.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBAHٟHYHdAD dT,0Q 4 4:9Q 4 4:N8Q 4 4: S 4:8  0S`H`hH`/.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBA 0Uih7 RUD@ 0X@ q`PUUQ HAptbd5Q1QUUQl)`D` P@ @I Hps'6FTQE%In@p`P+5@;7g;#Oh(qF&PRQ oOwww.a$PcWЏ`^&'_ ?dP@*Q?piIp`5SQUEU`ߖ_p`_c~P?@G@FTtU4b_`dHpw6fP0;UhGsPpIwrF@TPAUE@?c@`@wGfaUP ?Ph`tp@ff1UU$b!o{׀(2?ulB_a{%aQbrf>)< ^ 5~C?B{A H7p6 `^Q5UU@IFtrdUQE@??faUR0U?@)A)(wJfZS00%1[1F!wpfU!U UU4AwwGf~_ @DwfaS#P`@A0PU@k_ ! T?2ifa$UEDQ$!?^%^?#I@hwttFbBEqA  wBd@Q@biq_TR0BC?ww??QbTUBU4$??dQC!?ۙA_swwbE3_Ai~$_~`1P0S$I`QiÆqw 6UT'@i `h`GGGf&A%`iݑhHq#FF]E$E~a Iqi!GOETHH#`P1a C@q@81b@r6F0`ffPFR??01?HB*i8btwa79*Q@ _ TPp#```0w%FS ?`0660SS R8 DqF6 Qy@`p?TPU4q? ~@  7 _0\/zz @0H??*kp3$$$$RSSC4FF%RteC4VG%RddC455%BBBBX=RJZ9gs{X=LJZ1gs{gCClC)C] 𵆰KN$kIHRR!B!GOys@-h$U`!!4, W@  7B  ?' xG 7(9"HBa8dI# h@C8!> - @'% x 7 / ' L '` h #@ Hx( GhCXC C2C J'PhR{3:3z;@* 9+ѐpGhC񵂰 )Hh.8PCpR(0 9 B %($EHh( "B"1# .1o0:0z!@4B Hh ))IBIIIBIIAG1hCHIh h`B@@#@Oi#B i1a)ۉ HaaI ` !@CpGhCCC!"R( KR(HQ1B !HpG0  #GK *KK#A#CETS0 \ ,!!1BCR0(۰pG0*A A"I2 "HpG@I" pG@NhH1iCA@@ 0a xA(h (ya` h 7B  ?'! 1@#BHМC` GC "JI# h@#[B EHpEI hO#'<pK $x#Cp"Cp8< $Qx9K!CQph !#B!`4I`4I3IMH`$] h`!!4,*L C8a!Lhi@Hhh (ڠ!I!IXH` 8@H8@$( 2`!4 ,L C I  IMGC2lCC `8` $M/`U/ HC(a/ / ` Ӯh/ѰI/IX` @/(/ H @O8CGC h`` G G Oh 0*2Rh"B"]GCK"hB"%0NGCB828!RGOFFONwith RONOFFSLOWMO5min10min30minOFFIIIIIIIIIIIIIIINormalTurboCrapProtGBAGBPNDS1P2PLink2PLink3PLink4PBlackGreyBlueNoneYellowGreyMulti1Multi2ZeldaMetroidAdvIslandAdvIsland2BaloonKidBatmanBatmanROTJBionicComCV AdvDr.MarioKirbyDK LandDMGMGBSGBCGBAGBAuto Goomba Pogoomba ' I" ;`AHx('@I XhF? @HAIx XiFhFiF" F;O @ 2 2 > GPowered by XGFLASH2.com 2005uChav2.2 on wC`C`B autofire: A autofire: 2`Controller: Display->Other Settings->Link TransferSleepRestartSave State->Load State->Manage SRAM->Exit Q" 6h:H;Ix X:hFiF 8H8Ox8:XhFiF 6L7Ix X6hFiF x4I X4hFiF 4H4h :XhFiF y0:XhFiF /H/x:XhFiF /H/hhFiF G Other Settings(`VSync: _`FPS-Meter: C`Autosleep: `EWRAM speed: 2Swap A-B: Autoload state: (Goomba detection: PaGame Boy:  " HIh XhFIiF 7HIx XhFfOKBa  @&60`.CH p ;pAH[#  >Np00Xp!000pp@;p#C3H&1H1A1HA(1%H&V f>Й(`]0 Z&v  # 06N<,$$ 4D=- Hh. 47?/ JGgCTCC brac#\T3:рpG H!I LhB 8hB <`x`Gg1W!"Cxx;Cx?;Cx?;CY02*ۀpG e") |"* wZ'?рG Write error! Memory full. Delete some games.1K1Oh#[<f'BC#fB7B+) #[B 5 (92>.'C.`h`=- 9*d'C'``` I02 `!Ip02B @I9 GCg^)2:p01ypG "S!H9 !7< 9< !7< }9 79 G00:00:00 - 00/00kKCIh h&1+AL! + + h)89B)) !`  Y'# ` B )"B" 0 1_Bѡh7  &.ѽB  i"2 D/"3 =( ("B" 0." )7 (" H` `GCgPush SELECT to deleteSave state:Load state:Erase SRAM:CKL(#[30 g``Hh`Hh2`HOx(8I Hh1.1"8NGg0CPCuCgCTC LjF ` (ќG  "! h-!h8BH ` 8@jF (H8@C #L!:#k LjF `  @"! h("! h 8@jF H8@GgCd#C% I NBh3B1` *I `GgCIh" J)0% )>hI`GgCH#h@pGlC( Hh/jF!(HhGPCTC(јG ") O#!";HhjF!v( "!6( g Saving.gPC(4! N(-h()!D("#[M0"#K!I H631!"H`!8Gg0!HKJ?"!GgA(< Hx8Hhw! ! -hB "RIH<// "Ah J00""RIH"GdCPCHx"Hh-jF! (hBE"R I HjF!8(zGdCPC  .MiF(`(G @&h%(B(!{%mH5hB#[B I") `%5<- M"!(h)h8BH(` 8@iF ( H8@CpC ROM not found.I(IjF! ("L#[0" IHhqHhHqHIx xCI x CI xICqHxHhO`/"! #[0"Gg0g8\_C(C_dCPC(!jF! (Jy`Ay J`y Jp!@ Jp!@ J#pI@@ pG8\_C(C_&O(C !I%=p70BjF! Z(L#[0"IHJhqHhHqHxqxyCq/`"! #[0"Gg0g8\_CC8O8J9j `%3L.S][D/7>W S BՉ-63CCBiсщ) щIaZ %KB$H!!с!C P CKBH!KBH!KBPh(Е`h(Аh8`HH8bH#CpG!`Q`сQ`gC @0&@  HKhB Hx( H! I CII#CpGC0vC CB0ӄFR) xp@Iу:Ӱɸ:Ұ 2 p Cp p p xpI@R`FpG CCXPpGR\TpG/Y@P@ KRB#BBRB[AB Z@P@Y@pGGGGG G(G0G8G CфF0 LC+@# @pB0`FpG xpI[*pG2x+ x1p2+pG/KRB#BBRB[ABpGFCˀ  xx[IR gFpGFRp@: C C  :ӁTR`FpGxG0`B @ @   !QR B0`BaB/F C ӰL;C+@рҰ xpI@+ R`FpG p@R`FpGxG--N< \/ Divide by zero///4 ,P$PP //38//1e "" \  /\ \$/< }Ϡ0\ }Ϡ@\  @0}ϠP\ // XTS4xVͫ0 FhnzZ~h2 0;.Yk  RT;h;h;h;;;T; T; = = =<<<<<===<<<<<<" =l=H=T; O-<04 +**)HAIB*@/@GPO|xt,`- .{H x@@44P,T(X$\ㄔGO 2 ZB^?O/pD-逡$ b(`4@ 0 PPQ0S$pD/XCP ` w9`9@9,C BB4Cx0@P`x404x40x4L-`ጠ匰Z @O PPQP$T0IE?@  L/xxxx h>P`@: ;;,'t,C2\+phà`àbàcàdàeàhàiàlàmàpàrà`sàtàu` àxàyà|à}ààà`bcdehilmprs`tu` xy|}wxFFFG8GhGGG H(??(@@(AA(B?(M3"o{3"o{3"o{3"o{UUUUUUUUUUUUUUUUUUZJZcUUUތk)ZcZJggU F%)YZJZcޢBk{URZJ!1sJ!!scR)祥{))Bu)ksJ!!scR)祥{))BތZsJ!!kkcB{))BȐPDBRRRRZZk{!BRZ{9RZ{9RZ{9Zk{!Bε!)99JZ9ﭥkZZB猥BRkRRRBZޜkf!BRUURBΌZR>sB3 wx#5 ZM`) UUUѩQH%GGM[jcBs{!%   @h*>` ; 8L 50@  ,$ /P-"P-p???????-???/@-L =@P 1 @@@0S@/0S@/                  @-BJRZbjrz "&.B1.07, T\ 0P@0/P00/$0/  R 0/޼ DP`l  0܀P:O-@PB A  ᠀堐cp@DA`PPP` \ EX P: O 0@-S"I 0  \0 Π0 S( 000 Q@@Ao 0!CexV4-$2X$QP$? @P,,0 R :Q0A 2 --N< \  Divide by zero!"!!"!"!!""!!"!""""!"!!""!!"!""""!!!!!!""""!"!!"!!!!!!!"!!""!!"!!!!!!!"""""!!"!!!!!!!!!!!!!0CFGNINTENDOxG[?xGbxGDxG\?xGZxGxG\xG xGxGxGexGxGqxGxGXTW@XTW@XTWXXTW$ %Ƞ B.瀀XTWX XTW2T12@XTW21TE112@XTWX\ကXTW0@2#D#@XTWČ~ B. B.XTW'1p2#!2XTW%Ƞ +LကXTWXE XTWe\2T12eT@XTWe\21TE112eT@XTWTXကXTW0L2#@#L@XTW$ PI@XTWhXTW$ &Ƞ B.瀀XTWh XTW2d12@XTW21dF112@XTWhlကXTW0E@2#@XTWXTW'1p2#!2XTW&Ƞ +LကXTWhF XTWfl2d12fd@XTWfl21dF112fd@XTWdhကXTW(0d@2E@XTW@HXTWxXTW$ 'Ƞ B.x XTWx XTW2t12@XTW21tG112@XTWx|ကXTWD QDR T"@ 22#1@XTW@T 2231@XTW@HXTW'1p2#!2XTW'Ƞ +xLကXTWxG XTWg|2t12gt@XTWg|21tG112gt@XTWtxကXTWD$ 2@XTW@HXTW|XTW$ 'Ƞ B.xG XTW||倀XTW'Ƞ + 212  B.XTW'Ƞ + 21@112  B.XTW'Ƞ B.XTW12@XTW@HXTW|'1p2#!2XTW'Ƞ +xGLကXTW|@|倀XTW2D12@XTW21DD112@XTWLကXTW22#@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTW'Ƞ +X\ကXTWXP@XTWT%T@XTWT&T\@XTWTP@XTWT'T\@XTWTP@XTW'Ƞ +TXကXTWT$T@XTWh`@XTWhd@XTWhd@XTWh`@XTWhd@XTW'Ƞ +hlကXTWh`@XTWd%dl@XTWd`@XTWd&d@XTWd'dl@XTWd`@XTW'Ƞ +dhကXTWd$d@XTWxp@XTWxt@XTWxp@XTWxt@XTWxt@XTW'Ƞ +x|ကXTWxp@XTWt%t|@XTWtp@XTWt&t|@XTWtp@XTWt't@XTW'Ƞ +txကXTWt$t@XTW% 'Ƞ B.瀀XTW%'Ƞ B.瀀XTW& 'Ƞ B.瀀XTW&'Ƞ B.瀀XTW' 'Ƞ B.瀀XTW'Ƞ  B.瀀XTW PI@XTW@H$ 'Ƞ B.瀀XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTW'Ƞ +LကXTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW'Ƞ +$L02!2XTW$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW'Ƞ + (!$@02!2XTW(!$@02!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW'Ƞ +$LT02 2#!2XTW$@T02 2#!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW'Ƞ + 2##?$@2# 2#D1!2XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW'Ƞ +2L1XTW2@1@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW'Ƞ +0L41XTW@1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW'Ƞ +0L1XTW0@1@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW'Ƞ +$ T02 2#!2XTW$T02 2#!2@XTWg XTW|Ě -,XȌ,Ȍ|ĊTXXTW XTW -XTWa XTW%|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$L02!2XTWI|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWXTW@H|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -XTWXTWXTW I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Qf  -XTW (!$@02!2XTWI XTW|Ě -,hȌ,Ȍ|ĊdhXTWJ XTW XTW&|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$LT02 2#!2XTWIOhXTWXTW}XTW 2##?$@2# 2#D1!2XTWI& $ XTW|Ě -,xȌ,Ȍ|ĊtxXTW%( $ v뀀XTW'|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW2L1XTWI |(!|02 "2XTW' -@XTWČ$  B.XTW0L41XTWI( LXTW|Ě -,Ȍ,HȌ|ĊL0P ;XTW%( oLကXTW@XTW  $|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q8 XTW0L1@XTWI0s|(!x02 "2XTW|t倀XTWČ +LXTW|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -H@H$ T02 2#!2XTWI80O- ģij,F.  !#RO/#>5:5`   h/<<3   4# R $# ,/  /"P" R" B4 4@ FxGQEĊQEĊ x ĊG @ĊQEOĊ$ P P@ $ @: $  vR $ $@ H  P  X ` @ I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWPFPFh>P01// \J" 3--:--. .:::::::.TA`AlAxAA:AAAAAAAAA:B B,B8BDBPB\B:::::::::BBBBBBBBBBBBBBBB@56d6677:477778::::::::::-::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: \(UWQL \UWQLRead from OAM. Wrote to OAM. \J2--:----:::::::-<@H@T@`@l@:x@@@@@@@@@:A AA$A0A  ˌ  ˌLT!L t >  ˌ  +xxxxSNtuuh>Ix^Z!`@@&9_9_9_9_`?DDDD@ D H L P T X T X  PO4OdO::::(;|;;;-<;:: v  (;=L<$<!Q@-U@ nO4rOP$ P$ P$ P$ P$ (;<<: 9: =0=:+ P CSv(;\=;;?(;=<:(;=::C9@-0<<<<8$@DA$HLI -$@DHL$T?99 0Px h8Tx0`|  P 8Lt@`4PhH 4 ` |       8 P l        4 P |        @ X t       $ @ X t       <X p0\(<Pdx @l4p$`(\$THH0Lh ,Hh(Dd0d<l (ldlBDTl$ X h P$     !(!d!!!!!0"X"""""#<#T#### $ $$$$:::::::(::::8 ;;D+bkGG@@>BEoE>B>RG>Uff s nٙgcnܙ3>CLAS MKDP 003 Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. >P Q1b͛ >a>&> > ͜:\ BS ( O>ͧ ͮ Ϳ ͮ G ͮ Q|r>>xE>@A>>@ v(́ Vw cog_ 9W -O G  < >O < >Oͳ S  (((# ("(*( */͘^# = >O| < >O|!>w# !6# 6#6# ! 6#6# 6# B͜ w  O> O͜Oͮ < 8>   G3 8  3 8 #@w    (=> O> >O͜Oͮ 0< O  ͟ w  ͮ y  {   G3  3  O w  ͮ y  > > >>!>A!@}|!* a* OG> > >>>!>A!@}|- = 3  -(>(>ʘ 3  u,#> >(og #F+Nx<(,x ͷ ͮ Q>$(>ͯ ͮ Q> (!В@(=3 y !В@y( 3 y >G ͮ Q O> |y (((( ($((!p(! !!!!~"  ! (q! (j!H (c!p (\! (U! (N! (G! (@! (9!: (2!b (+! &! !! ! !a* Przewi Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlttern: Zeil Seit Kapt AlleDfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Lnea Pgina Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Lnia Plana Cap. Tot G<8-(>> 7 > O O ( u> 7 => G!x(~# * !6# x y!(#!@(!(!(!@y(=]T! P* P* P* P* > >A! y( >"" " N"O">A> >A! y( *GN 6*GO . * >!A 3  > >A!   # A! @6# x !~#(  o&MD)))  0( 8 V#F#' y z_k&)}o ! {(8=xw#wyw#wˇ@@>@>GHI!`>" " !` y(=> W>'('('(y !`Q'('('((,>O!`>" x >" x `>" x >Ow#<  6# !>"< ! "< !@6# ! 6# !>("< !  "< ́> /7G>/Gx>0(>>$ x >$@(D ɇƀhiA * >hiA * >h@iA * ɇƀjkA * >jk@A * ==|================<=MBFONTMonospaced @@@@@@@``@ @ @@@`@@ @@@@@ @ @@@@@ @`@ @@@ࠠ@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ ࠠࠠ@@ࠠࠠ ࠠ @@@@@@@@@@@@ @@@`@@@@@`@@@ ` `@@  ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠࠠࠠࠠ  @`@@@ @@  @ @@@@ @@@@@@@@@ @@`@`@ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ @@`@@@@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@@@@@@@@ࠠࠠ0@@@@@@   @@  @ @@@@ @@@`@@@@@@ @ @@@@ @@@ @` @ @@ @@`@@@ @ @ @@@ @@@@@@@@ࠠ @ࠠ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠࠠ@ࠠࠠ@ @@ @@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@  @ࠠ@ @ࠠ@Pࠠ@@@ @@ @  MBFONTVariable pitch PPPPP x(  @ࠠ@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ بȨࠠࠠࠠ ࠠ @@@@@@@P@@@@ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ࠠ@@ࠠࠠ` ࠀ @P@  @ @@@@ @@ @@P```ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @P@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ@@HHP\T@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@pPpࠠࠠ xx $HH$ xx@ @@@@ @@@`@@@@PPPPP@ H$H(8 8 ( @ @@ࠠ @ࠠ@Pࠠ@ࠠ@@ @  @@@ @@@@@@@@@pHHHHpȨ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠPpp@Ȉ@ @@ @@@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@p` @ࠠ@ࠠ @ࠠ@ࠠPࠠࠠ@@@@ @@ @ ࠠ `Sc|i&c#Nc2up3 P Mikoaja Dowiadczyskiego Przypadki Ignacy Krasicki PRZEDMOWA Przedmowa do ksiki jest co sie do domu, z t jednak rnic, i domowi by bez sieni trudno, a ksika si bez przedmowy obejdzie. Staroytni autorowie nie znali przedmw - ich wynalazek, tak jaki innych wielu rzeczy mniej potrzebnych, jest dzieem pniejszych wiekw. Wielorakie bywaj przyczyny pobudzajce autorw do kadzenia przedmw na czele pisma swojego. Jedni, faszywej rnodestii peni, zwierzaj si czytelnikowi (cho ich o to nie prosi), jako pewni wielkiej dystynkcji i nie mniejszej doskonaoci przyjaciele przymusili ich do wydania na wiat tego, co dla wasnej satysfakcji napisawszy chcieli mie w ukryciu. Drudzy skar si na zdrad, e mimo ich wol manuskrypt ich by porwany. Trzeci, czynic zadosy rozkazom starszych, dajcksig do druku uczynili ofiar heroiczn posuszestwa; i jakby to bardzo obchodzio ziewajcego czytelnika, te i podobne czyni mu konfidencje. Nieznacznie przedmowy weszy w mod; teraz jednak ta moda najbardziej panuje, gdy kunszt autorski zosta rzemiosem. Bardzo wielu, a podobno wiksza poowa wspbraci moich, autorw, yje z druku; tak teraz robiemy ksiki jak zegarki, a e ich dobro od gruboci najbardziej zawisa,staramy si ile monoci rozciga, przedua i rozprzestrzenia dziea nasze. Jak wic przedmowy do literackiego handlu su, atwo baczny czytelnik domyli si moe. Oprcz wzwy wyraonych przyczyn s wielorakie inne pobudki zachcajce, a niekiedy przynaglajce do pisania przedmw. Zwierza si czstokro autor czytelnikowi, jaki mia cel, jakow intencjw pisaniu ksigi swojej; jako godna szacunku, godna wdzicznoci tak przykadna, tak zdatna poufao. Mgeby si inaczej domyli czytelnik, eksika do naboestwa na to pisana, aby si na niej modli? komedia, eby si mia? tragedia, eby paka? historia, eby stare dzieje wiedzie? Byby zapewne w nie-pewnoci i powtpiewaniu; i gdyby go dobroczynny autor askawie nie przestrzeg, miaby si moe z tragedii, paka czytajc komedie, ksik do naboestwa mgby wzi za romans, a modliby si na kronice. S tacy autorowie, ktrzy znajc wytworno dziea swojego, a miako umysu innych ludzi, peni kompasji nad czytajcym gminem, racz si upodla i znia dla dobra pospolitego, tumaczc to w przedmowie, czego w ksidze zrozumie trudno. Ja z miejsca mojego, wielbic tak wielk ich duszy wspaniao, bior jednak miao da im rad, aby zamiast przedmowy pisali postscriptum. Czytanie przedmowy zwyko poprzedza czytanie ksiki; na tym fundamencie czytelnik znajdzie na pierwszym wstpie uatwienie trudnoci, o ktrych nie wie, tumaczenie zawioci, o ktrej nie sysza. C zatem nastpi moe? Oto, przeraony i nie wiedzcy, czego si trzyma, porzuci ksig i z niewypowiedzian narodu ludzkiego szkod zostanie w pierwszej dzikoci swojej. Zachca autor czytelnika obietnicami i nawczas przed-mowa jest delikatn dzieapochwa; eby za uj samochwalstwu, odmienia kunsztownie posta swoj. Jest toprzyjaciel, ktry modesti przyjaciela zgwaci; jest to drukarz, ktry mimo wiadomo autora przedmow napisa; jestto, na koniec, nieznajomy obudwom literat, ktry - dowiedziawszy si o przyszym na wiat wyjciu tak poytecznego dziea - niemg tego na sobie przewie, eby ukontentowania swego z czytania przypadkowego tego manuskryptu nie wyrazi. S melancholiczne pira; te stylem elegii jcz nad niewiadomoci, nad zalepieniem, nad niewdzicznoci elaznego wieku tego. Nie chwali si autor w aobnej swojej przedmowie, ale z przyzwoit modesti daje do wyrozumienia,i na ze czasy trafi, a w Atenach i w Rzymie miaby by statuy... Szkoda, e si dawniej nie urodzi. Tantae-ne animis coelestibus irae? S (mwi z alem) takowi autorowie, ktrzy na wzr owego hiszpaskiego rycerza z wietrznego myna olbrzymy robi. Ci gniewaj si prorockim duchem. Jeszcze ich dziea nikt nie czyta, ju oni zoilw aj. Niekontenci z szczeglnej bitwy, wyzywaj wszystkich przewiadczonych', nieuwanych, pochych,letkich, zazdrosnych, gupich. S za przewiadczonymi, nieuwanymi, letkimi, pochymi, zazdrosnymi, gupimi ci wszyscy, ktrzy ich aprobowa i wielbi niebd. Jest jeszcze rodzaj jeden autorw, wcale przeciwny tym, o ktrychemy dopiero mwili. Ci, przewiadczeni o niedoskonaoci swojej, a moe udajcy przewiadczonych, pragn wzbudza me takpodziwienie, jak kompasj. Drcy i na klczkach (jak mwi satyryk francuski), w pokorne przedmowie chc zmikczy i przeprosi rozgniewanego, a bardziej znudzonego czytelnika. Starania ich daremne: W zepsutym i zupenie skaonym tym naszym wieku najwiksze nieprawoci uj mog - to, co nudzi, jest grzechem nieodpuszczonym. Radzibym takim nie pisa; ale choroba pisania jest nieuleczona. Ja sam, niegodny wsptowarzysz tego przezacnego cechu, jeszczem by tej ksiki nie skoczy, a ju kilka nowych projektw na pisanie innych ksiek uoyem. Jeeli ta znajdzie aprobacj, wdzicznie przyjm askawy sd czytelnika; jeli nie, zasmuc si, ale bd pisa. KSIGA PIERWSZA ROZDZIA PIERWSZY Ktokolwiek opisanie ycia mojego czyta bdzie, niech wie zawczasu, e to ani spowied, ani panegiryk. Nie dla prnej chway ani dla upokorzenia mojego t pracprzedsiwziem; ale siedzc na wsi, gdy mam czas wolny, wol go obrci na to pisanie ni ama kark za zajcem albo w kuflu pedogry szuka. Urodziem si w domu uczciwym, szlacheckim; ktrego roku,, nie wyraam, bo to si na nic nikomu nie zda; do mojej historii chronologia mniej potrzebna, a mniete nie bardzo milo przypomina sobie, emstary. Gdybym si chcia zasadza na wiadectwach konkluzyj i panegirykw przypisanych przodkom moim, ktre zbutwiae dotd u mnie w kaplicy wisz, znalazbym si moe w pokrewiestwie ze wszystkimi panujcymi familiami w Europie;alem ja od tej prnoci daleki. Niesiecki nas w swoim herbarzu na zo Paprockiemu i Okolskiemu pomieci; i mnie samemu dostao si czyta w jednym starym manuskrypcie, i podczas owego sawnego gliniaskiego rokoszu Gabriel Dowiadczyski nis buczuk przed Rafaem Granowskim, marszakiem nawczas i hetmanem wielkim koronnym. Nim zaczn mwi o moim wychowaniu, nie od rzeczy zda mi si namieni cokolwiek o tych, od ktrych ycie powziem, to jest po prostu o moim ojcu i o mojej matce. Ojciec mj, po stopniach: skarbnik, wojski, miecznik, owczy, czenik, podstoli, szedziesitletnie ziemi swojej i wojewdztwa usugi a ustawiczne na sejmiki elekcyjne i gospodarskie peregrynacje przy kresie ycia szczliwie nadgrodzone i ukoronowane zobaczy: zosta stolnikiem. Do tego nawet stopnia konsyderacji ju by przyszed, e go podano ostatnim kandydatem do podsdkostwa, ale przeciwna cnocie fortuna nie pozwolia doj tego stopnia; prdko si jednak uspokoi zwyczajn nieszczliwym refleksj nad marnociami wiata tego. Dopomoga do takowej rezolucji nader szczliwa natura: by albowiem z tego rodzaju ludzi, ktrych to pospolicie nazywaj "dobra dusza". Nic on o tym nie wiedzia, co robili Grecy i Rzymianie, i jeeli co zasysza o Czechu i Lechu, to chyba w parafii na kazaniu. Co mu powiedzia`. niegdy jego ojciec (a jak starzy twierdzili, jeszcze lepsza dusza ni on), to te samo on nam ustawicznie powiada; tak dalece, i u nas nie tylko wie, ale i sposoby mwienia i mylenia byy dziedziczne. Wreszcie, by to czowiek rzetelny, szczery, przyjacielski; icho nie umia cnt definiowa, umia je peni. Z tej jednak nieumiejtnoci definiowania pochodzio, i si by wzgldem ludzkoci nieco pomyli; rozumiaalbowiem, i dobrze w dom gocia przyj jest to samo co si z nim upi. Std poszo, e si i inwentarz zmniejszy, i zdrowie nadweryo; znosi jednak pedogr sercem heroicznym i kiedy mu czasem pofolgowaa, czsto natenczas powtarza, i mio cierpie dla kochane, ojczyzny. Matka moja, z dziecistwa wychowana na wsi, dla odpustu chyba nawiedzaa poblisze miasta; skd kady atwo wnie sobie moe, e jeb na wielu teraniejszych talentach brako. Nie obchodzio j to bynajmniej i gdy raz strofowana bya od jednego modnego kawalera, i zdawaa si mie zbyt surowe maksymy i dziko niejak, obraajc oczy wielkiego wiata, rzeka mu w szczeroci ducha, e woli prostack cnot ni grzeczne wystpki. Pierwsze lata niemowlstwa mojego przepdzone byy w orszaku niewiast. Niedobrze jeszcze artykulowane sowa tumaczyy piastunki i niaki za dziwnie roztropne odpowiedzi; te z niesychan skwapliwoci zaraz opowiadano matce mojej, ktra zwyczajnie od tego punktu zaczynaa dyskursa w kadym posiedzeniu; potakiwali ziewajc ssiedzi, a niejeden byby moe na koniec i zasn, gdyby niebudzi ich ojciec czstymi kielichy. Orzewieni nawczas, wynurzali kolej obfite yczenia, aprekacje i proroctwa; a mj ojciec paka. W dalszym czasw przecigu nieraz mi na myl przychodziy zdronoci pierwiastkowe edukacji i zastanawiaem sinad tym, jako jest rzecz za i szkodliwa w niemowlcym nawet wieku porucza dzieci osobom nie majcym adnego owiecenia. Tkwi mi do tego czasu w gowie baki i straszne powieci, ktrychem si a nadto nasucha; i czstokro mimo rozumn konwikcj musz si z sob pasowa, ebym gusom i zabobonom nie wierzy lub wykorzeni boja jakow i wstrt, gdy zostaj bez wiata albo na osobnoci. Nadto wkrada si nieznacznie gust obmowy; syszc albowiem, jako kadego zdworskich obyczaje niewiasty krytykoway,te za powieci mile przyjmowane przed starszymi byway - wziem to sobie za punkt pozyskania aski matki lub ochmistrzyni cokolwiek te przed nimi na drugich mwi; a gdy brako okazji, udawa si musiaem do kamstwa. Uwaaem i to, e jak wieczorne rozmowy byy zwyczajnie o upiorach, czarownicach istrachach, tak ranne o snach: jedna drugiejz kobiet opowiedaa, co si jej nio; a z ich tumacze i wrek nauczyem si, i gdy si komu ogie marzy, gocia si w domu spodziewa trzeba; a gdy zb wypadnie, zapewne natenczas kto z krewnych umrze. Tak do lat siedmiu przebywszy w domu, trafio si, i przyjecha do nas brat matkimojej, czowiek urzdem, nauk i wiadomoci wiata znamienity. Przypatrowaem si pilnie wujowi memu, tym bardziej i widziaem, e go rodzice moi bardzo szanowali; dziwowaem si, i dwa dni u nas siedzc, jeszcze si by nie upi; ksidzu lektorowi mwicemu o upiorach wierzy nie chcia. To mi wstrt do niego zaczo czyni, i si ze mn nie tak jak drudzy bawi; a co najgorsza, zapdzon w pochway moj matk niepomau, mnie za niezmiernie zmiesza, gdy si spyta, czy ja umiem czyta, pisa i inne wiekowi przyzwoite mam wiadomoci.Pierwszy raz obiy si o moje uszy natenczas takowe sowa; matka z pocztkuchciaa o czym inszym dyskurs zacz, ale gdy coraz bardziej nalega, rzeka natenczas i ledwo nie sowo w sowo jej dyskurs pamitam: - Podobno si zdziwisz, braciszku, gdy ci powiem szczerze, e nasz Mikoajek dotd ani pisa, ani czyta nie umie; ale nie bdziesz nas z mem moim winowa, gdy ci opowiem przyczyny, dla ktrych nie chcielimy si spieszy z jego nauk. Najprzd, dzieci jest delikatne, sabe, mogaby mu zaszkodzi zbytnia sedentaria, ktr i nad alamentarzem mie trzeba. Potem, jak sam waszmo pan widzisz, niezmiernie jest bojaliwe: gdybymy mu dyrektora dali, stracioby fantazj, ta za,raz stracona, powetowa si nie moe. Trudno te znale doskonaego takiego czowieka, jakiego bymy chcieli mie do jego edukacji; a na koniec, ju to ostatnia rzecz, jak mwi, mode rebi ama. - Dobrze mwisz, moja panno - odezwa sijegomo - witej pamici nieboszczyk mjojciec (Panie, wie nad dusz jego) to samo o mnie mwi; ale jednakowo, kiedy jegomo tak mwi, podobno lepiej da Mikoajka do szk.Opatrzy z aski swojej imiejsce, i czowieka; a tymczasem wypijmyza zdrowie jegomoci, mojego mociwego pana i kochanego dobrodzieja. Z jak radoci moj, a moe i matki, odjecha nazajutrz ten wsplny nasz nieprzyjaciel, wyrazi trudno. Jednak jego dyskurs zostawi w umyle ojcowskim fataln impresj. Coraz dyskurs zaczyna oszkoach, nawet kupiono alamentarz i tablice do pisania. Bolao to niezmiernie matk; jednak, jako bya bogobojna, gdy jej w tym uczyniono skrupu, e mnie na zgub moj pieci, uczynia zapewne najheroiczniejsz w yciu swoim ofiar, gdy zezwolia na to, abym by wysany do szk publicznych; ojciec albowiem upornie i z wielk natarczywoci gani domow edukacj dla tej przyczyny, e tego przedtem w Polszcze nie bywao. Co na to odpowiadaa matka, nie pamitam; to onem i dobrze pamita bd, e po dugich utarczkach, troskach, poegnaniach, bogosawiestwach, na koniec rzewliwym paczu do szk wyprawiony zostaem. ROZDZIA DRUGI Nim dalszy proceder szkolnej edukacji mojej opisz, niech mi si godzi zastanowinad niektrymi okolicznociami, a osobliwie wewntrzn nawczas umysu mojego sytuacj. Przez siedm lat nie tak wychowania, jak pieszczot domowych byem wolen nie tylko od nauki, ale od najmniejszego chciom moim sprzeciwienia si; std ten pierwszy krok poniewolnego wyjazdu zdawa mi si nieznony. Pierwszyraz dopiero poznawaem ciar podlegoci; oddalaem si pierwszy raz odobecnoci rodzicw, od pieszczot matki, od pochlebstw domownikw. Najbardziej jednak (jak zapamitam) przeraa mnie cel, dla ktrego wysany byem: nauka. Niemogem j mianowa dobrem, bo mi m groono i obiecywano za kar; wnosiem wic sobie, i nie moe by, tylko przykra idolegliwa. Nie widziawszy przedtem nikogo w domu naszym, ktry by, oprcz kocioa,na ksice czyta, mniemaem, i na tym szczliwo starszych zasadzona, i si nie ucz. Przymnaao umartwienia pene narzekania poegnanie domowych, aujcych panicia, i si bdzie musia uczy; i lubo mi rodzice powiadali, i mi to wyjdzie na dobre, jam to bra za sposb sodzenia nieszczcia mego, wewntrznie przekonany, i jeeli nauka jest kar, jam na ni zasuy i dlatego mnie do szk wioz. Dugo podany dyrektor by czowiek mody, bez adnego dowiadczenia, sam sijeszcze uczcy, synowiec rodzony jegomoci ksidza prefekta tych szk, do ktrych jechaem. Chopiec do posugi w domu i szkole - syn naszego pana podstarociego, dobrze mi z dawna znajmy,prawie rwiennik i wszystkiej domowej rozpusty wierny i nierozdzielny towarzysz. Reszta wyprawy skadaa si z starego szafarza i gospodyni wyuczonej w sekretach domowej apteczki, a to dla poratowania (bro Boe choroby) zdrowia mojego. W wigili wyjazdu zawoany do ojca z panem dyrektorem, byem wiadkiem instrukcji onemu danej; i wtenczas poznaem, jak dobre dusze sposobne s do przyjcia atwego przeciwnych skonnociom swoim impresji. Najprzd albowiem, zlawszy na niego wadz swoj rodzicielsk, zaklina na wszystkie obowizki, aby nie folgowa: wchodzi w wielkie pochway plag, zdoby si, podobno natenczas pierwszy raz, na cytacie, powtarzajc owe wiersze z alamentarza: "Rdk Duch wity dziateczki bi radzi" etc. ; te przedziwne maksymy koczyy wielokrotnie do zwize periody jego oracji. Na koniec, na znak podobno jurysdykcji, da mu w rce kaczuczek, prawda, e may i cienki, ale jakem sam potem sprobowa, bardzo bolesny. Gdymy ju z izby wychodzili, wanie jak gdyby najpotrzebniejszej rzeczy zapomnia, uchyliwszy drzwi zawoa na pana dyrektora: - Bije, bo ja ci za to pac! Co si ze mn dziao, jakem truchla, dra, paka, dorozumie si kady moe;pobiegem natychmiast do matki i wszystko,co si dziao, nie bez rzewnego paczu opowiedziaem. Kazaa wic zawoa dyrektora i w krtkoci sw daa mu do wyrozumienia, i leeli si tknie dziecicia, i sub straci, i skr odpowie. Pocieszyomnie to troch i zaraz nazajutrz pucilimy j A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  iC `c q uc v  y"c b141 \si w drog, ktrm ja prawie ca przejcza, pan dyrektor przemyla podobno nad tym, kogo mia sucha: czy pana, czy pani. Przyjechalimy bez adnego przypadku, przyjci z wielk radoci. Pierwiastki szkolne szy trybem zwyczajnym. Pojtnomiaem wielk, ale wstrt od nauk jeszcze wikszy. Pan dyrektor, pamitniejszy na groby pani ni rozkaz pana, obchodzi si zrazu ze mn dyskretnie, ale wziwszy samw swojej szkole plagi od profesora, peen zapalczywoci, lubom by niewinien, odda mi tylo dwoje. Od tego czasu czyni kolejno zadosy obowizkom woonym od rodzicwmoich: pieci, gdzie nie byo potrzeba, bi,kiedy nie naleao. Wziwszy na koniec w dzie swoich imienin par sukien od matki w podarunku, napisa przez pierwsz poczt rodzicom, i jegomo pan Mikoaj czasu swego w nauce samego nawet Herkulesa przejdzie. Sposb dalszy sprawowania si mojego w szkoach podobien by pierwiastkom; przyja wspuczniw, a bardziej wsplneswywoli uczestnictwo byo przyczyn mniejuwaanych, lecz nie mniej szkodliwych konsekwencji. Juem dochodzi lat szesnastu, gdym odebra wiadomo o mierci ojca i zaraz rozkaz powracania do domu. Czuem, prawda, al wrodzony, ale gdy si ten umierzy, stana w oczach pochlebna perspektywa swobody. Go w domu podany, we dwjnasb powikszone zaczem odbiera domowych adoracje; sam pan dyrektor przywiadcza, i mi ju szkoy nie byy potrzebne. Dooyli si do tak rozsdnego zdania ssiedzi perswadujcmatce, i ju wanie bym w tej porze, aby sobie zasugiwa na afekt braterski i wspiera zadziedzicza popularnoci saw domu Dowiadczyskich. Na tym wic fundamencie, dobrze si wprzd opatrzywszy w amunicj piwn, miodow, winn i gorzaczan, zaczem by rad w domu moim. Zrazu ten sposb ycia nie bardzo si by matce mojej podoba, osobliwe gdym, podczas kuligu wywrcony z sanek, troch by sobie ziobra nadwery; ale przekupieni obietnicami i datkiem domowi umieli niektrez moich awantur tai; drugie jeeli nie usprawiedliwia, przynajmniej dawa im pozr obojtny. W tak sodkim yciu szy dni raptownie, gdyby by osnowy szczcia mojego wuj me przerwa, testamentem ojcowskim wyznaczony opiekun. Przyjechawszy do nas, adnego wstrtu niepokaza i ju zaczynaem tryumfowa; wtem, drcy i od strachu zbiedniay, przypada do mnie mj nowej kreacji z chopca pokojowy oznajmujc, i moje psy gocze, legawe, charty, kondysi co do jednego ju w stawie potopione; korne jedne przeprowadzone do inszej wsi, drugiewyprawione na jarmark; dworzanom podzikowano, a co najgorsza, kozaczek bandurzysta 1, wziwszy na drog bolesny wiatyk, sromotnie wypdzony z domu. Zawoany do wuja, zastaem z nim matk i na p ywy z wstydu, zoci, alu i upokorzenia, musiaem rad nierad sucha napomnienia i regu na nowo mi przepisanych. Trzeba byo zrobi z potrzeby cnot; obiecaem odmieni sposb ycia, z mocnym wewntrz przedsiwziciem, i tego, com obieca, niewykonam. Czyli si ogosia w okolicy ta awantura, czyli obwieszczono umylnie niektrych ichmociw - adnegom z dawnych kompanw przez ca, a do przewlok bytno wuja mego me obaczy,ale natychmiast ustawicznie si ze mn bawili ludzie roztropni, uczeni i trzewi, ktrych natenczas dopierom pozna; i hak uwaaem, rozrywki z nimi, cho nie tak ochocze i wrzaskliwe jak moje przesze, przecie szy cigle i coraz nieznacznie daway okazj i wstp do nowych zabaw. e za po odpdzeniu dawnego nauczyciela nie trafia si naprdce drugi, a wuj tymczasem w dalek podr odjecha, wyperswadowaa matce mojej niedawno z Warszawy przybya ssiadka, i w moim wieku kawalerowi nie acmskiego, jak dla akw, inspektora, ale guwernora mie potrzeba takiego, ktry by jzyka francuskiego, a co najwiksza, maniery dobrej i prezencji mg nauczy. Nastrczya zaraz na ten urzd w domu u siebie bawicego kawalera rodem z Francji,ktry lubo by do niej za kamerdynera przysta, przecie (hak powieda) uczyni to by umylnie, chcc ukry wielko cnienia swojego: inaczej, poznany, byby w odpowiedzi ` za zabicie w pojedynku pod samym bokiem krlewskim w Wersalu pierwszego prezydenta parlamentu francuskiego . aowaa niezmiernie tak nieszczliwego przypadku matka moja i zaraz posano po jegomoci pana Damona. ROZDZIA TRZECI Pierwsze dni bawienia jegomoci pana guwernora, pki si dobrze ze wszystkimi nie pozna, oznaczone byy pokazywaniem grzecznoci oglnej ku wszystkim, atencji osobliwe dla matki mojej. My z naszej strony ile monoci staralimy si o to, abysi nie pokaza grubianami i prostakami w oczach jegomoci pana markiza. Za pan Damon (ktry lubo nam objawi, e by markizem, prosi jednak, aby go nie czczono tym tytuem, dla lepszego utajenia)coraz wiksze prezentowa postaci grzecznoci nadzwyczajnej i w naszych stronach me widzianej. Po kilku dniach, gdy go matka moja usilnie prosia, aeby nam awantury swoje opowiedzia, z pocztku wielki od tego wstrt pokazowa, ale uproszony na koniecnie bez wielu poprzedzajcych darowizn, odkry nam ledwo nie najjaniejsze urodzenie swoje, przypadki ledwo sychanena morzu i na ldzie, awantury miosne, niektre pomylne; niektre z zym sukcesem; ta za najfatalniejsza, ktra go na koniec przywioda do owego pojedynku zpierwszym prezydentem parlamentu. Skoczy powie zaklinajc na wszystkie obowizki, aby go nie wydawa; gdy si albowiem odkry, ycie jego zostawao w rku naszych, a ju si nawet dowiedzia otym od pewnego podufaego przyjaciela, ksicia, i krl francuski pisa do naszego z prob, aby go wszdzie po Polszcze szukano. Obiecalimy. jegomoci panu markizowi zupene w domu naszym utajenie, z tym jednak ostrzeeniem, i co do oka bdzie traktowany jak guwernor, za w prywatnym posiedzeniu jako domowy przyjaciel i ze wszech miar dystyngwowanykawaler. Ledwo moga utai w sobie i pohamowa zbytek pociechy matka moja, i nie szukajc daleko, taki skarb w domu swoim znalaza; e za ten sekret troch jej na sercu cia, jako ostrona i wielce dyskretna, powierzya go pod wielkim zaklciem dwom tylko wyprbowanej roztropnoci ssiadkom i nie wiedzie, jakim sposobem, po caej okolicy wie si rozesza o strasznych przypadkach jegomoci pana markiza; wszyscy jednak tmieli dyskrecj, i tylko w prywatnych posiedzeniach o nich gadali. Byli niektrzy maowierni, ale t reszt dzikoci sarmackiej umiay poskramia damy, ktre z natury skonne do litoci, z alem zapatryway. si na tak wielkie ponienie zacnej osoby. Nieskoczenie przypad mi do gustu mj nowy pan guwernor; std jednak najbardziej, gdy janie i oczewicie matce mojej wyprobowa , i szkolna nauka akom tylko przystoi, zacnego za panicia dowcip reguami zacieniony na to by si tylko przyda, eby go palcem po Paryu wskazowano. - U nas bowiem w Paryu - doda - jzyk aciski w takowej jest pospozycji, i kto go umie, nie moe si w uczciwej kompanii pokaza, damy si na niego krzywi, a kawalerowie nazywaj go pedantem. Edukacja dobra zaczyna si od nabierania prezencji i fantazji, cignie si i kontynuujeprobowaniem wspaniaoci umysu, koczy si za dowiadczaniem sentymentw serca.Przyzna si musz, iem tej planty edukacji najmnieszej rzeczy nie zrozumia,a moe i moja matka; z tym wszystkim tak si nam zdaa by pikna, dowcipna i poyteczna, i z ochot wszyscy na tym przestali, abym si wiczy w wspaniaociumysu i dowiadczeniu sentymentw serca, nie przepominajc jednak francuskiego jzyka, bez ktrego (jako twierdzi pan Damon) i sentymentw, i wspaniaoci mie nie mona. Zostawi by w domu mj wuj gramatyk francusk; t nazajutrz rano ofiarowaem jegomoci panu Damonowi, aby mi z niej lekcje dawa pocz; ale mnie zadziwia niezmiernie odpowied jego: - Widz - prawi - i waszmo pana ledwo nie wicej ni z gruntu sentymentw uczy potrzeba. Namieniem niedawno, i reguy umys zacieniaj; c jest gramatyka, jeeli nie zbir regu? Porzu waszmo pan te akowskie narzdzia, a id torem wielkiego wiata. Nauka kawalerska zawisa na konwersacji z rwnymi sobie; nie bdziesz wic waszmo pan miewa inszych lekcji nad ustawiczn ze mn konwersacj; z niej i wiadomoci rzeczy bdziesz nabiera, i w sentymentach kawalerskich bdziesz si wiczy. Zdao mi si, iem si ju wszystkiego nauczy, tak mnie nabawia radoci odpowied Damona. Zaczlimy zaraz uprojektowan plant do skutku przyprowadza i przyzna naley, i w krtkim czasie do dobrze pojmowa, dalej rozumie, na koniec i mwi po francusku zaczem. ROZDZIA CZWARTY Wprawiony ju nie tylko w rozumienie, ale imwienie po francusku, ebym nie tylko coraz bardziej wzmacnia si w tym jzyku, ale i pocz nabiera pierwsze sentymentw elementa, osdzi za rzecz potrzebn jegomo pan Damon, abymy siudali do ksig miosnomoralnych. W domu oprcz Heloizy, Gosu synogarlicy i Otarzyka wonnego kadzenia adnej inszej ksiki me znalelimy. Za wielkim jegomoci pana Damom staraniem po kilkumiesicznym oczekiwaniu przybyy na koniec romanse Cyrusa i Klelii. Nie przestraszya mnie bynajmniej niezmierno tak przecigych historu; owszem, takiegom nabra gustu w suchaniu, gdy je pan Damon czyta, i chcc czasem doj koniecznie koca zawiej intrygi, trawiem bezsenne nocy dla wielkiego Alkandra Iub wiernej Mandany.Duchem bohaterstwa napeniony, nie majc jeszcze adnej Dorynny lub Kleomiry, wzdychaem przecie, uskaraem si na bogi i aeby mogo powtarza echo aosnejczenia, nieraz wykradaem si do bliskiego rezydencji naszej gaiku. Raz gdym wanie najaoniejszy rozdziaczyta historii Hippolita, lec u stoku na mitkiej murawie, woa poczem aosnym gosem: - Czemu si nade mn zlitowa nie chcesz,kochana Julianno? Pastwisz si nad tym, ktry uznaby si za najszczliwszego, gdyby mg by wiecznym twoim sug... Rozka!... wszystko dla ciebie uczyni gotowym, byle mnie tylko nie chciaa tak niemiosiernie przeladowa!... Pjd w wiat, gdzie mnie oczy ponios... - Ach! nie czy mi waszmo pan tej krzywdy - rzeka w tym punkcie stojca przy mnie moda matki mojej wychowannicatego wanie imienia, ktra trefunkiem prze chodzc si po tym lasku, wanie za mn staa wtenczas, gdym si ja na te heroiczne okrzyki zdobywa. - Nie rozumiem - rzeka dalej - iby postpki moje miay komukolwiek czyni przykro, a dopiero synowi tej, ktra w moim sieroctwie matk mi si staje! Nie wiem, czyli tak osobliwy przypadek, czyli gos wdziczny i zarumienienie si, gdy mwia, Julianny, czyli natona z romansw imaginacja ten we mnie w momencie sprawia skutek, i w tym punkcie zdaa mi si by bogini. Padem jej do ng, zami oblewajc jej rce; uczyniem protestacj mioci wiecznej; i gdyby bya gwatem z rk moich nie wydara si, rozumiem, i cokolwiek Cyrus Mandanie, Hippolit Julii powiedzia, wszystko by to bya usyszaa przy tym pierwszym moim wstpie w sentymentowe awantury. Respekt nadzwyczajny nie pozwoli mi dalej sprzeciwia si jej rozkazom. Zostaem na tyme miejscu i tracc j z oczu, dopierom rozmawia pocz z rzeczk, drzewami i pagrki; zgoa, kopiujc wszystkie, ktre mi tylko przyj mogy na myl, oryginay, nie opuciem najmniejszej okolicznoci z tych; ktre w romansach czytaem przy kadym pierwszym poznaniu. Do tego czasu pikno Julianny, lubo bya wyborna, nie nader wielk czynia we mnie impresj. Przyzwyczajony do jej widoku, zachowywaem si w granicach naleytego wzgldem pci damskiej uszanowania; ten osobliwy przypadek tak mi si zda by niezwyczajnym losu przeznaczeniem, i kade Julianny wzruszenie wskro serce moje przeraao; te za, majc ju prawdziwe obiektum, nie zatrudniao si fantastycznymi awanturami. Gdym do domu powrci, postrzegem, i za moim przybyciem twarz jej si zarumienia i skorom wszed, spucia oczy. Niedobrze jeszcze istotnych romansw wiadom, zdao mi si, iem niedyskrecj moj na jej gniew zasuy, i tak mnie ta myl zasmucia, i nadzwyczaj byem ponury i zamylony czekajc czasu spoczynku, ebym w cichoci zgryzot serca uly. Noc ta bya prawie bezsenna; Julianna, raz w takiej postaci, jakom j w lasku widzia, zagniewana drugi raz, staa mi ustawicznie w oczach i gdy przede dniemzmoone powieki sen zamkn, marzya siprzecie ustawicznie jej posta wdziczna i mia. ROZDZIA PITY Gdybym chcia na wzr inszych amantw opisa pikno tej, ktrm ukocha, fatygowabym czytelnikw zbyt przecigym wyobraeniem; lilie i re, pery i rubiny, ksztat Diany, wdzik Wenery byyby zapewne na placu. Ale jako pikno prawdziwa nie potrzebuje przysad, tak styk mj prosty i szczery nie wyrwnaby daniu mojemu. Julianna nie miaa tego blasku pci, ktra - jak mwi romanse - lilie zawstydza; nie chc ja rom ani liliom krzywdy czyni, powiem wic z prosta, i bya biaa, rumieniec miaa pikny, a co najbardziej przymilao jej posta, bya skromno przedziwna w uoeniu. Oko czarne, lubo ywe i pene, nie bujao przecie na wszystkie strony ani zbyt pierzchliw jaskrawoci uprzedzao cudze spojrzenia; chd by pomiarkowany, cho letki; gos wdziczny, lubo niepieszczony. Moe by si dla tych przywar innym nie podobaa - mnie przypada do serca. Niedaleko naszego dworu by staw obszerny; ku tamtej stronie matka moja z Juliann wyszy na przechadzk i chodziy w cieniu drzew zasadzonych na grobli; ja tymczasem, obaczywszy u brzegu ma dk, wsiadem w ni i puciem si na wod. Gdym prawie by na samym rodku, zawoany od matki, gdy raptem skrci bieg dki chciaem, ta si tak nagle przechylia, i straciwszy wag wpadem w wod i zanurzyem si. Skoczyli zaraz domowi i ju nieraz pogronego, z wielk cikoci i hazardem wp prawie nieywego na brzeg wynieli. Gdym pierwszy raz po otrzewieniu oczy otworzy, postrzegy paczc Juliann. Widok ten tak we mnie uczyni rewolucj, i straciwszy powtrnie zmysy, wtenczas dopiero przyszedem do siebie, gdy mnie, zaniesionego do domu, na ku pooono. Szukaem ciekawie, skorom do siebie przyszed, jeeli Julianny nie zobacz, i gdym si o ni matki pyta, odpowiedziaa, i powtrna moja sabo tak j przestraszya, e zemdlon ledwo si byo mona dotrzewi: teraz dla nabrania si u siebie spoczywa. Jeeli sabo Julianny bya mi przyczyn alu, okazja saboci orzewia serce moje; skutek jednak czyli przestrachu, czyli zazibienia tak by dzielny , i przez kilka niedziel z ka wsta nie mogem. Przez czas saboci mojej ustawicznie prawie przesiadywaa przy mnie matka. Raz, gdy wysza z pokoju, kazaa Juliannie zosta si przy mnie, mwic, i zaraz powrci. Skorom si sam, bez wiadkw, z Juliann obaczy, uczuem takow boja i pomieszanie, em ust otworzy nie mia; przezwyciajc jednake wstrt nadzwyczajny rzuciem drcym gosem - Mame mie nadziej, e moja, niedyskretna moe, porywczo znajdzie odpuszczenie?... Czy wiar pozyskam, gdy to, com przyrzek, stokrotnie potwierdz?... Z pocztku zbya milczeniem pytania; jam wni oczy wlepiwszy, czeka wyroku szczcia lub nieszczcia mojego. Na koniec, westchnwszy ciko, na t si zdobya odpowied: - Nie zdaje mi si, aby to byo z dobrem domu tego, w ktrym si prawie z miosierdzia mieszcz, iby jedyny tak znacznej fortuny dziedzic do takowego brasi postanowienia, ktre by mu nic wicej moe nie przynioso nad prawdziwe przywizanie i wdziczno. Nie taj si, e bym bya szczliw; ale lepiej bdzie, e mnie powinno uczyni nieszczliw anieli niewdziczn. Przestamy o tym mwi; postrzegam, iem wicej powiedziaa, ni mi mwi naleao. Rozrzewniony tak bolesn, a niemniej podan odpowiedzi, otwieraem usta chcc jej niewczesn delikatno przeama, matka w tym punkcie nadesza i zaraz sig o czym inszym dyskurs zacz. y j A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{Pw3c P"&c1!f6 < Szukaem przez dugi czas sposobnej okazji do wynurzenia da moich. Widzc raz matk w dobrym humorze, rozmawiajc o przyszym moim postanowieniu, mwic niby w powszechnoci, rozwodzi si szeroce nad tym poczem, jako w zamciu szuka posagu i bogatej wyprawy fest to upodla tak wite zwizki; zaczem dalej wylicza przymioty, jakie by chciaem znale w przyszej maonce, i nieznacznie czyniem definicj Julianny. Niewiem, czy si domylia fortelu mojego matka, czy postrzega w atencjach moich wicej ni grzeczno, czy oczy Jutiann wyday: pod pretekstem doskonalszej edukacji postanowia odwie j do bliskiego klasztora panien zakonnych i adnej w tym nie uywajc afektacji, w potocznym dyskursie spytaa mnie, czyli jestem w tej mierze jednego z ni zdania. Wyda mnie, nieprzygotowanego, nagy rumieniec; ocuciwszy si jednak nieco, zaczem szeroce przekada defekta edukacji klasztornej i tak - mniemam - natenczas byem wymownym, i gdyby nie bya wiadoma matce przyczyna tych remonstracji , przedsiwzita podr nie wziaby skutku. Przyszed na koniec dzie smutny rozstanianaszego. Comy wzajemnie ucierpieli, wielemy skrytych ez wylali, wiele przysig i owiadcze zoboplnie uczynionych byo, ten chyba pojmie ktry si w podobnym razie znajdowa. Po odjedzie Julianny postrzega matka moja nadzwyczajn we mnie melancholi; strzegem si towarzystwa, a najmilsza i prawie jedyna zabawa moja bya uczszcza do miego, a teraz deszcze szacowniejszego laska. Bojc si wic, ebyzbyteczna melancholia zdrowiu mojemu nie zaszkodzia, chcc uczyni dywersj tak niewczesnemu, jak mniemaa, kochaniu, za rad brata swego umylia mnie wysa do cudzych krajw. eby za, raz poznany od wuja mego, pan Damon nie by odczony od mego towarzystwa, tak wyjazd mj nagli, i w niedziel kilka wszystko ju byogotowo do podry. ROZDZIA SZSTY Gdymy ju prawie byli na wsiadaniu, nagle zasze interesa przymusiy matk moj do tego, i mnie do jednego z najcelniejszych krlestwa miast wyprawi umylia, aebym tym lepiej rzeczy wykierowa. Odwleka si, z niezmiernym moim i jegomoci pana Damona alem, podr do cudzych krajw; e za te miasto do byo dalekie od domu naszego, dany mi by list do jednego z krewnych, ktry tam przemieszkiwa. Przyjechalimy na to miejsce bez adnego przypadku; osb, do ktrych si stosowa interes, nie zastaemikrewny mj a za miesic mia powrci. Gdym wic, ile bez adnej znajomoci, czasdo smutnie trawi, namieni mi jegomo pan Damon, i szczcie zdarzyo nam dopomyln okoliczno; znalaz albowiem w tyme miecie znajom sobie dam, baronow de Grankendorff, ktra urodzeniem Polka, niedawno owdowiawszy przyjechaa z cudzych krajw dla objcia znacznej na siebie spadej substancji i przez kilka niedziel w tym miecie bawi umylia. - Nie przyjmuje w dom swj, tylko afidowanych przyjaci, i waszmo pan, gdy tam bdziesz przeze mnie introdukowanym, staraj si, eby o jej tu bytnoci przed nikim nie wspomina. Wziwszy wic naprdce instrukcj, jak mam sobie w tak dystyngwowanej kompanii postpowa, uzbrojony w dobr fantazj, pierwszy krok nie bez wewntrznego wzruszenia uczyniem na teatrum wielkiegowiata. Weszlimy zatem do domu do przystojnego, w ktrym znajdowaa si biaogowa jedna podesza i crek dwie tejdamy. Po pierwszych ukonach i ceremoniach odezwaa si gospodyni, i masobie za honor przyjmowa tak dystyngowanego kawalera; prezentowaa mnie zatem caej kompanii, w ktrej byo czterech ichmociw bardzo maniernych , ajakom uwaa, przyjaci jegomoci pana Damona; czsto albowiem z nim po cichu rozmawiali. Uderzya mnie w oczy butelka wina szampaskiego, ktrm na stole postrzeg; koo niej leao kilka grw kartiwszystkie inne do tego rzemiosa narzdzia. Jeden z czterech ichmociw nieda si dugo rozmowom szerzy i gdy ruszony wyskoczy czopek, pienistym winem zacz zdrowie przybyego do kompanii gocia. Nie mogem tego na sobie przewie, ebym ochoczej gospodyni zdrowa nie wypi, a gdy obeszy rzsiste koleje godnej konsolacji , pomylnych sukcesw etc., wino, rozweselajce serce, przydao ustom wymowy na owiadczenie, jak byem uszczliwiony tak miym posiedzeniem. Twarz jejmo panny baronwnej starszej zdaa mi si przedziwna; juem chcia wstp czyni do podanej z ni konwersacji, gdy mi ofiarowano karty i uczyniono przeto dywersj wynurzenia afektw. Ochota dugo w noc trwaa; ja za, obudziwszy si nazajutrz okoo poudnia z cikim blem gowy, gdy piem herbatk, dowiedziaem si od jegomoci pana Damona, i i pienidzy niemao wygraem, i pozyskaem serce jednej z tych bogi, ktra mnie bya dnia wczorajszego wymownym uczynia. Nie mg si wypowiedzie pan Damon, z jak satysfakcj zapatrywa si na moj pikn prezencj, i upewni, i pozyskaem estywacj matki, a starsza jejmo panna baronwna co mce ni dobr przyja kumnie powzia. Uczszczalimy codziennie do tego domu takwielce przyjemnego; uznawaem coraz wiksze progresy w sentymentach jejmo panny baronwnej, ale mnie dziwia odmiana szczcia w karty: przez pierwszealbowiem dwa dni powrciem si do domu z korzyci, za od tego czasu i w tryszaka dziewitki mnie mijay, i w mariasza pamfil ode mnie stroni; na koniecgdym chcia rewanowa w pikiet, musiaem si z tuzami poegna, a co najgorsza, i z pienidzmi, tak dalece, i gdyby nie znajomy w miecie kredyt matki mojej, dawno by ju byo trzeba do domu powraca. Cieszy mnie w takowym utrapieniu jegomo pan guwernor nadziej odmiany szczcia i sam o sobie powieda, i grajc raz w chapank z kardynaem de Fleury, przez jedn noc przegra by sto szedziesit tysicy liwrw; nazajutrz zai przegrane pienidze odegra, i jeszcze zostao mu si w zysku czterdzieci tysicy. Na dobitk za pocieszenia przydaz misternym umiechem, i kto w kochaniu szczliwy, w kartach zyskowa nie moe. Bybym z caego serca gry przesta, ale tobyo na przeszkodzie, i jejmo panna baronwna starsza, ktra bya zniewolia serce moje, rada sama zabawiaa si kartami, a jam by w jej partii. Oprcz ustawicznej przegranej gnbiy mj worek bardzo czste, a jakby na przemiany kolejno nastpujce urodziny i imieniny jejmo pani baronowej i jej pociech; nie obchodzi za tych uroczystoci wizaniem i uczt byoby to wykroczy przeciw wspaniaoci umysu i sentymentw, od jegomoci pana Damona zaleconych. Ju mija czwarty tydzie proby sentymentowej, gdy raz na kolacji jegomo pan Damon, winem nieco rozgrzany, przemwi si z jednym kawalerem naszej kompanii. Z pocztku do politycznie dawali sobie do wyrozumienia wzajemne nieukontentowanie;od sowa do sowa przyszo do tego, i adwersarz jegomo pana Damona nazwa go oszustem i filutem. Nie mogc wytrzyma tej zniewagi jegomoci pana markiza, porwaem si z miejsca, tamten do szpady, w momencie wszyscy do ora. Sta si rozruch wielki i bitwa powszechna,z naszym jednak awantaem, albowiem przeciwnik jegomoci pana Damona dostawszy ciosu pad na ziemi. Po dugiej utarczce tamci ty podali; ja ich gonic wyparowaem na ulic; obskoczony od onierzy, odbieony od wszystkich w tym punkcie, gdy bagnety ucina zamylam, nie wiem, paaszem czyli berdyszem w gow city, padem bez zmysw na pobojowisku.Co si dalej ze mn stao, nie pamitam; towiem, i gdym pierwszy raz oczy otworzy, zobaczyem si w miejscu nieznajomym; a gdym si spyta, gdzie gestem, dowiedziaem si, i byem w kordygardzie . Prosiem natychmiast otaczajcych mnie onierzy, aeby przyszed do mnie oficer majcy nad nimi zwierzchno; przyszed natychmiast i gdym mu nazwisko moje powiedzia, zaraz mnie wasn karet odesa do stancji. Niech kady osdzi, co si ze mn wtenczas dziao, gdym tylko cztery mury zasta i t niepocieszn od zdziwionego gospodarza nowin, i jegomo pan guwernor dnia wczorajszego w nocy, zabrawszy wszystkie rzeczy, poczt wyjecha opowiedziawszy wprzd, aem ja go ju by uprzedzi odebrawszy wiadomo o mierci matki mojej. Strapiony niezmiernie, zaczem czyni starania, aby si dowiedzie o zbiegym Damonie, ale usiowania moje byy niewczesne. Chciaem si o nim informowaw domu jejmo pani baronowej, ale i tej nie zastano; pokazao si albowiem nawczas, i to bya awanturnica, od niedawnego czasu w tym miecie bawica, ktra kilku modziey powabami mniemanych crek swoich zudzia i oszukaa. Za pewne za bojc si dla siebiezych konsekwencji, po ostatnim przypadkuucieka z zabranym upem nieostrone, modziey. ROZDZIA SIDMY Prdzej, nielim si spodziewa ani sobie yczy, odebraa matka moja wiadomo o mojej awanturze; i list; ktrym w dni kilka odebra, chocia me by wedug tonu wielkiego wiata, da mi jednak do wyrozumienia, i akcje moje nie miay aprobacji. Bojc si zego w domu przyjcia rozpisaem listy do rnych przyjaci i krewnych, aby ile monoci usprawiedliwiali przed matk i winem letko procederu mojego, pochodzc bardziej z niewiadomoci ni z zego charakteru. Wicej mi dopomoga mio wrodzona ni cudze remonstracje, osobliwie gdym sam list napisa przyznajc bd i zupen odmian ycia obiecujc. Respons by pomylny. Moe pretekst obaczenia jedynaka najwicej dopomg; poznaem to dowiadczeniem; gdy albowiempo pierwszym, niby zimnym przywitaniu wzia mnie matka na stron i tam przygotowan peror z przyzwoit powag zacz chciaa, szy sowa oporem; a gdym jej pad do ng, pacz j wyda. Jam, rozrzewniony, pomg jej paka i natym si skoczyo, i rozeszlimy wcale inaczej, niemy si oboje spodziewali: ona z wikszym ni przedtem jeszcze do mnie przywizaniem, ja z szczer chci poprawy, nauczony dowiadczeniem, i nie masz takowej w dzieciach zdronoci, ktrej by mio rodzicw nie moga przezwyciy. Osiadem wic na nowo w domu i czyli arliwo wieego nawrcenia, czyli pami wstydliwej dla mnie awantury, czy widok przykadnej matki takiego by cudu przyczyn, i przez cay miesic wiodem ycie przykadne i nieposzlakowane. ZabraDamon romanse; eby za byy zabawne albo poyteczne ksigi w jzyku polskim, nawet eby by mogy, nie wierzyem temumajc w wieej pamici dyskursa jegomoci pana Damona, i w samym tylko francuskim jzyku wszystkie umiejtnoci osiady. Wszedzy raz do apteczki, gdziem wedug starodawnego zwyczaju co dzie przed obiadem, a czasem i dwa razy chodzi, gdym po wdce pierniczkw cukrowych szuka, znalazem w kcie histori o Aleksandrze Wielkim. Zadziwiony, e si moga w jzyku polskim znale insza jaka ksiga oprcz nabonych, wziem j i zanis do stancji z mocnym przedsiwziciem, e j bd czyta; jakotego samego dnia przeczytaem p karty.Dziwiy mnie niesychane awantury, gdy siw morze spuszcza i na wzku gryfami zaprzonym buja po powietrzu; przecie przyzna si musz, i srogi gwat czyni obie musiaem, eby zacztego dziea dokoczy. Juem by doszed rozdziau dwudziestego, a przeto znajdowaem si napoowie heroicznej pracy mojej, gdy wszedszy do mnie pewien czsto goszczcy w domu naszym zakonnik a wziwszy mi z rk ksik, skoro kilka periodw przeczyta, zgromi mnie straszliwie, iem mia czyta ksik pogask i framasosk. Przestraszony takimi sowy, odniosem ksig do apteczki, a matka, informowana o jej zoci, kazaa j spali. Midzy wielu, ktrzy si do nas czstokro zjedali, ssiadami i ssiadkami bya jejmo pani podstolina, do bliska krewnamatki mojej; ta niegdy bywaa u dworu, a co wiksza, raz w Warszawie na sejmie. Zwyczajnie, skoro gdzie przyjechaa, zaczynaa dyskurs o wspaniaociach miejsca tego, o rnych, ktre za jej czasw byway, awatrturach, o grzecznoci dam, o galantomii kawalerw, owybornych obojej pci sentymentach. Tymi dyskursy wzia zupenie gr nad caym ssiedztwem: w parafii nikt przed ni w awce nie siedzia; w procesji podczas odpustu tu sza za ksidzem; nasz pleban,kiedy rozdawa koldy, zawdy j najpierwej czci i mianowa, a chocia te dystynkcje nieskoczenie parafianw obchodzi' zwyky, taka bya przemono jej reputacji, i nawet pani podczaszyna stara, niegdy pierwsza w caej okolicy, cierpliwie znosia krzywd swoj. Ta tedy jejmo pam podstolina, wszczwszy raz dyskurs o czytaniu ksig, powiedaa caej kompanii, jako za jej czasw w Warszawie i damy, i kawalerowie czytali Kaloandra wiernego. Gdym si jej spyta, czyli ten kawaler tak jak mj Aleksander lata po powietrzu i bi si z caym wiatem: - Mylisz si waszmo pan - rzecze - kiedy na takich sprawach zasadzasz i ustanawiasz zacno kawalerw doskonaych. Kaloander, lubo w wielu potyczkach mny, nie tym si zaszczyca, ale sam jego przydomek dowodzi, i nienaruszona raz ulubionej kochance przychylno, szczere i heroiczne, choby z najwikszym ycia hazardem, dla niej usugi, najywszych sentymentw dozgonnatrwao -to emu nadao imi wiernego; imi wspanialsze nad te wszystkie, ktrymi si zaszczycali rycerze i monarchowie wiata. Sam waszmo pan zwa, i by wiernym w kochaniu, jest to by razem wielkim, wspaniaym, mnym, sprawiedliwym. Nie miaem co odpowiedzie na takie zagadnienie, a przypomniawszy sobie owegoCyrusa, ktrego mi mj pan guwernor eksplikowa, prosiem j po obiedzie, skorosi gocie rozjeda poczli, aeby mi chciaa poyczy tej wybornej w polskim jzyku historii. Z pocztku trudni pocza,gdym na koniec ze zami o to nalega, daasi uy probom moim i tego samego wieczora przyby podany do domu mojegoKaloander. ROZDZIA SMY Nie byo jeszcze doszo do wiadomoci matki mojej, i wielu dunikw' mieli kartyz moimi podpisami na znaczne sumy, z ktrych pan Damon z towarzystwem swoim korzysta. Z pocztku nie miaem o tym wspomina, bojc si jednak, eby dunicyprosto do matki rekursu nie uczynili, gdym dobr por upatrzy, opowiedziaem jej wszystko szczerze. Odpuciwszy wicej, darowaa mniej. Kazaa napisa do dunikw, aby si z kartami stawili, z upewnieniem, i kady odbierze, co mu si bdzie naleao. Mogaby bya wprawdzie, wedug rady plenipotenta swego nie zapaci dunikom, ale delikatno jej sumnienia me chciaa zostawowa w odpowiedzi ludzi niewinnych za cudze przestpstwa; i tak, czyli nie umiejc, czylinie chcc czyni rnicy midzy spraw prawn a sprawiedliw, wolaa, ile majtniejsza, szkodowa ni by przyczynszkody ubogim; mog bezpiecznie mwi "ubogim", bo to byli obywatele kupcy i rzemielnicy stoecznego miasta naszego wojewdztwa. Czytanie Kaloandra wiernego wzbudzio we mnie nieznacznie ch do kontynuowania sentymentowej, zacztej przez jegomoci pana Damona edukacji. Zdaa mi si wie zbyt szczupym teatrum do praktykowania regu, ktrymi byem napojony. Julianny w domu nie byo; juem by wynalaz cel afektw moich, jejmo pann podwojewodzank, ale gdym pierwsze krokizaczyna pocz, zagad mnie z gry jegomo pan podwojewodzy obiecujc crk, proszc o zapis i ostrzegajc doywocie. Przejo mnie wskr takowe barbarzystwo i zbrzydziwszy wie do ostatka, tylem na matce wymg, i mnie przy wuju, ktry z naszego wojewdztwa zosta by posem na sejm, wysaa do Warszawy. Kady czek mody pierwszy raz przyjedajcy ze wsi do stoecznego miasta zatumiony zostaje wieloci i rozmaitoci rzeczy, ktre si przed jego oczyma snuj. Ta impresja tym bya we mnie ywsza, im wiksze miaem pragnienieobaczy i pozna (jak teraz mwi) wiat wielki. Przyrwnywajc niezgrabno moj ziemiask do cudnej udatnoci kawalerw stoecznych, z pocztku czuem wstyd wielki i upokorzenie. Nauki i objanienia wujowskie wdroyy mnie powoli w uczciwprzytomno ' i prezencj, ale nierwnie wicej winnym zostaem damom. Z ich askipozbyem si naogu niewczesnej kawalerskiemu stanowi modestii. Wymiany j A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAPc oC E c q( ,c ;o w dobrej kompanii za wstydliwe zarumienienie si, staem si odwanym; poznaem, i co lud prosty nazywa obmow, wyborny wiat mieni by uciesznym artem, dusz wybornej konwersacji; i takem si w tym nowym rzemiele wywiczy, iem wkrtce przeszed tych, ktrych mi przedtem naladowa kazano. Juem by przekonanym u siebie, e mi nic nie brakowao do wytwornoci; ale wywid mnie z bdu jeden poufay od dwch dni po pierwszym poznaniu przyjaciel. Ten, przyszedszy do Warszawyw kubraku, bez chopca, jedzi ju nawczas karet angielsk na resorach s, aosie uginay si pod ciarem snistych hajdukw. Wzi do mnie serce i zaprosiwszy na ostrygi, gdy si inni gocie rozeszli, tak mwi pocz: - Rozumiem, i nie bdziesz mi waszmo pan mia za ze, e wieo na to wielkie teatrum przybyemu, dam rady niektre i takie reguy przepisz, z ktrych zachowania, widzisz waszmo pan z mojejsytuacji, jakem korzysta. Gdyby czowiek mg dysponowa urodzeniem swoim, bybym zapewne obra waszmo pana sytuacj albo jeszcze lepsz; inaczej si zemn stao. Urodziem si, prawda, szlachcicem, ale tak ubogim, i rodzice, mylc jedynie o wyywieniu, nie mieli czasu myle o mojej edukacji. Skorom lat jedenastu doszed, wyprawiony, a bardziej wypchnity byem z domu rodzicielskiego; oprcz bogosawiestwa nic mi na drog nie dali. Udaem si na sub i naturalna jakowa rano przymilaa mnie w oczachtych, u ktrych suyem. Postrzegem, i ta rano i dobra fantazja bya instrumentem mojego szczcia; ten dar natury utrzymywaem i pielgnowaem ile monoci; i takem go z czasem powikszy i wydoskonali, i staa si nieznacznie efronteri. Trzeba, mospanie, mie czoo miedziane, kto chce co na wiecie wskra.Dlaczeg si, prosz, ludzie cnotliwi, zacni, przystojni, uczeni na fortun skar? Nie dla innej przyczyny cierpi, tylko i nie umiej swego towaru sprzeda. Mniemaj, i przy modestii lepiej si cnota wydaje? Fasz to wierutny. Miny te czasyalbo ich moe nie byo (czemu ja najbardziej wierz), eby cnot szukano: jej si za szczciem ubiega trzeba albo medytowa o godzie nad marnociami wiata tego. Dobra rzecz i nader podana mie talenta, ale wiksza sztuka nie majc talentw uj za doskonaego. Nie bd waszmo pana bawi moimi awanturami; moesz si dorozumie, i musiaem ich mie i wiele, i rozmaitych, nilim przyszeddo tego stanu, w ktrym mnie waszmo pan widzisz. Wracam si wic do przeoenia niektrych sposobw, jakimi mona zyska wzito i zarobi na reputacj doskonaego kawalera. Najprzd, trzeba ile monoci pozyska trojak reputacj: galantoma, junaka i filozofa. Trzeci ten przymiot dawniejszymi czasy nie by potrzebny, teraz konieczny. Kawaler modny wcale jest teraz odmienny od owych galantw czasu Ludwika XIV we Francji albo Augusta II w Polszcze. Reguy sentymentowe w takich nawczas byy obrbach przystojnoci, modestii, sekretu, i amant, ktry sobie cel swojego kochania obra, albo zmierza po parafiasku do stanu witego maeskiego, albo zostawa dozgonnym prawie niewolnikiem osoby ulubionej. Najmniejsze przestpienie regu galantomii byo przestpstwem niedopuszczonym, a dama i kawaler, mczennicy wasnego uprzedzenia, rozumieli czasem, i si serdecznie kochaj, wtenczas gdy si nudzili wzajemnie. Postrzegy te grube w kochaniu defekta damy i mielsze od nas, zrzuciy jarzmo niewczesnej przystojnoci. "e synogarlice wiecznie pacz, tym gorzej dla synogarlic"- mwia mi niedawno grzeczna jedna i bardzo modna dama. Statek jest teraz przymiotem podych tylko umysw; po wsiach jeszcze moe kochaj si po dawnemu, u nas, w Warszawie, nawet po kramach i przy warsztatach modna teraz panuje galantomia. Rozwodzi si wic z afektami, wzdycha, paka, cierpliwie oczekiwa - wyszo to z mody. Wstp pierwszy czym efronteria, fiesta wolne, dyskursy miae, obmowa, chlubienie si z mniemanego szczcia, strj wytworny, ekwipa gustowny, ekspens rozrzutna. Gdy waszmo pan w posiedzeniu z damami bdziesz, niech laufer raz po raz od samego waszmo pana skomponowane bilety nosi, a waszmo pan czytaj je niby z dystrakcj, uskaraj si, i momentu wolnego czasu znale dla siebie nie moesz; pytany, od kogo te poselstwa i bilety, czasem z mistern min, czasem z umiechem powiedaj, e to interes domowy,maej wagi etc., a jeeliby by ogie na kominku, pjd do niego i inny dyskurs zaczwszy wrzu w ogie bilet tak nieznacznie i ostronie, eby to wszyscy postrzegli. Pomaga i to w kompaniach do akceptacji, gdy w dyskursie potocznym najdystyngwowasze osoby bdziesz waszmo pan cytowa i wspomina poufale: byem u hetmana, graem z kanclerzem, polowaem z wojewod etc. Sposb ten wchodzi nieco i w reguy junackie, ale do nabrania tej reputacji najlepiej suy uczszczanie z tymi, ktrzybezkrwawymi pojedynkami zasuyli sobie na reputacj walecznych rycerzw; opowiadanie dzie marsowych i hazardw, w wielu okolicznociach w kompanii damskiej albo ludzi spokojnych, moe wielcedopomc. Za powrotem z cudzych krajw lepsze si waszmo panu pole otworzy, nieobawiajc si wiadkw i przed junakami bdziesz si mg z mstwem swoim popisa. Nie od rzeczy bdzie i to, gdy bdziesz waszmo pan mia zawdy przy ku par pistoletw, choby i nie nabitych, i w teje samej izbie albo wiszcy, albo stojcy w kcie paasz z furdymentem. Co do trzeciego punktu, masz waszmo pan wiedzie, i wiek nasz teraniejszy jest to wiek owiecony; tak jak angielskie fraki, i filozofia w mod wesza. U najmodniejszych dam zastaniesz waszmo pan na gotowalni, tu przy wzekach e i bielidle, ksigi pana Rousseau, filozoficzne dziea Woltera i inne podobnego rodzaju pisma. Trzeba wic koniecznie postawi si w stanie prowadzenia dyskursu, gdy waszmo pana z tej strony zagadn. Nie rozumiej waszmo pan, eby dla tej przyczyny potrzeba byo nieustannie czyta, aplikowa si i wchodzi w gbokiespekulizacje. Nie tak to trudno zosta filozofem, jak waszmo pan rozumiesz: chwal tylko, co drudzy gani, myl, jak chcesz, byleby osobliwie, kiedy niekiedy z religii zaartuj, decyduj miele a gadaj gono; przyrzekam, i ujdziesz wkrtce za wielkiego filozofa... Chcia wicej mwi, ale zna dano, i ju czas jechania; z cikim wic alem moim musia dyskurs zakoczy i razem z nim pojechalimy na asamble. ROZDZIA DZIEWITY Wkrtce po tej konwersacji odebraem wiadomo o mierci matki mojej. Mimo naturaln z przyszej swobody satysfakcjuczuem al prawdziwy z tej straty. Umierzy si z czasem, a natychmiast snu si w imaginacji poczy rozmaite projekta. Podr do cudzych krajw najwiksz we mnie czynia impresj. Jako, nie wyjedajc z Warszawy, uczyniem wszystkie dyspozycje i przygotowania do drogi. Nowy mj mentor uoy plam przyszej mojej peregrynacji; a gdy w porodku tej pracy dla mnie podjte widziaem go nieco pomieszanym, przyzna mi si, i dla pewnych bardzo nagych interesw przymuszony by szuka na kredyt piset czerwonych zotych; ofiarowaem mu natychmiast moje usugi i chcc pokaza wspaniao animuszu wyliczyem tysic bez karty i bez prowizji. Skorom si w grubej aobie pokaza, wanie jakby czarny kolor mia jaki osobliwy przymiot do pocigania ku sobie serc ludzkich, zobaczyem si otoczonym kompani najmodniejszych kawalerw; damyna mnie lepiej poglda zaczy; szy kolejno obiady i wieczerze - jegomo pan Dowiadczyski by dusz kadego posiedzenia. Gdy wic pozostae po matce pienidze z domu przywieziono, poow wzi faraon z kwindecz, reszt kupcy i rzemielnicy. Ukadajc plant podry mj przyjaciel to mi najprzd przepisa, abym w gotowinie wzi kilka tysicy czerwonych zotych i weksel od bankiera na tyle drugie. Nie chcc czasu wyjazdu przeduy napisaemdo mego plenipotenta, eby na kontraktach lwowskich zastawi jedn lub dwie wsi moich dziedzicznych, a pienidze jak najprdzej przywozi do Warszawy. Uczynizadosy i z wiksz, nilim si spodziewa,punktualnoci rozkazom moim - zamiast albowiem dwch wsi trzy zastawi. Przyjecha zatem ze zotem wanym, obrczkowym, do Warszawy, a prdko jego w dostawieniu pienidzy tak mnie zniewolia, iem go obligowa, aby w niebytnoci mojej nie tylko interesami, ale irzdem substancji mojej chcia si zatrudni. Podj si, nie bez wstrtu, tak wielkiej pracy, szeroce mi przekadajc, jaki czyni heroizm, gdy si podaje moe na ludzkie obmowy, na naraenie krewnym paskim, na niebezpieczestwo wasnej straty etc. Aebym te sprawiedliwe skrupuy przezwyciy i da dowd statecznego przy-wizania, zapisaem mu prostym dugiem na jednej wiosce kilkanacie tysicy zotych. Dopiero kontent z dobrego uregulowania interesw, serio o przyszej drodze myle poczem.Ju bya upakowana poowa garderoby, gdym odebra list od mojego plenipotenta, w ktrym mi donosi, i bytno moja koniecznie potrzebna w Lublinie na poparciesprawy, ktrej on sam by przyczyn namwiwszy mnie, abym gwatownie wypdzi z dziedzicznej wioski jednego ssiada na fundamencie dawnych mojej familii do teje wioski pretensji. Udaem sipo rad do mego podufaego przyjaciela i na tym stano, abym pojecha wystarawszy si wprzd o listy instancjalne do deputatw. Zaczem wic wizyty i zyskaem od kilku panw ten podany paszport do sprawiedliwoci narodowej. Jeden z janie wielmonych, do ktrego wanie w wigili grajc, w kwindeczy trzysta czerwonych zotych przegraem, najchtniej pomoc swoj przyobieca i na wieczerz do siebie zaprosi. Zasiadszy do stolika, czujc obowizek wdzicznoci, takem umia ksztatnie z pitkami ucieka, i nazajutrz rano, nielim si jeszcze obudzi, przyniesiono rekomendacjalne listy votantz sigillo, a na kadym byo P.S. rk wasn mojego protektora. Znalazem niedawno ,jeden z tych listw, nie wiem dla jakiej przyczyny nie oddany, i sowo w sowo przepisany, dla lepszej czytelnika w podobnych moe okolicznociach informacji tu go kad: Janie wielmony Moci Panie N. N. Mnie wielce Moci Panie i Bracie! Wiadome mi s arcyzbawienne i doskonae Janie Wielmonego Waszmo Pana sentymenta, w kadej okolicznoci wydawajce si, a tym bardziej w tym stopniu, w ktrym, obczyzna czuej jego pieczoowitoci powierzya administracj sprawiedliwoci witej. Sitiens iustitiam Jegomo Pan Dowiadczyski, Mj Wielce Miociwy Pan, udaje si do askawej Janie Wielmonego Waszmo Pana protekcji, u wiedzc o tej przyjani, ktr mnie z dawno zaszczycasz, prosi mnie, abym za nim wnis proby moje. Gdy go Janie Wielmony Waszmo Pan dzieln ask swoj wesprze raczysz, dasz dowd statecznej ku mnie przychylnoci i wzbudzisz do wypenienia skutecznego tychobowizkw, z ktrymi mam honor zostawa Janie Wielmonego Waszmo Pana szczerze yczliwym bratem i unionym sug N.N. P.S. Mj serdecznie kochany przyjacielu, bd askaw na rekomendowanego, a nie zapominaj o rekomendujcym. ROZDZIA DZIESITY Przyjazd mj do Lublina otworzy mi nowe teatrum; insz, a wcale mi przedtem niewiadom posta rzeczy poznaem. Zaczem si od plenipotenta mojego informowa, jakimi sposoby miaem sobie postpowa, abym dobrze wykierowa interesa: warszawskie albowiem moje oraculum nie mg mnie doskonale w tej mierze owieci, poniewa nie majc dbr dziedzicznych ani sum na zastawie, wolen by zupenie od prawnych interesw, a przeto wiedzie nie mg ani zna trybu lubelskiego lub piotrkowskiego. Nauczyem si wic, i kto ma spraw, koniecznie mu do wygranej trzech rzeczy potrzeba. Pierwsza z nich - kredyt wasny lub wsparcie mocnych protektorw. Druga - znajomo, przyja lub pokrewiestwo z sdziami, a w niedostatku ten dzielny sposb, ktrego lubo wyrazi nie miem, w potrzebie jednak albo wyrwna lub wicej dokae nad przyja i pokrewiestwo. Na kocu si zwyczajnie ka zwyka sprawiedliwo interesu. Na fundamencie wic tych i innych wielorakich instrukcji zaczem pracowite wizyty do kadego w szczeglnoci z janiewielmonych, noszc drogi depozyt listw rekomendacjalnych. Trzeba byo nieraz uprzedza wschd soca, pi si czasem po ciemnych i niewygodnych wschodach na drugie, trzecie lub czwarte pitro, a doszedszy podanego terminu, w ciemnymczstokro przedpokoju z pokorn rzesz wsppacjentw czeka szczliwej pory, kiedy si jegomo dobrodziej obudzi albo dla nas widocznym bdzie. Odmyka drzwi paskiego pokoju Matyjasz moe albo Iwan,z prawowiernego katolika wieo dla trybunalskiej publiki od janie wielmonego pana kreowany mahometanin. Wpuszczony raz do pokoju, miaem honor zobaczy ze wszech miar straszliwego sdzi. Nie ruszywszy si z stoka, wysucha pokornej oracji, a wspaniao-surowym okiem zmierzywszy mnie po kilkakrotnie od stp do gw, kazapajukom poda sobie miednic starowieck, pikn, marcypanowej roboty, z rznitym we rodku (jakem postrzeg) nie jego herbem; dopiero umywszy si naleycie, odprawi mnie w krtkoci sw zwykym wielkim ministromkomplementem: - Zobacz, o co rzecz idzie, bdziesz mia waszmo pan w czasie rezolucj. Jeszcze mi dotd stoi w oczach posta domu jednego z moich sdzi. Sposb, ktrym jego kamienicy ex officio niegdy izba i alkierz, nawczas sala audiencjonalnai gabinet by przystrojony, prezentowa wspr osobliwy midzy wspaniaoci i ndz. Mury sali okryte byy obiciem, ktrego jeden bryt pomienisty wytartego patasku, drugi wczkow robot w kostk; st wielki na rodku okrywa bogaty perski dywan, a naokoo izby stay nierwne z prostego drzewa zydle i jedno stare krzeso wyzacan skr wybite, z porczami. Pokoju wskiego sypialnego mury byy obnaone; przy ku parawanik, zamiast potku kilimek wytarty,ko szczupe, a nad nim szklni si makat zotogowy. Wisiay rzdem zegarki kameryzowane, dalej sute rzdy, szable zote i karabele. Zadziwiony niespodziewanwspaniaoci, pomyliem sobie: "O, jak szczliwe to miasto, gdzie i tak prdko, i tak tanio, i tak piknych rzeczy dosta mona!" Szedem kolejno oddajc wizyty, a gdym spracowany przykr podr spoczywa w domu, przybieg do mnie plenipotent donoszc, i nazajutrz przypaday imieniny jednego z janie wielmonych, trzeba wic,aby przygotowa godne tak zacnej osobie wizanie. Ten janie wielmony Jan, w Piotrkowie Ewangelista, by teraz w Lublinie Chrzcicielem. In gratiam tak wielkiej gali dawa bal mj adwersarz; eby si nie da nie tylko w sprawie, ale i w szczodrobliwoci przezwyciy, kareta moja francuska z szorem mosinym wyzacanym przeniosy si zaraz do wozowni janie wielmonego solenizanta, i nie bez skutku. Uczuem albowiem nazajutrzdowd aski jego - idc na wschody ratuszowe wspar si na mnie i miaem honor dwiga go do samej izby sdowej. Po tych pierwszych krokach ode mnie uczynionych zoylimy rad z plenipotentem, jak spraw zacz, jak j prowadzi i jak ile monoci upewni jej dobry skutek. A e, jakem wyej namieni, sam mj pan plenipotent by sprawc tego wszystkiego, poniewa on mnie przywid do tej rezolucji, ebym szlachcica ze wsi wygna, co byo okazj kilku zabjstw i kresy we bie mojego adwersarza, wic spodziewaem si, i szczere zdanie otworzy i caymi siami zaczt spraw popiera bdzie. Gdymy si wic sam na sam z sob zamknli, tak do mnie mwi pocz: - Praktyka kilkunastoletnia, wano interesu, szczere do osoby waszmo pana dobrodzieja przywizanie s mi pobudkami do przeoenia wiernej rady mojej. Z tych wic powodw w krtkoci sw do wyraania treci rzeczy przystpuj. Najprzd potrzeba, aebymy zamwili do tej sprawy ledwo nie ca palestr, a lubo wedug przepisw konstytucji e, nie mog, tylko trzech stawa w jednej sprawie, jednak bywaa to niekiedy w zwyczaju, e mona spraw na kategorie podzieli; do kadej zamwiemy osobnego patrona, od j A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAP6 :c  G !c X0b Q?+ replik bd insi. Reszt wezwiemy przynajmniej na konferencj, skd ten zysk, i ju potem me mog by uyci od przeciwnej strony. A tak nasz adwersarz nie znajdzie dla siebie, tylko wyrzutkw, izbie mniej znajomych i ktrych nasi potrafi atwo zahuczy. Wiem ja kilku ze sawniejszych mecenasw,ktrzy wielkie maj zachowanie z deputatami; ci zwykli ich ujmowa dla pacjentw sposobami, jak waszmo pan rozumiesz. Teologowie wyborni, umiej skrupuy rezolwowa, wtpliwo znosi, trwog umierzy, prawo wytumaczy. Wiadomo najskrytszej okolicznoci daje im powag nad tymi, ktrych najlepiej rozum, sumnienie i potrzeby znaj; ich wicjak najusilniej ujmowa nam potrzeba. Znam take niektrych w palestrze, co umiej stare charaktery czyta w dawnych i niewiadomych aktach; i chocia czasem poowa transakcji zbutwiaa albo j myszy wygryzy, oni to wci czytaj, ekstrakty wypisuj, a ci ktrzy lekt i korekt kad,przez respekt ich talentu nie mi weryfikowa kopii z oryginaem i lepo podpisuj podane sobie ekstrakty. Sprowadz wic waszmo panu jednego z takowych, dobrze mi znajomego i nie w jednej okolicznoci wyprbowanego; opowiem mu spraw nasz i jakiej bymy jeszcze potrzebowali transakcji, a upewniam, e, wynajdzie dla nas. Ale takowa kwerenda bdzie cokolwiek kosztowa. To zakoczywszy trzeba nam si bdzie stara uj tego deputata, przy ktrym sentencjonarz. Nie uwierzysz waszmo pan, jak ten punkt do naszej, sprawy potrzebny. cisnem i ucaowaem serdecznie tak zabiegego i yczliwego plenipotenta i postpujc stopniami w wykonywaniu zbawiennej rady jego, obligowaem go, aeby zaprosi do mnie na konferencj tyluichmociw mecenasw, ile mu si bdzie zdawao. A tymczasem zaczem czyni przygotowania na konferencj. Przyniesionowina dwanacie flasz wielkich, garncowych,garniec po sze czerwonych zotych. Rozoyem przy tym fascykuami papiery,sumariusze i papier naokoo stolika do konotowania informacyj i dokumentw. ROZDZIA JEDENASTY Wkrtce zeszo si do mnie dziesiciu powanych i okazaych mecenasw. Na wikszej poowie zna byo poprzedzon gdzie indziej konferencj. Odebrawszy od kadego cum omnI formalitate komplement musiaem si zdoby na tyle odpowiedzi. Postawiono kilka flasz na stole; wtem ruszy si mj plenipotent proszc na swko i odprowadziwszy mnie na bok, obrci twarz naprzeciwko nim, szepczc do ucha: - Uwaaje waszmo pan tego w kontuszu papuym, opasanego od piersi... Rzekem: - Widz. - Ot ten ma wielki przystp do janie wielmonego N.N., ktremu niedawno za wygran spraw wyrobi doywociem wie od wojewody N.N. Ale to wielki sekret... Tenznowu drugi, co ma karabel demeszkow, zotem nabijan, z rkojeci koci soniowej, ma j w podarunku od deputata N.N. za to, e mu nagali kontrakt arendowny na lat trzy bez pienidzy. Tamten za, co ma wsik z szwedzka ogolony, ju podeszy, w starym, czarnym,wytartym kontuszu, Jest to ten, co ordynaryjnie pisuje dekreta deputatowi trzymajcemu sentencjonarz, natenczas kiedy z umowy z pisarzem ma sobie w ktrej sprawie ustpiony. Trzeba bdzie i o nim pamita. Wrciwszy si do ichmociw, zaczem najprzd zdrowie przewietnej palestry, statecznej ich przyjani; najstarszy moje zacz, a skosztowawszy, e wino i dobre,istare, zacz kolej aski nieustajcej. Szyrzsiste kielichy, gdy jeden z ichmociw pracowitszych odezwa si do mnie: - Moci dobrodzieju, sprawa sprawy nie tamuje; czas si wyciecza, przystpmy dopoznania sprawy; przy czytaniu dokumentw, gdy nam ktrego braknie, kielich to miejsce zastpi... - Zgoda! zgoda! - zawoali wszyscy i obsiedli stolik wedug wokacji. Zacz plenipotent mj informowa ich o sprawie. Kady z mecenasw notowa sobiepotrzebniejsze okolicznoci. Przerywania, papierw ogldanie, przytaczanie prejudykatw niemao i mieszay, i przeduay cig informacj.Juemy byli w p sumariuszu, kiedy modzieniec jeden wykwintnie ubrany wchodzi z trzaskiem do pokoju; za nim kozaczek z zaplecionym czerwon wstk seedcem i pokojowiec w zielonych sukniach, z kordelasem, strzelca nadwornego podobno reprezentujcy; tych jeszcze poprzedzi wye mody, rozhukany, ktry rozumiejc podobno, e jedz u stolika, wspi si na apami we wszystkim pdzie i kielich wywrci duy, peen wina, wszystkie papiery moje zla i notata ichmociw patronw, a co gorsza, kilka piknych kontuszw i upanw winem tym splami. Porwali si wszyscy od stou ijeden z uszkodzonych rzecze: - A, moci skarbnikiewiczu, skary si bd przed janie wielmonym wujem za szkod moj... Prdko mi poszepn plenipotent do ucha, abym tego modzieca jak najgrzeczniej przyj, bo to siestrzeniec rodzony janie wielmonego prezydenta, ma ju deklarowan chorgiew; ten ma zwyczaj, a bardziej zlecenie, pod tytuem wiczenia si w prawie przysuchiwa si konferencjom; jest pod dyrekcj patrona tego, co w kubraku psowym; ten go zwyczajnie przywodzi na konferencje ludzi majtnych, a ci wiedz, jak ten honor zawdzicza. Przywitawszy wic z naleytym uszanowaniem podanego gocia, podaem na kolej zdrowie janie wielmonego wuja; szo te kilk ogniwami, z odmian tylko symboliczn tytuw. Potemza pozwoleniem gocia, ktry da take przysucha si sprawie, zasiedlimy do kontynuowania informacji. Wprawdzie ten modzieniec wicej si psem swoim bawi jak suchaniem sprawy, wista, kaza psuwarowa, czapk rzucan poda; lubo to czynio dystrakcj suchaczom, chwalilimypsa i pana, a tymczasem skoczya si informacja. Czas odetchnienia zastpiy rzsiste kielichy; wtem jeden z mecenasw tak si do mnie odezwa: - Zrozumielimy dostatecznie t spraw. Dwie ona ma postaci, jest razem iuris et facti - prawn i uczynkow. Co do prawnoci uczynkowej za wygnanie szlachcica, zbicie i wizienie jego, zabjstwo ludzi jeste waszmo pan od tego szlachcica zapozwany do regestru expulsimonium, do regestru, mwi, waciwego takowej sprawie; a zatem, gdyten regestr przyznany szlachcicowi bdzie, trybuna, nie wchodzc in causam iuris, bo mu to prawo tamuje, szlachcicowi nakae reindukcj, waszmo pana ukarze grzywnami i wie. Co za ad causam iuris w tej sprawie, gdzie waszmo pan formujesz prawo swoje do wioski i szlachcica pozwae do regestru wojewdzkiego, w nim prokurowae wpisy, to naprzd albo bdziesz dufa przychylnoci dla siebie janie wielmonych zasiadajcych i dopucisz, eby tu bya rozsdzona. Jeeli mu przysdz dziedzictwo tej wioski, spodziewa si mona bdzie nawczas, i podobnym kredytem wyrobisz, e upadnie kategoria facti, wiolencji nie przyznaj i jeszcze przeciwnej stronie naka kalkulacj z dochodw; dezolacje bdzie musia nadgrodzi i na to kondescensj wyznacz. Jeeli za sdowi tutejszemu dufa nie bdziesz, to przynajmniej uprosisz, aeby sprawa bya odesana do grodu, ktremu wicej ufasz, lub na kondescensj, do ktrej podyktujesz sobie officia. Lka si zatem waszmo panu naley, aeby nie przypada sprawa z regestru expulsionum, ktrego przeciwna strona pilnuje. Potrzeba wic uj sobie deputatw, aeby ile monoci regestru tego nie popierali, eby zawsze sprawa jaka ze rody na czwartek zachodzia i kontynuowaa si wim krokiem. Przeciwnym sposobem, niech regestr wojewdzki pdz, sprawy ile monoci niechaj bd odsyane na kondescensje do grodw, niech si w innychstrony godz, jak mog, a reszta za ask prezydenckiego dzwonka niech idzie per nonsunt. Tym sposobem te trzysta wpisw, ktre waszmo panowemu przodkuj, bdspada jak grad. Pro waszmo pan jegomoci pana skarbnikiewicza, aeby da dobre sowo za waszmo panem wujowi swemu, a upewniam, e ci utrzyma, jak tylko sam chcesz... Ten skoczy, a wszyscy odezwali si, i nie maj co wicej przyda do tak wybornego i doskonaego zdania. Ruszylimysi wszyscy od stolika; ja tymczasem zaprosiem jegomoci pana skarbnikiewiczado drugiego pokoju, gdzie zdjwszy z kokafuzj i par pistoletw francuskich, ofiarowaem mu, jako myliwemu, proszc,aeby by dla mnie porednikiem w jednaniuprotekcji janie wielmonego wuja. Tymczasem mecenasi, odebrawszy swoje honoraria, a ci duplikowane, ktrzy szkod ponieli, rozeszli si do domw albo na innekonferencje. Odprowadziem jegomo pani skarbnikiewicza a na ulic, polecajc mnie jego asce. ROZDZIA DWUNASTY Zostawszy w domu, zaczem z plenipotentem moim mwi o tym pierwszymkroku do sprawy, ju szczliwie odbytym. Chwali moj activitatem, a do innych rad, juk. dawniej uyczonych, przyda to, co muby jeden z mecenasw przy konferencji powiedzia, aebymy si postarali o jaki dokument. dawny probujcy, jako ta czstka szlachecka ode mnie zajechana bya z dawna atynencj wsi mojej pobliszej . - Powiedziaem - rzecze dalej mj plenipotent - i my to mamy; musz wic teraz pj do jednego z moich znajomych, ktry ma sekret stare charaktery labizowa, zgadywa, a gdy trzeba, i skada; opowiem mu, jakiej nam trzeba transakcji, a w tym i dowcip, i sztuka, e takie tylko nam trzeba, tak on sowo w sowo wynajdzie. Wrci si w godzin plenipotent z weso twarz, oznajmujc, i ju obstalowa transakcje, jakich jeszcze potrzebujemy; bd gotowe za trzy dni. - Takowe dokumenta - rzecze - nie tylko s uyteczne w sprawie, ale te zdobi j. Spleniay i ogryziony, pargaminowy szparga pitno staroytnoi na sobie nosiipowag swoj zasania czstokro oczewiste defekta. Przyszed w dzie trzeci, podany dla dostpienia pargaminowych dokumentw. Stawi si w sowie uczony nasz charakternik i opowiedziawszy mi, jakie mia zalecenie od mego plenipotenta do kwerendowania, doby zza pazuchy trzech ekstraktw, o ktrych mnie upewni, i s prawdziwie skarbem znalezionym, e suy bd peremptorie do repliki i e zapewne przynios mi wygran. Ucieszony tak mi obietnic rozwijam z niecierpliwoci te transakcje porzdkiem. Pierwszy ekstrakt mia w sobie oblat przywileju na pergaminie ksicia ruskiego Wasila Dawidowicza, ktry szlachetnemu Zejmundowi opata, Jadwingowi, nadaje uroczysko nazwane wini Rg, w granicach wsi Szumin, dziedzicznej wspomnionego Zejmunda, lece. Drugi ekstrakt, stem lat pniejszy, mia w sobie wizj granic midzy praedium militare, alias folwarkiem nadanym do wsi Szumina, nad kocem puszczy wini Rg nazwanej lecym, a wsi ksic Paprzyca nazwan. Trzeci ekstrakt pniejszy znowu sto szedziesit trzy lat. Ten w sobie zawiera dziay midzy prapradziadem moim a jego braci zesze, przez ktre naddziadowi mojemu dostaa si wie Szumin (ktr po dzi dzie ja posiadam), afolwark zwany Nadleny (zna, e odmieniono nazwisko jego pierwsze) .dostasi bratu jego Szczsnemu; dwaj inni braciapodzielili si sumami; siostry abrenunciarunt . Odszed nie bez podzikowania i obfitej nadgrody biegy mj kwerendarz. Wtem przychodzi do mnie jeden z poufaych deputatw i wziwszy mnie na stron, bo miaem goci, rzecze: - Wszystko nasze uoenie i ochota suenia waszmo panu upa moe na dniu jutrzejszym, jeeli temu nie zapobieysz. Sprawa, ktr teraz sdziemy,nie zabawi, najdalej do godziny szstej, po ktrej wedug prawa wemiemy regestr taktowy. Jak mam wiadomo, nie przypadn sprawy, ktre by nas zabawiy izabray cay dzie jutrzejszy. A zatem, gdy sprawa nie zajdzie, to jutro zapewne, jako przy czwartku, wedug ordynacji musiby wzity regestr expulsionum, w ktrym waszmo pana sprawa jest trzecia. Wiem ito od patronw, e pierwsze dnie spadn per non sunt. Wic tu wietki strach i aden z waszmo pana przyjaci nie znajdzie sposobw do salwowania go, gdy mu ekspulsja dowiedziona bdzie, czego sam zaprze nie moesz; naka wic reindukcj i wedug opisu prawa waszmopana ukarz. Nie widz przeto innego sposobu, tylko eby zerwa komplet zaraz od rana na dzie cay. Jest nas tu omiu siedzcych wieckich, wic trzeba trzech koniecznie ukra. Zapro waszmo pan janie wielmonego N. N. na polowanie o trzy mile std; powiedz, e niedwied pewny, wyleci za nim z ochot. Temu za janie wielmonemu N.N. daj waszmo pansto czerwonych zotych bez ceremonii, nibyto poyczajc bez karty, eby pojecha do czny na jarmark; ja bd cay dzie chorowa. Wszystko si stao wedug naszego uoenia: zerwalimy komplet szczliwie, mj adwersarz nadziej straci, jam uszed wiey i grzywien. Przebywszy wic czwartkowe niebezpieczestwo upraszaem janie wielmonych sdziw, aeby nadgradzajc dzie opuszczony popdzili regestr wojewdzki, w ktrym do mojej sprawy byo jeszcze wpisw dwiecie trzydzieci dwa. Jako w nastpujcy pitek spado szedziesit, w sobot omdziesit, resztaw poniedziaek i tego samego dnia wieczorem komparycja w mojej sprawie zapisana. Gdym w nocy do siebie powrci, powiada mi mj koniuszy, e ten deputat, ktry ze mn na polowanie jedzi, pyta si go schodzc z ratusza, jeeliby mu waszmopan me przeda tej kolaski, ktrcie jechali, gdy mu si podobaa z letkiego noszenia, i obligowa go, eby mu da rezolucj nazajutrz, gdy wysya do domu po powz, a tak obszedby si bez tego kosztu, ile mocno wycieczony ekspensami trybunalskimi. Zmieszaa mnie ta proba, ilee ju ten jeden powz tylko mi si zosta;ale pomyliwszy nieco; widzc, e ju sprawa na stole, posaem do mego tego koniuszego ofiarujc kolask bez adnej inszej pretensji, tylko eby by na mnie askaw, a nie bra (uchowaj Boe) jakiej supozycji, e t bagatel tentuj sumnieme jego. Bardzo by kontent z podarunku, a jeszcze bardziej z komplementu, em tego daru nie taksowa korupcj i em sumnieniejego tak bojaliwie traktowa. Nazajutrz, gdy zasiedli janie wielmoni do kontynuacji zacztej mojej sprawy, strona przeciwna wnosia cztery akcesoria na wyprobowanie (jak zwyczaj) duchw. Za kadym byy ustpy, jedne mnie, drugie duej bawice, wszystkie dla mnie pomylne. Jak mi za potem jeden z deputatw powiada, nad tym si osobliwej zastanawiano, jak by przypilnowa szlachcica, eby si nie wynis z Lublina, jak go grzywnami obo. Te tedy wszystkie akcesoria strona przegraa i zapada sentencja: inducant negotium. Przeglda mj adwersarz, e podobno spraw przegra, i ju zamyla si wzda, ale mu poszepn jego patron, ode mnie zobligowany, e zapewne byby wielkimi grzywnami ukarany pro temerario recessu et extenuatione temporis. Nie umiejc po acinie, zlk si tych brzmicych ekspresjii ju, rad nierad, jak w wilczym dole trzyma si supa. Ja z tego regestru bdc aktorem, z mojej wic strony zacz indukt u najcelniejszy co do wymowy i gosu mecenas. Zawoa wony: "Uciszcie si" on tak mwi: - Jeeli przemoc majtnych zdaje si na pozr zagusza prawa, miesza spokojno obywatelsk i grozi rwnoci krajowej, zwaajc pilniej jej wysilenie pxzyzna kady, e ta sama moc majtnychw nateniu swoim z czasem sabieje i na zmocnienie sabszych rozchodzi si. Janiejmwi, miao, ktr dostatki wznosz, wtli si i niszczeje rozchodem tyche dostatkw. Przeciwnie za, dowiadczamy, e uboszego obywatela zuchwao atwo si zapala, przykady zyskw zdarzone w innych daj mu pont do prby, ubstwo nie przywizuje go do dobra pospolitego, doporzdku, sprawiedliwoci i prawa; nadzieje zyskw niegodziwych jedynie bierze przed oczy, nie zraa go strata, bo przywyk do niedostatku, nadstawia si na hazard, bo z yciem niewiele traci, a nadwereniem zdrowia moe przyj do lepszego mienia. Stawa w tym powanym areopagu, janie owiecony trybunale, z uskareniem na zuchwa napa ssiada waszmo pan Dowiadczyski, wasnoci swojej, od piciu wiekw sobie nalecej, szukajc w tym najwyszym sdzie twierdzy i umocnienia: victrix causa diis placuit, sed victa Catoni. Tak jest, janie wielmony marszaku i prezydencie, i wy, przewietnewiata polskiego luminarze, ingens gloria 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA!`4$ "c#w$rc%+&>&i)c'Q80Dardanorum, stawa miele, bo niewinny; stawa z upragnieniem, bo sitiens iustitiam, stawa z rezygnacj, impavidum ,feriem ruinae, etc. Pomijam dalszy wywd sprawy; gdy przyszo do eksplikowania sawnego owegoprzywileju nadania uroczyska od ksicia Wasila Zejmundowi opacie, Jadwingowi, tak staroytny dokument zadziwi sdziw. Syszaem, jak jeden pyta drugiego, ktryby w opinii wielkiej literatury, co by rozumia przez tych Jadwingw, czyli to bya familia jakowa staroytna, czyli nard. Odpowiedzia mdrzec z powag: - Moci panie, Jadwingowie byli jedno co arianami albo jansenici teraniejsi, przeciw ktrym gdy wypady u nas konstytucje wygnania, wynieli si z Polski iju ich teraz, chwaa Panu Bogu, nie mamy.Dosysza tego dyskursu jegomo ksidz prezydent i odezwa si; - Janie wielmony moci panie N.N., nie tak si rzecz ma: prowadzili oni wojny w Polszcze, to jest rokosze, i potem nastpoway sojusze, wedug zdania Duczewskiego; musiaa tedy to by znaczna jaka familia, na ksztat Chmielnickiego. Opar si zagadniony krytyce janie wielmonego prezydenta; i gdy coraz z wiksz zapalczywoci zdania z obu stron popierali, nie mogc znie takowej zniewagi jegomo ksidz prezydent prosi na ustp. Trwa ten wicej jak dwie godziny. Sdy nazajutrz odwoano. ROZDZIA TRZYNASTY Gdymy si z rana nazajutrz do ratusza zgromadzili, rozesza si wie, i mj antagonista, pomiarkowawszy rzecz, w nocy, nikomu si nie opowiedziawszy, z Lublina uciek. Patrona na ratuszu od niego nie byo; posano do stancji, gospodarz potwierdzi t wiadomo. Zmieszalimy siwszyscy niepomau, ubolewali janie wielmoni nad szkod skrzynki , stan wic dekret in contwnaciam, tryumfalny dlamnie; ja za przez wdziczno musiaem grzywny zastpi salva sepetitione. Po szczliwie zakoczonej sprawie pyta mnie si mj plenipotent, co rozumiem o dowcipie wymowie mecenasw. Jam go wzajemnie zagad, skd tek wymowy, naukii wiadomoci czerpaj, gdzie s szkoy formujce sukcesorw Cycerona; gdy syszaem, e to ma by nauka osobna, pracowita i potrzebujca wielkiej aplikacji...Rozmia si i rzek: - Szk adnych dla patrona nie masz u nas; przez te stopnie kady przechodzi, coi ja na przykad. Ojciec mj, po odebraniu mnie ze szk nie majc sposobnoci da mnie do dworu, odda do kancelarii grodzkiej. Tam kazano mi wypisywa z ksig transakcje na ekstrakty, wpisywa manifesta, wizje, pozwy, kontrakty etc. Przez trzy lata tam si bawic dla zasycenia pamici formularzami, zada mi na koniec susceptant jak okupacj szkoln, aebym z podanych materiaw manifest skoncypowa. Niejedn prac zdar, nim przyszo do aprobacji. Ach, moci panie, nie lada to gowy trzeba na napisanie manifestu, tak jak si naley, cum boris, gais et graniciebus. Dwa lata strawiem ja na tej prbie, a ledwo mi do tego przyszo,em poj formalitatem... Odda mnie zatem ojciec do palestry trybunalskiej. Byem najprzd dependentem,a potem agentem u jednego mecenasa. Funkcja moja bya spisywa dokadne sumariusze dokumentw w sprawach tych, ktrych si pryncypa podj, czyta je w izbie do eksplikacji, na konferencje z pryncypaem chodzi, papiery na ratusz nosi, a czasem do stancji flaszki. Po lat szeciu mj mecenas, podobno wiadom owej doktorw maksymy: faciamus experimentum in anima vili, kaza mi stawa w sprawie jednego ubogiego szlachcica. Gotowaem si dni kilka, ale gdy przyszo do indukty, zaczem mwi drcym gosem; pomyliem si w sowie, sdziowiew miech, szlachcic w pacz; ledwom mgkonkluzj zadyktowa. ask Pana Boga, niemoj elokwencj wsparty, wygra w nieborak sprawczyn swoj. Ja za, coraz bardziej w dalszych czasiech omielony, zaczem si insynuowa modszym, osobliwie janie wielmonym, wchodzi ich imieniem w zyskowne targi, kartki nosi, a czasem i nie kartki. Na koniec, wsparty protekcj janie wielmonej jednej pani, ktra wiele w trybunaach moga, zostaem mecenasem, jej plenipotentem, a z czasem i samego waszmo pana dobrodzieja. Zapaciwszy za dekret janie wielmonemu,przy ktrym by sentencjonarz, osobno pisarzowi, ktry by dla mojej sprawy pira ustpi, ogoocony z pienidzy, z fantw, straciwszy wiksz poow sum nacudze kraje zacignionych, znuony kilkotygodniowymi niewczasami, gdym ju nie mia swojej, w poyczonej kolasce ksidza przeora dominikaskiego powrciem do Warszawy z febr tercjann . Trzeba byo nowe znowu czyni przygotowania do podry zagranicznej. wszlachcic folwarku Nadlenego, mnie przysdzonego, odda nie chcia i tentujc na przyszy rok lepszej fortuny, uczyni manifest de noviter repertis documentis. Czas kontraktowy przeszed - nie byo skd sum zaciga. Trzeba wic byo uda si do jednego bardzo pomocnego w okolicznociach podobnych czowieka. Daem mu w zastaw srebra i klejnoty z prowizj z gry po dwanacie od sta, ostrzegajc za rok wykupno zastawu pod przepadkiem. Da kapita dwa tysice czerwonych zotych w monecie, rachujc czerwony zoty po zotych szesnacie, groszy dwadziecia dwa i p, e za i monety za granic uda bym nie mg, do niego si udaem proszc, eby mi na zotowymienia. Podj si mimo wielk trudnoo zoto wyrobi ten interes u swego przyjaciela. Przyjaciel ten by zapewne wasny jego worek. Przyszed wic tene jegomo do mnie nazajutrz, twierdzc, i w przyjaciel nie chce inaczej mienia czerwone zote, jak po zotych omnacie. Zezwoliem na oczewist strat i odebrawszy sum takem si okoo podry zakrztn, i w dni dziesi, oddawszy wprzd wizyty poegnania, uczyniwszy plenipotentowi ogln dyspozycj, z nieskoczon pociech mod wyjechaem przecie do cudzych krajw. Diariusz krtki, a w nim niektre, jakie natenczas miewaem, uwagi dla ciekawoci kad. ROZDZIA CZTERNASTY DIARIUSZ PODRӯY PARYSKIEJ Wyjechaem z Warszawy dnia 20 listopadao godzinie dziewite z rana poczt na Krakw do Wiednia, w karecie berliskiej posrebrzanej, t tryp wybitej, na dwieosoby. Siedzia ze mn mj kamerdyner, LaRose; na kole Micha, lokaj, z Krystianem,kucharzem. Zaraz pierwszego dnia na grobli niedaleko Nadarzynaa kazaem moim ludziom obi yda za to, e przed grobl nie stan syszc trbicych postylionw. W Drzewicy kupiem piknej materii na pikamizelek i garnitur gotowy pasamanw na liberie. Zdadz si w Paryu. Reszta drogi do Krakowa bez przypadku. Musiaem wysiada kilka razy na mostach; jeden si pod karet zaama, szczcie, e na rzeczce nie bardzo gbokiej. A jakem si dowiedzia, kupcy tam mostowe pac. Stanem w Krakowie 27 w nocy dla drg bardzo zych. Miasto obszerne, pikne; zna, e byo kiedy w istocie stoeczne krlestwa. Ogldaem ciekawie tamtejsze i okoliczne osobliwoci, grb krlowy Wandy,szko Twardowskiego, Akademi etc. Nb. wino i tanie, i dobre, ale zdaje si, i beczki mniejsze ni pierwej byway. Wyjechaem z Krakowa 2 grudnia, a nazajutrz zaraz, nie bez alu, porzuciem Polsk. Pierwsze miasto lskie Bilsk. lskiem kilka poczt jechaem, nimem si dosta do Morawy. Drogi lepsze ni u nas. W austeriach miejscami piwa dobre, ale nazbyt mocne; nie komparacja do wilanowskiego, inflanckiego, bielawskiego etc. Oomuniec miasto do obszerne i mocne; pierwsza to jest forteca, ktrm widzia. 10 grudnia o wp do jedenastej stanem w Wiedniu, ale mnie rewidowano i trzsionobez miosierdzia: musiaem przez p dnia w stancji na rzeczy moje czeka. Tymczasem, chcc osobliwoci krajowe widzie, poszedem na komedi niemieck. Nie rozumiaem, co gadali, jednakowo mi si bardzo podobaa, a osobliwie kiedy zaczy si tace. Nie pamitam w yciu tak wysoko skaczcych. Nazajutrz widziaem przejedajcego cesarza. Chodzi po francusku. Wiea kocioa w. Szczepana z kamienia ciosowego, wysza od witokrzyskich w Warszawie. Wino wgierskie, nad moje spodziewanie, nie tak dobre jak u nas. Chciaem si gruntownie wywiedzie, dla jakiej przyczyny, ale winiarz, ktry prbki przynis, nie umia po polsku, a mego kucharza, tumacza, nie byo nawczas w domu. Statuy krla Jana nie widziaem. Ruszyem si z Wiednia w dalsz podr 21 grudnia traktem na Frankfort. Tam zatrzymaem si dni kilka dla bardzo piknej i wygodnej austerii. Ale te na wyjezdnym zdar mnie gospodarz za to, jakpowieda, e mi da apartament, w ktrym sta podczas elekcji palatinus Rheni. Bawiem w Moguncji przez pi dni. Szynki wymienite, wino reskie najlepsze. Chorowaem tam na niestrawno odka, podobno z szynek. Wanie w sam dzie Trzech Krlw stanem w Kolonii, byem w katedrze na odpucie i caowaem gowy w. w. Kaspra, Majchra i Baltazara. Lubo mi si do podobay niemieckie kraje,zdao mi si jednak, em si odrodzi, gdym przebywszy most na Renie od fortecyKiel, stan w Straburgu. Szkoda, e zima,bobym sysza gos ptaszt, ktre zapewne w Francji pikniej piewaj jak gdzie indziej, trawa musi by zielesza. Co mrz, lubo by tego dnia, jakem przyjecha, do przykry, tsze s nierwnie u nas. Zapominaem by wzi z sob rkawa albo go kupi w Wiedniu. Obiegem cay Straburg, nie mogem jednak dosta biaych niedwiadkw. Drogo tu, prawda, wielka, jak mog miarkowa z regestru gospodarza; ale czowiek tak grzeczny, tak miy i do tego przystojny, i mu z ochot zapaciem za trze dni tyle, ile w Frankforcie za tydzie. Wracam si jeszcze do niedwiadkw: rzeczmi si zda bardzo dziwna, e w tak wielkimmiecie, a co najwiksza, francuskim, nie mona tego dosta, o co w Brodach i w Opatowie nietrudno. Musi to w tym by jaka tajemnica, o ktrej si ja z czasem w Paryu, da Bg, zapewne musz dowiedzie. Droga z Straburga brukowana, bardzo dobra, do samego Parya; w Metzu zastaem bardzo wielu ydw; ale nie s ubrani tak jak u nas. Poznaem tam z wielkim zadziwieniem Lejb, synowca arendarza mojego z Szumina; jak mi powieda, wysa go tam stryj na nauk. Bnica jeszcze pikniejsza ni w Brodach. Niedugo bawic w Metzu, jechaem prostoszczliwym krajem, gdzie si wino szampaskie rodzi, w Reims, miecie stoecznym, z wielkim moim alem nie mogem widzie cudownej ampuki w. Remigiusza. Tandem po do dugiej, wielce zabawnej, awicej jeszcze kosztownej podry stanem szczliwie w Paryu 3 lutego o godzinie trzeciej z poudnia. ROZDZIA PITNASTY Nacisk przechodzcego posplstwa, okrzykiprzedajcych, tum karet, rozmaito widokw zagusza i omamia, e tak rzek, przyjedajcych pierwszy raz do Parya. W takowym byem stanie, gdy kareta moja stana na ulicy w. Honoriusza, jednej z najcelniejszych tego wielkiego miasta. Dom, gdziem wysiad, wielk mia obszerno i napeniony by mieszkacami. Apartament wyznaczono mi wygodny; tam rozgociem si natychmiast, nie bez zadziwienia, e o ktre w Warszawie tak dugo stara si trzeba, tu na pierwszym wstpie znajduj si tak dobre dla cudzoziemcw stancje. Myl, e jestem w Paryu, zaprztna jedynie imaginacj moj; czuem niewymown pociech i ledwo mogem wierzy, e si znajduj na miejscu tak podanym. Gdym troch odetchn, pytaem si gospodarza, ktrego dnia mona widzie balety i komedie. Odpowiedzia, i w nacisku nieskoczonych innych rozrywek co dzie mog wybiera midzy oper, komedi francusk i wosk.- Gdzie indziej - przyda - myl, eby znale jak zabaw; tu nad tym si tylko trzeba zastanawia, jakow wybra. Nie byem panem pierwszego impetu radoci i porwawszy za szyj, poczem serdecznie ciska opowiadacza szczliwoci mojej. Zrazu si przelk, umiechnwszy si potem, podobno z prostoty mojej, ofiarowa mi pocz, ile nowo przybyemu i bez dowiadczenia, usugi swoje. W momencie otoczony zostaem kupcami prezentujcymi coraz pikniejsze towary. Przyniesiono kilkanaciebiletw: jedne opowiaday loteri, drugie zachwalay wyborne wina, trzecie gosiy nowe widowiska, czwarte oznajmyway o tandecie - me skoczybym, gdybym chcia opowieda, co si w kadym znajdowao. Ja za w owych sodkich obrotach, nienasycony nowoci, coraz milszym roztargniony widokiem - patrzaem, czytaem, pytaem, odpowiadaem, dawaem komisa, wszystko razem bez odetchnienia. Biegali w zawody za moimi rozkazami najci lokaje i domowa czelad; trzy czci izby zabray zniesione towary, zaszo dwie karet najtych, ktre w tym tumulcie, podobno z przesyszenia, zamwili posacy. Chciaem jecha na komedi; al mi byo opery; gospodarz woskie teatrum zachwala. Nie rezolwowany jeszcze, gdzie miaem jecha, gdym jedn z zapat odprawiwszy,do drugiej, pikniejszej, psowo lakierowanej karety mia wsiada, wstrzyma mnie z naga gospodarz powiedajc, i suknie moje nie byy zupenie zimowe. Prosiem o eksplikacj tejtajemnicy i dowiedziaem si, i aksamit niestrzyony uchodzi tylko do nowembra, a koronki brukselskie, jakie miaem, nie s nawet jesienne. Zreflektowawszy si wic, i przystrojenie zabraoby wiele czasu, musiaem rad nierad wrci si do stancji. Przyniesionej wieczerzy mao co skosztowawszy udaem si do spoczynku, znuony podr, a bardziej rozgoszczeniem. Chciaem spa, ale daremne byy usiowania moje; wrzawa nieustajca na ulicy, a taka druga podobno lub wiksza w gowie nie day mi oczu zamkn. Jeszczem by nazajutrz u gotowalni, gdzie sprowadzony najcelniejszy perukarz nowe systema modnej symetrii pracowicie ukada, gdy lokaj, najty wszed opowiedajc wizyt jegomoci pana hrabi Fickiewicz. Wszed tego momentu piknie ubrany kawaler i z nieskoczon radoci, a razem podziwieniem poznaem mego lubego ssiada podwojewodzica, o ktrego siostr niegdy miaem honor konkurowa. Po pierwszych zwyczajnych przywitaniach pytaem si jegomoci pana hrabi, jak mu si w Paryu powodzi. - Wybornie! - odpowiedzia. Wszed zatem w obszerne wyobraenia paryskich rozrywek, grzecznoci kawalerw tamtejszych, ktrych on by# wiernym naladownikiem, i ju nawet do tego stopnia doskonaoci przyszed, i zosta autorem nowego kroku frakw. Na fundamencie wic rozmaitych jego powieciuoylimy plant ycia w Paryu: przyrzek by wiernym moim towarzyszem i na dowd serdecznej poufaoci poyczyode mnie dwiecie pidziesit luidorw. Gdym mu pokaza listy rekomendacjalne od posa francuskiego w Warszawie, zgani ten mj postpek opowiedajc, i te listy adresowane do osb takich, ktrych konwersacja, zbyt powana, a przeto smutna, kwadrowa adnym sposobem nie moe z rzekoci kawalerw i modych, i modnych. - Znajd ja dla waszmo pana - rzek dalej - nierwnie wiksze rozrywki w tych domach, gdzie sam uczszczam. Uoylimy wic dla honoru narodu polskiego wszelkimi sposobami o to si stara, eby i w gucie, i w magnificencji przepisa kawalerw tamecznych. Jako zaraz skonfiskowane byy suknie, ktrem zWarszawy przywiz: owe pasamany drzewickie nie zday si do mojej paradnej liberii. Ja za wicej jak tydzie musiaem czeka na wygotowanie ekwipau; garderoby i liberii dla czterech lokajw, dwch laufrw, Murzyna i huzara. Gdy ju wszystko byo na pogotowiu, dopiero za przewodnictwem jegomoci pana hrabi, i ja sam take hrabia, wyjechaem na wiat wielki. Najpierwsz wizyt oddalimy sawnej nawczas tanecznicy opery francuskiej. Ledwom mg uwierzy wasnym oczom, gdym oglda wytworno meblw, szacunek klejnotw, obszerno domu, delikatno stou, do ktrego wkrtce miaem honor by przypuszczonym. Naucza mnie jegomo pan hrabia, jak trzeba zawdzicza takowe dystynkcje i jakmam w bogatych podarunkach utrzymywa wspaniao narodow. Korzystaem z nauki, a na fundamencie kredytowego listu iwekslw bardzo czsto oddawaem wizyt mojemu bankierowi. Dziwia mnie ludzko kupcw i rzemielnikw, dajcych wszystkona kredyt. Wspaniaa moja rozrzutno uczynia mnie sawnym po caym Paryu i zniewolia serce ujte wdzikami jejmoci panny La olskiego luminarze, ingens gloria 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{(`v),c*+ S,c-`- @.7w7Rose. Z jej rozkazu najem may domek naprzedmieciu, z piknym ogrodem; a e wpodle mia taki domek marszaek jeden francuski, tak mj wymeblowaem ksztatnie, i przezwyciyem dotd niezwycionego mojego ssiada. Moda bya nawczas w Paryu wozi si w kolaseczkach, ktre tam zowi cabriolet. Kazaem zrobi cztery od zota i srebra, akomodowane do czterech czci roku; ale gdy wozi si samemu przyszo, niedobrze wiadom stangreckiego rzemiosa, na rd ulicy wywrciem si na kamienie, a w tym szwanku wybiem dwa zby, rozciem sobie warg i wywichnem praw nog. Miosierni ludzie zanieli mnie do bliskiego cerulika; opatrzony doskonale, w domu moim usyszaem fatalny wyrok, i kuracjakilka niedziel zabawi. Bolaa, mnie strata drogiego czasu. Ca nadziej pooyem wkompanii jegomoci pana hrabi i kilkunastu poufaych od serca przyjaci. ROZDZIA SZESNASTY Juem zaczyna do siebie przychodzi, gdy raz, nie mogc si doczeka na wieczerz jegomoci pana hrabi, posaem do jego stancji. Przybieg zadyszony kamerdyner oznajmujc, i jadcego do mnie pana warta miejska otoczywszy zaprowadzia dopublicznego wizienia. Zmieszaa nas niezmiernie ta awantura; wtem nieznajomy czowiek przynis mi takowy bilecik: Kochany Przyjacielu! Zaklinam Ci na wszystkie obowizki, wyrwij z ostatniej toni. yciem odsugiwa bdzie uczynno Twoj Fickiewicz Gdym si oddawcy pyta, skd ten bilet - opowiedzia, i jegomo pan hrabia siedzi w wizieniu zwanym Fort l'Eveque, za naleganiem kupcw, rzemielnikw i innych ichmociw, ktrym znaczne sumy winien. Odpisaem natychmiast, obligujc, aby nam regestr dugw przysa. W godzin przyniesiono: wynosiy na nasz monet dwadziecia dwa tysice siedemset dziewitnacie zotych. Wspaniao umysu i punkt honoru narodowy przezwyciy ekonomiczne konsyderacje. Na fundamencie mojego kredytu zarczyem za jegomo pana hrabi i wyszed natychmiast rozkaz uwolnienia go z wizienia. Solenizujc tak heroiczn akcj zaprosiem na wieczerz wszystkich naszych wsplnych przyjaci; posaem po jegomo pana hrabiego karet mod paradn. Nie zastaa go w wizieniu, a co gorsza, i w stancji; gospodarz tylko moim ludziom powiedzia, i jegomo pan hrabia spieniywszy w godzinie, co si z sprztw zostao, wsiad w karet pocztow i wyjecha z Parya. e si dobre zem paci, nauczyo mnie smutne dowiadczenie; gdyby si byo skoczyo na nauce, byaby rzecz znoniejsza, ale po wyszym ju roku bytnoci paryskiej, gdy trzy razy przysane z Polski weksle poow tylko zapaciy tego, co si bankierowi naleao,nie chcia ju dalej na kredyt dawa; kupcy, rzemielnicy zaczli si naprzykrza. Chcc uspokoi dunikw napisaem do domu, aby mi pienidzy tyle, ile potrzeba byo, przysano. Gdy z niecierpliwoci responsu i wekslw czekam, odbieram list, w ktrym mi donosz, i w dawny adwersarz wygra spraw w trybunale, a uczyniwszy plenipotentowi mojemu cesj prawa swego, ten na fundamencie przyznanych szkd ekspens prawnych, grzywien za ekspulsj i sum sobie nalecych ostatni cz woln substancji mojej, Szumin z przylegociami,zajecha. Utrzymyway jeszcze reszt kredytu i reprezentacji mojej coraz zastawiane pod przepadkiem lichwiarzom galanterie i fanty.Gdy i tych brako, a owi dunicy, ktrym za jegomo pana hrabi rczyem, zaczli proces, nie majc adnego sposobu do ich uspokojenia, bojc si losu mojego przyjaciela, spieniywszy kryjomo reszt fantw, wziem pretekst przejadki, a dopadszy pierwszej poczty wsiadem na konia i udajc kuriera takem spieszno umyka, i nazajutrz byem ju w granicach Flandrii austriackiej. W Mons tylko przenocowawszy puciem si ku Holandii i nie zatrzymujc si w adnym miecie, stanem w Amszterdamie. Miasto to, stolica handlu caego wiata, widokiem niezliczonych ciekawoci innego czasu byoby mnie bawio nieskoczenie; wtej, w ktrej zostawaem, sytuacji na siebie jedynie miaem obrcone oczy. Ogoocony ze wszystkiego, dugami obciony za granic i w ojczynie, miaemsi za zgubionego. Myl rozpaczajca nie zastanawiaa si na niczym. Raz, gdym zatopiony w takowych refleksjach, nad portem chodzi, przybliysi ku mnie kapitan jednego okrtu, ktry mia z portu wychodzi. Gdy mnie pyta o przyczyn tak gbokiej melancholii, odkryem mu stan mj okropny; a gdym si od niego dowiedzia, e do Batawii wyjeda, przysza mi w tympunkcie myl puci si w tamte kraje; przyj z ochot moje proby i zaraz nazajutrz, za nadejciem dobrego wiatru, pucilimy si na morze. ROZDZIA SIEDEMNASTY Okrt nasz by wojenny, o szeciudziesit armatach; wiz do Batawii urzdnikw tamtejszej regencji. Oprcz majtkw i onierzy byo nas podrnych kilkunastu. Pierwsze morskie koysania sprawiy we mnie zwyczajny skutek znacznej saboci. Pomau wdroyem si do tego nowego sposobu ycia. Wiatry jednostajnie pomylneprzypdziy nas w do krtkim czasie do Wysp Kanaryjskich'; tam wysiedlimy na lddla wody wieej i prowiantw. Dla niestatecznych wiatrw kilka razy musielimy wysiada i odpoczywa u brzegw afrykaskich. Kraje te, ktrem oglda, do s znajome z wielorakich relacji; nie sdz wic za rzecz potrzebn powtarza to, co drudzy ju obwiecili. Dojedajc do Cyplu Dobrej Nadziei, koczcego Afryk, szturm wielki znacznie skoata nasz okrt; a e czasy niebezpieczne do eglugi nastaway, zatrzymalimy si tam kilka miesicy. Okrtdo Batawu odmieniono, a co gorzej, i komendanta, ktry zostawszy od Rzeczypospolitej nominowanym na znaczny urzd, musia do ojczyzny powraca. Nastpca jego by czowiek surowy i nieobyczajny, jak pospolicie bywaj ci, ktrzy cae ycie na morzu trawi. Rad bym by zosta si na tamtym miejscu, ale nie widzc tam adnego sposobu do zarobku, za rad przeszego komendanta, listami jego rekomendacjalnymi wsparty, puciem si do Batawii. Juemy byli z do dobrym wiatrem znaczn cz podry odbyli, gdy razem watry ucichy a okrt stan wrd morza. Te, do zwierciada podobne, najmniejszego wzruszenia nie pokazywao; gorco niezmierna dokuczaa nam srodze; prowianty poczy si psowa; wody coraz ubywao; gdy za dwunastego dnia przyszo tego nieznonego na miejscu stania, poow ludzi na okrcie chorych rachowalimy. Powsta z naga wiatr, ale tak mocny, emy wiksz cz aglw musieli spuci. Rzucono kilkakrotne kotwice, ale tenas utrzyma nie mogy. Cay ekwipa w niewymownej bojani zostawa, ile e wiatr, dyrekcji naszej cale przeciwny, nis nas ku ldom nieznajomym. Przez dni sze trwaa ustawicznie burza, wzmagaysi wiatry, maszt pryncypalny zama si, wiksza poowa ludzi zostajcych na okrcie z niewczasu, choroby i pracy nie bya zdolna do roboty. Jam ile monoci krzepi nadwerone siy pompujc wod, waami niezmiernymi okrt nasz przykrywajc. Wtem jeden z majtkw zawoa, i ld blisko. Okrzyk ten, w innychokolicznociach podany, sta si nam wszystkim wyrokiem mierci. W jednym momencie wpdzony na skay, okrt rozbi si z nieznonym trzaskiem. Co si ze mn nawczas stao, opowiedzietego nie umiem; to wiem, i ocuciwszy si niejako, znalazem si wrd morza. Zalanyfalami, opojony morsk wod, zaczem dobywa ostatnich si. Szczciem zachwyciem do spor deszczk, porwaem j i takem mocno trzyma, i mimo ustawiczne fluktami rzucania, podniesienia i spadki na p ywy wyrzucony byem na piasek ldowy. Bojc si, eby mnie powracajca nazad fala nie zagarna, biegem piaskiem bez oddechu. Siy mnie na koniec opuciy i padem bez zmysw. KONIEC KSIGI PIERWSZEJ KSIGA DRUGA ROZDZIA PIERWSZY Mdo najprzd, a potem sen, ktry narzekania moje przerwa, trwa dugo. Nie pierwej otworzyem oczy, a soce blaskiem swoim przeraa je zaczo. Obudziwszy si aowaem, iem ostatni raz oczu nie zamkn. Wracay si nieznacznie osabione siy; a gdy rozmylapoczem nad moim teraniejszym stanem, rozpacz jedyn folg znajdowaa w dobrowolnej mierci. Bybym zapewne wykona samobjstwo, gdyby natychmiast wkorzenione z modu sentymenta religii nie wstrzymay rk, ju do wykonania dieia tego gotowych. Przeraony zbytkiem niegodziwej r wzniosem oczy do nieba; wtem promyk sodkiej nstdziei wkrad si w serce moje; wzniosem rce i poczem wora ratunku tej Opatrznoci, ktra i powszechnoci stworzonych rzeczy rozrzdza, i w szczeglnoci najnikczemniejszego stworzenia nie opuszcza. Wstaem z miejsca i gdy od morza adnego ju wsparcia ani nadziei mie nie byo mona, puciem si wzgbsz tej ziemi, naktr mnie nieprzewidziane wyroki zaniosy. Baem si napaci drapienych zwierzt. Widok coraz nowych osobliwoci bawi mnie i dziwi. Drzewa albowiem, owoce i zioa wszystkie prawie innego byyrodzaju ni europejskie. Juem by uszed bardzo gstym lasem bezznaku namniejszej drogi lub cieki prawie p mile, gdym postrzeg z radoci, i sidrzewa zaczynay przerzadza. Wyszedemna koniec w pole, a zobaczywszy pilnie uprawne i zboem ju prawie dorzaym okryte, bardziej jeszcze uradowaem si wnoszc sobie std, i ten kraj nie tylko mia mieszkacw, ale nawet mieszkacwniedzikich, bo znajcych rolnictwo i w towarzystwie yjcych. Utwierdzi te moje zdanie wkrtce widok podany wsi czyli miasteczka; domy albowiem nie zdaway mi si by wspaniae i wyniose, ale obszerne i dobr symetri rozoone. Gdym si ku temu miejscu z jak najwiksz skwapliwoci zblia, postrzegem do wielk ludzi zgraj zapatrujcych si na jakowe widowisko. Ci, skoro postrzegli z daleka strj mj, podobno w tamtych stronach me widziany, ruszyli si wszyscy ku mnie i w oczemgnieniu otoczony zostaem ludmi przypatrujcymi si ciekawie osobie mojej. Wzajemne zadziwienie trwao czas niejaki; w tym przystpi ku mnie powany starzec i gdy mi na znak dobrego przyjcia rk poda, ja padem mu do ng, rzewno paczc. Podnis mnie z skwapliwoci i mwi pocz agodnie, jakem mg z miny i gestw miarkowa, ale jzykiem wcale mi niewiadomym. Na hazard, e moe co zrozumie, zaczemdo niego mwi po polsku, po acinie; po francusku, a gdy i on mnie nie rozumia, gestami opisywaem mu sytuacj moj teraniejsz, reprezentujc ile monoci, jakem pyn morzem z krajw bardzo dalekich, jak si mj okrt rozbi, jak wsptowarzysze potonli, ja na deszce uszedem mierci. Zrozumieli, jakem z nich pozna, i przypynem od morza: ale tegopoj nie mogli, gdym im nasz okrt opisywa i krain dalek, z ktrej przyszedem. e za mi gd zaczyna bardzo dokucza, prosiem przez gesta o posiek; postrzegszy to w starzec wzi mnie za rk i zaprowadzi do domu swojego. Nie by, tak jak i inne, ani wyniosy, ani wspaniay; czysto, porzdek i pikna symetria najwiksz bya jego ozdob. Domy wszystkie byy drewniane, ale ciany zewntrz i wewntrz poyskiway, jakby napuszczane byo drzewo osobliwym pokostem; nie mona albowiem byo rozumie, iby miay by takowe z przyrodzenia. W pierwszej izbie awy byy naokoo, niewiele od podogi wzniesione; tam mnie gospodarz posadzi; przysza za zawoaniem sdziwa niewiasta, jakom miarkowa, ona jego. Ta zadziwiwszy si zpocztku, gdy jej m o moim przyjciu powiedzia, pozdrowia mnie pooeniem rki na sercu. Postawiono przede mn stolik; nie bawic przyniesiono potrawy z samych jarzyn, nabiau i owocw, a w naczyniu podobnym do naszych farfurowychwod. Choby mi by zbyteczny gd nie dokucza,nie mgbym si by jednak odje jarzyn, i smaku, i zaprawy przedziwne; owoce byynierwnie lepsze od naszych, chleb podobnydo ytnego, ale smaczniejszy. yk tylko miaem do jedzenia; chcc chleba ukroi dobyem noa z kieszeni. Zdziwio bardzo gospodarza to zapewne w tamtym kraju niewidziane narzdzie. Doglda na z ciekawoci i zdao mi si, i si go nie mia dotkn; gdy mu wic do rk ofiarowaem, wzi za ostrze i obrazi sobie palec. Postrzegszy krew rzuci n na ziemi, woa zacz; a gdy si domownicy zbiegli, opowieda im, co si stao. Chciaem zdj n z ziemi, ale mi nie dopucili tego i ledwom si mg od miechu wstrzyma, gdy po maej chwili przynisszy jaki instrument na ksztat grabi, z daleka mj n popychali ku drzwiom; wyrzuciwszy go za drzwi, przypatrowali mu si z daleka, podobno chcc widzie, czy si nie rusza; wykopali za tym doek do gboki i tam go pochowawszy przysypali ziemi. Przyszed za tym do mnie gospodarz i poznaem z gestw, i mi wymawia, em go wda w tak wielkie niebezpieczestwo. Pyta, jeeli drugiego takiego nie mam przysobie; odpowiedziaem, e nie; dopiero prosi, ebym zakopanego noa nie rusza. Obiecaem chtnie, a on mnie, za rk na znak przyjani, wyprowadzi za dom do swego ogrodu albo raczej sadu. Drzewa zasadzone bye w linie; uginay si gazie pod rozmaitego rodzaju owocani. Zamiast parkanu lub potu rowek niewielki dla cieku bardziej wody nili warunku odgradza od ssiedzkiego. W rodku. sadu bya sadzawka, przez ktr przechodzi strumyk, ten w ssiedzkim sadzie napeniatake sadzawk; i jakem si potem dowiedzia, szy wci ogrody z podobn dla wszystkich mieszkacw tek osady wygod. Gdy si ju zabierao ku zmroku, zapalono lamp wiszc na rodku izby; siedlimy do wieczerzy, mniej ju obfitej ni obiad. Oprcz gospodarza i ony byo synw dorosych trzech i wnuczt podobno dwoje.Gdy wstali od stou, obrcili si wszyscy kuwschodowi, a gospodarz, wznisszy oczy ku niebu, wyranym gosem mwi modlitw dzikczynienia; dopiero, porzdkiem ucaowawszy dziatki, wzi mnie za rk i zaprowadzi do izby osobnej; znalazem tam siennik na ksztat materaca, poduszk i kodr obszern, z nieznajomej mi wszystko materii. ROZDZIA DRUGI Gdym si obudzi, postanowiem zaraz u siebie uczy si jzyka tego kraju; bez tej albowiem wiadomoci trudno by mi byo, a prawie niepodobna pozna tamtejsze prawa i zwyczaje, wyrozumie sposb mylenia obywatelw, sta si im uytecznym przez wdziczno za tak askawe przyjcie. Uwaaem tymczasem pilnie to, co mi tylko pod oczy podpadao . Osada, w ktrej zostawaem, miaa stu dwudziestu gospodarzw; kady z nich miadom, pole i ogrd, wszystko pod rwnym wymiarem. Najwicej dzieci rodzicom suyli, lubo mieli ornych obojej pci domownikw, ale w odziey i wygodzie adnej nie byo midzy nimi rnicy. Nie zna byo najmniejszej podoci w czeladzi; panowie nie patrzyli si na nich surowym okiem, dopiero kar bolesnych albo obelywych podobiestwa nawet nie p ostrzegem. Wzrost obywatelw by mierny, twarzy wesoe, cera zdrowa; kaleki lub zbytecznie otyych albo chudych nie widziaem. Siwizna, nie zgrzybiao, oznaczaa starych. Niewiasty moe by potrzeboway bielida, gdyby tysiczne wdziki nie nadgradzay pci nieco smagawe; adna za czerwona farba me wyrwnaaby piknoci i ywoci ich rumieca, ktry wstyd zapala. W porwnaniu twarz malowanych, ktrychem si niegdy a nadto napatrzy, zdawao misi, i porzuciwszy kopie bardzo mierne, przypatrywaem si wybornym oryginaom.Strj mczyzn bardzo by prosty co do gatunku materii, ale krj wygodny nie krpowa po naszemu bez potrzeby czonkw. Kolor wszystkich sukien by szarawy, biay, wedug weny, ktrej me farbowano. Czarnych owiec bardzo mao widziaem; takiego za koloru wen obracali na kodry i materace. Krj odzie podobny do tego, ktry widziemy pospolicie w statuach greckich i rzymskich. Spodnia suknia niej spadaa od kolan; zwierzchnia,daleko dusza i obszerna, na ksztat paszcza, zaywana najwicej bywaa od starych albo te i od modszych w czasiechzimnych lub sotnych. Mczyni wosy zapuszczali rwno z szyj, z przodu je do gry zaczesywali, eby nie spaday na oczy. U dzieci obojej pci wosy nisko byy strzyone dla zachowania ochdstwa. Suknie niewiast odmiennego nieco byy arze, ingens gloria 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{/P =0c V1(c2$ K3}0bkroju ni mczyzn; materia delikatniejsza. Pudru biaego; szarego i szarawego jeszcze bya moda w ten kraj nie wniosa; maszczenie wosw pomad miay tamtejsze damy za nieochdstwo. Nie idzieza tym, iby ich strj nie mia by w tamtych stronach przystojny i nawet wytworny. Ch podobania si powszechnymfest wszdzie tek pci przymiotem. Odmian mody w tamtym kraju nie, znano; krj sukien od wiekw by jednaki: Kolor, jakom wyej namieni, nigdy si nie odmienia; nie mieli albowiem sekretu farbowania weny. Jako dowiedziaem si potem, i gdy moje suknie egzaminowano (bya za zwierzchnia zielona, kamizelka psowa), wnieli sobie std zaraz tamtejsi obywatele, i owce mojego kraju byy zielone i psowe. Kraj ten zewszd by morzem oblany i caej wyspy powszechne nazwisko Nipu. Jzyk narodu do atwy, ale nieobfity: eby im wytumaczy skutki i produkcje kunsztw naszych zbytkowych, musiaem czyni opisy dokadne i dobiera podobiestw. Nie masz u Nipuanw sw wyraajcych kamstwo, kradzie, zdrad,podchlebstwo. Terminw prawnych nie znaj. Choroby nie maj szczeglnych nazwisk; ale te ani dworakw, ani jurystw, ani doktorw nie masz. Pod dyrekcj mojego gospodarza trawiem czas nad nauk tamtejszego jzyka; Jako w kilka miesicy mogem si ju rozmwi. Przez cay ten czas postrzegaem, i stronili ode mnie tamtejsi mieszkacy; obchodzili si, gdy tego konieczna potrzeba wymagaa, wzgldem mnie z wszelk ludzkoci; odpowiedali na moje pytania w krtkich sowach, ale zna byo w tych powierzchownych owiadczeniach jakowy przymus i odraz. Martwia mnie ta ich niewiara i zbyteczna ostrono; ale sdziem, i musiaa pochodzi z przyczyn mi niewiadomych, a wedug ich sposobu mylenia uczciwych i naleytych. Sam mj gospodarz, gdym si go wypytywa o zwyczajach, prawach i historii krajowej, zbywa rozmaitymi sposoby ciekawo moj. Bojc si niedyskrecji milczaem; e za pokazywa wielk ciekawo wiedzie najmniejsze krajw naszych okolicznoci, ile monoci staraem si o to, eby t jego ciekawo nasyci i uspokoi. Jednego dnia, gdy si przechadzaem zamylony nad moim teraniejszym stanem,przystpi do mnie z weso twarz gospodarz oznajmujc, i dnia jutrzejszegobd przyjty do powszechnego towarzystwa. ROZDZIA TRZECI Powrciwszy do siebie, ciekawie czekaem,jakie bd obrzdki przyjcia mnie do obywatelstwa i wspoecznoci Nipuanw; a wiedzc ten nard uprzejmy i obyczajny, ale z drugiej strony, co do nauk, kunsztw i sposobu ycia dziki i niewiadomy, wziemsobie za punkt najwikszej wdzicznoci owieci ich niewiadomo i prostot. Na tym wic fundamencie skomponowaem sobie mow, ktr do nich mie miaem nazajutrz, podajc im sposoby, przez ktremogliby wyj z stanu swojej dzikoci i wkroczy w lady narodw europejskich, wszystkie inne doskonaoci i wiadomocirzeczy celujcych. Ju si zabierao nazajutrz ku poudniowi, gdy przyszed do mnie mj gospodarz i zaprowadzi do domu jednego; zastaem tam zgromadzonych wszystkich osady gospodarzw. Przyjty od nich byem mile, a gdymy z darnia zrobione stoy w chodzie drzew sadu zasiedli, stawiano przed kadym zwyke potrawy. Gdy ju si mia obiad korzy, najstarszy z stoownikw, zawoawszy mnie do siebie, rzek: - Bracie! bd z nami, uywaj darw przyrodzenia, a pamitaj, e istotne obowizki towarzystwa: mio i zgoda. Uomawszy wic kawa chleba, rozdzieli go na dwie czci, sam jedn woywszy wusta, mnie drug odda; wziem z uszanowaniem, a zjadszy udzielony kawaek, gdym chcia owieca ten dobry, a dziki nard, mj gospodarz tak zacz mwi: - Czowiek ten, ktrego mi zlecilicie, zachowa si dobrze u mnie i ju pierwsze kroki s uczynione. Sposoby jego mylenia, mwienia, dziaania s zdrone, ale trzeba mie lito nad niewiadomoci, prostot i zalepieniem czowieka, ktry zapewne temu niewinien, e si w porodku grubych i dzikich narodw urodzi i Xaoo wanie teraz nie ma czeladnika, moe go wzi i nanauk, i do pomocy... Zapomniaem z gruntu oracji mojej syszctak niespodziewane sowa. Ja, ktry prostakw i dzikich uczy rozumu chciaem, od nich samych osdzony za dzikiego i oddany na nauk, spuciwszy oczy siedziaem w zamyleniu, gdy ten Xaoo, mj, nie wiem, czy pan, czy nauczyciel, wziwszy mnie za rk do domuswojego przywid, a oprowadziwszy po gumnie, oborze, stodole i polu, rozdzieli zabawy dnia na dwie czci: rano w pole miaem wychodzi do pracy, reszta czasu miaa by obrcona na dozieranie domowego gospodarstwa. Czym si ja mg tego spodziewa, ebym mg kiedy przysta za parobka? Trzeba jednak byo uczyni z potrzeby cnot i ten nowy sposb nie tak szkoy, jak nowicjatu odwanie zacz. Gdyby mi nie dawa przykadu z siebie mj pan i nauczyciel, byby mi si wydawa mj stan nieznony; ale widzc podo prac moich uszlachcionpana mojego wspoecznictwem, nieznaczniepozbyem odrazy, a z czasem poznaem niesprawiedliwo uprzedzenia habicego rolnictwo i inne gospodarskiego rzemiosa czci i obowizki. Czekaem z niecierpliwoci jakiegokolwiek przynajmniej podobiestwa nauki, na ktr mnie oddano; ale nic takowego z ust nauczyciela nie wychodzio, co by mogo zmierza do tego celu. Gdymy szli razem na robot, zadawa mi tak jak i pierwszy nieustanne pytania, z ktrych zna byo, i chcia by jak najdokadniej informowanymnie tylko o obyczajach, prawach, dzieach ikunsztach europejskich, ale i o moim sposobie mylenia. ROZDZIA CZWARTY Ju trzy miesice mijay mieszkania mojego, gdy wziwszy mnie z sob w pole Xaoo a odmieniwszy sposb mwienia, na samych przedtem pytaniach zasadzony, zacz w krtkoci sw zwile przekada, jak wiele kademu czowiekowina tym naley, aby umia ze swoje skonnoci poskramia i uprzedzenia wykorzenia. Proste, ale waciwe rzeczombyy jego sowa, uoenie za takie, i jedna rzecz z drugiej wypadaa, a dyskurs cay zdawa si by acuchem z koniecznie potrzebnych ogniww zoonym ispojonym. Przyrwna edukacj do rolnictwa: - Trzeba - rzek - wprzd pozna ziemi, eby wiedzie, jak si wzi do uprawy, a osobliwie wtenczas, gdy si nowy grunt wydobywa. Jeeli gdzie ma by pole, byy przedtem krzaki i drzewa, nie do na tym,eby drzewo ci i krzaki zrzyna; trzebaile monoci o to si stara, eby i drzew, i krzakw korzenie wydoby z ziemi; inaczej i miejsca wiele zabior, i pug bdzie si na nich zastanawia i psowa. A do tego, gdy w ziemi trwa korzenie bd, zostanie w nich wigor, ktry coraz szkodliwe a na nic niezdatne latorole bdzie wydawa. Jeeli nie bd na nowym gruncie drzewa i krzaki, bd zielska, chonie tak mocno, gciej jednak wkorzenione. Uprawnik wic dobry nie bdzie aowa pracy, eby te pasma korzonkw pomau wybiera; co wiksza, korzysta z nich potrafi, gdy popioem spalonych czcz ziemi otuci. Obiecywa sobie wykorzenienie namitnoci - rzecz pocha i nierozumna. Jak ciao ywioami, umys namitnociami trwa; ze ich uycie czyni nieprawo. Z rozmaitych twoich odpowiedzi na moje pytania poznaem, jak mi si przynajmniej zdaje, i w waszych stronach czyli umysu przewiadczenie, czyli instynkt jakowy zbawienny i szczliwy przywid was, a bardziej przynagli do edukacji modziey waszej. Z tym wszystkim miem twierdzi, ecie si grubo pomylili i w sposobie, i w szczeglnych stopniach wychowania. Co by mwi o takim budowniku, ktry by dom od dachu chcia zacz albo nie postawiwszy cian robi podog? miejesz si z gupstwa cieli, zdaje ci si niepodobna, eby taki dom stan; wiedze o tym, e tyjeste tym domem, a ten, co ci uczy, ciel. Zepsowany wasz rozum powymyla wam jakowe dziwaczne nauki, ktrych my tu z aski Najwyszej Istnoci nie mamy i mie nie chcemy. Powiedae mi, i skoro w niemowlcym wieku zaczynacie gada, ka wam znowu wszystko inaczej nazywa, nielicie dotychczas nazywali, a gdy znowu nauczycie si tego inakszego nazywania, znowu inaczej rzeczy nazywa uczycie si. Powiedz. mi, prosz, moe by wiksze szalestwo nad te ? Gdyby jeszcze te corazinaksze nazywania wiody was do lepszego poznania rzeczy, sdzibym ten sposb za niedobrze wymylony, bo trudny. Ale zapatrzywszy si na skutek jego dobry przepucibym wam t zdrono; ale gdy, jak sam powiedasz, t tylko przynosi korzy, i moecie tak z jednymi mwi, e was drudzy nie zrozumiej, nie widz jaw tym adnego zysku, adnego dobra; owszem, i zo, i gupstwo. Zo, bo gada tak, eby drugi nie rozumia, jest to mu czyni przykro, wznawia podejrzenie i niewiar, da uczu jakowzwierzchno i dystynkcj, upodlajc nierozumiejcego. Gupstwo - samochcc si tam zatrudnia, gdzie praca adnego zysku nie przynosi. Namieniae mi co o ksigach, pismach, charakterach, ktre rozmaite tym sposobem czyta i rozumie mona, a przeto nabiera coraz wikszej doskonaoci. Dajmy to, e tego wszystkiego inaczej nauczy si nie mona,tylko przez charaktery wyraajce brzmienia sw; czemuecie tych charakterw me stosowali do jednego sposobu nazywania rzeczy? Nauczony tym sposobem od pierwiastkw niemowlctwa swojego, ucze zamiast prawego rzeczy poznania zaprztnion ma pami nazwiskanni. Trudnoci takowej nauki na pierwszym wstpie przeraony, jeeli jest z przyrodzenia sabego podcia, z cikoci wiadomoci takowe nabdzie. Jeli ma umys po temu, nauczy si, prawda, tych nazwisk, ale w tej samej nauce dwojak szkod poniesie: czas straci,ktry by na potrzebniejsze rzeczy mg oy, nabierze wstrtu do innych, stanowiswojemu przyzwoitszych wiadomoci. Do objawienia myli waszych dwa macie sposoby: albo zwyczajnym trybem dyskursu, albo takowym sw uoeniem, ktre dwik osobliwy czynic zarywaj co harmonii muzycznej. Obydwa te sposobys nam wiadome i nie rozumiej, ebymy mieli gardzi tym, co wy nazywacie elokwencj i poezj. Dar mwienia nadto jest wybornym, eby si nad nim nie miaa zastanowi edukacja modziey; znamy my to, i dobre sw uoenie lepiej myl obwieszcza i czstokro sodkim gwatem zniewala ludzkie umysy. Syszae skad i wdzik rymotwrstwa w pieniach tutejszych; ale te zawieraj w sobie nasz wdziczno ku Najwyszej Istnoci; opiewaj przodkw cnoty, eby nastpcw zachci do naladowania. Bylibymy zapewne mniej dbali o poezj, gdybymy nieuznali, i skonno rytmw lepiej wpaja wumys i pami rzeczy, ktre chcemy, ebymodzie nasza umiaa i moga pamita. Znajduj si, jako mi mwi, takowi ludzieu was, ktrzy gardz wymow i nie chc, eby si w niej modzie wiczya. le czyni. Ja nie widz, co by byo rdem takowego bdu; i lubo doskonale nie znam waszego sposobu mylenia, miem si jednak domyla, e to czyni albo dlatego, i maj osobliwo za przymiot umysw wielkich, albo zazdroszcz drugim, czego sami nie maj, albo zbyt trwoni, boj si zego uycia wymowy. Gdyby ta ostatnia przyczyna bya wana, trzeba by porzuci cnot dla bojani hipokryzji. Jeeli to im wstrt czyni, eby modzie zamiast wymowy do wielomwstwa nie przywyka, niech z siebie daj przykad modszym a nie przesadzajc w dobieraniu sw nadto wybornych, wyrae osobliwych, sposobu nadzwyczajnego niech - jeeli chc - gani wymow, ale prostym i zwyczajnym mwienia sposobem. Chcc da prb waszego krasomwstwa powtarzae przede mn dyskurs, ktry by do nas nagotowa podczas wsplnej uczty. Pamitam niektre wyrazy twoje - zdaj si by do gadko brzmice; ale oye kilkaset sw na to, co by mg by w kilkunastu albo na koniec w kilkudziesit zamkn. Dobrze si stao, etwojej mowy nie powiedzia. Obwijajc albowiem tre rzeczy w tyle sw niepotrzebnych, tyle by wskra, i byby osdzonym za czowieka pochego, ktry si tylko uoeniem sw bawi; za nierozsdnego, ktry rzeczy wyrazi nie umie; za chytrego, ktry chce prawd zatumi; za dumnego, ktry jedynie pochway szuka. Nie zastanawiam si nad celem dyskursu twego; uczue sam, i ktosiebie i drugich nie zna, temu ani naley, ani przystoi czyni innych dzikimi, a siebie nauczycielem. ROZDZIA PITY Dyskurs nauczyciela mojego odmieni we mnie sposb mylenia o dzikoci. Uzna, em ja sam by dzikim, byoby to upokarza si nadto i czyni przeciw wasnemu przewiadczeniu; ale te obywatelw kraju tego sdzi za dzikich niemona byo adnym sposobem po tym wszystkim, com widzia i sysza. Upokarza mnie rozum Xaoo; nie mogem tego skombinowa, jak to czowiek, ktry w Warszawie nie by, Parya nie widzia, mg przecie rozsdnie myli, mwi i konwinkowa nawet czowieka, ktry nierwnie wicej od niego i widzia, i sysza. W tych byem mylach, gdy przyszed do mnie Xaoo; szlimy w pole na robot, on za wczorajszy dyskurs takowym sposobem kontynuowa: - Dnia wczorajszego mwilimy o wymowie,naukach jzykw i poezji; wszystko to zasadza si nad wiadom i uoeniem sw. Przystpmy do rzeczy. Kiedym si ciebie pyta, czyli wicej niczego u was nad to nieucz; zaguszye mnie prawie wyliczeniempompatycznych tytuw rozmaitych nauk; e za najpierwej wyrazi historia mniemam, i ta zwyka przodkowa innym. Wiadomo historii kraju swojego arcypoyteczna jest; opowiedajc albowiemdziea chwalebne przodkw wzbudza nastpcw do naladowania, powiksza uszanowanie i mio ojczyzny, staje si szko obyczajnoci. Tym przynajmniej sposobem uwaana jest i okrelona u nas historia kraju naszego. My, jak wiesz, nie mamy ksiek, nie znamy charakterw; ale wierne powieci podm nastpujcym pokoleniom ywe i dokadne wyobraenie tego wszystkiego, co si u nas sta mogo. Najstarszy z familii wie dostatecznie, jacy byli od najdalszych czasw przodkowie jego, i kady nauk, ktr dale dzieciom, podsyca przykadami pradziadw. Powaga mwicego, krwi dzielno, sposb opowiadania, wiek mody suchajcych, wszystko to wdraa w umysy niezgluzowan impresj. Powiedae mi, i historia u was nierwnie ma rozciglejsze granice. Tyle jest jej rodzajw, mwie, ile sposobw rozmaitego mwienia; ojczysta za, wedugtwojej powieci, albo bardzo ma, albo raczej adnej nie ma nad inne preferencji. Dobra rzecz wiedzie, co si u drugich dziao, eby z cudzych przykadw bra nauk swoim poyteczn, ale wiadomo swojej historii najpierwszym powinna by celem nauki kadego obywatela. Co do historii w powszechnoci, jeeli j zasadzasz na wiadomoci, ktrego roku i dnia co si sta mogo; jeeli j zowiesz nauk przezwisk tych ludzi, ktrzy przed tob yli; jeeli w powszechne tylko wchodzc czyny opuszczasz roztrzsanie charakterw - historia natenczas jest tylkoprnym pamici zaprztnieniem, a jej nauka daremn prac. Jeeli starasz si wiedzie, co si dziao u ssiadw, a nie wiesz i wiedzie nie chcesz o tym, co u ciebie dziaano, nie jeste natenczas godnym towarzystwa, w ktrym yjesz. Miarkuj ja z wielu powodw, e towarzystwo, w ktrym ty bye urodzony,nie lubi ani swojego kraju, ani swojego jzyka. W przyrwnywaniu powszechnym rzeczy - te, ktre s w dziereniu naszym,mog by co do niektrych punktw i okolicznoci nie tak doskonae jak drugie, ktre inni dzier; ale natychmiast przybywa zwyka na pomoc mio wasna, ktr zwyklimy wtenczas zwa mioci ojczyzny. Ta wyciecza przywary wasnoci naszych, zasania, hak moe, niedostatek, a leeli roztropna, korzysta z dobroci ssiedzkiej godziwymi sposoby, eby swj stan polepszy. Wzgarda kraju i jzyka wasnego znaczy letko umysu i serce nieprawe. Tym niegodziwym i szkodliwym nader impresjom wianicie sami. Porzucacie swj jzyk, a kaecie si dzieciom uczy jak najpilniej cudzych; zaniedbywacie wiadomoci wasnych dziejw, a przymuszacie modzie, eby koniecznie wiedziaa, co sidziao za granic. C std za konsekwencja? Oto ta: dzieci widzc, i wasny jzyk nie wyciga nauki, a cudze ns gloria 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA4`5Ac67 Y8" c91;:d: "potrzebuj, mniema je by lepszymi. Zaprztnione postronnymi przypadkami, opisywaniem - a moe i bajecznym - ornychkrajw zdziwione, gardzi tym, co ustawicznie widzi, a pragnie widzie to, co mu natona imaginacja pikniej maluje, nijest w istocie. Te to wy krajw opisanie nazywacie geografi. Te same przyczyny, ktre usprawiedliwiaj ciekawo nasz wzgldemdziejw ssiedzkich, su geografii, opisujcej pooenie krabw, osobliwoci wnich znadujce si, stan rzdu i inne narodukadego okolicznoci. U nas ta nauka, gdy nie jestemy z inszymi towarzystwami w korelacji, nie jest potrzebna; a chobymy mogli by w tej mierze owieconymi, wolabym z wielu miar, ebymy zostali w dawnej nasze niewiadomoci. ROZDZIA SZSTY Z gustem niewypowiedzianym suchaem dyskursw nauczyciela mojego. Te zwyczajnie poprzedzone byway pytaniami. Nim zacz mwi o naukach, kunsztach lubinnych okolicznociach tyczcych si krajwnaszych, powtarza najprzd definicje alboopisy tyche, przedtem jemu ode mnie czynione. Zadawa nowe pytania pragnc coraz wikszego objanienia w rzeczach, o ktrych mia ze mn mwi; dopiero kiedy ju mniema, i mia naleyt informacj, traktowa o kadej materii uwanie, zarzutw moich cierpliwie sucha; a gdym si nie odzywa, pobudza mnie sam do tego, abym mu odkrywa wtpliwoci i zdania nie zgadzajce si z moim sposobem mylenia. Nie umia on bra na siebie postaci wspania-oponurej; nie umia ustawicznie myle albo udawa mylcego;dystrakcje, ktre tak zdobi i dystyngwuj mdrcw naszych, me byy mu wiadome; ton gosu lego nie by wyniosy; nie definiowa tego, na czym si nie zna. Ale to by czowiek dziki. Gdym mu filozofi wedug przemoenia mojego opisywa, a przyszo do tej czci,ktra o obyczajach traktuje, zawoa z radoci: - Ot to nasza nauka, w tej szkole jeste. Jej maksymy wite, jej reguy proste ja nie w pami, ale w serce twoje wrazi pragn. Moe u was ta nauka na sowach zawisa, my mniej dbamy o definicje, bylebymy wypeniali obowizki. Filozofia, ktra jako mi powiedzia, z nazwiska znaczy mio mdroci, powinna by bra za cel najpierwszy wiadomo obowizkw czowieka i ich wypenienia. Nauka ta wzgldem waszego zdania jest bardzo trudna i najwicej rozum wysila. Nie dziwuj si temu, gdy poznaj, co wy pod tym powszechnym nazwiskiem miecicie. W metafizyce 1 zapdzacie si kurzeczom zmysom nie podlegym. Musi by niezmiernie cika ta nauka, kiedy wygrowana nad naturalne pojcie. Fizyka traktuje o przyrodzeniu rzeczy, ale iw niej nadto si zapuszczacie. Umys wasz,zbyt dumny, chce odchyla zason wyrokiem przedwiecznym zapuszczon. Chcecie wmawia w mniej wiadomych, ecie j odsonili, i zamiast istoty rzeczy odkrytych opowiedacie wasze sny i przywidzenia. Latacie po niebach; niekontenci z miego widoku gwiazd i planet, chcecie je mierzy; ciekawo wasza zuchwaa zapdza si za met wyznaczon opuszczajc czstokro to, co ma przed sob i co by za pracowitym staraniem moga odkry i poj; jak za wszystkie natury rozrzdzenia s przedziwne, tak to wiedzie macie, i cokolwiek wam Najwysza Istno poj dopuszcza, wszystko to wam nowy poytek przynie moe. Widzisz ziemi okryt zioami; nie dla samej pieszczoty oka zeszy; kryje si wrd nich zbawienna dlatwego dobra tajemnica. Jej docieka, jej probowa i dowiadcza - to godziwa, to zabawna i razem poyteczna ciekawo. Szklni si firmament gwiazdy; gupia hardo zrobia go prorock ksig i z jednostajnych obrotw chciaa wyczyta ukryt przyszo. Natura - nic nie czynica nadaremnie - gdy nadaa umysom ch docieczenia, chciaa,eby ni roztropno tak kierowaa, aby cel ciekawoci naszej zmierza jedynie do tych rzeczy, ktre docieczone by mog, a docieczeniem poytek przynie. Inaksze zapdy s prb hardoci i niedoskonaoci naszej. To, co nazywasz logik, jest to waciwy przedmiot umysu fraszkami i przewiadczeniem nie zaprztnitego. Niech tylko imaginacja twoja zbytnie nie buja, niech umys jednego si celu statecznie trzyma, cho bez formy argumentw, bd i myli twoje waciwym pasmem. Po tym wszystkim, comy o waszej edukacji i naukach mwili, nastpuj uwagi z rde tych wypywajce: Najprzd, i edukacja wasza i co do celu, i co do sposobw jest zdrona. Zatrudniacie sobie fraszkami sposb nabycia doskonaoci; zbyt dufacie rozumowi wasnemu; ten rozum wielorakim przewiadczeniem skaony jest; niestateczno i pocho kieruje wami i rzdzi; ambicja, a wcale niesuszna, olepia was wszystkich, na koniec, tak dalece, i zbyt dobrze o sobie trzymajc, z jednej strony rozumiecie, i wam co do wewntrznej doskonaoci na niczym nie schodzi, za co do zewntrznej szczliwoci wszystkiego brakuje. Osdziwszy si sami za najdoskonalszych, chcielibycie to mie, czegocie godni, godniza jestecie wedle waszego przewiadczenia najwyborniejszych darw natury Std pochodzi, i kraj wasz niewart takich, jakimi jestecie, obywatelw. Jzyk zbyt pody, eby grne myli wasze abj i wyrazi. Urodzenie, e nie najjaniejsze, nieprzyzwoite. Zgoa, im si wyej cenicie, tym jestecie nieszczliwsi. Jeeli wic to,czym wy jestecie, doskonaoci jest i polorem, to czym my, dzikoci, prostot i grubiastwem -mnie si zdaje, e lepiej bydzikim po naszemu. ROZDZIA SIDMY Namieniem wyej, i osdzony za dzikiego,oddany byem gospodarzowi mojemu na nauk. Nimem mia satysfakcj sysze jego maksymy, przez czas do dugi odbywaem wszystkie powinnoci parobka bardziej, ni ucznia. W tej szkole nauczyem si pierwej i kosi ni regu, wedug ktrych sia, i kosi trzeba. Widzc lud gospodarny pytaem si raz wrd roboty mistrza mojego, czyli teoni spekulizuj nad agronomi i maj swoje efemerydy. Wspojrza si na mnie z zadziwieniem i strzsnwszy gow, jak w najlepsz. Gdymy okoo poudnia w cieniu drzew jedli, pyta mnie si, co to ja rozumiaem przez agronomi. Odpowiedziaem, i to jest nauka arcypotrzebna, przez ktr kunszt si rolnictwa doskonali, bogactwa przymnaaj, zgoa cokolwiek do uszczliwienia w powszechnoci kraju, w szczeglnoci obywatelw naley, wszystkoto ta nauka w sobie zawiera. - Szkoda - rzekem dalej - i ten skarb bydotd zakopany; zapewne nie byoby tyle nawiecie nieszcz i rewolucyj, ile nam historie nasze opowiedaj. - Kt ten kunszt rolnictwa wydoskonali? -rzecze Xaoo. - Zapewne jaki pracowity rolnik, ktry dugim nauczony dowiadczeniem, pozna niektre w tek mierze, innym jeszcze wsprolnikom niewiadome tajemnice. - Mylisz si - rzekem - te rzeczy s opisane w ksigach, a nasi rolnicy pisa nieumiej. Ci, ktrzy nam te tajemnice odkryli,po wikszej czci moe i nie widzieli, jak si grunt uprawia, i z tej samej przyczyny tym wikszego uwielbienia godni, e samym umysu swojego nateniem dociekli tego, czego ich przodkw ustawiczna praca dokaza nie moga. miech jego przerwa mj dyskurs. Rozgniewaem si na takie wytwornych wieku naszego wynalazkw nieuszanowanie;pomyliwszy jednak sobie, e trzeba mie kompasj nad prostot, nie chciaem go zawstydza i upokarza niezwycionymi argumentami. Poszlimy zatem do snopkw, ktre on, prosty starzec, lubo niewiadomy agronomii, przecie lepiej i prdzej ,wizani ja. e do rolnictwa doskonaego wykwintnych spekulizacji nie potrzeba, nauczy mnie przykad Nipuanw. Mieli oni proste swoje,ale dowiadczone obserwacje. Byy za wszystkie do pojcia atwe, w sposobach niekosztowne, w wykonaniu nietrudne. Skutek usprawiedliwia dobry ich sposb gospodarowania: nie byo tam sycha o godzie. Jeeli za rok ktry nie by urodzajny, nie da si uczu niedostatek zapanym w przeszoroczne krescencje. Zabawa rolnictwa jak podane za sob prowadzi skutki, uczuem wasnym dowiadczeniem. Praca, ktra z pocztku zdawaa mi si nieznona, staa si z czasem zabaw przyjemn. Spazmy, wapory, rumatyzmy, z ktrych mnie nie mogy wyprowadzi wody salcerskie i karlsbadzkie, ustpiy dobrowolnie z rzsistym potem. Apetyt, ktry soczystymi bulionami musia wzbudza i krzepi z pocztku mj kucharz, Chrystian, Niemiec, dalej jegomo pan Sosancourt, Francuz - sam si powrci; a rzepa po pracy lepiej smakowaa ni przedtem podlaskie kuropatwy. Praca i myl wolna wzmocniy saby niegdy mj temperament. W niedostatku zwierciada gdym si w wodzie przeziera, postrzegem pe moj, prawda, przyczerniona ale twarz pen i rumieniec ywy. Sen smaczny a nieprzerwany orzewia strudzone dzienn robot czonki, a czerstwo sam si prac pomnaaa. ROZDZIA SMY Przechodzc si raz po sadzie z nauczycielem, postrze gem w doek, w ktrym mj n pochowano, i w tym punkcie nie mogem si wstrzyma od umieehnienia. Postrzeg to czujny Xaoo i natychmiast rzek: - miech twj jest sprawiedliwy i tym bardziej mnie nie obraa, ile e widz, e go pokry chcia. U sic z niewiadomoci cudzej rzecz jest nieludzka, ale przemc zupenie nage wzruszenia trudno. Gdy ssiada twj n obrazi - niewiadomo natury kruszcw, posta niezwyczajna tegonarzdzia, blask szklnicego si ostrza, skaleczenie palca, wszystko to w pierwszym wzruszeniu tak dalece nas przerazio, i osdzilimy twj n za istno jakow yjc i szkodliw. Przyjcie twoje morzem z innego wiata najtrudniejsze do pojcia rzeczy czyniy nam podobnymi; a wreszcie, cho niewiadomi, dobrmy rzecz uczynili. Gdym si od ciebie potem dowiedzia, na co elaza u siebie zaywacie, o! jakbym was wielbi, gdybycie ten szkodliwy kruszec ziemi oddali. Wy, ktrych blunierska zuchwao skary si na Opatrzno, i wam zbyt krtki wieku termin wyznaczya, szukacie w kunsztach utraty ycia i jakby me do na tym byo, i niewstrzemiliwoci skracacie dni wasze,domylilicie si gwatowniejszych jeszcze sposobw do zginienia. ebym cokolwiek oszczdzi moich wspziomkw, zataiem by przed nim kunszt wojenny. Dociek tej zdrady Xaoo; nagli mnie wic, ebym mu dokadn w tejmierze da informacj. Chcc wic ile monoci umniejszy w nim z o nas opini, zaczem mu przekada liczb niezliczon mieszkacw wiata, rnice narodw nie tylko w odziey i w mowie, alew obyczajach i skonnociach. Z tych rnicnaturalne niezgody, a przeto potrzeb uzbrojenia, ktra by ubezpieczaa od napaci ssiedzkiej, bronia sabych od przemocy potniejszych, czynia wstrt nieprawej zapalczywoci. Przypadkiem z ziemi wydobyty kruszec, przez dugi czasw przecig zayty do rolnictwa i budowli, uatwia i skraca udziaanie tego, co przemys potrzeb przynaglony wynalaz. Jako za ze zaycienajlepsze rzeczy skazi moe, elazo w rku nieprawych stao si narzdziem szkodliwym, instrumentem zguby ycia ludzkiego. Std poszy zbrojne utarczki czowieka z czowiekiem, towarzystwa z towarzystwem, narodu z narodem. Trudno byo w dalszych czasiech zemu, nadto ju wkorzenionemu i powszechnemu, zupenie zabiee. Std Ludzie dobrzy i owieceni przez pisma i rady, prawodawcy przez ustawy urzdowne, okrelili granice sprawiedliwe wojny, nadali reguy temu nieprawemu kunsztowi, ile monoci zapobiegajce fatalnym lego skutkom. Wdz na czele wojska bronicy ojczyzn sta si szacownym obywatelem, onierz umierajcy na pobojowisku ofiar dobra publicznego. Ustaa nieznacznie odraza od okrutnego z natury swojej rzemiosa, a natychmiast to, co przyrodzenie kazao z pocztku nazywa gwatem, dzikoci, okruciestwem, opinia z czasem ochrzcia odwag, mstwem i heroizmem. - Nie dziwuj si ju temu - rzek Xaoo - co mi powieda przedtem o waszych jurystach, i najlepiej si ich wymowa w bronieniu zych spraw wydaje. Zostae moe niechccy dowodem tej prawdy. Usprawiedliwiaj, jak chcesz, kunszt wojenny - bardziej was z tej miary aowa ni chwali naley. Z wieloci ludzi mona wnosi rnice charakterw, z tej rnicy sprzeczki; ale eby do takowego stopnia przyszy, iby std strata ycia nastpi moga - sposb takowych konsekwencji u nas nieznajomy jest. Musz by u was ywsze nierwnie pasje, kiedy do tego punktu przyj mog Do sztuczn i dowcipn czynie gradacjnieszczliwych kruszcowych broni wynalazkw. Dobrzy ludzie, mwisz, pisali i mwili przeciw takowej zdronoci, prawodawcy chcieli j wykorzeni, ale ich zabiegi, ich starania byy daremne. Musi to by u was rzecz bardzo rzadka ci dobrzy ludzie, kiedy nie mogli dobra tylu podobnych sobie, ktrzy by jak oni pismem,sowem i przykadem mogli przezwycia pierwiastki zego naogu: e prawodawcy zapobiee temu nie mogli, dziwuj si niezmiernie. Na c, prosz, wystawiacie ludowi na widok te prne posgi, jeeli ich moc, od was samych nadana, nie moe przeprze waszego uporu? Na c piszecie prawa, jeeli ich nie suchacie? Moe si myl, ale zdaje mi si przynajmniej, i pisma tych waszych ludzi dobrych, ustawy prawodawcw nie musiay by szczere i gruntowne, zraeni zym skutkiem w pierwszych zapdach, z pierwszego rygoru i zamiast tego, eby z gruntu zy nag wykorzeni, chcieli go mniej zym czyni, a przeto usprawiedliwia w oczach ludu ich wasne przestpstwo. Mno prawego statku nie zraa si nieskutecznoci pierwszych krokw. Niepodobna za, eby trwae i niewzruszone sprzeciwienie si nie miao kiedykolwiek przeprze choby najmocniej wkorzenionego bdu. Nie jestem i by nie mog chwalc takiego stanu, gdzie jeden albo kilku drugimi rzdz; ale w zdarzajcej si takowej rzdu okolicznoci, przewiadczony u siebiejestem, i ktokolwiek towarzystwem rzdzi chce, musi si uzbroi w nieustraszone mstwo. Niech tylko najmniejszy sabo rzdzony w rzdzcympostrzee, w dwjnasb sile swojej zaufa, zrzuci jarzmo zbawiennej dla siebie, jak ty powiedasz, subordynacji, a moe zbytecznieowiecony, przerwie zason opinii, nie wiem, czy nie poyteczniejszej temu, co kae, ni temu, co sucha. Co si tycze kunsztw, pojmuj ja to, i wynalazek kruszcw by nader poyteczny,alecie zbyt drogo t korzy zapacili. Zbytek potrzeby rodzi; te, ktre przyrodzenie nadaje i wyznacza, mog si obej bez zota, srebra, elaza i miedzi. Prawda, i narzdzia z kruszcu sporzdzone oszczdzaj w robotach i czas, i prac, Z tym wszystkim, naszym przykadem owiecony, widzisz, i przemys z cierpliwoci moe zastpi takowe niedostatki. Praca, przyznaj, musi by wiksza, ale ta sama praca tyle za sob dobra prowadzi, i jej oszczdza jest to krzywd istotn samemu sobie czyni. Nauczya nas natura, czego nam koniecznie potrzeba; ta sama daa instynkt, jak tym potrzebom dogadza mamy. ROZDZIA DZIEWITY Majc i w do dalek podr wzi mnieXaoo z sob. Pierwszy raz natenczas zdarzyo mi si widzie kraj ten, do rozlegy; i gdym si pyta, jaka jego obszerno, odpowiedzia, i idc prosto ado drugiego brzegu od morza, jedenacie dni drogi; szeroko za kraju rwna bya prawie dugoci. Gdziemykolwiek szli, widabyo wszdzie dobrze uprawn ziemi; osady byy do gste, kada za miaa tyle lasu, ile jej potrzeba byo; i jakem mg miarkowa po rwnych wydziaach, zna, i gdzie ich byo nadto, tam zbywajce czci na pola byy obrcone, gdzie za ich brako, umylnie zasiane byy. smego dnia podry po lewej stronie pokaza mi mj gospodarz pole do obszerne, piknymi drzewy naokoo obsadzone; w rodku by dom niewielki, nieco jednak ozdobniejszy od innych. Gdymy si ku niemu zbliali, wyszed z pobliszego domu powany starzec i pozdrowiwszy nas mile, zaprowadzi ku drzwiom. Tam gdy stan Xaoo, rzek: - Pozdrawiam ci, sodka pamici ojca naszego! Wszedszy do izby znalelimy zupen czysto i ochdstwo, a w porodku bya szafa do kunsztownie zrobiona. Otworzy j w starzec i gdym si spodziewa obaezy co osobliwego, z podziwieniem wielkim nic wicej me postrzegem, tylko staroci ju prawie ga nauki, a cudze ns gloria 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{;P U< c=>Lc?-z Z@:!zbutwiae matrumenta rolnicze. Brali je w rce z uszanowaniem obydwa starcy, Xaoo za chcc uspokoi ciekawo moj rzek: - Pole, ktre tm dom otacza, rkami naszego powszechnego ojca uprawwione i wydobyte byo; tych instrumentw, ktre wdziczno nasza z uszanowaniem od wiekw strzee, uywa Kootes. Ten, podobnym moe jako i ty sposobem, z cudzej ziemi z on i z dwojgiem dzieci tu, do pustej nawczas wyspy przybywszy, wasnymi rkami tego gruntu wydoby. Poszczcia Najwysza Istno pracy lego, przyszed do ostatniej staroci i przed mierci widzia czwarte pokolenie swoje. Tkwi nam w wieej pamici jego przykazy. eby za byo cokolwiek takiego, co by nam ustawicznie przypominao jego obcowanie - instrumentu, ktrych do rolnictwa uywa, chowamy z pilnoci i kady je raz przynajmniej w yciu oglda pomnim. Pole, ktre wydoby, naley do wszystkich w powszechnoei; kolejno je uprawiaj obywatele; a zboe na tyle czci, ile osad w wyspie, rozdzielone jest. Gdy czstka do osady przyniesiona bywa, robi si z niej chleb i ten, na tyle kawakw, ile jest obywatelw w osadzie, podzielony, przy kocu niwa kady z wdzicznoci i, uszanowaniem poywa na pamitk, i jestemy wszyscy zarwno jednego ojca dzieci. Przy tej najuroczystszej uczcie opowieda najstarszy kadej osady przyjciepierwszego ojca, jego prace, jego nauki, dzieje ojcw naszych, ich przymioty chwalebne, ich rady i napomnienia, wynalazki zbawienne i poyteczne. Koczy si zwyky te uczty pieniami modziey obojej pci, w ktrych pami dobrodziejstw naszych przodkw zawarta jest. Dzie cay bawilimy si na tym miejscu w domu owego starca, od ktrego wziwszy Xaoo czstk zboa osadzie swojej nalecego uda si ku domom. W drodze wzi pochop roztrzsa sposoby rozmaite rzdw naszych. - My nie znamy - mwi - tego, co wy nazywacie monarchi, arystokracj, demokracj, oligarchi etc. W zgromadzeniunaszym nie masz adnej innej zwierzchnoci politycznej prcz naturalnej rodzicw nad dziemi. Okolicznoci wychodzce nad zamiar szczeglnych familiiugodnymi sposoby - rad, nie przemoc - przez starszych uspokojone i rozrzdzone bywaj. Czowiek jednakowo z drugim czowiekiem rodzcy si nie moe, a przynajmniej nie powinien by sobie przywaszcza zwierzchnoci nad nim.; wszyscy s rwni. Skoro za s zczeni wtowarzystwo, natenczas to samo towarzystwo, pozwala dla dobra swojego wniektrych okolicznociach niejakiej nad szczeglnymi - albo zgromadzeniu, albo niektrym z zgromadzenia - zwierzchnoci. Podatkw adnych nie dajemy. Cel towarzystwa jest ubezpieczenie wasnoci. Gdyby tego byo potrzeba, jej broni i ocala kademu w szczeglnoci wspoeczno caa polubia. Za c tedy ta utrata czci wasnoci naszej? Za co ten haracz samym sobie?... Nasza ludno powinna by nas trwoy z tej miary, e nam w czasie braknie ziemi do wyywienia naleytego mieszkacw, ile trzymajc t wysp zamknit do emigracji prawem, uwag, na koniec niesposobnoci; ale my t troskliwo zostawujemy nastpcom naszym wraz z przykadami rzdu i gospodarstwa, ktre im podajemy. Opatrzno najwysza wymierzya ziemi do liczby stworzenia, ktre z niej yje. ROZDZIA DZIESITY Insz drog powracalimy, niemy przyszli. O p dnia drogi od naszej osady postrzegem stos wielki kamieni na ksztat piramidy w pord pola po lewej rce. Pytaem si nauczyciela, co to znaczy. - Uspokoj ciekawo twoj - odpowiedzia.- Stos ten niezmierny kamieni okrywa od kilkuset niw jednego z naszych obywatelw, nazwiskiem Laongo. Ten, czyli przypadkiem, czyli przemysem porzuciwszy swj kraj, puci si na morze. Nie byo go przez lat kilka, na koniec, niespodziewany i ju zupenie zapomniany, przypyn. Spytany, gdzie przez tak dugi czas si bawi, powieda, i chcc po wodzie na kilku drzewach razem zwizanych pyn, wiatrem nagym zapdzony by na brzeg nie bardzo od naszego odlegy. Znalaz krabpusty, a obieawszy t ziemi, gdy si chcia wrci, drzew owych u brzegu nie zasta i tym sposobem poniewolnie pty, tam siedzie musia, pki z tamtejszego drzewa inakszej sobie dki czyli tratwy nie sporzdzi. Przestalimy na tym; on do domu swego 'powrci i j si jak przedtem gospodarstwa. Korzysta tymczasem z nowo nabranych wiadomoci, zaraajc cudzoziemskimi maksymami wspbraci swoich. Przekupiony od cudzoziemcw na zgub nasz, zacz w sekrecie modziey opowieda wygody, bogactwa, szczliwoycia w zbytkach. Jad skryty zacz si szerzy, nowo uderzya w oczy modzienieostron. Naganione zwyczaje nasze zday im si, tak jak i tobie z pocztku, grubiastwem i dzikoci. Przekadajc cudzych narodw wygody - nam nie znane - przez wynalazki kunsztw obrzydzi im wasn ojczyzn. Wynosi pod niebo ich talenta; ale ubolewa, i byy zakopane bezadnego wzgldu, bez adnej dystynkcji, bez adnej nadgrody, jakie widzia w cudzych krajach. Tu im dopiero przekada pocz stopnie subordynacji w monarchiach, pod jednym wodzem i rzdc caego narodu, a przeto i lepszy rzd, gdy jeden wszystkimi zawiaduje, i nadgrod przymiotw, gdy pod monarch pomniejsze urzdy i jurysdykcje stawiaj kadego w stanie proporcjonalnymzdatnoci lego waciwej. Wtenczas usugujc jednemu czowiek utalentowany tysic innych mie moe usugujcych sobie; i jeeli go martwi podlego jednemu, nadgradza te umartwienie zwierzchno nad wielu. Tymi i podobnymi dyskursami tyle dokaza, i mu kilku przyrzeko dopomaga w jego przedsiwziciu. e za by przekupiony darami od tych ludzi, u ktrych przebywa,na to, aeby ich do nas sprowadzi i pod ich rzdy podda, zacz w wielkim sekrecie udziela adherentom swoim teko, co z sob przynis. Byy to jakie osobliwe narzdzia: jedne miay podobiestwo do wody, gdy si w nich mona byo przeglda, a z tym wszystkim tak miay stao jak kamienie albo drzewo; byy nawlekane kamyczki rozmaitych kolorw; byy jakie instrumenta byszczce si i podobno tak obraajce jak twj n; ale najwicej byo okrgych a paskich sztuczek z kruszcu tego i biaego. O tych on powieda, i s do wszystkiego przydatne i zgodne i maj taki w sobie szacunek, i ci nowi ludzie, ktrych przyjcie obiecywa, mieli je za rzecz najpotrzebniejsz do ycia. Umwi si ju by z adherentami swoimi w zdrajca i sporzdziwszy tajemnie, na model przywiezionej od Laonga, d wielkju mieli si puszcza do owych ludzi cudzoziemskich za przewodnictwem swojego herszta. Szczciem, przechodzc si w nocy ponad brzeg morski jeden z obywatelw wysucha ich midzy krzakamirozmawiajcych o przyszej podry. Zadumiany rzecz nigdy przedtem nie sychan, pobieg do starszych; ci zebrawszy modzie znaleli Laonga z czterema innymi na tyme miejscu i gdy sibroni chcieli, gwatem zwizanych przywiedli do osady. Przyznali si wspoecznicy do wszystkiego;sam herszt upornie milcza. Odoono sd do kilku dni; kady z winowajcw w osobnym zamkniciu trzymany by z surowym zakazem, eby adnej z obywatelmi nie mieli komunikacji. Zeszli si tymczasem najstarsi wszystkich osad gospodarze i za ich wyrokiem rzeczy przywone, zamknite w wielkich naczyniach, wraz z winowajcami na pole pierwszego herszta wyprowadzono. Tam gboko w ziemi zakopano obmierze naczynia, co gdy si skoczyo, lud winowajcw ukamienowa, a na wieczn pamitk tyle kamieni na to miejsce zniesiono, i si sta kopiec wielki, ktregowidzisz. Starzy, ktrzy suchali inkwizycji tych winowajcw, skomponowali dla wiecznej pamici pie, w ktrej to wszystko, com ci powiedzia, jest wyraono, z przydatkiem strasznych przeklstw na zdrajcw ojczyzny. ROZDZIA JEDENASTY Po kilkodniowej podry wrcilimy si do domu. Zaszli nam drog mieszkacy i cz ow zboa, z ktrej mia by chleb powszechny uczyniony, przyjli z radoci iuszanowaniem. Trzeciego dnia przypadaa wielka uczta; na t wezwany byem. Gdy przyszo w chleb ojczysty na czci dzieli, najstarszy z zgromadzenia opuci mnie. To gdy postrzeg mj gospodarz, prosi, aebym i ja, ile ju wspobywatel,mg by onego uczstnikiem. Trudni rozdzielajcy mienic, i nie bdc synem powszechnego ojca, do czstki strawy powszechnej nie mogem nalee. Rzek Xaoo: - A gdyby nasz pierwszy ojciec ujzrza byprzychodnia akncego, czy byby mu kawaka chleba swojego aowa? Te zagadnienie skonwinkowao wszystkich; rozdzieli si wic ze mn czstk swoj wasn w najstarszy gospodarz, a skosztowaniem tego szacownego uomka staem si czonkiem tej szczliwej familii. Gdy si ju. wszyscy nasycili, powstaa z miejsc swoich modzie i otoczya starszyzn. Najsdziwszy tak mwi pocz: - Wiek wiekowi podaje pami, dzie dniowidaje nauk. Jedlimy chleb naszego ojca, suchajmy napomnienia jego. Bg jest rdem wszystkiej istnoci; Bg jest pocztkiem wszystkiego dobra; Bg by powinien jednym celem i kocem wszystkich spraw naszych. Rodzicom naley si mio, uszanowanie, posuszestwo. Chcecie mie wdziczne dzieci - bdcie wdzicznymi dziemi. Jestemy wszyscy jednego ojca potomkowie, pamitajmy o tym nieustannie, emy bracia. Wychowanie modziey niech bdzie szko cnoty. Nadgroda cnoty w tym yciu najwiksza: wewntrzne przewiadczenie. Inszych nie szukajcie; gdy za karzecie wystpki, aujcie wystpnych a pamitajcie, e i wy moecie zgrzeszy. Zacz potem opowieda, jako pierwszy ojciec od morza z dalekiej ziemi przyby; awzgbsz ziemi zaszedszy uprawia rol, dom zbudowa, rozkrzewionemu potomstwuda naleyte wychowanie i nauki, a te wspierajc witymi swoimi przykady, zaoy pierwsze fundamenta szczliwocipowszechnej caego kraju. Wylicza cnoty idziea nastpcw, ktrymi zasuyli sobie na wieczn pami. - Wspominaj z wielkimi pochwaami kronikinasze wojownikw, e wypleniali nard ludzki; monarchw, e karzc mae kradziee, wielkimi si zaszczycali; mdrcw, e sny swoje dowcipne dawali zawyroki; prawodawcw, e subtelnymi wynalazki sodzili jarzmo nieznonej podlegoci. Synie Aleksander, e p wiata nieszczliwym uczyni; Juliusz, e zgubi swoj ojczyzn. Nie na tej szali wayli tamtejsi obywatele zasugi przodkwswoich. Wspominali z uszanowaniem jednego, ktry wydoskonali instrumenta rolnicze; drugiego, ktry odkry dzielno niektrychzioek zdatnych do uleczenia chorb; tego, ktrego skadania pieni na uczczenie Najwyszej Istnoci lud cay piewa. Dugie byoby wyliczanie kadego w szczeglnoci, ktrych tam mianowano, do namieni, i kadego z nich niemiertelna pami braa pocztek z usugi towarzystwu uczynionej, z osobliwego rodzicw uszanowania, z dobrego wychowania, z zachowania si przykadnego z innymi wspobywatelami. Upewniony lud ten dobry, i do szacunku prawych czynw figur krasomwskich nie potrzeba, prostym dzie wspommeniem wielbi cnot. Zna byo po niespokojnych wzruszeniach suchajcej modziey rozrzewnienie serc prawych; spaday po licach powanych starcw szacowne zy, skutek witej pociechy nieskaonego sumnienia. wiadek tak przykadnego widowiska, odchodziem prawie od siebie z radoci i zadziwienia. Nazajutrz, z okazji owej pierwszego ojca maksymy, i nauka modziey powinna by szko cnoty, prosiem Xaoo, aby mi raczy wytumaczy, jakimi sposoby ta szkoa do nauki cnt prowadzi. - Nie uznasz w tym adnego przemylnego kunsztu - rzek Xaoo - nauki rozumu nie s nam znajome, serca sposobiemy do cnoty. eby za doj ile monoci tego podanego skutku, rozdzielamy nauk obyczajnoci na cztery czci. Pierwsza nie zatrudnia ucznia, poniewa natenczas sam nauczyciel uczy si pozna gruntownie, jakie s jego skonnoci, jaki grunt serca, jakie sposoby mylenia, jaka konstytucja co do humorw3, krwi i innych przymiotw i skutkw temperamentu. Przypomnij sobie owe ode mnie dawniej wspomniane podobiestwo do roli; syszae, i rolnik najprzd powinien grunt pozna, eby wiedzia, jak go uprawia w czasie i co na nim sia. Poznanie wic doskonae dziecicia jest u nas fundamentem edukacji. Std nauczyciel bra miar powinien, czyli sodkim napomnieniem, czy zabawnym dyskursem, czyli gruntown umysu konwikcj, czyli czstym powtrzeniem, obietnic nadgrody,punktem honoru lub na koniec, gdyby wszystkie inne sposoby byy nieskuteczne, bojani kary umys wzrusza i do dobregokierowa ma. Drugi stopie edukacji zmierza do wykorzenienia zych skonnoci, ju poznanych przez nauczyciela. Lubo w pierwszych leciech niemowlstwa zabiega si temu ile monoci, aby nie nabierao dzieci jakowych przywarw i uprzedze, trudno jednake odczy niejak sabo od mioci rodzicw. Ta, cho rozumem powcigniona, niekiedy z obrbw wypada. Pieszczoty nieznacznie wprawuj w upr i dobre o sobie rozumienie; std krnbrno,std odraza od pracy, std hardo rocie. Stara si wic nauczyciel przeamywa te pierwiastkowe przywary, zawdy w pocztkach atwiejsze do pokonania. Zasiewa przyzwoitym ziarnem wyczyszczon ju i uprawion rol nauczyciel w trzecim stopniu, wielbic cnot w powszechnoci, w szczeglnoci kady jej rodzaj opisujc. Obowizki stanwopowieda; przykro nawet w penieniu cnt nie tai si, aeby przestrzeona tym sposobem, modzie nie odraaa si z czasem od penienia przykrych i trudnych czstokro obowizkw. Czwarty a ostatni stopie gruntuje si na roztropnoci. Nie do na tym, e ucze wie definicj cnt rozmaitych, trzeba, ebyje do skutku przywodzi. Trzeba, eby wiedzia, jak i kiedy peni je ma. Trzeba, eby kadej rzeczy przystojn miar zachowa; eby na przykad zbytek odwagi me sta si zuchwaoci, a nadto wielka rozmylno bojani i lenistwem, etc. Te s proste, ale dowiadczeniem stwierdzone w skutecznoci swojej reguy edukacji modziey naszej. S jeszcze inne, ale lubo wielce potrzebne, e si jednak tylko do zdrowia i mocy ciaacigaj, tylko wyej wspomnianym. Z pierwszego niemowlctwa przyzwyczajamy dzieci zostawa bez odziey, eby Przyucza ciaa do wytrzymania zimna i ciepa. Do mocy przyuczamy dwiganiem proporcjonalnych sile ciarw; do szybkoci ubieganiem si w zawody; do przebywania rzek pywaniem po sadzawkach. Lubo pasowanie si wzajemne do nabieraniasi wielce suy, u nas ten rodzaj wiczenia zabroniony jest. Nie chcemy nawet podobiestwa bitwy; nie chcemy okazji wynoszenia si zwycizcw, upokorzenia zwycionych. Takowe igraszki kocz si czstokro prawdziwym bojem; zapali by mogli nienawi midzy tymi, ktrych szczliwo pty trwa bdzie, pki si bd wzajemnie kocha, pty si za bd kocha, pki nie bd mie ani przyczyny, ani sposobu zazdroci sobie. ROZDZIA DWUNASTY Z okazji podry naszej wziem wstp do zachwalenia wniesionego u nas zwyczaju odwiedzenia cudzych krajw. - Zwyczaj ten - rzekem - owieca i uczy modzie nasz; poznaj prawa, zwyczaje narodw, charaktery rozmaite ludzi, a powracajc z nabyt korzyci, stal si zdatnymi do usuenia wasnemu krajowi. Sucha z cierpliwoci pochwa i usprawiedliwienia tego u nas zwyczaju, ktry jest ostatnim stopniem wychowania modziey. Gdym ja skoczy, on tak mwi zacz: - Nie rozumiej, ebymy tego nie pojmowali, i podr .do cudzych krajw wielkie za sob poytki prowadzi moe; nieprzeczyem ani przecz tym, ktre wyrazie. Ale zapomniae mwi o szkodach std pochodzcych; my za nie inaczej zwyklimy si w takowych okolicznociach determinowa, tylko zwaywszy wprzd na szali rozsdku przeciwne z obolej strony zarzuty i argumenta. Jeeli poytek przewysza szkod, gotowimy si chwyci rady zbawiennej. Boja nowoci przewysza u nas wszystkie najpodaszych awantaw perspektywy. Przenosiemy nad wszystko pewno niewzruszonej sytuacji naszej. Przestajemy spokojnie na tym, co mamy. Mao chci oszczdza potrzeb; tym atwe dogodzenie czyni szczliwo. rawie ga nauki, a cudze ns gloria 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAAPA WB cC8,DW" ^ E/c!F>!Zbytki wasze czyni was niespokojnymi. Niekontenci z tego, co macie i widzicie przed sob, nie moecie si na jednym miejscu osiedzie i jakby przed wami szczcie uciekao, gonicie go ustawicznie. Usprawiedliwiajcie, hak chcecie, czynnoci wasze - std jednak poszy wasze podre do cudzych krajw; podre, prawda, e usprawiedliwione, jak sysz, nie tylko wielu dowodami, ale i pospolitym zwyczajem, z wszystkim nie mniej prne, jeeli nie szkodliwe. Nauka obyczajw bywa, jak mwisz, najdzielniejsz przyczyn peregrynacji waszych. gdzie nie odmienia czowieka; pod czapk, turbanem i kapeluszem rwnie siedzi doskonao t gupstwo, nieprawo i cnota. Jakiekolwiek bd jest twoje zgromadzenie i towarzystwo, nie potrzeba daleko jedzi, eby pozna rozmaito charakterw. Byleby tylko chcia pilnie zapatrywa si na sposoby postpowania ziomkw twoich, w maym okrgu postrzeesz to, co si w caym wiecie dzieje. Grunt czowieka zawdy jednaki: te rnice, ktre rzd, powietrze, religia czyni, pite s tak znaczne, eby przyrodzenie odmieni mogy. Powiedasz, e pielgrzymowaniem rozum si poleruje, i uczynie go w dawniejszych dyskursach podobnym do kruszcu, z ktrego rdza schodzi czstym tarciem. Trzymaj si cigle tej komparacji, a musiszprzyzna, i polerowany kruszec im bardziej byszczy, tym go wicej ubywa. Wiadomo wielu rzeczy, ja nie wiem, czy jest czowiekowi. Snuj si nawczas zbyt obfite myli i imaginacje; rozsdek ledwo moe wystarczy do obierania, a czstokro przytumiony zbyteczn umysupodnoci, sam nie wie, czego si chwyci.Jeeli gorzej u ssiada ni u mnie, po co si daremnie trudzi ? Jeeli lepiej, na co si zda takowa podr, ktra mnie nauczy, e lepiej u ssiada ni u mnie? Zmniejszy szacunek tego, co mam; da ch polepszenia sytuacji mojej, a nie uyczajc sposobu, uczyni mnie wicej owieconym, ale mniej szczliwym. C mwi o stracieczasu w takowych wczgach? Co mwi okrzywdzie, ktra si czyni caemu towarzystwu? Twoim albowiem odbieeniem traci jedn z czci swoich, ktra moe w tym samym czasie staaby si zdatn caemu zgromadzeniu. Nie wspominam wydatkw, ktre pielgrzymujcy czyni; im kraj uboszy - szkoda wiksza, a jeeli nie ma w sobie takowych ciekawoci, ktre by do podobnych podry zwabiao cudzoziemcw - nienadgrodzona. Odpowiesz mi moe, i dlatego chcesz drugich odwiedza, eby postrzegszy, co ucudzoziemcw dobrego jest, swoim ziomkom uyczy tej dobroci? A nie postrzeesz tam co i zego ? A te ze albonie moesz do swoich zanie? atwiej si chwyta woli czowieczej zdradny powab zego, bo podchlebia, nieli maksymy cnoty po wikszej czci surowe i ostre. Wiele by byo mwi, ebym chcia wylicza wszystko ze, ktre pochodzi z tej niewczesnej ciekawoci ogldania rzeczy nowych. Jeli mniemasz, e si odmiennymi coraz widoki ciekawo twoja nasyci i niespokojno ustanie - bdzisz. Zwyczajny to tryb pasji ludzkich, i im si im bardziej dogadza, tym si ywiej rozpocieraj i krzewi. Na koniec przycz do moich uwag twoje dowiadczenie. Oddalony od ojczyzny, od domu, niepodobna, eby nie tskni. Pozbawie si wszystkiego dla dogodzenia niespokojnoci twojej, a gdyby nie osobliwadobro i opatrzno Istnoci Najwyszej, byby jak twoi towarzysze yciem przypaci ciekawo twoj. ROZDZIA TRZYNASTY Poranku jednego, gdymy si wybrali na polow robot, Zaszed nam drog jeden z mieszkacw a pooywszy rk na piersiach, rzek: - Ojcze! mam skarg przeciw ssiadowi... Xaoo przerywajc dalsz jego mow pyta: - Jeste twj ssiad przestrzeony od ciebie, e si mylisz skary ? Odpowiedzia: - Jest... Rzek zatem Xaoo - Zawoaj go ! Poszed w i po maej chwili stan oskarony z oskarajcym. Oskarajcy takmwi: - Ju temu drugie niwo, jak mi nie przyszo by w zakcie mojego lasku. Ten lasek i rol moj oddziela strumie od osady tego dobrego ssiada. Na dniu wczorajszym uoyem sobie i w tamt stron lasku dla upatrzenia drzewa na soch now. Gdy tam zaszedem, znalazemprzerwan grobelk moj przez niedawn powd, i t przerw strumie si odwrci od dawnego koryta, zakry rg mojego lasku tak dalece, em obaczy sztuk gruntu i to samo drzewo, po ktrem przyszed, na drugiej stronie strumyka. Przebywszy wic wod gdym zad odkopywa i podwaa drzewo dla zwalenia go na ziemi, postrzeg to miy ssiad, zbierajcy nawczas siano z ki swojej, i nadszedszy rzek: "Prawy ssiedzie. Naszlicie moj wasno; uyczybym jej wam z ochot, ale jej caoci dla dzieci moich przestrzega powinienem. Wiecie, e ta rzeczka nas rozgranicza, nie moecie wic niczego z tejstrony uywa bez naszego zezwolenia." Rzekem mu na to, i te same racje s i na moj stron dla strzeenia i dochodzeniaw plemienia mojego... "Miara twojej i mojejwasnoci rwna jest, a to, co ci strumyk zwrceniem biegu przyda, nie nadaje ci prawa do mojego gruntu..." Odpowiedzia nato, e przypadek ten sta si interesem nietylko nas w szczeglnoci, ale caej osady;nie mamy wic mocy rozsdza go, ale potrzeba, ebymy si udali do starszych; atymczasem pki takowe rozsdzenie nie nastpi, naley, ebymy obydwa gruntu tego nie uywali... Zezwoliem na to, jako rzecz suszn, i dla rozprawy naleytej i urzdowej udaem si do ciebie, jako starszego... Xaoo wszystkiego cierpliwie wysuchawszy spyta si obaowanego, jeeli obaujcywszystko, jak naleao w tej mierze, opowiedzia. Rzek, e nic nie opuci. Wtem do obudwu rzecze: - Jutro wezw starszych naszej osady, ktrzy t spraw roztrzsn i wraz ze mn decydowa bd; wy si stawcie porankiem na pagrku sdowym. Poszli oni, mymy si zostali w polu. Dziwiem si rozwaajc sobie, e ten, ktry si uskara, nie tylko z skromnocirzec swoj opowiada, ale te o swoim przeciwniku mwi z niejak przychylnocii uszanowaniem, nazywajc go ssiadem dobrym, miym, prawym etc. Dobro tak wielka przywioda mi na pami indukty nasze, pene zwyczajnie uszczypliwych ucinkw i obmowy. I to mi podziwienie przynioso, e indukta sprawy bya tylko z jednej strony, zamiast wawej repliki po naszemu. Pozwany wysuchawszy pozywajcego przesta na prawdzie rzetelnego opisu, a sdzia na jednostajnej informacji. Pytaem si wic mego starca, czyli we wszystkich tamtejszych sprawach ten sposb indukty. Odpowiedzia, e nie inaczeji e nie widzi potrzeby gadania o jednej rzeczy stron obydwch. Majc midzy sob kontrowersj powinni rzetelnie opowiedzie, co za fundament ich sprzeczki. Wywiczeni w mioci cnoty i prawdy, poznawaj atwie, z czyjej stronysprawiedliwo, i godz si; jeeli si za jaki osobliwy przypadek zdarzy, nie dufajcnatenczas swojemu zdaniu udaj si do starszych i ich zdanie staje si dla nich wyrokiem. - U nas - rzekem - w sprawach granicznych, gdy z obu stron gruntownych dokumentw nie masz, nakazuj przysig; ktra strona na stwierdzenie rzetelnoci swojej imienia boskiego wezwie, ta sprawa wygra. - Bezboni ! - zawoa Xaoo - miecie Istno Najwysz zniewaa ? - Nie tak u nas sdz - rzekem - powszechne jest zdanie, e kto sprawiedliwie przysiga, Boga chwali. Nie mogem w tym miejscu przed nim zatai , zego uywania przysig; przysig przy udziereniu urzdw, prawie ceremonialnych; przysig granicznych bez wewntrznej konwikcji; przysig tuzinowych w kryminalnych sprawach; przysig usunych na poparcie cudzego interesu; przysig Rzeczypospolite, mniej deszcze wanych ni te wszystkie. Zamkn mi usta, peen cnotliwej zapalczywoci, a wznisszy oczy i rce kuniebu, zawoa: - Bdcie bogosawione, wite rce, ktrecie stosami kamieni przywaliy Laonga i towarzyszw jego! Takich by nas zbrodni nauczyli wezwani od niego cudzoziemcy. Z tego, com si od ciebie dowiedzia, w dwjnasb powiltszam wdziczno ku Najwyszej Istnoci, e nas towarzystwa waszego ustrzega. Ty, jeeli chcesz nam da najwikszy dowd przychylnoci swj, taj przed ludem naszym zwyczaje kraju twego; nie obraaj uszu niewinnych powieci rzeczy ledwo podobnych do uwierzenia. W dni kilka poszedem na w sdowy pagrek. Zesza si starszyzna, a gdy im rzecz ca Xaoo opowiedzia, udali si na miejsce kontrowersji i pilnie wszystko ogldawszy rozkazali natychmiast caej gromadzie, eby rzeczk do dawnego koryta zwrci, grobl mocniejsz usypa, brzegi od przerw ubezpieczy; a wedug dawnego w podobnych okolicznociach zwyczaju, strony obydwie starszem za prac podzikowali, a oskarajcy oskaronego na uczt do siebie zaprosi. ROZDZIA CZTERNASTY Wiele jeszcze innych zwyczajw i ustaw od lat niepatnitnych byo w tej wyspie. Wszystkie wylicza nadto byy rozszerzyo pisanie moje, niektre wic tylko w krtkoci wyra. Historia kraju nie tylko przez powieci starszych w ucztach obwieszczana bywa; maj uoone pieni opowiadajce dziea przodkw i ich znaczniejsze przypadki . Poezja ich nie jest tak brzmica i wdziczna jak nasza, ale niedostatek tych ozdb nadgradza prostota tchnca powag. Nie znaj miosnych kompozycji ani wolnych wyrazw, obraajcych modesti. Wszystkie ich pieni wiod do dobrego wychwalaniem dzie cnotliwych, wystpkw, przeklstwem wystpnych. Roku przedziay s wedug obrotw sonecznych. Lata rachuj niwami. eby za mieli jakowe epochy, nie mogem si o tym dowiedzie. Przyjcie nawet pierwszego ojca kiedy i ,jak dawno nastpio, nie widz. Xaoo, ktrego powierzchowno nie okazywaa wicej nadlat pidziesit, liczy wieku swego lat dziewidziesit dwa. Doj do stu dwudziestu nie jest u nich rzecz nadzwyczajna. Nie znajc kruszcw adnych zaywaj do narzdziw rolniczych oci ryb wielkich, ktre morze czstokro na brzeg wyrzuca. Te tak zaostrzaj tarciem jednych o drugie,i i drzewa nimi obrabia, i zboe mog. Pierwszy dzie nowego miesica jest powszechnym spoczynkiem. Starsi si nawczas odwiedzal i uytecznymi dyskursy bawi. Modzie wychodzi w pole irne czyni igrzyska, wszystkie suce donabycia rzekoci i mocy. W tych igrzyskach obola pe rwnie si wiczy, zawdy jednak w przytomnoci kilku starcw i matron sdziwych, eby adnego wykroczenia przeciw modestii i uczciwoci nie byo. adnego muzycznego instrumentu nie widziaem podobnego do naszych. Gdy tacuj, piewaj razem pieni do nut tanecznych akomodowane. Maj niejakie podobiestwo w piewaniu niektrych pieni do sztuk naszych dramatycznych; gdy albowiem czyni opisanie dzie przodkw, rozdzielaj si na osoby w pieni wymienione i gdy te co mwi, osoba reprezentujca sama piewa udajc gestami wzruszenia wewntrzne albo akcj reprezentowanego. To czyni kolejno drudzy, reprezentujcy inne osoby. Powie za dziea kadego, refleksje moralne, pochway cnt, przeklestwa wystpnych wszyscy razem piewaj. Misa tak zwierzt, bako i ryb na pokarm nie uywaj; nawet wierzy mi Xaoo nie chcia, e my tym yjemy. Z tej obrzydliwoci od misa pochodzi, i mylistwa nie znaj, a zwierz tamtejszy bardzo askawy; o lwach, tygrysach, wilkach nie wiedz. Sarn, zajcy, odmiennych jednak nieco od naszych europejskich - w maej jednak bardzo kwocie-widziaem. Krw i wow maj dostatek i te chowaj w oborach dla pracy rolnej i nabiau. Wen owiec, przedziwnie pikn i mitk, dwa razy na rok strzyg; ztej - niewiasty robi materie na odzie, kodry i materace. Maestwa s doywotnie; o wieloestwie, eby gdzie mogo by, Xaoo tak dalece nie wierzy, i ledwo mogem mu wyperswadowa, i jest zaiste. Mniema wic, i te pozwolenie jest wzajemne, tak co do wieloci on, jako i mw; a gdy si dowiedzia, i sami mczyni nadali sobie ten przywilej, gniewa si na tak niesprawiedliwo. e zawioci prawne i wykrty jurystw nie maj tam miejsca, pochodzi to z szczliwej niewiadomoci tej nauki, ktra na dobro nasze - jak nam wierzy ka - wymylona, nadaa umiejtno zatumieniaprawdy i usprawiedliwienia najwikszych wystpkw. ROZDZIA PITNASTY Przechodzc si raz sam jeden nad tym brzegiem morskim, gdziem po rozbiciu okrtu mojego by wyrzucony, zastanowiem si myl nad moim teraniejszym stanem; poczem dalej rozwaa wszystkie ycia mojego przypadki, niedoskonale jeszcze u siebie przewiadczony, czylim zyska, czy stracina aktualnej mojej sytuacji. Gdy w zapalonej ywymi obrazy imaginacji coraz si insze myli snuy, pod brzegiem wiszcej nad ldem skay postrzegem cz znaczn rozbitego okrtu, ktr fale unoszc wbiy w piasek brzegowy, a zwyczajny morski od. wrt zostawi nawczas osch. Miejsce to byo na ustroniu - nie obawiajc si wic, eby mnie postrzeono, skoczyem ku temu miejscu i poznaem, i to bya tylna cz okrtu, gdzie pospolicie bywa izdebka kapitaska i inne najszacowniejsze skady. Z cikoci przedarem si do tej izdebki iwielem w niej rzeczy znalaz. Te, ktre wilgo zepsu moga, zupenie ju byy zbutwiae; inne, jako to pistolety, fuzje rdza okrya, zdatne jednak by mogy do uycia. Nie mogem napa oczu tak niespodziewan zdobycz. eby wic ukry przed obywatelami tamtejszymi korzy moj, poszedem pod blisk ska i znalazszy w miejscu nieznacznym spor pieczar, skrztnie tam zaczem znosi upy moje. Juem by prawie wszystkie zgromadzi, gdy w jednym kcie izdebki kapitaskiej postrzegem nieznaczn kryjwk, ktrej przykrycie odstawao troch od reszty podogi; zerwaem j natychmiast i pierwszy raz od lat trzech blask zota w oczy moje uderzy. Lubo w kruszec na tamtym miejscu do niczego zdatnym by niemg, przecie sodki pami tego, do czego przedtem suy, tak dalece rozarzya imaginacj moj, i nie mogemsi wstrzyma od najywszego radoci uczucia. Poznaem z cechy, i te pienidze byy luidory francuskie; przeniosem je spiesznie do pieczary; a e ju soce skaniao si ku zachodowi, eby mieszkacy nie domylili si o przyczynie spnienia mojego, udaem si jak najspieszniej do osady. Przez ca noc oka zmruy nie mogem. Widzc si by posesorem znacznego skarbu aowaem niezmiernie, i zostawaem w takim miejscu, w ktrym mi adnej korzyci przynie nie mg. Stawiaem si myl w ojczynie i natychmiast kupowaem wsie, miasta, budowaem paace, plantowaem ogrody. Byem nieszczliwym wrd szczcia mego, majc, a uy nie mogc tego, co mi jak na przekor los, i w pieszczotach swoich faszywy, i zdradny, uyczy. Skoro tylko nazajutrz soce zeszo, poszedem do mego gospodarza, a zmyliwszy ciki bl gowy opowiedziaem, i dzie cay strawi na chodzeniu dla nabycia si przy diecie i egzercytacji . Chtnie zezwoli; ja za wziwszy z sob nieco pokarmu, chyej nistrzaa pobiegem do moich upw. Nim jednak przyszo egzaminowa to, com ukry w pieczarze, zobaczywszy wprzd, e rzeczy nie byy tknite, puciem si znowu na now zdobycz, a szukajc po wszystkich ktach owej sztuki okrtu, zdobyem zostawion w jednym kcie pak;t odbiwszy znalazem ksig wiele, niezupenie jeszcze przemokych i zbutwiaych. Dostao mi si jeszcze znalebaryk prochu i worek kul i rutu. Zniosem te drogie sprzty do mojej pieczary, a gdym si raz jeszcze zapuci ponad brzeg, patrzc, jeeli kogo z mieszkacw mnie szpiegujcego nie obacz, postrzegem o kilka staja stojcprzy brzegu d, zapewne od owego okrtu. Poszedem ku niej, nic nie znalazem prcz dwch wiose; zaprowadziem j natychmiast w bliskie ujcie rzeczki do morza wpadajcej. Tam powrozem, ktrym by z okrtu zdoby, przywizaem j do jednego drzewa w takowym miejscu, gdzie gsta zarol zupenie j od oczu ciekawych zasoni moga. Wrciwszy si nazad do pieczary, dopiero spokojnie zaczem egzaminowa bogactwa moje. Przystpiem najsamprzd do szkatuy i workw z pienidzmi; znalazem w zocie czerwonych zotych francuskich podwjnych sztuk 4862, pojedynczych 3716;rawie ga nauki, a cudze ns gloria 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAGP)!Hc"I>8"J3>b#Kq+n \$L8*%monety niewiele byo. Oprcz tego w osobnym szkatuy puzderku diamentw znacznych, jeszcze nie bryliantowanych, kilkadziesit, mniejszych kilkaset; kamieni kolorowych, rubinw, szmaragdw, szafirw bardzo wiele. e za osobliwym szczciem do owej szkatuy woda nie zasza, zdobyem kilka fascykuw papierw; te wziem do siebiechcc je spokojnie w domu przeczyta. Ksiki, e byy po czci zamoke, wydobyem z Baki i rozoyem na piasku, eby si wysuszyy. Reszta sprztw takowa: Dwie fuzje, trzy pary pistoletw, cztery szpady. Perspektywy dwie przemoke i niezdatne. Trba morska do gadania na dal. Zegarkw zotych trzy, jeden z repetycj. Waza srebrna, pmiskw sze, talerzy dwanacie. Klatek drucianych siedm, zna jeszcze byopo pirkach, e w nich byy papugi. Pudo, gdzie musiay by peruki, co mona byo pozna z wieloci wosw, zsiadej pomady i zapachu bergamotte. Do tej obserwacji i to mi niepomau pomogo, gdym znalaz w tyme pudle elazek dwie do papilotw i jedne do tupetu. Skrzypcw trzy popsutych, lutnia, dwie parijedna waltornia. Szkatuka drzewa de mahoni, w mosidz oprawna; w niej dwanacie flaszek wdki lewandowej. Tabaki de Marocco funtw czterdzieci dwa; ta zupenie bya zepsuta. Reszt, jako to: suknie, bielizny, woda morska zara. Byy jeszcze obrazy, ale z tych farba zesza i nie mona byo rozezna, co mogy reprezentowa. ROZDZIA SZESNASTY Sabo wczorajsza zasigna dzie nastpujcy. Pod tym wic pretekstem, wziwszy z sob prowiant; pospieszyem do moich skarbw. Dowiedziawszy si z papierw, i okrt rozbity by armatora francuskiego miasta de S. Malo, znalazem midzy nimi weksle: jeden do Amszterdamu na 12 000 czerwonych zotych, drugi do Londynu 22 000 czerwonych zotych; trzy do Genui, kady na 6500 czerwonych zotych. Nie gardziem i t zdobycz, w nadziei, e moe si zda kiedykolwiek; zachowaem j ze zotem. eby nie popa jakowej suspicji u Nipuanw z okazji czstych moich przechadzek, umyliem za powrotem da zna mojemu starcowi, i postrzegem cz okrtu krajw naszych; eby za nie pomiarkowa, i zdobycz w nim znalezion dla siebie zachowaem, zaniosem nazad doizby rotmaskiej a fuzj jedn, pistoletw dwa zardzewiaych, instrumenta muzyczne i pak z wysuszonymi ju ksigami; te za umylnie dlatego, abym mu je potem tumaczc da uczu, jakemy w rozmaitych naukach biegli. Stao si tak, jakem uoy. Xaoo, nie tak ciekawy, jak pragncy zabiee szkodliwej w skutkach ciekawoci wspobywatelw, rwno z witem poszedze mn do owej reszty rozbitego okrtu. Oglda kad cz pilnie, pyta si o przyczyn i zdatno kadej. Fuzje i pistolety, gdym mu ich uycie opowiedzia, wrzuci w morze, ksiki pozwoli zanie z sob, instrumenta w okrcie zostawi. Nazajutrz zwoa starszych i nimem si obudzi, ju oni spalili to, co si z owego okrtu zostao. Obudzi mnie za powrotem swoim i opowiedzia, co starsi wraz z nim uczynili; e za w powszechnoci o odzi mwi, zlkem si niezmiernie, czy nie natrafili na ow, ktrm w zakryciu drzew nadbrzenych zostawi. Prosi mnie za tym,ebym mu tumaczy, co ksigi w sobie zawieray; obiecaem, z tym jednak dokadem, eby mi pozwoli czasu do rozpatrzenia si w nich naleytego. Zasiadem nad t prac, a e wszystkie byy francuskie, atwe mi byy do zrozumienia. Nie kad ich regestru, ile e od tak dawnego czasu nie mgbym sobie wszystkich tytuw przypomnie; to wiem, i znalazem komedie Moliera, romansw trzydzieci om, o ekonomii politycznej ksig cztery, aryj de'l opera comique zbir wielki, Anakreonta z kopersztychami, Newtona Filozofii tom trzeci, sposb robienia pasztetw i cztery planty Parya. Po wyszych dniach kilku nagli mnie Xaoo, ebym mu opowiedzia cokolwiek z tego, cote ksigi w sobie zamykay. Tumaczy wdzik pieni Anakreontowych obywatelowi wyspy Nipu byaby rzecz trudna i niewczesna, nadto bya w nich wielka rno od tamtejszych. eby mona byo grzeczne kamstwa pisa, nard tamtejszy tego nie pojmowa, musiaem wic romanseporzuci. Arie opery nie miayby szacunku unie znajch si na muzyce. Filozofii za Newtona nie rozumiaem. Udaem si wic do Moliera i z tyche wasnych pieni wziwszy asumpt zaczem mu eksplikowanatur komedii, jako by powinna szko obyczajnoci pod pokrywk zabawy, prezentujc jak najnaturalniej w wyobraeniu charakterw ludzkich, jak cnota przeszkody zwycia, jako wystpek,kiedykolwiek odkryty, na ze wychodzi. - Prawa u nas - rzekem - karami wystpkistrasz. Napominania starszych przekadaj agodnymi, niemniej jednak dzielnymi sposoby wszystkie ycia towarzyskiego obowizki; komedia rwnie dzielnego, a moe skuteczniejszego sposobuna ohydzenie wystpkw uywa wymiewajc wystpnych tak dalece, i czstokro, czego powaniejsze rodki nie potrafiy, ten sposb dokaza. Wzgarda osobliwym sposobem obraa mio wasn; std. art dzielno swoj bierze, byleby by uczciwy i umiarkowany. Chcc to, com mwi, przykadem wesprze, udaem si do tumaczenia jednej komedii Moliera; a chcc da mu do zrozumienia, jako jego maksymy, nadto surowe, sadziy nas zbyt ostro, wybraem Mizantropa. Jakem po dniach kilku tumaczenie skoczy i jemu przeczyta, rzek Xaoo: - Musia si dobrze zna na ludziach ten, ktry t rzecz napisaa Namitnoci dobrzes wyraone, zbytek osobliwoci doskonale wytknity. Ale zda mi si, i autor kilku rzeczy w tym swoim dziele nie postrzeg. Najprzd albowiem, czynic swojego odludka cnotliwym, zda si nieznacznie przestawa na tym, i cnota ma w sobie jakow odraz. Cnotliwemu mizantropowi odj najwikszy cnoty zalet - roztropno, gdy umieci w ustach jego niedyskretne i niewczesne krytyki. Przyda mu nadto zbyteczn mio wasn, gdy go wystawia idcego wbrew obojtnym nawet zwyczajom towarzystwa. Nie takie s, mj synu, prawdziwej cnoty znamiona: Czuje prawy czowiek rnic postpkw swoich, ale go te uczucie w pych nie podnosi. Ma wstrt naturalny od towarzystwa wystpnych, ale si go nie chroni, wtenczas osobliwej, gdy pozna moe, i jego przykad moe by zdatnym. Nie przywdziewa na siebie postaci osobliwej, eby nie czyni od siebie wstrtu. Ile monoci sodzi przykre czasem przepisy obowizkw, eby zbyt surowa z pierwszego wejrzenia powierzchowno nie odrazia umysw midzy zem, a dobrem chwiejcych si. Moe chcia uczyni delikatn komparacj dyskursw tego mizantropa z moimi i nie powinienem mie ci za ze tek myli, ile jeszcze do naszych zwyczajw niezupenie wdroonemu. Ale racz uway, i z zda zadziedziczaych, z prewencji niewykorzenionych, nie ja wzgldem ciebie, ale ty wzgldem nas jeste osobliwym czowiekiem. Ciebie wic do nas przystosowa moim jest obowizkiem, a przeto dzielniejszych uywa sposobw musz, gdy z tob mwi o narowach ludzi,w porodku ktrych urodzie si i wychowa. Gdyby mi z wami y przyszo, nie chciabym si rni od ornych najmniejsz powierzchownoci; szedbym lepo za waszym przykadem w tym wszystkim, co by si nie tykao istotnych obowizkw. Jeeliby jednak bez uszczerbku cnoty nie mona uj osobliwoci, przyznaj si szczerze, i wolabym uj za dziwaka, odludka i mizantropa ni by modnie niepoczciwym. ROZDZIA SIEDMNASTY Prawd powiedzieli starzy, i sodki dym ojczyzny. Widoki europejskie wzbudziy we mnie ch widzenia Europy. Zoto, lubo w tej wyspie do niczego niezdatne, uadzio mnie zupenie. Staem si chciwym bez nadziei zyskw, trwonym w zupenym bezpieczestwie. Posesor znacznego skarbu, czuem ustawiczn niespokojno, formowaem projekta, rachowaem zyski, roztrzsaem istot mojego dobrego mienia.Gdy za nad tym zastanowi si przyszo, i na mojej wyspie adnego z tych projektw do skutku przywie nie mona byo, wpadaem w rozpacz, i narzekaem na igrzysko losu mojego, ktren mi wtenczas dodawa sposobw, kiedym z nichkorzysta nie mg. Juem si by przyzwyczai do sposobu ycia Nipuanw; juem zaczyna doznawa skutkw szacownej spokojnoci. Kruszec zoty, nie do e mnie uczyni nieszczliwym w Europie, dogna za wiatem. Pasowaem si nieskoczenie samz sob. Przywodziem sobie na myl niesposobno korzystania z tego zota, niepodobiestwo wydobycia si z wyspy, hazard podawania si na nowe niebezpieczestwa, niewdziczno ku dobrodziejom. Te i inne uwagi konwinkoway zupenie rozum, serce si jednak temu wszystkiemu statecznie sprzeciwiao. Juem by przedsiwzi uczyni heroiczn ofiar, i to zoto wraz ze wszystkimi ornymi Europyzdobyczami w morze wrzuci, ale gdym kilka workw z jaskini wydoby, takim wstrt uczu od wykonania tego zamysu, i widzc, e si adnym sposobem przezwyciy nie mog, przedsiwziem na owej zachowanej z okrtu odzi puci si na zgub oczewist prawie, byle z tej wyspy wynie. Postrzeg nadzwyczajne moje pomieszanie Xaoo, jam wszystko skada na sabo zdrowia, dla tego najbardziej, ebym pod pretekstem przechadzki mg czciej nawiedza skarby moje. Powie starca o Laongu owym utwierdzia mnie w zdaniu, i wyspa Nipu nie musiaa by, nadto oddalona od ziem innych mieszkalnych. Co za powieda o prezentachjemu danych, to mnie upewniao, i musiayby tam osady europejskie. Odwiedziem wic d moj i gdym j opatrywa, znalazem, i w niwczym nie bya uszkodzona. Zrobiem do niej maszt; sporzdziem agle, wiosa byy na pogotowiu. Rozdzieliem d na trzy czci: pierwsza miaa w sobie zawiera prowiant, druga wod w beczkach, trzecia sprzty i skarby.Miejsce na proch byo osobliwe, fuzje i pietolety dobrze opatrzone; tak za skrztnie chodziem koo tego wszystkiego,i w dni kilka o ju byo na pogotowiu. aowaa niezmiernie, i si by zupenie popsu kompas morski - byby suy do dyrekcji eglugi model. W tej wic niepewnoci postanowiem u siebie zmierza zawdy ku zachodowi: ile albowiem mogem miarkowa, od wschodu by jednostajny kurs okrtu naszego, a przez dni dwadziecia sze adnej ziemi nie postrzeglimy. Miarkowaem przeto, i w przeciwnej stronie znajd si owe osady od Laonga odkryte. Juem by wszystkie moje sprzty, skarby,prowianty i amunicje upakowa, gdy raz wedug zwyczaju przyszedszy z rana do mojej odzi, postrzegem, i jej nie byo. em tego momentu nie umar albo z rozpaczy nie skoczy w morze, osobliw w tym Opatrzno bosk uznaj dotd. Stanem w miejscu hak wryty i utraciwszyzupenie przytomno przetrwaem w tym stanie nieczuoci czas niemay. Ocknwszysi niejako, poczem rzewno paka, a widzc, e prny al do niczego nie pomoe, szedem rzeczk ku morzu. Wtem postrzegem, jako zwyczajny morski odwrt w to wanie miejsce dk moj prowadzi. Skoczyem wpaw ku niej, a bojc si podobnych przypadkw, majc wiatr po temu, puciem si na morze. KONIEC KSIGI DRUGIEJ KSIGA TRZECIA ROZDZIA PIERWSZY Zaprztniony jedynie nadziej kiedykolwiekwidzenia ojczyzny, odmian sytuacji ukontentowany, zapomniaem o teraniejszym niebezpieczestwie. Wiatr pomylny pdzi moj dk; ja, zamylony,siedziaem w niej spokojnie. Po do dugiej chwili, gdym si za siebie obejrza, a brzegi wyspy Nipu w oddaleniunikn poczynay, dopiero, niby ze snu obudzony, potrzegem zuchwao postpkumojego. al postradanego towarzystwa poczciwych ludzi opanowa serce moje; zyobfite, tym prawdziwsze, ile bez wiadkw,byy hodem powinnym ich cnocie, dowodemwdzicznoci za tyle dobrodziejstw wywiadczonych. Gdyby te sentymenty mogy byy przezwyciy poch nadziej zobaczenia ojczyzny, bybym si zapewne nazad wrci; ale w tej sprzeczce przeciwnych pasji ciya nie tak moe mio ojczyzny,jak wdzik nowoci. Znikn widok opuszczonego kraju zupenie, a z nim ch powrotu. Sam jeden: pan, sternik i majtek okrtu mego, ku wieczorowi dopiero posiliem si nieco, a gdy nieznacznie sen miy zamyka pocz znuone powieki, poruczyem si losowi, a bardziej Opatrznoci boskiej, nie opuszczajcej tych, ktrzy w niej ufno swoj pokadaj. Gdym pierwszy raz nazajutrz oczy otworzy, ju soce zmierzao ku poowie swojego biegu. Patrzyem na wszystkie strony, jeeli gdzie brzegu albo pyncego okrtu nie obacz, ale usiowania moje byy nadaremne. Perspektywy, z ktrych jedn byem cokolwiek naprawi, nic mi nie reprezentoway w najdalszej odlegoci nad smutno jednostajny widok morza. Drugi ten dzie eglugi przy dobrym wietrze oszczdza mi pracy, ale natychmiast snuysi nieustannie myli niektre pocieszne, daleko jednak wicej byo aosnych i trwoliwych. Przeszed pierwszy impet porywczej chci ogldania obczyzny, a al coraz si wikszy wina wia porzuconych mieszkacw wyspy Nipu. Przez dni om pynem, gdzie mnie mitry niosy; dziewitego, widzc, e ju znacznie prowiantw ubyo i woda zaczynaa si psowa, zostawaem w ustawicznej niespokojnoci, upatrujc co moment brzegu lub okrtu. Gdy ju dzie jedenasty przyszed, postrzegem w sobie znaczne opadnienie z si, ktrych i szczupy, i nadpsuty prowiant krzepi nie mg. Przystpiy za tym myli pene rozpaczy, radzce unikn dugiej mczarniodwan rezolucj. Ale ten sam nadziei promyk, te same dzielne do serca sowo, ktre wstrzymao rk po rozbiciu okrtu, zbawiennym religii wiatem rozpdzio mg zalepienia mojego. Gdy noc nastpia,chociaem si sili do snu, niespokojno wewntrzna nie pozwolia mi spocz. Czekaem z najwiksz niecierpliwoci dnia. Przyszed ten, ktry mia ycie moje dokoczy. Wschd soca, kademu stworzeniu miy, mnie by przyczyn alu; paka poczem rzewnie nad tym miym, ale ju ostatnim ycia mojego widokiem. Prowiantw tyle tylko byo, ile na ten dzie wystarczy mogo; i lubo mg-bym, co do ycia, kilka dni deszcze bez posiku przetrwa, osabienie zupene nie dawao mi nadziei doczeka dnia jutrzejszego. Pki jednak cokolwiek si stawao, ostatnich dobyem na zawieszenie u wierzchu masztu wielkiej sztuki biaego ptna z owego rozbitego okrtu zachowane, w tej nadziei, i moe w znak postrzee jaki przejedajcy okrt i mnie, zemdlonego, z tek toni wydwignie; sam za, ju nie mogc si na nogach utrzyma, pooyem si wrd czna, oczekiwajc ostatniego losu. ROZDZIA DRUGI Ju si zabierao ku zachodowi. Ja w ostatnim stopniu .osabienia zostajc byemw stanie czowieka na poy upionego, gdy zdao mi si usysze odgos niby wystrzelonej z daleka harmaty. Mniemaem,i to by skutek zbyt natonej imaginacji, inie uczyni przeto adnej impresji, wtem, gdy tene odgos mocniej powtrzony usyszaem, porwaem si w tym punkcie ibez pomocy perspektywy postrzegem okrt ku mnie si zbliajcy. Z jak radoci osdzony na mier i ju naplac wyprowadzony winowajca wyrok aski i odpuszczenia syszy, z takim wanie uczuciem obi si o moje uszy gos z okrtu przez trb morsk, kacy mi si podobno zbliy; nie zrozumiaem albowiem jzyka. Porwaem si do wiosa, ale osabione rce upuciy go; postrzegli to z okrtu i natychmiast spuszczono d; ktra zbliywszy si ku mojej, daa mi pozna z stroju Hiszpanw. Wzito mnie do odzi, a moj ku okrtowi majtkowie zbliyli. Rzeczy, ktrem mie, wniesione byy na okrt, d puszczona na morze. Kapitan, jakem mg z pierwszego wstpu zmiarkowa, czowiek dumny, surowy i mao mwicy; kaza mnie na d zaprowadzi i da posiek. Ledwom mg skosztowa suchara, ktry przyniesiono, ale kieliszek wina, ktregom od lat kilku niekosztowa, taki we mnie skutek sprawi,. jakbym zay kordiau. Gdy wic po niejakiej chwili chciaem wsta z ka i podzikowa kapitanowi za uczynno, a zarazem rzeczy moje odebra, usugujcy mi powiedzia francuskim jzykiem, i rozkaz kapitana by, aby mnie z izby nie puszczano pty, pki rzeczy przy mnie znalezione wyegzaminowane nie bd. Zdja mnie boja, ebym nie poszed o nauki, a cudze ns gloria 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAM`3%N Q&Ofc'P3"A$'Qt'uc(R5 (S75)szkod; kontent jednak, em ycie zachowa, umierzyem j i prosiem tego,ktry mi usugowa, aby mi powiedzie raczy, w jakim zostawaem okrcie z jakimi ludmi. Potwierdzi mnie w pierwszym zdaniu, i okrt by hiszpaski; powraca z zabranymi w Afryce niewolnikami do Ameryki, aby ich tam oddado kopania kruszcw w Potozie. Kapitan zwa si Don Emanuel Alvares y Astorgas y Bubantes. Miejsce, w ktrym bylimy, nie byo oddalone od brzegw meksykaskich nad pi dni drogi; jeeli nam wiatry posu. Reszt dnia strawiem odpoczywajc w izdebce mojej, nie bez bojani jakowej przygody. Sen smaczny nieznacznie mnie uspokoi; nazajutrz zupenie czerstwy obudziem si okoo poudnia. Dziwno mi byo, e adnej dotd nie miaem od kapitana rezolucji, gdy wic z tej wanie przyczyny w wielkiej zostawaem niespokojnoci, otworzyy si drzwi nagle, weszo do izby kilku onierzy i porwawszymnie z ka, wsadzili na nogi kajdany. Chciaem si broni, ale moc i gwatownooprawcw moje usiowania uczynia daremne. Nie wiedzc, co si ze mn dzieje, daem si prowadzi, gdzie chcieli. Spucili mnie na d okrtu i przykowawszydo sporego acucha w miejscu ciemnym i smrodliwym, zostawili wpywego. Nie uwaaem z pocztku, gdzie mnie osadzono;gosy pomieszane jzykw nieznajomych, pacz rzewny i jczenia przerway moj nieczuo. Przypatrujc si wic pilnie ndznym kompanom, poznaem, ile ciemnomiejsca pozwoli moga, em by midzy Murzynami, ktrych wieziono do kopania kruszcw. Chciaem prbowa, jeeli ktry nie mwi jakiego z tych, ktre umiaem, jzykw, ale aden mnie nie zrozumia; prbowaem jzyka Nipuanw - i ten im byniewiadomy; pacz i jczenie jedynym byo wszystkich odgosem. Dopomogem im sowicie, a gdy ku wieczorowi przyniesiono straw, da mi nasz stranik poow spleniaego suchara; kilka wiader nadpsutej wody byy naszym wsplnym napojem. ROZDZIA TRZECI Nie spodziewaem si nigdy, lubo niedawno w tak okropnej zostajcy sytuacji, eby mnie los jeszcze okropniejszy czeka. Owe strzelanie z armaty, ktrem mniema hasem ycia, byo wyrokiem nieszczcia mojego. W porwnaniu teraniejszej sytuacji mier, ktrejm prawie cudownie uszed, zdawaa mi si by portem najszczliwszym po przykrej egludze. zybyy moim pokarmem, a rozpacz, ktra mnie z pocztku wprawia w stan nader gwatowny; zostawia mnie na koniec w zapomnieniu i nieczuoci. Po kilku dniach przyszedem nieco do siebie; al ciki nastpi po rozpaczy i nieczuoci. Myl niespokojna szperaa ciekawie w dalszych moich obrotach i lubo byem przewiadczonym, i po to wieziony byem, aebym w wntrz. nociach ziemi kruszce kopa, przecie gos jakowy wewntrzny powtarza niekiedy, i przyjdzie czas taki, w ktrym si to zakoczy. I to mnie niepomau orzewio, gdym sobie przypomnia, e miaem zaszyte w szkaplerzu weksle owe, ktrem by w okrcie zdoby. Na tym fundamencie uoyem plant uwolnienia mojego, majc nadziej, i kiedykolwiek czowiek jaki miosierny nawiedzi nasze podziemne mieszkanie; a natenczas, upewniwszy go wprzd o znacznej nadgrodzie, dam mu weksel do zmieniania i tymi pienidzmi przez niego niby wykupionym zostan. atwo mi byo zgadn przyczyn nieszczcia mojego; pochodzc z akomstwa kapitana, ktry zapewne chcac z zdobytych skarbw korzysta musia uda przed swoimi ludmi, i pozna z papierw moich, jako byem z liczby zbjcw morskich albo tych, ktrzy zakazane - w tamtych stronach towary przewo. Przypomniawszy sobie ucieczk zNipu, stan mj uznaem sprawiedliw kar niewdzicznoci, a umocniony refleksjami, postanowiem znosi jak najcierpliwiej przykro niewoli i ile monoci korzysta z tej prby, ktr na mnie los srogi przepuci. Jako przyzna mog, i ten stan najlepszby szko ycia mojego. Czego Xaoo nie dowid, kajdany hiszpaskie wyperswadoway. Nauczyem si tam, jak naley przestawa spokojnie na tym, co loszdarza, nie szukajc fantastycznych plant iprojektw przyszego szczcia; jak niestateczno umysu jest rdem wewntrznego niepokoju i istotnych nieszczliwoci; na koniec, jak zbytnia chciwo dobrego mienia przywodzi do ostatniej ndzy tych, ktrzy nie umiej sobie powiedzie, e ju dosy. W tych i podobnych warunkach strawiem cay czas podry mojej. Przewk si jejtermin dla niestatecznych wiatrw, a tymczasem godem, niewczasem i rozmaitymi niewygodami strudzeni niewolnicy umierali codziennie, a gdymy u brzegw hiszpaskiej Ameryki stanli, ledwo ich trzeci cz do pracy zdatnych rachowano. Stanlimy u portu, tam niedugo zabawiwszy zaprowadzono nas do Potozu. Najwikszym osodzeniem nieszczcia mojego nawczas byo zapatrywanie si na ten wiat nowy. Kady widok by niezwyczajny. Zwierzta, ptastwo, drzewa,zioa, owoce - wszystko rni si od naszych i w porwnaniu wszystko zapewne nas przewysza. ROZDZIA CZWARTY Zwyczajny to jest sposb mwienia, i imaginacja nasza zbyt si daleko zapdza i powiksza rzecz, ktrej si bojemy. Gdym wszed pierwszy raz w podziemne Potoza pieczary, poznaem, i ta powszechna maksyma moe mie swoje ekscepcje. Okropno miejsca, stan ndzny i gorszy odbydlcego pracujcych niewolnikw, dzika srogo dogldajcych - wszystkie te zczone okolicznoci czyni te miejsce zbiorem tego wszystkiego, cokolwiek najnieszczliwszym czowieka uczyni moe. Lubo przygotowany do cierpliwoci, uczuem przecie powszechn w sobie rewolucj, gdy mnie w ten grb ywego wpychano. Trzeba si byo, cho poniewolnie, j do roboty. Czerstwy jeszcze, bo mody, zaczem te pracowite rzemioso. Staraem si ile monoci wykonywa to wszystko, co mi rozkazowano; nie byem, jednak tak szczliwym, ebym powolnocimg zmikczy stalowe serce urzdnika, ktry nas doglda. Gos lego przeraliwy powtarzay echa podziemnych lochw; ten za gos fatalny by poprzednikiem chosty, winnym i niewinnym zarwno udzielanej. Gdyby ci, ktrym zoto zdaje si by najpotrzebniejszym do ycia ywioem, ci, ktrzy na to wszystkie siy wywntrzaj, eby hak najwicej kruszcu tego zgromadzi, gdyby ci, mwi, za kadym naupodobany ten kruszec wejrzeniem chcieli pomyle, wielu zami przy wydobyciu swoim oblany jest, umierzyliby chciwo swoj, oszczdziliby miliony nieszczliwych ludzi, ktrzy staj si ofiar ich akomstwa. Zagrzebany w tych pieczarach, przypomniaem sobie nieraz, jak niesusznie gniewaem si na Nipuanw, gdy nasze europejskie narody i mnie samego dzikim zwali. Nie wiedzieli ci dobrzyludzie i poowy przyczyn, dla ktrych ten tytu nam si sprawiedliwie naley. Ze zoto nie przynosi szczcia - przykad z Nipuanw; e zoto, dogadzajc zbytkom maej czci obywatelw, za jednego szczliwego dziesiciu ndznych czyni, to probuje wiat Nie mogc si z nikim rozmwi staraem si nauczy jzyka hiszpaskiego, do atwego tym, ktrzy po wosku mwi. Jako wkrtce tyle umiaem, ile potrzeba byo da potocznego dyskursu. Midzy wielu, ktrzy odwiedzali pieczary nasze, postrzegem raz sdziwego Amerykanina. Ten, jakem si potem dowiedzia, niedaleko Potozu majc swoj wasn osad i handlem si bawic ,odwiedza niekiedy pracujcych niewolnikw, cieszy agodnymi sowy, sabych opatrywa w ich nieuchronnych potrzebach, od wszystkich przeto miany by za powszechnego ojca. Sami nawet dozorcy szanowali go. Przechodzc raz okoo mnie w Amerykanin, a widzc nad zamiar zndznionego, da mi kilka sztuk tamtejszejdrobnej monety. Przyjem z wdzicznoci, a zdziwiony takowym procederem dzikiego czowieka (by bowiem z liczby narodw Hiszpanom nie podlegych), staraem si pozna go lepiej igdy drugi raz przyszed i mnie jamun opatrzy, rzekem: - Skd pochodzi twoje nade mn miosierdzie? - Jeste czowiek tak jako i ja - odpowiedzia. Proste, ale pene najwyborniejszej nauki stawiy go w oczach moich godnym obywatelstwa wyspy Nipu. Zabrawszy z nim przyja i poufnosodziem jego rozmow przykro mojej niewoli; on, z swojej strony, powziwszy ku mnie dobre serce czciej mnie nawiedza. Nauczyem si od niego, i by obywatelem, narodu onego i mia osad swoj wzgbsz kraju. Gdym mu opisywa obyczaje i sposb ycia Nipuanw, rzek mi, i ta osada wtenaczaszapewne musiaa by uczyniona, kiedy Hiszpani Ameryk posiedli. - Zapewne - rzek dalej- ktren z naszych nieszczliwych kacykw uciekajc z wasnego kraju puci si na morze i t wysp zaludni. Co mi albowiem o Nipuanachpowiedasz, zgadza si zupnie z charakterem i sposobem mylenia dawnych naszych ojcww. Cokolwiek bd, czyli oni od Amerykanw, czyli od was pochodz, zatrzymuj, jak widz, charakter nasz waciwy i s wiernym wyobraenieni tego,co tu si dziao przed przyjciem Hiszpanw. W historiach waszych napisano jest, i zastalicie w tutejszej ziemi ludzi dzikich, srogich, zapalczywych, zdradnych zabjcw; podobno autor z siebie lub sobie podobnych bra model takowej definicji. Niemogc poj skutkw waszej industrii, z pocztku mielimy was za bogw albo przynajmniej ze stworzenia doskonalszego od nas rodzaju. emy za dyszeniem ogromnego oskotu waszej strzelby domw odstpili i w lasy uciekli, z tej przyczyny nie mieli racji Europejczycy mianowa trwonymi tych, ktrzy rozumieli, i piorunami na nich rzucacie. Charakter nasz skonny jest do dobroci, alepodlegy gwatownym wzruszeniom; std poszo, jak zwyczajnie u zbytecznie dobrych, i gdycie nas wprawili w rozpacz, bylicie niekiedy wiadkami zbytecznej zemsty i okruciestwa. Ale i w tym punkcie kto by nas chcia usprawiedliwi, niech si w naszym stanie postawi, a uzna, e nie do si jeszcze mcili ci, ktrych najniegodziwszymi podstpy udzono, zdzierano ze wszystkiego, mczono bez wzgldu na fundamencie nie inszego zapewne prawa, tylko zdrady, przemocy i akomstwa. ROZDZIA PITY W wielorakich z owym Amerykaninem dyskursach miaem sposobno opowiedziemu wszystkie ycia mojego przypadki; prosiem go na koniec, eby myla o sposobie wybawienia mnie z tej niewoli. A e przewiadczony o tym zupenie zostawaem, i by czowiek gruntownie poczciwy, omieliem si powierzy mu, i miaem na sobie znaczne weksle, ktrymi mona by mi si wykupi; ale niewiadomy sposobu mieniania wekslowego, w Amerykanin nie mia si tego podj; obieca jednak w czasie przywie mi Europejczyka, swego przyjaciela, za ktrego cnot rczy. Czekaem owego wybawiciela dwa miesice i std zaczem wpada w znaczn melancholi i sabo. Postrzeg to w dobry starzec, i ile monoci uczszcza domnie cieszc mnie nadziej przyjazdu owego przyjaciela. Juem zaczyna wtpi o szczeroci jego, mniemajc, i z miosierdzia prn mnie nadziej udzi, wtem dnia jednego przybiega do mnie z radoci, obiecujc, i za dni kilka stawi si z przyjacielem. Te dni kilka stay mi sikilku wiekami. Czwartego dnia przyszed, a z nim czowiek ju niemody, lecz jeszcze si czerstwych i dobrej kompleksji. Strj jego by nader prosty. Suknie z szarego cienkiego sukna, bez fadw, z maymi guzikami, kapelusz na gowie rozpuszczony,wosy zaczesane, po czci ju siwe, be adnej fryzury, wreszcie wszystko w najwikszym porzdku i ochdstwie. Gdy mnie pokaza, przystpi w jego przyjaciel, Gwilhelm kwakr, i nie ruszywszykapelusza, bez adnego poprzedzajcego ukonu - rzek: - Suchaj, bracie! ty jeste nieszczliwy, a ja bogaty, ja ciebie wykupi; a jak bdziesz wolnym, mw, czego ci bdzie potrzeba, dam. Nie dzikuj : chcesz by wdzicznym, bd; nie chcesz, mnie to nie zaszkodzi. Jeeli ci Pan Bg w dobrym kiedy stanie postawi, pamitaj to drugim czyni, co drudzy dla ciebie czyni. Chciaem mu do ng upa, ale z gniewem ode mnie odskoczy, a poszedszy do urzdnika, ktry nami zawiadowa, zapaci za mnie tyle troje, ile zwyczanie niewolnikw taksuj. Zdjto ze mnie okowy,a w dobry Amerykanin, ktrego by Gwilhelm kwakr na swoim miejscu zostawi,zaprowadzi mnie zaraz do domu, w ktrymnawczas mieszka. Znalazem ju tam gotowe dla mnie suknie i list takowy: Bracie! Dzikuj Bogu za wolno: ludzie s instrumentami Opatrznoci jego. Zaywaj skromnie tego, co tu znajdziesz. Bd zdrw. Gwilhelm. Znalazem w licie weksel na piset funtw szterlingw, co wyniesie okoo tysic czerwonych zotych. Chciaem zarazbiey ido Gwilhelma, ale mnie Amerykanin zatrzyma powiedajc, i wyjecha dla sprawunkw i chyba za dwa dni powrci. w weksel zda mi si by niepotrzebny, ilemajcemu wasne znaczenie; chciaem go wic odda Gwilhelmowi, ktry - jakem si dowiedzia od Amerykanina - nie bdc informowanym o moich dostatkach, rozumia, i potrzebowaem wspomoenia. Przestrzega mnie jednak w tej mierze dobrze znajcy Gwilema, i byoby to mu bolesno. Postanowiem przeto u siebie, skoro weksle zmieniam. Obrci te pienidzena wykupno drugich niewolnikw. Jako, majc ju sumy niektre w rku, uczyniemzado temu postanowieniu mojemu. Nie mogc si doczeka pojechalimy do owego miasta, gdzie Gwilhelm przebywa. Przyj nas z wszelk ludzkoci i w domu wasnym pomieci. Gwat nieznony musiaem sobie czyni, eby si wstrzymaod owiadczenia wdzicznoci wybawicielowi mojemu. On za, z swojej strony, tak si ze mn obchodzi, jak gdybynawet nie wiedzia o tym, co dla mnie uczyni. Dom, w ktrym mieszka, dawniej dla wygody handlu od niego kupiony, nie mia tych ozdb, ktrymi zwyczajnie od drugich si rni pomieszkania ludzi bogatych. Ale cokolwiek tylko do uczciwego obejcia i zupenej wygody imaginowa mona, wszystkiego byo dostatkiem; porzdek zaprzyzwoity i najwytworniejsze ochdstwo nowego szacunku kadej rzeczy dodawao. Sposb mylenia zgadza si zupenie z powierzchownoci lego i lubo ta z pierwszego wejrzeniem osobliwoci czynia odraz, zyska, kto j przezwyciy, poznaniem najwyborniejszych duszy przymiotw. ROZDZIA SZSTY Dowiedzia si od Amerykanina Gwilhelm, i dane od niego piset funtw szterlingw obrciem na wykupno niewolnikw; wziwszy mnie wic jednego dnia na stronrzek: - Bracie! godziene przyjani ludzi dobrych. Wiem, co uczyni z owymi pienidzmi; nakarmie mnie pociech. Od tego czasu mam ci za syna, miej do mnie zupen poufao; czego ci tylko teraz albo potem bdzie trzeba, mw. Zastanowiwszy si nieco, tak dalej mwi: - Rozumiem, e ci dziwi, a moe i obraa z pocztku mj sposb postpowania, nazbyt prosty i niemanierny. Nie umiem ja, prawda, tak mwi, a podobno tak i myle,jak teraniejszy zwyczaj kae, ale nie chcsi w tej mierze przezwycia, tym bardziej ile e nie widz poytku z tego przezwycienia. przyzwyczajony do prostoty gestem, niech mi wiat pozwoli umrze poczciwym grubianinem. Tai, co mamy w sercu, i udzi drugich powierzchownoci faszyw rzecz jest niegodna nie tylko prawego czowieka, ale stworzenia, ktre myli umie. Moja i mnie podobnych prostota, wiem dobrze, i obraa tych, ktrzy na owiadczeniu zasadzaj uprzejmo; lepiej jednak stracicokolwiek na pierwszym wejrzeniu ni wszystko, gdy nas lepiej ludzie poznaj. Powie mojego przyjaciela Amerykanina bya mi pobudk do poznania ciebie; twj stan nieszczliwy mwi za tob, ale kiedy si da pozna ostatni akcj twoj,znieewolie mnie ku sobie i gestem twoim przyjacielem. Nie wtpi, e wzajemno zachowasz; i za pierwszy punkt twojej ku mnie przyjani to kad, aby mi szczerze powiedzia, w czym chcesz, ebym ci terazusuy. Naladujc otwarto jego powiedziaem mu wrzcz, i najwiksze teraz byo moje pragnienie wrci si do Europy, ojczyzn oglda, dugi spaci i w ojczystej wociosi. -Jakie masz do tego sposoby ? - rzek Gwilhelm. Obiecaem mu pokaza zdobyte weksle. Rzek zatem: - Lubo wedle podobiestwa posesor tych wekslw uton, musia mie sukcesorw. Uywajc wic cudzego zbioru czynisz krzywd zed o nauki, a cudze ns gloria 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{TPc)UVrc*V5*W%=a+X3| L,dziedzicom, o ktrych mona by si dowiedzie. Nie rozumiej, iby mg uywac prawa niegodziwego, ktre nadao wasno znalecom rzeczy na morzu zginionych. Zwyczaj ten, dzikoci peen, usprawiedliwia zbjectwo. Korzystanie z cudzego nieszczcia, choby byo prawne,sercom dobrze urodzonym nie przystoi. Przerazia mnie ta refleksja Gwilhelma. Uznaem jej suszno, ale restytucja zdobyczy odejmowaa mi sposb zapaceniadugw i ycia uczciwego w ojczynie. Przyniosem nazajutrz Gwilemowi moje weksle; wzi je do swego gabinetu i tam niezadugo zabawiwszy wyszed z weso twarz, a ucisnwszy mnie za rk, rzek: - Dzikuj Bogu za ten wielce dla mnie podany przypadek. Okrt ten francuski wiz moje niektre towary i weksle; odaowaem je ju by dawno, a gdy je Opatrzno w rku twoim osadzia, ustpuj ci ich z ochot. Z wielkim zyskiem wrcia mi si strata, gdy tobie dogodzi mog. Nie rozumiej, eby mnie ten dar uboy; mam z aski boej wszystkiego dostatkiem i t sarn strat inszymi korzyciami dawno ju mam nadgrodzon. Pamitny dawniejszych przestrg, nie miaem si rozszerza z podzikowaniem, ale skoniwszy si nieco, cisnem serdecznie dobroczyc mojego. On za dalej prowadzc swj dyskurs - wiadomy o chci powrotu do mojej ojczyzny - obieca si jak najprdzej postara o sposb przesania mnie do Europy. Jako, skoromy przyjechali do Buenos Aires, dowiedzia si o okrcie francuskim,ktry si powraca do Marsylii. Da mi zaraz o tym zna a westchnwszy rzek: - Musz ci si przyzna, i te z tob rozstanie si bolesne mi jest. Przyja moja rada by ci tu przytrzyma jeszcze, ale ta sama przyja kae przenosi twoj ch nad moje ukontentowanie. Gdybymnie tu nie przytrzymyway interesa, pragnbym ci mie towarzyszem powrotumojego do Pensylwanii. Rozumiem, eby ci si i kraj, i obywatele podobali; i luboby tam nie znalaz tej cnoty, tej niewinnoci co w twojej wyspie, postrzegby przecie niejakie moe z Nipuanami podobiestwo. Darowaby mi zapewne dni kilkanacie; alegdy tu jeszcze przez kilka miesicy zabawimusz, nie chc martwi sprawiedliwej i wrodzonej chci widzenia ojczyzny twojej. Przez czas bytnoci naszej w Buenos Aires dowiedzia si Gwilhelm, i w kapitan wieo z okrtem swoim do portu zawin. Zanis wic skarg do sdu tamtejszego, stawi mnie urzdownie. Klejnoty i pienidzedekret Gwilhelmowi przysdzi; rzdca najwyszy prerogatywy wszystkie winowajcy odj, a skonfiskowawszy reszt takimi sposoby zebranych dostatkw, od czci honoru i fortuny odsdzonego na kopanie kruszcw odesa. I tak pojecha na moje miejsce do Potozu Don Emanuel Alvarez y Astorgas y Bubantes.Okrt, na ktrym miaem powraca, trzy dni tylko mia ju w porcie bawi; przez ten czas Gwilhelm z przyjacielem swoim Amerykaninem czyni przygotowania do mojej podry. Gdy czas rozstania nadchodzi, tak by dla mnie nieznony, i rozumiejc, e tak smutnego poegnania nieznios, prosiem Gwilhelma, eby mi pozwoli z sob zasta. Zda si z pocztkuprzestawa na moim daniu, ale przeoywszy mi obowizki kadego obywatela wzgldem ojczyzny, odrzuci proby moje. Poszlimy oglda okrt, ktry mia za dwadni ruszy; wyperswadowa mi Gwilhelm, ebym tam na noc zosta, obiecujc wraz zprzyjacielem jutrzejszego dnia przyj na to miejsce. Z alem poegnaem go, a e si ju zabierao ku nocy, pooyem si na ko. Z pocztku nieznaczne lubo stojcego - okrtu koysania czyniy mi przykro; zasnem na koniec smaczno i gdym si a nazajutrz obudzi, zdao mi si, i okrt za dobrym wiatrem idzie. Porwaem si z ka i gdym wspojrza oknem, ju brzegw Ameryki nie byo wida. Ogarn mnie al nieznony z straty Gwilhelma i Amerykanina, ktrychem nawet nie poegna. ROZDZIA SIDMY Rzuciem si na ko peen alu, paczc rzewnie. Wtem kapitan okrtu wszed do mnie, a widzc niezmiernie strapionego, cieszy pocz dodajc, i Gwilhelm, bojc si zbytniego rozrzewnienia, by przyczynnagego wyjazdu bez wiadomoci mojej; odda mi za tym list od niego takowy: Bracie! Oszczdzam sobie rozrzewnienia, a tobie alu. Wedug wszelkiego podobiestwaju si wicej nie obaczemy. Czynibym ci krzywd, ebym ci prosi o statek w przyjani; a em jest twoim przyjacielem, wiesz. ycz ci wszelkiego dobra. Na pamitk zachowania naszego przyjm, co ciofiaruj. Bd zdrw. Gwilhelm. Gdym ten list, nie bez wylania ez, przyczyta, oznajmi mi margrabia De Vennes (tak si zwa w kapitan okr towy), i cokolwiek z sprztw w pokoju moim znajd, wszystko to dla mojej wygodyi zabawy przez Gwilhelma opatrzone i mnie darowane jest. Nie mogem sowa przemwi, takie byo nawczas we mnie uczucie alu, podziwienia i wdzicznoci... Cokolwiek do wygody i zabawy suy mogo, znalazem to wszystko, wedug opowiedzenia margrabi, dostatkiem. Pokazaskutkiem prosty w z powierzchownoci kwakr, i si zna doskonale na tym wszystkim, co najwytworniejszy przemys imaginowa sobie moe. Garderoba moja bya wyborna, bielizny najprzedniejszej wielki dostatek - kredens roboty prosteJ, ale gustownej. Nawet w biurku, w skrzyneczkach, nie byo takowej szufladki,eby nie zawieraa w sobie jakowej osobliwoci. Oprcz tego w szufladzie jednej znalazem w pakiecikach porzdnie uoonych kilka tysicy czerwonych zotych. Nie zapomnia podrnej biblioteki:ta nie mnogoci, ale wyborem wielce bya szacowna. Baem si, aeby tak wspaniaa darowizna nie bya okazj przykroci jakowej Gwilhelmowi, ale mnie upewni kapitan, wiadomy sytuacji jego, i Gwilhelm by jeden z najbogatszych kupcw Pensylwanii; jego dostatki byy niezmierne. Wielu ju on podupadych wydwign z ostatniej toni. Znajdowa za w dobrym rzdzie i przystojnej oszczdnoci rdo niewyczerpane dobrze czynienia. Charakter Francuzw jest towarzyski: pierwszy wstp margrabiego oszczdzi mi nudno owiadcze i ceremonii towarzyszcych zwyczajnie poznaniu. By to czowiek mody, nie majcy jeszcze lat trzydziestu; posta jego bya ksztatna, uoenie mie, twarz pikna; caa powierzchowno oznaczaa czowieka dobrze urodzonego, grzecznego i znajcegowiat. Rzeko i do obfita wymowa stawiaa mi go w oczach takim, jakich sobie zwyczajnie Francuzw figurujemy - grzecznego trzpiota, cae natenie umysuobracajcego na fraszki, gardzcego istotnymi sentymentami przyjani lub kochania, wymiewajcego wszystko, wszystkich i wszdzie, napenionego prewencj dumy narodowej, zapatrujcego si z wzgard na to wszystko, co za Renem, za morzem lub Grami Pirenejskimi,statecznego w samym tylko dziwactwie, posusznego samej tylko modzie, kochajcego samego siebie. Na tym wic fundamencie postanowiem obchodzi si margrabi grzecznie, ale ostronie, bawi si miym jego posiedzeniem, ale strzec si podejcia. Jako pierwsze dni eglugi naszej takem z nim przepdzi, i caa konwersacja nasza schodzia na fraszkach; nawet gdy postrzegaem, i dyskurs zmierza do rzeczy powanych, a przeto potrzebujcychuwanego rozmysu, nie chcc czyni przykroci margrabiemu, nieznacznie zwracaem go do materii potocznych. Dnia jednego zgadao si o Nipuanach; nie byem nawczas panem rozrzewnienia mojego. W obfitoci serca zaczem wielbiich przymioty, ich dobro, ich obyczaje, a chcc je tym lepiej wychwali wpadem w do ywe porwnanie z defektami naszymi:Nieznacznie takem si w dyskursie rozszerzy, i kady nard europejski dosta nie nazbyt pochlebn definicj; ludzie za w szczeglnoci jeszeze gorzej traktowani zostali. Sucha cierpliwie nieoszczdnej dysertacjimargrabia i gdymy si sami tylko zostali, zokazji wieego dyskursu tak do mnie mwi pocz; - Nie bdziesz mi waszmo pan mia za ze, jeeli cokolwiek powiem stosujcego si do poprzedzajcych jego maksym uwag iopisw. Nie przecz, e nard Nipuanw jest tak doskonaym, jak tylko ludzka natura znie moe, lubo i tam znaleli si tacy, ktrych musiano ukamienowa. Ale zdaje mi si, i ich widok nadto Europeanww oczach waszmo pana upodli. Nie trzeba wyciga po ludziach ostatniego stopnia doskonaoci, bo takim sposobem nie znajdziemy adnego, ktrego bymy uznali godnym naszego przywizania; a e przyja rodzi si zwyka z niejakiego midzy ludmi . podobiestwa, ten, ktry samych tylko istotnie doskonaych szuka, odkrywa zda si zbyteczn mio wasn, przez ktr sam si by doskonaym sdzi. Nie znajdziesz waszmo pan Nipuanw w Europie; musisz jednak y z ludmi; y nie znajc sodkich wizw przyjani niepodobna, musisz wic szuka przyjaciela; nie zatrudniaj wic sobie szukania tego, nie czy go niepodobnym. Mniej niedoskonay niech tylko bdzie celemtroskliwoci takowej, bdziesz szczliwym, bo znajdziesz przyjaci. Widziae nard dobry, rzetelny, sprawiedliwo kochajcy; e wic przyzwyczajonego do takowych widokw obraa to, na co teraz patrze musisz, nie dziwuj si, bo wchodz w wewntrzn jego sytuacj. Ale dla teje samej przyczyny bior miao przestrzec go, aby si zbytecznie nie otwiera z tym, co mylisz, moe to albowiem waszmo panu w niejednej okolicznoci zaszkodzi. Mao jest teraz takich ludzi na wiecie, ktrzy dobrze myl; mniej, ktrzy mi mwi, co myl; a zatem, lubo dobro serca nie kae tego tai, co si wrd nas dzieje, roztropno jednak czstokro nie pozwala wyjawia tego, co mylemy. ROZDZIA SMY Spada z oczu moich zasona, gdym usysza tym sposobem mwicego kapitana. Nie mogem tego pod, jak si mg zgodzi z powierzchownoci udatn iksztatn umys sdziwy. Podzikowawszy mu przeto za wielce zbawienn przestrog,odkryem przyczyn podziwienia, e pod postaci modnego kawalera znalazem prawdziwego filozofa. - Nie chlubi si tym - odpowiedzia margrabia -ani sobie przywaszczy mog tak wspaniaego tytuu, ale jeeli pierwszy, ktry si filozofem nazwa, chcia si pokaza przyjacielem mdroci, ja si tym przynajmniej kontentowa bd, em jest przyjacielem filozofii 1 Zmierza ku doskonaoci filozof usiuje, ale zna to dobrze, i by doskonaym nie moe. Ktrzykolwiek wic, na bahych rozumu wasnego fundamentach zasadzeni, gardz tym, czego poj nie mog, a ni twierdzi, e wszystko pojli, tacy nie tylko nazwiska filozofw, ale stworzenia rozumnego niegodni. Zadziwienie twoje, i znalaze czowieka modego, modnie ubranego, yjcego wygodnie, nie gardzcego jednak nauk i uwagami filozofii, pochodzi z dwojakiej prewencji. Pierwsza sdziwemu tylko wiekowi przypisuje mdro, druga zbyt oglnie definiuje narody. Co do pierwszej, zdaje si rzecz przyzwoita i wedug zwyczajnego trybu, i poniewa ywo pasyj nie daje miejsca zdrowej i rozsdnej uwadze, te gdy z czasem ostygn, otwiera si dopiero pole umysom do przyzwoitego sdzenia o rzeczach; dowiadczenie wasne wspiera uwagi. Rzd, czy towarzystwa politycznego,czy wasnej familii, przymusza do zastanowienia si nad kadym krokiem, aby nasz bd nam nie by przyczyn obelgi, nam podlegym okazj zgorszenia. Std w starcach cierpliwo w szukaniu i docieczeniu przyczyn kadej rzeczy, ostrono w rozstrzsaniu i dowiadczaniu, czyli si nie pomylili, trwao w dziaaniu tego, o czym s przekonani, e dobre i sprawiedliwe. Wiek mody nie ma tych poytkw, ale wnosi std nie naley, iby aplikacj nie mg tego zyska, co starcy wiekiem. Czowiek mody, uwany, aplikujcy si, podobnym si staje do ziemi owych krajw, gdzie ywsze soca promienie nie ka z niwem jesieni czeka. Zbyt oglne definiowanie jest prewencj o charakterze w powszechnoci narodw. Bd twj, jako sam przyznajesz, wzgldem mnie z tego rda pochodzi. Przewiadczonym u siebie bdc, i kady Francuz jest letkomylny i pochy, ludzkomoj wzgldem ciebie osdzie nieuwan grzecznoci, a moe i obud. Nie przecz ja temu, i ywo krwi naszej daje pochopdo takich refleksji, ale gdy te si zapdzajzbyt daleko, nie zawadzi zbyteczn porywczo uprzedzonej imaginacji zatrzyma. Ta sama ywo, ktra bywa w jednych letkomylnoci i niestatku przyczyn, ta, mwi, ywo rodzi w drugich uprzejmo, dobroczynno, otwarto, agodno - cnoty istotne cywilnej wspoecznoci. Grzeczno, lubo sama przez si nie moe i w komput przymiotw istotnych duszy, ta grzeczno jest jednak okras wszystkich przymiotw. Sposb dobrze czynienia uprzejmy i miy w dwjnasb zdaje si przymnaa szacunek dobrodziejstwa. Wielbiemy surowo dzikiejcnoty Katona, ale nas bardziej obchodzi agodno Sokratesa. Tamten z poszanowaniem wstrt jaki wznieca, ten naladowa i kocha si kae, Dajmy to, i letko jest cech waciw charakteru francuskiego - nie mona std wnosi, i kady Francuz jest letkomylnym. Chciej si tylko dobrze ludziom przypatrzy: znajdziesz Francuzw statecznych, Niemcw trzewych, Hiszpanw pokornych, Moskalw szczerych... Twego narodu, nie wiem, czy to jest pochwa, i waciwego swojego charakteru nie ma. ROZDZIA DZIEWITY Na tych i podobnych dyskursach zszed bezuprzykrzenia czas eglugi. Wiatry suyy nam jednostajnie; towarzystwo kapitana okrtu i jego oficerw sodziy przykro zwyczajn takim przeprawom. Cae zgromadzenie, a e tak rzek, maa rzeczpospolita tego okrtu, wszyscy wsplnie ujci askawym i uprzejmym obchodzeniem wodza swojego, yli w zgodzie przykadnej i odbywali z ochot pracowite obowizki swojego stanu. Po kilku niedzielach eglugi, ominwszy Wyspy Kanaryjskie, weszlimy w cienin Gibraltaru. Pierwszy widok brzegw europejskich niewypowiedzian napeni mnie radoci. Czuy na wszystkie wzruszenia moje kapitan wchodzi w uczestnictwo tego ukontentowania, da mi jednak nieznacznie do wyrozumienia, jak jest rzecz poyteczna nie da si zbytecznie uwodzi pasjom; doda i to i cisza rzecz umie wytrzyma pomylnonili nieszczcie. Pyta si mnie na koniec, jakie byy moje zamysy, skoro zawiniemy do portu w Kadyksie. Odpowiedziaem, i chciaem tylkoprzejecha Hiszpani, w Francji mao co zabawi, a jak najspieszniej do ojczyzny mojej powrci. Ofiarowa mi si by towarzyszem podrydo samego Parya. Nieskoczenie byem ukontentowany z tego owiadczenia i zobaczywszy niektre ciekawoci miasta Kadyks, gdymy ju wszystko przygotowali do podry rdziemnym Morzem zmierzajc ku Marsylii, nage rozkazy przymusiy margrabiego odmieni przedsiwzicie. Odebra albowiem ordynans zawie bdcego ju w Kadyks konsula francuskiego do Smyrny; e za czas tej podry by przepisany, nie mg nawet do Marsylii wyboczy, eby mnie tamwysadzi. Poegnanie nasze wielce byo smutne, ile em przewidzie nie mg, kiedybymy si znowu zobaczy mogli. Rozstanie to bolesne przywiodo mnie do prowadzenia przez kilka czasw pustelniczego prawie ycia. Nikomu nie znajomy, nie chciaem si z nikim pozna, lubo sposobno miaem do tego mieszkajc w najprzedniejszej austeriimiasta. Chodziem do stou, gdzie tak cudzoziemcy, jako i domowi jadali razem, atymczasem weksle wszystkie posaem do Parya i za rad margrabiego zoyem u jednego z najsawniejszych bankierw. Chcc za za przybyciem do Parya dugi uspokoi, zmyliem sobie nazwisko barona de Graumsdorff, eby dowiedziawszy si o dojciu wekslw pod pierwszym imieniem nie przyaresztowali je w niebytnoci mojej.Mimo zbawienne przestrogi mojego przyjaciela nie mogem si w tym przezwyciy, ebym nie powstawa w konwersacji przeciw zdronociom narodweuropejskich,, nie zgadzajcych si w niczym z ow cnotliw prostot Nipuanw. Suchali tych powieci z wikszym jeszcze zadziwieniem ni ciekawoci stoownicy. Sposb odziey mojej zarywajcej nieco mody nipuaskiej, ukony tylko od rki, bezzdjcia kapelusza, szczero zbyt otwarta,wszystko to, jakem uwaa, zbyt wielk czynio impresj w tych, ktrzy mnie suchali. Gdym za o Amerykanach mwi i nauki, a cudze ns gloria 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAYP56,Zc-[)L @-\u W.]L-jc/^;/rozwodzi si szeroce nad okruciestwem przeoonych, szy im w niesmak dyskursamoje. Juem trzeci tydzie mieszkania mojego w tym miecie koczy, gdy powracajc z wieczornej przechadzki, w bramie otoczyli mnie onierze; gwatem bro z rku wydarszy wsadzili mnie w kryt kolask i noc zaprowadzili do zamku nad morzem, o mil kilka od miasta. Siedziaem tam z wielkniewygod blisko dwch miesicy, nie mogcdo nikogo sowa przemwi. Ten, ktry mi je raz na dzie przynosi, posta mia jakby umylnie dla stranika katuszy sporzdzon. Wszystkie pytania moje zbywa milczeniem i jedyne sowo, ktre co dzie z ust jego wychodzio, byo przy zamykaniu drzwi na noc : adios. Po wyszych kilku niedzielach wzito mnie zwielkim. milczeniem z tego miejsca, wsadzono w powz podobny pierwszemu i tym sposobem po kilku dni nocnej zawdy podry przyjechaem do miasta wielkiego, o ktrym dowiedziaem si potem, e bya Sewilia. Do lepszego i wygodniejszego ni przedtem wsadzony byem wizienia; stranik, stary, wyschy, wysoki, ponury, nawet mi adios nie powiedzia i do mizernie, najwicej cebul, czstowany, bez ksiek, pira, papieru i kaamarza przesiedziaem miesicy cztery w izbie, ktrej szczupe okienko wyej byo nierwnie od mojej gowy; a choby i przeznie patrze mona byo, nic bym nie obaczy, mur by albowiem gruby na kilka okci, a okno nie miao obszernoci i na p, a dwie z sztab elaznych kraty ledwo pozwalay wkrada si jakiejkolwiek jasnoci. Juem rozumia, e zapomniany od caego wiata, reszt dni moich nieszczliwych wtej cikiej niewoli skocz, gdy dnia jednego stranik nic nie mwic wzi mnieza rk, a prowadzc przez wiele dugich, ciasnych i ciemnych korytarzw przywid do izby do sporej, ktr jedne tylko oknokrat obwiedzione niewiele owiecao. Murybyy obnaone i razem z sklepieniem tak zaczerniae, jakby je dym pochodni lub ogniska przykopci; na rodku sta st czarnym suknem okryty, przy jednym rogu krzeso skrzane z porczami, zydle drewniane wokoo, a na stole krucyfiks. ROZDZIA DZIESITY Zostawiony sam w tym okropnym miejscu, czekaem z bojani dalszych wyrokw losu. Wtem drzwi si otworzyy z trzaskiem i wszed w czarnym paszczu czowiek jeszcze wyszy, jeszcze suchszy,jeszcze bledszy od mego stranika; za nim,take w czarnych paszczach, szo czterech; na kocu musia i pisarz, miabowiem u pasa wiszcy kaamarz i w rku papiery. Zasiedli miejsca okoo stou, a najpierwszy, ktry na krzele usiad, kaza mi si przybliy, klkn, oczy spuci, rk podnie. Uczyniem, co kaza: dyktowa za tym formularz przysigi, jako wiernie, szczerze, dokadnie, dostatecznie, naleycie i przyzwoicie odpowieda bd na zadawane mi pytania. Byo ich bardzo wiele. Najpierwsze: z ktrego kraju jestem i jak si zowi? Chccrzeteln prawd powiedzie przyznaem si, em zmylone nazwisko nosi, moje za prawdziwe Dowiadczyski. Nie przyzwyczajony do naszych nazwisk pisarz za pitym a razem wpisa i w akta ingrosowa potrafi moje przezwisko, i to jeszcze musiaem je sylabami dyktowa. Insze pytania cigay si do wszystkich spraw ycia mojego, a gdy przyszo do dyskursw u stou austerii miasta Kadyks powtarzanych, uwaaem, i sdziowie powikszali atencj i najdokadniejsz chcieli mie informacj. Gdy przyszo czyni wzmiank o mojej wyspie, zaczem szeroce opisywa obyczaje, rzd, sposb ycia, mylenia obywatelw Nipu; ich przymioty, ich cnoty zaczem wysawia opakujc nieszczcie moje, em si od tak zbawiennego towarzystwa oddali. Zrazu suchali mnie pilnie, a gdym by prawie na poowie najywszego opisu, w powany sdzia, zapomniawszy wspaniaoponurej reprezentacji swojej, wielkim gosem tak si mia pocz, i ledwo z krzesa nie zlecia; dopomogli mu szczerze jego asesorowie; jam oniemia. Wtem jeden, wstawszy z miejsca swego i ledwo mogc i od miechu, wzi mnie zark, wypchn z izby i drzwi za sob zamkn. Jeszcze wicej jak przez p godziny trwa ten miech dla mnie niepojty. Zadzwoniono w izbie; przyszed do nich mj stranik, a odebrawszy, jakem si domyla, instrukcj, co mia ze mn czyni, sprowadzi mnie ze wschodw do inszej izby, tam wsadzono mi na rce pta,przyszed wkrtce cerulik i najprzd ostrzyg wosy, potem gow zupenie ogoli. Z pocztku nie wiedziaem, co si ze mn dzieje. Po tej ostatniej ceremonii poznaem,i byem osdzony za szalonego. Zaszed wz nie bawic - natrzsnwszy troch somy wsadzono mnie na i tym sposobem zajechaem do szpitala gupich. Musiano powiedzie starszemu, e nie byem z rodzaju gupich szkodliwych, bo mi zaraz na pierwszym wstpie pta z rk zdjto i osadzono w kcie bardziej do klatki ni izbypodobnym. Baem si zwyczajnej, jakem sysza, przy takowym wejciu ceremonii, ale na moje szczcie nie byo tego zwyczaju w Sewilii, eby plagi na przywitaniu dawa. Przyniesiono mi na kolacj ryu troch, suchar i dzbanek wody. Przyuczony ju do tych przysmakw, jadem smaczno. Gdy nocprzysza, pooyem si na somie. Nowa posta sytuacji mojej dugo nie daa mi oczw zmruy, przyzwyczajony jednak do nieszczcia, nie wpadaem w rozpacz; owszem, zdao mi si to, czego dowiadczaem, uleniem sytuacji przeszej. Niepodobna, mwiem sam sabie, eby tutejsi starsi, urzdnicy, lekarze, nie mieli kiedykolwiek pozna tego, em ja nie szalony, gdy za poznaj, odzyskam wolno. e za powie o Nipuanach uczynia mnie szalonym, a bardziej podobno jeszcze maksymy od nich powzite, uczyniem przeto mocne u siebie postanowienie, leeli nie tak y, przynajmniej tak gada jak i drudzy. W Nipu gadaem i myla po europejsku - osdzili mnie za dzikiego; w Europie chciaem po nipuasku sobie poczyna - zostaem szalonym. Ta refleksja, stawiajc mi przed oczy osobliwo logu mojego, wprowadzia mnie nieznacznie w dobry humor; ledwom mg na koniec miech przezwyciy patrzc sina moj ogolon gow i miejsce, gdzie mnie nauki owego dobrego mistrza Xaoo osadziy. Nazajutrz rano przyniesiono mi naczynie pierza i pk weny do czesania; oddawca pokaza mi do wyranym gestem, i lenistwo w tym domu karz. Odbyem tego dnia i nastpujcych prac atw do wykonania. Nawiedzali mnie i moich kompanw miosierni ludzie; jamun ich opatrywaem nieodbite potrzeby i agodziem niekiedy surowo nieobyczajnych dozorcw naszych. Kapelan miejsca tego, staruszek przystojny, cieszy mnie czstokro w utrapieniu, alem go przeprze nie mg nigdy w tym punkcie, em nie by szalonym.Prawi mi egzorty o dopuszczeniu boym, orezygnacji, ktr mie powinien ten, ktry rozum z dopuszczenia boego straci; bako moje niedowiarstwo najwikszym jest znakiem szalestwa; jako, na koniec, wikszym by dowodem mojego gupstwa wyrok starszych ni wszystkie, ktrem tylko mg da, przeciwne proby. Tak za to mwi z serca, i moe by by i wyperswadowa drugiemu szalestwo. Widzc, e go adnym sposobem racjami moimi nie skonwinkuj, prosiem, eby przyprowadzono doktora, ktry by wyegzaminowawszy wszystko naleycie, da sd o mojej sytuacji. Przyszed czowiek letni, w wielkiej peruce, w wielkim kapeluszu, w wielkim paszczu, z wielkimi na nosie okularami, wzi mnie za rk, prbowa pulsu, spojrza dwa razy w oczy, ruszy potem gow kilka razy, oczy zamkn; w tym stanie przetrwawszy moe dwie minuty obrci si do starszego, rzek powanie: "Szalony", i z izby wyszed. Ten wyrok w tak mnie zo wprawi, i bybym owegodoktora dogna i ukara, gdybym si nie ba przez t sam akcj potwierdzenia zdania jego. Siedziaem spokojnie kilka niedziel po tym przypadku, gdy razu jednego postrzegem, i cudzoziemcy na ogldanie szpitala naszego przyszli. Niech kady imaginuje sobie, jaka rado wskr przenikna serce moje, gdym postrzeg margrabiego De Vennes. Padem mu do ng; on stan jak martwy, a podnisszy mnie z ziemi, gdy sil dowiedzia o moich przypadkach, pobieg natychmiast do najwyszego rzdcyi w dwie godziny powrciwszy z rozkazem uwolnienia, do stancji mnie swojej zaprowadzi. ROZDZIA JEDENASTY Tyle razy doznawszy najosobliwszych fortuny odmian, ledwom mg z pocztku wierzy, e to, co widziaem i czuem, byo na jawie. Dziea dobroczynne, sposb postpywania agodny, sentymenta gruntowne przyjaciela mojego day mi uczu szczliwo w jego najpodaszymtowarzystwie. Niedugo bawic porzucilimy Sewili, stoeczne nuasto Andaluzji. Kraj ten fest przedziwny, gdyby mi go nie obmierao przypomnienie nieszczliwych przypadkw. Stanlimy wkrtce w Madrycie, gdzie nieedugo przemieszkawszy pucilimy si ku Francji, a przebywszy Gry Pirenejskie, w swojej ojczynie przywita mnie margrabia. Nie zastanawiam si nad opisaniem krajw i miast; zostawuj ten obowizek geografom. Przejechawszy przezwielk cz Francji, stanlimy w Paryu; tam odkryem wasne moje nazwisko, dunikw tak moich, jako i pana Fickiewicza uspokoiem; reszt kapitau z przeday rzeczy, z mieniania wekslw, blisko na milion wynoszcego, przesaem do Polski przez bankierw. Mimo ch odwiedzenia ojczyzny, zatrzymaem si przez kilka niedziel w Paryu dla korzystania z towarzystwa margrabiego. Poznaem wielu godnych i ze wszech miar szacownych ludzi uczszczajcych do domu jego i ustaa tymbardziej we mnie owa prewencja zbyt powszechnie definiujca narody. Znalazem wrd Parya mdrcw nie dumnych, bogaczw nie wyniosych, panw przystpnych, bogobojnych bez ci, rycerzw bez samochwalstwa. Tak mnie ujo mie margrabiego domu towarzystwo, iem si na koniec ju by determinowa w Paryu osie. Otworzyemmu myl moj proszc o rad wzgldem dalszego interesw uoenia, alem tak od niego usysza odpowied - Jeeli, czemu wierz, ch przestawania ze mn jest jedn z pobudek twoich, mj przyjacielu, do zamieszkania si w Paryu, projekt takowy zbyt jest dla mnie podchlebny, ebym ci nie mia by wdzicznym. Gdybym si w tej mierze sercamojego pyta, zapewne dodaoby mi nowychpobudek do zatrzymania ci z nami. Ale przyja szczera zwyka czyni ofiar wasnego ukontentowania, gdy idzie o zachowanie istotnych obowizkw. Jeste winien ojczynie twojej istno cywiln. Imi obywatela w umyle prawym nie jest czczym nazwiskiem. Cignie za sobten charakter wielorakie obowizki. Pierwszy i w ktrym si wszystko zamyka: by jej ile monoci uytecznym. Nie ten tylko usuguje krajowi swemu, ktry go mnie broni lub dobrze rozrzdza: w podziale obowizkw s stopnie wiksze i mniejsze; nie masz takiego obywatela, ktry by do ktrego z nich nie nalea. Urodzenie twoje zacne stawia ci w poczciecelniejszym; talenta eksperiencj wydoskonalone czyni ci zdolnym do suenia krajowi. Moe to by, i owszem, ledwo nie zapewne bdzie, i suc nie doczekasz si nadgrody, zwyczajnie teraz zasugom odmwionej ; ale stanie ci nawczas za wszystko prawdziwa poczciwych ludzi konsolacja, e uczyni to, co ci czyni naleao. Z tych powodw mwi do ciebie za tob, ale przeciw sobie. Niebytno twoja bdzie mi przykra, ale j sodzi bd wspomnieniem Dowiadczyskiego, cnotliwego przyjaciela, uytecznego obywatela obczynie swojej. Nie byo co odpowiedzie na takowe zagadnienie. W kilka dni, rozrzdziwszy interesa, nie bez alu rozstaem si z margrabi. ROZDZIA DWUNASTY Diariusz podry z Parya do Warszawy niebawiby czytelnika. Przypadku adnego osobliwego nie miaem, czasy byy pikne, droga dobra. Stanem w Warszawie 14 maja w samo poudnie. Prezentowany byem u dworu, przyjty od panw askawie, od dam mile, od wszystkich z ciekawoci i upragnieniem, eby wiedzie jak najdokadniej moje przypadki, o ktrych ju dawniej bya wie przysza z zwyczajnymi przydatkami. Osobliwo uczynia mnie modnym; i to do mody nie zaszkodzio, i wiedziano, em skarbu zdoby. Zbywaem naprzykrzon Warszawy ciekawo; szczciem przyjecha Angielczyk, impet ciekawoci w tamt si stron zaraz obrci, jam odetchn po pitnastodniowych konfesatach. Wsparty wielowadn protekcj, uspokoiem kredytorw, oswobodziem Szumin i wszystkie moje dziedziczne wioski;reszt kapitaw bogatemu, ale rzdnemu panu daem na prowizj. Udawszy si do trybunau wygraem zupenie spraw z owym moim plenipotentem, ktry prawnymi wybiegi chcia si przy posesji kilku wiosek moich utrzyma. Szczciem natrafiem na taki trybuna, gdzie nie solenizowano imienin, ksidz prezydent nie mia siestrzeca, a deputaci nie potrzebowali na powrt cudzych kolasek. Pierwszy raz gdym do Szumina, ju mojego,przyjecha, ogldaem z niewymownym ukontentowaniem wszystkie te miejsca, ktre rru przypominay okolicznoci rozmaite modego wieku mojego. Lasek w istrumyk przypomnia Juliann, staw - przypadek w jej oczach; pokoiki przy oficynie - edukacj sentymentow Damona. Starzy sudzy obca i matki pakali na mnie patrzc; poddastwo wesoynu okrzykami gosio powrt prawdziwego dziedzica. Osiadem z radoci na wsi, tumultu miejskiego, niewczasw ustawicznej wczgi a nadto wiadom. W przecigu latdziesiciu dworak w Warszawie, w Paryu galant, oracz w Nipu, niewolnik w Potozy, szalony w Sewilii - zostaem w Szuminie filozofem. Najprzd, aebym mia w wieej zawdy pamici szczliwo obywatelw Nipu i wite mistrza mojego Xaoo nauki, niedaleko rezydencji mojej wystawi kazaem dom zupenie podobny do owego, gdzie Xaoo mieszka. Sad, rzeczka, sadzawka, pole, w tyche wszystko co tam rozmiarach, sodkie mi czynio omamienie. Ile razy tam jestem, pas myl moj przypomnieniem zbawiennych tamtejszych zwyczajw i maksym. Tym nawiedzinom winien gestem to, czym jestem: poddani ze mnie kontenci, ssiedzi si ze mn nie kc, w domu mam pokj, za domem zgod. Za punkt najwikszy gospodarstwa wziemsobie szczliwo moich poddanych. Gorszyli si z tego ssiedzi, odradzali kroki, ktre mi na dobre nie miay wyni. Jedni mnie aowali, drudzy si miali z mojego nierozeznania. Widz teraz, e i rola u mnie lepiej uprawna ni u nich, i czynsz niezalegy, i gumna w dwjnasb; a moi chopi, dobrze odziani, w pierwszych teraz awkach parafii siedz 1 W tak szczliwym i swobodnym yciu juem by blisko roku strawi, gdy odebraem od jednego ministra list z Warszawy, w ktrym mi otwiera wrota do najwyszej promocji, bylem si chcia tylko podj funkcji poselskiej z mojego wojewdztwa na przyszy sejm. Nie byaby mnie zudzia ambicja ani chciwo: obietnic tylem szacowa, ile bya warta, dawno wiadom wewntrznego waloru dworskiej monety. Pamitny jednak ostatniej rozmowy z margrabi, przedsiwziem jecha na sejmik poselski naszego wojewdztwa. Za rad wic jednego z ssiadw objechaem najprzd wszystkich wielmonych urzdnikw $ i lubo uczyniem mocne przedsiwzicie wstrzemiliwoci, przecie mimo heroiczn moj obron musiaem si upi kilka razy. Przyjechawszy do miasta stoecznego chciaem i jak najprzyzwoitszymi drogami do dostpienia poselstwa. Wymieli dziko moj ssiedzi, gdy si dowiedzieli, em tylko jednego kucharza z sob przywiz; a gdy ich wie dosza, em niewicej mia z sob nad dwa antay wina, sam jegomo pan podkomorzy wzrzcz decydowa, i o moim poselstwie nie tuszy. Kupiem wic czym prdzej w pobliszym klasztorze wina wybornego beczek kilka, kucharzw uyczyli ssiedzi; e za byo pienidzy dostatkiem, poszo wszystko i prdko, i dobrze. Byo nas, konkurentw, niemao, a ziemianie dwch tylko mogli wybra na poselstwo. W wigili sejmiku przyszed nalecy do mnie jegomo pan podstoli oznajmujc, i inaczej najmocniejszego adwersarza nie przepr, tylko rzsistym midzy szlacht pienidzy rozrzuceniem. Nie ze skpstwa, ale z podoci kroku tegowestchnem przypominajc sobie ow szczliw wysp, gdzie umys i wola obywatelw nie bya na przeda. Przy samym zagajeniu haas w kociele nauki, a cudze ns gloria 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA_p/`c0a60bNc1c)(1d(c2e72fq:"3powsta, koo kruchty batalia; skoczylimy midzy pijanych i gdymy chcieli wiedzie o przyczynie tak znacznej wawoci adwersarzw, tegomy si tylko dowiedziemogli, i jedli niadanie u jegomoci pana miecznika. Podano mnie za kandydata. Wtem w mj plenipotent, wyszedszy zza wielkiego otarza, zarzuci otrzyman na mnie kondemnat. arliwi przyjaciele chcieligo w sztuki rozsieka; szczciem uciek do zakrystii i drzwi za sob zamkn. Przezokienko wic weszlimy w negocjacj; odstpi pretensji, jam zosta posem. Zaprosiem wszystkich do siebie na obiad solenny i tam wedug staroytnego zwyczaju upilimy si wszyscy w mioci i w zgodzie. ROZDZIA TRZYNASTY Nazajutrz, gdym snem twardym reszt jeszcze wczorajszego pijastwa zbywa, przysa do mnie jegomo pan podkomorzyproszc, aebym do niego przyszed. Zastaem tam kilku z przedniejszych urzdnikw mwicych do wawie i dowiedziaem si od przytomnego tame mojego kolegi, i ukadaj instrukcj 1 dla nas na przyszy sejm. Zadziwio mnie to niepomau, i wybr osb czyniony by przez wszystkich, a rzecz najistotniejsza, to jest przepis obowizkw, przez kilku tylko urzdnikw i ziemian. Dowiedziawszy si jednak, i to by dawny zwyczaj, zamilczaem. Przyszo czyta punkta instrukcji naszej; adnego nie byo cigajcego si do publicznego dobra, ale natychmiast rekomendacje jednych do krzese senatorskich, drugich na ministeria, najwicej do askawego jego krlewskiej moci szafunku panis bene merentium; przydana bya reparacja ratusza lubelskiego i piotrkowskiegog. Gdy si czytanie skoczyo, zabra gos nestor ziemi naszej, jegomo pan sdzia ziemski; ten, przeoywszy najpierwsz potrzeb dobra publicznego, przytoczy w tekst: salus publica suprema dex esto, a za tym doprasza si z miejsca swego, aby pro primo et principali obiecto pooy wybranym z porodka grona braci godnym posom sumy neapolitaskie i otwarcie gr w Olkuszu. Zgodzili si na to wszyscy: dopisano wic ten punkt do instrukcji naszej. Dooono jeszcze aprobacj kilku funduszw i dwch witych nowo beatyfikowanych kanonizacje. Nim przyszo do podpisu instrukcji naszej, zabraem gos, a owiadczywszy powinn wdziczno ostrzegem zawczasu wspobywatelw, eby nie brali za zbyteczn miao to, co miaem im przeoy wzgldem danej nam instrukcji. - Charakter poczciwoci - rzekem - wiksz jest nad przysigi pobudk do wypenienia obietnic, do zado czynienia obowizkom. Te, ktre janie wielmoni waszmo panowie i bracia na nas w wieo uoonej instrukcji wkadacie, powinny by regu czynnoci naszych na przyszym sejmie. Tym je sposobem uwaajc rozumiem, e nam nie bdziecie mie za ze, mnie osobliwie, ktry moim i kolegi imieniem mwi odwaam si, e dla ubezpieczenia trwoliwej, gdy o honor i cnot idzie, czuoci niektre w tej mierze uwagi moje przeo. Ten, ktrego janie wielmoni waszmo panowie i bracia czynicie reprezentujcym powszechno caego naszego wojewdztwa, osob jest publiczn; czynnoci wic jego powinny korespondowa reprezentacji i obowizkom.Zdaje mi si, i osoba publiczna publicznymiistotnie tylko interesami zaprztniona by powinna i jeeli si do szczeglnych znia, czyni to nawczas, gdy prywatny interes dopublicznego celu jakimkolwiek sposobem zmierza lub kooperowa moe. Ojczyzna nasza wiele ma potrzeb; adna z nich w instrukcji wieo przeczytanej dotknita niejest. Przydatek: "caetera activitati ichmociw posw zostawujemy", moe bynas nie zasoni, gdybymy sami z siebie wayli si podawa jakowe projekta, ktre by moe byy krajowi zdatne, a janie wielmonym waszmo panom nie podobay si. Z alem to mwi, ale z zupen konwikcj, bom si napatrzy tego, jak czstokro najlepsze intencje le tumaczone byy, a arliwo dobra publicznego ukarana dlatego, e si sprzeciwiaa interesom takowych obywatelw, ktrych zysk na szkodzie publicznej zasadzony. Kiedy wic ukadamy instrukcj, wejrzyjmy w potrzeby ojczyzny naszej, podawajmy sposoby do jej podwignienia i wsparcia, a rekomendacje, reparacje, kanonizacje niech potem id. Klauzua: "etiam sub discrimine sejmu", zdaje mi si nie tylko niepotrzebna, ale obelywa dla tych, ktrych waszmo panowie non ad destructionem, sed ad aedificationem wysyacie. Nie wchodz w roztrznienie, czy si zrywa sejmy godzi, czy je wedle statutu zrywa mona. Niech mi bdzie wolno powiedzie, i w zerwaniu publicznych obrad takowe abusum, tak podo i niegodziwo widz, i wzwy wyraon klauzu mam za najwiksze ponienie osoby charakteryzowanej i majcej honor janie wielmonych waszmo panw reprezentowa. Dwa tylkopunkta tyczce si publicznego dobra w instrukcji naszej upatruj: sumy neapolitaskie i gry w Olkuszu. Kilkadziesit podobno recesw sejmowych nie wiem, czy zdobi, czy naprawiaj, czylipsuj t powan materi. W czasie o tym przymwi si nie omieszkam. Gdy za idzieo rekomendacje '~ wyraonych w szczeglnoci unie wielmonych ichmociw, prosz kadego, eby mi raczy da not zasug swoich: pokazawszyalbowiem zgromadzonym stanom ~ ich przezacne dziea, miao si bd mg upomnie o nadgrod. Skoczyem mwi; trwao przez czas niejaki milczenie; przerwa go na koniec prezydujcy jegomo pan podkomorzy, aprobowa zelum boni publici wydawajcy si przykadnie we mnie, wieo przychodzcym do obrad publicznych. Po wielu rozmaitych dygresjach cytowa Filipa,krla macedoskiego, a std wpadszy w pochway staropolskiej cnoty rzek z wawoci: - Tak jest, a nie inaczej, moi wielce moci panowie i bracia, lepiej si dziao za naszych ojcw, kiedy nie jedono po rozum za granic. Pkimy si kontentowali tym, co nam da Pan Bg z aski swojej przenajwitszej, peno byo w oborze i wgumnie. Teraz wszystko po modnemu, po francusku, po niemiecku, diabli wiedz po jakiemu. Lepsze cielta ni woy; niech mwi, jak chc: jednakowo w woem, a ciel cielciem. miech powsta jednostajny. Jam chcia gos powtrnie zabra, ale szepn mi do ucha pan skarbnik, mj dobry przyjaciel, enic nie wskram, wszystkich obra, a ju w sieni rozruch midzy braci, ktrym powiedziano, em ja heretyk. Przestraszonytakow nowin, rad nierad musiaem si mia z drugimi i admirowa subtelno dowcipu jegomoci pana podkomorzego, tak doskonale utrzymujcego honor narodowy i cnoty pradziadw. ROZDZIA CZTERNASTY Po szczliwie zakoczonym sejmiku, odpoczwszy nieco w domu, pojechaem na sejm, peen maksym patriotycznych i arliwoci o dobro publiczne. Napisaem dysertacj o sumach neapolitaskich i gdyby by czas wystarczy, jechabym byumylnie do Olkusza, ebym pozna oczywiciej poytek otwarcia tamtejszych kruszcw. Ulokowany w Warszawie na przedmieciu, odebraem wkrtce po moim przyjedzie wizyt jednego zacnego kawalera w Warszawie rezydujcego. Ten, powinszowawszy mi urzdu, ojczynie zacnego posa, obejrza si na wszystkie strony i lubomy byli sami w izbie, wzi mnie za rk i zaprowadzi do alkierza z mistern min: peen niespokojnoci, wyszed stamtd, podobno dla zlustrowaniaktw, i drzwi do sieni na klucz zamkn. Rozumiaem, e bdzie prosi o poyczenie pienidzy. Wtem powrciwszy do mnie, zacierajc rce przybliy si a wspiwszysi na nogach, poszepn mi do ucha: - Kochany przyjacielu! Przysigam, e nie wydam, ale racz mi powiedzie, jakiej jeste partii. Wyszedem mimo jego usiowania do izby; tam gdymy siedli, rzekem, i zadosy uczyni pytaniu jego nie zdoam nie wiedzc, co si znaczy to sowo "partia" ani jak ma do stanu i funkcji mojej koneksj... - Dobry obywatel - rzekem dalej - nie upodla umysu swego poddaniem go pod cudze zdanie. Sowo "partia" znaczy podobno z jednej strony wodzw, z drugiej partyzantw, a po prostu mwic, tyranw rozkazujcych i jurgieltowych posugaczw.W kraju, gdzie pod hasem Rzeczypospolitejpanuje wolno i rwno, nie wiem, jak mog znale miejsce tak pode i niegodziwe sytuacje. Nadto jest zuchwaym, kto mie rwnemu rozkazywa; nadto podym, kto dla zysku lub wzgldw rwnego sucha. Niech najuboszy obywatel w obowizkach mnie moich owieci, pjd ochotnie za jego zdaniem; ale jurgielt roczny albo wie dana na doywocie nie otaksuj sumnienia mojego. Dziwuj si wic, ie mi waszmo pan t kwesti zada; sdz j by bardziej artem ni prawd... - Zna, e waszmo pan z bardzo dalekiejwyspy przyjecha - odpowiedzia mi w jegomo i ukoniwszy si wyszed. Zaproszony nazajutrz do jednego ministra ana obiad, byem tanu razem z naszym wojewod, ktry przywitawszy si ze mn rzek po cichu: - Nie wtpi o zdaniu waszmo pana, zaszczycam si przyjani domu jego; z mojej strony gotw jestem do usug, prosz mi poufale rozkaza. Zbyem ukonem owiadczenie. Wtem nadszed minister rekomendujc imieniem dworu do laski marszakowskiej jednego z posw. Na wieczerzy byem u jednego senatora; ten nie wziwszy wieo wakujcego starostwa paka nad ojczyzn, ktr intrygi dworskie prowadziy do zguby, rekomendowa nam wic do laski marszakowskiej swojego synowca, ktry w pitym roku wieku swego bdc obersztlejtnantem, nie mg si ju teraz, w dziewitnastym, regiment doczeka. Mimousilne z obu stron solicytacje nie uwizilimy naszego sowa. Przyszed dzie zaczcia sejmu, weszlimydo izby. Marszaek starej laski z zwykymiceremoniami sejm w tumulcie i wrzasku nieznonym zagai. Przez dwa dni nie moglimy si doczeka obrania marszaka: trzeciego przyniesiono manifest zrywajcy sejm. I tak szeciomiesiczne caego narodu intrygi i koszty skoczyy si na bolesnej oracji marszaka starej laski, przy poegnaniu uskarajcego si na nieszczliwe losy ojczyzny. Chcc si rozpatrzy w sposobie dworskiego ycia i usa sobie drog do promocji, zostaem z aknc rzesz w Warszawie. Przez kilkumiesiczn rezydencj rnych sposobw tentowaem do dostpienia jakowego urzdu, ale jak przyszo zastanowi si nad tym, przez ktry mgbym by co zyska, nie chciaemgo uy. Powtrzyli mi to wszyscy co w jegomo: em z bardzo dalekiej wyspy przyjecha. ROZDZIA PITNASTY Nie udao mi si w Warszawie; ale ja si dlatego ani na Warszaw, ani na rodzaj ludzki nie gniewam. Kady czowiek ma swj waciwy sposb mylenia; mj nie zgodzi si z Warszaw, pojechaem wic myle do Szumina. Kto by na wsi chcia tylko myle, musiabysi zawczasu przygotowa na tskno i niesmak. Ci, co szczliwo ycia wiejskiego opisali, czynili to po wikszej czci wpord miejskich zabaw. Gabinet, wktrym nawczas byli zamknici, zdawa si im rozkosznym gajem, pikn dolin; na rozkazy poetw pyn krte strumyki, spadaj z ska pieniste potoki, echa ptasztrozlegaj si po lasach i skaach; ale gdy te ywe wyrazy wasnym chcemy uici dowiadczeniem, trzeba, zatargowawszy wiele, na maym przesta. Nie jest rozrzutne w uyczeniu rozlicznych wdzikw przyrodzenie. Owe natone bystroci imaginacji naszej widoki okazuj, prawda, posta mi i wdziczn, nie tak jednak po wikszej czci, jakomy j pierwej sami sobie uoyli. W romansach chyba albo bakach reszty szukanaley. ycie wiejskie dlatego jest mie, i nadaje ch do gospodarstwa; tego obowizki rozcigaj si do wszystkich czasw, a ch zysku, zczona z niewinn a coraz now zabaw, nie daje si rozpostrze tsknoci, ktra napenia zwyka wszystkie przedziay gwatownych zabaw miejskich. Zdao mi si, em do mojej wyspy powrci, gdym w domu osiad. Pierwszy podobno z caek okolicy przewiadczony u siebie bdc, e moi poddani byli ludmi, przyoyem do tego starania, aby ile monoci uczyni ich stan znoniejszym. Niech powie maa czstka ludzi dobrze mylcych, jak rozkosz czuje poczciwe serce w uszczliwieniu podobnych sobie. Powrciem z bardzo dalekiej wysp; to byo wyrokiem zagradzajcym mi drog do promocji. Jeeli ten powrt znaczy niepodobiestwo zgodzenia cnoty z szczciem - niech moi ziomkowie do dalekich wysp jed; choby w tej podryminli Pary i Londyn, nie straci na tym ojczyzna. Wybaczy czytelnik tej maej dygresji. Skoatany rozmai tymi przypadki, rzecz naturalna, i mocniej mieli inni uczuem sodycz miego spoczynku. W tej zostajc sytuacji zaczem myle o postanowieniu, ebym przynajmniej dobr dzieciom moim edukacj mg si krajowi przyda. Niedaleko mojej wioski mieszka pan jeden zacnoci familii znamienity, ale na fortuniepodupady. W sali paacowej peno byo portretw przodkw lego: jedni piastowali buawy, drudzy marszakowskie laski, pastoray, pieczci, buzdygany etc. Majc si nierwnie lepiej od gospodarza domu, gdym tam przyjecha, e mi si ich crka zdaa by dobrej edukacji; mniemaem, i konkurencja moja do niej przyjta bdzie z radoci. Odkryem wic przez dobrego przyjaciela moje intencje. Nie posza w smak gospodarzowi, jak j sam potem definiowa, takowa zuchwao. U wieczerzy wszcz dyskurs o prerogatywach zacnoci wielkiego imienia i podoci takowych rodzicw, ktrzy dla bahego zysku gotowi janie owiecono czy z wielmonoci. Janie owiecona pani rzucia na mnie okiem penym wzgardyi razem wspaniaoci; dorozumiaem si reszty i nazajutrz rwno ze witem odjechaem bez poegnania z tego domu, gniewajc si srodze na moj piecztk bezmitry i paludamentu. Bya w ssiedztwie moim druga dama, nie tak arcyzacna, ale ojciec, najsawniejszy aktor kontraktw lwowskich, oprcz czerwonych zotych obrczkowych i talerw starych gardzi wszystkimi marnociami wiata tego. U janie owieconego jedlimy baanty na farfurach; pan podsdek da barszcz, schab, bigos i buraki na misach srebrnych, a co osobliwsza, pod cechowan mitr i paludamentem postrzeglimy herby janie owieconego. Nie wchodzc w przymioty moje, pierwsz zaraz uczyni pan podsdekpropozycj, ebym przyszej maonce tyleprostym dugiem zapisa, ile poowa jej posagu wynosi bdzie; na reszcie za fortuny miaem uczyni doywocie. Wstrt mi uczynia takowa propozycja, wikszy dama, dumna wielkoci posagu, bez adnych przymiotw. W kilka czasw poznaem na odpucie panienk zacn, bardzo pikn, ale ubog. Ju miaem uczyni rodzicom deklaracj, gdy raz nie zastawszy u siebie damy postrzegem bilecik na stoliku. Jej by charakter, adres do jegomoci pana wicesgerenta; oznajmywaa mu o swoim przyszym zamciu, ubolewaa, e bogactwa cnocie i przymiotom rzadko towarzysz, koczya owiadczeniem, i bdzie mia rk bogaty, ale serce kochanyAnto. Nie podoba mi si ten podzia z Antosiem i odtd w tym domu nie postaem. ROZDZIA SZESNASTY Zawodne konkurencje uczyniy mi wstrt odpostanowienia, zamknem si wic na nowo w domu. ebym jednak trzeci raz me uszed za dzikiego, wybraem kilku dobrychi przystojnych ssiadw, uczszczaem do nich czasami, gdy za mnie odwiedzali, rad im byem w domu moim; reszt czasu zabieray gospodarskie zabawy, budowla, ogrd, ksiki. Blisko roku tak podane ycie prowadzc reformowaem stare mury zamczyska ojczystego i sta si domem wygodnym i piknym. W porodku tych zabaw mier wuja, po ktrym na mnie w Litwie substancja spadaa, bya okazj drogi w tamtejsze kraje. Wybraem si w czas najgorszy do podry- na wiosn. Zaomawszy si dnia jednego zmostem na bagnisku, posaem po konie do bliszej wsi; nie znaleli ich do najcia moi ludzie. Wtem, gdy si do dworu udali, uczynna tamtego miejsca pani, wypytawszy si wprzd o moim nazwisku, miejscu rezydencji, okazji podry i wielu innych okolicznociach, wysaa zaraz naprzeciwko mnie swoj karet i tyle koni, ile tylko trzeba byo pod cay mj ekwipa.Dworzanin, ktry w karecie przyjecha, uczyni imieniem pani swojej komplement, i ubolewa nad moim przypadkiem, ale winszuje sobie tej sposobnoci, e mnie moe w dom swj przyj. Wsiadem do karety, ciekawy pozna t nauki, a cudze ns gloria 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  g0 @3h ~ G4grzeczn i mod wdow; dowiedziaem sialbowiem, i od lat trzech w tym stanie zostawaa. Przyjechaem do paacu piknego; apartamenta byy wygodne i wspaniae. Przyja mnie nie tylko moda i grzeczna, ale pikna gospodyni z wszelk ludzkoci. Podzikowaem za jej uczynno. Zastaem goci wielu, st wyborny, sposb bawienia si takowy, jakiego w najcelniejszych miastach znale trudno. Apartament dla mnie wyznaczony by wygodny i pikny; w nim z trudu podrnego wytchnwszy, gdym nazajutrz po obiedzie chcia egna gospodyni, rzeka artujc, i jeli si dni kilka w jej domu nie zabawi, kae w wsiach swoich, przez ktre bd przejeda, popsu mosty i groble, tak jakem dowiadczy u jej ssiada. Daem si atwo namwi, uwiziony hej wzrokiem i grzecznoci. Raz po obiedzie, gdy si gocie rozeszli a sami tylko w pokoju zostalimy, rzeka: - Nasycie waszmo pan ciekawo moj opisujc przypadki swoje; zagraniczne; racz mi te opowiedzie te, ktre mie mg w kraju swoim od pierwszych lat modoci. - Nie s osobliwe - rzekem - na tak jednakmiy rozkaz opowiem je wiernie. Zaczem wic relacj o moich rodzicach, Damonie, sentymentowej jego edukacji, czytaniu romansw; do tego punktu gdy przyszo, uczyniem wzmiank o przypadkuw lasku I pierwszym nawczas mioci owiadczeniu owej Juliannie, wychowanicy matki mojej. Sodka jej pami uczynia mnie wymownym; a majc zy w oczach, przydaem, i od owego bolesnego poegnania straciem j z oczu, ale nie z serca... - Opywam teraz we wszystko - rzekem dalej - ale w tym gestem nieszczliwym, e j uczestniczk pomylnoci moich mie nie mog. Nie mogem si dowiedzie, gdzieprzebywa; w klasztorze, dokd bya oddana, to mi tylko umiano powiedzie, i jciotka jej do siebie wzia. Jak si zwaa ta ciotka, gdzie hej byo mieszkanie, nikt mnie dotd nie nauczy. Jedyna sodycz aoci mojej ten piercionek od niej dany, ktry przy sobie nosz; daem jej taki drugi na poegnanie. Ledwom skoczy, podaa mi rk. Spada z oczu moich zasona - mj wasny piercionek postrzegem na rku Julianny. Padem jej do ng przepraszajc, e oczy moje nie byy z sercem zgodne. atwo kochajcego przeprosi mona. Zbyt ywe radoci, podziwienia, ciekawoci impresje przeryway co moment dyskursa nasze. W tumulcie najywszych pasji usyszaem wyrok szczliwoci mojej... Byem kochanym. ROZDZIA SIEDMNASTY Kady romans koczy si zwyczajnie zbiorem osobliwych przypadkw, a te cigaj si do wzajemnego poznania lub znalezienia osb wielu, jakby umylnie na jedno miejsce sprowadzonych. Poznanie si prawie nowe z Juliann po tylu awanturach i dziesicioletnim niewidzeniu zarywa co naromans, z t tylko rnic, iemy si zeszli w jej wasnym domu, nie szukajc wzajemnie po ziemi i morzu. Domyli si kady moe, iem si pyta Julianny, jakim sposobem do tego stanu, w ktrym j widz, przysza. Gdybym si chcia trzyma tonu romansw, z historii Julianny zrobibym ksig czwart. Zaczbym pod osobliwymi rozdziay opowiada na przykad: jako Julianna, zamknita w klasztorze, ciko pakaa straty amanta swojego; jako jednego czasuprzechodzc si z towarzyszkami po ogrodzie porwana bya gwatownie przez nieznajome osoby; jako w oddalonej puszczy odbita znowu bya przez drugie nieznajome osoby; jako te drugie nieznajome osoby zaprowadzili j w okropne lochy i pieczary; bako wiele wycierpiawszy w tych okropnych lochach i pieczarach, z niewypowiedzianym hazardemstamtd ucieka; jako po dugiej peregrynacji zasza moe do jakiego pustelnika lub pustelnicy; bako ten pustelnik(ktry powinien by bardzo stary) ywi j przez czas niejaki korzonkami; jako pan jeden wielki polujc natrafi na pustelnicze mieszkanie i jej widokiem zniewolony zosta; bako ten pan wielki, przebrawszy si, po wtre do niej zaszed i nakoni do porzucenia pustelniczego ycia; jako daa si nakoni i staa si jego on; jako ten m zachorowawszy umar, by pochowany, a ona caej jego substancji zostaa pani, etc. Awantura Julianny nie bya tak nadzwyczajna. Wzia j ciotka z klasztoru,zawioza do Litwy; bogaty w ssiedztwie wdowiec pozna j, podoba sobie, chcia mie za on, wzi; nie majc bliskich krewnych fortun zapisa i w rok umar. Serca czue nie potrzebuj wykwintnych owiadcze. Ofiarowa si na wieczne usugi, nie by odmwionym, zyska rk i serce kochanej Julianny - dzieo byo jednego tygodnia. Od tego czasu yj z ni szczliwy; duemy si doczekali wnuczt - przecie w moich oczach taka jeszcze jakw owym gaiku... Zesza mnie w tym pisaniu, kochana ono; ty wiesz, ale niech wie wiat cay, e jestsodycz ycia mojego. Niech si z naszegouszczliwienia uczy modzie, i mio ugruntowana na wsplnym szacunku nigdy si nie koczy, a w szczliwym poyciu milsze zmarszczki poczciwej ony ni modne pochych amantek pieszczoty. KONIEC KSIGI TRZECIEJ I OSTATNIEJ PRZYPADKW DOWIADCZYNSKIEGO W Berlinie 26 lutego roku 1775 ---------Konwersja: rpg6@go2.pl kadego, eby mi raczy da not zasug swoich: pokazawszyalbowiem zgromadzonym stanom ~ ich przezacne dziea, miao si bd mg upomnie o nadgrod. Skoczyem mwi; trwao przez czas niejaki milczenie; przerwa go na koniec prezydujcy jegomo pan podkomorzy, aprobowa zelum boni publici wydawajcy si przykadnie we mnie, wieo przychodzcym do obrad publicznych. Po wielu rozmaitych dygresjach cytowa Filipa,krla macedoskiego, a std wpadszy w pochway staropolskiej cnoty rzek z wawoci: - Tak jest, a nie inaczej, moi wielce moci panowie i bracia, lepiej si dziao za naszych ojcw, kiedy nie jedono po rozum za granic. Pkimy si kontentowali tym, co nam da Pan Bg z aski swojej przenajwitszej, peno byo w oborze i wgumnie. Teraz wszystko po modnemu, po francusku, po niemiecku, diabli wiedz po jakiemu. Lepsze cielta ni woy; niech mwi, jak chc: jednakowo w woem, a ciel cielciem. miech powsta jednostajny. Jam chcia gos powtrnie zabra, ale szepn mi do ucha pan skarbnik, mj dobry przyjaciel, enic nie wskram, wszystkich obra, a ju w sieni rozruch midzy braci, ktrym powiedziano, em ja heretyk. Przestraszonytakow nowin, rad nierad musiaem si mia z drugimi i admirowa subtelno dowcipu jegomoci pana podkomorzego, tak doskonale utrzymujcego honor narodowy i cnoty pradziadw. ROZDZIA CZTERNASTY Po szczliwie zakoczonym sejmiku, odpoczwszy nieco w domu, pojechaem na sejm, peen maksym patriotycznych i arliwoci o dobro publiczne. Napisaem dysertacj o sumach neapolitaskich i gdyby by czas wystarczy, jechabym byumylnie do Olkusza, ebym pozna oczywiciej poytek otwarcia tamtejszych kruszcw. Ulokowany w Warszawie na przedmieciu, odebraem wkrtce po moim przyjedzie wizyt jednego zacnego kawalera w Warszawie rezydujcego. Ten, powinszowawszy mi urzdu, ojczynie zacnego posa, obejrza si na wszystkie strony i lubomy byli sami w izbie, wzi mnie za rk i zaprowadzi do alkierza z mistern min: peen niespokojnoci, wyszed stamtd, podobno dla zlustrowaniaktw, i drzwi do sieni na klucz zamkn. Rozumiaem, e bdzie prosi o poyczenie pienidzy. Wtem powrciwszy do mnie, zacierajc rce przybliy si a wspiwszysi na nogach, poszepn mi do ucha: - Kochany przyjacielu! Przysigam, e nie wydam, ale racz mi powiedzie, jakiej jeste partii. Wyszedem mimo jego usiowania do izby; tam gdymy siedli, rzekem, i zadosy uczyni pytaniu jego nie zdoam nie wiedzc, co si znaczy to sowo "partia" ani jak ma do stanu i funkcji mojej koneksj... - Dobry obywatel - rzekem dalej - nie upodla umysu swego poddaniem go pod cudze zdanie. Sowo "partia" znaczy podobno z jednej strony wodzw, z drugiej partyzantw, a po prostu mwic, tyranw rozkazujcych i jurgieltowych posugaczw.W kraju, gdzie pod hasem Rzeczypospolitejpanuje wolno i rwno, nie wiem, jak mog znale miejsce tak pode i niegodziwe sytuacje. Nadto jest zuchwaym, kto mie rwnemu rozkazywa; nadto podym, kto dla zysku lub wzgldw rwnego sucha. Niech najuboszy obywatel w obowizkach mnie moich owieci, pjd ochotnie za jego zdaniem; ale jurgielt roczny albo wie dana na doywocie nie otaksuj sumnienia mojego. Dziwuj si wic, ie mi waszmo pan t kwesti zada; sdz j by bardziej artem ni prawd... - Zna, e waszmo pan z bardzo dalekiejwyspy przyjecha - odpowiedzia mi w jegomo i ukoniwszy si wyszed. Zaproszony nazajutrz do jednego ministra ana obiad, byem tanu razem z naszym wojewod, ktry przywitawszy si ze mn rzek po cichu: - Nie wtpi o zdaniu waszmo pana, zaszczycam si przyjani domu jego; z mojej strony gotw jestem do usug, prosz mi poufale rozkaza. Zbyem ukonem owiadczenie. Wtem nadszed minister rekomendujc imieniem dworu do laski marszakowskiej jednego z posw. Na wieczerzy byem u jednego senatora; ten nie wziwszy wieo wakujcego starostwa paka nad ojczyzn, ktr intrygi dworskie prowadziy do zguby, rekomendowa nam wic do laski marszakowskiej swojego synowca, ktry w pitym roku wieku swego bdc obersztlejtnantem, nie mg si ju teraz, w dziewitnastym, regiment doczeka. Mimousilne z obu stron solicytacje nie uwizilimy naszego sowa. Przyszed dzie zaczcia sejmu, weszlimydo izby. Marszaek starej laski z zwykymiceremoniami sejm w tumulcie i wrzasku nieznonym zagai. Przez dwa dni nie moglimy si doczeka obrania marszaka: trzeciego przyniesiono manifest zrywajcy sejm. I tak szeciomiesiczne caego narodu intrygi i koszty skoczyy si na bolesnej oracji marszaka starej laski, przy poegnaniu uskarajcego si na nieszczliwe losy ojczyzny. Chcc si rozpatrzy w sposobie dworskiego ycia i usa sobie drog do promocji, zostaem z aknc rzesz w Warszawie. Przez kilkumiesiczn rezydencj rnych sposobw tentowaem do dostpienia jakowego urzdu, ale jak przyszo zastanowi si nad tym, przez ktry mgbym by co zyska, nie chciaemgo uy. Powtrzyli mi to wszyscy co w jegomo: em z bardzo dalekiej wyspy przyjecha. ROZDZIA PITNASTY Nie udao mi si w Warszawie; ale ja si dlatego ani na Warszaw, ani na rodzaj ludzki nie gniewam. Kady czowiek ma swj waciwy sposb mylenia; mj nie zgodzi si z Warszaw, pojechaem wic myle do Szumina. Kto by na wsi chcia tylko myle, musiabysi zawczasu przygotowa na tskno i niesmak. Ci, co szczliwo ycia wiejskiego opisali, czynili to po wikszej czci wpord miejskich zabaw. Gabinet, wktrym nawczas byli zamknici, zdawa si im rozkosznym gajem, pikn dolin; na rozkazy poetw pyn krte strumyki, spadaj z ska pieniste potoki, echa ptasztrozlegaj si po lasach i skaach; ale gdy te ywe wyrazy wasnym chcemy uici dowiadczeniem, trzeba, zatargowawszy wiele, na maym przesta. Nie jest rozrzutne w uyczeniu rozlicznych wdzikw przyrodzenie. Owe natone bystroci imaginacji naszej widoki okazuj, prawda, posta mi i wdziczn, nie tak jednak po wikszej czci, jakomy j pierwej sami sobie uoyli. W romansach chyba albo bakach reszty szukanaley. ycie wiejskie dlatego jest mie, i nadaje ch do gospodarstwa; tego obowizki rozcigaj si do wszystkich czasw, a ch zysku, zczona z niewinn a coraz now zabaw, nie daje si rozpostrze tsknoci, ktra napenia zwyka wszystkie przedziay gwatownych zabaw miejskich. Zdao mi si, em do mojej wyspy powrci, gdym w domu osiad. Pierwszy podobno z caek okolicy przewiadczony u siebie bdc, e moi poddani byli ludmi, przyoyem do tego starania, aby ile monoci uczyni ich stan znoniejszym. Niech powie maa czstka ludzi dobrze mylcych, jak rozkosz czuje poczciwe serce w uszczliwieniu podobnych sobie. Powrciem z bardzo dalekiej wysp; to byo wyrokiem zagradzajcym mi drog do promocji. Jeeli ten powrt znaczy niepodobiestwo zgodzenia cnoty z szczciem - niech moi ziomkowie do dalekich wysp jed; choby w tej podryminli Pary i Londyn, nie straci na tym ojczyzna. Wybaczy czytelnik tej maej dygresji. Skoatany rozmai tymi przypadki, rzecz naturalna, i mocniej mieli inni uczuem sodycz miego spoczynku. W tej zostajc sytuacji zaczem myle o postanowieniu, ebym przynajmniej dobr dzieciom moim edukacj mg si krajowi przyda. Niedaleko mojej wioski mieszka pan jeden zacnoci familii znamienity, ale na fortuniepodupady. W sali paacowej peno byo portretw przodkw lego: jedni piastowali buawy, drudzy marszakowskie laski, pastoray, pieczci, buzdygany etc. Majc si nierwnie lepiej od gospodarza domu, gdym tam przyjecha, e mi si ich crka zdaa by dobrej edukacji; mniemaem, i konkurencja moja do niej przyjta bdzie z radoci. Odkryem wic przez dobrego przyjaciela moje intencje. Nie posza w smak gospodarzowi, jak j sam potem definiowa, takowa zuchwao. U wieczerzy wszcz dyskurs o prerogatywach zacnoci wielkiego imienia i podoci takowych rodzicw, ktrzy dla bahego zysku gotowi janie owiecono czy z wielmonoci. Janie owiecona pani rzucia na mnie okiem penym wzgardyi razem wspaniaoci; dorozumiaem si reszty i nazajutrz rwno ze witem odjechaem bez poegnania z tego domu, gniewajc si srodze na moj piecztk bezmitry i paludamentu. Bya w ssiedztwie moim druga dama, nie tak arcyzacna, ale ojciec, najsawniejszy aktor kontraktw lwowskich, oprcz czerwonych zotych obrczkowych i talerw starych gardzi wszystkimi marnociami wiata tego. U janie owieconego jedlimy baanty na farfurach; pan podsdek da barszcz, schab, bigos i buraki na misach srebrnych, a co osobliwsza, pod cechowan mitr i paludamentem postrzeglimy herby janie owieconego. Nie wchodzc w przymioty moje, pierwsz zaraz uczyni pan podsdekpropozycj, ebym przyszej maonce tyleprostym dugiem zapisa, ile poowa jej posagu wynosi bdzie; na reszcie za fortuny miaem uczyni doywocie. Wstrt mi uczynia takowa propozycja, wikszy dama, dumna wielkoci posagu, bez adnych przymiotw. W kilka czasw poznaem na odpucie panienk zacn, bardzo pikn, ale ubog. Ju miaem uczyni rodzicom deklaracj, gdy raz nie zastawszy u siebie damy postrzegem bilecik na stoliku. Jej by charakter, adres do jegomoci pana wicesgerenta; oznajmywaa mu o swoim przyszym zamciu, ubolewaa, e bogactwa cnocie i przymiotom rzadko towarzysz, koczya owiadczeniem, i bdzie mia rk bogaty, ale serce kochanyAnto. Nie podoba mi si ten podzia z Antosiem i odtd w tym domu nie postaem. ROZDZIA SZESNASTY Zawodne konkurencje uczyniy mi wstrt odpostanowienia, zamknem si wic na nowo w domu. ebym jednak trzeci raz me uszed za dzikiego, wybraem kilku dobrychi przystojnych ssiadw, uczszczaem do nich czasami, gdy za mnie odwiedzali, rad im byem w domu moim; reszt czasu zabieray gospodarskie zabawy, budowla, ogrd, ksiki. Blisko roku tak podane ycie prowadzc reformowaem stare mury zamczyska ojczystego i sta si domem wygodnym i piknym. W porodku tych zabaw mier wuja, po ktrym na mnie w Litwie substancja spadaa, bya okazj drogi w tamtejsze kraje. Wybraem si w czas najgorszy do podry- na wiosn. Zaomawszy si dnia jednego zmostem na bagnisku, posaem po konie do bliszej wsi; nie znaleli ich do najcia moi ludzie. Wtem, gdy si do dworu udali, uczynna tamtego miejsca pani, wypytawszy si wprzd o moim nazwisku, miejscu rezydencji, okazji podry i wielu innych okolicznociach, wysaa zaraz naprzeciwko mnie swoj karet i tyle koni, ile tylko trzeba byo pod cay mj ekwipa.Dworzanin, ktry w karecie przyjecha, uczyni imieniem pani swojej komplement, i ubolewa nad moim przypadkiem, ale winszuje sobie tej sposobnoci, e mnie moe w dom swj przyj. Wsiadem do karety, ciekawy pozna t nauki, a cudze ns gloria 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAN@,jI_@