Trzeba byo dosta gdzie troch herbaty, gdy dziecko paczc o ni prosio. Judymowa powloka si w stron miasta dwigajc rzeczy w rkach i na plecach. Sza szos pust, zalan socem,po ktrej wrd tumanw kurzu waliy ogromne fury. Bya udrczona, bez si i prawie bez duszy. Nie zdziwiaby si wcale, gdyby j kto zrzuci z drogi do rowu i kopa nogami. Oczy jej widziay cignce bryki, domy w oddali, zarysy wysokich wie, kominw fabrycznych, ale prcz tego chony w siebie co chwila jakie niebywae rzeczy. Zdawao si, e wygity parkan, obielony wapnem co tu innego ma do czynienia. Z ogrodu zasadzonego burakami co biego, co niewidzialne, a tak straszne tak obmierze. Dojrzaa to w oparze drcym nad ziemi. Uczua jego straszne oczy w piersiach swych w stawach, w sercu, w korzeniach wosw, w palcach zdrtwiaych... To Zy tam szed zza parkanu, na gitkich nogach,w ziemi wronitych. miechem si dawi... Rozszerza si, trzs, wydua,mitosi. Mia rce tak dugie i oczy, oczy,co gryz jak psia paszczka... - Zbawicielu, Zbawicielu miosierny... Obcieraa rkami pot z twarzy i tara oczy, eby zegna widmo, ale nie moga siuwolni. Strach j opltywa jak sie szeroka, ktr dokoa niej kto okrca, okrca, okrca. I ten szept cichy, ten szept znany, pamitny jeszcze z dziecistwa... Franek szed przodem i wnetwzi si do zabawy. Zbiera kamienie i fryga do ogrodw. Cisn tak raz, drugi, trzeci. Za czwartym razem gdzie daleko brzka stuczona szyba. Judymowa usyszaa ten dwik, poja, e to Franekstuk szyb, i z naga uczua do tego chopca straszn niech. Tak sobie to pomylaa: "Wezm tego psa i udusz! Jeszcze mi tu zaczn tyrpa o szyb. Tylko patrze, jak si zlec..." Sza drog i dzikim wzrokiem patrzya na gow Franka, ktry, wygwizdujc, z rkoma w kieszeniach rozglda si po okolicy. Co chwila zmuszona bya wstrzymywa si, opiera swe pakunki o pryzmy tuczonego kamienia albo je skada na ziemi. Pot zalewa jej ciao, kady szew wrzyna si w skr. Ociae i jakby rozdte nogi zdaway si krwi broczy. Maa Karola wloka si obok matkii nie sprawiaa na niej wraenia idcego dziecka, istoty drogiej i lubej, lecz jakby wiadra wody, pod ktrego ciarem rami drtwieje. Tak przypezli do mostu nad szerok wyrw, w ktrej gbi toczya si jasnoniebieska woda. Na mocie panowa haas. Kade uderzenie koa, kade stpnicie nogi koskiej wywoywao huk dugo nie milkncy. U wejcia na most Judymowa siada w zupenym omdleniu. Spogldaa na miasto janiejce w socu z drugiej strony rzeki... Czua w sobie przez ma chwil myli jakie czyste i spokojne. Zdaway si radzi jej, eby sza ku jasnej ce, namawia j mdrymi sowy. Ale ju ki tej nie moga zobaczy w sercu swoim. Uderzya w ni rozpacz jak wicher halny. - Po c ja tam id? - pytaa samej siebie zkaniem wewntrznym, co zdawao si wydziera z niej wntrznoci. - Przecie to nie jest ani Wintertur, ani Amstetten... Co tomoe by za miasto! - woaa gono, patrzc w nie wyschymi oczami. Siedziaa tam gupia i bezsilna, jak plewa przeladowana od wiatru. Dzieci zeszy z chodnika i bawiy si rzucaniem kamieni w gb wwozu. Mogy byy pozlatywa w przepa, a nie byaby tego dostrzega. Z tego odrtwienia zbudzi j gos jaki. Sta nad ni wysoki policjant w mundurze i kasku i gada co, wskazujc oczyma rzeczy i dzieci. Spojrzaa mu przelotnie w oczy i gono rzeka po polsku: - A szczekaj, psie, cho i cay dzie! Wszystko mi jedno. onierz powtrzy swoje goniej. Judymowa rzeka ze zoci: - Jak si to miasto nazywa? Niemiec wytrzeszczy oczy i znowu co zacz mwi. Gdy mu nie odpowiadaa i niezwracaa uwagi, chwyci w rk tob i wskaza jej gestem, eby go zabieraa na plecy. Tchna nie tylko najszczersz chci, ale wprost porywem fizycznym, eby mu plun w lepie, i tylko si wstrzymaa si od tego. Sza kilkadziesit krokw na powrt, zupenie martwa. Zimnezdrtwienie wolno ksztatowao si w jakiplan mtny. Nie miaa siy rozumie tego. Resztkami myli chwytaa to bdne, zaskrne chcenie, eby tylko wiedzie, co to jest, i zaraz wykona... Policjanta ju nie byo.. Wic znowu wspara tob o elazn barier i tak staana miejscu, lepy wzrok toczc naok. Czua ju tylko, e ciar tomoka parzy jw plecy, i owo zachcenie zdradliwe, dajce nadziej spokoju. Staa tam bardzo dugo, jakby elaznymi mutrami przyrubowana do wiru chodnika ido bariery. rodkiem ulicy po okrgych kamieniach toczyy si w stron dworca kolejowego omnibusy i powozy. Nagle wzrok Judymowejzatrzyma si na jednej parokonnej doroce i osobach w niej siedzcych. Byli tomodzi i pikni pastwo, ubrani wykwintnie.Dama w skromnym somkowym kapelusiku zasaniaa jasn parasolk modego czowieka. Obydwoje miali si czego i rzucali wokoosiebie szczliwe, rozbawione spojrzenia. Judymowa drgna, jakby j kto pchn naprzd. Przywoaa dzieci i posza za t dorok. Idc tak gono mwia do siebie: - Takie szczliwe ludzie, takie szczliwe...,48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAPccrc?,c:"Moe mi pomog... Zbawicielu, Zbawicielu miosierny... Doroka toczya si wolno i Judymowa biegnc co si, miaa j cigle przed oczyma. Gowy osb jadcych co chwila pochylay si ku sobie. Dwa razy prdzej ni w tamt stron Judymowa przebya odlego midzy dworcem a mostem. Stana na podwrzu stacyjnym mao co pniej ni doroka. Wanie modzi pastwo wysiedli i stali obok, gdy tragarz odbiera z rk wonicy dwa kufry. Judymowa nie wiedziaa, co pocznie, ale czekaa na chwil, kiedy do tych ludzi przemwi. Dlaczego do nich - nie wiedziaa. Istota jej zmienia si teraz w jeden tylko wybuch woli: przemwi!... Nagle moda pani rzeka do swego towarzysza po polsku: - We od niego numer i chodmy do sali. Judymowa zachwiaa si na nogach. W oczach jej pociemniao. Zbliya si do tej pani jak pijana i zacza bekota wyrazy przeplatane miechem, krzykiem i kaniem: - Pani! Pani! O, moja przenajliczniejsza... Pani, pani anielska! Nieznajomi z umiechem yczliwoci zwrcili si do niej. Zamienili ze sob kilkanacie wyrazw francuskich, a potem ywo i ze wspczuciem suchali bezadnejhistorii przygd. Szczeglnie moda kobieta wypytywaa si ciekawie o wszystko. Judymowa pokazaa im bilet i to ich ostatecznie upewnio, e nie maj przed sob ebraczki ani oszustki. Na rozkaz tej pani tragarz wzi rzeczy z rk Judymoweji odnis je na sal razem z walizami. Dzieci dostay po kubku mleka. Wtedy dopiero Judymowa moga zapaka. Pani anielska sama przez chwil miaa zy w oczach. On poszed z biletem do kasy i siedzia tam dugo. Wrci z wiadomoci, e wszystko jest dobrze, e na skutek jegoreklamacji Judymowa wrci do Amstetten, astamtd pojedzie we waciw drog, kiedyoni przesid si na pocig idcy do Woch. Sama wzmianka, e si z nimi rozstanie, przeja Judymow dreszczem. Uspokoili jobydwoje zapewnieniem, e teraz jej zginanie dadz, e zobowi konduktorw i wadze, aby j odstawiono na miejsce, do Winterturu. Moda pani zacza pyta si z ywoci o rozmaite rzeczy. Midzy innymi rzeka: - Pani jedzie z Warszawy? - Tak, prosz pani, z Warszawy? - A jake si pani nazywa? - Nazywam si, prosz paniusi, Judymowa. - Jak, Judymowa? - ze zdumieniem pytaa pikna dama, otwierajc swe liczne, bkitne oczy. - Takie nazwisko, prosz paniusi - Judymowa. - To jest - m pani nazywa si... jake? Judym? - Tak, Judym. - Doprawdy? - szepna z zaciekawieniem.- A moe jakim kuzynem ma pani jest doktr Judym, pan Tomasz Judym? - To rodzony brat ma! Brat rodzony! - woaa Judymowa. - To paniusia zna brata?- Tak, znam troszk - rzeka pani Natalia. Zwrciwszy si do ma, szepna: - Czy syszysz? - Okazuje si, e miaa wielbicieli ze wszystkich sfer towarzyskich... - rzek panKarbowski. - Chciaabym widzie teraz naszego ambitnego doktorka... - Istotnie, byoby to ciekawe! Jakby te wita swoj rodzin podrujc w tak oryginalny sposb... Sala zacza si napenia. Uderzyy dzwonki, zaszed przed peron pocig i Judymowa zostaa usadowiona w klasie trzeciej. Pastwo Karbowscy jechali pierwsz. Miao si ju pod wieczr. Na stacjach, gdzie zatrzymywano si po kilka minut, modzi maonkowie wysiadali ze swego wagonu i przechadzajc si po peronie gwarzyli z Judymow, z dziemi. Pani Natalia interesowaa si zdrowiem maej Karolki, ktra spaa niespokojnie na rku matczynym. Przynosia jej to wina, toco do zjedzenia, to jakie lekarstwo otrzewiajce. Daa im nieco nadwidnity bukiet kwiatw, p flaszeczki perfum, wachlarz swj - chopakowi rne wykwintne drobiazgi. Gdy ukazywali si na peronie i chodzili ze sob, ywo mwic, pieszczc si wzajemnie oczyma, ustami i kadym ich wyrazem, Judymowa nie spuszczaa z nich oka. Wargi jej szeptay czue nazwy, sodkie, prostackie, pludowe spieszczenia, a caa dusza oddychaa bogosawiestwem tych dziwnych, przelicznych postaci. - eby ci tak wiecznie chcia twj m jakteraz!... - szeptaa. - eby mu bya zawsze luba... eby si w tobie kocha do samej mierci... ebycie mieli liczne, due, zdrowe, mdre dzieci... eby je bez blu wielkiego rodzia... eby nad nimi po nocach ez duo nie wylewaa... Bukiet r trzymaa przycinity do ust i poia si jego zapachem. Wchaa perfumy z luboci i czci dla jasnej pani. Ta wo podniecaa jej wdziczno i zamieniaa j na tskny zachwyt. Kady ruch pani Natalii Judymowa chona oczyma, ledzia jej posta i widziaa j w renicach wtedy nawet, gdy pocig rusza z miejsca i bieg wrd wzgrz ozoconych zachodem soca. W nocy w Amstetten pastwo Karbowscy rozstali si ze sw protegowan. Zanim wszake to nastpio, konduktor pocigu dcego w stron Innsbrucku zaj si niw sposb tak niesychanie gorliwy, e ta furia pieczoowitoci wiadczya o memento co najmniej picioguldenowym. Podrujca familia ulokowana zostaa w osobnym przedziaku, na klucz zamykanym. Judymowa do takiego stopnia bya znuona,e przez ca noc nie moga zmruy oka. Leaa na twardej awce i wytonym wzrokiem patrzya w szyb okienn. Noc bya widna, ksiycowa. Rozlegy horyzont nad ranem zasoniy gry. Grzbiety ich, z pocztku okrge, coraz bardziej szczerbiy si i biegy wyej. Judymowa widziaa gry pierwszy raz w yciu. Ten widok tak niesychany dla czowieka z nizin i z miasta by jak gdyby dalszym cigiem dnia minionego. W duszy jejte widoki i zdarzenia odbijay si gdyby w wodzie i tworzyy tam obraz zadziwiajcy. Patrzya przez okno nie na gry, lecz na ten obraz w gbi siebie samej. Serce jej drao i wzrok wewntrzny wlepia si w to cudne skupienie rzeczy. "Co to jest ta ziemia? I czy to ziemia? Kto s ci przepikni ludzie, ktrych ujrzaatam pod tym miastem bolesnym? I czy to ludzie? Kto jej powiedzia, eby sza za nimi? I...?" Przed tym pytaniem serce jej mdlao i we zach tono. Wtedy w niewysowionym struchleniu pytaa si gbin nocnych, acuchw grskich i tego witego odbiciaw samej sobie, odbicia w czym czuym i wiotkim, jak gdyby w morzu ez. "Kto ich posa?" Najwysze szczyty byy niby posrebrzone blaskiem ksiyca. Ich ostre ky miay teraz agodny ludzki wyraz. Zdawao si, e dumaj, e zamyliy si i patrz kamiennymi oczyma w lazur bezchmurny, usiany gwiazdami. I jeszcze zdawao si, e tak samo jak czowiek - nie mog zobaczy... Kiedy niekiedy wzrok Judymowej spada w otcha gdy pocig lecia na skalnych gzymsach arlberskiej drogi. Gdzie w gbi,w przepaci, w niezmiernych szczelinach snuy si biae, zielonkawe piany wd Innu po sennych, liskich, czarnych gazach. Widoki te nie dziwiy Judymowej. Serce przyjmowao je i cicho, ostronie, troskliwie jak drogi skarb, chowao w sobie. Czasami dokoa wagonu roztaczaa si gucha ciemno, ktr wypenia dym ioskot. Judymowa nie wiedziaa, co to jest,ale nie czua lku. Bya tej nocy jakby nad saboci swego ciaa i nad wzruszeniem ducha. W pewnej chwili srebrne brzegi szczytw pogasy, jakby je kto zdj z wyyny. Coraz bardziej nasuway si z cienia szare zrby i granie ska, rozdzierajc sob ciemno lec w dole. Z wysoka zstpowa grski poranek. Jechali tak przez cay nastpny dzie i ca noc. Znuenie dzieci stao si jak tp omdlaoci. W ustach, z braku waciwego napoju, utworzyy im si krosty. Kaszlali wszyscy troje i rzucali si we nie. W Buchs konduktor austriacki dorczy Judymow szwajcarskiemu, ktry ironicznym okiem oglda tych podrnych. Zrewidowano ich rzeczy, zamknito znowu w wagonie i ruszyli dalej. W blasku nowego dnia ukazao si wkrtce co nieziemskiego, co, na co patrzc Judymowa oczom wierzy nie chciaa: bkitne, zimne, tajemnicze jezioro Walensee. Pierwszy promie zza szczytw wypadajcy w nizin lizga si na falach, ktre si chwiay w chodnym mroku. Ta gbia przezroczysta, a zstpujca w ciemn otcha, znowu do drenia zmusia serce Judymowej. Wydao jej si, e widziaa we nie te wody, e przez nie sza z rozkosz i e tam na ich dnie kamienistym ley w sekret wity. Tymczasem brzeg jeziora wygi si prdkoi jakby zamkn przed oczyma bkitn wod. Pocig wybieg na szerokie bonia. Gry zniky i tylko regle wierkowe snuy si w dali. ki biae od miodownika, wrdktrych stay gsto drzewa owocowe, tworzc jeden sad nieprzejrzany, cigny si jak okiem rzuci. Okoo godziny jedenastej pocig stan w Winterturze. Usyszawszy t nazw Judymowa przelka si i baa ruszy z miejsca. Konduktor otworzy drzwi i da jej znak, eby si wyniosa z wagonu. Gdy dwigajc swe toboy i dzieci zazia ze stopni, ujrzaa Wiktora, jak przeciska si wskro tumu i szuka ich oczami. Zaraz wzo wpada. Gdy ich zobaczy i podbieg, sypna od razu: - Gdziee, ty, czowieku,mia rozum, eby nas w tyli wiat!... O, Jezu, Jezu... - A cem ci - rozkazywa? Moga nie jecha. Widzisz j! Powitanie maeskie! Od trzech dni przylatuj, jak kto gupi, na kady pocig... - Ale, powitanie! Spojrzyjnose, co si z tymidzieciami zrobio. W gbach maj jakie krosty, nawet nie wiem... Masz ty rozum! Jeeli my nie pomarli w drodze, to prawdziwe zdarzenie. - Taka znowu delikatna! I ja przecie jechaem t sam drog. Cem mia zrobi, skrci j czy co? - Ij, stuliby gb, bo doprawdy... - To ty mi stul gb, ebym ci na powitanie czego za nie ofiarowa. Jak ci si nie podoba, to siadaj w kolej i rznij, gdzie ci wypada. Wzi na rce Karol, tob pad pach i wyprowadzi ich za peron. Szli jaki czas wmilczeniu po szosie usypanej wirem. Obok drogi stay domy, przewanie pitrowe, w maych ogrdkach z elaznymi sztachetami. Kade okno byo zasonite zielon aluzj. Te mieszkanka, jak wszystko dokoa, zdaway si kwitn i posiada w sobie ziele rolinn. Na cianach zwrconych ku poudniowi rozpite byy gazie wina, ktrego szarozielone gronka gsto midzy limi zwisay. - Ty masz, Wiktor, jakie mieszkanie? - cichszym gosem spytaa Judymowa, - Przecie e mam. - Jedn izb? - Dwie niedue i kuchenk. Ciasne, ale niczego. - Daleko to? - Kawaeczek drogi. Nie bardzo daleko. W istocie, minwszy kilka ciasnych krzywych uliczek, wprowadzi ich wkrtce do sieni szczupej kamienicy i na schody wziutkie, czysto umyte a wydeptane tak, e z desek stopni tylko cienka warstwa zostaa. W klatce schodowej panowa zaduch, pomimo e wszystkie sprzty byy tam wyczyszczone i byszczce. Na drugimpitrze Wiktor otworzy drzwi i wpuci swoj rodzin do mieszkania. Byo istotnie ciasne i niskie tak dalece, e si gow dotykao poway, ale mie. Obadwa pokoiki byy wyoone drzewem i malowane olejno na kolor bkitny. A na rodek pierwszej izby laz ogromny piec z brunatnych kafli. Ca cian zewntrzn zajmoway okna, ktrych w dwu stancyjkach byo cztery. Judymowa z umiechem patrzya na ten lokal i doznawaa wraenia, e wcale jeszcze nie wysza z pocigu, tak bardzo te dwa pudeka wymalowane i lnice przypominay przedzia wagonu. Ale oto w drugiej izdebce dostrzega ko, ko pod sam sufit zasane betami. Zacza si co tchu rozbiera. Judym wyszed do swej fabryki. Dzieci nie chciay i spa i wybiegy z ojcem na miasto. Tonc w puchu, Judymowa wodzia oczami po czystych cianach, po prostych sprztach, ktre nie miay na sobie ani jednej plamki, i usiowaa zatrzyma je w miejscu. Wszystko jej w oczach szo, szo,szo bez koca jak wagony. ciana wysuwaa si ze swego miejsca i przechodzia... Krzeso, komoda, szafa, tumok, lecy na rodku pierwszego pokoju wszystko to suno dokd, bez przerwy... Gdy zamykaa oczy, eby usn, natychmiast w nich i w gbi mzgu snuy si nieskoczone szeregi wagonw. Koa ichstukajc pdziy przez cae ciao, przez gow i piersi, ze dreniem, z hukiem z zgrzytem. Ani usn, ani odpocz... Czua doskonale, jak mija czas, syszaa gosy zewntrzne, rozumiaa, gdzie jest, ale odegna owego pdu wagonw ani na sekund nie bya w stanie. Z dwikw ulicznych zajmowa j i nci szczeglniej jeden. By to jakby piew, jakby wydawanie lekcji czy chralne odmawianie pacierza przez gromad dzieci. Judymowa syszaa nie tylko oglny ton, ale kady gosik z osobna, wymykajcy si z harmonii. Byo w tym co wesoego nad wszelki wyraz, co tak miego, e nie moga da sobie z tym rady. Wstaa z ka, narzucia odzienie i czajc si w gbi izby zacza wypatrywa, skd te gosy pochodz. Z drugiej strony wskiej uliczki na tej samej wysokoci byy roztwarte okna jakie duej sali. Na maych drewnianych stoeczkach siedziao tam kilkadziesit, pewno ze czterdzieci sztuk indywiduw w wieku lat od czterech do szeciu. Osoby te gwarzyy, beczay, miay si, spieray, swawoliy, ale co pewien czas, na znak dany przez oty kobiet w latach, kade ujmowao w rce szydeko i rozpoczynao prac. Wtedy to za gosem przewodniczki cay chr, wykonywujc szydekiem kady ruch, kiwa si i piewa ow jakby piosenk. Judymowa nie rozumiaa wyrazw, ale nie moga si wstrzyma, eby nie powtarza pyncych dwikw: Ine stache, Fadeli ume g'schluh': Use ziehe. Abe Loh'... Bawio j to i zajmowao do ywego. "C te to moe by? mylaa. - Szkoa? Ale czyby kto posya do szkoy takie mae berbecie?" Tymczasem w uczelni znowu wybuchay gwary, zabawa, krzyki, gonitwy, a po upywie jakiego czasu dawaa si syszerecytacja: Ine stache... Patrzc na t swawol poczon z robot,suchajc chralnego gwarzenia, ktre nie byo jeszcze piewem, ale ju byo rytmempodniecajcym do wykonania bez przykrocipracy, doznaa dziwnego uczucia. Przytulona do ciany, z oczyma utkwionymi w ten obraz, ktry miaa przed sob, mylaa o czym, co jej nigdy przenigdy nieprzychodzio do gowy. I wnet, ledwie poja t rzecz gbok i mdr uczua w sobie al miertelny. W gowie jej suny si wci mury, okna, aluzje, a z oczu leciay zy rzsiste. Wzdychaa nad sob i nie tylko nad sob... Trzymaa w sercu bezsiln mk patrzenia na dzieci swoje rosnce ponad rynsztokiem.Z tej zadumy wyrwao j gwatowne stukanie we drzwi. Kto rusza klamk i puka. Baa si otworzy, wic jaki czas siedziaa przyczajona, ale gdy dobijano si coraz gwatowniej, przekrcia klucz w zamku. Wszed do mieszkania mczyzna wysoki, w kamizelce, z min tak nasroon i oczami tak wciekymi, e Judymowa ze strachu a siada na krawdzi ka. Przybysz zacz wrzeszcze i macha rkami. Pokazywa co chwila licie, ktre trzyma w rce, ciska je na podog, znowu bra ipcha w kiesze... Zblia si do Judymoweji zadawa jakie pytania, a gdy ona wci jednako skromnie milczaa, wrzeszcza coraz goniej. Uywa tak z kwadrans. Wreszcie trzasn drzwiami i wyszed. Ledwie Judymowa zdoaa odda si uczuciu szczcia, znowu wrci z caymi garciami lici. Kad je na stole i byskajc biakami oczu, co kilka sw powtarza: - U se! Nie wiadomo skd jej taka ch przysza, do e zacza ziewa. Osaniaa wprawdzie usta rk, ale jegomo widziato i dowiadcza paroksyzmu furii, bo trzs si cay i tupa nogami. Przygldaamu si uwanie, od stp do gw, poprzysigajc sobie w duszy, e gdyby tak, co daj Boe, drugi raz wyszed z izby,to ju nie gupia otwiera mu drzwi z klucza. W istocie awanturnik wyskoczy krzyczc jeszcze na schodach. Co tchu zamkna drzwi, pooya si do ka i przykrya pierzyn. Tak w psennym odurzeniu leaa ze dwie godziny, a j znowu zbudzio stukanie we drzwi. By to Wiktor w towarzystwie owego zego Szwajcara i dzieci. Wiktor co bka, ale prdzej dla okazania onie, jak si to rozmawia po niemiecku, ni dla wyjanienia sprawy. - Czeg ten od nas chce, Wiktor? - spytaaJudymowa. - A to nasze dzieci obdary mu wino. - Co za wino? - Wiesz, oni tu maj winne krzewy na cianach... Ten biurger mia calutki front domu pokryty. Przyszed Franek z Karol, wziyi obdary wszystkie licie, powyryway e...,48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAPI C cSsc': c5b Gbadyle ze ziemi. No i trzsie hajba morowe powietrze ze zoci. - Po cecie wy toto zrobiy? - Wielkie wito, e my licie urwali! - zaperzy si Franek. - Masz mama o co pieko robi... - Ten hajb mwi, e tu ju do ciebie przychodzi - rzek Wiktor do ony. - A przychodzi. Nawet dwa razy. Gada sobie co, ja suchaa. Wygada, co wiedzia, i poszed. - Ech, ju z tym narodem to czowiek nigdydo adu nie dojdzie. To prawdziwy kryminaten kraj! Tu o godzinie dziesitej wieczoremju ci nie wolno we wasnym mieszkaniu tupn obcasem w podog, bo si cay dom zleci. Nie wolno ci rozmwi si z drugim goniej, nie wolno ci w kuchni trzyma wizki drzewa, pali ognia, jak wiatr wieje, nie wolno chlusn naft dla podpalenia w piecu, bo zaraz dwadziecia pi franciszkw kary - diabli wiedz, co tuwolno... Szwajcar tymczasem wci do nich gada. Judym wytumaczy onie, e on sitak dopytuje, po co te dzieci zrobiy mu tak krzywd, eby niszczy dojrzewajc ga winn. Kto ich tego nauczy, eby takimi otrami by ju w dziecistwie. Sprawa zostaa odoona do pniejszego czasu, gdy sam Judym nie rozumia dobrze, co tamten gada. Wiedzia tylko, e z tego mieszkania stanowczo go wylej i edrugiego w miecie bezwarunkowo nie znajdzie. To go wprawiao we wcieko. Przeklina hajbw na czym wiat stoi, wymyla im po polsku i po szwajcarsku. Wreszcie rzek do ony: - Ja ci otwarcie powiem, e ja tu nie mylsiedzie. - Gdzie? - A tu. - C ty znowu gadasz? - Ja rzn do Ameryki. - Wiktor! - To jest niewola, nie kraj! Zarabiam tu wprawdzie wicej ni w Warszawie, ale wiesz ty, ile przy Bessemerze pac w Ameryce? Pisa mi Wsikiewicz detalicznie. To jest dopiero pienidz. - C ty mwisz, c ty mwisz... - mamrotaa. - To my ju do dom nigdy... - Do Warszawy? Masz ci! Jake ja mam wraca? Zgupiaa? A zreszt po jakie stotysicy diabw? Myla chwil, a pniej mwi gono, wstrzsajc gow: - Moja kochana, Bessemer jest wszdzie nawiecie. Ja id za nim. Gdzie mi lepiej pac, tam id. Mam tu siedzie w tej dziurze? Nie ma gupich!... W oczach Judymowej wdroway wci ciany, okna i sprzty. Upada na poduszki jak bezwadne drewno i osupiaymi oczyma patrzya si w malowane deski sufitu, ktry si z ni dokd, w nieskoczono, w zawiaty posuwa, posuwa... O zmierzchu W yciu doktora Judyma zacz si okres szczeglny. Na pozr bya to taka sama egzystencja, te same obowizki, takie dnoci i starcia. W gruncie rzeczy jednakmody lekarz sta si jak gdyby inn osobistoci. To, co czyni, czym si zajmowa, bya zewntrzn powok jego istotnej natury, czym niby ciao, w ktrego gbi wykwit duch samoistny. Leczenie chorych, rzeczy szpitalne i zakadowe, wyjazdy do dworw i wsi okolicznych nie ulegy zmianie, owszem, przychodziy z wiksz jeszcze atwoci, ale bya to tylko eksploatacja ywej, kipicej siy. Gb duszy doktora Tomasza zajo co tak nowego, jak now jest wiosna po twardej zimie. Midzy jednym a drugim wschodem soca zamknite byy jakby gaje czarodziejskie, dalekie od tego wiata, schowane za wysokimi murami. Cigle trwao to pachnce wraenie, jakiego dozna w dniu kwietniowym, kiedy, przybywszy po raz pierwszy do Cisw, sta w oknie i patrza w gbin alei. Jeszcze gazie drzew wysokich s nagie, szare i chude jak chrusty leszczynowe. Barwa ich sprzecza si z dziwnym bkitem, co si kurzy i stoi tu nad ziemi, midzy pniami, niby rzadki, rozwiany dymek. Zaledwie pierwsze, zmarszczone i sabe licie wyprysy z kocw cienkich gazek bzu. Cikie pki jak zotolite gruzy zdaj si spywa z brunatnych prtw kasztana. Soce to pomienistym poarem spada na wilgotn ziemi, to odlatuje do modrych krlestw swoich i ginie w rnobarwnej sukni obokw. Jasne murawy ukazay si na szarym, parujcym gruncie. Pierwsze ich pira dr, odwracaj si i chyl ku socu. Radosny wiergot ptakw i z oddali wesoe krzyki dzieci daj si sysze, a cay przestwr peen jest woni fiokw. W tej dziedzinie wstawaa z kadym wschodem soca ostra noc duszy. Ona to sprawia, e oczy widziay teraz wszystkoz podwjn jasnoci. Rzeczy i sprawy zewntrznego wiata czyy si i rozchodziy inaczej, a wszystkie przedmioty ukazay swe fizjonomie pene mdroci i porzdku. Myli codzienne wypady ze swoich siedlisk i byy jak mode ptaki sposzone z gniazda, co na wszystko patrz w zdumieniu. Po co jest wiosna? Czemu noc przemija i czemu dnieje? Dokd egluj pracowite chmury, czasem niewinne jak sny dziecice, a czasem straszliwe jak trzewia rozrbane toporem, z ktrych czerwona krew si leje? Dla kogo rosn kwiaty wiosenne i czemu zapach z nich si rozszerza? Co to s drzewa i z jakiej przyczyny w biay dzie upuszczaj na ziemi co jakby noc: czarujce cienie swoje? Wieczory, kiedy ksiyc by wystawiony w jasnych niebiosach, ktre, jak mwi Biblia, s spraw palcw boych, przemieniy si w wite misterium. Byy tajemnic niedocieczon, do ktrej dusza jak do skoczonej formy swojego szczcia w tsknocie wzdychaa. O zmierzchu panna Joanna czstokro przychodzia do parku z jedyn teraz uczennic swoj, pann Wand. Tam przypadkowo spotykay doktora Tomasza. Chodzili we trjk w ciemnych alejach, rozmawiajc o rzeczach obojtnych, naukowych, artystycznych, spoecznych. By w tym szczeglny urok, e prawie nie widywali swych twarzy ani oczu. Tylko ciemne postaci, ciemne osoby, ciemne istoty, jakby same dusze... Tylko z dwiku gosu mogli poznawa wzajemnie upragnione marzenia. Czasami, z rzadka, spotykali si w towarzystwie i wwczas, gdy usta tak samo jak w parku wymawiay obojtne frazesy, oczy prowadziy inn rozmow, pen zapyta, odpowiedzi, prb, wyzna i obietnic, rozmow stokrowymowniejsz ni sowna. Judym by jakby szalony na sam myl, e zobaczy swoj "narzeczon". Tak j mianowa w mylach, chocia nigdy jeszczenie wyjawi jej ani swojej mioci, ani proby o rk. A gdy mg widzie te oczy,w ktrych umiecha si z rozkosz cudowny wdzik mioci, zdawao mu si, e krew zaczyna wypywa z jego serca, e sodka mier na podobiestwo fali oceanu otacza go i niesie do stp tego zjawienia. Rado i sodycz tych obcowa bya tak niezrwnana, e nawet wszelkie dze cielesne tumia. Judym nie pragn panny Joasi jako kobiety, nigdy z niej w marzeniu nie zdziera szat dziewiczych. Pachnce dymy bkitne otoczyy j i zasaniay od myli podliwych. Nade wszystko, nad pikno, dobro i rozum kocha w niej swoj czy jejmio, w zaklty wirydarz, gdzie czowiek wchodzcy zdobywa nadziemsk zdatno pojmowania wszystkiego. Dra nasam myl, e jeli tej aski niebios, ktr,Bg jeden wie dlaczego, zobaczy na swej drodze, dotknie si wol, jeli wycignie rk i zechce ujrze lepiej to co zaziemskie, to ono zginie natychmiast. A myl o znikniciu szerzya w nim zimno mierci. I tak cigle pyny w jego sercu dwie strugi: tsknota i trwoga. Gdy przypatrywa si wykwintnej i delikatnej postaci panny Joasi, stawaa mu w oczach,jak nieodczne widmo, suterena z ulicy Ciepej. Wszystko zdobyte znikao. Pamitao swojej rodzinie rzemielniczej, o ciotce, ktra go wychowaa, o towarzyszach jej zabaw... Zdawao mu si, e skulony, obdarty, godny i zdeptany, stojcy na samym brzegu upodlenia, jest w ciemnej izbie piwnicznej. I oto zstpuje po schodachciemna osoba. Sycha cichy szelest jej sukien, pachncy szmer jej nadejcia... Z wolna schodzi, zatrzymuje si na kadym gazie. Niesie w oczach dalekowidzcych przedziwne posannictwo swojej mioci. Wolno mu na ni patrze, ale jeli si dwignie i przemwi jedno sowo bagalne, jeli dotknie jej rki wycignitej, to wwczas nastpi co przeczuwanego, co, co czyha, co czeka cierpliwie i wlepionymi oczyma patrzy na kade postanowienie. Pewnego dnia w drugiej poowie czerwca Judym szed do jednej z odleglejszych wiosek. Z umysu skraca sobie drog, idcna przeaj ciekami, dla prdszego zaatwienia "wizyty" i powrotu jeszcze przed zachodem soca. cieka sza nad brzegiem rzeki, ktra u jednego kraca rozlegej ki w dolinie midzy dwoma paskowzgrzami, wia si wrd zaroli. Drka ta, kryjca si w cieniu drzew, wycinita na mikkim gruncie, bya tylko z wierzchu obeschnita,a gb jej uginaa si jeszcze pod nog. Naok byy trawy, wikle i rokity. Judym szed prdko, z rkami w kieszeniach i oczyma spuszczonymi, nic prawie dokoa siebie nie widzc, gdy wtem na zakrcie drogi zobaczy pann Joann. W pierwszej chwili by tak oszoomiony, e nawet si z ni nie przywita. Szed kilka krokw mylc o tym, czy ona czekaa tu na niego,czy to moe jest sen... Nie zdziwiby si wcale, gdyby znika w powietrzu jak mga znad ki. Nie czu take szczcia. Spoglda na jej twarz blad, pomiszan i obojtnie zauway, e jej prosty nosek z tej strony widziany jest jaki inny... Po niejakiej chwili domyli si wreszcie, e to jest jakby cud... Nie bdzieczeka na ni w parku, nie bdzie spieszy do chorych, nie bdzie skraca sobie godzinpozostajcych do zmierzchu rnymi sposobami, bo ona tu jest z nim razem, sama jedna... By w tym nawet pewien jakby zawd. - Pani na spacer?... - rzek czujc w tej samej chwili, kiedy mwi te wyrazy, e postpuje jak zupeny, ordynarny gupiec, bo przecie ta chwila, ktra mija, jest najwaniejsz i bdzie pamitn w caym yciu. Ale zaraz po sekundzie tego przewiadczenia nadeszo zapomnienie o wszystkim i obojtno taka zupena, jakbykto poprzedzajce wraenie przysypa worem piasku. - Ja chodz tutaj co dzie, jeeli, rozumie si, deszcz nie pada... - odpowiedziaa panna Joanna. Judym wiedzia, e skamaa. Wiedzia, e przysza w to miejsce pierwszy raz i dlatego, eby go spotka. Sowa jej sysza dobrze, ale zdawao mu si, e przychodz z jakiej oddali. Nie rozumia ich zreszt, zajty radoci patrzenia w jej serce. - A panna Wanda? - Wanda o tej porze jedzi konno z panem plenipotentem. - Pani nie jedzi konno? - Owszem... Bardzo lubi. I niegdy, niegdy... mj Boe... Teraz ju nie mog. Musz mie troszk, tyl odrobink wady serca czy czego takiego, bo kada przejadka nabawia mi blu tu wanie, gdzie bije to przebrzyde. Mam pniej bezsenno. Judym, syszc te sowa, uczu w swym sercu literalny, fizyczny bl i taki al, taki niezgruntowany, bezbrzeny al, e musia cisn zby, aby nie wybuchn paczem. - Dlaczeg si pani nie poradzia jakiego dobrego lekarza w Warszawie? - Ech!... Dobry lekarz nie poradzi na takie rzeczy. A zreszt, kto by tam zwraca uwag. Nie jedzi konno - to taka atwa rzecz do zrobienia... - To nie jest wcale wada serca i ani cienia choroby w tym nie ma... - mwi z umiechem. - Zwyczajne, najzwyczajniejszezmczenie. Organizm nieprzyzwyczajony... - Mj organizm? - ...Pod wpywem forsownego wysiku ulegana czas pewien wyczerpaniu... Moe byoby dobrze, gdyby si pani przemoga i jakie dwa, a nawet trzy razy w tygodniu bez zmczenia, rzecz prosta, jedzia na tej siwce. - Tak pan myli? - Naprawd. Pani musi przelicznie wyglda na koniu... Powiedzia to zdanie bez chwili namysu i faktycznie bez wiadomoci, jaki sens maj te sowa. - A to dopiero terapia! - rzeka panna Joanna nie patrzc na niego. Zoty umieszek, najpikniejszy z umiechw, otoczy jej twarz jakby blaskiem sonecznym. Brwi i wargi drgny wesoo. Judym przez chwil daremnie czeka, a usta powiedz wyraz skrzydlaty, ktry chowa si w tym przelicznym umiechu. Niky rumieniec jak zorza pyn po jej policzkach. - Prosz pana - mwia rumienic si corazbardziej - pan jedzi czasami tramwajem na Chodn czy na Walicw? - Jedziem... Rozumie si... A dlaczego si pani pyta? - Tak si tylko pytam. Kilka razy widziaam pana jadcego w tamt stron. By pan wwczas troszk inny, nie taki jak teraz. Moe zreszt w cylindrze tak si pan wydawa. To byo ze trzy lata temu, a moe nawet wicej. - Dlaczego pani zwrcia wtedy na mnie uwag? - Nie wiem, dlaczego. - Za to ja wiem dobrze. - Czy tak? - Wiem na pewno. - Nieche pan powie, dlaczego. - Dlatego, e... Judym poblad. Uczu, jak skra cierpnie mu na gowie i jak zimny dreszcz fal spywa przez cae ciao. - Nie - mwi - nie powiem teraz. Kiedy indziej... Panna Joanna zwrcia na niego oczy, przyjrzaa mu si szczerym, rzetelnym spojrzeniem i zamilka. Szli dugo. Na kresach ki, po urwisku paskowzgrza rozrzucone byy chaty wsi,do ktrej Judym zda. Droga, wska w nizinie, zmieniaa si w szeroki wygon pokryty mnstwem kolein i wygrodzony erdzianym potem. Panna Joanna sza t du drog kilkadziesit krokw. Z naga stana i mwia: - Pan idzie do wsi? - Tak, do chorych. - Ja tam ju nie pjd. - Dlaczego? - Nie, nie pjd. - Ju pani wrci do domu? - pyta z alem w gosie i oczach. - Tak, ju trzeba wraca. Zreszt... Dugo pan tam zabawi? - Nie bardzo, z jakie p godziny. - A tak... Ja tu poczekam. Albo lepiej... - Panno Joanno... - Albo lepiej tam, na krajutego wzgrza. - Ach, to dobrze, to liczna, liczna myl! Poszed szybko t drog. Byby bieg pdem, byby zreszt cakiem, do licha, zaniedba chorych. Wstrzymywa go tylko przesd, e ona tam czeka. Gdyby nie speni... Ta pewno sprawiaa mu rozkosz bezbrzen. Czu, e jest to ju zblienie, co jakby schadzka, jakby umwiony czas radoci wsplnej, a zarazem przesdnie cieszy si, e szczcie samo przyszo, e go nie woa ani wyprasza. Chcia zaatwi si z chorymi co tchu, ale jak na zo przed kad chat, do ktrej wchodzi, zgromadzay si baby z dziemi, chopi z okaleczonymi palcami... Musia ich bada i opatrywa. By ju prawie zmierzch, gdy wreszcie wybieg ze wsi i rozpalonym wzrokiem szuka panny Joanny.Byy chwile, e traci wadz nad sob. - Odesza... - szepta poykajc zy jak dziecko. Zobaczy j wwczas dopiero, gdy blisko podszed do wzgrza. Siedziaa na ziemi midzy ogromnymi jaowcami. - Chodmy nie tdy k, bo ju mga si ciele i wilgo... - mwi zbliajc si do niej. - A ktrdy? - Mona przej gr, wprost przez pola, astamtd brzegiem aziskiego lasu. - No, dobrze, tylko musimy si bardzo spieszy, bo ju noc prawie. Weszli na szczyt urwiska i znaleli si w polu otoczonym z trzech stron lasem. Z dwu stron by to br liciasty, z trzeciej - sosnowy. Soce padao na milczc ciandrzew, zocc nieruchome kpy grabw i brzz barwami tak ywymi, e oko chwytao dokadne ksztaty lici bardzo dalekich. Za parowem, z ktrego wyszli, w nieskoczonym oddaleniu, u kresu pl mienicych si od zboa, soce zachodzio. Poziome jego promienie leay na jasnych drogach, na szybach wd, zwykle skrytych, na bezbarwnych powierzchniach domostw wieniaczych Figury idcych, Judyma i panny Joasi, rzucay dwa cienie, jak gdyby dwa niezmierne widma ich bytw, ktre przed nimi id, cz si, zbliaj i odsuwaj od siebie. Purpurawozocisty blask przedmiotw trwa krtko. Tarcza soneczna wlaa si w ziemi i utona. Wwczas daleki gaj liciasty przygas. Zacz oddala si, oddala, odchodzi... Judym wpatrywa si w t okolic i dozna niewytumaczonego uczucia. By ju tam nieraz, to prawda, ale zdao mu si, e jupodobne uczucie przey w tym samym miejscu. Ju niegdy, niegdy... To jest miejsce, do ktrego szed przez cae swoje dugie, tuacze ycie. "Dlaczeg to tak? - marzy wpatrujc si w t dziwn polan. - Dlaczeg to tak?" I oto przez chwil, przez mgnienie renicy,gocio w jego wiedzeniu co niby odpowied, tak jakby dwik sowa, ktre wiatr przynis z oddali, ale natychmiast z ucha wyrwa i rozwia. Cz tego pola, jakby wzgardzonego przezludzi, bya zasiana. Obok cigna si niwa zorana i zawleczona, co byo widokiem niezwykym o tej porze roku. Ta ziemia bya jeszcze ciepa, pulchna i mikka. Nie licie, powyryway e...,48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAPO N cKc'~/j.c<wizia ng, jak piasek na wydmie, lecz je ogrzewaa delikatn gbi swoj. Stopy panny Joanny, obute w pantofle, zupenie giny w roli. Obydwoje nie zwracali na ten szczeg uwagi, ale o nim dobrze wiedzieli. Z szarej gleby zacza si dwiga w gr jej barwa, zacza wchania poyskujce przed chwil kolory lasu i sa dokoa, daleko i blisko, zmrok cichy, zmrok ciepy, zmrok wonny. - Nie powiedziaem wtedy - rzek Judym - dlaczego pani zwrcia na mnie uwag, gdy jechalimy tramwajem w stron ulicy Chodnej... Ot mnie si zdaje, e wiem. - Pan to wie? - Tak, wiem. - Bardzo jestem ciekawa. - Pani musiaa wwczas po prostu przeczu... - Co przeczu? - Wszystko, co ma nastpi.- C takiego? - e to ja wanie bd mem twoim. Panna Joanna nie okazaa zdziwienia. Sza w spokoju. Blada jej twarz wydawaa si upion. Judym nachyli si ku niej. - Czy aby dobrze, czy z rozwag pan to czyni?- mwia cichym, gbokim gosem. -Niech pan dobrze nad tym pomyli... - Ju wszystko przemylaem. To twarde oznajmienie istoty rzeczy nie wyraao, ale dwik jego by tak decydujcy, e panna Joasia nic nie odrzeka. Judym teraz dopiero uczu, jak bezgranicznie jej pragn. Wszystko zgino mu z oczu. Mrok wdar si do gbiduszy i wszystko w niej zgasi. Zdawao si, e opr mikkiej, gbokiej ziemi, w ktrej nogi brodziy, nie ma koca, e cignie si setki godzin. Szary zmierzch, to podliwe zrzekanie si wiata, sprawiaodzik rozkosz. By to niewiadomy ywio, ktry zdawa si rozdyma w jaki pomie i poprzedza t wit, bosk, tajemn noc, jak krzyk wesoy woajcy wszerokiej pustce nad ziemi. Praw rk Judym obj sw "on" i lewerami jej uczu na swej piersi, a gow tu przy policzku. Schyli si i zanurzy usta w bujne, wzburzone, czarne wosy dziewicze, owiane czym pachncym... zy pyny z jego oczu, zy szczcia bezgranic, ktre zamknite jest w sobie i ktrego ju si nie dowiadcza po wtre. Wzdrygnli si, gdy stopy ich uczuy grunt twardy na skraju lasu, ale nie zwolnili kroku. W gszczu sosen staa ju ciemnojak czarny marmur, ktr kiedy niekiedy niby zota yka przecina leccy robaczekwitojaski. Wzrok ich spostrzega te zote nici i omijajc wiadomo umieszcza pikny, niky ich pblask na wieczne czasy w pamici jak drogocenny skarb ycia. Byo tak cicho, e sysze si dawa jaki odlegy, odlegy szmer wody, gdzie sczcy si z upustu. Pannie Joannie wydao si, e ten gos co mwi, e to onwoa... Podniosa gow, eby usysze... Wtedy uczua na swych wargach niby rozarzone wgle. Szczcie jak ciepa krew wpynodo jej serca fal powoln. Syszaa jakie pytania, sowa ciche, wite, spod serca. W ustach swych wyrazw znale nie moga. Mwia pocaunkami o gbokim szczciu swym, o dobrowolnej ofierze, ktr witaa... rozdziay 7 - 9 Szewska pasja Sposobem z roku na rok praktykowanym Krzywosd zaatwia szlamowanie stawu, gdy wtem ju w pierwszej poowie czerwca zjechao tyle kuracjuszw, e ukoczy roboty nie byo mona. Tylko z czci stawu od strony rzeki mu by wybrany do gbi. Reszta przedstawiaa siw postaci bagna, ktre woda ledwo bya w stanie przykry. Po spuszczeniu jej botko wysychajce okryo si zielonym kouchem wodorostw i szerzyo wo ohydn. Robotnicy pracujcy przy rydlu i taczkach dostawali febry, nawet sam Krzywosd mia gorczk i dreszcze. W okolicznociach tak trudnych, gdy przy obcych nie byo sposobu wywozi za park furami zgniego szlamu, Krzywosd wpad na myl genialn. Nic nikomu nie mwic, kaza w pewnym miejscu rozkopa grobl do gruntu, wstawi w ten otwr pochy rynn z desek szerokoci okcia i puci nani strug wody, ktra sczya si na dnie spuszczonego stawu. Utworzyo to rodzaj kaskady, ktra zlatywaa do bujnie do koryta rzeki. Wwczas Krzywosd postawikilkunastu silnych ludzi z taczkami, innych zrydlem, rozkaza im wybiera szlam, zwozi go po narzuconych deskach do rynnyi rzuca w to drewniane oysko strumienia. Woda pdzca z wysoka porywaa szlam i niosa go w stron MorzaBatyckiego. By to figiel tak wyborny, e wszyscy zdumieni byli jego oryginalnoci. Cikie wozy nie roznosiy po parku ciekcego szlamu, brudni ludzie nie azili ciekami - itylko sam staw cuchn jeszcze ile si dao. Liczono jednak, e przy wzmoonym nateniu pracy za dwa, trzy tygodnie dno stawu obniy si i wod mona bdzie wstrzyma. Judym zatopiony po uszy w mioci nie wiedzia o niczym. Gdy idc przez grobl dozakadu na obiad zobaczy po raz pierwszymaszyneri wodn, stan oniemiay. Tak dalece nie rozumia, co to ma znaczy, e zapyta pierwszego z brzegu pracownika: - Co to, chopcy, robicie tutaj? - A szlam na wod puszczamy, prosz pana doktora. - Na wod szlam puszczacie? - Juci. - A przecie nad t wod stoj wasze wioski. Jake ludzie bd bydo poili i korzystali z tej wody? - A to nie nasze dzieo. Pan administrator kaza, my wywalamy, i spokj. - A... skoro pan administrator kaza, to wywalajcie, i spokj. - Tu ju chopy przylatyway z Siekierek - rzek ktry - prawoway si z panem, z administratorem, e, padaj, w caej rzecewoda zmulona, ale ich pan skl i wygna. Tyle wygrali. Judym odszed. Uda si brzegiem strumienia w zamiarze, nie bardzo zreszt wyranie sformuowanym, zbadania, czy wistocie woda jest zmulona. Szed dugo po ce wieo skoszonej i z wzrastajc wciekoci patrza na bur, gliniast ciecz, ktra leniwie toczya si w korycie rzeki. W pewnej chwili zo ta ustaa. Zastpio j promienne przypomnienie czego miego... Judym zapomnia o rzece. Zapomnia tak doskonale, jak gdyby straci z oczu rzeczywisto, i sam widzia senne marzenia, daleko bardziej realne i niewtpliwe ni staw, rzeka, szlam, chopi,Krzywosd... Dopiero w parku ockn si i podnis gow. Przy wieo zbudowanej luzie sta Krzywosd i dyrektor. Na ich widok mody lekarz uczu wstrt fizyczny. Uczu, jakby te dwie figury wydzielay ze siebie ohydny fetor szlamu. Postanowi, e nie zbliy si do nich, uda, jakoby ich nie widzia, i odejdzie inn drog. C go, u stu tysicy, obchodz wszelkie sprawy ze szlamem! Czy ta rzecz jest jakim waniejszym naduyciem w szeregu miliarda innych? Czemu jej wanie ma powici tyle uwagi? A niech robi dziady, co im si ywnie podoba! To ich rzecz. Zamiast lee od dawna, niech bryka jeszcze ten chodzcy cmentarz! Do si z nim i tak nasiepa. Wykaza wszystko, co uwaa za ze i dobre. Nie chc go sucha,robi swoje - no to niech bdzie! Szybkimi kroki szed w swoj stron i na samym szczycie wszelkich innych argumentw znalaz w gowie jeszcze jeden: "To jest rola zakadu leczniczego: dostarcza najciemniejszej warstwie ludnoci zmulonej wody do picia. Zamiast t warstw... Cha, cha... Pyszna ilustracja caej afery. Ten mierdzcy szlam w rzece- to jest dziaanie zakadu leczniczego. Ilustracja szumnych frazesw o >>roli spoecznej zakadu w Cisach<<". Nie mg wytrzyma. Ten tylko dowcip im powie - no i basta! Powie to Krzywosdowi, nie, nie, nie Krzywosdowi! Powie dyrektorowi w ywe oczy i raz na zawsze skoczy dyskusj. Bdzie to ich Pyrrusowe zwycistwo. Zdawao si, jakby ten argument uj go za konierz i nawrci z drogi. Jasno faktu i logika rozumowania bya tak olepiajca, e wobec niej wszystko zniko jak cie wobec wiata. Gdyby kto biciem zmusza Judyma w owej chwili do wyszukania argumentu ktry by osabi si konceptu o tej mniemanej roli zakadu, nie wydusiby z niego ani jednej myli. Dyrektor i Krzywosd widzieli zblienie si modego asystenta, ale udawali, e prowadz ze sob dyskurs waniejszy ni wszystko na wiecie. Dopiero gdy wita si z nimi, zwrcili si do nie przerywajc zreszt ani na chwil oywionego traktatu o jakim wosieniu do materacw. Judym dugo milcza, obojtniepatrzc na chopw unurzanych w bocie, bosych, bez ubrania, ktrzy pchali przed sob wielkie taczki. Wszystko kipiao w nimiprzewracao si do gry nogami. W myli powtarza swj dowcip i ukada go w form literack. Chcia to wyrazi w uwadze niewinnie zjadliwej, ktra by pomoga treci wej jak lekkie ukucie, a na zawsze otrua umysy przeciwnikw. Rzek wreszcie, pasujc si ze sob, eby ani jeden dreszcz muskuu nie zdradza wzruszenia: - Co to panowie robi tutaj? Czy mona zapyta? - Jak kolega widzi rzek dyrektor, troszk blady. - Tak, widzie widz, ale wyznaj, e nie rozumiem. - Wozi teraz nie mona, wic Krzywosd wymywa staw wod. - A... wymywa staw... Dyrektor umilk. Po chwili zapyta tonem zimnym i zdradzajcym gniew: - Panu si to nie podoba? - Mnie? Owszem. Dlaczeg miaoby mi si nie podoba? Jako motyw do rodzinnego pejzau... - Jako motyw do rodzinnego... - Jest to zasada dobrego gospodarstwa, eby zuytkowa kady rodek na korzy przedsiwzicia. Skoro mam... - mwi Krzywosd. Judym, z ostentacj nie suchajc tego, co mwi administrator, powtrzy z naciskiem, zwrcony tylko do dyrektora: - Jako motyw do rodzinnego pejzau. Przekonaem si, e to, co czstokro zowiemy rol zakadu w historii okolicy, przypisywanie mu jakiego spoecznego czyhigienicznego znaczenia, jest tylko rodzim blag, efektem, reklam, obliczon na gupot histeryczek. Dla mnie tedy jest to widok taki sam jak kady inny. - Nie lubi tych paskich lekcji! Jestem czowiek stary... - A ja jestem czowiek mody, ktry starcem w danej chwili adn miar by niemoe. - Mj askawy panie! - Jestem lekarz! Uwaam za rzecz ze stanowiskiem lekarza niezgodn to, co pan dyrektor pozwala czyni swemu totumfackiemu. - Mj dobrodzieju! - mrukn gronie Krzywosd - rachuj no si, z aski swej, ze sowami! Take! Totumfacki... Nec sutor ultra crepidum. - No, no! daj no pokj z twoj tam acin...- krzykn dyrektor. - Ja ci tu dam acin! Zwracajc si za po chwili do Judyma, mwi z cicha, ale dobitnie: - Paskie admonicje nie wywr tutaj adnego wpywu ani na mnie, ani na nikogo.- Wiem o tym dobrze. Ja... - Jeeli pan wiesz o tym dobrze, to nie rozumiem, po co si miszasz w nie swoje rzeczy. To do pana, kochany panie, wcale nie naley. - Czy kwestie higieny nale do paskiego totumfackiego? - Tu nie ma wcale ani kwestii higieny, ani tym mniej nie ma totumfackiego. Co si panu wydaje? Gdzie Rzym, gdzie Krym? Higieny! - Higiena jest, ale dla ludzi bogatych. Chopyi ich bydo niech pij mu z naszego stawu.Ot ja panu dyrektorowi krtko powiem: przeciwko temu, co si tu robi, ja kategorycznie protestuj! - A protestuj sobie, kochany panie, ile wlezie... Ile tylko wlezie! Krzywosd, najmiesz mi na jutro dwa razy tyle robotnikw co dzi. - Panie Pirkiewicz - zawoa Krzywosd doekonoma - ka pan pj komu po wsi, ebydo roboty przyszo jeszcze z omiu, z dziesiciu. Zwracajc si do Judyma, administrator zamia si szyderczo, z caego serca, i rzek: - No, i c pan na to, panie reformatorze? - Ja nic na to, stary ole! - rzek Judym spokojnie Krzywosd przez chwil patrza w niego wlepionymi oczyma. Wtem zblad i, wznoszc pi, o krok si posun. Judym dostrzeg ten ruch i straci wiat z oczu. Jednym susem przypad do Krzywosda, chwyci go za gardziel, targn nim z dziesi razy, a potem pchn go od siebie. Administrator sta tyem do stawu. Rzuconyprzez Judyma, zlecia z grobli, run w szlam i zanurzy si w rzadkie bagno, tak e ledwo go byo wida. Chopi cisnli rydlei pospieszyli mu z pomoc. Judym nie widzia, co byo dalej. Oczy mu zaszy wciekoci, jak bielmem. Szed drog klnc gono, ordynarnie... Gdzie oczy ponios Nad wieczorem oddano mu list dyrektora zesowami: "Wobec tego, co zaszo, spiesz owiadczy Sz. Panu, e umow nasz, zawart przed rokiem w Warszawie, uwaam za rozwizan. Suga - Wglichowski". Judym przeczyta to pismo z niedbaoci, odwrci si na drugi bok i sennym wzrokiem patrza w dese pokrowca kanapy. Wiedzia doskonale, e lada chwila taki list mu przynios. Wmawia w siebie, e na ze wzgard oczekuje. Stara si nie myle o niczym, wypocz, uciszy si, ostygn i dopiero przyoy rki do wszystkiego, co trzeba przed wyjazdem zaatwi. By nawet kontent ze siebie, z tego mianowicie, e si uspokaja wiadomie, systematycznie. Przenikliwym wzrokiem wewntrznym spostrzega dygocc chorobliwie namitno do Cisw, ktra teraz musiaa by zwalczona, eby si nie moga zmieni w co gupiego. Przymkn powieki i zacz usilnie wyliczapgosem pewne zwizki chemiczne. Ledwie jednak szepn trzy nazwy, uczu pytanie, ktre go pchno z miejsca jak cios fizyczny: "Czemu ja przed t awantur nie poszedem do domu?" ao ukryta w tych sowach bya tak nienasycenie bolesna, tak ostra, tak wydzierajca z wewntrz, e mona j przyrwna chyba do haka, ktrego koniec utkwi w ywym pucu, drze je, a zarazemcae cignie za sob. Ale kiedy jego elazo najwiksz szerzyo bole, kiedy zdawaosi wyczerpywa sw si, wtedy ukazaa si jeszcze inna katusza: umiech panny Joasi spotkanej na ce. W caym tym zdarzeniu Judym o niej zapomnia, a raczejnie mg pamita. Teraz zjawia si niby zdumienie bezsilne, bolesne, milczce... "C tu teraz pocz? Wyjecha, rozsta si? Teraz wanie? Dzi, jutro, pojutrze?"Uczucie, ktre go wtedy opanowao na sam myl o wyjedzie, byo gupie, tchrzowskie i ndzne. Trzs si wewntrz ze strachu i szala z alu. Wszystko zerwao si w jego duszy. Mskieuczucia rozprysy si jak kupa zgonin, w ktr podmuch wichru uderzy. Nadszed wieczr. Roztwarte okno wpuszczao do pokoju zapach r kwitncych. Nad murem, ktry cz parkuotacza, midzy pniami drzew, lnia si jeszcze zorza zotoczerwona. Ciepy mrok napenia ju pokj i wolno zaciea uliczk w rodku grabw. Judym spostrzeg jeszcze gb jej czarujc i szary mur w oddali, ale w pewnych momentach traci wszystko z oczu, jak gdyby ciemno wzrok mu wyeraa. Pomimo wszelkich usiowa obrony zapada coraz gbiej w jak nieprzeniknion ciemnic. Czu to, e z nim razem id tam wszystkie wzruszenia miosne i e na dnie przeraliwym zostan w py rozsypane. Lea bezsilny jak drewno, dowiadczajc tylko dreszczu nagych postanowie, o ktrych w tej chwili mia dziwne wiedzenie,e zwiastuj tylko obecno w duszy jakiej ndznej choroby. W pewnej chwili posysza szelest, ktry mu sprawi bl, jakby od ukucia. W bkitnej tafli okna ukazaa si posta kobieca. Judym bardziej po zach pyncychdo serca ni si wzroku uczu Joasi. Gdy stan przy oknie i zoy jej gow na swych piersiach, zacza co mwi do niego, prdko i cicho... Nie by w stanie tych sw poj, czu tylko, e teraz dopiero ma w sobie swojegoducha. Z piersi jego wydaro si westchnienie: - Ju jutro... - Jutro... - Nie mog by ani chwili, ani chwili. - Po c to byo, po co to byo? - Musiaem tak zrobi. To nie ode mnie zaleao. Teraz mszcz si na mnie moje wasne usiowania. Gdybym by czowiekiem spokojnym, gdybym si zgodzina wszystko... "Kto zmaga si ze wiatem, zgin musi w czasie, by y w wiecznoci". Mwi to zdanie z rozkosz, z pewnym szczeglnym a przyjemnym samochwalstwem, z jak czu dum. Wtedy pierwszy raz pachnce, mae usta znalazy jego wargi i zoyy na nich cudown pieszczot. - Dokd pojedziesz? - pytaa wyrywajc siz jego ramion. - Czy ja wiem? Zapewne do Warszawy. Jeszcze o tym nie mylaem. - A o czym? - Zupenie o czym innym. - O czym? Zamiast odpowiedzie, wycign rce, ale w teje chwili znika mu z oczu. Mia peneserce i usta najczulszej mowy... Tymczasemju ani jeden wyraz nie mg by przez niwysuchany. Judym patrza w mrok ogarniajcy ogrd, w mrok, co zdawa si by jej ywioem, z ktrego ona pochodzi, ktry jest ni sam. Pachnie i napenia szalestwem... Dugo, do pna w nocy, zosta sam, kka. Nie licie, powyryway e...,48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAP=ccq]c-c<T?)zatopiony w sennym oczekiwaniu, na ktre z ciemnoci zdaway si patrze jej oczy. W pewnej chwili ten urok zgas, jakby sposzony przez mokry wyziew idcy z ciemnego parku. Judym przypomnia sobie, e rano ma jecha. Nie myla ani przez chwil, dokd si uda,ale znowu przyszy go szarpa parkosyzmyalu. Zapali lamp i martwym wzrokiem oglda swj lokal zimowy. Byy to dwie ogromne sale na parterze starego zamku. Zostay tu w nich jeszcze niektre lady dawnej, zeszowiecznej okazaoci. ciany zastawione byy makatami w ramach, drzwii okna ujte w boazerie pene wdziku. Dokoa biegy stare, proste, zocone gzymsy, ktre tu i wdzie rozkwitay w filigran krlewskiego stylu. W ktach pokojui midzy oknami byszczay stare konsole, zoone z kilku tafel lustrzanych. Nad piknym kominkiem umiecha si w gbi starych ram portret modej kobiety zodsonitymi ramionami i z umiechem, ktry do kadego widza zdawa si przemawia: "kochaj ycie nade wszystko..." Gste i bujne zwoje wosw leay u jej czoa jak pki czarnych kwiatw. Purpurowe usta, jeden policzek i rami owietlone byy jakim blaskiem rozkosznym, niby srebrem marzycielskim ksiyca. W rysach tej twarzy zamknity by szataski czar, moe mio twrcy tego malowida. Judym lubi patrze w "swj" portret. Pikne bstwo wystawione na tym ptnie byo dla jakby si, ktra pociga w przeszo, w lata zamierzche. Ono sprawiao, e w subtelnej wizji przypatrywa si tym, co te pokoje zamieszkiwali, co tam cieszyli si i cierpieli, byli dumnymi panami, a pniej dokd odeszli jak oboki przesuwajce si w grze... Teraz, gdy wiato lampy upado na portret, na te mie, wykwintne, przyjemne sale, na sprzty wygodne - Judym zadra. Rozumia, e nie ma siy, aby to wszystko opuci. Kady mebel zdawa si wychodzi z mroku i co wspomina. Kady z nich by jak najwierniejszy przyjaciel, ktry w siebie przyj jaki szczeg, jak czsteczk sekretu mioci dla panny Joasi,a teraz wszystko wyznawa. Tu, w tym apartamenciku, wszystko byo ni sam. Anirazu w nim nie bya, ale radosne marzenia i myli pene rozkoszy ukryy j tutaj niby tajemnicz mieszkank, ktrej nigdy niczyjeoczy nie zobacz. Wiedzia o niej stary portret i umiech jego grozi si zdawa, e lada chwila rozpowie wszystkim cudownplotk. Ile niewysowionego uroku chowao jego milczenie! May stoliczek w rogu zarzucony ksikami... Na jego widok Judym ka i szlocha wewntrznie. Wwczas gdy wbiegdo tego pokoju z radosn tajemnic, ktr w sobie odkry ujrzawszy Joasi na skrajulenym, zatopiony w muzyce rozkwitajcej rozkoszy siedzia nad nim podparszy gow rkami... Teraz al bra w nikczemne swe donie tamt chwil, chwil jak przeliczne kwiatynadobni, ktrych siedem kielichw zawsze razem wykwita. Teraz al obrywa i gnit ich patki podobne do pomienia. Na widok tych wszystkich rzeczy Judym spostrzeg w sobie ndzne uczucie, ktre swj eb obrzydy jak czoo foki wysuwao od chwili do chwili z ciemnej gbiny. Zamyli si i, przymknwszy oczy, bada, w jakiej by formie pogodzi si z Krzywosdem, przeprosi dyrektora. Przysza mu na myliintrygantka Listwina, ona starego kasjera.Jej uyje... Rzuci si na sof i gboko, rozpaczliwie, nikczemnie marzy, jak przeprowadzi to wszystko. Sto razy ukada swj plan, swintryg. Wyjedzie za dwa dni, wyjedzie pojutrze. Jutro! Nie, nie jutro, za skarby wiata! Przez cay dzie bdzie si krztaokoo tego, eby zjedna dyrektorow i tamt jdz. Te baby urzdz porozumienie midzy nim i dyrektorem. Dyrektor ze swej strony udobrucha Krzywosda. Gdy wrci, zacznie nowe ycie. Och, moje, ciche, domowe ycie! Raz trzeba skoczy z gupot! Raz trzeba sta si czowiekiem powanym! Cicho wezm lub jeszcze w tymmiesicu... I znowu odsuno si wszystko na plan daleki. Oto spacer we dwoje po alejach. Mijaj wystrojone kuracjuszki, pikne i brzydkie panie. Wszyscy zwracaj na nich uwag. Judym czuje co podobnego jak chudopachoek, ktry za pan brat rozmawia z wielkim i sawnym mem wrd tumu, ktry zazdroci... Chepi si narzeczon, pyszni si ni, jej olniewajc, wszechwadn piknoci, jejkadym ruchem, gibkim jak drenie modej gazi. Id pord tumu nikogo nie widzc,zatopieni w sobie jak w zapachu tuberozy... By ju brzask, gdy Judym zasn na krtko. Zbudzi si przeziby. Usiad na ku i zdumionym wzrokiem patrza dokoa siebie. Jak myski kamie spada wtedy na jego piersi konieczno wyjazdu. Ju nie rozmyla nad ni ani jej pragn odsun, tylko zbiera w sobie siy do dwigania. Ze trzy godziny pakowa swe rzeczy, ubranie, ksiki w star waliz. Okoo smej, kiedy wzek pocztowy odchodzi do kolei, by gotw. Zostawao jeszcze kwadrans czasu na niadanie. Judym wypi filiank kawy w restauracji z takim popiechem, jakby go kto goni, i szed rzuci jeszcze okiem na szpital. Gdy stan u furty tego zakadu, w ktry tyle woy swych namitnoci, tryso w duszy jego nowe, niewiadome rdo. Umiech wyniosoci otoczy mu usta, oczy nabraylodowatego wyrazu. Z tym umiechem na twarzy min salki szpitalne, prdko obejrza chopca chorego na tyfus i nikogonie egnajc wyszed. Nie spojrza nawet w stron paacu i w okna, za ktrymi mieszkao serce jego serca. Tylko w rogu uliczki, nim na zawsze straci widok szpitala, odwrci si i przez kilka sekund wpatrywa si we przymruonymi oczyma.Twarz skurczya mu si od tego i spazmatycznie zadrgaa. Wtedy odszed duymi kroki. Ju wzek pocztowy sta przed werand zamkow i furman prosi z oddali o popiech. Judym szybko wbieg do mieszkania i co jeszcze chcia woy do walizy. Odpi prdko sprzczki pasw rzemiennych, otworzy wieko, umieci co trzeba we waciwej przegrdce i pocz j co tchu zapina. Gdy tego dokona, zdao mu si na chwil, e jest nie w tym miejscu... Jest w przedpokoju ciotki. Spieszy si na lekcje, co ywo, co ywo! Musi si spieszy, bo, po pierwsze, od tego zaley jego ycie, po drugie, moe dosta ze wiadectwo, po trzecie, ciotka moe zauway, e tu jest jeszcze, moe si we drzwiach ukaza i z wciekoci kopnie go nog w zby albo mu plunie w oczy. Musi i, musi i... Co prdzej, psie nikczemny! Czemu go co w sercu tak niewysowienie boli? Czemu daleko gorzej ni wtedy? Zawsze i wszdzie... I jakby cie jego osoby, na ma, na niewymownie ma miareczk czasu stano przy nim co tak wiadome, co bliskie, co najbardziej bliskie, co tak bliskie jak trumna: samotno... Zdawao si, e mwi niezrozumiaym jzykiem, od ktrego zimno przejmuje i wosy si je na gowie: - Nic, nic, ja poczekam. Po chwili by ju na bryczce. W drodze ku stacji czu w gbi siebie zewntrzny spokj, ktry by nawet przyjemny i zaciekawiajcy, jak pierwsze napady gorczki, z ktrych jaka cika choroba wykwita. Nie myla o sprawach cisowskich, nie aowa niczego. Czu tylkonieprzezwyciony wstrt do nowych nasuwajcych si krajobrazw i formaln obaw stacji, wagonu, podrnych. Gdy jednak znalaz si w sali dworca kolejowego, wszed midzy motoch i zapomnia o tej przykroci. W przedziale klasy drugiej, do ktrego si wcisn, nie byo nikogo, tote zaraz rzuci si na wyciean sof z pragnieniem snu. Spa, spa... By znuony, czu na sobie ciar tysica pudw. mi jednego papierosa za drugim. Oczy jego ustay. Zwrcone na szyb chony w siebie kolor nieba, czasami szczyty drzew, supy i druty telegraficzne,zupenie jak martwe lustra, ktre w sobie obraz trzymaj, ale nic o nim nie wiedz. Po szybie z gry na d i z dou w gr biegy nieustannie rwnolege kresy drutwtelegraficznych. Oto wolno, wolno id, czajsi w kierunku dolnej ramy, a gwatownym rzutem kryj si za ni, jakbyupaday w ziemi. Po chwili wylatuj stamtd jak sposzone ptaki i mkn w gr przez ca wysoko szyby. To znowu w jej samym rodku nieruchomo stoj jakby w zadumaniu, dokd pj teraz... "Jeeli pjd do gry... - marzy Judym - jeeli pjd..." Serce jego ciska si i ka, bo ta wyrocznia w maym templum przejrzystym schyla si na d i wolno idzie z jakim niemym miechem szyderstwa. Wtedy obwijay si koo jego duszy przywidzenia, puczucia bezimienne, przesdy, dziwy, strachy. Biegy skd niespodziewane, jakby chropawe smugi na lustrzanej tafli wodnej. Westchny i przepady... To znowu snuy si jak wodorosty, jak zielenice, jak dugie yy, zktrych wykwitaj na powierzchni biae lilie- jak paskie wstgi i nici wodne, co opltuj ciao topielca, gdy tylko zachyniesi wod, utraci tgo swych ruchw i bezsi idzie na dno. Zdaj si czeka tam ze skurczonymi szponami w cigu dugich dni i nocy, ustawicznie z gbiny wypatrujc ogarnitego rozpacz. Stwory te s udzcoczarowne, jakie takie niepodobne do niczego na ziemi, gupie, bez sensu. Ni to krzewy, trawy, roliny... Chwiej si uroczycie i dotykaj wzajem liskimi ciayo barwie zielonej, brunatnej, tej. To jakby sprawiay zagadkowe wiece, to jakbyco nuciy koyszc si w takt melodii fal pyncych nad ich gowami. Jakie s przedziwne, gdy ich postaci zagldaj w oczy topielca! Czowiek rozsdny, ktry je z wody wydrze i na brzegu zdychajce rzuci, ktry je rozdzieli i zbada, widzi, e to tylko ndzne chwasty wodne. Ale ten inny, kto patrzy w ich odygiz zielonymi wosy, z rkami, ktre si jak u polipa roza, z warg, ktra cauje chichoczc, z oczyma zakrytymi przez kudate, obmierze rzsy... Judym bka si wrd przeczu jak topielec po dnie wody. Od chwili do chwili nata ramiona, wstrzsa si i wypywa. Wtedy mia w oczach co jakby widmo Joasi, w gowie szelest jej sukien, azapach jej ust na ustach. Chwile te trway krcej ni sowo. Zdmuchiwaa je wiadomo jak mier, za ktr w te tropy szed al niestrudzony, jednaki, a wiekuicie nowy. Pyn z serca, zaczepiasi o kady widok znikajcej przestrzeni, okad krzewin, co zostawaa gdzie tam bliej Cisw - i jak pracowity robotnik ukazywa coraz wiksz, coraz wiksz odlego. Nade wszystko wszake byy dokuczliwymi pewne podranienia, lepe rzuty nerww. Niektre obrazy, rzeczy, myli, uamki rozumowa, sylogizmy, koncepty - wprost szarpay go kleszczami. Wwczas ogie najdokuczliwszej boleci parzy dusz. Pomienne szpony bezsilnociwszczepiay si w ni, wywracay na ni i trzsy. Darmo samego siebie zniewaa jak pijanego ebraka, ktry si wasa bezcelu. Pocig zatrzymywa si na stacjach, bieg, znowu stawa... Judym nic o tym nie wiedzia. Dopiero na wielkiej stacji, gdzie krzyowao si kilka drg elaznych i gdzietrzeba byo czeka ca godzin, musia wysi i wej do sali. W tumie uczu sitak sabym, skrzywdzonym, bezradnym i nieszczsnym, jak nigdy jeszcze w yciu. Jaki sprzt przypomnia mu jego zimowe mieszkanie w Cisach, wykwintn jego cisz i spokj. By tym wspomnieniem wzruszony do ez. aowa tamtych miejsc z blem w sercu, z niemoc w rkach i nogach. Wyrzuca sobie do nieskoczonoci upr, ktliwo i zajcia, a nade wszystko - ostatnie. Z jasnowidzcym niesmakiem spostrzega ca gupot wszystkiego, co zrobi ostatnimi czasy. Usiowa wyrzuci to wszystko z pamici, zatrze te wspomnienia. Teraz przyznawa zupen, bezwzgldn suszno Krzywosdowi i dyrektorowi. Widzia, jak rozsdnym i taktownym byo postpowanie Wglichowskiego... Gdyby si w tumie ukazay ich twarze, jake miym byyby zjawiskiem! Kto w toku wymwi sowo: - "Cisy". Wtedy Judym nie mg duej wytrzyma. Chodzi midzy ludmi, ciskajc zby i pici, duszc w piersi wybuch kania. W takiej chwili, jakby kltw, zobaczy midzy osobami krcymi po sali twarz znajom. Machinalnie odwrci si od tego widoku i w pierwszej chwili chcia ucieka. Za adne skarby wiata nie by w monociz nikim: a szczeglnie z tym czowiekiem, mwi. Usiad w ciemnym kcie i spod oka go ledzi, eby nie da si pozna, a w razie koniecznoci twarz ukry w doniach. Gotw by speni najdziwaczniejsze grubiastwo, byleby tylko unikn zetknicia. Owym znajomym by inynier Korzecki, wysoki, szczupy brunet, lat trzydziestu kilku. Judym spotka si by z nim w Paryu, a pniej odbywa razem przejadk po Szwajcarii, gdzie Korzecki siedzia dla zdrowia. W charakterze po trosze lekarza, a waciwie w charakterzeziomka i towarzysza wczy si na swj koszt z inynierem z zakadu do zakadu, w cigu jakich trzech miesicy. Korzecki by wwczas przepracowany i chory na wyczerpanie nerwowe. Mieli ze sob dugie rozmowy, a w gruncie rzeczy staczali zacite ktnie i, dogryzajc sobie nawzajem, przez pewien czas bkali si we dwjk. Wreszcie, po jednej z ostrzejszych dysput, rozeszli si w przeciwne strony wiata: Judym wrci do Parya, a Korzecki do kraju. Teraz widok towarzysza szwajcarskiego by dla doktoraprzykry nie do zniesienia. Tamten chodzi wolnym krokiem po sali, wydala si na peron, znowu wraca... By to przystojny mczyzna. Wysoki, ksztatny, peen dystynkcji. Ubrany by nietylko wedug ostatniego wzoru mody, ale u doskonaego krawca. Jego jasne palto i podrna czapeczka, te trzewiki i rczna walizka tak dalece wyrniay si od wszystkiego, co byo w sali, e wyglda niby jaki utwr cywilizacji zachodnioeuropejskiej na tle szarych kulfonw maopolskich. Pierwszy pocig zabra znaczn cz goci i odwiz w ktr stron wiata. Judym nie wiedzia, dokd ci ludzie wyjechali. Byo mu najzupeniej wszystko jedno, w ktr stron i do jakiego celu samsi uda. Jecha w kierunku Warszawy, do wsplnego, wielkiego domu wszystkich tuaczw, ale kiedy tam przybdzie, czy siw drodze zatrzyma i gdzie to nastpi z tegowcale nie zdawa sobie sprawy. Zatopiony w sobie, nie zwrci wcale uwagi, e Korzecki przed nim stan. Spostrzeg si wtedy dopiero, gdy tamten mwi: - Przecze to szanowny eskulap ma min tak zmachlajdezowan? Judym drgn i krzywe spojrzenie cisn wnatrta. Wycign rk i dotkn jego liskiej rkawiczki. - Skde i dokd jedziecie? - mwi wolno, w sposb prawie obelywy. - Ja do siebie. Awy? - A ja... przed siebie. - Jest to wcale oryginalny kierunek! Prowadzi niby do jakiego mieszkania, czyli te na wzr punktu poruszajcego si w przestrzeni?... Judym formalnie dawi si wyrazami. Z niechci, z przymusem podnis oczy na towarzysza. Bya to ta sama twarz, ale jeszcze bardziej trudna. Jak niegdy, podobnie do dwu pomieni pegay jej oczy.Czarne, gbokie, smutne oczy. Czstokro zarobione do cna i upade, kiedy indziej wiecce si od nienawici i potgi, jak biae ky tygrysa. Jedno z nich, lewe, byojakby wiksze i bardzo czsto cakowicie znieruchomiae. Najszczerszy ich wyraz, najbardziej prawdomwny - by ironi. Ten wzrok nieznony, przenikliwy jak promie Roentgena, uparty, ciki, zapiera czasem mwicemu dech w piersi, niby ciemny otwr lufy rewolweru raptem przystawionej do czoa. Judym ba si zawsze tych spojrze, bardziej ni najlepiej zbudowanych sylogizmw. Bezlitosna ich badawczo nie ufaa ani jednej sentencji wypowiadanej przez usta i zdawaa si zapuszcza palce do korzeni kadej myli, kadego wzruszenia, kadego odruchu, do tych rzeczy skrytych, jakich czowiek sam w sobie spostrzec nie ma siy. Wzrok Korzeckiego szpiegowa w rozmwcy kad, choby najlepiej schowan, nieprawd, poz, kady drobny fasz. A znalazszy tak gratk, rzuca siz radoci, z dzik uciech i bawi si jej podrygami, jak kot mysz schwytan w szpony. Tysice udanych zdziwie, sfabrykowanych wyleww admiracji, chytrych podniece do dalszej, niewinnej blagi strzelay z jego czarnych renic, jakby ywym srebrem powleczonych. A wreszcie wypezao z nich wejrzenie prawdziwie szataskie, tpy cios w piersi, ktry odbiera mow i paraliowa myli. - Syszaem co, pite przez dziesite, e zamieszkalicie na wsi - mwi siadajc ,48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAP c&Vc|ec,c;T?*przy stole. - W zakadzie leczniczym... - Ach, prawda! W Cisach. - Tak, w Cisach. - No i dobre to miejsce? - Niezupenie. - Pochlebiam sobie, e jednakmona wytrzyma? - Wanie wyjechaem std. - Na dugo? - Na zawsze. - Voil! Na zawsze... Nie lubi tego wyrazu: "na zawsze"... Czyby warunki rzeczowe? - Powiem wam, Korzecki otwarcie: jestem bardzo rozklekotany. Do tego stopnia, e mimwi trudno. Nie gniewajcie si, z aski swojej. - Ju to zauwayem i przepraszam. Dobrzeprzynajmniej, e czowiek gada otwarcie. Znam si na tym i pierzcham jak senne marzenie. Tylko jedno malekie sweczko: dokd jedziecie? Moe wam trzeba pienidzy albo czego w rodzaju pomocy? - Nie, nie! Jad, zdaje si, do Warszawy. W tej chwili, gdy to mwi, usysza gdzieniedaleko, w pobliu siebie, gos Joasi. Serce cisno si w nim i oczy zaszkliy, jakby z nich ycie ucieko. - Powiem par frazesw... - rzek Korzecki- odejd. Czy mona? - Ale mwcie. - Ot tak: jed dobrodziej ze mn do Zagbia. Na krtko czy na dugo - to wasza rzecz. Odpocznie ciao, odpocznie duch, rzucicie okiem... - Nie, nie! Ja nie mog nigdzie jecha. - Powiem nawet wicej: w jednym przedsibiorstwie jest tam teraz wakujce miejsce lekarza. Moglibycie ubiega si o nie. Zreszt - to pniej. - Ja do Warszawy... - mrukn Judym, sam nie wiedzc, dlaczego odrzuca t propozycj. Mierzia go przede wszystkim niezbdno rozmowy z Korzeckim. Tamten,jakby zgadujc jego myli, mwi: - Ja nie bd z wami ani gada, ani si o nic rozpytywa. No? - Nie, nie. - Gdzie chcecie stan w Warszawie? W hotelu? Gdy czowiek jest zmczony i ma z nerwami... - Ja wcale z adnymi nerwami nic nie mam do roboty! Jeszcze ja bd chorowa na nerwy, na te jakie gupie nerwy! Znosi nie mog tego szafowania nerwowoci... Korzeckiemu z lekka rozszerzyy si powieki i may umieszek przemkn si wskro twarzy. Wnet znik i jego miejsce zaj wyraz niezwyky na tym obliczu: gboki szacunek i uwaga. Judym spojrza na swego towarzysza i dozna ulgi. W istocie: dokde pojedzie? Bdzie si bkaw ulicach Warszawy, tumic w sobie drgawki nienawici i tsknoty? - Ale ja wam zrobi pieko swoj osob... -mwi gosem daleko mniej szorstkim. - Pojedziemy w oddzielnych przedziaach, nawet wagonach, jeli o to chodzi. Dadz wam pokj do spania i take bdziecie mogliwcale mi nie widywa. - C znowu? - Nic znowu. Ja wiem, co mwi. Zreszt jamam w tym pewne wyrachowanie. - Co za wyrachowanie? - Takie jedno. - Ale przecie ja ju bilet kupiem do Warszawy. - No wic c z tego? Zaraz pjd i kupi w o m a bilet do Sosnowca. Siedcie tu spokojnie i martwcie si, ile wlezie w tak may przecig czasu, a ja skocz do kasy. Judym powid okiem za odchodzcym i dozna przyjemnego wraenia na widok jasnego kostiumu, ktry przesun si w tumie. Westchnienie ulgi wymkno si z jego piersi. Przez krtk chwil myla o tym, co to jest Zagbie, i pomimo caej odrazy, jak mia dla miejsc nowych i do tego szczeglniej, co moe w sobie zawiera ta nazwa, wola to ni Warszaw.Niebawem Korzecki wrci i z ostentacj pokaza bilet, ktry zreszt co prdzej schowa do kieszeni. Zaszed pocig i Judym uda si machinalnie za swym nowymprzewodnikiem do wagonu klasy pierwszej. By sam w przedziale i zaraz usiujc o niczym nie myle, rzuci si na sof. Gdy wagon drgn i ruszy si z miejsca, dozna zupenej przyjemnoci z tego powodu, e nie jedzie sam i nie do Warszawy. Nikt tam nie wchodzi. Dopiero po upywie godziny wsun si cicho Korzecki ze sw gbok skrzan walizk w rku. Usiad w drugim kcie przedziau i czyta ksik. Gdy zdj sw pytk czapeczk, Judym dostrzeg, e ysina jego powikszya si bardzo. Rzadkie, krtko przystrzyone wosy czerniay jeszcze na ciemieniu, ale ju naga skra bielia si manifestacyjnie. Korzecki czyta z uwag. Na jego licznych ustach przewija si od czasu do czasu wyraz zimnej pogardy, quasi-umiech, taki wanie, jak wwczas gdy z kim pozujcym na wielko ten "cynik" prowadzi oywion dyskusj. Oczy wlepione w stronic maltretoway j jak czowieka. Judym spod rzs przyglda si Korzeckiemu i znienacka przysza mu do gowy dziwna myl: co staoby si z Joasi, gdyby zostaa on takiego czowieka. Chcia w teje chwili zobaczy jej renice, chcia je sobie przypomnie, ale oto wzrok jego utopi si we wasnych zach, oczy i twarz jak powd zatapiajcych. Lea tak nieruchomy, z caym wysikiem pracujc nad zdawieniemw sobie dreszczw cierpienia. W pewnej chwili uczu gorc ch, istn dz rozmowy z Korzeckim o Joasi, wyznania mucaej prawdy, wszystkiego. Ju, ju mia otworzy usta i zacz, gdy wtem co innego, jaka nika reminiscencja niosa to na d, niby cika rucina, ktra ugodzi ptaka szybujcego przez powietrze. Zapomina o tym, gdzie jest, co si z nim przytrafia, i w stanie owej pmierci, w stanie tsknoty, jak mg, si grzeba. Okoo godziny pitej z poudnia Korzecki zoy ksik i cign z pki cik walizk. Przygotowujc si do opuszczenia wagonu rzek z cicha: - Wstawajcie, Judym; jestemy u celu. Wyszli na peron duej, ruchliwej stacji, minli j szybko i wsiedli do oczekujcego powozu. Spasione konie niosy ich ostro przez miasto, powstae jakby w cigu tygodnia. Domy byy nie tylko nowe i ordynarne, ale zbudowane byle jak, z popiechem. Ulicami cigny si gbokie bajora i wdoy. Zesche bryzgi botniste wida byo na wysokoci okien pierwszego pitra. Obok nowych kamienic tuliy si jeszcze stare budy i domostwa w stylu piastowskim Okolica za miastem sprawiaa wraenie rzeczy wci przetrzsanej, i to nie w tymcelu, eby j uporzdkowa, lecz dla wydobycia metod rabunku tego, co zawiera. Wszystko zostajce na miejscu byo resztk. Co chwila drczyy oko jamy,rowy, kanay, cieki. Gdzieniegdzie staa jeszcze kpa sosen, z rzadka rosncych jak yto na piasku. Przezten las wida byo, co si za nim dzieje. Pewne przestrzenie byy zaronite krzywsonin, skarowaciaym wyrodkiem drzewa, inne - jaowcem. Og miejsca bypustk, nieuytkiem. Na wszystkie strony biegy gocice, drogi, cieki. Co pewien czas koa powozu stukay o szyny drogi elaznej. Wszdzie widziao si kominy, kominy i dymy cignce w dal po lazurowymniebie. Droga biega obok przernych zabudowa fabrycznych, ktre ju to czyy si w dziwne gromady, ju rozpryskiway w szeregi mieszka ludzkich. W ssiedztwie tych skupie ukazyway si oczom jamy ogromne, gbokie, w ktrych staa nie majc gdzie odpyn brudna, splugawiona, torya woda. Judyma widok tych dow przyprawia o smutek niewysowiony. By to bolesny obraz sromoty. Nie moe nigdzieodpyn, odej, uciec, ruszy si ani w ty, ani naprzd, nie moe nawet wsikn i bez ladu, bez pamici, mierci zgin. Nie suy ju do niczego, bo ani za napj, ani za rodek oczyszczenia jakiegokolwiek ciaa. Nie dano jej nawet odbija w sobie chmur i gwiazd niebieskich. Jak oko wybite,patrzy w gr ze straszliwym byskiem, z niemym krzykiem, ktry goni czowieka. Przeklta od wszystkich, suy za zbiornik zarazy. I tak musi istnie na swoim miejscubez koca, bez mierci. W pobliu takich wyrw wznosiy si "hady", ogromne zway piachu wglowego, tworzce istne wzgrza. Gdzieniegdzie rozerway je deszcze i burze na czci i utworzyy midzy jedn a drug doliny poprzeczne. Te dziwne nasypy o barwie cegy wypalonej, wktrych stli si mia wglowy poczony zupkiem, tu i wdzie przerzynay obszar jak krwawe, zaognione obrzknicia tej schorzaej, zmaltretowanej ziemi. Gdy powz wtoczy si wreszcie na szerok, dobrze utrzyman szos, ukaza si w oddali cel drogi: kopalnia "Sykstus". Wida byo jej zewntrzne budynki, podobne do trzech zlepionych wiatrakw, okryte czarnym pyem tak dalece, e jakiedwie szyby u spodu jednej z tych wie drewnianych nciy oko przychodnia miym stalowym blaskiem. Na szczytach dwu najwyszych graniastosupw w kbach pary i dymu obracay si to w t, to w innstron koa od wind podziemnych. Wgiel czarnymi groblami rozchodzi si od zabudowa na wszystkie strony, a nad nimiwznosiy si ogromne ebra drewnianych pomostw. Z dala ju sycha byo mow kopalni. Na jednej z belek sta czowiek w grubych butach i kurcie do kolan. By cay czarny Co musia gada, bo wywija rkami, widocznie rozkazujc ludziom, ktrzy w dole pracowicie sypali i sypali opatami czarne bryy. Naok w rowach i zagbieniach staa woda, nie woda, jaki pyn ciemny, bez barwy, martwo i ciko lecy w porozdzieranej ziemi, ktra ju nie ma siy okry traw swoich obnae. Czarne prochy wal si na ni z przestworui wszystko na jej powierzchni, co tylko soce zasieje, wytracaj. Za ogrodzeniem terytorium kopalnianego cigny si rumowia kamieni zmiszanych z wglem. Dalej rozwala si szmat czarnego miau jak ata na poszarpanej odziey. Za nim jeya si chropawa przestrze pniakw, ktr upi burza, zjada skwar i miaki kurzpywajcy w powietrzu zasiewa. Te wystajce resztki odziemkw drzew bujnych a dawno citych byy dla oczu Judyma niby twarze jakich krzywd, jakich niedoli zdawionych i wdeptanych w ziemi. Zdaway si ka paczem rozdzierajcym i strasznym, ktrego nikt nie syszy. Wszdzie, dokdkolwiek oczy wybiegy, niespodziewane "zawalisko" cigno na d te martwe grunta, ktrych racja bytu zniweczon zostaa. Judym spoglda na nie jakby na krajobraz swej duszy. Widzia doskonale wszelkie logiczne koniecznoci, wszystkie mdre, twrcze prawa przemysu, ale w tej samejchwili wyczuwa bezrozumne wzruszenia pynce obok nich samopas jak rzeki niespokojne burzliwe - albo ciche, sobie tylko samym i swym wasnym prawom podlege. I paka we wntrzu duszy swej nad t ziemi. Jaki acuch niezgbionej sympatii spoi go z tymi miejscami. Co widzia w tym wszystkim, czego rozum nie ima i czemu wyobrania nie jest w monoci dotrzyma kroku... Korzecki kaza stan przed domem zbornym i o co zapyta. Powz wjecha nadziedziniec kopalni. Obok sortowni obaj z Judymem wysiedli i weszli do kantoru. By to may parterowy domek, zabrudzony jak odzie kominiarska. W pierwszej izbie, dokd weszli, Judym zasta wolne krzeso pod oknem i tam usiad. Korzecki prosi go,eby tutaj czeka, a sam poszed do nastpnej, skd dochodziy odgosy dyskusji, prowadzonej przez ludzi z wybornymi pucami. Stancja, w ktrej Judym zosta, bya pusta. W ktach groniesterczay dwie szafy z papierami, powleczone czarn farb. St i regestry lece na nim okryty by krysztakami wgla wdzierajcego si przez szczeliny okien, ktre dygotay pospou z caym domostwem. Za szybami z hurgotem i trzaskiem pdziy "koleby" popychane na szynach przez silne robotnice. W te ruchome wagony zlatyway z rusztw sortowni bryy wglowe. Sycha byo jakby grzmot nieustanny, wrzask surowy albo drgajcy miechem prostaczym. Lampa elektryczna, przytwierdzona do stou, zacza si sabo arzy. Gowa Judyma upada na splecione rce. To wiato wnioso do jego serca uczucie przeraliwej boleci. Zdao mu e to przez jego barki lec wagony, e na jego gow spadaj czarne, poyskujce bryy o kantach ostrych jak siekiera. Dziki wrzask robotnic, krzyk dozorcw, nieopisany oskot, jaki wydaj sita sortowni, i wpord tego wszystkiego rozlegajcy si co pewien czas jk dzwonka, gdy szala windy sza w przepa sztolni... Spadao tona niego jak gosy upiorw. Szczeglniej dwik dzwonka... Przeraliwy, jaki stumiony, a sigajcy do samego serca, prawdziwie gos na trwog - mia w sobie co z ludzkiego jku, niby owa vox humana w organie fryburskiej katedry. Judym nierycho dwign gow i spostrzeg przed sob atrament, piro i jaki skrawek szorstkiego papieru. Zacz pisa krzywymi literami: "Joasiu, Joasiu! C poczn bez Ciebie! ycie moje zostao przy Tobie, cae serce, caa dusza. Zdaje mi si cigle, e ktre z nas umaro, a drugie bka si po ziemi wrd nieskoczonego cmentarza... W duszy mojejjczy przeraliwy dwik dzwonu. Jak jkaa wymawia sylaby pewnego wyrazu, ktrego dosysze nie mog..." Przerwa, czujc, e nie pisze tego, co jest w istocie,e prawdy samej, bezwzgldnej, narywajcej w sercu, nie sposb zezna sowami. Gdy tak siedzia nad papierem zgarbiony, odczu, e kto nad nim stoi. By to Korzecki. Judym podnis si z krzesa i wtedy dostrzeg, e tamten zna jego tajemnic. - Przebaczcie - rzek Korzecki - rzuciem mimo woli okiem na papier, nie przeczuwajc, e list piszecie. Czytaem tylko pierwsze wyrazy. - To nie by list! - mrukn Judym. Rozdar papier na kilka czci i schowa jedo kieszeni. - Przepraszam was! - mwi Korzecki mikkim, delikatnym gosem, jakiego Judymjeszcze nigdy w jego ustach nie sysza. - Czy tu zostajemy? - Ale gdzie tam! Jedziemy dalej. - A dokd? - Do mnie. Ja tu przecie nie mieszkam. To wy si tu moe z czasem przyczepicie. Po drodze rzucimy okiem na lecznic. - A do was daleko? - Trzy wiorsty drogi. Jestecie znueni? - Dosy. Chciabym si przespa. - Zaraz bdziemy w domu. Powiem jeszcze tylko przez telefon, eby nam przygotowali herbat. - Co znowu! Nie trzeba wcale. Ja przynajmniej nic je nie bd. Nic do ust nie wezm. Powiedziawszy te sowa Judym nie wiedzieczemu zarumieni si. Korzecki to spostrzeg i cicho wymwi: - A jeeli wamka zje befsztyk w imieniu panny Joasi?Wzi go silnie za ramiona i ucaowa w usta. Judym odda mu ucisk, ale czu si upokorzonym i milcza zmiszany do gruntu.Mia to gnbice przewiadczenie, jak wwczas wobec Wglichowskiego, e staje si niewolnikiem, zalenym od czyjej mocnej woli. Z najgbsz odraz pomyla,e i sekret o Joasi, sprawa tajemna i wita, by oczywisty dla Korzeckiego, ktry zdawa si wszystko wiedzie. Przysza nawet taka sekunda, e te rozkoszne i bolesne dzieje straciy co ze swego uroku. W powozie Korzecki znowu zapad w milczenie, w swoj martw, nieruchom zdrtwiao. Oywi si tylko na chwil, gdy wskazywa towarzyszowi dom w ksztacie puda, z oknami w rwnych odstpach i paskim blaszanym dachem. Bya to lecznica. Sta tam tumek ludzi szarych: jeden z okiem szmat zawizanym, drugi z rk w grubym bandau, inny z fizjonomi wyraajc silnybl na wntrzu. Judym widzia ich wszystkich jakby przez deszcz ulewny. Myl o tym, e moe mu przyjdzie leczy tych ludzi, zajmowa si ich cierpieniami, bya mu tak wstrtn jak samo cierpienie. Zastanawia si nad tym, e niegdy sysza od kogo wyraz: - motoch. Od kogo mianowicie?... Od kogo? Zachodzi w gow, mczy si, by tu, tu obok zjawiska, obok wszelkich okolicznoci, ktre towarzyszyy temu zdarzeniu... Po dugich wysikach znalaz si w Wersalu wpokoikach Marii Antoniny i usysza ten wyraz z ust Joasi. Jak dobrze, jak zupenieto sowo malowao istot rzeczy! - Gdybycie zechcieli, to moe udaoby si zaj miejsce lekarza przy kopalni "Sykstus" - mwi inynier. - Nie teraz, nie teraz! Musz przez kilka dni wypoczywa. - Ja te mwi o przyszoci. Rozmawiaemz jednym wpywowym czowiekiem. Dobra by to rzecz bya, gdybycie tu osiedli. Nudno tu i smutno, to prawda... Zamilk i przez chwil siedzia ze zwieszon gow. Pniej piewnym szeptem mwi do siebie: "Asperges me hysopo et mundabor; lavabis me et super nivem dealbabor..." Zwrci si do Judyma itroch zawstydzony, z bladym rumiecem na twarzy, tumaczy si: - Czasami przychodzi skd taki obraz nieoczekiwany. Uczucie jakby spod ziemi... Wanie w tej chwili mylaem sobie o naszym kociele. Pewien stary koci w grach... Otyy ksidz wychodzi w biaej albie, z nim dwu ludzi: organista i kocielny.Ten zapach zi, zboa, leszczyny z modymi orzechami, bo to 15 sierpnia! Ksidz intonowa: "Asperges me..." i odchodzi na koci, midzy ludzi, tym jakby wygonem, ktry tworzy si porodku 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAPrccc,"1 Zchopw. Kropi na prawo i na lewo, wolno wznoszc rk. Tymczasem organista sam piewa. Gos jego by czysty, mski, spokojny. Ogolona twarz wyraaa skupienie, prawie surowo. Gdy piewa tesodkie wyrazy: "super nivem...", tony jegogosu byy nieco ostre, schrype. Sysz go w tej chwili... Ach, Boe! Zazwyczaj, gdy po wtre zaczyna werset,ksidz wraca i wtedy krople wody wiconej paday na czoa paskie, ktrzy stalimy w awce kolatorskiej. Krople wodywiconej... wite, chodne krople... A ta melodia bagajca, ufna, ten piew dziecka,to westchnienie duszy prostej, ktra si nieboi... Czy pan nie widzi, e z gbi tych wyrazw patrz w niebo oczy wytone, zalane zami? "Lavabis me et super nivem dealbabor..." Wieczr zapada. W oddali wida byo lampyelektryczne rozlewajce dokoa siebie bladoniebiesk zorz. Dawa si sysze gwar oddalony. Powz pdem wjecha w uliczk czego w rodzaju mieciny i zatrzyma si przed pitrowym odrapanym domem. Judym wszed za swym gospodarzem na gr. Mieszkanie byo doobszerne, ale puste jak psiarnia. W jednym pokoju sterczay wieszada niby jakie dziwaczne straszaki na wrble, w drugim tulio si do ciany ko elazne, w trzecim sta na rodku stolik kartowy i znowu ko oraz trocha niezbdnych gratw. - Rozgocie si w tych salonach, jak potraficie, a ja zajm si zdobyciem jada tudzie napoju - artowa Korzecki wychodzc z mieszkania. Za chwil wszed czowiek czarny jak wgiel, niosc walizy. Pocaowa Judyma wrk, licho wie z jakiej racji, i zacz znosi z ssiednich lokalw szklanki, powyszczerbiane talerzyki, widelce, noe. Wkrtce potem zjawi si Korzecki z wiadomoci, e bdzie befsztyk i piwo. - Czy nie podziwiacie spartaskiej skromnoci tego apartamentu? - zapyta rzucajc swj kostium wykwintny. - Bdzie tu adniej, gdy przyjdzie gospodyni...- rzek Judym, aby tylko co powiedzie. Korzecki rozemia si gono, zanadto gono, z chichotem, ktry niemile razi. Wnet jednak umilk i haaliwie pocz mysi, chlusta wod na gow, parska i fuka. Gdy pniej wyciera twarz ostrym rcznikiem, mwi: - Wygosilicie rzecz okropn. Gospodyni... cha!... cha!... Gospodyni!Co za wyraz! - Dlaczeg okropn? Jestecie moe o rok,o dwa starsi ode mnie. - Ale c to staro ma do tego? Tu nie chodzi o staro ani o modo. - Wic o c? Ba! - O c... - Chcecie, to wam znajd pann. - Ja sobie ju sam znalazem. Oczy jego zabysy zowrogim, srebrnym blaskiem i nieruchomo patrzy w Judyma. Po kolacji siedzieli naprzeciwko siebie w milczeniu. Judym, aczkolwiek znuony, nie mia chci spa, owszem, rad by rozmowie. - Pragnbym - mwi z cicha Korzecki - ebycie tu osiedli na "Sykstusie", nota bene z czysto egoistycznych pobudek. - A c wam ze mnie przyj moe? - Bagatela! Przecie i teraz cignem was nie dlaczego innego, tylko dlatego, ebym sam co na tym zyska. - No? - Znacie mi przecie, a raczej znalicie cokolwiek przed kilkoma laty. Od tego czasuposunem si dzielnie w kierunku raz obranym. - Czy wwczas kuracja szwajcarska nie pomoga? - Gdzie tam! Pomoga. Ja i teraz jestem zdrw jak baw. Pracuj tu przecie jako inynier, wstaj o pitej, pno id spa, amusz mie siy i zdrow gow, eby temu wszystkiemu podoa. To nie o to chodzi, nie o zdrowie... jake to powiedzie? - zewntrzne... - Ech, znowu mistyczne terminy. - Niech sobie bdzie! Ot tedy... Wanie chciabym, ebycie tu gdzie byli niedaleko, z waszymi rzetelnymi oczami, z wasz szkolarsk nomenklatur medyczn, z wasz mocn dusz, dusz... nie obraajcie si tylko!... z sutereny, z wasz nawet tajemnicz pann Joasi... - Suchajcie no, tylko o tym...! - Nic, nic! Ja przecie nie mwi nic zego. Tak mi dobrze, gdy siedzicie przy moim stole! Judym usysza w tym gosie to, co byo we wzroku Korzeckiego: dwik za wysoki, ktry si chybocze bezsilny w jakim zawrotnym, niedocignionym zenicie.- C wam jest? Powiadajcie... - rzek do niego yczliwie. - Bd wam suy z caego serca i si, cho wiem, e mi nierazdokuczycie. I wylecz was! - Nie bjcie si tylko dokuczania, nie ma czego. Ja z wierzchu jedynie jestem pomalowany na kolor stalowego bagnetu. W rodku wszystko jest kruche jak stearyna. A zreszt... je m'en vais... - C to znowu ma by? - To nic, takie sobie lokucje. Ja, prosz was, jestem zajty prac duchow, ktra powinna by si nazywa ksztatowaniem woli, a waciwie - zwalczaniem strachu. Chciabym osign tego rodzaju panowanienad cielskiem i jego tak zwanymi nerwami, eby nie by od niego zalenym. - eby od nerww nie by zalenym? - No! le mwi? - Bardzo le. - Chc zna ycie i mier tak z bliska, abym mg obojtnie spoglda na jedno i na drugie. - To s frazesy. Czowiek tak moe zna tylko ycie. - Na przykad Andr! Ludzie, ktrzy wsiadali do jego balonu, znali mier dokadniej ni ycie. Widzieli biae pola, szkliste od lodu, w blasku zorzy polarnej. Widzieli tam siebie samotnych i j, z daleka przychodzc. Widzieli j przez ca zim w ciepych, wygodnych mieszkaniach, wrd banalnych rozmw z subtelnymi kobietami. I oto pewnego dnia wstali i wyszli na spotkanie tej nieznajomej. ebym mg wytworzy w sobie taki spokj! - Nie wiemy wcale, jakimi oczyma zagldali w lepie mierci tamci ludzie. Moe w nich by tylko namitny wybuch ambicji, moe wcale nie byo spokoju, moe bya tylko dza sawy - i strach. - Ambicji! To mi si podoba! Umrze dlatego,e taka jest moja wola, umrze wtedy, kiedy chc, kiedy ja chc, ja - pan, duch, i za to, co bior pod moj siln rk, co ja bior w obron. Rozumie si, e w tym moe by trocha jakiej ambicji! Andr i jego towarzysze wyksztatowali sw wol do tego stopnia, e mogli speni czyn zamierzony. Chodzi o to, eby obudzi si ze snu i mier, gdyby stana przy naszym wezgowiu, powita z takim samymumiechem jak kwietniowy poranek. O, Boe!Nie ba si mierci... - To jest niemoliwe...To jest wbrew naturze. - To jest tylko bezmiernie trudne. Dla innychludzi zreszt nie jest ta sprawa ani tak wana, ani nawet, cho to gupio brzmi, pierwszorzdna. Ale dla nas, nieszcznikw z chorymi nerwami... Monazwalczy obaw mierci jako takiej, jej samej; ale niepodobna, dla mnie niepodobna,zdusi obawy czego, bojani niespodziewanej, dziecitka bezsennych nocy. Ostatnimi czasy nie mogem sypia sam jeden. Nocowa u mnie w przedpokoju pewien grnik. - Widzicie, to s chore nerwy... - Zaraz. Ten grnik jest wcale niegupi, raczej mdry. Rozmawiaem z nim do upadego, eby si podda jego sugestii i usn, ale mi si wrd frazesw wali na ko jak koda. Tyle miaem pociechy, e przy mnie chrapa. Ja przez cae noce siedziaem na tej sofie. Gdybym go tak by obudzi z pnocka, tego z przewybornymi nerwami, tego z nerwami jak stalowe liny, ipowiedzia mu: Czowieku, zaraz umrzesz...- widzielibymy, co by si z nim dziao! Byby dygota, byby si wi po ziemi, modli si i mdla ze strachu. A ja, ktry sam tu marzyem w proch zamieniony, ktrego nerwy zdaway si bdzi po wszechwiecie, ja chory, dotykaem jej palcem, wyzywaem j na rk, patrzyem na ni z moj ironi jak na czowieka, ktrego nienawidz. Teraz dowiadczam takiego wraenia, e gdybycie wy tu zostali w okolicy, ja mgbym sypia. Mgbym w tak noc myle: tu Judym jest niedaleko. Mgbym myle: wstan rano, zobacz go, pjd do niego... Gdy to mwi, doktora przechodzio zimne mrowie. Jakie uczucie niby zielony liski w lazo po jego ciele. Oczy Korzeckiego jakoby patrzyy, ale waciwie wzrok ich zwrcony by do wntrza duszy. Na ustachjego by umiech... Umiech niepojty, a cigncy do siebie jak bysk, ktry czasamimona widzie w grskiej przepaci. W wyrazie jego twarzy nie byo proby ani dania wspczucia. Byo tylko detaliczne, konkretne i umiejtne przedstawienie istotyrzeczy. - Wic nie boicie si mierci? - pyta Judym. - Ja z ni walcz. Raz ja zwyciam, kiedy indziej ona. Wwczas mam pavor nocturnus,jak mae dziecko. Oto siedz tu z wami, rozmawiam, jestem spokojny i wesoy. Nie wiem nawet, czy moe istnie smutek? Co to jest smutek? Nic o nim nie wiem. Jestemjak filister, ktrego miech by ogarn, gdyby mu kto mwi, e jest na ziemi dojrzay czowiek, ktry si "czego" boi. A oto moe min godzina i stanie nade mnto bezosobowe widmo. Zaczn si ba samotnoci, zaczn cierpie tak strasznie, tak przeraajco! W jzyku ludzi nie ma na to imienia. Pavor... Tylko straszliwa muzyka Beethovena czasami roztworzy podwoje tego cmentarza, gdzie w skrwawionych doach le obdarte trupy, gdzie w nocy wiecznej wyje pacz jakiej istnoci ludzkiej, ktra stracia rozum i bdzi, bdzi, bdzi bez koca, szukajc ratunku.- Powinnicie, jak mona tylko, chodzi w pole. Kad woln chwil powica na rozrywki. Jedzi kolej, a najgwniejsza rzecz - unika wszelkich wzrusze. - Tak: pj po rydel i wykopa si z bota,w ktrym si ley. Dla mnie na ziemi nie mamiejsca. - Ech, z tymi tam! - Wiem, co mwi. Ja nie mog y jak miliony ludzi. Przecie nieraz uciekam na dwamiesice w Alpy, w Pireneje, na jedn wysepk u brzegw bretoskich. Rzucam gazety, ksiki, nie odpiecztowuj listw...I c mi z tego? Zawsze i wszdzie widz odbity wiat w sobie, w mojej duszy nieszczsnej. Gdy si nie spodziej, wybucha tam wcieky gniew przeciw jakiej podoci dawno widzianej, zbudzi mi ze snu, przypomni wszystko, ukae wszystko... Gniew bezsilny, a im bardziej bezsilny, tym wikszy! - Moe by zupenie zmieni sposb ycia? Rzuci wszelkie obowizki? Wzi si, czy ja wiem, do roli? Korzecki zamyli si i milcza przez kilka minut. Pniej mwi: - Nie, to niemoliwe. Czowiek ju do mierci musi nosi pewien rodzaj ubrania, mie tak a nie inn bielizn. To darmo. Musz zarabia duo. Ja nie mgbym chadza w tutejszym, dzkim korcie. Musi mi go facet przynie z zagranicy. To darmo! Potrzebuj take jedzi do Europy,widzie w Paryu salony wiosenne, wiedziewszystko, czyta rzeczy nowe, poznawa, co si zjawia nowego w mzgu ludzkim, i ze wiatem, pyn w fali. To darmo! Ach, ja rozumiem, co mwicie. Wrci gdzie, tam, w moj len okolic, pdzi ycie rolnicze, ziemiaskie, ycie tych ludzi szczliwych, ludzi zupenie od nikogo niezalenych! Rozumiem was. Ale to ju nie dla mnie. Ja ju za duo wiem, zbyt duo potrzebuj - a zreszt... ja mam natur niespokojn; i tam bym sobie znalaz bawana, z ktrym staczabym walki. - Ach, tak... - mia si Judym. - Mwicie znowu: unikaj wzrusze. Ja nie tylko unikam, ale nie mam wzrusze. Co ja si mam wzrusza! Niech si filantrop wzrusza! Ale jakie nie znane mi wzruszenie ley we mnie, pomimo mej wiedzy, jak zodziej, ktry si zakrad do mego mieszkania i wyazi ze swej kryjwkidopiero w nocy. Podoci, naduycia, ajdactwa, krzywdy, niedole... Przechodz obok tego ze spokojem, z zimnym spokojem, kopi to nog, pluj na to. Mwisobie zawsze te najwysze, najpotniejsze, te boskie sowa, ktre z cieniw jzyka rodu ludzkiego On wyj: "Comnie i tobie, niewiasto?" I, nie wiedzc wcale, wlok w sobie zaraz. Umar tutaj przed kilkoma tygodniami may chopczyk, syn jednego biednego lepca Przywiozem mu by z Mediolanu czerwony kapelusik, podarunek z drogi... za franka. Tu w tym ogrodzie biegao to i skakao po caych dniach. Ta czerwona gwka... Gdy si dowiedziaem, e zmar na dyfteryt, umylnie wziem sprawy najwaniejsze, robiem plany, eby o nim nie myle. No i jako przeszo. A oto raz nad wieczorem siedz w tym fotelu... Podnosz oczy i widz: sunie si wzdu cian czerwona plama. A w uszach sysz ten gos wesoy.Czy ja wiem zreszt, czy to bya plama? By to smutek czerwony, smutek przeraajcy jak sama mier takiego niewinnego ycia. Nadesza noc, a w niej - moje troski. I oto bezsenno Jedna noc, druga, trzecia, czwarta... Wyjechaem na dwa dni. Pdziem kurierami, gdzie oczy ponios. Stojc w oknie cigle patrzyem nakrajobraz. No i, chwaa Bogu, znika czerwona plama. Usnem w pewnym hotelu. Bdziecie si moe mieli ze mnie, ale tak byo: ta czerwona plama zostaa pokonana, starta przez zielon, jasnozielon... - Macie chore nerwy. - O, tak. Ale ja mam take inn jeszcze chorob. Ja mam zanadto wyedukowan wiadomo. To jest cierwo obolae! Nieszczciem, katusz jest posiadanie prawdy. Zanadto dua przestrze ley midzy ni a padoem, czyli Zagbiem. Glikauf! Obudziwszy si nastpnego dnia rano, Judym nie zobaczy ju gospodarza. By sam w tym pustym mieszkaniu, ktrego nie ozdabia ani jeden sprzt milszy, wytworniejszy. Zdawao mu si, e znowu jest w Paryu, na Boulevard Voltaire, i e otacza go cudze, przemierze powietrze. Na cianie izby, gdzie nocowa, wisia niewielki portret olejny czowieka z chud twarz, w ktrej uderzao od razu podobiestwo do Korzeckiego. "To musi by jego ojciec - myla Judym. - Co za nieprzyjemna twarz! Gdyby kto chciawymalowa pych w postaci czowieka, to mgby za wzr miao wzi to oblicze. Zdawao si, e te oczy ani na chwil nie zwalniaj widza i e cigle maluje si w nich wyraz: ty chamie, ty obdartusie!" Judym nie mg usiedzie w tym mieszkaniu. Wypi szklank mleka, ktr znalaz w ssiednim pokoju, i wyszed. Wlk si ze zwieszon gow uliczkami osady fabrycznej i przypatrywa wszystkiemu, co spotyka, z badawcz uwag, ktra chyba tylko w chwilach najgbszego smutku opuszcza czowieka zludu. Murowane, po wikszej czci pitrowe domy zbite byy w kup i tworzyy niechlujne miasteczko. Jedn z ulic zajmoway dwa dugie budynki, o jakich pidziesiciu okienkach na dole i na pitrze, przypominajce owczarni. Zewntrzne ich mury byy obupane z dawnego, dawnego tynku i wieciy nagoci sczerniaych cegie, brudem i zaciekami wilgoci. Dokoa nich nie roso ani jedno drzewo, niestercza ani jeden badyl. Od frontu i z tyuznajdoway si drzwi i sienie, przed ktrymi gniy kaue pomyj i leay kupy mieci. Wgbienia okien kadorazowy mieszkaniec danej izby ozdabia jak mg, malujc je farb jasnoniebiesk albo brzow. Tote futryny okien tworzyy istn polichromi w tym dziwnym schronisku ludzi. Tu i wdzie wisia biay kawaek tiulu w ksztacie firanki i moka w glinianym wazoniku jaka zielona rolinka.Dalej, za osad, wzdu szosy stay po jednej i po drugiej stronie domy, ktre wypada nazwa murowanymi chatami. Kadyz nich podobny by do ssiedniego jak dwie krople wody. Te budy, ciemne od urodzenia,gdy nigdy ich nie tynkowano, byy oberwane, chylce si ku ruinie, wyzute z jakiejkolwiek ozdoby. W gbi czarnego muru, ktry sypa si na wsze strony, dziwacznie poyskiway okna z szyb przepalonych, rumianych, zielonkowatych i niebieskich. Mieszkania te nosiy na sobie cech a raczej pitno tymczasowoci pobytu tych, co tam gocili. Nikt nie dba o ich cao, zarwno ci, do kogo nale, jakich chwilowi mieszkacy. Nikt nie przywizuje si do tych izb hotelowych, gdzie wdrowiec ukrywa przed zimnem i deszczem gow strudzon, ale je lada chwila opuszcza, idc dalej. Te szczeglne budowle wywoyway w pamici Judyma obraz miasteczek niegdy widzianych na woskim zboczu Alp w okolicach Bellinzony, Biasca i Lugano. Mieszka tam jak i tu czowiek zgupiay od walki z przyrod, ktra mu nic nie daje prcz kromki chleba iyka wdki, przerzucany z miejsca na miejsce, wegetujcy z dnia na dzie. Od jednej do drugiej zagrody laz znudzony pies, z najgbsz obojtnoci spogldajcy na przechodnia, wloko si babsko zniedoniae, w kiecce szarej koloru bagna i tuao si zamoczone, brudne i smutne dziecko. Z jednego boku szosy w duym rowie, ujta w twarde brzegi, ywo pyna rzeczka. Woda jej, pompami wypchnita z dna kopalni, bya rya, osadzajca na piasku, na badylach trawy i odpadkach w gb rzuconych mu porodku 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAPyc;cc-Eca<rudy jakby start ceg. By dzie mglisty. Prszy co pewien czas lekki deszcz. Od chwili do chwili w oczy idcego Judyma rzuca si nowy, czerwony mur z cegy albo domostwo mieszkalne, ktre ju przed dwudziestoma laty walio si w gruzy. wisty lokomotyw, we mgle na wszystkie strony pdzcych, guche wzdychanie sygnaw kopalnianych, oddech maszyn, wszdzie, daleko i blisko, robicych, wprowadzay uczucia Judyma do jakiego dziwnego kraju. Nie by sob. Nie mg znale i pochwyci swych uczu. yy w nim te same, ale si z nimi co stao. Byo mu le, ciko; rozpaczliwie, ale nie tylko dlatego, e nie ma Joasi. Tysice bolesnych wzrusze wdzieray si do jego serca. Niektre widoki i dwiki, zdao si,pochony tsknot za Joasi, zary j olbrzymimi gardami, i tylko sabe, zgubione jej echo odzywa si w ich mowie. Tak przemawia krzyk, zupeny krzyk dzwonka kopalni, odzywajcy si z dala, skoro tylko z zabudowa ziony wielkie kby pary i szpule na ich szczycie puszczay si w ruch swj niespracowany. Tak przemawia turkot wagonw z wglem,pdzcych po ziemi w gbi wydronej. Wolno idc szos Judym co pewien czas mija przecinajce j szyny. Przy jednej z takich bocznic jak przez sen widzia czarnego, zestarzaego czowieka, ktry siedzia w budzie na p w ziemi wykopaneji mtn, prawie olep renic pilnowa jakiego porzdku. Dalej na szynach, ktre szy wprost w terytorium kopalni, gdzie panowa nieustajcy ruch duych wagonw obadowanych wglem, uwija si inny czowiek. Ubrany w barani czapk, sam podobny do ruchomej kupy wgla, gdy chcia zatrzyma wagon si rozpdu leccy, peen czarnych bry, skropionych zwierzchu wapnem, siada na drg przytwierdzony do hamulca i podwinwszy nogi, moc sw i ciarem wstrzymywa koa. W duszy Judyma bkao si dla tych ludzi przywitanie czy pozdrowienie, ale na usta nie miao siy wypyn. Obchodzi ich w milczeniu. Piersi jego trzsy si, a w nich serce. Najtajemniejsze, najbardziej istotne uczucie wewntrzne witao w tych ciemnych i brudnych figurach ojca i matk. - To mj ojciec, to moja matka... - szeptayjego wargi. Okoo szerokiego, drewnianego domu pewien czowiek zatrzyma go sowem: - Pan inynier prosi. Judym wszed do tego budynku i spotka si z Korzeckim. Olbrzymia izba, owietlona lampkami elektrycznymi, zastawiona jakimi beczkami, w jednej czci przecita bya balustrad jak w urzdach gminnych. Tam by st, przy ktrym zasiada starszy sztygar i dozorca. Czytano list robotnikw idcych do kopalni na przecig czasu swegozatrudnienia, czyli na szycht. Czytanie odbywao si numerami. Zawidy, silny Niemiec, ktry jednak kl i wymyla expedite po polsku, czyta numery. Czarne figury stojce dokoa odpowiaday nazwiskami kolegw, ktrzy si nie stawili. Dozorca, awansowany z robotnika, hucza co chwila: - Cicho! Milcze! Co za haasy! Tunie karczma! W drugim kocu sali rozdawano chleb. Co pewien czas nowy grnik wchodzi, klka pobonie na rodku i odmawia modlitw, twarz zwrcony do stou, zupenie jakby si oddawa adoracji majestatu sztygarskiego. Czasami spod powiek, niejako z gbi oblicza, byskay biaka oczu. By to jedyny wyraz tych twarzy, jak u Murzynw. Gniew, rado, umiech - wszystko inne okrywaa szczelna maska sadzy wglowej. - Czy mgbym zobaczy kopalni? - zapyta Judym Korzeckiego. - Ij, dzisiaj? Co wam po tym? - Jak to, co mi po tym! - Zamknijcie oczy i bdziecie widzieli zupenie to samo. - Wic nie mona? - Ale gdzie tam, mona, tylko nie mylaem, eby wam to dzi kwadrowao. Skoro jednak... Wic chcecie zej? - Chc, chc... - Bua - zwrci si inynier do kogo w tumie - id no i przygotuj tam dwa kaganki, buty dla pana, kurt i kapelusz. Wkrtce pniej weszli na dziedziniec. Znowu otoczyo Judyma wczorajsze uczuciena widok sortowni, na widok walcw poyskliwych ze spiralnymi karbami, wijcych si w oku, jakby si wkrcay w opraw swoj. Wzki z wglem, przez wind wyrzucone z gbi kopalni, staway w malekich relsach i wysypyway si, pchnite silnymi rkoma, na ruszty ze spiralnych walcw. Std grube i kostkowe bryy zlatyway na ruszty niej pooone, a drobny mia i orzeszek wglowy sypa si w sita, ktre go wypychay na brzeg pochylni. Sita elazne na wygitych waach, czyniceruchy rcznego przetaka, ktre wytrzsajdrobny wgiel, tworz jakby upusty dwu rzek formalnych. Rzeki te leniwie, bez koca pyn ku wyjciu nad wagonami kolei.W ssiedniej hali, obok szybu, Judym przypatrywa si motorowi parowemu, ktry obraca dwie szpule szczytowe. Na nich okrcaj si liny ze stali podtrzymujce windy, z ktrych jedna idziedo sztolni, gdy druga w gr wstpuje. Spogldajc na byszczce cylindry, w ktrych pracoway toki, Judym szuka waciwie tylko ukrytego gdzie dzwonka... Ubrani w grube buty, w skrzane kaftany zapite na sprzczki, trzymajc w rku mosine lampy, w ktrych ponie knot umoczony w oleju, stanli w szali. W pierwszej sekundzie, kiedy jej deski stojce na rwni z podog drgny, Judymdowiadczy takiego wraenia, jakby mu kto cisn gardo. Wkrtce przyszo otrzewienie, szum w uszach i lekka bojaw sercu. Czarne belki cembrowiny migay si w oku niby szeregi jakich schodw nieskoczonych. Gdy szala stana, wyszli na korytarz suchy i owietlony lampkami elektrycznymi. Uwijao si tam mnstwo ludzi, przychodziy i odchodziy szeregi wozw cignionych przez wyuczone konie. Ztych pierwszych, widnych galerii dostali siprzez krte szlaki do maszyn pompujcych wod. W ich okolicy skoczyo si wiato. Jedynym jego rdem stay si odtd kaganki niesione w rku. Miejsce byo gadkie. Spd korytarza zajmoway szyny. Po nich wdroway cigle szeregi wzkw zfedrunkiem, cignione przez konie. Drzwi, niewidoczne w ciemnoci, ustawione tu i wdzie dla skierowania powietrza do tych chodnikw, gdzie si "nie wieci", otwieray tajemnicze rce ludzi zgrzybiaych, ktrzy na miejscu odwiernych dokonywuj ywota. Inynier mijajc takie drzwi rzuca wyraz: - Glikauf! - Glikauf! - odpowiadaa ciemno. Byo w tym dwiku co ciskajcego serce. Przywiera do mzgu obraz figur tych starcw, ledwie dajcych si z mroku wyrni, tych czarnych bry, ktre za ycia mieszkaj w grobie, ni w nim przezreszt dni swoich jak pajki, czekajc cierpliwie na chwil, kiedy ju na zawsze wstpi do ziemi, kiedy wejd w jej zimne ono na "szycht" wieczn. acuch ciemnej niedoli przykuwa ich do miejsca. W starczym drzemaniu widz pewno ciepe soce wiosenne i jasne ki, kwiatami zasiane... Korytarze mao rniy si midzy sob. Jedne z nich byy wykute li tylko w wglu, inne posiaday wrby ze cianami z cegy, wmurowanymi dla zatamowania ognia i mokrego a sypkiego piasku, ktry zowi "kurzawk". Zwyczajny chodnik o stropie pokrgym zamienia si stopniowo na korytarz ze stemplami, na ktrych leay kapy podtrzymujce rodzaj sufitu, czyli "okorki". Te korytarze doprowadziy do brzegu pochylni idcej w kierunku upadu warstw wgla. Z boku czarnej czeluci suna si w d drewniana rynna, po ktrej spychano drzewo. Obok sza stalowaczy elazna lina wcigajca wzki. Ciemno, ciemno gst od kwanego czadu rozwieca tylko czasem daleki ognikniewidzialnej postaci. W pewnych miejscach byy tam schody, a waciwie szczeble do tarcic przybite; gdzie indziej szo si po olizej desce. Na dnie kopalni, w gbokoci dwustu kilkudziesiciu metrw pod ziemi, zimny i wilgotny przecig wlksi korytarzami. Bya ich tam sie caa, w ktrej przychodzie dowiadcza bolesnegoniepokoju, jaki wstrzsa musi ryb, gdy si spotyka z gstymi okami matni. Szli w jakim kierunku, ktry wydawa si stron praw, do lochu dwigajcego si w gr pochyo a stromo i tworzcego lep sztolni. Wkrtce musieli schyli si w pak, gdy pitro byo tak niskie, e pod nim ledwo mg si przesun wzek z "urobkiem". Gdzie daleko, jakby u szczytu tej gry, wida byo chodzce z miejsca namiejsce bladote wiateka. W zaklsej komorze, ktra si nagle znalaza, sychabyo prac kilku ludzi. - Glikauf! - rzek Korzecki. Odpowiedziano chrem przyjaznymi gosami, ktre dziwne i gbokie zrobiy naJudymie wraenie. "Glikauf, glikauf..." - mwi do nich i on w gbi duszy. Wanie wtedy przerwao jakby tam swoj nowe rdo tsknoty za Joasi, tsknoty tak bolesnej, bardziej bolesnej ni w chwili poegnania... Grnicy w czarnych "kapach" i w "berglederach" nabijali prochem, grubym jak ziarna kukurydzy, dugie tuleje papierowe. Otwory w miejscach waciwychju byy wywidrowane dugimi "laskami" ze stali, o zakoczeniach podobnych do grotw piki. Gdy adunek zosta nabity, lontwe woony i przystemplowany z wierzchu szczelnie gruzem za pomoc stpora, jak nabj w lufie - jeden z pracownikw zapali dwa ygada, drugi - dwa, trzeci - dwa. W mroku gstym od pyui dymu ukazay si niby jakie niebieskawe strugi cieczy sczcej si od gry. Pomyczki doszy do muru - i zniky. Wwczas drabiny szybko odstawiono i wszyscy z popiechem weszli do ssiedniego chodnika Tam czekali z dziesi sekund, nim si odezwa pierwszy wybuch. Prd powietrza run w ssiednie galerie i komory, dwigajc na sobie ostry zapach prochu. Bryy wgla huczc waliy si za przylegym filarem, a na wszystkie strony w cianach co sypao si z prdkim trzaskiem i szelestem, na podobiestwo stada szczurw biegajcych za makatami. Potem nastpi drugi wybuch, za nim trzeciiczwarty. Dym wypeni galerie i cign leniwie do przej, w ktrych si "wieci". W dali sycha byo huk adunkw dynamitowych i czu sodkawy ich zapach. W pewnym miejscu Korzecki przywoa kogo po imieniu i zostawi go z Judymem, a sam odszed. Musia obejrze robot w innej cakiem stronie. Doktor zosta w ciemnoci z widmem trzymajcym sw lamp. W ssiedztwie tego miejsca kilkunastu ludzi zajtych byo podstemplowywaniem "pitra". Chwil obydwaj z grnikiem stali nic nie mwic dosiebie. Wreszcie Judym podnis lamp do gry i zobaczy sczernia twarz starego czowieka, ktrego siwe wosy wymykay si spod "kapy". - Co robi tutaj, ojcze? - zapyta. - A calizn wyrabiamy midzy chodnikami. - Calizn? - Juci. Filar wybieramy. Bierzemy jedno pojcie za drugim na dugo i na szeroko, podpieramy strop supem - i dalej. Po boku stawia si "organy"... Proszaski... pan moe i nie znajomy z kopalni? - A nie. Pierwszy raz widz. - Tak ci... - C to za organy? - To za s kody na sztorc stawiane, ebysuyy tak jakby za ciank. Z przodu te,od chodnika przy koczeniu treki drug tak cian si buduje, a zostawia si za miejsce prne, niby tak jakby drzwi. A wyrobi si ca trek z okruchw si j wyczyci, to si dopiero te supy zaczyna wyjma, a inne si tnie toporem. Gdy pracowity grnik usyszy w cichoci najwikszej pierwszy, aby maluki trzask pitra, wtedy kilof do garci i umykaj z pojcia! Ziemia si urwie w tym miejscu i rumowiem cae to zawali. Na wierzchu, na grze zawalisko w d wcignie, tak jakby lej... Judym podnis do gry sw lamp i przyglda si cianom. Gadkie albo chropawe ich paszczyzny tu i wdzie miay na sobie rysy ostrego elaza, jakby pismo jakie klinowe pracowicie wyryte. Idc z wolna obok gadkiej ciany, mia zudzenie, jakby je czyta. Ze znakw kolawych, kierujcych si to w t, to w inn stron skadaa si historia tych czeluci. Zdawao mu si, e stoi w cudownym lesie,w puszczy odwiecznej, nie sianej, przez ktr nie sza jeszcze stopa czowieka. Rosy naok olbrzymie paprocie z pniami, jakich nie obejmie trzech ludzi, skrzypy w drzewa wybujae, straszne widaki i inne, niewidzianych form, mistycznej piknoci albo potwornej brzydoty, jakie sigillaria, odontopterydy, lepidodendrony... Te wielkie potwory, splecione midzy sob acuchamilian, krzewiy si na pulchnym trzsawisku,gdzie mchy przepyszne i niewysowione kwiaty pachniay w czarnym gorcu wieczystych cieniw. Sodkie, upalne lata wycigay z ziemi pod chmury te pnie i gazie, dostpne tylko dla wzroku i skrzyde, wilgotne, deszczowe zimy zasilay gleb na wieki. Swobodne wichry, w dalekich stepach i w niegach acuchwgrskich zrodzone, przylatyway bi puszcz ryczc jako szczenita lwie. Wtedy koysaa w onie swoim pie huczc na podobiestwo morza. Jake czsto trzaska w ni piorun, a huragan j depta, upi i rwa! Dzikie chmury iskr czerwon zapalay jej gbie piewajce. Wtedy gorzaa jak wielki stos. Ale gdy deszcz ustawa, przychodzia wieczycie moda, lilioworamienna wiosna, jak dziewcztko szukajce kochanka, i swawolnymi usty zdmuchiwaa pyy rolin w ziemi rozmok, marzc o cieniu konarw. Nowe morze zieleni wylewao si na ten sam grunt, przez ktry pdziy krzemienne kopyta ognia i szprychy jego wozu tak samo prdkie jak wicher. I znowu na cisz gstwin modej puszczy przypada niespodziewany krzyk wojenny jaguara i rozdziera j wrzask, mier goszcy, bezlitosnego ora. A oto wielkie jakie morza w gbi ldw prnujce wyrway si ze swoich grobel i puciy prdy szalone, ktre zdjy z korzeniem olbrzymie lasy, niosy je w pianach swych niby flot okrtw zdruzgotan i pchay w te zaklse niziny. Tu je niezmiern mas wwaliy jakby do grobu. Przykryy je warstwami gruntu zdjtymi z gr. W cigu tysicy lat w ciaach tych krzeww, na ktrych gaziach ptaki niezliczone gniazda sobie say, ustao ycie i pocz si tajemny rozkad. Wielkie cinienie zapadnitych warstw, napywy wd i czas wiekami idcyczyniy spraw podziemn: stwarzanie wody z tlenu i wodoru tych cielsk obumarych, wydobywanie z nich kwasu wglowego i tlenku wgla. Zosta tylko wgiel sam, jedyny, w olbrzymim nadmiarze, nie majcy si z czym poczy, jak samotny duch ciemnoci. Straszliwe jego cielsko martwiao, stygo iumierao w sobie samym tysice lat. W mczarni zrastao si samo ze sob, tulio si do siebie jak byt przeklty. Z dawnej budowy nic nie zostawi czas dugi. Tylko jakby jedyne echo z ojczyzny, gdzie wszystko kwito, roso i kochao si w niebiosach - zosta niky rysunek warstw pnia albo odcisk powiewnego licia w czarnym, aobnym kamieniu. Dugie prace przyrody, nie dajce si mylogarn zaczyny i odczynienia, czowiek chwyta jako up swj za pomoc pracy krtkotrwaej, chytrej i uatwionej. Przychodzi w wite czelucie z bladym pomykiem i krtkim swoim kilofem. Si ndznego ramienia wyniesie to, co tu schowa ocean. Bierze cay pokad do cna, od wychodni do upadu, zgrzebie okruszyny ina wiat wyda. Zostawi tylko had na wierzchu i prni w gbinie. Ziemia nie oddaje swej pracy i swojego dorobku bez walki. Prosta i obojtna jak dziecko, od czowieka uczy si zdrady. Czyha na niego z bryami, ktre ruszy, aeby mu je cisn na gow, gdy si nie obejrzy. Rozsiewa w jego komorach miertelne gazy i czeka, jakby w niej bio serce pana puszcz zmarych - tygrysa. Wylewa zaskrne, niewidzialne wody. Spuszcza ciemne jeziora, od wiekw nieprzeliczonych kropla po kropli zebrane, anice na zimnych granitach. Otwiera podziemne baseny kurzawki, ktr zawaliska ruszyy, i gliniastym jej muem napenia galerie pracowicie wykute. - Nie porwa was skarbnik? - zawoa znienackaKorzecki wynurzajc si z mroku. Poszli dugim chodnikiem. Z bliska i z dala szy szeregi wzkw cignionych przez konie. Kady z tych pracownikw wlk tak za sob caymi latami przeklte wozy. Gdy mijali postpujcego w ciemnoci odwraca na bok gow i oczy, ktre ju razi ty blask wiata. Przyszli wreszcie do szybu, ktry ich z dnakopalni mia podrzuci o sto metrw wyej.Woda laa si tam strugami, kapaa w szal, cieka po drzewie cembrowiny. Stanli w mokrej windzie wrd ludzi wrzeszczcych, przemokych, ze zymi twarzami, i w cigu jednego momentu wyniesieni zostali na powierzchni grn porodku 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAP< c c$c2 WSzli stamtd ciemnym i nieskoczenie dugim korytarzem. Byo w nim zimno i wilgotno. Strop wali si tu i wdzie, wygina kapy i miady okadziny. miertelnej czarniawy nie rozwietlay nawet ogniki grnicze. Czasami tylko sysze si dawa odlegy turkot i krzyk wozaka. I znowu z mroku wynurza si ko-grnik, odwraca swe smutne, stsknione, beznadziejne oczy, jakby mu by wstrtny widok czowieka i gin w wiecznym grobie. W pewnej chwili Judym usysza przed sob w ciemnociach rozmow, a raczej monolog. Kto mwi dobitnym gosem: - Fuks, mwi, nie zwalone! Chwil trwao milczenie i znowu odzywa si ten sam gos z podwjn natarczywoci: - Nie zwalone, Fuks! Kiej nie zwalone, to nie zwalone... Korzecki pocign Judyma do ciany i szeptem objani, co to znaczy: - Czasami koa jednego z wzkw, sczepionych midzy sob, z szyn wyskocz.Wwczas ko, imieniem Fuks, staje, gdy nie ma siy ucign, a zreszt i nastpne wzki zaraz si wykolejaj. Poganiacz musi nadnie i wstawi wzek w szyny. Gdy to uczyni, woa na konia, e ju t robot wykona. Ale nieraz przyczepi mu o jeden wzek za wiele i wwczas ko rwnie staje sdzc, e to skutek wykolejenia. Poganiacz zapewnia go krzykiem, e "nie zwalone", ale ko, pocignwszy z lekka, nie rusza si z miejsca, gdy czuje ciar wikszy ni naley. Wwczas furman musi go przekona: idzie wzdu wzkw a na sam ich koniec i stamtd dopiero jeszcze raz uroczycie krzyczy swoje: "Fuks, nie zwalone!" Natenczas biedny ko godzi si zmyl, e go wyzyskuj, zbiera siy i wlecze dalej w ciemnoci swoj dol. Moe nawet przychodzi do wiadomoci, co to jest, moe nawet po cichu wzdycha albo ciska zbce, ale przysta musi na taki ukad, bo gdyby marzy albo usiowa protestowa za pomoc, dajmy na to, stania, toby mu poganiacz batem grzbiet wyoii na tym skoczyoby si polepszenie stosunkw. - No, ale wy powinnicie tego zabroni... - rzek Judym. Inynier podnis wyej sw lamp i rzek z maltretujcym, szyderczym umiechem: - A, ja zabraniam, surowo zabraniam... Po chwili rzek jeszcze: - Ja zabraniam, zabraniam z caej duszy, ale ju nie mam siy... rozdziay 10 - 13 Pielgrzym Ktrego z dni nastpnych Judym w towarzystwie Korzeckiego uda si do samego Kalinowicza. Bya to chytra machinacja, istna konstrukcja inynierska przedsiwzita w celu zapoznania si z figur decydujc. - Kt jest Kalinowicz? - pyta Judym zmierzajc ulic, ktra prowadzia do mieszkania jednej z potg Zagbia. - Tego nie wiedzie! Takich rzeczy elementarnych nie wiedzie! No, rozumie si, e inynier, ale wielki. - To dopiero... Dlaczeg dzi koniecznie mamy i do niego! - Dlatego, e tak rozkazuje chytro tudzie przebiego. - Zanosi si na burz. Jest parno jak w piekle mwi Judym. Po chwili doda: - Wolabym dosta batem od ciotki Pelagii, ni i dzisiaj z t wizyt. - Idcie, bdzie burza - mwi Korzecki rozgldajc si po okolicy. Stali na wzniesieniu. W gbi leao miasto. Byy to szeregi domw jednakowych, czarnych, zadymionych. W maej stosunkowo odlegoci z wielkich piecw wybuchay ognie jak z krateru wulkanw. Wicher porywa ich paty, jakby je od masy udziera i chcia cisn na miasto. Drzewa zasypane kurzem i dymem wyglday niby robotnicy. Zielono murawybya obleczona aobnym pokrowcem. Za lasami i acuchem wzgrz rozcigaa si na horyzoncie stalowa chmura z ciemnymi w sobie doami. Sza wolno. Lecia od niej zimny wicher. W pewnych sekundach przycicha. Zdawao si, e aziokoo murw, snuje si pod potem, zaglda do ciekw i siada na drzewach drcych wierzchokami niespokojnie i w bojani. Czasami pdzi w cwa rodkiem bezludnych ulic z hukiem i gwizdaniem, jak najezdnicza awangarda wojsk, ktre z dala cign. Naok wida byo kominy i kominy.Waliy si z nich pochye dymy szarpane przez wicher. Z wyschych bajor, zalegajcych ca dugo i szeroko ulic, zryway si co chwila gry niadego kurzu, mkny ponad domy, ponad dziwaczne retorty fabryk i ciskay si z wysoka na mieszkania ludzkie.Te latajce bota zasaniay co chwila miasto smutne dla oczu, dziwaczne, nieprawidowe i zimne jak geszeft pieniny. Za nim na pewnej wyniosoci sta w cienistym ogrodzie "paac" dyrektora. Gdy wchodzili po wskich schodach wysanych dywanem, Korzecki przesadnie idc z boku, eby za nie nastpi na ten chodnik, mwi pgosem: - Teraz zbierzcie wszystkie siy, albowiem nadszed czas prby... Wprowadzeni przez lokaja do mieszkania, znaleli si w salonie, ktrego okna wychodziy na miasto. Mikki, puszysty dywan tumi echo ich krokw. Rolki krzese wycieanych atasem giny w nim zupenie i toczyy si bez szelestu. Na cianach wsiay obrazy i sztychy w ramachniesychanie szerokich i "bajecznie" ozdobnych. Korzecki usiad na fotelu ze skromn minki przybrawszy pobony wyraz prezentowa Judymowi oczami sufit i tapety. Idc mimo woli za t wskazwk doktor zobaczy malowido wyobraajce jaki pejza z ruinami i pastuszkiem. Zanim wszake zdy przyjrze si tapetom, ozwa si we drzwiach gos gospodarza: - Szanownego inyniera dobrodzieja, gocia miego a rzadkiego... Korzecki przywita si z wchodzcym i zaraz gosem penym powagi wymwi nazwisko towarzysza: - Doktr Judym. Gospodarz wycign rk i ucisn podan prawic z ukonem, ktry go ze wzgldu na tusz musia kosztowa nieco fatygi. Zajli atasowe miejsca, pogryli nogi w mikkociach dywanu i toczyli rozmow de nihilo, to jest o przedmiotach nie majcych najmniejszej wartoci. Mwiono o fizjonomii okolicy, o warunkach klimatycznych i higienicznych Zagbia oraz o tym podobnych romansach. Gospodarz byto pan wyniosy i prawie otyy. Czaszk mia nag, byszczc i mocno sklepion. Taki czerep mgby dwiga przybic z elaza. Nastroszone i w gr zadarte wsypasoway do niej take bardzo. Nos prosty,oczy due, srogie pod krzaczastymi brwiami, znamionoway krew szlacheck silnie pulsujc w yach. Delikatno obejcia, mikkie ruchy zdaway si by utrudniajcymi dla tej figury potnej. Niemniej - paty szerokie wietnego kortu, obejmujce kadub jej i nogi, sprawiay efekt odziey przypadkowej i tymczasowo narzuconej. Korzecki rozgldajc si z szacunkiem po salonie nachyli, si w kierunku jego waciciela i szepn: - Widz co nowego... - No, co? - Jaka niewielka sztuczka, ale a oczy bol. - Ten zegar?... - To, to! - Kupiem go - rzek dyrektor z satysfakcj ukrywan dyskretnie - w Monachium. Szczerze mwic, za bezcen. Po chwili doda: - Za bezcen! Wsta wkrtce i uatwi gociom zblienie si do zegara empire stojcego pod kloszemna gzymsie konsoli. W istocie byo to co bardzo adnego w skromnoci swych linii i naiwnoci paszczyzn - No, a Uhde oprawiony? - ywo zapyta Korzecki. - A jake, a jake! - i powiem koledze - bajecznie. Chcecie moe zobaczy? - Ale, jeli aska... - Prosz, prosz tdy. - Jake panna Helena, czy wci jeszcze zajta Ropsem? - A tak, ona swym Ropsem... prosz panw tdy... Wszyscy trzej weszli do ssiedniego gabinetu urzdzonego z przepychem. Zaciea go dywan i wypeniao mnstwo sprztw, nad ktrymi krlowao niejako wspaniae biuro. Kandelabry, figurynki, fotografie w ramach stojcych, przyciski i mnstwo ksiek - pitrzyo si na nim. ciany zawieszone byy malowidami i rysunkami, a biblioteka, rzebiona misternie, poyskiwaa od zoconych tytuw. - Widziae pan to gupstewko? Korzecki przymruy powieki i z wyrazem najgbszej ciekawoci bada wskazany obrazek. - Kupiem t sztuczk w Mediolanie, w tej, wiecie panowie, budzie, co to Cenacolo Vinciano. Ot zaszedem tam... By upa. Zaoknem, sysz, musztruje jaki oficerek z wrzaskiem oddzia tych rycerzy, ktrych pniej rozmiata jak miecie byle Menelik... Patrz, e kopiuje Wieczerz jaki mody wochino. liczny, szelma, jak najcudniejszy obraz. Wosy na bie wzburzone, nos, panie, usta, oczy jak u jastrzbia. Maluje, maluje... Przyskoczy do swych sztalug i tnie pdzlem, ale to w caym znaczeniu tego wyrazu - tnie. Widz - zrobi tylko jedn figurk, a reszta ledwo, ledwo naszkicowana. To mi, powiempanom, tak uderzyo, e tysic razy bardziej ni orygina. Co za wyraz, co za twarz! Jak te oczy patrz! To jest przecie aposto... I nie tylko aposto, ale czowiek,ktry z boleci pyta: "Czy ja ci mam wyda, Mistrzu i Panie?" Ani sposobu wytrzyma; mwi do tego malarzyka. - Signore pittore, quanto tego ten cndro? Spojrza na mnie i mrukn, e jeszcze nienamalowane. Gadam mu, jak umiem, e mi jest wszystko jedno, pokazuj mu palcem na tego apostoa i krzycz, e go chc mie i takiego, jak jest. ypn tylko okiem jak wilk i maluje dalej. Kiedy ja znowu do niego, warkn: - Mille lire... - O - mwi - signore pittore to troch molto. Wreszcie targ w targ wpakowaem bestii szeset frankw i zabraem obraz ledwo podmalowany. Tu w domu wystrzyglimy z crk tylko naszego apostoa, a reszt si wyrzucio. Ale co to za fizys! Nieprawda? - O tak, w istocie... Jest to co, co... Korzecki nachyli si do Judyma i szepn mu do ucha w taki sposb, e gospodarz sysza wyrazy: - Prawda, z jakim smakiem urzdzone mieszkanie? Dyrektor umiechn si pod wsem i mwi: - Ech, ze smakiem... Pochlebstwa... Jakkolwiek, aby, aby... Trudno mieszka ponaszemu, po sarmacku. Omielony sowami Korzeckiego prowadzi goci do nastpnego salonu, ktry nazwa "pracowni". - Ale mielimy zobaczy Uhdego! - przypomina pochlebca. - Wanie... w pracowni. Kiedy tam weszli, na spotkanie ich wstaa zza szerokiego stou moda panna, lat moe dziewitnastu, w sukni rowej i tak lekkiej, e dozwalaa nie tyle widzie, ile odczuwa liczne ksztaty. Wosy miaa jasne, prawie biae, o kolorze poyskujcym wieo heblowanego drzewa wierku - oczy bkitne, tak samo jak ojciec, tylko bez surowoci i zimna tamtych. Z dala wywara na Judyma dziwnewraenie ry ledwo, ledwo rozkwitej. Copisaa czy rysowaa. Nieoczekiwane wejcie obcych panw troch j zmiszao.W prawej rce ciskaa bezradnie owek idopiero witajc przybyych zmuszona bya rzuci go na st. Spotkanie jej w pracowniuwolnio Judyma i Korzeckiego od zwiedzania dalszych ubikacji apartamentu. Wrcili do pierwszego salonu. Panna Helena sza z Korzeckim rozmawiajc swobodnie i yczliwie. Twarz jej adna, okrga, kwitnca od rumiecw, ktre cigle ukazuj si i znikaj, zwracaa si w jego stron i jasne, niespokojne oczy wpatryway si z natarczyw ciekawoci. Korzecki w jej towarzystwie spochmurnia, jakby si raptem zestarza. Mwi gosem ozibym,bez sarkazmu i zoliwoci. Patrza na ni w zamyleniu, ale z pewnym rodzajem niechci. Judym wysuchujc z faszowan uwag zda dyrektora o rozwoju przemysu w Zagbiu, sysza urywki dialogu tamtych dwojga. Obijay si kilkakrotnie o jego uszy nazwiska: Ruslkin, Maeterlinck. Zanim wszake zdoa pochwyci sens tej rozmowy, wszed do salonu modzieniec lat dwudziestu paru i wita si z Korzeckim za pomoc silnego wstrzsania jego prawicy. Za chwil przedstawi si Judymowi: - Kalinowicz. "Zapewne syn..." - pomyla doktor: Mody zwrci si do Korzeckiego z widoczn satysfakcj i zawiza z nim rozmow. Panna Helena przysuchiwaa si jej take, a nawet stary dyrektor zwrci wkrtce wtamt stron swoje krzeseko. Judym oniemielony i peen dziwnego smutku sucha szelestu wyrazw, ale uczuciami bdzi daleko. Zdawao mu si, e syszy dziwny, pikny piew, tak jakby jedn z pieni Griega, oddalajc si w grach wysokich i, szczeglna rzecz, w pewnej miejscowoci na Righi, pod samotnym szczytem Dossen, gdzie by raz w yciu. "Kto to piewa i dlaczego to wanie?" - marzy ustawiajc swe nogi na puszystym dywanie w sposb, o ile to byo w jego mocy, ozdobny. - Ani myl uznawa si za zwycionego! - woa mody czowiek. - Ani troch! Tego pan nie dowiedzie! Istniej na pewno kryteria dobra i za. - A... skoro istniej... - z cicha mwi Korzecki. - Wiemy przecie, e niewolnictwo jest form ycia, do ktrej wraca nie naley. Pan wiesz to samo i tak samo jak ja. I kady czowiek... - Wic c z tego? - Nasza wiadomo jest ju kryterium. Dobro spoeczne... - Wanie: dobro spoeczne! Zawsze to mwimy i jakoby wiemy, co to jest szczcie i dobro spoeczestwa, ale nigdynas nie zajmuje szczcie jednostki. - O, toto! Szczcie pojedynczego czowieka, jednostki... - wtrci dyrektor machajc rk. - Szczcie jednostki musi by podporzdkowane dobru ogu. - To jest wanie mowa przemocy nad dusz czowieka... - mwi Korzecki porozumiewajc si oczyma z dyrektorem. Szataski umiech jak bysk iskierki elektrycznej lata w jego oczach i na wargach. Ile to ludzi wita inkwizycja spalia na stosie dla tej zasady, dla tego kryterium. - wita inkwizycja! - pieni si mody. - Copan za rzeczy wywczy; u licha! Ale co to jest szczcie jednostki? Niech no mi pan na to odpowie! Ja tego nie rozumiem. - Istotnie, jest to co tak od nas dalekiego,e pan tego nawet wcale nie rozumie. Co, czego wcale nie znamy... O czym mwi Leopardi, e "jego lubej mary ju nie nadzieja znika, lecz pragnienie..." To jest jasna ka, kwiatami zasana, gdzie dusza ludzka moe stawia krok swj swobodny... Mono uczynku, mwienia, mylenia, a przynajmniej czucia, przynajmniej wzdychania wedug swej woli. Szukanie zadowolenia... - Rozumiem: hedone. - Masz pociech, znowu jakie hedone! - Rozumie si. Ale tylko jedna uwaga. Chory umysowo z mani przeladowcz albo jeszcze lepiej: samobjcz - szuka zadowolenia w deniu, na przykad, do wydubania sobie oka. Czy mamy prawo zezwoli, eby znalaz to zadowolenie? - Czowiek chory umysowo podlega fatalnej sile, ktra, rzecz prosta, do gry nogami wywraca jego myli i uczucia, ktra... Ale, panie, jaki to zy przykad! - Dlaczego? - Niech sobie pan przypomni tego doktora, co to zdj pierwszy kajdany z ng i rk obkanych. Bo nie wiem, czy panu wiadomo, e niegdy "kryterium" nakazywao trzyma chorego w kajdanach. Pniej nakadano im kaftan i zamykano w celi. Obecnie wynaleziono zasad: no restrain. Ja mam nadziej, e kiedy pobyt w szpitalu obkanych bdzie prawie wolnoci, e tam nieszczsna chora gowabdzie snua swe marzenia bez przeszkody.- No, ja nie znam si na tych subtelnociach. Ale wemy inny przykad: wychowanie dzieci. Najmilsze zadowolenie, gdy byem w szkole, daway mi "wagary", rozkosz prawie, jakie szczytne oszukanie belfra, jakie "nabieranie", "ciganie"... - Tak, tak... Wychowanie. Jeszcze niedawno Wincenty Pol wzdycha, a jego czytelnicy rwnie, nad metod ksztacenia dorosychBenedyktw Winnickich za pomoc batoga, za pomoc wsypywania im pro memoria na kobiercu. Pan ju nie zgodziby si na system pana Wincentowy? - On nie, ale ja... kto wie... - westchn dyrektor. Mody czowiek spojrza na ojca z umiechem i szczeglnym przymrueniem powiek. - Pan by si ju nie zgodzi. Jestemy stamtd o tysic mil w kierunku... jasnej ki. To samo z tym wychowaniem malekich ludzi. Jestemy o tysice mil od chederw, ktre lokuj si, by moe gdzie w ssiednim domu. Ta sprawa wychowania dzieci pdzi jak pocig. Widziaem dobrze szkoy szwajcarskie... - Gdzie istnieje przymus szkolny. - Gdzie szecioletnie dziecko z najwiksz przyjemnoci idzie do wsplnego domu zabawy. Opowiadaj mu tam cudowne bani. Zawiera tam pierwsze w yciu znajomoci idoznaje tajemnych pierwszych rozkoszy poznawania. Ale i z tej szkoy myl idzie dalej. - A idzie dalej... Nie ulega jednak wtpliwoci, e wyuczenie si abecada, sylabizowanie i bazgroy kaligraficzne - jest to mka. - W chederze... jeszcze jaka! Jaka piekielna! - W szkole rwnie. A tej torturze dziecko musi by poddane. Kade, ktre tylko przyjdzie na wiat i doyje wieku waciwego. Cierpienie! Wszelka praca jest u 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAPcLcNc - c: cierpieniem. C tu mwi! Taka sprawa higieny. Za pomoc czego mog zwalczy w naszych miasteczkach epidemi? Rozumie si, e za pomoc przymusu. Co czyni ze zbjami, rzezimieszkami? - Dajmy pokj zbjom. Ilekro kto zbyt nastaje na rnych zbjw, takiego doznajwraenia, jakby si o co mci na nich. - Wic c by pan z nimi zrobi? - Ja... ja zrzekam si na to pytanie odpowiedzi. Korzecki mwi to z oczyma poncymi. Zdawao si, e midzy jego otwartymi powiekami stoj przezroczyste ognie. - Dlaczego? - cichym gosem zapytaa panna Helena. - Dlatego, prosz pani... dlatego... Nie umiem na to odpowiedzie. - Dlaczego? - nastawaa raz jeszcze. - Nie umiem. Troch mi gowa boli. Moda panna zarumienia si. Usta jej drgay i wyraz upokorzenia skrzywi je na chwil. Zapanowao milczenie do przykre.Sycha byo wycie wichru i uderzenia deszczu w szyby wielkich okien. Korzecki zdawa si tego wcale nie odczuwa. Jadowite umiechy mieniy si w jego twarzy. Zacz mwi nie podnoszc oczu: - Myli si pan twierdzc, e kada praca jest cierpieniem. Wcale tak nie jest. Pomijam to, e w dziedzictwie otrzymujemypo przodkach nag do pracy, co moemy stwierdzi na bardzo wielkiej liczbie ludzi bogatych, ktrzy po caych dniach bezinteresownie pracuj, ale wemy... Wemy co innego. Wszystkie powicenia, trudy, ofiary, bohaterstwa. Mickiewicz mwi - niech pan posucha tych sw przedziwnie mdrych: "Przez ofiar ducha rozumiem czyn czowieka ktry otrzymawszy prawd, utosamiwszy si z ni, roznosi j, objawia, suy jej za organ, za twierdz i za wojsko, nie zwaajc na spojrzenia, na gosy i rysy nieprzyjaciela". Ot, czy taka"ofiara ducha" jest, czy nawet moe by cierpieniem? On sam mwi e to jest "najbaleniejsza ze wszystkich ofiar", ale wydaje mi si, e ma na myli tylko jej wysoko, jej wynioso. Czowiek, ktry utosami si z prawd, musi czu rado, rozkosz, wtedy nawet, gdy zosta pobity. Tak przypuszczam. Wtedy nawet, gdy zasta zmiadony... - To chyba paradoks... - rzek Judym. - Zdaje mi si, e w istocie jest to najboleniejsza ze wszystkich ofiar. - Nie sdz. Taki czowiek w czynie swoim doznaje szczcia. Objawia prawd, ktr otrzyma, to znaczy wyadowuje szczcie, ktre w nim jest. W tym musi lee takie samo zadowolenie jak w zabiegach i matactwach skpca albo w szwindlach szachraja giedowego. Gdy si ta rozmowa toczya, huczay ciglegromy i zbliajcy si oskot burzy wstrzsn ca kamienic. Nikt na to uwagi nie zwraca, tylko panna Helena po kadym silniejszym ataku wichru spogldaaw okna. Pociski nawanicy biy w nie, jakbykilka pici chciao skruszy ramy. Byo prawie ciemno. Zacz pra deszcz ulewny,ponury i bezlitosny. Kiedy niekiedy przeraliwy blask owieca pokj. Wtedy wszystkie brzy, okucia, wiecida i lnicepowierzchnie rzucay si w oczy i nagle gasy jakby wchonite przez szybkie westchnienie, ktre w gbi piersi twardy strach zapiera. - Odbieglimy od przedmiotu... - rzek mody. Gos jego wyda si czym dziwnymw pomruku napeniajcym przestwr. - Nie odbieglimy wcale - mwi Korzecki, ktrego burza, wida, podniecaa, bo mwi z jak wewntrzn nagoci. - Czydla czowieka, ktry otrzyma prawd, istniej paskie kryteria? Czy pan postawisz je na drodze takiego czowieka? - Rozumie si! Kadego obywatela naley przytrzyma za rk, gdy co przedsibierze, i zapyta, czy dziaa z poytkiem, zbada, czy nie idzie wbrew czynie psuje tego, co rd ludzki pracowicie zbudowa. - Na mocy takich zasad przybito Jezusa Chrystusa do krzya. Powiedzieli mowie: "My mamy prawo nasze i wedug prawa on umrze powinien". - Przez to cierpienie wiat zosta zbawiony.- Potga zbawienia nie leaa w cierpieniu, lecz w nauce. - Wic dla pana nie istniej adne pewniki? Czyli nie wiemy na pewno, e dzieciobjstwo albo chiskie mordowanie starcw - to s ze rzeczy, a uczucie solidarnoci midzy ludmi - to jest rzecz dobra? e mwi prawd jest dobrze, a kama le? I kto by chcia propagowa ide dzieciobjstwa albo niszczy uczucie solidarnoci, powinien by usunity... - e mwi prawd jest dobrze, a kama -le, tego ja, na przykad, ktry tu z panemsiedz w jednym pokoju, wcale nie jestem pewny. Czstokro mwienie, a nawet wyznawanie kamstwa jest najwysz cnot, zasug i bohaterstwem. Jest ono zupenie takie samo jak mwienie prawdy. Pozostawiam czowiekowi zupen swobodmwienia prawdy albo kamania. Co jeden czowiek moe wiedzie o prawdzie albo faszu duszy drugiego czowieka? W sercu ludzkim s takie oceany, pustynie, gry i wdrujce lodowce... Chrystus powiedzia: "Nie sdcie, abycie nie byli sdzeni". Oto wszystko. A co do tych dzieciobjstw, niewolnictw, to dialektycznie pan mi pobije, bo z takich pyta wywin si nie zdoam. Nie mam wyjcia. Istotnie, wszyscy wiemy na pewno, e wypoliczkowanie paralityka to jest za czynno. I kto by to uczyni, powinien byskrpowany. To jest sylogizm - nie ma co. Ale czy pan sobie moe wyobrazi czowieczestwo, jakie mamy na myli, i tego rodzaju uczynek? Szerzenie idei niewolnictwa jest niemoliwe wrd takich ludzi tak samo, jak niemoliwa to jest rzecz, ebymy dwaj weszli do towarzystwa, gdzie zgromadziy si subtelnie wychowane kobiety i ebymy tamzaczli prowadzi jak karczemn rozmow albo, dajmy na to, pozrzucali ubranie. Dialektycznie mona dowie, e jest moliwe takie nasze zachowanie si, ale sam postpek de facto - nie jest moliwy. A przecie nie ma adnego pisanegoprawa, ktre by zabraniao tej swobody. Toczsteczka wanie tego uczucia solidarnoci, ktre wszystko przeniknie, dyktuje nam tok rozumnej, miej i dla wszystkich przyjemnej rozmowy. Ze niewtpliwie jest tylko jedno: krzywda bliniego. Czowiek - jest to rzecz wita, ktrej krzywdzi nikomu nie wolno. Wyjwszy krzywdy bliniego, wolno kademu czyni, co chce. - Idylla, prosz pana, idylla, czyli Arkadia. Krzywda bliniego... Dobre sobie! A c to jest krzywda? Gdzie jej granica? - Granica krzywdy ley w sumieniu, w sercu ludzkim. - No, prosz pana, czy to nie s arty? - Nie. To jest myl najbardziej twrcza ze wszystkich. Na niej wiat stoi. Niech no pan pomyli, co by z nim byo, gdyby wymaza te sowa: "Po tym poznaj, ecieuczniami moimi, jeli si wzajem miowa bdziecie". Mio midzy ludzi naley sia jak zote zboe, a kkol nienawici trzeba wyrywa i depta nogami. Czcij czowieka...- oto nauka. - Szybko postpu ludzkiego zaley od rozwalenia czynnikw, ktre w poprzek jego oysk si kad. Dyrektor nachyli si do Judyma i pgosem szepn: - Wyznam panu, e wcale nie wiem, o co ci panowie sprzeczaj si midzy sob z tak zajadoci. Korzecki, rozmawiajc w dalszym cigu ze swym antagonist, zwrci si raptem w t stron i rzek: - W istocie.. de lanu caprina. - Jake zimno... - szepna pikna panienka,z trwog spogldajc w okno. - Boi si pani troch - pyta Korzecki. - Prawda, boi si pani? - Ale gdzie tam... Tylko tak raptownie si ozibio. I ta ciemno... - Aha, ta ciemno... - Po chwili mwi: - Jake biednym jest ten, kto teraz i musi nieznan, straszn drog. Kto spieszy si do niewiadomego celu, kto idzie, idzie bez koca... Ten "pielgrzym, co si w drodze trudzi przy blaskach gromu..." Ziarna gradu zmiszanego z deszczem zaczy ci szyby. Rozmowa przycicha. Judym wsta ze swego miejsca i patrza wokno. Pord ulewy i mroku bucha kiedy niekiedy pomie wielkich piecw. Doktor by nieswj. Myla o narzeczonej. Ulega zudzeniu, e gdy si skoczy ta burza, gdy zblednie ciemno, to jaka wie, jakie echo, jaki wyraz da si sysze... Ciche westchnienie niby-pociechy wyrwao si z jego piersi. Pisa ju list i poda adres. Kt wie, moe jaki traf dziwny stamtd, z tych miejsc ukochanych, przyniesie sowo... Moe i ona w tej chwili patrzy si w burz, moe te same uczucia jak prdkie byskawice owietlaj aobne mroki... - Pan doktr, jak syszaem, wraca wanie z Parya? - zagadn znienacka dyrektor. - Dwa lata ju miny od mojego powrotu... Korzecki zwrci si z ywoci w ich stron i czeka tylko chwili, eby si do tego dialogu przyczy. W tym samym momencie lokaj odchyli portier i zoy ukon pannie Helenie. Ta wstaa i prosia na herbat. Przeszli do ssiedniego pokoju i zasiedli przy obszernym stole zastawionym mnstwem talerzy, pmiskw, szkie lnicych. Mody Kalinowicz siedzia przy Judymie. Zawiadomi go, e dopiero co skoczy politechnik w Charlottenburgu, e wraca tam jeszcze dla "zrobienia doktoratu", a tymczasem przypatruje si temu rynsztokowi, ktrym zoto pynie do Francji. - Panie! - woa - wosy powstaj na gowie, kiedy si patrzy na to, co si tu dzieje. Nie chc ublia nikomu, ale taka, na przykad, pomoc lekarska odbywa si w sposb zupenie pocztowy. W dniu oznaczonym lekarz, "majcy pod sob" z osiem fabryk, jedzie z miejsca na miejsce...Czy to panu nie sprawia czasem przykroci? - Nie, Boe bro... Pragnbym sam znaletutaj zatrudnienie, wic musz pozna stosunki do gruntu i z kadej strony. - Czy tak? A wie pan, e to ciekawe... Wic pan pragnby tu osi... I poczyni pan ju w tym celu jakie kroki? - Nie, wcale. - Czy ma pan jakie znajomoci? - adnych. - Ach, tak. - Niech pan doktr nie bierze czasem do serca wszystkiego, co mj syn mwi o Zagbiu - wmisza si dyrektor. -Jest to niech specjalna. Prosz pana... - Tak, jest to niech, a waciwie antypatia specjalna! - cedzi modzieniec. - Ci ludzie zamordowuj tych poczciwych eskulapw. Jest lekarz za darmoch, wic do niego kto yw. Chory, nie chory, z przywidzeniami, z imaginacj... Tu u mnie wlecznicy nasz doktorek ma na swej godziniepo szedziesiciu chorych. Nieche kto powie, czy moe by tyle ludzi istotnie chorych w maej osadzie... - Faktem jest - rzek mody- e w caym kraju korzysta z porady lekarskiej na kosztwacicieli 41% a wcale jej nie doznaje 59. - Skde znowu takie cyfry? - Z 856 przedsibiorstw zbadanych w 818 nie byo adnej pomocy lekarskiej, w 10 ta pomoc istniaa faktycznie, w 24 bya znona, a tylko w 4 naleyta. Judym przymruy powieki i zamia si w gbi swego serca. Jak mara mkno przed nim wspomnienie walk warszawskich. - Egzageracja nie tylko we wnioskach, ale nawet w cyfrach - mwi stary z flegm wytrawnego polemisty. - Rozumiem do gruntu konieczno pomocy lekarskiej, jestem jej zwolennikiem... fanatycznym, e si tak wyra higieny... etcetera. Ale oto fakt wiey. Przy wielkich piecach istniej szale do wcigania rudy. Pod najsurowsz kar nie wolno czowiekowi siada w szali ani dla wjazdu, ani celem szybkiego spuszczenia si z gry.Czy pan uwierzy, jaka jest statystyka wjeda i zjeda wind? To jest take statystyka, ktr powinien by notowa sobie w ktrejkolwiek pkuli mzgu... - Nie ma gwatownej potrzeby. - Aha. - Z wszelk pewnoci. - Albo drugie. Midzy dwoma piecami jest pewne zagbienie, obok ktrego przechodziszala. Nikomu do gowy by nie przyszo, etam wle mona. C panowie powiecie? Usiad sobie w tej dziurze na poowie wysokoci i gwizda gapic si na d. Szale id cicho. Hukno w czerep i na miejscu. Za to odpowiada fabryka! Tam daszka nie byo, uwaa pan, daszka nie byo! - Pochlebiam sobie, e w tym miejscu jest teraz daszek... - rzek mody Kalinowicz nabierajc z pmiska ogromn porcj rostbefu. - Taki czowiek przy piecach martenowskich, przy walcach, przy drucie zarabia dziennie par rubli. I jake to yje,co robi z tymi pienidzmi? - Ciekawa rzecz... - Hula, yje nad stan i wpada w dugi. Zobacz no pan w niedziel takiego ryfusia: krawacik modny, chusteczka... Wchodzi do sklepu i rozkazuje:"Daj no pan konierzyki, tylko przecie z lepszych, z modnych". Myda pachnce sprowadzaj sobie specjalne. Teraz waniew modzie s mydeka pachnce. - Czy to w samej rzeczy nie moe oburza? - mamrota mody zajadajc z wilczym apetytem. - Jest to nie tyle oburzajce, ile smutne. - A czeg znowu smutne? - Wszdzie zbytek, zbytek! We wszystkich warstwach spoeczestwa ycie nad stan, rozrzutno... - Mydeko - to jest rozrzutno? - Nikt nic nie oszczdza. Przy takich zarobkach jest to zbiorowisko bankrutw... - Zmniejszy bestiom zarobki, to si zaraz utemperuj! Nie bdzie ani mydeek, ani tych oburzajcych krawatw. - Przeciwnie, trzeba podnosi, co tchu podnosi! Niech sobie posprowadzaj cylindry z Parya, paltoty z Wiednia... Lokaj obnis pmisek i zmieni talerze. By to ju wieczr, kiedy po wypiciu herbaty wszyscy, z wyjtkiem panny Heleny, opucili jadalni i znaleli si w gabinecie. Palono cygara. Korzecki z przepyszn min trzyma w ustach olbrzymie jak marchew. Mody Kalinowicz rozpoczyna dalszy cig swej dysputy z ojcem, gdy wtem znowu wszed lokaj, ostronie zbliy si do Korzeckiego i co mu szepn do ucha. - Ach, do mnie... Zapewne z listem?..: - Nie wiem, prosz aski pana inyniera. Mwi, e ma pilny interes. - Tutaj? - spyta Korzecki z niedbaym ruchem. Nie wyjmujc z ust cygara poszed za lokajem. Judym pragn przypieszy koniec tej wizyty, wyj co prdzej. Uj pod rk modego Kalinowicza i zapyta, dokd poszed Korzecki. - Rozmawia z jakim posacem, ktry go a tu odnalaz. W sercu Judyma przesuno si marzenie: list od Joasi... - Panie - rzek cicho do modego czowieka czy nie mgbym zobaczy tego posaca? Oczekuj na pewn wiadomo, ktra mi bardzo niepokoi... Moe to list do mnie... - Prosz uprzejmie... - krzykn mody bursz rozsuwajc krzesa po drodze. Znaleli si w pustym korytarzu, z ktrego drzwi wychodziy na schody. Schody te nie byy zaamane, lecz stromo jak drabina stay przyparte do budynku, prowadzc z pitra na ziemi. Judym, stojc we drzwiach sieni, zobaczy na dole wiato. Korzecki trzyma w rku wiec, ktrej pomieniem chwia wicher wdzierajcy si przez szczeliny desek. Drzwi na dole byy zamknite, ale bryzgi deszczu wpaday wszystkimi otworami. Ulewa dudnia po dachu przybudwki. Obok samych drzwi sta posaniec. By plecami wsparty o cian. Mia na gowie czapk z daszkiem, na sobieobszerne letnie palto, grube buty. By przemoczony do suchej nitki. Struga wody laa si z niego i dokoa ng tworzya kau. Przypatrujc si z uwag, Judym spostrzeg, e ten czowiek dry na caymciele. Gowa jego zwisa na piersi i bya charakterystycznie bezwadna, jak u ludzi z przemoczon koszul. Inynier rozmawia z nim pgosem, ktry gin w szumie wiatru. "To nie do mnie..." - pomyla Judym i serce jego cisno si od bezbrzenego alu. Korzecki wzi w rk pakunek przyniesiony przez mokrego drapichrusta i szed w gr po schodach. Gdy na ich szczycie ujrza Judyma, achn si i ostrym gosem krzykn: - Co tu robicie? - Mylaem, e to moe do mnie z poczty.. - Nie, nie... Co znowu! To ten gupiec, przemytnik. - Przemytnik? - Tak. Dowiedzia si od kogo, e tu jestem... Widzicie, jakie to nerwy! Nie mylaem, e was tu zastan, i od razu... Pikny gosik ze siebie wydobyem, ani sowa... Samemu gupio go usysze, a c dopiero mwi o delikatnych blinich. - Przepraszam was, bo to ja niepotrzebnie... - Ale gdzie tam! Przemytnik... - mwi szeptem. - W Katowicach dwa tygodnie temuzostawiem paczk kortu na ubranie. Kupiem ten kort w Krakowie. Bardzo lubi taki gatunek. Moe i wy wemiecie dla siebie. Nie chciao mi si paci... Szepnem temu frantowi, eby mi to przynis ktrego dnia. Dzi mia chwil pomyln, wic mi a tu wygrzeba. - Ten czowiek si rozchoruje. Widziaem, jak dry. - Tak sdzicie? - C tu sdzi? - Trzeba mu da kieliszek wdki. Trzeba co prdzej... Czowiek si rozchoruje! Poszed prdko i zdybawszy przy drzwiach stoowego pokoju lokaja mwi: - Mj bracie, we te z aski swej i wynieczowiekowi, co tam stoi, kieliszek wdki. ca jest u 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAP cI%@; c{ c/c0=9Daj mu, wiesz, zreszt dwa kieliszki, a nawet trzy. - Niech wypije trzy kieliszki... - dorzuci Judym. - Wiecie co, doktorze, bdcie tak dobrzy i sami mu zaniecie. Zobaczycie, czy w samejrzeczy tak przezib... - Z chci... Judym wzi z rk lokaja ozdobn flaszk zwdk, kieliszek, wiec i zeszed po schodach. Przemytnik sta w ciemnoci. Zdawa si drzema... Judym postawi wiec na ziemi i nala pynu w krysztaow lampk. Wtedy drab podnis gow i otworzy oczy. Byy to due, jasnoniebieskie oczy... Rka Judyma, w ktrej trzyma kubek, zdrtwiaa jakby od gwatownego zimna. Przemytnik wypi chciwie jeden kieliszek, drugi, trzeci. Potem, nie kiwnwszy gow,otworzy drzwi i znik w czarnej czeluci nocy, ktr zalewaa nawanica. We dwie godziny pniej Judym wraca z Korzeckim do domu powozem. Deszcz usta.Bya ciemna noc, pena oparu i wstrtnego chodu. W mroku niezdobytym zdaway si chodzi cielska mgliste, biaawe, zgniych wyzieww. Drogi byy zalane wod, ktra spod k z wrzeszczcym sykiem rozlatywaa si na wsze strony. Gdy wyjechali z zaukw, Korzecki wsta ze swego miejsca i trzymajc si rkoma sztaby przedniego siedzenia co furmanowi tumaczy. Siadajc rzek do Judyma: - Moe zechcecie przejecha si? Czas pyszny! Wilgo... Po chwili doda: - Moemy jecha do krawca, ktremu oddam zaraz ten materia na ubranie. Po coto mam trzyma w domu? Nieprawda? Miejsce tylko zawala i nic wicej... - Jak uwaacie. Co do mnie, to przejechabym si z ochot. - Wic wal, bracie, a ostro, ostro... Dostaniesz tylego rubla jak przednie koo. Konie, cignite batem, skoczyy z miejscai poszy. Jechali dosy dugo, w milczeniu. W pewnym miejscu ukazay si lampy elektryczne otoczone grubymi mgami. wiato zanurzone tworzyo dokoa siebie krgi smutne niby obwdki, ktre s cieniami oczu ludzi chorych. Midzy drog atym wiatem leay jakie martwe wody. Sinawe lnienie pezao po ciemnych falach paskiego zawaliska. Szo z biegiem powozu, biego z nim, jakby pewna wskazwka ostra, z ciemnoci nocnej wychodzca. - Gdzie my jestemy? - Nad kopalni. - A skd tu ta woda? - Pokad wgla jest tu bardzo gruby, ale w gbokoci paruset metrw. Ten wgiel jestju wybrany Ziemia si osuna w prni, wgia si jej powierzchnia. Teraz w takiej miednicy gromadzi si woda.Umilk. Znowu jechali dugo, nic do siebie nie mwic. Byli w jakich polach. Korzecki siedzia wtulony w kt trzymajc na kolanach swj pakunek. Zacz co szepta.- Co powiadacie? - zapyta doktor. - Nic, ja tak do siebie czsto mamrocz. Czy pamitacie taki wiersz: em prawie nie zna rodzinnego domu, em by jak pielgrzym, co si w drodze trudzi Przy blaskach gromu... Judym nic nie odpowiedzia. - "em by"... Co za straszne sowo!... Bya to niewymowna minuta wcielenia si dwu ludzi w jedno... Korzecki odezwa si pierwszy: - Musiay wam si gupimi wydawa moje dzisiejsze popisy. Paplaem jak pensjonarka. - Jeeli mam prawd powiedzie... - Wanie. Ale to byo konieczne. Miaem w tym swj interes. Czy nie rozumielicie, o co mi chodzi? - Byy chwile, e dowiadczaem wraenia, jakbycie mwili na przekr sobie. - A gdzie tam! To nie. - Wic mylicie, e zbrodnia jest to absolutnie to samo co cnota? - Nie. Myl tylko, e "zbrodnia" powinna by tak samo wyzwolona jak cnota. - Ach! - Duch ludzki jest niezbadany jak ocean. Spojrzyjcie w siebie... Czy nie zobaczycie tam ciemnej otchani, w ktrej nikt nie by? O ktrej nikt nic nie wie? Si przymusu ani adn inn nie moe by wytrzebione to, co nazywamy zbrodni. Wierz mocno, e w tym duchu nieogarnitym sto tysicy razy wicej jest dobra - ale co mwi! - w nim wszystko, prawie wszystko jest dobre. Niech tylko bdzie wyzwolone! Wtedy okae si, e ze zginie... - Czyli w to mona uwierzy? - Widziaem gdzie rycin... Na supie obwieszony zosta zbrodniarz. Tum sdziw schodzi ze wzgrza. Na kadym obliczu maluje si rado, zwycistwa... Ka mi wierzy, e ten czowiek by winien. - A c wam dowodzi, e tak nie byo. Moeto by ojcobjca? Co wam pozwala czyni przypuszczenie, e tak nie byo? - Mwi mi o tym... Dajmonion. - Kto? - Mwi mi o tym co boskiego, co jest we mnie. - C to jest? - Mwi mi to w gbi serca. W jakim podziemiu to sysz... Poszedbym i caowa stopy tego, co zawis. I gdyby tysice wiadkw wiarogodnych przysigy,e to jest ojcobjca, matkobjca, zdjbymgo z krzya. Na podstawie tamtego szeptu...Niech idzie w pokoju... Furman zatrzyma si przed jakim domem.Byo tak ciemno, e Judym ledwo odrniaczarn mas budowli. Korzecki wysiad i znik. Przez chwil sycha byo szelest jego krokw, gdy brn w kauach. Pniej otwary si jakie drzwi, pies zaszczeka... Asperges me... W ssiedztwie mia Korzecki jeden dom znajomy gdzie czasem, raz okoo Wielkiejnocy, bywa z wizyt. Bya to niezamona, prawie uboga familia szlachecka. Ci pastwo dzierawili kilkusetmorgowy folwark donacyjny w lichej, kamienistej glebie. Jechao si do tejwioski lasami, po wertepach, jakich wiat nie widzia. Pewnego dnia, wrciwszy z wczgi pieszej na obiad, Judym zasta we wsplnym mieszkaniu ucznia gimnazjum, ktry czerwienic si i blednc rozmawia z Korzeckim daremnie usiujcym go omieli. Gdy Judym wszed, gimnazista ukoni mu si kilkakro i jeszcze bardziej spuszcza oczy. - Pan Daszkowski... - rekomendowa go inynier. - Przyjecha prosi was, czybycie, panie konsyliarzu, nie chcieli odwiedzi jego chorej matki. S konie. Ale was uprzedzam, e to dwie mile drogi. Prawda, panie Olesiu? - A tak, droga... bardzo za... - Ech, le panusposabia doktora! Trzeba byo zapewni, e jak po stole... - A tak... ale ja... - Niechby pocierpia. Ucze, nie wiedzc, co mwi, mi tylko czapk w rkach i przestpowa z nogi na nog. - A na co chora mama paska? - zagadn Judym tonem jak najbardziej delikatnym, tym gosem, co jest jak rka czua i dwigajca do gry z caej mocy, z caej duszy. - Na puca. - Czy kaszle? - Tak, prosz pana doktora. - I dawno to ju? - Tak, ju dawno. - To jest... jakie dwa, trzy lata? - Jeszcze dawniej... Jak tylko zapamitam... - Jak tylko pan zapamita, mama bya chora? - Kasaa, ale si do ka nie kada. - A teraz ley? - Tak, teraz ju tylko cigle w ku. Ju mama nie moe chodzi. - Dobrze, prosz pana, to pojedziemy. Mona zaraz. - Jeeli tylko pan doktr... - O, musimy naprzd zje obiad - to darmo!- wtrci si Korzecki. - Ale jeli pan doktr... - z popiechem mwi ucze. W tej samej chwili zauway, e pali gupstwo, i do reszty si zmisza. - Widzi pan... doktr musi si naje. A i panpewno godny, panie Olesiu. - Ja... o, nie! Ja nie. Pan inynier tak askaw... Wkrtce dano obiad. Uczniaczek wzbrania si, jad pgbkiem i ani na chwil nie odrywa oczu od talerza.Korzecki tego dnia by jaki zimny i skulony. Rozmawia z trudem. Gdy konie przed dom zaszy i Judym ju schodzi, inynier uj modego chopczyn za szyj i wlk si tak z nim po schodach. Na samym dole rzek: - Niech si pan pokoni ode mnie mamie, ojcu. Chtnie bym pastwa odwiedzi, ale c... adn miar... Tyle tu roboty. Niech pan jednake powie mamie, e da Bg, zobaczymy si wkrtce. Judym przypadkowo rzuci okiem na jego twarz. Korzecki by jaki szary. Z oczu jego pyny dwie zy samotnice. - Da Bg, zobaczymy si wkrtce... - powtrzy na swj sposb Licha, rozklekotana bryczka ruszya si z miejsca. Cigny j dwie szkapy zbiedzone i w dodatku nierwne. Jedna z nich - byo to kobylsko chopskie, z wielkim, spuszczonym bem, a druga pochodzi musiaa z jakiej "stajni". Teraz ju tylko grzbiet jej, wystajcy jak pia, imponowa towarzyszce z gorszej rasy. Na kole siedzia chop w kaszkiecie i guce, ktry budzi z odrtwienia c h a b e t y wiozce godne osoby takimi samymi rodkami, jak wwczas gdy odstawia nawz albo ziemniaki W istocie, droga prowadzca do owego folwarku naleaa do bezwzgldnie polskich.Jechao si wci lasem. Jaka chmurna ciemno krya si midzy martwymi drzewami, co rosy w sapowatej glebie. Droga zaronita zdeptan traw, pena kamieni, ktre w ni wrosy, wia si wrd gstej, modej wierczyny. Skrty jej wci przepaday midzy zieleni, jakbysi lenym obyczajem, na wzr zwierzt, kryy przed oczyma ludzkimi. Wzrok Judyma bdzi w zadumaniu po mikkich mchach i biao-zielonych listkach borwek. Kada odyka mchu bya zbudowana z gwiazdek wietlistych, jakby zpromieni soca, co zetknwszy si z ziemi w czue rolinki si przeistoczyy Gdzieniegdzie pord tej krlewskiej, kochanej, mikkiej zieleni wida byo kamionk szarosinych gazw. Szpakowate, w mech suchy obleczone pnie jodeek przecinay widnokrg daleki. Gdy konie weszy w las gbszy, pod cie jode i wierkw, przeciy drog wowiska czarnych korzeni. Co chwila wzek trzeszcza, gdy jego szprychy zanurzay si po osie w gbokie bajorka kisnce w tych miejscach od wiekw. Ju tam mchy ledwo si mogy wybi z gbi taworudej powoki zeschych igie. Wszdzie leay szyszki i obamane, suche,biaawe gazie. Tu i wdzie czernia stos gnijcego chrustu daleko rozmiecione trzaski po drzewie citym. Czasami wzek wlk si w gbokim, szczerym, tym piasku, ktry sypa si zobrczy cicho syczc. By to jedyny szelest w tym obszarze. Raz tylko gdzie w oddali rozlego si chrupicewoanie ony. Soce wchodzio do gbi lenej jakby ukradkiem. Cienie drzew i gazi byy tak gbokie, e o tej porze staa tam jeszcze rosa. W jakim miejscu otwara si przed oczyma polanka, ze wszystkich stron lasemjakby ramieniem kochajcym objta na mier i ycie, na wieczne czasy. Wrd tejdarni zielonej czerniay kpy jaowcu. Pod przeciwleg cian wierkw biela jak czaszka samotny, obdarty z kory pniak drzewa nisko citego. W ciszy lata biay motyl siadajc na listkach kdzierzawej murawy, ledwie okrywajcej nieurodzajn ziemi. Pomidzy siwymi kamieniami sta ty, przyziemny kwiatuszek i patrza w soce rozwart renic. Bya cisza tak gboka, e syszao si ciche, drce dzwonienie wierszcza polnego. Czowiek mg liczy bicie swego serca i uczuwa szelest krwi biegncej w yach. Przychodziy myli dziwne, natchnione, jakby nie myli czowieka, tylko jej, tej zakltej, zaczarowanej polany. Widziao si, e ten skrawek lenej ki jeden jedyny jest na wiecie, e czowiek po to yje, aby we zatopi ducha swego i marzy. eby marzy o tych rzeczach, ktre le w gbi, w ciemnoci, w zamkniciu, ktre nie przemijaj, nie gin, ktre s proste, naiwne i bezczelne jak ta polanka. eby dozwala z serca swego pyn wszystkiemu, co w nim jest, wszelkiej witoci i brzydocie. Uczniaczek wci milcza. By z uszanowaniem zwrcony w stron Judyma itylko tak i nie odpowiada na jego pytania. Okoo godziny czwartej las si urwa, a zanim odkryy si pola. W dali wida byo grup drzew i folwark. - To ju Zabrzezie... - rzek ucze. Wkrtce wjechali na podwrze folwarku. Bya ta ndzna siedziba. Dwr opuszczony, jeszcze bardziej ni budynki folwarczne, przed ktrymi gni nawz i szklia si fioletowa gnojwka, biela w cieniu czterech lip rzdem rosncych u wejcia. Tam stao posanie, na ktrym leaa chora. Zjawienie si bryczki wywoao istny popoch w otoczeniu domu. Biegay tam rne osoby. Naprzeciwko Judyma wyszedjegomo mocno szpakowaty, ogorzay i rekomendowa si jako m chorej. Za nim suny z ciekaw trwog dwie nieadne panny, dla ktrych ten przyjazd by zapewne fenomenalnym zdarzeniem. Judym wzi si bez zwoki do badania chorej. Bya to kobieta lat czterdziestu paru, zeschnita niby wirek. Ceglasty wypiek jak rwna elipsa pon na jej lewym policzku. Pierwsze zbadanie wykazao od razu suchoty w ostatnim stadium. Tylko dla zamaskowania istoty spostrzee Judym dugo i szczegowo sucha, jak resztk siy pracuj te biednepuca. Gdy ju nic nie zostawao do zrobienia, uczu dziwny smutek. "C tu powiedzie? - myla. - Czy kamaiudawa?" - Jake pan konsyliarz znajduje stan mego zdrowia? - spytaa chora, gdy usiad na krzeseku i myla. - Prosz pani... nie bd ukrywa, e to jest stan do ciki, ale z tym ludzie yj,osobliwie na wsi. Znam wiele wypadkw tego rodzaju. Ja pani przepisz szczegow kuracj. - Ach, bd panu konsyliarzowi wdziczna do mierci... - szepna patrzc w twarz jego pomiennym wzrokiem. - Tak pragn y jeszcze, tak pragn... Dzieci, cae gospodarstwo na mojej gowie, a ja tu lei le. Gdyby mi tak piasku na oczy nasypano, c by si stao. - Prosz pani, o gospodarstwie trzeba zapomnie zupenie. - Ach, czy to mona, panie konsyliarzu... Te otry, chopy tutejsze! Czy mona mie tak sub, eby sobie da rad. Wszystkoto zodziej na zodzieju. - Dobrze, dobrze. Musi pani zapomnie, e oni na wiecie istniej. Trzeba lee na wieym powietrzu, je... - Ja tu piam odwar wygotowany z kory sosnowej. - Z czego? - Z kory sosnowej. To si suszyo na blasze... - Teraz ju pani tego nie bdzie uywaa. Trzeba pi koniak i mleko. Przez cay czas wykadu o kuracji, jak stosowa naley, w pokojach dworu sycha byo bieganie, szepty, szczk talerzy. Wkrtce szlachcic prosi Judyma do stou. Chor, za chwil, wobec zbliajcej si nocy, miano przenie do sypialni. Puklerz soneczny schodzi we mgy szerzc w nich krwawe koo. Ciemny opar rozpociera si nad ziemi i wchania soce, ktre ociale zapadao w jego to gbok i pen stokrotnego smutku. Do serca wkrada si bolesny zgiek i trwoliwy al, jakby ta wita, pomienna kula ju nigdy wsta nie miaa z ciemnoci. Judym dozna aobnego tchnienia w samej gbi siebie. Nie mg zrozumie, co mu jest. Oczy jego przypadkiem zwrciy si na chor... Siedziaa na swym posaniu w koszuli, takabiedna, zndzniaa, taki ubogi szkielet... Wargi jej szeptay sowa modlitwy, donie byy zoone, cinite, a z oczu kapay zy ciche. Oczy te patrzay daleko, w soce, ktre szo w zawiaty, w noc niewiadom, w drog wieczn. Judym pierwszy raz w yciu swym wsuchiwa siw cisz tak, w cisz poln i len. Wwczas gdy siedzia zadumany, rozdar to milczenie krzyk przeraajcy. To stary paw, ktry co noc siadywa na szczycie dworu, wyda ze siebie ten dziki, surowy, elazny, zardzewiay wrzask. Echo jego leciao przez pola utopione w milczeniu, przez mgy, przez lasy otaczajce. Chora wzdrygna si i chuda jej rka spotkaa si z rk doktora... - Jak ja si boj, paniedoktorze... - Czego, pani? - Czego takiego... - Nic, nic... Niech pani cinie mi za rk. Czeg si tu ba... - Tak nie lubi, kiedy ten stary paw krzyczy. Zdaje mi si, e to nie on, tylko... - Ach, kt to widzia! Zniya gow i, wlepiajc ogromne pomienie oczu swych w jego twarz, szeptaa: - Panie konsyliarzu, niech si pan zlituje i troch, troch przeduy mi jeszcze ycie. Ja pragn, musz jeszcze y! Chc wiedzie, co bdzie z Olesiem! Chc wiedzie, co si z nim stanie... Judym podnis oczy i zobaczy figurk ucznia stojc przy plecionym parkanie. Tenchopiec paka ukrywszy twarz w doniach. - To taki jedyny mj syn... On mi tylko jeden kocha... I crki to samo, ale on... Ktrego tu dnia nasza kucharka posza na jarmark, bo to ju teraz kady robi, co musi ywnie podoba, to on wzi, sam zabi, oprawi i upiek mi kurcz na ronie. Ale zapomnia osoli... Zjadam calutkie, sowa mu nie mwiam, e bez soli... zami sobie osoliam te kosteczki... Soce zagaso. Zorza jego bya ruda i skpa, siejca nie wiato, lecz trwog. - Tak auj - mwia chora - e pan Korzecki nie moe przyjecha. Obieca, e nas odwiedzi, a ju tyle czasu nie by... Kiedy si te znowu zobaczymy... - Pan Korzecki - odezwa si Ole - mwi, e ma nadziej niedugo zobaczy si z wdki. ca jest u 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAPb&0cW-9c(c74mamusi... Judym zjad na kolacj mnstwo kurczt, saaty ze mietan i wieczorem odjecha. Milczcy furman wiz go t sam drog. Byo ciemno. Ksiyc nie wieci, tylko gdzieniegdzie rozpraszaa swj cichy blask gwiazda samotna. Czarny las ton w mroce, we mgle chodnej, co jak woda laasi przez gazie. Judym zamknity by w sobie. W duszy jegobudziy si myli, jak dzieci, ktre dotd spay, a teraz podnosz cudowne gwki i szczerymi usty wypowiadaj, co przez serce ich pynie. Dziwne myli... Zdawao mu si, e ta chorakobieta, ktrej nic pomc nie mg, jest to najblisza jego istota. Byy chwile, kiedy mu si widziao, e to on sam lea na tymposaniu, wpatrywa si w gasnce wiato, e jego usta szeptay cich modlitw... Sennym, drzemicym okiem wpatrywa si w cae ycie tej kobiety, przechodzi je wzdu ostrymi mylami i widzia jak na doni. Bryczka wtoczya si na polank. Jasna mga rozlaa si tam jakby nica woda. Nieruchome szczyty wierkw ledwo si odbijay na ciemnym tle nieba. Niej sta mrok leny, nieprzebity, kamienny. Judym wyty oczy i zacz szuka biaego pniaka, ktry tu przejedajc widzia - i oto nagle zlk si a do gruntu serca. Z dala, z dala nadlecia po rosach krzyk pawia: Doktor zamkn oczy, gow wtuli w ramiona, zgarbi si i drcymi wargami co do siebie szepta. Dajmonion Doktor Judym otrzyma urzd lekarza fabrycznego i zamieszka w pobliu kopalni wgla. ycie jego weszo w faz zwyczajnej, poziomej pracy. Korzecki, ktry blisko o mil drogi rezydowa, by jedynym jego znajomym. Zjedali si wieczorem od czasu do czasu i trawili na rozmowie par godzin. Byo to jednak towarzystwo niezdrowe. Korzecki mczy. Zjego zjawieniem si wchodzia do mieszkania trwoga i jaki bolesny smutek. Pewnego popoudnia w sierpniu Judym otrzyma list przez umylnego czowieka. Bya to rk Korzeckiego na jakim urywkuschematw kancelaryjnych skrelona cytataz Platonowej Apologii Sokratesa: Objawia si we mnie jakie od Boga czy od bstwa pochodzce zjawisko... Zdarza si toze mn poczwszy od dziecistwa. Odzywa si gos jaki wewntrzny, ktry ilekro si zjawia, odwodzi mi zawsze od tego, cokolwiek w danej chwili zamierzam czyni,sam jednak nie pobudza mi do niczego... To, co mnie obecnie spotkao, nie byo dzieem przypadku; przeciwnie, widoczn dla mnie jest rzecz, e umrze i uwolni si od trosk ycia za lepsze dla mnie sdzono Dlatego wanie owo Dajmonion, w gos wieszczy nie stawi mi nigdzie oporu. Judym bez szczeglnego niepokoju przeczyta te wyrazy. By przyzwyczajony do dziwactw Korzeckiego i sdzi, e ma przed sob jemu tylko waciw form zaproszenia do odwiedzin. Mimo to da koni. Ledwie wyjecha za bram, ujrza powz, co ko skoczy, w tumanach kurzu, bocznymi drogami pdzcy w stron jego mieszkania. Myla, e to konie ponosz... Kaza swemu furmanowi stan i czeka. Tamten pojazd wypad na szos i gna co pary w koniach. Gdy obok przelatywa jak burza, Judymowi udao si spostrzec, e siedzi w nim tylko furman na kole. Czowiek ten co krzycza. O jakie wier wiorsty zdoa zatrzyma swe konie i nawrci. Paty piany paday z ich pyskw,powz okryty by szar mas pyu, Furmankrzycza: - Pan... inynier... - Kto taki? - Pan inynier! - Korzecki? - Tak, pan... Korzecki... Judym wysiad ze swego powozu i ruchem instynktownym skoczy w tamten. Konie poleciay znowu jak huragan. Patrzc na ichmokre kaduby lnice w burym kurzu, Judym myla tylko o tym, jak pikn jest taka jazda. Byo mu dobrze, mio, pysznie, e to po niego mianowicie pdzono z tak furi. Rozpar si, wyty nogi... Zanim zdy przej do jakiegokolwiek innego uczucia, powz stan przed mieszkaniem. Jacy ludzie rozbiegli si. Kto przytuli sido ciany na schodach, aby nie tamowa drogi. Drzwi byy otwarte. W drugim pokoju, na sofie, ktra suya za oe gocinne, lea Korzecki w ubraniu, okropn mas krwi do szcztu zwalanym. Gowa jego bya roztrzaskana. Na miejscu lewej czci czoa i na caym lewym policzku staa kupa krwi stygncej. Judym rzuci si do tego ciaa, ale natychmiast wyczu, e ma przed sob zwoki. Serce nie bio. Rozstawione palce jednej rki byy twarde i czarne jakby z elaza. Doktor przymkn drzwi i bezmylnie usiad. Huk rozlega si w jego gowie, i trzask kopyt, w galopie pdzcychpo twardych kamieniach. Trzask kopyt, w galopie pdzcych po twardych kamieniach...Oczy szy leniwie z przedmiotu na przedmiot. Wszystkie sprzty byy rozwarte i odzie znich wywalona. Oto nie zamknita szufladka stou. Lea tam wielki atlas anatomiczny. Rozoony by na karcie z wizerunkiem gowy. Od tyu czaszki ku przodowi sza grubo naprowadzona czerwonym owkiem kresa w kierunku lewego oka. Tu przy niej byy kilkakro wypisane jakie cyfry i literki. Judym odrzuci ten atlas i usiad w kcie. By tam rodzaj niszy midzy dwiema szafami. Tyle razy widzia ju mier, tyle razy bada j jak zjawisko... Dzi pierwszy raz w yciu spostrzega niby to rysunek jej istoty. I oddawa jej pokon gboki. Linia czerwona ze strzak u koca swego zdawaa si zblia, i rzecz dziwna, przypominaa t wskazwk na wodzie zawaliska widzian tamtej nocy. Drenie tajemnicze przejmowao go w najgbszej komorze serca, jakby mia usysze bicie okrutnej godziny. Gdy tak siedzia zatopiony w sobie, drzwi si cicho otwary i kto wszed. By to wysoki blondyn. Mia due, jasnoniebieskie oczy. Judym go pozna. Czowiek ten wszed szybko do izby, gdzie lea umary. Nie dostrzeg wcale Judyma.Oczy jego skieroway si na bezduszne ciao z jakim dziecicym zdumieniem. Wylke usta co szepny. Schyli si nad zwokami, podoy delikatnie i ostronie rce swoje z dwu stron pod gow nieyw, unosi j do gry, jakby pragn ocuci picego. Z kolei wzi w swoje donie rk lew. Usiowa rozprostowa pi zacinit, zgi palce. A gdy nie poddaway si zmartwiae czonki, chucha na te bolesne stawy i rozgrzewa je wargami. Zdziecinniaymi w blu ruchy poprawia wosy zmarego, zapina guziki jego surduta. Dopiero po dugiej chwili zatrzyma si i stan nieruchomy. Trwoliw rk otar swe czoo... Judym widzia gbin jego duszy, ktra wtedy ujrzaa istot mierci. Nieznajomy przychodzie usiad obok ng Korzeckiego i patrza na szerokimi oczyma. Piersi jego wznosiy si z jkiem urywanym i rzecym, jakby z nich mia wybuchn krwotok. Skrzywione usta ciskay jakie krtkie, urwane sowa... Rozdarta sosna Rano przed sm Judym zda piechot na dworzec kolejowy. By to jeden z pierwszych dni wrzenia. Jeszcze soce piecio si z ziemi i pospne, czarne domy obczyy na si szaty jego wietliste. Poprzedniego dnia Judym otrzyma kartk od Joasi z zawiadomieniem o jej przyjedzie. Razem z babk i pann Wand dya do Drezna, gdzie miay si spotka z Karbowskimi. Babka chciaa spdzi dwa dni w Czstochowie. Ona, panna Joasia, jeden dzie miaa powici na odwiedzeniekuzynki mieszkajcej w pewnej miejscowoci Zagbia. Donosia, e wysiadszy na dworcu, pragnie zobaczy twarz kuzynki, e chciaaby spdzi ten cay dzie "kochany" na zwiedzaniu fabrykirzeczy godnych widzenia. Podkrelia take grubymi liniami sentencj,gdzie wyraona bya decyzja nieodwiedzania nikogo. Judym czytajc te wyrazy dowiadczy wraenia, e litery krwi spywaj i kurcz si z blu... Szed na dworzec mylc waciwie tylko o tym, co zawierao si w tym yczeniu. wist lokomotywy na stacji ciska mu serce. - Ach, gdyby to nie dzi, gdyby tylko nie dzi... eby si to chocia ju byo zdarzyo... - szeptay jego blade wargi. Na dworcu spotka ju kilka osb, ktre gouchyleniem kapelusza witay. To jeszcze bardziej odbierao mu pewno siebie. W dali rozleg si sygna zwiastujcy pocig i wkrtce, jak barwne dzwona wa,dugie ciao zaczo si przegina w zwrotnicach. W jednym z okien doktor zobaczy Joasi. Bya ubrana w skromny kapelusik podrny. Miaa szar sukni. Gdysza ze schodkw wagonu cudna jak umiech szczliwy, jako dziwnie urocza, rozpikniona, Judym dowiadcza miertelnych dreszczw. Zdawao mu si, e u jej stp u jej ng najdroszych umrzez boleci... Przez chwil nie mogli przyj do sowa. Nawet uciniecie rk wydao mu si czym dziwnym, a wzajemna obecno i mono rozmowy bez wiadkw, gdy szli ulic poza obrbem dworca, zdumiewajc niespodziank. Judym czu na prawej doni rozkosz dotknicia liskiej, delikatnej, ogrzanej rkawiczki. Jak drogi skarb, nieznacznie przycisn t rk sw do piersi, niby dla wyprostowania klapy surduta, i powierzy ten ucisk sercu, w ktrym wia si zamknita mija. Szli szerok ulic, po bruku uwalanym w bocie,mwic o rzeczach obojtnych. Panna Joasia zmuszona bya dba o sw sukni. Kiedy niekiedy podnosia oczy pene blasku iwwczas odrobina alu za tak sztywne przyjcie ukazywaa si na jej czystej twarzy. Judym dostrzeg i to take. - Bdzie pan askaw pokaza mi fabryki tutejsze? - spytaa z odrobin zalotnoci. - Z wielk chci... Wanie idziemy... Gdy nie protestowa przeciwko tytuowi "pan" i gdy natychmiast zgodzi si na to zwiedzanie fabryk, lekka mga bladoci przebiega po jej twarzy. Weszli w podwrze fabryczne. Otoczya ich puszcza machin i warsztatw. Tu hale otwarte, w ktrych wiy si zote we drutu, gdzie indziej ziony ogniem jamy piecw martenowskich, dalej jczay moty parowe bijce w belki biaej stali. Kupy wgla, szmelcu, stosy szyn, "gsi" - zagradzay im drog. Judym mia ju wyrobione pozwolenie zwiedzenia wszystkich robt, a nawet delegowanego specjalist technika, ktry mia go, wraz z"kuzynk", oprowadzi Technik nawin si wkrtce, bardziej zapewne usposobiony do oprowadzania "kuzynki", choby te w towarzystwie lekarza, ni do lczenia nad jakim rysunkiem w kantorze. Poszli tedy we troje. Technik by czowiekiem modym o wykwintnych manierach. Powierzchowno "kuzynki" sprawiaa mu widoczn "dystrakcj" w ukadaniu zda, objaniajcych procent elaza w rudzie miejscowej i rozmaitych gatunkach sprowadzanej. Weszli po schodach na wielki piec. Widzieli kaskad ochadzajc mur rozpalony, trb, ktra prowadzi do jego wntrza upalne powietrze i ktra zdaje si oddycha jak aorta. Joasia nie moga si dosy napatrze cienkiej smudze szlaki tryskajcej jak krewz grnego otworu. Wanie przy nich przebito piec i ognista rzeka wylaa si na ziemi. Cudne iskry strzelay z tego zotego strumienia. Fale jego posusznie pyny do oysk swoich, ktre im dugimidrgami otwierali czarni ludzie w siatkach na twarzy. una staa jeszcze nad t sadzawk ognist, gdy j opuci musieli dc gdzie indziej. Wprowadzono ich do sali maszyn pompujcych gorcy wicher. Olbrzymie koao kilkunastu metrach rednicy, do poowy zanurzone w ziemi, toczyy si w swych miejscach bez szelestu, w jakim milczeniu i chwale. W cylindrach, byszczcych jak lustra, co nieustannie cmokao, jakby wielka gba niechlujnego potwora cheptaanapj. Z innego miejsca wyrywa si dwiknie istniejcy. By to krtki, urwany miech szatana. Serce Joasi byo strwoone. Czua, e ten gos do niej si stosuje, e radosne marzenia o szczciu, jej cich mio zobaczy. Spojrzaa na Judyma szukajc w jego oczach zaprzeczenia, ale ta twarz droga bya martwa... Obejrzeli piece martenowskie, ktre wytwarzaj stal odlewan w kubach na belki. Te "kolby" wdruj stamtd do walcowni, gdzie znowu w czelu pieca wrzucone zostan i do biaoci si rozpal. W wielkich halach wyoonych elaznymi pytami wszystkie wrota stay otworem. Przecigi rway wzdu i w poprzek, ochadzajc czoa, plecy i rce, ktre pali biae elazo. Nie istniej tam puca chore, nie ma nerww. Kto chory, ten umiera. Jak ognista kula, pdzi na rcznym wzku przezhal biaa belka. Nie wida ludzi, ktrzy j dwigaj. Pada na ruszt, ktry si z posadzki wydobywa. Jest on jak plecy o kilkunastu metrach dugoci, wyginajce sizupenie wzorem krgosupa i niby z krgw zoone z k wyduonych. Czterej olbrzymi czarni ludzie z jednej i czterej z drugiej strony walcw, w siatkach na twarzy, dzierc w rku dugieobcgi, ujmuj belk w sw wadz. Pchn j mocno midzy szeroko rozdziawione walce dolne. Jak brya masa stal si midzy ni, wlizguje. Po tamtej stronie czeka na ni ruszt, ktry si z ziemi wysun. Czyny ludzi s pynne, rytmiczne,prawie jak taniec. Gdy biaa pyta zgnieciona i wygita, niby podpomyk, zjawia si przed nimi, ujm j wraz dugimi rkoma swymi i popchn midzy cylindry grne. Wypywa po drugiej stronie dwa razy ciesza, gdzie czterej na ni czatuj. Przystpi pewnymi ruchy, jak machiny z elaza, raz - dwa - trzy - cztery. Wycigndugie rce zbrojne w elazo, uderz j i odepchn. Zanurz w wodzie szczypce rozpalone. Pochwyc inne i jak onierze czekaj. Wstga biaej blachy coraz dusza, coraz dusza, niby pywajca smuga ognia, ukazuje si to w grze to na dole, to tu, totam. Pywa w powietrzu... Zdaje si uciekaz popiechem, jak gad bajeczny cigany przez zoliwe dzieci. Chowa si w szczeliny i mczy. Ruszty szczkaj i dr. To si dwign do wysokoci poziomu szczeliny midzy grnymi walcami, to si do najniszej zsuwaj. Wysoko w milczeniu stoi nieruchomy czowiek obracajcy korb, ktra ciska walce. Tu obok lataj po ziemi we stalowe. Biay ucinek sztaby poncej, wprowadzonyw ciasny otwr, wybiega co chwila w przestrze, zmierzajc do coraz wszychkryjwek. Tam stoj modzi ludzie z krtkimi szczypcami, ktrzy chwytaj pysk wa, gdy si wysuwa, i nios go swobodnie na sal. Dopiero gdy ogon stuka zacznie po ziemi, kieruj go do innej szczeliny. Drut pdzi z szalon szybkoci. Ogon, ginc w otworze, trzepie si na prawo i lewo jak ywy... Oguszajcy huk... Belka stalowa spada na kowado. Nieruchomy mot parowy zlatuje na ni jakpiorun, razem prostym niby uderzenie pici. Zgnieciona kolba przybiera form paskiego krgu. Wtedy w rodek jego stawiaj przyrzd, ktry ma wybi otwr, doskonale okrgy. Mot spada raz za razem ze wciek si. Dzwoni potnym jzykiem, ktry odbija si w halach, w powietrzu, w ziemi... Z hukiem rozlega si lwi ryk elaza... Stka w nim gniew kopalni zwycionej przez silne rami czowiecze. Krg z wybitym otworem jest koem lokomotywy. Jako kupa tej gliny z gbinwydobytej, ma teraz wzdu i w poprzek ziemi, do najdalszych zaktkw, nosi szczcie i rozpacz, przemoc i braterstwo,cnoty i zbrodnie. Nim stanie na szynach, walczy z ujarzmicielem. Wyera mu oczy, a twarz zalewa potem; pomieniami ktrym je podda, napenia jego puca i serce, na ostre przecigi wystawione. Szarpie mu nerwy w tej samej minucie, gdy mot parowy szarpie i rozbija jego czsteczki... Zdjte z kowada umieszczono na zakrzywionych widach i w bok wysunito. Przyszo do dwu ludzi jeden z ostrym motkiem w rodzaju ciupagi tatrzaskiej, drugi z motem na dugim toporzysku. Ostrze siekierki przystawiono do wystajcego brzegu koa i mot spada zacz na jej obuch. Ani jeden cios nie chybi. Sycha byo suchy szczk elaza oelazo... Joasia doznaa wraenia, e to jest piew. Po wielkim huku organw w jakiej katedrze daje si sysze piew, piew z tumu, bojaliwy, strwoony... Stygnce koo poszo dalej w sw drog. Judym nachyli si do swej towarzyszki i zapyta: - Czy widzi pani dobrze prac tychludzi? - Widz... - rzeka gosem zdumionym. - Tak, tak... niech si pani dobrze im przyjrzy. Nie mwili nic wicej ani w halach, ani na ogromnych dziedzicach zawalonych istnymigrami miau, gruzw, piasku. Wiatr porywa i nosi z miejsca na miejsce pyy idziwne jakie rdze lotne. Gdy poegnali uprzejmego mentora, minli wrota fabryki i gdy jej mury daleko zostay, szli za miasto. Byo ju blisko poudnie. edugo zobaczy si z wdki. ca jest u 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AA@ c ca cR*Domy obok drogi i jej kanaw zaraonych zjadliwymi wyciekami fabryk byy coraz mniejsze, coraz bardziej ndzne. Na kocu miasta wzdu drogi cigny si budy, resztki chaup wiejskich, imitujce domy miastowe. Grunt tam by bagnisty. Dookoa stay zamoke pastwiska, na ktrych czarnym dnie ropiaa zohydzona woda. Nieco wyej cigny si glinianki napenione wod deszczow. Gdzieniegdzie sterczaa jeszcze sosna po wycitym lesie. Judym wchodzi z Joasi napodwrza domostw mierdzcych, otwieradrzwi nie proszony i oczami wskazywa jejludzi. Byy tam dzieci robotnikw z cynkowni. Wynaturzone okazy gatunku ludzkiego, przedwczeni starcy z obliczami trupw i wzrokiem, ktry woa o pomst do nieba. Spoglday na nich babska paskudne i ze, twarze chorych, ktrzy moe sdzili, e to mier nareszcie drzwi uchylia... Szli tak od domu do domu... Zanim stamtd zdoali si wydosta, Judym spyta nie podnoszc oczu: - Gdzie zamieszkamy? Dugo nie odpowiadaa. Oczy jej tylko janiay. - Czy tu? - szepta rysujc co na piasku. - Gdzie zechcesz... - Ale czy chciaaby tutaj? - Tak... - Dlaczego tutaj? - Chciaabym pomaga ci w pracy. - Mnie... w pracy... - Mylisz teraz: - "Co mnie i tobie niewiasto..." Judym spojrza na ni straszliwymi oczami i rzek cichym, sennym gosem: - Skde ty te wyrazy... - Zaoymy szpital,jak w Cisach. Och, mj Boe! Bdzie to co zupenie innego. Ja bd twoj felczerk... - Dobrze... Ale czy potrafisz dom prowadzi?... Dom? - Ho! ho! Nie traciam czasu na darmo. Wstawaam co dzie, w cigu caego czasu, rano i szam do gospodyni uczy si gotowa, pra, prasowa, smay... - Konfitury... - Ale jakie! eby mj pan wiedzia, jakie... - Czy tak? - A wanie, e tak. Uoyam ju wszystko, od a do z, jak to bdzie w naszym domu. - W domu... - W naszym wasnym domu... Nie myl, e chc duego mieszkania albo mebli. Och, wcale! Brzydz si meblami, politur, lakierem. Firanki, dywany, jakie to wszystko brzydkie! Poczekaj, ja ci powiem... - Joasiu... - Poczekaj... Bdziemy wszystko albo prawiewszystko, co inni obracaj na zbytek, oddawali dla dobra tych ludzi. Ty nie wiesz, ile szczcia... Z tej resztki, ktr dasz swej onie, z tej najostatniejszej, zobaczysz, co ona zrobi. - C ona zrobi? - Ani si obejrzysz, kiedy nasze mieszkanie pene bdzie sprztw prostych jak u najuboszych ludzi, ale za to piknych jak unikogo. My tu stworzymy rdo poczucia pikna, nowego pikna, sztuki jeszcze nie znanej, ktra obok nas pi jak zaczarowanakrlewna. Bd to stoki sosnowe, awy, stoy. Bd je okryway proste kilimy... - Tak, tak... - Chodnik do sieni, utkany w chopskim warsztacie ze skrawkw niepotrzebnej materii, jest tak samo miy jak perski dywan. ciany wyoone drzewem wierkowym s cudnie pikne... - Masz racj!... - rzek Judym patrzc w jej twarz pen szczcia szeroko rozwartymi oczyma - to jest tak, niewtpliwie. Tak i ja mylaem. Czowiek tak samo przywizuje si, musi si przywiza do prostego kilimka jak do gobelinu, do zydla jak do otomany, do wiatodruku wystrzyonego z czasopisma jak do cennego obrazu. - Wszystko to pokochamy, bo bdzie nasze w krwawym trudzie zdobyte, bez krzywdy niczyjej. Gdzie tam! Za kad rzecz bd szy przyjazne spojrzenia tych, co z mioci dla ciebie bd prg nasz opuszczali. Wszystkich ludzi, ktrych ty uzdrowisz, dobry lekarzu... Dobry lekarzu... Boski szept uwielbienia pyn z jej ust. - Istotnie, jak ty wiesz wszystko, jak ty wszystko widzisz dokadnie! Wszystko to pokocham, bo bdzie pochodzio od ciebie, zrk twoich czystych Te przedmioty stan si czci mojej osoby, tak jak rka, noga, moe jak sama gowa, jak samo serce. I gdyby przyszo to wszystko porzuci, odtrci jednym zamachem... - Gdy przyjdzie go albo pacjent, sam si zadziwi, e ludzie yj szczliwie, a tak inaczej. Proste, czyste sprzty, polne kwiaty w glinianym wazonie... Po c nam zimny blask wyrobw fabrycznych? Po co stroje, powozy? Nigdy nie czuam wikszejrozkoszy, jak kiedy ojciec mj zabiera mina wzek bez resorw i wiz do lasu po drodze penej wystajcych korzeni drzew, przecitej wyrwami. aden resor nie potrafi ugina si tak doskonale jak dbowa "literka" wystrugana przez ciel. Ach, ja ju tak dawno straciam gniazdo rodzinne! Prawie nigdy go nie miaam. W pitej klasie byam zaledwie, gdy mi ojciecodumar! Mamy prawie nie pamitam... Kada istota ma swe ognisko, swj dach. May skowronek - i ten... Gdy pomyl, e teraz moje ycie tuacze ma si ju skoczy... - A c si stanie z tymi chaupami, comy je widzieli przed chwil? - zapyta Judym gosem penym jakiego jkania si i zgrzytu. Stana na drodze i ze zdumieniem czekaa.Patrzy na ni - to prawda, ale jej nie widzia. Oczy jego byy jakby zezowate i zbielae. - C zrobimy z nimi? - pyta si stojc na tym samym miejscu. - Z kim? - Z nimi! Z tymi z budw! - Nie rozumiem... - Ja musz rozwali te mierdzce nory. Nie bd patrza, jak yj i umieraj ci od cynku. Polne kwiaty w doniczce, to tak... To dobrze... Ale czy mona? Wzia go za rk, gdy pewne przeczucie wolno jak zimna stal wpychao si w jej serce. Wyrwa rk i mwi szorstkim, obraajcym gosem, patrzc przed siebie: - Musz ci wszystko powiedzie, chocia todla mnie gorsze od mierci. Doprawdy, doprawdy wolabym umrze, jak Korzecki...- Korzecki? - Gdybym to mg sowem nazwa! Ja tak ci kocham! Nigdy nie mylaem, e moe si z czowiekiem sta co takiego... Twoje umiechy, ktre odsaniaj serce, jakby zdejmoway z niego zason. Twoje czarne,puszyste wosy... Budz si w nocy i, ju nie pic, widz ci, czuj ci na sercu moim. Minie duga, wita chwila i dopiero wiem, e nie ma nikogo... A odkd tu przybyem i zaczem patrze, co we mnie rozdmuchuje ogie. Pali si we mnie! Nie wiem, co to ponie, nie wiem, co trawi ten poar... - Mj Boe... - Widzisz, dziecko... - Mj Boe, jak ty masz twarz!... - Widzisz... Ja jestem z motochu, z ostatniej hooty. Ty nie moesz mie wyobraenia, jaki jest motoch. Nie moesznawet obj tego dalekim przeczuciem, co ley w jego sercu. Jeste z innej kasty... Kto sam z tego pochodzi, kto przey wszystko, wie wszystko... Tu ludzie w trzydziestym roku ycia umieraj, bo ju s starcami. Dzieci ich - to idioci. - Ale c to ma do nas? - Przecie to ja jestem za to wszystko odpowiedzialny! Ja jestem! - Ty... odpowiedzialny? - Tak! Jestem odpowiedzialny przed moim duchem, ktry we mnie woa: "nie pozwalam!" Jeeli tego nie zrobi ja, lekarz, to kt to uczyni? Tego nikt... - Tylko ty jeden? - Otrzymaem wszystko, co potrzeba... Musz to odda, com wzi. Ten dug przeklty... Nie mog mie ani ojca, ani matki, ani ony, ani jednej rzeczy, ktr bym przycisn do serca z mioci, dopkiz oblicza ziemi nie znikn te pode zmory. Musz wyrzec si szczcia. Musz by sam jeden. eby obok mnie nikt nie by, niktmi nie trzyma! Joasia stana w miejscu. Powieki jej byy spuszczone, twarz martwa. Nozdrza chwytay powietrze. Z ust pado krtkie sowo: - Ja ci nie wstrzymam... Byy to wyrazy ciche i oblane krwi wstydu. Zdawao si, e z y, gdy to mwia, krew rozpalona wytrynie. Judym odrzek: - Ty mi nie wstrzymasz, ale ja sam nie bd mg odej. Zakiekuje we mnie przysche nasienie dorobkiewicza. Ja siebieznam. A zreszt... nie ma ju co mwi... Wzdrygna si, jakby j to sowo w ty pchno. Szli obok siebie w milczeniu, daleko, daleko... Cigny obok nich furmanki z rud galmanu, przerne bryki, powozy... Szo duo ludzi... Nie widzieli tego wszystkiego. Gociniec zaprowadzi ich do lasu. Tam usiedli pod drzewem. Joasia uczua, e rami Judyma wsparo si o jej rami, widziaa jego gow zwieszon na piersi. Nie bya w stanie poruszy rk. Siedziaa, jakby w twardy sen pogrona, kiedy wypijamy morza boleci, nie majc siy wyda jednego westchnienia. W pewnej chwili Judym usysza jej pacz samotny, jedyny, pacz przed obliczem Boga. Nie dwign gowy. O jakie gadzinie usysza jej gos cichy, zgbi ez: - Szcz ci Boe. Nie mg odpowiedzie sam za siebie, ale jaki gos obcy, tak jakby Dajmonion, o ktrym pisa przed mierci Korzecki, wymwi z gbi jego serca: - Daj Panie Boe. Joasia wstaa. Przez chwil widzia spod bezwadnych, cikich, obwisych powiek jej twarz bolesn. Bya jak maska pomiertna z gipsu.Za chwil straci j z oczu. Siedzia tam dugo. Kiedy znowu rzuci oczyma na drog, nie byo ju wida nikogo. Wiatr tylko porywa z niej kurz wapienny, miota go w gr jak plewy. Kurz wapienny,namiewajcy si... Judym uciek. Szed brzegiem lasu, pniej rodkiem pastwisk botnistych. Gdzie bdzi. Nad wieczorem ujrza przed sob w polu szkielet zabudowa kopalni. Straszna nienawi do tego widoku i wyniosa wzgarda, jak pysk w ky uzbrojony, otwara si w jego piersiach. Szed dalej. Stan nad brzegiem szerokiej wody, pytko rozlanej. W niskich, ndznych, zkych trawach kis ten czarny zalew mierci, ktry nad otchani kopalni chwieje si lichymi falami. Ciemna woda zdawaa si marzy, zdawaa si czeka, kiedy runie w gbin wydron, kiedy napeni puste lochy, kuszce prnie, ktrej cign, ss, wzywaj. Judym j pozna. To ona! Widzia j w nocy Tej nocy... Szukana falach wietlistego znaku, dugiej ruchomej wskazwki, ktra przeszywa jak doborowa stal damasceska I uczu w sobie ostrze. Daleko, daleko za lasami ka wist pocigu, niby sowo tajemnicze zawierajcesens ycia. Tu obok stp Judyma byo szerokie, suche zawalisko, otwr w postacileja zwrconego wierzchokiem na d. W gbi ziemi pod nim byy niegdy galerie kopalni. Warstwy ska piaskowca i upku gliniastego, wskutek "wyrabowania" budynku podtrzymujcego pitro, zerway si od wasnego ciaru i spadajc, odamami swymi napeniy puste przestrzenie pokadw wgla. Gleba zewntrzna zsuna si w przepa wraz zmuraw, krzewami i utworzya d gbokoci dwudziestu metrw. W miejscu rozdarcia wida byo prgi piachu siwe i jasnote. Naok stay karowate, ndzne sosny. Jedna z nich rosa na samym brzegu zawaliska. Oberwana ziemia cigna w gbin prawy jej korze, a lewy zosta natwardym gruncie. Tak j dzieje kopalni rozdary na dwoje. Pie jej sta jedn poow swoj w grze, a drug szed wraz z zawaliskiem, niby istota ludzk, ktr na pal wbito. Tamten, z bryami ziemiw d cignity, pry si jak czonki natorturach. Wszczepione w gleb pazury grne trzymay si z caej siy. Judym zsun si w zawalisko, eby go niktnie widzia. Rzuci si na wznak. Pod sob w gbi ziemi sysza od czasu do czasu huk wystrzaw dynamitu i prochu. W grzewidzia oboki sunce po niebie lazurowym. Oboki jasne, wite, zaczerwienione oboki... Tu nad jego gow staa sosna rozdarta. Widzia z gbi swojego dou jej pie rozszarpany, ktry ocieka krwawymi kroplami ywicy. Patrza w to rozdarcie dugo, bez przerwy. Widzia kade wkno, kade cigno kory rozerwane i cierpice. Sysza dokoa siebie pacz samotny, jedyny, pacz przed obliczem Boga. Nie wiedzia tylko, kto pacze... Czy Joasia? - Czy grobowe lochy kopalni pacz? Czy sosna rozdarta? Zakopane. Jesie 1899 r. -------Konwersja: RPG ojrzaa na Judyma szukajc w jego oczach zaprzeczenia, ale ta twarz droga bya martwa... Obejrzeli piece martenowskie, ktre wytwarzaj stal odlewan w kubach na belki. Te "kolby" wdruj stamtd do walcowni, gdzie znowu w czelu pieca wrzucone zostan i do biaoci si rozpal. W wielkich halach wyoonych elaznymi pytami wszystkie wrota stay otworem. Przecigi rway wzdu i w poprzek, ochadzajc czoa, plecy i rce, ktre pali biae elazo. Nie istniej tam puca chore, nie ma nerww. Kto chory, ten umiera. Jak ognista kula, pdzi na rcznym wzku przezhal biaa belka. Nie wida ludzi, ktrzy j dwigaj. Pada na ruszt, ktry si z posadzki wydobywa. Jest on jak plecy o kilkunastu metrach dugoci, wyginajce sizupenie wzorem krgosupa i niby z krgw zoone z k wyduonych. Czterej olbrzymi czarni ludzie z jednej i czterej z drugiej strony walcw, w siatkach na twarzy, dzierc w rku dugieobcgi, ujmuj belk w sw wadz. Pchn j mocno midzy szeroko rozdziawione walce dolne. Jak brya masa stal si midzy ni, wlizguje. Po tamtej stronie czeka na ni ruszt, ktry si z ziemi wysun. Czyny ludzi s pynne, rytmiczne,prawie jak taniec. Gdy biaa pyta zgnieciona i wygita, niby podpomyk, zjawia si przed nimi, ujm j wraz dugimi rkoma swymi i popchn midzy cylindry grne. Wypywa po drugiej stronie dwa razy ciesza, gdzie czterej na ni czatuj. Przystpi pewnymi ruchy, jak machiny z elaza, raz - dwa - trzy - cztery. Wycigndugie rce zbrojne w elazo, uderz j i odepchn. Zanurz w wodzie szczypce rozpalone. Pochwyc inne i jak onierze czekaj. Wstga biaej blachy coraz dusza, coraz dusza, niby pywajca smuga ognia, ukazuje si to w grze to na dole, to tu, totam. Pywa w powietrzu... Zdaje si uciekaz popiechem, jak gad bajeczny cigany przez zoliwe dzieci. Chowa si w szczeliny i mczy. Ruszty szczkaj i dr. To si dwign do wysokoci poziomu szczeliny midzy grnymi walcami, to si do najniszej zsuwaj. Wysoko w milczeniu stoi nieruchomy czowiek obracajcy korb, ktra ciska walce. Tu obok lataj po ziemi we stalowe. Biay ucinek sztaby poncej, wprowadzonyw ciasny otwr, wybiega co chwila w przestrze, zmierzajc do coraz wszychkryjwek. Tam stoj modzi ludzie z krtkimi szczypcami, ktrzy chwytaj pysk wa, gdy si wysuwa, i nios go swobodnie na sal. Dopiero gdy ogon stuka zacznie po ziemi, kieruj go do innej szczeliny. Drut pdzi z szalon szybkoci. Ogon, ginc w otworze, trzepie si na prawo i lewo jak ywy... Oguszajcy huk... Belka stalowa spada na kowado. Nieruchomy mot parowy zlatuje na ni jakpiorun, razem prostym niby uderzenie pici. Zgnieciona kolba przybiera form paskiego krgu. Wtedy w rodek jego stawiaj przyrzd, ktry ma wybi otwr, doskonale okrgy. Mot spada raz za razem ze wciek si. Dzwoni potnym jzykiem, ktry odbija si w halach, w powietrzu, w ziemi... Z hukiem rozlega si lwi ryk elaza... Stka w nim gniew kopalni zwycionej przez silne rami czowiecze. Krg z wybitym otworem jest koem lokomotywy. Jako kupa tej gliny z gbinwydobytej, ma teraz wzdu i w poprzek ziemi, do najdalszych zaktkw, nosi szczcie i rozpacz, przemoc i braterstwo,cnoty i zbrodnie. Nim stanie na szynach, walczy z ujarzmicielem. Wyera mu oczy, a twarz zalewa potem; pomieniami ktrym je podda, napenia jego puca i serce, na ostre przecigi wystawione. Szarpie mu nerwy w tej samej minucie, gdy mot parowy szarpie i rozbija jego czsteczki... Zdjte z kowada umieszczono na zakrzywionych widach i w bok wysunito. Przyszo do dwu ludzi jeden z ostrym motkiem w rodzaju ciupagi tatrzaskiej, drugi z motem na dugim toporzysku. Ostrze siekierki przystawiono do wystajcego brzegu koa i mot spada zacz na jej obuch. Ani jeden cios nie chybi. Sycha byo suchy szczk elaza oelazo... Joasia doznaa wraenia, e to jest piew. Po wielkim huku organw w jakiej katedrze daje si sysze piew, piew z tumu, bojaliwy, strwoony... Stygnce koo poszo dalej w sw drog. Judym nachyli si do swej towarzyszki i zapyta: - Czy widzi pani dobrze prac tychludzi? - Widz... - rzeka gosem zdumionym. - Tak, tak... niech si pani dobrze im przyjrzy. Nie mwili nic wicej ani w halach, ani na ogromnych dziedzicach zawalonych istnymigrami miau, gruzw, piasku. Wiatr porywa i nosi z miejsca na miejsce pyy idziwne jakie rdze lotne. Gdy poegnali uprzejmego mentora, minli wrota fabryki i gdy jej mury daleko zostay, szli za miasto. Byo ju blisko poudnie. edugo zobaczy si z wdki. ca jest u 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j @jj{AAN@