.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBAHٟHYHdAD dT,0Q 4 4:9Q 4 4:N8Q 4 4: S 4:8  0S`H`hH`/.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBA 0Uih7 RUD@ 0X@ q`PUUQ HAptbd5Q1QUUQl)`D` P@ @I Hps'6FTQE%In@p`P+5@;7g;#Oh(qF&PRQ oOwww.a$PcWЏ`^&'_ ?dP@*Q?piIp`5SQUEU`ߖ_p`_c~P?@G@FTtU4b_`dHpw6fP0;UhGsPpIwrF@TPAUE@?c@`@wGfaUP ?Ph`tp@ff1UU$b!o{׀(2?ulB_a{%aQbrf>)< ^ 5~C?B{A H7p6 `^Q5UU@IFtrdUQE@??faUR0U?@)A)(wJfZS00%1[1F!wpfU!U UU4AwwGf~_ @DwfaS#P`@A0PU@k_ ! T?2ifa$UEDQ$!?^%^?#I@hwttFbBEqA  wBd@Q@biq_TR0BC?ww??QbTUBU4$??dQC!?ۙA_swwbE3_Ai~$_~`1P0S$I`QiÆqw 6UT'@i `h`GGGf&A%`iݑhHq#FF]E$E~a Iqi!GOETHH#`P1a C@q@81b@r6F0`ffPFR??01?HB*i8btwa79*Q@ _ TPp#```0w%FS ?`0660SS R8 DqF6 Qy@`p?TPU4q? ~@  7 _0\/zz @0H??*kp3$$$$RSSC4FF%RteC4VG%RddC455%BBBBX=RJZ9gs{X=LJZ1gs{gCClC)C] 𵆰KN$kIHRR!B!GOys@-h$U`!!4, W@  7B  ?' xG 7(9"HBa8dI# h@C8!> - @'% x 7 / ' L '` h #@ Hx( GhCXC C2C J'PhR{3:3z;@* 9+ѐpGhC񵂰 )Hh.8PCpR(0 9 B %($EHh( "B"1# .1o0:0z!@4B Hh ))IBIIIBIIAG1hCHIh h`B@@#@Oi#B i1a)ۉ HaaI ` !@CpGhCCC!"R( KR(HQ1B !HpG0  #GK *KK#A#CETS0 \ ,!!1BCR0(۰pG0*A A"I2 "HpG@I" pG@NhH1iCA@@ 0a xA(h (ya` h 7B  ?'! 1@#BHМC` GC "JI# h@#[B EHpEI hO#'<pK $x#Cp"Cp8< $Qx9K!CQph !#B!`4I`4I3IMH`$] h`!!4,*L C8a!Lhi@Hhh (ڠ!I!IXH` 8@H8@$( 2`!4 ,L C I  IMGC2lCC `8` $M/`U/ HC(a/ / ` Ӯh/ѰI/IX` @/(/ H @O8CGC h`` G G Oh 0*2Rh"B"]GCK"hB"%0NGCB828!RGOFFONwith RONOFFSLOWMO5min10min30minOFFIIIIIIIIIIIIIIINormalTurboCrapProtGBAGBPNDS1P2PLink2PLink3PLink4PBlackGreyBlueNoneYellowGreyMulti1Multi2ZeldaMetroidAdvIslandAdvIsland2BaloonKidBatmanBatmanROTJBionicComCV AdvDr.MarioKirbyDK LandDMGMGBSGBCGBAGBAuto Goomba Pogoomba ' I" ;`AHx('@I XhF? @HAIx XiFhFiF" F;O @ 2 2 > GPowered by XGFLASH2.com 2005uChav2.2 on wC`C`B autofire: A autofire: 2`Controller: Display->Other Settings->Link TransferSleepRestartSave State->Load State->Manage SRAM->Exit Q" 6h:H;Ix X:hFiF 8H8Ox8:XhFiF 6L7Ix X6hFiF x4I X4hFiF 4H4h :XhFiF y0:XhFiF /H/x:XhFiF /H/hhFiF G Other Settings(`VSync: _`FPS-Meter: C`Autosleep: `EWRAM speed: 2Swap A-B: Autoload state: (Goomba detection: PaGame Boy:  " HIh XhFIiF 7HIx XhFfOKBa  @&60`.CH p ;pAH[#  >Np00Xp!000pp@;p#C3H&1H1A1HA(1%H&V f>Й(`]0 Z&v  # 06N<,$$ 4D=- Hh. 47?/ JGgCTCC brac#\T3:рpG H!I LhB 8hB <`x`Gg1W!"Cxx;Cx?;Cx?;CY02*ۀpG e") |"* wZ'?рG Write error! Memory full. Delete some games.1K1Oh#[<f'BC#fB7B+) #[B 5 (92>.'C.`h`=- 9*d'C'``` I02 `!Ip02B @I9 GCg^)2:p01ypG "S!H9 !7< 9< !7< }9 79 G00:00:00 - 00/00kKCIh h&1+AL! + + h)89B)) !`  Y'# ` B )"B" 0 1_Bѡh7  &.ѽB  i"2 D/"3 =( ("B" 0." )7 (" H` `GCgPush SELECT to deleteSave state:Load state:Erase SRAM:CKL(#[30 g``Hh`Hh2`HOx(8I Hh1.1"8NGg0CPCuCgCTC LjF ` (ќG  "! h-!h8BH ` 8@jF (H8@C #L!:#k LjF `  @"! h("! h 8@jF H8@GgCd#C% I NBh3B1` *I `GgCIh" J)0% )>hI`GgCH#h@pGlC( Hh/jF!(HhGPCTC(јG ") O#!";HhjF!v( "!6( g Saving.gPC(4! N(-h()!D("#[M0"#K!I H631!"H`!8Gg0!HKJ?"!GgA(< Hx8Hhw! ! -hB "RIH<// "Ah J00""RIH"GdCPCHx"Hh-jF! (hBE"R I HjF!8(zGdCPC  .MiF(`(G @&h%(B(!{%mH5hB#[B I") `%5<- M"!(h)h8BH(` 8@iF ( H8@CpC ROM not found.I(IjF! ("L#[0" IHhqHhHqHIx xCI x CI xICqHxHhO`/"! #[0"Gg0g8\_C(C_dCPC(!jF! (Jy`Ay J`y Jp!@ Jp!@ J#pI@@ pG8\_C(C_&O(C !I%=p70BjF! Z(L#[0"IHJhqHhHqHxqxyCq/`"! #[0"Gg0g8\_CC8O8J9j `%3L.S][D/7>W S BՉ-63CCBiсщ) щIaZ %KB$H!!с!C P CKBH!KBH!KBPh(Е`h(Аh8`HH8bH#CpG!`Q`сQ`gC @0&@  HKhB Hx( H! I CII#CpGC0vC CB0ӄFR) xp@Iу:Ӱɸ:Ұ 2 p Cp p p xpI@R`FpG CCXPpGR\TpG/Y@P@ KRB#BBRB[AB Z@P@Y@pGGGGG G(G0G8G CфF0 LC+@# @pB0`FpG xpI[*pG2x+ x1p2+pG/KRB#BBRB[ABpGFCˀ  xx[IR gFpGFRp@: C C  :ӁTR`FpGxG0`B @ @   !QR B0`BaB/F C ӰL;C+@рҰ xpI@+ R`FpG p@R`FpGxG--N< \/ Divide by zero///4 ,P$PP //38//1e "" \  /\ \$/< }Ϡ0\ }Ϡ@\  @0}ϠP\ // XTS4xVͫ0 FhnzZ~h2 0;.Yk  RT;h;h;h;;;T; T; = = =<<<<<===<<<<<<" =l=H=T; O-<04 +**)HAIB*@/@GPO|xt,`- .{H x@@44P,T(X$\ㄔGO 2 ZB^?O/pD-逡$ b(`4@ 0 PPQ0S$pD/XCP ` w9`9@9,C BB4Cx0@P`x404x40x4L-`ጠ匰Z @O PPQP$T0IE?@  L/xxxx h>P`@: ;;,'t,C2\+phà`àbàcàdàeàhàiàlàmàpàrà`sàtàu` àxàyà|à}ààà`bcdehilmprs`tu` xy|}wxFFFG8GhGGG H(??(@@(AA(B?(M3"o{3"o{3"o{3"o{UUUUUUUUUUUUUUUUUUZJZcUUUތk)ZcZJggU F%)YZJZcޢBk{URZJ!1sJ!!scR)祥{))Bu)ksJ!!scR)祥{))BތZsJ!!kkcB{))BȐPDBRRRRZZk{!BRZ{9RZ{9RZ{9Zk{!Bε!)99JZ9ﭥkZZB猥BRkRRRBZޜkf!BRUURBΌZR>sB3 wx#5 ZM`) UUUѩQH%GGM[jcBs{!%   @h*>` ; 8L 50@  ,$ /P-"P-p???????-???/@-L =@P 1 @@@0S@/0S@/                  @-BJRZbjrz "&.B1.07, T\ 0P@0/P00/$0/  R 0/޼ DP`l  0܀P:O-@PB A  ᠀堐cp@DA`PPP` \ EX P: O 0@-S"I 0  \0 Π0 S( 000 Q@@Ao 0!CexV4-$2X$QP$? @P,,0 R :Q0A 2 --N< \  Divide by zero!"!!"!"!!""!!"!""""!"!!""!!"!""""!!!!!!""""!"!!"!!!!!!!"!!""!!"!!!!!!!"""""!!"!!!!!!!!!!!!!0CFGNINTENDOxG[?xGbxGDxG\?xGZxGxG\xG xGxGxGexGxGqxGxGXTW@XTW@XTWXXTW$ %Ƞ B.瀀XTWX XTW2T12@XTW21TE112@XTWX\ကXTW0@2#D#@XTWČ~ B. B.XTW'1p2#!2XTW%Ƞ +LကXTWXE XTWe\2T12eT@XTWe\21TE112eT@XTWTXကXTW0L2#@#L@XTW$ PI@XTWhXTW$ &Ƞ B.瀀XTWh XTW2d12@XTW21dF112@XTWhlကXTW0E@2#@XTWXTW'1p2#!2XTW&Ƞ +LကXTWhF XTWfl2d12fd@XTWfl21dF112fd@XTWdhကXTW(0d@2E@XTW@HXTWxXTW$ 'Ƞ B.x XTWx XTW2t12@XTW21tG112@XTWx|ကXTWD QDR T"@ 22#1@XTW@T 2231@XTW@HXTW'1p2#!2XTW'Ƞ +xLကXTWxG XTWg|2t12gt@XTWg|21tG112gt@XTWtxကXTWD$ 2@XTW@HXTW|XTW$ 'Ƞ B.xG XTW||倀XTW'Ƞ + 212  B.XTW'Ƞ + 21@112  B.XTW'Ƞ B.XTW12@XTW@HXTW|'1p2#!2XTW'Ƞ +xGLကXTW|@|倀XTW2D12@XTW21DD112@XTWLကXTW22#@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTW'Ƞ +X\ကXTWXP@XTWT%T@XTWT&T\@XTWTP@XTWT'T\@XTWTP@XTW'Ƞ +TXကXTWT$T@XTWh`@XTWhd@XTWhd@XTWh`@XTWhd@XTW'Ƞ +hlကXTWh`@XTWd%dl@XTWd`@XTWd&d@XTWd'dl@XTWd`@XTW'Ƞ +dhကXTWd$d@XTWxp@XTWxt@XTWxp@XTWxt@XTWxt@XTW'Ƞ +x|ကXTWxp@XTWt%t|@XTWtp@XTWt&t|@XTWtp@XTWt't@XTW'Ƞ +txကXTWt$t@XTW% 'Ƞ B.瀀XTW%'Ƞ B.瀀XTW& 'Ƞ B.瀀XTW&'Ƞ B.瀀XTW' 'Ƞ B.瀀XTW'Ƞ  B.瀀XTW PI@XTW@H$ 'Ƞ B.瀀XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTW'Ƞ +LကXTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW'Ƞ +$L02!2XTW$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW'Ƞ + (!$@02!2XTW(!$@02!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW'Ƞ +$LT02 2#!2XTW$@T02 2#!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW'Ƞ + 2##?$@2# 2#D1!2XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW'Ƞ +2L1XTW2@1@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW'Ƞ +0L41XTW@1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW'Ƞ +0L1XTW0@1@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW'Ƞ +$ T02 2#!2XTW$T02 2#!2@XTWg XTW|Ě -,XȌ,Ȍ|ĊTXXTW XTW -XTWa XTW%|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$L02!2XTWI|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWXTW@H|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -XTWXTWXTW I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Qf  -XTW (!$@02!2XTWI XTW|Ě -,hȌ,Ȍ|ĊdhXTWJ XTW XTW&|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$LT02 2#!2XTWIOhXTWXTW}XTW 2##?$@2# 2#D1!2XTWI& $ XTW|Ě -,xȌ,Ȍ|ĊtxXTW%( $ v뀀XTW'|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW2L1XTWI |(!|02 "2XTW' -@XTWČ$  B.XTW0L41XTWI( LXTW|Ě -,Ȍ,HȌ|ĊL0P ;XTW%( oLကXTW@XTW  $|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q8 XTW0L1@XTWI0s|(!x02 "2XTW|t倀XTWČ +LXTW|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -H@H$ T02 2#!2XTWI80O- ģij,F.  !#RO/#>5:5`   h/<<3   4# R $# ,/  /"P" R" B4 4@ FxGQEĊQEĊ x ĊG @ĊQEOĊ$ P P@ $ @: $  vR $ $@ H  P  X ` @ I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWPFPFh>P01// \J" 3--:--. .:::::::.TA`AlAxAA:AAAAAAAAA:B B,B8BDBPB\B:::::::::BBBBBBBBBBBBBBBB@56d6677:477778::::::::::-::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: \(UWQL \UWQLRead from OAM. Wrote to OAM. \J2--:----:::::::-<@H@T@`@l@:x@@@@@@@@@:A AA$A0A  ˌ  ˌLT!L t >  ˌ  +xxxxSNtuuh>Ix^Z!`@@&9_9_9_9_`?DDDD@ D H L P T X T X  PO4OdO::::(;|;;;-<;:: v  (;=L<$<!Q@-U@ nO4rOP$ P$ P$ P$ P$ (;<<: 9: =0=:+ P CSv(;\=;;?(;=<:(;=::C9@-0<<<<8$@DA$HLI -$@DHL$T?99 0Px h8Tx0`|  P 8Lt@`4PhH 4 ` |       8 P l        4 P |        @ X t       $ @ X t       <X p0\(<Pdx @l4p$`(\$THH0Lh ,Hh(Dd0d<l (ldlBDTl$ X h P$     !(!d!!!!!0"X"""""#<#T#### $ $$$$:::::::(::::8 ;;D+bkGG@@>BEoE>B>RG>Uff s nٙgcnܙ3>CLAS NADNIEMNEM003:Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. >P Q1b͛ >a>&> > ͜:\ BS ( O>ͧ ͮ Ϳ ͮ G ͮ Q|r>>xE>@A>>@ v(́ Vw cog_ 9W -O G  < >O < >Oͳ S  (((# ("(*( */͘^# = >O| < >O|!>w# !6# 6#6# ! 6#6# 6# B͜ w  O> O͜Oͮ < 8>   G3 8  3 8 #@w    (=> O> >O͜Oͮ 0< O  ͟ w  ͮ y  {   G3  3  O w  ͮ y  > > >>!>A!@}|!* a* OG> > >>>!>A!@}|- = 3  -(>(>ʘ 3  u,#> >(og #F+Nx<(,x ͷ ͮ Q>$(>ͯ ͮ Q> (!В@(=3 y !В@y( 3 y >G ͮ Q O> |y (((( ($((!p(! !!!!~"  ! (q! (j!H (c!p (\! (U! (N! (G! (@! (9!: (2!b (+! &! !! ! !a* Przewi Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlttern: Zeil Seit Kapt AlleDfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Lnea Pgina Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Lnia Plana Cap. Tot G<8-(>> 7 > O O ( u> 7 => G!x(~# * !6# x y!(#!@(!(!(!@y(=]T! P* P* P* P* > >A! y( >"" " N"O">A> >A! y( *GN 6*GO . * >!A 3  > >A!   # A! @6# x !~#(  o&MD)))  0( 8 V#F#' y z_k&)}o ! {(8=xw#wyw#wˇ@@>@>GHI!`>" " !` y(=> W>'('('(y !`Q'('('((,>O!`>" x >" x `>" x >Ow#<  6# !>"< ! "< !@6# ! 6# !>("< !  "< ́> /7G>/Gx>0(>>$ x >$@(D ɇƀhiA * >hiA * >h@iA * ɇƀjkA * >jk@A * ==|================<=MBFONTMonospaced @@@@@@@``@ @ @@@`@@ @@@@@ @ @@@@@ @`@ @@@ࠠ@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ ࠠࠠ@@ࠠࠠ ࠠ @@@@@@@@@@@@ @@@`@@@@@`@@@ ` `@@  ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠࠠࠠࠠ  @`@@@ @@  @ @@@@ @@@@@@@@@ @@`@`@ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ @@`@@@@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@@@@@@@@ࠠࠠ0@@@@@@   @@  @ @@@@ @@@`@@@@@@ @ @@@@ @@@ @` @ @@ @@`@@@ @ @ @@@ @@@@@@@@ࠠ @ࠠ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠࠠ@ࠠࠠ@ @@ @@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@  @ࠠ@ @ࠠ@Pࠠ@@@ @@ @  MBFONTVariable pitch PPPPP x(  @ࠠ@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ بȨࠠࠠࠠ ࠠ @@@@@@@P@@@@ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ࠠ@@ࠠࠠ` ࠀ @P@  @ @@@@ @@ @@P```ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @P@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ@@HHP\T@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@pPpࠠࠠ xx $HH$ xx@ @@@@ @@@`@@@@PPPPP@ H$H(8 8 ( @ @@ࠠ @ࠠ@Pࠠ@ࠠ@@ @  @@@ @@@@@@@@@pHHHHpȨ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠPpp@Ȉ@ @@ @@@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@p` @ࠠ@ࠠ @ࠠ@ࠠPࠠࠠ@@@@ @@ @ ࠠ P-c}JcAc.Vc^< " NAD NIEMNEM " ELIZA ORZESZKOWA I Dzie by letni i witeczny. Wszystko na wiecie janiao, kwito, pachniao, piewao. Ciepo i rado lay si z bkitnego nieba i zotego soca; rado iupojenie tryskay znad pl porosych zielonym zboem; rado i zota swoboda pieway chrem ptakw i owadw nad rwnin w gorcym powietrzu, nad niewielkimi wzgrzami, w okrywajcych je bukietach iglastych i liciastych drzew. Z jednej strony widnokrgu wznosiy si niewielkie wzgrza z ciemniejcymi na nich borkami i gajami; z drugiej wysoki brzeg Niemna, piaszczyst cian wyrastajcy z zielonoci ziemi a koron ciemnego boru oderznity od bkitnego nieba, ogromnym pkolem obejmowa rwnin rozleg i gadk, z ktrej gdzieniegdzie tylko wyrastay dzikie, pkate grusze, stare, krzywe wierzby i samotne, supiaste topole. Dnia tego w socu ta piaszczysta ciana miaa pozr pobrczy zotej, przepasanej jak purpurow wstg tkwicw niej warstw czerwonego marglu. Na wietnym tym tle w zmieszanych z dala zarysach rozpozna mona byo dwr obszerny i w niewielkiej od niego odlegocina jednej z nim lin rozcignity szereg kilkudziesiciu dworkw maych. By to wraz z brzegiem rzeki zginajcy si nieco w pkole sznur siedlisk ludzkich, wikszych i mniejszych, wychylajcych ciemne swe profile z wikszych i mniejszych ogrodw. Nad niektrymi dachami, w powietrzu czystym i spokojnym wzbijay si proste i troch tylko skbionenici dymw; niektre okna wieciy od soca jak wielkie iskry; kilka strzech nowych mieszao zocisto somy z bkitem nieba i zielonoci drzew. Rwnin przerzynay drogi biae i troch zieleniejce od z rzadka porastajcej je trawy; ku nim, niby strumienie ku rzekom, przybiegay z pl miedze, cae bkitne od bawatkw, te od kamioy, rowe od dzicieliny i smek. Z obu stron kadej drogi szerokim pasem bielay bujne rumianki i wysze od nich kwiaty marchewnika, say si w trawach fioletowe rohule, tymi gwiazdkami wieciy brodawniki i kurze lepoty, liliowe skabiozy polne wyleway ze swych stulistnych koron miodowe wonie, chwiay si cae lasy sabej i delikatnej mietlicy, kosmate kwiaty babki stay na swych wysokich odygach rumianoci i zawadiack postaw stwierdzajc nadan im nazw kozakw. Za tymi pasami rolinnoci dzikiej cicho w cichej pogodzie stao morze rolin uprawnych. yto i pszenica miay kosy jeszcze zielone, lecz ju osypane drcymi rokami, ktrych obfito wrya urodzaj; nisze znacznie od nich, rumianym kwiatem gsto usiane, say si na szerokich przestrzeniach liciaste puchy koniczyny; puchem te, zda si, ale drobniejszym, delikatniejszym, z zielonoci tak agodn, e oko piecia, mody len pokrywa gdzieniegdzie kilka zagonw, a ta jaskrawo kwitncego rzepaku wesoymi rzekami przepywaa poanach niskich jeszcze owsw i jczmion. Wrd tej wesoej przyrody ludzie dzi take byli weseli; mnstwo ich cigno po drogach i miedzach. Gromadami na drogach,a sznurami na miedzach szy wiejskie kobiety, ktrych gowy ubrane w czerwoneite chusty tworzyy nad zboami korowody ywych piwonii i sonecznikw. Od tych gromad lay si i pyny po anach strumienie rnych gosw. Byy to czasem rozmowy gwarne i krzykliwe, czasem miechy basowe lub srebrzyste, czasem pacze niemowlt u piersi w chustach niesionych, czasem te pieni przecige, gone, ktrych nut porywayiprzeduay echa ze stron obu: w borkach igajach rosncych na wzgrzach i w wielkimborze, ktry ciemnym pasem odcina pozocon, przetkan szkaratem cian nadniemesk od wysadzanych srebrnymi obokami bkitw nieba. W tym ruchu ludzkim odbywajcym si na urodzajnej rwninie czu byo najpikniejszy dla wiejskiej ludnoci moment wita: wesoy i wolny w soneczny i wolny dzie boy powrt z kocioa. W porze, kiedy ten ruch znacznie ju stawa si mniejszy, na rwninie, z dala odtu i wdzie jeszcze cigncych gromad, ukazay si dwie kobiety. Szy one z tej samej strony, z ktrej wracali inni, ale zboczyy zna z prostej drogi i chwil jak przebyy w jednym z rosncych na wzgrzach borkw. Byo to przyczyn ich spnienia si, tym wicej e jedna z nich niosa ogromn wi lenych rolin, ktre tylko co i do dugo zapewne zrywaa. Druga kobieta zamiast kwiatw trzymaa w rku niepospolitej wielkoci chustk, ktra za kadym jej szerokim i zamaszystym krokiem koyszc si wraz z dugim ramieniem powiewaa jak sporej wielkoci chorgiew. Z dala to tylko wida byo, e jedna z tych kobiet miaa w rku pk rolin, a druga szmat biaego p1.na; z bliska uderzay one niezupenie zwyk powierzchownoci. Kobieta z chustk bya niezwykle wysok, awysoko t zwikszaa jeszcze chudo jej ciaa, ktre przecie posiadao szkielettak rozrosy i silny, e pomimo chudoci ramiona jej byy szerokie i wydawayby sibardzo silnymi, gdyby nie mae przygarbienie plecw i karku objawiajce troch znuenia i staroci, gdyby take nie ostre koci opatek podnoszce w dwu miejscach starowieck mantyl z dugimi, co chwil powiewajcymi kocami. Oprcz tej mantyli zaopatrzonej w pcienny konierz miaa ona na sobie czarn spdnic, tak krtk, e spod niej a prawie do kostek wida byo dwie due i paskie stopy ubrane w grube poczochy i wielkie, kwieciste pantofle. Ubir ten uzupenionym by przez stary kapelusz somiany, ktrego szerokie brzegi ocieniaytwarz, na pierwszy rzut oka star, brzydk i przykr, ale po bliszym przyjrzeniu si uwag i ciekawo budzi mogc. Bya to maa, chuda, okrga twarz ze skr tak ciemn, e prawie brzow, z czoem sfadowanym w kilka grubych zmarszczek, z wpadymi i kocistymi policzkami, z wyrazem goryczy izoliwoci nadawanym jej przez ostro nosa i zacinicie warg a wzmaganym przezszczegln ognisto i przenikliwo oczu. Te oczy zdaway si by jedynym bogactwem tej biednej, zestarzaej, zoliwej twarzy. Moe kiedy byy one jedyn jej piknoci, a teraz, wielkie i czarne, spod czarnych, szerokich brwi owiecay j jeszcze przejmujcym blaskiem; miay one spojrzenie przenikliwe,ostre, urgliwe i pomienno nieustann, jakby wci z wntrza podsycan, a dziwnprzy tej sczerniaej, w doni czasu czy losu zgniecionej twarzy. Sza szerokim, zamaszystym, do popiechu zna przyzwyczajonym krokiem, a dugie jej ramiona, u ktrych wisiay ciemne, kociste rce, koysay si u jej bokw w ty i naprzd, bia, rozwinit chustk jakchorgwi powiewajc. Kobiet z kwiatami trudno byoby nazwa od razu pann z wyszego towarzystwa albo te dziewczyn z niszych warstw wiejskiej ludnoci. Wygldaa troch na jedno i na drugie. Wysoka, cho znacznie odtowarzyszki swojej nisza, ubran bya w czarn wenian sukni, bardzo skromn, ktra jednak wybornie uwydatniajc jej ksztatn i siln, w ramionach szerok, a w pasie cienk kibi zdradzaa znajomo urnalu md i rk biegego krawca. W wyprostowaniu jej kibici i w delikatnoci cery czu byo take manier i cieplarni. Ale w zamian ruchy jej i gesty sprzeczay si z caoci jej osoby troch popdliwoci i jakby przybranej rubasznoci, nie miaa ona przy tym na sobie ani kapelusza, ani rkawiczek. Gow owinit czarnym jak heban warkoczem i twarz niad, z purpurowymi usty i wielkimi, szarymi oczami miao wystawiaa na upalne gorco soca. Pcienny, tani parasolik opieraa o rami, a rce jej do due i opalone zdradzay nader rzadkie uywanie rkawiczek. Wszystko to uderzao tym wicej, e sposb, w jaki trzymaa sw odkryt gow ; ciemne brwi nad siwymi oczami cigaa, nadawa jej wyraz miaoci i dumy. W ogle ta panna czy ta dziewczyna na lat dwadziecia par wygldajca wydawaa si uosobieniem piknoci kobiecej zdrowej i silnej, lecz dumnej i chmurnej. Pogody, jak nadaje ludzkim twarzom szczcie lub rezygnacja, w tej modej i wieej, ale niespokojnej i zamylonej twarzy nie byo, jakkolwiek rozjaniao j teraz to zupenie fizyczne oywienie, ktrym istot ludzk, niezupenie jeszcze przez ycie zniweczon, napenia duga i swobodna kpiel w kipicym zdroju przyrody. Prdko idc, aby szerokim krokom towarzyszki swej wyrwna, z zajciem, prawie z mioci przygldaa si ona uzbieranej przed chwil wizi rolin. Byy tam bujne liliowe dzwonki lene, gwodziki, pachnce smki, licie modych paproci, modziutkimi szyszkami okryte gazki soniny. Wszystko to rzucao jej w twarz fal dzikiej i przenikliwej woni, ktr te ona od chwili do chwili wcigaa penym i dugim oddechem swej silnej, szerokiej piersi. Rozkosz, ktr uczuwaa wtedy, i upa soca, w ktrym nurzaa sw odkryt gow, rumiecem powleky niadejej policzki; zarazem surowe jej i zamylone, cho pene purpurowej krwi usta rozchyliy si w modym i szczerym miechu. miaa si ze sw towarzyszki swej, ktra idc wci prdko i wielkimi stopy swymi z wysoka i mocno o ziemi uderzajc, grubym, nieco ochrypym, przezbrak oddechu czsto przerywanym gosem cigna w borku jeszcze rozpoczte opowiadanie. - Ot, tu, powiadam ci, w tym samym miejscu, pomidzy tymi wzgrkami, te gupie chopy wzili mi za choler... Moe nie wierzysz? Sowo honoru, prawd mwi! Jeszcze wtedy nie bya w Korczynie, jeszcze maa bya, bo byo to wanie wtedy, kiedy ojczulek twj z t Francuzic romansowa... Urwaa nagle, stana, chrzkna tak gono; e a rozlego si po polu; chustktrzyman w rku jeszcze goniej nos utara i gniewnie do siebie zamruczaa: - Wieczna gupota moja! Moda panna, ktrej na chwil twarz znieruchomiaa, umiechna si znowu. - Co tam! Niech ciocia na to nie zwaa! Ja wiem dobrze o wszystkim i z przeszoci oswoiam si zupenie... Przecie ciocia nie przez zoliwo pewno... Co tam! Jake to byo z t choler? Zaczy i dalej, tak samo prdko jak wprzdy. Stara mwia znowu: - Ot, jak byo. Z kocioa wracaam, tak jak i teraz, a pieszyam bardzo, bo Emilkabya chor i gocie mieli na obiad przyjecha... Wic leciaam co tchu, wprostprzez pole, ktre wtedy ugorem stao, przez puste zagony... Co dam krok, to ptora zagona przesadz... Wprost jakbym nad ziemi leciaa... A miaam na sobie zielon sukni... jeszcze wtedy kolorowe suknie nosiam... Kapelusz taki, ot, somkowy zdjam i dla ochody machaamnim sobie przed twarz... Uf ! nie mog... Zdyszaa si, stana znowu i zacza kaszla. Kaszel jej by gruby, chrypliwy, gony, jakby dobywa si z gbi beczki. Mao jednak zwracaa na uwagi i zaraz idc znowu opowiadaa dalej: - Cholera wtedy grasowaa po wiecie; w naszych stronach jej jeszcze nie byo, ale ludzie lkali si, aby nie przysza... Ot, kiedy mi chopi wracajcy z kocioa zobaczyli tak lecc polem, jak narobi krzyku, paczu... Jedni zaczli ucieka i biec tak prdko, jakby ich diabe gani, drudzy popadali pord drg na kolana i nuegna si, czoami bi o ziemi, pacierze gono mwi... "Cholera! - krzycz - ot i ju biey, nam na zgubienie!" "Ale! - odpowiadaj drudzy - ju to nie co innego! Cholera, i koniec! Wielka taka, e gow nieba dostaje, w zielonej sukni i zot opat macha!" Ta opata, uwaasz, to by mj kapelusz na socu byszczcy... prawda, e go te dobrze spaszczyam, bo zdjwszy w kociele z powodu gorca i nie majc gdzie podzia, pooyam go na awce i przez cae naboestwo na nim siedziaam... Uf! nie mog... Znowu zabrako jej oddechu, chrzkaa, nos ucieraa i chwil sza milczc. - I c si stao potem? - zapytaa moda panna. - A c? Daremnie ekonom, ktry jak raz wtedy wraca te z kocioa, i Bohatyrowicze, ktrzy mnie kiedy znali, z bliska nawet znali, perswadowali chopom, e to nie bya cholera, tylko panna Marta Korczyska z Korczyna, kuzynka pana Benedykta Korczyskiego...Nie uwierzyli i dodzisiejszego dnia nie wierz... "Ot - mwi -czy to taka kobieta moe gdzie by na wiecie? Gow do nieba dostawaa, nad ziemi leciaa, zielon sukni miaa na sobie i zot opat machaa morowe powietrze przed sob pdzc..." Wieczna gupota ludzka! Powiadam ci, Justynko, e ludzka gupota to wielki i wieczny kamie. Wikszy on jeszcze od ludzkiej zoci. Ju ja to wiem, bo by czas, e i sama tak uderzyam si o swoj wasn gupot, e... Uf! nie mog... Sapaa, chrzkaa, kaszlaa znowu gono,jak z beczki. Justyna policzki i usta topic w dzwonkach, paprociach i gwodzikach zauwaya: - Przecie cioci te niemdre gadania nic nie zaszkodziy... Czarne oczy Marty Korczyskiej spojrzay ostro, prawie zjadliwie. - Tak mylisz? - sarkna - wiecznie to samo. Nikt nie uwierzy w to, czego sam niedowiadczy. Nie zaszkodziy! Pewno, nie zjady mi one, ale... uksiy. Czy ty mylisz, e to mio by wzit za choler? Nie byam ja wtedy tak star... dwanacie lat temu miaam lat trzydzieci sze... - Wic teraz czterdzieci osiem? - z niejakim zdziwieniem zauwaya Justyna. - A ty moe mylaa, e szedziesit? - ostro zamiaa si Marta. - Zapewne, wygldam na tyle, sama to wiem, a i wtedy ju niewiele lepiej jak teraz wygldaam. Moe nie wiesz dlaczego? Ha? czy wiesz dlaczego? - Wiem - z powag odpowiedziaa panna. - No, to dobrze, e wiesz; bo moe zrobiszco takiego, aby i sama prdko na choler wyglda nie zacza... Justyna ramionami wzruszya. - A c ja takiego zrobi i co przeciw temu poradzi mog? Zamyliy si obie i mimo woli zwolniy kroku, co najpierw spostrzega starsza. - No, wleczem si jak wie. Prdze, bo ju tam Emilka wyrzeka pewno, e nie wracam, i zaczyna dostawa migreny albo globusa... - A Terenia - podchwycia panna - biegnie po krople z bobrowej esencji albo po proszki bromowe, albo po antymigrenowy owek, albo po Rigollot... Zamiaa si, lecz wnet spowaniaa znowu. - Wujenka jest naprawd biedna z tym cigym chorowaniem. Marta kiwna gow i machna rk. - A pewno - rzeka - biedna kobieta! Ale bo,widzisz, eby tak pchy pieci, jak ona swoje choroby pieci, toby na wow powyrastay, sowo honoru! W tej chwili za rozmawiajcymi rozleg si turkot powozu; droga bya w tym miejscu wsk, zeszy wic na stron. Szy samymskrajem pola porosego gst pszenic. Biaa i sucha kurzawa owiaa je wielkim kbem, o tyle jednak przezroczystym, e rozpozna w niej byo mona zgrabny faeton, cignity przez cztery pikne, byszczc uprz꿹 okryte konie, i dwu siedzcych w faetonie mczyzn. Widziay te, e obaj mczyni spostrzegszy je podnieli nad gowami czapki, a jeden z nich nawet przechylajc si nieco ku nim zawoa: - wite panny: Marto i Justyno, mdlcie siza nami! Marta z rozarzonymi oczami i machajc kupowozowi sw bia chust odkrzykna: - A modliam si, modliam si, aby Bg panu rozum przywrci raczy! Wykrzykowi temu odpowiedzia z oddalajcego si szybko powozu wybuch miechu, widocznie basowy i ochrypy gosMarty przedrzeniajcego. Na twarz Justnywybi si wyraz silnie uczutej przykroci, prawie udrczenia. - Boe! - szepna - a ja miaam nadziej, e ten czowiek dzi ju do nas nie przyjedzie, e go ten pan Ryc do siebie na obiad zaprosi... - Nie gupi on! - odpowiedziaa Marta. - Zapewne Ryc zaprosi go do swego powozu; wola wic swoje szkapiny do domu odprawi, a sam i w cudzym faetonie poparadowa, i u nas cudzy obiad zje... dwie razem korzyci dla hultaja tego... Justyna bya widocznie zaniepokojon. Ju pachnca wi, ktr trzymaa w rku, zajmowa j przestaa. - Ciekawam - szepna - jak to komedi mie dzi bdziemy? Marta spojrzaa na ni przenikliwie i ciszejtroch rzeka: - O papuci swego lkasz si, ha? Ten bazen wieczne facecje wyprawia z tym safandu... Tu a si za wklse usta swoje wielk rk chwycia. Po czole, ustach i nawet ramionach Justynyprzebiego drgnienie nagle jakby uczutego obrzydzenia; wnet jednak odpowiedziaa: \nadni$j A48jx}jӺA48j4jA4 }x} jiC }x}`XjPcc c *+ /c ?u- Niech ciocia miao wszystko przede mnmwi. Ja dawno ju zrozumiaam pooenieojca i swoje, dawno, dawno... ale oswoi si z nim nie mog i nigdy, nigdy z nim si nie pogodz... Marta zamiaa si. - Ot, lubi takie gadanie! Ciekawam, co zrobisz? Musisz pogodzi si albo powiesiszsi chyba czy utopisz si... Kady desperujez pocztku, a potem i godzi si z takim losem, jaki mu Bg czy diabe nasya. Bo aby wszystkie losy ludzkie byy robot PanaBoga, w to ani troch nie wierz. Spowiadaam si ju z tego i raz nawet absolucji od ksidza nie dostaam; jednak nie wierz... Powiadam ci, e kady z pocztku desperuje, a potem jak baran na rze spokojnie swoj drog idzie... Uf! nie mog! Zakaszlaa si tak, e a jej oczy zami zaszy. Krztuszc si jeszcze, tymi zazawionymi oczami na towarzyszk popatrzaa. - Ty bo, Justynko, straszn melancholiczk jeste! Czemu nie robisz tak jak i inne panny? Z aski wuja i wujenki korzystaj, strj si, kiedy ci stroi chc, baw si, gdy tylko zdarzy si okazja, mizdrz si do kawalerw, a moe ktrego zapiesz i za m wyjdziesz... ha? Sowo honoru! czemu ty tak nie robisz? Justyna nie odpowiadaa. Sza prosto i rwnym krokiem jak wprzdy, tylko w rozpalonych i zamylonych jej oczach bysny zy. - Phi! - zamiaa si Marta - melancholiczkajeste... i dumna jak ksiniczka. Od wujostwa nic przyjmowa nie chcesz, ze swoich procencikw ubierasz siebie i ojca, trzewiki nawet oszczdzasz, tak e czasemboso chodzisz, kapelusza i rkawiczek nie nosisz... - O, niech ciocia tak nie myli! - porywczo prawie zawoaa Justyna. - Ja ani kama, ani udawa nie chc! Prawda, e zawsze ami sobie gow, aby mnie i ojcu tych kilku wasnych naszych groszy na odzienie przynajmniej wystarczyo... Ale boso czasem chodz i kapeluszw ani adnych drogich rzeczy nie nosz nie tylko dlatego...nie tylko dlatego... - To i dlaczeg? no, dlaczeg? - byskajc oczami dopytywaa si stara panna. - Dlatego - z nagym i silnym rumiecem odpara Justyna - e dawno ju odechciao mi si ich strojw i zabaw, ich poezji i ich mioci... yj tak, jak oni wszyscy, bo skde sobie wezm innego ycia, ale jeelimog zrobi co inaczej ni oni, po swojemurobi i nikogo to obchodzi nie powinno. Marta przypatrywaa si jej przenikliwie i z uwag. - A wszystko to - rzeka - poszo od tej historii twojej z Zygmusiem Korczyskim... prawda? Cha! cha! Mylaa wtedy pewno, e ci otwartymi ramionami spotkaj i do familii swojej wprowadz... bo i tak przeciekrewn im przychodzisz... A oni tymczasem... gdzie! ani pomyle o tym nie dali mazgajowi temu... Cha! cha! wiem ja to wszystko, wiem! Wieczna gupota ludzka! Justyna ze wzrokiem w ziemi wbitym milczaa. - No, a mylisz e ty jeszcze czasem o tymmazgaju? serce... boli jeszcze czasem? - Nie. Z krtkiej tej odpowiedzi pozna mona byo, e panna Justyna mwi nie chce o przedmiocie przez starsz jej towarzyszkzaczepionym. Tylko ju wszelki cie uprzedniego oywienia znikn z jej twarzy.Zmysy jej przestay pi z kielicha rozkwitej przyrody rozkoszny napj zapomnienia. Gryzca troska przejrzaa siw zwierciadle jej szarych, przezroczystychrenic; jakie wspomnienia czy wstrty opuciy w d koce psowych warg nadajc im wyraz znudzenia i goryczy. Wtem na drodze za dwoma idcymi kobietami zaturkotay znowu koa, tylko nieco inaczej ni wprzdy. Nie by to guchy i do cichego grzmotu podobny turkotfaetonu, ale klekotliwe troch i z lekkim skrzypieniem poczone toczenie si k prostego woza. Kurzawa te podniosa si znacznie mniejsza, opada prdko i dwie kobiety obejrzawszy si ujrzay za sob dugi wz napeniony som, ktr z obu bokw przytrzymyway drewniane drabiny, a okrywa wzdu woza rozesany, pasiasty i barwisty, na domowych, wiejskich krosnach utkany kilimek. Wz ten cigna para konikw maych, tustych, z ktrych jeden by kasztanowaty z konopiast grzyw, a drugi gniady z biayminogami i bia atk na czole. Oplataa je z rzadka uprz z prostych, grubych powrozw. Gdyby nawet koa tego wiejskiego ekwipau nie turkotay wcale, a cignce go dobrym truchtem koniki stpaybez najlejszego szelestu, zblienie si jegodaoby zna o sobie przez unoszcy si zewielki gwar gosw. Napeniao go towarzystwo liczne. Na somie okrytej pasiastym kilimkiem pomidzy okrgymi porczami drabin siedziao kilka kobiet, z ktrych jedna tylko bya niemoda, w ciemnej chustce na plecach i wielkim czepcuna gowie, inne za, niby klomb ogrodowy, kwity rumiecami twarzy i jaskrawymi barwami ubra. Byo im tak ciasno, e siedziay w rnych postawach i kierunkach, twarzami, bokami i plecami ku sobie zwrcone, cinite jak kwiaty w bukiecie. Jednym z nich w tym cisku chustki z gw pospaday i tworzyy na plecach kapiszony z mulinu albo perkalu; innym kosy nawet czarne albo zociste rozwiny si na bkitne albo rowe staniki, u wszystkich nad uszami i przy skroniach zwieszay si albo sterczay wetknite we wosy psowe, liliowe i tekwiaty. Wz trzs nimi i silne ich kibicie chwia wci w kierunki rne; chwytay te drabiny ciemnymi rkami albo czepiay si wzajem swych ramion i sukien miejc si i gadajc gono i wszystkie razem. W tym gwarnym ogrdku byo tak ciasno, e wonicy zabrako miejsca do siedzenia: kierowa on komi stojc u samego brzegu woza, a mona by przypuci, e postaw t przybra nie z koniecznoci, ale przez zalotno, dlatego aby w najkorzystniejszym wietle wyda si wsptowarzyszkom podry. By to mczyzna trzydziestoletni, wysoki i tak zgrabny, jakby go matka natura z luboci iwielkim staraniem na onie swym wyhodowaa. Tymczasem nie co innego, tylko cika praca okoo zdobywania jej darw, gorce jej ary letnie i d2ikie polne powiewy naday temu ciau tak harmoni isi, e trzscy si i podskakujcy wz nie mg zmci ani na chwil jego prostych i wyniosych linii. Od ogorzaej cery jego twarzy silnie odbijay zociste, bujne wsy i jasnozote wosy opadajce spod czapki na konierz szarej, krtkiej kurty ku ozdobie zapewne zielon tam oszytej. Niedbale w ogorzaych rkach trzymajc lejce i nie odwracajc twarzy kuwiezionym przez si kobietom odpowiada wesoo na zapytania ich i przycinki, czasemmski miech swj czy z chrem cienkich, piskliwych miechw dziewczt. Marta i Justyna zatrzymay si u brzegu drogi, w cieniu wierzby, ktrej kwiat podobny do zielonawych robaczkw osypywa im suknie i gowy. Marta w kierunku jadcych machna sw bia chustk i niezwykle u niej przyjaznym gosem krzykna: - Dobry wieczr, panie Bohatyrowicz! dobrywieczr! Wonica szybko zdj czapk odkrywajc czoo mniej opalone od reszty twarzy, gadkie i pogodne. - Dobry wieczr! - odpowiedzia. - Dobry wieczr! - chrem krzykny dziewczta. - A skde to pan wzi tyle dziewczt? - zawoaa znowu stara panna. - Po drodze jak poziomki uzbieraem - nie zatrzymujc koni, ale tylko zwalniajc niecoich biegu odpowiedzia zagadnity. Jedna z dziewczyn, najmielsza zna, przechylajc si przez drabin wozu i biaymi zban1i byskajc, gono prawi zacza: - Piechot, prosz pani, szymy... a on nasnapdzi, tomy mu kazay, aby nas zabra... - Oho! kazay! - zaartowaa Marta. - A jake! - potwierdzia dziewczyna z wozu - czy ja nie mam prawa jemu nakazywa? ja jego strzeczna siostra! dla siostry szacunek mie powinien! Bardzo susznie! W tej chwili wz zrwna si ze stojcymi pod wierzb kobietami, wonica po raz drugi zdj czapk i spojrzenie jego z wysoka spyno na Justyn. W tym szybkim spojrzeniu dostrzec mona byo, e oczy wonicy bkitne byy jak turkusy ie w tej chwili przeleciaa w nich byskawica. Ale wnet woy na gow czapk, twarz znowu ku drodze zwrci i poruszywszy lejcami zawoa na konie, abyszy prdzej. Wz zacz toczy si prdzej. Justyna z zaciekawieniem i figlarnoci w oczach, z rozchylonymi w umiechu ustami poskoczya i gestem wesoym, ktry by nawet wykwintnemu oku mg wyda si rubasznym, rzucia na jadce kobiety swoj wi gazi i kwiatw. Na wozie wybuchny miechy, dziewczta chwytay rozsypane kwiaty, niektre z nich woay: - Dzikujemy! dzikujemy panience! Ale wonica nie obejrza si i nie zapyta oprzyczyn powstaego na wozie gwaru. Zamyli si o czym tak bardzo, e a gow, ktr przedtem wysoko trzyma, troch pochyli. Dwie kobiety i znowu zaczy, Marta mwia: - Ten Janek Bohatyrowicz na piknego i dzielnego chopaka wyrs... znaam go dzieckiem... Znaam ich kiedy wszystkich... kiedy... dobrze i z bliska... Zamylia si, mwia ciszej troch ni zwykle. - By, uwaasz, taki czas krtki, e ci Bohatyrowicze u nas we dworze bywali i dostou z nami siadali... mianowicie, ojciec tego Janka, Jerzy, i stryj jego, ten Anzelm Bohatyrowicz, co to teraz podobno schorowany i melancholikiem jakim sta si... Jednakowo jaki to by kiedy mczyzna... przystojny, odwany, patriota... romansowy... Do takiej poufaociwtedy pomidzy dworem a t szlacheck okolic przyszo, e sid sobie, bywao, do fortepianu i akordy bior, a Anzelm za mn stanie i piewa: "Bywaj, dziewcz, zdrowe, ojczyzna mi woa!" A potem ja jemu piewam: "Szumiaa dbrowa, wojacy jechali..." Bdzie temu ju lat dwadziecia dwa... trzy... Jaki to by gwar u nas, jakie ycie i moje, i wszystkich... A teraz wszystko inaczej... inaczej... wieczny smutek... Mwia to coraz powolniej, gow kiwaa, a ogniste jej oczy nieruchomo tkwiy w dalekim punkcie przestrzeni. Wtem znad wozu, ktry oddali si o kilkadziesit krokw, z towarzyszeniem klekotliwego turkotu k wznis si czysty i silny gos mski z caej szerokiej piersi piewajcy strof starej pieni: Ty pjdziesz gr, ty pjdziesz gr, A ja dolin; Ty zakwitniesz r, ty zakwitniesz r, A ja kalin. Justyna z szeroko otwartymi oczami i rozchylonymi w umiechu usty suchaa pieni, ktra dalej rozlewaa po polach swrozgon i smtn nut: Ty pjdziesz drog, ty pjdziesz drog, A ja ozami; Ty si zmyjesz wod, ty si zmyjesz wod,Ja mymi zami... - Sowo honoru! - nagle i najgbszym swym basem zawoaa Marta - i my kiedy z Anzelmem piewalimy ten sam duet... Na wozie stojcy wysoki mczyzna w znacznym ju od dwch kobiet oddaleniu piewa dalej: Ty jeste pann, ty jeste pann Przy wielkim dworze; A ja bd ksidzem, a ja bd ksidzem W biaym klasztorze... - Ot - sarkna Marta - w pieni jest "bdziesz" nie "jeste". Dlaczego on piewa"jeste"? Przerabia sobie stare pieni, bazen! Justyna uwagi tej nie syszaa. Gorcy pomie przemkn w jej oczach. - Pyszny gos! - szepna. - Nieszpetny - odpowiedziaa Marta. - Pomidzy nimi czsto znajduj si pikne gosy i piewacy z nich zawoani... I ten Anzelm kiedy, gdzie tylko, bywao, obrci si... piewa. Z daleka ju, z daleka od toczcego si wozu przypyna jedna jeszcze strofa: A jak pomrzemy, a jak pomrzemy, Kaemy sobie Zotne litery, zotne litery Wyry na grobie... Stara panna stana nagle pord drogi, podobna do wysokiego supa ubranego w somiany kapelusz i stojcego na dwu wielkich nogach w kwiecistych pantoflach. Wzrok w twarzy modej dziewczyny utkwia, wspomnienia i rozczulenia jakie pracoway w jej chrypliwie oddychajcej piersi, a krzykna prawie: - A koniec tej pieni znasz? Naturalnie, e nie znasz! Teraz ju jej nikt... oprcz nich...nie piewa... Ramiona rozkrzyowaa i grubym, ochrypym gosem zadeklamowaa: A kto tam przyjdzie albo przyjedzie, Przeczyta sobie: Zczona para, zczona para Ley w tym grobie! - Ot, jaki koniec! - powtrzya i wnet szerszymi jeszcze jak wprzdy krokami i mocniej ramionami rozmachujc posza dalej. Wz napeniony wiejskimi dziewcztami wtoczy si pomidzy szare domostwa i gste ogrody wsi dugim sznurem rozcignitej nad brzegiem wysokiej gry, u ktrej stp w falach swych bkit nieba iciemny br odbijajc pyn cichy, spokojny Niemen. II W korczyskim dworze na rozlegym trawniku dziedzica rosy wysokie i grube jawory otoczone nisz od nich gstwin koralowych bzw, akacji, buldenew i jeszcze nisz jaminw, spirei i krzaczastych r. Dokoa starych, kiedy kosztownych sztachet topole, kasztany i lipy cian gstej zielonoci zakryway drewniane gospodarskie budynki. U zbiegu dwu drg okalajcych trawnik i rosnce rd niego potne grupy drzew i krzeww sta dom drewniany take, nie pobielony, niski, ozdobiony wijcymi si po jego cianach powojami, z wielkim gankiem i dugim rzdem okien majcych ksztat nieco gotycki. Na ganku pomidzy oleandrowymi drzewami rosncymi w drewnianych wazonach stay elazne kanapki, krzesa i stoliki. Naprzeciw gospodarskich zabudowa wznosia si nad sztachetami gsta zielono starego zna, bo w aleje z grubych drzew wysadzanego, ogrodu. Dalej wida byo u jednego z kracw ogrodu przewiecajcy przez zielono w wysoki, w socu zocisty brzeg Niemna, a z niektrych punktw dziedzica widzialn bya i sama rzeka, szeroka, w tym miejscu okrgym ukiem skrcajca si za br ciemny. Nie by to dwr wielkopaski, ale jeden z tych starych, szlacheckich dworw, w ktrych niegdy mieciy si znaczne dostatki i wrzao ycie ludne, szerokie, wesoe. Jak dziao si tu teraz, aby o tym wiedzie, trzeba byo dowiadywa si z bliska, ale co w oczy od razu wpadao, to wielka usilno o zachowanie miejsca tego w porzdku i caoci. Jaka rka gorliwa i pracowita zajmowaa si wci jego podpieraniem, naprawianiem, oczyszczaniem. Sztachety psuy si tu po wielekro, ale zawsze je naprawiono, wic cho poatane, stay prosto i dobrze strzegy dziedzica i ogrodu. Stare rwniegospodarskie budynki miay silne podpory, aw wielu miejscach nowe strzechy i nowe pomidzy drewnianymi cianami supy z kamieni. Stary dom niskim by i widocznie zkadym rokiem wicej wsuwa si w ziemi, lecz z dachem gontowym i jasnymi szybami okien nie mia wcale pozoru ruiny. Rzadkich, kosztownych kwiatw i rolin nie byo tu nigdzie, ale te nigdzie nie rosy pokrzywy, opuchy, osty i chrzany, a staredrzewa i dawno zna zasadzone, bo potnie rozrose, krzewy wyglday wieo i zdrowo. Dworowi temu, w ktrym jednak widocznie wci si co psuo i naprawianym byo, w ktrym widocznie take nic od dawna nie dodawano i nie wznoszono, ale tylko to, co ju stao i roso, przechowywano, porzdek, czystoi dbao nadaway pozr dostatku i prawiewspaniaoci. Wielko zajmowanej przezeprzestrzeni, niezmierne bogactwo napeniajcej go rolinnoci, sama nawet staro niskiego domu i niejaka dziwaczno gotyckich jego okien wywieray wraenie powagi, wzbudzay mimowoln poezj wspomnie. Mimo woli wspomnie tu trzeba byo o tych, ktrzy sadzili te ogromne drzewa i yli w tym stuletnim domu, o tej rzece czasu, ktra nad tym miejscem przepyna, to cicha, toszumna, lecz nieubaganie unoszca z sob ludzkie rozkosze i rozpacze, grzechy i - prochy. Wntrze domu posiadao te same, co i dwrcay, cechy dawnego bogactwa chronionegoprzez czujne i niestrudzone starania od rozpadnicia si w achmany i prchno. W obszernych, niskich i dobrze owietlonych sieniach sterczay na cianach przed wielu ju zapewne dziesitkami lat umieszczone ogromne rogi osiw i jeleni; pomidzy nimiwisiay usche wiece ze zboa przetykanego czerwieni kalinowych i jarzbinowych jagd; naprzeciw drzwi wchodowych wschody wskie, niegdy wykwintne, a dzi lady tylko dawnej politury noszce, prowadziy do grnej czci domu. Z tych sieni dwoje drzwi na ocie rozwartych wiodo z jednej strony do obszernej sali jadalnej, z drugiej - do wielkiego, o czterech oknach, salonu. Oba tepokoje dostatecznie zapeniay sprzty, ktre, jak z ksztatu i gatunku ich wnosi byo mona, kupionymi byy przed dwudziestu przeszo laty i kosztoway wiele; teraz przecie ukazyway si na nichA48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA P[c c<c, c:!tu i wdzie niewprawn rk wiejskiego rzemielnika dokonane sklejenia i naprawy, a drog materi, ktra niegdy okrywa je musiaa, zastpia zupenie tania i pospolita. Obicia na cianach, tak jak i sprzty, niegdy kosztowne i pikne, a teraz postarzae i spowiae, byskay jeszcze tu i wdzie zoconymi bukietami i arabeskami, zakrywao je zreszt w znacznej czci kilka piknych kopii ze sawnych obrazw i kilkanacie rodzinnych portretw w starowieckich, cikich, z wytart pozot ramach. Podogi byy tam woskowane i byszczce, niskie sufity biae i czyste, drzwi starowieckie, cikie, z byszczcymi brzowymi klamkami, dywany due i spowiae, w rogusalonu pikny fortepian, u okien ze smakiemustawione grupy zielonych rolin. Wida byo wyranie, e od lat dwudziestu nic tu nie przybyo, ale i nic nie ubyo, a to, co brudzi, ama i rozdziera czas, kto cigle oczyszcza, zszywa i naprawia. Sprawiao to wraenie pilnej pracy, usiujcej zwolni, moe zupenie powstrzyma, stopniowo, lecz nieubaganie proceder swj wiodc przemian bogactwaw ndz. W przylegym wielkiemu salonowi pokoju, ktrego okno, jak i okna salonu, wychodziona bkitniejcy zza rzdu starych klonw Niemen, znajdowao si towarzystwo zoone z osb czterech. Pokj ten mia pozr gabinetu wykwintnej kobiety, Wszystko tu byo mikkie, ozdobne i wbrewtemu, co dziao si w innych czciach domu, do jeszcze nowe. Obicie osypane bukietami polnych kwiatw miao pozr nieco sentymentalny; gotowalnia okryta zwojami biaego mulinu poyskiwaa krysztaowymi i porcelanowymi cackami; naetaerkach leay ksiki, stay zgrabne koszyki i pudeka z przyborami do rcznychrobt. Materia okrywajca sprzty psow barw sw sprawiaa na pierwszy rzut okawraenie wietnoci. Z tymi wszystkimi szczegami sprzeczaa si atmosfera pokj ten napeniajca. Bya ona duszn i pen zmieszanych zapachw perfum i lekarstw; poniewa za okno i drzwi od przylegych pokojw szczelnie byy zamknitymi, pokj ten przypomina pudeko apteczne oklejone papierem w kwiatki i napenione woni olejkw i trucizn. W rogu tego pokoju na psowym szezlongu we wplecej postawie siedziaa kobieta w czarnej jedwabnej sukni, z kibici zbyt szczup, ale majc w ksztatach swych i ruchach wiele delikatnego wdziku, z twarz kiedy zna zupenie pikn, a i dzi jeszcze pomimo przywidnicia i zbytecznej chudoci uderzajc niezmiern delikatnoci pci, wielkoci czarnych oczu o powczystym, agodnym spojrzeniu, bujnoci czarnych, starannie uoonych wosw. Jakkolwiek skdind wygldaa na lat blisko czterdzieci, nie miaa ani jednego siwego wosa, i jakkolwiek kibi jej i cera zdradzay do niedostwa posunit fizyczn sabo, drobne jej wargi byy psowe i wiee jak u modziutkiej dziewczyny. Rczki drobne, tak chude i delikatne, e prawie przezroczyste, tak pielgnowane, e paznokcie ich posiaday kolor listka ry i poysk politury. Z wyrazem niemocy lub sodkiej rezygnacji splataa je ona i opuszczaa na sukni albo rozmawiajc czynia nimi gesta rzadkie, drobne, powolne, objawiajce mierteln obaw przed wszelkim ywszym i choby odrobin energiczniejszym poruszeniem ciaa czy ducha. Bya to pani Emilia Korczyska, od lat dwudziestu paru ona Benedykta Korczyskiego, waciciela odziedziczonegoprzeze po ojcach i dziadach Korczyna. Naprzeciw pani domu siedziaa kobieta na pierwszy rzut oka wcale do niej niepodobna, ale po przypatrzeniu si majcaz ni mnstwo podobiestw. Zdawaoby si,e kada z nich naleaa do innego gatunku,ale do tej samej familii istot. Nieco modsza, mniej wida pikna za modu, wic teraz zupenie ju nieadna, bya ona zarwno szczup i delikatn, sodk i cierpic; tak samo jak tamta splataa i opuszczaa rce, takie same czynia gesty,taki sam miaa gos smutny i osabiony. Tylko zamiast piknego stroju pani Emilii ubir jej skada si z taniej i wcale nieozdobnej sukienki, z grubego obuwia i z cieniutkiej, batystowej, mocno przybrudzonej chustki, ktra zakrywajc poow jej brody, uszy i cz wosw maymi koczykami wza sterczaa nad ogromnym i widocznie przyprawnym, bo mocno zrudziaym warkoczem. Zapewne bolay j zby, ale niezbyt silnie, bo z owalnej ramy biaobrudnej chustki wychylajca si twarzyczka, drobna, okrga, przywida, niezmiernie czule, prawie miodowo umiechaa si bkitnymi oczami i przywidymi usty. Umiechaa siona w ten sposb do dwu z obu jej stron siedzcych mczyzn, z kolei zwracajc siku jednemu i drugiemu, przy czym szyja jej, biaa i okrga, czynia ruchy abdziaschylajcego gow ku wodzie albo synogarlicy wycigajcej dzib ku kawakowi cukru. Widocznym byo, e ludzie ci byli dla niej tym, czym woda dla abdzia lub cukier dla synogarlicy. Sw ich suchaa wicej ni z wyton uwag, bo z uszanowaniem i rozkosz, wtrujc imprzymilonymi umiechami, miodowymi spojrzeniami i cieniutkimi wykrzyknikami. Jednak aden z nich w tej chwili bezporednio nie zwraca si do niej i nawet na ni nie patrza. Tylko co przybyli,zabawiali rozmow sw pani domu, ktra take wydawaa si ich przybyciem bardzo zadowolon. Waciwie jeden z nich gwniezabawia j usiowa i ona te wicej i czulej na niego ni na drugiego patrzaa. Nie by jednak pontnym. redniego wzrostu, niemody, w bardzo starannym i modnym ubraniu, z przodem koszuli tak silnie nakrochmalonym, e wzdyma si mu na piersiach jak wklsa pcienna tarcza, Bolesaw Kiro mia okrg ysin z tyu gowy, wosy rzadkie nad niskim czoem, twarz dug, kocist, z maymi, byszczcymi oczami, ostrym nosem, wklsymi usty, tak starannie wygolon, ea na policzkach i brodzie byszczc. Brzydk t twarz owiecaa wielka i nigdy, zda si, nie ustajca wesoo. Z wesoym miechem, byskajc maymi oczami opowiada on, e z panem Rycem z kocioa do Korczyna jadc widzia na polu dwie gracje. Na mitologicznym tym wyraeniu nacisk kadc z rubasznym miechem woa: - Gracje, jak Boga kocham, dwie gracje... Jedn, no ta ju bym kademu darowa bo stara i za; ale druga.... ho, ho, prawdziwa gracja, niech pan Ryc powie! Cukierek! Talia zgrabna, twarzyczka niada, rczki... no nie bardzo adne, opalone... bo byy bez rkawiczek.. . - O! wic gracja paska bya bez rkawiczek!...ze sabym miechem zawoaa pani Emilia. - I bez kapelusza - doda Kiro. - Bez kapelusza! jake to mona chodzi bezkapelusza! - cichutko chichoczc powtrzya kobieta z brudn batystow chustk dokoa twarzy. Kiro mia si; mae, widrujce jego oczki coraz ostrzej byszczay. - Niech pan Ryc zawiadczy... Co, panie Teofilu? cukierek? cacko? prawda? Wzywany na wiadectwo mczyzna nie odpowiada. wiato z okna w ten sposb na niego padao, e twarz cakiem pozostawaa w cieniu, a wida byo tylko posta msk, wysok, cienk, wykwintnie ubran i gow okryt czarnymi, z lekka ufryzowanyni wosami; u oczu poyskiwayszka binokli. Od chwili, gdy wszed tu i zamieni z pani domu pierwsze sowo powitania, nie rzek jeszcze nic... Prawda, e Kiro mwi cigle i prawie sam jeden. Pani Emilia z oywieniem zapytywaa: kim byy gracje spotkane w polu, a szczeglniejta... bez kapelusza i rkawiczek? - Bya to zapewne jaka wiejska dziewczyna... pan zawsze mistyfikowa nas lubi, panie Bolesawie! - Doprawdy! - z umiechem penym rozkoszy powtrzya druga kobieta - pan nas zawsze tak mistyfikuje... Doprawdy! jakto mona tak mistyfikowa! - Ale wcale nie! przysigam paniom! jak Boga mego kocham, wcale nie mistyfikuj... - z komicznymi gestami tumaczy si Kiro. -Nie bya to wcale adna wiejska dziewczyna, ale panna... co si nazywa panna... z piknej familii, z piknego domu, z pikn edukacj... - Panna z piknej familii i z edukacj... - z wielkim ju oywieniem woaa pani domu -pieszo idca, bez kapelusza... to by nie moe... - To by nie moe... Pan zawsze artuje... -zawtrzya druga kobieta. - No, a jak powiem jej imi i nazwisko, to co bdzie? - przekorn filuteri pyta go. - Nie wierz - twierdzia pani Emilia. - To by nie moe! jake to by moe! - wstydliwie chichota drugi gosik kobiecy. - A jak powiem - przekomarza si Kiro - co mi za to bdzie? Bez nagrody nie powiem! dalibg! Co mnie panie dadz za to, ha? Chyba panna Teresa pozwoli si pocaowa? co? No, panno Tereso, tak czy nie? jeeli pani mi pocauje, to powiem, jeeli nie, to nie ! Wykwintny, w cieniu siedzcy mczyzna uczyni ruch zdziwienie czy niesmak objawiajcy; pani domu oswojona zna z artobliwym usposobieniem gocia swego i nawet przyjemn rozrywk w nim znajdujca miaa si z cicha, troch filuternie i zalotnie. Ale nic wyrazi nie zdoa wraenia sprawionego przez propozycj Kiry na osobie, ktrej ona uczynion zostaa. W owalnej ramie cieniutkiej, brudnej chustki maa i zwida jej twarz okrya si najjaskrawszym karminem; bkitne, niewinne oczy zmciy si i nabray wyrazu trwogi poczonej z upojeniem. Wt sw kibi w szarym staniku odrzucia na tyln porcz krzesa, rce ku obronie wzniosa i cofajc si, odwracajc, rumienic, z chichotem, ktrym usiowaa pokry zmieszanie swe i wzruszenie, bekotaa: - Ale, doprawdy, panie Kiro... co pan wygaduje?... jake mona? pan zawsze artuje... On jednak nie tylko wygadywa i artowa, ale bra si do czynu i czynic gest taki, jakby ramieniem swym kibi jej mia opasa, ogolon twarz sw z wpdobrodusznym, a wpzoliwym umiechem ku twarzy jej pochyla. Z chudych, bladych rk swych tarcz sobie czynic, caa w ty odgita, ale z dziwnie miodowym i upojonym wyrazem w oczach, woaa: - Oj ! oj ! o mj Boe! Co pan wyrabia! Pani Emilia z niezwyk u niej ywoci poruszya si na szezlongu i woa zacza: - Panie Bolesawie! prosz Tereni nie dokucza! Niech pan jej nie drczy! j dzi zby bol. Kiro wyprostowa si. - Racja - wyrzek z powag - racja! Buziak kobiety, ktr zby bol, podanym nie jest, chociaby czowiek... kiedy indziej sobie na niego i bardzo zby zaostrzy. No,c mam robi? Widz, e musz ciekawopa darmo ju zaspokoi. Taki to los biednego czowieka na tym wiecie! adnej za nic nagrody! Ale nie! - zawoa nagle i z komiczn desperacj zwracajc si do pani domu - chyba pani cho w rczk pocaowa si pozwoli! - Dobrze, dobrze - miejc si i podajc murk woaa pani Emilia - tylko niech pan ju mwi... Rczk sobie podan, istotnie liczn, pooy na swej duej, kocistej doni i z min smakosza przyglda si jej chwil swymi byszczcymi, widrujcymi oczkami. - liczna! mia! malusia! malusienieczka rczka!-wymwi i zoy na niej dugi pocaunek, w ktrym cze i galanteria mieszay si z tajonym, niejako poykanym lubowaniem si przyjemnoci innego wcale rzdu. Cie bladego rumieca przepyn chude policzki pani Emilii; cofna rk i z wikszym jeszcze oywieniem, z byskiem w oczach, upomniaa si o imi i nazwisko gracji. - Bya to - wzdychajc i wydymajc wargi zadeklamowa Kiro - bya to cioteczna siostrzenica pana Benedykta Korczyskiego,panna Justyna Orzelska. Dwa cienkie wykrzyki kobiece oznajmieniu temu odpowiedziay. Ale wmiesza si w niei gos mski, ktry przemwi: - Wic ta panna, ktrmy jadc spotkali, mieszka tu... jest kuzynk pastwa... Pani Emilia do przyoya do czoa; moew tej chwili uczua bl gowy, ale grzecznai sodka zawsze, gociowi odpowiedzie popieszya: - Tak. Justysia jest krewn ma mego, crk jego ciotecznej siostry. Ojciec jej, pan Orzelski, przez nieszczliwe zdarzeniautraci swj majtek, a wkrtce potem owdowia. Od tego czasu oboje u nas mieszkaj. Justynka, kiedy przybya do nas, miaa lat czternacie, a w tym wieku ju s przyzwyczajenia, skonnoci, ktrymi pokierowa trudno... Jest ona zreszt dobr, bardzo dobr, tylko oryginaln, ale to tak oryginaln, e nie wiem ju, doprawdy, skd jej si to wzi mogo... Zawsze inaczej robi ni wszyscy. Wykwintny mczyzna, ktrego binokle poyskiway w cieniu, wymwi: - Pikna panna. A po krtkiej chwili doda: - Jest w jej powierzchownoci jaka wieo, sia, prostota... - O! - zawoa Kiro - widzi pani, jak dobrze si przypatrzy... a raz tylko, i to rd drogi, cukierek ten widzia... Kobieta z obwizan twarz wtrcia: - Justynka ma liczn figur... Ja jej zawsze figury jej zazdroszcz... Byszczce binokle szybko zwrciy si ku niej. - Pani mwi? - cedzc nieco wyrazy zapytago. Moe pani Emilia uczua niewaciwo odezwania si swej towarzyszki, bo szybkowtrcia: - Tereniu, nie przedstawiam ci jeszcze nowego ssiada naszego... Gdy by u nas po raz pierwszy, leaa na migren czy flukcj... Pan Teofil Ryc, panna Teresa Pliska, towarzyszka moja, niegdy nauczycielka mojej crki, gdy bya ona malutk... Wszake to drugi raz dopiero mam przyjemno widzie pana w domu naszym? - Tak, pani - z wytwornym ukonem odpowiedzia zapytany - i winszuj sobie, em w tej pustej okolicy znalaz dom taki jak pastwa. Zawdziczam to panu Kirle, ktry mi pod tym wzgldem owieci... - Pan Kiro jest w kadym wypadku najlepszym ssiadem i przyjacielem naszym.- Ja, pani, jestem zawsze najlepszym z ludzi i tylko... zapoznanym. - W domu naszym przynajmniej znajdujesz pan najzupeniejsze uznanie... Kiro ukoni si z galanteri i wdzicznoci, ale doda: - Nie u wszystkich, niestety, mieszkacw tego domu... - Ale nie! u wszystkich! kt by?... - Panna Marta, na przykad, nie uznaje mi...- z komiczn aoci skary si Kiro. - O, Marta... Ona taka biedna.., zgorzkniaa... popdliwa... - Panna Justyna... - O, Justynka! ona tak jest oryginaln... - M pani... - M mj! On zajty... nietowarzyski... zawsze tylko o gospodarstwie swoim i o interesach... Przerwaa i zwrcia si do Teresy Pliskiej, ktra w tej chwili z zachwyceniem przypatrywaa si byszczcym binoklom w cieniu siedzcego gocia. - Tereniu, daj mi troch wody i proszek bromowy, bo czuj nadchodzcy globus. Teresa poskoczya ku toalecie i w mgnieniu oka podaa towarzyszce dane przedmioty.Pani Emilia delikatnie, z wdzikiem uja jedn rk krysztaow szklank, drug proszek zamknity w dwu okrgych opatkach i tumaczc si jakby z czynnoci, ktrej dokona miaa, do nowego ssiada rzeka: - Globus histericus... dokucza mi bardzo... szczeglniej kiedy si czym wzrusz... zmartwi... Tu pokna proszek. Miaa tyle powabu i gracji przy poykaniu lekarstwa, ile jej ma wywiczona tancerka w przybieraniu zalotnej pozy. Jednak wida byo, e cierpiaa naprawd; rk dotykaa piersi i garda, w ktrych czua nieznone duszenie. - Czy wiee powietrze ulgi pani nie przynosi?- ze wspczuciem zapyta Ryc.- Moe pani okno otworzy rozkae? - O, nie, nie! - z ywym przeczeniem zawoaa cierpica kobieta. - Ja si tak lkam wiatru, cigw, soca... Od wiatru dostaj zawrotu gowy, od cigw newralgii, od soca migreny... Tereniu, podaj mi prosz ci, toaletowy ocet... Kiro, cay nad ni schylony, z czuoci szepta: - C? czy lepiej troch?... dusi cigle?... moe przechodzi? Teresa podajc ocet schylia si te nad towarzyszk: - Pocztek migreny? prawda? Mj Boe! i mnie take zaczyna gowa bole... Pani Emilia nacierajc skronie octem cichutko szepna: - Moja Tereniu, ta Marta nie wraca dotd zkocioa... jestem niespokojna o obiad... id,dowiedz si, czy nakrywaj do stou. Czemu ta Marta nie wraca?... Nie wiem, czygotuj ju dla mnie ros... czuj, e nic innego dzi je nie bd moga... Ach, ta Marta nie wraca... Z ywoci i gracj podlotka Teresa biega ku drzwiom, gdy szeroko otworzyy si onei do gabinetu wszed mczyzna wysoki, barczysty, siwiejcy, z dugim wsem, ogorza twarz, pomarszczonym czoem iwielkimi, ciemnymi oczami, w ktrych na pierwsze wejrzenie nic wicej wyczyta nie przecie ukazyway si na nichA48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc&c|c4,Mc:Q?*mona byo nad trosk i prawie ponure zamylenie. Na powitanie gospodarza domu,pana Benedykta Korczyskiego, dwaj gocieszybko powstali. Rka, ktr im on dla powitanie podawa, wielk bya, od opaleniazgrubia. Zimno dotkn doni Kiry, a szczerszym nieco, cho obojtnym take uciskiem obj bia i gadk jak atas, wypielgnowan i wychud rk Ryca. Teraz gdy ten ostatni witajc pana domu w wietle okna stan, dokadnie obejrze byo mona powierzchowno jego arystokratyczn i jeszcze pikn, cho wyniszczon i cierpic. Wysoki by i bardzo cienki, na maej i zgrabnej gowie fryzowa wosy, dlatego zapewne, aby ukry tworzc si nad czoem ysin; twarz jego, o rysach prawidowych i delikatnych, skrze biaej i gadkiej jak welinowy papier, wstrzsay co chwil nerwowe drgania przebiegajce czoo i brwi. Od pierwszego rzutu oka pozna w nim mona byo czowieka bardzo wiatowego, przez fizyczn moe sabo agodnego i z systemem nerwowym chorym.Gdy stan obok silnego, barczystego, ogorzaego pana domu, dwie ich postacie przedstawiy sprzeczno tak wielk, jak gdyby kady z nich urodzi si i y na innej planecie. Jedn tylko cech mieli wspln: obaj wydawali si smutni. Korczyski wielk sw, ciemn rk pocigajc w d dugiego wsa usiad przy oknie i patrzc na on rzek: - Dzieci nie ma! Od godziny ju by tu by powinny. - O, ja take zaczynam by o to niespokojni zapewne dlatego czuj ju nadchodzc migren - odpowiedziaa pani Emilia i z cicha, zwolna uwiadomia swoich goci o tym, e oczekuje przybycia na wakacyjne miesice syna ksztaccego si w szkole agronomicznej i crki bdcej na jednej z pensji warszawskich. Mwia, e Witold okazywa zawsze zamiowanie w gospodarstwie wiejskim - zna odziedziczyto po ojcu - a Leoni wysaa na pensj dlatego, e przy swym sabym zdrowiu wychowaniem jej w domu pokierowa nie moga... Zreszt, jest to jeszcze dziecko, ma rok pitnasty... Kiro, ktry o tym wszystkim dawno ju wiedzia, usiowa zawiza rozmow z panem domu. Czyni to nawet z pewnym przymileniem, ktrym widocznie usiowa przeama jakie lody lekcewaenia czy urazy. Zacierajc kociste rce i mile umiechajc si rozpocz: - Pan dobrodziej nawet w wito okoo gospodarstwa pracuje... - A tak - pocigajc wci wsa i pospnymiswymi oczami na przeciwleg cian patrzc odpowiedzia Korczyski - dla nas wita nie ma. I owszem, kiedy oficjalici iparobcy wituj, najbardziej pilnowa trzeba, aby godem nie zamorzyli koni i byda albo dworu z dymem nie pucili... Nie bya to waciwie odpowied niegrzeczna, ale ton, jakim wymwion zostaa, czyni j obojtn i troch rubaszn. - Ale co si tyczy tegorocznych urodzajw -rozpocz znowu Kiro - obiecujce s, bardzo obiecujce... - A tak - odpar Korczyski - nie wiem jak gdzie, bom od kilku miesicy nie ruszy si z domu ani na krok, ale u mnie na polu wcale piknie... Jeeli zbir i zwzka pjd pomylnie... - Tysiczki bd, panie dobrodzieju, tysiczki bd z tego licznego Korczynka - zachcony i do artobliwego humoru swego powracajc zawoa Kiro. Korczyski podnis gow i z urgliwym wyrazem swych smutnych oczu na ssiada cieszcego si przyszymi jego "tysiczkami" popatrza. - A ceny? - zapyta. - Czy ona pana dobrodzieja mwia mu, jakie byy i pewno jeszcze na ten rok bd ceny na zboe? Kiro zmiesza si, ale wnet zatar rce i w miech uderzy: - Jak Boga kocham - ze miechem zawoa - ona moja jest tak zawzit gospodyni, e do niczego mi nie dopuszcza... do niczego... Pod pantoflem siedz po uszy... Ale mnie z tym dobrze i jej take... Bo i c, panie dobrodzieju, na tej ndznej folwarczynie mielibymy oboje do roboty? Albo ja, albo ona... A poniewa ona chciaa...Korczyski umiechn si i zwrci twarz w stron, w ktrej staa gotowalnia jego ony. Od tej gotowalni zaleciay go zmieszane zapachy toaletowego octu, ryowego pudru i rezedowej perfumy. Pocign wsa i zwracajc si do ony rzek: - Moe by okno otworzy? straszny tu zaduch! - O, nie! - agodnie odpowiedziaa pani Emilia -wiesz o tym, e ja nie mog siedzieprzy otwartych oknach... - Gupstwo - mrukn Korczyski, - Musiszchorowa w takiej zadusze siedzc. Delikatna, cierpica kobieta spona rumiecem. Zawstydzia si rubasznoci ma okazanej wobec mao jeszcze znanego gocia. Spucia powieki, dotkna doni piersi i garda, umilka. I wszyscy przez chwil milczeli. Czu byo,e w zadusze tego pokoju wszystkim zrobio si duszno. Pani domu coraz bezwadniej chylia si na swym szezlongu;Kiro usunie posuwa ku niej wyszyte na kanwie poduszki; Korczyski dugi ws swj na gruby palec nawija; binokle Ryca byskay w cieniu ciekawie i jako drwico. W tej chwili kdy z dou sysze si day pluski wody i przecige, basowe woania. Korczyski i Ryc jednoczenie spojrzeli w okno. Za oknem, za przezroczyst cian klonw, po bkitnym Niemnie pyny tratwy, w mowie miejscowej pytami zwane. Jeden za drugimpod ciemn cian boru wieczcego wysokibrzeg rzeki pyny zote w socu, a stojcy u sterw pytnicy, w biaej odziey, silni jak wodne olbrzymy, nadajc rudlom cikie pobroty, uderzali nimi po wodzie, ktra z wielkim pluskiem tryskaa w perlistych kaskadach. Zarazem ludzie ci rozmawiali z sob dugimi, basowymi krzykami, ktre obijay si o br ciemny i wywoyway w nim gone echa. Po przeciwlegym wybrzeu, pod gstym borem, chodzili ludzie rni, pojedynczo i gromadnie, w szarych i biaych ubraniach; gdzieniegdzie, nisko nad rzek, skrzydlatymi punktami przelatyway rybitwy; w jednym miejscu rybackie czenko krto przelizgiwao si pomidzypytami; w klonach szczebiotay szczygy, gwizdaa wilga, zanosia si od krzyku czeczotka. wiat cay sta w cudnej pogodzie jak czara nalana bkitem i zotem. - Pikna miejscowo - rzek w zamyleniu Ryc. Korczyski wskaza mu pracujcych okoo rudli pytnikw. - Ci ludzie nie maj take wita... Ryc zdj binokle i dug sw atasow rk powid po zmitym i drgajcym czole.- Mnie si zdaje - rzek - e oni zawsze maj wito. S zdrowi, silni i jakimkolwiekjest ich ycie, y chc... - Moe pan ma suszno - po krtkim namyle odpowiedzia Korczyski. - Praca nieszczciem nie jest; idzie tylko o grunt, na ktrym czowiek pracuje, i o... skutki. , Jeeli co krok gow o mur uderza si musisz i myle, e wszystko, cokolwiek by zrobi...na diaba zda si... Machn rk i umilk. Ryc cierpicymi swymi, ale inteligentnymi oczami z zajciemspoglda na ogorzae, zorane czoo i w d spuszczone wsy obywatela. - Do czego pan ostatnie sowa swe stosujesz?-zapyta. Spod wypukych powiek due, piwne oczy Korczyskiego podniosy si na twarz gocia i utony w niej wejrzeniem gbokim i przejmujcym. - Jak pa myli?... - zacz i zawaha si zdalszym mwieniem. Ogarna go widoczna, a dziwna w tak silnym czowieku niemiao. - Jak pan myli? - zacz znowu - czy w teraniejszych czasach ci nawet z nas, ktrzy pienidzy nie marnuj i jak woy pracuj, zdoaj... to... tamto... tego... renice jego byskay przelatujcymi w nich iskrami; patrza cigle w twarz gociai koniec wsa do ust woywszy przygryza go zacz. Widocznym byo, e Ryc nie wiedzia dobrze, co mu odpowiedzie wypadao. Nad przedmiotem zaczepionym przez Korczyskiego myla zapewne niewiele; moe te obchodzi go onniewiele. - Kt to moe przewidzie? - zacz. - Czasy s cikie. Ja zreszt te strony znamtak mao... wieym przybyszem jestem... - Nie o te strony idzie - ywo podj Korczyski -pod tym wzgldem wszystkie strony u nas s sobie rwne. Nieche mi wic pan powie przynajmniej, jak jest tam,gdzie pan mieszkae... Ryc z niedbaym umiechem, cho z silnym drganiem czoa i brwi odpowiedzia: - Osobicie przedstawiam przykad zasmucajcy... Moje tamtejsze majtki s dla mnie stracone... - Wiem o tym, ale to co innego! - zawoa Korczyski. - Pan z urodzenia bye wielkimpanem... No, a to... tamto... Ale chciabym co wiedzie o obywatelstwie rednim, takim na przykad jak ja, siedzcym na dziesicinach ziemi kilkuset, tysicu... troch wicej... wiatowemu i do wszystkiego przyzwyczajonemu czowiekowi odpowiedzi na pytania wszelkie zupenie zabrakn nie mogo. Pocz wic opowiada o finansowym i gospodarskim stanie rednich majtnoci ziemskich nad Sucz pooonych, a czy opowiada dokadnie lub niedokadnie, prawdziwie czy nieprawdziwie, o to widocznie nie dba. Niezajmowa si tym bardzo ywo, moe uwaa to sprawozdanie za prn dla siebie fatyg. Ale mwi pynnie, do wykwintnej polszczyzny mieszajc troch francuskich wyrazw, od czasu do czasu, zrcznie i grzecznie, tumi nerwowe poziewanie. Z dala od okna, w przyciemnionym nieco rogu pokoju, prowadzia si inna, znacznie cichsza rozmowa. Kiro, ku gospodyni domupochylony, mwi do niej o czym pgosem, z wyrazem ubolewania naprzd,a potem tak jowialnej artobliwoci, e na koralowe jej usta zwolna powraca umiech. Z wdzicznym na ssiada swego spojrzeniem wyrzeka: - Pan zawsze pocieszy i rozweseli mi musisz... O, gdyby mi pana jeszcze zabrako... - Po co ma zabrakn? - oburzy si Kiro. - Kiedy ju tyle lat... Ukone wejrzenie rzuci na pana domu, bardzo w tej chwili zajtego rozmow z Rycem. Potem szare, byszczce oczki jego wpiy si w delikatne policzki pani Emilii, a kocista rka posuwaa si zwolnaku jej rce, ktra na ksztat listka lilii spoczywaa na zwojach jedwabiu. - Biedna pani! - szepn - ju ja dzi muszco takiego zrobi, eby pani rozweseli. Za oknami na bkitnym Niemnie cikie rudle wci uderzay w wod wywoujc pluski perlistych kaskad; lekki wiatr szumia w klonach i mieszay si z nim fruwania ptasich skrzyde. Na przeciwlegym wybrzeu, w ciemnym borze, ludno wiejska zbieraa pewno poziomki lub zioa, bo w gbi boru odzyway si nawoywania: - Hu! ho! hej! Hop! hop! Jednoczenie z wntrza domu, ale z dala, jakby znad sufitu, osabione odlegoci sysze si dao granie na skrzypcach. Chwilami rozpozna mona byo, e w grnej czci domu kto z wielk precyzj iumiejtnoci gra jak wielk i trudn kompozycj muzyczn. Kirle te skomplikowane i pracowicie wywoywane tony skrzypiec jakby co na pami przywiody. Umiechn si filuternie, doni po kolanie uderzy; wybieg przez drzwi do salonu prowadzce,szczelnie je za sob zamykajc. W jadalnej sali, dokoa dugiego stou ciko, lecz wawo krztaa si Marta Korczyska, ktra przed kilku zaledwie minutami wrcia ze swej dalekiej przechadzki. Wielki somiany jej kapelusz lea na jednym z krzese, a gowa, z cienkim warkoczykiem przymocowanym z tyu wielkim grzebieniem, pilnie schylaa si nad nakryciami stwierdzajc porzdek ich i czysto. Przyrzdzaa saaty i kompoty, przynosia butelki z winem, co chwil wybiegaa, a powrciwszy, z brzkiem kluczy otwieraa szuflady kredensowej szafy i urzdzajc, ustawiajc, przyozdabiajc wszystko, pantofla mi wyszytymi w czerwone re gono klapaa o podog. Dopomaga jej wtym gospodarskim zajciu jeden tylko kredensowy chopak, przyodziany porzdniei wawy, ale niedorosy i lepo tylko rozkazy jej speniajcy. Cztery wiorsty usza dzi tam i na powrt, nie odpoczywaa ani minuty, a nie zna byo naniej strudzenia. Chrzkaa, kaszlaa, gderaa i napdzaa maego lokaja, a pomimo cikoci chodu swego i pedantycznej dokadnoci, z jak speniaarzecz kad, zwijaa si tak prdko, e w niespena kwadrans st by ju na dziesi osb nakrytym i wszystko do obiadu przygotowanym. Chopak chleb kraja, a Marta wkadaa go do serwet, kiedy z dalszych pokojw wbiega do jadalnej sali Teresa Pliska, w rce klasna i z wybuchem radoci zawoaa: - A! pani ju tu, panno Marto! i wszystko doobiadu przygotowane! Jake to dobrze! Pani Emilia bya bardzo niespokojn. - I niepotrzebnie! - ofukna stara panna - niech swoich robtek i swojego sabego zdrowia patrzy, a co si tyczy domu, to judo mnie to naley. - To nic - szeptaa Teresa ale ona zawsze owszystko niespokojna. I teraz dostaa globusu, i zacza ju dostawa migreny... - Naturalnie! a poziewania jeszcze-nie dostaa?... - Jeszcze nie, chwaa Bogu! - zupenie serio i nawet z rzeteln dla Nieba wdzicznoci odpara towarzyszka pani Emilii. - A Benedykt w domu? - W domu, tam, z gomi i on... Znowu gniewa si, e pani i Justynka piechot poszycie do kocioa. Mwi, e w witokonie nie zajte... - To niech odpoczywaj, a jak odpoczn, lepiej si potem do gospodarstwa zdadz... Wieczna gupota! Czy to my ksiniczki; ebymy pieszo chodzi nie mogy? Uf! nie mog! Kaszel j porwa, ale trwa krtko, bo wstrzymywaa si z caej siy, i naga myl jaka piorunem, zda si, uderzya o ca jej istot. Gono splasnla rkami i do okna poskoczya. - A dzieci jak nie ma, tak nie ma! - zawoaa. Teresa tymczasem liczya na stole nakrycia. - Na dziesi osb, jak mam kocham, na dziesi osb nakryto! - piskliwie zawoaa.- Czy wicej goci dzi przyjedzie? bo nas domowych sze, a dwch panw - to osiem... a tu na dziesi... czy kto jeszcze przyjedzie? - Dwch konkurentw do ciebie przyjedzie!- z gniewn ironi krzykna Marta. - Albo mao naczekaa si jeszcze na nich? No, to dzi trzech bdziesz miaa od razu. Pan Ryc ju jest, a dwch jeszcze przyjedzie... Zacza mia si tak, e a zy nabiegy do szyderskich, ognistych jej oczu. Teresa,zarumieniona troch, dobrodusznie jej w twarz patrzaa. - Co te pan wygaduje! PanRyc... gdzieby on tam mg... taki wielki pan... cho, doprawdy, tak jako patrza... ej! oni wszyscy tacy... ci mczyni... Ale naprawd, kto wicej przyjedzie?... moja droga pani, prosz mi powiedzie, kto przyjedzie? I szczupymi ramionami swymi z dziecinn prawie pieszczotliwoci obj usiowaa grub kibi i cienk, t szyj towarzyszki. Ale ona gwatownie wyrwaa si z jej obj. - A dzieci! - krzykna. -To Widzio i Leonia powinni ju od godziny by tutaj... Moe cho na obiad nadjad... - A, prawda - z widocznym uczuciem rozczarowania szepna Teresa - zapomniaam... - Zapomniaa, zapomniaa... - gniewnie ku szafie kredensowej idc zamruczaa Marta.- Moe i matka zapomniaa take... o dzieciach zapomniaa... Co im w gowie? Romanse i apteka... Wieczna gupota!... A dzieci jak nie ma, tak nie ma!... O Boe mj,Boe! gdyby tylko nie jaki wypadek... bo z tymi kolejami elaznymi wszystko by moe... Znowu stana twarz ku oknu, gow wielkim grzebieniem sterczc trzsa i pk kluczw gono dzwoni w jejrku. W teje chwili za przymknitymi drzwiami sali jadalnej dao si sysze szybkie ze wschodw zbieganie, potem szamotanie si jakie, mocowanie, dwa gosy mskie, z ktrych jeden zdawa si o co nalega, a drugi od czego wyprasza... struna jaka kilka razy brzkna, na koniec, dalej ju, w gbi domu, wybuchn gony miech Kiry... Marta, zapatrzona w szlak drogi zza rozwartej bramy dziedzica widzialny, na szczeglny haas ten nie zwrcia adnej uwag, ale Teresa rzucia si ku drzwiom naprzd przez nie ciekawie gow wychylia, a potem, z cienkim i uszczliwionym chichotem, drobnym swym dziewczcym krokiem przez sienie i salon pobiega. W gbi salonu drzwi od pokoju pani Emil otworzyy si gono i zjawi si w nich Kiro miejcy si i cigncy za sob kogo bardzo pociesznie w samej rzeczy wygldajcego. By to staruszek redniego wzrostu, ale tuszy dobrej i w rodku figury szczeglniej wydatnie zaokrglonej, z okrg, biaymi jak mleko wosami okryt gow, z okrg take, pulchn, rumian twarz. Wrd tej twarzypulchne, rumiane usta umiechay si terazz pen zmieszania dobrodusznoci i bkitne jak turkusy oczy patrzay z wyrazem wstydu i zalknienia. To zmieszanie i zalknienie rdo swe mie 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc $c1Nc+ R68Q?+musiao w ubiorze bardzo niestarannym, boskadajcym si tylko z szerokiego, z kwiecistej materii sporzdzonego szlafroka.Jedn rk trzymajc smyczek i zarazem powstrzymujc od rozchylania si poy szlafroka, drug ten biaowosy i agodny starzec przyciska do piersi skrzypce. Przytym bronic si przewanej sile, ktra go naprzd pocigaa, usiowa wci cofa si i rami swe z doni Kiry wyrwa. - Pu mi pan ..., - szepta i wykrzykiwa gono -jake mona? przy damach... w szlafroku... Ale Kiro wcign go do pokoju, przy czymdo Ryca zwrcony perorowa zacz: - Przedstawiam nowemu ssiadowi naszemunajznakomitszego muzyka okolicy naszej... przepraszam! Litwy... a moe i Europy... Zaniedbany ubir jego przebacz mu nawet damy, poniewa jest artyst. Od urodzenia podobno a do dnia dzisiejszego pracuje nadmuzyk. Majtek, panie, przepracowa... Alegra za to... gra... - Pu mi pan... przy damach... przy nieznajomym czowieku wyprasza si w celu wyrwania si nowe, a coraz mieszniejsze wysilenia czyni staruszek. Nieznajomy czowiek, czyli Ryc, ze zdumieniem na t scen patrza i nie tylko nie mia si, lecz delikatne wargi jego przybray wyraz niesmaku. Korczyski, oswojony zna z dobrym humorem Kiry i jego objawami, spoglda przez okno na klony i rzek; panie, Emilia i Teresa, miaysi: pierwsza cichutko i z niejakim zawstydzeniem, druga goniej i z rozkosz. Kiro, zachcony powodzeniem swym wobec dam a na obecnych mczyzn ju nie zwaajc, z komicznymi gestami i minami dalej prawi zaczyna: - Id sobie na gr, aby naszego kochanegoartyst odwiedzi... sysz: gra! Dobrze, myl, nieche przyjdzie zagra dla nas... Wymawia si, e nie ubrany... Co tam! tym lepiej... artyci podobno, panie, zawsze nie ubrani i nie umyci... Wtem zza plecw szamoczcego si i ju widocznie udrczonego starca wysuna simoda kobieta w czarnej sukni wybornie uwydatniajcej jej siln i zgrabn kibi. Wyprostowan bya i gow otoczon czarnym warkoczem wysoko podnosia. Wrd miaej twarzy szare jej oczy wydaway si teraz prawie czarnymi i w twarz Kiry cisny pomienie gniewu. Na nikogo z obecnych nie spojrzawszy zwrcia si ku otwartym drzwiom salonu izawoaa gono: - Mars! Mars! Na to woanie zjawi si .w progu pies myliwski, ulubieniec pana domu, wielki, czarny ponter. Kobieta krtkim gestem wskazaa go Kirle. - Oto jest Mars - rzeka - wybornie umie on warowa, aportowa i przez kij skaka. Zawoaam go tu dla zabawy pana! Gos jej troch dra, usta zblady i z oczu znowu trysny pomienie. Powoli jednak i agodnie uja rami starca. - Chod, ojcze! - rzeka. Kiedy wyprostowana, z podniesion gow i bladym, lecz nie zmconym profilem prowadzia przez wielki salon siwowosego, troch przygarbionego i skrzypce swe do piersi przyciskajcego starca, przypomnie moga Antygon... - Wspaniaa! - zza binokli swych cigajc jspojrzeniem szepn Ryc. Kiro nie zmiesza si ani na chwil i z nowym miechem szepta do ucha Teresy co, od czego rumienia si i najmilszym umiechem rozjaniaa jej okrga, rumiana, w owaln ram chusteczki ujta twarz. Korczyski mota ws na palec i par razy, do siebie wicej ni do innych, przemwi: - Dzieci nie ma! dziwna rzecz! dzieci nie ma!Ryc gospodyni domu nie mg dugo w osamotnieniu zostawia. Tote z wyrazem wspczucia zapyta j, czy na nerwy przewanie choruje, a otrzymawszy twierdzc odpowied z ywsz jeszcze sympati mwi zacz o oglnym teraz usposobieniu do chorb nerwowych i trudnoci znalezienia na nie radykalnego lekarstwa. - Co do mnie - rzek - znam jedn tylko paliatyw, ktra niechybnie o wczesn mier przyprawia, ale chwilowo przynajmniej zaspokaja potrzeb wrae i daje zapomnienie... o wszystkim... Pani Emilia jak do modlitwy rce zoya. - O, c to jest? - zawoaa. - Morfina - z niedbaym umiechem szepngo. Ze zniechceniem rk skina. - Nie - rzeka z cicha - mnie si zdaje, e jedynym lekarstwem pewnym byoby zadowolenie wyszych potrzeb istoty naszej, potrzeb serca... wyobrani... szlachetnych gustw... Ale kt jest tak szczliwym, aby mc spenia wszystkie marzenia swoje, aby dysonanse ycia nie zatruway mu ducha i ciaa?... - Bywaj te ludzie, ktrzy speniaj wszystkie swoje marzenia i od zbytku tego szczcia staj si... nieszczliwymi... - z ledwie dostrzegaln ironi odpar go. Znowu drzwi od salonu otworzyy si z oskotem i zjawia si w nich na oka mgnienie wielka posta Marty. - Dzieci jad! dzieci... jad! - krzykna swym grubym, ochrypym gosem i wnet jak wicher rzucia si w kierunku sieni. W uszach obecnych zabrzmia tylko gos jej jak ogromn radoci nabrzmiay, a w oczach wiony koce mantyli i zamigotay czerwone re pantofli. Korczyski, jakby wybuchem jakiej palnej materii z krzesa poderwany, dwoma krokami przesadzi pokj i znikn. Pani Emilia bardzo powoli podniosa si z szezlonga. - Tereniu, droga moja... daje mi paszcz, rkawiczki, chustk na gow... Teresa w kilku fertycznych poskokach podaa dane przedmioty i do przywdzianiaich dopomoga. Potem zacza sama owija si ciepym szalem, wsuwa na rce trochpodarte rkawiczki, zawizywa na gowie modziutkich ludzi: wysmuky, zotowosy chopak i niedorosa, zgrabna panienka. Wybuchy pocaunki i zapytania; gosy zmieszay si. Sycha byo huczenie Marty, miech podlotka, szybk mow modzieca, spazmatyczne kanie pani Emilii, piskliwe wykrzyki Teresy przyzywajcej pomocy sucych dla odprowadzenia pani do pokoju. Ryc i Kiro z roztargnieniem przypatrywali si tej scenie przez jedno z okien domu. Mao ich ona obchodzia. NagleRyc twarz od okna odwracajc zapyta: - Kt to jest ta panna Orzelska? Kiro wybuchn miechem. - Oho! wpada panu w oczko, co? Nieszpetna, co prawda, ale dla mnie niesympatyczna... zimna... rubaszna... oryginalna... Wzruszy ramionami i usta wyd. - Gusta s rne - flegmatycznie odpar mody pan i malutk pik pocz bardzo uwanie robi co okoo swych piknych paznokci. - Biedna? bez posagu? - zapyta po krtkiejchwili. - Pi tysicy ma na procencie u pana Benedykta. C to za posag... Wcale posagu adnego nie ma... a dumna przy tym jak ksiniczka i za jak szersze. - Zauwayem to wanie przed chwil... Ironiczny troch umiech przebieg mu po cienkich ustach. - Z temperamentem dziewczyna... - doda. Kiro swymi byszczcymi, widrujcymi oczkami uwanie mu w twarz popatrza. - Ej, nie zapalaj si pan tak prdko! - z wyranym niezadowoleniem zawoa. - Temperament! temperament! By, ale ju wywietrza. Czarne, wskie brwi modego pana silniej ni zwykle drgny, a drgnienie to udzieliosi czou i przebiego skr czaszki, a pod przerzedzonymi i ufryzowanymi wosami. Zupenie jednak obojtnym a nawet artobliwym gosem zapyta: - C tam takiego byo? Kiro znowu filuternym sta si. - Pamitasz pan Zygmunta Korczyskiego, tego malarza, ktrego spotkalimy u Darzeckich? - Pamitam, wcale przyzwoity czowiek i podobno nie bez talentu... ona jego adna, maa blondynka... C wic? - No... on i panna Justyna... - Romans? - dorzuci pan. - I jaki! - wybuchn Kiro. - Ju z onatym? - Ale gdzie tam! od dziecistwa prawie... jakzwykle pomidzy kuzynami... - A! dlaczeg wic?... - Dlaczego nie pobrali si? Ale i mowy o tym by nie mogo... Familia... i on sam... Duej rozmawia nie mogli, bo towarzystwo cae z ganku wchodzio ju do sieni i zaraz wej miao do salonu. Tymczasem po wschodach niegdy politurowanych i ozdobnych, dzi tylko czystych i caych, Justyna wprowadzia ojca do grnej czci domu, gdzie pord obszernego strychu urzdzonym by wski korytarz z dwoma naprzeciw siebie otwierajcymi si pokojami. Jeden z tych pokojw nalea do Ignacego Orzelskiego i by zarazem sypialni nocujcych tu czasem goci. Justyna opucia rami ojca iwyjwszy mu z rk skrzypce umiecia je w stojcym na stole podugowatym pudle. Czynic to, z cicha i troch szorstko rzeka: - Dlaczego, ojcze, pozwalasz zawsze temu panu arty z siebie... Urwaa i uczynia rk gest zniechcenia. - Po co ja to mwi! Tyle ju razy prosiam... przedstawiaam... Nic nie pomaga... i... nic nie pomoe!... Wzia dzbanek stojcy w kcie pokoju i zacza ze wod do miednicy nalewa. Stary w rozwartym szlafroku i zupenym pod nim negliu sta na rodku pokoju, zakopotany troch i z jednostajnym wci,dobrodusznym umiechem na ustach. - Widzisz, moja Justysiu - zacz - eby ty wiedziaa, jak to trudno... zreszt... c to szkodzi! - O! - zawoaa - wanie pragnabym, aby ojciec uczu... Umilka znowu, zawiesia rcznik obok miednicy i na jednym ze stow ustawia mae lusterko. Stary tymczasem drobnymi krokami zbliy si do skrzypiec i ju je z puda wyjmowa zacz. Justyna delikatnie i powoli instrument znowu na uprzednim miejscu zoya. - Trzeba si ubiera, ojcze! zaraz zawoajnas do stou... - A! do stou - powtrzy stary. - Dobrze... dobrze... bo ju i godny jestem... A nie wiesz tam czasem, co na obiad bdzie? - Nie wiem - odpowiedziaa i uoya obok lusterka wszystkie przybory do golenia si iczesania suce. - Wszystko gotowe, ojcze... Stary nie rusza si i z ukosa na skrzypce spoglda. - A moe bym ja troch jeszcze pogra? - A obiad? - zapytaa Justyna. - A prawda... obiad! Pewno dzi co smacznego dadz, bo gocie s... Pytaem si nawet panny Marty z samego rana, co tam na obiad bdzie, ale czy ona kiedy po ludzku do kogo przemwi! Burkna... chrzkna... czchna i na d poleciaa... a mnie ju na d nie chciao si schodzi...wypiem wic kaw z sucharkami, troszk szynki zjadem i graem sobie... Szynki w tym roku doskonale urzdzia... i sucharki jej zawsze doskonae... w ustach topniej...caca! Powoli, leniwie usiad przed lusterkiem i dorobienia toalety swej przybiera si zacz.Justyna prdko i zrcznie czycia miotek surdut ojca. Stary zachmurzy si. - Ot to - gderliwym tonem zacz - jak tylko gocie przyjad albo co tam innego stanie si, Franek u mnie ani nosa nie pokae... Jeden ten chopiec do wszystkiego... i przy kredensie, i do stou usuguje, i mnie, i panu Benedyktowi... Do czego to podobne, aby w takim domu... nie byo komu wody poda i surduta oczyci? - Ju oczyszczony! - odpowiedziaa Justyna.- Oczyszczony... oczyszczony... - gdera stary.- A kt go oczyci? Ty sama! Czy to piknie, aby panienka surduty czycia?...do czego to podobne? Po ustach Justyny przemkn umiech. Stana na rodku pokoju i zamylia si chwil. - Jak ja std wyjd - rzeka - ojciec znowugra zacznie... - A moe... - odpar stary - to i c? - Teraz nie mona - odrzeka - bo jak na obiad zawoaj, trzeba, aby ojciec by ju ubrany.., Lepiej moe pudo na klucz zamkn... - No, no! nie zamykaj... nie zamykaj!... Nic ju nie odpowiadajc zakrcia may klucz w zamku, schowaa go do kieszeni i wysza. Drugi pokj na grze, niezbyt may i bardzoczysty, o dwu kach i umeblowaniu skromnym, lecz dostatecznym, stanowi od lat kilku wsplne mieszkanie Marty i Justyny. W tym pokoju Justyna stana przed otwartym oknem i rozplotszy warkocze powolnym ruchem rozczesywa zacza gstwin czarnych wosw, w ktre podczas rannej przechadzki wpltay si zielone igy i modziutkie gazki soniny. Na Niemnie ruch usta zupenie. Tratwy przepyny, rybackie czna zniky, samotno zalega pynce bkity wody, nad ktrymi czasem tylko w olniewajcej wiatoci sonecznej szybko i krto przelatyway poyskliwe jak atas rybitwy.Na cich wod wypyna d maa, od jednego brzegu do drugiego wiozca dwch ludzi. Jeden z tych ludzi siedzia na dnie odzi i twarz nad wod pochyla tak, jakby z zajciem przypatrywa si podwodnej rolinnoci, ktra tu i wdzie wybijaa si na powierzchni kpami okrgych lici i tych kwiatw wodnych lilii. Drugi, wysoki, w stojcej postawie rozgarnia wiosem wod zataczajc dokoa odzi koliste bruzdy. Justyna spostrzega, e tenprzewonik wstrzymawszy nieco ruch wiosa z podniesion twarz patrza chwilna dom, u ktrego szczytu staa ona w otwartym oknie. Potem, gdy ju d przybia do brzegu, czowiek w wyskoczywszy na przeciwlege wybrzee stan i znowu w tym samym kierunku spojrza; ale wnet, na ksztat grskiego jelenia, prdko i zrcznie wbiega zacz na wysok, piaszczyst cian. Od chwili dochwili zatrzymywa si i podaniem rki albopodoeniem doni pod okie dopomaga towarzyszowi, ktry wstpowa na gr znacznie powolniej, z trudnoci, z przygarbionymi troch plecami i pochylonymkarkiem. Pierwszy z tych dwu ludzi ubrany by w kurt z siermigowego sukna zielonymi tamami przyozdobion, drugi mia na sobie dug kapot, a na gowie pomimo gorca wielk, barani czapk. Wkrtce obaj zniknli za pierwszymi drzewami boru. Ale zaledwie zniknli, z boru wybuchna i pod same zda si oboki wzniosa si pie mskiego, silnego gosu:Wysza dziewczyna, wysza jedna, Jak rowy kwiat, Oczy zapakaa, rce zaamaa: Zmieni si jej wiat. Czego ty paczesz, czego narzekasz, Dziewczyno moja?... Gos piewajcego oddala si, oddala si w gbokoci boru i przycicha, natomiast z boru ozway si powitalne czy wzywajcewoania: - Hu! ho! hej! hop! hop! Kto basowym gosem przecigle woa: - Jan-ku! Jan-ku! Bywaj! a by-waj! Jaka kobieta cienkim i ostrym gosem u samego brzegu lasu na skoczn nut zapiewaa: Kiedy ci piewam, luby walczyku, Myl o moim miym chopczyku... I urwaa, a cisza wraz ze wiatoci soneczn stany znowu, nie zmcone, od samego nieba do ziemi. III Benedykt Korczyski nalea do niewielkiej w jego pokoleniu liczby ludzi, ktrzy odbyli wysze naukowe studia. Zawdzicza to czasom, w ktrych upyna modo jego ojca, tym czasom, ktre wiata swe i wzloty otrzymyway od wielkiego i szeroko promieniejcego ogniska. Ogniskiem tym, w samym sercu prowincji roznieconym, bya akademia wileska a Stanisaw Korczyski,syn napoleoskiego legionisty, by przez czas jaki jej wychowacem. To zapewne, a moe take rodowe skonnoci, ktre nie zawsze, ale czsto jak krynica w ono ziemi w grunt wielu pokole wnikaj, uchroniy go od zarazkw unoszcych si zwykle nad stojcymi wodami. Na gruncie paszczynianym wytwarzajcym gotowe dostatki, pod skalistym sklepieniem rozpd wzrokw i ruchy ramion tamujcym, spoeczestwo byo wod stojc, pen zarazkw ogupienia, zezmysowienia si, lenistwa i apatii. Organizmy ludzkie - biedne te gbki, ktre stosownie do drzewa, na ktrym rosn, wsikaj w siebie rozkadajce lub krzepice soki - przeciw zarazkom broniy si, jak mogy. Mnstwo ulego; pewna jednak liczba uzbrojona do walki w odziedziczone lub zdobyte siy opara si zwycisko. Do ostatnich nalea ojciec Benedykta. Pord stref, na ktrych,jak zotogowy, pospolite tkaniny lub cierki, zawieszaj si ludzkie ycia, to ycie nie wzbio si bardzo wysoko, ale tei na niziny nie spado. Moe ono i miao skrzyda, ktre w atmosferze gnijcej do niczego suy nie mogc przeksztaciy si w proste szczuda uyteczne tylko do chodzenia po bagniskach bez obocenia si iugrznicia. Ale istnienie takich szczude w pewnych warunkach gruntu i atmosfery wiadczy najpewniej o posiadanych niegdy zacztkach skrzyde. Do, e trzej synowie Korczyskiego dziecistwo swe spdzili w atmosferze wolnej od zgniych oddechw rozpusty i tyranii, owietlonej niesocem wprawdzie, ale przynajmniej gwiazd cnoty, oywionej nie czy nami, ale przynajmniej utajon do nich zdolnoci ojca. Wielkie wraenie w caej okolicy i nawet w caym powiecie wywoa postpekKorczyskiego, gdy synw swych wysa on po skoczeniu przez nich szk rednichdo wyszych naukowych zakadw. Po co? dlaczego? Nie mieli oni odziedziczy po nimznacznego obszaru piknej i yznej ziemi, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPncic'yc .c!= na ktrym y i panowa bd sobie mogli, jak panowali i yli przodkowie? Nie byli szlachcicami, obywatelskimi synami? nie mieli zatem z prawa urodzenia, przysugujcego im stanu, pooenia w wiecie - punktu wyjcia dla spokojnego ycia? Nie wszyscy postpkowi Korczyskiego nadawali nazw dziwactwa: byli i tacy, ktrzy czynili to samo; ale powana wikszo wzruszaa ramionami. Gdyby wtedy w cieniu bliskiej przyszoci zajrza by wrbiarz jaki, na cae gardo, na cay wiat zamiaby si z tychdumnych, ufnych, takich pewnych Korczyski wrbiarzem nie by i wszystkiego, co w bliskiej przyszoci stasi miao, nie przewidywa; tak dalece nie przewidywa, e gdyby ktokolwiek rozwinby przed nim obraz przeznacze jego synw, alboby unis si zgroz i rozpacz,alboby mia si na cae gardo krzyczc: "To nie podobna!" Jednak dziki temu promieniowi wiata, ktry kiedy do jego gowy z wielkiego ogniska wnikn, cz przyszoci przewidywa on i rozumia; rozumia, e prdzej lub pniej, moe wcale prdko, praca niewolnicza stanie si prac woln i rwniejszymi dziaami rozpadnie si pomidzy ludzi. Wtedy ycie jego synw wraz z yciem caego ogu, przelane w form now, zapotrzebuje nowych narzdzi. Moe te pragn, aby synowie jego zayli tych samych rozkoszy nauki, koleestwa zaostrzania wzroku przez szeroko dostrzeganych widnokrgw, ktrych on sam w modoci swej zaywa. Moe jeszcze cie nadchodzcej przyszoci dotyka czasem jego gowy, bo na przedstawienia i arty ssiadw z namarszczonym czoem odpowiada: - Na wszelki wypadek! Na wszelki wypadek!Na koniec w te starania byego ucznia akademii wileskiej o dobre przygotowanie synw do ycia wchodzia te i rachuba. Nie mieli oni by tak boga tymi, jak si to ze strony wydawa mogo. Z obszaru posiadanej ziemi Stanisaw Korczyski nalea do rednio zamonych obywateli. Potem ju przez sposb ycia powcigliwy i nieco nad inne pracowitszy, z moliwie najmniejsz na owe czasy krzywd ludzk, do dziedzicznego swego Korczyna dokupi drugi, rwnej wartoci folwark. W caoci swej stanowio to fortun wcale pikn, ktra jednak, na cztery czci rozdzielona - bo oprcz synw Korczyski mia jeszczecrk - tych, ktrzy posi j mieli, bogatymi uczyni nie moga. W myli swej Korczyski przeznacza ojczysty Korczyn najmodszemu ze swych dzieci, Benedyktowi, najstarszego, Andrzeja, na folwarku nabytym osadzajc i na tych dwch braci wkadajc obowizek wyposaenia siostry i redniego brata, Dominika, ktry w dalekim, wielkim miecie studiowa nauki prawne. Benedykt skoczy szko agronomiczn i do swego Korczyna wrci w roku 1861. Matki nie mia ju od dawna; ojciec mu zmar przed paru laty; siostra bya zamn. W zamiar, mniej ni o dwie mile od Korczyna, na piknym folwarku swym gospodarowa, od lat kilku ju oeniony, starszy brat jego, Andrzej; a modszy, po skoczeniu uniwersyteckiego kursu, tylko co wrci do rodzinnego domu z zamiarem uycia w nim niedugiego odpoczynku. Oprcz tego znalaz w domu krewn swoj,od dziecistwa sierot i przez rodzicw jego wychowan, Mart Korczysk. Miaa ona podwczas lat dwadziecia cztery i w penym znaczeniu tego wyrazu mona byo stosowa do niej nazw dziewoi. Zanadto moe wysoka, ale ksztatna i ruchliwa, ognistooka; wesoa i wiecznie czynna, tak mu dam napeniaa krztaniem si swym, adem i dostatkiem, e opustoszenia jego prawie nie uczu, Zreszt, trzej bracia bylize sob zawsze w przyjani i zgodzie, a teraz do ycia ich wpyn pierwiastek, ktry z nich uczyni trzy niby strzay rwnym pdem ku jednemu celowi lecce. We wszystkich trzech ozwaa si naraz krew onierz spod Baru i Samosierry, to za, co w okoleniu najbliszym zadrzemao byo i tylko przez sen niekiedy pakao, w nich uderzone dzwonem czasu krzykno i na skrzydach fantazji wleciao w wysoko gorejce pomi. Hej! gorczk i burz przeleciay im te dwa lata! Stojce wody spoeczne zaszumiay, wzdy si i wyrzucay w gr kipice kaskady; w martwej atmosferze wichry zapieway roznoszc po ziemi zote tumany, a na niebie malujc jutrzenki i tcze. Duch demokratyzmu rwnajcym pugiem ora spoeczn gleb. Wyyny, skruch zdjte, pochylay si ku nizinom, gotowe do wynagrodzenia krzywd, ebrzce prawie o yczliwo i ufno. Przyjazne i poufae stosunki zapanoway byy wtedy pomidzy Korczynem a wsi ssiedni, noszc nazwBohatyrowicze. Mieszkacy tej wsi mieli kiedy pergaminy i przywileje szlacheckie, ale przez zbieg okolicznoci rnych utracilije od do dawna i wiedli znojne, ciasne, ubogie ycia maych rolnikw. Nagle dom korczyski na ocie roztworzy si przed nimi. Hej! byo tam wtedy, byo ruchu i tumu w tym niskim, obszernym domu! rozlegay si tam gwary i krzyki pync wdal po falach tej rzeki! Brzmiay tam i huczay, w gbiach tego boru i na rozogach tej gadkiej rwniny, takie stuki i haase, jakich ani razu sycha tu nie byo od dawnego czasu, od owego czasu, wktrym powstay gsto w pobliu Niemna rozsiane okopy szwedzkie! Najognistszym zbraci Korczyskich by najstarszy, Andrzej. Mem i ojcem ju bdc zapomina o onie, dziecku i gospodarstwie wasnym stale prawie w rodzinnym gniedzie przebywajc. Dominik wybiera si w wiat dla rozpoczcia ycia na wasn rk, lecz wci wyjazd swj odkada i cichszy, wicej wahajcy si od innych, z brami jednak pozostawa. Marta przebywaa wtedy zot chwil swego ycia. Krztaa si dwa razy wicej ni zwykle, bo goci bywao mnstwo; pen piersi oddychaa upalnym powietrzem chwili; wraz z innymi spodziewaa si i pragna i jak ptak zdjty radoci wiosny czsto piewaa...Gos miaa prosty i nieuczony, lecz silny i czysty. Z namitnym iw owej porze rozmarzonym wyrazem swych pomiennych oczu zawsze co do mwienia i do piewania miaa z Anzelmem Bohatyrowiczem, przystojnym chopcem w grubym obuwiu i surducie z domowego sukna, ktry mia si tak gono, e a si po caym domu rozlegao, z bkitnych oczu iskry sypa, potnym barytonem tysic pieni piewa umia, przynosi dla niej do ogromnych miote podobne bukiety polnych kwiatw, a gdy obok niej przy obiedzie lub wieczerzy siada, rumieni si tak, e a uszy staway mu w ogniu jak czerwone maki. rat Anzelma znowu, Jerzy,przyjani bardzo szczegln poczy si z najstarszym Korczyskim. Szczegln bya ta przyja wobec rnic w wyksztaceniu i przyzwyczajeniach dwu tych ludzi zachodzcych. Andrzej by synemobywatelskim, w dostatkach wzrosym, w szkoach wyksztaconym, z najbogatsz w okolicy dziedziczk oenionym, a przez to oenienie i osobisty majtek swj bogatym; Jerzy posiada zagrod majc okoo dwudziestu morgw przestrzeni, w szkole adnej nie by, ziemi sw wasnymi rkami uprawia. Skdind czyo ich niejakie podobiestwo pooe; obaj, niewiele wicej nad lat trzydzieci majcy, posiadali ju rodziny. May Zygmunt Korczyski i Janek Bohatyrowicz byli rwienikami. I inne jeszcze, gbokie podobiestwa zachodzi musiay pomidzy tymi ludmi, tak z wielu wzgldw rnymi,gdy odkd poznali si z sob, to jest odkdbracia Korczyscy w niskich drzwiach pochylajc wysokie swe postacie po raz pierwszy weszli do chaty braci Bohatyrowiczw, Andrzeja i Jerzego zawsze prawie widywano razem. Razem na dugie rozmowy wychodzili w szerokie pola,razem szli polowa na dzikie kaczki i bekasy, razem rybackim cznem pywali po Niemnie ku oddalonym wsiom i miasteczkom, razem niekiedy czytali, razem... Benedykt, wysmuky wtedy, szczupy, z twarz przez dugie przesiadywanie na awrach szkolnych troch wychudzon, wicej jeszcze do studenta ni do osiadegoobywatela podobny, przyjmowa i goci w domu swoim braci i ssiadw; z powanymi krewnymi, ktrzy do modych Korczyskichprzyjedali peni przestrg i upomnie, stacza zaarte dysputy... Gorczk, gwarem, zapaem zleciay mu te dwa lata! Wszystko to po upywie pewnego czasu wydawa si mogo snem napenionymi widzeniami prawie nadprzyrodzonymi: tak niezmiernie innym byo to, co nastpio po nim... Kiedy Benedykt obudzi si z tego snu swojej pierwszej modoci, spostrzeg przede wszystkim, zabrako mu obu braci. Andrzej Korczyski razem z przyjacielem swym, Jerzym Bohatyrowiczem, znikn ze wiata, a wnetpo ich znikniciu jedno z korczyskich uroczysk nazw sw zmienio. W uroczyskutym znajdowa si w br zaniemeski, ktry mia okoo dziesiciu wk rozlegoci i z ktrym czyy si obszerne lasy do Andrzeja i paru ssiadw jego nalece. Dotd z powodu porastajcych je sosen i jode nazywao si ono wierkowym; teraz powszechnie i we wszystkich warstwach ludnoci nazywaje zaczto Mogi. Kto pierwszy nowej tej nazwy uy i jakimi byy pobudki, ktre j rozpowszechniy, trudno powiedzie; lecz utrwalona w okolicznej mowie bya ona jedynym grobowcem najstarszego z braci Korczyskich. innego nie wystawiono mu nigdy... Pozostaa po nim wdowa wraz z maym synem osiada w posagowym majtku swoim do znacznym, o par mil od Korczyna pooonym. Dominik y, ale losy odrzuciy go bardzo daleko i po kilku latach zaledwie przysa bratu wie, i w tych dalekich stronach zdoa nareszcie zdoby sobie byt skromny przez otrzymaniemaego zrazu urzdu. Benedykt zacign dug bankowy, aby bratu wypaci to, co mu si wedug ojcowskiego rozporzdzenia naleao. Na wypacenie posagu siostrze nie mia rodkw i zatrzymujc go na hipotece Korczyna, ten dotd czysty jak kryszta majtek obarczy drugim ju dugiem. Byy to dugi konieczne, z natury rzeczy niejako, nie za z lekkomylnoci i marnotrawstwa wynike; niemniej, kiedy Benedykt po raz drugi po obudzeniu si ze snu modoci rozejrza si dokoa, spostrzeg, e synem bogatego domu obywatelskiego bdc, wcale bogatym nie by... Nie bdc tchrzem i nie majc szczeglnych do sybarytyzmu skonnoci bynajmniej by si tym spostrzeeniem nie przerazi, ale po nim przyszo wnet wiele innych. Nastaa bya mianowicie pora niezmiernych urodzajw na te kije, ktre wkoa gospodarstw wszelkich wac czyniy je podobnymi do wozw przebywajcych pewnego gatunku jesienne drogi, kiedy to koa po osie, a konie po golenie w gstym bocie grzzn. W takim pooeniu rumaki, choby arabskiej krwi, nic zrobi nie mog: dla posuwania si wozunaprzd - wow pokornych i cierpliwych potrzeba. Benedykt zrazu wierzga i z nozdrzy ogie wyrzuca, jak oburzony i zniecierpliwiony rumak, ale stopniowo uspokaja si... Zrazu przyzwyczajeniami modoci pobudzany wyta such w przestrze i oczami wodzi czasem po obokach. Ale spostrzeg znowu, e nic wcale przyjemnego nie mg ju tam usysze ani zobaczy; e piewajce drzewa i grajce zorze jego pierwszej modoci zaliczonymi zostay do bajek, i dotakich w dodatku bajek, ktrymi dzieci strasz, aeby byy grzeczne. Pochyli tedykarku i zaj si tylko wyjmowaniem kijw z k swego wasnego wozu. Robota Penelopy! Co wyj kij jeden, wazio dwa; wyj dwa, wyrastao cztery. Z pocztku czyni to niezgrabnie i zawsze jeszcze ku obokom troch zerkajc. Wyniko mu std wiele strat i nieprzyjemnoci. Tak na przykad: raz w pierwszych jeszcze latach gospodarowania rne teorie dobrze mu znane wzbudziy w nim ch, aby mieszkacy dziedzicznych kiedy jego wiosek nauczyli si czyta, owocowe ogrody zasadza, u doktorw leczy si, karczmy omija... Lecz bardzo wkrtce wszelkiej roboty okoo tego zaniecha musia, bo na kilka miesicy wyjecha do najbliszego miasta w celu przeprowadzeniado kosztownej i niebezpiecznej sprawy. Odtd na ten punkt obokw nie zerkn junigdy. Innym razem agronomiczna wiedza jego doradzia mu zmian istniejcej w Korczynie rasy byda na inn: zmieni i znaczne korzyci obiecywa sobie z tego naprzyszo, ale tymczasem wyda sporo pienidzy, a gdy przysza pora wypacenia czasowo ustanowionych podatkw, nowy dug zacign musia. Kiedy indziej jeszcze, mianowicie przed oenieniem si z pann modziutk, adn, piknie wychowan i w ktrej serdecznie by zakochanym, zachciao mu si ogrd korczyski wykwintnie urzdzi i cay stary dom swj rodzinny otoczy zbytkiem kwiecistych kobiercw i aksamitnych trawnikw. Sam posiada znawstwo rolin, wynalaz sobie bardzo biegego i rwnie kosztownego ogrodnika. Przez dwa lata potem byy istotnie w Korczynie cudne trawniki i osobliwe kwiaty, szparagi zadziwiajcej gruboci, brzoskwinie i nawetananasy, ale po dwu latach jawnie i absolutnie okazaa si niemono utrzymania nadal tego wietnego porzdku rzeczy bez niebezpiecznego zaniedbania najwaniejszych majtkowych potrzeb i interesw. Kilka jeszcze podobnych zerkniku obokom, a Benedykt Korczyski byby do szcztu zrujnowanym. Ale w naturze jego, zapalczywej skdind, istniaa zdolno do powcigliwoci. Powcign si od wszelkiego wierzgania i rozdymania nozdrzy, a lekkie i pene gracji ksztaty rumaka powoli, stopniowo przeleway si wgrub i ponur, ale w rwnym i cierpliwym stpaniu swym niezmordowan posta wou.Czy ta metamorfoza przysza mu z atwoci? Nigdy z tym nie zwierza si przed nikim, a raczej przed jedn tylko osob zwierza si kiedy chcia i prbowa... Dwanacie lat mino byo od owego osierocenia po braciach, majtkowego zuboenia i miertelnego rozbicia si modzieczych jego ideaw, kiedy pewnego letniego wieczora Benedykt po obszernym ogrodzie korczyskim szuka swej ony. Resztki dziennego wiata paday mu na twarz opalon od soca i byszczc od potu; szed prdko i szerokimi krokami; gruby i do czerwonoci ogorzay kark nisko pochyla. Co go drczyo, bo koniec dugiego wsa do ust. wkada i w zamyleniu zbami go przygryza. Po dugim szukaniu i kilkakrotnym woaniu usysza na koniec oywajcy si w gbi cienistej altany agodny i srebrny gos ony. Altana z przezroczystej kraty wdzicznie zbudowanai pachncym kapryfolium gsto opleciona bya jedn z nielicznych pozostaoci owych ogrodowych upiksze, ktre przed oenieniem si swym przedsiwzi by Benedykt. Teraz do byo jednego rzutu oka, aby pozna, e myli o jakichkolwiek ulepszeniach estetycznych na tysic mil oddalonymi od niego byy. Wszedszy do altany Benedykt po kilkakro ucaowa rki czoo ony i obok niej usiad. adna, trzydziestoletnia brunetka w biaym negliu, w postawie objawiajcej znudzenie i znuenie, siedziaa na wygodnej ogrodowej awce i poduszk majc za plecami licznie obute stopy na niskim stoeczku wycigaa. Na kolanach jej leaa otwarta ksika. Wejcie ma nie oywio jej zaspionych rysw; uchylia sinieco, aby twarz sw odsun od gonego i gorcego jego oddechu. - Takem si zmczy, moja Emilciu - zacz- e ju troch odpocz musz. Niech tam sobie ekonom i robotnicy poczekaj, a ja kwadransik przy tobie posiedz... Uf! te niwa! nim je czowiek przebdzie, sto upaw go spali i sto strachw po nim przejdzie... - Ja take z cicha odpara kobieta - czuj si bardzo zmczona upaem. - Ale co tam ten upa! - rk po spoconym czole przesuwajc cign Benedykt - fizyczn przykro kady znie moe, jeli jest przy tym spokj... - A c ci znowu tak bardzo niepokoi moe?- z ledwie dosyszaln ironi zapytaa ona. - Hm! zawsze mi o to pytasz, zawsze ci wszystko opowiadam i zawsze pytasz znowu... - Tak niezdoln jestem do zrozumienia i zapamitania wszystkich twoich kopotw i interesw... Z wikszym ni przedtem znueniem przechylia si na porcz awki i wygodniejdrobne swe stopy na podnku uoya. - Jednake - z troch irytacji w gosie zacz znowu Benedykt - rzeczy te s bardzo zrozumiae i do zapamitania atwe... Do koca ycia chyba nie zapomn, w jakim byem strachu, kiedy przeszej jesieni z powodu zych zbiorw nie mogemna czas zapaci bankowej raty... Wszake ju Korczyn opisywa miano i ledwie nieledwie dostawszy pienidzy piorunem z znej ziemi, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA"Pc#9c$+c%-c&;c?c@+cA:"zmysowca, ktry przed chwil nie mg rozsta si z talerzem i sodkie oczy robi do starej panny z obwizanym gardem; anitego dobrodusznego, gupowatego starca, ktry bez cienia urazy poddawa si drwinom znajomych. Byo to prawie czarodziejstwem, a t czarodziejk, ktra go rdk swoj dotkna, bya wielka, cae dugie ju ycie tego czowieka przenikajca namitno. Justyna swj trudny i zawikany wtr wykonywaa z precyzj i czystoci wiadczc o znacznej muzycznej wprawie,ale nie wida byo po niej najlejszego miego albo przykrego wraenia. Zupenie obojtna, troch nawet sztywna, z twarz,w ktrej aden rys ani razu nie drgn, widocznie speniaa obowizek swj starannie, umiejtnie, ale zimno. Graa na pami; powieki miaa spuszczone, a kiedy je podnosia, wzrok jej by tak samo jak przedtem znuony i przygasy. Raz jednak odbio si w nim wraenie przykre. Naprzeciw siebie ujrzaa stojcego we drzwiach salonu Ryca. Przez ostatni upyniony kwadrans zasza w nim dziwna zmiana. Opuci by salon osabionym krokiem, poky i cierpicy; wrci odmodzony, wiey, promieniejcy, z byszczcymi oczami i lekkim nawet zarumienieniem na welinowych policzkach. Stan w drzwiach, pocign w d binoklei na grajc patrza z takim wyrazem, e prdko spucia ona oczy i ani razu ju ich nie podniosa. By to wzrok taki, jakim miay i pewny siebie zdobywca niewiast ogarnia, rozbiera i niejako w posiadanie swe obejmuje kobiet, ktrej zada. Muzyka trwaa dugo; niektrzy suchali jej z uwag i przyjemnoci, a niektrzy z pootwieranymi od zdziwienia albo skrycie poziewajcymi ustami. Na ganku nawet gwarne przedtem rozmowy przycichy. Gospodyni domu nie potrzebujc mwi odpoczywaa. W chwili, kiedy skrzypce i fortepian grzmiay wietnym i wybornie wykonywanym brio, Ryc nieznacznie i na palcach przesun si przez salon i na nie zajtym krzele obok Kirowej usiad. Ona przyjanie i poufale umiechajc si podaamu rk, Wszyscy wiedzieli, e ten trzydziestoletni pan, ktry ju straci p miliona, i ta spracowana kobieta w starej sukni byli z sob do blisko spokrewnionymi. Z waciw sobie gracj ruchw nachyli si on do samego prawie ucha ssiadki. - Kuzynko - szepn - czy znasz dobrze pann Orzelsk? Twierdzco skina gow. - Bywa ona u ciebie? Znw gow kiwna i z ciekawoci na niego spojrzaa. - Chc ci prosi... aby nas kiedy razem dosiebie zaprosia... ebymy tak wypadkiem...spotkali si kiedy u ciebie... Tu nie wypada mi bywa tak czsto... jakbym tego potrzebowa... Oczy szeroko otworzya i naprzd wpatrzya si w niego z nieopisanym zdziwieniem, a potem tak gono, e a kilka osb na ni si obejrzao, wybuchna: - A to co?... I dwikiem wasnego gosu przelkniona cicho dokoczya: - Czy nie mylisz czasem tej biednej dziewczyny baamuci? No, to spotykaj si z ni w swoim Wiedniu, ale u mnie jej pewno nie spotkasz... Ryc mia si cicho. - Parafiastwo, kuzynko - szepn. Wiedzia zapewne, e wyraz ten j ukole. Jako na mgnienie oka zmieszaa si i zasmucia. Ale potem energicznie odpowiedziaa: - Niech sobie bdzie parafiastwo! Lepiej by i ty wyszed na tym, kuzynku, gdyby by sobie parafianinem. Nagle zamylajc si odpowiedzia: - Moe... Ale w tej chwili nie mg zna dugo ani zamyla si, ani smuci. - Moja droga kuzynko - szepn znowu - eby wiedziaa, jak ona mi si podoba!... licznie zbudowana kobieta i takiego co maw sobie... te szare oczy przy czarnych wosach... Patrzaa chwil na nienaturalny blask jego oczu i zwikszajce si rumiece. Czua sizwierzeniami, ktre jej czyni, obraon, ale obraz zwyciaa lito... - Biedny ty jeste; kuzynku... a dzi w dodatku i upie si jeszcze czy co? Znw z zamyleniem odpowiedzia: - Moe... Muzyka umilka, kilka osb otoczyo Orzelskiego dzikujc mu i chwalc odegran kompozycj. On prostowa si, promienia. - Caca uwerturka! - mwi - caca!... Justyna powstaa zwolna i odej od fortepianu zamierzaa, kiedy Zygmunt Korczyski Orzelskiego opuszczajc drog jej zastpi. Piknej istotnie muzyki sucha on by stojc w pozie jakby z przyzwyczajenia malowniczej. Smutnym wydawa si i rozmarzonym. Teraz z niepewnym i przymuszonym umiechem na bladej twarzy pgosem przemwi: - Zdaje mi si, kuzynko, e nie lubisz muzyki tak, jak lubia j dawniej... Na ostatnim wyrazie pooy znaczcy nacisk. Ona staa przed nim ze spuszczonymi powiekami, nieruchoma, ale wzruszenia swego ukry zupenie nie moga. - Nie - odrzeka z cicha - nie, nie lubi ju muzyki wcale... Sta cigle tak, aby odej i rozpocztej rozmowy przerwa nie moga. - O, gust kobiet zmiennym jest! - zawoa -Ale w tobie zasz zmian przypisuj temu,e oprcz muzyki ojca swego, ktra zreszt jest wyborn, adnej innej nigdy nie syszysz. Gdyby syszaa... Tu oywiajc si coraz mwi jej zacz o mistrzach muzycznych, ktrych gr sysza w wielkich europejskich miastach. Potem opowiada o nowych synnych operach. Sposb mwienia mia atwy, obrazowy, okazujcy niepospolite znawstwomuzyki i w ogle sztuk piknych. Ona suchaa go wci w nieruchomej postawie,kiedy niekiedy paru sowy odpowiadajc alebledsza ni zwykle i z szybko podnoszc si piersi. Wida byo, e gos jego j upaja i e zblienie z nim poruszao do gbi ca jej istot. On w jej bladej i zamylonej twarzy zatapia oczy, tak jak uwszystkich Korczyskich due, w podunejoprawie i z piwn renic. Zrcznym poruszeniem salonowego strategika dokonatakiego pobrotu, e j sob od kilku w pobliu stojcych osb odgrodzi i malowniczo wspierajc si o fortepian zapyta: dlaczego, gdy on do Korczyna przyjeda, ona bywa najczciej niewidzialn lub ukazuje si tylko na krtko? Odpowiedziaa, e czasem wuja w gospodarstwie wyrcza; a czasem ojca pielgnowa musi. Zamia si. - Po c mwisz nieprawd? - szepn. - Nie chcesz mnie widywa, wiem o tym! Masz do mnie uraz i pogardzasz mn! Susznie, ja sam sob pogardza zaczynam!W gosie jego byo tyle goryczy i alu, e prdko odpowiedziaa: - Nie, nie... nie to! Chciaa mwi dalej, ale urwaa nagle, bo w drugim kocu salonu ujrzaa par oczu utkwionych w ni z nieopisanym wyrazem. Byy to oczy Klotyldy, wicej jeszcze byszczce i szafirowe jak zwykle, ale wcale inaczej ni zwykle patrzce. Obok modziutkiej kobiety ze swym wiecznie jowialnym, a troch zoliwym umiechem na twarzy siedzia Kiro. Przed chwil ukaza jej rozmawiajc przy fortepianie par i artobliwie zapyta: - Czy pani nie zazdrosna? - O kogo? o co? - zapytaa, ale patrzc we wskazanym jej kierunku zarumienia si jakwinia. - Pani nie wie? - cign artowni - to to pierwsza mio mulka... Panna Justyna... pierwsza mio... a pani zna przysowie... Tu przeraajc francuszczyzn zacz: - On... on rewien... tuur... - A ses premiers amours - dokoczya onaZygmunta i z niedbaym miechem dodaa: -Wiem, wiem dobrze o tej pierwszej mioci... wszyscy mi tu o niej opowiadali... Ale pan moe zna inne przysowie polskie: Pierwsze kotki... - Za potki - dokoczy Kiro i zamia si szczerze, z caego serca. Ale na ustach Klotyldy prdko zamar umiech i sama ona zmartwiaa jakby, oczyswe wlepiajc w t wysok i pysznie rozwinit kobiet, do ktrej z oywion i wzruszon twarz m jej przemawia tak dugo... dugo... drog jej zastpujc i od innych ludzi odgradzajc j sob. Justyna spotkaa si z tym wlepionym w ni spojrzeniem, ktre zdawao si j osypywa arem gniewu i nienawici. Ale dziewitnastoletnie serce, ktre spojrzenie to jej posyao, zdj musiay zarazem trwoga i ao, bo Justyna widziaa, jak szafirowe, rozarzone zrazu oczy Klotyldy zaczy wilgotnie i mgli si, a stany wnich wielkie, szklane, z caej zna siy wstrzymywane zy. Zarazem, adn t i wie jak wiosna twarz okry wyraz cierpienia, ktry uczyni j podobn do twarzy bezbronnego, a dotkliwie udrczonego dziecka. W tej chwili Zygmunt Korczyski ramieniem swym dotykajc prawie rkawa sukni Justyny z cicha zapytywa: - Czy zupenie, zupenie ju przeszo nasz wyrzucia ze swej pamici? Czy nie przemwisz do mnie nigdy jak do przyjaciela swego, do brata? Z trudnoci odrywajc oczy od zmienionej twarzy Klotyldy podniosa gow i zimno spojrzaa na stojcego przed ni a wzrokiem bagajcego j mczyzn. - Zupenie i nigdy - odpowiedziaa z tak pewnoci gosu, e zraniony czy obraonyodda jej lekki ukon i usun si na stron. W salonie zrobio si troch chaosu; kto zaproponowa przechadzk po ogrodzie, panie wstaway z kanap i fotelw, modzie z pierwszego hasa korzystajc zbiegaa ze wschodw ganku, na ktrym powani panowie ju przy kartowych stoach do gry zasiadali. Pan Benedykt wrazz innymi gotowa si do rozpoczcia winta, ale widocznie bez zapau i tylko przez grzeczno. Kiro za to tak chciwie na zielone sukno i karty spoglda, e na chwil mia si i innych mieszy przesta. Zna byo, e t rozrywk namitniej jeszcze lubi ni inne. Pani Emilia wraz z innymi paniami zbliaa si ku drzwiom na ganek prowadzcym. Przechadzka po ogrodzie, w ktrym i wiatr powiewa, i soce jeszcze silnie dogrzewao, przejmowaa j obaw. Ruchem gowy przywoaa Justyn i sabym swym gosem poprosia o przyniesienie paszcza, chustki na gow, parasolika, rkawiczek... Justyna piesznie zwrcia si ku drzwiom przedpokoju, Ryc poskoczy za ni. - Pani pozwoli, e j wyrcz... Po rozmowie swej z Zygmuntem, blada i zmieszana, sw tych z doskona galanteri wymwionych nie usyszaa i niespostrzega, e do przedpokoju wbieg za ni Ryc i razem z ni zbliy si do wieszade zoonych z rogw osich i jelenich, na ktrych wprzdy ju przygotowano rzeczy teraz przez pani Emili zadane. Podniosa ramiona dla zdjcia paszcza i na jednej z rk swoich uczua dotknicie jakiej gadkiej jak atasrki. Zarazem zobaczya obok siebie zbyt cienk, ale wytworn posta modego pana,ktry z pen popiechu usunoci, zwojekoronkowej chustki niby rozpltujc, rk swoj ciga jej rk i w twarzy jej zatapia takie same spojrzenie, jak te, ktre raz ju, przed kwadransem, bya spotkaa. Wyrzek przy tym po cichu kilka sw, ktrych nie dosyszaa; moe szum w uszach i ogie w gowie uczua, bo spsowiaa a po brzegi czarnych wosw. Odwrcia si prdko i niosc ozdobny paszcz pani domu, z krwistym rumiecem na policzkach i obraz w oczach do salonu powrcia. Za ni, doskonale nad sob panujcy, szkami binokli pobyskujc, z koronkow chustk i parasolikiem w rkachszed Ryc. Zapewne w towarzystwie tym zauwaono do wyrane zajcie si tego ostatniego ubog krewn gospodarstwa, bo kilka osb spojrzao na ni ciekawie i z zadziwieniem, a Klotylda, ju na ramieniu, ma swego zwieszona, z ironicznym umieszkiem na ustach orzucia j od gowy do stp jednym z tych spojrze, ktre z namitnych i wymownych oczu wypadaj jak strzay obelgi. Ale to mode serce, o szczcie swoje strwoone, tylko co jeszcze przyjmowa w siebie zaczo trucizn ycia, wic gniew i pogarda ustpoway w nim prdko przed smutkiem irozaleniem. U stp wschodw gankowych stojc Klotylda mocno, mocno tulia si do boku swego ma i podnosia ku niemu rozalone oczy. On na ni nie patrza. Oczekujc na zejcie z ganku matki swej i gospodyni domu, z niecierpliwoci w zacinitych wargach, wzrok peen nie spenionych marze topi w gstwinie ogrodu. U brzegu ganku gospodyni domu dalszy pochd goci swych zatrzymywaa. Paszczem owinita, z gow koronkami gsto omotan, z rozpitym parasolikiem, mnie wysza na ganek, ale przed wschodami rozdzielajcymi go z ogrodem zawahaa si i stana. Wyraz cierpienia i zakopotania twarz jej okry. - Doprawdy... - zacza - nie bd moga... nie, nie bd moga za nic zej z tych wschodw... Nikt si temu nie dziwi; wiedziano powszechnie o sposobie ycia, ktry wioda, i jej niezmiernie sabym zdrowiu. Kilku panw z popiechem pomoc sw ofiarowao, ale ona jej nie przyja. Bardzo dobrze wiedzc o tym, e wyglda jeszcze modo i powabnie, nie chciaa okaza si niedon. Jednak wschody te byy dla niej straszne... Najbliej stojcym osobom mwi, e dowiadcza takiego uczucia, jakby przebywajc je koniecznie, koniecznie upa musiaa... Zbliaa si ku nim i odstpowaa, wycigaa naprzd liczn nk i z lekkimi wykrzykami cofaaj jakby na widok rozwartej paszczki wa; walczya z sob tak, e a okrya si rumiecem wysilenia. Na koniec, z krtkim, nerwowym miechem, nie zesza, ale zbiega ze wschodw prdko, lekko, z wdzikiem. Powodzenie to omielio j zna i ucieszyo, bo pord kilku kobiet i mczyzn, ktrzy j otoczyli, sza dalej alej ogrodu rwnym i silnym krokiem, z oywieniem rozmawiajc. Darzecki, ktry zza kartowego stou przypatrywa si tej scenie, ironicznie troch zauway: - Ale twoja ona, panie Benedykcie, nie jest tak bardzo osabion, jak si jej zdaje... - At! - rozdajc karty odrzuci Korczyski -z nudw zasiedziaa si i od chodzenia odwyka... Zreszt, zawsze sabe zdrowie miaa!... W pustym zupenie salonie Justyna przed otwartymi drzwiami stojc patrzaa na towarzystwo rozsypujce si w rne strony ogrodu, a odwrciwszy si ku sali jadalnej zmierzaa. Zaledwie jednak kilka krokw uczynia, usyszaa za sob szybkie stpanie i z cicha wymwione swe imi. Zygmunt Korczyski szed za ni, niespokojne spojrzenia rzucajc na fortepian, krzesa i stoy. - Zapomniaem wzi swj kapelusz... kapelusza szukam - ze zmieszaniem i drcymi usty wyszepta. Prdko, zanim usun si zdoaa, zbliy si ku niej i rk jej pochwyci. - Kuzynko - zacz - czy nie cofniesz tych sw, ktre tylko co powiedziaa?... Zupenie i nigdy! Wic o przeszoci zapomniaa zupenie i nigdy niczym dla mnie nie bdziesz... nawet przyjacik... siostr? Ale ja nie mog... Osupiaa zrazu oblana gorcem jego sw i wzroku, prdko jednak i ruchem gwatownym rk sw z doni jego wyrwaa. - Czego chcesz ode mnie? - zawoaa. - Jakim prawem, za co robisz sobie ze mnie zabawk caego swego ycia? Do ju... prosz ci, kuzynie.. czego chcesz? Sowa pltay si jej w ustach i gos zamiera w gardle. - Duszy twojej chc, Justyno... przyjani... ufnoci... - Duszy! - zamiaa si przecigle i bolesna ironia migna jej w oczach. - Czy mylisz, e jestem takim samym dzieckiem, jakim byam wtedy, kiedy mi te wszystkie twojepikne... o! takie poetyczne sowa... Nie dokoczya. Nagle opanowaa siebie i postpiwszy par krokw naprzd rk ku ogrodowi wycigna. - Id, kuzynku, i podaj rami onie swojej,ktra jest licznym i zapewne dobrym dzieckiem, twemu sumieniu powierzonym. Ona ci kocha... a moja dusza. Od stp do gowy dre zacza. - Moja dusza - dokoczya - nie przyjmie nigdy tego, co ty jej teraz ofiarowa moesz! Chwiejnym troch, ale piesznym krokiem, jakby nie tylko od niego, lecz i od samej siebie uciekaa, z salonu wysza. W sali jadalnej zobaczya Mart, ktra nisko schylajc si nad stoem i gono sapic pogron bya w ukadaniu na krysztaowych podstawach owocw konfitur. Stana i patrzaa chwil na szerokie, zgarbione plecy i w tysic zmarszczek pogit twarz starej panny, Przybliya si prdko i dotkna ciemnej, kocistej rki, ktra z niezmiern starannoci bujnym, czerwonym gogiem warstw biaych porzeczek przyozdabiaa. - A to co? - gow podnoszc krzykna Marta -Czego ty chcesz ode mnie? - agodniej zapytaa. Drca jeszcze i ze zami w oczach Justyna szepna: - Moe pomc... przynie... cokolwiek zrobi? - Ot, jeszcze czego! Wiesz dobrze, e nie lubi, aby kto wtrca si do moich interesw... Sama sobie zawsze rad daj i teraz dam... Baw si, kiedy ci wesoo... - Mnie niewesoo... - odpowiedziaa. smakosza i cichej, ale do 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AABP&CLcDfVcE$*cF3 L- A co ja na to poradz? Melancholiczka jeste! Do gowy po rozum pjd, chopcwbaamu, to i wesoo bdzie... Mwia to zwykym sobie tonem, szorstko iironicznie, ale zmarszczki jej czoa przerzedziy si troch, a wzrok ognisty i chmurny nabiera przyjaniejszego wyrazu.Zdawao si, e wnet podniesie sw rk, po ktrej ciekao troch konfiturowego soku, i ruchem pieszczoty przesunie j po rozognionej twarzy stojcej przed ni dziewczyny. Ale w tej chwili u koca sali rozleg si przy bufecie brzk padajcego na ziemi i rozbijajcego si szka wraz z piskliwym wykrzykiem kobiecym. Bya to panna suca pani Emilii, wystrojona i fertyczna, ktra tu niby Marcie w zajciach jej pomagaa, ale daleko wicej eleganckim kamerdynerem Ryca nieli robot swoj zajta, jeden z niesionych ku stoowi przedmiotw z rk wypucia. - Wieczna niedola! - porywajc si z miejsca i do bufetu przyskakujc krzyknaMarta - krysztaow karafk stuka! Otto wasza pomoc! Id mi std zaraz, frygo, i ani pokazuj si wicej ! Ruszajcie std wszyscy! Sama wszystko wasnymi rkami robi wol ni do takich szkd dopuszcza! Od garnituru karafka!... Sto lat moe garnitur by cay, a teraz, masz!... Wiecznaniedola! Uf! nie mog! Zgryziona tak, e a jej rce dray, rozgniewanym, a wicej jeszcze rozalonym gosem na sub krzyczaa, dla zebrania szcztkw karafki na ziemi przysiada i zakaszlaa si dugim, przeraliwym, grzmotowym kaszlem. V Justyna bocznymi drzwiami wybiega z domu i brzegiem warzywnych ogrodw szaw kierunku pola. Wkrtce te znalaza si na ciece krto biegncej pomidzy zboem i majcej pozr wskiego korytarzyka, ktrego ciany tworzyo yto wysokie, gste, jeszcze zielone, ale ju w bujne kosy wypywajce i szafirowymi ctkami bawatkw usiane. Byo co tajemniczego i pocigajcego w tej ciece utopionej na dnie kosistego morza, ktra zaczynajc si u stp zabudowa dworskichbiega w gb rwniny, biaa i twardo udeptana. Wyduajc si, to skracajc zwracaa si ona w rne kierunki; zdawao si nieraz, e ju, ju koczy si i urywa, a za zawrotem albo za zielon miedz ukazywaa si znowu wabic i wiodc - nie wiedzie dokd. Nikt widzie jej nie mg oprcz tego, kto ni szed, a ten, kto ni szed, nie widzia take nic oprcz gstwiny odyg i kosw dokoa siebie, a nad sob bkitnej kopuy nieba. Bya to niska puszcza, u szczytw swych samotna i cicha, a w dole wrzca yciem niewidzialnym, ktre j napeniao mnstwem szelestw, wierka, fruwa, brzcze, wiegotw zlewajcych si w nieustanny, przy samej ziemi kipicy szmer.Justyna wypadkiem znalaza si na tej ciece i nie mylaa wcale o tym, dokd jona zawiedzie. Wicej instynktownie ni rozmylnie uciekaa od tego wszystkiego, co j ranio, nudzio i poniao. Od kilku latcierpiaa wiele i coraz wicej... Dlaczego czua si tak gboko i bez ratunku nieszczliw? Jakim sposobem ycie jej taki kierunek przybrao? Dlaczego z gorcego snu pierwszej modoci obudzia si nie tylko samotna i smutna, ale zarazemobraona i z nie wysch dotd kropl goryczy w sercu? W tumnym nieadzie odamy przeszoci zbiegay do jej pamici; sza prdko, ze schylon gow, i mylaa, e kiedy bya dzieckiem, ju tylkosyszaa o tym, e kiedy ludzie bywali weseli i szczliwi, e im y byo atwo; teraz za ycie stao si prnym uciech, apenym trudw i przeszkd. Te przeszkody przeamywano dokoa niej z wyrzekaniami,ktrych tre coraz lepiej rozumiaa, i z wysileniami, od ktrych ludzkie ciaa chudy i zmarszczkami okryway si twarze. Ale jej ojciec czu si spokojnym i szczliwym, tak jak i dawniej; nie przeamywa nic i adnych wysile nie czyni. Wprawdzie ten wychowaniec minionej minuty czasu, ktrego przez ca modo dla piknej gry na skrzypcach pieciy i wychwalay wszystkie dostpne mu towarzystwa i za ktrego rozmarzonymioczami przepadao wiele kobiet, nie by zawsze takim, jakim sta si w ostatnich dziesiciu latach, ale posiada wszystkie zadatki tej przyszej swojej postaci. Justyna pamitaa, jak stopniowo zaokrgla si i nabiera pulchnoci rk i policzkw, smutnym albo zagniewanym nie widziaa go nigdy. Jakimikolwiek byy otaczajce go okolicznoci, cokolwiek jego albo bliskich mu spotykao, zachowywa on zawsze wraz z niezmcon pogod dziecic prawie agodno. Unosi si i pon wtedy tylko, kiedy gra. Gra cigle,z przerwami przez nieuchronne koniecznoci sprowadzonymi. Mona by myle, e ukochana sztuka zuywaa wszystkie jego siy i zaspokajaa pragnienia. Tak przecie nie byo. Mia drug jeszcze namitno. Pod zotawym, apotem ju siwiejcym wsem zawsze purpurowe, zmysowe jego usta ukaday si w wyraz luboci, ilekro zobaczy jakkolwiek adn twarzyczk lub zgrabn kibi niewieci. Mona byo nawet uczyni to spostrzeenie, e obie jego namitnoci podsycay si wzajemnie. Im duej gra, tym posuwiciej i z wikszym rozmarzeniem przyblia si do przedmiotu miosnych swych wzrusze; im silniejsze i bardziej przez przeciwnoci rozdraniane byy te wzruszenia, tym wicej i zapamitalej gra. Wiele wspomnie mtnych i urywanych, ale o ktrych teraz jeszcze z podniesionymi powiekami myle nie moga, pozostao Justynie z czasu tego, kiedy jej matka czsto i gorzko pakaa, a o jej ojcu domowi z cichym miechem wiele pomidzy sob szeptali. Wtedy jeszcze dziwia si nie rozumiejc, ale niebawem zrozumie musiaa, Dokadnie, plastycznie, dzi jeszcze wyobrazi sobie moga t kobiet, chud i zwinn, z wosami jak krucze pira czarnymi i ognistymi oczami, czasem gadatliw i zalotn, czciej ponur... Bya to jej nauczycielka, Francuzka... Uczya j krtko i prdko dom opucia, a prawie jednoczenie w podr, ktra dugo trwa miaa, wyjecha i Orzelski. Zabra z sob swoje skrzypce. Nie tylko skrzypce - bo przed wyjazdem zacign dug nowy i znaczny. Czy nieobecno ojca trwaa kilka miesicy lub rok cay, Justyna nie pamitaa, ale o jej przyczynie wtedy ju wiedziaa dokladnie i jasno, bo w przeraliwym rozstroju domowym i majtkowym nikt jej przed ni bardzo nie ukrywa. W zamian pamitnym by dla niej dzie, w ktrym pord krzyczcej, zniewaajcej albo aonie wyrzekajcej gromady kredytorw siadaa z matk do powozu. Pojechay do Korczyna. Z pamici Justyny nigdy nie wysza rozmowa matki jej z Benedyktem Korczyskim, w ktrej kobieta od dawna ju na siach upadajca, a teraz miertelnie zagroona, bagaa krewnego o zaopiekowanie si jej crk w razie jej rychej zapewne mierci. Zwtlaa i bezsilna, draa na caym ciele, rce wychude i jak wosk te zaamujc,a twarz jak opatek przezroczyst strumieniami ez oblewajc. Pan Benedykt mwi niewiele, koce dugiego wsa do ust wkada i przygryza, ponuro przed siebie patrza, a na koniec chylce si przed nim czoo krewnej ucaowa i ku niemu wycignite, biedne, te rce mocno ucisn. Kiedy powrciy do domu, na dziedzicu ju usyszay tony skrzypiec.Pan tego domu powrci, nie na dugo. Wkrtce wiadomoci o mierci swej krewnej przywoany pan Benedykt przyjecha, z mnstwem trudw interesy majtkowe Orzelskiego uregulowa, ma sumk z oglnego rozbicia uratowa i owdowiaego ojca wraz z czternastoletni crk do Korczyna zabra. Orzelski okazywa si przez ten ukad rzeczy zupenie uszczliwionym. Po swej ostatniejromansowej przygodzie postarza znacznie,wicej ty zacz i dla pci piknej zobojtnia. Nie pozby si przeto wszelkich przyjemnoci ycia. Kuchnia korczyska dziki Marcie bya wcale dobr, a dnie cae zostaway wolne, zupenie wolne od wszystkiego, co przedtem ciyo niekiedy na nich. Mg je bez adnej ju przeszkody i odpowiedzialnoci powica muzyce. Teraz przed pamici Justyny powstaa kobieta z majestatyczn postaw, z gow wyniole podniesion i skromnie spuszczonymi powiekami, w wiecznie czarnym, wdowim ubraniu. Bya to po panu Benedykcie druga jej dobrodziejka. Zobaczywszy dziewczynk, ktra jeszcze nosia aob po matce, przycigna j kusobie i serdecznie ucaowaa. Zawsze smutne jej oczy napeniy si litoci. Do obecnego pana Benedykta rzeka, e krewna Korczyskich nie moe by dla niej obc, e obowizek wychowania jej na jednym tylko z braci ciy nie powinien, eona, w imi Andrzeja, prosi o danie jej w nim udzia. Gdy wymawiaa imi zginionego ma, chodne zawsze jej usta dray. - Ty wiesz, bracie - dokoczya - jak niezachwianie chowam w mym sercu mioi wierno dla tego bohatera mego. Niewidzialny cielesnym oczom, jest on zawsze duchowi memu obecny. Czsto rozmawiam z nim w ciszy nocnej i bagam Boga, aby pozwoli mu sucha sw moich;kto wie, moe proba moja wysuchan bywa! Dzi mu powiem, e w rodzinie jego jest biedna sierota, ktrej losem, wsplnie z tob, zajm si w jego zastpstwie. Zaja si, nawet szczerze i starannie. Na wspk z panem Benedyktem opacaa nauczycielki Justyny, sprawiaa jej coraz nowe i adne suknie, sprowadzaa dla niej ksiki i nuty. Czasem doros ju dziewczynk na tygodnie i miesice zabieraa do swoich niegdy piknych i obszernych, a dzi znacznie zmalaych i powoli w ruin upadajcych Osowiec. Tu umys Justyny napeni si mnstwem obrazw skadajcych gwny moment dotychczasowego jej ycia. Mody chopak,o sze lat od niej starszy, w domu, przy drogo opacanych nauczycielach chowany i przez matk starannie od wszelkich powszednich zaj i zjawisk ycia uchylany,wypieszczony, delikatny, z przepowiadan mu przez wszystkich otaczajcych soneczn przyszoci genialnego artysty... Z tym na wp wykwintnym paniczem, a na wp rozegzaltowanym artyst czyy si dla Justyny wspomnienia tych wszystkich wydarze i wzrusze, ktre zazwyczaj stanowi wtekmioci, wieej,. szczerej, lata trwajcej i obustronnie uczuwanej. Byy tam ranki majowe i ksiycowe wieczory, dugie przechadzki, ciche rozmowy, wsplne czytania poetycznych i wzniosych utworw, pacze poegna, kiedy on dla ksztacenia talentu swego odjeda w dalekie kraje, rozczenia napenione palc tsknot i kojcymi j nadziejami, listy wysyane i otrzymywane, namitne radoci powita, przyrzeczenia, przysigi, plany wsplnej przyszoci, upojenia, po ktrych dniami i tygodniami czua na swychustach ogie i sodycz jego pocaunkw. Dzi jeszcze o tym wszystkim wspominajc stana rd cieki i w doniach ukrya twarz, do ktrej dawna, silna i jedyna jej dotd mio uderzya fal wzburzonej krwi. Prdko przecie poblada, z gniewem w oczach wyprostowaa si i sza dalej. Jake skoczy si ten poemat? O, bardzo prozaicznie! Wprawdzie bohater poematu wymwi gono wyraz: "Maestwo!" i nawet przez cae dwa miesice, zrazu energicznie i uparcie, a potem coraz sabiej go powtarza. W tych dwch miesicach Justyna pamitaa kady dzie iprawie kade do niej i o niej wymwione sowo. Mylaa wtedy, e idzie o jej ycie,wic wzrokiem i suchem, ktre stay si nagle bardzo przenikliwymi, badaa wszystko, co dziao si wkoo niej. Wiedziaa te o wszystkim. Wkoo niej wrzao. Pani Andrzejowej ubyo co z jej majestatycznej postawy, tak czua si zrozpaczon postanowieniem syna. Moga ona z wielk dobroci i hojnoci wychowywa ubog sierot, zwizkiem krwipoczon z czowiekiem, ktrego w miar upywajcego czasu coraz wicej, jak utraconego kochanka i witego mczennika, kochaa i czcia. Ale kiedy potem t nawet lubian przez siebie dziewczyn przymierzaa z synem swoim, znalaza j tal: malutk i pooeniem w wiecie, i wychowaniem, i urod, i rozumem, e po prostu poj nie moga takiego zwizku. O majtek mniej dbaa chocia i pod tym wzgldem, pomimo rzetelnego oderwania si od materialnych spraw wiata i bardzo maego rozumienia majtkowych interesw, czua, e upadajce Osowce potrzeboway wzmocnienia i podpr: Ale przede wszystkimpragna dla syna kobiety wysoko urodzonej, z rozlegymi koligacjami, z wychowaniem wietnym, jakiej na koniec muzy, ktra by niewtpliwemu dla niej geniuszowi jego dopomagaa do wzrostu i lotu. Wszystko to, bez gniewu i uniesienia, bo z krewn Andrzeja le obej si nie moga, owszem, smutnie, ale te i dumnie, wypowiedziaa Justynie. Daleko mniej powcigliw bya ciotka Zygmunta, kobieta bardzo ywa i wysoko cenica bogactwo. - Powinna bya wiedzie, moja Justynko - mawiaa -e tacy ludzie, jak Zygmunt, z takimi, jak ty, dziewcztami romansuj czsto, ale nie eni si prawie nigdy! Na gow pana Benedykta posypay si gromy. Pani Andrzejowa co par dni wzywaa go do Osowieca; Darzecka przyjedaa sama i z szelestem jedwabnych sukien, wzburzona, gono swegniewy i niechci wyraajca, wpadaa do gabinetu brata. Wda si te w spraw i sam arystokratycznie wygldajcy Darzecki, monotonn i pynn mow sw bratu ony owiadczajc, e wcale nie zgadza si z jego chciami i gustami, aby tak bliski mu przez on krewny eni si -nie wiedzie z kim... Pan Benedykt wpada wgniewy tak gone, e w caym domu go syszano, gdy zapytywa: "Czy ma dziewczyn utopi albo zastrzeli?" Na koniec zada rozmwi si o tej sprawie z Zygmuntem. Rozmwi si i na zakoczenie z chmurn artobliwoci rzek: - Wiesz co, gagatku? jed sobie znowu za granic i ucz si malowa... Osowce wprawdzie zrujnuj si do reszty, ale tobiesamemu serce pewno nie pknie, bo... bo prawd mwic, sam nie wiesz, czego chcesz! Wyjecha - a po dwch latach spdzonych wogniskach sztuk piknych, przewanie w Monachium, wrci onaty. Cae to zajcie byo dla Justyny ciosem zrazu, ktry wtrci j w rozpacz, a potem policzkiem, pod ktrym uczua, e jest dumn i e godno ludzk okrutniej jeszcze zranion w niej zostaa nieli mio. Byo ono take ostr strza, ktra serce jej przeszywajc otworzya zarazem jej oczy. Spostrzega i zrozumiaawiele rzeczy umykajcych dotd wzrokowi jej i rozwadze. Zrozumiaa przede wszystkim pooenie wasne i dla swej marnej teraniejszoci wzgard zdjta zlka si przyszoci... Dotd mio, uciechy jej, cierpienia i marzenia poeray jej czas i do syta karmiy myli t serce. Gdy tego pokarmu zabrako, spostrzega i uczua, e nie posiada adnego innego dla nasycenia ciko wlokcych si godzin i .dni; e w niej i dokoa niej nie ma nic takiego, na czym by moga zawiesi kotwic nadziei jakiejkolwiek, choby z pospolitego metalu ukutej. Czasem, gdy zamykaa oczy i mylaa o tym, co z ni jest i by moe, zdawao si jej, e patrzyw jak bezmiern pustk, po ktrej niby widma strapione i wtlejce bkay si mode siy jej ciaa i ducha... Teraz czowiek ten chce znowu w tej pustce rozpali pomi, ktre ju raz tak srodze opalio jej skrzyda. Przed kilkunastu zaledwie minutami do gbi istoty swej czua si wzruszon samym tylko dwikiem jego gosu. Bya ju zapomniaa,a teraz... czy znowu... czy znowu? Sto gosw zdawao si w niej woa: Nie! A jednak w nudzie i bezcelowoci ycia swegomoe kiedy... moe... Nie bya dzieckiem, miaa lat dwadziecia cztery i kiedy bardzo kochaa wiedziaa, czua, czym bywa i jakie przemoce wywiera sza krwi iserca... Przeraenie dreszczem po ciele jej przebiego. Zarazem czoo jej zapalio si wstydem. Przypomniaa sobie spojrzenia i zaczepki tego drugie go, wykwintnego pana,z wychudym ciaem, chorobliwie drgajcym czoem i atasow rk, ktra tak bardzo znaczco szukaa i dotkna jejrki. C to byo? Podobaa mu si? Widziaa to a nadto, ale czyli take z dowiadczenia nie wiedziaa, e "tacy ludzie, jak on, z takimi, jak ona, dziewcztami romansuj czsto, ale nie eni si prawie nigdy". Kime wic bya? Jakim byo jej miejsce i znaczenie pord tych, z ktrymi upywao jej ycie? O! naturalnie, powiedziano jej to kiedy i samato przyznawaa - bya ona nie wiedzie kim! Obu domi schwycia si z rozpalon gow, w gardle uczua dawienie alu, a do 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAGPUcH cIcJV+TcK9(na podniebieniu palc gorycz upokorzonej dumy, Jednak uspokajaa si powoli. Z szerokiej przestrzeni przylatyway wiee powiewy i askawie muskay jej wosy i szyj. Zza ez widziaa wpatrzone w ni litociwie szafirowe oczy bawatkw i kosy zielone, prawie nieruchome, po ktrych przecie cicho pyn kojcy szmer. Przed sob, o krokw kilkanacie, zobaczya wznoszc si nad zboem, rozoyst i ca w socu stojc gruszpoln; pie, gazie i wszystkie licie tego drzewa byy zote. Ogldaa si dokoa, nawzburzon twarz jej spywa wyraz ulgi. Wida byo, e powoli o sobie i troskach swoich myle przestawaa. Pochylia si i rozchyliwszy gste odygi zboa z zajciempopatrzaa na fioletowe lady i rohue gstymi splotami obejmujce odygi yta. Gdy podnosia gow, jeden z kosw szorstko przesun si po jej twarzy; wzia go w rk i ostronie obejrzaa napeniajce go mode ziarna. Liliowy motyl wzbi si jej spod stp i krto wylecia nad zboe; cigaa go wzrokiem, pki nie znikn. Bya ju teraz o par tylko krokw od gruszy polnej i oguszy j krzyk drobnych ptakw, ktrych ilo nieprzeliczona skakaa, fruwaa, koysaa si pord zotych lici.W tej samej chwili, za zboem, niedaleko, rozleg si gos ludzki. By to silny i czystygos mski, ktry zawoa: - Hej, kasztan, hej, hej! A w minut potem po raz drugi: - Wolniej, gniada wolniej! W woaniu tym rozchodzcym si po ciszy polnej nie byo nic smutnego; owszem, brzmiao ono ranie i ochoczo. Wnet potem rozlego si gwizdanie, w ktrym wyranie rozpozna mona byo nut piosnki zaczynajcej si od sw: Przy drodze, przy drodze jawr rozkwitnwszy, Gdzie pojedziesz, mj Jasieku, konia osiodawszy? Jaworu tam nie byo, ale u stp gruszy polnej urywa si wski korytarzyk i w prostej, dugo ze stron obu wycignitej linii wysokie yto stawao nad pacht nagiej, ciemnej, wieo zoranej ziemi. Justyna wysza ze zboowej puszczy i pod grusz stana. Z jednej strony w znacznejodlegoci wida byo dug i szaro std wygldajc wie, z drugiej do blisko stay wzgrza porose drzewami; naprzeciw, jak okiem sign, niski owies i groch biao kwitncy okryway ziemi. Ta sama cieka, ktr Justyna zasza a w gb rwniny, przerwana pacht zoranej roli, uparcie odradzaa si wraz za ni i biaym paskiem przerzynajc puszyst zielono grochu znowu w owsie przepadaa. Od jednego ze wzgrz ku gruszy polnej posuwa si pug, cignity przez par koni, z ktrych jeden by kasztanowaty, z konopiast grzyw, drugi - gniady, z bia nog i bia at na czole. Za pugiem, z rkami opartymi na wysoko sterczcych rczkach pugu, szed wysoki i zgrabny czowiek, w biaym pciennym surducie, dugim do kolan obuwiu i maej czapce, ktra skrzanym daszkiem osaniajc mu czoo nie zasaniaa z tyu gowy jasnozocistych wosw. Szed prosto, rwnym krokiem, bez adnego widocznego wysilenia; lejce z grubego sznura mocno z sob poczone i wzdu bokw koskich wyprone poniej ramion opasyway mu plecy. Idc wygwizdywa trzeci ju strofpiosnki: Rybacy, rybacy, sieci zarzucajcie, Nadobnego Jasia na brzeg wycigajcie. Pug posuwa si do prdko; lemiesz gboko pogra si w rol, po elaznej, byszczcej policy nieustannie przepywaystrumienie ciemnej, w miaki piasek rozsypujcej si ziemi. Niewielkie konie z poyskujc szerci szy rwno i ranie, a w niejakiej od nich odlegoci kilka wron,zdajc si zaglda im w oczy, tu i wdzie skakao albo powanie i ze spuszczonymi dziobami siadao na grudach. Nagle oracz gwizda przesta i o kilka krokw spostrzec ju mona byo, e uczu si zdziwionym. Prdkim ruchem czapk zdj z gowy, konie zatrzyma i nakobiet, ktra tak niespodzianie dla niego wysza spomidzy gstego zboa, patrza ze zmieszaniem na twarzy i w postawie. Usta mu otworzyy si i pod zotawym wsem ukazay niene zby. Umiechn si, twarz odwrci, zawaha si, chrzkn, na koniec, bojc si zna zbyt gono przemwi, prawie po cichu przemwi: - Czy panienka potrzebuje czego? Moe drog dokd pokaza lub robotnikom pana Korczyskiego co powiedzie? oni tam za grk... Odj rce od puga do odejcia gotw. Justyna postpia par krokw po wskim, zielonym pasie rozdzielajcym cian yta zpacht zoranej ziemi. - Dzikuj - odpowiedziaa - wyszam na przechadzk i sama nie wiem, jakim sposobem a tutaj zaszam... Ruchem gowy wskaza na bia ciek spord yta wygldajc. - Ta cieka przyprowadzia - zauway. - Ale to nic - doda - e panienka tak daleko od dworu zasza. Mona wrci krtsz drog, tamtdy... midzy owsem trzeba i iwyjdzie si na wprost okolicy, a stamtd toju do dworu krtka droga. Mwi teraz goniej ju, prdko i z widocznym pragnieniem okazania si grzecznym i usunym. Wycignitym ramieniem wskazywa owies, przerzynajc go zielon drog i szarzejc u jej koca okolic. Justyna patrzaa na ywe jego ruchy, ktrym ksztatno ciaa nadawaa szczegln zrczno i gitko; nie moga te nie spostrzec, e z bkitnych, roziskrzonych oczu, zza zmieszania i zawstydzenia, wybuchaa mu tajemna, lecz nie dajca utai si rado. - Pan Jan Bohatyrowicz? - troch niemiaozapytaa. Odkryte i od reszty twarzy bielsze jego czoo zaszo rumiecem, z rumianych i ogorzaych policzkw ledwie krew nie wytrysna. - A jake! -odpowiedzia i palcami dotykajcrczek puga ze spuszczonymi oczami zapyta: -Skd panienka wie, kto ja jestem?- Widuj pana czasem... ciotka Marta mwia mi o ojcu i stryju pana... Znw twarz na chwil odwrci i chrzkn, ale mielej ju odpowiedzia: - Pewno o stryju Anzelmie, bo on kiedy dobrze zna pann Mart... Urwa i po krtkim milczeniu, zdobywajc si widocznie na now miao, doda jeszcze: - I ja te kiedy w Korczynie bywaem... ociec mnie tam bra z sob... ale ju potem nigdy nie byem. Czego chodzi, kiedy adnej przyczyny nie ma? I jakby mu nagle przysza na pami jaka obraza czy niech, gow podnis troch butnie, brwi zmarszczy, rce na rczkachpuga pooy i zawoa na konie, aby szynaprzd. Lejce tylko, ktre mu plecy opasyway, cign i par razy do koni przemwi: - Wolniej, kasztan! wolniej, gniada, wolniej! Pug posun si znowu, tylko daleko powolniej ni wprzdy i znowu lemiesz gboko ry si w pulchn rol, a po byszczcej policy spyway strumienie ciemnej, miakiej ziemi. Justyna wskim brzegiem ytniego anu sza obok puga z niejakim zdziwieniem na zachmurzon nagetwarz towarzysza patrzc. Po chwili wskazujc rol zapytaa: - Po koniczynie? - A jake - odpowiedzia. - Pod pszenic? Rzuci na ni szybkie spojrzenie, w ktrym bysno troch niedowierzania i obawy. Pomyla moe, e ona chce z niego artowa. - Panienka niby to zna si na gospodarstwie? Zmieszaa si z kolei. Istotnie, bardzo mao posiadaa wiadomoci o tej ziemi, po ktrej stpaa i ktrej zjawiska, obrazy i plony budziy w niej czsto ciekawo i zachwycenie. To i owo z rozmw toczonych dokoa niej zapamitaa, ale z bliska pracom rolniczym ale przypatrywaa si nigdy. W tej chwili dziwia j pozorna przynajmniej atwo, z jak mody rolnik prac swoj spenia. Wyobraaa sobie, e ora jest bardzo ciko. - Wszelako bywa - odpowiedzia. - Bywa, eciko, bywa, e letko. Po pierwsze, to od gruntu zaley, a po wtre, od uzwyczajeniai od siy. Do tego i pugi teraz insze jak dawniej. Dla mnie mrg zaora to tak, jak prawie na spacer pj. Przy ostatnich wyrazach gow rzuci ranie, w gr spojrza i znowu w umiechu, ale tym razem jakby triumfujcym, biae zby mu pod zotawymwsem bysny. Widocznie, w poczuciu siy wasnej i uzdatnienia do tej pracy, ktr przez cae ycie spenia, uczu si dumnym i wesoym. W ogle w postawie, mowie i caym obejciu si jego dziwnie mieszay si z sob i ruchliwie jedna przeddrug ustpoway: dzika niemiao i harda butno, kobieca prawie wstydliwo i mska dojrzaa sia. Zna w nim te byowielk ywo i mwno powcigane przez ch okazywania si grzecznym i przystojnym. W tej chwili przecie ywo imwno wziy gr nad niemiaoci. Co u puga poprawiwszy wyprostowa si,na konie, ktre byy stany, cmokn i z promieniejc twarz zawoa: - Prdzej bym mierci spodziewa si w tym momencie ni panienk rd pola zobaczy. Wszyscy mwili, e dzi we dworze bal... - Niewesoo mi byo na tym balu i wolaami w pole - ywo te i zupenie mimo woli odpowiedziaa Justyna. Umiech znikn z jego twarzy. Duej i mielej ni dotd popatrzy na ni. - Ja to ju dawno wiem - ciszej znowu odpowiedzia -e panience nie zawsze tam bywa wesoo. Ludziom gb nie zatkn, a i twarz czowieka wygada czasem, co si w sercu kryje. Ja panienk, cho z daleka, aczsto widuj... Wstrzyma si. Gos jego, ten silny gos, ktry na ca okolic rzuca dwiki rozgonych pieni, zmci si i urwa. Po chwili dopiero dokoczy: - Moe panienka gniewa si na mnie, e tak miele powiedziaem?... I niespokojnie, gow pochylajc, spojrza w twarz idcej obok niego kobiety. Zarumienion bya, ale nie rozgniewan; owszem, spod spuszczonych powiek wzrok jej podnis si na niego ciekawie i przyjanie. Znowu okrge i rumiane jego policzki w ogniu stany. Odwrci twarz, zawaha si, chrzkn i dokoczy: - Panienka i wiedzie o tym nie moe, e ja na panienk czasem patrz i rne myli przychodz mnie do gowy. Sonko maego ptaszka nie widzi, jednakowo on piewa zaczyna, kiedy ono wzejdzie, i nikt jemu tego zabroni nie moe, bo cho on w niskim krzaku mieszka, ale swoje piewaniei swoj wolno ma! Znowu, pomimo woli moe, podnis gow,oczy bysny mu dum czy zapaem i u koca wyoranej bruzdy pug zatrzymujc ranie zawoa: - Co tam! Ja panience powiem, e nie trzebanadmiar troska si i smci. S na wiecieze ludzie, s i dobre. Podczas smtno bywa, a podczas moe by i wesoo. Najgorsza to jest rzecz, kiedy czowiek nic nie robi, a tylko o swoich biedach myli!... - To prawda - umiechna si Justyna - alejeeli kto na wiecie nic do robienia nie ma?... - To nie moe by... - zacz i nie mg dokoczy, bo z niejak trudnoci zawraca pug, aby poprzeczn bruzd odgraniczy zaoran rol od kwitncego grochu. Jakkolwiek utrzymywa, e wyoranie morga ziemi byo dla niego tym samym prawie, co przechadzka, jednak zatrzymujc pug u pocztku drogi owies przerzynajcej ociera sobie pot, ktry bujn ros wystpi mu na czoo. Justyna pogadzia konopiast, gst i wypieszczon grzyw kasztanka. - adne i zgrabne koniki - zauwaya. - Silne i bardzo gaskliwe - widocznie pochwa jej uradowany odpowiedzia - gos mj znaj, do rki id... Wszelakie zwierz -doda - ugaska mona, byle jemu lubienie i dobre staranie okaza. Dla mnie za nic w gospodarstwie nie ma nad konie. Tak ju wida przyrodziem si do ojca, bo nieboszczyk ociec za komi a przepada... Przewrci pug w ten sposb, aby bokiem sun si mg po ziemi, lejce zdj z plecw i cmokn na konie, ktre weszy na nieszerok, traw i dzikimi kwiatami poros drog. - Czy pan ojca swego pamita? - zapytaa Justyna. - Dlaczego nie? Czasu mierci jego siedem lat miaem i do nikogo, zdaje si, tak jak do niego, przywizany nie byem... - A matka yje? - yje, chwaa Bogu, ale ja z ni tak jak prawie nigdy nie byem... Mwi teraz ywo i prdko, coraz wicej pozbywajc si niemiaoci. Mona by nawet myle, e zapytania Justyny sprawiay mu rado, jak gbok rado, ktra wilgotn mg przymi n chwil roziskrzony blask jego oczu. - Prawd powiedziawszy - doda - to stryj Anzelm by dla mnie i ojcem, i matk; ale kiedyci zachorowa i kilka lat nie tylko co, ale z ka podwign si nie mg. Wtenczas na mnie wszystko spado: i gospodarstwu, i choremu stryju, i maej siestrze, i samemu sobie rady dawa musiaem, sam tak jak prawie dzieckiem jeszcze bdc. Najadem si te w czasie niemao biedy, a w czasie i ludzie niemao mnie nakrzywdzili... Machn rk i znowu brwi troch zmarszczy, ale zaraz z powracajc wesooci dokoczy: - Teraz za to wszystko u nas odmienio si na dobre, i tyle tylko mojej biedy, co jej we wasnych daniach wynajd. - Jakie to dania? - z artobliwym umiechem zapytaa Justyna. On zmiesza si znowu, odwrci twarz, chrzkn i po chwili dopiero odpowiedzia: - Rne u czowieka bywaj dania: podczas i takie, co nigdy speni si nie mog. Ju, zdaje si, i wygnasz je z serca,i zapomnisz, a smtek i tsknota, wszystkojedno, po nich ostaj... Spojrza w gr i zamyli si, ale w tej chwili w owsie zaszumiao i o kilka krokw przed komi ukazaa si na wskiej miedzydo szczeglnie wygldajca kobieta. Bya to dziewczyna dwudziestoletnia, wysoka, z potnymi rozmiarami ciaa i twarz tryskajc wieoci i zdrowiem. Kasztanowate wosy socem przeniknite jeyy si dokoa jej gowy jak zota gstwina; gruby, spltany warkocz opada na szerokie plecy, okryte jaskraworowym kaftanem. W duej pachcie przymocowanej do pasa niosa mnstwo polnego ziela, sza wyprostowana szerokim i silnym krokiem, a spod kraciastej samodziaowej spdnicy wyej ni do kostek ukazyway si jej due, bose nogi. Z dala ju wida byo bawatkowy szafir jej oczu, ktre pod brwiami kasztanowatymi zawieciy, rozbysy i w twarzy Jana jak w tczy utkwiy. Kiwna ku niemu gow i obojtnym spojrzeniem powidszy po Justynie z szerokim umiechem psowych warg zawoaa: - Pan Jan wida czasu ma duo, kiedy sobietak pomau idzie! Uchyli troch czapki. - A panna Jadwiga co takiego w fartuszku niesie? - Ziele dla krw! czy to pan Jan nie pozna?Wida, e na soce spojrza, to w oczachpociemniao! - Moe panna Jadwiga i zgada! - z cichym miechem odpowiedzia. Teraz ogromna dziewczyna z szafirowymi oczami i szeroko miejcymi si usty drogmu zaj musiaa i przechodzc raz jeszcze z bliska spojrzaa na niego. Umiech jej zmci si i znikn, gow troch pochylia i wymwia prdko: - Dlaczego to pan Jan nieaskaw nigdy nas nawiedzie? Zdaje si, e nie na kocu wiata yjem. Ju i dziadunio o panu wspomina... Nie zatrzymujc si ani na sekund pug i konie wymina i przodem posza, a gdy z wielkim swym fartuchem penym zieleni, z bogato rozwinitymi ksztatami ciaa i jec si nad gow zot gstwin wosw sza prosto i prdko, mona by j byo porwna do ogromnej, silnej i w sile swojej pontnej Cerery. - Kto to? - zapytaa Justyna. - To jest panna Domuntwna, najbogatsza wokolicy aktorka... Justyna szeroko oczy ze zdumienia otworzya. Jan umiechn si. - Pastwo nie rozumiej naszych nazwa - objani. -Aktorka, czyli sukcesorka... to jest.:. dziedziczka... Dziadunio panny Domuntwny, Jakub Bohatyrowicz, mia tylko jedn crk, ktr wyda za Domunta.Crka i zi prdko pomarli i t jedn wnuczk jemu zostawili. Cae tedy gospodarstwo, wcale pikne, na ni spadnie, a o starym gadaj, e i pienidze jeszcze ma... Justyna umiechna si. Spostrzega bya rozkochane spojrzenie, jakie Domuntwna przez mgnienie oka zatopia w twarzy Jana:- Pikna panna! - cigajc wzrokiem oddalajc si zauwaya. - Co do piknoci, to bynajmniej! - z widocznym niezadowoleniem odpowiedzia - owszem, zdaje si, e nadmiar wielka i gruba! Ale - poprawi si piesznie - pracowita i z dobrym sercem, to prawda! Czy panienka uwierzy, e gospodarstwo u niej idzie niegorzej jak u jakiego mczyzny?... I wszystko ona robi zdoa, taka silna... Przeszego lata o najemnikw trudno byo, to, a miech powiedzie, sama z parobkiem kosia i oraa... Wtedy mnie stryj powiedzia, ebym jej pomaga bo starego Jakuba bardzo szanuje i do tegogow sobie nabi... Zamilk widocznie czego nie dopowiadajc;zmiesza si znowu, chrzkn i prdko zagada: - Ten Jakub to moe ju prawie alu, a do 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AALP2cMcN=cO+cP:$dziewidziesit lat ma... Francuzw pamita, a wicej jak pidziesit lat temu z dziadem pana Benedykta Korczyskiego nawojn chodzi. Po wojnie oeni si, ju w pnym wieku, i dowiadczy wielkiego nieszczcia. onka go porzucia, a on to sobie tak wzi do serca, e od tego czasu troszk zwariowa. Nie to, eby cakowiciewariatem by, ale troszk... Jadwika piknie staruszka dopatruje, lubi jego i pieci jak mae dziecko... Czu byo, e zbliali si do wsi duej i ludnej. Gosy ludzi i zwierzt coraz wyraniej daway si sysze. U brzegu koczcego si owsa trzej chopcy, bosi i w biaych z grubego ptna ubraniach, z niewielkiej przestrzeni pola zbierali koniczyn. Jeden, barczysty, tgi i rudowosy, kosi, a dwaj, modzi, niedoroli, grabili i zgarniali cit traw wmae kopice. Jan umiechn si, otworzy usta dla powiedzenia czego i powcign si, na koniec, nie mogc zna powstrzyma si zupenie, do kosarza, ktrego kosa pobrzkiwaa i na socu pobyskiwaa, zawoa: - Ada! a spnilicie si z koniczyn, a wstyd patrze! Bdzie wam za to od ojca!... Zaczepiony, nie odwracajc si, z gniewem odkrzykn: - Cignij si za swj nos, a o cudzy nie dbaj! Jeden z modszych chopcw grablami rzeko ziemi drapic cienkim gosem zawoa: - E! ociec dzi na nas i nie patrzy! Z miasta tylko co powrci i o procesie gada! - Ja po swojej koniczynie ju dzi i zaoraem!-filuternie sprzeciwi si jeszczeJan. - Wiadomo! eby ty czego lepiej nie zrobi!Zna dudka z czubka! - sarkn znowu kosarz. - W ojca wrodzi si - zauway Jan do Justyny -taki gniewliwy jak i ociec. Oni mniestreczno-streczni przychodz, Fabiana Bohatyrowicza synowie... i pomidzy nami ktni adnej nie ma. Tylko tego Adasia najwicej teraz to gryzie, e mu w jesieni do wojska trzeba i... Jak sobie na to wspomni, gadzin staje... Jeszcze i czwartybrat u nich jest, Julek, ale taki zawzity rybak, e go z Niemna ani cign... Za Niemnem i za swoim psem, Sargasem, wiata nie widzi, a do tego troszk gupi. Asiostr ich, Eluni, panienka widziaa... Wtem stan, zatrzyma konie i smutnie wymwi: - Ot ju i okolica, i droga do dworu.., Zdj czapk i w wahajcej si postawie naJustyn patrza. - Moe bym ja - zacz niemiao - panienk do domu odprowadzi, eby podczas jaki zy pies albo bydl nie nastraszyo!... Moe jedno z tych nie spenionych da, oktrych przed chwil mwi, smutkiem napenio mu oczy. Moe aowa ubiegej godziny czasu przeduy j pragnc. Z niepokojem patrza na t, tak mu z pozoru obc kobiet, ktra w tej chwili wcale go nie suchajc gow podaa naprzd, ciekawe i zachwycone oczy wlepiajc w obraz tylko co ujrzany. By to raczej may i skromny obrazek wiejskiej zagrody, ale ktry dzi i z bliska widziany powia na ni czarem ciszy i wieoci. - liczna zagroda! - zawoaa - kto tu mieszka? - Stryj Anzelm, czyli my wszyscy troje, bo pomidzy nami we wszystkim jest wsplno. Mwic to dwoma skokami przeby bia drog wie z polem rozdzielajc, jednym ruchem rki otworzy na ocie zamykajc ogrodzenie przezroczyst i niewysok bram. Przez bram t wanie Justyna ujrzaa cz zagrody; teraz, gdy wntrze jej szerzej odsonio si przed ni, szybko postpia naprzd. Jan Bohatyrowicz z czapk w rku i schylon w ukonie gow sta u bramy wycignitym ramieniem wntrze zagrody ukazujc... - Prosz wej, bardzo prosz wej i spocz. Stryj bdzie bardzo kontenty i siestry zaraz zawoam... prosz, bardzo prosz... Niemiao jego znikna bez ladu. Na swoich mieciach puszy si troch i dumnia, grzeczn przy tym gocinno okaza pragnc. Zagroda bya do obszern. Pot z niewysokich i gadko ociosanych desek zrobiony obejmowa dobry mrg ziemi, na ktrej z zielonej jak szmaragd ki wyrastaa setka modych, przed kilku laty zaledwie zasadzonych grusz, liw i jaboni. Gdzieniegdzie te wysmuke i z widoczn starannoci piastowane plonki osypane ju byy zawizkami owocw, a tu i wdzie pomidzy nimi stare winie stay, cae w potopie czerwonych jagd. rodkiem ogrodukoa wyobiy na trawie do szerok drog i gsto zasiaa si na niej biaa dzicielina. Za owocowymi drzewami ze dwadziecia ulw na bkitno pomalowanychdo poowy kryo si w anie biao i rowokwitncego maku, zza ktrego wystrzeliway malwy obrose paskim i rnobarwnym kwiatem i ukazywaa si gstwina melisy, bladej na tle ciemnozielonych, wysokich i rozczochranychkonopi. Dalej nisko na zagonach rosy lub wiy si warzywa, te soneczniki wzbijay si nad delikatnym lasem biaego kminku; tu i wdzie pod grzdami wyrastay czerwone gaszty i rozpieray si rozoyste krzaki wieczornikw. Stuletnia moe sapieanka gazie swe, ju bezpodne, ale nieprzeniknion gszcz listowia okryte, kada na oknach i cianie domu, ktrego okiennice i naroniki na biaopomalowane wesoo zza niej wyglday. Dom, w samej gbi tej sporej przestrzeni stojcy, niski by, szary, som pokryty, zjednym kominem i somian strzech. Do ogrodu sta boczn cian, w ktrej wieciy dwa spore okna, a may ganek z zbiasto wyrzebionym okapem i niskie drzwi do wyjcia mia od dziedzica, na ktrym zza niziutkiego opotku wida byo wiron wystajcym i na kilku supkach opartym dachem i stajni, przed ktr leaa brona, stay kozy do piowania drzewa i ciao troch rozsypanej somy. Stodoa wygldaa zza domu i kilku tu przy sobie rosncych lip, a jeszcze dalej, za dziedzicem i lipami, ledwie widzialny z wysokiej gry, migota wski pas Niemna z t za nim cian i u samego skonu nieba ciemn wstg boru. Promienie soca, ktre pochylao si ju do zachodu, igray po trawie i w gaziach rozarzay barwy kwiatw, a winie w wielkie rubiny zmieniay. Nad tym wszystkim, w gbokiej ciszy, dzwoni w drzewach wiegot wrbli, brzmiao monotonne, basowe brzczenie pszcz i wzbijao si morze woni z przemagajcym wszystkie inne zapachem wieo skoszonej trawy. wieo skoszon traw grablami zgarnia i w ma kopic na dziedzicu skada czowiek do wysoki, bosy, w ciemnej, dokolan sigajcej kapocie i wielkiej, baraniejczapce. Ta czapka tworzya mu jakby druggow i uderzajcy stanowia kontrast z reszt ubrania. Starym by musia czy osabionym, bo ruchy mia powolne i przygarbione plecy. Grable jego nieustannie,ale powoli posuway si po ziemi, a od polowy ogrodu sysze ju mona byo rozmow, ktr prowadzi z kim niewidzialnym, za domem zna i potem dziedzica stojcym. - Apelacja ju, chwai Boga, podana i muchaponiesie to, co pan Korczyski w wyszej instancji wygra! - prdko i zapalczywie mwi gos niewidzialnego czowieka. - A ja sto razy Fabianu mwiem i sto pierwszy powtrz, e mucha naje si tym,co my od pana Korczyskiego wygramy - powoli i monotonnym gosem odpowiedzia czowiek grabicy skoszon traw. - Czemu to tak? - wybuchno zza potu popdliwe zapytanie. - Czy to Anzelm dla naszej powszechnoci dobra nie yczy? - ycz - brzmiaa odpowied - ale powiadam: po cudze nie sigaj! - A jak pokae si, e wygon nie cudzy, tylko nasz? a Bg mi ubij na duszy i ciele, e pokae si tak, a nie inaczej... - Fabiana adwokat zbaamuci i Fabian wierzy... - Jeszcze ten nie urodzi si, kto by potrafi mnie zbaamuci! Do ssiada po rozum nie pjd i nawet u Anzelma jego nie poprosz, cho Anzelmowi jeszcze ta mdro z gowy nie wywietrzaa, co jej kiedy od wielkich panw nabra... Gos niewidzialnego czowieka przybiera wci popdliwoci, a przy ostatnich sowach sta si rozgniewanym i zgryliwym. Grabicy traw z jednostajn wci powolnoci zacz: - Niechaj mnie Fabian wielkimi panami oczu nie wypieka... ja ich dwadziecia lat nie widziaem i do mierci ju pewno nie obacz... - Wszystko rwno. Czego si czowiek za modu nauczy, to i na staro mruczy - dojada gos zza pota. Wtem niewielki, kudaty pies z t szerci i wyduonym tak jak u lisa pyskiem, ktry dotd spokojnie lea na rozrzuconej przed stajni somie, zerwa si i z gonym szczekaniem ku ogrodowi poskoczy. Z ogrodu na dziedziniec wbiega para koni cignc za sob pug w ten sposb, e atwo mg zaczepi o pot albowiro i zepsuciu ulec. Czowiek w baraniejczapce gow podnis. - A to co? a gdzie Janek? - na widok samopas pdzcych koni ywiej przemwi. Ale w teje chwili za czepiajcym si ju potu pugiem przyskoczy Jan, bez czapki,ktra w ogrodzie na trawie leaa, zaczerwieniony i zdyszany. Jednym zamachem rk pugowi nada waciwy kierunek, lejce podj i konie, ktre gosowi jego posuszne byy jako dzieci, przed stajni zatrzyma. W mgnieniu oka przy stryju znalaz si i za rami go pochwyci. - Stryjaszku! eby stryjaszek wiedzia, jakie mnie dzi szczcie spotkao... Rce jego dray, gos dygota - w palcachciska kapot starego, ktry z rk grable wypuci. - A to co? Kto tam w sadzie? ty pies minwszy pug i konie ze szczekaniem wpad do ogrodu. - Mucyk! - rzucajc stryja woa za nim Janek- pjd tu, Mucyk!... , - Daj pokj Mucyku! Kto to taki? Pani jaka?czego ona... Z doni sobie daszek nad oczami robi i w gb ogrodu patrzc usiowa rozpozna rysy kobiety, dokoa ktrej zwija si poszczekujc uspokojony ju Mucyk. Jan stryja za rk chwyci. - Z Korczyna... panna Justyna. Stryj wie... ta, co to ja stryju zawsze opowiadaem... Niech stryj idzie i przywita si... Ze zdziwieniem i prawie przeraeniem przygarbiony czowiek cofn si ku domowi. - A to co? - zawoa - z Korczyna... na co?po co? dla jakiej przyczyny?... - Bardzo jej upodobao si u nas, przysza spocz... nieche stryj idzie... Ale stary plecami przypar si do ciany domu. - Na co mnie? nie pjd... kiedy j przywiode, to ide do niej sam... - Kiedy mnie konie odprzc i nakarmi trzeba!-gwatownie szepta Jan i za obie ju rce opierajcego si pociga. - Stryjku, stryjaszku, mj mileki! Mj rodzony! prosz i... prdko... ona w gocin do nas przysza... prosz i... - Wariat ty, Janek, czy co? Ze wszystkim jak u wariata oczy byszcz... czego ty mnie tam cigniesz?... sam id! - A konie! I czy to piknie, eby stryj sam gocia w swojej chacie nie przywita?... Prosz ju i... prdzej... mj rodzony!... Bosy i przygarbiony czowiek otula si sw kapot, gow w wielkiej baraniej czapce trzs przeczco, do ciany wci si przypiera, ale przemoc, ktr ten oszalay w tej chwili chopak na nim wywiera, bya widoczn. Wyrywajc rce swoje z jego doni, wp z gniewem, wp ze zgryzot zawoa: - A pue ju! Niechaje cho buty wdziej! Ze wszystkim wariat! - Pjdzie stryj? - A ju pjd... ale niech buty wdziej... Znikn w gbi domu; Jan wpad jeszcze do ogrodu. - Niech panienka bdzie askawa sidzie, zaraz stryj przyjdzie... ja konie odprzg... I rzuci si ku stajni, do koni. W duym tym ogrodzie, ktry by zarazem owocowym, warzywnym i kwiatowym a take k i pasiek, znajdowaa si jedna tylko awka, przy cianie domu pod dwoma oknami stojca, z wskiej, na dwu supkach opartej deski zoona i tak duga,e dziesi osb rzdem na niej usi by mogo. Tu przed ni wyrasta z trawy szereg sztywnych malw, nieco na prawo pszczoy nad bkitnymi ulami i rowymi makami brzczay. Z tej awki podniosa si wysoka i ksztatna kobieta, z gow czarnymi warkoczami owinit i niad twarz, o rysach wydatnych, ktr rzewice powietrze pola oblao teraz wieym rumiecem. Pomidzy malwami, sama do pysznie rozwinitego kwiatu podobna, staa w niemiaej troch postawie, a szare jej oczy z dala ju wpatryway si w zbliajcego si ku niej czowieka. Nie by on dla niej cakiem nie znanym. Zasyszaa co bya o przeszocijego, wsplnej z przeszoci Korczyskich, z t przeszoci, o ktrej teraz prawie nigdy nie wspominano w Korczynie, lecz ktrej niestarte pamitki tkwiy w sieroctwie Zygmunta, w wiecznej aobie jego matki, w pooeniu, sposobie ycia i pospnoci oczu Benedykta. Domylaa si take czego, czego wicej nad przelotn znajomo, co niegdy zachodzi musiao pomidzy czowiekiem tym i Mart. Z bliska, pomimo ruchw ociaych i przygarbionych plecw, mniej staro wyglda on ni z daleka. Z twarzy jego o rysach cigych i regularnym profilu pozna mona byo, e nie mia wicej jak lat pidziesit, ale bya to twarz cierpica i zamylona, z cer od soca troch zarowion, z zapadymi policzkami i spowiaym bkitem oczu. Ze sposobu, w jaki zbliy si do nie znanej sobie kobiety, z ukonu, jaki jej odda, zna byo, e dworne obyczaje nie byy mucakiem obce. Uchyli nieco baraniej czapki,lecz wnet j znowu woy na gow. - Jestem Anzelm Bohatyrowicz - powolnym swym i monotonnym gosem wymwi - przepraszam, e w czapce ostan, ale takmam gow, ktra lka si przezibienia... Byo w nim co obojtnego i przymuszonego, kiedy doni sw dotkn rki, ktr piesznie podaa mu Justyna. Wzrokiem twarz jej omija, a pod krtkim, siwiejcym wsem bladawe jego usta zarysowyway lini surow. Jednak dwornym znowu gestem wskaza awk mwic: - Prosz, bardzo prosz si i odpocz... Sam w stojcej postawie pozosta i daleko kdy patrzc milcza. Pomimo usiowa, ktre czyni, aby okaza si grzecznym i gocinnym, czu w nim byo dzikie boczeniesi od ludzi i ukrywane, lecz niepozbyte uczucie niechci. Spostrzega to Justyna i ze zmieszaniem zacza: - Przepraszam, e weszam, ale ogrd ten wyda mi si tak wieym i pocigajcym, apan Jan tak mi uprzejmie zaprasza... Trudno byoby zgadn, czy pochwaa jego zagrody albo te poufae nazwanie po imieniu synowca nieco go rozpogodziy. - Owszem - rzek - bardzo dzikuj... Ju i nie spodziewaem si takiej promocji , aeby kto z Korczyna moj ubog chat nawiedzi... Znowu uchyli czapki. - A jake miewa si panna Marta Korczyska?-zapyta. - Czsto i przyjanie o panu wspomina - ywo odpowiedziaa Justyna. - By nie moe - zaprzeczy - pani tak tylko, z aski swojej... Tyle lat... Widziaem ja j... bdzie temu lat trzy, w kociele... u!zmienia si, postarzaa... ze wszystkim ju insza, jak bya. - Od wielu lat wujowi memu pomaga i cikopracuje - wtrcia Justyna. Troch urgliwy umiech po ustach mu przemkn i ciszej rzek: - A lkaa si pracy! Ot, wszystko jedno, pracowa wypado..: Zamyli si, dug, blad rk poprawi nad czoem czapk i daleko kdy bladymi oczami patrzc monotonnym swym gosem wymwi: - Poranek widzia kwitnc, rumian, a wieczr bab obaczy... Czy ta krtka rozmowa zaja go i oywialub te sposb wyraenia si Justyny przypomnieniem czego dawno minionego pociga go ku niej - postpi krok naprzdina awce, do jednak daleko od niej, usiad. Wtem zza wga domu ukaza si Jan, na rozmawiajcych spojrza i nie zbliajc siprzemwi: - Stryju, panience sad nasz bardzo si upodoba! - Chode tu! - zawoa Anzelm. Chopak widocznie walczy z sob. - Kiedy jeszcze koniom nie wszystek owieszasypaem... - To id i zasypuj! A zwracajc si do Justyny znowu troch czapki uchyli: - Bardzo kontenty jestem, e si pani mj sadek upodoba. Wszystko to pochodzi z mego wasnego sadzenia i starania. Gdyby pani dziesi lat temu tu przysza, obaczyaby same rudery, badyle, miecie i paskudztwo... Justyna powiedziaa mu, e syszaa o jego dugiej i cikiej chorobie. - A... a... a... od ko... kogo? Zdziwi si tak, e a jka si zacz. Blade oczy, jego z wyteniem w twarzy jej utkwiy. - Czyby w Korczynie kto jeszcze o mnie wspo... wspo.... mi... Machn rk i prdko doda: - A to pewno Janek pani o tym mwi... ebynie! Dobrze jemu zapamitao si te niedostwo moje, bo wiele on podtenczas biedy przecierpia, tego i opowiedzie trudno... A co to by za defekt, o tym jedenPan Bg wiedzie moe; do, e zwali kub to moe ju prawie alu, a do 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAQPcRcSd[cT, cU:"mnie z ng jak kod i dziewi lat bezwadnym i w blach trzyma... U doktorw radziem si ze trzy razy, ale niepomogli i nawet nic zepsutego w ciele moim nie wynaleli...Mwili, e hipokondri mam... hipokondrykiem mnie nazywali... Duszna to podobno bya choroba wicej nieli cielesna... Rozgada si i powolnym, monotonnym swym gosem opowiada zacz minione swe cierpienia. Z tego, co opowiada, i nawet z wielu trwajcych jeszcze cech jego powierzchownoci atwo mona byo odgadn jedn z tych strasznych chorb nerwowych, ktre dla samej nauki do okrelenia i zwycienia wielce trudnymi bywaj. Jakim sposobem pochwycia ona tego czowieka prostego i tak cile z yciem natury spojonego, o ktrym Marta mawiaa Justynie, e mia kiedy postaw dbu i twarz do kwitncego maku podobn? Wida, e on sam nieraz zapytywa siebie oto, bo w zwyky sobie sposb zamylajc si i kdy daleko patrzc dokoczy: - Rne na wiecie bywaj zdarzenia... Bywato, e czowieka przez pole idcego szkodliwy wiatr obejmie i rumatyzmu albo innej choroby go nabawi. A bywaj i insze wiatry, nie te, co w polu wiszcz, ale te, co przez drog ycia czowieka przelatuj... Potrzs gow t kdy daleko patrza. Powolnym ruchem podnis si z awki i znowu czapki nieco uchyli. - To moe pani bdzie askawa sadek mj obejrze, kiedy si tak upodoba... Po niedawno skoszonej i gadkiej jak kobierzec trawie od drzewka do drzewka przechodzc opowiada jej wiek i pochodzenie kadego z nich, tumaczy sposoby hodowania i gatunki. - To jest bonkreta... a to panny jesienne... to francmadama ... tam trzy sapieanki... tam jabka oliwne, zimowe papierwki... kalwinki... sztetyny ... a tam ten gaik cay liwowy... Wyprenie jego rysw majce w sobie coobojtnego i razem bolesnego miko i znikao; w bladym bkicie renic pobyskiwa zaczy nike, lecz prawie wesoe iskry. Po Justynie zna te byo, ew tej zagrodzie, napenionej urodzajnoci i cisz, swobodniej i szerzej oddychaa ni przed godzin w napenionym gomi salonie. Znajdowali si wanie przy sporej grupie liwowych drzewek i Anzelm opowiada, w jaki sposb chroni renklody i mirabele przed zimowymi niegami i mrozami, kiedy Jan wybieg znowu z dziedzica i o kilka krokw stanwszy sucha przez chwil ichrozmowy. - Czy panienka da wiary - zawoa - e stryj to wszystko wasnymi rkami zasadzi i teraz dopatruje?... Zdaje si, takisaby, a wielk ma si i wytrwao... Anzelm obejrza si. - Chode tu, Janek! - po raz drugi zawoa. Ale chopak waha si znowu, to ku dziedzicowi, to na Justyn patrzc. Widocznym byo, e pragn by tu i tam, - A kiedy jeszcze konie napoi trzeba... - Pewno, e trzeba - odpowiedzia Anzelm. I zwracajc si do Justyny zwyk sobie powoln i czasem przerywan mow, ale coraz swobodniej opowiada zacz, jak w cikiej saboci lec nieraz nawet na wit Wol Bo szemra za to, e go bezczynnym i niepoytecznym uczynia; jak gryz go i przestrasza los tego chopca, sieroty po bracie, ktrego li ssiedzi krzywdzili i z wasnoci obdzierali, z sieroctwa i dziecinnego jego wieku korzystajc; jak na koniec, kiedy ju dwign si z niemocy, rce paliy si mu do roboty. - Ju to te dziesity rok, jak zmartwychpowstaem i chopiec mj dors... Najpierw od ssiadw wyprocesowalimy to, co nam odebrane byo, potem zbudowalimy ten oto domek, apotem ju wszystko poszo: i pasieka, i sadek. Janek nauczy si pszczelnictwa od jednego takiego czowieka, co sam na nauk do wielkiego miasta jedzi; ja znw od modu przyuczony byem do stolarstwa ijego przyuczyem. Szerokim gestem zatoczy dokoa: - Wszystko to jest robota wasnych rk naszych: i ten pot z desek, i ten ganeczek,i ule. W potrzebie najemnikw do pomocy bierzem, ale sami my rolniki i sadowniki, i pasieczniki, i stolarze... W biednym stanie inaczej nie moe by, kiedy czowiek da nie tylko nasycenia ciaa, ale i tych rnychelegancji i przykrasek, co i niekoniecznie potrzebne, ale dla oczw mie... mia si teraz cichym, piersiowym miechem, przygarbione plecy prostowa; nike iskry zlay si mu w renicach w spokojny i ciepy promie. Jednak w gbi tego czowieka byo co, co fal smutku czy zniechcenia rycho gasio jego wesoo. Pochyli znowu gow, przygarbi si i powoli doda: - Wszystko to jest doczesno i znikomo. Nie na takie roboty czowiek patrzy, a wniwecz poszy; nie takimi nadziejami karmi si, a najad si trucizny... Kada rzecz na wiecie jak woda przepywa, jak li na drzewie knie i gnije... Patrzy w ziemi, mwi to monotonnie i coraz ciszej; mona byoby myle, e sowa te byy pacierzem, ktry odmawia od lat wielu, po wiele razy co dzie i moe co nocy. Powoli jednak podnis twarz i daleko patrze zacz. - Ale nie kady ma jednostajn ask u Bogai jeden wicej, drugi mniej szczliwoci natym wiecie uyje. Moe z tego wszystkiegoJanek, dzieci jego i wnuki sodko i mile korzysta bd... Do tego - doda -kademu gniazdo swoje mie, a osobliwie nam... Tu wzrok jego przesun si po twarzy Justyny. - Panowie to co inszego - dokoczy - do wielkich miast jed, za granicami przemieszkuj, rne zabawy i rozkosze maj... A dla nas co? Dla nas ani Paryw, ani honorw, ani piknych muzyczek, ani wesoych asamblw nie ma. Gniazdo nasze -wszystko nasze... i dla tej przyczyny trzymamy si jego zbami i pazurami... Justyna spucia oczy. Byo w nim znowu co niechtnego i troch urgliwego, kiedy sowa te wymawia, a przed jej wzrokiem,nie wiedzie czemu, stan w tej chwili mody czowiek w ubraniu urnal md przypominajcym, z postaw z przyzwyczajenia jakby malowniczo uoon,z wyrazem wiecznego niezadowolenia w piknych oczach, a na ustach ze wspomnieniami cudw cywilizacji widzianychi syszanych w dalekich krajach. Ona tego czowieka kiedy bardzo kochaa, ale wydao si jej w tej chwili, e byo to bardzo, niezmiernie dawno. W tej chwili take uczua, e pomidzy ni, stojc wrd tej zagrody, a nim, przesuwajcym sw twarz blad i niezadowolon po korczyskim salonie, leaa wielka przestrze. Uczua si daleko, daleko od Korczyna - gdzie na jakim zupenie innymwiecie. Kiedy podniosa oczy, u koca dziedzica zobaczya wybiegajcego zza gry kasztanka, a tu za nim jecha na gniadej Jan. Konie napojone i wykpane w rzece otrzsay z siebie gste krople wody wesoo parskajc. Jan z gniadej zeskoczy,a w minut potem z wntrza stajni zawoa: - Antolka! Antolka! Woa tak na modziutk dziewczynk, ktra w krtkiej spdnicy, w rowym kaftanie i bosa ukazaa si zza gry, niosc na ramieniu koromyso z dwoma penymi wiadrami. Wysmuka i wta, przechylaa si troch na bok pod tym ciarem i jedno rami dla utrzymania rwnowagi z dala od ciaa trzymaa. - A co? - cienkim gosem odkrzykna. - We kluczk i wisie z drzewa nazdejmuj!prdzej tylko! - Na co? - Dla gocia. I ciszej doda: - W sad popatrzaj! Dziewczynka piesznie wiadra z wod na ganku postarzya i koromyso z ramienia zdja, po czym na ogrd spojrzawszy rk twarz zasonia i do domu wpada. W minut wybiega znowu, ale ju w trzewikach i z dug, u koca zakrzywion tyczk w rku. Jak sarna przez ogrd ku najwikszej wini biega zagony przeskakujc, ze wstydliwie spuszczon gow. Ciemny warkocz a do pasa spada po szczupych i gadkich jej plecach, u koce czerwon wsteczk zwizany. U pocztku warkocza stercza czerwony kwiat gasztu. Podskoczya, kluczk ga przechylia i prdko winie rwa zacza. - Przyrodnia jego siostra - z cicha rzek Anzelm do Justyny - z jednej matki, nie z jednego ojca... Jamontwna... Jego matka, po bracie moim owdowiawszy, drugi raz za Jamonta posza i o trzy mile std w Jamontowskiej okolicy ya. Siedzieli znowu na awce, pod cian domu,ale dokoa nich mniej cicho i samotnie stawa si zaczynao, ni byo wprzdy. Wszczelinach potu zawieci jeszcze jeden jaskraworowy kaftanik; zupenie taki sam, jak te, ktre miay na sobie Domuntwna i Jamontwna, a nad niewysokimi deskami ukazao si czoo kobiece; oczy pod czoem tym umieszczone przez szczeliny zaglda musiay do wntrza zagrody Anzelma. Po chwili, dalej nieco, wysuna si nad potu caa gowa mczyzny, z krtko ostrzyonymi wosami, sterczcymi wsami i okrg row twarz, w miejscu za, gdzie koczyo si ogrodzenie z desek, nad niskim potkiem, od kilku minut ju staa, nie postrzeona dotd przez nikogo, podstarzaa kobieta, w ciemnym, krtkim ubraniu i w chustce na ksztat czepka na gowie zwizanej. Ciekaw zna bya take zobaczy, co si dzieje w ogrodzie ssiada,jednak staa nieruchomo, w postawie zamylonej, z podun i blad twarz na doni opart. Anzelm na ciekawych ssiadwnie zwraca adnej uwagi i powoli, ale z zajciem zapytywa Justyn u sposoby, w jakie zasadzaj i pielgnuj owocowe drzewa we dworskim ogrodzie. Mao o tym wiedziaa, gdy ogrodem korczyskim, z wycznoci sobie waciw, zajmowaa si Marta. Umiechn si znowu i gow pokiwa. - A lkaa si pracy!... - z cicha powtrzy. Jan wbieg z dziedzica, zupenie ju wida o wyprzonych z puga ulubiecw iwsppracownikw swych spokojny. Pobiegdo siostry i za rami j wziwszy do awkipod domem stojcej prowadzi. Z koszykiempenym wisien w rku i z pochylon cigle gow przed Justyn stana. Wida byo, e gdyby j brat nieco powyej rki mocno nie trzyma, pierzchnaby wnet i schowaa si gdziekolwiek. Ale wysmuka i cienka jej kibi bya tak do modej brzzki podobna, drobna schylona twarz miaa tyle agodnego wdziku, a w oczach, ktre na chwil oderwaa od ziemi, bysna taka dziecinna ciekawo, z tak dziecinn bojaliwoci zczona, e Justyna ruchem zupenie instynktownym za rk j pochwycia, na awie przy sobie posadzia i objwszy, w biae, ciemnymi wosami zarzucone czoo pocaowaa. Daleko ognistszy rumieniec ni ten, ktry obla twarz jego siostry, wytrysn na czoo i policzki Jana. Uszy jego nawet stany w ogniu. Stojc pod sapieank, o pie jej plecami wsparty, spojrza na niebo, na szczyty drzew, dokoa siebie i rk przetar czoo i oczy. Co zna w tej chwili wezbrao w tej szerokiej i silnej piersi, a przed oczami iskry sypicymi wiat moe zakrci si wirem. Justyna patrzc na wiotk i zaledwie doros dziewczynk przypomniaa sobie to koromyso i te dwa cikie wiadra z wod, ktre przed chwil na plecach jej widziaa. - Czy to nie ciko wod nosi... na tak wysok gr? - z cicha zapytaa. - eby nie! - krcc w palcach brzeg fartucha odszepna Antolka. - Krwawa u nas woda - wtrci Anzelm - z gry po ni i trzeba i nie j pod gr. - Tote, zimow por osobliwie, czciej jawody przynios nili ona - jakby usprawiedliwiajc si rzek Jan. - Czciej on przyniesie nili ja - podnoszcgow i na brata patrzc potwierdzia siostra. - Ale - dodaa prdko i z wzrastajcym zawstydzeniem - ja tako mog... czemu nie! Ju ja w tym roku drugielato bd... Justyna zamylia si - o czym? Moe przed jej pamici stana kobieta wta take i delikatna, ktr dzi widziaa wysuwajc i cofajc drobne nki z niewymown trwog uczuwan przed zejciem z kilku wschodw. - aden czowiek si swoich nie zna, dopkiich w potrzebie... - zacz Anzelm, ale nie skoczy, bo w tej chwili rozleg si u pota guchy stuk, podobny do tego, jaki bysprawia spadajca na ziemi ogromna kluska. Niewysoka i krpa dziewczyna w rowym kaftanie, podobna istotnie do pulchnej i zarumienionej kluski, przez pot przeskoczya i szybko zbliaa si do rozmawiajcych. Z dala ju, wrd okrgej i tustej jej twarzy miay si donich jej biae zby, byszczce oczy i zuchwale zadarty nosek. Z dala te na powitanie gow kiwaa i woaa: - Dobry wieczr! Wszystkim pastwu dobry wieczr! - Czego? - patrzc na ni zwile zapyta Anzelm. Tu przed nim stajc gono zaszczebiotaa: - Przyszam do Antolki wody poyczy... - Czy w gar wody nabierzesz? - flegmatycznie zapyta gospodarz zagrody. Dziewczyna spojrzaa na czerwone rce swe, ktre wzdu jej kraciastej spdnicy wisiay, i wybuchna miechem. - Bardzo susznie! - przestajc mia si, ale wci biae zby ukazujc odpowiedziaa. - Wody w gar nie nabior,nie po wod te przyszam, ale eby panienk z Korczyna zobaczy... Panienka mnie zna! - O! ju zna! raz ciebie na wozie jadc widziaa i ju zna! - zapominajc o bojaliwoci swej oburzya si Antolka. - Bardzo susznie! bo kto na kogo kwiatami rzuca, ten tego nie tylko zna, ale pewno i lubi! - To jest prawda, e panienki bukiet wtedy wprost na ni upad! - potwierdzi Jan. - Takie ju moje szczcie! bardzo susznie! - na cae gardo zamiaa si znowu dziewczyna. I wszyscy mia si zaczli, nawet Anzelm ze sabym umiechem zwrci si do Justyny: - Elunia Bohatyrowiczwna, Fabiana crka... najpuciejsza dziewczyna z caej okolicy... - Bardzo susznie! I pan Anzelm nie by pewno taki smtny, kiedy by mody - odcia si Elunia. - A warto by byo rozumu troszk nabra, kiedy ju tak jak prawie zarczona - zaartowa Jan. - Nieprawda, jeszcze nie zarczona, jeszcze ociec na ogldziny pojedzie... - Tak jak prawie zarczona! tak jak prawie zarczona! - rozszczebiotaa si nagle Antolka. - Jamont ze swatem przyjeda...nasza mama tobie go wyswataa.., Moe niemwia, e adny? I koszyk z winiami pod sam prawie twarzprzyjaciki podsuna. - Na, jedz winie! Elunia pen garci zaczerpna z koszyka czerwonych jagd i wnet je do ust poniosa, ale od potu zabrzmial mski gos z gniewnym i gronym akcentem woajcy: - Alunia! a ty tu czego? Czy to tobie w chacie roboty nie stao?... Alunia! Czowiek, ktry przed chwil gow znad ogrodzenia ukazywa, przestpi niski potek w tym miejscu, gdzie staa podstarzaa, mizerna kobieta, i powanymi,ale szerokimi kroki dy ku domowi Anzelma ustawicznie dziewczyn przywoujc. Crka tu przysza niby po wod, ojciec przychodzi niby po crk. Niezlka si ona bynajmniej, tylko umilka, moe dlatego, e usta miaa pene wisien, iusuna si troch pomidzy wysokie malwy. ty Mucyk z gwatownym szczekaniem zabieg drog przybywajcemu, ale on go kocem buta odtrci i z fantazj w postawie wrd obecnych stan. redniego wzrostu by, krpy, w surducie z grubego sukna i wysokich butach, z twarz bardzo podobn do takiego rydza, w ktrego by wprawiono zadarty nos, kpk sterczcych wsw i mae, byszczce oczy. - Nieche i mnie bdzie pozwolone przywita Anzelmowego gocia - zacz z niejak nadtoci w gosie i wymowie, a oczki jego drwico troch wieciy. - Dawne to ju czasy, kiedy przez nasze ubogie progi przestpoway takie znakomitenogi, a nie wiadomo, co by to pan Korczyski powiedzia, gdyby wiedzia, e siestrzenica jego znajduje si w bohatyrowieckiej okolicy, tak jak prawie w samym gniedzie jego najwikszych wrogw!... Jan gow w ty odrzuci i par krokw naprzd postpi. - My nikomu wrogami nie jestemy... - ywozawoa. - Czy Fabianu jzyk tak wierzbi, e przyszed tu nie w czas o takich rzeczach gada? - ze zwyk sobie powolnoci zapyta Anzelm, ale ywszym troch ruchem czapk poprawi. - A niby to Anzelm adnego alu do pana Korczyskiego w sercu swoim nie chowa i adnej ubligi od niego nie otrzyma? -znacznie ju popdliwiej rzuci przybyy i coraz prdzej, z coraz wicej byszczcymi oczami cign: - Czy to Anzelm ju nie pamita, jak pan Korczyski przed caym swoim dworem mnie i Anzelma zodziejami nazwa? Czy Anzelm nie pamita, jak pan Korczyski na nas rne kondemnacje u sdw wyjednywa? Czy Anzelm nie pamita, jak pan Korczyski do gry nos podejmuje, kiedy koo okolicy przechodzi albo przejeda? Ale Anzelm wyprostowa si troch, barani czapk blad sw dug rk na czole przesun i przerwa: alu, a do 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAVPcWh cX+< Yg)cZ,c[T;- Co ja pamitam o panu Korczyskim wspominajc, tego Fabian ze wszystkimi swymi synami na plecach by nie ponis. Jednakowo le nie ycz nikomu i midzy niczyimi wrogami nie jestem... Niech pan Korczyski yje i zdrw bdzie dugie lata... Ja jemu przeklestwa nie posyaem i nigdy nie poszl... Spowiae jego oczy spojrzay kdy daleko i plecy wnet przygarbiy si znowu. Fabian obie donie na kbach opar i zjadliwie wybuchn: - Anzelm zawsze taki, jakby wczorajszego dnia z Panem Bogiem gada. Ale ja inszy: ja panu Korczyskiemu do mierci nie daruj itego, e mnie zodziejem przezwa, i tych krwawych rublw, co ze mnie na rne sztrafy wycisn... Nie zlkn si ja i przed siestrzenic jego powiedzie, e ten proces, ktry z Bohatyrowiczami ma, przeze mnie ma. Ja szlacht do niego namwi, ja adwokata znalaz, ja staram si i zabiegam. Niech zna, e i biedna mucha odejmuje si, kiedy j ubijaj. Czy wygramy, czy przegramy, ale on tymczasem naje si kopotw i koszta pooy. Dobrze mnie i to. Dobra kozie brzoza. On arystokrat i w zotnych pokojach mieszka; a ja ubogi szlachcic, z niskiej chaty; ale bywa, e maa mucha wielkiego konia do krwi uksi. Moe ja w tym procesie darmo zdrowie poo i fortunk swoj nadwer, moe mnie gupie ludzie i kl bd na wypadek przegrania. Ale mam nadziej, e tak nie bdzie, bo Bg kotwica moja, a kogo on ma w swojej obronie, ten w zej nawie nie utonie... Mwic to wszystko bra si w boki, szeroko rozmachiwa rkami, gos coraz podnosi, cay wewntrz kipia, a natwarzy spotnia. Zdawa si mogo, e nigdy mwi nie przestanie; ale Jan, ktry niespokojne wejrzenia na Justyn rzuca, gow krci, usta przygryza i widocznie powciga si z trudnoci, teraz na ramieniu rk mu opar. - Niech pan Fabian upamita si... - przez zacinite zby wymwi. Stary obejrza si i gow podnie musia, aby w twarz wysokiemu chopakowi spojrze. - A co to? - krzykn. - Niech pan Fabian do upamitania przyjdzie!-goniej powtrzy Jan, a z oczw jego tryskay takie byskawice gniewu i z caej siy tumionej groby, e stary zmiesza si i nagle ochon. - A co ja takiego nagadaem? - ciszej zapyta. - Gupstw, gupstw ociec nagada! - krzykna wyskakujc zza malw Elusia i chwytajc go za po surduta energicznie dodaa: - Bardzo susznie! Niech ju sobie ociec std idzie, bo jak jeszcze troszk tu postoi, znw pan Korczyski na jzyk ojcu wlezie... Crk usun i ze zmieszanym wzrokiem rzek: - Jeeli co nie w czas naploto mi si w gbie, to przepraszam... przepraszam... Jzyk bez pamici, sekretu nie strzyma... Przepraszam... dobranoc pastwu! Zdj czapk i mia odchodzi, ale zatrzyma si jeszcze na Jana patrzc, W rozgniewanej i rozognionej przed chwil jego twarzy wszystko teraz mia si zdawao: i czerwone policzki, i mae oczy, i zadarty nos, i ruszajce si wsy. Czapkku Janowi machn i zawoa: - Kiedy Jezus przed Herodem do Egiptu ubiea, to i mnie przed tob ubiea nie wstyd; ale to sobie pamitaj, e jaja kur nie ucz. Pierwej doznaj, potem ga... Dobranoc! Machn czapk i ku potowi poszed. Elunia biega tu za jego plecami, podskakujc, przypiewujc i pestki od wisien z ust wypluwajc. Wtem nad ogrodzeniem przesuna si w powietrzu byszczca kosa i rozlego si basowe, niegone nucenie: A kto chce rozkoszy uy, Niech idzie do wojska suy... Czu byo, e ten, kto sowa te nuci, smutny by czy nadsany. Fabian przypieszy kroku i znowu najgroniejszym swym gosem zawoa: - Ada! a nie moge to koniczyny skosi, kiedy ja w miecie byem! Wszystkie zby ci w gardo wepchn, gamuo! - Ju skoszona i niech ociec na darmo swego garda nie mocuje! - wcale nie przestraszonym gosem odpowiedzia tgi, rudawy, ale prosty i przystojny chopak, ktry wraz ze sw kos ukaza si za niskim potkiem. Nieruchomo dotd stojca mizerna kobiecina odwrcia si ku szaremu domkowi, nie opodal od zagrody Anzelma, zapotem, drzewami i kawakiem ogrodu ledwie widzialnemu. - Alusia! po wod zbiegaj! - piskliwie i bardzo przecigle zawoaa. Z daleka ju ozwa si rozkazujcy gos Fabiana: - Nie trzeba! Imo zawsze tylko by si Alusi posugiwaa, a chopcom wszystkiefolgi robia. Niech Ada po wod schodzi, adziewczyna i bez tego wieczerz gotowa bdzie! - Ada! schodzisz? - zawoaa, a raczej zapiewaa znowu matka. - Zaraz! - odkrzykn niewidzialny ju za drzewami chopak i goniej zanuci: Tam on rozkoszy uyje, Krwi jak wody si napije.., W ogrodzie Anzelma znowu zapanowaa cisza. Jan niemiao zbliy si do Justyny. - Czy pani nie gniewa si za te... nieprzyjemnoci, ktre on mwi o panu Korczyskim? Sysza, e stryj nazywa j pani, i w tensam sposb mwi do niej zacz. Stryj lepiej od niego wiedzia, jak mwi i z kadym obchodzi si trzeba, bo przez lat par codziennie prawie bywa we dworze. Ale Anzelm niespokojnym si stawa. Raz wraz poprawia czapk i na soce mrucymi si oczami spoglda. Stao ono u skonu nieba, w bliskiej ju od ciemnego boru odlegoci; niewiele wicej nad godzin do zachodu zostawao... - Janek! Spod baraniej czapki blade oczy z niepokojem wznosi ku twarzy synowca. -Czy my ju dzi nie pjdziem do Jana i Cecylii? Jan zmiesza si take. - Moe nie pjdziem ... co tam, e jeden dzie opucim!... Stary gow pochyli. - le! le bdzie - szepn - jeeli do jesiennej pory krzya nie skoczym... - Czy pani bya w parowie Jana i Cecylii? - zapyta Jan Justyn. Przypominaa sobie. Zdawao jej si, e co o miejscu nazw t noszcym syszaa, ale nie bya tam, nie, najpewniejnie bya tam nigdy. - A pewno, pewno... co pastwa takie rzeczy obchodzi mog! - rzek Anzelm. Justyna wstaa. Zna pierwsz jej myl byo poegna tych ludzi i odej. Ale rysy jej wypryy si, zesztywniay i twarz przybraa w mgnieniu oka pozr daleko starszej, ni bya istotnie. Tak z ni stawao si zawsze, gdy uczuwaa silne dotknicie jakiej wielkiej nudy czy aoci.atwo mona byo odgadn, e pomimo zdrowia i siy, ktre z niej caej uderzay,naleaa do organizacji, ktre rycho godnymi sercami swymi modo swoj poeraj. Nie chciaa std i ani tam wraca. Co ona tam bdzie robi? Znowu sztywnie siedzie obok wystrojonej i szczebioccej narzeczonej hrabiego, znowupatrze na poniewierk siwych wosw ojca, znowu spotyka podejrzliwe spojrzenie pani Andrzejowej lub z oszklone oczy Klotyldy, znowu przy kadym zblieniu tego czowieka, ktrego kiedy pragna jak szczcia, dre przed nim, przed nimi, przed trucizn wasnego wzruszenia! Po co tam ona? komu potrzebna? Kto jej powrotu tam pragnie? A jeli pragnie ktokolwiek, o! po tysic razy bodajby to pragnienie we wstrt si zmienio! A tu? cicho, bezpiecznie i tak wieo, jakby dla niej, rodzcej si na nowo, rodzi si jaki wiat nowy. Wzrokiem przechodzc ze zmczonej i cierpicej twarzy Anzelma ku pochylonej w nagym zamyleniu gowie Jana z prob wymwia: -Wecie mi z sob! Anzelm uwanie i ciekawie na ni popatrzy.- A dla ja... jakiej przy... przyczyny? - zapyta jkajc si, jak zwykle bywao, gdy by zdziwionym albo wzruszonym. Zaraz jednak potwierdzajco gow skin iczapk prawie zupenie nad gow podnis. - Owszem, owszem - uprzejmie zaprosi. VI Szlakiem wzdu ogrodu przez koa wyobionym i bia dzicielin usianym wyszli na nieszerok drog, ktra okolic zpolem rozdzielaa. Dugi dzie letni zblia si do swego koca, w cichej i wietnej glorii pogody. Na caej przestrzeni niebieskiego sklepienia ani jednej chmurki, ani nawet jednego oboczka nie byo. Szafirowe w rodku, blado ono u skonw,na zachodzie wiecc ogromn tarcz soneczn, samotnie ku ciemnemu borowi pync. Dugo rozcignita i wraz z brzegiem rzeki w pkole nieco zginajca si okolica staa caa w zotawej mgle utworzonej z lekkiej kurzawy na wskr promieniami soca przepojonej. Z dala mona by mniema, e by to tylko gsty pas rolinnoci, ale co kilkanacie lub co kilkadziesit krokw ukazyway si wrd tej zielonej powodzi coraz inne ludzkie siedliska. Byy to szare, niskie i som pokryte domy, w pobliu domw stojce wirny z wystajcymi i na kilku supkach opartymi dachami, stodoy, stajnie, obory, podwrka i sady. Niewysokie albo i cakiemniskie poty z desek, kokw lub wzdu umieszczanych erdzi nierozwikan dla okapltanin rozdzielay pomidzy sob te zagrody, ktre nie stay w szeregu prosto wytknitym, ale wypadkiem jakby rozsypanecofay si w gb lub wysuway naprzd, czasem znacznymi przestrzeniami osamotnione, a czasem jedne zza drugich do poowy zaledwie wysunite i wzajem na siebie nastpowa si zdajce; czasem zepchnite a na skraj wysokiej, ku rzece staczajcej si gry, czasem kracami ogrodw i tyami stod dosigajce przypolnej drogi. O wielkiej dawnoci tych siedlisk opowiadaa wielka staro otaczajcych je drzew. Jedne z domw tony prawie w rozoystych i srebro przelewajcych topolach, zza innych ciemnelipy wznosiy wysoko powane swe wierzchoki; tu paczce brzozy kady na ciany i okna swe wiotkie gazie, wdzie popielate wierzby wykrzywiay we wsze strony mnstwo swych wzowatych i powyszczerbianych pni albo przysadzisto poogrodach rozsiaday si odwieczne grusze, albo najrzadsze i najwyniolejsze wyrastay na dziedzicach supiaste jawory. Niej, modsze od owych prastarych towarzyszy i stry wsi, winiowe i liwowe gaje nciy wzrok gbokim cieniem swych bujnie rozrosych wierzchokw i pozacan przez ruchome promienie soca traw swych podcielisk. Niej jeszcze, tu przy potach albo pod cianami wirnw i stod, peno byo niskich leszczyn, zdziczaych malin i gsto spltanych wiklin, wonnej piowiei, krzaczastego ywokostu i brudno tych blekotw, zmieszanych ze nienymi powojami lulku i kolczastymi kwiatami ostw. Tej dzikiej zaroli spod potw i cian wyplenia nikt tu zna nie mia czasu albo chci, ale w zamian ogrody pyny istotnym chaosem zmieszanych z sob uprawnych rolin. Wszdzie tu nad zieleni niskich warzyw delikatnym lasem powieway cienkie kminy i lebiody, maki rowo i biao kwity, gst cian stay wysokie konopie, na wysmuke tyki fasola rzucaa zielone girlandy. U koca ogrodw, tu przy domach, na wikszych lub mniejszych grzdach mieniy si mnstwemjaskrawych i agodniejszych barw zmieszane, zwikane, wzajem guszce si i jedne nad drugimi bujajce gaszty, wieczorniki, malwy, nagietki, te gwodziki, wysokie kiciaste rezedy, krzaczyste boe drzewka, pomaraczowe nasturcje, rowe grochy pachnce. Wszystko to zwizane z sob byo podwjn sieci potw i cieek. Te ostatnie w niezliczonych skrtach biegy oddomu do domu, przerzynay ogrody, przeskakiway poty, przelizgiway si pod cianami, uryway si, znikay i z gstej zieleni wypyway znowu, przed myl i wyobrani przywodzc jakie tumne, spjne, gromadne ycie. Jak obrazek za obrazkiem, zagrody te ukazyway si jedna za drug, z daleka i z bliska, samotne lub cile jedna ku drugiej przysunite, podobne do siebie, a przecie rozmiarami swych domw, gatunkami drzewi przemagajcymi barwami rolin ze sob rne. Wsplne to bkitu i zieleni, wrd ktrego rozsiane byy, czynio z nich jedenobraz rozlegy i bijcy w otaczajce powietrze stugonym rozgwarem. Justyna szeroko otwartymi oczami dokoa siebie patrzaa. Znajdowaa si teraz w samym niejako wntrzu okolicy, spajajcymi j drkami i ciekami postpujc. Kilkadziesit domw, ktre okraa albo przez ktrych dziedzice i ogrody przechodzia, zamieszkiwao kilkaset istot ludzkich, ktre wszystkie u koca tego dnia pogody i pracy wysypywaysi na zewntrz. Mnstwo kraciastych spdnic i kolorowych kaftanw kobiecych migotao wszdzie... Na dziedzicach, wrd ogromnego gdakania kur, kobiety cienkimi gosami do nocnych siedlisk zwoyway domowe ptastwo. Inne siedziayna zagonach pielc warzywo, inne jeszcze szy z wiadrami wody na ramionach albo w wielkich fartuchach niosy dzikie zielsko, albo przed domami myy domowe statki, albo po grzdach rway do koszw licie saaty, lebiody, burakw. Jednokonne i dwukonne pugi na szeroko rozkraczonych wokach pooone wracay z pola, a idcy za nimi mczyni, starzy i modzi, w kapotach i surdutach, w wysokich butach i bosi, w czapkach maych i zgrabnych albo wielkich i kosmatych, pokrzykiwali na konie,z daleka zamieniajc si urywkami rozmw;z k albo od anw pastewnych rolin powracajcy pobyskiwali kosami albo wznosili w powietrze zbiaste profile grabli. We wntrzu domw huczay obracane arna i stukay krosna. Na kadejdrodze, za kadym potem ozywa si ttent koni, ktre chopcy wyprowadzali nanocn pasz. Jedne z nich biegy luzem, na innych jechay bose niedorostki, w pciennych ubraniach i z rozweselonymi twarzami pod zsunitymi na ty gowy daszkami starych czapek. Na kadym dziedzicu szczeka lub bawic si z dziemi wesoo skomli jaki Mucyk, uczek, Sargas; Wilczek, ktrych imiona gono przez dzieci wykrzykiwane rozlegay si daleko. Pod gstymi warzywami migay bure i czarne koty; butne koguty z potw i gazi rzucay wiatu przecige dobranoc; stada kaczek powracajcych z rzeki wylatyway zza gry i z krzykiem paday na trawy. W winiowych gajach dziewczta podskakiway ku okrytym jagodami gaziom, a w pobliu tych miejsc cienistych niejeden pug zatrzymywa si na chwil i niejedna kosa z brzkiem wikaa si wrd gazi, gdy jej waciciel pochyla gow - nie wiadomo, czy ku zerwanej wini, czy ku uchu dziewczyny rumienicemu si pod wetknitwe wosy nagietk. Czasem pod cian domu kilka podstarzaych kobiet siedziao na dugiej awie gwarzc spokojnie, z bezczynnie na kolana opuszczonymi rkami. Czasem na koniu, prowadzonym do kuni, przesuna si posta modziecza, tak wysmuka i zgrabna, jakby przez natchnionego snycerza wykuta, z doskonale piknymi liniami ogorzaego i przez soce pozoconego profilu. Czasem siwowosy starzec powoli przeszed pod szeregiem wysokich lip. Lecz w oglnoci by to rj ludzki do roju pszcz podobny, ciko i wasnorcznie pracujcy, w grubej odziey, z grubymi rkami, z ciemn ogorzaoci na twarzach i z potem na czoach - nie ponury jednak, owszem, tu i wdzie rzucajcy w powietrze wybuchy miechw kobiecych, modzieczych, dziecinnych. Pieni, zaczynane i przerywaneprac, wzbijay si jedn lub kilku nutami i milknc tu, odzyway si wdzie, to bliej, to dalej, to skoczne, to tskne, a pojedynczy, mski gos jaki przetrwa wszystkie inne i rozgonie, na dziedzice, ogrody i a na pola rzuci strof tej samejpieni, ktr niedawno wygwizdywa idcy za pugiem Jan... Przy drodze, przy drodze jawr rozkwitnwszy, Gdzie pojedziesz, mj Jasieku, konia osiodawszy... Moe piewaby dalej, ale okoo najbliszego domu powsta krzyk zmieszanyz lamentem i miechem. Na drodze cinitej pomidzy potami dwch zagrd ukazaa si para ludzi, z ktrych jeden bymaym, przygarbionym starcem, w pciennej, a do stp zapitej kapocie, a drug -wysoka, pleczysta dziewczyna; w rowym kaftanie i z kasztanowatymi wosami. nienie biaa kapota nie bya bielsz od wosw staruszka, z rzadka rozsianych po tej jego czaszce, a twarzjego bezzbna, malutka od cigajcych j zmarszczek, okryta bya w tej chwili wyrazem nieprzytomnego przeraenia, ktre objawiao si take w widocznym dreniu rk jego i caej szczupej, zwidej postaci. Nie mgby by pewnie usta na plczcych si i podrygujcych nogach, gdyby go wielka i silna dziewczyna wp nie obejmowaa, twarz sw ku twarzy jego pochylajc i czasem agodnie, a czasem z wybuchajc energi przemawiajc: - Niech dziadunio uspokoi si! Niech dziadunio do chaty powraca! Pacenko nie przyjecha! Pacenki nigdzie nie ma. On ju zerwa: alu, a do 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA\P c] c^Qc_+c`9w&po babulk nie przyjedzie! on ju umar i babulka umara! Prosz nie dziwaczy i do chaty wraca ! Ale stary prostowa si z caej siy i na perswazje dziewczyny nie zwaajc dygoccym gosem bekota i wykrzykiwa:- Pjd! Znajd! zabij zwodnika! babulki niedam. Gdzie on jest? Chodmy, Jadwiku, szuka! Prdzej chodmy! Dziewczyna podtrzymujc wci jego chwiejc si posta powtarzaa: - Pacenki nie ma! Pacenko umar i nigdy junie przyjedzie! To tylko te ze chopcy adysiowe dziadunia tak strasz. Ale stary rwa si naprzd i swoje powtarza, a coraz wicej trzs si i zwid rk w powietrzu wygraa zaczyna. Za nim dwaj chopcy, bosi, googowi, z minami wiejskich urwisw, wyskakiwali miejc si gono i powtarzajc: - Pacenko przyjecha! Pacenko przyjecha idziadulkowi babulk odbierze! Dziewczyna gow sw zjeon gstwin kasztanowatych wosw podniosa, a z szafirowych jej oczu na pene i rozognionepoliczki cieky zy... - Co ja poczn! - lamentowaa - strasz i strasz, a ten idzie i idzie... Znowu narazi si na kiepkowanie ludzkie albo upadnie i stucze si tak, jak wtedy... Jan do Justyny szepn: - Stary zawsze tak wariuje, jak tylko kto mu powie, e Pacenko przyjecha... To ten Pacenko, co mu kiedy onk zwid i w wiat powiz. Ale Anzelm przypieszy kroku i przed starcem stanwszy powolnym swym gosemzapyta: - A gdzie to pan Jakub idzie? Mae oczy starca spod czerwonych i nabrzmiaych powiek wzniosy si ku jego twarzy. - A... a... a... zdaje si... pan Szymon? - Ja, Szymon, ale gdzie to pan Jakub idzie? - Szymon - objani Jan Justyn - to by mj dziadunio, stryja i ojca ociec. Jakub yjcych ludzi nie rozpoznaje, tylko ich wszystkich za pomarych ojcw i dziadw przyjmuje... tak samo zupenie, jak eby rd nieboszczykw y... - Pacenko przyjecha! - prdko mrugajc powiekami i gosem skarcego si dziecka powtarza starzec. Anzelm wyprostowa si i stanowczym gosem przemwi: - Pacenko nie przyjecha i nigdy nie przyjedzie, bo ju na tym wiecie wcale go nie ma. Bezbarwne i bezzbne usta starca otworzyy si szeroko, ale dre i naprzdwyrywa si przesta. - Nie przyjecha? Pan Szymon mwi, e nieprzyjecha!... To te chopcy znw mnie zwiedli. Przybiegli i krzycz: "Przyjecha!" Ale czy pewno nie przyjecha? - Nie przyjecha - powtrzy Anzelm. - Czy sowo uczciwoci? - z niepokojem jeszcze pyta. Anzelm z uroczystoci w gosie odpowiedzia: - Sowo uczciwoci! Starzec uspokoi si zupenie, dziewczyna wielk, czerwon rk do Anzelma wycigna. - Dzikuj - rzeka - bardzo dzikuj. On zawsze panu Anzelmu wierzy; kilku takich ludzi jest w okolicy, ktrym zawsze uwierzy... Dziaduniu - znowu nad starcem schylajc si dodaa - prosz do chaty wraca... Mleczko dzi na wieczerz bdzie i pieroki z winiami zrobi... Chciaa zawrci go ku bramie zagrody, aleon umiecha si i z widoczn fantazj wyprostowa si usiowa. - A... a... pan Szymon gdzie idzie? - Do Jana i Cecylii - odpowiedzia zapytany. Jakby nagle blask soneczny owieci wyysiae czoo i wygadzi zmarszczki starca. Umiech jego sta si szeroki, bogi, oczy usioway spojrze w gr, wskazujcy palec, cienki i ty, wznis do wysokoci swej gowy i drcym troch, ale podniesionym gosem mwi zacz: - Jan i Cecylia! Aha! Jan i Cecylia! Byo to wstarych czasach, w sto lat albo moe jeszcze i mniej po tym, jak litewski nard przyj chrzecijask wiar, kiedy w te strony przysza para ludzi... Mwiby pewno duej, ale Jadwiga rce wzdu spdnicy opuszczajc, z szerokim umiechem przed Anzelmem dygna. - Moe panowie bd askawi, przy bliskoci, do chaty naszej zaj... Szafirowe jej oczy par razy z ukosa ku Janowi zerkny. - Subiekcji czyni nie chcemy - odpowiedzia Anzelm. Ona dygna znowu. - O subiekcj bynajmniej... prosz, bardzo prosz, dziadunio kontenty bdzie... Ale Anzelmowi pilno byo do celu wycieczki. Z grzecznym ukonem i czapk wysoko nad gow podnoszc odszed. Jadwiga posmutniaa, dziadka wp obja i ze schylonymi nad nim szerokimi plecy, ze spadajc na nie roztargan kos, wprowadzia go do zagrody, ktrej dom, stary, ale z gankiem i czterema oknami, zaledwie by widzialnym zza gstwiny srebrnych topoli. Anzelm powolnym ruchem zwrci si do Jana, ktry z kilku stolarskimi narzdziami w rku z dala i biernie na t scen patrza.- Poszedby i dopomg Jadwice dziaduniauspokoi... Chopak wyd nieco usta, spojrza na dach najbliszego budynku, chrzkn i odpowiedzia: - Ju uspokojony! W tej chwili bardzo blisko zagrody starego Jakuba i jego wnuczki na sporym podwrku rozpoczynaa gwarna rozprawa pomidzy kilku ludmi, ktrzy stali cinici w ciasn gromadk i spomidzy ktrych wybija si dononie zapalczywy gos Fabiana. Prdko zna przebieg okolic f naprdce kilku ssiadw pochwyciwszy, ze wsplnego procesu i tylko co odbytej podry do miasta spraw im zdawa. Sycha tam byo wykrzyki jego : - Bg mnie ubij na duszy i ciele! A drugi raz: - Niech mnie mizerne ciao opuci, jeeli mu nie poka, skd kozy goni! Par pugw i bron z nie wyprzonymi komi stao u wrt podwrka. Waciciele ich suchali wymownego ssiada w zaciekawionych i niespokojnych postawach. Niektrzy odzywali si czasem z zapytaniem jakim lub powtpiewaniem, ale jeden, wysoki i powanie wygldajcy w swej siwej, baraniej czapce, chud twarz na doni opiera i spod czarnego wsa cigle, monotonnie, potwierdzajco powtarza: - A jake! a pewno! eby nie! A ma si rozumie! Inny, bardzo zna ubogi, bosy i w siermidze, z szerokim, piknym czoem i bujn, pow czupryn, ale z chopska zarywajc mow, co moment jkliwie wymawia: - Oj, biedne my, panoczku, biedne bez tego wygonu! Oj, k a b to prawda bya, panoczku, e my jego wygramy! Trzeci, mody i przystojny, ze starannie uczesan brdk i zawadiacko zakrconymi wsami, pokrzykiwa: - I koniec, i kwita! wygon powinien do powszechnoci naszej nalee i koniec, i kwita! - Od Adama i Ewy do nas przynalea - wzbi si znowu nad wszystkie inne i popdliwie zagada gos Fabiana. Anzelm kroku przypiesza. Z ruchw jego wida byo, e trwonie boczy si od wszelkich gwarw i swarw. Na haasujcgromadk prawie lkliwe rzuca spojrzenia.Prdko przesun si pod sam cian jakiego wirna. - Wygon nie by nigdy nasz i wicie do pana Korczyskiego przynaley - zacz z cicha - ale oni na kad gar ziemi a mrz chciwoci... Czapk na czole przesun, gow potrzsa. - Chocia wzgldem niektrych - doda - to powiedzie mona, e na ziemi przymieraj dlatego wanie, e jej tak jakprawie wcale nie maj... Midzy nami wszelako bywa: jednym gody, drugim gody... Przechodzili teraz okoo malutkiej chatki, bez komina, bez ganku, bez potu, pidziogrodu, na ktrym roso mizerne warzywo,i z jednym tylko ogromnym dbem, ktry litociwie jakby zarzuca na ni szerokolistne gazie. Zaduch, brud, ndza tchny z otwartej sionki, w ktrej ciemnawym wntrzu pokwikiwao prosi i blada kobieta siedzc na ziemi skrobaa kartofle. - To jest adysiowa, czyli Wadysawowa chata, tego samego adysia, co tam sta z Fabianem i z chopska mwi; z chopk oeniony, czworo dzieci ma i pewno nie wicej jak ptora morga gruntu. Wszelako -powtrzy - midzy nami bywa... Istotnie, kady mg atwo pozna, e rozmaicie pomidzy nimi bywao. Takich chatek ndznych i nagich, jak adysiowa, znajdowao si niewiele, ale i pomidzy zamoniejszymi zna byo rnice dostatku i pomylnoci. Zna byo, e ziemia, ta jedyna podstawa, na ktrej stay te zagrody, ulegaa tu licznym i nierwnym dziaom; e od dawna, moe od wiekw, pokolenia i rodziny kroiy pomidzy sob ten chleb dla nich wity i najdroszy; e wt przepa zieleni i kwiatw spywaa obfita rosa nie tylko potu, ale i ez. Tylko drzewa odwieczne szerokimi swymi gamiotulay zarwno dostatek i ndz, a przyroda, miosierna czy obojtna, zarzucaa na wszystko welon rajskiej poezji. Nagle Anzelm opuci okolic i z drogi, ktra w tym miejscu szybko w d spada zacza, skrci w stron, w ktrej pyn niewidzialny std jeszcze Niemen. Byo to tak, jakby z powierzchni ziemi oblanej wiatem i ciepem sonecznym weszli w ocieniony i chodny korytarz. Roztworzy si przed nimi parw tak dugi,e koca jego najbystrzejsze oko dosignnie mogo, a tak gboki, e dwie jego ciany podnosiy si nad nim jak wysokie gry. Zrazu ciany te miay pozr nagich, piaszczystych ska, przez niewiadome siy przyrody pogitych w niezliczone garby i jamy, rd ktrych gdzieniegdzie wyrasta krzak jaowcu albo cienka soninka pochylaa si nad przepaci. Powoli przecie te ich to usiewa zaczynaa rolinno coraz obfitsza, a wybuchay one morzem zielonoci wszelkich odcieni, usianej kwiatami wszelkich barw. Jak okiemsign, naprzd i ku grze, po stromych spadzistociach i agodnych stokach, rosy tam olszynowe i brzozowe gaje, jasne i przezroczyste nad nieprzeniknion gstwinberberysw, oyn, dzikich porzeczek, kwitncych gogw, wilczyn osypanych purpurowymi gronami jagd, kaliny nienymi kwiaty jak wielkimi patami niegu bielejcej, ktre za podcielisko swemiay cae lasy krzaczystej lucerny, ogromnych pokrzyw, ostr wo wyziewajcych piounw, wysokich i gwiadzistych rumiankw i sonecznikw polnych, dzikiego chmielu plczcego si z mnstwem nierozwikanych i nigdzie, zda si, pocztku ani koca nie majcych wiklin.Wszystko to ze stron obu i z wielkiej wysokoci ogromn i w rne ksztaty wzdymajc si fal spadao a ku doowi. U samego szczytu wiato soneczne przecigao po tej gstwinie szeroki pas zoty, w ktrym delikatne olchy zdaway si dre z rozkoszy i biaa kora srebrniaa na brzozach, Ale niej soneczny ten pas blad i przygasa, a znika zupenie, a w gbie parowu zsuway si stopniowo chodne i wilgoci napojone cienie. W gbi, na dnie, sun krty, puszysty szlak ki. On to zdradza tajemnic przyrody i wiekw; opowiada, e tym czym nieznanym i dawnym, co w tym miejscu ziemi na t ogromn szczelinrozamao, byo gwatowne rami wielkiej rzeki. Kiedy, kiedy uderzyo ono o ld i przedaro w nim sobie oysko, ktrego wody znikny od dawna, ale ktre dotd jeszcze wilgoci przejte zabarwiao t k zielonoci wiecznie majow i bajeczny nieledwie rozrost dawao rolinnym tumom wycieajcym te wysokie gry. Jednak agodne i wdziczne zakrty ki zway si coraz, a ustpiy miejsca wskiej rozpadlinie, a cieki w gb parowu prowadzce zaczypi si po stokach gr; to nagie, skaliste, ostrymi rozpkniciami poprzerywane i kolczyst wiklin zjeone, to zielone i tajemniczo pod sklepieniami liciastej zaroli przepadajce. W rozpadlinie czu byo zblianie si do miejsc mokrych i ywymi wodami przejtych. Leay tam wielkie, wilgotn pleni obrose kamienie, bkitnymi kpami kwity niezapominajki, szeroko rozpocieraa si leszczyna, a podmikk pociel, ktr tworzyy trjzbne otocie i okrgy podbia, toczy si cichy,ledwie syszalny szmer. Wtem co zawarczao i zadzwonio na ksztat gotujcego si kipitku. Bya to krynica, ktrej krysztaowa szyba przebyskiwaa pod sklepistym pokryciem leszczyny i cienkni strumienia rzucaa pomidzy gste otocie i czerwonawe kamienie. W gstwin leszczyn upltane, wysoko tam kwity bkitne cykorie, niegiem bielay puszyste kity kotusznikw, krzaczysty, liliowy dzigiel z groniastych koron swych rozlewa mocn wo heliotropu. I jakby w tym miejscu natura prawo gosu dawaa tylko srebrnej strunie wodnej, cisza panowaa tu nieskazitelna. Ptaki mieszkay u szczytw tych cian wysokich, wrd jasnych olszyn i brzz, ale w tej gbi nie byo ich prawie. Krynica warczaa, strumie dzwoni i czasem w berberysowym czy wilczynowym krzaku dao si sysze frunicie skrzyde lub od strumienia przylecia rzewy powiew i z cichym szelestem strci z gogowej gazilicie dzikiej ry. Justyna pomidzy leszczyn stana i naprzd pochylona patrzaa przez chwil nautopion w liciach i kwiatach krynic. Za ni przystan Anzelm i z brod opart na doni przesuwa wzrok dokoa. Cierpice jego oczy byy teraz bardzo pogodne; z artobliwym umiechem wymwi zwolna: Luby wietrzyk traw pieci, Strumyk mruczy, li szeleci... Byo to niewyrane echo przynoszce mu z odlegej modoci urywek na wp zapomnianego wiersza. Zaraz przecie zacz i dalej, a raczej wspina si, na gr, po naturalnie wyobionych, korzeniami drzew i wrosymi w ziemi kamieniami najeonych wschodach. Szed powoli, z przygarbionymi plecami i z widoczn trudnoci, ale Jan, torujc sobiedrog wrd gstych krzeww, dopomaga mu do przebycia miejsc najtrudniejszych. Dla wejcia na strom gr nie potrzebowa on wschodw. Wysoka i ksztatna jego posta koysaa si w obie strony, jakby w wesoym i triumfujcym poczuciu swej siy. Czasem znika zupeniew wysokiej zaroli lub ukazywaa si z niejtylko gowa jego, ma czapk ocieniona i rami w biaym rkawie, troskliwie wycigajce si ku staremu. W pamici Justyny bysno wspomnienie. Widziaa jutych dwch ludzi w ten sam sposb wstpujcych na wysoki brzeg Niemna; wtedy jeden z nich przystawa czasem i twarz zwraca si ku otwartemu oknu w ktrym ona staa. Ale to przypomnienie byskawic tylko przemkno jej przez gow; zatrzymaa si i z ciekawoci patrzaa dokoa siebie. Znajdowali si w miejscu o kilka stp zaledwie oddalonym od szczytu gry, na agodnym skonie, ktry tworzy ma, nieco spadzist rwnin. Trzeba byo tylko troch wzrok podnie, aby zobaczy ruchom frdzl zboa rosncego nad samym brzegiem parowu, U koca cienistej i w nierwne wschody powyszczerbianej alei, ktr wspili si a tutaj, lea olbrzymi kamie, peen wgbie i wypukoci, za siedzenia suy mogcych,miejscami siwym i brunatnym mchem obrosy, a miejscami zwieczony gibkimi gami oyn i rozchodnikw. Kilka cienkich sosen, z szerokimi u gry koronami, i rozoysta grusza, z gstwin drobnych lici, wyrastay tam z ziemi okrytej rzadktraw i osypanej igami sosen. Pod sosnamiigrusz co czerwieniao, bkitniao i bielao; trzeba byo wej pomidzy drzewa, aby rozpozna, e to grobowiec. By to grobowiec bardzo prosty i ubogi, aletakiego ksztatu i w taki sposb przyozdobiony, e aby mc podobny mu zobaczy, trzeba by cofn si wstecz o kilka wiekw. Skada si on z szecioktnego, grubego u podstaw a zwajcego si ku szczytowi krzya, na ktrego czerwonym tle bielaa posta Chrystusa, a ktrego boki ok1yte byy rnobarwnymi godami i figurami. Byy tam biaym pokostem powleczone i cile dokrzya przylegajce trupie gowy i rne narzdzia Chrystusowej mki, paskie popiersie Marii, z tkwicymi w nim siedmiu pozacanymi niegdy i w ksztat miecza wyrzebionymi strzaami, wsparte na rkach i w zamyleniu na podstawach z drzewa lub gliny siedzce wypuke figury witych. Z chudoci tych figur, ze szkieletowej dugoci ich czonkw, z okalecze, ktrymi czas zatar rysy ich twarzy, po zna mona byo smak i robot odlegych czasw. Krzy by tak sprchniay, e rychym upadkiem grozi, ale rozpita na nim posta Chrystusa i boki jego okrywajce figur, przez czas okaleczone, ze spowiaymi barwami i pozotami, zachowyway niezmcone gwne zarysy swe i cechy. Osania je i od zupenego zniszczenia chroni rozpity uszczytu gontowy daszek. Na szerokiej podstawie krzya biela wyrany jeszcze cho miejscami zacierajcy si ju napis: JAN I CECYLIA, ROK l549, memento mori Tylko nazwiska nie byo tam adnego. Z bezimiennego tego grobowca, osonitego przed wiatem cian nadniemeskiego parowu, przeszo trzy wieki patrzay na przepa zielon z warczc w gbi krynic, na olbrzymi i cay w mchach swych i wiankach lecy kamie, na wielki alu, a do 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAaP\cbcc2bd-hce,=Btrjkt Niemna, odsonity tu przez wyginajce si w ty ciany przepaci i stojcy w tej cichej pogodzie szyb bkituisrebra. Za nieruchom, zda si, rzek wielka, samotna tarcza soneczna wisiaa nad samym ju szczytem boru i tak go wiatem swym przenikaa, e te pnie sosen wyranie oddzielay si wzajem od siebie pod ciemnym pokryciem koron stojc nieprzejrzanymi szeregi. Teraz cisz tu panujc przerywa pocz monotonny szmer hebla przesuwajcego sipo lecej na ziemi i do poowy ju obrobionej kodzie drzewa. Anzelm wielk czapk sw zdj przed grobowcem, ale wnet znowu gow nakry i w milczeniu, z naspionymi brwiami, pogry si w swej robocie. Powoli i jakby automatycznie, nieprzerwanie przecie, d1lga i blada jego rka przesuwaa narzdzie po powierzchni drzewa. Krzy prchniejcy i ktry pierwsze jesienne wiatry obali mogy, musia by zastpionym przez inny. Kilkadziesit lat temu tak sam robot speni zgrzybiay dzi i na wp obkanyJakub. Teraz jemu przypado w udziale strowa nad t pamitk, drog zapewne licznym pokoleniom, skoro z nich kade znalazo wrd siebie kogo, kto jej z powierzchni ziemi znikn nie pozwoli. Nowy krzy okryj stare goda, krtki napis wyraniej zabieleje na czerwonej podstawie grobowca i wszystko tu znowu bdzie tak samo, jak byo przed trzema przeszo wiekami, jak byo w tej porze dalekiej, gdy dwoje jakich ludzi o nieznanych nazwiskach i dziejach zoono wjednej mogile. Justyna wpatrywaa si w stary grobowieciw pamici jej uparcie powtarza si zacza strofa pieni, ktr niedawno, uniesiona wspomnieniem, wydeklamowaa przed ni Marta: A gdy kto przyjdzie albo przyjedzie, Pomyli sobie: Zczona para, zczona para Ley w tym grobie! Jan i Cecylia! Czy kochali si oni? Czy wiat ich rozcza, a poczya mogia? Jak yli? i dlaczego, gdy umarli, tak na dugo, na wieki, pozostali w sercach i pamici ludzi? O par krokw od niej na obalonym pniu sosny siedzia Jan i umiecha si wpfiluternie, wptajemniczo. - Stryj wie wszystko - zacz - i bardzo lubi histori t opowiada. Trzeba go tylko piknie poprosi... opowie. Istotnie, po Anzelmie wida byo, e walczy zaczyna z ogarniajc go chci mwienia o czym, co go do milczenia raczej skaniao. Zatrzyma raz hebel porodku kody, spojrza na Justyn i z cicha rzek: - Na co? dla jakiej przyczyny? Po chwili jednak znowu podnis oczy i duej popatrza na zblad nieco i smutn w tej chwili twarz modej kobiety. Czarowne marzenia grobowiec ten budzi musia w jej modej gowie. Nie miaa prosi o nic tego nieznajomego czowieka, ktry ze sw pracowit niezalenoci i przeszoci pen jakich wielkich cierpie wydawa si jej dziwnie powanymi surowym. Ale on prob wyczyta z jej oczu. Obejrza si na soce: poczerwieniao i da poowy ukryo si za borem. - Mao ju dzi bdzie roboty mojej! A wszystkie pustoty od modych pochodz! Wymylaj, pytaj si, czas baamuc, a tui nic tak osobliwego do gadania nie ma! Nigdy jeszcze pod siwiejcym wsem nie umiecha si tak agodnie; mwi te wesoo i prawie z odcieniem filuternoci. Czapk nad gow podnis. - Dlaczeg nie? - doda - jeeli pani da posysze t histori, to o moj fatyg bynajmniej... Ja owszem...Nikt jej nie opisywa i w ksikach nie drukowa... Jeden czowiek opowiada j drugiemu i takona z daleka, jak czeka przez rne kraje, przez przeddziadw, dziadw i ojcw naszych przepyna a do nas. Mnie jej nauczy stary Jakub, gdy jeszcze boso lataem i cielta pasem, a jego uczy nie wiadomo kto, moe dziadek, moe przeddziadek, bo w ich familii wszyscy dugo yj. Stolarskie narzdzie pooy na stronie i najednym z wgbie olbrzymiego kamienia siedzc umiecha si jeszcze. - Gadaj gadk! Bajki babom, a to, co ja powiem, nie bajka! Wysoki zrb kamienia siwym mcherz1 w tym miejscu porosy suy za oparcie przygarbionym jego plecom, a na barani czapk i a na ramiona opaday mu cienkie gazie oynowego krzaku. - Byo to w starych czasach, w sto lat albomoe jeszcze i mniej potem, jak litewski nard przyj wit Chrzecijask wiar, kiedy w te strony przysza para ludzi. Niewiadomego oni byli nazwiska, niewiadomej kondycji, i to tylko mona byopozna i z mwienia ich, i z ubioru, e przyszli z Polszczy. Dla jakiej przyczyny porzucili oni swj kraj rodzony i a tu przywdrowali, zarwno niewiadomym byo.Kiedy spotykajcy ich podczas ludzie pytali ich o nazwisko, odpowiadali, e przy chrzcie witym nadano im imiona: Jan i Cecylia. A kiedy ktokolwiek chcia wiedzie, dokd i dla jakiej przyczyny wdruj, mwili: "Szukamy puszczy!" Wida byo ze wszystkiego, e bali si jakiego pocigu i dali skry si przed ludmi, a y tylko pod boskim okiem. Caej pewnoci co do tego nie m, ale takie o nich chodziy gosy, e kondycja ich bya nierwna, bo on by ciemnej twarzy i bardzo w sobie silny, tak jak to rzadko pomidzy panami, anajczciej w posplstwie bywa, a ona, czyto sza, czy to staa, czy mwia, czy milczaa, wydawaa z siebie pask wspaniao i pikno. Ale jak tam byo z ich pocztkiem wszystko jedno, do e nietrudno znaleli to, czego szukali. Cay tutejszy kraj zalegaa podtenczas nieprzebyta puszcza, w ktrej Pan Bg nasia co niemiara jezior bkitnych i k zielonych, a ludzie pobudowali troszk osad,w ktrych trudnili si sobie rn przemylnoci. W jednych miejscach, nad jeziorami lub nad rzeczukami, siedzieli rybaki i bobrowniki; w inszych, tam gdzie stay lipowe lasy, pszczelniki mid i wosk pracowitym zwierztkom odbierali; niektrym krl nakaza, aby dla niego hodowali sokoy, i od tego poszo, e nazywali si sokolnikami, a inszych wolnoci obdarowa, aby tylko wszelkie posyki jemu sprawiali, i dla tej przyczyny mieli oni nazwanie bojarw, czyli ludzi wolnych. O uprawianie ziemi byo im bynajmniej; ogrody mieli, ale najwicej rzep w nich sadzili i len w wielkiej obfitoci sieli, bo owiec nie majc i weny nie znajc odziey ptnianej tylko uywali. Zboe za rzadko gdzie zobaczy mona byo i to przy miastach, a w gbokiej puszczy jeszcze gdzieniegdzie nikt i nie sysza o nim. Ale za to byli tacy, co w dbowych lasach yjc trzody wi na odziach hodowali, i od tego dane im byobrzydkie przezwisko winiarw, i tacy, co przy kach mieszkajc bawoy obaskawiali i dla tej przyczyny nazywali si bawolniki. O pienidzach to jeszcze gdzieniegdzie i nic nie wiedzieli, a jak kto chcia co sobie potrzebnego kupi, dawa skry zdarte z ubitych bobrw, niedwiedzi, lisw, kun i inszych zwierzt albo troszk miodu i wosku, albo przyswojonego bawoa, karmn wini i co tam zreszt kto mia. Chaty ich nazyway si numy i byy bardzo biedne i smrodliwe, bez piecw i komi1lw, bo tym lenym ludziom nieznajoma jeszcze bya mularka. W Boga chrzecijaskiego niby to wszyscy ju uwierzyli, a jednakowo w gbokociach puszczy wiele jeszcze kaniao si bawanom i yo z kilkoma onami. Jan i Cecylia wzdu puszcz przeszedszy poznali rne jeziora i ki, zachodzili do rybakw, do bobrownikw, do sokolnikw i do bojarw; zachodzili tako do winiarw i do bawolnikw, ale nigdzie im nie podobao si tak, jak tutaj, nad brzegiem tego Niemna, i na tym wanie miejscu, gdzie teraz ten pomnik stoi... Wida zobaczyli, e tu najmniej ludzie docign ich mog, a najlepiej im bdzie pod jednym boskim okiem pozostawa. Moeju tak im byo przeznaczone, aeby wanie ten kawa ziemi zaludni i nasz ubogi, ale dugowieczny rd ufundowa... Powolny i przyciszony gos opowiadajcego brzmia na wysokim stoku gry, monotonnoci sw podobny do mruczcego u dou strumienia. Czasem jednak zatrzymywa si i szuka w pamici wyrazu lub nazwy, ktrych w yciu codziennym nie uywa prawi, ale jak sowa z pacierza, ze starej gadki wyrzucinie mg. Teraz z widocznym napreniem rysw wiza przez chwil w swej gowie wtek opowiadania bojc si splta go albocz jego uroni. - Podtenczas - zacz znowu - nie byo na tym miejscu adnego kawaka zoranej ziemiani adnego ludzkiego plemienia. Z tej strony rzeki i z tamtej strony rzeki, na prawo i na lewo, naprzd i w ty, rosa jedna tylko puszcza. Jan i Cecylia upatrzyli sobie wanie te miejsce, gdzie teraz ten pomnik stoi, a gdzie podtenczas sta db taki stary, co moe i tysic lat mia wieku,bo w jego wydreniu bawoa skry byobymona, i pod tym dbem zbudowali sobie najpierwej chat, czyli tak num bez pieca i komina, ndzn i smrodliw. Od razuinszej zbudowa nie mogli. Lepiej mwic, on zrbywa drzewa, oprawia kody i budowa, a ona zbieraa orzechy i dzikie jabka, gotowaa ryb, doia bawolic, ktr on rycho sobie obaskawi, naprawiaa odzie, a gdy wieczr przyszed i on pooy si pod dbem, z oszczepem i ukiem napitym przy boku, byzawsze od dzikiego zwierza si obroni, siadaa przy jego gowie piewajc i grajc na harfie. Z wysokiego domu pewno bya, bo po anielsku graa i piewaa i rce z pocztku miaa takie biae, by lilie. Ale krtko tego byo, bo pracujc ciko, wniewygodach i niebezpieczestwach straszliwych, prdko pociemniaa na twarzy i rkach, wyrosa, zmniaa w sobie, e podobn staa si do powej ani,ktrej trudnoci i samotnoci lene najmilsze. Jak pierwsza matka ludzkiego rodu miaa ona podobno wosy zociste i takie dugie, e pokry nimi moga siebie i swoj harf: gdy te pnym wieczorem nad senliwym mem piewaa, on, cho senliwy, pieci si z jej wosami, a potemo wschodzie sonka zdrowv i wes do roboty wstawa, bo siy mia wzmocnione iserce pocieszone przez ni. Jednakow pomimo kochania i wszelakich jego rozkoszynachodziy ich takie potrzeby i strachy, e inszym ludziom i pomyle o nich byoby trudno. Wszystko tu byo nie tak, jak teraz, ale okropniej i dziczej. Po puszczy chodziy stada ubrw, turw, niedwiedziw, dzikw i wilkw, w gaziach czaiy si drapiene jastrzbie i krogulce, szerokimi skrzydami opotay krzywodziobe ory. Nocami wyy puszczykiipo drzewach wieszay si rysie, w ciemnoci oczami jak latarniami wiecce. Czasem kruki i kawki czarn chmur zakryway niebo, a dzikie konie napeniay zacisznoci lene grzmotem swoich kopyt i przeraliwym wideniem. Nad rzek i na wszelakich mokrych miejscach lgo si wielkie mnstwo obrzydych ab, tarakanw, ww i jaszczurek. I rzeka tanie bya taka jak teraz. Gbin i prdko miaa ogromniejsze. Wody byy wtedy nadmiar silne i gniewliwe. Rozleway si daleko i o ziemi biy koryta w niej sobie prujc, czego do dzisiejszego dnia te parowy pamitk ostay. A po zimie wiosenn por kry szy ogromne, by stada koni dba stajcych albo szklane gry przezsonko, co si w nich przegldao, tczami nalane. Jak oni to wszystko znieli i przemogli, Bogu witemu wiadomo, do eznieli i przemogli. Ju to jest pewne, e aden czowiek siy swojej nie zna, nim jejw potrzebie z siebie nie dobdzie. Prawda i to, e wiele rzeczy i stworze podtenczas czowiekowi do pomocy stao. Narzdzia dowszelakich robt i mylistw przynieli z sob albo rnym sposobem zrobili sobie, dobre i mocne. Las dawa dzikie jabka, orzechy, jagody i grzyby; do rzeki po napjprzybiegay jelenie, daniele i sarny, ktre ze stad wielkich atwo ubija byo; u gry y lud wiewirek, a u dou w gstwinach skrywaa si mnogo zajcy, asic i kun; w wodach mieszkay wydry i bobry domki sobie budoway. A trzeba byo tylko wd, sie albo oszczep w rzek zanurzy, aeby z niej wyowi tyle ryb rnych, jakich juteraz wcale ona nie ma. Do tego i luboci bywao tu nadmiar. Sowicze piewy umilay noce, a jaskcze i gobie gminy same przez si szukay przytuku pod dachem numy. Podczas ze sznura urawi spad jeden i askawie osta ju towarzyszem czowieka; podczas pochliwasarna ugaska si pozwolia, wiernie potem chodzc przy boku swej pani. Wszelako tam bywao: ciko i mile, straszno i bezpiecznie. To tylko jest pewne,e nacierpieli si oni nadmiar, godu, chodu, strachu i zaspu najedli si do sytoci; e wiele razy od upau i mozou skra z rk i z ng im zazia, a od wiatrw i mrozu piekce bble obsiaday ciaa. Moe dwadziecia rokw mino im wtej mce, kroplami rozkoszy sodzonej, a po puszczy puciy si pogosy o tej parze ludzi, e przemylnoci swoj i krwaw prac kawa duy lasu wyplenili, zboa nasieli i inszych rnych rolin nasadzili; edom sobie zbudowali widny i czysty, z ktrego te dym przez komin wychodzi; enaby u nich mona niektrych takich rzeczy, ktrych na szeroki ok nikt jeszcze nie mia. Poszli tedy do nich ludzie z rnych dalszych osad dowiedzie si, jake tam czyniy si takie cuda. A jak raz przyszli, to ju na dugo przy nich ostawaliprzypatrujc si rnym niewiadomym do tego czasu dzieom i przemysom. Niektrzy prosili si, aby ze wszystkim juosta przy nich dla wsplnoci i pomocy, ale Jan i Cecylia wprdce rodzonych doczekali si pomocnikw. Szeciu synw i sze crek urodzio si im i wyhodowao nad brzegiem tej wody, w cienistociach tejpuszczy, pod okiem jednego Boga. Jeden z tych synw poj sobie on u rybakw, drugi j wybra pomidzy sokolnikami, trzeciemu przeznaczenie dao bojark, czwartemu bobrowniczk, pitemu pszczelark, a szsty handlujc rybami, do ktrych apania wielk mia ochot, przywiz sobie dozgonn towarzyszk a zmiasta Grodna, ktre podtenczas, dla przyczyny mnstwa rosncych tam ogrodw, po rusisku Horodnem zwano. Rusink te dziewka owa bya, ale podtenczas dwie krwie na jednej ziemi mieszkajce nierzadko mieszay si z sob i nie wynikaa z tego nikomu adna obraza ani ujma. Skd synowie pojmowali ony, stamtd przybywali mowie dla crek i polubiwszy je nie odjedali nigdzie, tylko tu sobie budowali chaty, a tnc las coraz dalej uprawiali pola. Tak przemino lat osiemdziesit albo moe i wicej od tego dnia, kiedy Jan i Cecylia pierwszy raz na tej ziemi nogi swoje postawili... Umilk Anzelm zmczony niezwykym wysikiem pamici i myli, kilka kropel potuzawiecio na jego zapadych i rozognionych policzkach, spowiae zwykle i blade oczy pobyskiway pod wielk czapk. Obejrza si w stron soca; zniko ju ono za borem, lecz Niemen terazsta taw tafl i jasne smugi rozcignite u zachodu nieba jaskrawo owiecay suncy od wschodu zmrok. - Dzie koczy si i moja gadka take do swego koca idzie - wymwi z umiechem.- Ale - doda - w tym kocu take s rzeczy, ktre walor maj... Goniej troch i ywiej ni wprzdy mwidalej: - Osiemdziesit lat albo moe i wicej przemino od tego dnia, kiedy Jan i Cecyliapierwszy raz na tej ziemi nogi swoje postawili. A jednego razu znaleli si tacy ludzie, ktrzy samemu krlowi donieli, jakie to dziwy dziej si gdzieci, w krajulitewskim, w najgstszej puszczy nad samym brzegiem Niemna. Panowa podtenczas ostatni Jagiellon, dwoma imionami: Zygmunt i August nazywany. Zapalczywy by on myliwiec i wanie w tej porze, kiedy mu to doniesienie zrobionym byo, bawi si polowaniem w swoich knyszyskich lasach. Zmiarkowa zaraz, e od Knyszyna do tego miejsca, o ktrym jemu rozpowiadali ludzie, droga bya nie bardzo daleka. owczym na apel zatrbi, a panom jecha za sob rozkaza i puci si w drog. Jecha i jecha, jecha i jecha, a panowie za najwikszym z panw jechali, a raptem zobaczyli jakobykoniec puszczy. Drzewa rzedniay i rozstpoway si, jakoby jadcym z drogi ustpujc. Krl pojrza przez te szerokie otwory, krzykn a z zadziwienia i artobliwie do panw swoich zawoa: "Hej! hej! Waszmocie panowie, widzi mi si, e kto tu dla mnie nowe krlestwo gotuje!" A tu wszyscy wyjechawszy z lasu stanli oczom wasnym wiary nie dajc. Tam, kdydawniej panowaa dzicz drzewiasta, bezludna i gucha, srogim zwierzom tylko przytuek dajca, leaa wielka rwnina, alu, a do 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAfPcgTchci,j.ck= toci cierniska po ztym zbou pozostaego okryta. Na ciernisku, by wysokie domy lub te by supy z pozwanymi wierzchokami, stay sterty wszelkiego zboa; sto par wow orao pole pod przyszy zasiewek, a rd pola nagadkich kach hasay stada obaskawionych koni, pasy si trzody krw ryych i biaych owiec. Na dwch pagrkach dwa wietrzne myny opotay swymi wielkimi skrzydami, lipowe gaje rozlegay si od bczenia nieprzeliczonych rojw pszczelnych, a w olszynach i brzoniakach na wszystkich gaziach wisiay wielkie jak czapki gniazda gawronie.Sto domw, przedzielonych ogrodami, sznurem wycigao si w podu rzeki, a zich kominw, by z kocielnych kadzielnic, sto zotnych dymw podnosio si prosto do nieba. Na jaboniach i liwach licia wida nie byo za czerwonoci i liliowociowocu; po zielonych trawach suszy si lenibieliy si sztuki pcien, w chatach kronastukay i huczay terlice, przed domami na gaziach i potach wysychay ufarbowane przdziwa weny, a na dachach po stronachdo soca wystawionych dojrzeway te,ogromne dynie. Ptastwo domowe, ziemne i wodne, grzebao si w piasku lub z haasem leciao nad rzek, od ktrej powracajcy rybacy wychodzili zza gry niosc po kilku siecie i niewody z rzucajcymi si w nich rybami. Co do rzeki,tej w dole pyncej krl z oddali zobaczy nie mg, ale .rozpozna, gdzie ona pyna, po wysokiej, piaszczystej cianie,nad ktr sta br, przez nikogo nie ruszany... ten sam! Tu opowiadajcy wskaza palcem pas boru rozcignity nad zotawym trjktem Niemna. Zajkn si i gos mu zadra. - Te... te... ten sam! - powtrzy. - Tymczasem - mwi dalej - krl jecha naprzd, ogldajc si wok i wesoo dziwic si wszystkiemu, co tu obaczy. Mody by podonczas i tylko co na tron swj wstpi. Ko by pod nim arabski, ognisty, z rzdem kapicym od zota i drogich kamieni. Nad czoem krlewskim wiecio na kopaku brylantowe piro, a drogie purpury i gronostaje spaday z krlewskich ramion a prawie po koskie ptlice. Wok niego i za nim jechali hetmany , senatory i insze panowie, a kaden z koni, ktre pod sob mieli, pikniejszy by od drugiego, a od kolorw ich szat i drogocennoci siode a mio siw oczach. Za nimi jechali take sokolniki, nadoniach trzymajc zakapturzone sokoy, pieciwe pazie z rami na licach, hardonosa suba i bystrookie strzelce. A owczowie zotne trby wci do ust swych przykadali i rozgonym graniem rozgaszali krlewskie przybycie szerokiej rwninie, dugiemu Niemnu i a zaniemeskim gbokociom boru... Jako teze stu domw i ze stu ogrodw, z pola, z k, z rzeki pozbiegali si wszyscy ludzie patrzc na nie widziane rzeczy i nie lkajcsi prawie, tylko podziwiajc i oczekujc: co z tego bdzie? A krl ich zapytuje: "Czy ywie jeszcze rodziciel was wszystkich?" "ywie i w zdrowiu przebywa" - odpowiedzia najstarszy syn Jana i Cecylii, ktry przed krla wystpi, sam zmarszczkami cay poorany i siwy jak gob. "A rodzicielka czy ywie?" - pyta znw krl. "ywie i w zdrowiu przebywa". Krl podonczas rzek: "Rad bym na nich pojrza!" Wedle krlewskiego dania wnet sta si musiao. Z najpikniejszego domu synowie i crki, wnuki i prawnuczki wyprowadzili par rodzicielw. Wicej nili stuletnie te starce. szli same przez si, niczyjej pomocy nie potrzebujc, w nieystych ptnianych sukniach, by dwa biae gobie,jedno przy drugim. On opiera si na toporze w dugim kiju oprawionym; ona zsiwiae wosy po pas rozpuciwszy gaskaa biegnc przy niej sarenk. Kiedy ju wobec krla stanli, wszyscy zdumieli si, bo krl kopak swj zdjwszy z gowypowia nim przed starcami tak nisko, e az brylantowego pira sypny si gwiazdy. "Kto ty, starcze? - zapyta Jana - odkd przyszede? jak zowiesz si i z jakiej kondycji pochodzisz?" Starzec, jak przystao, pokoniwszy si krlowi miele odpowiedzia: "Przyszedem tu od stron onych, ktrymi przepywa Wisa; nazwisko swoje oznajmitylko jednemu Bogu, kiedy przed witym sdem Jego stan, a kondycja moja nisk bya, pokd do puszczy tej nie zaszedem, gdzie wszystkie stworzenia s zarwno dziemi powszechnej matki ziemi. Z gminu pochodz i pospolitakiem na ten wiat przybyem; ale oto ta pani i maonka mojaz wysokiego domu zstpia, aby moje wygnacze ycie podziela". Odpowied t posyszawszy krl myla dugo, a odwrciwszy si do panw, co wok zgromadzeni byli, rzek: "Dufam, e waszmociowie uprzejmie pochwalicie, a przyszy sejm sprawiedliwiezatwierdzi dekret, ktry zaraz chc tu ogosi". Panowie myl krlewsk odgadujc i potakujc gowami razem krzyknli: "Inaczej nie moe by, miociwy panie! Sami tego damy i o to wasz krlewsk mo upraszamy". Wtedy krl odwrci si do Jana: "Ty, starcze, wedle wasnego dania bezimiennym ostaniesz i jake si urodzi, tak w grobie legniesz pospolitakiem. Ale eby bohatyrem mnym, ktry t oto ziemidzikiej puszczy i srogim zwierzom odebra,a zawojowawszy j nie mieczem i krwi, ale prac i potem, piersi jej dla mnogiego ludu otworzy, a przez to ojczynie bogactwa przymnaajc: przeto dzieciom twoim, wnukom i prawnukom, a do najdalszych pokole i samego wyganicia rodu twego nadaj nazwisko od bohatyrstwa twego wywiedzione". Tu z prawic wycignit nad zdumiaym ludem krl dononym gosem wypowiedzia:"Oto ten rd, idcy od czowieka z kondycjipospolitego urodzenia, idzie w porwnanie ze szlacht rodowit krajow i wszystkich praw stanowi rycerskiemu odpowiednich odtd a do wyganicia swego uywa m itakowe wykonywa. Nobilituj was i nakazuj, abycie nosili nazwisko Bohatyrowiczw, a piecztowali si klejnotem Pomian, ktry jest ubrz gow na tym polu osadzon, jako pierwszy rodziciel wasz pokona ubra i z odwiecznego jego siedliska uczyni to wdziczne i obfitoci ciekce pole..." W tym miejscu umilk opowiadajcy; wyprostowana teraz posta jego, z wielk czapk na ty gowy nieco zsunit, wypukle odrzynaa si od wysokiego zomu kamienia. Rk w gr podnosi i sycha byo, jak szeroko i gono oddycha. Po chwili wymwi jeszcze: - Dziao si to w roku, na tym pomniku wypisanym, tysicznym pisetnym czterdziestym dziewitym... Na zachodzie, nad borem, gasy pozostawione przez soce pasy wietliste;zmrok suncy od wschodu zwolna obejmowa cae sklepienie, na ktrym tu i wdzie zabysy nike gwiazdy. W zmroku naprzeciw umilkego Anzelma wida byo dwoje ludzi siedzcych blisko siebie, pomidzy cienkimi sosnami, na pniu obalonego drzewa. Kobieta opucia rce nakolana, mczyzna twarz opar na doni. Suchali jeszcze, czekali. Po chwili te czowiek na kamieniu siedzcy ozwa si znowu: - Taka jest historia fundatorw naszych, taki nasz tutaj zacztek i oto dla jakiej przyczyny my na tej ziemi siedzimy. Potem gosem czowieka, ktry w gbi pamici swojej budzi drzemice wspomnienia, mwi jeszcze: - Wszelako pniejszym czasem w tym naszym rodzie przez Jana i Cecyli ufundowanym bywao. Woci nie mielimy nigdy i krwi ani potu z nikogo nie wyciskali. Bywao, e niektrzy z nas na wojny chodzili; bywao, e za panami z gardami iszabelkami na sejmiki i sejmy cignli. Jeden i drugi przebywa na paskich dworach o urzdnikowskie lub oficjalistowskie posady zaskakujc. Jeden i drugi fortuny przyrobiwszy gdzie daleko naosobnym folwarku siada i paski ju rd fundowa. Ale najwicej i tak jak prawie wszyscy, siedzielimy w swoich zaciszkach wasnymi rkami od matki naszej powszechnej chleb dobywajc. Szmaty ziemi, by Chrystusowe szaty, rozdzielay si wci pomidzy nami, a podczas, zrzdzeniem boskim albo niedobrym charakterem ludzkim, wcale przepaday. Jednakowo po wikszej czci trwalimy przy swoich gniedziech wikszych czy mniejszych i dotrwalimy do tej pory. Terazszlachectwo przeddziadw zdjte z nas zostao; chopami nazywamy si i jestemy... Ale o to bynajmniej. Wszyscy mykoki jednego pota i stworzenia czasowe. Bieda jedynie, e ubstwo nasze ronie i duszne zamroki ogarniaj nas coraz wiksze... Trzs gow. - Nikt prawie nie da wiary, e i t histori fundatorw naszych w caej okolicy umie moe trzech, moe czterech ludzi. Umie j stary Jakub, ale on ju jest tak jak prawie nie yjcy; umiem ja, umia kiedy Fabian, umie moe ten mody Micha, co tam sta wystrojony, z wsami do gry. Insze o takie rzeczy nie dbaj i w biedzie, w zaspie pamici o nich mie nie mog... Chopami by czy panami, to za jedno; ale w bydo obrci si, to smtnie i tskno... Wida byo, e zgarbi si znowu i e gowa jego z wielk czapk oderwawszy si od kamiennego zomu pochylia si nisko. Powolnym, zamylonym szeptem dokoczy: - Szczcie wywysza, szczcie ponia, wszystko na wiecie czasowe i przemijajce... kada rzecz by woda przepywa, by li na drzewie knie i gnije... Z obalonego pnia drzewa powstaa kobieta iszybko zbliywszy si ku zasmuconemu, pochylona, usta swe przyoya do szorstkiego rkawa jego kapoty. - Dzikuj! - wymwia gorcym szeptem. On cofn rami, w ty si uchyli i przez chwil w milczeniu na ni poglda. Potem jkajc si, ze zdumieniem wymwi: - Do... do... dobra! Kobieta prdko odesza, obja ramionami cienki pie brzozy i w szarzejc przestrze patrzaa rozmarzonymi oczami.Mylaa pewno, e szczliwymi, o jak szczliwymi byli ci ludzie, ktrzy takie mioci w piersiach swych nosili i takie na ziemi penili zadania; e ona take z ochotidum poszaby na krace ciemnej jakiej puszczy i pod dach jakiej ubogiej numy, byleby nie mie w sercu i yciu pustyni, byle czu si kochan serdecznie i wiernie iwidzie przed sob cel, choby drobn migoccy gwiazd! Mylaa pewno, e miaadzi sen cudowny, w ktrym zjawio si przed ni jakie dugie, czyste, wysokie szczcie.., Gdy oderwaa wzrok od przestrzeni, zobaczya obok siebie wysokiego mczyzn, ktry, tak jak ona, sta wsparty o drzewo i dugo, uparcie patrza, nie w przestrze lecz na ni. Krewki i wzburzony rzuci czapk o ziemi i zawoa: - Bodaj to takie ycie i szczcie! Przekltadola, ktra czowiekowi daje tylko to, co bydlciu! Orz dla tego, aby jad, buduj na to, aby mia gdzie zasn! I bydl ma takie szczcie! Kiedy prawdziwego kochania zadasz, to ono dla ciebie za wysoko ronie; kiedy dla ludzi uczyni co zechcesz, to nie masz sposobw ani wiadomoci. Na zgub tylko maym mrwkom Bg skrzyda daje! Odwrci si i czoo do drzewa przycisnwszy sta rozalony, gniewny, jakich wyszych przeznacze i uczu pragncy. Justynie si zdawao, e suchajc tej popdliwej skargi modzieczej sucha samej siebie. Myl, dotd jej obca, bysk domysu przebiegy jej przez gow. Szybko przebya kilka stp dzielcych j zeszczytem gry i na tym szczycie przy upionym zbou stana ze piesznie oddychajc piersi i osupiaym prawie zdziwieniem na twarzy. Na ciejce pola noc ju spyna, ale z tego wysokiego punktu oko mogo sign daleko i rozeznawrd ciemnej przestrzeni szary szlak Niemna i ciemny pas wysoko nad nim rozcignitych zagrd: W okolicy ycie dzienne ustawao; tu i wdzie tylko pobyskiwiay w oknach drobne wiata, wzdymay si fale oddalonych gosw, ozywa si ttent koniaalbo turkot k. W jednym miejscu dziecinnawidocznie rka wydobywaa z harmoniki jczce tony, z innego kiedy niekiedy dolatywao urywane piewanie skrzypiec. Justyna spojrzaa w gr i wyobrania ukazaa jej pod gwiazdami posta kobiety ze zocistymi wosy okrywajcymi j i jej harf, z askaw sarn u boku. Pyna gr, potna i cicha, z rk ku ciemnemu pasowi zagrd opuszczon. Bogosawia je czy komu ukazywaa? VII W Olszynce, za olchowym gajem, od ktregozapewne folwark ten wzi swe nazwanie, na agodnej wyniosoci gruntu dom niewielki, drewniany, nieotynkowany, niby zkosza zieleni wychyla si ze starych, ogromnie rozrosych bzw i z gstego rzdu fasoli, ktra tu przy cianie posadzona gste i teraz kwitnce swe sploty zarzucaa na tyki sigajce prawie niskiego dachu. Z tyu domu znajdowa si spory sad owocowy, prostym czstokoem ogrodzony, bez drg i upiksze adnych; zprzodu, za maym, traw i gdzieniegdzie chwastami porosym dziedzicem, po agodnej spadzistoci spyway a ku olchowemu gajowi due i urodzajne ogrody warzywne. Gaj by wiey, czysty, z grubymi i cienkimi drzewami rzadko rozstawionymi na wilgotnej i gadkiej murawie. Za rzadko rozstawionymi i gadkimi pniami przebyskiwa w paskich brzegach pyncy tu Niemen i ukazywao si gdzieniegdzie przeciwlege wybrzee, okryte, jak okiem sign, gadkim, wilgotnym pastwiskiem. Gdzieniegdzie, niby drobne obrazki w zielonych ramach, wida byo zza drzew pasce si na tej zarzecznej paszczynie trzody albo pastuszkw skupionych dokoa roznieconegoognia, albo ndzne, nie wiedzie czyje, samotnie rd przestrzeni stojce chaty. Zadomem i sadem leay gadkie pola; z obu stron warzywnych ogrodw zieleniay niskie ki, na ktrych rosy grupy wierzb,a w mokrych zagbieniach gruntu rozrasta si jasno-zielony ajer i stay wysokie ozy z dugimi, obwisy-mi limi iwierzchokami podobnymi do aksamitnych kopakw. Byo to miejsce ciche, skromne iprawie odludne. Z domu i caego jego otoczenia od razu wnie byo mona, e wrd redniej wasnoci ziemskiej Olszynka bya posiadoci moliwie najmniejsz. Wniosek ten potwierdzaa wiechopska pomidzy kami do grupy wierzb przyparta. Skadao j chat kilkanacie, do czysto i dostatnio wygldajcych. Z bliskoci, w ktrej znajdowaa si od dworku, atwo byo zgadn, e kiedy do Olszynki naleaa. By to wic kiedy majteczek kilkunastochatowy, czyli znajdujcy si na granicy, za ktr ju do najdrobniejszych uamkw ziemi spywaa wasno maa. Ostry chd zapanowa po niedawno spadym gradzie; silny wiatr koysa wierzchokami kilku rosncych na dziedzicu topoli woskich; deszczowe chmury szybko biegy jedn za drug, to zasaniajc, to odkrywajc bkit nieba. Jednak w Olszynce wszystkie okna domu otoczone kwitnc fasol byy na ocie otwarte, Stay na nich pomidzy kilku mirtami i rozmarynami kwitnce fuksje i re miesiczne. Na ganku jedna z awek zastawiona bya hadyszami penymi zsiadego mleka, na drugiej sta naprdce zna tu umieszczony kosz z saat i jarzynami. Duga sie, przedpokojem zarazem bdca, rozdzielaa dom na dwie poowy, z ktrych w jednej znajdoway sipo-koje mieszkalne, w drugiej kuchnia i izbaczeladna. W gbi sieni wielki zamek wiszcy u drzwi niskich i wskich oznajmia spiarni. Za star szaf wida byo drabiniaste schodki na strych wiodce;pod cianami stay proste, drewniane skrzynie i stoki, kosze , z oziny uplecione, a na miejscu najwidoczniejszym- niecki pene wieo upranej bielizny. Miano j zapewne na strych wynosi, ale tymczasem tu jeszcze pozostawiono. Zapachmydlin z kuchennymi woniami zczony napenia sie pomimo drzwi na ganek otwartych; w kuchni trzeszcza ogie i rozlegay si gosy kobiece i dziecinne; w pokojach mieszkalnych cicho byo zupenie itylko czasem dolatywao z nich monotonne mruczenie, z ktrego mona byo odgadn pracowicie uczce si dziecko. Po sieni, kuchni i izbie czeladnej krztaa si Kirowa. Dla chodu i panujcych w domu cigw miaa na sobie rodzaj sukiennego toubka, spod ktrego wida byo tylko brzeg perkalowej spdnicy. To nawet gospodarskie, grube ubranie uczyni jej nie mogo grub i niezgrabn. Ze sw kibici prost, wysmuk, o wdzicznej liniibiustu i ramion, ktra nadawaa jej z daleka pozr pierwszej modoci, z ogorza cer twarzy, silnie odbijajc od zawizanej na szyi biaej chustki, ze licznym warkoczem jasnych wosw niedbale z tyu gowy skrconym - zagldaa ona do dziey, w ktrej dziewczyna miesia ytnie ciasto, albo przechodzc do izby czeladnej nagldaa prania bielizny, albo od poncego w , a do 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAlPcm_Vcnco-Dcp=`wielkim piecu ognia odstawiaa hadysze, wktrych mleko zsiade zamienio si ju na twarg, i zastpowaa je coraz innymi, ktre z ganku przynosia. Miaa dnia tego wiele zajcia okoo trzech razem odbywajcych si robt: prania bielizny, pieczenia chleba i robienia serw. Bya niezadowolon z siebie samej, bo takie zbieganie si n dzie jeden robt kapitalnych uwaaa za bd i ze rozporzdzenie si gospodarskie. Naleao inaczej, wcale inaczej czas i zajcie rozoy; takim sposobem wszystko razem robic nic si prawdziwie porzdnie nie zrobi. Chodzc, krztajc si, nagldajc wszystkiego, a to i owo wasnymi rkami dokonywujc, ale swe wypowiadaa dwom pomocnicom swym, duym i silnym dziewkom, z ktrych jedna chleb miesia, adruga bielizn praa. Nie znaczyo to wcale, by te dziewczta o cokolwiek obwinia miaa. Wcale nie. Sama bya winnwszystkiemu; czy zalenia si troch, czy te jej tak jako pomieszao si w gowie. A tu i Marynia plecia ogrodw warzywnych doglda musi, i pomocn jej by nie moe! Ostatni ten wykrzyknik oburzy trzynastoletni dziewczynk, ktra kosz z jarzynami tylko co z ganku przynisszy i zawinwszy po okcie rkawy starej perkalowej sukienki zabieraa si wanie do mycia saaty i skrobania marchwi. - A ja, mamo? - zawoaa - przecie ja tu jestem! Czy to tylko Marynia jest mamy crk? Przechodzc Kirowa rk gorc od hadyszy, ktre w tej chwili od ognia odstawiaa, pogadzia jasne ,krtko ucitewosy crki. Wszystkie one miay takie, jaklen, jasne wosy: i ona sama, i szesnastoletnia Marynia, i trzynastoletnia Rzia, i nawet chopcy. Nie wiedziaa tylko,i nieraz nawet a w gow zachodzia, skd ten najmodszy jej dzieciak, ta czteroletnia Bronia, ktra jak cie za czowiekiem krok w krok za ni chodzia, wzia swoj cygask cer razem ze swymi czarnymi jak atrament wosami i oczami. Byo to w jej rodzinie pod kadym wzgldem wyjtkowe stworzenie. adne z jej dzieci, gdy byo maym, tak stale i nieustannie nie trzymao si jej spdnicy, jak ten may i czarny rozczochraniec, bo wosy jej nie tylko byy czarne, ale i wiecznie rozczochrane; krciy si one jak wiry i eby tam nie wiedzie ile razy na dzie je czesa, zawsze wszystkie do grypowstaway albo na niade czoo opaday, a spod nich jak ule gorejce, czarne oczypatrzay na matk, cigle na matk. I terazoto tu przy jej toubku nieustannie z kuchni do sieni, z sieni na ganek, z ganku do izby czeladnej drepce a drepce w starych zrudziaych trzewikach, ktrych tasiemki, eby je sto razy na dzie najmocniej zwiza, zawsze rozwi si i wlek po ziemi za malutkimi nkami. W takim samym, jak matka, toubku, bo najmodsz bdc najatwiej zazibi si moe, drepce i gada, tak samo nieustannie gada, jak drepce, cho nikt jej sucha ani myli, a tylko jedna Rzia od kuchennego stou, na ktrym saat myje, odzywa si do niej czasem, z artobliw przekor rozpoczynajc sprzeczki czy napomnienia, oktre znowu ona wcale nie dba. Wtem potkna si i jak duga upada. Zaraz przecie zerwaa si z zielni, wystraszonymi oczami patrzc, czy przez czas jej padania matka jej nie ucieka. Kirowa na ziemi przysiada i spenia zacza robot Penelopy, czyli zwizywanieu trzewikw tasiemek, ktre byy przyczyn upadku. -eby bo ty, Broniu, cho na moment gdziekolwiek przysiada. Dziecko zamiao si na ca kuchni, potem niespodzianie, z zadziwiajc logik swej czteroletniej, rozczochranej gwki odpowiedziao: - Kiedy ja, mamo, je chc! - Masz tobie - wstajc stkna Kirowa - godzin temu przecie obiad jada. Dziewczynka tym razem ramiona swe w grubych rkawach toubka szeroko rozoya i bardzo powanie usprawiedliwia si: - Kiedy ja je chc! Kirowa z szafy wyja bochen razowego chleba, odkroia ze kawa spory, miodem posmarowaa i maej podaa. Zbki jak pereki drobne i biae zatopiy si chciwie w czarnym i osodzonym chlebie macierzyskim, ale wacicielka ich gonoprzeuwajc i rowe policzki miodem sobieosmarowujc nie mniej wytrwale ni wprzdy przy toubku, tu przy matczynymtoubku dreptaa, a tasiemki jej trzewikwznowu rozwizane i wijce si w rne esycigny si za ni po ziemi. Jak tam przecie byo, to byo z crkami, ale co robi chopcy, mianowicie modszy Bole, ktrego w bawialnym pokoju co dzie na par godzin na klucz zamykaa, aby ju od ksiki odej nie mg. Starszy, Sta, pewno tam z chopskimi dziemi po ce czy drodze hasa i powrci z czoem penym guzw. Ale jemu wicej wolno, bo zpromocj do czwartej klasy na wakacje przyjecha. Bole za dwa lata ju w drugiej klasie przesiedzia i jeszcze promocji nie dosta, Zlka si bya tego ogromnie. Na rok trzeci w tej samej klasie pozosta nie wolno. Pjdzie precz ze szkoyi co ona z nim potem zrobi? Pojechaa do miasta i wyprosia, wychodzia, wyjczaadla niego pozwolenie zdania powtrnych egzaminw po wakacjach. Powinien si wicdo nich przygotowywa, a nie chce. Swawolny i leniwy. W ojca si wrodzi. C robi jednak? Na pdza dziecko trzeba, bobez szk - zginie. Ile j ju ten chopiec bezsennych nocy kosztowa! Ciekawo, czyteraz zamknity w pokoju na klucz uczy sialbo pustuje? Wysza do sieni, aby przez drzwi posucha, co si w bawialnym pokoju dzieje, ale w teje chwili da si sysze stuk, brzk i na dziedzicu ttent szybko biegncych ng. Kirowa, a za ni malutka Bronia i wiksza Rzia na ganek wybiegy. Okazao si, e wizie dugim zamkniciem zniecierpliwiony przez okno wyskoczy, wazon z kwitnc fuksj stukli za bram ucieka. Rozlegy si woania matki i sistr, na ktre przecie by guchy, z rozrzuconymi wosami, w swej przeszorocznej podartej bluzce szkolnej co si uciekajc i w ucieczce tej ukazujc podarte podeszwy butw. Gdyby Kirowa na bunt ten zrezygnowaa si pobaliwie, macierzyska powaga jej ucierpiaaby na tym wielce. Nie pierwszy toju raz zreszt Olszynka bya wiadkiem podobnych skandalw. Dziewka od dziey zbiega dogonia, ktry z pogard eskort jej okciami odpychajc, nadsany, ale i zawstydzony, do domu wrci. Kirowa z rozpacz w oczach i gestach ze skrzyni stojcej w sieni i bdcej skadem przernych rupieci gruby sznur dostaa. - Chod! - z wielk powag do syna rzeka iza rk go wziwszy do bawialnego pokoju wprowadzia drzwi za sob zamykajc. Sycha byo, e mwia tam z gniewem i krzykiem, to znowu tonem upominania przekonywania; wysza po chwili z twarz w ogniu, z drcymi troch rkami i ustami.Wida byo po niej, e to srogie mentorstwo, ktre zmuszon bya wzgldem dzieci swych okazywa, wiele j kosztowao. Drzwi na klucz ju nie zamykaa, a na wystraszone i pytajce spojrzenie Rzi odpowiedziaa: - Przywizaam go do kanapy i kazaam uczy si... Mocno przywizaam... Ale wnet uderzya w ni troska nowa. - eby tylko Sta nie zazibi si w taki zimny dzie latajc... Dzi z rana gardo gobolao. A nie widziaa, Rziu, w czym Marynia do ogrodu posza? - Marynia posza w toubku, ale Sta polecia w jednej pciennej bluzce i mwiRzi, e gardo go coraz gorzej boli. - Masz tobie! - za gow schwycia si Kirowa.-Poszabym go szuka, ale czasu nie mam... Istotnie, nie miaa ani chwili czasu, bo oto i teraz we drzwiach od kuchni zjawi si mody oficjalista, namiestnikiem tytuowany, jedyny jej w gospodarstwie pomocnik, ktry oznajmi, e ci kupcy, ktrzy tu ty-dzie temu zajedali, przybyliznowu i ycz sobie zobaczy wen. Ucieszya si t wiadomoci bardzo. Miaaokoo dwiestu owiec, merynosw, z ktrych co roku sprzedawaa mniej wicej dziesi pudw weny. By to jedyny grosz,ktry wpywa do jej kieszeni w miesicach letnich nie liczc nabiau i warzyw, ktrych sprzeda w najbliszym miasteczku opdzaa potrzeby domowe. Przy zbliajcych si niwach, ktre znacznego wydatku na robotnika potrzebuj, kupcy na wen byli jej niezmiernie podanymi, Zapomniaa na chwil o chlebie, serach; praniu, przywizanym do kanapy Bolku i chorym na gardo Stasiu; z wielkim kluczem wysza z domu i skierowaa si ku spichrzowi, przy ktrego drzwiach oczekiwali na ni przybylikupcy. Jednokonny ich wzek sta przy bramie; zabram i dziedzicem wida byo ogrd warzywny, na ktrego zagonach siedziao kilka kobiet wiejskich. W pobliu tych kobiet, na zagonie take, siedziaa modziutka dziewczyna w sukiennym toubku, na ktry spada gruby warkocz jasnych wosw. Siedziaa na zagonie i podnosia gow ku siedzcemu na pocie modemu czowiekowi w myliwskim ubraniu. Mody ten czowiek mia na plecach fuzj i z wielkim oywieniem o czym rozprawia. Pomidzy dwojgiem modych ludzi lea wielki, czarny wye i psowymi czapkami wiecio kilkoro drobnych chopskich dzieci. Kirowa patrzc na ten do daleki, ale wyranie widzialny punkt przestrzeni umiechna si. W rozmawiajcej, i dziecicym drobiazgiem otoczonej parze poznaa najstarsz crk swoj i modego Witolda Korczyskiego. Nie miaa jednak czasu przypatrywa si im dugo; z cikoci wielkim kluczem spichrz otworzya i we wntrzu jego wraz z kupcami znikna. Zabawia tam dobry kwadrans, potem ukazaa si znowu na dziedzicu. Wiatr zad silniejszy jeszcze jak wprzdy i nisko gi szczyty topoli. Olchowy gaj szumia, za nim przebyskiway burzce si fale Niemna; ciemna i gruba chmura w otoczeniu mniejszych i lejszych suna samym rodkiem nieba; ostry i zimny deszcz pada zacz. Kirowa obejrzaa sina ogrd warzywny i zobaczya mod parwraz z gromadk dzieci i czarnym wyem szybko dc ku maemu budynkowi, ktryu koca ogrodw warzywnych do potu dziedzica przyparty suy na skad ogrodowych nasion. Kobiety pielce z zagonw nie wstajc podniosy gowy i patrzc na dziecinny drobiazg, ktry zapewne do nich nalea, a teraz pod dach by uprowadzonym, miay si gono i z uradowaniem. Kobieta pomidzy dwoma, kupcami od spichrza ku domowi idca umiechna si znowu, ale wnet do towarzyszy swych zagadaa. W burzliwej fali wichru i deszczu, z mokrymi wosami, zzibe rce w rkawy toubka chowajc, sza jak zwykle prosta, zgrabna i z dala dziwnie modo i delikatnie wygldajca, ale mwia gosem podniesionym, z co raz wiksz energi i zacitoci; sycha j byo na, caym dziedzicu i a w kuchni. Targowaa si z kupcami, ktrzy jej dawalipo osiemnacie rubli za pud weny, a ona daa po dwadziecia. Coraz goniej i energiczniej dowodzia przymiotw swego towaru, zsyaa si na Korczyskiego i innych ssiadw, ktrzy za t cen wen sw sprzedawali, przysigaa na dzieci, e taniej nie odda. Tak dosza a do ganku, na ktrym jednak, gdy stana twarz ku dziedzicowi zwrcona, umilka, a potem wykrzykna: - A to co? Drog pomidzy gajem olchowym a warzywnymi. ogrodami szybko jechaa i juku otwartej bramie dziedzica zawracaa zgrabna, byszczca od szkie i posrebrza, czterema piknymi komi cignita karetka. Konie byy w angielskich szorach, na kole siedzia brodaty stangreti mody lokaj w zielonej, pozacanymi tamami szamerowanej kurcie. Poznaa karet i konie Ryca. Kupcy na widok przybywajce go grzecznie owiadczyli, e do odjazdu gocia na zakoczenie interesu czeka bd. Ale Kirowa nie syszaa tego,co mwili. Zmieszaa si tak, e przywidepoliczki i drobnymi zmarszczkami porysowane czoo okry a po brzegi jasnych wosw wiey jak u modej dziewczyny rumieniec. Wielki Boe! trzy hadyszki z mlekiem zsiadym na awce ganku, w sieni niecki z mokr bielizn i zapach mydlin, a ona sama w starym toubku i biaej, mulinowej chustce na szyi! Do sieni wpada i z energicznymi gestami przywoywaa dziewk kuchenn, pgosem rozkazujc jej wnie do izby czeladnej niecki z bielizn, Dziewka bosa, wgrubej koszuli i krtkiej spdnicy, z czerwonymi, po okcie obnaonymi i twarogiem poplamionymi rkami, wypada zkuchni, porwaa niecki i biega z nimi przezsie wanie w chwili, kiedy Ryc wysiadszy z karetki w progu domu stan.Za nim, na ganku, wida byo zielon, zotym galonem oszyt czapk i troch hard, a troch drwic twarz modego lokaja. Dziewczyna z nieckami jak wryta stana szeroko oczy i usta otwierajc i adne mrugania ani gesty gospodyni do mu zruszy jej z miejsca nie mogy. Ale Ryc zdawa si wcale nie spostrzega kopotu, ktrego by przyczyn, i twarz ku wieszadom zwrcony bardzo po-woli, z pomoc lokaja paltot zdejmowa. Potem zwrci si ku gospodyni, ktra milczc ze zmieszania rk mu na powitanie podawaa.Zrazu mniema by mona, e z niejak przykroci przyjdzie temu wykwintnemu panu cisn t opalon, widoczne lady bliskich stosunkw z kuchni i praczkarni noszc rk kobiec. Przed chwil wanieod dotykania worw z wen przylgno do niej troch biaawego pyu, a przy zakrcaniu wielkiego klucza w zamku spichrza gwd jaki j zadrasn i pozostawi dug, czerwon kres. Jednak Ryc, nisko pochylony; zoy na tej rce pocaunek nie ceremonialny, ale dugi i przyjacielski. Bardzo adne i jeszcze rowe usta Kirowej zarysoway pord zwidej twarzy umiech serdeczny. Otworzya drzwi bawialnego pokoju. - Prosz wej, kuzynku, bardzo prosz; tak ciesz si, e ci widz... tak dawno u nas nie bye! Wida byo, e cieszya si istotnie, ale zaledwie przestpia prg pokoju, rumieniec znowu zala jej twarz i czoo. Na kanapce przed rozoon ksik siedzia nadsany, jak piwonia czerwony Bole z nog do nogi kanapy przywizan. Ten okropny chopiec wyskakujc przez okno rozla atrament i w kilku miejscach poplami nim pomalowan na czerwono podog; w dodatku tu przy jej toubku znalaza si znowu Bronia, ta czarna, rozczochrana Bronia, ze swymi utrapionymitasiemkami od trzewikw, ktre cigny si po ziemi. Mniejsza ju o te tasiemki, alechopca odwiza trzeba, choby dlatego, e siedzi na jedynym miejscu, na ktrym z gociem swym zasi ona moe! Pobiega ku kanapie, przysiada na ziemi i drcymi troch rkami rozwizywaa sznurek, ktry sama z przebiegoci wiziennego dozorcy w mnstwo wzw bya spltaa. Ryc i tego jej kopotu zdawa si wcale nie spostrzega. Nachyli si do Broni pytajc, czy zdrowa i dlaczego sobie czarnych oczu lepiej nie umya, a potem nawet wzi dziecko na rce i w oba miodem usmarowane policzki je ucaowawszy zwolna znowu na ziemi postawi. Podniesienie tego maego ciaru sprawio mu zna zmczenie, bo rk powid po drgajcym czole i gboko odetchn. Binokle opady mu na piersi. Umiecha si do dziecka, ale wyraz oczu jego by smutny. Na koniec, uwolniony z wizw chopiec, czerwony i zawstydzony, w ksztacie ukonu szasn przed gociem nogami, z pokoju wypad i drzwi za sob zestukiem zatrzasn. Ryc trzymajc ciemn rczk dziewczynki zwrci si do Kirowej: - Ta faworytka moja wyronie na niepospolicie pikn kobiet; zobaczysz to, kuzynko. Ju ja si na tym znam ! - Zawsze jeste askaw na maego rozczochraca tego, kuzynie - ze swym pontnym umiechem odpowiedziaa Kirowa, ale oczy jej miay cigle wyraz roztargniony i postawa bya wahajc si i zmieszan. W maej bawialni swej spostrzega nieporzdki, ktre j zawstydzay. Kwieciste perkalowe pokrycie skromnych sprztw swawolni jej synowie poplamili piaskiem i atramentem, py okrywa stojc pomidzy oknami mahoniow komod, i bya to ju wina Rzi,do ktrej codzienne sprztanie mieszkania naleao. Z popiechem zamykaa drzwi, przez ktre wida byo sypialny pokj z dwoma usanymi kami i toalet mahoniow wielkim lustrem i rzebami przyozdobion. ka byy czyste i nawet ozdobnie usane, a starowiecka wyprawnajej toaleta stanowia sprzt do osobliwy,ikosztowny. Ale Kirowa pamitaa dobrze o tym, e sypialnia, nawet najozdobniejsza, nie powinna ukazywa si oczom goci. C,kiedy w tym domku byy po stronie mieszkalnej tylko cztery pokoje: bawialny, od poncego w , a do 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAqPcr  csctc+@cu9(sypialny, dziecinny i maa jadalnia, w ktrej teraz sypiali chopcy i kilka kur siedziao na jajach. Niesposb byo w takiej ciasnocie zachowa wszystkie przepisy przyzwoitego urzdzenia domu. Wanie w chwili kiedy drzwiami otwierajcymi si z jednej tylko strony widok sypialnego pokoju przed gociem zasaniaa,. Ryc prawie pieszczotliwym ruchem rk jej zdj ze starej, elaznej klamki i zatrzymujc j w swych chudych, ale jak atas biaych i gadkich rkach z umiechem zacz: -Widz, kuzynko, e przyjazdem swoim sprawiam ci zawsze kopot, i to mi martwi... Bd w tym wypadku, o! tylko w tym wypadku, lepszym od ciebie, bo zupenie otwartym, i poprosz, aby mi szczerzej uwaaa za krewnego swego, przed ktrym nie czuje si potrzeby ani ukrywa czegokolwiek, ani czegokolwiek siwstydzi... Dobrze, kuzyneczko? Prosz powiedzie, e tak nadal bdzie. Dobrze?... Rk jej cigle w doniach swych trzymajcmwi to z tak serdecznym poczeniem artu i czuoci, e Kirowa, uradowana i ujta, znowu po brzegi wosw zarumieniona, rce jego mocno ciskaa. - Dzikuj ci, Teosiu - zacza - bardzo dobry jeste... a1e ja, widzisz; znam dawneprzyzwyczajenia moje, ktrych nigdy pozby si nie mog... - Nieche ci wic te przyzwyczajenia brud w stosunkach z innymi, ale nie ze mn - ywiej ni zwykle zawoa Ryc - Zreszt - doda - powinna wiedzie, e tyle ju widziaem i zaznaem wszelkiego rodzaju zbytkw, e mi najwiksze bogactwa zadziwi nie mog. Gdyby bya tak, jakimi zwykle bywaj kobiety bogate, mniej bym si czu do ciebie pocignitym...Zupenie ju omielona, z figlarnym byskiem oczu, ktry zdradza, e kiedy, w pierwszej moe modoci, zalotno zupenie obc jej nie bya, zauwaya: - Lubisz rozmaito, kuzynku, i temu to wida wzgldy twe zawdziczam! Siadajc obok niej na kanapie z umiechem odpowiedzia: - Jestem, moja droga kuzynko, wielkim nicdobrego, ktry choruje od objedzenia simarcepanami i z uszanowaniem spoglda na ch1eb razowy... - O! - miejc si zawoaa - bardzo trafnenazwanie dla siebie wymylie! Trzeba rzeczywicie by wielkim nicdobrego, aby tak licznie urzdzi si ze wszystkim... - Ot to - potwierdzi - ot tak obchod si ze mn zawsze! Jeste jedyn w wiecie osob, ktra mi w oczy gorzkie prawdy mwi. Z pocztku mi tym zdziwia, a potem zachwycia. Chciabym, aby mi wicej jeszcze ajaa.To co na ksztat uczucia owych dawnych pokutnikw, ktrym si zdawao, e za kadym uderzeniem dyscypliny jeden grzechspada im z plecw... - Gdyby wszystkie twoje grzechy z plecw ci zrzuci, trzeba by rki silniejszej ni moja - zamiaa si jeszcze. miech jej przecie, z pocztku swobodny itroch rubaszny, topnia w alu, ktry napeni jej oczy. Wzia rk krewnego i patrzc mu w twarz zapytaa: - C? jake? czy nie chorowae bardzo wtych czasach? moe ju obejrzae swoje majtki? A z tym okropnym przyzwyczajeniem... wiesz! co sycha? Moe cho troch starasz si przezwycia?... Ryc umiecha si niedbale, ale zarazem iprzyjanie - Tyle mi na raz pyta zadaa, moja drogaspowiedniczko - rzek - e nie wiem, na co wpierw odpowiada. Nie chorowaem gorzej ni zwykle, poniewa jedyn chorobmoj jest nieopisana apatia, mam si trochlepiej, bo znalazem co, co mi w ostatnich czasach troch podnieca zaczo. Majtkw swoich nie tylko jeszczenie obejrzaem, ale mi sama myl o tych ogldzinach w rozpacz wprawia. Wiesz dobrze dlaczego. Lenistwo nieprzezwycione, zupene do podobnych rzeczy i ludzi nieprzyzwyczajenie, na koniec i moe najbardziej wieczne i nieodparte pytanie: po co? - Na koniec i najbardziej - z ywoci przerwaa -to twoje dziwne, okropne, z paskudnego tego wiata, w ktrym ye, przywiezione przyzwyczajenie... Zamia si gono. Kirowa brwi zmarszczya, energicznie jednak cinit rk o do drugiej uderzajc zawoaa: - miej si, ile chcesz, a ja zawsze powiem, e to jest jaka niesychana i niewidziana okropno... Ju nasi chopi lepsi, co si po prostu wdk upijaj... - Niesychana i niewidziana rzecz dla ciebie, moja kuzynko, i dla was wszystkich w odludnych ktach yjcych, ale na szerokim wiecie rozpowszechnia si to bardzo, staje si prawie epidemicznym... Bystro zmczonymi oczami na niego popatrzaa: - Czy nie moge unikn tej epidemii? Skdj wzie? Nigdy mi jeszcze o tym nie mwi. - Bardzo prosto - odpowiedzia. - Pojedynkowaem si i byem raniony w takisposb, e cierpiaem okropnie... Z pocztku zadawano mi znaczne dozy narkotyku tego dla zmniejszenia blw, a potem przywykem... Jedyne to ju dla mniewyjcie, przez ktre uciekam od cikiej nudy, od upadku si i moe jeszcze od... od czego podobnego do rozpaczy! Przykry binoklami oczy, w ktrych przebiegy gorczkowe byski. Ona suchaa go ze zdziwieniem i ciszej jak wprzdy wymwia: - Pojedynkowae si! Jezus, Maria! I to wic prawda, e pojedynkowae si! Z kim? o co? Z ostrym, nerwowym miechem odrzuci plecy na tyln porcz kanapy. Po drgajcymczole i dokoa miejcych si ust przebiega n1u byskawica cynizmu, gdy odpowiedzia: - Z kim? mniejsza o to! O co? wiesz? o cierk! Kirowa obie donie do gowy podniosa. - A nieche diabli wezm ten wasz wielki wiat, na ktrym rosn takie szkaradztwa itakie trucizny! Wol ju ja by gupi parafiank, gsi, owc, a takiego wielkiego wiata nie zna! - I masz suszno - krtko rzek Ryc. Sowa te z prostot wymwione uagodziyj w mgnieniu oka. Z powag jednak mwi zacza: - Poniewa, kuzynie, zwierzye si przedemn ze wszystkim, uwaaabym si za pod, gdybym ci pobaaa i przytakiwaa... Urwaa i zmieszaa si troch, bo uczua nagle, e w mow jej wpltywa si zaczy wyraenia grube i ktre dla siebie za niewaciwe uwaaa. Tych wyrae i pewnych szorstkich dwikw gosu nabraa w cigej stycznoci ze sub, z parobkami, z robotnikami, a tak przy tym bya yw, e unikn ich nie moga wtedy nawet, kiedy tego chciaa najbardziej. - Jak wprzdy w swoim domu, tak teraz w swojej mowie co nieeleganckiego spostrzega, prawda?- zapyta przybyy. Zarumienia si znowu troch, ale wnet od siebie myl odwracajc, z zamyleniem wymwia: - Dziwna rzecz! Jeste jednak i dobry, i rozumny...To tak zupenie wyglda, jakby wjednym czowieku byo dwch ludzi... Ryc w rk j pocaowa, - Powiedziaa jak filozof. Widzisz, to ta dwoisto jest kluczem do odgadywania wielu na wiecie zagadek... Splota rce na kolanach i koysaa gow w obie strony. - Wiesz co, kuzynie? -- zacza - zdaje mi si, e byby daleko szczliwszym, gdyby si takim bogatym nie urodzi. - Albo - przerwa - gdybym si by urodzi bardzo gupim. - Jak to? - zapytaa. - Zgadnij! - zaartowa i z ciekawoci na ni patrza. Przez chwil mylaa. - C to tak trudnego do odgadnicia! Gdyby by gupcem, nie dbaby o nic i do koca hulaby sobie wesoo, a poniewa, cho pno, do rozumu przyszede, zrozumiae, co zmarnotrawi i straci! mia si. - Nie masz pojcia, kuzynko, jak lubi z tob rozmawia, Zupenie rozumne rzeczy wypowiadasz w taki sposb... Zamylili si oboje. Kobieta znowu roztargnion stawa si zacza. Do duga ju rozmowa o przedmiotach obcych codziennym jej zajciom zmczya j nieco.Przypomniaa te sobie swoje dzisiejsze roboty i interesy, mylaa: czy te chleb posadzono ju do pieca i czy kupcy na wen nie zniecierpliwili si czasem i nie odjechali? Wstaa z :kanapy, a zupenie jednoczenie z ni podniosa si z ziemi siedzca dotd u jej kolan maa Bronia. - Ka zaraz poda herbat... Ryc z ywym poruszeniem upewni, e herbaty nigdy prawie nie pija. Popatrzaa na niego troch przenikliwie, a troch ze zmieszaniem. Po chwili jednak miao rzeka: - Mwisz nieprawd. Herbat lubisz i pijasz jej wiele... wiem o tym od ma. Ale raz jusprbowae naszej i wiesz, e nie jest takwyborn jak ta, do ktrej przywyke... Ryca prawdomwno jej widocznie bawia i ujmowaa. - Moja wina! - zawoa - zapaa mi na kamstwie. Wszelkiej rzeczy niesmacznej lkam si jak ognia... - Trzeba byo powiedzie tak od razu. Po cokama? I bez tego ju pewno nakamae w yciu jak ostatni faryzeusz. Przynios ci wic konfitur, bo o konfiturach moich nie bdziesz mg powiedzie, e s niesmaczne. Nauczyam si kiedy przyrzdza je od Marty Korczyskiej... Niewiele ich zwykle sma, ale lepszych pewno i w swoim Wiedniu nie jade! Prdko wysza z pokoju, a razem z ni, tuprzy jej toubku, podreptaa Bronia w rceklaszczc i woajc: - Konfiturzki bd! konfiturzki! i ja, mamo, chc konfiturzek ! Z caej; do osobliwej rozmowy dwojga krewnych dla tej maej, rozczochranej, czarnookiej istotki ten jeden wyraz posiada sens zrozumiay. W gruncie rzeczy oprcz szczerej chci uczstowania krewnego Kirowa paaa dz zajrzenia na drug stron domu. Musiao tam co w jej nieobecnoci zepsu si czy niezupenie uda, bo do bawialnego pokoju doszed po chwili podniesiony nieco gos, ktrym przemawiaa do sucych. Potem jeszcze zamienia ju w sieni kilka sw z kupcami i na koniec do bawialnego pokoju wesza niosc na tacy kilka penychkonfitur spodkw. Tu obok niej potykajc si co chwil o rozwizane tasiemki trzewikw przydreptaa Bronia. Za ni Rzia wniosa talerz piknych malin i miakicukier w starowieckim, kunsztownie wyrobionym kubku. Takie kosztowne i pikneprzedmioty, jak mahoniowa komoda pod cian, dwa olejne portrety na cianie, toaleta z wielkim lustrem i rzebami, srebrny, osobliwego ksztatu kubek, dziwnie odbijay na skromnym a do ubstwa tle tego domu, przypominajc zarazem, e gospodyni jego pochodzia ze starego i niegdy bogatego domu. Postawiwszy na stole maliny i cukier Rzia powanie prostujc sw jak u matki zgrabn i ju wysmuk kibi z jasnymi, krtko ucitymi wosami, ktre przy kadym jej kroku w gr nieco podlatyway, wysza z pokoju: Matka szepna jej co o bielinie, kupcach i Stasiu. Ryc prdko i z pewn gwatownoci w ruchu rki podnoszcej do ust yeczk jedzc konfitury mwi zacz: - Wyborne, istotnie wyborne! Przepadam za sodyczami i paru godzin obej si bez nich nie mog! Wic nauczya si smay konfitury od panny Marty Korczyskiej... odtej oryginalnej starej panny... Bardzo to jest szanowna osoba, skoro takie umiejtnoci posiada... Ale, a propos, dawnowidziaa pann Justyn? Kirowa, spodek, na ktry pooya troch konfitur, wkadajc w ciemn rczk Broni, ywo odpowiedziaa: - Zdaje si, e nikt jej tak niedawno, jak ty, kuzynku, widzie nie mg. Przyjechae tu przecie z Korczyna. - Skde wiesz?.:. - Syszaam, jak o tym w kuchni mwi twj lokaj, i przyznam ci si, e za jestem na ciebie za to cige podjedanie do Korczyna... - Naprzd nie cige, bo byem dotd zaledwie kilka razy, a potem, czeg za jeste? - Wiesz o tym dobrze - sarkna. - aj mi wic - odpowiedzia - pozwalam i nawet prosz. Ale c ja temu winien jestem, e panna Justyna bardzo mi si podoba? - Ot to! - zawoaa - dla ciebie i tobie podobnych jedna jest tylko wana rzecz na wiecie: podoba si albo si nie podoba. Zreszt nic. - Masz suszno - odrzek. - Ale na koniec - coraz wiksz irytacj woaa -z czego ona, na nieszczcie swoje, tak bardzo ci si podobaa? Przystojna jest, to prawda, ale tysic pikniejszych widziae pewno na wiecie. Kokietk nie jest... - Ot to - potwierdzi Ryc. - Edukowali j wprawdzie krewni, ale znowu ta edukacja nie jest tak bardzo wietn... - Ot to - powtrzy. - Szczeglniej od tej swojej historii z Zygmuntem Korczyskim zrobia si bardzopowana, nie stroi si, nie zaleca do mczyzn, nie szczebiocze... - Ot to - raz jeszcze wymwi. - Wic c? Wy tam przecie na wiecie do wcale innych kobiet przywyklicie i dla wcale innych gowy tracicie! Przesta je konfitury, ktrych prdko zjad bardzo ,wiele, i o porcz kanapy plecy opierajc z na wp artobliw, a na wp szczer powag mwi zacz: - Przede wszystkim masz wiedzie, e takiekrysztaowe, jak ty, osoby, wcale si na takich rzeczach nie znaj. My tylko, wiesz?nicponie, wiemy dobrze, dlaczego do tej lubtej kobiety pocig czujemy... Rozumiesz? pocig, czyli instynkt, ktry daje nam wiedzie, e z t wanie kobiet wychyli moemy w penym tego sowa znaczeniu kielich rozkoszy... Ot i rumienisz si terazjak pensjonarka... Ah! ah! c to za boska rzecz taki rumieniec na twarzy matki piciorga dzieci! Rumienia si istotnie, po swojemu, dziewiczo pomiennym i wieym rumiecem, ale przezwyciajc zawstydzenie powanie rzeka: - Nic nie szkodzi. Mw wszystko. Chc wiedzie, co mylisz o Justynie... - Zatem - mwi dalej - na pierwszym miejscu stoi tu pocig czy, janiej dla ciebie wyraajc si, sympatia. Do panny Justyny uczuem od razu sympati... wyznaj nawet, e bardzo, bardzo yw... Masz suszno, e wiele, wiele pikniejszych kobiet znaem na wiecie i nawet... zdrowie i majtek na caopalenie przed nimi skadaem... Ale w tym kontracie czarnych wosw i szarych oczu, jaki si znajduje u panny Justyny, w jej kibici, ruchach etc., etc. jest co... co takiego, sowem... ale passons, ty tego nie zrozumiesz... ta dziewczyna ma temperament, upewniam ci, ma nawet wiele temperamentu... - Passons! - powtrzya Kirowa - c dalej? - Dalej jest to wanie, co przed chwil wyliczya. Kokietek, szczebiotek, histeryczek, prawdziwych i faszywych ksiniczek miaem dosy, zanadto; toujours des perdrix nie byo nigdy dewiz moj. Dla zmiany wida, zaczem przepada za zdrowiem ciaa i duszy czegonajlepszym dowodem jest ta admiracja i te rzetelne przywizanie, ktre dla ciebie, kuzynko, powziem. Par razy zdj swe binokle i znowu nimi oczy zasoni. Znowu te machinalnie zacz je konfitury. Nagle przerywajc sobie jedzenie zacz: - Dzi, na przykad, siedziaem obok niej przy obiedzie. Dopki dawaem jej to i owo do zrozumienia, okazywaa si chmurn i odporn, prawie nie odzywaa si, nie patrzaa na mnie. Zmieniem taktyk i zaczem z tonu obiektywnego... oywia si natychmiast i rozmawiaa bardzo przyjemnie. Opowiadaa mi o naturze otaczajcej Korczyn, o jakim parowie nadniemeskim i wcale piknym przywizanym do niego podaniu ludowym... w taki sposb, e byem... byem prawdziwie zajty, Bardzo, bardzo jest rozsdn i kiedy mwi o takich rzeczach, ktre j zajmuj, ma takie ogniki w oczach i co takiego w ukadzie ust... Tylko...szturmem jej wzi nie mona... Dyplomacji cnota potrzebuje... i jest to jedyn jej przywar, a zarazem i najsilniejsz pont... Kirowa bya tak zamylon, e ostatnich sw krewnego zdawaa si nie sysze. Nagle podniosa gow i tonem takim, jakbyznakomitego odkrycia dokonywaa, rzeka: - Kuzynie! jeeli Justyna tak bardzo ci si podoba, oe si z ni... Ryc rk z yeczk na st opuci, binokle zwykym sobie prdkim ruchem w d pocign, wpzdumionym a wpprzeraonym wzrokiem na krewn popatrzy i miechem wybuchn. - Wyborny pomys, kuzynko, wyborny, nieoceniony1-woa. - To bym dopiero niespodziank urzdzi wiatu i samemu sobie! A papa Orzelski? Czy ja bym t chisk figurk na kominku u siebie postawi? A francuszczyzna panny Justyny,entre nous, do kulawa? Gdyby si oko w oko spotkaa z moj ksin cioci, chybaby biedna ciotka miertelnego ataku spazmw dostaa... miejc si jeszcze doda: - Pomys twj, kuzynko, wiadczy o doskonaej dobroci twego serca i zupenej zarazem nieznajomoci wiata... W takich amfibiach, jak panna Justyna, kocha si bardzo mona, ale eni si z nimi -impossible. . - Amfibie!- zawoa Kirowa - kobiet do aby przyrwnywa!... - Naturalnie - przerwa Ryc - Sama pomyl: urodzona i nie urodzona, wychowana i nie wychowana, biedna i nie biedna... sowem, nie wiedzie kto... poncego w , a do 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAvP7cwcxicy,cz:Z byszczcymi od gniewu oczami Kirowa zapytaa: - Wic po c jedzisz do Korczyna? - Bo mnie ta niespodziewana dla mnie samego sympatia oywia troch, podnieca, idoprawdy, zjawia si ona bardzo w por, kiedym ju zwtpi o wszelkich urokach ycia... - Ale jaki koniec? - uparcie zapytywaa kobieta. - Moja kuzynko - odpowiedzia - za mao jestem filozofem, abym myla o kocu kadej rzeczy...Advienne ce que pourra.... I chwila przyjemnoci do pogardzenia nie jest... Kirowa z wielk powag i stanowczoci rzeka: - Nic z tego nie bdzie, mj drogi. Justyna nie da si zbaamuci Przesza ju ona przez smutne dowiadczenie, znam dobrze jej charakter i sposb mylenia... Sucha z zajciem; czoo i brwi mu drgay. - Znasz j dobrze? jeste pewn tego, co mwisz? - Najpewniejsz. Zamyli si, rk powid po czole, renice mu zaszy wyrazem dalekiego jakiego marzenia, Kirowej zdawao si, e westchn. - Ale ty, kuzynie, naprawd zajty jeste Justyn ! - zawoaa. - O ile jeszcze mog by czymkolwiek albo kimkolwiek zajtym. Wyznam ci, e sam si dziwi.., Ale niepodobne do przewidzenia s kaprysy serca czy tam wyobrani... - Wic oe si z ni! - nie dbajc jakby o wszystko, co przed chwil mwi, zacza znowu. Ale przerwao jej otworzenie si drzwi od sieni i gos Rzi, ktry zawoa: - Mamo, Sta wrci i ma okropn chrypk... Kirowa, jak spryn podjta, skoczya i z pokoju wybiega. Wraz z ni, naturalnie, podobna do myszki wysuna si Bronia. Ryc sam jeden pozostawszy, z czoem naobie donie opuszczonym, sysza z gbi domu tu dochodzce napomnienia przelknionej maki odpowiedzi malca wypowiadane gosem tak od chrypnicia cienkim, e podobnymi byy do najpiskliwszych tonw jakiego zepsutego flecika, Trzask ognia, stuk siekiery, pluskanie wody, gosy kuchennych dziewek dochodziy tu przez wsk sie z drugiej poowy domu. Na dworze pogoda stawaa si cichsz 1 janiejsz. Wiatr ustawa, chmury rozbiegay si szybko we wszystkiestrony nieba; przez gste, wysokie bzy przedar si promie zachodzcego socaipozoci kwitnce na oknie skromne fuksje i re miesiczne. Czy ten wysoki i chudy czowiek w wytwornym ubraniu, z ufryzowanymi wosami nad biaym czoem i wiszcymi u piersi binoklami w zotej oprawie wsuchiwa si w odgosy tego maego domu i odgadywa z nich to ycie, ktre w nim pyno wiecznie tym samym, pracowitym i skromnym potokiem? Czy nasuwao mu ono porwnania, uwagi, myli tak dotd nie znane, jak nie znanym dla by cay rozlegy rzd podobnych istnie? Wydawa si gboko zamylonym w chwili,gdy Kirowa do maej bawialni wracajc w zakopotaniu swym zapomniaa nawet o zamkniciu za sob drzwi sypialnego pokoju.Nie mylaa ju take wcale o przedmiocie przerwanej przed kilku minutami rozmowy. - Syn mi zachorowa - ze zmartwieniem rzeka-gardo ma sabe i w przeszym roku dosta by tak silnego zapalenia, e doktora wzywa musiaam. Lkam si, aby znowu nie byo to co zego, i kazaam Rzi, aby lipowy kwiat przygotowaa. Trwoga i zgryzota czyniy twarz jej dalekostarsz, ni bya przed kwadransem. Rycrk do niej wycign. - Biedna ty moja kuzyneczko - rzek - ile tymie musisz pracy, trosk i zmartwie z tym maym majteczkiem, z dziemi... Do gbi ujta usiada obok niego na kanapie, policzek opara na doni i o wszystkim, co j obchodzio, mwi zacza. Rada moe bya, e znalaza w krewnym wspczujcego jej powiernika. Opowiadaa mu jak przed laty dwunastu, wecztery lata po swoim wyjciu za m, spostrzegszy, e w Olszynce wszystko szo bez adnego adu i dozoru i e wcale bliska grozia im ruina, wzia si sama dogospodarstwa i interesw. Dla kobiety bya to rzecz niezwyka, ale nie wici garnki lepi. Uczya si u ssiadw i ssiadek, szczeglniej u Korczyskiego i Marty; z kadym rokiem przybywao jej energii i umiejtnoci, i jako to poszo i idzie, wcale dobrze nawet idzie, tylko z wychowaniem dzieci bieda. - Picioro - mwia - pomyl tylko, kuzynie,na tym kawaku ziemi, ktry okoo tysica rubli dochodu przynosi... Trzeba to wykarmi, ubra i czegokolwiek nauczy! O edukacji crek ju i nie marzya. Sama jenauczya, czego moga, a zreszt niech dobrymi gospodyniami bd! Ale synw ksztaci pragna i do szk ich oddaa marzc sobie, e jeden z nich gospodarzemna Olszynce zostanie, a drugi w wiat z zawodem jakim pjdzie. Ale szkoy drogo kosztuj. Czasem sobie wosy z gowy wydziera przemyliwajc, czym i jak za nich zapaci. Dotd znajdowaa rda i rodki, ale nie jest pewn, czy tak do koca bdzie. Lada niepowodzenie, lada klska w gospodarstwie, a jej najdrosze nadzieje przepadn! Tymczasem robi, co moe, i gdyby tylko Bolek wikszej ochoty do nauki nabra, a Sta tak czsto nie chorowa... Ot, jaka bieda! jeden zdrw, alenie bardzo zdolny, drugi zdolny i chtny, alesabego zdrowia. Wszystko to opowiadaa z policzkiem na doni opartym i gsto, gsto w tej chwili drobnymi zmarszczkami okrytym czoem. Koce jej adnych ust opuszczay si czasem w d rzucajc na doln cz twarzy dwie gbokie bruzdy. - Ile ty lat masz, kuzynko? - zapyta wpatrujcy si w ni cigle Ryc. - Trzydzieci cztery - z niejakim zdziwieniem odpowiedziaa. - Czy wiesz o tym, e kobiety w twoim wieku i tak, jak ty, urodzone uywaj jeszcze ycia na swoj rk, byszcz w wiecie, owi w locie rowe godziny wesooci i szczcia?... Niedbale skina rk. - Mniejsza o to! Inne ja rzeczy mam na gowie... I dalej jeszcze opowiadaaby o swoich biedach i nadziejach, gdyby Ryc jej nie przerwa. Powoli, z przestankami, bo znuenie ogarnia go ju zaczynao, mwi jej zacz o zupenej swej niezdatnoci do osobistego zarzdzania Woowszczyzn, o tym, e nie podobna mu w tych stronach osiedla si stale, e pragnie i potrzebuje koniecznie kogo do zarzdzania majtkami tymi i chciaby, aby tym kim by m jej, Bolesaw Kiro. Ukad ten - mwi - byby korzystnym dla stron obu. Woowszczyzna pod zarzdem yczliwego krewnego zaczaby prosperowa i wiksze dawa dochody; krewny za otrzymywaby za swprac wynagrodzenie, ktre by znakomicie podnioso dobrobyt jego rodziny: trzy tysice rocznej pensji, tantiema od zwikszajcych si dochodw i inne rne zyski, ktre teraz leni si przypomina sobie i wylicza... - Jeeli nic przeciwko ukadowi temu nie masz droga kuzynko, pomw o nim ze swoim mem. Niech przygotuje kontrakt, umow czy tam co podobnego i przywiezie mi do podpisania. Za par miesicy bdzie mg przyj rzdy majtkw od teraniejszego rzdcy, ktry sta si zupenie ju niemoliwym. Kirowa suchaa z uwag, potem do dugo milczaa i mylaa. Wida byo, e perspektywa przedstawiona jej przez krewnego umiechaa si do niej prawie rajskim powabem. Odpocz nieco po kilkunastoletniej cikiej pracy, gospodarstwo w Olszynce ulepszy, synom imodszym crkom staranne wychowanie zapewni Co za zote marzenie! Nic nad to na ziemi nie pragna. Ale po dugim namyle wyraz gbokiego smutku twarz jej pokry. Gow przeczco wstrzsna. - Dzikuj ci - zacza z cicha - dzikuj, dzikuj, ale to by nie moe... Ja... ja nigdynie zgodz si na to... Widziaa, e patrza na ni ze zdziwieniem,wic ze spuszczonymi powiekami, tak prdko, jakby pilno jej byo pozby si tegoprzedmiotu rozmowy, ale zarazem z czstym wahaniem si gosu mwia: - Byoby to dla nas wielkim szczciem i rozumiem dobrze, e wanie dlatego propozycj t zrobie... ale widzisz... dla ciebie nie wynikoby z tego ukadu nic dobrego... Jest to ostatni ju twj fundusz... trzeba, aby kto zaj si nim nadobre, a Bole ... mj m.., gdzie tam! ani myle o tym nie mona! Nagle pochwycia jego rce i podniosa ku niemu wzrok peen trwogi i proby. - Tylko - zawoaa - nie myl o nim nic zego...prosz ci, nie myl o nim nic zego!Ja wcale nie mwi, e jest on nieuczciwym! czy co podobnego. Wcale nie! Nic przecie zego nikomu nie zrobi, spytaj si wszystkich, a kady ci powie, enic zego nie zrobi i e to dobry czowiek,poczciwy... - Wic dlaczeg? - pyta Ryc. - Dlaczego? Mj drogi kuzynie, kady czowiek ma swoje wady, wiesz o tym dobrze. I on je ma... Nie s to nawet wady,tylko przyzwyczajenia... Pracowa nie lubi, bez towarzystwa i rozrywek y nie moe...Gdyby wiedzia wszystko: jak go wychowywali i jak pierwsz modo swojprzeby, sam by przyzna, e s to tylko przyzwyczajenia... Ojciec jego majc ten tylko folwarczek trzyma si wiecznie paskich klamek, od komina do komina jedzi i syna z sob wozi. W szkoach trzy klasy tylko skoczy i zaraz za skoczonego obywatela uchodzi zacz. Potem, kiedy oeni si ze mn i moim posakiem dugi opaci, ja sama staraamsi wyrcza go we wszystkim i kopoty odniego usuwa... Tak ju przywyk... ale z tymi przyzwyczajeniami jakeby on mg tak wielkiej pracy podoa? Podjby si moe, ale wiem, e nic by dobrego z tego nie wyniko... Nie chc! Wol ju tak, jak jest! Prosz ci na wszystko, aby jemu o tym projekcie nigdy nie wspomina i sam o nim nie myla. Prosz... Ryc wpatrywa si w ni niby w ciekawe zjawisko. - Moja droga - zacz - ty kochasz tego czowieka? Spojrzaa na niego ze zdumieniem. - Jake?... - zacza. -- Poszam za niego zmioci, nikt mi nie zmusza, owszem, rodzice sprzeciwiali si, familia odradzaa iparu innym dla niego odmwiam. Czy ty, kuzynie, wyobraasz sobie, e my, tak jak wy tam, na waszym wielkim wiecie, dwadziecia razy w yciu kocha i przestawa kocha moemy? - Dwiecie razy! - poprawi. Ale ona artobliwej poprawki tej nie syszc mwia dalej : - Nabiera si przecie przyjani i przywizania dla czowieka, z ktrym cho czas jaki przeyo si szczliwie. Zreszt, dzieci!... Mj kuzynie, jeeli oenisz si kiedy i zostaniesz ojcem, zrozumiesz, jaki to wze! - Z tym wszystkim nie chcesz, abym twemumowi powierzy... - Nie! - ywo zawoaa - nie chc, stanowczo nie chc; bo on by nie podoa i wyniknaby z tego szkoda dla twoich majtkw... wiem o tym! Ryc wsta. Niejaka zdolno do sympatii iwspczucia istnie jeszcze musiaa w tymapatycznym i chorym czowieku, bo wyraz,z jakim patrzy na krewn sw, by bardzopodobnym do wyrazu uwielbienia. - C robi? - rzek -- kiedy tego- adn ju miar nie chcesz... ale musisz przynajmniej pozwoli... Obie jej rce w swoich trzymajc i w twarz jej patrzc z widoczn niemiaocidokoczy: - Abym ponosi koszta wychowywania twoich synw, dopki.., dopki oni nauk nie skocz albo ja reszty majtku nie strac. Przy ostatnich wyrazach prbowa umiechn si artobliwie, ale nerwowe drgania tak mu wstrzsay czoem, brwiami i ustami, e twarz jego przybraa wyraz bolesny, prawie tragiczny. - Prosz - dokoczy ciszej - prosz... Staa chwil ze spuszczonymi oczami, pomiennie zarumieniona i milczca. Moe ze swymi take przyzwyczajeniami w tej chwili walczya dobrodziejstw od nikogo przyjmowa nie chcc. Dwie due zy wypyny spod jej spuszczonych powiek i na piknie zarysowanych, przywidych policzkach przecigny wilgotne bruzdy. Ale wnet potem podniosa na krewnego spojrzenie pene gbokiej wdzicznoci. - Dzikuj - rzeka z cicha - i przyjmuj... od ciebie! Zreszt, dla dzieci... wszystko... Pocaowa obie jej rce, a gdy wyprostowa si, twarz jego wydawaa sidaleko spokojniejsz ni wprzdy; cho pociemnia jako, i bardzo zmczon - Zrobia mi prawdziw ask... Na ciemnej przestrzeni, ktr cigle widz przed sob, bd mia cho jeden punkt janiejszy... O szczegach tyczcych si tych kochanych chopcw pomwimy innym razem. Teraz musz ju jecha..: Spojrza na zegarek. - Ju przeszo sze godzin, jak z domu wyjechaem: - Boe mj! - westchna Kirowa - a wicej ni sze godzin trudno ci obej sibez... - Bez czego? Nazwije cho raz rzecz po imieniu! Po prostu, przez usta ci przej tonie moe, co? Prbowa znowu artowa, ale byo co rozpaczliwego w gecie, jakim do po czole przesun, i wymwi: - Trudno... nie podobna! Ona z blem na niego patrzaa. - Wiesz co? - rzeka - jedyny dla ciebie ratunek byby w oenieniu si z kobiet rozsdn, szlachetn i ktr by kocha... - Wracasz do swego... - I cigle powraca bd! - zwykym sobie ruchem cinit rk o do uderzajc zawoaa i z wesoym znowu spojrzeniem dodaa: - Ce que femme veut, Dieu le veut. Francuszczyzna moja pewno tak samo kulawa, jak u Justyny, ale przysowie sprawdza si czsto, Zreszt, najlepiej po prostu mwi: gdzie diabe nie moe, tam bab pole... Zobaczysz, e ja ci namwi...Przy drzwiach jeszcze, ciskajc mu rce, mwia: - Jak tylko zapi swobodn godzin, sama do ciebie przyjad i znowu o tym pomwimy. I jeszcze co na myl mi przyszo. Jeeli chcesz dla Woowszczyznyprawdziwie dobrego rzdcy, zrb t propozycj Korczyskiemu. To, to ale. Doskonay gospodarz, jak w pracowity i pera uczciwoci, mwi ci, e pera...Sprbuj... Niedbale machn rk. Wida byo, e pieszy bardzo z odjazdem i e wszystko na wiecie obchodzi go przestawao, ale Kirowa zbiega z ganku i przy stopniu karety zgrabnym uchem uczepiwszy si jego ramienia szepna mu jeszcze na ucho:- Pomyl nad tym, co mwiam ci o Justynie. Kpij, z cioci ksiny i ze wszystkich wiatowych gupstw! ajdactwoci nie uszczliwio, sprbuj poczciwego ycia!... Jakkolwiek zobojtniay i znuony a do bezsilnoci, zamia si poow drgajcychust. - Oto co znaczy prawdziwie rzeczy po imieniu nazywa! Dobrze, przyjed do Woowszczyzny, o wszystkim pomwimy. Zaledwie karetka wytoczya si za bram, Kirowa do domu wpada, w kuchni i izbie czeladnej kilka rozporzdze wydaa i do tego pokoju pobiega, w ktrym znajdowali si jej synowie. Tu trafia na gwarn scen. Swawolny Bole i niedomagajcy Stazawzicie bawili si z najmodsz siostr straszc j niby tupaniem ng i hukaniem nad samymi jej uszami; ale wicej ni kiedyrozczochrana i z toubka swojego rozebrana Bronia znaa si dobrze na podobnych artach i udajc tylko, e si lka, z zanoszcym si miechem w rne kty pokoju uciekaa. Naprawd przelky si tylko siedzce w kotuchach kury, ktre przecie stanowisk swych nie opuszczajc, z postawami penymi powagi, wniebogosy gdakay. Uspokojona troch o syna, bo nie mg czu si bardzo chorym, skoro bawi si tak wesoo, Kirowa kupcw do bawialnego pokoju wprowadzia i po krtkiej jeszcze z nimi sprzeczce prdko, zniejakim rozmachem pira umow napisaa,zadatek pieniny wzia i chwil jeszcze bardzo grzecznie o urodzaju i cenach zboaporozmawiawszy na ganek wysza. Na dworze zimny wiatr przez dzie cay szalejcy zupenie usta, powietrze byo chodne jeszcze, ale ciche i mniej ostre. Daleko, kdy na kracu zaniemeskich pastwisk, soce zachodzio pogodnie i jaskrawo, ulew wiate napeniajc przezroczysty gaj olchowy, zza ktrego rzadkich pni wida byo pstr trzod na przeciwlegym wybrzeu rzeki rozsypan. Zwilgotnej ki, ktra spywaa ku szarzejcej w pobliu wiosce, od wd stojcych, ktrych istnienie zdradzay jasno zielone ajery i ciemne kopaki ozy, dochodziy prze cige i coraz blisze ryczenia krw. ciek, ktra rodkiem ki biega od dworu do wsi, sza gromadka kobiet, ktre od plecia warzywnych ogrodw powracay. By to wijcy si pord zielonej przestrzeni sznur jaskrawych chustek kobiecych, psowych czapek dziecinnych i szybko migoccych bosych stp. Sposb, w jaki ta cieka wydeptan bya, opowiada o czstych i licznych stosunkach zachodzcych pomidzy tym niewielkim dworem i tym niedugim szeregiem chat, Teraz take z gromadk powracajcych do wsi kobiet i dzieci rozmino si kilku chopw do dworu dcych. Kirowa na ganku stojc z daleka ich spostrzega. Wiedziaa, z czym przychodz, ale w tej chwili nie moga cierpliwie czeka nadejciaoncego w , a do 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA{P,c||}^c~" c/c>gospodarzy, ktrzy po trochu byli jej wsplnikami, bo obrabiali w Olszynce cz gruntw, najbardziej od dworu oddalon, popoowie dzielc si zbiorami z ich wacicielk. Po prostu, trudno jej byo w tej chwili sta na miejscu. Niespokojn czua si widocznie; ze zmarszczonym czoem i wytonym wzrokiem patrzaa w stron warzywnych ogrodw. Roboty dzienne byy ju tam ukoczone: dlaczeg wic crka jej nie wracaa? Dlaczego ten adny i taki ywy chopak tak czsto tu przebywa ani na krok dziewczynki tej nie opuszczajc? I ojcu jego moe si nie podoba, e. co dzie prawie dla Olszynki Korczyn opuszcza. I Marynia... taka modziutka i tak gbokie, niewymowne szczcie tryska z jej twarzy, gdy spostrzee czarnego Marsa, ktry w szerokich podskokach na dziedziniec wpada pana swego poprzedzajc. - Co ja z tym fantem poczn? - z widoczn trosk szepna do siebie kobieta. - Wypowiedzie mu dom albo niegrzecznie przyjmowa go... nie podobna! bo i za c? poczciwy chopak i syn najpoczciwszego ssiada! Znaj si z sob od dziecistwa, wic moe to taka przyja... ale dlaczegju nie przychodz! Zbiega z ganku, prdko przesza dziedziniec i niedaleko maego spichrza za kilku bzowymi krzakami stana. Zobaczya crk sw siedzc na niskim progu maej budowy, do ktrej wntrza par godzin temu przed padajcym deszczem uprowadzaa chopskie dzieci. Z warkoczem lnianych wosw opadajcym na wski toubek szesnastoletnia dziewczyna rowy swj policzek na doni wspieraa i bkitne oczy wznosia w gr ku twarzy stojcego przed ni towarzysza. W myliwskim ubraniu swym, wysmuky i zgrabny, z luf fuzji zza ramienia mu sterczc, Witold Korczyski rozprawia o czym z oywieniem wielkim i czstymi, ywymi gestami. Nadawao mu to z daleka pozr niepospolitej ywoci i wybuchliwoci, jakkolwiek w zmczonej troch cerze jego twarzy zna byo dug ju i wyton prac ksikow. Zna byo w tym modziecu dzieci chwili penej udrcze serc i nie pokoju umysw. Nie rozrs si on na ksztat dbu szeroko i potnie w ciszy i dostatkach rodzicielskiego domu, ale na awach szkolnych we wczesnych trudach pamici i myli wybuja jak moda topl. gitka i dajca si ruchom otaczajcego j powietrza. Czoo mia dziewicze: biae i gadkie, oczy myliciela, a zarys ust zdradzajcy nadmiern wraliwo i czuo. W ruchach jego gowy bya zbyteczna nieco miao i duma, mona byczasem rzec, e tu, tu, za par dni lub godzin, wybierze si w podr naokoo wiata albo i na podbj caego wiata. Znajdujc si tu ju od paru godzin wiele zapewne z towarzyszk sw mwi musia,przynis dla niej ksik, ktra teraz leaa na jej kolanach; jednak ani ochoty domwienia nie straci, ani ona przestaa go sucha z ciekawoci w oywionych rysach i wzniesionych ku niemu oczach. Zaniepokojone serce matki na widok tej modej pary uspokoi si mogo. On mia pozr nauczyciela, ona uczennicy; wygldalijeszcze na par dobrych przyjaci zgadzajcych si z sob we wszystkim i razem ukadajcych jakie plany. Dziewczynka czynia gow, potakujce ruchy oznaczajce zrozumienie albo wysoki stopie zapau, co zdawao si uszczliwia i do dalszego mwienia zachca modzieca. Z oddalenia, w jakim si znajdowaa, Kirowa syszaa tylko oderwane wyrazy: lud, kraj, gmina, inteligencja, inicjatywa, owiata, dobrobyt itd. Par razy tylko do uszu jej doszy caeokresy ywcem jakby z mdrej jakiej ksiki wyjte, a prawice co o pracach podstawowych i minimalnych, o poprawianiuhistorycznych bdw itd. Umiechna si prawdziwie po macierzysku, troch artobliwie, a troch dumnie. - Dobrze - rzek - kiedy tak; to dobrze! Niech sobie gwarz o takich piknych rzeczach! I miaa ju odej ku gankowi, ale jeszcze moda para wzrok jej do siebie przykua. Marynia zwolna podniosa si ze swego niskiego siedzenia i z powolnoci ruchw zdradzajc gbokie zamylenie wsuna rk sw pod rami towarzysza. Powoli przeszli ogrd warzywny i wzdu olchowego gaju kierowali si ku ciece do wsi wiodcej. Nieraz ju Kirowa widziaa ich idcych w tamt stron. Zdawao si; e machinalnie i bezwiednie prawie cignaich tam wewntrzna jaka sia uczucia i myli. Teraz postacie ich i profile, blisko kusobie przysunite, plastycznie odbijay od zielonego ta gaju, po ktrym przesuway si powoli. On wicej ni kiedy mia pozr apostoa idee swe wygaszajcego i myliciela z chmurnymi troch oczami pod dziecinnym czoem; ona sza z pochylon nieco gow, z opuszczonymi w d powiekami i tym zachwyconym umiechem n rowych ustach, ktry towarzyszy budzeniu si modej myli i woli. Za nimi szed powanie wielki, czarny wye, a przed nimi zachodzce soce kado na drog szerokie szlaki rowych, ruchomychwiate. VIII Paru godzin do poudnia brakowao, gdy Justyna z olniewajcej ulewy sonecznego wiata wchodzia do przyciemnionej nieco sieni Korczyskiego domu. W rkach, wicejni kiedy ogorzaych, trzymaa wielk wipolnych rolin, ktra w poczeniu z jasn barw jej sukni i ognistymi rumiecami policzkw czynia z niej upostaciowanie rozkwitego lata. Na wschody ganku wbiegaa ywo, ale potem stana i dugo popatrzaa kdy daleko za bram dworu, na pole. Zamylenie to przecie smutnym by nie musiao, bo znowu zwracajc si ku domowi prawie gono zanucia: Lec licie z drzew, co wyrosy wolne, Na mogile piewa jakie ptasz polne... Ale zaledwie wesza do sieni, przerwaa nucenie i przypieszya kroku, bo w sali jadalnej sycha byo oywion rozmow i nawet jakby sprzeczk paru gosw. W gbi sali, plecami o bufetow szaf oparta, wielka i troch przygarbiona, staaMarta, a przed ni mody chopak i niedorosa panienka mwili jej o czym oboje razem, o co na ni nalegali, prosili. Chopak mia na sobie krtkie i do zaniedbane ranne ubranie, panienka za, wta i z taw cer, caa w mulinach, wstkach, lokach, przypominaa bladego, ale adnego motyla. Oboje bardzo prdko mwili: - Moja ciociu, czy ciocia dla nas tego nie zrobi? Kiedy my tak prosimy, tak lkamy sio zdrowie cioci...Doktor powiedzia, e ciocikoniecznie leczy si trzeba... e w tym kaszlu jest co zego... Niech ciocia pozwoli, aby doktor tu przyszed... my go przyprowadzimy... Czy ciocia dla nas tego nie zrobi?... Cieniutkimi ramiony panienka usiowaa obj kocist kibi starej panny, a utrefion sw gwk wysoko podnosia, aby mc patrze w jej twarz, po ktrej przepyway fale uczu najsprzeczniejszych: gniewu i rozrzewnienia. Gniew przemg. - A dajcie mi wity pokj! - rozleg si posali gos basowy 1 ochrypy - oto mi napadli! Wieczna niedola! Doktor wasz gupi... co on tam takiego w moim kaszlu usysza? Niech Emilk i Tereni leczy, bo one chore, a ja zdrowa, zdrowiuteka, mury ama mog i adnych doktorw nie potrzebuj. Jeszcze czego! Wieczne gupstwo! Uf... Miaa zakaszla si, tak jak bywao zwykle, ilekro mwia ze wzburzeniem, ale wstrzymaa si i tylko krztusia si gono. Wtem spostrzega wchodzc Justyn i rzucia si ku niej jak ku zbawieniu. - Spacerujesz sobie, kochanko, spacerujesz, nie wiedzie gdzie przepadaszinic nie wiesz, co si w domu dzieje. Wieczna bieda! Emilka zachorowaa na nerwy, na piersi, na serce, na wszystko... doktora sprowadzili... Benedykt tak zlk sii tak prdko wie go kaza, e konie, powiadam ci, cae w pianie przed gankiem stany, P godziny temu przyjecha i powiedzia, jak zawsze, e to nic strasznego... Wielkie rozdranienie nerww i troszk kataru, bronchitw, jak zawsze, powietrze jej zaleci, ruch, rozrywki, dwierecepty zapisa... Ale ja tam do jej pokoju weszam z kaw i przeksk dla doktora i trzeba nieszczcia, zakaszlaam... troszk tylko, mwi ci, e troszk... A on popatrzy na mnie i powiada, e to zy kaszel, e mnie leczy si trzeba... Ja w nogi, a dzieci za mn! "Lecz si, ciotko, i lecz si, pogadaj z doktorem i pogadaj!" A eby on cho przez trzy dni ust nie otwiera, daj Boe! Chora... chora... wiecznegupstwo! Ju jeeli ja chora, to kt zdrowy? Powiadam ci, e w tej cianie pici dziur zrobi, jeeli zechc! Kiedy Marta prdko, z rozmachiwaniem ramioni trzsieniem gowy, nad ktr stercza wysoki grzebie, wszystko to mwia, Witold i Leonia prdko take i z oywionymi gestami cicho porozumieli si zesob, z sali wybiegli. Justyna powolnym ruchem wzia rk Marty, cicho j pocaowaa i dugo w oczy jej patrzaa. - Ja to wszystko rozumiem, ciotko wymwia z cicha. - Ju?... rozumiesz? - z troch zjadliwym miechem zadziwia si Marta, ale wnet spostrzegszy, e co niepotrzebnego powiedziaa, wybuchna: - C ty rozumiesz? tu najmniejszej rzeczy do rozumienia nie ma! Zdrowa jestem zupenie i wcale nie potrzebuj, aby mi jak indyczce gaki do garda rzucali... A ty za raz w melancholie wpadasz... "Rozumiem!" Nic nie rozumiesz... Wieczne... Umilka, bo wzrok jej upad na snop rolin,ktre przyniosa Justyna i na stole pooya. - A to skd? - wskazujc bukiet bardzo do rnobarwnej mioty podobny zawoaa. - Niech ciotka zgadnie - umiechna si Justyna. Czy zgadywaa? Wskie jej wargi zacisnysi i pord zmarszczek prawie znikny; grn poow swej cikiej postaci naprzdpodaa, a rozpomienione przed chwil oczyjej przygasy i w wi rolin wpatrzyy sitak, jakby kto wpatrywa si w nagle przed nim powstae widmo czego, co niegdy byo yjcym, znanym, moe drogim. - Justyna! Na dnie stumionego jej gosu czu byo jakie wewntrzne warczenie. - Co, ciotko? - Gdzie ty bya? Moda panna spokojnie odpowiedziaa: - W Bohatyrowiczach. A kt ci da... to...? Ciemnym, pomarszczonym palcem wskazywaa bukiet, jeszcze ode wzroku nie odrywajc, Tym razem Justyna gow nad wizi rolin pochylia. - Jan Bohatyrowicz - ciszej odpowiedziaa. Jakby j to nazwisko w pier uderzyo, Marta wyprostowaa si i ze szczeglnym poczeniem miechu i tego samego, co wprzdy, wewntrznego warczenia wybuchna: - Cha, cha, cha! No, to ju u nich familijne!Wiecznie bukiety wi, a co ktry zwie, to miota. Czysta miota! Widywaam ja kiedy takie bukiety czsto, a ten do tamtych podobny jak dwie krople wody! Alepachnie, a si po caej sali rozeszo! Znaam ja kiedy i te zapachy... Uf... nie mog... I nie moga ju wstrzyma si, zakaszlaa;pomarszczone jej czoo nabiego krwistym rumiecem. Z tym rumiecem na czole i krztuszc si jeszcze wymwia znowu: - Justyna! - Co, ciotko? Staa teraz przed mod pann prosta i cika, podobna do supa umieszczonego nawielkich, w kwieciste pantofle obutych stopach, i wprost jej w twarz ostro patrzaa. Po chwili wskazujcy palec do wysokoci swej twarzy podniosa i poruszya nim w powietrzu prawie gronie.- C ty sobie mylisz, panienko?... - z cichazacza. - Moe ty mylisz, e jednym ludziom Pan Bg daje serca, a drugim kamienie?... Pewno tak mylisz, ha? U ciebieserce, bo ty panienka, a u niego kamie, boto chop! ha? Pobaw si z kamuszkiem, pobaw si, co to szkodzi? z nudy, z melancholii! Na pociech po paskich karmelkach chopskie mioty, tymczasem, pki Pan Bg znowu jakiego panicza nie zele, ha? W sposb ten mwiaby moe wicej, ale dosali wbieg lekki, strojny, gono miejcy si podlotek i z radosnym byskaniem oczu przylgn cay do niej, jak blady motyl do ciemnego supa. - Ot i postawimy na swoim! ot ciocia bdzie musiaa z doktorem porozmawia! Ju go Widzio tu prowadzi ! W salonie sysze si day kroki dwu mczyzn z pokoju pani Emilii ku sali jadalnej zmierzajce. Mar ta, jak wybuchajc min podrzucona, porwaa siz miejsca i kilku susami sal przesadziwszywpada we drzwi do dalszych pokojw wiodce. Za ni biega Leonia, a potem i Witold, ktry doktora w salonie pozostawiwszy prbowa jeszcze ciotk dogoni i do zamiaru swego namwi. Ale Marta, pochylona, pitami sukni wysoko zasob podrzucajc, z gonym ttentem stpprzebiega par pokojw, w ktrych par krzese na drodze jej stojcych przewrcia, a wpada na do dugi korytarz, u ktrego koca znajdowaa si spiarnia. Biegnc ju wydobya z kieszeni wielki klucz, ktry dopadszy drzwi spiarni drc z popiechu rk w zamku obraca zacza. Oddychaa przy tym gono i co po cichu mruczaa. Ale tu dopdzia j Leonia i, zdyszana take, za sukni j pochwycia. - Ciociu! - zabrzmia na cay korytarz cienki i prawie paczcy gos podlotka - ja cioci liczne pantofle wyszyj! ja cioci co dzie tak wycauj... tylko prosz... Marta odwrcia si i wt dziewczynk nad ziemi unisszy namitnymi pocaunkami jej wosy, oczy i usta okrya.Zarazem do wntrza spiarni j wcigna,prawie wniosa, za sob i za ni drzwi z trzaskiem na klucz zamykajc. Dopad do nich teraz i Witold. - Ciotko! - zawoa - prosz i do doktora!... Pod cignitymi brwiami oczy gniewnie mu ju byska zaczynay. Ale we wntrzu spiarni sycha byo wiele naraz odgosw:. miech, causy, brzkanie szklanych naczy. Widocznie w fortecy tej bawiono si wybornie. Z czoem do drzwi przycinitym Witold zawoa: - Czy ciocia nie zrobi tego, o co prosz? Za drzwiami gos gruby, ale w tej chwili mikki i go korny, mwi zacz: - Kotku ty; mj, robaczku, zoty, miy! nie trzeba, jak Boga kocham, mnie nic nie trzeba! Czy ja mog komu ambaras jaki robi I sob ludziom gowy kopota?... Niegniewaj si na mnie, mj mileki! Moe chcesz co przeksi?... Serek mam doskonay i wiee powida. Chcesz? ha? Chod do nas! - Nieche ciocia otworzy! Po chwili wszyscy troje znajdowali si w spiarni. Ile chwil, odkd tylko pamici sign mogli, przepdzili oni w tym miejscu z t wielk, gderliw i czsto szydersk kobiet, ktra ich tu caowaa, na rku swym nosia, przysmakami najrozmaitszymi karmia, czasem tak pasa, e a potem chorowali, a ona dogldaa ich znowu, leczya, rc o nich tak, e a gorczkowe rumiece te policzki jej paliy, a do snu i dla rozrywki piewajc im grubym swym gosem te stare pieni, ktre z dala od dworu unosiysi nad. polami. Wcale co innego dziao si w sypialni pani Emilii. Bkitny ten pokj bkitna lampa u sufitu zwisajca, co nocy napeniaa wiatem do ksiycowego bardzo podobnym. Oprcz tej lampy do pna zwykle palia si tam jeszcze jedna, tu przy ku pani Emilii umieszczona i czytajcej Teresie przywiecajca. Codziennie do pna Teresa czytywaa gono powieci, pamitniki, podre w trzech jzykach pisane; bo ta mizerna, podstarzaa panna, Z twarz przypominajc uwid r i chorobliwie erotycznym wyrazem ust i oczu, wcale dobrze znaa trzy obce jzyki. Tej nocy ksik, ktr czytay, bya podr po Egipcie. Tyle naczytay si razem o wszystkich krajach Europy, e, od jakiegoczasu powdroway ju dalej, do innych czci wiata. Egipt podoba si pani Emilii do tego stopnia, e obudzi w niej uczucie niewysowionej tsknoty. Wszystko, co o nim czytaa, byo tak nowym, uderzajcymwyobrani, pontnym. Czemu nie urodziasi w Egipcie? Byaby tam najpewniej szczliwsz! Zarzucia nad gow szczupe ramiona, wzdu ciaa, oczy jej zdaway si rozszerza, powiksza. Przerwaa na chwil czytanie. - Jak mylisz, Tereniu? Ja bym tam pewno moga wiele chodzi, rusza si y, kocha! - O, tak! - odpowiedziaa Teresa - jake tam ludzie wrd takiej natury i takich widokw gorco kocha musz! I jej blade renice w daleki punkt utkwione napeniy si take marzeniem. Stan przed nimi wysmuky fellah z oliwkow cer, ognistym wzrokiem i mwi takie rzeczy, ktre usysze ona pragna zawsze f ktrych nigdy nie syszaa. Na wiecie ju wit bkitny zamienia si w dzie biay, kiedy Teresa dugo i gorco ucaowawszy pani Emili odesza do ssiedniego pokoiku, w ktrym sypiaa. Ale zaledwie dugim czuwaniem zmczona pokna par codziennych piguek i ka nadejciaoncego w , a do 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPccc?-cc 5N C nadchodzia, wiza w snopy zte zboe, mg czegokolwiek j nauczy? Jednak nauczy. Dugo razem chodzc po miedzach i ukadajc ten bukiet, bardzo do rnobarwnej mioty podobny, nieustannie ze sob rozmawiali, nie o sobie jednak, tylko o tej naturze, ktrej wtedy wydawali si wolnymi i szczliwymi dziemi. Teraz Justyna pamita ca t lekcj wzit z takrumianych, a tak przecie niekiedy wzruszonych ust Jana Bohatyrowicza. Ta delikatna odyka z mnstwem trjktnych iw przedziwne fugi wyrznitych wisiadeek u szczytu to drczka, ktra rk ludzk poruszona wydaje si yw, trwoliw istot. A to lenek kukawki, szorstki i twardy, z szafirowym kwiatkiem sucym do ucieania gniazda miemu ptakowi wiosny. To szelestuszka o liciach prawie zotych i przy kadym dotkniciu zdajcychsi co tajemniczo szepta, a to w bujny, nieny kwiat ustrojona trujca ga psianki. Ten li szkaratny jest widniejc lebiod, ktra na trawy zielone rzuca krwiste plamy, a ta wijca si gazka drobnym, rowym kwiatem osypana to szczcie. Nazywa si ona szczciem dlatego, e wry dziewcztom.We wosy wpleciona, jeeli rozkwitnie, ukochany kocha wzajemnie. A wzajemno w kochaniu czy nie jest szczciem? Z zamylonym na ustach umiechem Justynawyja z wielkiego bukietu gazk szczcia i wplota j w czarny swj warkocz. Potem stana przed otwartym oknem z cieniutk i uperfumowan kartk papieru, ktr ze stou wzia, Przez chwil szemraa ona w jej rku, jakby bya zotaw gazk szelestuszki, a powoli, z namysem - kt odgadnie? moe z walk Justyna rozdara j na kilkanacie drobniutkich patkw, ktre rozsypay si za oknem i w morzu sonecznego wiata znikny. Jak gitka rolina polna w jej warkoczu, tak na jej ustach wia si cicha nuta: Lec licie z drzew, co wyrosy wolne, Na mogile piewa jakie ptasz polne... IX W porze niw na tej rozlegej rwninie ziemia wydawaa si zotym fundamentem dwigajcym bkitn kopu i okrytym ruchliwym mrowiem drobnych istot. Waciwa barwa ziemi ukazywaa si tylko tu i wdzie na drogach porosych rzadk traw i na wczenie zaoranych maych szmatach pola. Zreszt, wszdzie, od wzgrz obrosych drzewami do wysokiej ciany nadniemeskiej, dojrzae zboa pyny gorcot law, ktra miejscamiwyginaa si w zagbienia okryte rwnie gorcotym cierniskiem. W tych to zagbieniach rozszerzajc je coraz i okrywajc wypukociami ztych snopw mrowiy si drobne, ku ziemi schylone istoty. Na linii poziomej spostrzegane, wydaway si one drobnymi, bo rozsypane rd wielkiej przestrzeni pezay przy samej ziemi. Ale widziane z gry, spod obokw, wydawa by si musiay niezawodnie tumem rzebiarzy urabiajcym w przerne wzory zoty fundament wiata. One te to byy, ktre go uczyniy zotym; ich to rce w mgliste dnie jesieni i wiosny miesiy ten wosk cudowny, a przy letnich skwarach spotniaon t zot law, ktra sokiem ycia przeleje si w yy ludzkoci. Ulew aru bkitna kopua oblewaa ich zgite plecy, a gorcy ten oddech nieba skraplajc si naich twarzach spada na ziemi deszczem potu. Z poziomu spostrzegane, byy to malutkie, przyziemne robaki. Z gry widziane - jubilerowie obracajcy w swym rku najdroszy metal ludzkoci, artyci urabiajcy posta wiata, porednicy otwierajcy ono ziemi dla zapadniajcych uciskw soca. Na rozlegej przestrzeni pola, ktr wskadroga z bohatyrowick okolic rozdziela, niwiarze wydawali si rojem istot nie tylkoruchliwych, ale i rnobarwnych. Wygldaoto tak, jakby malarz jaki gorcote to bez adu i symetrii osypa kroplami rnych farb, Biaa i rowa przemagay wszystkie inne. Byy to koszule mczyzn i kaftany kobiet. Biao pierwszych bya nien, rowo drugich - gorc. Przez par tygodni poprzedzajcych por niw w Bohatyrowiczach panowa wielki ruch prania i szycia. Do kilkunastu najmozolniejszych dni w roku przygotowywano si tam jak do wielkiego wita. Caa ludno okolicy jednoczenie wylec miaa w pole, dla kadego wic byo to wystpienie publiczne, o ktrego przystojno, a nawet i niejak wykwintno niezmiernie dbano. Kobiety duej ni zwykle przesiadyway nad brzegiem rzeki stukami pralnikw napeniajc powietrze, a pranie to jeszcze poprawiay w domu dopty, dopki koszulom mw i braci nie naday prawie olniewajcej biaoci. Otwieray one skrzynie i wydobyway z nich najnowsze i znajlepszym smakiem, na domowych krosnach z lnu i weny wytkane spdnice. Szyy te nowe kaftany i bardzo biedn bya ju ta, ktra, jak ona adysia z chatki pod dbem stojcej, nie miaa wtedyna palcu mosinego naparstka, a w rku kilku okci liliowego, bkitnego lub rowego perkalu. Bardzo te biednym by ten, ktry, jak w ady z chopska mwicy a bujn, zocist czupryn w grzaczesujcy nad szerokim czoem, nie mg na t por przywdzia nowego obuwia, cholewami sigajcego, i czarnych spodni, ktrych szelki ciemnymi liniami przerzynay na krzy olniewajc biao koszuli. Ale mody Micha, pierwszy elegantokolicy, ktry nosi spiczasto przystrzyon brod i w gr zakrcone wsy od stp do gowy ubra si w dymk koloru kanarkowego i w zgrabne czapce, w nowych butach, z fantazj sta na pustym wozie galopem prawie przez par koni cignitym od jednego z domostw ku polu, Zwolni nieco bieg koni krzyujc z innym wozem spitrzonym gr snopw, na szczycie ktrej siedzia Jan Bohatyrowicz, w podobnie nowej czapce, z szelkami skrzyowanymi na nienej koszuli, z lejcami w rkach. - Matka pomaga przysza? - gromko zapyta kanarkowy lew okolicy. - A jake - odkrzykn wiozcy snopy. - Szczliwemu i anioowie ku pomocy staj! Do mnie nikt nie przyszed! Niechby cho panna Antonina troszk pomoga? - A to dla jakiej przyczyny? - z troch obrazy w gosie wykrzykn Jan. - Psie kawalerskie ycie! Jak kobiet w domunie ma, czowiek bez rk prawie! Ale ja sobie trzy najemnice wzi, n, a szumi, i basta! - Hej! z drogi! - za wozem Jana rozleg si gos basowy i troch gniewny. - Stanli na drodze i jzykami miel! Z drogi, hrabiowie!By to nadjedajcy syn Fabiana, tgi, rudawy, jak zwykle chmurny Adam. Za nim nadjedao jeszcze kilka wozw, z ktrych przy jednym cignitym przez mizernego konika cikim krokiem szed bosy i cay w ptno ubrany ady; na drugim, pustym, z grub kasztanowat kosna plecach, w rowym kaftanie, z rozognion twarz, staa dziewczyna wysoka, prosta, silna. - Dzie dobry pannie Domuntwnie! - z galanteri czapki uchylajc zawoa rozmijajcy si z ni Micha. W odpowied dziewczyna brwi sobolowe cigna i pogardliwym nieco miechem wybuchna: - O Jezu! Wszak to pan Micha! A ja mylaam, e to wilga na wozie siedzi! I ze zrcznoci, ktrej niejeden mczyzna mgby jej pozazdroci, par tgich koni kierujc, staraa si przegoni wz Jana, ktry przecie ranym kusem wbram zagrody Anzelma wjecha i rodkiemogrodu, drog bia od dzicieliny, ku domowi pod sapieank stojcemu dy. Kiedy na drodze rozlega si turkot k, gwar urywanych i gonych rozmw, a czasem nawet zapanowywa cisk wymijajcych si albo usiujcych wzajem przegoni si wozw, nad polem mrowicymsi gromadkami niwiarzy, wraz z upaem iblaskiem soca, staa wielka cisza. Gromadki niwiarzy, nieprawidowo rd szerokiej przestrzeni rozrzucone, nierwnej wielkoci, zwolna, lecz nieustannie posuway si naprzd, w rnych kierunkach. Jedne z nich postpoway od okolicy ku wzgrzom; inne - od wzgrz ku korczyskiemu dworowi; inne jeszcze poruszay si naprzeciw piaszczystej rozpadliny stanowicej wejciedo wielkiego parowu Jana i Cecylii. Czasem tylko wzbija si nad nimi krtki wybuch miechu lub powietrzem przeleciao gono wykrzyknite imi, stado wrbli podjo siz krzykiem, tu, tam, wdzie szybko migny stalowe byskawice sierpw. Zreszt, oprnione wozy, jedno i dwukonne, zbaczajc z drogi i bez szelestu prawie toczc si po ciernisku, staway wzagbieniach otoczonych dokoa zotym lasem nie tknitego jeszcze zboa; owady wierkay, czasem przelkniony ptak trwonie zawiegota, a wszdzie, szeroko, jak okiem zajrze i uchem zasysze, pyn po polu suchy, nieprzerwany szelest przecinanych i na ziemi kadncych si kosw. Paru godzin do zachodu soca brakowao, kiedy Jan, po raz dzi moe dziesity, wz swj na ciernisko zawrci i wjecha w szerokie i dugie zagbienie, w ktrym pracowaa jedna z najliczniejszych gromad mczyzn i kobiet. Bya ona tak liczn, bo skadao j rodzin kilka. Chuda i chorowito wygldajca ona Fabiana, w sztywnej chustce osaniajcej gow i cz mizernej jej twarzy, prdko jednak i wprawnie a obok swej crki, pulchnej i przysadzistej Elusi, z dala wieccej jaskraw rowoci swego kaftana i mnstwem polnych makw sterczcych nad jej czoem, tak prawie, jak one, psowym. Za nimi dwaj niedoroli chopcy li take, a jeden wielki, pleczysty, rudy chopek, z czerwon twarz i rzdem biaych zbw w wiecznym, gapiowatym umiechu ukazywanych, wiza snopy, ukada je w dziesitki i pomaga do naadowywania nimiwozu nieco modszemu, lecz rwnie pleczystemu i silnemu bratu. Wszystko to czyni powoli, z leniwymi ruchami, jakby sennie. Za nim, jak nierozczny cie jego, siedzia lub chodzi czarny, kudaty kundel.Pan i pies jednostajnie czsto garbili si; wycigali, poziewali. Czasem pies podnosi gow i wtedy patrzali sobie w oczy. Pan mia si do psa wszystkie zby ukazujc. - A co, Sargas? Na Niemen moe pjdziem?Na Niemnie lepiej, che, che, che! Pies wyciga si i gow w stron rzeki zwraca. - Nie mona, Sargas, nijak nie mona! Nie puszczaj nas na Niemen, che, che, che! - Julek! - zabrzmia gos zawsze czego rozgniewanego Adama - zasn stojc czy co? snopy dawaj! hrabia! - Julek! - po kilku minutach dononie woaaElusia - pooye si ju czy co? Bardzo susznie! Le sobie, a yto niech gnije na ziemi! Wielki chopiec, ktry istotnie jak dugi rozcign si by na cierni i leniw rk zatopi w kudach Sargasa, wsta, wycign si i pocz znowu snopy wiza.Dalej, co kilka i kilkanacie zagonw, rowiay i bkitniay kaftany kobiet i dziewczt, iskrzyy si na gowach kwieciste chustki, czerwone i te kwiaty;pod jedn cian stojcego jeszcze zboa wida byo kilka wawo zwijajcych si najemnic Domuntwny i j sam, to nc, to gry snopkw uwoc ku domowi, a na przeciwnym kracu wydronego w zbou zagbienia, z dala od wszystkich, wloka si smutnie uboga, samotna para ludzi. Mczyzna by tam bosy i cay odziany w grube, szarawe ptno; kobieta w ciemnej, starej odziey star chustk miaa na gowie. Na ich zagonie sta wz zaprzony jednym mizernym konikiem i owinite w pachty leao kilkomiesiczne dziecko. Nikt im nie pomaga, nikt nawet z tych, ktrym obok nich z sierpem lub snopem prze- i chodzi wypado, z nimi nie rozmawia. By to najuboszy z Bohatyrowiczw, mieszkaniec chatki, bez komina i ogrodu, stojcej pod dbem, i jegoona chopka. Wszyscy ci ludzie znajdowali si tak blisko siebie nie dlatego, aby zagony, na ktrych pracowali, byy jedyn ich wasnoci, ale dlatego, e wasnoci pojedyncze mieszay si na tej szerokiej rwninie w chaos samym tylko wacicielom znany, a dla wszelkiego obcego oka i pojmowania do rozwikania niepodobny. aden z nich gruntuswego nie posiada w jednej cile ograniczonej caoci ani w bezporednim z domem swym ssiedztwie. Rzekby, paciorki do mnstwa osb nalece i na traf w najrniejsze kierunki rozsypane, a w przecigu czasu na drobne uamki rozbite. Kady z nich wiedzia, gdzie szukaswoich oamkw, i od jednego do drugiego przechodzi z pugiem siejb kos i sierpem. W tym miejscu uamek Jana i Anzelma znajdowa si tu obok tego, na ktrym pracowaa rodzina Fabiana. Dwie tylko niwiarki znajdoway si na nim: modziutka, wiotka dziewczyna, ktrej delikatnej twarzy nawet ciki, caodziennymoz zaczerwieni nie mg okrywajc j tylko sabym rumiecem i lnic wilgoci potu, i tga, muskularna, prosta jak wiecakobieta na pidziesit lat wygldajca. O lat pidziesit mona j byo po sdzi tylko z powodu zmarszczek gsto jej czoookrywajcych i ciemnej skry, ktra jej drobne, chudawe rysy okrywaa. Ale z ruchw sprystych i troch nawet nerwowych, z blasku maych, ciemnych oczu, z biaoci zbw co chwil ukazujcych si zza przywidych warg, wydawaa si prawie zupenie mod. a prdko, z zapaem, wybornie, zabierajc na raz wielkie garcie yta i tnc je rwno,nisko przy ziemi. Jednak ile razy prostowaa si i nieco w ty odgita cit gar do innych, ju na ziemi lecych przyczaa, tyle razy do kogo zagadywaa, z artem zawsze, ze miechem, z filuternymi spojrzeniami i zamaszystymi ruchami ramion, od ktrych sierp jej rzuca w powietrze byskawice wesoe i czste. W biaej koszuli osonitejnieco skrzyowan na piersi chustk, w krtkiej spdnicy w czerwone i granatowe pasy, w maym czepku z biaego perkalu nasiwiejcych wosach, wydawaa si najweselsz, najwawsz i najrozmowniejsz ze wszystkich niwiarek,cho bya pomidzy nimi najstarsz. Kobietyi dziewczta odcinay si jej, czasem z chwilowym gniewem, gdy jednej dogadywaa, e nie powoli, i na wycigi z sob wyzywaa; drugiej kawalerem jakim,ktry oeni si ju, w oczy kua; trzeciej o weselu zaraz po niwach nastpi majcym przypominaa. Chopcy mieli si z niej, o zdrowie trzeciego jej ma i o to, wiele jeszcze razy za m wyj myli, zapytywali. Teraz przed kilku minutami przerwaa znowu prac swoj i stojc przed kim na snopach siedzcym gono prawia: - Bo to, widzi panienka, po czym pozna gupiego? Po miechu jego. Kpinkuj sobie ze mnie, e trzeciego ma mam. Owszem! Ja temu nie winna, e mnie Pan Bg towarzyszw ycia odbiera, a takie ju moje przyrodzenie, e nijak bez kochania i bez przyjaciela dozgonnego y nie mog. Kiedy Jerzego, ojca Janka, ten przypadek spotka... Tu rk w stron zaniemeskiego lasu rzucia. - Niezupenie we dwa lata za Jamonta wyszam. Ludzie rnie gadali. Pusta baba, tak prdko towarzysza swego zapomniaa! Owszem. Bo to wy jedno wiecie, a ja drugie.Co umarym z tego, kiedy yjcym w zaspie ycie ubiega? Niech tamtemu Bg najwyszy krlestwo niebieskie da raczy, a my sobie z tym wieczne kochanie przed otarzem zaprzysigniem. Jedno zachodzi, drugie wschodzi, a ze smtku, jak z koza,ani weny, ani mleka! Zamiaa si tak, e a gow na bok odkrcaa, i wnet prawia dalej: - Panienka mieje si. Owszem. A jak Boga kocham, ja prawd mwi. Bo to u mnie dwie rzeczy najwikszy walor maj: kochanie i dozgonny przyjaciel. Takie ju przyrodzenie mam. Jamonta, Antolki ojca, w dziesi lat po lubie odebra mi Pan Bg najwyszy. Tak samo jak po tamtym, Jerzym, desperowaam, ale kiedy rok ubieg, zdarzy mi si Starzyski ze Starzyn. Ludziom znw na jzyki padam. Owszem. Wy wiecie jedno, a ja drugie. Noc po dniu nastpuje, a dzie po nocy. miech od paczu smaczniejszy. Bieda mnie tylko bya z dzieckiem. Ze Starzyskim my jedne do drugiego chylili si jak dwa gobie, ale wdowcem on by, gromad wielk w chacie mia, z przyczyny crki mnie nie chcia bra. "Bo to gdzie ja tam bd - powiada dosiedmiorga swoich jeszcze jedno cudze przyprowadza!" Boe najwyszy! Nie ju mnie tak bez kochania i przyjaciela dozgonnego na cae ycie przepada! Wziam Antolk i do Janka j przywiodam:"Masz tobie, synku, siestr. Hoduj ty j, a ona tobie do pomocy stanie". Jemu byo wtedy lat dwadziecia, a jej sze. Anzelm by strasznie gniewny. "Dla jakiej to przyczyny - mwi - sama dziecka swego hodowa nie moesz? Zachciao si babie trzeci korowaj piec! Chopca i bez tego brud zjada, e go dopatrzy nie ma komu!" Ale Janek jak przysta do niego: "Wezm, e, wiernie... Nie , a do 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP3c c .c @,c :^% U?% stryjku, siestr, i wezm. Co ma u ojczymaw poniewierce ostawa, niech lepiej u nas ronie, a jak troszk podronie, to i nas dopatrywa bdzie". Antolka! Moe nieprawda, e on tak mwi? Ot, jaki on! Boto drugi odepchnby, a on przygarn, na rkach j nosi, karmi, odziewa i do mniejeszcze przez okazj raz wraz nakazywa: "Mamie powiedzcie, e Antolka zdrowa i dobrze sobie ronie!" Ot, jaki on! Antolka, moe nieprawd ja mwi? Do byszczcych, wesoych jej oczu nabiegy zy. Rozczulia si tak, e a ustado paczu skrzywia i fartuchem ca twarz otara. Wysmuka Antolka jak wiotkatrzcina odgia si znad ziemi i obie rce, zktrych w jednej sierp byszcza, ruchem zmczenia nad gow wycigajc odpowiedziaa: - Lepszego jak on to ju prawie na caym wiecie nie ma. adnego ja smtku przy nimnie doznaa. Horujem razem i hulamy razem, a czciej on co cikiego zrobi jakja... Zgia si znowu ku ziemi i stara, gadatliwakobieta take ku ytu zwrci si miaa, gdy ona Fabiana nie przestajc jkliwym i piewajcym gosem swym przemwia: - A koniec taki, e pani Starzyska masz dwoje dzieci i adnego sama nie wyhodowaa... W mgnieniu oka spracowana i sucha rka Starzyskiej opara si na jej kbie. Cieszym troch ni wprzdy gosem odkrzykna: - Nie wyhodowaam, a najliczniejsze ze wszystkich mam... Owszem! I zaniosa si od miechu. - Jak ku-kaw-ka! - z ironi zapiewaa znowu Fabianowa. W tej chwili wz cignity przez kasztanka i gniad cicho wtoczy si na ciernisko. - O Jezu! - zanim jeszcze konie stany, z woza zeskakujc krzykn Jan i paru skokami znalaz si przy kobiecie na snopach siedzcej, ktr usuwajc si odsonia przed nim matka, a ktrej sukniasomianej barwy zocisto na socu janiaa. Wicej ni wesooci, bo serdeczn radoci janiaa twarz Justyny,kiedy z niskiego siedzenia swego oczy na przybyego wzniosa i ywym, popiesznymruchem rk ku niemu na powitanie wycigna. On t rk w obie donie pochwyci i nisko schylony na chwil do niejustami przylgn. - Troszk spodziewaem si, e pani dzi do nas przyjdzie, bo mwia, e chce na nasz robot z bliskoci popatrze; ale wszystko jedno, jak zobaczyem, e pani tusiedzi, jakby mnie soce przed oczami zawiecio... - Przecie dzi soce nie tylko wieci, ale a prawie olepia - z un rumieca przepywajc po czole jej i policzkach zamiaa si Justyna. Mona by myle, e twarz Jana od jej miechu spospniaa. - Pani artuje - opuszczajc rce rzek ciszej. - Bo to on prawd mwi - wmieszaa si stara podnoszc si znw znad zboa i oboksyna stajc.- Tydzie ju dzi, jak do niegoprzyszam, i cigle patrz, jaki to zasp naniego pad. Taki pochmurny zrobi si, e podczas przez ca godzin gby ani razu nie otworzy. Wszystko robi, co trzeba, owszem, ale smtliwie... ani poartuje, ani zapiewa... a jak spytam si: "Co tobie takiego, Janku?" - to mwi: "Bo to mnie, mamo, ciemno robi si w oczach..." - Co tam o tym gada, mamo! - z niezadowoleniem przerwa Jan - chodmy lepiej do roboty. okciem czynic ruch taki,jakby odtrci go chciaa, z nogi na nog przestpujc, gow krcc, filuternie oczami byskajc, tajemniczo szepta zacza: - Owszem. Ja wiem, skd ten zasp na niego przyszed i dla jakiej przyczyny ciemno mu robi si przed oczami. Bo to trzydzieci lat ma i bez kochania yje. enisi czas... - Co tam o takich rzeczach gada! - z ywoci tym razem i gniewnym byskiem oczu przerwa Jan. - Owszem, czemu nie gada? - ywo poruszajc rkami i gow zagadaa stara. - Bo to, widzi panienka, z Jadwik Domuntwn tak jak prawie od dziecistwa lubili si... stryj tego tylko czeka, eby pobogosawi... i jej dziadunio pobogosawi... - Chodmy do roboty, mamo! - wykrzykn prawie chopak. - Owszem, dziewczyna jak raz dla niego para...pracowita, poczciwa, liczna... i aktorka... Bo to cae gospodarstwo na ni po dziaduniu spadnie, a mwi, e moe i z pi tysicy rubli warte... Daremnie tym razem odtrcaa go okciem: silnie, elazn niby obrcz syn rami jej cisn. - Bo to - prbowaa mwi jeszcze - by taki czas, e pomidzy nimi zaczynao si ju kochanie... Ale teraz twarz Jana od brzegu wosw a po ogorza szyj krwi nabiega i z turkusowych jego oczu sypay si byskawice. - Niech mama lepiej idzie, co gupstwa ma wygadywa! - krzykn i ku na wp ztemu zagonowi j pocign sam take ku wozowi odchodzc. Wesoa baba wybuchna gonym miechem. - Bo to wstydliwy zrobi si! O kochaniu i enieniu si ani przypomnie nie pozwala. Wszystko jedno, w czasie oenisz si! - A jak nie oeni si?... Ot pewnie nigdy nie oeni si! - czapk na ciernisko rzucajc i snop z ziemi podnoszc zawoa.-Jeszcze tego nie byo, eby mnie kto do czego przymusi! Hardo gow podnosi, usta wyd i gdy silnymi, namitnymi ruchami snopy na wz rzuca zacz, atwo byo uwierzy w to, e dum i wol sw mia. Nietrudno byobytake wyczyta z jego twarzy ten zasp i t smtliwo, o ktrych opowiadaa jego matka. Pod okrywajc je czerwon ogorzaoci policzki jego schudy i wyduyy si nieco, a gdy uspokojonymi ju i prawie rytmicznymi ruchami snopy na wz rzucajc zmyli si, na czoo jego znacznie bledsze od policzkw wybiega gruba, poprzeczna zmarszczka. Po chwilowych rozmowach znowu na anie zapanowaa praca milczca i gorliwa. Lekkie przedwieczorne wiatry muska poczy wierzchoki nie ztych jeszcze zb i urywanymi akordami szmeru wtrowa temu suchemu, monotonnemu, nieustannemu szelestowi, jaki wydaway amice si pod sierpami kosy i z ziemi podnoszone snopy. W tym szelecie i w tychszmerach postacie niwiarek, rnobarwne,milczce, wysokie i niskie, grube i wysmuke, prostoway si co chwil i w ty nieco odgite podnosiy w rkach garcie dugich, kosistych odyg, ktre narozcignitym powrle zoywszy, znowu ku ziemi przypaday. Czasem ta lub owa szybkim ruchem rkaw odziey po spotniaym czole przesuna lub odetchnagono. Do stp im wraz z kosami upadayrowe kkole, psowe maki i szafirowe bawatki; za nimi niskie, liliowe grochy, drobne rumianki, kosmate kotki zostaway nietknite rd ostrych kolcw cierni; spod ich rk niekiedy wznosi si i w powietrzu igra biay puch przekwitego brodawnika; przed nimi, o kilka czasem krokw od pochylonych ich gw, zrywa si ptak sposzony i przelknionym lotem przerznwszy powietrze, nie wiedzie gdzie, moe w gstwinie zb jeszcze stojcych przepada. Na kilku snopach w jednym miejscu zoonych Justyna siedziaa w zamylonej postawie, z twarz na do spuszczon. Uwanie, ciekawie przypatrywaa si ruchom pracujcego przed ni mrowiska ludzi, Ona take od dnia tego, w ktrym po raz pierwszy wesza do zagrody Anzelma i Jana, od wieczoru tego, w ktrym wraz z nimi wrciwszy z parowu Jana i Cecylii pod dachem ich par wieczornych godzin spdzia, odbywaa podr po kraju nieznanym. Przedtem w bezporednim jego ssiedztwie yjc wiedziaa o nim to tylko, e istnieje, i wiedziaa to w sposb obojtny, niewyrany. Teraz przenikaa w coraz dalsze jego gbie. Jak imion i dziejw wielu z tych rolin dzikich i pachncych, po ktre zawsze sigaa chciwie okiem i rk, tak imion i dziejw wielu z tych ludzi ju si nauczya. Ta podr po kraju natury, ku ktremu zawszepocig czua, i ludzi, ktrych dotd nie znaa, budzia jej ciekawo i zajmowaa umys. Jak bujne kwiaty, rzew ros operlone i nieskoczon iloci barw janiejce, te poznawane z bliska widoki, prace, dzieje wpaday do tej wielkiej, ciemnej pustki, ktr od dawna widywaa ona, ilekro przymknwszy oczy patrze usiowaa w siebie i swoje ycie. Teraz penym, bystrym, na wszystko uwanym okiem patrzaa na to, co dziao si przed ni. Czasem napeniao j wielkie rozradowanie podnoszce si, kto wie skd? moe z anw zotych, ze cierni przetykanej kwiatami, z powietrznych ruchw sprawianych przez skrzyda ptasie i powiewy nadrzecznych wiatrw. Czasem wspaniaa, cho prosta malowniczo widoku uderzaa w ni fal zachwycenia, wktrej prostowaa ona sw kibi tak, jakbysama, na wzr niwiarek podnoszcych w rkach kosiste wizie, wnet powsta miaa i niecierpliwie czy bagalnie nad gow wycign puste swe donie. Byy te chwile, w ktrych nieustajcy, suchy szelest kosw wydawa si jej mow ziemi. Nie darmo dawny jej kochanek wspomina o jej dawnych marzeniach i zapaach. Bya do nich skonn i teraz, bo pochylona, z blaskiem w oczach i umiechem na wpotwartych ustach wsuchujc si w szepty ziemi uczynia ruch taki, jakby zaraz zsun si z niskiegosiedzenia swego i do jej ona przypa miaa. Pod rkami coraz gorliwiej pracujcych niwiarek szelest kosw stawa si coraz goniejszym, coraz wawiej rzucane snopy upadajc na wozy wydaway guche, szemrzce stuki... Od ziemi oblanej woni wieej somy i okrytej cierniskiem wyhaftowanym w drobne kwiaty Justyna podniosa twarz, zblad nieco, zesztywnia, przez kilka minut postarzao lat kilka, ze renicami przygasymi, ktrewilgoci zachodziy. Z dziwnym zmieszaniem, jakby nagle uczua si w tym miejscu gociem natrtnym, istot obc i niepotrzebn, chwastem w kosy wpltanym, uczynia ruch do powstania. Usiada jednak znowu i zmieszane, niespokojne spojrzenia rzucaa dokoa siebie. Jedno z tych jej spojrze spotkao si ze stojc w pobliu, znieruchomia postaci Jana. Od kilku minut ju robot sw przerwawszy, u samego woza do poowy snopami napenionego stojc, wpatrywa si on w Justyn z takim wyteniem, e a gow podawa naprzd,a na biae czoo wystpia mu znowu gruba, poprzeczna fada. W rkach jego dugie widy ukon lini opuszczay si kuziemi, badawcza ciekawo znieruchomiaa i pogbiaa bkitne jego renice. Nagle widy mu z rk wypady i namitnym niepokojem zadrgay rysy. W mgnieniu oka znalaz si przy niej, pochyli si, uczyni ruch taki, jakby rk jej chcia pochwyci,lecz tylko przyciszonym gosem przemwi:- Co pani takiego? Taka pani raptem zrobiasi smtna? A zy w oczach stany... Dla jakiej przyczyny?... Wyrazy, pieszne zrazu, prawie gwatowne, stopniowo miky mu w ustach,prawie mdlay. - Moe nadmiar miay jestem? - dokoczy bardzo cicho. Podniosa na niego oczy napenione blaskiem i zami i cicho odpowiedziaa: - Po co ja tu midzy wami? Wstyd mi! Taki wstyd!... Poszabym sobie, ale i w domu take nic...nic... Umilka, lecz on chciwie jeszcze sucha chwil, a potem z t gbok bruzd, ktraw ostatnich dniach na czole jego zjawia si zacza, wyprostowa si i przed ni stan. Nie wydawa si wcale zdziwionym,tylko w zamyleniu, ze wzrokiem w ziemi utkwionym kocami palcw dotyka czoa. Potem milczc zrobi par szerokich krokw, pochyli si nad matk, szepn doniej sw kilka, a gdy do Justyny powrci,sierp trzyma w rku. Ona podniosa si z niskiego siedzenia swego i przed nim stana. Przez kilka sekund patrzali sobie woczy, jakby wzajem myli swe odgadn usiowali, potem Jan miaym ruchem gow podnis i podajc Justynie sierp, w ktrym soce krzesao srebrne byskawice, z cicha wymwi: - Prosz! Z pochylon troch gow wycigna rk i z powanym na ustach umiechem poyskujce narzdzie z rki jego wzia. Na cae ciernisko pokryte mrowiskiem istot ludzkich, na cay ten an szumicy upadajcymi kosami rozleg si dwiczny,donony, pen dre i umiechw radocinabrzmiay gos Jana: - Mamo! prosz tutaj! Mamo! mamo! prosz!wawa, wesoa kobieta w perkalowym czepku na siwiejcych wosach biega ju ku Justynie rkami machajc i jzykiem trzepic: - Dobrze, panieneczko! dobrze, robaczku! Owszem. Bo to i nie bardzo trudna robota! Kiedy ja stara mog, to dla jakieje przyczyny nie mogaby moda? Nie wici, panieneczko, garnki lepi... Owszem.., prosz tylko nachyli si, popatrzy, a potem i samej sprbowa... Antolka, Elusia, dwie inne jeszcze dziewczyny wyprostoway si na zagonach iz umiechami, z niedowierzaniem, ale bez zdziwienia, patrzay na schylajc si ku zbou pann, w sukni z takiego perkalu, jak ten, z ktrego uszyte byy ich kaftany,ale modnie skrojonej i przybranej, a obcisoci sw rysujcej wydatnie kibi wysok, siln i ksztatn. Nagle przysadzista Elusia zawoaa: - Bardzo susznie! Panienka moe tak, jak i my jeszcze prawie silniejsza od nas... tylko gorset zdj trzeba; bo w nim i godziny wytrzyma nie bdzie mona - Bardzo susznie! - chrem zamiao si kilka kobiecych gosw i rzecz dziwna! z kilku par oczu troch zoliwe i pogardliwe wejrzenia strzeliy na obcisy i wyranie rogi gorsetu zdradzajcy stanik Justyny. Z ognistym rumiecem Justyna pochylaa si ku ziemi obok matki Jana. - Jutro niedziela - rzeka z cicha - ale pojutrze przyjd wczenie i ubior si stosownie, a dzi, tymczasem, prosz mi pozwoli cho troch... ile bd moga... - Owszem, robaczku, dobrze! - zagadaa stara - bo to nie suchaj tego, co te sroki kracz! Taka sama ty dobra, panieneczko, jak i one, tylko w poniedziaek kaftan sobietaki lunieki, szerokieki woysz i jak zawemiem si, to we dwie z dziesi kop uniem Jankowi... Owszem. Jan teraz znajdowa si na wozie w poowie snopami napenionym, a e wicej ju snopw do zbierania nie byo, stojc natym kosistym, tym, sprycie pod. stopami jego uginajcym si posaniu, ze cierniska zjeda na drog. W tej samej chwili z drogi na ciernisko wjedaa Domuntwna. Przestrze paru morgw przedzielaa dwoje tych ludzi, ktrych postacie na wozach stojce, jednostajnie wysokie, wyprostowane i silne przypominay cigajcych si na arenach klasycznych atletw. niena biao jego koszuli na bkitnym tle powietrza odpowiadaa gorcej rowoci jej kaftana.Jego wosy w sonecznym blasku miay zotaw powo zaczynajcego dojrzewayta; jej bujna, roztargana kosa wydawaasi snopem gorco brunatnej pszenicy. W takim od siebie znajdowali si oddaleniu, e rozmawia z sob nie mogli. Jednak dziewczyna w stron jego wozu zwolna jeszcze toczcego si po zagonach patrzc rozpocza rozmow tak, ktr prowadziz sob od najmodszych lat swych byli zapewne przywykli, ktra pyna gr, nad zotym anem i pochylonym nad nim mrowiskiem ludzi, w powietrzu czystym, gorcym, rozchodzc si czyst, rozgonnut pieni: O gro! o gro! zielony lesie! O drzewa zielone, licie spadajce! O serce strwoone, do ciebie pragnce! O gro! o gro! zielony lesie! Jan Bohatyrowicz, skrcajc na drog brzegiem cierniska sunc, mski swj gos poczy ze piewem dziewczyny, w ktrej stron przecie nie patrza. Jecha powoli i twarz obraca ku temu zagonowi, na ktrym obok biaego czepka jego matki pochylaa si moda kobieca gowa czarnymi warkoczami owinita. Do niej, dla niej, o niej piewa: Jak drzewo od mrozu pka lub usycha, Tak serce do ciebie mieje si, to wzdycha,O gro! o gro! zielony lesie! Jak kwiatek na socu kwitnie lub widnieje, Tak serce do ciebie pali si, to mdleje, O gro! o gro! zielony lesie! Umilk a Domuntwna czystym, silnym kobiecym kontraltem sama cigna: O drzewa zielone, licie spadajce, O serce stworzone, do ciebie pragnce, o gro... Strwoone moe byo jej serce, bo gos jej zemdla i na zatrzymanym wozie staa nieruchoma, na ten sam punkt anu patrzca, ku ktremu Jan z dala jeszcze twarz zwraca i wzrok wyta. Z drogi, zdaleka ju, ale wyranie i rozgonie znowuna an zleciay i po nim pyny dugie i namitne dwiki piknego gosu Jana: Jak sowik na drzewie zaczyna swe pienie, Zasyam do ciebie serdeczne westchnienie, O gro! o gro! zielony lesie! O pikna kalino, przeliczna malino, Najdrosza z klejnotw, ma luba dziewczyno, O gro! o gro! zielony lesie! Odchodz od ciebie, ty zawsze mi w oczach, I w myli, i w sercu, i we dnie, i w nocy. O drzewa zielone, licie spadajce, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPBc c 7c 2-c ; O serce strwoone, do ciebie pragnce... O gro... o gro... Wesoa baba, w biaym czepku nad Justynschylona, byskajc oczami gadaa: - Bo to, widzi panienka, on pierwszy piewak w okolicy, a ona pierwsza piewaczka. I na gitarze dziadunio j gra nauczy... Zimow por, jak caa modzie si zejdzie si wieczorem do takiego domu, w ktrym najwiksza jest wietlica, taczsobie, a jak nie tacz, to Jadwika gra nagitarze, a mj Janek piewa... Owszem. Niech kochaj si robaczki, niech kochaj si! Niezadugo pewnie i pobior si... bo tosoce pierwej wzej musi, nim dopieka pocznie... Tak i kochanie zaczyna si pomaleku, niby to jest, niby to nie ma, a dopiecze i do otarza doprowadzi! cha, cha,cha! W tej chwili Justyna, ktra pod dyrekcj starej kilkanacie ju garci yta z trudnoci i niezrcznie za, ostrzem sierpa drasna si w rk. Moe sama przed sob nie umiaaby zda jasnej sprawy, dlaczego przy sowach i chichocie matki Jana ostre narzdzie drgno w jej silnym i bynajmniej jeszcze nie zmczonym rku. Dranicie byo niewielkie i kilka tylkokropel krwi wystpio na ogorza, lecz delikatn skr jej rki; przecie wydao si jej, e bl dolegliwy uczua, nie w rkujednak, lecz w piersi. Tak jak tamte wszystkie robiy, wyprostowaa si i du gar kosistych odyg w doniach podniosa, aby je za sob na zagonie zoy. Ale mimo woli wzniosa rce wyej,ni to czyniy tamte, i w tej postawie nieruchom przez chwil zostaa, Mylaa, e istotnie ta para ludzi modych, silnych, jak poranek wiosenny wieych i adnym, zda si, poudniowym pyem ycia nie dotknitych, stworzon bya dla siebie. Nadejdzie poudnie i piekce kochanie zaprowadzi ich do otarza, przed ktrym stan czyci i szczerzy, aby potem przez dugie lata razem y w tym domku pod sapieank albo w tamtym pod lipami, ktryona jemu bogatym wianem wniesie, razem t ziemi zotymi plony okrywa i razem jezbiera, a w zimowe wieczory przy szumie nadniemeskich wiatrw i bieli niegiem okrytych rozogw, przy blaskach ksiycasrebrzcych br odwieczny i brylantami szronw okryte ciany parowu dwikami gitary i dwu swych poczonych gosw napenia bia wietlic. - Bo to panienka skaleczya si! - zabrzmiagos gadatliwej baby. - Boe Przenajwitszy! Ale to nic! to nieuzwyczajenia! cha, cha, cha! Nim panienka za m wyjdzie, zagoi si! cha, cha, cha! Ej! bo to panienka i sama na paluszek swj nie dmucha, kiedy znowu do roboty bierze si! Owszem! To tak prawie, jak ja. Kiepkuj ze mnie ludzie, e kochliwa jestem, ale o to mnie bynajmniej! Za to o lenistwo nigdy na ludzkie jzyki nie padaam! I w swojej chacie wszystko zrobi, i synkowi na pomoc przybiegn! Wiele za razy sierpem albo noami do krajania zielska, albo tam czym innym rce sobie pokroiam, toby ju tego i Bg Przenajwitszy nie zliczy. A przy kochaniu wszystko dobrze Tak i panience rczka zagoi si, jak tylko luby pocauje. A czy jest luby? - Nie ma - z umiechem odpowiedziaa Justyna. - Oj, to le! trzeba, eby by! Ale ja coci syszaam, e i by... tylko... niestay! Bo to ludziom gby nie zatkn. Gadali! A ja, owszem, dziwowaam si temu panu, e takiej licznej panienki nie wzi... i Jankowi za przykad stawiaam: "Nie bd ty taki, synku! Jadwiki swojej nie porzucaj!" A on jak ofuknie: "Ja mwi - nic Jadwice nie przyrzeka, a ten pan tej pannie przyrzeka i nie dotrzyma. A kiedy tak, to on jest prawie ajdak, i do tego jeszcze gupi, bez oczw, bo panna liczna i taka po nim tskliwa, e mnie, zdaje si, j roztopiony do serca kapie, kiedy j gdzie obacz!" Ot, jaki on! do mnie przyrodzi si... czuy i taki romansowy... Ciemn. mnstwem istotnie ladw skalecze okryt rk oczy sobie otara, bo zawsze pakaa albo przynajmniej na pacz si jej zbierao, ilekro o rzeczach czuych i romansowych mwia. W tej chwili na brzegu cierniska rozlego si pozdrowienie mskim gosem wymwione: - Dopom Boe! - Dzikujemy! - odpowiedziao kilka mskichikobiecych gosw, a matka Jana wyprostowaa si i rk na kbie opierajc zamiaa si do przybyego caym rzdem swoich biaych zbw. - Pan Fabian wida do hrabiw zapisa si, kiedy w taki roboczy czas spaceruje sobie. Owszem. Bo to wygoda w chacie wielk gromad mie. onka i dzieci wszystko zrobi, a ociec muchy po drogach apie, cha, cha, cha! Na brzegu cierniska rumianoci rydza janiaa twarz Fabiana, szorstkim wsem zjeona i par maych, bystrych oczu poyskujca. - Ot, i poruszya baba rozumem jak ciel ogonem! -zwolna postpujc naprzd odkrzykn, - U pani Starzyskiej zawsze gba wiatrem nabita... Kiedy to ja od pracyubiegaem? a e dzi przy robocie nie stoj, to z przyczyny takich interesw, ktrych taka gowa, jak pani Starzyskiej, poj nawet nie zdoa. Teraz za id do moich snopkw, co pod laskiem na mnie czekaj, i tu zaszedem dla obaczenia, wiele mego yta na przyszy tydzie pozostanie. - Nic, tatku, nie pozostanie! Wszyciutko dzi zeniem! - zawoaa Elusia. - Taki koniec, e bez jegomocia obeszo si i jednego naszego kosa na tym kawaku dzi nie pozostanie! - zapiewaa matka rodziny. ! Rodzina ta z dwu kobiet i czterech mczyzn zoona ju i przedtem gorliwie pracowaa, ale wraz z nadejciem zwierzchnika swego gorliwo t zdwoia. Nawet wielki, pleczysty Julek, ktry przedtem stan by na zagonie jak sup nieruchomy i sennym, teskliwym wzrokiem w stron Niemna patrza, teraz z podniesionymi ramionami, gono sapic i bardzo popiesznie widami snopy z ziemi podnosi i ukadajcemu je na wozie bratu podawa. Fabian coraz dalej po ciernisku powoli i z powag postpowa, a na widok kilkunastu swych zagonw zupenie ju ze zboa obranych z widocznym zadowoleniem kpk sterczcych wsw porusza. Puszysi za coraz wicej, szerokie, czerwone rce w kieszeniach czarnych spodni zatopiicoraz dumniej po tej czci pastwa swegokroczy, na ktrej tak pomylnie gospodarowaa jego rodzina. Wtem stan, rk z kieszeni wyj i czynic z niej sobienad oczami daszek w stron dwojga ludzi samotnie u brzegu cierniska pracujcych patrza. - Hej ady! - na cae ciernisko rozleg si krzyk jego popdliwy i gony - a czyje to yto onka twoja sierpem zaczepia? Nibyto na swoim zagonie nie, a obok rosnce skubie! Bg mnie ubij na ciele i duszy, kiedyte chamy wierci mego prawowitego za gonu nie spustoszyli ! Krew zalaa mu czoo, policzki i nawet biaka oczu, ktre niepohamowan zoci zagorzay. Na widok szkody dobru jego wyrzdzanej powaga jego i pycha znikny w mgnieniu oka i tak lekki, jakby mia lat dwadziecia, z piciami tak zacinitymi, jakby na miertelnego wroga godzi, bieg, lecia prawie, zagony przeskakujc i wysoko za sob podrzucajc ciko obute nogi. ona i crka jego y dalej, ale dwajdo roli i dwaj niedoroli synowie przerywajc robot sw patrzali za nim z widocznym przestrachem w oczach, ktremu jeden z nich tylko, zapalczywy i take do gniewu skonny Adam, nie uleg. On take na widok szkody zbou ojcowskiemu wyrzdzonej gniewem zapon i na wozie penym snopw stojc,z brwiami cignitymi i oczami byskajcymi, cay poda si naprzd, do skoku i rzucenia si ojcu z pomoc gotowy. W poowie drogi Fabian stan, ku synom si zwrci i obu rkami machnwszy z caej piersi jeden tylko wyraz im rzuci: - Gomuy! Dwa zagony jeszcze przeskoczywszy znowuobejrza si i krzykn: - Harbuzy! Znowu poskoczy naprzd i raz jeszcze krwistoczerwon twarz sw odwracajc wrzasn: - Z dopustu boego durnie! Adam z wozu skoczy; niedorose chopcy, z ktrych jeden lat pitnacie, drugi siedemnacie liczy mg, sierpy na ziemi rzucili i wszyscy trzej wielkim biegiem pucili si za ojcem. Czas te by, aby z pomoc mu popieszyli, bo modszy o lat kilkanacie, barczysty ady i ona jego, wysoka, muskularna, z wielkimi rkami, cho z wychud twarz kobieta, z krzykiem te, z piciami i widami na spotkanie napastnika biegli. Adam z wozu zeskakujc widy z rk Julka pochwyci. Dwie minuty zaledwie od rozpoczcia si sporu mino, gdy na ciernisku, tu przy zagonie Fabiana, ktry sta si koci niezgody i ktrego brzeg istotnie przez sierp adysiowej ony w dziwne zby i wyksy poszczerbionym zosta, powsta kb zwikanych z sob cia ludzkich strasznymi krzykami buchajcy a ramionamii widami na ksztat miotanych przez wicher skrzyde myskich rozmachany. niwiarki z sierpami w opuszczonych rkach na zagonach stany i w stron bjki zwrciy twarze z przelknionymi oczami i porozwieranymi usty. Widowiska takie nieczsto zdarza im si musiay, skoro czyniy na nich silne wraenie. Zdarzay si jednak; bo i teraz niektre szeptay pomidzy sob, e moe Fabian adysia tak zbije, jak dwa lata temu zbi Klemensa, ktry mu czk spasa, albo sam okaleczony zostanie tak, jak mu si to zdarzyo w wypadku jakim, w ktrym innemu ssiadowi swemu przez pomst za jak ublig drog zaora. - Bo to - zagadaa matka Jana - on i sam krzywdy ludziom robi umie... Te plko Jankowe by ju sobie przywaszczy, kiedy Janek by may, a Anzelm chory, a go, owszem, procesowa musieli... - Pani Starzyska bardzo ju wszystko pamitajca -zajczaa ona Fabiana, ktratak draa, e a zby jej gono uderzayo siebie. - A taki koniec, e ten ady; zodziej, na wszelki kosek, na wszelk trawink cudz przymiera z chciwoci. - Bardzo, susznie! z chamk oeni si i sam schamia, a teraz ojca jeszcze skaleczy! - popdliwie krzykna Elusia. -Julek! - krzyczaa dalej rozpaczliwie, ogldajc si na wszystkie strony. -Julek! biegaj ojcu pomaga! I zaraz czerwone rce zaamaa. - Bardzo susznie! - jkna - uciek. - Owszem, bo to na Niemen drapn! cha, cha, cha! -rozemiaa si Starzyska, Istotnie, wida byo z dala ogromnego rudego chopca biegncego co si przez ogrody i podwrka okolicy ku rzece. Z gow w ty odrzucon, z miotajcymi si w obie strony ramionami, przeskakiwa niskie potki i pdem strzay obiega domy,a za nim bieg te, pod potkami przelizgiwa si, zagony ogrodw przeskakiwa radonie i rozgonie skomlcy Sargas. Ale wrzawa ktni przycigna kilku ludzi z pobliskich ankw; Jan take, ktry na ciernisko pieszo ju wrci, z gniewnie cignitymi brwiami bieg ku walczcym. Po cichym przed chwil polu rozlegay si krzyki trwogi i oburzenia. - Pozabijaj si! Wstyd! Obraza boska! Bij si jak chamy! Fabian, upamitaj si! ady,rzu widy! W kilka minut walczcy rozbrojonymi i rozczonymi zostali; napastnicy sapic i jeszcze krzyczc na swe zagony odchodzili;napastowani, z gonym paczem kobiety i dziecka, zjedali ze cierniska na swym mizernym, jednokonnym wozie, na ktrym siedzia ady w podartym nieco odzieniu i ze ladami uderze na twarzy. Rozjemcy popiesznie do pracy wracali. Jan oddajc Adamowi widy, ktre mu z rk by wydarociera pot z twarzy okrytej wyrazem goryczy i pogardy. - Oj, wy, wy, zoniki, drapieniki, wstydu w oczach i Boga w sercu nie majcy! - gono i z gniewem do Fabiana i synw jegomwi. - Czy wy psu oczy sprzedali, eby takie rozbjnictwa i awantury wyrabia? I za co? dla jakiej przyczyny? Za gar yta... - Nie gar, ale p zagona! - krzykn Fabian a ty w cudze garnki nie zagldaj, eby czasem na twojej gowie nie pky! Ot, z dopustu boego porzednik i jednacz jaki! Zaperzony by jeszcze, na czole mia czerwon szram, okoo nasroonej kpki wosw sin plam; jednak ze zmieszaniem na twarzy co okoo wozu swego poprawia i oczu nie podnoszc coraz ciszej mrucza: - Kruk z rodu zodziej! Bodaj go marnie zabito, chama tego! bodaj on na psa zszed!Adam na wz wskakujc, jak piwonia czerwony, krzycza: - Kto hrabia, dla tego p zagona nic nie znaczy, ale ubogiemu i prositko drogie! Janarystokrat, to moe swoje darowywa, ale my biedne mrwki, ktre swj gniew maj, gdy krzywdy ponosz!... Jan parskn szczerym, gonym miechem. - Oj, Ada, Ada! - wrd miechu tego woa chyba ty na morzu rozum swj zostawie, kiedy takie gupstwa gadasz! Jaki ja arystokrat? Ja tylko to wiem, e nijaki porzdny gospodarz nie zuboeje, kiedy mu biedny czowiek jak tam gar zboa zenie albo trawin spasie, i materia do zwady, a osobliwie do takiego rozbjnictwa z tego wynika nie powinna. Ale twj ojciec na wszelk pylink ziemi i na wszelkie ziarneczko mrze z upragnienia,a ty znw w tym roku spa ludziom pokazujesz ze strachu, e ci w sodaty zaraz wezm. W cudze garnki zaglda nie lubi, ale to wam powiedzie musiaem. Bi si z wami ani z nikim, jak Bg jest na niebie, nie bd, ale jzykiem nie poruszy,kiedy takie haniebne postpki widz, to ju nijak nie mog. Gono z gniewu i oburzenia sapn, rk machn i wyzywajcym ruchem czapk na gowie przesunwszy na swoje zagony wrci. Nic ju prawie na tych zagonach do robienia nie pozostawao; troch stojcych jeszcze na nich kosw za krtki kwadransupa miao pod sierpami niwiarek. Starzyska mwia o pszenicy, ktrej zbieranie w poniedziaek zaczyna trzeba, bo tak ju dojrzaa, e wnet wysypywa si zacznie. - Bo to panienka - gadaa dalej - pewno ju do nas drugi raz nie przyjdzie takie grubiastwo dzi obaczywszy. Nadmiar panienka przelka si i ju nawet ucieka chciaa... cha, cha, cha! Istotnie, haaliwy spr w polu wybuchajcy strwoy by Justyn tak bardzo, e sierp z rki upucia. Oprcz trwogi doznaa moe jeszcze i innych przykrych uczu. Niesmak odmalowa si by na jej psowych ustach, brwi cignai zdawa si mogo, e wzgardliwie na ten kccy si i do bjki zrywajcy si motoch ramionami wzruszywszy piesznie i zaraz odejdzie. Ale byo to tylko mgnienie oka, po ktrym co w sobie widocznie zwyciaa i nad czym mylaa. Z chciw ciekawoci patrza na Jana, gdy usiowa rozbraja walczcych, i suchaagniewnych jego wyrzutw Fabianowi i synom jego czynionych. Teraz zupenie spokojna, z twarz od cigego pochylania si rozognion, zoya na ziemi gar utego zboa i prostujc si odpowiedziaa: - Albo to tutaj tylko zdarzaj si rzeczy niedobre i smutne? Wszdzie s takie, i daleko jeszcze gorsze, a jedyna rnica - w formie! W sowach tych wypowiedziaa myl, ktraprzed kwadransem zwyciya w niej przestrach i niesmak i od ucieczki std j powstrzymaa. Wypowiedziaa j po prostu,agodnie, z lekkim wzruszeniem ramion gbokie przekonanie objawiajcym. - Z daleka patrzc - z mimowolnym na Korczyn spojrzeniem dodaa - mona wyobraa sobie, e tam, wyej, nic zego ani brzydkiego nie ma, ale z bliska... jeeli nie jedno, to drugie, i moe jeszcze gorsze... jedyna rnica w formie! Starzyska w grube i pokaleczone, ale ksztatne, suche rce klasna i zawoaa:- Bo to panienka prawd mwi. Owszem. Wszdzie znajd si ze ludzie... tylko jedni inaczej, a drudzy inaczej zo swoj okazuj... A Bg najwyszy na jednym polu ibarana, i koza cierpi.., - Jaki ja kontenty, jaki ja kontenty, e panitak sobie pomylaa - zabrzmia obok Justyny gos Jana - a to ju mnie do gowyprzychodzio, e pani Bg wie za kogo nas poczyta, moe za rozbjnikw jakich... Promienia cay, mia si 1 nie wiedzie czemu, pochyliwszy si nagle kilka kwiatw ze cierniska zerwa. Nie myla o nich wcale, ale chcia ukry pomienie ktre muczoo, policzki, uszy i a ogorza szyj opyny. Z tym jeszcze powoli spywajcym poarem krwi i ze szczeglnieprzy nim odbijajcym zamyleniem w oczach powtrzy sowa Justyny: - Jedyna rnica w, formie... czyli e wszelakie charaktery wszelako bywaj objawiane: u jednych piknie, u drugich brzydko... ale to jest forma, czyli powierzchowno i znikomo, a prawdziwywalor czowieka w tym, co on we rodku ma... Zrozumieli myli Justyny, wybornie j zrozumieli oboje: i syn, i matka. Antolka wpgobie, a wpdziewicze swe oczy z ewa zielone, licie spadajce, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc Bc 6c -c );7 ciekawoci niezmiern i ze sodycz gbokiego lubowania si ku Justynie wzniosa. - eby to Justynka w poniedziaek bez gorsetu przysza, tobymy moe i cay dzie razem y...- szepna. Przed dwoma ju dniami zawary pomidzy sob umow, e wzajem po imieniu nazywasi bd. - Bo to i robotnica tobie, Janku, przybya! Facecja, dalibg, facecja! cha, cha, cha! Gonym, filuternym miechem, na wsze strony oczami byskajc, zaniosa si Starzyska, a potem nog o ziemi uderzajc i szeroko ramionami rozmachujczawoaa: - A teraz, owszem, do roboty, dziatki! Bo tojeszcze jaki kwadransik i calutkie te plko Jankowi oglim! wawo, dziatki, wawo! A i ty, Janek, za ten sierp chwyci si moesz,ktry Alusia tam na zagonie rzuciwszy sama za ojcem pobiega! To nic, e takim wielkim mczyzn wyrose, swoim babomdopomc nie wstydno! wawo, dziatki! Wyrazem dziatki i now robotnic sw ogarniaa. wawo wszyscy czworo rzucili si ku zbou, wawo i milczc li; tylko raz Antolka zachichotaa z mimowolnych stka, ktre niekiedy wydzieray si z piersi Justyny. Justyna zamiaa si tak gono, jak nie miaa si nigdy, i zaledwieoddycha ju mogc upewnia zacza, e wcale a wcale zmczon si nie czuje, a Jan, z ogromn garci zboa prostujc siw caej swej wysokoci, dziwnie w tej chwili powanym i zamylonym ruchem odgarnia z czoa opadajce na nie wosy iw gr, wysoko, ku samym obokom patrza oczami napenionymi srebrzystym wiatem. Wtem tu za nimi rozleg si gwar kilkunastu grubych gosw, z ktrego wyrni si gos jeden, modzieczy, dwiczny i wesoy, ze miechem i klaskaniem rk woajcy: - Brawo, Justynko, brawo! Boe dopom robotnicy nowej! Jak si masz, Janku! Jak si ma pani Starzyska! Brawo, Justynko, brawo! Szczupym, lecz gitkim ramieniem znad ziemi podniesiona Justyna zobaczya modego krewnego swego, Witolda, ktry z gon, dziecinn prawie wesooci w miechu, w oczach i na promieniejcym czole kilka razy j po zagonie okrci. - Duo naa? Dugo a? Czy naprawd umiesz? Przecie cho raz nie brzkasz na fortepianie i nie tuasz si po domu jak Marek po piekle. Bo przecie na wiecie kademu co robi trzeba! Prawda, Janku? Pamitasz, Janku, jake mi niegdy z Niemna wyowi, kiedym jeszcze malcem bdc pod sekretem przed Julkiem wybra si na pywanie? Julek to pywa mi uczy! A panna Antonina czy mnie nie poznaje? Przecie dwa lata temu, iprzedtem jeszcze, ile razy zbieralimy razem grzyby i poziomki! Ale z ciebie, Justynko, zuch! Znudzia si klepaniem po klawiszach i romansowymi ksikami i posza - brawo! miejc si i w rne strony zwracajc ciska rce Starzyskiej, Antolki; Jana, ktry przyjanie i poufale mia si take przypominajc sobie, jak o lat blisko dziesi modszego od siebie Witoldka raz zwody wy cign. - Czemu Witold nigdy do nas nie zajdzie? - zwyrzutem zapyta. - Do Fabianw cigle chodzi i do Walentych, nawet u adysiw raz by, a o nas zapomnia. - A kiedy twj stryj podobno chory i nie lubiwidywa si z nikim! Ale zajd, dzi jeszczezajd. Ja dzi na polu prawie cay dzie przesiedziaem, tam pod laskiem, i tak nagadaem si z ludmi, e a mi jzyk piecze...' Tu, jak swawolne dziecko, jzyk z ust wysun i wnet poskoczy za gromad z kilkunastu mczyzn zoon, ktra mina ju ciernisko Jana i z gwarem grubych gosw postpowaa drog wzdu okolicy sunc nieszerokim szlakiem. Wieczr zreszt nastawa. Za okolic i rzek soce poow ognistej tarczy iskrzyo si nad borem. Ostatnimi promieniami jego przeniknity, koami wozw i licznymi stopami ludzi podniesiony zoty tuman pyu owin znowu dugi szereg domostw i ogrodw, potne grupy drzew rozoystych, spltan sie potkwicieek, Biay pas drogi i wszystkie cieki, podwrka, wskie przejcia pomidzy cianami wirnw i stod napeniy si powracajcym do domw mrowiem ludzi i zwierzt. W powodzi zielenii tumanie pozoconego pyu pojedynczo i gromadnie przesuway si, krzyoway si z sob, tu ukazyway, tam znikay barwiste kobiece ubrania, gowy w czapkach, chustkach i warkoczach, twarze zmarszczkami pokryte, mizerne, smutne lubrumiecami kwitnce i pomimo przebytego dnia cikiej pracy w wesoych umiechachukazujce perowe rzdy zbw, ale wszystkie ciemn brunatnoci ogorzelizny obleczone i wszystkie lnice od potu zaledwie poczynajcego wysycha na dalekobielszych ni policzki czoach. Powietrze huczao od gwaru ich gosw, od ryku krw, meczenia owiec, turkotu k i szczekania psw. Sycha byo guche postkiwania kobiet usiujcych prostowa zbolae plecy pod odzie, na ktrej ciemniay mokre plamy potu, i chichoty dziewczt, ktrym niesione sierpy nie przeszkadzay w grubych i ciemnych rkach ukada maych wizanek lub wiankw z zerwanych po drodze kwiatw. Sycha byo cienkie gosy dzieci wybiegajcych na spotkanie matek, swawolne krzyki podrostkw, gdakanie kur,gruchanie gobi i pianie kogutw. W zagrodzie Anzelma czerwone blaski soca dugimi szlakami kady si na puszystym kobiercu po raz drugi podrastajcej koniczyny i ukonymi strzaami wlizgujc si midzy gazie drzew zarumieniay gsto osypujce je owoce. Pszczoy uoyy si ju do snu w bkitnym tumie przysadzistych ulw, za ktrymi w migotliwych wiatach zachodu cicho stay rozoyste wieczorniki i wysokie malwy. Ogrd by peen wiegotu ptastwa i zapachu kwitncej rezedy zmieszanego z ostrymi woniami mity, piowiei i boego drzewka. Za gstym listowiem stuletniej sapieanki dwa okna w bkitnych ramach gorzay jak rozpalone rubiny. Przez otwart na ocie bram na szerok, ladami k zbrudon i od dzicieliny bielejc drog z rykiem i meczeniem wchodziy mae trzdki krw i owiec. Pomidzy drzewami Anzelm w grubej swej sukiennej kapocie i wielkiej baraniej czapceprzechadza si z Witoldem Korczyskim zwykym sobie powolnym krokiem, modegoswego gocia od drzewa do drzewa prowadzc. Od wielu ju lat na robot w pole nie wychodzi, dlaczego w okolicy nosi przezwisko hrabiego. Wszyscy jednak wiedzieli dobrze, e nie pracy unika, lecz tumu i gwaru, ktre zna sprawiay mu dolegliw przykro, bo ilekro wrd nich si znalaz, wyraz niepokoju, bolesnego niemal rozdranienia okrywa jego zmczone rysy i napenia bladobkitne oczy. Prawie z przestrachem w postawie i ruchach otula si wtedy swoj kapot, cofa si i usuwa. W zagrodzie swej za tocichy by jak otaczajca go tutaj cisza i odwschodu soca a do jego zachodu czyni wszystko, co do czynienia byo: kosi, grabi, sadzi, podlewa, grodzi, dopatrywa byda i owiec, a w zimie cepembi o klepisko; heblem, pi, motkiem i siekier pracowa okoo ulw, parkanu i domu. Wszystko to robi powoli, lecz nieustannie, z monotonnymi ruchami, w ktrych tkwio wieczne jakby zamylenie duszy daleko od obecnej rzeczywistoci ulatujcej. Dzi przez dzie cay z pomoc najtego parobka ukada w stodole snopy przez synowca z pola przywoone, a gdy ju snopw zabrako, parobkowi po wod zej kaza do rzeki, sam za dopatrywa kasztana i gniadej, ktrych Jan po raz pierwszy moe w swym yciu sam nie dopatrzy z gorczkowym popiechem na pole wracajc. Wyszedszy ze stajni Anzelmjak wryty stan przed wrotami i z rki daszek sobie nad oczami robic w gb ogrodu, patrza. ty Mucyk, z lisim pyskiem i ogonem, miota si tam jak szalony, ujadajc i zarazem trwoliwie cofajc si przed wielkim, czarnym wyem, ktry poprzedza dwch rodkiemogrodu postpujcych ludzi. Jednego z tych ludzi Anzelm pozna od razu. By to fanfaron i elegant Micha, w ubraniu z dymki kanarkowego koloru, idcy tu pewno w nadziei zobaczenia Antolki, do ktrej od przeszej zimy widocznym by aspirantem .Ale drugi... Tego drugiego pozna Anzelm wtedy dopiero, kiedy si znalaz przed nim o kilkanacie krokw, i nie pozna nawet, raczej domyli si, kim on by, i mimowolnym, instynktowym ruchem otulajcsi kapot, cofn si nieco. W oczach jegozagra bolesny niepokj, a cienkie, blade wargi ironicznym umiechem drgny pod powym, siwiejcym wsem. - Korczyski - szepn - mody Korczyski... na co? po co? dla ja... ja... kiejprzyczyny? Jednak, tak jak i w w wieczr, gdy po razpierwszy zobaczy Justyn, krokiem powolnym, ale uprzejmie naprzd postpi, gestem grzecznym i dwornym czapk nad gow podnoszc. Zdawa si mogo, e pomimo cierpienia, jakie sprawiao mu wszelkie zetknicie si z ludmi - z t y m i moe szczeglniej ludmi ukazywanie si wobec nich uprzejmym, nawet wytwornym, za konieczno dla wasnej swej osobistej godnoci uwaa. Jak wtedy rki Justyny, tak teraz piesznie ku niemu wycignitej doni Witolda kocami palcw zaledwie dotkn i nie na gocia, lecz kdy daleko patrzc przemwi: - Nie spodziewaem si, nie spodziewaem si takiej promocji i ta.., ta... kiego miego spotkania! - Widzi Witold - zaostrzonego wsika pokrcajc triumfujco zawoa przystojny, miay chopak w kanarkowym ubraniu. - Czy ja Witoldu nie mwiem, e bdzie grzecznie i jak si naley przyjtym? A to Anzelm tak ju za swoj dziko na ludzkie jzyki pad, e Witold nijak do Anzelma i nie mia. "Chc, a niemiem" - powiada. A ja wziem, przyprowadziem, zaznajomiem, i koniec, ibasta! A gdzie to panna Antonina? I skoczy ku domowi, w ktrego sieni sycha byo miejce si gosy i huk obracanych aren. W maej, przyciemnionejsieni Starzyska wawo obracaa okrgymkamieniem aren. - Ot, tak, panieneczko, ot, tak, robaczku, okrca -trzeba i okrca... Siwiejce wosy spod biaego czepka opaday jej na twarz rozognion i spotnia, ale po caodziennym ciu nie wygldaa wcale mniej spryst i waw. - O, ciko! - zawoaa Justyna, gdy kamienne koo zaturkotao pod jej rkami. Oparty o odrzwia wysoki mczyzna, ktrego niena koszula bielaa, lecz rysy znikay prawie w pzmroku sionki, mia si cichym, w gbi piersi szemrzcym miechem. - Rczki ju nadmiar zmczone, niech ju odpoczn sobie, te mie, liczne rczki... Dotakiej pracy nie wzwyczajone. Przez drzwi otwarte wida byo kuchni do obszern, w ktrej po samym rodku siedziaa gromadka krlikw, tak uaskawionych, e ludzkie gosy i kroki wcale ich nie poszyy. Tylko w nierozwikanej tej mieszaninie dugich uszui czarnej, biaej, szarej szerci z dziesi par oczu byszczao na ksztat czarnych paciorek w koralow opraw u tych. Przed niewielk kuchenn pyt ogromnym kapturem osonit staa Antolka caa w wietle rozpalonego w piecu ogniska. Zotawe blaski obejmoway jej wt, wysmuk kibi, drobne rysy rowej twarzy i wosy pene widncych kwiatw. Stawiajc na pycie garnek, peen wody nagle drgna. Kanarkowy kawaler wybornienaladujc kukawk za plecami jej zawoa:- Kuku! kuku! kuku! - O Jezu! - zawoaa i usta nieco wzgardliwie wyda, cho w ciemnych jej oczach przebiegy wesoe byski - czy to pan Micha nic dzi nie zmczony, te a tu jeszcze dokazywa przyszed? - Ja okropnie zmczony! oj, oj, oj! jaki ja zmczony! Chyba mnie panna Antonina usieprzy sobie pozwoli, bo jeeli nie, to tak zaraz, hrym! i z wielkiego zmczenia do nek padn! - Nie zapraszam i nie zabraniam - umiechna si dziewczyna - tylko ciekawo, dlaczego pan Micha na wieczerz do domu nie idzie. Czy to pan zwykle wieczerzy nie jada? - Kiedy ja biedny czowiek jestem, sierota bezenny, i nie ma dla mnie komu wieczerzygotowa! - A ciotka? - E! jaki tam smak w ciotczynej wieczerzy! Ja tu przyszedem w nadziei, e na t wieczerz zaproszony bd, ktr panna Antonina wasnymi rczkami zgotuje. Czy mnie do tych przynalee przeznaczono, ktrzy nadziej za matk sobie maj? - Nie potwierdzam i nie zaprzeczam - filuternie odpowiedziaa dziewczyna. On podunymi, z szar renic oczami miaoirazem czule na ni patrzc dalej rozmow cign: - A ebym ja by kotkiem, toby pani inaczejmnie przyjmowaa, bo bardzo kotkw lubi. No, to ja zrobi si kotkiem. I z wiernoci niezmiern przecige miauczenie kotw naladowa pocz. Na ustach coraz rowszej dziewczyny przelatyway i drgay umiechy. Spuszczaa jednak powieki wargi przygryzajc. - I kotka panna Antonina dobrym swkiem pogaska nie chce? No, to ja sid sobie na drzewie i przemieni si w paczcego puchacza! Siad na awce u pieca stojcej, gow nisko zwiesi, ramiona u piersi skrzyowa, nogi daleko przed siebie wycign i zanis si aoliwym a do zudzenia podobnym lamentem puchacza. Byo to ju wicej ni znie zdoaa powaga dziewczyny. Wybuchna takim miechem, e a na ziemi pod piecem przysiada. - Cha; cha, cha, cha, cha!- dwicznym, nieposkromionym, szesnastoletnim chichotem miaa si Antolka. - Puha! puha! puha! - wtrowa jej miechowi coraz zawzitszy i aoniejszy krzyk puchacza. - W ogrodzie, w penym jeszcze sonecznych blaskw wietle, Anzelm ogrdswj gociowi ukazywa. Witold bacznie i z zajciem oglda mode drzewka czste czynic uwagi nad niezupenie dobrym ich hodowaniem. Tu gazie nie byy obcite, jak naleao, gdzie indziej zbyteczne pdy pozostawionymi zostay, tam nie odjto pkw, ktrych istnienie wyniszczao drzewo. Anzelm ciekawie sucha i uwanych, zamylonych oczu nie spuszcza z twarzy Witolda. Twarz ta, oywiona, nerwowa, z bladaw cer i troch zmczonym czoem, t miaa waciwo, e jakimikolwiek byy myli, ktre w chwili jakiej napeniay gow modego czowieka, pona w nich caa, jakby w unie z wewntrznego poaru bijcej. - Pan tego wszystkiego uczy si teraz - powolnym, monotonnym swym gosem zacz Anzelm - i wida, e uczy si nieobojtnie. Ja bez adnej nauki sadek ten zaoyem, a i poradzi si take nie byo u kogo. Tote i dowiaduj si ze sw pana,e niejedn zrobiem pomyk... Wierz... wierz... Nauka ludzkim czynnociom przywieca... Mwi z widocznym roztargnieniem, o czyminnym mylc, a wzrok jego coraz przenikliwiej i gbiej zatapia si w twarzy modzieca. Nagle policzek na dospuszczajc cicho szepta zacz: - Ale jaki pan jest podobny do stryja swego, pana Andrzeja! Chryste, jaki podobny! I czoo, i oczy, i gos, i mwienie, wszystko takie... jakby pan Andrzej z mogiy powsta... Blade renice jego wejrzeniem pobiegy daleko, ku zaniemeskiemu borowi, a potemznowu w twarzy Witolda utkwiy. - Tylko - zacz jeszcze - nie daj Boe panutakiego... lo... lo... losu! Zajkn si dlatego moe, e we wntrzu swym zaraz sowom swym zaprzeczy. Podnis pochylon dotd gow, czapk na niej poprawi, powoli wyprostowa przygarbione plecy. - Albo i nie - ze srebrnym byskiem oczu poprawi si - albo i nie! Daj Boe kademu dobremu tak y i tak umrze, choby i przedwczenie! Serdecznym i zarazem ostronym jakby ruchem Witold w obie swe donie wzi jego rk. - Za drugie yczenie dzikuj! - wzruszonym gosem wymwi - ycia bez wyszych uczu i myli nie chc i wolabymumrze wczenie z wielkim ogniem w piersinili z kamieniem lub mtn wod y wieki ! Zrazu przy dotkniciu modego czowieka Anzelm uchyli si nieco i zwykym sobie trwonym ruchom otuli si kapot: Nie ucisn te rki Witolda, ale w sowa jegocay wsuchany usta w zdziwieniu otworzy i z cicha wymwi: - Nie spodziewaem si... nie spodziewaemsi ju w swoim yciu mowy takiej sysze... Chryste! Czy ubici mog drugi razoy? - Nie - zawoa Witold - oni sami pi na wieki, ale uczucia ich i myli kry nie przestaj w przestrzeni i pon w powietrzu, a wejd znowu w ywych, modych, silnych, kochajcych ziemi i ludzi! - Amen! - dokoczy Anzelm, po czym oba stali Przez chwil wzruszeni, milczcy i wzajemnie w siebie wpatrzeni. - Moe by - zacz Witold - e kiedykolwiek, gdy po skoczeniu nauk do Korczyna wrc, w wielu wzgldach o pomoc pana prosi bd. - Mnie? - zadziwi si Anzelm i cofn si elone, licie spadajce, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc -c 5c +k/ /2F Z znowu troch. - Ej, nie! - ze spokojnym ju zamyleniem mwi dalej - ze mnie ju adnej pomocy nikomu nie bdzie. Lata si ujmuj i ubiegej wody nie wrcisz. Ale to jest prawda, e kiedy pan w Korczynie osidziesz, trudno bdzie, trudno... uskutecznia dobre zamiary. Mnie, w moim zaciszku siedzcemu, zdaje si podczas, ejakie wielkie lody wiat ten pokryy i zrobio si na nim nadmiar ju zimno. Z nieba na nas leje si po chmurno, a my wtej pochmurnoci tak jak prawie groch rozsypany, ktrego kade ziarnko toczy sipo osobno i po osobno gnije... plonu nie wydajc. Kiedy to byy midzy ludmi inszemylenia i insze zamiary, ale wszystkie czasy maj swj czas i kada rzecz przed oczami czowieka jak woda ubiega, jak li zwidnity knie... - Dziwnie pan smutny jeste i zdawa si moe, e ju o wszystkim dobrym zwtpie - z palc ciekawoci w twarz mwicego wpatrujc si przerwa Witold. Zamylony umiech przewin si po ustachAnzelma. - Zasmciem si ja raz w yciu swoim tak,e i na zawsze smtny ju ostaem, to jestprawda. Ale co do zwtpiaoci, to bynajmniej! Widziaem ja, owszem, stare drzewa, co prchniay i waliy si po lasach, swoje przeywszy, ale naokoo nichwychodziy z ziemi latorocie zielone i swoj kolej w silne drzewa wyrastay. Ot,i pan teraz tak prawie jest latoroci, co nowy las przepowiada, a jeeli panu w jakiej trudnoci czy w jakich zamiarach pomocy bdzie trzeba, to nie ode mnie pan j wemiesz, ale od mego Janka, ktry zarwno jest jak latoro, co na mogile silnego dbu wyrosa. Tymczasami... Nagle oywi si i prdzej nieco mwi zacz: - Tymczasami ja coci ju i syszaem o rnych paskich rozmowach z ludmi i radach, ktre pan dajesz. Ot, wczoraj Walenty przyszed do nas i mwi, e pan zusilnoci ludzi namawia, eby zoyli si wszyscy i ze cztery studnie w okolicy wykopali, toby nam woda tak prawie krwawa nie bya. I Micha rozpowiada, epan zbudowanie splnego myna doradzasz, aby ju na arnach mle potrzeby nie byo,irne tam insze myli ludziom do gw podajesz. Owszem. Mnie tylko. dziw bra, skd to wszystko wzio si u syna pana Benedykta Korczyskiego, ktry dla nas wszystkich prawie taki jest obojtny, jakbyon tylko by czowiekiem z dusz przez Pana Boga jemu dan, a my kamieniami, ktre nogami potrca i odpycha trzeba. - Niech pan tego nie mwi, o! niech pan tego nigdy przede mn nie mwi! - porywczo zawoa Witold i pomienne rumiece uderzyy mu do czoa. - Sam to ju czuj, e zbyt miele przed synem na ojca powiedziaem, i o wybaczenie prosz - ze sabym te rumiecem na chudych policzkach i znowu trwonym ruchem owijajc si kapot przemwi Anzelm. - Nic to, nic! Pan nie bye zbyt miaym, tylko, widzi pan, ja ojca mego... dla mnie ojciec... no, ale nie mwmy ju o tym! lepiejja panu opowiem niektre z moich myli, czego bym dla was pragn i o czym myl,e by powinno... Przechadzali si teraz zwolna pomidzy drzewami w jaskrawych blaskach zachodu, ktrego ukone strzay lizgay si po ich gowach i twarzach. Witold mwi jak. zwykle prdko i popdliwie, z gestykulacj yw, z ruchliw gr rysw o czym towarzyszowi swemu opowiadajc, co mu tumaczc. Anzelm z przygarbionymi plecami i twarz prawie nieruchom sucha go z uwag i ciekawoci rzadko kilka sw zapytania lub odpowiedzi w rozmow wtrcajc. Par razy jak w tczwpatrzony w twarz modzieca cicho do samego siebie przemwi: - Jaki do stryja podobny! Chryste! jaki podobny! I w miar przeduania si rozmowy ciga, chuda, z lekka zarowiona twarz jego pod wielk, barani czapk okrywaa si wyrazem dziwnie z sob zmieszanych uczu: marzycielskiej radoci i niezgbionej tsknoty. Wejrzenie jego coraz czciej biego daleko, ku zaniemeskiemu borowi, a dugie, blade rce, do poowy w rkawy kapoty wsunite, splatay si palcami silnie - trudno byo odgadn, czy w radoci niespodziewanej, czy w aoci wspomnie.Na dugiej awce u ciany domu stojcej, pod sigajc dachu, ogromn gazi sapieanki, za wysokimi malwami i wieczornikami, w woniach rezedy i piowieidwoje modych ludzi rozmawiao z sob dugo i z cicha. Dlaczego z cicha? Oni jedni tylko przyczyn tego zna mogli, jeeli sobie o niej spraw zdawali, bo tajemnicy adnej w rozmowie ich nie byo. Mczyznatrzyma w rku gar dzikich kwiatw i zi, ktre jedne po drugich kobiecie podawa. - Widzi pani, jak bawatki ju posiwiay! A takie byy szafirowe, liczne! To tak prawie, jakby i jasne lato starzao razem znimi... A to przekwity brodawnik; zdaje sitylko taka kulka puchu, a przy socu wyglda, jakby z najpikniejszego szka bya zrobiona. Szkoda, e jak dmuchn, rozleci si zaraz na wszystkie strony i zniknie. Moe to i szczcie czowieka takie same, jak ta kulka puchu. Dzi jest, a jutro przeciwny wiatr powieje i daleko odegna wszystko, coczowiekowi nad ycie miym byo. Jak panimyli, panno Justyno, czy szczcie czowieka zawsze jest takie niestae? - Nie wiem - odpowiedziaa kobieta - ja myl czasem o szczciu takim, ktrego by adne najprzeciwniejsze wiatry rozwia nie mogy, i innego - nie chc. - To panna Justyna myli, e ludzie mog ciko pracowa i wszelakie biedy znosi, aszczcia swego nie utraci? Wp powanie, wp ze miechem odpowiedziaa pytaniem: - A Jan i Cecylia? Chwil milczeli. - Ot, ta gazka z tymi adnymi kitkami nazywa si tymotka, a ten rowy kwiatek to zajczy lenek, a te te, takie jak prawie ogie te kieliszki... Z gbi domu, z kuchni, w ktrej Antolka wieczerz gotowaa, doleciao grube i dugie bekotanie indyka, przy ktrym wybuchn srebrny i nieposkromiony miechdziewczcy. - Cha, cha, cha, cha, cha! - nieskoczon, zda si, gam miaa si dziewczyna. - Botu-botu-botu! - miechowi jej wtrowao wyborne naladowanie indyczegokrzyku. Micha, widzi pani, ju z rok do Antolki chodzi i chce z ni eni si. Moe co z tego i bdzie, tylko nie zaraz, bo stryj i ja nie pozwolimy jej w szesnastu latach za m wychodzi. Jeeli wiernie kocha, to niech jakich lat dwa albo i trzy poczeka, pki dziewczyna wzmocni si w sobie i pomdrzeje. Drugiemu smtny byby ten odkad, a jemu nie! Zawsze wesoy i wszelakich konceptw peno mu w gowie. Ja temu dziwuj si, bo cho z przyrodzenia smtliwy nie jestem, ale kiedyw jakich zamiarach swoich przeciwnoci dowiadczam, to, zdaje si, do grobu poszedbym zaraz. W kuchni wesoo i dononie zagwizdaa wilga, a jakby w odpowied jej z zagrody Fabiana doleciao take gwizdanie na nut pieni: A kto chce rozkoszy uy, Niech idzie do wojska suy... - Te kieliszeczki, takie prawie te jak ogie, to kwiat mokrzycy, a ta gazka, widzi pani, ja j do rczki pani przyo i zaraz przylepi si tak, e i oderwa bdzie trudno, dla tej przyczyny i nazywa si ona lepka. Ostronie, z umiechem, na rku jej pooy zielon gazk, ktra te istotnie mnstwem swych drobniutkich, zaledwie widzialnych kolcw do niej przylgna. - Czy pani doprawdy popynie z nami jutro na Mogi? Pochyli si troch i niemiao w twarz jej spojrza. - Bo to troszk i wstydno, e do tego czasunigdy jej pani nie odwiedzia... miao tego zarzutu w dziwnej bya sprzecznoci z niemiaoci, z jak na mgnienie oka w twarz jej spojrza. Ona zamylonym wzrokiem daleko gdzie patrzaa. - Ilu, ilu ja rzeczy w yciu swoim wstydzi si musz - powoli i ze zsunitymibrwiami wymwia a nigdy - dodaa - nigdy tego tak mocno nie uczuam jak teraz. - Pani pewno popynie jutro z nami? - Najpewniej. - A jeeli czasem stryj zostanie w domu? Spojrzaa na niego pogodnie, ufnie i odpowiedziaa: - Popyn z panem. Tu obok zielonej gazki na rku Justyny czerwienia si szrama od dranicia sierpu pochodzca. Jan patrzc na t row szram, tak jakby oczu od niej oderwa nie mg, z cicha mwi: - Bo to, widzi pani, ju ja dzi z twarzy stryja widz, e go jutro chandra schwyci. A kiedy go ju ta pochmurno napadnie, to za nic z domu nie wyjdzie, nie je, nie pije i z nikim gada nie chce. Tak czasem przeyje dzie jeden, a czasem dwa i trzy dni... My podtenczas z Antolk na palcach chodzim i cicho gadamy, tak jakby umary w domu lea... Taka ju u niego duszna choroba jaka! W tej chwili Anzelm niezwykle piesznym krokiem Witolda wyprzedzajc zbliy si do jednego z otwartych okien domu. - Ja panu zaraz te ksiki poka - mwi -zaraz po... po... po... ka! Wska awka nie bronia wcale przystpu do okna; owszem, Witold przyklkn na niej i do wntrza zajrzawszy jednym spojrzeniem ogarn do szczeglnie wygldajc izdebk. By to tak zwany przeciwek, dlatego t nazw noszcy, e sie go rozdziela z obszern wietlic. Malutka to bya izdebka, wicej duga ni szeroka, z niskim, belkowanym sufitem i chropowatymi, skpo pobielanymi cianami. Drewniany tapczan z siennikiem, poduszk i na domowych krosnach wytkan kodr, prosty st pod oknem, zielona skrzynia, zapewne z odzie, i jedno stare krzeso zdrewnian tyln porcz stanowiy wszystkie sprzty znajdujce si w tej izdebce. Nad kiem wisiay trzy spore obrazy: najwyej, prawie pod sufitem, Ostrobramska Maria w ramach, zoconym i do jeszcze byszczcym papierem oklejonych; niej, prawie nad sam pociel, dwa szare, w drewnianej oprawie, wizerunki siedzcych na koniu rycerzy. Zza ramy witego obrazu wychyla si pk palm wiconych; na szare wizerunki opadaa na wieczku zawieszona maa korona cierniowa. U okna,na stole, sta niewielki dzban z wod i staa przy nim dnem do gry przewrcona szklanka, a dalej, przy samej cianie, za lampk z wysokim kominkiem leao kilka ksiek w zniszczonej oprawie. Po te ksiki Anzelm rk wycign i jedn po drugiej podawa je Witoldowi. Przy tym powoli czyta ich tytuy: - Psalmy Kochanowskiego... Niech pan spojrzy na te dwa wyrazy, co na boku wypisane. - Andrzej Korczyski - gono przeczyta Witold. - Pan Tadeusz... Niech pan spojrzy na te dwa wypisane wyrazy... - Andrzej Korczyski... - Ogrody pnocne... Niech pan spojrzy..: W ten sposb kilka tytuw przeczyta bladym swym palcem wskazujc napisy im towarzyszce, z jednostajnym zawsze brzmieniem. Jeden tylko by nieco duszy. Zawiera si w czterech wyrazach: "Andrzej Korczyski - Jerzemu Bohatyrowiczowi". - Ojcu Janka, jego ojcu - ze szczeglnym kuWitoldowi mrugniciem szepn Anzelm, a potem ksiki znowu na stole zoy. - Wszystko to od niego, i tyle tylko u nas wiatoci jest, ile jej on zostawi. Gdzie tam! i tyle ju nie ma, bo jedni pomarli, drudzy zgupieli i zapomnieli, a s i tacy nawet, co bez uszanowania i wdzicznoci, owszem, z pomiewiskiem go wspominaj. ZMuu ziemskiego zlepieni jestemy i o to tylko dbamy, co tyczy si muu tego, czyli naszego ciaa. Ale kto raz, cho troszk, duszne radoci i aoci pozna i dusznego wiata zapragn, ten dla niego ma wieczn wdziczno i czuje za nim wieczn tsknot. On tu sia, on owieca, on ten ogie, o ktrym pan tylko co mwi,w sercach ludzkich podtrzymywa, on za niego i mod gow swoj odda... Niechemu wiato Twoja niebieska, o Boe sprawiedliwy! wieci na wieki wiekuiste, amen! Gow ku rkom splecionym pochyli i dwie grube zy cieky na dwie ogniste plamy, ktre przy ostatnich sowach wybiy si mu na policzki. Witold wpklczc na niskiej awie, o ram okna ramieniem oparty, wpad w zamylenie dugie i pospne. Do dziwn byo rzecz, jak ta twarz modziecza mienia si stosownie do wewntrznych porusze duszy. Przed godzin wesoy, prawie swawolny jak dziecko, potem cay oblany un apostolskiego zapau, teraz wyglda tak, jak gdyby skpa si cay w cierpieniach, klskach, upadkach i urganiach napeniajcych cae lat dziesitki, Istotnie,by on w nich skpany, wzrs wrd nich,zaprawiy mu one krew i myl, a teraz, dziecko prawie, sta z chmurnym czoem twardo dowiadczonego ma i ponurym wzrokiem kogo, kto patrzy w ciemne i niezgbione otchanie, Dugo przecie trwa to u niego nie mogo i po chwili ciekawie znowu przypatrywa si wntrzu izdebki Anzelma. - Izdebka pana przypomina klasztorn cel -zauway. Anzelm take poskromi wzruszenie swe albo je ukry i ze spokojnym ju umiechemodpowiedzia: - A tak. Ja te j celk swoj nazywam. W jednej piosence s takie sowa... piewaemja t piosenk, czsto piewaem, kiedy jeszcze pogoda i upa na wiecie panoway:Ty bdziesz pann, ty bdziesz pann Przy wielkim dworze; A ja bd ksidzem, a ja bd ksidzem W biaym klasztorze... X Czno wysane gami srebrnej topoli Jan silnie od brzegu odepchn, a potem sam w nie wskoczy. Z wiosem w rku, z czoem na wp tylko daszkiem czapki osonitym, w krtkiej, kolan nie sigajcejsiermidze, zielonymi tamami przyozdobionej, z umiechem towarzyszk sw zapyta: - Czy wygodnie? - Wybornie - odpowiedziaa. Zielone i wonne posanie z lici byo istotnie wygodnym; przykrywaa je do poowy jej biaa suknia. Kilka lat ju mino, odkd ani razu nie pomylaa o przybraniu si w ten strj prosty i tani, alewiey zalotnie odkrywajcy szyj jej i cae prawie ramiona. Od dawna te nie ukadaa swych czarnych wosw w sposb tak dobrze uwydatniajcy pikne linie niskiego jej czoa i nie zwijaa ich z tyu czaszki w wze tak ciki i malowniczo opuszczajcy si na kark, z lekka przez ogorzelizn pozocony. W kilka godzin po poudniu zstpia z wysokiej gryku rzece i na chwil stana w tym miejscu, gdzie w rwnej prawie linii z zagrod Anzelma, porodku gry, na maej jej wypukoci, wyrastaa gruba, rozoysta topl. Pod topol stana, pochylia si i w d spojrzaa. W dole, na wskim, piaszczystym wybrzeu, tu przy cznie wysanym zieleni, Jan spostrzegszy j wysoko wznis czapk nad jasnozotymi wosami. - Dzie dobry! - dononie zawoa. Woda pod dotkniciem wiosa zaszumiaa, czno zakoysao si i z przybrzenej mielizny na to spyno. - A stryj? - zapytaa. - Chory. Wczoraj po poegnaniu si z pastwem do swojej izby poszed i drzwi na kruczek zaszczepi. Przez okno tylko wida, e na tapczanie ley oczy sobie rkzasoniwszy, senliwy taki czy w mylach utopiony? Bg to wie! W gr rzeki powoli pynli. Nad rzek wznosia si z jednej strony naga, ta ciana, z nieruchomym borem u szczytu; z drugiej wysoka, zielona gra, u ktrej wierzchu biae i szare domostwa okolicy, zgankami swymi, wieccymi oknami i dymicymi kominami, jak paciorki jedno po drugim wychylay si zza zieleni potnych drzew i przezroczystych gajw. Od kadegoz domostw biegy ku rzece wydeptane cieki i amic si w rne kierunki rysunkiem biaych linii okryway zielony, wgarby i paszczyzny pogity stok gry. Upalne soce osypywao niecigniony szlakwody ulew iskier, a tu i wdzie amice si w falach promienie jego tworzyy ogniska olniewajcych wiate. Chwilami teogniska wyrzucajce z siebie niskie snopy promieni blady lub cakiem gasy, a w bkitach wody, pod delikatnym rysunkiem drobnych fal, suny ciemne odbicia przepywajcych pod niebem chmur. Nie byy to chmury natychmiastow burz groce, ale raczej biae oboki mtn szaroci wydte, wyduajce si wci i przybierajce, z brzegami przelewajcymi si w coraz nowe linie i ksztaty. W cichymiparnym powietrzu powoli i nisko sunc co chwil przysaniay one, to odkryway rozarzon tarcz soca, sprawiajc tym w powietrzu zmienn gr promiennych jasnoci i nagych przyciemnie. Tam gdzie rzeka daleko przed pomykajcym cznem za br skrcaa zgromadzay si one, czyy i skon nieba zasaniay cian wenistych, ciemnych, srebrem obrbionychkbw. - Moe dzi deszcz albo i burza bdzie - zauway Jan, ktry na wskiej aweczce w sam prawie dzib czna wprawionej siedzia, w wod patrza i z pochylon nieco gow powoli wiosem fale jej rozgania. Na wysokiej, zielonej grze ce, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc  c :c 1,-c ^; znikny ostatnie domy okolicy, a tu za nimi gra rozszczepia si na rozpadlin i dug, otwierajc si od strony rzeki olbrzymim trjktem cian w ty odgitych i ku szczytom rozwierajcych si coraz szerzej. Jan ruchem gowy wskaza Justynie parw Jana i Cecylii i napeniajcego nieprzebite, rnymi odcieniami zielonoci mienice si, jaskrawymi barwami kwiatw i jagd nakrapiane gstwie rolinne. Podniosa si troch na swym siedzeniu w tym chaosie linii i barw pragnc odkry stary grobowiec. - Schowany on jest przed wiatem i z nijakiej strony zobaczy go nie mona - rzek Jan. - Chyba jesieni kiedy drzewa i krzaki wszystkie licie swe utrac, zamajaczy on przed oczami tego, kto tdy pynie. Czy pani nie uprzykrzyo si pyn? Opowiedzia, e do Mogiy z Korczyna i Bohatyrowicz dwie drogi prowadz. Mona przeprawi si na przeciwn stron rzeki naprzeciw dworu lub okolicy i potem dobr godzin i lasami; albo pyn trzeba duej, z p godziny, i wyldowa na piaskach, od ktrych do tego miejsca i wiorsty nie bdzie. Powiz j t drug drog, bo chcia jej pokaza piaski. - Pniej powiem - doda - dla jakiej przyczyny zechciao mi si, aby pani na tych piaskach bya. Dla mojej pamici to takie miejsce... Nie dokoczy, bo z uwag, mrucymi si nieco przed blaskiem oczami, przypatrywasi zacz pszczole, ktra z guchym brzczeniem nisko nad wod leciaa. Z przeciwnego brzegu rzeki wracajce pszczoy od czasu do czasu nad gowami pyncych przelatyway, ale ta opuszczaa si coraz niej, okrywajc j t lepkoci jak kroplami roztopionego bursztynu na socu byszczc. Jan chwiejnego jej, i coraz niszego lotu z oczunie spuszcza i zrcznym ruchem, w chwili gdy skrzydami muska wod ju zaczynaa, posun ku niej wioso, na ktre z guchym, stukniciem osiada. Potem ostronie, troskliwie omdlay owad zwiosa na brzeg czna zsun. - Szkoda pracowitego zwierztka, aby utono marnie - zauway. - Moe ty moja? - umiechn si do pszczoy nieruchomo na brzegu czna siedzcej. Za wielkim trjktem otwierajcym parw Jana i Cecylii zielona gra przemienia si w strom, gadk i nag wynioso od pokadw marglu zaczerwienion i u samego szczytu wystajc szerokim, pogarbionym gzymsem twardej, gorcotej gliny. Pod tym gzymsem ciemniay otwory z niezmiern regularnoci zaokrglone i w rwnych od siebie odlegociach cignce si dugim szeregiem. - Co to? - ukazujc je zapytaa Justyna. Ale zanim towarzysz jej mia czas odpowiedzie, w jednym z tych ziemnych wydre zaczerniao co, biel bysno iptak wysmuky, ze nien piersi i dugimiskrzydy szafirow czarnoci poyskujcymi byskawicznie szybko na dspynwszy krtym lotem prawie nad ich gowami przelecia. - Jaskka! - zawoaa Justyna. - To s jaskcze gniazda - na okrge otwory patrzc potwierdzi Jan. - Tak ten ptak ma przemylno, e w tej twardej i goej skale mieszkania sobie wykuwa. Kiedy nadmiar ciekawy byem tych paacw, i czy pani da wiar? przekonaemsi, e one tam sobie, te ptaki, prawdziwe pokoje i korytarze buduj... Ot, i druga leci,i trzecia, i czwarta!... Z pokojw i korytarzy w nagiej i gadkiej cianie wykutych ptaki wylatyway coraz liczniej, czarnymi skrzydy i nienymi piersiami na jej czerwonawym i tym tle migocc i szybko spuszczajc si nad wod.Szelestem ich skrzyde sposzona pszczoaz odzyskan w spoczynku si zerwaa si z brzegu czna i z gonym, tryumfujcym brzczeniem wzbijajc si wpowietrze w kierunku parowu i okolicy uleciaa. Jan patrza za ni. - Ot, i uratowane pracowite, dobre zwierztko! - z pogodnym, zadowolonym umiechem w oczach i na ustach zwolna wymwi. - Zawsze to o jedn mier mniej, a o jedn kropl sodyczy wicej na wiecie - dodaa Justyna, i zdawa si mogo, e pogodne zadowolenie z umiechu Jana na jejtwarz spyno. - Prawd pani mwi - wioso w wodzie zatapiajc odpar - umierania i goryczy wszelakich peno na wiecie, a sodycz na nim bardzo jest droga... - Skd pan wie o tym? - ywo zapytaa. Popatrzy na ni dugo, dziwnie, z troch ironicznym umiechem w oczach. - Pastwo myl - zacz - e czowiek w prostym stanie bdcy uczucia swego i swoich myli nie ma. Ale moe w tym jest pomyka... Chcia co jeszcze mwi, ale powstrzymasi, usta mu tylko drgny, krewkim ruchem czapk na czole, poprawi i ywiej wiosowa zacz. - Wiem i wierz - z powag rzeka Justyna.Umiechn si znowu i rk skin. - Co pani wie? - troch porywczo rzuci. - To prawda - odpowiedziaa i caa rumiecem spona. Jemu we wpatrzonym w ni wzroku zagra al. - Nie ma czego wstydzi si ani smci - agodnie ju przemwi - tak ju pani urodzia si i uczya si te czego innego...W tej chwili usyszeli aosne skomlenie psa i przewlekym, gapiowatym gosem wymwione: - Dobry wieczr pastwu! O kilkadziesit krokw od brzegu, w malutkim cznie przymocowanym do tyki wdnie rzeki utkwionej siedzia z wd na wod puszczon Julek Bohatyrowicz, a na maym, zielonym przyldku, w wycignitejpostawie i z oczami w pana swego wpatrzonymi, czarny Sargas coraz gonieji przecig lej skomli. Ten pleczysty czowiek, z wielk, czerwon twarz i wydobywajc si spod czapki gstwin ognistych wosw, w malutkiej upince nieruchomo nad wod siedzcy, mia w sobie co prawie fantastycznego. Wzi bygo mona byo za bajecznego mieszkaca wd, ktry na chwil tylko i w poowie przybra posta ludzk, drug poow ciaa tkwic w swym rodzinnym ywiole. Ale zupenie ludzkim by umiech, ktrym czowiek ten wita nadpywajcych. Wida byo zreszt, e takim samym umiechem, szerokim, dziecinnym, rzd nienych zbw ukazujcym, wita on wszystko, cokolwiek na niebie i ziemi spotyka wzrokiem podunych, penych, szafirowych oczu, tak samo, jak usta, miejcych si dziecinnie, niewinnie i przyjacielsko. - A dokd? - na pync par patrzc, lecz najlejszego poruszenia nie czynic zapyta. - Na Mogi - odpowiedzia Jan. - Che, che, che, prosz tylko nie bawi si dugo! - A dla jakiej przyczyny? - A dla tej, e przed zachodem soca ulewa spadnie, che, che, che! Czno Jana otaro si prawie o to, na ktrym siedzia miejcy si wci wodny atleta. - Czemu Sargasa do czna nie wzie? - Przeszkadza. - Gupie zwierz! Przypyn mgby do swego pana, kiedy ju tskni... - Nie pozwoliem! Prdkim ruchem targn wod i maa rybkatrzepoczca si u jej koca srebrn iskr bysna w powietrzu. Jan i Justyna pynli dalej. Jan mwi o Julku. Dziwny to by chopak. Od dziecistwa durniem go nazywali, ojciec nawet czsto go bi za nierozgarnito i wfamilii by on zawsze ostatnim. Tote przyrs do Niemna; zdaje si, jakby duszswoj w tej rzece zostawia; tak pilno mu wraca do niej, ilekro opuci j musia, Rzadko te j opuszcza. - Na wodzie jada, na wodzie albo przy brzegu czsto i nocuje. Do roboty gospodarskiej nadmiar leniwy i niezdatny, ryb mnstwo owi, w bliskim miasteczku jesprzedaje i pienidze regularnie ojcu odnosi. Niemen i jeszcze ten pies Sargas tocae jego kochanie. Kiedy trzy lata temu do wojska i mia, to po caych dniach lamentowa, jak on bez Niemna wyyje i traf! skurczyy si mu dwa palce u prawej rki. Ni z tego, ni z owego skurczyy si; okalecza. Wszyscy dobrze wiedz co o tymokaleczeniu myle. Na to mu rozumu wystarczyo. Gupi niby, a chytry. Teraz naniego drugi z rzdu syn Fabiana do wojska pjdzie i dla tej przyczyny nich tam wielka niezgoda w familii panuje. - Ale ot! - przerwa sobie opowiadanie Jan -ju i piaski wida!... Brzegi rzeki staway si coraz ubosze i dziksze. Z jednej strony, tam gdzie przed kwadransem sielsko i malowniczo umiechay si szare i biae domki o k o l ic y, a potem wielki parw wspaniale rozchyla wargi swe zielonoci po brzegi nalane, nad nag, gadk, czerwonaw cian wida byo stojce rzadkie zboa, tui wdzie ocienione krzyw wierzb albo star grusz. Z drugiej strony brzeg zniasi, do rwnego z rzek poziomu spywa, a gsty br nie znika wprawdzie, lecz cofa si, usuwany jakby przez rozlege, biae, maymi wzgrzami zbawanione piaski. Czno wiozce dwoje modych ludziskierowao si ku tym piaskom i wowymi skrtami przeliznwszy si pord wielkich kamieni nad pytk wod z piaszczystego dna wystajcych u ldu stano. - Prosz stan i naokoo spojrze - gosem cichszym ni zwykle rzek Jan. Justyna usuchaa i zatrzymawszy si wzrokiem dokoa powioda. Znajdowali si wrd piaszczystego rozogu, ktrego cz nie bez trudnoci ju przebyli. Podobnym to byo do jeziora, z jednej strony ujtego w ciemne pkole boru, a z drugiej rozdzielonego z rzek zasaniajcym j pasmem piaszczystych pagrkw. Jak powierzchnia wody, tak piaski te pokryte byy nieskoczonymi acuchami zmarszczek, a cho z pozoru powietrze wydawao si nieruchomym, unosiy si z nich tu i wdzie niskie tumanyipoziomym lotem przebywajc mae przestrzenie opaday na ziemi pyem cichym i tak miakim, e prawie ziarnko od ziarnka rozrni w nim byo mona. Br niechtnie jakby usuwajc si w gb widnokrgu zostawia za sob szerokie pasy karowatych, kolczastych, biaoci piasku przewiecajcych zaroli i za nimi dopiero powoli wzbija si znowu w wysok, ciemn cian. U stp zaroli rowate wrzosy rozcigay daleko swe suche, smtne girlandy, a potem ju od kraca do kraca tej pustki nie byo nic prcz pomarszczonych, gbokich piaskw imaych tumanw, ktre tu i wdzie wzbijay si na paszczynie lub na ksztatznikomych dymw wytryskiway niky nad okrgymi, nagimi czoami pagrkw. Ani drzewa, ani kwiatu, ani najdrobniejszego zika. adnego te dwiku oprcz krakania wrony, ktra ciko i wysoko wyleciaa znad rzeki i w borze przepada; adnej barwy oprcz biaoci piasku i szarawej rowoci wrzosw, adnego ruchu oprcz suncych po niebie cikich, dugich, mtn szaroci nabrzmiaych obokw; adnej woni oprcz suchego i krztuszcego pyu, ktry wydawa si oddechem tego miejsca. Stopy Justyny pogray si cakiem w miakiej, suchej, gorcej topieli, a wzrok jej ze zdziwieniem przesuwa si po tej pustyni, ktrej nie widziaa nigdy, na ktrte prawie nigdy nie patrzao adne ludzkieoko, bo adna praca, aden plon i adna dokdkolwiek prowadzca droga nie przywodzia tu ludzkich krokw i zamiarw.Ale gdy spojrzaa na towarzysza swego, wiksze jeszcze uczua zdziwienie. Jan zdj czapk i zamylonymi oczami wodzi po nagich szczytach pagrkw. Mia postaw czowieka, ktry stan na progu kocioa i wpatruje si w otarz. Mona bymyle, e nigdzie tyle, ile w tym miejscu, nie czu si czowiekiem i nigdzie tyle nie doznawa ludzkich, wyszych, od codziennego ycia dalekich uczu i myli. - Dawno tu nie byem - zacz te takim gosem, jakim czowiek w progu wityni przemawia. - Moe pi lat nie byem... Stryj woli na Mogi tamt drog chodzi, bo raz, jak przez te piaski szed, twarz wprost na ziemi upad i z godzin od paczu rycza... - Czeg tak paka? - ze wzruszeniem, z ktrego przyczyn jeszcze sobie jasno sprawy nie zdawaa, spytaa Justyna. - Bo dugo chorym bdc z chaty prawie niewychodzi i pierwszy raz wtedy po swoim wskrzeszeniu te miejsce zobaczy, przez ktre kiedyci z wielk kompani jecha... Zrozumiaa i wicej nie zapytaa o nic. Jan cigle na wzgrza patrzc sam mwi dalej:- Dla mojej pamici te miejsce jest bardzo wane, bo ja tu, z tego pagrka, ostatni raz ojca swego widziaem... Wskazujcy palec ku jednemu z pagrkw wycign. - Widzi pani, tam, ten trzeci od boru pagrek... Dniem i noc, latem i zim pusty on stoi i adne nawet ziko uczepi si go nie chce. A jednakowo by kiedy taki wieczr, e od gry do dou zdeptay go ludzkie i koskie nogi i ez niemao na niego spado... - Pan to wszystko dobrze pamita? - A jake! Pani i wiary da nie moe, jak pamitam. Siedem lat podtenczas skoczyem, smy mi szed, to moe i nie dziwno, e pamitam. Uszli ju byli kilkadziesit krokw naprzd; Jan znowu twarz zwrci si ku pagrkowi i stan. - Std Niemna nie wida - zacz - ale my wtedy z tego pagrka dwie godziny albo moe i trzy patrzali na rzek, ktr przypyway czna i odzie z jednej strony i z drugiej ludzi przywoc. Od brzegu do brzegu za szed i powraca promek na odziach, nieduy... Wszyscy przez te piaski przeszli, przejechali, i ju ich wida nie byo. Wieczr zrobi si, majowy. Jak dzi pamitam, e ksiyc dobrze ju posun si do rodka nieba i tkwi nad samymi piaskami. Cicho panowaa na rzece, na brzegach, tylko w borze sowik piewa... Wtenczas ojciec pocaowa matk, coci jej poszepta, a potem mnie z ziemi na rkach swoich podnis i caowa zacz. Wprzdy nigdy mnie tak nie caowa, bo czowiekiem by wicej pochmurnym nieli wesoym i czciej w milczcym zamyleniu pogra si, ni okazywa to, co mia w sobie. Cakiem inaczej jak stryj Anzelm, ktry wesoy by, gadatliwy i cay na wierzchu. Podobno te za t pochmurno i za te utapianie si w mylach tak nadmiar ojca mego polubi pan Andrzej. Ale wtenczas ociec dziecko swe egnajcy w zamknitoci swej nie wytrzyma, cisn mnie do siebie tak mocno, e a bolao, i mao nie tysic razy mnie pocaowa. W tejsamej minucie pan Andrzej egna si ze swoj on i ze swoim synkiem; staa te tam panna Marta, ktra w t por moda jeszcze bya, i kiedy troszk wprzdy stryja egnaa, wicony medalik jaki na szyi mu powiesia; stao i wicej ludzi rnych ze dworu i z okolicy, moe wszystkich osb ze dwadziecia. Nikt tam bardzo gono nie mwi, ale wszyscy rozmawiali, i zrobi si z tego taki gwar, jak kiedy wiele razem rojw pszcz brzczy. Do tego dwa konie osiodane i pod pagrkiem tym stojce z niecierpliwoci pyrchay, kopytami piasek grzebic. Kiedy mnie ociec caowa przesta i z rk na ziemi wypuci, tego momentu ju nie pamitam, to tylko pamitam, e zobaczyem go jeszcze, jak obok pana Andrzeja przez te piaski jecha. Wida bardzo pakaem i za zami wprzdy zobaczy go nie mogem, bo wtenczas dopiero zobaczyem, kiedy ju znajdowa si na poowie drogi pomidzy pagrkami a borem. Ksiyc tkwi wprost nad piaskami, a w jego wiatoci ociec i pan Andrzej jeden przy drugim na koniach rwnej piknoci jechali. Jechali oni ani bardzo prdko, ani bardzo powoli, czapki ich karmazynowym kolorem wieciy, a konie pod nimi podnosiy si rwno, rwno, jak przy muzyce... Nie obejrzawszy si ani razu, piaski na ukos tdy przejechali i tam... widzi pani te miejsce, gdzie jody mieszaj si z sosnami, tam, w tym miejscu z oczu naszych znikli... Sowik w borze piewa... Wycignitym ramieniem wskazywa punkt boru, ku ktremu wanie zbliali si powoli. W miar zbliania si do lasu piasek twardnia pod ich stopami; szli teraz po szeroko rozpocierajcych si rowatych girlandach wrzosw. Milczeli chwil. - I wicej nigdy ju pan ojca swego nie widzia? - Raz ju tylko po tym ostatnim rozstaniu o nim usyszaem. Pewno dobrze po witym Janie, a moe i okoo witej Anny, bo zboe ju na polu prawie dojrzewao i gdzieniegdzie je zaczynali, stali my w okolicy, nad samym brzegiem, w tym miejscu, gdzie, pani wie, na naszym podwrku lipy rzdem rosn. Nie duo nas byo, moe osb kilka, bo inni ludzie na swoich podwrkach zgromadzali si i, tak samo jak my, kupkami stojc, wszyscy ku stronie piaskw obrceni, stukw i grzmotw suchali, co tam toczyy si i turkotay, to duej, to krcej, to prdko, to pomaleku, jakby z caego nieba piorunyzebray si i w te miejsce biy. Sowik ju wtenczas nie piewa, tylko gdzieniegdzie podejmoway si znad boru chmury wszelakiego ptastwa i jak zwariowane, z przeraliwymi krzykami latay nad borem, nad rzek, na drugi brzeg uciekajc albo te lecc jak najdalej, zdaje si na olep... grze ce, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc  c c .c =L Nad piaskami za cigle grzmiao a grzmiao, i dopiero przed samym wieczorem grzmoty te zaczy pomau ustawa, a i zupenie ustay, a za to po caym borze poniosy si wielkie ludzkie krzyki i zgieki. Ja wtedy tak przelkem si, e caego mnie trz zaczo, i mocno uczepiem si matki, ktra fartuch przy oczach trzymaa i przed ssiadkami, co do niej z szeptami przybiegy, po cichu lamentowaa. Potem jednakowo i krzyki zamilky, noc nastaa, wida, e niebo chmury zalegy, bo zrobio si bardzo ciemno. Ale pomimo nocy ludzie wci kupkami na swoich podwrkach stali albo siedzieli ku piaskom patrzc, a na miejsce tych ptasich wrzaskw, ktre rozlegay siwe dnie, po caej okolicy w ciemnoci nocnej rozeszy si szepty ludzkie szumienie wiatru naladujce. W tej cichoci i w tym szumieniu posyszeli my jednake na przeciwnym brzegu rzeki wielkie plunicie wody, a potem ju ciche, ale cigle jednostajne, jednostajne pluskanie. Ktoci do wody skoczy, pyn,rzek przepyn, i spod lip naszych wida byo cie jaki wstpujcy pod gr to prdko, to pomau, a ostatni raz skoczy iwprost przed nami stan. Matka przeegnaa si, krzykna: "Anzelm!" - i zakrcia si na miejscu jak nieprzytomna. Ale stary Jakub, ktry jeszcze wtenczas niezupenie by wariatem, wzi stryja za rk, do chaty go zawid i wiato roznieci. Kupka te ludzi wcisna si do chaty. Mnie znowu trz zaczo, kiedy nastryja spojrzaem. Jezu drogi! jak on wyglda! Twarz mia czarn jak u Murzyna i tylko oczami wilczymi byszczc, odzie calutk w dziurach, rk jedn opuszczon i bezwadn, a z wosw i z odzienia woda mu potokami cieka. Dysza tak, e sowa wymwi nie mg, i tylko kiedy niekiedy tak stka, jakby w nim co pkao. Ludzie koo niego szeptali, pytali, nawet go za rce i odzie targali, on nic. Raptem na mnie spojrza i zy potokiem cieky mu po uczernionej twarzy. Za konierz od koszuli mnie schwyci i tak nagle do siebie przysun, e a krzyknem ze strachu. A potem zacz do mnie mwi. Z pocztku niewyranie mwi, e i zrozumie nie mogem, ale potem, nie wiem czemu, zrozumiaem, e on mnie kae do dworu korczyskiego lecie, do pana Benedykta, ktry teraz w domu siedzi, i powiedzie jemu... "O, Jezu drogi... powiedz ty jemu, epan Andrzej tu..." i na czoo sobie pokaza... "a twj ociec tu..." i na piersi sobie pokaza. A potem jeszcze dooy: "Obydwch nie ma!" i spyta si mnie: "Zrozumiae?..." Zrozumiaem... Zrozumiaem tak dobrze, e do dzi dnia... Do dzi to wspomnienie rwao mu gos w piersi, ktra kiedy indziej tak rozgone pieni na pola rzucaa. Oboje nie spostrzegli, e ju znajduj si w lesie; niewidzieli dokoa siebie drzew, wiate i cieni; nie syszeli szczebiotu ptastwa, ktry nad nimi rozlega si coraz goniej. On szed z nisko pochylon gow, w ziemipatrza i o towarzyszce swej cakiem w tej chwili zapomina si zdawa; ona, przeciwnie, ku niemu zwrcona, ani na chwil nie spuszczaa z twarzy jego swychszarych renic, ktre spod czarnych rzs ibrwi gorzay ciekawie i chmurnie. - ao mnie wtenczas ogarna taka, e o strachu zapomniaem. Do dworu drog znaem dobrze, ociec mnie tam z sob brai panna Marta czsto po mnie, przysyaa. Nieduga droga. Do dworu tedy leciaem w ciemnoci i od paczu zataczaem si, ale leciaem, a do sieni wpadem, gdzie lokaj sta i z pocztku puszcza mnie dalej nie chcia. Ale dziecko cae w zach obaczywszy puci. Ja przez sal stoow idrugi jaki pokj do gabinetu pana Benedykta wleciaem i wprost przed jego nogami na ziemi padszy gono zawyem. On sta pomidzy kominem, na ktrym ogiepali si, i biurkiem, ktrego szuflady wszystkie powysuwane byy. Wicej ja ciejego na cianie ni jego samego zobaczyemi zdao si mnie, e na tym cieniu wszystkie wosy jakby rozrzucony snop zboa zjeone stay. Nachyli si, pozna mnie i na nogi postawi. "A co?" - zapyta. Ja jemu tchu od paczu nie majc tyle tylko: "Stryj powiedzie kaza, e pan Andrzej tu..." i na czoo sobie pokazaem "a mj ociec tu..." i na piersi sobie pokazaem. I dooyem jeszcze: "Obydwch nie ma!" Tylko co za te dwa sowa wymwiem, jak rozejdzie si po pokoju jaki krzyk okropny, ni to ludzki, ni to zwierzcy, i wtenczas dopiero obaczyem, e w kteczku pokoju pani Andrzejowa jak martwa koda zwalia si zkanapy czy z krzesa na ziemi. Zwalia sii leaa z twarz do sufitu obrcon i tak bia jak kreda, z oczami zamknitymi. Pan Benedykt tylko obydwoma rkami za gow zapa si, tasiemk od dzwonka tak mocnotargn, e mu w rku zostaa, i jak tylko do pokoju panna Marta wbiega, pani Andrzejow jej pokaza, a sam pdem wielkim z domu wypad i prosto do okolicy bieg. Ja te za nim biegem, ale dopdzi go nie mogem, bo ju i zmczony byem... wic kiedy do chaty naszej wszedem, pan Benedykt i stryj z sob rozmawiali, a tego, co mwili, nie syszaem. Jedno tylko to posyszaem, e pan Benedykt zapyta si: "A Dominik?" Stryj za znak taki okoo rk i ng zrobi, jakby je czym wiza, i sta cigle plecami do ciany przyparty, z jedn rk bezwadn, a drug sobie po uczernionej twarzy jakby w nieprzytomnoci wodzc. Nogi pod nim trzsy si i z wosw jeszcze po kropelce, po kropelce woda ciekaa. Pan Benedykt nie zapaka i nic nie powiedzia, tylko do okna poszed i w nocne ciemnoci patrzc kilka razy takim gosem, jak czowiek w momencie konania bdcy, imienia boskiego wezwa... - Dziwne, straszne historie! - szepna Justyna. Jan, jakby obecno jej w tej chwili sobie przypominajc nagle zwrci si ku niej i dugo patrzy na kilka ez, ktre jedna za drug, cicho i powoli, spod rzs spuszczonych staczay si na jej policzki. Przed siebie potem spojrza i ywym ruchem ramienia jej dotkn: - Niech pani stanie i popatrzy! Stana i w tej chwili dopiero spostrzega, e znajduje si w gbi boru. W tej chwili te po raz pierwszy do suchu jej dosta si ogromny gwar ptastwa, ktry od pocztku lasu rs, wzbiera, a tu wybucha niepodobnym do rozpltania chaosem dwikw. Zarazem ogarny j mocne wonie smoy, jaowcu, czbrw, zmieszane z tym wilgotnym i cmentarze przywodzcym na pami zapachem, ktry wydaje z siebie wiecznym cieniem osonita, bia pleni kwitnca ziemia. - Niech pani przed siebie patrzy - powtrzy Jan. To, co jej ukazywa, byo rozleg polan czy k len, objt regularnym i cile zamknitym koem falistych wzgrzystoci,po ktrych piy si i spyway coraz gciej toczce si i plczce z sob staresosny, jody i mode zarola. Miejscami szerokie, a do ziemi opuszczajce si gazie jode i bujajce dokoa nich, mnstwem skw zjeone i girlandami szorstkich widakw opltane, mode zarola jodowe tworzyy dugie ciany i grube kolumny zielonoci tak ciemnej, e prawie czarnej. Gdzie indziej sosny wysmuke, proste, gadkie, u szczytw swych dopiero korony gazi rozpocierajce, podnosiy si znad kobierca w przedziwne wachlarze paproci i przedziwniejsze puchy mchw rnobarwnych wyhaftowanego. Te paprociowe licie, strzpiaste, wzajem na sobie spoczywajce, lekkie, cho ogromne, wszystkimi odcieniami zielonoci umalowane, i te wygldajce spod nich lub cakiem je zastpujce mchy seledynowe, brunatne, siwe, z niepojt delikatnoci w miriady drobniuchnych gazek wyrzebione, say si daleko, jakby w nieskoczono, znikajc pod gstwinami i odrodzonym morzem wypywajc znowu na przezroczyste przestrzenie boru. Na przezroczystych przestrzeniach, w rozlegym pcieniu, po gadkich pniach sosen, po mchach i paprociach, w grze, u dou, wszdzie, biegay, goniy si, lizgay, tu poarem wybuchay, tam rozbijay si w roje iskier, smugi, potoki, strzay wiatoci sonecznych. Wydawao si to wietn, zawrotn, w tajemnicy i milczeniu odbywajc si gr jasnych i mrocznych geniuszw lasu. Ale na otoczonej lasem polanie gier tych niebyo. W grze zaokrgla si nad ni bkitnieba nieustannie przysaniany suncymi pod nim chmurami; w dole okrywaa j przymiona pachta sonecznego blasku, przerywana dugimi, nieruchomymi supamicieniw od jodowych gstwin padajcych. Wysaniem jej bya trawa niska i nierwna,ktr z rzadka usieway liliowe czbry i brunelki, biae krwawniki, drobne pczki dzicieliny i gwiazdki niemiertelnikw. Brzegiem rosy i ku rodkowi wybiegay krzaki jadowcw twardymi jagodami niby czarn, poyskliw ros osypane albo czerwonaw rdzawoci tu i wdzie od ciemnej zieleni na ksztat krwistych plam odbijajce. Z suchych, kolczastych ich splotw wychylay si te kwiaty wilczej paszczy i wypezay daleko po ziemi cignce si girlandy mnstwa odmian powoi, bluszczw i widakw. Tu i wdzie pod krzakami i rd niskiej trawy czerwieniy si i ciy grzyby najszczeglniejszych ksztatw lub wo stchlizny z siebie wydajc bielaa ple ziemi. W gbi, pod ciemn kolumn kilku splecionych z sob jode, supem padajcego od nich cienia okryty, wznosi si niewysoki pagrek, ksztat podugowatyi agodne stoki majcy, niby wa, niby kurhan, widocznie kiedy rkami ludzkimi usypany i jak caa ta polana nisk, w nierwne kpy pogarbion traw obrosy. Jan w milczeniu pagrek ten Justynie ukaza, ona te milczc skina gow; wiedziaa, e to zbiorowa mogia. - Ilu? - z cicha zapytaa. - Czterdziestu - odpowiedzia, gow znowuodkry i kroku przypieszy. Suche, czarne szyszki pod stopami ich zatrzeszczay, kiciasty ogon uciekajcej wiewirki zaszeleci w jodach, kos gwizda dononie, troch dalej szczygy zanosiy si od piewu, jeszcze dalej gruchay gobie i ttniay we wszystkich stronach rytmiczne stukania n i dziciow, skdci z wielkim szelestem skrzyde i przeraliwym wierkaniem wzniosa si chmura czyw i trzynadli, krasnoskrzyda sjka migna bkitem i na gazi sosny usiada; w powietrzu jak wkadzielnicy olbrzymiej guszone zapachem pleni kipiay wonie jadowca, smoy i czbru, kiedy Jan i Justyna stanli u Mogiy, na ktrej gdzieniegdzie bujay proste i wysokie odygi kampanuli, majce, zda si, tu, tu, przy najlejszym powiewie, w delikatne liliowe dzwonki uderzy. Jan z gow odkryt u stp Mogiy stojc zwolna wymwi: Zupenie jak w pieni: Chyba czarny kruk zakracze, Czarna chmura ddem zapacze... Kwadranse upyway, godzina prawie mina, a Justyna siedziaa jeszcze na stoku Mogiy utopiona w mylach i uczuciach prawie zupenie dla niej nowych. Dziecko czasu cigncego si pasmem cikim i szarym, najdalszym wspomnieniemnie sigaa ona adnej z tych ognistych i strzelistych chwil, ktre serca, nawet maluczkich, obejmuj poarem i rzucaj w gr. Kolebka jej staa ju w katakumbie napenionej zmrokiem i milczeniem, pord ktrych szemray tylko nisko, nisko przy ziemi krztajce si interesy powszednie i jednostkowe lub rozlegay si wzdychania i jki podobne tym ktre wydaj wiatry w ciasnych przestrzeniach zamknite. Rosa watmosferze trosk i klsk domowymi cianami ogrodzonych; dojrzewaa w kole rozkoszy i strapie we wasnym jej sercu tylko rdo majcych. Wszystko, co otaczao j, pogronym byo w staraniach, w pracach, w rzadkich nadziejach i uciechach, w czstych obawachi alach, zawsze i tylko osobistych, ciasnych i powszednich. Dokoa niej myli ludzkie, jak ptaki z poamanymi skrzydami, trzepotay sabo, ciko, zakrelajc nieustannie te same malutkie kka; uczucia ludzkie, jak motyle, po wietnym momencie mioci i wzlotw, skurczone, zgniecione, podarte paday na ziemi. Ani razu w swym yciu nie widziaa tych byskawic, ktre z nieba ideaw zlatuj w dusze mieszkacw ziemi; ani razu przed jej oczami nie wypad z ziemi - nieba ideaw sigajcy grot bohaterstwa. Nie widziaa nigdy bohaterstwa, powicenia, dobrowolnie podejmowanych mierci, walk, ktrych by pole nie mierzyosi rozlegoci majtku czy szczcia jednostki, a celem byy ludzko, nard, idea. Odwiecznym porzdkiem paday na wiat byskawice owe, strzelay z ziemi owe groty, staczay si owe walki, ale daleko, daleko od miejsca, w ktrym urodzia si, wzrosa i dojrzaa Justyna. Ani sztuka muzyczna, w ktrej od dziecistwa wiczy j ojciec, ani lekcje udzielane jej przez nauczycielki, ani tyczce si obejcia i ukadu wskazwki i przestrogi, ktrych czsto udzielaa jej pani Emilia, ani czytywane wsplnie z kochanym czowiekiem poezje Musseta i Feuilletowskie powieci - nie podjy przed ni zasony, ktra tu i w tym momencie opada na rzeczy wielkie, wane i wysokie. Nieszczcie rzadko bywa mistrzem dobrym, a pognbienie, jak olbrzymia tocznia, szczyty nawet kruszy i wtacza w padoy. W yciu jednostek i narodw bywaj momenty tak miar nieszcz napenione, e nic ju w nich wicej zmieci si nie moe. Takiego momentu dzieckiem bya Justyna i dlatego z tej mogiy uderzyy w ni strumienie uczu i myli, jeeli nie zupenie dla niej nowych, to nigdy dotd silnie nie zaznanych i wyranie nie okrelonych. Pogrya si w nich tak, e cakiem zapomniaa o sobie. Pierwszy moe raz w yciu, zupenie, absolutnie o sobie zapomniaa, i tylko tego nie czu nie moga, e serce jej stawao si wiksze, jakby nabrzmiewao jak z tonw bez sw uplecion pieni, i gortsze, jakby spod tej trawy, do ktrej piersi lgna, wydobywao si i w ni wnikao niewidzialne pomi. Byyby zaraliwym arem spoczywajce w samotnych mogiach prochy zapomnianych? Albo w zamian nie otrzymanych wawrzynwotrzymywayby ich koci dar wiecznego pod ziemi gorzenia i wyrzucania na wiat niewidzialnych iskier? Samotno i zapomnienie. Ile wiosen, ile zim i jesieni przemino nad tym pagrkiem wznoszcymsi za jeziorem jaowych piaskw, w zamknitym kole starego boru! Ile przez ten czas przenioso si po wiecie hucznych, tryumfalnych, wesoych szumw, ktrych najlejsze echo tu nie doleciao! Pyny dnie za dniami, lata za latami; kdy, daleko, w wesoe pary czyli si tancerze i zakochani; pracownicy z plonami doniach wracali do ognisk domowych, wojownicy, z chwa na czoach nieli zwyciskie sztandary; po cmentarzach pony pochodnie aobnych parad i kwity re kochajcymi domi zasadzone. Tu, nad tym grobem, wiecznie byo cicho i samotnie. wiat o nim nie wie nic i tylko niebieskie sklepienie zapala nad nim w pogodne noce gromnice gwiazd i lamp ksiyca, a w ddyste i burzliwe rozciga mokre cauny chmur i huczy potnym, aosnym hymnem wichrw. Wiosny i lata graj mu rozgon muzyk ptasich pieww, a zimy kadnc po drzewach niegi i szrony zmieniaj je w marmurowe i krysztaowe grobowce. Wtedytu bywa zimno i pusto; blade soce miriadami iskier haftuje niene wysanie polany, a w krysztaowych koronkach drzew przemienionych w grobowce czerwony gil niekiedy zagwide, sroka uderzy w aobne skrzyda lub siwe wrony, te kumochy lasu, osid na nich i ochrypymi gosy zagadaj o plotkach ziemi... Zupenie jak w starej pieni: Chyba czarny kruk zakracze, Czarna chmura ddem zapacze... Chyba te ziemia i drzewa powiej cmentarnymi woniami jadowcu i pleni, a w letnie wieczory wysmuke kampanule tknite powietrzn pieszczot uderz w liliowe dzwonki na pacierz aobny, ktry wyszepcz chyba niskie trawy... Justyna podniosa gow, bo usyszaa szmer monotonny, prawie srebrny, podobnydo tego, jaki wydaje agodnie z wysokoci spadajca woda. Podniosa wzrok i zobaczya przed sob spywajc po czarnoci jode szerok, ruchom, srebrzc si wstg. Ruchomo jej i srebrzysto podobna bya do ciekajcej zgry do dou i wielkimi kroplami przelewajcej si wody. Co to byo? Czarodziejska kaskada jaka przez rozrzewnion do lenej bogini nad mogit zawieszona? Bya to grupa osin cienkich,blisko przy sobie rosncych, w licie bogatych i gami w jedn wstg ze sobsplecionych. Trafem zdarzajcym si do i na olep... grze ce, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP:c c ,c -c < czsto wyrosy one wrd iglastej gszczy, srebrzystym potokiem przerzynay jej ciemno, a listki ich, okrge, drobne, gste, jak srebrne kroplew trwoliwym dreniu byskajce, nieustannie, monotonnie, srebrnie szemray, szemray. W pobliu osin o gadki pie sosny plecami oparty Jan sta zrkami na piersi skrzyowanymi, roztargnionym wzrokiem po drzewach wodzc. Justyna z odlegoci kilkudziesiciukrokw widziaa dokadnie profil jego twarzy i ca posta wypukle w sonecznejsmudze odrzynajc si od ta lasu. Dugo na niego patrzaa. Par razy gowa jej zakoysaa si jakby pod wpywem zdziwienia. Mylaa moe o niespodziance ycia, ktra j z tym czowiekiem niedawnonieznanym, dalekim zapoznaa i tu z nim przywioda. Potem we wpatrzonych w niegojej oczach zamigotay wiata coraz ywsze i rozrzewniony umiech rozchyli wargi. Co snuo si w jej myli i grao w sercu, snuo si coraz prdzej, grao coraz goniej, a blady rumieniec wypyn na jej policzki, a czarne rzsy nagle w d opady i zwilgotniay. Prdkim,prawie porywczym ruchem powstaa i nie chcc zna depta Mogiy obchodzia j dokoa ku niemu idc. Sza prdko i lekko; suche niemiertelniki i zesche igy jodowe szeleciy pod jej stopami. On szelest ten usysza, twarz ku polanie zwrci, ramiona rozplt i na spotkanie jej postpi; ale zaledwie uczyni krokw par, gdy ona przed nim stana i z pochylonym, sponionym czoem, ze spuszczon, wilgotn rzs podaa mu obie rce. Nie porywczym ani namitnym, owszem, mikkim i niemiaym ruchem wzi je w szerokie swe donie i nisko schylony przylgn do nich gorcymi usty. Gdy wyprostowa si i ona podniosa powieki, oczy ich po raz pierwszy, odkd si znali, utony w sobie dugim, penym niemiaych arw spojrzeniem, a potem z trudnoci odwracajc si od siebie, jednoczenie zwrciy si ku Mogile. - Chodmy - rk pod rami mu wsuwajc rzeka Justyna. - Chodmy - powtrzy. Skierowali si ku wyjciu z polany, a gdy szli jedno przy drugim, krokiem rwnym i jednostajnym, z twarzami troch pochylonymi i mienicymi si niemym wzruszeniem, mona by mniema - rzecz dziwna! - e w tym wanie miejscu miercizdwojonym potokiem wezbrao w nich uczucie ycia. Szli po przezroczystych przestrzeniach lasu, przez smugi wiate i cieniw, okrajc miejsca zbyt gsto paproci obrose, stpajc najczciej po mikkich mchach jecych si gdzieniegdzie modymi ponkami sosen i osin nakrapianych czerwonoci brusznic lub granatow czarnoci czernic. Kilka minut milczeli. Justyna par razy podnosia wzrokna towarzysza swego, jakby przemwi chciaa, lecz wnet spuszczaa powieki. Zna w niej byo niemiao, ktra w wyrazie jej twarzy zastpia dum albo raczej hard odporno, z jak od dawna najczciej stawaa przed ludmi. Zdawa si mogo, e zdja z siebie jaki obronnypuklerz, e porzucia j wszelka troska o ustrzeenie swej ludzkiej albo kobiecej godnoci; e ufna i spokojna, niemia tylko staa si wobec czowieka tego, ktry szczelnie w szerokiej piersi wzruszenia swe zamykajc z gbokim uszanowaniem wid j przez miejsca bezludne; ktry, tak jak ona, kochajc natur zna j lepiej i zy si z ni cilejni ona; ktry w ukrytych przed wiatem gbiach parowu i boru ukazywa jej przedwiekowe grobowce i zapomniane mogiy. Czyby przez gow przemkna jej myl, e by on od niej wielowzgldnie wyszym? Jakkolwiek dziwn, moe niepojt myl ta komukolwiek wyda by simoga, powstaa ona niezawodnie w gowietej kobiety, ktra wiele prawd ycia znalaza w gorzkich wodach blu i obrazy, przed ktr ycie podnioso znad wielu zjawisk uudne zasony. Myl ta niezawodnie w gowie jej powsta musiaa,bo niemiao zrazu i urywanymi sowy, a potem coraz ufniej i ywiej mwi mu zacza o tym, co byo najwiksz mk jej ycia i co najgbiej uczuwaa na widokpowszednich nawet prac ludzkich; c dopiero w obliczu wielkich, spenionych zada i powice, z ktrych wspaniaymi widmami oko w oko spotkaa si u grobowca Jana i Cecylii i na Mogile. T mkju od lat kilku sprawiao jej uczucie zupenej, rozpaczliwej bezuytecznoci wasnej. Skd uczucie to w niej powstao? Rozumiaa to dobrze, bo nieraz zastanawiaa si nad tym dugo. Powstao ono naprzd z dowiadcze ycia, ktre serce jej opustoszyy z wielu marze i zudze; moe jeszcze z jakich myli i de czasu, ktre j z dala dotkny; moe na koniec z tego, e bya bardzo dumn. Ci, pord ktrych ya, oskarali j o dum. Susznie. Bya istotnie tak dumn, e gboko upokarzay j otrzymywane aski i przysugi, ktrych niczym odwdziczy nie moga, nade wszystko za dnie i lata, ktre upyway marnie, bezczynnie. Porwnywaa siebie czasem do kamienia zalegajcego darmo kawa pola, na ktrym by wyro moga jaka gar plonu. Wstyd i nuda. Cik nud przejmowaa j co rana myl o dniu, ktry rozciga si przed ni pustym, bezcelowym szlakiem; z cik nud co wieczr kada si do spoczynku. Czua w sobie czsto bunt modoci, zdrowia i si, ktre j poryway, prawie niosy ku jakimywym i trudnym poruszeniom ciaa i ducha. Pragna i, biec, komu w czym pomaga, na celu co mie, ku czemu zmierza; pragna czasem choby kamienie z miejsca na miejsce przenosi, choby pi elazn pochwyci i drzewo niprzerzyna, byle to tylko na cokolwiek przyda si mogo, byle rozgrza stygnce donie a ochodzi rozgorzae czoo. Ale wjej pooeniu i otoczeniu nie byo dla jej si i chci miejsca adnego. Stary ojciec wprawdzie potrzebowa niekiedy jej usug,ale drobnych, niewiele czasu zabierajcych,z ktrych najwaniejsz byo wsplne z nim granie. Zreszt, wszyscy w Korczynie oddawali si swym zajciom jej w nich udziau nie potrzebujc, nie przyjmujc. Ilekro przemoc prawie wedrze si w niechciaa, uczua si zawsze tym, czym by by mogo pite u wozu koo. Nikt nawet nie przypuszcza w niej tej potrzeby serca, ciaa i duszy, nikomu na myl ona nie przychodzia. Bya ubog krewn domu,pann mogc jeszcze wyj za m, i czyme wicej by moga? Dla zajcia czasu miaa ksiki, fortepian, przechadzkipo ogrodzie, wizyty ssiadw - czeg wicej potrzebowa moga? Potrzebowaa jednak, tak dalece, e po razy kilka niepokoia j myl opuszczenia Korczyna i udania si gdzie daleko, do jakiego miasta,w ktrym by znalaza prac, niezaleno, peni dni i cel ycia. Ale, naprzd, miaa z sob na walk i bied zabiera ojca, tego rozpieszczonego starca, ktry w Korczynie czu si jak w raju, albo go pozostawi na barkach krewnych, ktrzy sami wcale wolnymi nie byli od trosk i ciarw? A potem, dzieci wsi, rozczenia z ni lkaa si tak, jak przeraliwego rozamania ycia na dwie poowy. Raz tylkoz pani Emili bya w wielkim miecie, ktre sprawio na niej wraenie ciasnoty, zaduchu, zamtu nie rozwikanego i blasku nie majcego dla niej ponty adnej. Nie znaa wiata, jego stosunkw i wymaga; do rzucenia si w jego chaos i boje brakowao jej odwagi. Na koniec i zdolnociom swym nie ufaa bardzo. Nie naleaa do tych, ktrzy wyobraaj sobie,e wszystko potrafi; ani do tych, ktrym rojenia o stanowiskach wysokich si i odwagi dodaj. Namylaa si wic, wahaa, wpadaa w guche bunty lub martw apati, a dnie i lata, jak byszczce, lecz wewntrz puste paciorki, staczay si w przeszo... O wszystkim tym mwia coraz prdzej, ywiej, wzburzon fal wyrzucajc z ust zwierzenia, ktrych dotd nie czynia nigdyprzed nikim, Coraz mielsz stawaa si i coraz szerzej dusz sw otwieraa, bo widziaa, czua, e ten, do kogo mwia, sucha jej take wszystkimi siami duszy irozumia j wybornie. Mimo woli ku niej pochylony, z wytonym suchem, ze skupion uwag, Jan od czasu do czasu czyni gow znaki potwierdzenia i zrozumienia. - A tak! - wymawia. - A jake!... Naturalnie!To wszystko prawda!... Raz, gdy umilka, z namysem rzek: - Wszystko to prawda. Smtnie to i wstydnobogactwa uywa, a nie swego; wysoko sta, a nie na swoich nogach; modym i silnym by, a jak w zgrzybiaej staroci, y w wiecznym odpoczywaniu.., Innym razem jakby do siebie samego przemwi: - Ani ptak, ani mysz... jak nietoperz! W sposb ten uplastyczni przed sob to zmieszanie bogactwa i ubstwa, owiaty i nieuctwa, do wysokiego stanowiska spoecznego i zupenej yciowej nicoci, ktre ona sob przedstawiaa. Nigdy jeszcze nie czua si tak zupenie, tak nawet subtelnie zrozumian, jak przez tegoczowieka, ktry do jej ycia i pooenia, przykada miar pracowitoci i niezalenoci wasnej. Powiedzia nawet, e nie pojmuje, jak ona tak mk wytrzyma moe, bo gdyby jemu kazano po dniach caych z zaoonymi rkami siedziei kawaka chleba, dachu, surduta z cudzychrk wyglda, utopiby si niezawodnie albona pierwszej gazi powiesi. - Dziecko albo stary, to co innego, ale jak pani do tej pory tak wyy moga, dziw mnie bierze.., bo, chwaa Bogu, zdrowie i sia a bij od pani i zdaje si, cho wiadraz wod na plecy zarzuci, toby podniosa pewno... Zamiaa si i odpowiedziaa, e najpewniejwiadra z wod dwiga by zdoaa, skoro je dwiga Antolka, dziecko jeszcze prawie io poow od niej szczuplejsza. Ale on, cho nie pojmowa monoci takiegoycia, za win go jej nie poczytywa. Tak ju urodzia si i tak ju ludzie i zwyczaje zrzdzili, e staa si jak nietoperz, ni to mysz przy samej ziemi biegajc, ni to ptakiem koyszcym si pod obokami. Dawno domyla si, e nie bya ona szczliw; od ludzi to i owo o niej sysza. Co sysza? nie powiedzia tego wyranie, ale raz rk gniewny gest uczyni i pomimo woli wybuchn: - Ot! nie przyrodzi si do ojca swego ten pan Zygmunt Korczyski!... Urwa, zmiesza si strwoony, czy jej nieobrazi, i z odwrcon od niej twarz niemiao wytumaczy, e ludziom gb pozatyka nie mona... gadali, a on dziwi si i przez ciekawo przypatrywa si jej zacz, ile tylko razy zdarzyo si mu j widzie. A zdarzao si czasem. Ona go nie widziaa, lecz on j widywa to w kociele,to znowu kiedy z pann Mart albo z gomina spacer sza. Popatrzy tedy na ni raz idrugi przez ciekawo, a potem wiecznie ju patrze by da i ilekro zobaczy, serce dzwonem w nim uderzao. Czy on wie, dlaczego tak byo? Moe i nikt na wiecie nie doszed jeszcze i nie wytumaczy, co w jednym czowieku dla drugiego tak przyja wznieca, e gdyby i widami od siebie j odpycha, powraca. Zdaje mu si jednak, e pierwsz przyczyn jego dla niej przyjani byo to, e smtek i ubolenie w niej rozpozna. Twarz czowieka zdradza to, co si w sercu kryje. Nieraz myla sobie, e Pan Bg da jej tyle piknoci i wysoko j postawi, a szczcia nie da. A ile razy o tym pomyla, jakby roztopiony j do serca mu kapa, tak bole w nim uczuwa i tak zawo. Gdyby by mg, byby wszystko porzuci i na koniec wiataskoczy po wod gojc dla niej, tak jej aowa. Ale o takiej wodzie, bajki tylko gadaj i nie ma jej wcale na wicie. Wic tylko, ile razy j zobaczy, cay dzie potem albo piewa, albo mia ochot zapiewa t piosenk: Wysza dziewczyna, wysza jedyna, Jak rowy kwiat, Rczki zaamaa, oczki zapakaa, Zmieni jej si wiat... Raz, kiedy to j wracajc z kocioa spotka na drodze z pann Mart, popynze stryjem na Mogi i z przeciwnego brzegu w oknie stojc j obaczywszy nie mg wytrzyma i t piosenk do niej zapiewa. Ale pewno ona wtedy ani patrzaa na niego, ani suchaa tego, co piewa... Owszem, widziaa go, pie, ktr piewa, syszaa i od tego wanie dnia zapamitaa i rysy jego, i gos tak wybornie, e potem spotkawszy go orzcego w polu poznaa od razu: - Nie moe by! - z wybuchajc mu na twarz radoci zawoa - to pani cho raz okiem na mnie rzucia! A ja wtenczas mylaem, e nigdy tego szczcia nie dostpi! Pochyli si troch, w twarz jej spojrza i taki ruch uczyni, jakby rk jej pochwycichcia. Ale dotknwszy tylko rkawa jej sukni rami w d opuci, wyprostowa si i z gbi piersi gono odetchn. Zarazem, jak najczciej bywao, kiedy uczuwa si zmieszanym lub wzruszonym, przelotne spojrzenie rzuci w gr. Justynaw tej chwili ku niemu wzrok podniosa i jugo przez kilka sekund nie spuszczaa. Spostrzega, e gdy tak patrza w gr, bkitne oczy jego wydaway si nalanymi po brzegi roztopionym srebrem. Wtem stanli. Przed stopami ich, bladotym pasem zielono trawy i mchu przerzynajc, wrd grubej warstwy biaego, drzewnego miau leaa na wp obrobiona gruba koda drzewa. - A! - stajc przed t przeszkod zadziwi si Jan -w tamt stron idc koo tej kodynie szlimy! - Nie szlimy - potwierdzia Justyna. Rozejrza si dokoa. - Co mnie stao si? zdaje si, e dobrze ten br znam; a nie tdy, kdy trzeba, pani powiodem. lepota jaka na mnie napada... eby jeszcze, bro Boe, deszcz nas nie zapa... Pilnie teraz patrza na niebo, ktre nad drzewami tu i wdzie ju tylko ukazywao mae kawaki bkitu zza chmur czcychsi w coraz wiksze i ciemniejsze pachty. U spodu boru pogasy wszystkie niedawno tak wietnie igrajce wiata soneczne, a po szczytach jego wiatr przelatywa krtkimi jeszcze, urywanymi szmery. Ptastwo ze zdwojon ywoci wiegotao igazie napeniy si trwoliwym fruwaniem skrzyde. Jan chwil jeszcze rozglda si po lesie. - Niewielka bieda! - rzek. - Niezupenie z drog my poszli, tylko dusz. Teraz trzeba nam cigle na prawo i, to za kwadrans na brzeg wyjdziem, wprost naszego czna, i przez piaski ju przechodzi nie bdziem. Przeskoczy kod i wycign rk, aby do przebycia jej pomc towarzyszce. Ale ona ju take znajdowaa si po drugiej stronie i tylko sukni zaczepia o ga zgniecionego przez obalone drzewo jadowcu. Pochyli si, w mgnieniu oka przezroczysty zwj mulinu uwolni od czepiajcych si go kolcw i byskawicznie prdko do ust go przycisn. Justyna tego spostrzec nie moga, tym bardziej e wnet prostujc si, omglonym, lecz z pozoru obojtnym wzrokiem po lesie rzuci i tonemprzedmiotowo czynionej uwagi rzek: - Pikne drzewa! Pan Korczyski dobre pienidze mgby wzi, gdyby ten las sprzeda, Ale ot, nie sprzedaje jako... Po chwili mwi dalej: - Do nas te pikny kawaek tego lasu naley, to jest, nie do stryja tylko i do mnie, ale wsplnie do caej okolicy. Wszyscy maj prawo w nim rba, a e w tym rbaniu aden porzdek zaprowadzony nie jest, powstaj z tego ktnie i niezgody.Las niszcz tak, e za lat kilka ladu po nimnie ostanie, i midzy sob za wosy si o niego cigaj. Z panem Korczyskim te z racji tego lasu cige wojny id i eby on dobry by, toby ju dawno zamian jak z nami uczyni, czy tam pewne rozgraniczenie jakie, byle po sdach siebie iludzi nie wczy. Jeszcze by i nam do zaprowadzenia porzdku dopomg. Ale on i gada z nami nie chce, chyba z przyczyny interesu jak do psw zagada, a inszym razem spotkawszy si i nie spojrzy nawet na czowieka, jak wilk w ziemi patrzc... Rzuci rk i usta troch wyd. - Co tam o tym gada! Kady teraz o sobie tylko myli i siebie kocha. Pan Korczyski podobno inszym by kiedy, a potem go co odmienio... nie wiadomo tylko, co takiego!...Justyna prbowaa broni krewnego i opiekuna, o jego uciliwej pracy gospodarskiej i majtkowych kopotach opowiadajc, ale przed tym sercem wieym i nienawici nie zatrutym dugo broni go nie potrzebowaa. - Pewno! pewno! - twierdzco wstrzsajc gow powtarza Jan - utrapienia i aprensje zo w czowieku rodz. Ja sam,pamitam, kiedy kilka lat temu Fabian mnie przeladowa, na ktnie wci wyzywa i pole moje jak swoje zaorywa, w tak zo wpadem, e do domu przyszedszy garnek, co na stole sta, o ziemi cisnemi roztukem, siostr, ma jeszcze, zajaem i stryjowi jeem si postawiem. A wszystko to uczyniem nie dobrowolnie, e, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc Mc 8Yc -: 5 E tylko przez niecierpliw zgryzot i aprensj. Czsto cierpic, zdarza si, e nie cierpisz!... Opowiada, e w okolicy yjc wiele zgryzot i krzywd przenie trzeba. W jednym gniedzie nie jednaki ptak si lgnie.Szczenita od jednej psicy urodzone niejednostajne maj przyrodzenie. Tak samoi midzy ludmi. S w okolicy ludzie dobrzy ispokojni, s i tacy, co jak psy rozjadaj si na ssiadw. Ale najwicej zych jest dlatego, e mao majc z chciwoci ubijaj si o wicej i blisko, siebie yjc jeden drugiemu przysiaduje. - Pijactwa pomidzy nami nie ma ani rozpusty nijakiej, ani zodziejstwa. Chat cho na cay dzie otworem zostawi mona, a nikt marnego wgla z pieca nie wyjmie. Za to kad grudk ziemi jeden drugiemu z garda by wydar, a za najmniejsz szkod albo ublig do czubw si bior lub do sdw cign. O szkod zaiublig atwo tam, gdzie zagony jak groch wworku zmieszane, a okno w okno patrzy... Stryj i on sam zatargw i procesw, jak tylko mog, unikaj, po prostu za wstyd je poczytujc, a take i dlatego, e smaku ani te poytku w nich nie znajduj. Hojniejsza jedna gar z pokojem nieli dwie z wojn. Lepiej z maego garnuszka je w spokojnoci ni morze wychepta ze zgryzot. Cukru garci nie jedz, ale niedostatku nijakiego nie cierpi. Prawda, e za bogatych w okolicy uchodz, a to z tej racji, e gospodarstwo do nich dwch tylko naley, raczej do stryja, ale to ju wszystko jedno. Przy tym i ziemi maj sporo, morgw dwadziecia. Trzech tylko wokolicy gospodarzy tyle jej ma, ale za to wiksze u nich gromady, jak u Fabiana na przykad: dusz siedem w domu. Inni daleko mniej maj: po dziesi, osiem, pi morgw, a i tacy s, ktrzy jak na przykad ady i wierci beczki na swojej ziemi nie wysiewaj. Co dziwnego, e w cudze laz? Pusty odek mruczy. I u nichkiedy bieda bya, kiedy stryj by chory, a on jeszcze may i nie bardzo do czego zdatny. Teraz za to ju nie tylko e dobrzesobie yj, ale i Antolka dostanie posag, jakza m wychodzi bdzie, nieduy, piset rubli, ale Michaowi, ktry i bez tego by j wzi, wielk tym pomoc przyniesie, a zawsze pniej wikszej poszany i od ma, i od jego familii dowiadczy, jeeli si cho ma rzecz do splnego dobra przyczyni. Dziewczyna te zasuya na to,bo pracowita i cho taka moda, ze wszystkiego korzy cign umie: z krw, z ptastwa, z przdziwa, z tkania. Krw maj cztery, owiec dwadziecia; wicej mie by potrzeba, ale z wypasem i k bieda. Dwie cikie biedy okolica przenosi, jedn, e k i wypasw za mao ma, a drug, e woda nadmiar krwawa. Zreszt, praca okoo gospodarstwa nie Bg wie jaka; czowiek si ni nadwery nie moe. Bywaj czasy horowania i czasy odpoczywania - w zimie na przykad. Robotai wtedy jest, ale nie ciga; wieczorami to ju chyba tak kto okoo stolarstwa majstruje, inni siecie na ryby wi, jest jeden, co obuwie szyje; zreszt, zbieraj si po takich domach, gdzie wietlice najwiksze, graj na harmonikach i skrzypcach, piewaj, czasem tacz, czasem czytaj. Czytaliby wicej i czciej,ale te ksiki, co u stryja s, dawno poprzeczytywane, a insze... Tu przerwa mwienie i niespokojnie obejrza si za siebie. Z gbi boru lecia i kul w powietrzu toczy si zdawa szum do guchego turkotu podobny. Wierzchoki sosen zakoysay si i gami jak wachlarzami poruszyy; na dno lasu niby welon z ciemnej krepy spad zmrok szarawy, wszdzie jednostajny i gdzieniegdzie smugami krwistych wiate byskajcy. Ptastwo znieruchomiao, ucicho, z rzadka tylko odzywajc si urywanym wierkaniem; miarowe pukanie dziciow i n ustao; w krzakach i pod paprociami sycha byo popieszny szelestowadw; wiewirka wbiegajca na wysok sosn zatrzymaa si w poowie drogi i, nasku zawieszona, z odwrcon gow, czarne, zlknione oczy w pociemnia ziemi utkwia. Nad koyszcymi si czoami i powiewajcymi gami drzew niebo usao si puszyst, wzdt szaroci; wrony pod nim chmur przeleciay, przeraliwie zakrakay i skryy si wrd ruchomych szczytw nagle milknc przed toczcym si w gbiach boru szumem i turkotem. Jan niespokojnie na Justyn spojrza. - Burza nadlatuje. Czy pani nie lka si? - zapyta. Odpowiedziaa, e trwogi najmniejszej nie czuje, i ciekawie rozgldaa si w szczegach ponurego w tej chwili obrazu przyrody. Jednak wywiera on zna na ni wraenie mimowolnej obawy czy przygnbienia, bo zblada troch i pod mulinow sukni lekki dreszcz przebieg jej ciao. Jan rozpaczliwym gestem rk dogowy ponis: - Gupiec czy wariat ze mnie! - zawoa - eby w lesie zbdzi i pani na trwog albo i na przezibienie narazi... Wnet jednak poskromi wzruszenie swe i zimn krew odzyska. - W lesie pozosta na aden sposb nie mona, bo zaraz wicher gazie z drzew strca zacznie, a niejedne ciesze, to i z korzeniami z ziemi wyrzuci. Lepiej ju pyn. Z wod czno strza poleci... minut dziesi, i pod okolic staniem. Ulewy moe i nie bdzie albo bardzo krtka, bo chmury ptakami lec, a choby i bya, lepiej dosta na gow wiadro wody ni sosn. Chodmy prdko! Ostatnie dwa wyrazy naglco wymwi i wziwszy rk Justyny w swoj ku brzegowi lasu biec prawie zacz. W par minut stanli na wskim, kamienistym wybrzeu, za ktrym rzeka, tak jak niebo ciemna, gwatownym wiatrem gnana, toczya fale wzdte, w regularne fugi wyrzebione, biae plamy piany wyrzucajce. Jan skoczy do czna, silnym pchniciem z piasku na wod je zsun i wiosem u brzegu zatrzymujc do Justyny zawoa: - Prosz! Zawahaa si. Spojrzaa na wzburzony szlak rzeki, na mae czno, ktre pod silnie przyciskajcym je wiosem woda rwaa i targaa; poblada wicej jeszcze i nie wiedziaa, co pocz. Brwi Jana cigny si nad oczami, z ktrych strzeli bysk zniecierpliwienia. - Tu czasu do medytacji nie ma. Prosz do czna siada! - wymwi, a gos jego w szumie i huku wiatru brzmia stanowczo, prawie rozkazujco. Wahanie Justyny znikno bez ladu; podbiega do czna wskoczya w nie i na dnie jego usiada. On szybkim ruchem zgarn jej pod gow wycieajce cznogazie topoli i szybko, ale agodniej ju przemwi - Prosz nie lka si. W rne ja pory i niew takie burze, jak ta; po Niemnie jedziem, a pywa umiem prawie jak ryba... Wida byo po niej, e lka si przestaa. Z siy jego wlaa si w ni ufno. Ale w tej chwili huk i turkot wichru zlecia ju na brzeg boru, rozleg si suchy trzaskamicych si gazi i zaskrzypiay rozkoysane sosny, a przestrze, od skonu do skonu widnokrgu, od ciemnego nieba do ciemnej wody, stana jedn gsti z kad sekund przybierajc deszczowmg. Justyna znowu od gowy do stp zadraa. - Niewzwyczajona - szepn Jan - jak dziecitko! Byskawicznym ruchem zdjwszy siermik sw rzuci j na towarzyszk, ktr okrya ona od szyi do stp, a sam u dzioba czna stojc wiosem o wod uderzy. Wicher szala, ciemne chmury podniebem bia pacht zacignitym ptakami leciay, z rzadka rozsiane grusze i wierzbywciekle miotay si nad wysokim, tym brzegiem. Z drugiej strony sta br kipicy w gbi, lecz na zewntrz nieruchomy jak kamienna ciana, a po ciemnym, wzdtym, biaymi plamami usianym szlaku rzeki czno strza mkno, wci ukonie, ukonie po falach puszczone, boki im umykajc, a dziobem je porc. Nie byo samotnym; przed nim, w ten sam jak ono sposb, mkno drugie, trzecie, czwarte; rybacy to uciekali do domw przed gwatownym wybuchem przyrody, a na spotkanie tych niby lotnych, czarnych ptakw ciko z przeciwnej strony suny, do wodnych potworw podobne, rudlami jakolbrzymimi petwami o wod uderzajce, cikie, spakan toci wrd powszechnej szaroci smutne pyty. W niespena kwadrans, jak to przepowiadaJan, ukazay si nad wysok gr domy i drzewa okolicy. Rybackie czna stay ju na piasku wybrzea; w przerzedzajcej simgle deszczowej wida byo rybakw spokojnym krokiem wchodzcych na gr; za jednym z nich, najbarczystszym i na burz najobojtniejszym, cign si ze spuszczonym ku ziemi pyskiem i ogonem czarny, zmoky pies. Kiedy Justyna stana na wybrzeu, gwatowny krzyk, ktry wydaa z siebie przyroda, uciszy si, a pacz jej usta. Wichrem przygnane chmury wicher przenis i pdzi coraz dalej po jednej poowie sklepienia, ktrego druga poowa obleka si nagle promiennym bkitem i zajaniaa tarcz soneczn, czyst, wielk, zawieszon nad zalegajcym zachodni skon nieba pasem roztopionego zota. Pas ten odbi si w rzece, ktra popyna szafirem i zotem, a nad ni z suncych wci powoli, rozjanionych pytw podniosy si krte, zote sznury dymu. Zielona gra z okrywajcym j rysunkiem cieek stana caa w krysztaowych kroplach drgajcych i wieccych na kadym dble trawy i na kadym liciu chwastw. U szczytu jej wybuchn wiegot ptastwa i z dou dostrzec mona byo w napenionych wiatem gaziach drzew, ktre u gry rosy, taczce z radoci wrble, szczygy i makolgwy. Wiatr sab, opada,cicho jeszcze i z lekka dmc w jedn stron; chmury kbic si i mieszajc naprzeciw soca zwijay si w wa pkolisty i srebrem oblany. Po jednej z krtych cieek Justyna wstpia na gr i u poowy jej pod rozoyst topol stana. Jan piasek cign i kilku skokami przy niej si znalaz. Niespokojnym wydawa si i zakopotanym; cienia umiechu na twarzy jego nie byo. W przemoczonej koszuli, ze zmoknit siermig na ramieniu, szybko oddychajc, od razu kilka pyta rzuci: - Przestraszya si bardzo? Zmoka? Moe przezibia si. Zdrowiu moe zaszkodzi? Ale do byo jednego na ni spojrzenia, aby zrozumie; e nie drczc wcale, leczmoe rozkoszn chwil przebya. Odkd usiadszy w cznie w oczach jego blask odwagi a w ramieniu wznoszcym si do walki si i zrczno ujrzaa, wszelka trwoga w niej znika, a natomiast przenikaa j do gbi sodycz zaufania. Ufaa mu. Gdy stojc u steru czna, z brwi cignit, z ca dusz w oczach skupion, ku wodzie nieco pochylony, wiosem odpdza ywio napastniczy i na wodnym bezdrou niezawodne torowa drogi, wydawa si jej sam miaoci i si; uczua si take mia, siln; dumnnim i tym, e zaufa mu potrafia. Oprcz tego wydawa si on jej i sam dobroci. Pod gst mg deszczow z trudnoci powieki podnoszc widziaa jednak kilka szybkich, zmartwionych, troskliwych spojrze, jakie na ni rzuci, i razem z ufnoci wdziczno nieskoczona dla tegoserca, ktre tak prosto i szczerze sao si pod jej stopy, upoia jej serce. Upojonaiszczliwa staa pod topol upewniajc go, e nie przelka si, nie zmoka, nie przezibia i tego tylko auje, e wycieczka ich duej nie trwaa. - To i chwaa Bogu! - zawoa. Widzc j zdrow i weso uspokoi si zupenie. widzia te, e nie przemoka wcale. Siermiga jego bya tak grub i chona nim wydawaa si krtk, j tak dobrze osonia, e deszcz sukni jej tylko przej wilgoci. W zamian, mokre wosy zdwojonym ciarem na kark jej spaday. Wstrzsna gow; luny i w czasie burzywicej jeszcze rozluniony wze rozwinsi i czarn, wilgotn fal okry jej plecy. Moe sama nie czua tego, e bya w tej chwili zalotn. Ale on do tych opadych, falistych zwojw przylgn rozgorzaymi oczami i o krok za ni cofnity, rk ku nim wycign, cofn j, wycign znowui lkliwie dotkn ich mikkiej, byszczcej gstwiny. - Ze te to Pan Bg takie cudnoci stwarza! Szept ten razem z jego gorcym oddechem ucho jej musn, na wosach uczua dotknicie jego rki; w ty nieco gow odgia i nieruchoma staa, z twarz row a wzrokiem utkwionym w szeroki pas zoty, ktry pod tarcz soca zdawasi na ocie roztwiera bkitne niebo. Wtem na tym tle zotym zamajaczyy biae,skrzydlate plamy lecce nad rzek, to niej, to wyej, ku zielonej grze. Byy to ptaki dziwne i pikne, due, niepokalanie biae, szerokoskrzyde, z dziobami i nogami ognistej barwy, Ze dwadziecia ich byo; wyglday jak napowietrzne lilie o ognistych odygach i strzaach. Od stp zielonej gry wzbiy si wysoko i cikie, milczce, powanym, lekko szumicym lotem popyny dalej, dalej, znad wody spaszajc malutkie wobec nich i trwoliwieprzed nimi uciekajce rybitwy. Justyn ciekawo o par krokw naprzd rzucia. Wydaa okrzyk zdziwienia; pierwszy raz w yciu ptaki te widziaa. - To s morskie wrony - zmconym gosem wytumaczy Jan - czasowe u nas ptaki i rzadkie. Nie kadego roku przelatuj one tdy; podczas i kilka lat ich nie wida, potem poka si znowu, przelec i polec Bg wie dokd! Z zadum za nienymi ptakami okiem powid. - Ciekawo podczas czowieka ogarnia dowiedzie si czego o tych stronach dalekich, do ktrych ptaki lataj... eby Cho w ksice albo w rozpowiadaniu jakim zobaczy te morza, te kraje, te cudnoci i dziwy.., - Razem o nich czytywa bdziemy. Czy dobrze? Wszystkie promienie soca w renicach mu zawieciy. - eby to kiedy nastpio! eby to doprawdy... Wiatr powia; topl zaszumiaa i strzsna na nich krtk ulew kropel. Rozemieli si oboje gono, jak dzieci. - Chodmy do chaty! - zawoa Jan. - Chodmy! - ochotnie powtrzya Justyna. Szereg lip na podwrku Anzelma i Jana stojcych raz jeszcze osypa ich chodn ros, zanim stanli przed otwartym oknem przeciwka, czyli izdebki, ktr Anzelm cel swoj nazywa. XI Pod otwartym oknem, na podugowatym, prostym stole, na kilku ksikach w zniszczonej oprawie staa lampka z wysokim kominkiem; przy glinianym dzbankui szklance z zielonawego szka lea wrdgrubych okruch nie dojedzony kawa razowego chleba. - Ju kiedy okno otworzy i chleb jad, to prdko i odyje - szepn Jan. W gbi izdebki, pod cian okryt cienkim ichropowatym pokadem wapna, na tapczanie zasanym kraciast, domowego wyrobu kodr Anzelm w kapcie i butach nawznak lea, z jednym ramieniem bezwadnie wzdu ciaa spoczywajcym, adrugim na gow zarzuconym. Szeroki rkaw kapoty zakrywa cakiem grn cz jego twarzy i wida byo spod niego tylko bladorowe, siwiejcym wsem ocienione usta. Ukad tych ust by tak surowy, jakby wnet otworzy si one miaydla wydania sw gromicych albo gniewnego czy rozpacznego okrzyku. W grze nad lecym w martwej nieruchomoci czowiekiem blado byskay ramy witego obrazu i szaro majaczyy wizerunki rycerzy cierniow koronk zwieczone. - eby teraz z fuzji mu nad gow wystrzeli, ani poruszy si, ani przemwi, iadne proszenie albo krzyczenie nic nie pomoe. Sam przez si potem dwignie si iodyje... Odeszli. Z maego ganku gzymsem w grube floresy wyrzebionym otoczonego wida byo ciemnaw sionk, w ktrej stay arna i przez drzwi otwarte w kuchni czysto wymiecionej dwie naprzeciw siebie ubiaego sosnowego stou siedzce na stokach dziewczyny. W niedzielnych sukniach bijcych w oczy morderow i granatow barw, w obcisych stanikach i kolorowych kokardach u szyi, okciami o st oparte, gowy owinite gadko uplecionymi warkoczami pochylay one ku sobie szepczc o czym z oywieniem i bez ustanku. Pomidzy nimi lea na stole zaledwie rozpoczty bochen chleba i sta gliniany, czarny garnek, z ktrego one drewnianymi ykami czerpay gsty, biaychodnik, z mleka, octu i posiekanej bowiny zoony. Ujrzawszy wchodzc Justyn powoli wstay, do progu podeszy, a gdy im ona rk na powitanie podaa, Antolka dotkna jej niemiao i z krtkim dygiem, Elusia za cisna j tak silnie, e a caym ramieniem zatrzsa, i wnet zagadaa. - Panienka znowu do nas przysza! Bardzo susznie, nam bardzo jest mio panienk widzie. Umiech, z ktrym to mwia, przyjacielskim by i wesoym, ale oczy jej,tak jak u Fabiana, mae i byszczce, zdaway si ze zoliw troch ciekawociprzewidrowywa twarz przybyej i zoliwie te zerkny za znikajcym w nie dobrowolnie, e, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPRc lc c ,{c $;2 drzwiach wietlicy Janem. - Prosz usie! - przemwia modsza z dziewczt. -Czy Justynka nie bardzo zmokaw deszcz z Mogiy wracajc. - Oho! - zadziwia si Elusia. - Wiksza poufao ni znajomo po imieniu panienk nazywa... Antolka zawstydzia si i twarz ku cianie zwrcia. - Kiedy prosia... - szepna. Justyna cienk jej kibi ramieniem otoczyai w zarumieniony policzek pocaowaa. - Suknia mi tylko zmoka, ale chtnie ogrzaabym si przy ogniu... - To ja zaraz rozpal! Skoczya i kilka polan z sionki przyniosa. - Poczekaj - zawoaa Justyna i z lekka j usunwszy sama przed piecem na pododze przysiada i ogie roznieca zacza: - Oj, oj! nie potrafi! - na cae gardo zamiaa si Elusia. - Potrafi. Nie wici garnki lepi! - odpowiedziaa Justyna. - Bardzo susznie, tylko e panienka nie do tego stworzona! - Ot, widzicie, e ju si pali... Kawa brzozowej kory pon istotnie w piecu i jzykami ognia suche polanka obejmowa. Popielaty krlik spod pieca wyjrza. Justyna wzia go w rce i uaskawione, agodne stworzenie wnet do piersi jej przylgno. Za tym pierwszym ukaza si drugi, trzeci, czwarty i wszystkie zwinwszy si w jeden jedwabisty, pstrokaty kbek czarnymi oczami w czerwonych oprawach na ni patrzay. - A my o panience tylko co mwiymy. O wilku mowa, a wilk tu. Bardzo susznie! - Ona do Justynki ma wielk prob - kruczkiem drzewo w piecu poprawiajc umiechna si Antolka. Elusia okciem j trcia i doni usta zamkn chciaa. Ale Antolka chichocc i gow odwracajc rk jej odepchna. - Ona Justynk chce na wesele swoje prosi. Mwi, e wesele wikszy dla niej walor bdzie miao, jeeli Justynka i modypan Korczyski na nim bd. I w oczach ludzkich to jej wielk promocj zrobi, Modego pana Korczyskiego sam Fabian zaprosi, cho dugo ani sucha o tym nie chcia, ale on ambicjant, wic sam nie artem da panw w chacie swojej przyjmowa. Wesele to odby si miao w par tygodni po niwach, okoo Matki Boskiej Zielnej. Fabian przed tygodniem na ogldziny domu i gospodarstwa konkurenta jedzi i wszystko dobrze znalaz; niezupenie dobrze, bo w chacie gromada spora, matka,dwch braci, siostra, ale za to ziemi u nichmorgw z pitnacie, inwentarz pikny, bo a dwadziecia sztuk byda, i familia bardzo porzdna: matka Giecodwna z domu, jeden z braci ekonomem u panw rnych suy, a teraz eni si z Zaniewszczank, a tysic rubli posagu bierze i zaraz folwark jaki w dzieraw wemie. - A pan mody? - zapytaa Justyna. Dziewczta znw zachichotay. - Taki modzieki... - szepna Elusia i rozrzewnienie napenio jej mae, byszczce oczki. - Moe wicej nie ma jak dwadziecia jedenrok, i w sodaty nie pjdzie, bo dwch starszych braci ju w wojsku odsuyo -rozgadaa si Antolka. - adnieki sobie, tylko e bardzo maleki... - A ty by chciaa, eby na wiecie same takie Herody byli, jak twj Micha! - uja si Elusia. - Niech bdzie sobie maleki, ale milusieki... Znowu rozrzewnia si, a zy jej w oczach stany, lecz zaraz potem opowiada zacza, e ociec jej szeset rubli posagu przyrzeka, ale od razu da niemoe, bo pienidzy nie ma. Wic poow da gotwk, a na drug poow weksle wyda. Ju to z famili narzeczonego umwione. - Ale wesele to ju huczne sprawi, taki ambicjant! -wykrzykna Antolka. I wypraw liczn dostanie. Pocieli i bieliznycay kufer zoya dla niej matka, a ojciec, jak do miasta jedzi, przywiz jejkaszmiru na sukni, prawdziwego czarnego kaszmiru, a to ju jest najpikniejsza suknia, jaka na wiecie by moe. I drug jeszcze mie bdzie, morderowego koloru, ale tasz... O strojach mwi zaczy. Justyna dopytywaa si o cen sukien, ktre na sobie miay, kto je szy, czy w wita je tylko nosz albo czasem i na codzie? Teraz ju obie rozgaday si jak czeczotki. Suknie im krawiec szyje, ydek w miasteczku; maj takich po jednej, po dwie najwicej, i nosz je tylko w wita. Na codzie nie uywaj inszych jak te, ktre utkaj same, a ktra wicej i adniej utka, tej sawa i honor. adna dziewczyna w okolicy tyle strojw nie ma, co Domuntwna. Bransolety nawet ma, zotne kolczyki i piercionki, bo i bogata jest sukcesork caego dziadowskiego gospodarstwa bdc, i Jankowi nadmiar przypodoba si pragnie. Ale Janek wcale najej suknie z ogonami i zotne ozdoby nie patrzy; nawet mniej upodobania w niej znajduje, odkd nimi popisywa si zacza.Raz, jak na hurbie (tak si u nich zebranie z tacami nazywa) w broszce i kolczykach przysza, a zotnymi bransoletami taczc dzwonia, cygaskim koniem j nazwa. Dlatej przyczyny tak j nazwa, e Cyganie zawsze swojego konia we wszelakie byskotki i dzwonki ubieraj. Przy tym opowiadaniu a zanosiy si obie od miechu. Justyna miaa si take. Kiedy Jan zdjwszy z siebie przemok odzie w kurcie z domowego sukna i z wywinitym na ni konierzem biaej i cienkiej koszuli wszed do kuchenki, gwarno w niej byo i wesoo. Antolka przedchwil do bokwki bya wbiega i wyniosa z niej tak wielki pk tkanin, e a uginaa si pod jego ciarem. Rzucia go na st i teraz wszystkie trzy oglday te wyroby jej rk: suknie, dywany, kodry mienice si najrnorodniejszymi barwami i wzorami, pasiaste, kraciaste, nakrapiane, zczystej i z lnem pomieszanej weny. Jan siostr o matk zapyta. Powiedziaa mu, e do Starzyn posza, do ma, a jutro raniutko powrci jeszcze na dni kilka, aby im pomaga. W Starzynach grunta niskie, wic niwa pniejsze, dlatego moeona przy niwach dzieciom pomaga, a potem do swoich w por doskoczy. Dwie mile ujdzie dzi w jedn stron, a dwie jutro z powrotem i z sierpem na polu stanie, jakby nie pidziesit, ale dwadziecia lat miaa. - Chwaa Bogu za tak staro - zauway Jan a z tej racji jest ona tak, e matka zawsze weso bya i adnych aprensji do serca nie dopuszczaa. Ale nie kady z takim charakterem urodzi si moe... Drzwiczki od przeciwka, w kcie kuchni umieszczone a tak wskie, e prawie ich wida nie byo, otworzyy si po cichu i ozwa si zza nich gos Anzelma: - Czy mi si tylko tak wydao, czy doprawdy gos panny Justyny usyszaem? Justyna ywo ku drzwiczkom podbiega. - Przez prg nie witam! przez prg nie witam! bo niezgoda jaka mogaby z tego pomidzy nami wynikn... a ja sobie niezgody z pani nie ycz... nie ycz! - z rzadk u niego ywoci i artobliwoci zawoa gospodarz domu i w kapocie, zza ktrej grubego konierza wida byo koszul u szyi tasiemk zwizan, wysoki prg przestpi. Justyna w obie donie rkjego wzia i chwil milczc na niego patrzaa. Wic by to ten sam czowiek, ktremu na piaszczystym pagrku Marta niegdy wicony medalik u szyi zawiesia iktry potem, z twarz uczernion, z potokami wody ciekajcymi z wosw i odziey... Pierwszy raz zobaczya go bez czapki. Czoo mia bia i cienk skr powleczone, wysokie, z mnstwem zmarszczek, ktre snopem leay pomidzybrwiami i stamtd cienkimi nimi rozchodziy si po caym czole a do przerzedzonych, siwiejcych wosw. Antolka podbiega i w rk go pocaowaa. - Jeszcze dzi pierwszy raz stryjka widz! Dopilnowa tej minuty, kiedy po wod poszam, i wtedy do kuchni przyszed, aby sobie kawaek chleba ukroi. Przychodz dodomu, chleb na stole, a drzwi od przeciwkaznw zaszczepione... Wszystko za dlatego, eby nie widzie si z nikim... - Taka ju mnie czasem oblega zgryliwo,e i najmilszy staje si niemiym - odpowiedzia Anzelm i mocniej ni zwykle ciskajc rk Justyny, uwanie, prawie badawczo na ni patrza. - a podobno wczoraj na naszym plku? Dzi na Mogi z Jankiem jedzia? a? - uwanego tego wzroku z niej nie spuszczajc przemwi. - Nowiny, prawdziwe no... no... no... winy! - jkajc sidoda jeszcze, i umiech przyjazny, prawieradosny otworzy mu usta i rozszed si po caej twarzy, a na wysokie czoo, ktrego zmarszczki wycigny si jak ukone promienie. - Prosz, do wietlicy prosz! Kto widzia gocia w kuchni przyjmowa? Chata nasza niska, ale nie ciasna, nie ciasna! Jedn rk poy kapoty u piersi przytrzymujc, drug na drzwi ukazywa i par razy jeszcze powtrzy: - Prosz! prosz do wietlicy! W kuchni znajdowao si troje drzwi, z ktrych jedne, zwykych rozmiarw, otwieray si do sieni, a dwoje innych, wziutkich i niskich prowadzio do przeciwka i do bokwki. Justyna zawahaa si, niepewna, w ktr stron i jej wypada; stary to spostrzeg, rami jej poda i przez sie do wietlicy prowadzi. Niegdy, niegdy widywa w korczyskim dworze w ten sposb prowadzce si pary isam od obiadw, od wieczerzy wstajc podawa rami wysokiej, czarnookiej, wesoej pannie. wietlica bya izb nisk, lecz bardzo obszern, bo wicej ni poow caego domku zajmujc, z trzema sporymi oknami, z ktrych dwa byy otwarte, ze cianami gadko otynkowanymi, z podog uoon z prostych, sosnowych, lecz gadko wyheblowanych i czystych a do biaoci desek. U niskiego sufitu grube, wapnem pobielone belki krzyujc si z cienkimi deskami tworzyy szeregi ciemnych prni; ca prawie dugo jednej ze cian zajmowa piec, do sufitu wysoki, z biaych kafel zbudowany, a u dou majcy rzd maych sklepie, z ktrych w zimowe wieczory rozlega si musiay na ca izb wierkania wierszczy. W kcie samotna, rozoysta, ogromna, sto lat moe majca staa kanapaz olchowego drzewa, na czerwono pomalowana i kraciast, domowego wyrobu tkanin obita; naprzeciw znajdowao si ko z sosnowych, biaych desek zbite, i dostatni pociel wysoko usane, a midzyoknami komod olchow i na czerwono pomalowan zdobia szkatuka z czeczotkowego drzewa z ukonie stojcym lusterkiem, may, czarny krucyfiks wiankiem z tego rozchodniku okrcony i maa lampa z grzybiastym szklanym kloszem. Zreszt, pod cianami stay wysokie, zielone albo w kwiaty malowane skrzynie o bombiastych, elazem okutych wierzchach; zydle z biaych desek, przed nimi olchowe, czerwone stoy, a u stow kilka krzese domowej wida roboty, niedawno sporzdzonych, bo nie pomalowanych, z drewnianymi siedzeniami i tylnymi porczami, z gitkiej moe grabiny czy klonu w wysokie uki powyginanymi. Przez drzwi za olbrzymim piecem otwarte ukazywaa si bokwka, maa, podugowata izdebka, z jednym znowu, wysoko usanym kiem. Antolka sypia tam musiaa, bo wrd mnstwa witych obrazkw, ktre nad kiem cian okryway, najwikszymi rozmiarami i najjaskrawszymi barwami jania obraz jejpatrona, w wianki na Boe Ciao powicone, w palmy wielkanocne, w pki suchych niemiertelnikw i wieych nagietek ubrany. Przez otwarte okna zapachy kwiatw i zi wnikajc z ogrodu napeniay po brzegi ca wietlic, a wtaczajce si przez nie gazie starej gruszy ocieniay j zielon, ruchom firank. Anzelm do jednego ze stow Justyn przyprowadzi. - Na krzele sie prosz... wygodniej bdzie ni na awie... prosz na krzele usie... I z ywoci ruchw, ktrej by nikt po nimspodziewa si nie mg, zgrabnie, dwornie, krzeso dla niej nis ku stoowi. Elusia, ktra za caym towarzystwem wysoki prg wietlicy jak pulchna kluska przeskoczya, miechem teraz na gospodarza domu patrzc parskna. - Ju chyba skoczenie wiata nastpi, kiedy pan Anzelm tak si rozrusza! - zawoaa. - Takim alegantem ukazuje si, jakby nigdy tetrykiem nie by! - Ot, i z gupia odezwaa si! - artobliwie odpar Anzelm - bo gdyby mdra bya, tobywiedziaa, e kto niedwiedzia przemoe, za nos go wodzi moe. Wida, e mnie panna Justyna tak przemoga. Potem sam n zydlu siadajc do Antolki zawoa, aby gocia wieczerz poczstowaa. - Sam te - doda - od wczorajszego wieczora tylko kawaek chleba przeknem, a i Jankowi po tej kpieli, ktr na Niemnie dzi wzi, godno by musi. Wczoraj jeszcze dowiedzia si od synowca, e na Mogi z Justyn on popynie, a teraz dwojga modych zapytywa, jak w czasie burzy wydobyli siz kopotu, czy bardzo zmokli, ile czasu w borze spdzili. Opowiedzia, e kilka razy spotka si na Mogile z pani Andrzejow, ktra to miejsce odwiedza czasem, ale bardzo rzadko i niby przypadkiem. Wielk pani jest i wszystkie oczy na siebie ma zwrcone, to i trudniej jej takich wypraw dokonywa jak na przykad jemu, ktry przez nikogo nie postrzegany moe sobie czsto pomodli si i poduma tam, gdzie brat jego wiecznym snem odpoczywa. Dwch ich tylko byo i siostra, ktra do zaniewickiej okolicy za m posza, skd te i matka ich pochodzia; a Jana matka znw Siemaszczanka z Siemaszek, tak jej za wypado, e a w czterech okolicach ycie swoje pdzia: najpierw w ojczystej, czyli w Siemaszkach, potem w Bohatyrowiczach, gdy za Jerzego wysza, potem za drugim mem w Jamontach, a na ostatku, za trzecim, w Starzynach. - Nie wiadomo, czy to ju ostatni m i ostatnie jej osiedlenie - artobliwie znowu zauway. - Bo mnie si zdaje, e gdyby dzi owdowiaa, toby za rok poniosa si jeszcze za czwartego! Justyna zapytywaa go o rozlego i ludno okolic, ktrych nazwy wymieni. Odpowiada jej chtnie i obszernie; o szczegy, ktrych nie wiedzia, bo przez wiele lat nigdzie nie jedzi, do Jana si odzywajc. - Wszystkich ich pani po troszku na weselu Elusi zobaczy - rzek Jan - bo Fabian peno ma wszdzie krewnych i znajomych, a zechce pewno, aby o weselu jego crki cay wiat gada. Tymczasem Antolka i Elusia st szmat ptna stary i w przecigu p godziny zastawiy go wszystkim zapewne, na co w,tej chwili zdoby si moga chata Anzelma iJana. Dokoa wielkiego bochna chleba zjawia si misa kwanego mleka w poowie z row mietan zmieszanego, potem druga z pooonym na niej plastrem miodu tylko co zna razem z drewnian ramk z ula wyjtego, dwa sery, z ktrychjeden przywidy a drugi wiey, te maso na spodku, na. koniec, przez zaczerwienion od ognia Elusi przyniesiona patelnia z dymic jajecznic. - Ju jak ja jajecznic zrobi - zawoaa wesoa dziewczyna - to, bardzo susznie! sam ociec czasem pochwali, cho jemu dogodzi tak prawie trudno, jak przez ten dom przeskoczy... - Ja myl, e Elusia kiedykolwiek i przez dom przeskoczy potrafi, taki z Elusi kozak - zaartowa Jan, ale na mid spojrzawszy brwi cign. - A kto do ula chodzi? - z gniewem zapyta. - A kt by jak nie Antolka? Tylko siestra imoga tak miele postpi - odsarkna crka Fabiana. - A raz na zawsze tego jej wzbroniem! - zawoa Jan i po brzegi wosw zarumieniony rk w st uderzy. - Niewiadomy wszystko zepsu moe, a ona kiedy nie uczya si, jak z pszczoami postpowa, to niech nosa w nie swoje nie tyka! Wstawa ju, aby do siostry z wymwkami i, ale z bokwki, cicha i zalkniona, wysuna si dziewczyna, z ustami skrzywionymi i rk policzek przyciskajc. - A co? uksia? - zawoa Jan. - eby j cholera... - ze zami krccymi si w oczach jkna Antolka. Jan troch jeszcze naspiony nic ju siostrze nie powiedzia, a Anzelm zaartowa znowu: - Nie dbaj, e pszczoa ksa, byle miodu dosta! Co tam, e troszk boli, nim za m wyjdziesz -przestanie ! Kiedy chleb w rkach podnis i kroi go zacz, na spodzie bochna ukazay si wyrane odbicia suchych lipowych lici, ktrymi gospodynie wkadane do pieca pieczywo od zetknicia si z glin i popioem zabezpieczaj. Na zydlu i krzesach wszyscy dokoa podugowate go stou zasiedli nabierajc sobie na gliniane talerze jajecznicy i kwanego mleka. Przez par minut nikt nic nie mwi. Anzelm, Jan i dwie mode dziewczyny jedli w sposb do szczeglny.Z grubo pokrajanych porcji chleba mae kski odamywali i dwoma palcami do ust jenieli. Drewniane yki trzymali w palcach zgrabnie, delikatnie i zawart w nich ywno powoli w usta wkadali, powoli tei cicho j przeuwajc, po czym yki na stoach kadli i po kilku sekundach dopiero znikajcym w nie dobrowolnie, e, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc  c oc {-7c < lub po minucie znowu je delikatnie ujmowali i powoli do ust nieli. W tym szczeglnym, przesadnie powolnym i delikatnym sposobie jedzenia wida byo od dziecistwa nabieran albo i z krwi dziedziczon obawprzed okazaniem grubiastwa i arocznoci. Anzelm przemwi pierwszy. Spojrza na Justyn i jakby sobie co nagleprzypominajc zapyta: - A moe by pani herbaty wypia? My j rzadko kiedy pijemy, ale zaraz mona zrobi... W bokwce, na olchowej czerwonej szafie sta niewielki blaszany samowar i Antolka ju si z krzesa zrywaa, aby biec go nastawia. Ale wanie w chwili, w ktrej Anzelm pytanie swoje uczyni, Jan yk nastole zoywszy rce na kolana opuci i z umiechem gbokiego zadowolenia patrza na Justyn, ktra w porcji ciemnego chlebazotawym miodem posmarowanego ze smakiem zby zatapiajc take na niego patrzaa. Oboje mieli umiechy w oczach i pytanie Anzelma usyszeli dopiero wtedy, gdy je powtrzy. - Zdaje si - powoli zauway Jan - e apetytu po spacerze nie brakuje i moe obejdzie si bez herbaty... - Obejdzie si z pewnoci! - zamiaa si Justyna. - A ja teraz ju na siestr i nie gniewam si, e sama do ula po mid posza! Zamia si tak, jak miej si szczliwi, bez widocznej przyczyny, gono, serdecznie, z gow w ty odrzucon, i bezwidocznej take przyczyny siedzc obok Antolk po wosach pogadzi. Po czym yk ze stou delikatnie uj i mleka ni zaczerpnwszy powoli do ust ponis. Rk mia du, w skr ciemn i grub obleczon, bardzo czyst, o szerokiej donii dugich, cienkich palcach. Dnia tego przecie Anzelm by niepospolicie oywionym, mwnym i kade ciekawe oko dugo zatrzymywa by si mogo na tym ociaym schorowanym, pitnem wielkich boleci przyobleczonym czowieku, kiedy dzi, pobudzany jemu tylko znanymi uczuciami, dworn uprzejmo i przyjacielsk gocinno okazywa, rozmow z gociem podtrzyma usiujc. Na rku Justyny zobaczywszy czerwon szram zapyta, czy pochodzi ona od sierpa, a otrzymawszy twierdzc odpowied dugo, dziwnie migoccymi oczami na ni popatrzy. - Cika praca! a? chocia to wszystko od uzwyczajenia zaley. Nie wiem ja tylko i wtpliwo mam co do tego, czy osoba tak piknie na fortepianie grajca do takich grubych robt uzwyczai si moe. Opowiedzia, e nieraz idc wybrzeem rzeki albo przeprawiajc si na jej drug stron sysza j wsplnie z ojcem grajc. - Sodka muzyka - umiechn si - uszy gaszcze i serce przenika. To jest prawda, ale druga znw prawda, e tak prawie po caych dniach w instrument stuka to moeiniemniejsza fatyga jak ple albo ... Na podwrku rozlego si ryczenie krw; dziewczta zerway si z siedze i popiesznie naczynia ze stou sprzta zaczy; potem Elusia nie ukazaa si ju wicej, a Antolk wida byo z dojnic w rku prdko przez sie na dziedziniec wybiegajc. Soce zaszo ju byo od p godziny; wietlic napeni szarawy zmrok. Jan ma lamp na komodzie zapaliistryjowi oznajmi, e idzie najrze, czy parobek dobrze w nieobecnoci jego byda ikoni dopatrzy. Anzelm i Jutstyna zostali wedwoje. Niespodzianie dla Anzelma i moe dla samej siebie Justyna z krzesa swego zsuna sina zydel i ku staremu pochylona ustami do ramienia jego przylgna. Nie zdziwi si bardzo, tylko zrazu, jakby przelkniony, w ty nieco uchyli si i kapot otuli si sprbowa. - Nowina! - wyszepta - no... no... wina! Ale ona z czoa i ramion wilgotne jeszcze wosy swe odgarniajc i z wyrazem pieszczoty oczy ku niemu wznoszc z cicha mwia: - Wiem, stryjku, wszystko, wszystko wiem... - A skd? Kto mwi? Pewno ju Janek jzykiem nasiek... Nic ja w tym zego nie widz, bo jeeli pani jest tak askawa, e znim w przyjani chce pozostawa, to i nie powinien mie adnych przed pani skrytoci. Potrzs gow. - Ale eby ktokolwiek, choby i on, wszystko to wiedzie i przenikn mg, o tym wtpi... Gboko trzeba kopa, aby wod znale, a tym bardziej czowieka, eby nie wiedzie wiele lat z nim przebywa, jeszcze wszystkich skrytoci jego nie rozpoznasz... Ze wzrokiem kdy daleko za otwarte okno puszczonym mwi dalej: - Wszelako zdarza si na wiecie. U Boga i mucha, kiedy kae, onierzem musi by. May ja czowiek jestem, ale na wielkie rzeczy w modoci swojej patrzaem i w nich maleki udziaek wziem, a z tego i cae pniejsze ycie moje wycieko. Korczyn! oj! i domyle si teraz nie mona,jaki tam wtenczas rozlegay si mowy i postpki... Zdaje si, e wszystko, co ludziom Pan Bg da dobrego, poruszyo siwtenczas i zagadao. Brat obejmowa bratanie zwaajc na to, czy bogatego albo ubogiego obejmuje, rozumni gupim drogi pokazywali. A przed wszystkimi jeden cel wieci. Nas do tej festyny nie tylko dopuszczono, ale i zapraszano dajc, abymy ycie naraali, ale tym, co go nie utrac, takie rzeczy pokazujc, e aby je dosta, kady chtliwie gow pod niebezpieczestwa podstawia... Wiele bym ja mg w tej materii mwi i opowiada, ale... Dugo wstrzsa gow na par gwiazd przez gazie sapieanki przebyskujcych patrzc. - Senne widowiska... czasowe mary... Justyna blisko do niego przysunita, z jednrk pieszczotliwym ruchem na jego ramieniu zoon a na drugiej twarz sw opierajc, w milczeniu suchaa mowy jegopowolnej, czstymi milczeniami przerywanej, w czci tylko zwrconej ku niej a daleko wicej do pgosem smutnych myli i wspomnie podobnej. - W ksice jednej wyczytaem: "Jak muchypadn w boju syny ludzkie..." A w drugim miejscu tej samej ksiki, czy moe jakiej inszej, napisano: "Jak glina w rku garncarza, tak ludzie w rku Stwrcy." Taka to ju by musi kondycja nasza, ale serce czowieka podczas za sabe bywa, eby j cierpliwie i pokornie przenie. Wida za mao cierpliwy i pokorny byem, bo kiedy ju te rzeczy obrciy si na z stron i zama nieprzenikniona wiat ogarna, zaczem dowiadcza niecierpliwego alu i gniewu, sam nie wiedzc nawet, przeciw czemu i przeciw komu ten gniew obrci. Odaowa tego, co przemino, nie mogem, ani te przywykn znw do zwyczajnego ycia, odktrego jakby na skrzydach mnie odnioso.Co dawniej byo - obrzydo; co bawio i radowao - wydawao si sam marnoci. Pjd, bywao, z pugiem i tylko wspominam, co w tamtych zotnych dniach widziaem i syszaem; twarze rne, postpki, sprzeczki i zdania wspominam i z pamici swojej umylnie je wybieram, podobnie jak skpiec dukaty ze skrzyni wybiera ogldajc je i lubujc si nimi. Tak czasem pord mgy wiosennej i p dnia na polu przy pugu przestoj o robocie, do ktrej wprzdy chtliwy i zdatny byem, zapominajc. Albo zimow por do wesoej jakiej wietlicy, bywao, wejd i patrz, jak ludzie rycho o wszystkim zapominajcypiewaj, wesel si; tacz. "Czy oni powariowali?" - myl sobie, supem niemym i nieruchliwym w kcie stojc, a imwicej oni wesel si, tym widoczniej przedoczami staje mnie ta polana lena z tym swoim smtnym pagrkiem i niegiem, co nani w ciemnoci nocnej biaymi patami pada. Co nowy taniec zagraj, to ja zaszepcz: "Wieczne odpoczywanie racz im da, Panie!" Co now pieni kto zawiedzie, to ja znw: "Wieczne odpoczywanie!" Co goniejszym miechem kto wybuchnie, w mojej gowie rozlega si: "Wieczne odpoczywanie!" Na weselcych si rk machn i do chaty pod niegiem padajcym id, a w chacie... Chryste!... miejsce po bracie jedynym ju i zastygo, onka jego ju po drugich weselnych godach, tylko sierotka may mnie spotyka i tuli si do opiekuna jedynego, ktry mu na tym wieciepozosta... W drzwiach bokwki ozwa si szelest; Jansta na progu plecami o drzwi oparty, z ramionami na piersi skrzyowanymi. W cieniu posta jego rysowaa si w liniach prostych i wyniosych. Caa wietlica pogrona bya w cieniu, bo maa lampa naolchowej komodzie stojca sabe rzucaa wiato i tylko wski jej promie spywa na ciemn kapot Anzelma i na, poyskliwe, rozpuszczone wosy Justyny. Po dugim milczeniu Anzelm pgosem i powoli znw mwi zacz: - Kademu jednake stworzeniu dany jest zmys ratowania si i od ostatniej zguby ubiegania. Tak i ja w jednym miejscu ratunek dla siebie postrzegajc do niego siudaem. Nie byo mnie wtenczas wicej nadlat trzydzieci, nie dziwno tedy, e kochanie tyle prawie dla mnie znaczyo, co ycie i szczcie. Wida, e przeznaczonymbyo, aby wszystkie miody i trucizny, z Korczyna na mnie cieky, bo tam mnie objawiy si te widowiska senne, po ktrych pocieszy si nie mogem, i tam te gwiazda kochania mego zawiecia. Moe niejeden powie, e moja nadzieja nierozsdna bya i e za wysoko odwayem si spojrze, ale ja tak wtenczas nie mylaem. Wszak ju mao niedwa tysice lat temu Pan Jezus rwno powiecie ogasza i duo o niej gadania w tym samym Korczynie syszaem. Cho ta panna do paskiej familii naleaa, ale ja te od niewolnikw rodu swego nie wiodem, a cho ubogi, onie i dzieciom kawaek chleba da mogem, nie gorszy moe od tego, ktry w te czasy niektrzy panowie jada zaczynali, a moe i spokojniejszy, pewniejszy. Do tego, cho z paskiej familii ona pochodzia, niewielka zniej bya pani... niewielka! Cudze suknie na grzbiecie nosia wszystkiego od aski krewnych wygldajc. Czemuby jej, zdaje si, wasnego domu, cho niskiego, i wasnej woli przy mu kochanym i kochajcym nie chcie? Wzajemno za wiedziaem, e mam... wiedziaem. Nie na lepego przecie patrzaa ona swymi takimiognistymi oczami i nie guchemu takie rzeczy niejeden raz mwia, ktre o wzajemnoci upewniaj. Posunem si tedy... i odprawiony zostaem. Nie chciaa. Nie mona nawet powiedzie, aby jej familia wielkie przeszkody stawia. Pewno, e byy tam ze strony krewnych perswazje, moe i pomiewiska, ale od otarza nikt by gwatem jej nie odciga. Sama nie chciaa. I widzie si ze mn nie chciaa, a j raz w ogrodzie dopilnowaemi za rk chwyciwszy o przyczyny tego despektu, ktry mnie od niej spotyka, zapytaem. Powiedziaa przyczyny takie, etylko na nie plun byo warto. Perswadowa chciaem i przekonywa, ale wyrwaa si mnie i ucieka. Z paczem ode mnie ucieka. I sama desperowaa, a jednakowo nie chciaa... nie chciaa... Od tej pory zacz si najgorszy czas jego ycia. Tylko co by wiadkiem przeraliwej zawodnoci ludzkich walk i nadziei, teraz pozna zmienno ludzkiego serca. Wszystko wydao mu si niepewnym, nietrwaym, marnym. - Taka mnie ogarna zwtpiao, e wszystko, na co tylko pojrzaem, okazywao mi si w postaci znikomej mary.Dzi jest, mylaem sobie, a jutro rozwiejesi i zniknie. Posyszaem raz, jak ksidz w kociele mwi: "Z ziemimy poszli i w ziemi przemieni si mamy", i te sowa nigdy ju z gowy mojej nie wychodziy. Gorzej od wszystkiego zwtpiao ta mnie gniota, bo adnej ju chci i adnego zamiaru do serca nie dopuszczaa. Kiedy jeszcze cokolwiek robiem, to tylko o tym biednym sierotce mylc, eby przy mnie z godu nie zdech, a dla siebie tobym ju i palcem nie kiwn, bo cigle mnie na myli stao: "Na co? dla jakiej przyczyny o marno i doczesno dba?" Przed Bogiem si upokarzaem, ale ju tylko o zlitowanie dla niemiertelnej duszy swojej proszc; o to za, co mnie w tym yciu spotka, bynajmniej nie dbaem pewnym bdc, e wszystko na zawsze utraciem, a gdybym znw naby, zaraz bym znw utraci... Jednak zbyt modym by moe i zbyt proste, zdrowe dotd ycie prowadzi, aby w tym zwtpieniu o trwaoci i wartoci rzeczy ziemskich zastygn mg i zmartwie. Owszem, tsknota za lepszymi dniami i al po ukochanej kobiecie drczyy go cigle. - Nie zaskrn, ale gboko w sercu zasadzon tskliwo i bole czuem, Gdyby czowiek mg zami do grobu ciec,ju bym wtenczas ciek pewno. Samego siebie lka si zaczem mylc, e zwariuj albo nieprzyrodzon mierci zgin; bo mi te ju gazie drzew i gbokoci Niemna po gowie chodziy. Wstyd mnie zdejmowa, e mocy nijakiej nad sob mie nie mogem, i Pana Boga na pomoc wzywaem, i niedobrowolnie zy cieky mnie z oczu. Ktrego dnia dwign si ju z myli ponurych i samego siebie nauczam: "Siy do kupy cinij, na bied oczy zmru i rzu j pod nogi, a pocieszenia sobie jakiego szukaj, aeby woliboskiej nie sprzeciwia si i marnie nie, gin". Zdaje si, e ju i wyperswaduj sobie, desperacj odpdz i dzie, drugi jak wszyscy ludzie przeyj. Nie, do ycia ochota nie bierze i cho tak pracuj, e a cay oblewam si potem, najmniejszym czasem o miych nadziejach utraconych i o marnoci wszystkiego myl. Raz ju nawetzaswataem si do panny jednej i sam pojechaem do niej. Jadc mylaem: "Oeni si i kwita! Chat zaludni, rozwesel si i odyj". Ale kiedym przyjecha i na pann spojrza: nie! Szpetna ona nie bya ani gupia i to mi te tajnym nie byo, e miym okiem na mnie patrzaa. Nie i nie! Tamta przed oczami stoi, a przy tym do czego inszego ju uzwyczajony, co inszego poznawszy i pojwszy, ani w jej mowie, ani w obchodzeniu si, ani w zamiarach, ktre objawiaa, smaku adnego znale nic mogem. Duaem si tak z samym sob, jak pywacz z wod, lat moe ze trzy, a smtek zdrowia ubiera i czarne myli si zjaday, a bezsilny i z jakimi dziwnymi, przechodzcymi i znw powracajcymi boleciami na oe padem, dziewi lat potem przez t chorob gnieciony, ktrej doktorowie rady da nie mogli i hipokondri j nazywali... Znaczenia nazwy tej nie rozumia, ale wytumaczy mu j jeden z lekarzy powiadajc, e choroba to jest wicej duszna anieli cielesna i e j te duszne lekarstwa wicej nieli cielesne ukrci mog. Zapewne tym dusznym lekarstwem bya wielka ch pomoenia synowcowi w dwigniciu si z ruiny i biedy, a take pociecha, ktr mu sprawia widok dorastajcego sieroty po bracie. Dziewczynka te, ktr Jan napar si wzi od matki, mileka bya, wesoleka izawczasu ju porzdek w chacie robi zacza, a i bratowa, cho pocha i w romansach niepowcigniona, dzieci swoje czsto nawiedzaa i jego dogldaa weso swoj gadatliwoci babsk mieszc czasem i rozrywajc. - U Boga i ubity, kiedy kae, drugi raz oy moe. I ja te wskrzesem, cho niezupenie... niezupenie, bo mnie zdaje si, e u ludzi wiele czujcych i raz ju nadmiar zasmconych nie tylko na ciele, aleina duszy robi si takie zmarszczki, ktre nigdy zupenie nie znikn. Tak i ja do tej pory nie mog ju ze wszystkim do zwyczajnego ycia powrci. Ruchliwoci wszelakiej, haasw, tumliwych gada ubiegam, bo rd nich prawie bezprzytomnym si staj. Kadej nieznajomej twarzy ludzkiej najpierw zlkn si zawsze, nim pokonawszy siebie przybliy si do niej zdoam. Podczas i boleci mnie napadaj: cielesne i duszne, Odzazibienia, by najmniejszego, w gowie amania i blu dowiadczam, a kiedy w starych przypomnieniach i zgryzotach pomimo woli utopi si pamici, dwa i trzydni jak martwy le niczyjego widoku znie nie mogc i samego siebie prawie nieczujc. Ale o to wszystko bynajmniej. Niedue to dolegliwoci i cierpliwie je przenie mona, spokojno i niejedn przyczyn do uciechy majc... Cieszyo go teraz wiele rzeczy: domek na miejsce starego i prawie ju walcego si zbudowany; sad, ktry wasnymi rkami zaoy; pasieka, ktr Jan umiejtnie prowadzi i powikszy; dorodny i szanujcy go chopak; agodna i gospodarna dziewczyna; dobrze przez obojeprowadzone gospodarstwo; zreszt, socejasne, kwiaty pachnce, jaskki gniedce si pod okapem, cicho i spokojno panujce w zagrodzie, w tej samej zagrodzie, w ktrej yli dziady i przeddziady jego, a on sam urodzi si, wyrs i postarza, wic nie tylko kady kcik i kade drzewko, ale kad jej trawk i prawie kade ziarnko piasku zna,prawie w przyjani i poufaoci z nimi yjc. - Te wiatry okrutne, ktre mnie drog yciazabiegy, przeszumiay, przeleciay i ikajcym w nie dobrowolnie, e, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc Xc uNc -Dc <\ daleko ju znajduj si ode mnie. Wicej ja teraz dobrych godzin przepdzam nieli zych i o to ju tylko ubijam si przed Bogiem, aby Jankowi szczliw dol zesa. Nic te nigdy przeciw jego sercu i daniu nie uczyni, a chobym sam kiedy cokolwiek inszego myla i da, jego mylom i daniom w poprzek nie stan, owszem, dopomc w nich postaram si z caej swojej siy i monoci. Nie wrg ja jemu, aby mu w czym przeszkody stawi lub go do czego przymusza, ale przyrodzony zastpca ojca i jak ociec niczego oprcz tylko jego dobra i szczcianie dajcy... Jan szerokim krokiem przeszed izb, pochyli si i stryja w rk pocaowa. Potem wstrznieniem gowy odrzuci z czoa opad na nie gstwin jasnych wosw. - Bardzo ju pastwo zasmcili si oboje; stryjowi to niezdrowo, a u panny Justyny nawet i ezki w oczach widz. Co tam tak dugo rozwodzi si nad starymi czasami! Sw tych jeszcze nie domwi, gdy pod oknami da si sysze szelest krokw i sowa do dononym, ale dygoccym gosem wymawiane: - Ho, ho! znajd ja go! znajd baamutnika tego, zwodziciela, zoczyc! Znajd i ubij!... tak mi Boe dopom, e jak psa ubij! Drzwi wietlicy otworzyy si szeroko i naprzd wszed przez nie trzscy si staruszek, z kijem w rku, z twarz, ktraceglan rowoci odbijaa od nienej biaoci wosw i kapoty. Troch tylko za nim, ramieniem go podtrzymujc, ukazaa si wysoka, barczysta dziewczyna, do szczeglnie wygldajca. Na pierwszy rzut oka trudno byoby pozna w niej t Jadwik Domuntwn, ktra bosa i rozczochrana, w ogromnym fartuchu niosaprzez pole zielsko dla krw, a w porze niw a a do skpania si w strugach potu i snopy do gumna zwoc z msk sii zrcznoci kierowaa par koni. Teraz miaa ona na sobie sukni z wenianej materii tak jaskrawo szafirowej, e patrzc na ni oczy a mruy si musiay,z obcisym stanikiem i bardzo dugim ogonem, ktry cign si za ni w mikkich, niezgrabnych, od rosy i pyu zaboconych zwojach. Na gowie jej pitrzya si koafiura od sukni jeszcze niezwyklejsza, wysoka, koyszca si, pomad nasika, jaskrawymi wstkami i byszczcymi szpilkami upstrzona. Byszczca, bardzo licha brosza ozdabiaa jej stanik, liche take, ale byszczce kolczyki i bransolety koysay si u jej uszu i brzczay u rk wielkich i czerwonych. Potna jej kibi, ktra rd pola, w stroju pracownicy wiejskiej, przypominaa poetyczn i w sile swej dobroczynn Cerer, ktra na drabiniastym wozie cignitym przez rzekie konie do pamici przywoywaa klasyczne atletki, w tym stroju zbyt ciasnym i zbyt dugim wydawaa si sptan i niezgrabn; twarz jej pikne szafirowymi oczami i kasztanowatymi brwiami przyozdobiona wrd jaskrawych barw i byskotek uderzaa gruboci rysw i burakow czerwonoci cery. - Dobry wieczr... - zacza w progu, ale gdy spojrzenie jej upado na stojc obok Jana Justyn, zdawa si mogo, e nagle oniemiaa. Stary Jakub za to uwolniwszy si od ramienia wnuczki dygoccym krokiem ku gospodarzowi chaty postpowa sroc si coraz bardziej. - Gdzie Pacenko? Niech mnie pan Szymon zaraz powie, gdzie tego krzywdziciela i naigrawc mojego ukry... a jeeli nie powie, to jak mi Bg miy, chat zrewiduj i sam znajd... a jak znajd, to pomst na nim wywr za to, e mi kobiet na cae ycie nieszczliw uczyni, a mnie w g a b i e pogry... - Znowu dziadunia Pacenk nastraszyli? - Na Jadwig patrzc zapyta Anzelm. - A jake! - odzyskujc mow zawoaa. - Taki by dzi spokojny, grzeczny, rozumny,jak ju lepiej i nie potrzeba. Zjad na kolacj kwanego mleka i mwi: "Jadwika, pjdziem sobie ktrego ssiada nawiedzi". "Moe pana Szymona?" zapytuj, bo ju wiem, e gdyby powiedzie: pana Anzelma, zaraz obruszyby si i powiedzia: "Ja do baznw nie chodz". On zawsze myli, e pan Anzelm modym kawalerem jest, a gospodarzem w chacie nieboszczyk pan Szymon. Poszed i piknie, grzecznie szed sobie nawet si dobr majc, bo tylko troszk opiera si na kiju; a tu jak wyskocz chopcy zza potu, jak krzykn mu w same ucho: "Pacenko przyjecha i znw babulk zabierze!" A zatrzs si cay, i eby nie ja, na ziemi padby... i juteraz nijak jego nie wstrzyma ani wyperswadowa... drze si naprzd, e i zawrci go do chaty nie zdoaam... Stary tymczasem kijem wywijajc i groniepokrzykujc z kta do kta drepta we wszystkie pilnie zagldajc, ciemn bokwk nawet obejrza i do wietlicy wrciwszy pod wielk kanap kijem czas jaki wodzi, a do pieca przydrepta i chcia zajrze w znajdujce si pod nim mae sklepienia. Ale usiujc pochyli si dosamej ziemi rwnowag straci i caym ciarem swego wyschego, lecz kocistegociaa na podog run. Najbliej upadajcego znajdujca si Justyna najprdzej znalaza si przy nim i pochylona ju zrcznym ruchem gow jegopodnosia, gdy rubasznym i wyranie rozgniewanym ramieniem odtrcon si uczua. - Za pozwoleniem, prosz dziadunia mego nie rusza... ju ja sama dam rady... ju co si tyczy dziadunia, to on pewno do mnie naley... - prdko i plczcym si ze wzruszenia jzykiem zagadaa Domuntwna.Jednoczenie z ostronoci, lecz i niepospolit si dziadka z ziemi podniosa popdliwym gestem usuwajc Jana, ktry jej chcia przyj z pomoc. - Niech pan Jakub uspokoi si - przemwi Anzelm -Pacenki nie ma; ani tu, ani nigdzie nie ma, bo on ju dawno z tym wiatem rozsta si. - Nie ma? - na kiju wspierajc si i jeszczecay drcy zapyta starzec - czy doprawdy nie ma? czy sowo honoru? - Sowo honoru! - uroczycie przemwi Anzelm. - Ot, niechaj pan Jakub spokojnie sobie usidzie i grzecznie z nami pogada... W tej samej chwili Jan do Justyny szepta: - Nadmiar bym chcia, eby on przy pani opowiedzia jedn histori o dwunastym roku... ktra zdarzya si z jego bratem, kiedy tu Francuzi byli... On duo ciekawych historii pamita... Anzelm szept synowca moe usysza, moe te wiedzia, czym najatwiej starca zupenie ju uspokoi mona, bo posuwajcku niemu krzeso przemwi: - Prosz usie, bardzo prosz. Ciekawo mnie bierze, czy te pan Jakub pamita jeszcze t histori, co bratu Franciszku wydarzya si w dwunastym roku... czy moe ju o niej i zapomnia! Na pomarszczon, ceglastorow twarz starca spyna taka sama una odradzajcej si i rozczulonej pamici, jak wtedy, kiedy mu Anzelm wspomnia o grobowcu Jana i Cecylii. Zdawa by si nawet mogo, e nogi jego nabray nagle wikszej mocy i skrzepio si cae ciao, bo nie zwaajc na podawane sobie krzesowyprostowa si, obie rce na kiju wspar,czoo podnis, ku sufitowi spojrza. - A jake - zacz - a jake! Pamitam... ho,ho! jakby to wczoraj zdarzyo si... Najstarszy by... piciu nas byo... ja najmodszy, a Franu najstarszy... moe mnie dziesi lat byo, a jemu dwadziecia,kiedy go pan Dominik Korczyski, pana Stanisawa, teraniejszego dziedzica Korczyna ociec, do legionw zwerbowa... przy Napoleonie obydwa wojowa poszli... Zpana Dominika dobry by kamrat... dobry... ja o tym wiem... bo prawie we trzydzieci lat potem i sam z nim na wojn chodziem...Nad Franusiem naszym, starszym bdc, opiek rozciga, i przez listy my o jego powodzeniach i promocjach wiedzieli... A tudwunasty rok przyszed... Francuzi id! Ociec mwi: "Pewno i Franu nasz z nimi idzie". A matka gow kiwa i odpowiada "Pewno idzie! Moe i do nas zajdzie! Moe my jego jeszcze raz przed mierci obaczymy!..." Moe i obaczymy" - mwi ociec... Czekali jego, spodziewali si... Matkanajmniejszym czasem w pole, na drog wychodzia, a my, modsze bracia, tylko cooczu nie powylepiali brata oficera wygldajc. Gdy stary to mwi, Jadwiga nie spuszczaa z Justyny oczu, ktre coraz wicej zapalay si i roziskrzay. Nie dosyszaa tego, co Jan do niej przed chwil szepn, ale spostrzega dobrze, ekiedy si nachyli ku niej, na ustach mia taki umiech, jakiego ona nie widziaa u niego nigdy, a cigle patrza na jej rozpuszczone wosy; zdawa si mogo, epo prostu oczu od nich oderwa nie mg. Justyna za suchaa go ze wzniesionym kuniemu wzrokiem, z ktrego biy promienie cichej, jakby niemiaej radoci. Z troch jeszcze dygoccym, ale coraz wzmagajcym si i czystszym gosem opowiadajcego starca zczy si gruby szept jego wnuczki. Zdawa si mogo, i szeptem mwia dlatego, e trudno jej byowydoby gosu ze wzburzonej piersi lub tee sama lkaa si tego, co mwia. - Aaaa! - nie spuszczajc wzroku z Justyny zadziwia si - czy to teraz taka moda przysza, eby rozpuszczone wosy nosi?... Aaaa! rycho moe i taka nadejdzie, eby panny i goe albo w jednychkoszulach chodziy! Justyna w opowiadanie starca wsuchana moe zoliwych sw dziewczyny nie syszaa, a moe te udawaa, e ich nie syszy... Jan na mwic gniewne spojrzenie rzuci, ale przygryzszy warg i ramiona u piersi krzyujc, milczc plecami ku niej si zwrci. Starzec prawi dalej: - Tak my w zaciszku naszym siedzc wdrownika z dalekich stron po drogach wypatrywali, a zima nasza, taka okrutna,jakiej nigdy za ludzkiej pamici nie bywao. Ludzi ledwie kiedy z chaty wychodzcych zamrozie po rkach i nogach opaday, a podczas z wielkiego chodu prawie tchu odwie nie byo mona. nieg te czsto sypic poty zasypywa i gry albo, zdaje si, kocioy na polu wystawia. Jednego razu, samym rankiem, zawoa nas ociec, eby my czego szli za nim w pole... ju i nie pamitam czego... Przez ca noc zawierucha bya taka, e o dwa kroki domualbo drzewa by nie rozpozna. niegu moc nasypao. Idziem my w kouchach przez ogrd w niegu brnc, a na kocu ogrodu ukazuje si nam coci czarnego, stojcego... ni to goy pie z naga wyrosy tam, gdzie go wprzd nie byo, ni to drzewniana figura do potu plecami przyparta. "A co tam takiego stoi?" - mwi ociec. "Nie wiemy" - odpowiadamy. A matkaza nami idca, nie wiadomo na co, ot tak, przez to chyba, e ju j cigiem niespokojno jakaci w pole i na drogi para, powiada: "Moe to nie daj Boe czowiek zmarznity!" Wszyscy my poszli prdzej tak e matka nie zdywszy i razem z nami w tyle ostaa. Przyszli my w te miejsce, pojrzeli i tylko co ze strachu naziemi nie popadli. "To to czowiek!" - krzykn do nas ociec. A ja, cho najmodszy, ale najmielszy, przyskoczy iz bliskoci na tego czowieka popatrzywszytako krzykn: "Oficer, tatku, oficer!" Mundur na sobie ten zmarznity czowiek mia cay w dziurach, a czy obuty by, tego i widzie nie mona byo, bo niegu nasypao si jemu a po kolana i od kolan dopiero wyrasta on z tego niegu, zupenie jak drzewniany, plecami do potu przyparty, ty na twarzy gdyby wosk i tylko dugie wsy blond na brod mu spaday, a oczy byy jak w gow wstawione szyby. Jedn rk mia opuszczon, a drug buk w cinitej garci przy gbie trzyma. Od razu ju my domylili si, e uchrony od zamieci i chodu szukajc po polu wdrowa, nigdzie nie trafi, buk, co j pewno w kieszeni mia, z godu gry pocz, i tak go mier od, mrozu pod samym potem naszej chaty schwycia. Stoim my, patrzym, dziwujem si, ociec egna si witym krzyem pocz, a tu i matka nadchodzi. W niegu brna, Ale, sza; coci j do tego miejsca paro... Przysza,spojrzaa, rkami klasna i okropnym gosem wykrzyknwszy: "Jezus, Maria! toto Franu!" na nieg pada... Podtenczas i my wszyscy rozpoznali, kim ten zmarznityoficer by... Prawie jednoczenie, gdy stary sw tych domawia, na uboczu nieco stojca dziewczyna goniej ju jak wprzdy i z wikszym rozjtrzeniem zaszeptaa: - Wielka rzecz! Kaden, eby tak wosy swoje rozpuci, pokazaby, e ich niemaoma... ale nam, prostym dziewcztom, wstydno byoby tak chodzi!... Oj, oj, wosw duo, aby rozumu tyle! Jan prdko teraz ku niej przystpi. - Niech panna Jadwiga adnych przytykw nikomu w chacie naszej nie robi, ja pann Jadwig piknie o to prosz - cicho; ale z czoem poprzeczn zmarszczk przerznitym zaszepta. - To i co, e pan Jan mnie prosi? - z iskrzcymi z iskrzcymi oczami odszepna.- Moe kiedyci proba pana Jana i miaa dla mnie walor jaki... ale teraz to ju widz, e trzeba mnie zawczasu na ubocz schodzi, aby, bro Boe, pan Jan z wielkimi paniami przestawajc mnie za swoj poddank nie poczyta... Posrebrzane, pozacane i paciorkowe bransolety dzwoniy u jej czerwonych rk, ktre gwatownymi, ruchami splataa i rozplataa; we wzburzonym jej gosie zadray i na kasztanowatych rzsach zawisy zy. - Dla jakiej przyczyny panna Jadwiga tak zoci si i alteruje? A czy panna Jadwiga wie, e zo piknoci szkodzi? - z trochszyderstwa sprzeciwia si Jan. Stary Jakub z wyrazem grozy na podniesionym czole, ze wzniesionym w grtym jak wosk palcem mwi jeszcze: - Takim sposobem on do swego rodzinnego zaciszka powrci i jak wartownik nieporuszony u wrt rodzicielskich stan...Tak ju jego, w drzewnian figur przemienionego, my wszyscy z ojcem na rkach swoich do chaty wnieli, a matka natapczanie przy nim pooywszy si jak wilczyca wya... Do rozgniewanej wilczycy podobn bya dziewczyna, ktra w tej chwili starca ramieniem obja i usiujc ku drzwiom go zwrci mwia: - Chodmy std, dziaduniu, no! chodmy! Do my ju tu pobyli i miych sw nasuchali si... Tutaj nasza kompania niepotrzebna... Na co nam w oczy le... gardzicielom, co wcale inszej przyjani i sawy daj? Znajomych nam, chwaa Bogu, nie zabraknie,.. Policzki jej i nawet czoo zachodziy sinym prawie rumiecem, z oczu sypay si iskry.Dziadka, ktry w chwilach przytomnoci posusznym by jej jak dziecko, ku drzwiom uprowadzajc, jeszcze mwia: - Jedno wschodzi, drugie zachodzi! Nas ju tu nie potrzebuj. Tu ju dobre przy lepszym staniao. To i chwaa Bogu! Owszem! Aby tylko wszyscy na tym handlu dobrze wyszli, bo wiadoma rzecz, e kto wiele ciga, mao dogoni. Dobranoc pastwu! Zdrowia i dobrego weselenia si yczymy! I gniew nieposkromiony, i ambitna obraza, ikania z caej siy tumione odzyway si w jej gosie. Dziadka do sieni wysuna, flakowaty i zabocony ogon sukni dla atwiejszego przejcia przez prg w garzebraa i z gonym stukiem drzwi za sobidziadkiem zamkna. Po wyjciu tych dwojga ludzi pozostali przez par minut nie mwili nic. Jan pierwszy miechem parskn. - Ot, jzyczna! - zawoa. - No, ale za! Ja i nie spodziewa si nawet eby a taka bya! Moe komu taka szparko i jzyczno upodoba si moe, ale ju mnieto - bynajmniej! Anzelm nie zapytywa o nic i adnej uwagi synowcowi nie uczyni. Wida byo jednak, e zmarkotnia, nad czym zastanawia siiczego aowa. Ale Jan po wybuchniciu miechem troch zmieszany do ciemnej bokwki wyszed, a wkrtce ranie ju do wietlicy wracajc zawoa: - Moe panna Justyna chce z bliska popatrze, jaka zaraz na Niemnie liczna iluminacja bdzie? - Jacic api? - zapyta Anzelm. - A jake! tylko co z ogniami wypywa zaczli... - Ju mnie i do domu pora! - wstajc rzeka Justyna. - Ja pani odprowadz, bo na dworze zupenie ciemno... - Pjd z pastwem i ja - powoli wymwi Anzelm; powoli z zydla wsta i Antolce, ktra z dzbankiem penym mleka do wietlicy wesza, powiedzia, aby mu czapk z bokwki przyniosa. - Stryjka spacer po nocy sfatyguje - zauway Jan. - Nie bj si. Cho i po nocy, kiedy zechc, jeszcze prdzej od ciebie i potrafi - zaartowa Anzelm. W wietlicy zrobio si troch ruchu. Za Antolk wszed Micha w kanarkowym ubraniu swym, uwietnionym jeszcze z powodu niedzieli szafirowym, w ksztacie motyla zwizanym krawatem. Nie dokazywa jak wczoraj, ale owszem, z powag ukoni si i wszystkim: "Dobry wieczr pastwu!" powiedziawszy, z jedn rk u zaostrzonego wsika, a drug na kbie zoon w kcie izby stan i ciekawie na Justyn patrza. Antolka z dzbanka do szklanki ciepe nie dobrowolnie, e, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc Ec (/c W,c ;t jeszcze mleko nalewaa. - Moe Justynka wieego mleka wypije? prosz, bardzo prosz! - zapraszaa. Anzelm swoj wielk barani czapk na gow kadnc powolnym szeptem do synowca mwi: - Czy sfatyguj si, czy nie, a eby panna ztwojej przyczyny na ludzkie jzyki pada, nie przystan. Ju niedobrze, e na Mogi popyn nie mogem, a nocne spacery we dwoje odbywa i jej za dobro zoci paci nijak nie wypada... Jan obj go nagle, okrci si z nim w kko i z gonym miechem w oba policzki go pocaowa. - Kady mody gupi! - otulajc si kapot i troch na synowca rozgniewany sarkn Anzelm. Wieczr by ciemny, bo strzpiaste, wieloramienne, do rozwiewajcych si dymw podobne oboki tu i wdzie zasaniay niebo i gwiazdy. - Jeeli pani chce dobrze widzie, to trzebaa pod topol zej - ozwa si Jan. Justyna prdko zbiega; Jan stryjowi zstpowa z gry pomaga. Spod topoli wida byo dugi szlak Niemna, z jednej strony, naprzeciw Korczyskiego dworu, za wysoki brzeg skrcajcy, z drugiej nikncy w przestrzeni za dalekimi piaskami. Justyna czwarty ju raz dnia tegowidziaa go w coraz innej postaci. Naprzdcikimi chmurami podszyty, a z powierzchni wybuchajc promienistymi ogniskami wiate i skrzydami jaskek muskan; potem wzburzony, ponury, wzdte fale i biae piany toczcy, z wlokcymi si w deszczowej zawiei tymipyty i chyo mkncym stadem czarnych czen; potem jeszcze, po burzy, najczystszym bkitem i zotem pyncy, wzote dymy ubrany, z powanym nad sob chrem nienych wron morskich i pochliw gromadk atasowych rybitw; teraz pozornie nieruchomy, sta si on w dole wstg na dwie podune poowy przecit: gboko czarn pod dugim cieniem boru, a z drugiej strony ciemnostalow. W tym pasie roztopionej stali nie byskay odbicia gwiazd dymnymi, strzpiastymi obokami przysanianych, w zamian lizgay si po nim blade poyski i wypywa na poczy czerwone, jaskrawe, z daleka ksztat okrgy majceognie. Spod stp wysokiej gry wysuway si one na punktach rnych, a z rzadka uszykowanym szeregiem rzek usiay. Gdy pyn zaczy, rozpozna mona byo, e byy to pomienie rozniecone na drobnych cznach i przez siedzcych przy nich ludziwci podsycane. Byo ich ze dwadziecia. W gbokim dole, po nieruchomej z pozoru rzece pyny bardzo powoli, powoli te ichodbicia koysay si w ciemnej toni, a w blasku ich zaczerwienione profile ludzkich postaci i twarzy z wypukoci rzeby i zarazem widmow tajemniczoci odrzynay si od ciemnego ta przestrzeni. Lecz najdziwniejszym i prawie fantastycznie wygldajcym zjawiskiem bya jaka mga gsta, ktra niepojtym mnstwem drobnych, jakby niegowych patkw osypywaa czna i siedzcych w nich ludzi, czsto blask ogni kulami niby biaej pary przymiewajc. W powietrzu jejnie byo, nie byo te na przestrzeniach rozdzielajcych czna; nie wiedzie skd si braa. Jednak wkrtce widocznym si stawao, e skaday j niezliczone roje nienych, malutkich motyli, ktre na skrzydach z krepy jakby utkanych wylatyway z wody. Moe byo ich tyle, ile ziarn piasku na dnie Niemna, w ktrego gbiach zrodzone opuszczay swj ywio rodzinny z dz niepowcignion i niecignion chyoci w blask i upa pomieni wpadajc. Podstpni rybacy z ywymi ruchami ramion cicho, szybko zgarniali do worw t skrzydlat zamie, ktra ich gowy, odzie, czna okrywaa biaoci niegu. Cicho, bardzo powoli, bez najlejszego odgosu, ktry by trwoliwe stworzenia wodne sposzy mg i odstrczy, nawet bez plusku wiose, czerwone ognie i siedzce przy nich zaczerwienione profile ludzkie pyny z dala od siebie w ciemnej przestrzeni po ciemnym szlaku rzeki, a ca jego widzialn dugo zajy. Cicho byo wszdzie: pod niebem, w powietrzu, na ziemi i na wodzie; tylko w grze, kdy nad drzewami, wysoko wzbite i w ciemnociniewidzialne brzczay roje nadniemeskichmuszek. Byo to brzczenie nieustanne, monotonne, metaliczne; zdawa si mogo, e wydawaa je z siebie struna rozcignita i drca pomidzy usian pomienistymi punktami ciemn wstg rzeki a niebem, pod ktrym wisiay oboki do rozwiewajcych si dymw lub do podartej krepy podobne. Troje ludzi u poowy gry pod topol stojcych w jednym z czen poznao Witolda. Pierwszy spostrzeg go Jan: - Ot i pan Witold z Kaziukiem, Walentego synem, pynie! - zawoa. Nie z Julkiem tym razem, ale z innym jakim rybakiem Witold pyn istotnie, cay nien mg jacicy osypany, w milczeniu i pilnie t sam robot co i towarzysze jego speniajc. Delikatny profiljego wyrazicie zarysowywa si na tle ognia, naprzeciw grubszej, lecz take modej i ksztatnej twarzy towarzysza. - Syn pana Korczyskiego tutaj i siestrzenica jego z nami - z cicha rzek Anzelm. - Nowina... no... wi... na...! Ju i nie spodziewaem si nowin takich o... o... glda! - cicho i mocno jkajc si doda. Niewiele przed pnoc Justyna bocznymi drzwiami do Korczyskiego domu wesza i zaraz w garderobie, w ktrej si znalaza,usyszaa bardzo wyranie z sypialni pani Emilii dochodzce gone czytanie Teresy. Przez dwoje drzwi na wp otwartych wida nawet byo cz pokoju w bkitne sprzty ubranego i owietlonego bkitnym wiatem, w ktrym rozlega si zbyt pieszczotliwy, ale przyjemnie brzmicy i biegle po francusku czytajcy gos kobiecy:- "Znalazszy si przed krlem zrobiam dyg a do ziemi gboki i dugo nie miaamspojrze na tyle uwielbiane oblicze wielkiego Ludwika ! Kiedy na koniec wzrok podniosam, zobaczyam przed sob wszystkie wielkoci i chway Francji otaczajce monarch, tak jak gwiazdy otaczaj soce. By tam wielki Kondeusz, ksi de Luynes, ksi Montmorency, ksi Saint-Simon, ksita Broglie'owie, hrabia de la Rochefoucauld, margrabia Crquy i inni, i inni, a wszyscy oczy swe mieli utkwione we mnie i we wszystkich tych oczach wyranie wyczytaam podziw i uwielbienie, ktrymi ich pikno moja przejmowaa. To potwierdzenie wiadectwa, ktre tyle ju razy wydawao mi moje zwierciado, omielio mi do ogarnicia spojrzeniem twarzy krlewskiej,a jakime by mj zachwyt, gdy i jej take umiech, umiech krla-soca, powiedzia mi, e na niebie jego dworu wkrtce gwiazd pierwszej wielkoci zawiec. Dowiadczaam uczu boskich; mylaam, e wstpuj do raju wielkoci, blasku, elegancji i rozkoszy..." - Moja Tereniu - przerwa czytanie drugi gos kobiecy, saby, agodny, tskny - czy moesz sobie przedstawi podobnie pikn, podobnie promienn egzystencj jak tej margrabiny!... - Ach! takiego ycia nawet wyobrazi sobie nie podobna! - westchna Teresa. - By gwiazd pierwszej wielkoci na dworze wielkiego krla... bawi si, janie... - By kochan... - przerwaa Teresa. - O, tak! i przez kog? przez takiego margrabiego de Crquy!... Jak musiaa by mio tych wykwintnych, piknych, poetycznych ludzi! - Ach! takiego szczcia wyobrazi sobie nawet nie podobna! - W takich warunkach ja take byabym zdrow, weso, zadowolon, mogabym taczy, nie tylko chodzi, pen piersi oddycha, sowem, y! Prawda, Tereniu? - O! - Jake nierwno pomidzy ludmi rozdzielone jest szczcie! - raz jeszcze westchna pani Emilia i zapewne za spyn musiaa po jej chudym i biaym jaklilia policzku, bo sysze si day perswazje Teresy: - Niech tylko najdrosza pani nie denerwujesi, nie pacze, bo znowu atak by moe... Moja najmilsza pani, prosz zapanowa nadsob i nerwy oszczdza... moe ju kula dusi?... Tego wic wieczoru pani Emilia i jej towarzyszka zamiast po rozogach kuli ziemskiej podroway po przestrzeni czasu zatapiajc si w czytaniu pamitnikw jednej ze sawnych w wieku siedemnastym wielkich dam francuskiego dworu. Justyna wesza do ciemnej sali jadalnej, w ktrej gbi przez drzwi szeroko otwarte wida byo gabinet pana domu obficie du na biurku stojc lamp owietlony. Przy biurku siedzia Benedykt Korczyski i w rozwartej przed nim rachunkowej ksidze kreli dugie kolumny cyfr i notatek. W wietle lampy wysoka i gruba jego posta zdugimi wsami, ciemn twarz i gstymi, rozrzuconymi wosami uwypuklaa si ciko i ponuro. Byo co smutnego i bardzopowanego w tym czowieku, samotnie o pnocy w gbi wielkiego, starego domu pracujcym. Wydawa si tak w pracy swejpogronym, e adna myl jej obca, adnatroska nie majca zwizku z wychodzcymi mu spod pira notatkami i cyframi dosign by go nie mogy. Jednak w ssiedniej ciemnej sali odgos stpania usyszawszy ywym ruchem gow znad ksigi rachunkowej podnis. - Witold? - gono zawoa. Justyna w progu owietlonego gabinetu stana. - A! to ty! - wymwi takim tonem, jakby tylko co by si ucieszy, a teraz uczucia zawodu dowiadczy. Rk po drgajcych od zmczenia powiekachpowid. - Nie wiesz czasem, gdzie... Witold? Powiedziaa, e tylko co widziaa go pywajcego po Niemnie z rybakami, ktrzyjacic owi. - A! - rzek krtko i znowu pochyli si nadrachunkow ksig. Justyna zbliya si ku niemu. - Dobranoc, wuju - rzeka z cicha duej,serdeczniej ni zwykle rk jego ucaowaa. Po gowie jej krciy si sowa: "Nie krzykn, nie zapaka, tylko przed oknem stan i w nocne ciemnoci patrzc takim gosem, jaki u konajcych bywa, kilka razy imienia boskiego wezwa !" Caujc go w rk w twarz mu patrzaa. Boe! ile zmarszczek, ile zmarszczek t twarz okrywao! Tworzyy one grube fadyi cienkie promienie na czole, na policzkach, dokoa wypukych oczu z piwn, pospn renic. Ktra z tych zmarszczek bya mogi jego obu braci? w ktrych pogrzebane le nadzieje i uniesienia jego modoci? ktre wyry czas przez dwadziecia kilka lat dugo, ciko, oowianymi kroplami na gow mu ciekajcy? - Dobranoc, dobranoc! - z roztargnieniem odpowiedzia i szorstkimi wsami czoa jejdotkn. O nic jej nie zapyta. Nigdy domowych nie zapytywa o nic; co si ich samych tyczyo. Wiecznie zajty, zafrasowany, zamylony, wydawa si na wszystko, co z gospodarstwem i interesamizwizku nie miao, obojtnym, a zapewne takim by i istotnie. Jednak gdy odesza, podnis znowu gow, odrzuci piro i dugi ws gwatownym ruchem w d pocign. Co w nim wrzao alem, gniewem, niepokojem. - Z rybakami po Niemnie pywa... bazen! - gniewnie i prawie gono sarkn. - Nigdy go w domu nie ma... nigdy przy mnie... nigdytak, jak dawniej... zy chopak... bez serca... egoista! Koniec wsa do ust woy, szklanym wzrokiem wpatrzy si w przestrze i ze zdumieniem, cicho, kilka razy wymwi: - Co mu si stao? co mu... co mu... co mu si stao? Nieopisana tsknota poruszya zmarszczki jego czoa, osupiae oczy wilgoci zaszy.Wszedszy na wschody do grnej czci domu prowadzce Justyna uchylia po cichudrzwi pokoju swojego ojca. Rozlegajce si w ciemnoci przecige, gone chrapanie oznajmiao o gbokim i spokojnym upieniuOrzelskiego. Otworzya naprzeciw znajdujce si drzwi i znalaza si w pokoju swoim i Marty, lampk palc si nastole owietlonym. - Aha! jeste! przecie wrcia! O pnocy panienka ze spacerw wraca. Winszuj, ale nie zazdroszcz! Mnie lepiej w ku lee. Staro i modo! Wieczna historia! Sowami tymi powita j gruby i troch ochrypy gos z kta do obszernego pokoju wychodzcy. W kcie pokoju stao ko, na ktrym watow kodr owinita iw caej dugoci swej wycignita, z twarz ku sufitowi zwrcon leaa Marta.W pcieniu sztywne jej ciao podobnym byo do spowitej mumii; ta twarz majaczya rd bieli poduszek i oczy jak czarne paciorki byszczay. Justyna w milczeniu zbliya si do komody,nad ktr wisiao przybite do ciany lusterko, i powoli sukni zdejmowa i wosy splata zacza. Marta mwia cigle: - Skde to bogi prowadz? A mioty adnejz sob nie przyniosa? Widziaam ja dzi, widziaam, jak stroia si w mulinow sukienk i z p godziny woski sobie przedlusterkiem ukadaa, Byam pewna, e spodziewasz si wizyty bogatego konkurenta. Ot, biay kruk znalaz si, sowo honoru! Biedn dziewczyn, nie tak to wysoko edukowan i nie tak to nadzwyczajnie pikn, wprost z rezydencji u krewnych za on chce wzi i wielk pani zrobi! "No, no! - myl sobie - nic dziwnego, e sama nie wie, jak do niego przyozdobi si i ustroi!" A tu wzia, posza sobie i na p dnia zgina. Gdzie ty gina? Czy znw tam?... I po co to? Wieczne gupstwo! A eby Ryc przyjecha, ha? Dwom bogom nie mona suy... albo ksi... no, nie ksi, ale w porwnaniu z tob wicej, ni ksi... krlewicz, albo chop. Po chopskie mioty chodzc krlewicza straci moesz i lamentbdzie, i prdko zrobisz si do cholery podobna, jak ja, albo do synogarlicy wiecznie szyj po cukier wycigajcej, jak Teresa! Wieczny miech, sowo honoru! Cha, cha, cha, cha! Uf, nie mog... Zamiaa si, zakaszlaa i zaraz znowu mwi zacza. Oprcz zwyczajnej ywociipopdliwoci czu byo w jej mwieniu niezwyky niepokj. Nogami pod kodr czasem poruszaa i oczy jej w pcieniu coraz silniej poyskiway. - C tam sycha?... ha? co ty tam robisz?o czym rozmawiasz? Albo ty umiesz z nimirozmawia? Oni tam nic o francuskich romansach ani o sonatach i nokturnach nie syszeli, a przy tym wyrazw takich miesznych uywaj... wszelako, smtek, przeddziady, zotny, siestra... pamitam... pamitam! Kiedy tak byam do ich mwieniaprzywyka, e i sama, bywao, omyl si czasem i powiem: przeddziad albo zotny, apotem a pal si od wstydu. No, co tam! Pewno a ci korci, tak chcesz dowiedzie si, czy krlewicz dzi przyjeda. Bd spokojna, nie przyjeda. Kirowa tylko zaraz po twoim wyjciu przyjechaa; Emilka przysaa po mnie, abym j przyja, bo sama spodziewaa si migrenyi ju nawet poziewa zaczynaa... W gruncierzeczy, nie tyle z powodu migreny Kirowejprzyj nie chciaa, ile dlatego, e lenia si rozmawia. A Teresa znw mwia, e jak bardzo ciekaw ksik dzi czytaj. Wieczne gupstwo! Do, e z Kirow godzin ze dwie przesiedziaam, cho mnie a z kanapy podnosio, bo buki dzi piekam. Od pierwszego momentu o ciebie pyta si zacza: gdzie ty? co robisz? jak teraz wygldasz? czy poweselaa? Potem delikatnie naprowadzia rozmow na Zygmusia i po cichutku mnie zapytaa: czy ty ju w nim ani troszk zakochan nie jeste? A nareszcie i o kuzynku gada zacza: jakie mu jeszcze majtki i bogactwa zostay, jaki on dobry, jaki nieszczliwy! Zapytaam si: dlaczego taki nieszczliwy? "Ot, mwi, auje, e modo, zdrowie i tyle majtku zmarnowa, a przy tym..." i coci mnie takiego powiedziaa, e nie zrozumiaam... "Najwiksze jego nieszczcie" -zacza i zaczerwieniwszy si, jak to ona czerwieni si zawsze, za jzyk siebie uksia. Mnie ciekawo wzia. Dopytywa si zaczam:jakie to nieszczcie? Ze spuszczonymi oczami jak truka mrukna: "Morfina!" I niczego ju wicej o tym dopyta si u niej nie mogam. O tym ju tylko mwia, e pragnaby bardzo, aby si oeni i w Woowszczynie stale osiad, bo to jedno jeszcze mogoby go ze wszystkich jego nieszcz wyleczy. Trzeba tylko, eby oeni si z kobiet dobr, rozsdn, powan i tak, ktra mu si bardzo podoba. Ta kobieta byaby z nim szczliwa,bo dobry jest, rozumny, szlachetny i tyle tylko jego winy, e bogatym bdc za wiele sobie za modu pozwoli. On sam ju to zrozumia i eni si postanowi... Syszysz, Justynko? Ju postanowi, a ona,zdaje si, dlatego tylko dzi tu przyjechaa, aby wyrozumie, co ty o tym mylisz i jak postanowisz... Na swach wykierowaa si, ale nic w tym dziwnego nie ma: kuzynka chce od baletnic, bankructwa i jakiej tam morfiny wyratowa, a on podobno dobry dla niej i troch jej nawet wiadczy... Widzisz, co ja tobie naopowiadaam! Moe za koleanka ze mnie? Teraz moesz spokojnie pooy si i o panowaniu marzy. Nie rozumiem nie dobrowolnie, e, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc a uc !-5 4 F tylko, sowo honoru, dlaczego dzi w domu nie siedziaa i na krlewicza nie czekaa?Papcio cay dzie sam gra, a nad wieczr zachciao mu si z akompaniamentem pogra... Jakiego nowego nokturna czy diaba nauczy si i ciebie nauczy chcia...Po caym domu creczki szuka, a creczka jak w wod wpada. Gdzie ty przepadaa? Pewno sama jedna jak mara nie wczysz si po polach i lasach! Nim krlewicza do reszty zapiesz, pasterza sobie jakiego wynalaza. No, przemwe cho sowo! Czy oniemiaa? Ja do niej gadam i gadam, wszystkie nowiny, ktre j interesowa mog, opowiedziaam, od gadania a ochrypam, a ona nic powiedziemnie nie chce... skryta, harda... niedobra dziewczyna... sowo honoru, niedobra! Uf! atwo odgadn byo mona, e pragna, aby ta, do ktrej przemawiaa tak dugo, odpacia jej wzajemnym opowiedzeniem czego, co j zajmowao, zaciekawiao gorco, namitnie. Namitnym blaskiem gorzay teraz w pcieniu jej czarne oczy;rce spod kodry wydobya i czynia nimi niespokojne, prawie gwatowne ruchy. W gosie, jakim ostatnie wyrazy swe wymwia, brzmia al do towarzyszki uczuwany. - Skryta, harda, niedobra! - powtrzya. Zakaszlaa, umilka i z oczami w sufit wlepionymi nieruchomo znowu leaa Justyna z warkoczem ju splecionym i z tyu gowy zwinitym, w biaym, lunym kaftanie, bosa, do ka jej podesza i przy nim uklka. Rk jej du, kocist wswoje rce biorc, blisko ku niej schylona, cicho zapytaa: - Ciotko, dlaczego ty on jego zosta nie chciaa? - A? co? - wzdrygna si stara panna i caym swym cikim ciaem ku pytajcej si zwrcia. - Co? dlaczego ja... jego on.., - gonym i troch wiszczcym szeptem mwi zacza - jego?... czyj? czy ty go naprawd widujesz... znasz? Czy to on sam tobie mwi... o mnie mwi... wspomina?...naprawd wspomina? - Wspomina, mwi, wiele przecierpia, i teraz jeszcze nie sta si zupenie takim jak wszyscy... - Przecierpia! a ja nie przecierpiaam? Niezupenie taki jak wszyscy?... a ja taka?Wieczny smutek... wieczny smutek... wiecz-ny smu-tek!... Wielkie, cikie, dugie westchnienie szerok jej pier podnioso; ozwaa si w nim chrypka do jkliwego szmeru podobna. - Dlaczeg? dlaczeg wic? dlaczego? - rk jej coraz mocniej w doniach cisnc zgorczkowym prawie popiechem zapytywaa Justyna. Rozgorzae oczy Marty tkwiy w jej twarzy, jakby przeszy j chciay i dosta si a do mzgu, a do najskrytszych myli.- Nie powiedzia przyczyn? Wszystko powiedzia, a przyczyn nie powiedzia? - Nie powiedzia. Dugo milczaa, potem spokojniej nieco ni wprzdy, od klczcej przy niej dziewczynywzrok odwracajc, mwi zacza: - A ty chcesz wiedzie? chcesz? przez ciekawo? Zawsze to rzecz ciekawa, dlaczego panna kawalerowi, choby takiemu, harbuza daa. Pewno mylisz, e oczym ciekawym posyszysz? Jaka osobliwa historia... przymus... przeszkody... awantury... tragedie! Ot mylisz si. Niczego osobliwego, romansowego, jak na teatrze odegranego nie byo. Bya to sobie rzecz ordynarna, prozaiczna, taka, co wszdzie ronie, i tam nawet, gdzie jej nie posiej. Byo to wieczne gupstwo... moje wasne gupstwo... widzisz, jak prozaicznie... Zamiaa si. - Przyczyny... - powtrzya - przyczyny... przyczyny... Dwie ich byy: raz, e krlewna okrutnie baa si ludzkiego miechu; po wtre, e bardzo te zlka si cikiej pracy. Ot, i wszystko. Zabranianie zabraniali, bo nikt te i prawa do tego nie mia. Sierot byam i dwadziecia kilka lat miaam. Ale wymiewali, artowali, kpili!Dopki na wiecie gotowao si jak w garnku i ludzie z pozapalanymi na karkach gowami chodzili, dopty o rwnoci mowa bya; obejmowali si, ciskali, bratali, pan chopa w karecie swojej wozi i piknie prosi: "Kochaj ty mnie cho troszk i nazywaj mnie po imieniu, Wasylku! czy tam Jurasiu albo Anzelmku!" Ale kiedy poar zgas, na zgliszczach znowu pokazay si gry i doliny jak dawniej, jak dawniej... gry i doliny! "A ty, Wasylku albo Anzelmku,nie wa si z doliny na gry wchodzi! A ty,krlewno, jeeli z gry na dolin zstpisz, to my ci ani bi, ani przeladowa nie bdziem, bo za rozumni jestemy na to i zadelikatni, ale wymiejem ci, tak wymiejem, e a kolki nas w bokach zepr!" Ot, jak byo! Nie przeszkadzali, nieprzeladowali, tylko wymiewali. "Ot, licznego konkurenta Marteczka sobie zdobya!" Darzeccy wymiewali, ten bazenKiro kpi, nawet pani Andrzejowa umiechaa si na samo wspomnienie, e jabym moga wyj za takiego czowieka, co wasnymi rkami orze. Ten bazen Kiro azalega si od miechu: "Co to orze! ora tojeszcze piknie, poetycznie, ale on sam gnj na pole wywozi i pewno od tego bardzomierdzi!" I kady, kto tylko o tym konkurencie posysza, a kad si od miechu. A ja, wiesz? jak w ogniu paliam si we wstydzie. Nocami, bywao, pacz ztsknoty za nim i z wyobraenia, jaka bym z nim szczliwa bya, jak bbr pacz; a w dzie przed krewnymi i znajomymi, sowo honoru! zapieram si jego jak Piotr Chrystusa, i... wiesz? wieczna podo! sama, sama z takiego konkurenta miej si, wicej jeszcze ni oni. Czasem zy gradem lej si mnie po twarzy, ale oni myl, e to od miechu... Jeden Benedykt nie wymiewa, bo mu i nie do miechu wtedy byo i moe nie tak prdko, jak inni, zapomnia o tym, e brat tego, ktrego takwymiewali, do jednej mogiy pooy si zjego bratem. Ale on znw z innej beczki zaczyna. Perswadowa: "Praca cika. Bdziesz musiaa sama ple, , krowy doi, gotowa, pra..." Ca litani wypowiada tego wszystkiego, co ja robi bd musiaa. "Nie wytrzymasz, zdrowie stracisz, zgrubiejesz, schopiejesz!" To mnie i najwicej odstrczyo jeszcze wicej ni kpiny i wymiewania. W samej rzeczy, jakime to sposobem, ja, krlewna,miaabym ple, , krowy doi, pra?... Zamcz si, pewno zamcz si, nie wytrzymam przy tym i schopiej! Skd te moje krlestwo pochodzio? Diabli chyba wiedz, bo goa byam jak bizun, w dziurawych trzewikach czasem chodziam; edukacj jak miaam, ale wcale pewno nieosobliw, a pracowaam w Korczynie od najmodszych lat, zawsze, i nie na art, bocaym domem, folwarkiem, ogrodem zarzdzaam, szyjc przy tym odzienie dla siebie i dla innych, dla siebie te tylko, ktrew prezentach od krewnych dostawaam. Alez obywatelskiej familii pochodziam, krewnimajtki mieli... Wic tedy i krlewna... Naprawd, takiej pracy, jak bym tam miaa, przelkam si... "Co tam - myl - zapomn, odtskni si, odauj!" A Darzecka trzepaa: "Zdarzy ci si pewno kto inny, stosowniejszy, ja ci sama wyswatam!" Nie zdarzy si, nie wyswataa, bo prdko zacza wasne crki swata, a czy ja odaowaam i zapomniaam, o tym ju tylko mnie i Panu Bogu wiadomo. Do, e za chopa nie wyszam, nie am, nie peam i krw niedoiam... bo co si tyczy gotowania i prania,to zdarzao si, zdarzao si... Korczyn z wielkiego zrobi si maym krlestwem i wypadao w nim nieraz rce przy robocie namozoli... Ale nie am i nie peam... a to wiele znaczy.., dla tego wyrzec si wielewarto... dla tego tylko, aby nie i nie ple, y warto... ju to za wszystko wynagradza: i za kochanie, i za dach wasny, i za te dzieciaki, ktre by moe pieszczotami ycie sodziy, i za to, e czowiek, zanim jeszcze postarza, do cholery podobnym si zrobi, za wszystko wynagradza... za wszystko nagrod sobie znajduj w tym, e nie am, nie peam inie schopiam si... Tote kontenta jestem,bardzo kontenta, i cae ycie w wielkim ukontentowaniu przebyam... A przy tym sawa i honor mnie naley za to, e wyratowaam si od wstydu i ponienia... sawa i honor... wieczny honor... wieczny honor! - Ciotko! ciotko! biedna, biedna ciotko! - rk rozgorczkowanej i coraz pieszniej oddychajcej kobiety w doniach swych tulc szeptaa Justyna. Ale ona zwracajc ku niej sw t twarz, na ktrej policzki wybiy si dwie ogniste plamy rumiecw, prdkim, wiszczcym szeptem pyta zacza: - C tam z nim? jak on wyglda? czy zupenie wyzdrowia? czy z synowcem w zgodzie yje? Dugo obie z twarzami ku sobie przyblionymi szeptem z sob rozmawiay. - Dom nowy zbudowa? Jake tam we rodku? wietlica dua, czysto? porzdnie? A gdy Justyna na wszystkie ju pytania jej odpodziaa, zapytywaa znowu: - Wspomina? jak wspomina? Czasem zamylay si obie i chwil milczay. Potem sycha byo znowu szept pytajcy: - Wspomina? czy czsto wspomina? Przyjanie, agodnie, z cicha, klczca przy ku, kwitnca modoci i si kobieta opowiadaa drugiej - tej poranionej,zestarzaej, gorzkiej i gniewliwej - jak i kiedy o niej mwi, opowiada, wspomina. Po wklsych, zwidych ustach Marty przewija si zacz umiech, uspakajay si wzburzone jej rysy, powieki opaday naukojone, przygase, cich sodycz, omglone renice. - Wspomina! - szepna raz jeszcze i uciszya si zupenie. Nie usna, ale cicho i nieruchomo leaa, tylko w jej piersi wzruszeniem i dugim mwieniem wzmoona graa, jczaa, szemraa chrypka. - Ciotko - szepna Justyna - ty chora jeste na prawd i ciko. Dlaczego leczy si nie chcesz? Podniosa powieki i znowu ze zwyk sw porywczoci i oburkliwoci sarkna: - Po co? na co? czy nie moesz powiedzie mi, po co i na co? A potem dodaa prdko: - Kt ci to powiedzia? Wymylia! i dzieciwymylaj, e ja chora. Zdrowszej ode mnie na wiecie nie ma. Dajcie mi pokj z waszym leczeniem i z waszymi doktorami. Id spa! Dobranoc! Wymwiwszy to zamkna znowu powieki i znowu powoli wyrazem ukojenia i sodyczy obleky si jej rysy. Justyna wstaa, chwil jeszcze na nieruchomo lec kobiet patrzaa, a pochylia si i dugo, cicho pocaowaa j w usta. Potem odesza, lamp zagasia i u zamknitego okna usiadszy patrzaa na bkitnawe witanie, wrd ktrego drzewa, niby zaczarowane strae, stay w nieruchomoci kamiennej, biae oboki krepowym welonem zasaniay niebo, a na Niemnie bladosrebrnym gdzieniegdzie pluskay ryby, w wielkie koa rozbijajc zwierciadlan powierzchni wody lub wyrzucajc nad ni krtkotrwae, niskie fontanny. Wkrtce znad boru, we wschodniej stronie nieba, wychyli si rowy rbek jutrzenki, po gaziach drzew przebiegy szeleszczce dreszcze, cisz zmcio przecige, donone pianie koguta, ktre rozlego si blisko domu, potem powtrzyo si dalej i znowu dalej, coraz dalej, a zarazem sabiej. Jak czujni wartownicy na rozlegej przestrzeni rozstawieni i kolejno sobie haso podajcy, tak ptaki te wrd powszechnego upienia powtarzay jeden za drugim wschd dnia zwiastujce, tryumfalne krzyki, Justyna w coraz rozszerzajc si i gortsz wstg jutrzenki wpatrzona uchem owia kogucie piania, ktre teraz sabym odgosem dochodziy z okolicy, z najbliszych zrazu jej domw, potem z dalszych, na koniec, zaledwie dosyszalne, z bardzo daleka, moe a znad parowu Jana i Cecylii, Zamkna oczy i gow zoya na wspartym o okno ramieniu, i marzya czy nia? Widziaa przed sob wyranie, ywo, prawie jaskrawo zagrod blaskiem jutrzenki zarowion, operlon porann ros i stpajcego po niskiej trawie dziedzica modego, piknego chopca. Do stajni poszed, wrota jej otworzy, wz drabiniasty wyciga z niej zacz. Modziutka, bosa dziewczynka z wiadrami na ramionach pod szeregiem starych lip przebiegaa ku rzece dc; stary czowiek w grubej kapocie, z promienistymsnopem zmarszczek na wysokim czole, otwiera okno przeciwka i blade, cierpice renice ku porannemu niebu podnosi. Lecz kt to jeszcze wyszed na ganek domu i stoi pod jego gzymsem w grube floresy wyrzebionym? To ona sama... ona... w krtkiej, kraciastej spdnicy, z kos spuszczon na luny kaftan, z twarz tak szczliw jak szczcie tego piknego chopca, ktry ku niej oczy zwrci, z sierpem w rku... Marzya czy nia? Wydao si jej znowu, e zmrok panowa na wiecie, przezroczysty, ale bez dnia i soca, a onagr pyna i szeroki widnokrg obejmowaa wzrokiem, tak szeroki, e widziaa wyranie dwr korczyski i okolic, i w gstej zieleni ukryty grobowieclegendowej pary, i u drugiego koca widnokrgu smutn pustyni piaskw, a za ni w zamknitym kole wzgrzystoci lenych samotn, wielk mogi. Wszystko to pogronym byo w przezroczystym zmroku; a ona pync gr trzymaa w rku lamp... lamp t sam, ktra wczorajszego wieczora na olchowej komodzie Anzelma pona. Wida stamtd j wzia i teraz podnosia wysoko, a promienie jej skpe wprawdzie, wskie, paday jednak na dachy domostw, zote nicie rzucay na spajajc zagrody sie potw i cieek, dostaway si z jednej strony a na prastary grobowiec, z drugiejna opuszczon mogi, owietlajc je i nibyje wic, czc jak ogniwa jednego acucha. Marzya czy nia? Na wosach swych, na twarzy, na ustach uczua ciepe, dugie pocaunki. Byy to promienie soca, ktre wytryskujc zza rowego pasa jutrzenki rozdary bia krep obokw i koce strza swoich spuciy na drzewa, na traw, na wod, na rozszczebiotane nagle ptaki i - na ni. Lecz sen czy marzenie niosy jej te pocaunki nie od gwiazdy dnia moe, ale od kogo innego, innego... bo twarz jej spona rumiecem i upojony umiech roztworzy psowe usta. XII Wielk pani - jak nazywa j Anzelm Bohatyrowicz -Andrzejowa Korczyska nie bya, ale gdy modziutka, pikna i posana przed trzydziestu kilku laty jednego z trzech braci Korczyskich zalubiaa, powszechnie utrzymywano, e do maestwa tego tylko mio skania j moga. Starajcych si o jej serce, rk i majtek byo wielu; wybraa z nich najmniej bogatego i noszcego nazwisko najskromniejsze. Kochaa, z ukochanym czya si w uczuciach i deniach, ktre modo jego napeniy, a wkrtce przedwczenie ycie przeciy. Milionw muw posagu nie wniosa, ale - majtek znacznie wartoci przewyszajcy ten, ktry on posiada, a stanowicy dziedzictwo pikne, do niej, jako do jedynaczki, wycznie nalece. Osowce - podug wczesnego rachunku - posiaday okoo stu chat, ziemi wiele, lasy pikne, dwr z pretensjonaln nieco wspaniaoci zbudowany. Od razu pozna byo mona, e wznis go by przed kilkudziesiciu laty zamony szlachcic z panami w gonitw wstpujcy. Dom, na wiele mil dokoa paacem nazywany, by po prostu dwupitrow kamienic z dwoma rzdami wielkich okien, czerwonym blaszanym dachem i szerokim, krytym podjazdem, ktrego arkady oplataa niezmierna gstwina dzikiego bluszczu. Budowa ta, dozimno i nago wygldajca, miaa przed sobogromny dziedziniec zdobny w klomby i trawniki, a to jej stanowiy stare aleje i za nimi na znacznej przestrzeni rozcignity tak zwany ogrd angielski, w ktrego gbokich gstwinach byskaa siewskich drek, bielay w rnych kierunkach rozstawione awki i wdzicznymi ukami wyginay si mostki nad wsk, bystr, wiecznie szumic rzeczk zawieszone. Niemna tu nie byo, ale rzeczka przebiegajc ogrd o wiorst std do niego wpadaa, i tam, w wielkim trjkcie utworzonym przez jedno szerokiea drugie wskie koryto, na rozlegej ce wznosiy si acuchy niewysokich, widocznie sztucznych wzgrz, ktrym miejscowa ludno dawaa nazw okopw szwedzkich. Podanie nioso, e niegdy, przed dwoma wiekami, obozoway tu wielkie wojska i staczay si krwawe bitwy. Gdy aleje i zarola ogrodu w jesieni licie swe traciy, k, okopy i dwie czce si rzeki, wielk i ma, w dalekiejperspektywie wida byo z okien grnego pitra osowieckiego domu czy paacu. W tym domu czy w tym paacu pani Andrzejowa urodzia si, wzrosa i spdzia cae ycie, z wyjtkiem omiu lat,ktre jej u boku ma i w jego domu upyny. U pocztku tych lat wyjechaa std oblubienic mod i szczciem promieniejc, u koca ich wrcia wdow,w czarnych szatach, ktrych ju nigdy zdj nie miaa. Nigdy nie bya poch, zalotn ani do zbytku weso; w pierwszej nie dobrowolnie, e, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPb Tc 4Qc .Qc = nawet modoci i najszczliwszych chwilach wyniosa jej posta zachowywaa co z ciszy i powagi znamionujcych gboko i powcigliwo uczu, a w samym rozpromienieniu, z jakim od lubnego otarza odchodzia, czu byo skupienie si, rozmylanie, wewntrzn modlitw, zdradzajce natur do surowociwzgldem siebie i moe do mistycyzmu usposobion. Ktokolwiek jednak zna j w owej porze ycia, pamita, e cera jej twarzy przypominaa kwitnce re, a ukad i mowa, jakkolwiek powaniejsze i powcigliwsze, ni powszechnie u kobiet jej wieku i pooenia bywao, posiaday wiele uprzejmoci i wdziku zdradzajc zarazem zdolno do szlachetnych uniesie i zapaw. Wiedziano powszechnie, e dzielia wszystkie przekonania i denia swego ma. ona demokraty i patrioty, bya mu ona powiernic, pomocnic, wsplniczk, a jeeli w pracy jego zblianiasi do ludu i zawizywania z nim poufaych wzw dopomaga mu nie moga, nie wynikao to z pychy, wzgardliwoci albo z kastowych przesdw, ale z zupenej niezdolnoci do chwilowego choby rozstania si z wykwintnymi formami, do cierpliwego znoszenia zjawisk ycia grubych i trywialnych. Nikt lepiej i atwiej od Andrzeja nie umia zblia si do serc prostych, nieowieconych umysw, nieokrzesanych postaci ludzkich, i nikt do tej czynnoci od jego ony mniej zdolnym nie by. On, zakochany w niej i wybornie j rozumiejcy, z atwoci i wesoo jej to pobaa; ona zgryzion i upokorzon si czua tym jedynym rozdwikiem, ktry w zupenej skdind zgodzie ich panowa. Chciaa, usiowaa, pracowaa nad sob, walczya z przyzwyczajeniami i najgbszymi instynktami swymi - nie moga. Wiele, wiele razy wchodzia bya doniskich chat z sercem penym yczliwych uczu, z ustami drcymi od cisncych si na nie sw i zawsze stawaa tam ze sw wspania postaw i podniesion gow, jakbogini, ktra w progi miertelnych wstpi raczya, z pozoru dumna i pogardliwa, w gbi rozpaczliwie zmieszana, co czyni i jak mwi nie wiedzca, mona, a wobec nieznanej sobie siy niedona, owiecona,a stajcej przed ni zagadki nie rozumiejca, pena najprzyjaniejszych uczu, a drca od wstrtu obudzanego w niej przez prozaiczno, prostaczo i chropowato gruntu, na ktry wstpia. Ilekro przemwia - nie rozumiano jej; gdy do niej mwiono - nie rozumiaa. Og j pociga, szczegy raziy i odstrczay. Z nieprzezwycion odraz spogldaa na brudne ciaa, niezgrabn odzie, odymione ciany, zgrubiae i wykrzywione ksztaty i rysy. W dusz tego wielkiego, zbiorowego zjawiska wierzya i zrozumie j pragna, ale aby do jej powoki kocem palca dotkn, ciko z sob walczy musiaa. Machinalnie cofaa si przed troch rozsypanego na ziemi miecia; do choroby prawie dawiy j zapachy obr i stajen. Zdolna do zrozumienia najwzniolejszych abstrakcji i do namitnego przeniknicia si nimi, jak dzieci zdziwione i przelknione stawaa wobec wszelkiej cho troch suchej i twardej realnoci ycia. Wiedziaa o tym, e z tych realnoci: z faktw, z cyfr, z poziomych prac, splata si drabina wiodca ku ideaom; ideay kochaa i rozumiaa, aleadnego szczebla prowadzcej ku nim drabiny wasnymi rkami uple nie moga. Przeszkadzaa jej w tym niezmierna estetyczno i wykwintno przyzwyczajeismaku tudzie duma prawie bezwiedna, ale ca jej istot rzdzca - duma nie tyle wysoko urodzonej i bogatej kobiety, ile istoty czujcej, e sercem, myl, smakiemwzniosa si nad wszelk pospolito, pocho i proz, e zdoln bya do wielkiej czystoci i podniosoci ycia. Za dum t, nie rodow, nie majtkow, lecz raczej z idealistycznego pojmowania ycia pochodzc, do ktrej jednak mimo jej woliiwiedzy mieszao si co z arystokratyzmu rodu i majtku - karcia siebie nieraz, wyrzucaa j sobie i ze wzgldu na jedyny rozdzia, ktry ona stawia pomidzy ni a ukochanym przez ni czowiekiem, i przez gbok religijno, ktra wszystkich na ziemi ludzi mioci i pobaaniem ogarnia nakazywaa. Jednak zniszczy jej w sobie nie moga - nie dlatego, aby bya sab i dla siebie pobaliw, ale moe dlatego, e ta jej waciwo cieka w ni razem z krwi wielu pokole, a utrwalia si w atmosferze komfortu, poezji, wyniesienia si nad wszystkie powszednie sprawy i roboty ycia, ktra napeniaa jej dom rodzinny, otaczaa j ze wszech stron, gdyz dziecka wzrastaa i dojrzewaa. Potem, kiedy Andrzeja nie byo ju na ziemi, a krg jej widzenia, stosunkw, de ogromnie zwzi si i zmala, przysza podtym wzgldem do zupenej z sam sob zgody. Powiedziaa sobie, e jak ogie i woda, tak organizmy wysze i nisze, istnienia poziome i wzniose pogodzi si z sob nie mog; e arystokracja ducha - polegajca na zamiowaniu tego, co czyste ipikne, jest i by ma prawo, i e ona to moe stanowi ca racj bytu ludzkoci; edla tego, co poniej mozoli si, grzeszy i choby z pikn dusz, ale w brzydkim cielepo wiecie chodzi lub peza, lito i pobaliwo mie, w potrzebie pomoc nie trzeba, ale spokoju swego, samotnychwzlotw ducha, uszlachetnionych przywyknie i smakw w ofierze skada nie naley. Powiedziaa to sobie i ze spokojnym ju sumieniem, jak abd niepokalany, pyna yciem wysoko, wysoko nad nizinami, po ktrych zwijay si mrwki, skakay wrble i skrzeczay aby, jednostajnie od pracowitych owadw,jak od pochych ptaszt i oboconych pazw oddalona. Nie bya wcale sab ani dla siebie pobaliw. Ju z samej jej powierzchownoci wyczyta byo mona energi nie wylewajc si na zewntrz ruchliwoci i czynami, lecz ku wewntrznemu yciu zwrcon i w cisychkarbach je trzymajc. Energia ta rozniecaa w niej ogniska gorcych uczu, moe nawet namitnoci, ale zarazem zamykaa je w form spokojn, niby pomi w marmurowym naczyniu ponce. Kiedy w dwudziestym szstym roku swego ycia rozstawaa si z ukochanym mem i jedynego jej dziecka ojcem - niepewna, czykiedykolwiek jeszcze go zobaczy - zoliwi utrzymywali, e usiowaa naladowa Spartanki i inne tym podobne postacie i historie. W rzeczywistoci nie naladowaa nikogo; zbyt silnie kochaa, aby w chwili owej o jakichkolwiek dawnych historiach myle moga. Moe te dawne historie rzdziy jej krwi i nerwami, ale wcale niepamitaa o nich i sama sob tylko bya, gdy na owym piaszczystym wzgrzu - przezJana Bohatyrowicza Justynie ukazywanym -wyprostowana, silna, z rozbysymi od zapau oczami ramiona zarzucia na szyj ma, mocno go pocaowaa, a wnet z ucisku uwalniajc z umiechem wymwia: "Jed, jed!" i kilka innych wyrazw dodaa, ktrych ju nikt nie dosysza. Gdyodjecha, spomidzy skupionej na wzgrzu gromadki nieco wyosobniona, daa jej przecie haso do wsplnej modlitwy. Uklka i gono zacza: - W imi Ojca i Syna... Odmawiaa modlitw za podrujcych i w niebezpieczestwie bdcych gono, powoli, wyranie, czasem tylko na par sekund milknc, jak gdyby suchajc oddalajcego si w gbie boru ttentu konia lub znad boru ku niebu wzlatujcych trelw sowika. zy wielkie i rzadkie jedna za drug pyny po jej policzkach, ale w jej gosie nie czu byo paczu, wyprostowana kibi nie zachwiaa si i nie zgia ani na chwil, nie wykrzywi si i nie zadra aden rys twarzy. Potem raz przy dwiku dziecinnego gosu zwiastujcego straszn nowin bezprzytomna pada na ziemi, ale dwignwszy si z parodniowej saboci, wktrej zdawao si, e rozum utraci, nigdy ju wicej nie mdlaa, nie wybuchaa, wiadomoci i powcigliwoci porusze i sw nie tracia. Tak te wrcia do rodzinnego domu swego. Na fizyczne cierpienia adne nie uskaraa si nigdy; jednak wiee jej przedtem rumiece znikny bez ladu i na zawsze. Rozpaczy, paczu jej nikt te nie widywa, ale i wesoego jej miechu nie syszano te nigdy. Ceremonialnie umiechaa si czasemdo obcych, przyjanie do krewnych i domownikw, czule i nieraz z gbokim uszczliwieniem do syna, ale nie miaa si nigdy. Racym to w niej nie byo, bo wzupenej harmonii zostawao z powag i wyniosoci caej jej postaci. Znajcy j od dziecistwa wiedzieli zreszt, e wybuchliwej ywoci i wesooci nie posiadaa nigdy. Ludzi przecie to usposobienie jej, skupione w sobie, troch zimne i dumne, oniemielao i odstrczao, a ona nie czynia nic, aby ku sobie ich pocign. Owszem, osamotnienie, w jakim ya, zupeny wkoo niej brak wszelkiego gwaru i ywego ruchu wydaway si jej jak wysokoci, na ktrej staa nad pospolitymi duszami i istnieniami grujc. atwiej te w ten sposb ukry moga cierpienia moralne, a moe i fizyczne, ktre na jej twarzy od razu zgasiy rumiece modoci i zdrowia; atwiej unikn zawsze dla niej przykrych zetkni ze wszelk pospolitoci lub brzydot; atwiej pogry si bez podziau i przerwy w ulubionych zajciach i tym trybie ycia, ktry od razu, i, jak si pokazao, na zawsze sobie wybraa. Jakie byy te zajcia i ten tryb ycia przezdwadziecia trzy lata pustelniczego prawie jej przebywania w wielkim dwupitrowym, murowanym domu osowieckim? Mona to byo odgadn z najbliszego jej otoczenia,gdy w poudniowych godzinach dnia sierpniowego siedziaa ona u wielkiego oknaw gbokim fotelu i rce z robot na kolanaopuciwszy wzrokiem zamylonym po zielonych gbiach ogrodu i parku wodzia. By to pokj na grnym pitrze znajdujcy si, rogowy, z dwoma oknami na istotne morze ogrodowej zielonoci wychodzcymi. Wysoko sufitu i prawie okrgy ksztat pokoju nadawa mu pozr kaplicy, a wraenie to wzmagao okrywajce ciany stare obicie, w wielu miejscach spowiae, ale jeszcze bkitne i zoconymi gwiazdami usiane, zarwno jak znaczna ilo wiszcych na cianach malowide i w przymionym rogu pokoju wznoszcy si przed klcznikiem wielki, czarny krucyfiks. Klcznik by z cennego drzewa, piknymi rzebami okryty; od cikiego, czarnego krzya odbijaa biaoci kunsztownie ze soniowej koci wykonana posta ukrzyowanego Chrystusa. Zreszt, oprcz tego krucyfiksu i lecej na klczniku bogato oprawnej ksiki do naboestwa witoci adnych tu nie byo. Na cianach,z wyjtkiem kilku starych portretw i jednego daleko wieszego, ktry nad ozdobnym kominkiem umieszczony przedstawia Andrzeja w porze najpeniejszego rozkwitu jego mskiej piknoci, powtarzaa si wci w ramach maych i duych, rzebionych, zoconych, aksamitem oklejonych twarz jedna, dziecinna, pacholca, modziecza, mska, w rnych porach ycia i usposobienia fotografowana, rysowana, szkicowana, malowana, twarz Zygmunta. Wizerunek ma pani Andrzejowa posiadaa jeden tylko, na danie jej w par lat po ich pobraniu si gdzie daleko std przez jakiego biegego malarza mistrzowsko wykonany; portretw syna rnych rozmiarw i rnego rodzaju miaa ze dwadziecia. Daleko jeszcze wicej znajdowao si tu robt jego, od pierwszych dziecinnych prb owka do szkicw, studiw, kopii, ktre w rnych porach ycia rzuca na papier i ptno. Byo to mae muzeum z niezmiern troskliwoci zgromadzane i ktre by kademu bystremu oku istot i histori jej syna opowiedzie mogo. Takie samo zamiowanie w zgromadzaniu pamitek objawiao cae umeblowanie pokoju, ktre skadao si ze sprztw cennych i wytwornych, ale nienowych i niemodnych. Inne czci tego domu starannie i wymylnie odnowiono i przybrano przed oenieniem si Zygmunta; ssiedzi nawet zoliwie szeptali, e na te rne odnawiania, ozdabiania, przerabiania uyt zostaa znaczna cz posagowej sumy jego ony. Nikt si temu zreszt bardzo niedziwi, bo powszechnie wiedziano o wysokim estetycznym wyksztaceniu i nader wymylnych gustach modego Korczyskiego, zarwno jak o szerokich koligacjach i wietnej edukacji kobiety, ktr zalubia. Ale w pokojach pani Andrzejowej nie zmieniono nic. W domu nalecym niegdy do jej ma od dawna mieszkali ludzie obcy ale cz sprztw, ktre j tam otaczay, znacznym trudem i kosztem przez ni nabyta, i teraz znajdowaa si wkoo niej. Byy to przed trzydziestu laty uywane, lnice, wosiennic lub spowiaym dzi adamaszkiem obite kanapy i fotele, mskie biurko z cennego drzewa, pikna szafa napeniona ksikami w zniszczonych oprawach. Jednak pomimo tej czci pamitekzna tu byo take ywe zajmowanie si i teraniejszoci. Mnstwo dziennikw i nowych ksiek napeniao stoy i nosio na sobie lady pilnego ich czytania. Dugie godziny, cae dnie czasem schodziy pani Andrzejowej na przypatrywaniu si za porednictwem druku rnym spoecznym drogom i przemianom, na ciganiu okiem nowych strumieni myli i prac tego ogu, oktry troszczy si przywyka bya niegdy wraz z ukochanym czowiekiem. Tu i wdzie na cianach i stoach rozrzucone wizerunki wspczesnych pracownikw: niejakiej sawy mylicieli, artystw i pisarzy krajowych, wicej jeszcze przekonyway, e znaa i wielbia tych wszystkich, ktrzy temu samemu bstwu, na ktrego otarzu zgorza Andrzej, cho innymi ni on sposoby, ofiar z ycia swegoskadali. Przed gbokim fotelem u okna wielki, gboki kosz peen by pcien i wenianych materii, ktrych cz i teraz zig i innymi przyrzdami do szycia na kolanach pani Andrzejowej spoczywaa. W godzinach pozostajcych od czytania szya odzie dla rodzin ubogich, na ktrych widywanie zdobywaa si bardzo rzadko, ale o ktrych przez domownikw swych zgromadzaa liczne i dokadne wiadomoci. Pajczych robtek i adnych drobiadkw nie wykonywaa nigdy, ale zrcznie i przemylnie wasnymi rkami sporzdzaa znaczne iloci rnorodnej niewykwintnej odziey, ktra wiele istot ludzkich osaniaa przed udrczeniem chodu i wstydem achmanw. Tak jej zeszo lat dwadziecia trzy, na ktrych tle jednostajnym uwypuklao si kilka momentw stanowczych, do pewnego stopnia rozstrzygajcych o caej przyszoci jej i jej syna. Przed osiemnastu mniej wicej laty w tym samym pokoju stoczya bya z bratem zmarego ma rozmow dug i burzliw, ktra o mao nie nadwerya na zawsze panujcejw ich stosunkach zgody i przyjacielskiej poufaoci. Prawny i przyrodzony opiekun maoletniego bratanka, Benedykt Korczyski, czsto podwczas bywa w Osowcach. Mody jeszcze w porze owej i niedawno oeniony, dotkliwie ju jednak uczuwa on zaczyna ciernie oglnego i swego ycia, w kopoty rne popada, grubia, pospnia. Niemniej, w rzdach majtku bratowej czynny przyjmowa udzia, tym czynniejszy, e ona po szczerze i gorliwie przedsibranych w tym kierunku prbach zadaniu temu podoa nie mogc w imi sieroty po bracie pomocy jego zadaa. Z gospodarstwem i interesami dziedziczka Osowiec dowiadczya tych samych do zwalczenia niepodobnych trudnoci, ktrym ulega wprzdy wobec jednego z penionych przezjej ma zada spoecznych. Jak tam, tak itu zetknicie si z ludzk ciemnot i nieokrzesanoci okazao si koniecznym, atak dla niej przykrym, e do zniesienia prawie niepodobnym. Rachunki, procesy, gospodarskie prace i plany w elazne jakby kajdany ujmoway myli jej i uczucia. Bezwiednie, pomimo nawet najsilniejszego panowania nad sob, suchajc sprawozdarzdcy przypatrywa si zaczynaa malowniczym grom wiate w zielonych gstwinach parku, uchem ciga melodi wiecznie wypiewywan przez przebiegajc go rzeczk, rozmyla nad wieo przeczytan ksik, wspomina jak rozmow, swawol, sowo, umiech maego Zygmunta. Gdyby szo o ni tylko, oni jedn, wolaaby o wiele poprzesta na najskromniejszej miernoci ni troszczy si o materialne zyski lub straty. Do pewnego stopnia troski takie wydaway si jej, nawet obniajcymi godno i warto czowiek. Do ascetyzmu skonna, zbytkw adnych nie pragna i nie uywaa; aobne jej suknie kosztoway niewiele, stare sprzty byy jej najmilszymi; prbujc sam siebie przekonaa si nieraz, e przez czas dugi poprzestawa moga na poywieniu najgrubszym i nie dobrowolnie, e, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPHc c b 8.b = najszczuplej wymierzonym. Nieraz ch ycia w dobrowolnym, surowym ubstwie przybieraa w niej rozmiary gorcej dzy.Wobec skarbu serca, ktry utracia i o ktrym nigdy zapomnie nie moga, bogactwa materialne wydaway si jej marnoci, po ktr schyla si nie byo warto; wobec zapaw i powice, ktrych bya wiadkiem i w ktrych udzia wzia, dbanie o wygody, zbytki poczytywaa za ponienie moralne, co najmniej za pytko i pospolito; wobec publicznych nieszcz i ndz, ktrym ze swej pustelni przypatrywaa si chciwie i zblem, dogadzanie zachciankom wasnym i zgromadzanie rodkw, ktre je czyni moliwym, stawao przed ni w postaci wstydu i grzechu. Ale nie bya sam. Rozumiaa dobrze, e dla dobra syna, dla tej przyszoci jego, o ktrej w ciche, szare godziny dziwne dziwy roi lubia, powinna bya przechowa w caoci to jedno przynajmniej dziedzictwo, skoro drugie, ojcowskie, na zawsze i nieodwoalnie straconym dla zostao. Znowu wic pracowaa nad sob, walczya,przezwyciy usiowaa przyzwyczajenia swe i najgbsze instynkty, i znowu -nie moga. Na szczcie brat ma przychodzi jej z pomoc, ktr z wdzicznoci przyjmowaa, w inn jednak spraw, stokro w jej oczach waniejsz i sercu jej blisz, mieszania si jego dopuci nie chcc. Benedykt podobnym by w tym wypadku do ostronego i lkliwego strategika, ktry po wiele razy i z wielu stron ku obozowi nieprzyjacielskiemu z wojskiem swym podjeda, nim bitw stanowcz wyda postanowi. Dla bratowej mia on szacunek rzetelny i oniemiela go do niej ukad jej pomimo przyjaznych z nimstosunkw zawsze nieco dumny i chodny. Wic po wiele razy o maym Zygmuncie mwi z ni zaczyna, to i owo do zrozumienia jej dawa, na myl nasun usiowa, ale ona zdawaa si nie sysze go lub nie rozumie. Na koniec dnia pewnego do tego samego pokoju wszed wicej ni kiedy zaspiony i pocigajc wsa, ktry ju wtedy dugi i w d opadajcy twarzy jego nadawa wyraz wiecznego zmartwienia, owiadczy, e zamierza otwarcie i bez ogrdek o maym synowcu z bratow pomwi. Zapytaa go: co by jej dziecku mia do zarzucenia? Odpowiedzia, e wyrasta ono na francuskiego markiza, nie na polskiego obywatela, na panienk, nie na mczyzn. Przed pani Andrzejow sta wanie na stole piknie wykonany i oprawiony portret dwunastoletniego chopca w stroju francuskim zeszego stulecia z aksamitu i koronek zoonym, z opadajcymi na plecy strugami ufryzowanych wosw. Dziecko byo istotnie bardzo adnym, delikatnym i wmalowniczym ubraniu swym wygldao na ksitko. Oczy matki i stryja zbiegy si na tym portrecie: pierwsze wyraay mio i uszczliwienie, drugie -lekcewaenie i zgryzot. Z lekcewaeniem izgryzot Benedykt mwi dalej, e panicza tego na przechadzkach guwerner za rk prowadzi pilnie go strzegc od widoku i poznania wszelkiej rzeczy do wiata tego nalecej; e jest on fizycznie za mao na wiek swj rozwinitym, w gustach wybrednym, z otaczajcymi czsto despotycznym i wzgardliwym; e na koniec,jako jedyny rodek nadania mu hartu ciaa,trzewiejszego kierunku umysowego i przyzwyczaje lepszych, pan Benedykt doradza oddanie go do szk publicznych. Wtedy pani Andrzejowa w caej wysokoci swej powstaa i nie tylko stanowczo, ale z oburzeniem owiadczya, e nie uczyni tegonigdy. Ona, ona miaaby jedyne dziecko swoje zmiesza z tumem penym najpoziomszych, a moe i najbrudniejszych instynktw, zwyczajw, poj, wystawi jena niebezpieczestwo zaraenia si pospolitoci, prostactwem, moe nawet panujc na wiecie gonitw za zyskiem, karier, grubym materialnym uyciem! Nie gardzi ona tumem, owszem, namitnie pragnie doskonalenia si jego i szczcia, ale deniem jej i celem ycia jest to, aby syn jej by nad tum wyszy, czystszy, doskonalszy. Tam rosn i na los szczcia ksztac si proci szeregowcy; on, wzorem ojca, sta si powinien wodzem, wtym znaczeniu wodzem, i kiedy, w przyszoci, zawieci tamtym wzorem wzniosych uczu i myli, a moe take i natchnionych przez nie czynw. On, przy jejboku, pod jej czuwajcym okiem, wzro musi czysty od wszelkiej moralnej skazy, zdusz tak wybredn, aby wszelki cie brzydoty i pospolitoci wstrtem j napenia. Umysowego wychowania jego przecie nie zaniedbuje, drogo opacani nauczyciele ucz go mnstwa rzeczy, a z czasem, gdy doronie, wyjedzie w wiat powysz jeszcze nauk, ale tymczasem, w dziecinnych i pacholcych latach, atmosferaczystoci moralnej i estetycznego pikna otacza go nie przestanie. Ten zbytek w otoczeniu i stroju, ktry tak bardzo razi jego stryja, jest tylko rodkiem do nadawania mu tych wytwornych przywyknie ciaa i ducha, ktre przez cae ju nastpne ycie chroni go bd od wszelkich nawet pokusze ku zemu, bdcemu zawsze fizyczn albo moraln szpetot. Od tego wychowawczego planu, odtych wzgldem syna postanowie nie odwiod jej adne rady lub upomnienia; dlatego te yczy sobie ona i prosi, aby j nimi wicej nie niepokojono. Benedykt zrozumia, e wszelkie dalsze prby w tym kierunku pozostayby nadaremnymi. To, co usysza, nie byo kaprysem lekkomylnej wietrznicy ani deklamacj rozromansowanej gsi, ale przekonaniem i wol kobiety mylcej i energicznej. By to plan obmylany, wyrozumowany, podstawy swe majcy w najgbszych waciwociach umysu i charakteru tej kobiety, w samej niejako treci wasnego jej ycia. Ile do rozumowa mieszao si w tym planie dumyspogldajcej wiecznie ku szczytom dla tumw niedosigym i spomidzy nich wyosobnionym, nie zdawaa ona z tego przed sob dokadnej sprawy, jakkolwiek wiedziaa o tym, e jest dumn, wzniosymi pobudkami cech t swoj nie tylko usprawiedliwiajc, lecz j w sobie wysoko cenic. Kiedy Benedykt upierajc sijeszcze mwi zacz o tej wanie dumie,ktr tak przedwczenie objawia zaczynamay Zygmunt, odpowiedziaa, e pielgnowa jej w nim nie przestanie, bo z czasem sta si mu ona moe puklerzem przeciw wszelkiemu ponieniu si i bodcemku coraz wyszemu yciu. Benedykt w ziemi patrza, wsa w d pociga i chmurny, niezadowolony, lecz bezsilny, opuci ten pokj do kaplicy podobny, w ktrym niedugo potem odegra si miaa jedna ze stanowczych scen ycia jego wacicielki. Bardzo samotne i jednostajne ycie prowadzc, pustelnic zupen pani Andrzejowa zosta nie moga. Kiedy niekiedy odwiedzano j, tu i wdzie ukazywaa si w domach krewnych i ssiadw. Rzecz wic byo nie tylko naturaln, ale nieuniknion, e raz kto zapragn posi serce jej i rk. I dlatego tylko wydarzyo si to raz jeden, e sposb jej ycia i obejcia si zraay do niej usposobienia poche i odbieray nadziej najmielszym. Tym razem czowiekwieo w okolice te przybyy, wic nie uprzedzony, powany, nieskazitelny, rwne jej pooenie w wiecie zajmujcy, coraz czciej samotne Osowce nawiedza zacz, gorc cze i sympati wacicielce ich okazujc. Zamiary, ktre wzgldem niej ywi, najbliszym jej krewnym powierzy, o wstawienie si ich i pomoc jak o ask najwiksz proszc. Wtedy cichy ten zawsze pokj sta si miejscem czstych rodzinnych zebra, narad, namw, perswazji. Nikt prawie zrozumie tego nie mg, aby kobieta podwczas trzydziestoletnia, pikna, majtna zagrzeba si miaa ywcem w aobnym prochu wspomnie, wyrzec si na zawsze realnych i kademu, zda si, niezbdnych uczu i uciech ycia. Nawet rodzina zmarego Andrzeja nie tylko tego caopalenia od niej nie wymagaa, lecz j od niego wszelkimi siami odcigaa. Ruchliwa i we wszystko mieszajca si Darzecka za swatostwami przepadaa zawsze. Benedykt mia nadziej, e wyksztacony i z prawoci swej znany ojczym zgodniej z wasnymi jego wyobraeniami wychowaniem Zygmunta pokieruje. Przyjedano wic do Osowiec, namawiano, rozpowiadano o cnotach i zaletach konkurenta, o jego szczerych i gorcych dla modej wdowy uczuciach. Ale najwymowniejszym ze swatw byo jej wasne serce, ktre za rozkochanym w niej czowiekiem przemawiao gorcej, niby ona spodziewa si albo nawet przedtem przypuszcza moga. Pomimo woliprzy zblieniu si jego uczuwaa, e nie jest abstrakcyjn formu niewieciej cnoty, ale czowiekiem zmuszonym do dowiadczania ludzkich pocigw i pokus. Pomimo woli odzywaa si w niej dza jakby zmartwychpowstania, jakby otrznicia z siebie mogilnych prochw i wyjcia na wiat soneczny, pomidzy kwiaty. Nci j zacza myl posiadania obok siebie rozumnego i kochajcego towarzysza wszystkich chwil ycia; tsknota za ciepem rodzinnego ogniska, jak smutna lilia o kropl rosy bagajca, wyrastaa z grobu, dotd samotnie i niewzruszenie wznoszcego si na dnie jej serca. Przysza na koniec chwila, w ktrej przyjaciele i doradcy ujrzawszy j sab i wzruszon wymogli na niej wahajce si jeszcze i warunkowe sowo przyzwolenia. Odjechali, aby co prdzej radosn wieci obdarzy tego, kto na ni niecierpliwie i niespokojnie oczekiwa, ale zaraz po ich odjedzie w modej kobiecie podniosa si burza gwatownych i gorzkich uczu. Dopkirzecz bya nie postanowion i w dalekich zaledwie przypuszczeniach ukazujc si, dopty wywieraa na ni urok, odpychany, ale czsto nieprzezwyciony. Teraz, gdy wnet ju, wnet ycie jej rozama si miao na dwie poowy, pierwsza ta, ktra przemina, uderzya j w serce i oczy caym blaskiem drogich i witych wspomnie. Nigdy, nigdy tak jasno i dokadnie nie roztoczyy si przed ni dzie po dniu, godzina po godzinie lata jej pierwszej modoci i mioci; nigdy tak wyranie wyobrania jej nie odtwarzaa postaci jej pierwszego i jedynego kochanka i ma. Jakie smutne szmery powstaway wkoo niej i napeniay samotny jej pokj, zdajc si przynosi dugie, wieczne poegnania, nie wiedzie skd, moe z tej mogiy wznoszcej si w gbi boru, na ktr teraz spadaa mga jesiennego deszczu i na ktrej obraz w wyobrani jej powstajcy spyny jej rzsiste, gorce zy. Nie, ona zapomnie nie moga ani wyrzuci z siebie tego, co tak gboko zapado w jej istot i samo jedno dotd j wypeniao. Kiedy pomylaa, e wkrtce, prawie zaraz, kibi jej obejm ramiona, a na ustach jej spoczn usta innego mczyzny, e nowe obowizki, a moe i uroki ycia do reszty rozerw zwizek jej z tamtym i mio dla niego, wspominanie onim uczyni prawie grzechem i zdrad, uczua naprzd bl taki, jakby po raz drugina wieki rozstawaa si z Andrzejem, a potem zdj j niezmierny wstyd nad maoci i saboci wasn. Jak to! dla pospolitych i przemijajcych rozkoszy, choby dla trwalszych i wyszych, lecz zawsze samolubnych uciech, miaaby ona wasnymi rkoma zdruzgota idea jedynej i wiecznie wiernej mioci, porwa nici pamici wice j z czowiekiem, ktry dla celw wysokich powici ycie, zdj zsiebie nawet jego nazwisko, strzec si nawet jak zdrady westchnienia po nim! Jak to! miaaby ona, jak najpospolitsza z niewiast, przerzuci si z jednych obj w drugie, w jednym istnieniu do dwch nalee, szczcie sobie zdobywa, gdy tamten ycie nawet utraci! Tamtemu wic mier wczesna i przez wszystkich, nawet przez ni zapomniana mogia, a jej wszystkie wdziki i pomylnoci ycia! Kt pami o nim na ziemi przeduy, jeeli onawyrzuci j z siebie? Kto przyjmie udzia w jego ofierze, jeeli ona go si zrzeknie? Kto myl przynajmniej, alem, uwielbieniem towarzyszy mu bdzie w stronach ponurych, jeeli ona w soneczne,kwieciste odleci? Za samo przypuszczenie, e tak sta si mogo, za minut saboci zmysw i serca wstydzia si tak srodze, e gdyby bya moga, deptaaby siebie wasnymi stopy, e z gwatowniejszym ni kiedykolwiek wybuchem mioci dla Andrzeja upada na twarz przed krucyfiksem, nie do Boga przecie, ale do kochanka o przebaczenie woajc. Bogato rozwinite, pikne jej ciao wio si u stpczarnego krzya w objciach upokorzenia i skruchy, a dusza niby sztyletem niewysowion tsknot przebita z takim nateniem wszystkich si wzbia si ku temu, za kim tsknia, e wywoaa jedn z tych wizji, ktrym organizmy ludzkie w wyjtkowych tylko stanach ciaa i ducha ulegaj. Bya to halucynacja posiadajca dlaniej wszystkie cechy dotykalnej rzeczywistoci. Ujrzaa Andrzeja; spyn ku niej z gry z krwawic si plam na bladym czole i agodnym ruchem przebaczenia czy tkliwej opieki nad gow jej do wycign. Widziaa go wyranie, z doskona wypukoci ksztatw i dokadnoci linii. Milcza; ale ona do niego mwia. Co i jak mwia, nigdy tego przypomnie sobie nie moga, wiedziaa tylko, e bya to dla niej chwila, nieziemskiego zachwycenia, z ktrej obudzia si smutniejsza, ale zarazem silniejsza ni kiedy, i ktrej powtrzenia si nigdy pragn nie przestaa. Ale nie powtrzya si ona nigdy, tak jak nie powtrzy si wypadek, ktry j poprzedzi. Umys miaa zbyt owiecony, aby nie rozumie, e wizja, ktrej dowiadczya, bya zudzeniem zmysw, przez wyjtkowy w chwili owej stan jej ciaa i ducha sprowadzonym, niemniej pozostawia w niej ona lad niestarty i z upywem czasu pogbia si majcy. Na swj sposb i niezupenie prawowierniematka Zygmunta religijn jednak bya gboko i arliwie. Zewntrzne praktyki dopeniaa rzadko; drobiadki noszce imi witoci: obrazki, poski, powicane paciorki itp. wydaway si jej oznakami czci bahymi, nieestetycznymi, niegodnymi idei bstwa. W zamian idea ta bya jej nieskoczenie drog i wit; wiara w idea doskonay i niedocigniony, w potg i dobro najwysz i opiekucz stanowia niezbdn potrzeb jej duszy i nie tylko nie zachwiaa si w niej nigdy, lecz w yciu penym samotnych rozmyla icierpie dociga niezwykej mocy. Wierzya take w istnienie zagrobowe, bo niepodobnym jej si wydawao; aby duchy ludzkie jak zdmuchnite wiece gasn mogy i na zawsze; bo mylaa, e Twrca nie mg daremnie da stworzeniu swemu przeczucia i pragnienia nieskoczonoci, z ktrego powstay wszystkie jego wielkie denia i dziea. Wierzya wic niezomnie w zawiatowe istnienie Andrzeja i zrazu niemiao, potem z coraz ywsz nadziej mylaa, e kto wie, czy mio jej trwaoci i si swoj nie okupia sobie prawa wniknicia w krain nieznan i dosignicia tego, ku ktremu od tak dawnawzbijaa si bezustannym pomieniem ofiary. Jak martwy przedmiot porusza si zdaje przez oczami tego, kto si we dugowpatruje, tak cel niedocigy, ale dugo i wycznie myli i uczucia czowieka na sobie skupiajcy, zdaje si ku niemu zstpowa i przyblia. Przez dugie godziny klczc przed krzyem, symbolem mczestwa za ide poniesionego, ktre w jej osobistym yciu tak stanowcz odegraorol, kobieta, ktra przez lat dwadziecia kilka ani razu nie zdja z siebie aobnegostroju, pomimo woli i wiedzy przemawia nieraz zaczynaa do tego, po kim strj ten nosia. Przemawiaa czasem z zupen i dziwnie uszczliwiajc wiar, a czasem tylko z niemia nadziej, e jest przez niego syszan. Nikt, z ludzi nie sysza tego, co ona mwia i opowiadaa jemu - nie tylko o sobie, ale i o tym, co on na ziemi najbardziej kocha i za co mier ponis. By to jedyny powiernik jej cierpie, tsknot, pragnie, obaw i tego bysku szczcia, ktry raz owieci jej samotne, ciche, prawie klasztorne ycie. Niewiele potem, gdy przekonaa siebie i innych, e ani przeszoci zapomnie, ani wobjcia nowej, chociaby najpromienniejszej przyszoci rzuci si nie moe, jeden z nauczycieli maego jej syna odkry w nim talent malarski. Ile w tym odkryciu z tryumfem matce oznajmionym byo prawdy, a ile zudzenia lub moe chci przypodobania si pani domu, pani Andrzejowa o tym nie mylaa. Od dziecistwa w kierunku estetycznym starannie ksztacona, gra i rysowa umiejca nie posiadaa przecie znajomocisztuk piknych do gruntownej, aby przez ni odkrycie to zgbi i sprawdzi. Moe zreszt sprawdzenie takie w stosunku do , e, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPfc dc c . c = dwunastoletniego dziecka nie byo moebnym. Od razu i niezomnie uwierzya w mi sobie wiadomo, przyja j nawetbez zdziwienia, jak co, czego spodziewaasi zawsze i co koniecznie sta si musiao.Zawsze i silnie przekonan bya, e w synujej i Andrzeja prdzej lub pniej objawi si musi jaka zdolno nad pospolity poziom go wynoszca, jaka niby iskra z krwi rodzicw przez natur wzita i na jego czole w gwiazd pierwszej wielkoci rozniecona. W mniemaniu jej inaczej by niemogo: syn jej i Andrzeja czowiekiem pospolitym, takim, jacy skadaj szare i bezimienne tumy, by nie mg. Bez zdziwienia wic i uniesie, ale z wewntrzn, gbok radoci wie o rodzcym si talencie Zygmunta przyja i odtd cae otoczenie jego, wszystkie na niego wywierane wpywy, przedtem ju pierwiastkami wykwintu i pikna przesycone, skierowanymi zostay ku rozwijaniu w nim estetycznych zdolnoci i gustw. Pene delikatnego wdziku i wybujaych wymaga dziecko, w cieplarnianej atmosferze osowieckiego domu czy paacu wzrastajce i tak od otaczajcego je wiata oddalone, jakby mieszkacem jego nigdy by nie miao, rwao si istotnie do owka, potem do pdzla, z niecierpliwociprzypisywan ognistemu temperamentowi, zfantastycznoci za nieomyln oznak geniuszu poczytywan. Biegli i coraz kosztowniejsi nauczyciele wryli mu przyszo wielkiego artysty, o ktrej on sucha z rozkosz, kady szczeg wasnej osoby i codziennego ycia tak wyjtkowym uczyni usiujc, jak wyjtkow by miaa przypadajca mu w wiecie rolna wybraca. Jak promienie soca skupiaj si w soczewce, tak wszystko, co go najbliej otaczao, starania swe i uwielbienia skupiao na nim, i tak z kolei on wasne swoje myli i rojenia na samym sobie skupia. Wszystko, co istniao poniej tej wysokoci, na ktrejniedorostkiem jeszcze bdc w mniemaniu swoim stan, wydawao mu si brzydkim, niegodnym uwagi, nawet brudnym i wstrtnym. Nad sob widzia tylko przyszego siebie. By rodkowym punktem wiata dla wszystkich, ktrych widywa, i dla samego siebie w oczekiwaniu, a stanie si nim dla ludzkoci, to jest, dla tej specjalnej ludzkoci, ktra ma gadk skr na twarzy i rkach, estetyczne ubranie i zna si na sztukach piknych. O innej sysza wprawdzie i czytywa nieraz,ale nie ywi dla niej uczu adnych: ani ujemnych, ani dodatnich. Po prostu: nie myla o niej, nie dba o ni, nie istniaa ona dla niego. W zamian rs i dojrzewa wabsolutnej pewnoci, e jest jednym z najdostojniejszych czonkw owej znanej mu i pokrewnej ludzkoci i e w przyszoci stanie si jednym z jej ulubiecw i boyszcz. Przyszo ta bysna mu nieprdko, raz jednak bysna. Po wielu latach daleko od rodzinnego miejsca spdzonych, po dugich studiach dugo niepomylnymi tylko prbamiwieczonych, obraz przez niego wykonany wyrni si spord wielu innych i cign na siebie przychyln uwag znawcw. Waciwie, nie by to obraz, ale obrazek, rozmiarami drobny i z pomysem do pospolitym, ale w ktrego wykonaniu, pomimo niejakich usterek technicznych, czu byo pracowicie wybijajc si na wierzch zdolno. Pospolito pomysu i techniczne usterki krytykowano, lecz modzdolno przychylnie zachcano do dalszej pracy. Powodzenie obrazka zwikszya o wiele wiadomo, e malowa go czowiek majtny, z bytem niezalenym i do wysokim towarzyskim stanowiskiem. Spodem pyny szepty mniej lub wicej wiernie histori jego ojca opowiadajce. To i drugie sztucznie wydo rozgos imieniu modego malarza i pierwszej roboty, z ktr popisywa si on publicznie. Ale ani onsam, ani jego matka o sztucznoci tej nie wiedzieli nic, a pochway i zachty raz jeszcze w ich umysach sztucznemu wydciu i powikszeniu ulegy. Dla pani Andrzejowej bya to chwila prawie upajajcego szczcia. Ziciy si jej najgortsze pragnienia. Z ekstaz prawie mylaa, e na tym samym otarzu, na ktrym zgorza Andrzej, syn jego skada bdzie ofiary geniuszu i pracy. Bdzie on, wsplnie z garstk wybranych, wiatem roznieconym w ciemnociach, chlub ponionych, wiadectwem ycia pozornie umarym. Jego natchnienia utworz jedn zdesek ratunkowego mostu nad przepaciamiunicestwienia i zguby, wytworz jedn z cegie do budowania arki, ktra pomie ycia przenosi na drug stron gaszcej gopowodzi. Ta myl panowaa w niej nad wszystkimi innymi. W okazywaniu uczu swoich jak zwykle powcigliwa, w gbi szalaa prawie z radoci i dumy. Na powierzchowno jej wybio si to promiennoci cich, ale sta. Czciej niwprzdy ukazywaa si pord ludzi, dnamoe usyszenia tego, co o jej synie mwiono, a moe w radoci swej wikszy do nich pocig czujca. Ale w dugie zimowewieczory przy wietle lampy obszerny i wysoki pokj owiecajcej albo w letnie gwiadziste noce, od ktrych przez otwarteokna pyny do tego pokoju potoki szmerw i woni, dusze ni kiedy godziny spdzaa przed czarnym krzyem na klczkach. Bogato oprawnej ksiki na klczniku spoczywajcej nie otwieraa prawie nigdy, ale z ust jej pyny natchnione sowa dzikczynienia i bagania. Tyle lat w tym miejscu z zamknitego przedwiatem swego serca wylewaa tyle ez i skarg. Teraz o szczciu i nadziejach swoich opowiadaa duchowi Andrzeja, w ktrego zwizek z wasnym duchem w miar upywajcego czasu wierzya coraz mocniej. Dziao si to przed czterema laty. Dzi prawie pidziesicioletnia, pani Andrzejowawygldaa na daleko modsz, ni bya. Kibi jej, zawsze okazaa, w ostatnich latach wypenia si jeszcze i zmniaa; bia z niej niepospolita sia i powaga. W wielkiej czystoci i regularnoci prawie zakonnego ycia, niby w krynicznej wodzie,blada jej cera zachowaa delikatno i gadko drobnymi zmarszczkami gdzieniegdzie tylko mcon. W piknym pokoju, ktremu ksztat okrgy i ciany obrazami okryte nadaway pozr kaplicy, na tle wielkiego okna, za ktrym rozlewao si morze zieleni, opynita cikimi fadami aobnej sukni, przedstawiaa posta malownicz i szanown. Regularny jej profil ocieniay koronki czarnego czepka i dwa gadkie pasma zotawych wosw z rzadka jeszcze srebrnymi nimi przetkanych. Pikne, biae rce na zwoje grubego ptna opucia; w samotnoci nawet, gdy bya bezczynn, zachowywaa najcharakterystyczniejsz cech swojej powierzchownoci: gow miaa podniesioni spuszczone powieki. Jednak w wyrazie tej niemodej, lecz piknej i szlachetnej twarzy niewieciej niewida teraz byo ani szczcia, ani spokoju. Cicha promienno, ktra j przed czterema laty okrywaa, bez ladu znika. Zamylenie jej nie byo pogodn kontemplacj rzeczy miych i pomylnych, lecz niespokojn zadum nad czym niezrozumiaym i gronym. Par razy doni po czole powioda, westchna, z piersi wydaa dwik do cichego okrzyku zdziwienia podobny; palce jej szybkim, nerwowym ruchem kuy ig grub tkaninkolana jej okrywajc. Nie wygldaa na kogo, w kogo by ju uderzy cios bolesny iwszystkie jego nadzieje rujnujcy, ale na kogo, kto moliwo takiego ciosu jeszcze z daleka spostrzega i przyczyny jego odgadn usiuje. Od dwch lat zreszt, prawie od czasu gdy Zygmunt oeniony do Osowiec wrci i stale w nich zamieszka, obcy nawet ludzie ten niepokj i gryzc, cho adnym sowem nigdy nie wyjawion trosk w niej spostrzegali. Przed kwadransem zobaczya bya przez okna mod par ludzi ciekami parku dc ku owej ce ujtej w trjkt dwch rzek i wzdymajcej si acuchem maych, sztucznych pagrkw. Miejsce to stanowio przed paru miesicami ulubiony cel przechadzek jej syna; rozpocz on byw nim archeologiczne poszukiwania, ktre przez tygodni kilka gorczkowo niemal go zajmoway. Teraz szed tam znowu w wykwintnym letnim ubraniu, ktre czynio go podobnym do obrazka z urnalu md wycitego, z gitk lask w rku, z twarzocienion szerokimi brzegami fantastycznego nieco kapelusza. Pod jednymramieniem trzyma spor tek rysunkow, u drugiego zwieszaa si maa, przedziwniezgrabna, w lekk, jasn tkanin ustrojona kobieta. Twarzy tych dwojga ludzi pani Andrzejowa nie dostrzegaa; ile razy przecie wychyliwszy si zza zieleni drzew przebywali widn cz cieki lub trawnika, widziaa dokadnie, e modziutka kobieta tulia si do boku ma,strojn gow ku niemu podnosia szczebioczc, przymilajc si, wszystkimi, zda si, siami serca i wdzikw usiujc niby iskr z krzemienia wykrzesa z niego jedno sowo serdeczne lub jedno wesoe spojrzenie; on za szed obok niej mierzonym krokiem salonowca, moe znudzony, moe roztargniony, co pewna, toe milczcy i obojtny. Tak przeszli cz parku przepychem starannie uprawianej rolinnoci otoczeni, blaskiem letniego soca oblani, lecz dla troskliwie ledzcego ich oka ani szczliwi, ani nawetspokojni; a na jednym z biaych mostkw, wdzicznie nad szemrzc rzeczuk zawieszonych, Klotylda gwatownym ruchemwysuna rk spod ramienia ma i na chwil gestem gniewu czy alu obie rce dooczu podnisszy szybkim biegiem pucia si ku domowi. On nie ogldajc si i kroku nie zmieniajc poszed dalej, w przeciwn stron, ku wiodcej na k ogrodowej furtce. Jedyn oznak wzruszenia, ktrego dozna, byo parokrotne wiknicie gitk laseczk rosncych przy ciece krzeww. Wkrtce znikn za gstym klombem akacji.Klotylda za biega wci po trawnikach i ciekach parku do bladorowej chmurki podobna. Par razy stana i obejrzaa si,jakby miaa nadziej, e ten, z ktrym rozstaa si przed chwil, obejrzy si take za ni lub j ku sobie przywoa. Za kadym jednak razem czynia rk gest zniechcenia czy oburzenia, a przystanwszy u wspaniale pord trawnikawyrastajcego modrzewia czoo o gruby pie jego opara i po ruchach jej plecw pozna mona byo, e gwatownie zapakaa. Potem, jak rozalone dziecko wstrzymujc nerwowe drgania rozognionej twarzy, skrcia w ciemn alej wprost ju ku jednym z wchodowych drzwi domu prowadzc. Potem pani Andrzejowa usyszaa lekkie kroki synowej prze- biegajce szybko wschody i par salonw; potem jeszcze drzwi jakie zamkny si ze stukiem zdradzajcym rk rozgniewanalbo zrozpaczon - i wszystko ucicho. Tak byo od dawna, wicej ni od roku; takbyo cigle. Dlaczego? Nieskoczon ju ilo razy pani Andrzejowa zadawaa sobie to pytanie, ale gono nie wymwia go jeszcze ani razu. Po wielekro ju chciaa i do niej, do niego, zapytywa, zwierzenia wywoa, moe co poradzi i czemu zapobiec, ale powstrzymywaa si zawsze. Widziaa, czua ran ycia tych dwojga ludzi, a lkaa si jej dotkn przezobaw sroszego jej zaognienia, przez delikatno uczu szanujc uczucia i tajemnice choby wasnego dziecka. I teraztake powstaa, zwrcia si ku drzwiom prowadzcym do salonw rozdzielajcych jej pokj z pokojem modej synowej, ale wnet przy stole ksikami i dziennikami spitrzonym stana. By to okrgy st porodku pokoju umieszczony i fotelami starowieckiego ksztatu otoczony. Pord ksiek i dziennikw staa tam piknie oprawiona, do dua fotografia Zygmunta,przedstawiajca go w tej, jeszcze porze ycia, gdy dwudziestopicioletnim modziecem przebywa on w stolicy sztukimalarskiej, w Monachium. Wizerunek ten by jednym z ustpw jego ycia, ktre rysowane, malowane, fotografowane napeniay pokj jego matki. W postawie troch niedbaej, a troch wyszukanej, wsparty o zrb kolumny, ukazywa on twarz modziecz, z rysami do piknymi, bez umiechu, bez ognia w spojrzeniu, z kaprynym zagiciem warg cienkich i elegancko zaostrzonym wsem ozdobionych. Z samego ukadu stp jego u dou kolumny skrzyowanych mona byo wyczyta, e z uczuciem wasnej wyszoci nad wszystkim, co byo na ziemi, opiera je o ziemi. Pani Andrzejowa splecione rce na st opucia i dugo wpatrywaa si w ten portret syna, ktry przed szeciu laty wzbudza w niej doskonae zachwycenie i wznieca cudownenadzieje. Dzi nagle w tych cigych, adnych rysach dostrzega chd i uderzyj wyraz kaprysu te wargi otaczajcy. Uczynia rk ruch taki, jakby natrtn mar nie wiedzie skd zjawiajc si przed ni odegna chciaa. Ale ta mara wysuwaa si nie z prni urojenia, lecz z dugich spostrzee i uwag, ktre od czasustaego osiedlenia si w Osowcach Zygmunta na ksztat roju ostrych de ksay jej dusz. Osupiaymi oczami wpatrywaa si wci w portret. "Nie kocha jej! po dwch latach maestwa ju jej nie kocha! Czy on naprawd kogokolwiek i cokolwiek kocha?" Pytanie to dla tej kobiety, ktra sama tak niezmiernie i wiernie kocha umiaa, posiadao wag ogromn. Mieszczca si w nim wtpliwo bya dla niej tak wtpliwoci, ktr ludzie odczuwaj u miertelnego oa swoich najdroszych. Niez wiksz boleci nad zoonym cik chorob synem zapytywaaby siebie: "Wyyje czy nie wyyje?" Ona widziaa ludzi umierajcych z wielkich mioci i czcia ich jak witych; czowiek bez mioci, choby maych, powszednich, wydawa si jej trupem. Wzrok podniosa na jedn ze cian w poowie prawie okrytych rysunkami i malowidami syna w rnych porach ycia jego wykonanymi. Widokiem tym chciaa moe upewni siebie, e posiada on nie tylko to, co poczytywaa ona za ycie czowieka, ale i to, co jest ycia pomieniem i skrzydami. Artyst by przecie, kocha sztuk! Ale to, na co patrzaa, byo tylko pacholcymi prbami, tu, przy tym stole, pod jej okiem dokonywanymi. Gdzieniegdzie zaledwie, wrd tych dziecinnych prawie zabawek, ukazyway si roboty dojrzalszego wieku z dalekich krajw przesane lub przywiezione: jaka gwka kobieca, jakie studium martwej natury, jaki drobny pejzayk z niewolnicz wiernoci z kawaka obcej ziemi zdjty. Drobnostki zdradzajce blado wyobrani i wielkie wysilenia nierozgrzanej rki. Nico pomysw, mozolno, a przecie i niedokadno wykonania, adnego miaegorzutu myli ani oryginalnego uderzenia pdzla - nic osobliwego. I byo to ju wszystko, oprcz tego jednego obrazka, ktry przed czterema laty skrzesa nad jego gow pierwszy promyk sawy. Drugi po nim nie przyby - i nawet nie zawita. Dlaczego? Nie byeby on naprawd artyst? Spokojn zwykle t twarz kobiec wykrzywi strach i bl; blade jej czoo zarumienio si pod uderzajc w nie fal krwi; biae rce kurczowo cisny kart rozwartego na stole dziennika. Wida byo, e twierdzce odpowiedzi na pytania, ktre jak przeraliwe byskawice umys jej przerzny, byyby dla niej gromem... W peni sonecznego blasku, ktry tego dnia sierpniowego wietny, ale agodny spywa z nieba bez skazy, such i niedawno skoszon k szed Zygmunt Korczyski. Rwnin, jak okiem sign szerok a jak szmaragd zielon, przepasyway dwie wstgi rzek zbiegajcych si ze sob na dalekim punkciefirmamentu, a usieway grupy drzew i krzewiastych zaroli, ktre t k czyniypodobn do parku rozlegego, zasadzonego rk przez bujn fantazj kierowan. Penotu byo blaskw i zmrokw, rozoonych natrawach misternych rysunkw cieni, zotych deszczw pomidzy limi, wiate w rnym stopniu natenia, szczebiotu ptactwa, metalicznego brzczenia owadw, aromatycznych woni bijcych w powietrze nabierajce ju krysztaowej przejrzystoci zbliajcego si pocztku jesieni. Pord tego wszystkiego Zygmunt postpowa mierzonym krokiem doskonale przyzwoitego czowieka, ktry z przyzwyczajenia i z umysu w zupenej nawet samotnoci nie rozstaje si z umiarkowaniem i gracj porusze. Szed coraz powolniej, a gdy w urnalowym ubraniu, obcisym i kosztownym, w pytkimobuwiu, ktre poyskiwao na socu, i ukazujcych si zza niego cielistych kamaszach, spod mrucej si troch wzgardliwie powieki dokoa spoglda, kady wzi by go musia za turyst zwiedzajcego ziemi obc i ukazujc si mu w postaci bardzo ubogiej albo za mieszkaca wielkiego miasta wypadkiem pord natury dzikiej i nieznanej nie takie w stosunku do , e, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPoc Wc oc .5c = zabkanego. Teka, ktr nis pod ramieniem, zdradzaaintencje rysowania. Istotnie, przed kilku dniami spostrzeg tu by o tej samej godzinie w pewnej grupie olch pewne rysunki gazi i efekty wiata stworzone jakby ku rozkoszy i natchnieniu pejzaysty. Zbyt dugo uczy si sztuki malarskiej, zbyt wycznie skierowywa ku niej marzenia i ambicje swoje, by mg nie by zdolnym do spostrzeenia piknego zjawiskanatury i powicenia mu choby chwil kilku uwagi. Dzi wanie przed wyobrani mign mu pejzayk przed kilku dniami spostrzeony; uczu w sobie dawno nie zaznane ciepo i co prdzej uda si na k. Moe, moe na koniec przysza chwila rozpoczcia po czteroletniej przerwie nowego dziea, drobnego wprawdzie, drobnego, ale ktre stanie si przerw w nudzie i chodzie jego ycia, a zapewne i szczeblem ku dzieom wikszym. Po pgodzinnym przebywaniu ki, w czasie ktrego krok jego stawa si coraz powolniejszym, a wzrok coraz wicej wzgardliwym i znuonym, znalaz si tam, dokd dy. Stan i patrza. Byo to zupenie to samo, co widzia przed kilku dniami; te same misterne rysunki lici, te same ciekawe owietlenia podoy i szczytw drzew; ta sama ta wilga koyszca si na gazi w gbokim cieniu. Z rana przez par minut marzy o tym obrazku; teraz sta przed nim obojtny, samego siebie zapytujc, co w nim dojrze mg szczeglnego. Drobna iskierka, ktr przed paru godzinami uczu w sobie, zgasa i nie czu ju nic prcz chodu i zniechcenia, ktre gnioty go od dawna. Oglda si dokoa i myla, e wszystko tutakie proste, pospolite, ubogie, blade. wiatocienie w tych olchach s wprawdzie do pikne i mog posuy za materia dostudium z natury, ale sprbuje przenie jena ptno potem, kiedykolwiek... Dzi nie. Znudzia go swoj wieczn czuoci i nie milkncym szczebiotem Klotylda, ostudzi widnokrg paski, ubogi, cho niby do bogat rolinnoci ozdobiony... Przewiduje na koniec jedn z najprzykrzejszych dla niego rzeczy: wieczorn rozmow z rzdc o gospodarstwie. Przewidywanie to truje gopo prostu, odbiera mu ch nie tylko do malowania, ale prawie do ycia. Opuci grup olch i zmierza ku okopom, ktre acuchem niskich wzgrzy cz ki przerzynay. Jedno z tych wzgrz, szeroko rozkopane, z dala wiecio toci piasku czy gliny. Stan przed tym otworem i myla, jak powoln i nudn jest robota wygrzebywania z ziemi przedmiotw spoczywajcych w niej przez stulecia. Do tej roboty zapon by przed par miesicy, ale wcale czego innego spodziewa si od niej ni to, co otrzyma. W szkole sztuk piknych, od niechcenia przebywanej, od niechcenia przerzuca staroytnicze ksigi, a rysowane na ich kartach wykopaliska niejednokrotnie wzbudzay w nim ciekawo i przyjemne rozkoysanie fantazji. Wiedzia wprawdzie,e tu nie po gruncie staroytnej Hellady lub Romy stpa, jednak wyobraa sobie, e znajdzie, jeeli nie czary, ornamenty i posgi, to przecie zawsze co szczeglnego, co fantazji jego poda zot kdziel. Do poszukiwa tych zachca go take m ciotki, Darzecki, z urzdu wysoce cywilizowanego czowieka, za jakiego si poczytywa, we wszelkich osobliwociach rozlubowany, a w geniusz oninego synowca, chociaby dla honoru familii, wit wiar wyznajcy. Przez pewien tedy szereg dni obaj wytrwale stawali nad wzgrzem, ktre kilkunastu najemnikw rozkopywao, potnieli od upau, prawie lepli od rozpatrywania kadej wyrzuconej przez rydel grudki ziemi, cieszyli si i nuyli, spodziewali si i zniechcali, a zniechcenie i znuenie przemogo, roboty okoo starych okopw zaniechanymi zostay. Bo i c z nich wynikno? Po kilkutygodniach Zygmunt pomidzy rupieciami napeniajcymi jego pracowni umieci kilkadziesit sczerniaych monetek wpzatartym herbem Szwecji opatrzonych,a Darzecki uwiz do domu rdz przegryziony i podziurawiony paasz. Rzeczy podobnych w okopach mnstwo zapewne znajdowa si musiao i badacz historii mgby z nich zrobi niejaki uytek.Dla Zygmunta jednak nie przedstawiay one nic ciekawego ani wanego. Gdyby to byy urny do chronienia popiow ludzkich, zawnice, dziwnych ksztatw naszyjniki, przedhistoryczne czaszki, moe by jzykiem tajemniczoci lub malowniczoci do wyobrani jego przemwiy. Stojc teraz przed tym otworem rozkopanego wzgrza niechtny gest rk uczyni. Wszystko tu, na tej ziemi, byo takie biedne, marne, prozaiczne; nic wcale znale na niej nie mogo takiego, co by dogadzao jego estetycznym i towarzyskim potrzebom. Marnia tu, po prostu marnia. Jedyn usug, jak oddao mu kilkotygodniowe zajmowanie si tymi okopami, byo to, e wicej majc fizycznego ruchu schud by troch. Mylco tym spojrza po wasnej postaci. Uty znowu! Rzecz dziwna od czego on ty moe?Nudzi si, martwi si, tskni, a jednak tyje! Cer twarzy ma wprawdzie blad i znuon, ale posta jego, szczeglniej w rodkowym punkcie, zaokrgla si i penieje. Na lat trzydzieci i jeden jest stanowczo zbyt cikim Kto w tym wieku tak wyglda, za lat dziesi najpewniej bdzie otyym. Myl ta wprawiaa go w rozpacz. Otyo jest szpetnoci, a wszelka szpetno budzia w nim obrzydzenie. Czyli mczarnie duchowe nie przeszkadzaj ciau nabywa ksztatw prozaicznych? Wprawdzie wyborny osowiecki kucharz mistrzowsko umie czy kuchni francusk z polsk... Nagle odskoczy od rozkopanego wzgrza i daleko ywszym krokiem ni wprzdy z powrotem ku domowi dy zacz. Przyczyn tego szybkiego odwrotu bya gromadka ludzi, ktrzy od strony wsi na kracu ki szarzejcej ciek pomidzy zarolami udeptan kierowali si w stron okopw. Na ich widok znuone przedtem oczy Zygmunta, pikne, piwne oczy w podunej oprawie, napeniy si wyrazem prawie przestrachu. Moe ci ludzie nie ku niemu szli, ale moe i ku niemu, a on wola o wiele zej im z drogi i skry si przed nimi w cianach swego domu, w ktre bez pozwolenia jego wej nie mogli. Gotowi bylijeszcze zapytywa go o co albo prosi, jak si to ju niejednokrotnie ku utrapieniu jegozdarzao. Takie spotkania i rozmowy utrapieniem byy mu nie dlatego, aby mia on wzgldem ludzi tego rodzaju nienawi, niech, uraz, ale waciwie dlatego, e byli mu oni tak doskonale obojtnym, jak naprzykad pynce pod niebem stada obokw. I wicej jeszcze: bo oboki bywaj pikne i on czasem grze ich wiatei barw przypatrywa si lubi, ci za ludziez grubymi ksztatami i rysami s zawsze szpetni, a siermigi ich czy kouchy mierdz. Rozmawia z obojtnymi rzecz tozwykle fatygujca. Po prostu leni si fatyg t ponosi i nie widzia najmniejszejprzyczyny do zadawania jej sobie. Wprawdzie byli to ludzie, ale najpewniej tewcale innego ni on gatunku. e rd ludzki rozama si na dwie zasadniczo rne z sob ludzkoci: t, ktr skadali tacy ludzie, i t, do ktrej on i jemu podobni naleeli, nie przedstawiao to dla niego wtpliwoci adnej. Zreszt, myla o tym rzadko, przypadkowo, przelotnie i niewiele go to wszystko obchodzio. Wchodzc na wschody swego domu spotkanemu lokajowi rzuci krtki rozkaz: - niadanie podawa! Czu si bardzo nieszczliwym i bardzo godnym. Pracownia modego pana domu w Osowcach bya piknym pokojem z oknami dajcymi tyle i takiego wiata, ile i jakiego wymaga praca malarska. Mnstwo w nim znajdowao si rzeczy rnych: sztalugi z rozpitym i bia firank osonitym ptnem, stosy tek, rysunkw, szkicw, marmurowe i gipsowe poski, popiersia, grupy, kawaki spowiaych makat i starowieckich materii, kilka oryginalnych kanapek do siedzenia lub do leenia urzdzonych, kilkanacie piknych rolin w kosztownych wazonach - wszystko to z pozorn niedbaoci rozstawione i rozrzucone; na koniec, w jednym z rogw pokoju liczna szafka wiecca zza szka rnobarwn opraw paruset ksiek. Byy to raczej ksieczki ni ksiki: mae, ozdobne, lekkie. Panoway w nich poezja i powie, jedna i druga w specjalnym i prawie wycznym gatunku: troch tylko poetw polskich, zreszt zmysowy Musset, tu i wdzie Wiktor Hugo, wiele rozpaczliwego Byrona, sercowy Shelley, uperfumowany Feuillet, pesymista Leopardi,najniespodzianiej spotykajce si z tym poet - mylicielem bajki starego Dumasa i awantury bezmylnej Braddon; jeszcze co z dzisiejszych ulubiecw francuskiej arystokracji: Claretiego, Craven etc., etc. Przed t szafk, liczn jak cacko, ksikami do cacek podobnymi napenion, Zygmunt Korczyski stan po krtkiej przechadzce wzdu i wszerz pracowni odbytej. Tylko co zjad niadanie w towarzystwie zapakanej ony i matki, ktra wprawdzie z zupenym spokojem jaktak rozmow przy stole utrzymywaa, ale dziwnie bacznie wpatrywaa si w niego. Zapakane oczy ony i przenikliwe spojrzenia matki do reszty humor mu zepsuy. Czu gwatown potrzeb czego, co by go rozerwao, pocieszyo, silnym jakim wraeniem omdlewajc istot jego wstrzsno. Chcia malowa - malowa chcia zawsze, bo w sztuce, o ktrej rojenia pochony mu ca modo, widzia jedyne swoje przeznaczenie i jedyny piedesta, ktry mg go umieci wysoko... Dzi przecie, tak jak od czterechlat zawsze i co dzie, nie mg wydoby z siebie nic: adnego pomysu, adnego ciepa, adnej energii. Po krtkim okresie najpierwszej modoci, w ktrym zdawao mu si, e tworzy, i raz nawet co drobnego, lecz niejak warto majcego utworzy, nastpia impotencja ciga i zupena. Wiedzia o tym, e po widnokrgach sztuki przelatuj czsto meteory natchnie sabych i niedokrwistych, ktre raz bysnwszy nie wracaj ju nigdy, e w ambitnych szczeglniej gowach bywaj mirae natchnie, a wytona ku jednemu celowi praca sprowadza czasem jeden jaki wysilony i odradza si nie mogcy owoc. Ale nigdy ani na mgnienie oka nie pomyla, e te meteory, mirae, uudy jego tyczy si mog. O niemot swego geniuszu oskara wiat zewntrzny. Od zewntrznego wiata oczekiwa wszystkiego i na niego zwala wszystkie winy. Nie przychodzi mu na myl ani Tassowielk pie swoj snujcy w celi wiziennej, ani Milton piewajcy o raju w wiekuistych ciemnociach lepoty. Nie przychodzio mu na myl, e w kadej fali powietrza wiata, woni, w kadym kamykuprzydronym i kadej trawie polnej, w liniach kadego ludzkiego oblicza i westchnieniu kadej piersi ludzkiej tkwi czstka duszy wiata niewidzialnymi nimi poczona z dusz artysty i w ruch j wprawia mogca, jeeli tylko naprawd jest to dusza artysty. On by pewny, tak pewny, jak tego, i y i oddycha, e trzeba mu byo gr, ska, mrz, puszcz, gorcych szafirw niebieskich, nagich modeli, fantastycznych draperii, gwaru, gorczki, gonitwy, aby czu, myle i tworzy. Gdyby wiat zewntrzny obla go jakim wielkim bogactwem i ugodzi we jakimi piorunami wrae... Tu, niestety, niestety! nic nie czynio na nim wraenia adnego... Chodzc po swej pracowni, obu rkami, jak nieraz ju bywao, pochwyci si za wosy... By to gest gniewu czy rozpaczy, czy obu tych uczu razem... Przy tym zjedzone przed chwil niadanie uczynio go nieco cikim. Ten kucharz - przed samym oenieniem si jego do Osowiec przybyy - doskonale gotowa. Matka jego poprzestawaa dawniej na starych i troch ju niedonych sugach, ale dla modych pastwa wszystko w domu odnowionym i ulepszonym zostao. Z takiej kuchni, jaka tu bya teraz, niewidzialnie sczy si w yy ludzkie ociajcy olejeksybarytyzmu. Po pgodzinnym echtaniu podniebienia wybornymi sosami i sodyczamiuczuwao si potrzeb wycignicia ciaa na elastycznej kuszetce pontnie ustawionejrd palm i dracen. Zbliajc si do szafki z ksikami Zygmuntspojrza po swojej postaci. Tyje, stanowczo tyje! Co chwil porywaa go zo lub rozpacz, jednak tyje! Wina to braku wrae. Czyme, jeeli nie opasym woem, sta si moe czowiek wszelkich wrae pozbawiony? Wplec na elastycznej kuszetce przerzuca tomik poezji Leopardiego, ktrego niezgbiony smutek zgadza si z dzisiejszym, od do ju dawna zreszt trwajcym jego usposobieniem. Wszystkie westchnienia, zy, zwtpienia wielkiego pesymisty stosowa do siebie. Czytajc o nicoci i rozpaczy powszechnego ycia myla o swoim yciu. Nie spostrzeg, e drzwi pracowni otwieray si par razy, a zza nich wygldaa i wnet znowu cofaa sipikna kobieca gwka w misterne puchy zocistych wosw i rowe astry ubrana. Par razy gwka ta zajrzaa i cofna si, a na koniec, rwnie cicho jak przedtem drzwi otwierajc, do pracowni wesza Klotylda. Troch jeszcze zapakane jej oczy niemiao i prawie pokornie utkwiy w twarzy ma, ktry od kart ksieczki wzroku nie odrywa. Na modziutkiej jej twarzy malowao si pytanie: "Podej do niego czy nie podej? Przemwi czy nie przemwi?" Wahaa siz tym nie dlatego, aby jeszcze czua gniew lub uraz... Wprawdzie nie obdarzy on j dzisiaj ani jednym serdecznym sowem lub choby spojrzeniem i zdawa si nawet nie sysze tego, co ona do niego mwia, wprawdzie obojtno ta, ktr zreszt okazywa on jej teraz prawie zawsze, rozgniewaa j i rozalia tak bardzo, e przez cae dwie godziny snua w ciko zmartwionej swej gowie mnstwo dziecinnych zamiarw wyjazdu, rozstania si, nawet samobjstwa. Ale y w nieporozumieniu z nim duej nad dwie godziny -przechodzio jej siy. Z natury bya agodn i atwo przebaczajc. Pragna teraz pogodzenia si i cho jednejgodziny pogodnego przestawania z nim sam na sam. Gdyby tylko wzrok podnis na ni, z okrzykiem radoci rzuciaby si mu na szyj. Ale on nie spostrzegajc czy udajc, e nie spostrzega jej obecnoci, patrza cigle w ksik. Szafirowe jej oczy, blaskiem, gbi zdradzajce temperament ywy i namitny, byy teraz bardzo strwoone, zmcone. Delikatne ramiona wzdu zgrabnej kibici opucia i staa chwil pord pracowni, wahajca si, niemiaa, rozkochana, a na usta jej wybieg figlarny umiech. Na palcach, cichutko, zbliya si do sztalug i odchylajc zawieszone na nich ptno odsonia wasny na wp wymalowany portret. Posiada swj portret rk ma wykonany byo od dnia zarczyn z Zygmuntem cigym jej marzeniem. Po rokubezczynnego ycia w Osowcach Zygmunt malowa go zacz, lecz dotd nie skoczy, robot okoo rozpocztego dziea z dnia na dzie odkadajc. Przed tym nie dokoczonym, lecz ju do wyranym wizerunkiem Klotylda zoya naprzd dyg gboki, a potem przemawia do niego zacza: - Dzie dobry pani. Dlaczego pani dzi taka smutna? Czy dlatego, e kto malowa pani ju nie chce? Kto jest bardzo niedobry. Wie on dobrze, e pani go kocha, kocha, kocha, a nie chce zapomnie maego pani uniesienia i nadyma si, milczy, w ksik patrzy, kiedy pani przysza i z caego serca pogodzi si ju pragniesz... Biedna pani! Czy pani ju nie kochaj? O, nie, niechpani tak nie myli, bo byoby to zbyt bolesne... Kto jest tylko troch kapryny, troch znudzony, ale niestay nie jest... I za c miaby przesta pani kocha? Przecie nie zmienia si wcale na gorsze... owszem, troch wyadniaa jeszcze, a co do serca, tego nie odebraa mu dotd ani czsteczki... ani kropelki... ani iskierki... zy krciy si w jej oczach, a w gosie dra miech. W dziecinnym jej figlowaniu czu byo zaczynajce rozdziera si od zwtpienia serce kobiece; z ruchw jej, gestw, mimiki bi niewymowny wdzik. Przed dwoma laty ten jej wdzik wesoy i peen gracji wprawia Zygmunta w zachwyt; pod jego to wpywem, zarwno jak pod wraeniem piknej gry na fortepianie i piewu Klotyldy, rozpocz on by maestwem uwieczone staranie si o wypieszczon i do posan jedynaczk. Ale od tego czasu miny dwa lata. Teraz umiechn si wprawdzie, ale ze znudzeniai lekcewaenia wicej ni z przyjemnoci. - Przeszkadzasz mi, Klociu - przemwi. Na dwik jego gosu fruna ku niemu i z gracj przed nim przyklka. - Przemwie na koniec! Widzisz, ja u do , e, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP c c 5c +; 3 S pierwsza, ja, kobieta, przyszam, aby pogodzi si z tob. Powinno by przeciwnie, ale mniejsza o to! Kiedy si kocha, nie zwaa si na mio wasn. Popatrz na mnie dugo, dobrze, serdecznie,jak teraz rzadko patrzysz, i podaj mi rk... Nie tylko wzi jej rk, ale do czule j pocaowa. - Wic nie jestemy ju pogniewani? - z wybuchem radoci zawoaa. - Ach, nie tylko... przeszkadzasz mi troch...Znowu oniemielona zacza: - Zdawao mi si, e nic nie robisz, bo przecie przerzucanie tej ksiki, ktr znasz dobrze, nie jest robot... - Wiele razy ju ci mwiem, e cho adnpozytywn robot zajty nie jestem, nie idzie za tym, abym nic nie robi. Myl... marz... Wszak to materia do przyszej pracy... - To prawda - z powag odpowiedziaa - wiem o tym dobrze, ale jestem tak yw... Czy chcesz zosta zupenie samotnym? w takim razie odejd... Moe ulegoci jej ujty uprzejmie przemwi: - Owszem. Mio mi zawsze, gdy blisko mnie jeste... Twarz i nawet rce jego pocaunkami osypaa, ale wnet zerwaa si z miejsca. - Dobrze. Mj Boe, jak to dobrze! Wezm sobie ksik i cichutko tam w ktku sobie posiedz... Kiedy ju bdziesz mia czas, razem moe poczytamy, a po obiedzie na przechadzk pjdziemy, znowu razem... la, la, la, la, la! Pikny jej gos napeni pracowni radosn, krtk gam; z mozaikowej pyty stolika wzia ma ksik i na palcach sza z ni ku kanapce w przeciwlegym rogu pokoju stojcej, gdy nagle usyszaa gos Zygmunta: - Tiens, tiens! Clotilde! poka mi t ksik, ktr trzymasz... co to? - Trzeci tom Musseta - z troch zdziwienia odpowiedziaa. - Skd on si wzi tutaj? - ksik z rk ony biorc bada dalej. - Jakim sposobem mogem nie spostrzec go na stole?... Moda kobieta chmurnie na ma popatrzaa. Twarz mu oywia si dziwnie nagle, a oczy, przygase wprzdy, byskay. - Ksik t - zacza zwolna - odwieziono tu przed kilku dniami z Korczyna... Wziam j sama od posaca i tu pooyam... Musiae j poycza stryjence, pannie Teresie czy... Po ozdobny tomik rk wycign. - Daj mi to, a sama do czytania we co innego, wszak ci to wszystko jedno... - Zupenie wszystko jedno - odpowiedziaa ipodjwszy tomik Leopardiego, ktry Zygmunt na posadzk upuci, usiada z nimw przeciwlegym rogu pokoju. Wesoo jej, szczcie, jednym serdecznym sowemma obudzone, zniky bez ladu. Domyliasi, komu w Korczynie poyczon bya ta ksika... Karty tej ksiki Zygmunt przerzuca terazniecierpliwie, prawie gorczkowo, na nich i pomidzy nimi czego szukajc. Ta, ktrej poezje te przesa pragnc przez nie wspomnienia jej obudzi i uczucia wskrzesi, odesaa mu je przy pierwszej zapewne sposobnoci bez sowa odpowiedzina list, ktry towarzyszy ksice. Moe jednak pomidzy jej stronicami znajdzie jak kartk albo na stronicach jaki wiersz, wyraz przez podkrelenie w znak porozumienia zamieniony. Szuka, nie znajdowa nic, ale w zamian Justyna jak ywa stana mu przed wyobrani i dreszcz uczutego wraenia przebieg po ciele. Wtem w przeciwlegym rogu pokoju gos kobiecy, troch ostry i szyderski, przemwi: - Czy syszae o tym, Zygmuncie, e panna Orzelska wkrtce zapewne za m wyjdzie? Prdkim ruchem twarz ku mwicej zwrci. - Za kogo? - rzuci krtko. - Za pana Ryca -odpowiedziaa. Zygmunt wplec postaw na siedzc zmieni. -Quelle ide - zawoa. - Ryc nie oeni siz ni nigdy! - Owszem - sucho i ostro twierdzia moda kobieta -podobaa mu si od razu i coraz wicej si podoba. Elle a de la chance, cette... cette... cette... rien du tout! Pani Kirowa, ktra ma wielki wpyw na kuzyna,nad skojarzeniem tego maestwa pracuje, i od pana Kiry syszaam, e zdecydowanie si na nie pana Ryca jest tylko kwesti czasu. Z krzywym troch umiechem Zygmunt powtrzy: - Impossible! Co? ona, ten model na siln Dian, miaaby wyj za tego modego starca!... Niedbale miejc si chodzi zacz po pracowni, ale oczy mia chmurne i byskajce pod cigajcymi si brwiami. Klotylda wodzia za nim wzrokiem i tym samym co wprzdy, suchym, ostrym, ironicznym gosem mwia, w nieskoczono mwia o nadzwyczajnym, cudownym szczciu, jakim takie zampjcie byoby dla takiej panny Orzelskiej... Bo czyme ona bya? Crk opasego, idiotycznego ojca, rezydentk siedzc na asce krewnych, prost, zupenie prost dziewczyn, bez ukadu, wdziku, dowcipu i jakiegokolwiek talentu. Gra niele, ale jak po francusku mwi zacznie, to a uszy bol... Une fille sans naissance et sans distinction... une rien du tout... Nie wiadomo nawet, co Ryc zrobi, gdy si z ni oeni, i jak j w wiecie bdzie mg pokaza... Chyba przede wszystkim na pensj jak j odda... Model na Dian! Zapewne, zdrow jest i siln, jakby bya przebran chopk, ale rce mawiecznie opalone, jakby nigdy w yciu rkawiczek nie nosia... Czy malarze wyobraaj Dian w postaci rezydentki z opalonymi rkami? Pier modej kobiety szybko podnosia si iopadaa, gdy z drobnych jej ust sypay si te wszystkie zoliwe i obelywe sowa. Roziskrzonymi oczami nie przestawaa ani na chwil wodzi za mem, ktry przechadzajc si cigle zdawa si nie widzie jej ani sysze. Pocign tam dzwonka i lokajowi, ktry zjawi si natychmiast, rzuci w zwyky sobie sposbkrtki rozkaz: - Konie zaprzga! Lokaj znikn za drzwiami, Klotylda porwaa si z kanapki. - Jedziesz! - z alem zawoaa. Ironia i zoliwo, ktre wrzay w niej przed chwil, zniky bez ladu; czua ju tylko, e m jej odjedzie i cay jej plan dnia szczliwie z nim spdzonego pierzchnie. - Musz - obojtnie odpowiedzia Zygmunt. - Dokd? - zapytaa znowu i ramionami obj go prbowaa, ale on twarz zwracajc si ku oknu po paru sekundach milczenia odpowiedzia: - Do Korczyna! Zblada i znieruchomiaa. - Zygmusiu... Gos jej by teraz cichy, zdawiony. - Que veux tu, chre enfant? - Ty tam nie pojedziesz, Zygmusiu... Szybko zwrci si ku niej i z gbokim zdziwieniem zapyta: - Dlaczego? - Dlatego zacza - dlatego... I nie dokoczya. Strwoya si czy te ogarn j wstyd. - Dawno nie odwiedzaem stryja i mam do niego interes. Czy chciaaby, abym zerwastosunki z moim stryjem? - O, nie, nie! - z wybuchem zawoaa - niech Bg broni, abym wnosia niezgod do rodziny, w ktr weszam! - Czeg wic sobie yczysz? Blada i rumienia si na przemian. Nie moga, nie chciaa by zupenie szczer. Duma i skromno usta jej zamykay. Wreszcie z paczem prawie wybuchna: - Wic przynajmniej we mi z sob! - I to jest niepodobnym - perswadowa. - Wiesz dobrze o sabym zdrowiu i dziwactwach stryjenki... czstych wizyt skada jej nie wypada... - To prawda - szepna mnc i rozdzierajcw palcach cieniutk chusteczk. Najmniej baczne oko spostrzec by musiao, e bardzo cierpiaa. - Jaki ty masz do stryja interes, Zygmusiu?-zapytaa jeszcze, a niespokojne jej oczy tony w twarzy ma z takim nateniem, jakby za cen ycia wyczyta z niej chciaaprawd. Umiechn si. - Zmuszasz mi do mwienia ci o rzeczach nie zajmujcych... Poradzi si chc stryja co do zmian, jakie zaprowadzi naley przyzamienianiu gospodarstwa ekstensywnego na intensywne... Znowu zamkn jej usta, tak e nic odpowiedzie nie umiaa. Po krtkim wic wahaniu zarzucia mu tylko rce na szyj i lgnc do niego caym swym lekkim, zgrabnym ciaem z baganiem szeptaa: - Dzi tam nie jed... o mj jedyny... tylko dzi.., prosz... prosz! Zygmunt agodnie uwolni si z jej objcia, pocaowa j w czoo, doni par razy powosach jej powid i z tabureta biorc kapelusz wymwi: - Do widzenia! Ne draisonnez pas, ma mignonne! Za kilka godzin przecie powrc!Wyszed z pracowni. U podjazdu turkotay ju koa powozu. Klotylda staa chwil porodku pracowni z obwisymi na sukni rkami, z przygryzion warg, bez kropli, zda si, krwi w twarzy, i po kilku dopiero minutach za gow si pochwycia. - Do niej pojecha! - zawoaa. Z szybkoci strzay przebiega par salonw i do pokoju matki ma wbiegajc wybuchna paczem. Pani Andrzejowa siedziaa na tym samym coprzed kilku godzinami fotelu, ale nie nad robot pochylona. Na kolanach jej leaa rozoona ksika, a u kolan na niskim stoeczku siedziao kilkoletnie dziecko, dziewczynka w grubej spdniczce i perkalowej chustce na gowie. Jednym z zaj, ktrym wdowa po Andrzeju Korczyskim oddawaa si od lat dwudziestu kilku, byo uczenie wiejskich dzieci. W obszernym dworze i wsiach najbliszych peno byo dorosych ju teraz ludzi, ktrzy w dziecistwie swoim codziennie przez czas jaki wchodzili do jejpiknego pokoju i duej lub krcej u kolan jej przesiadywali. Zstpowa ku nim, miesza ycie swoje z ich yciem ani moga, ani chciaa. Przechodzio to jej siyi od dawna jut przekonaa siebie, e obowizkiem nie byo. Ale te dzieci czysto, na t przynajmniej chwil, ubrane, czasem adne, czsto dobre, nie raziy wcale jej smaku i przyzwyczaje, pracujc za nad nimi mylaa, e spenia zakon mioci bliniego, nade wszystko za, e czy si z Andrzejem w tym, co byo jego najukochasz ide. Myl o tej niewidzialnejczni, ktr przez t prac wytwarzaa pomidzy nim a sob, sprawiaa jej przejmujc, mistyczn rozkosz. Od dawna nieobecny i niepowrotny, nie przestawa onby dla niej natchnieniem i celem. Kiedy drzwi otworzyy si ze stukiem i liczna kobieta w rowej sukni z nadaremnie tumionym paczem do pani Andrzejowej przypada, dziewczynka cichutko wysuna si z pokoju. Po raz pierwszy Klotylda powierzaa matce ma swoje obawy i ale, ratunku i rady od niej wzywajc, a po czci za los swj odpowiedzialn czynic. T odpowiedzialnopani Andrzejowa czua i uznawaa sama. Ona to na wezwanie Zygmunta popieszya w strony zamieszkiwane przez rodzicw Klotyldy i wahajcych si nieco skonia do powierzenia jej synowi siedemnastoletniego,piknego, utalentowanego dziecka. Urodzenie, stosunki rodzinne, posag, same nawet muzykalne zdolnoci starannie rozwijane i ktre w przyszoci wzrasta jeszcze mogy, zapowiaday Klotyldzie przyszo wietn. Miaaby ona teraz, z winy jej syna, by nieszczliw? Wina jegociko spadaa i na serce jej, i na sumienie. Wiedziaa a nadto, e skargi modej kobiety byy suszne; rozumiaa wybornie, e cierpienie jej byo dotkliwe i nie zasuone. Draa na myl, czym sta si mogo to dziecku zbytku i pieszczot, gdyby mio jego dla ma, jedyna, na jak zdoby si mogo, nieodwzajemniona, zdeptana, zagasa. Na swoim, i wicej ni na swoim, bo na syna swojego sumieniu czua odpowiedzialno nie tylko ju za szczcie, ale i za dusz tej niewinnej dotd i kochajcej istoty ludzkiej. W samej sobie noszc wierno niezomn syna po prostu zrozumie nie moga. Przed dwoma laty przecie widziaa go zakochanym w Klotyldzie. Jednak o wystygniciu tego uczucia wiedziaa z wiksz jeszcze pewnoci ni sama Klotylda. Przed dwoma miesicami odprawia jedn ze swych sucych, ktr Zygmunt nazywa modelem do Fryny i w ktrej towarzystwie par razy spostrzega go bya w parku. A teraz te wycieczki do Korczyna? Kochaeby on naprawd Justyn, a mio dla Klotyldy byaby w nim tylko omyk zmysw czy wyobrani? Ale gdyby j kocha prawdziwie i silnie, byby j poj za on! Ona maestwa tego nie chciaa, sprzeciwiaa si mu, to prawda, przymusu jednak na jego wol, gdyby j by stanowczo objawi, nie wywieraaby nigdy. Sam waha si, namyla, chcia i nie chcia, na koniec odjecha i zdawao si, e o wszystkim, co go z Justyn wizao, zapomnia. Teraz jednak... znowu... Co to wszystko znaczyo? Czule, macierzysko obejmowaa synow, gow jej do piersi tulia i z agodnym spokojem pocieszaa j wszystkim, czym moga; o jej obawach i cierpieniach powanie z Zygmuntem pomwi przyrzekaa, a na dnie duszy snua rozpaczliwe myli i pytania. Kiedy moda kobieta, ktrej uczynione zwierzenia a take pieszczoty i obietnice matki ulg przyniosy, blada i spakana, ale ju znowuumiechajca si do ycia, wysza do ogrodu, aby ulubione kwiaty swe obejrze, pani Andrzejowa powstaa i poruszya stojcy na stole dzwonek. - Dokd pan Zygmunt pojecha? - zapytaa zjawiajcego si we drzwiach lokaja. Miaa jeszcze troch nadziei, e pojecha nie do Korczyna, a usyszawszy odpowied,ktra jej t nadziej odbieraa, po chwilowym milczeniu rzeka jeszcze: - Kiedy powrci, powiedz, e prosz, aby zaraz przyszed do mnie. Po odejciu sucego dugo sama jedna staa porodku pokoju z rkami splecionymii opartymi o st, peen dziennikw i ksiek. Na blade jej policzki wystpiy plamy ognistych rumiecw. Wrzaa w niej burza zgrozy i niezmiernego alu. Zbyt wiele w samotnoci rozwaaa i mylaa, aby mio i nawet namitno wzrok jej utrzyma mogy w wiecznej lepocie. To za, co niezupenie jeszcze dokadnie, ale ju spostrzegaa, byo grub ciemnoci zachodzc na najdrosze ideay i wszystkie pociechy i chluby. XIII W ostatnich dniach lipca, kiedy cz zboa jeszcze nie zdjta staa na korczyskich polach, Witold i Justyna postpowali drog zBohatyrowicz do Korczyna wiodc. Szli prdko i rozmawiali ywo, tak ywo i z takim zajciem, e a na policzki modej panny wybiy si gorce rumiece, a oczy jej, zazwyczaj troch chmurne, janiay radoci. Nie zatrzymujc si i nawet kroku nie zwalniajc do modego krewnego rk wycigna. - Dzikuj ci, Widziu, z caego serca dzikuj - z niezwykym sobie wylaniem mwia. - Wszystko, co mi powiedziae, przejo mi gboko. Od jakiego czasu te same myli przechodziy mi przez gow, tylko ich tak wyranie ukada nie umiaam.Nie jestem, widzisz, ani uczon, ani pod adnym wzgldem wyjtkow... sama jednaknie wiem dlaczego, dostrzegam ju w yciu wiele rzeczy marnych i troch wanych... Z wesoym umiechem dodaa: - Nudziam si okropnie i moe z nudy wymylaam sobie to wszystko, o czym ty daleko lepiej i wicej wiesz ode mnie... Spojrza na ni z boku i filuternie. - A teraz nie nudzisz si? - zapyta. Przeczco wstrzsna gow. - Nie, od jakiego czasu nie! Chocia, przyznam ci si, e jeszcze dobrze nie rozumiem... Urwaa. - Czego jeszcze nie rozumiesz dobrze? Po chwilowym wahaniu si odpowiedziaa z cicha: - Tego, co czuj, i tego, co myl... - Brak przygotowania - zauway - ale - doda wesoo - wyjani si to zapewne, bo i doprawdy, dlaczeg by nie miaa pj now drog... Zarumienia si jeszcze ogniciej i z ywoci szepna: - Nie wiem... nie wiem... moe to tylko zudzenie... lkam si... - Czego? - ciekawie zapyta Witold Ale ona sponion twarz ku polu zwrcia i moe pod wpywem zakopotania, jakie jej ta rozmowa sprawiaa, silnie ciskaa w doni spor wizk tylko co zna zerwanych floksw, pord ktrych tkwia ogromna czerwona jeorginia. - Wcale nie wytworny bukiet - patrzc na kwiaty umiechn si Witold. - Rzecz jest jednak godn uwagi, jak ci ludzie kochaj si w kwiatach. Nawet ta prozaiczna Elusia, ktra na dwa tygodnie przed lubem liczy sztuki byda narzeczonego i myli o wekselach, ktre wyda jej ojciec, mnstwo ich w ojcowskiej zagrodzie hoduje... Nagle zwracajc si ku towarzyszce zapyta: - Czy doprawdy bdziesz na tym weselu? - Naturalnie - z ywoci zawoaa. - Druk Elusi? - Naturalnie. - A tworzcym dla ciebie par drubantem bdzie pan Kazimierz Jamont, ktrego cyfry na cieniutkiej chusteczce wyhaftujesz i t chusteczk ofiarujesz mu w zamian podanych ci przez niego bukietw mirtowych... Tak? Umiesz to zapewne na pami, jak i wiele innych rzeczy, ktrych ponauczaa si w czasach ostatnich. Czy wiesz o tym, e wczoraj, kiedy panna Teresa zawic si z czuoci opowiadaa ci rado swoj i mamy z przypuszczalnegotwojego maestwa z panem Rycem, miejc si odpowiedziaa: "Bo to wy wiecie jedno, a ja drugie!" Gdybym wtedy , ja u do , e, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPUc c c &,c : na ciebie nie patrza, mylabym, e to stara Starzyska mwi! Prociejesz, Justysiu, widocznie prociejesz... mia si gono, wesoo i patrza na Justyn bardzo przyjanie. Nagle zagadn:- Czy to prawda, co pani Fabianowa Bohatyrowiczowa, ne Giecod, mwia, e ju nauczya si wcale dobrze?... Justyna umiechajc si pokazaa mu obie rce ze stwardniaymi troch domi i kilku szramami od ostrza sierpa pochodzcymi. - Przez cay prawie tydzie po kilka godzindziennie am... Praca to cika, mniej przecie cika ni... - Ni co?... Z byskiem oczu dokoczya: - Ni wieczne gryzienie siebie popielcow myl: "Prochem jeste!" z dodatkiem: "Zanim jeszcze w proch si rozsypaa!" - Brawo! Masz suszno! S na wiecie ludzie, ktrzy od takich myli naprawd z rozpaczy w proch rozsypa si mog, i ty wida do nich naleysz! Po chwili z powag zapyta: - Czy nie przechodzi to si twoich? Ksztatn i siln kibi sw prostujc odpowiedziaa: - Czy wygldam na istot, co ma tak posta, jakby do nieba miaa si wnet dosta? Oboje parsknli gonym miechem, ktry przez kilka sekund wtrowa ogromnemu, oguszajcemu wierkaniu wierszczy w przydronych trawach. Znajdowali si w tejchwili tu za stodo Korczysk, ktra ze starymi ju cianami, lecz murowanymi supy i starannie utrzymywanym dachem zdrowo i silnie wygldaa. - Trzeba wiedzie - zacz Witold - e ojciec utrzymuje Korczyn w dziwnej caoci i porzdku. Pracuje te prawdziwie jak w, tylko e w takich kopotw i niepokojw nigdy nie ma... Dobrze, e mu dzi troch dopomc mogem, bo kiedymy si w okolicy spotkali, wracaem wanie zpola, gdzie mi do robotnikw by posa. Biedny, kochany ojciec! W tej samej prawie chwili stan jak wrytyi z nagle cignitymi brwiami sucha zacz. Z drugiej strony stodoy na folwarcznym dziedzicu rozlega si gony, gruby, rozgniewany krzyk Benedykta. Sw tego krzyku nie mona tu byo rozrni, ale czu w nim byo grobyi obelgi. Witold rk podnis do czoa. - Jak mi to boli! Boe, jak mi to zawsze boli... Krokiem przypieszonym zacz i dalej, otowarzyszce swej zupenie zapominajc. Soce zaszo ju przed kwadransem i tylko nad zaniemeskim borem pozostawio szeroki pas jaskrawy, ktry dachy i szczyty drzew korczyskiego dworu oblewa do poogi podobnym czerwonym wiatem. Tam, gdzie dziedziniec folwarczny szeroko otwiera si na Niemen, pomidzy jednym z czworakw a stajni, na tle czerwonych zarzecznych obokw posta pana Benedykta rysowaa si na ksztat czarnej sylwetki, wysokiej, cikiej, wsatej, ktrej rysy znikay w oddaleniu, ale ramiona dokonyway gwatownych gestw i dugie wsy szamotay si u piersi. Naprzeciw tej sylwetki staa druga, rwnie na tle czerwonych obokw czarna, ale znacznie nisza, z krpymi ksztatami i gow, ktra jec si rozczochran czupryn lkliwie wtulaa si w ramiona. Porodku znajdowao si jakie narzdzie rolnicze zaprzone we dwa konie melancholijnie ku trawie dziedzica by pochylajce; u drzwi czworaka i wrt stajni stay gromadki ludziw milczeniu i nieruchomoci krzykw pana domu suchajc. Witold szybko przebywajcdziedziniec kierowa si ku dwom czarnym sylwetkom przez narzdzie rolnicze i par nieruchomych koni rozdzielonym. Stajc, od popiechu, z jakim szed, troch zdyszany,zapyta: - Co to, ojcze? Nie byo ju na nim ani ladu wesooci i szczliwego, modzieczego uniesienia, z jakim przed chwil z Justyn rozmawia. Ale pan Benedykt na wyraz twarzy syna wcale nie zwrci uwagi. Rozpaczliwym gestem wskazujc mu stojcego o dwa kroki parobka, goniej jeszcze ni przedtem wybuchn: - Skaranie boe nieszczcie! zguba prawdziwa z osami i ajdakami tymi! niwiark mi zepsu! Kilka dni z ni, po polupojedzi i ju zepsu! A czy ty wiesz, gaganie, e ta niwiarka wicej kosztuje, ni ty cay wart jeste! Czy ty wiesz, e jadobrze musiaem sobie gowy naama, nimzdobyem si na jej kupienie?... Ale co to was obchodzi, e komu szkod zrobicie? Czy wy macie serce albo sumienie, osy, ajdaki, gagany... - Mj ojcze... - sprbowa przerwa Witold.Ale Benedykt, jakby wanie prb t chciaudaremni, wicej jeszcze gos podnis. - Czy ty mylisz - wci do parobka si zwraca - e ja ci to daruj? niwiark do naprawy pol, ale co za ni w miecie zapac, to ci z pensji wytrc... Na te sowa chop krpy, w siermidze ubrany, po raz pierwszy kudat gow z ramion wysun i mrukliwie przemwi: - Nie wytrcajcie, panoczku, bo z czeg ja z dziemi y bd... - Z godu nie zdechniesz!... - krzykn Benedykt Ordynari masz... dach nad gow masz... krow nawet trzyma wam pozwalam... A gdyby zreszt i ziemi mia gry, wytrc... jak Boga kocham, wytrc... eby nauczy si, ajdaku, wasno cudz szanowa ! - Mj ojcze! - goniej ni przedtem przemwi znowu Witold i wyprostowa si znad niwiarki, ktrej zepsucie bacznie i prdko obejrza. - Mj ojcze! ja si na tymznam troch... w przeszym roku tam, gdzie lato spdziem, niwiarki psuy si czsto, a ja przypatrywaem si, jak je naprawiano. T mona bdzie naprawi w domu, z maym kosztem i prdko... ja sam si tym zajm... Maksymowi nie trzeba bdzie nic z pensji wytrca... Zwrci si do parobka, ktry czapk mncw rkach z nogi na nog przestpowa, wzdycha i co niewyranie mrucza. - Suchaj, Maksymie, czy ty rozumiesz, jakta niwiarka jest zrobion i jakim sposobem moe? Pewno nie rozumiesz i dlatego jzepsue, e nie rozumiesz... Oto, popatrz iposuchaj, ja ci to zaraz poka i wytumacz... agodnie, powoli, wyrae chopu zrozumiaych dobierajc, z atwoci zdradzajc wielkie oznajomienie si z ludem, Witold mwi przez dobry kwadrans,skadowe czci narzdzia i poczenia ich ywymi gestami pokazywa. Parobek w postawie pokornej i ociaej sucha zrazu leniwie i tylko z przymusu, ale po paru minutach pochyli si i na niwiark, to znowu na mwicego spoglda zacz z oywieniem i ciekawoci. Kiwa przy tym gow w znak zdziwienia lub zrozumienia, zcicha pomrukiwa, wskazywanych mu czci niwiarki grubymi i wzowatymi palcami dotyka. - No, widzisz - prostujc si koczy student - nic tu takiego mdrego nie ma i tylko w obchodzeniu z t maszyn troch trzeba ostronoci i uwagi. Jutro obydwa wstaniemy o wicie, maszyn do kowala zawieziemy, a w jak godzin po wschodziesoca bdziesz ju mg w pole z ni wyjecha. Straty nie bdzie adnej ani nam,ani tobie... Ostatnie sowa widocznym zadowoleniem okryy ciemn, gsto obros twarz chopa. Schyli si i z gonym cmokniciemcaujc rkaw surduta Witolda z umiechemi gono przemwi: - Dzikuj, paniczu! Daj Boe zdrowie! Po czym lejce z ziemi podnis i cmokn na konie, ktre niwiark ku stajni pocigny. Benedykt od chwili wmieszania si syna w scen pomidzy nim a parobkiem zachodzc sta nachmurzony i silnie wsa w d pociga. Po oddaleniu si chopa wzrok podnis na syna. - Dae mi lekcj obchodzenia si z ludmi. Teraz wida takie czasy przyszy, e jaja kury ucz. Dziwi si tylko, e od tylu lat nad ksik lczc umiesz tak biegle i w sposb odpowiedni z chopami rozmawia... - Jeeli ci si to nie podoba, mj ojcze - ywo odrzuci Witold - samemu sobie chciejwin przypisa. Kiedy dzieckiem pod twoim okiem rosem i kiedy nastpnie ze szk do domu przyjedaem, nie wzbraniae mi przestawania z wiejsk ludnoci... Zwracajc si ku domowi Benedykt sarkn:- Na siebie samego bicz krciem. Wedug idylli, ktra w twojej dziecinnej gowie powstaa, sdzisz teraz ojca... - Idylla! - popdliwie zawoa Witold. - Upewniam ci, mj ojcze, e patrz na rzeczy bardzo trzewo i e... na razie... szczytem moich marze jest to, aby ludzie nie obchodzili si z ludmi jak z bezmylnymi bydltami... gorzej, jak z kamieniami chyba, bo przecie s na wiecie takie dziwaczne usposobienia, ktrei dla bydlt wyrozumiao i lito maj... Benedykt zamia si z lekcewaeniem. - Kiedy ju sam poturbujesz si dobrze nad gospodarstwem i interesami, bdziesz wiedzia, jakie rnice zachodz pomidzy teori a praktyk, rzeczywistoci a sielank. Witold wpad mu w mow: - Jeeli kiedy, mj ojcze, przekonany zostan, e teorie moje z praktyk w adensposb pogodzonymi by nie mog, w eb sobie strzel, ale od teorii nie odstpi za nic... Benedykt stan jak wryty i popatrza na syna takim wzrokiem, jakby go ujrza nad brzegiem przepaci. Po chwili przecie umiechn si. - Dziecko jeste... Kademu zdaje si za modu, e jeeli gwiazdy z nieba nie zdejmie, w eb sobie palnie, a potem i przywietle mierdzcej ojwki yje... - Albo - zaprzeczy Witold - za swoj gwiazd i aby smrodu ojwek nie czu, eb sobie roztrzaska daje... Ty, mj ojcze,znasz z bliska takie przykady... - Nie znam, nie wiem i nic wiedzie nie chc... sarkn Benedykt. - Stryj Andrzej... - drcymi troch usty zacz Witold. Ale Benedykt znowu jak wryty stan... - Cicho! - stumionym szeptem zawoa. Szybko i z trwog rozejrza si dokoa, lecz w pobliu nie byo nikogo. Na usta Witolda wybieg umiech bolesnej ironii. - Nie lkaj si, ojcze - zwolna wymwi - nikt nie usysza, e ze czci imi twojego brata wspomniaem!... Ciemny rumieniec od siwiejcych gstych wosw a po konierz koszuli okry twarzBenedykta. Zmiesza si wicej jeszcze ni wtedy, kiedy Witold pokorn jego wzgldem wierzyciela uniono zauway. Zagodniate i w bramie ogrodzenia, ktre dziedziniec folwarczny z dworskim rozdzielao, mwi zacz: - Kady za modu ma swoje marzenia i teorie, ktrym pniej praktyka kurty kroi. bem muru nie przebijesz, a tych ludzi gdyby i miodem smarowa, bd oni zawsze leniwi, niedbali i nieyczliwi... - C dopiero, kiedy si ich pieprzem karmi!-umiechn si Witold. - A kto ich tam, do diaba, chce pieprzem karmi? -z odradzajcym si rozjtrzeniemrzuci Benedykt. - Naprzd - zacz Witold - a nadto nasypao si im go do garnkw z przeszoci, a potem... Stan i twarz zwracajc si ku folwarcznemu dziedzicowi na czworaki wskaza. - Wszak nie mylisz pewnie, ojcze, e ludzkie energie i uczucia rozwija si mog w tych okopconych i przeludnionych izbach?Mwie przed chwil, mj ojcze, e dach nad gow maj i ordynari bior... w dodatku trzydzieci rubli na rok, ktre zmniejszaj si przy kadej szkodzie uczynionej przez nieowiecon i niezgrabn rk... Istotnie, jest to byt mogcy wznieca i rozwija gorliwo, dbao, yczliwo... - A wic - wybuchajc przerwa Benedykt -wynajd sposoby na budowanie dla nich paacw i ywienie ich pasztetami... bo ja i sam ani paacu sobie nie wystawiem, ani pasztetw nie jadam... Tak krawiec kraje, jak materii staje. Kiedy sam z kredk w rku zaczniesz kroi, przymierza, ata i koniec do koca tak cign, aby je zwiza, e ci czasem a cikie poty na skr wystpi, wtedy przekonasz si, co to jest praktyka, i w oglnoci, co to jest w naszych warunkach ycie... oj, ycie! Roziskrzonymi oczami spojrza na syna. - Chciabym - troch ciszej dokoczy - chciabym bardzo, aby po ukoczeniu naukdo domu wracajc mnie ju tu nie znalaz...abym ju wtedy by tam, gdzie... to... tamto... gdzie sobie dawno poszed... to... tamto... Andrzej! i mnie byoby lepiej, i tobie... - Mj ojcze! - przeraonym gosem przerwa chcia Witold. Ale Benedykt przerwa sobie nie da. - Tak - koczy - najpewniej byoby lepiej...bo gdyby mia do mnie przywizanie... - Wtpisz o nim, ojcze! - Wtpi. Ale poniewa tego nie ma... nie ma... no, to gdyby stary grat ustpi, mgby samowadnie w Korczynie rzdzi i chopw za pasterzy przebrawszy razem z nimi. pooy si nad strumykiem i w dudk gwizda... Sowa te wymwiwszy koniec wsa do ust woy i z pochylonym karkiem, ciko, prdko, szerokimi krokami ku domowi poszed. Witold w bramie ogrodzenia sta jak skamieniay. Tak by wzruszony, e rami mu drao, gdy rk do czoa podnosi. Po kilku dopiero minutach z cierpic i bledsz ni zwykle twarz mody czowiek wszed do sali jadalnej owietlonej lamp palc si nad stoem do wieczerzy nakrytym i dokoa ktrego do liczne grono osb ju zasiadao. Z wyjtkiem Kiry, ktry od kilku godzin bawi w Korczynie i po wieczerzy mia odjecha, byo to tylko towarzystwo domowe. Ale, co si zdarzao nie czsto, pani Emilia, do zdrowa, w adnym, letnim szlafroczku, przysza dzi do stou; obok niej umieciasi Teresa, z lew rk, w ktrej czua reumatyczne ble, na biaej chusteczce u szyi zwizanej zawieszon; u koca stou Orzelski, bogo umiechnity, dla lepszego przyjrzenia si ustawionym na stole pmiskom srebrne swe wosy pod wiatolampy wysuwa; przy nim, wyprostowana, z adn, taw twarzyczk, siedziaa Leonia; Kiro za ze nieystym i wykrochmalonym przodem koszuli, z przymilonym umiechem na kocistej twarzy, z rk pan domu przyjwszy kieliszek wdki, umieci si naprzeciw Justyny z takim popiechem, jakby si lka, aby go ktokolwiek w zajciu tego punktu przy stole nie uprzedzi. Od jakiegoczasu okazywa on Justynie uprzejmo z nadskakiwaniem graniczc, ani ku niej artobliwej i lekcewacej galanterii, ani kujej ojcu wesoych drwin nie zwracajc. Teraz naprzeciw niej siedzc nie tylko poruszenia, ale i spojrzenia jej ledzi si zdawa. Przy tym z serwet na szyi zawizan i ca pier mu okrywajc zajadajc ze smakiem kotlety nieustann prawie rozmow zajmowa usiowa niezbyt oywione towarzystwo. Mwi o Rycu. W oglnoci mwi o tym krewnym swojej ony tak czsto i z takim zadowoleniem, e mona by go byo posdzi o szczycenie si tym pokrewiestwem. Zreszt sam nie tai tego, e si nim szczyci. Tym razem przecie mwi o nim nie, tylko dla chwalenia si, ale i w innym jeszcze celu. - Zarczam pastwu - mwi - e gdyby muy przeci, popynaby z niej krew takbkitna... jak na przykad... jak na przykad niemeska woda w pogod... Teresa zachichotaa. - Ej, doprawdy! pan zawsze artuje! kto kiedy widzia bkitn krew!... - Tak si mwi, moja Tereniu, o dobrych, starych rodach - agodnie wytumaczya pani Emilia. Benedykt zamrucza: - Doskonae porwnanie... bo czy tam ta krew bkitna, czy nie bkitna, ale e wody w niej wiele, to pewno... Witold, ze spuszczonymi powiekami dotd siedzcy i nie dotykajcy wcale jedzenia, wzrok na ojca podnis i w twarz jego nad talerzem pochylon, surow, pomarszczondugo popatrza. - Zawsze to jednak, panie dobrodzieju - cign Kiro - rzecz przyjemna... przyjemna... z takiego, jak Teofil, rodu pochodzi. Wprawdzie tytuu adnego nie ma... ani ksi, ani hrabia... ale takie szlachectwo, jak jego, rwna si hrabiostwu, a moe i jakiemu kiepskiemu ksistwu... a jaka parantela. fiu! fiu! z najpikszymi familiami... panie dobrodzieju mj... rodzona ciotka za ksiciem... Ku Justynie byszczcymi oczkami spojrza, a spostrzegszy, e potrzebowaa soli, z popiechem i przymileniem ku niej j posun. Potem omletu z konfiturami z pmiska nabierajcmwi znowu: - Poczciwy ten Teofilek! Dwadziecia dwa lata mia, kiedy mu ojciec umar... matka yje jeszcze i w Rzymie na dewocji siedzi...bardzo zacna matrona... a on dwadziecia dwa lata mia, kiedy straci ojca i w sukcesji wzi fortun malutk, malutek,ni mniej, ni wicej, tylko, panie dobrodzieju, co tak okoo miliona rubli, okoo jednego, jednego sobie milionka rubli... - O Jezu! - jkna Teresa. Orzelski jzykiem mlasn. - Caca fortunka... caca... eby to te... mie...cho dziesit cz tego! - Aha! pewno! - podchwyci Kiro - eby to te... cha! dziesit cz... tak ze sto tysiczkw... Ale pan omleciku jeszcze nie bra... su panu! Ze sabym zaledwie odcieniem dawnej artobliwoci ojcu Justyny pmisek poda. - Teraz za - cign - w trzydziestym pierwszym roku ycia swego Teo posiada 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP c pc e c !,c : T?' ju tylko trzysta tysicy, bo Woowszczyzna, lekko liczc i na najnisz cen ziemi warta jeszcze pewnie trzysta tysicy. Przez osiem czy dziewi lat straci wic chopak szeset tysicy... malutkie sobie szeset tysiczkw przez osiem czy dziewi lat straci... Ha? jak sito pastwu podoba... zuch chopak, co? I zamia si dobrodusznie, serdecznie, a tryumfujcym i uszczliwionym wzrokiem po obecnych wodzi. Kolosalno cyfr wymienianych zachwycaa i niejako w dumwbijaa posiadacza malutkiej Olszynki. miech uspokoiwszy i z min smakosza sczc z kieliszka tanie francuskie wino, ktre na korczyskim stole zjawiao si tylko przy gociach, opowiada o sposobach, w jakich owe szeset tysicy przez Teofilka straconymi zostay. Powtarza pogoski i opowiadania, ktre kryy go okolicy od przybycia do niej Ryca i ktre mieszkacw tych stron cikim yciem mniej lub wicej steranych w zdumienie wprawiay, Sodom, Babilon i inne tym podobne miejsca nieprawoci im przypominajc. atwiej byoby wyliczy to, czego o Rycu nie mwiono, ni to, co mwiono, a co teraz Kiro z werw okraszon dowcipami i dwuznacznikami, ze szczeglnym i widocznym lubowaniem si powtarza. Wille w okolicach Wiednia i Florencji, apartamenty przy paryskich bulwarach, gry w rulet i sztosa, gone przygody z najgoniejszymi przedstawicielkami pwiata, w dziennikach a opisywane zakady i pojedynki... Ile w tym wszystkim miecio si prawdy, a ile przesady, trudno zgadn;najpewniej przesady byo niemao, ale i prawdy wiele. Siedzce przy stole korczyskim osoby niektre z opowiadanychszczegw ju znay; innych suchay z rozmaitymi wyrazami twarzy. Z wyjtkiem przecie Benedykta, ktry schyla si jeszcze nad talerzem, i Witold, ktry wciblady i smutny powiek prawie nie podnosi, wszystkie spojrzenia nieustannie zwracay si na Justyn. Kiro spostrzegszy, e ku karafce rk ona wyciga, z popieszn, lecz i pen uszanowania galanteri do szklanki jej wody nala, po czym o wartoci i piknoci Woowszczyzny mwi zacz: - Paacyk szyk! zaniedbany teraz, co prawda, ale gdyby go odrestaurowa, urzdzi... byaby rezydencja paska, rozkoszna... Koce palcw swoich pocaowa, a Orzelski, ktry niegdy przez Woowszczyzn przejeda i paacyk widzia, ustami penymi omlet cmokn. - Caca paacyk... caca! Palcem w powietrzu wykrca zacz. - Wieyczki, balkony, wykrtasy... tylko e z drogi patrzc zdaje si, e zaraz to... runie! - Nie runie. Paacyk nie runie: wyrestauruje si, odwiey, urzdzi, gdy tylko waciciel tego zechce... a zechce wtedy, gdy zrobi projekt oenienia si. Ale co grunt, to e Woowszczyzna posiada osiem folwarkw ze liczn gleb, a w tychfolwarkach, jak u Pana Boga w spiarni, wszystkiego peno: lasy, stawy, ogrody, pachty, myny, dwie gorzelnie, dawniej fabryka czego tam bya i przynosia duo,a cho upada, znowu powsta moe i duo przynosi. Wszystko tam, co prawda, podupado i zrujnowao si, ale podniesionym i wyrestaurowanym by moe,gdy tylko Teofilek zechce, a zechce najpewniej wtedy, kiedy si oeni; oneczkarozumna i energiczna do gospodarstwa go zachci i pieszczotami, rozumkiem, taktem swawolnego ptaszka w gniazdku zatrzyma...Tak mwi Kiro i wpartobliwie, wp z rzeteln admiracj na Justyn patrza. Filuternie i unienie przymilone jego rysy zdaway si do niej przemawia: "Uwielbienia godn jeste ju przez to, e wzrok jego zwrci na siebie potrafia, a gdy to wielkie, cudowne szczcie, ktre ciprorokuj, posidziesz, bd na unionego sug swojego askaw!" I wszyscy zreszt, oprcz Benedykta i Witolda, na Justyn spogldali, a w spojrzeniach, i umiechach pani Emilii, Teresy, nawet niedorosej Leoni, ktr opowiadania Kiry zaciekawiy i oywiy, wyranie maloway si wykrzykniki: "Dziwne, nadspodziewane szczcie! cud prawdziwy nad biedn dziewczyn przez Opatrzno okazany!" Pani Emilia myli te nawet sowami wyrazia: - Prawdziwy zaszczyt sprawi pan Ryc kobiecie, ktr za on wzi zechce. Taki rd, majtek... - Ach, i takie serce! - przebia jej mow Teresa. - A paacyk! ach, mamciu, paacyk! to najmilsze ze wszystkiego - na krzele podskakujc wykrzykna Leonia, ktra przed niewielu dniami tak gorco a nadaremnie bagaa ojca o posgi i nowe meble do korczyskiego salonu. Justyna przez cay cig wieczerzy milczaa. Nie moga jawnie odpiera ani przyjmowa spadajcych na ni spojrze, umiechw, pswek, bo nie byy jawnie ku niej zwracane. Rzadko podnosia oczy, ale ile razy je podniosa, przebiega w nichbysk obrazy. Wargi jej, jak dojrzaa winia pene i purpurowe, przybieray chwilami wyraz dumny i wzgardliwy. Nie wiedzie dlaczego, to, co innym wydawao si pochlebnym i zaszczytnym, j dranio iobraao. Wszyscy wprawdzie wiedzieli o tym, e najwybitniejsz cech jej charakteru bya duma. Ale wanie dumna kobieta powinna bya wietnym zwycistwem na wp ju odniesionym i otwierajc si przed ni perspektyw czusi pochlebion i uszczliwion... Benedykt, ktry swoim zwyczajem jad wiele i dugo, a raz w rozmow sowo rzuciwszy wicej si ju nie odzywa, rozumia dobrze, i wszystko, o czym przystole mwiono, odnosio si do Justyny. Kiedy po raz pierwszy usysza by od ony pene zdumienia i zachwycenia opowiadanie o prawdopodobnych wzgldem Justyny zamiarach Ryca i o staraniach w celu urzeczywistnienia si ich przez Kirow czynionych, zdziwi si take i troch ucieszy. - Daj Boe! - wymwi - daj Boe! Dla biednej dziewczyny wietna to partia i niespodziewana... istotnie niespodziewana!... Ale pniej niewiele myla o tym. Krewnej iwychowanicy swej dobrego zampjcia yczc, czynnie do dopomaga czasu ani ochoty nie mia. Wprzdy jeszcze nieraz przychodzio mu na myl, e gdyby Justynaza m wychodzia, musiaby jej odda zlokowane na Korczynie a do niej nalece pi tysicy, co by mu nowych kopotw przysporzyo. Teraz, przy tej wieczerzy, przyszo mu na myl, e jeli wyjdzie ona za Ryca, kopot ten oszczdzonym mu zostanie, bo dziedzic Woowszczyzny natychmiastowego wchodzenia w posiadanie tej sumki potrzebowa nie bdzie. Wicej o tym nie myla wcale, tylko, wida, opowiadania Kiry, a szczeglniej brzmicy w nich ton bawochwalczej dla bogactwa i uycia chwalby zirytowa go nieco. Kiro zreszt irytowa go zawsze. Podnisszy wic twarz znad talerza i wsy serwet otarszy, jakby do wstawania od stou obierce o st opierajc przemwi: - Wszystko to bardzo pikne i ja panu Rycowi ublia nie chc. Mody jest i poprawi si moe, bo ja syszaem i sam spostrzegem, rozsdek i dobre serce ma...Ale abym przeszo jego pochwala, to nie. Tak fortun straci na karty i metresy rzecz niegodna. Tak tylko ajdaki robi... - Benedykcie! - z cicha jkna pani Emilia. - A tak - nie zwracajc oczu na on energicznie potwierdzi. - Przy tym tak ju nic a nic nie robi, jak ci panowie, to take, powiem prawd, wistwo. Czowiek, ktry na wiecie jedzc chleb niepracuje, czy tam w nim bkitna krew pynie, czy popielata, czy czerwona, jest darmozjadem i niczym wicej... Jeeli za jeszcze i na marcypanach pasie si, a nawzajem dla wiata, ktry mu marcypany daje, palcem nawet pokiwa nie chce, no, to ju go mam za... Wtem przypomnia co sobie, pomiarkowa si i troch mikszym gosem dokoczy: - Ale ja tego nie mwi do pana Ryca... nikomu ublia nie chc... moe on jest i najlepszym czowiekiem... tylko... te wielkie bogactwa, ktre takie frukta rodz, te... te... to... tamto... Chcia widocznie pokn wyrazy, ktre wydzieray mu si z garda, ale nie dokona tego. Rk machn i dokoczy: - Te wielkie fortuny niechby wszyscy diabli wzili!... Krzeso ze stukiem odsun i od stou wsta. Obok niego, ciche jak westchnienia, rozlegy si jki: - Benedykcie! ja nie mog... o mj Boe... ja nie mog wyrazw takich sucha... ja... takich zda... o takim czowieku... nie mog... ja... Pani Emilia usiowaa podnie si z krzesa, ale nie moga. W gardle j dawi zaczo, nogi chwiay si pod ni. - A to co? - ze zdziwieniem zapyta Benedykt - co ci si stao? Ale ju Kira z troskliwoci i wspczuciem przyskakiwa do pani domu rami jej podajc, a z drugiej podtrzymywaa j Teresa. Tak we troje przeszli ca dugo jadalnej sali, Benedykt za jak wryty wzrokiem za nimi prowadzi. - W imi Ojca i Syna... a c ja jej zego zrobiem? Znowu zachoruje czy co? Ale w tej chwili gitkie donie obie rce jego ujy i przylgny do nich gorce usta.- Mj ojcze - z cicha wymwi Witold - pocauj mi... prosz!... Co dziwnie pocieszonego i roztkliwionego migno w ponurych renicach pana Benedykta; jednak surowo brwi zmarszczy. - C? moe za to, em w twoj dudk zagra o tym panku mwic, raczysz mi winy moje przebacza? Witold w doniach swoich rce jego trzymajc powtrzy: - Pocauj mi, mj ojcze... Na bladawym, smutnie przed nim pochylonym czole syna zoy pocaunek szorstki, ale dugi. Umiech, niewesoy jednak, gorzki raczej, pod dugim wsem mu przebieg. - Gorc masz gow - zauway. A tej krtkiej, dwuznacznej uwagi Witold moe i nie dosysza. Ze sowami, ktre ojciec jego u koca wieczerzy wymwi, i z pocaunkiem ojcowskim wrcia mu caa ywo i wesoo. Pochwyci wp Mart,ktra do kredensowej szafy kompot i reszt wina chowaa, i kilka razy obrci j w kko, potem przy wtrze miechu, ajania i kaszlania starej panny przyskoczy do stojcej u okna Justyny. - Wiesz, Justynko - pici jednej rki o do drugiej uderzajc prdko i z byskajcymi oczami mwi - ten Kiro to pasoyt, pieczeniarz, bazen, czciciel zotego cielca, hipopotaurus, mastodont, przedpotopowe zwierz! Gdybym mg, tobym takich ludzi jedn rk bra tak... za wosy, a drug za gardo i - trrraf! karki bym im skrca! Justyna parskna miechem. - Zrb to naprzd z kurczciem - zawoaa- a wtedy uwierz, e mgby zrobi z Kir! - Jak ojca kocham! - sroy si jeszcze student. -Bo to, widzisz, zakaa wiata! Gdyby nie tacy, jak on, wiat by ju by daleko... daleko... A nam o to przecie idzie...ty nie masz moe pojcia, jak nam o to idzie... o idee... o ludzk wolno, godno... W ogie bym za to wskoczy, rodzonego ojca mgbym si wy... Wstrzyma si, nie domwi, troch ochd. Nagle w twarz kuzynki przenikliwie spojrza. - Czy ty, Justynko, za te dziurawe sito pjdziesz? Zamiaa si znowu. - Masz taki sposb pytania, Widziu... - Wiesz dobrze, o kim mwi... No, za tego welinowego czowieka, jeeli owiadczy sio ciebie, pjdziesz? Wzruszya ramionami. - Mj drogi - zwolna odpowiedziaa - czybym moga odrzuca od siebie tak wielkie, niespodziewane, cudowne szczcie... taki zaszczyt i ask? Sam pomyl, czybym moga? Zdawao mu si, e w jej gosie dosyszatumiony miech, ale twarz miaa powan,surow i niezwyczajnie byszczce oczy. Rk rzuci. - At - rzek - niczego z kobietami pewnym by nie mona! Zdaje si, e rozsdna, a moe i pstro ma w gowie, czy ja wiem? Na Buszmanki was wychowuj, to i wszystko na wiecie gotowe jestecie zrobi, byleby was adnie ufarbowano. Ale tymczasem, nim wielk pani zostaniesz, nawesele Elusi pjdziesz... wiesz? Marynia tam take bdzie, ju ja to u pani Kirowej uprosz, byleby tylko pod opiek cioci Marty, ktr take podejmuj si namwi... W tej chwili drobne jakie rce rami jego objy i prawie dziecinny gos tu przy nimzawoa: - Widziu, i mnie wecie na te wesele! ju mnie o nim Zofia tyle nagadaa... ona krewna pana modego i zaproszona... taczy bd... i ja chc potaczy! - Z najwiksz ochot! - zawoa Witold - cho raz zobaczysz w Korczynie co wicejnad dom i ogrd! - Nie artuj, Widziu - krzywic adne, blade usta skarya si dziewczynka - mnietak nudno, nudno cigle u mamy w pokoju siedzie albo po tych alejach w ogrodzie chodzi... - Patrzcie! - sarkn mody czowiek - od ziemi ledwie odrosa, a ju nudzi si! Czy nie zaczynasz ju i na nerwy chorowa, moja ty... przysza Buszmanko!... Dziewczynka skarya si dalej: - A pewno! Gowa mi boli czsto! Wiesz, Widziu, wol ju by na pensji, bo tam chorozmaitoci wicej... Cae moje szczcie, e dla cioci Marty pantofle wyszyam... Tu niedokrwisto zdradzajca tawa jej twarzyczka rozjania si umiechem prawdziwie dziecinnej radoci. - liczne pantofle! - zawoaa. - Jutro je cioci oddam! To dopiero bdzie rada! rada! Klasna w donie, podskoczya, brata wp obja i znowu aosnym gosem prosi zacza: - We mnie, Widziu, na te wesele... potaczy chce si... Zofia mwi, e tam wesoo bdzie... tak adn sukni ju sobieprzygotowuje! Witold zamyli si. - Mamy o pozwolenie poprosi trzeba... - Popro... - baga podlotek. - Czemu sama nie chcesz?... Dziewczynka ruchem przestrachu rce splota. - Lkam si... nie mog... jeszcze si zmartwi i zachoruje... Mama zawsze choruje, jak tylko co si jej nie podoba... Tobie atwiej... ty rozumniejszy... W godzin potem Marta z trzaskiem otwierajc drzwi do pokoju swego wpada izobaczywszy znajdujc si tam Justyn woa zacza: - Awantury! Sowo honoru, arabskie awantury! Na wesele i z nimi! Przymila si, obejmuje, cauje, prosi... "Id, ciotko,z nami do Bohatyrowiczw na wesele... id, id!" I miech, i zo! co ten chopiec wymyli sobie? Stare koci po weselach ciga! Wieczny miech! a co ja na tym weselu robi bd? na co ja tam potrzebna!Pfuj, zgi, maro, przepadnij! A to przyczepski z tego Widzia! Uf! nie mog!... Jak uragan, od ka do szafy, to znw od szafy do ka biegaa i trudno byo zgadn, czy rozgniewan bya lub rozmieszon, bo miaa si, ajaa, rkami machaa... Justyna przy wietle lampy u otwartego okna stojcej, szyciem zajta, przyjazny wzrok na starsz towarzyszk swoj podniosa. - Bo te ciocia pjdzie z nami na to wesele - z filutern przekor. rzeka. - Wieczny miech! - krzykna stara panna - po co ja tam mam i? na co? dlaczego? - Naprzd dlatego, e ciocia Witoldowi niczego by odmwi nie potrafia, a potem dlatego, e s to przecie dawni znajomi cioci... Jak sup porodku pokoju stana, czarne jej oczy zapony zrazu jak ule, a potem zmciy si wielkim zmieszaniem. Ciszej daleko ni wprzdy zamruczaa: -Dawni znajomi! to prawda... i dobrzy niegdy znajomi! Ale kiedy to byo! I... krtko to byo! A teraz... po co? czy po to, aeby ludzi straszy? jak upir z tamtego wiata przed oczami ich stan! Dawni znajomi! Ale... czy poznaliby mnie teraz? Czyja bym ich poznaa? Wieczny smutek... Nagle uciszona, przygarbiona troch, naprzeciw Justyny po drugiej stronie stou usiada i w twarz towarzyszki wlepiajc spojrzenie rozgorzae i razem dziwnie jakby wstydliwe zagadna: - Jake to byo? Skd si to wzio? Czego dzi crka Fabiana tu przylatywaa i gdzie biegaycie razem, jak podsmalone? Czy i Witold tam by? Wieczne dziwy! Czy mylicieprzerobi si na chopw? Byo to tak. Dzi, duo jeszcze przed zachodem soca, gdy Justyna po parogodzinnym wtrowaniu na fortepianie ojcu do pokoju tego przysza i w nadchodzcy wieczr jak w pust jam patrzaa, czym go zapeni nie wiedzc, w otwierajcych si drzwiach, zasapana troch od szybkiego biegu, w swojej odwitnej, bordowej sukni, stana Elusia. Stana, krp figurk wyprostowaa, zadarty nosek podniosa i zagadaa: - Czy tu przyjmuj, czy nie przyjmuj? Jeeli przyjmuj to dobry wieczr, a jeeli nie przyjmuj, to bywajcie zdrowi! Bardzo susznie! Przyszam panienk na wiey mid zaprosi... Na krzele podanym jej przez Justyn siadajc trzepaa dalej: - Ten gamua Julek sprzecza si e mn, e nie bd miaa miaoci i do dworu, iz rad wystpi, ebym koo oficyny sza iw kuchni spytaa si, czy do panienki mona... Ale ja nie taka! Czy ja pies, eby koo kuchni chodzi? Bardzo susznie. 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc Fc c ,c ;B Poszam sobie prost drog, przez ganek do sieni, a tu nie wiem, gdzie i... na prawo czy na lewo? Na szczcie, do sieni wesza panna Marta, taka sroga, ale ona nie zlka si jej wcale, bo i czeg lka by si miaa? Nie przysza przecie kra i nie jest psem, aby j mona byo wypdza! Bardzosusznie. A gdyby i samego pana Korczyskiego spotkaa, nie zlkaby si rwnie, cho on jest arystokrat. Ale on sobie, a ona sobie. U ojca rodzonego mieszka, cudzego chleba nie je i nikt nad ni adnego postrachu ani pomiewiska wywiera nie ma prawa. Jednego tylko Bogalka si, po Bogu ojca, a wicej to ju chyba takiego czowieka na wiecie nie ma,ktrego by ona lka si moga. Ciekawie rozejrzaa si po cianach i sprztach pokoju. - Nic osobliwego - zauwaya - w naszej wietlicy moe jeszcze i pikniej. Na dole, to prawda, e pokoje pikne, ale nie nadmiar, chyba, ot, e podogi byszcz jak szko, i to jest bardzo adnie. Ale dziw wielki, e u krla onka pikna! Bardzo susznie! Prawd powiedziawszy i pod sekretem, ojciec kaza jej i do dworu i sprbowa, czy te panna Justyna do chaty ich przyj zechce. "Id i niby to na mid zapro!" Bardzo susznie. Kto wsplnie z nami pracowa, niech z nami i zabawi si; kto naszej gorzkoci sprbowa, niech i sodkoci pokosztuje. Ale ona wie bardzo dobrze, o co jej ojcu idzie. Zachichotaa. - Ojciec ambicjant taki, e ju i przenie nie moe, aby w ssiedztwie pastwo bywali, a u niego nie. Powiedzie, za nic tego przed nikim nie powie, ale ju ja wiem, e jemu to smtliwie... A teraz i z tym procesem, co go z panem Korczyskim zaprowadzi, wielk alteracj ma. Sysz, w miasteczku mu powiedzieli, e adwokat apelacj, czy co tam takiego, nie w czas poda i e wszystko przepadnie. Moe ociecmyli, e przyjdzie z panem Korczyskim pojedna si, i ordownikw u niego chce mie. Bardzo susznie. Ale i na tym wszystkim nie koniec. Elusia zachichotaa znowu, zarumienia si, oczy na chwil spucia i wnet potem miao wypowiedziaa: - Najwicej, e ociec da owiadczy, e wielkim dla nas wszystkich szczciem to bdzie, jeeli panna Justyna i pan Witold na moim weselu bd. Gdy ju obie w drodze byy, pomidzy dworem i okolic Justynie powiedziaa, e narzeczony ze swatem dzi do nich przyjechali. Swatem jest pan Starzyski, Janka ojczym. Justyna tedy narzeczonego jej pozna. - Modzieki i mileki bardzo, a taki pokorny, e zdaje si jak baranek... Sposb, w jaki to mwia, zdradza wyranie, e bya narzeczonym zachwycona. Jednak i o praktycznej stroniemaestwa nie zapomniaa. Podobao si jej bardzo, e Franu Jamont mia dobre konie, krw a sze i spory kawa ki. Gdyby to jeszcze ojciec mg jej gotwk cay posag wypaci! Ale gdzie tam! Poowtylko wypaci, a na poow weksele wyda. Na ten proces z panem Korczyskim wielkiekoszta pooy i teraz dla rodzonego dziecka kurczy si musi. eby te procesy licho wzio! Kiedy wchodziy do zagrody Fabiana, soce rozcieao po jej trawach zoty kobierzec, a mnstwem tajemniczych i ruchliwych wiate napeniao gaj liwowy,w ktrym sterczao kilkanacie starych ulw, brzczay pszczoy i na zabj pieway szczygy. Za liwowym gajem, ankiem dojrzaego owsa i zagonami warzywa, u ktrych kresu iskrzyy si krzaczyste floksy i czerwone jeorginie, dom ku ogrodowi bokiem, a ku maemu podwrku gankiem zwrcony sta pod srebrnymi topolami, ktre na jego strzechijedyny komin la si zdaway nieustanny deszcz srebrnych kropel. Wszystko tu byo tak prawie, jak u Anzelma i Jana, jednak daleko cianiej i biedniej. Ule byy starej konstrukcji i niepomalowane, stodoa mniejsz i lasem chwastw dokoa obros,ciany domu od staroci troch wykrzywiane, strzecha miejscami od porastajcego j mchu zielona, miejscami t som poatana. Z drzew owocowych,oprcz liwowego gaju, tu i wdzie pord zagrody stao tylko kilka prawie zdziczaych grusz i jaboni. Ale z awy stojcej pod wykrzywionymi cianami domu, spod dwu otwartych okien omaych i mtnych szybach, na widok wchodzcego do zagrody gocia bardzo powanie podniosa si para ludzi i bardzo ceremonialnym krokiem naprzd dya. Mczyzna, do rydza ze sterczcymi wsami i byszczcymi oczami podobny, jedn rk opiera na kbie, drug, w ktrej wytart czapk trzyma, spuszcza u boku. Kobieta, cienka, mizerna, w krtkiejspdnicy, przedwiecznej, rozwiewajcej simantyli i kornecie, czyli biaym czepcu z obfitym i sztywnym wygarnirowaniem, szacaa w takich umiechach i krygach, jak gdyby zaraz do ceremonialnego i dygajcegomenueta stan miaa. Na ciece pomidzyowsem i zagonami burakw wydeptanej Fabian gony pocaunek zoy na rce Justyny, a wnet potem obie ju rce na kbach opierajc zacz: - Bardzo jestem kontenty i najunieniej dzikuj, e otrzyma mogem t promocj, ktrej tak czsto ssiedzi moje dowiadczaj. Bo cho oni troszk i bogatsi ode mnie, ale ja rwnie sam sobie pan jestem i znacznym nie bdc mog by zacnym. Prosz pani dobrodziejk naprzd postpi... z ukontentowaniem prosz! Fabianowa za usta sznurujc dygaa i w wycigajc si ku niej do Justyny wsuna rk kocist, do pomaraczowej prawie barwy ogorza, od spracowania tward. Troch bya zakopotan i bardzo zajt tym, aby okaza si nie tylko przystojn, ale i dworn, nad to, co j otaczao, nieco wysz. Za mem powtarzaa: - Prosz... z ukontentowaniem prosz! I po zagonach burakw idc stop w gruby trzewik obut suche gazki zrzucaa ze cieki, ktr sza Justyna. - miecie u nas - tumaczya si - zwyczajnie, jak na maym gospodarstwie... pani do tego nie przywyka i ja kiedy inszeycie i uzwyczajenia miaam. Giecodwna zdomu jestem; ociec mj na takiej zagrodzienie siedzia, ale po dzierawach chodzi... pniej ju, kiedy Pan Bg nie pobogosawi, poary i mory na bydo nawiedziy, na ekonomi zszed... Westchna i chudy policzek na doni opara. - Jeszcze i teraz rodzonego mego brata syn, Jzef Giecod, dzieraw trzyma... moe pani syszaa?... od Korczyna niedaleko... A drugi Giecod w biurze... Ale przerwa jej m: A u imoci wiecznie tylko Giecody w pamici zasadzone! Wczas ju by byo znacznemu gociowi zarekomendowa przyszego naszego zicia. Franu, panie Franciszku! prosz tu do nas! Pod cian domu z awy powstali znowu dwaj ludzie, z ktrych jeden co najmniej dziwnie wyglda. Do wysoki, od karku dostp jednostajn grubo majcy, w zielonym jak trawa surducie, a z czerwon,dobroduszn, miejc si twarz podobnym by do rwno okrzesanego krzaku z zasadzon u wierzchu piwoni. Drugim by modziutki, dwudziestoparoletni chopak, niski, szczupy, w czarnym surducie, z twarz nieadn, ogorza, troch gupkowat i bardzo agodn. - Pan Starzyski ze Starzyn, m dawniejszej pani Jerzowej... A to Alusi kawaler, Franciszek Jamont... - zarekomendowa Fabian. Elusia, ktra dotd w cichoci sza za towarzystwem, zza ojca wyskoczya i zagadaa: - Jezu! a to to pan Starzyski! Bardzo susznie! A ja mylaam, e to taki wielki krzak piwonii pod naszymi oknami zakwitn! Starzyski po surducie swoim wzrokiem powid i zamia si najgbszym basem, a tak serdecznie, e a mu tuste policzki trzsy si i zy do maych oczu nabiegy. - A to mnie tak moja imo wystrychna... - mia si nie przestajc mwi - utkaa sukno i kazaa je na zielono pofarbowa... Ja do niej: "Czy ty, babo, rozum na drodze stracia?" A ona: "Niech jegomo mnie podzikuje, bo zielony kolor najmilszy: nadziej oznacza". Co robi? kiedy cho stara, a romansowa! Wszystko rwno co czowiek wdzieje na siebie, to wdzieje... byle byo co do gby woy! Elusia do ucha Justynie szepna: - Zdaje si, e dobry, a taki skpiec, e niech Pan Bg broni... od gby sobie i dzieciom odejmuje, a pen szuflad w komodzie ma asygnatek... Jednak tusza i barwa twarzy Starzyskiegonie zdawaa si wiadczy, aby mia on sobie bardzo od gby odejmowa. Przed aw pod. cian domu stojc na nieduym zydlu staa spora misa z piknym,zotawym, tylko co z plastrw wyciekym miodem, a przy niej lea wielki bochen razowego chleba i szeroki n w kocianej oprawie. Pierwsz po przyjciu do domu czynnoci Elusi byo zdj trzewiki. Boso teraz po trawie biegaa narzeczonemu rozkazy wydajc. - Panie Franciszku! prosz przynie krzeso dla panny Justyny! Chopak w mig ku chacie si rzuci. Fabian kroi chleb, ktrego spd, tak jak u Anzelma, okryway wyrane rysunki klonowych czy lipowych lici. Przez par minut panowao troch kopotliwe milczenieprzerywane tylko wykrzyknikami Elusi, ktra narzeczonego posyaa to po osobn miseczk dla Justyny, to po yk, to mu rozkazywaa przepdza psa na widok chleba zbliajcego si do zydla, musztrujc go przy tym i niby wymiewajc, to e powoli chodzi, to e niezgrabnie przyniesione przedmioty umieszcza, a wszystko to gono, rezolutnie, biaymi zbami w umiechach byskajc a imponujco zadarty nosek podnoszc. On za, milczcy, pokorny, ze zmieszania niezgrabny, spenia wszystkie jej rozkazy i komenderwki, a ilekro na ni spojrza, z podziwu czy zakochania usta otwiera i na podobiestwo supa nieruchomia. Miodu jeszcze ani skosztowa, tak go Elusia ustawicznie pdzaa i musztrowaa. Za to wszyscy inni,po kolei, n w kocianej oprawie brali, mid nim na chleb kadli i ks jego odgryzszy porcje na zydlu skadali, powolize skrzyowanymi na piersi lub opuszczonymi na kolana rkami przeuwajc. Fabianowa przewlekym swymgosem opowiadaa o pasiece, ktr mia ojciec jej Giecod, kiedy jeszcze po dzierawach chodzi. - Dzie po nocy, a noc po dniu nastpuje... -piewaa - tak i ja... z dostatkw takich nate mae gospodarstwo przyszam; jak robotna pszczoa cae ycie przehorowaam, i ot... czego dobiam si!.. - Mruczydo z imoci - sierdzisto przerwaFabian -ze wszelakiej rzeczy materi do lamentw wyprowadzisz. Wiadomo: im gorsze koa, tym wicej skrzypi! Starzyski mia si znowu tak, a mu zy do oczu nabiegay. Fabian za nagle wzrok utkwi w ciece od bramy ogrodzenia przez ogrd wiodcej, prostowa si zacz, z awy wsta i rk na kbie opar. Od wielkiego zadowolenia, jakie uczu, rumiane policzki mu zadrgay i poruszya si kpka twardych wsw. - Wesoy nam dzi dzie nasta! - gromko zawoa. -Drugiego ju znacznego gocia Bg nam prowadzi!... Drugim tym gociem by Witold, ktry od kilku ju minut niespostrzeony przez nikogo za niskim ogrodzeniem sta gronu osb siedzcych pod cian domu przypatrujc si z daleka, a nieprzezwycion widocznie ochot zdjty ku niemu dy zacz. Czarny Mars bieg za nim. Rk gospodarzowi zagrody podajcmody Korczyski przeprasza, e psa za sob wiedzie. Ale Fabian z uprzejmoci niezmiern i z szerokimi zarwno jak niskimi ukonami wykrzykiwa: - Nic to! Nic to! Z ukontentowaniem witamy... z ukontentowaniem, splnie z pieskiem, witamy. A co to szkodzi! Kto pana kocha i jego psa gaszcze. Pies dobry lepszy nieli zy czowiek! agodnego wya gadzi istotnie, a Fabianowa z awy powstawszy w rozwiewajcej si mantyli najpikniejsze zeswoich krygw przed nowym gociem wykonywaa. Ale nic j wicej uszczliwi nie mogo nad to, jak gdy Witold o zdrowie jej zapyta. Upatrywaa w tym naprzd okazane jej uszanowanie, a potem bya to na jej myn wyborna woda. Umiechajc siwic od radoci, aoliwym jednak tonem mwi zacza: - Skrzypi... cigle skrzypi, ale to nic: skrzypicego drzewa duej! My z panem dobrodziejem nie od dzisiaj znajomi... takim malutkim jeszcze przybiega do nas, a i potem z klas do mamy i papy przyjedajcczasem nawiedza... Pan dobrodziej wie, od czego moje zdrowie na suche lasy poszo... Horowaam, wod na gr cigaam... ta krwawa woda najwicej mnie zgubia... przy tym nie do tego urodziam si... uzwyczajenia z pocztku nie miaam... bo pan dobrodziej przypomina pewno sobie, e Giecodwna jestem, tego Giecoda, co po dzierawach chodzi... Brata mego syn jeszcze i teraz dzieraw trzyma, a drugi w biurze... - Ta baba, te koa! - mrukn Fabian i mow onie przebijajc pocz gocia o niwa korczyskie rozpytywa. Starzyski, ktry take modego Korczyskiego zna od dziecistwa, wmiesza si do rozmowy, o gospodarstwie, urodzajach i rnych glebach tej okolicy prawic i czsto rozmow basowym, dobrodusznym, nieskoczonym, zda si, miechem przerywajc. Elusia tymczasem, nieco z daleka, u wgadomu narzeczonemu do ust po odrobinie miodu yk wkadaa, a on za kadym razem czerwon jej rk z gonym cmokaniem ust caowa. - Niech pan Franciszek tego cmokania zaprzestanie, a po ludzku ze mn pogada - zakomenderowaa. Jak maszyna posuszny, caowania zaprzesta, a w zamian szepta ze sob poczli, a raczej ona szeptaa, on za z pokornym wzrokiem wszystkiemu, co mwia, gow potakiwa. Wtem u ogrodzenia z desek rozdzielajcego zagrody Anzelma i Fabiana co zaszelecio.Bya to Antolka, ktra e szczytu ogrodzenia zsuna si na ziemi wywdziczajc si tym sposobem ssiadce t sam drog nieraz do niej w odwiedziny przybywajcej; tylko e gdy tamta spadaa jak pulchna kluska, ta, wysmuka i lekka, zlatywaa jak pirko. W codziennym stroju bya, bo i dzie by powszedni, a tylko u Fabianostwa z powodu odwiedzin narzeczonego sta si witecznym. Spostrzegszy Justyn do gowy obie rce podniosa: - Oj, Boe mj, Boe - zawoaa - to Jankowi zgryzota bdzie, e dzi go w domu nie ma! Po siano na k pojecha... a o dwie mile!... Naiwny ten wykrzyk dziewczcia purpur okry twarz Justyny, ktrej wanie Fabianowa opowiadaa o najlepszych sposobach moczenia i suszenia lnu i o lnie mwic zupenie o Giecodach zapomniaa. Witold nachyli si do ucha kuzynki. - Czego si tak zarumienia? - z filutern przekor szepn. Antolka widokiem wielu na raz osb oniemielona zbliaa si powoli. O, ta nie potrafiaby pewno rozkazywa narzeczonemu i do musztry go ukada! Lkliwa bya, agodna i dziwnie delikatna wksztatach i ruchach. Ale te i ten mody mczyzna, ktrego dymkowy surdut najpikniejsz kanarkow barw w tej chwili bysn w bramie zagrody, pewno nikomu nad sob przewodzi by nie pozwoli. On take jedzi po siano na k,ktr o dwie mile std wsplnie z kilku ssiadami dzierawi, ale przed godzin jupowrciwszy kanarkowy surdut przywdziaitam, gdzie go serce cigno, popieszy. Moe z drogi zobaczy ukochan przez potdo ssiadw wskakujc. Z podniesionym dogry wsem i piczast brdk, w wysokichbutach i zgrabnej czapeczce, szed miao i szerokimi krokami, a gdy ju doszed do liwowego gaju, za drzewo si ukry i po caej zagrodzie rozleg si gony, do zudzenia wiernie z natury naladowany piew sowika. - Jezu! - krzykna Antolka. Po raz to pierwszy pewno na wiecie sowicze trele mod dziewczyn tak przestraszyy. Nie spostrzega nadchodzcego Michaa i zlka si teraz bardzo, bo wygldao to tak, jakby zmwili si tu przyj jednoczenie... - Ciach, ciach, ciach... la... la... la... la... - w liwowym gaju wypiewywa sowik; Starzyski bra si za boki od miechu, Fabianowa chichotaa, Elusia miaa si nacae gardo, a narzeczony wiernie jej wtrowa. Na koniec, elegant okolicy wynurzy si z gaju, a zmieszana Antolka rezonem nadrabiajc zawoaa: - Pan Micha nie wiadomo co dokazuje, a lepiej powiedziaby, czy Janek prdko przyjedzie? Odpowiedzia, e Janek dzi na ce nocowa bdzie, bo wszystkiego siana jeszcze nie zebra. Witold znowu figlarnie na ucho kuzynce szepn: - Czego tak posmutniaa, Justynko? Wesoo przed chwil rozmawiaa z dziewcztami, ale odpowied Michaa mowjej przecia. Spona znowu i par minut na sapieank z drugiej strony ogrodzenia szeroko gazie rozkadajc z zamyleniem popatrzaa. Fabian ssiada o i chodzi? Bardzo susznie. 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPBc c Z:c ,Qc ; Adasia zapytywa, ktry take z odlegej, wydzierawionej ki siano zbiera, a wedug wieci Michaa, tak jak i Jan, wrci mia ledwie nazajutrz. On, Micha, najprdzej swoje skosi. Zmacha si tak, e mu i teraz jeszcze krzy trzeszczy. Ale c robi? Komu pilno, temu pilno! Przy ostatnich sowach na Antolk z ukosa spojrza i z fantazj poprawi u szyi bkitn chustk, w ktr pomimo trzeszczenia krzya ustroi si nie zapomnia. Dokoa zydla z mis, ktra zamiast miodu napenia si teraz muchami,siedzce i stojce osoby toczyy rozmow gwarn, z ktrej najgoniej wybijay si narzekania na brak k i pastwisk. Maa to rzecz o dwie mile po siano, i to, gdyby na swoj, ale na wynajt k jedzi! Ju i koniczyn siej, i pola z zielsk wszelkich ogaacaj, a zawsze srogi niedostatek cierpi. Zreszt, nie ta jedna bieda ich gniecie. Fabiana twarz zmarkotniaa i okrya si mnstwem zmarszczek. Powoli but swoj traci i ze zgryliwoci, markotnie wynurza si zaczyna. - Jzyka - mwi - w czarce nie moczyem i much po drogach nie cigaem, a co z tego! Tyle tylko, em dusz w ciele utrzyma zdoa, a chaty nawet nowej za co zbudowa nie mam. Rk ku zagrodzie Anzelma rzuci. - Tym dobrze! Wicej ni dwadziecia morgw gruntu maj i we troje yj... a u mnie i dwunastu morgw moe nie ma, a dzieci picioro. Co ja z synami zrobi, jak wszyscy wyrosn, a eni si zechc? Dawniej w obowizki szli i podczas dorabialisi czego, teraz o to trudno. Dzierawk, eby i mia ktry za co wzi, take trudno, bo na wielkie nie wystarczy, a maych naokolutko tek jak prawie nie ma... Jednym sowem, ani tdy, ani sidy... ani ty, czowiecze, na prawo nie pjdziesz, anina lewo... nijakiej drogi i nijakiego przyrobku nie ma. Cho zgi, czowiecze, cho na mier zapracuj si, a poprawy losu swojego nie otrzymasz... - I ziemi przykupi - odezwa si Starzyski - eby kto nawet siy do kupy wziwszy na pienidze i wzmg si, dla inszej przyczyny nie mono... - A nie mono - przytwierdzi Fabian - ni w czym rozszerzenia i ni w czym postpowania dla nas nie ma. Zewszd otoczya nas rola bogaczw, a my ledwie cieeczk wsk przecisn si moemy... W elegijny ton opad i na wzr ony, ktra ju od dawna z twarz na rk opuszczon koysaa si to w ty, to naprzd, policzekna do opuci. Gorzki umiech przebieg mu pod szorstkimi wsami. - O jednego syna to ju i nie mam po co gowy suszy... w sodaty za trzy miesicepjdzie, a cho za pi lat i powrci, to ja tym czasem bez niego chyba potem do mogiy ciekn. Najstarszy i pracowity, posuszny, cho, do mnie przyrodziwszy si, gniewliwy. Drugiego mnie Pan Bg bawana da, co tylko po Niemnie ora i kosi umie, a tamte dwa to jeszcze niedostae trawy... ledwie do pasienia koni lub bronowania zdatne... Tak wyskarywszy si uczu wracajc mudum i zuchowato. Gow podnis, chwilowego rozczulenia si zawstydzi. - At! - wykrzykn - szczliwe powodzenierobi szkodliwe ubezpieczenie. Moe Pan Bg dlatego nas grzesznych ludzi dowiadcza i w gardo nieprzyjacielskie oddaje, abymy si na tym wiecie nie fundowali, ale ojczyzny wiecznej szukali... - Cierpliwo w niebo wwodzi - wtrci Starzyski. - Bg mnie ubij na ciele i duszy, jeeli nie to samo zawsze myl! - wykrzykn Fabian- tylko jak podczas niecierpliwe ju ble zdejm, to czowiekowi trzy po trzy naplecie si w gbie... - Kogo Pan Bg stworzy, tego nie umorzy,i koniec, i kwita! - wsa w gr podnoszc zakoczy Micha, ktry bardzo powany udzia bra w rozmowie toczcej si dokoa zydla, a do Antolki wobec tylu osb nie zbliy si ani razu, to zapewne na wzgldzie majc, aby dziewczyna na ludzkiejzyki nie pada. Starzyski z basowym miechem zauway,e Fabian Panu Bogu za starszych synw dzikowa powinien. Z modszych to nie wiadomo jeszcze, co bdzie, ale starsi obydwaj poczciwi i dobrze prowadzcy si kawalerowie. Cho on w tej okolicy nie mieszka, ale wiedz ssiedzi, jak kto siedzi.Widocznym byo, e Fabian pochwaami synom jego oddawanymi czu si uradowanym i pochlebionym, ale obojtno i nawet niezadowolenie udawa. Gow lekcewaco trzs, rk machn i niedbale rzuci: - At! osobliwa pociecha! Jeden kiep, drugi dure, a obydwa bazny! Wkrtce potem odchodzcych goci z ukonami i dugimi przemwieniami na wesele crki zaprasza. Kiedy kania si po wielekro i nisko, a wnet potem prostowa si i donie na kbach opiera, mwi o swojej ubogiej chacie i wnet dodawa, e mu o jej ubstwo bynajmniej! bo sam sobie jest panem i znacznym nie bdc moe by zacnym; kiedy z przymileniem i prawie unionoci patrzy w twarz modego Korzyskiego, a przy wzmiance o procesie z jego ojcem, ktr nieuwanie uczyni Micha, ws najey i czoo gronie zmarszczy, wida w nim byo natur pen cech z sob sprzecznych, ktrymi byy: gbokie dla wyszego w wiecie stanowiska powaanie ibutna z wasnej niezalenoci duma, popdliwa gniewliwo i przebiega filuterno, skoatanie troskami i trudami ubogiego ycia, a w facecjach, przysowiach, przypowieciach wytryskajca jowialno. - azarz mizerny - prawi - o bogaczowychpokojach wypiewywa: "Stow, stokw obficie, i na cianach obicie!" W mojej chacie tako piknych pokojw nie ma ani zotnych materii na cianach, ale mnie o to bynajmniej! I przed takimi znacznymi gomi nie powstydz si swego ubstwa, jeeli przyjd dziewczynie mojej w dniu jejlubu szczcia yczy, a za wielk promocj i osobliw ask bd to sobie mia. Bo to kady ptak podug swego nosa piewa, a w maym garnku barszcz tak samo w gr kipi, jak i w wielkim... Fabianowa za menueta taczya na trawach ogrodu a krygujc si i dygajc, przy czym o Giecodach nie zapominaa. - Jzika Giecoda onka swach na Elusinym weselu bdzie, pan Starzyski swatem, a panna Justyna pierwsz druk do pary z panem Kazimierzem Jamontem, ktrego Franu na pierwszego drubanta zaprosi... W chude rce klasna i z ukontentowania jakie niby menuetowe entrechat wykonaa.- Wida ju Pan Bg mojej Alusi takie szczcie da, e tak chwalebn asyst bdzie miaa!... A Elusia floksy dla Justyny zrywajc narzeczonemu rozkazywaa, aby najpikniejsz jeorgini zerwa. - Nie ta! - woaa - tamta, wielka taka, czerwona... czy pan Franciszek lepy, kiedynie widzi, na co ja palcem pokazuj? Ej! panFranciszek wida do zrywania kwiatw zdatny jak w do karety! - Ale moe za to w kochaniu zgrabniejszym si okae! - jak grzmot potoczy si miechStarzyskiego. Kiedy Justyna i Witold pod bledncym wieczornym niebem przy wielkim krzyku konikw polnych przerzynanym ostrymi gosami chrucieli i melodyjnym woaniem przepirek do domu wracali, modzieniec zezwyk sobie zapalnoci zajty losami, charakterami, obyczajami ludzi, ktrych przed chwil opuci, po raz pierwszy mwi do modej swojej krewnej o mylachi celach, ktrym wasn przyszo powici przyrzeka. Przed kilku miesicami Justyna nie zrozumiaaby go moe albo obojtnie suchaaby o tych rzeczach, jak o zbyt dla niej odlegych i niedostpnych, aby po nie sercem czy wspudziaem sign moga. Teraz idee z szerokiego wiata, z dobrych serc i umysowych trudw ludzkich, z powszechnego oddechu ludzkoci ku niej przylatujce o pier jej biy rozpalonymi skrzydy, a wietlistymi pasami przerzynay umys. Wydao si jej, e to, co w drodze pomidzy zagrod Fabiana a korczyskim dworem mwi jej Witold, niewidzialn nici czy si z godzin, ktrspdzia na Mogile. Oderwane dotd jej spostrzeenia i wraenia wiza si zaczynay w caoksztat myli i uczu, nadktrymi zastanawiaa si dugo, gdy opowiedziawszy ju Marcie wszystko, o czym ta wiedzie chciaa, i lamp zgasiwszy, samotna i cicha, staa w otwartym oknie na wieczr gwiadzisty patrzc, a uchem ciekawym, moe tsknym,owic ostatnie szmery otaczajcego Korczyn, ludzkiego ycia. Nazajutrz przed poudniem przez wpuchylone drzwi pokoju Marty i Justynyzajrzaa utrefiona gwka Leoni. - Czy ciocia tu jest? - zadwicza gosik miechem nabrzmiay. - Jestem, kotko, jestem! - odpowiedzia z pokoju gos gruby, lecz take uradowany. -A co chcesz, robaczku? Moe kotlecika albopierokw z czernicami? Gotowe ju... doskonae!... Dziewczynka wesza w draperiach i falbankach sukni, wyprostowana, uroczysta, z tysicem umieszkw na twarzyczce adnej, roztropnej, niedokrwistej. W rku niosa dwa kawaki kanwy wczkowymi rami i floresami okryte. - Pantofle wasnej roboty kochanej cioci ofiarowuj i prosz je przyj tak... tak... jak ja... Miaa wida co bardzo dugiego i piknegowypowiedzie, ale widzc twarz Marty tak drgajc, jakby j w mnstwo miejsc na raz komary ksay, nie dokoczya, tylko zpodskokiem na szyj starej panny szczuperamiona zarzucia i ma, ciemn, pomarszczon, drgajc twarz pocaunkamiokrywaa. Rzecz bya drobn, a jednak Marta miaa si i razem pakaa, dziewczynk nad ziemi unoszc, do piersi j przyciskajc i w nieskoczono szepczc, wykrzykujc i wykaszlujc: - Kotko, ty moja... robaczku... sowiczku... rybko! Przygldaa si potem pantoflom, wychwalaa je, do wielkiej nogi swej przymierzaa z uszczliwieniem, ktre dziwne w niej sprowadzao zmiany: modsz jakby, lejsz, cichsz j czynic.Na koniec, znowu Leoni pieroki z czernicami ofiarowywaa. Ale dziewczynka z lekkoci metalowej turkawki na jednej nodze okrcaa si dokoa pokoju, przy czym klaskaa w donie, woaa i wypiewywaa: - Mama ju wstaa i kakao pije... Widzio poszed ju prosi, aby mnie pozwolia na wesele pj z nim, z cioci i Justymk... poszed... poszed... poszed prosi! Wtem ze stukiem otworzyy si drzwi i ukazaa si w nich moda, wystrojona panna suca woajc: - Pani zachorowaa i panny Marty do siebie prosi! Marta piorunem ze schodw zbiega; za niprzelkniona, zasmucona, znowu sztywna, schodzia na d Leonia. Przez sie szerokimi kroki przechodzi Benedykt wsa rozpaczliwie w d cignc i spotykane osoby piesznie zapytujc: - Co si stao? Znowu zachorowaa? Czy podoktora posya trzeba? W progu salonu rozmin si z synem, ktry porodku sieni Leoni za rk pochwyci. - Buszmank z ciebie zrobi, jak ojca kocham, Buszmank! - ze wzburzeniem zawoa i w gb domu pobieg. W sypialni pani Emili dziay si straszne rzeczy, ktrych przyczyn najwaniejsz, ale nie jedyn, bya dzisiejsza rozmowa matki z synem. Wczoraj ju po wystpieniu przy wieczerzy Benedykta pooya si do ka z biciem serca i duszeniem w gardle. W nocy nagabyway j z lekka odkowe kurcze, ktre uspokajaa lekarstwami i suchaniem prawie do wschodu soca gonego czytania Teresy. Kiedy wszyscy wdomu i dokoa domu pograli si ju w ruch i zachody pracowitego dnia letniego, ona usna Niewiele przed poudniem zdrowsza nieco, chocia od smutnych na rozpoczynajcy si dzie przewidywa niezupenie wolna, w nienych puchach peniuaru uoya si na psowym szezlongupo jednej stronie majc filiank wzmacniajcego kakao, po drugiej ksik, ktr wczoraj czyta rozpocza; i niedawno te rozpoczt wczkow robot. Tu przy niej, z rk na chustce zawieszon, Teresa pia kakawelo, bo kakao jej niesuyo i z opowiadaniem o nie dzisiejszym czya przewidywanie blu zbw, dla zapobieenia ktremu uyalekarstwa jednego, a drugie wanie przygotowywaa, gdy przez wpotwarte drzwi buduaru zajrza Witold i o pozwoleniewejcia zapyta. Pani Emilia nie tylko synowi wej pozwolia, ale gdy w rk j caowa, kilka razy w czoo go pocaowaa i agodnym ruchem pocignwszy go ku obok stojcemu krzesu o zej dzisiejszej nocy i w ogle o swoim sfatygowaniu i zdenerwowaniu powoli, z umiechem cierpliwym i smutnym opowiada mu zacza. Trwao to dobry kwadrans, po ktrym Witold prob, z ktr tu przyszed, wypowiedzia. Pani Emilia najzupeniej zrazu nie zrozumiaa, oco synowi jej chodzio, i bya pewn, e sowa jego le usyszaa. - Gdzie? czyje wesele? Dokd Leonia ma jecha? - z cicha i agodnie zapytywaa. - Przepraszam ci, Widziu, ale tak jestem osabion... z osabienia mam szum w uszach... Kiedy na koniec dokadnie sowa syna wyrozumiaa, osupiaa zrazu od zdziwienia, a potem daniu jego opara sistanowczo. Stanowczo ta bya cicha, agodna, ale niezomna. Rzecz caa zresztwydawaa si jej tak niesychan, e nie uwaaa nawet za potrzebne przyczyn oporu swego wypowiada. - Ja - cicho i agodnie mwia - na takie dziwactwa zgodzi si nie mog... Bardzo mismutno, Widziu, e odmwi ci musz, ale matk jestem i prowadzenie Leoni jest moim witym obowizkiem... Kiedy zoyciemi do mogiy, bdziecie z ni postpowa, jak si wam bdzie podobao, ale dopki ja yj, moja crka nie bdzie bywa w niewaciwych dla siebie towarzystwach, psu sobie ukadu i patrze na rzeczy, ktrych nigdy widzie nie powinna. - Owszem, moja mamo, powinna ona wszystko widzie i sysze, aby zna ten wiat, ten kraj, ktrych przecie mieszkank i obywatelk bdzie - przerwa Witold, jak tylko mg najcierpliwiej; po czym par minut jeszcze, jak tylko mg najcichszym gosem, przekonywa matk o koniecznoci dania Leoni wicej fizycznego ruchu a umysowej wiedzy o naturze i ludziach, pord ktrych upywa miao przysze jej ycie. Pomimo jednak powcigliwoci, z jak mwi, kilka jego wyrae bolenie pani Emili dotkno. Wzia je za aluzj do jej wasnej chorowitoci i bezuytecznoci. Zamiast wic wspczucia, znajdowaa u syna krytyk i przygan! Jednak tego syna kochaa! W dziecistwie piecia go wicej jak crk, haasowa tylko w bliskoci swojej nie pozwalajc, a gdy dors, z luboci nieraz przypatrywaa si jego wysmukym ksztatom i delikatnym rysom, ktre jej w rozrzewniajcy sposb przypominay takiego Benedykta, jakim on by w modoci i jakim, niestety, tak prdko i bezpowrotnie by przesta. Wielki al do tego syna, ktry ani kocha nawzajem, ani rozumie jej nie mg, wzbiera w jej piersi i zami napenia ciemne, pikne, cierpice oczy. adne przecie sowo gniewu lub urazy z ust jej nie wyszo; z wyrazem mczennicy na las swj zrezygnowanej wszystkiego, co mwiWitold, wysuchaa, i wtedy dopiero, kiedy o niezomnoci oporu matki przekonany w rk j na poegnanie caowa, uczua odnawiajce si i tym razem gwatowne kurcze odka. W kilka minut potem wia si po szezlongu w istotnych i dojmujcych mczarniach. Straszna gadzina histerii t form dzi przybraa, aby j przeszy swoim dem. Na nieszczcie, Teresa, z rk obezwadnion i zbami, ktre od alteracji srodze si ju rozbolay, pomocnjej tym razem by nie moga. Do jednej chustki, na ktrej wspieraa rk, dodaa drug, ktr sobie twarz obwizaa, i skurczywszy si w ktku pokoju pakaa nad cierpieniami przyjaciki i swoj niemonoci przychodzenia im z pomoc, pacz od czasu do czasu poykaniem salicelii morfiny przerywajc. Zawoano panny sucej, okazaa si jeszcze potrzeba przywoania Marty; w zachd okoo chorejwtrcia si i Leonia, ale pani Emilia dugo adnej ulgi uczu nie moga, przewanie dlatego, e cikie stpania i gony oddechMarty draniy j i irytoway. Irytacji tej niczym nie objawiaa, ale cierpienia jej uspokajay si daleko powolniej ni to bywao przy lekkim fruwaniu i ptaszcym szczebiocie Teresy. Daremnie Marta na palcach ng stpa usiujc najciszej, jak tylko moga koysaa w powietrzu swoj wysok i cik posta, daremnie tumia oddech i dawia si powstrzymywanym kaszlem: sam jej szept nawet, gruby i wiszczcy, drani nerwy chorej. Spostrzegaa to wybornie i zgryzota, ktrnad tym uczuwaa, oblekaa jej twarz wyrazem dotkliwego zmartwienia. - Nigdy jej dogodzi nie mogam i nie mog -cichutko, jak si jej zdawao, do Teresy szepna i z gbokim wyrzutem samej sobie czynionym dodaa: - Nie wiem, sowo Bardzo susznie. 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA P\c c c ,c ; honoru, po co yj i chleb na tym wiecie jem! Wieczna niedola! Jednak po lekarza posya potrzeba nie zasza. Benedykt po kilku minutach w pokoju ony spdzonych do swego gabinetu wszed i ju bra za czapk, aby uda si w pole, gdy przez drzwi otwarte w drugim pokoju zobaczy syna. - Witold! - zawoa - piknie postpi! Zirytowae matk, ktra teraz przez ciebie choruje. Czy do waszych teorii i idei naley take sprzeczanie si z babami i sprowadzanie im nerwowych atakw? - Szo mi o siostr - cichszym ni zwykle gosem wymwi mody czowiek z krzesa powoli wstajc i ksik, ktr przerzuca, kadc na stole. Benedykt prg rozdzielajcy dwa pokoje przestpi. - Matka miaa zupen racj - zacz. - Leoni po zebraniach i weselach chopskich ciga nie trzeba. Nie rozumiem nawet, skd ci do gowy przyszo sielankowymi swoimi pomysami matk mczy? Witold milcza. Rce w ty zaoy, powiekimia spuszczone i usta szczelnie zamknite.- Czemu nie odpowiadasz? - rzuci Benedykt, ktrego milczenie syna dranio. Nie zaraz i z widoczn niechci syn odpowiedzia: - Mylaem o tym, ojcze, dlaczego mnie nigdy, ani w dziecistwie, ani kiedym dors, sielanek tych nie wzbraniae, owszem... owszem... nieraz mi sam zachcae do nich? - Facecja! czy masz mi za ostatniego gupca, abym mia chopca w puchach chowa i na obokach koysa! Ale Leonia jest dziewczyn, a co chopcu idzie na zdrowie, dziewczynie moe zaszkodzi. Ty pewno i z tym si nie zgadzasz? co? Witold milcza. W twarzy jego po raz pierwszy Benedykt spostrzeg co na ksztat zacitoci, silne postanowienie wytrwania w milczeniu zdradzajcej. - C? - wymwi - czy nie uwaasz mnie nawet godnym rozmowy z sob? Nie podnoszc powiek mody czowiek odpowiedzia: - Pozwl mi, ojcze, milcze i tym sposobemnie rani ciebie i siebie... - Nie rani! - powtrzy Benedykt. - Masz suszno! Nie nowych ran spodziewaem si od ciebie, ale moe zagojenia tych... ktre... Rk machn. - Ale - doda - to ju na wiecie tak! Przeciw komu Pan Bg, przeciw temu i wszyscy wici! Niech jeszcze i to!... Porywczym ruchem czapk na gow woy i wyszed; Witold za sta dugo namiejscu, w ziemi wpatrzony, do krwi prawie warg sobie przygryzajc, ale gdy pod gankiem ttent konia usysza, szybko do okna podszed i nie opuci go dopty, dopki odjedajcy ojciec na drodze dugim szlakiem cigncej si za bram z oczu mu nie znikn. Niespokojny, nad czym namylajcy si, z czym wewntrznie walczcy, chodzi czas jaki po pustej sali jadalnej, a przeszed sie i salon, u drzwi matczynego buduaru stan ina ich klamce rk pooy. Sta tak chwilw niemiaej i wahajcej si postawie, potem cichutko drzwi otworzy, ale zaledwie gowa jego ukazaa si w przyciemnionym pokoju, gdy nagle wszystkie, prcz pani Emilii, znajdujce siw nim osoby obydwoma rkami ku niemu macha zaczy. Przed chwil wanie chora uspokoia si nieco i zdawa si mogo, e zadrzemaa. Ujrzawszy zagldajcego do pokoju Witolda Marta, Teresa, Leonia i panna suca w najgbszym milczeniu i z najwyszym przeraeniem ramionami ku niemu zamachay. Miao to znaczy, aby co prdzej odszed i spoczynku chorej nie przerywa. Odszed, a w kilka minut potem wida go byo z fuzj na ramieniu, z czarnym Marsem i ksik wygldajc z kieszeni surduta idcego w kierunku Olszynki. Nigdy jeszcze nie widywano Benedykta tak ponurym i rozjtrzonym, jak tego lata, w ktrym na gow spad mu nowy majtkowy kopot, a na serce tajemny i niespodziewany smutek. Ten smutek niemal z kadym dniem wzmaga si zdawa. Stosunki jego z synem byy na pozr dobre,ale tylko na pozr. Chodzili razem po korczyskich polach, rozmawiali o agronomicznych studiach, w ktrych Benedykt niegdy, a Witold teraz ywe miazamiowanie, lecz obaj czuli, e to ich zetknicie byo zupenie zewntrznym, e dusze ich coraz wicej oddalay si od siebie. Od tego wieczora, kiedy Benedykt w bramie folwarcznego dziedzica rzuci synowi bolesne wyrazy pragnienie rychej mierci objawiajce, Witold zamkn si w niezomnym milczeniu o wszystkim, co z najpowszedniejszymi sprawami zwizku nie miao. Chtnie o przedmiotach codziennych iobojtnych z ojcem rozmawia, piesznie pochwytywa kad sposobno dopomoenia mu w pracy lub oddania jakiejkolwiek przysugi, ale o przekonaniach swoich, o tym, co mu si podobao lub nie podobao, o wasnej takeprzyszoci nie mwi z nim nigdy. Ilekro przewidywa, e wydarzy si to moe, na twarzy jego zjawia si ten sam wyraz zacitego postanowienia, ktry ju raz dotkliwie rozjtrzy Benedykta. Jtrzy go zawsze i coraz bardziej. Wolaby ju by otwarte, nawet zawzite sprzeczki ni to zamykanie si przed nim duszy, ktrej wybuchliw otwarto zna, wic sztuczn skryto coraz wicej ranicym go przyczynom przypisywa. Byway dni, w ktrych nawzajem zdawali si siebie unika i prawie wcale nie widywali si z sob; i inne, w ktrych nie szukajc si z pozoru spotykali si jednak na kadym kroku, na wsplne przechadzki wychodzili i dugie prowadzili rozmowy. Ale w tych rozmowachkada nuta serdeczna, kady pocztek zwierzenia czy wylania uryway si prdko ustpujc przed tajonym ze strony jednej, a w gorzkich i porywczych sowach wybuchajcym z drugiej rozdranieniem. Jednego z dni takich ca moe godzin rozpatrywali razem naukowe ksiki Witolda, z ktrych mody czowiek czerpatematy do opowiadania ojcu o rnych nowych pracach na szerokim wiecie w dziedzinie agronomii dokonywanych. - Do diaba! - zawoa Benedykt - kiedy teraz pomyl, e i ja kiedy tyle ksiek czytaem i mdroci zjadaem, oddziwi sitemu nie mog. Teraz, panie, tak odwykem, e jak tylko co drukowanego do rki wezm, zaraz zadrzemi!... I na przywieziony ze szkoy synowski ksigozbir -wcale nieduy - tak wystraszonymi, prawie przeraonymi oczami patrza, e Witold zrazu parskn wesoym miechem, a potem zaraz co jakby lito czy rozrzewnienie wzrok mu napenio. Wzi rk ojca i do ust j przycisn. Benedykt namyla si nad czym przez chwil. - Widziu - niepewnym troch gosem wymwi - mam do ciebie prob! - Ty, ojcze, do mnie? prob? Rozkazuj tylko... Istotnie, wida byo po nim, e gotw by w tej chwili rzuci si w ogie lub na skrajwiata skoczy. Dugi ws na palec motajc i wzrokiem mijajc twarz syna Benedykt mwi zacz:- Za trzy tygodnie wyjedziesz z Korczyna... trzeba przecie, aby wizyt poegnaln ciotce odda. Ot, wiesz dobrze, jaki mam kopot z tym dugiem Darzeckich... Gdyby do nich pojecha, o przeduenie mi terminu lub rozoenie wypaty na lat kilka ciotki poprosi, przymili si do niej, zjedna j sobie... Same crki tylko majc ona za synami braci przepada, a Zygmu, kiedy siedzia za granic, cign z niej, ilesam chcia... Moe by wic i dla ciebie teraz t ask zrobia... Wprawdzie Darzecki sam interesami rzdzi, ale ona manad nim wpyw wielki, i przy tym to czowiek prny, ktry za jeden niski ukon, za jedno pocaowanie rki, wiele uczyni moe... C? zrobisz to dla mnie, Widziu? Cika chmura okrya rozjanion przed chwil twarz modego czowieka. Milcza. Benedykt troch podejrzliwie, a troch wstydliwie na niego spojrza. - C? zrobisz to, o co ci prosz? - grubiej ju nieco zagadn. - Nie, mj ojcze... boli mi to bardzo... ale nie... stumionym gosem odpowiedzia Witold. - Dlaczego? Racze mi przynajmniej wytumaczy... - Pozwl mi, ojcze, milcze! - Znowu! - krzykn Benedykt i twarz jego od wosw do szyi zalaa si szkaratem. Chcia co mwi, dugo jednak nie mg, a ze stukiem krzeso, na ktrym siedzia,odsuwajc zawoa: - Dobrze. Milczmy obaj. Chcesz mi by obcym? Zamykasz si przede mn jak przedwrogiem? Dobrze. Bde askaw uwaa mi od tego czasu za swego znajomego, ktry tym tylko rni si od wszystkich innych, e wemiesz po nim sukcesj! Tym razem Witold, bardzo blady, dra cay, a z oczu sypay si mu iskry. Uczynizrazu ruch taki, jakby mia za odchodzcym ojcem poskoczy i z ust rzuci w zamian otrzymanej obelgi grad gorzkich wyrzutw. Ale nie uczyni tego. Byo w nim co, co nakazywao mu powciga si i raczej wszystko znosi nistarga do reszty czcy go z ojcem wze. Upad tylko na krzeso, w obie donie wzi czoo i zawoa: - Okropno! okropno! Porozumie si nie podobna! Bdne koo! atwiej zapewne porozumie by si mogli, gdyby obydwaj nie byli krewcy i wybuchliwi;gdyby nade wszystko nieustanne rozjtrzenie, w ktrym od lat dwudziestu kilku y ojciec, nie przeszo drog odziedziczenia i niejako zaszczepienia w krew i nerwy syna. W krwi i nerwach obydwch gorzkim warem pyny z jednej strony przebyte, a z drugiej widziane i odczute niezmierne cierpienia. Raz jednak, wkrtce po skoczeniu niw, Benedykt z ssiedniego miasteczka do domu powracajcy siedzia na bryczce z tak ran i wypogodzon min, jakiej od dawna ju nikt u niego nie widzia. Zapominajc nawet o gderaniu siedzcego na kole stajennego chopca, filuternie umiecha si do siebie i, co mu si niezmiernie rzadko zdarzao, zamiast w d pociga, w gr czasem podkrca wsa. Gdy na dziedziniec wjeda, zobaczy odjedajcy od ganku i nieco z boku w cieniu jaworw zatrzymujcy si zgrabny koczyk, czterema piknymi komi zaoony,ze stangretem w liberii. Na ganku za sta tylko co tym koczykiem przybyy Zygmunt. Z parokonnej, trzscej, na to pomalowanej bryczki wyskakujc Benedykt uprzejmiej ni zazwyczaj synowca powita:- W szczliwy dla mnie dzie przyjechae, Zygmusiu! Jakbym na sto konisiad, taki rad jestem! Zygmunt milczc szed za stryjem w gb domu, a Benedykt znalazszy si ju w gabinecie swoim zdj paszcz pcienny, czapk na krzeso rzuci i z kieszeni surduta list jaki wyj. By to na poczcie w miasteczku otrzymany list od prawnika, ktremu prowadzenie procesu z Bohatyrowiczami powierzy i ktry uwiadamia go, e strona przeciwna w podaniu skargi do instancji wyszej terminuuchybia, e zatem wygrana pozostaje przynim wraz z przyznan mu przez pierwsz instancj sum, koszta procesu wynagrodzi mu majc. Listem o do uderzajc i szerokimi krokami po pokoju chodzc Benedykt woa: - Na swoim postawiem! I przegrali, i bdjeszcze musieli tysic rubli mi wypaci! Dlanich to suma ogromna, a i dla mnie take niemao znaczy... szczeglniej teraz. Ot, lament podnios! Ale nie daruj! Jak Boga kocham, ani grosza nie daruj! Jeeli dobrowolnie nie oddadz, licytowa bd... konie, krowy, graty i choby poduszki zlicytuj, a swoje odbior! Niech nie zaczynaj! I mnie przecie ten proces kosztowa, nie tyle wprawdzie, ale zawsze kosztowa. A fatyga i zgryzoty czy za nic poczytywa si maj? Dla nich to dobra lekcja, a dla mnie tysic rubli... fiu, fiu! Niepiechot chodzi ! Prawnik zapytywa w licie, czy ma czyni starania o wyegzekwowanie z bohatyrowickiej okolicy przyznanego mu przez sd zwrotu kosztw. A jake! Naturalnie! Natychmiast musi odpisa, aby usilne, najusilniejsze starania o to czyni. Egzekwowa bdzie nalen mu sum, egzekwowa bez adnego na nic wzgldu! Na adn nawet zwok nie pozwoli, cile stosujc si tylko do litery prawa, a jeeli nie oddadz prdko i dobrowolnie, na licytacj wystawi, wszystko, co maj, na licytacj... tak! - Id ty, Zygmusiu, na jakie p godzinki dobab, a ja t odpowied zaraz napisz... Dziwieczorem poczta z miasteczka odchodzi; umylnego zaraz wysa trzeba, aeby nie spni si... Od dobrego ju dziesitka lat do napisania kadego listu przybiera si dugo i z niechci. Dzi przecie ju przed biurkiem siedzia, papier z szuflady dostawa i rcezaciera. Widocznie, przy zdarzeniach podobnych nic mu ju, tak jak dawniej, we rodku nie pakao. Zygmunt, jak zawsze urnalowy i troch sztywny, z kapeluszem w rku przez pust sal jadaln przeszed, ale po chwilowym wahaniu zamiast uda si do pokojw pani Emilii, po wschodach z sieni na gr prowadzcych i zacz. Dom ten znanym mu by od dziecistwa; a chwilowe wahaniesprawia mu tylko myl, e na grze mieszkaa nie tylko Justyna, ale take i Marta. Przez okno przecie zobaczy star pann z kluczami i dziewk folwarczn idc ku oddalonym budynkom. Drzwi pani Emilii byy jak zwykle szczelnie zamknitymi, salon zupenie pustym; z grydochodziy dwiki skrzypiec. Wszed na wschody; na wskim i wpciemnym korytarzyku oblay go fale muzyki Orzelskiego; otworzy drzwi prowadzce dopokoju, w ktrym, gdy by dzieckiem i dorastajcym modziecem, bywa do czsto. Zamieszkiwaa go wtedy Marta; teraz wiedzia dobrze, e znale tam moe Justyn. Istotnie, na widok wchodzcego moda panna podniosa si u otwartego okna i robota, ktr w rku trzymaa - jaka biaa chustka z wyhaftowan ju jedn liter - z rk jej na st upada. Troch zblada, potem zarumienia si gwatownie i zaledwie kocami palcw dotykajc doni, ktr ze wzrokiem natarczywie w ni utkwionym wycign ku niej przybyy, stumionym nieco gosem zapytaa: - Czemu przypisa mam, kuzynie, odwiedziny twoje... w moim pokoju? Zamiast odpowiedzi wpatrzy si w ni jeszcze uparciej i z artobliw pieszczotliwoci wymwi: - Niegocinna! siada mi nawet nie prosi! - Owszem, usid, kuzynie, prosz! Posuna ku niemu krzeso i sama na uprzednim miejscu swoim usiada, obojtnaz pozoru, ale ze cignitymi troch brwiami i migoccym w dalekiej gbi oczu zatrwoeniem. Usiad tak, e kocem stopyobutej w cielisty kamasz i byszczcy trzewik prawie dotyka jej sukni. W otwarte okno spojrza. - Do malowniczy widoczek zacz. - Znasz go od dawna, kuzynie - obojtnie i zoczami na robot spuszczonymi zauwaya. Obok znajdujcej si ju na chustce litery jednej zaczynaa wanie haftowa drug. - Przez co mam rozumie - podj Zygmunt - e nie potrzebuj wcale przyglda si muprzez okno twego pokoju. Uprzejm jeste, kuzynko! Zreszt, masz w czci suszno. Nie posiadam sztuki zachwycania si widokami rodzinnej natury,moe dlatego, e silne wraenia wywiera na mnie moe to tylko, co jest nowym, oryginalnym, niespodzianym... Jake mona porwna taki choby jak ten adny widoczek ze wspaniaymi, zachwycajcymi scenami natury... Tu z wielkim istotnie wdzikiem sowa, wytwornie i malowniczo mwi zacz o Renie, Dunaju, Alpach, szwajcarskich jeziorach, Adriatyckim Morzu... Moe po czci myla o podbiciu ucha suchaczki, bo gosowi swemu nadawa mikkie, muzykalne modulacje, ale wida te byo, e wszystko, o czym mwi, budzio w nimkiedy szczere zachwycenie, a teraz tsknot. Mwic nieustannie patrza na pochylon nad robot gow Justyny. Wzrokjego przesuwa si po jej kruczym, lnicym warkoczu, po czystych liniach niadego czoa, po spuszczonych i frdzl czarnych rzs otoczonych powiekach, a utkwi w psowych, penych, zupenie w tej chwili spokojnych ustach i spyn z nich na kibi, ktrej wiee i silne ksztatyrysoway si pod ciemnym stanikiem, a piersi porusza oddech powolny i gboki. Mowa jego stawaa si te powolniejsz; kilka razy zajkn si, rk dotkn czoa, a nagle w poowie zdania opowiadanie przerywajc z rumiecami wytryskujcymi mu na blade policzki ciszej przemwi: - Spodziewam si, e nie mylisz, kuzynko, abym tu przyszed w celu opowiadania ci o ldach i wodach tego wiata... Nie zmieniajc postawy oczy na niego podniosa: - Gdy tu wchodzie, zapytywaam ci wanie, kuzynie, o przyczyn... - Przyczyna taka. Chciaem ci zapyta: czyto prawda, e pan Ryc stara si o ciebie,iczy... ewentualnie... masz zamiar polubi tego ju teraz wszechstronnie chudego milionera? Mwi piesznie i gos jego by troch wiszczcy. Ona rce z robot na kolana opucia i gow podniosa. - Jeeli zechcesz powiedzie mi, kuzynie, jakim prawem zapytujesz mnie o to, wwczas na pytanie twoje odpowiem... usznie. 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP c Zc ,tc ,nc ;Q Powcigajc si widocznie znowu zapyta: - A ty sama tego prawa nie domylasz si czy...nie uznajesz? - Nie domylam si - odpowiedziaa. Pochyli si i chcia uj jej rk, ale ona krzeso swe cofna i ramiona u piersi skrzyowaa. - Jest to najwitsze ze wszystkich praw na ziemi... prawo mioci! - zawoa. Justyna szybko z krzesa powstaa i dalej jeszcze ku otwartemu oknu cofajc si zawoaa: - Prosz ci, o! prosz ci, kuzynie, id std! Ale on tu przed ni stan. - Nie lkaj si, Justyno, nie lkaj si niczego... Ta mio, o ktrej sucha nie chcesz, jest tak czyst, wznios, idealn, e obraa ci nie moe... Wiem dobrze, co powiedzie mi moesz. Sam dobrowolnie utraciem to, czego teraz wszystkimi siami pragn... Ale przebacze mi chwil saboci... Przypomnij sobie wiersz, ktry oboje tak lubilimy dawniej: Ils ont pch, mais le ciel est un don; ils ont aim, c'est le sceau du pardon! Bd wspaniaomyln izwr mi swoje serce, swoj ufno, przyja... swoj dusz! Niczego wicej niechc, niczego wicej nigdy od ciebie nie zadam, tylko - duszy twojej, Justyno! Przy ostatnich sowach z rozgorzaymi oczami obie ju rce jej pochwyci. Po jej twarzy przebiegy ironiczne drgnienia. Rceswe z doni jego wysuwajc zapytaa: - Czy to dusza moja, Zygmuncie? Te moje rce, ktre w swoich chcesz trzyma, czy to moja dusza? Potem znowu ramiona u piersi krzyujc z podniesion, troch poblad twarz mwi zacza: - Dobrze, powiem wszystko i niech si to ju raz skoczy. Kochaam ci, kuzynie, dotego stopnia, e po latach niewidzenia i kiedy ju polubie inna, jeszcze nie mogam obojtnie sucha twojego gosu, aprzy kadym twoim zblieniu si do mnie czuam, e wszystko wraca... wszystko, caa przeszo moja do mnie wraca! Boe!jak ja cierpiaam! Kiedy przyjedae do Korczyna, nie chciaam ci widzie i nieraz jak szalona ku brzegowi rzeki biegam... z myl, e mier jest lepsz ni taka walkai taka trwoga... - Justyno! Justyno! - z nowym wybuchem rzuci si ku niej Zygmunt. Ale ona rozkazujcym gestem usuna go odsiebie i dalej mwia: -Taka trwoga! Bo nie, tyle aowaam tego,co miaam kiedy za najwysze dla siebie szczcie, ile lkaam si... ach, jak lkaam si jakiej zej chwili... jakiej okropnej chwili... w ktrej bym sama... ktra by... ktra by mnie wtrcia w ostateczne ju ponienie. Poniy si nie chciaam... Tak, kuzynie, chocia byam bardzo upokorzon, chocia i ty, kuzynie, i inni uczynilicie wszystko, cocie uczyni mogli, aby mi da pozna moj mao, moj nico... ja jeszcze byam dumn... owszem, wtedy dopiero staam si dumn i lkaam si tego, co mi si wydawao ostatnim, najgbszym ponieniem... Duma moja, kuzynie, duma moja kobieca czy ludzka, nie wiem, odtrcaa mnie wtedy od ciebie, bronia mi od ciebie, wypdzaa mi z domu, kiedy przyjedae... Czy wystarczyaby ona zawsze?... Moe tak... moe nie... ale znalazam inn pomoc, silniejsz!... Kiedy wtedy, pamitasz? przy wielu gociach do mnie mwie... twoja ona, kuzynie, co w tobie zauway musiaa... moe jej kto o przeszoci powiedzia... patrzaa na mnie. na ciebie, i w oczach jej zy stany. Co mi ta kobieta zego uczynia, aby miaa przeze mnie paka? Ja nie chc, by ktokolwiek przeze mnie paka! Wtedy kuzynie, zlkam si nietylko ju ponienia i wstydu, ale nikczemnoci. Pomidzy mn a tob stany zy, ktre zobaczyam w oczach twojej ony. Pomidzy mn a tob stano moje sumienie! Mwia to profilem do niego zwrcona i niena niego, ale w otwarte okno patrzc. Wyznania, ktre czynia, zawstydzay j i mieszay. On z tego jej zmieszania, z samych nawet wspomnie o przebytych z jego przyczyny cierpieniach czerpa nadziej i miao. Tu za ni stojc, w samo ucho prawie, pieszczotliwie i z rozmarzeniem jej szepta: - Czy podobna, aby Justyna, moja dawna, marzca, poetyczna Justyna, przywizywaa wag do wiatowych praw iprzesdw albo do zabobonnych skrupuw?... zy Klotyldy? Ale upewniam ci, e quand mme uszczliwi j potrafi! Sumienie? Rzecz wzgldna! Inna dla natur niewolniczych i poziomych, a inna dla wyszych i niepodlegych! Najwitszymprawem na ziemi jest mio, najwysz cnot bra i dawa szczcie... Chciaa mu przerwa, ale on, roznamitniony i nadziei zwycistwa nie traccy, mwi, a raczej szepta dalej: - Jestem bardzo nieszczliwy... zdaje mi si, e wszystko we mnie zamaro. Nie mam adnego bodca do ycia... Nie mog tworzy. Ty jedna moesz mi wskrzesi i przywrci szczciu, yciu, sztuce... Opu ten dom, zamieszkaj w Osowcach... jatam teraz jestem panem. Moja matka wszystko dla mnie uczyni. Klotylda jest dzieckiem, ktre uszczliwi mona cackami, a olepi drobn monet czuoci... Bdziemy y razem, nierozczni... nie lkaj si nigdy nie obrai nie poni ci niczym! Bdziesz tylko moj muz, moim natchnieniem, towarzyszk i siostr mojej samotnej duszy... Co wiat podejrzliwy i brudny mniema bdzie o tym,e u boku mego staniesz, c nas to obchodzi, nas, ktrzy przebywa bdziemy w krainie ideaw wysi i czystsi od wiata?... Tchu mu zabrako; z roziskrzonym wzrokiem i wilgotnym czoem chcia w oczy jej spojrze i ju kibici jej dotkn ramieniem. Ale ona gibkim i oburzonym ruchem cofna si o par krokw i z twarz tak prawie bia, jak leca na stole chustka, przez kurczowo zacinite zby wymwia: - On, ona i trzecia! Zupenie jak we francuskich romansach, ktrych kiedy tak wiele czytywalimy razem!... Nagle z wybuchajcym uniesieniem zawoaa: - Za kogo mnie masz, kuzynie? O czym mwie? Ale ty chyba sam tego nie rozumiesz! Jak to! Kogo niewinnego, kogo,co nam nic zego nie wyrzdzi, krzywdzi w tym, co jest jego. szczciem, honorem, moe yciem; co dzie, co godzin, co chwil kama i oszukiwa wiecznie chodziw masce czujc pod ni trd i plamy... Boe!i ty mi takie ycie ofiarowywa chciae... Jakim prawem? Co ja ci zego zrobiam? Jak miae? O! jakie to szczcie, e ja ci ju nie kocham! Ale nie! Gdybym ci i kochaa jeszcze, gdybym ci jeszcze tak jak dawniej kochaa, przestaabym w tej chwili... z gniewu, z obrazy, z ohydy... Teraz, gdy draa i mia w doni lec na stole chustk, gdy pier jej podnosia si szybko, a oczy, w ktrych jednoczenieprzebiegay byskawice i zy, rd bladej twarzy wieciy jak czarne diamenty, pozna mona byo, e nie ran wod bynajmniej w yach swych miaa, ale krew gorc, popdliw, dumn. Nigdy tak pikn nie wydaa si Zygmuntowi. Z zachwyceniem, z dz, ale zarazem i z uraz na ni patrza. - Mylaem, e mio wszystko obmywa i uwica... -zacz. Ale ona mu przerwaa: - Zmie nazw, kuzynie, prosz ci, zmie nazw... to nie jest mio, ale... Zawahaa si chwil, zawstydzenie czoo jej rumiecem oblao, prdko jednak dalej mwi zacza: - To jest romans... peno go we francuskichksikach... peno go i w yciu... O, znam go, znam go od dawna. By on przeklestwem mego dziecistwa, kiedy zabija mi matk, a dla ojca szacunek odbiera... Spostrzegaam go i potem pomidzy ludmi, a wszdzie, zawsze zaczyna si od... od gwiazd, a koczy si w bocie. O, muzy, siostrzane dusze, czyste uczucia, krainy ideaw... Boe! ile sw! ile piknych, poetycznych sw! czy wy uywajc ich kamiecie, czy nimi oszukujecie samych siebie? Moe i tak bywa. Ale ta poezja jest tylko wstpem do wielkiej, wielkiej prozy... Powiedziae, e mio uniewinnia i uwica wszystko. By moe, ale nie taka, co kryje si pod ziemi i wstydzi si samej siebie. Powiedziae, eprawa mioci s najwitszymi ze wszystkich praw wiata. O, tak! Ale o jakiejmioci, ty, wyksztacony mczyzna i artysta, mwic to mylae? Nie o tej, nie, najpewniej nie o tej, ktrej witanie odniedawna ja uczuam w sobie... Id na mogi ojca, kuzynie, id na mogi ojca... Kochaj to, co kocha twj ojciec... Nagle urwaa. Do ostatka wida nie chciaamyli swoich wypowiada. Zygmunt sta przed ni z pochylon twarz i zacinitymizbami. - Filozofka! - sykn - rezonuje, way, rozwaa, rozrnia... - Nie - odpowiedziaa - o filozofii dokadnego wyobraenia nawet nie znam. A za zdolno do rezonowania i rozrniania pozorw z prawd tobie, kuzynie, obowizan jestem... Ze zdumieniem i niedowierzaniem patrza nani. - Ale to by nie moe, aby ty, Justyno, tak ognista niegdy, poetyczna, zrobia si nagle tak zimn, przesdn, poziom! Nie! ty chcesz przemoc stumi uczucia swoje!Dumn jeste i przed sam sob chcesz odegra rol bohaterki. Wzruszya ramionami. - Powiedziae, e mamy oboje natury wzniose i niepodlege. Prosz ci, kuzynie,aby zdanie swoje o mnie zmieni. Upewniam ci, e jestem kobiet zupenie zwyk i podleg zupenie zwykej uczciwoci. Oto wszystko. - Wszystko! i nic mi wicej nie powiesz? nic? nic? - Owszem - piesznie odrzeka - koniecznym jest nawet, abym ci powiedziaa stanowczo i raz na zawsze, ez uczu, ktre miaam kiedy dla ciebie, niepozostao we mnie nic wcale, prcz prostejzreszt yczliwoci, ktr mam dla wszystkich na wiecie ludzi, i e przedmiotem moich myli i marze jest coczy kto... moe zarazem co i kto z tob adnego zwizku nie majcy... - Zapewne pan Ryc i les beaux restes jego milionw... - wtrci Zygmunt. - By moe - odpowiedziaa. Zmieszany, obraony, rozczarowany a jednak przez chwil jeszcze ciekawego wzroku oderwa od niej nie mogcy, wzi z krzesa kapelusz, odda jej z dala ceremonialny ukon i wyszed z pokoju. Byo ju po zachodzie soca, kiedy adny jego koczyk wtoczy si z turkotem pod kryty i brukowany ganek osowieckiego domu. Pani Andrzejowej na odgos ten zadray troch rce, w ktrych trzymaa ksik. Na jednym z fotelw otaczajcych wielki st z ksikami i dziennikami siedzc podniosa gow, spucia powieki ize spokojnymi rysami syna czekaa. W sali znajdujcej si na dolnym pitrze domu Klotylda graa na fortepianie. Jednoczenie z zaturkotaniem k u podjazdu muzyka jej umilka, potem ozwaa si znowu i znowu umilka, a brzmie zacza burzliwie, bezadnie, czasem aonie, czasem hucznie...Bya to gra istoty drcej, niespokojnej, czasem prawie bezprzytomnej, a umilka zupenie w chwili, gdy Zygmunt do pokoju matki wchodzi. Czu byo, e to dziecko, ktre tam, na dole wielkiego domu, grao z biegoci utalentowanej uczennicy muzycznych mistrzw, rozmowa majca stoczy si na grze przejmowaa nieznon boleci i trwog. Kiedy wchodzi do pokoju matki, od pierwszego spojrzenia pozna mona byo, e w drodze z Korczyna do Osowiec zajmoway go buntownicze myli i e pod ich wpywem powzi jakie energiczne postanowienie. Obok znudzenia i niesmaku jakie stanowcze zdecydowanie si na co malowao si w jego twarzy. Pocaowa rk matki i naprzeciw niej siadajc zacz: - Powiedzia mi Wincenty, e mama yczyasobie widzie si ze mn, gdy tylko do domuwrc. A ja take w ten pikny wieczr z Korczyna wracajc postanowiem bardzo powanie, pomwi dzi z mam o rzeczachmajcych dla mnie wag wielk, niezmiern... Spojrzaa na niego, w oczach jej zamigotaniepokj. - Sucham ci, mw! Moe myli nasze spotkay si i o jednym przedmiocie mwi z sob pragniemy. - Wtpi - odpowiedzia - jestem nawet pewny, e mamie nigdy nie przyszo na myl to, co ja dzi mamie chc zaproponowa, a raczej o co chc bardzo usilnie prosi. Umiechn si do matki pieszczotliwie, z przymileniem i, schyliwszy si znowu, pikn bia rk na czarnej sukni spoczywajc pocaowa. - Parions - zaartowa - e propozycj moj mama bdzie zdumion... nawet oburzon... oh, comme je te connais, ma petite, chre maman!... ale po namyle i spokojnej rozwadze, moe... - Sucham ci - powtrzya, a pikne jej oczy, ktrych blask zy i tsknoty zgasiy, z niewysowionym wyrazem powciganej czuoci spoczyway na tej pochylonej ku jej kolanom gowie, na ktr, Boe! Ile nadziei, ile jej cudownych marze i namitnych modlitw spyno! Gow podnis, ale nie wyprostowa si, tylko w poufnej i razem co pieszczotliwego majcej w sobie postawie, rki matki z doni nie wypuszczajc mwi zacz: - Nieprawda, najlepsza mamo, e u stp twoich i u twojego serca dziecinne i troch pniejsze nawet lata spdziem tak, jak spdza je musiaa la belle au bois dormant, sodko drzemica w swym krysztaowym paacu, wrd zakltego lasu, ktrego nigdy nie dotykaa jej stopa i z ktrego przychodziy do niej tylko wonie kwiatw i piewy sowikw? Nieprawda, chre maman, e usuwaa mi starannie od wszystkiego, co powszednie i pospolite, a przyzwyczajaa w zamian do rzeczy piknych, do uczu delikatnych, do marze wzniosych, nieprawda? - Prawda - odpowiedziaa. - I to take jest prawd, moja mamo, e przeznaczaa mi do zada i losw zupenie niepospolitych, wysokich... a tak wszystko skierowywaa, abym nie mg i nie chcia miesza si z szarym tumem? Czy to jest prawd, moja mamo? - Tak - odszepna. Z powstrzymywan cigle czuoci, ktrejGucha obawa zwalczy nie moga, suchaa jego mowy pynnej, penej wdziku i czua na swojej rce pieszczot jego rki mikk, delikatn. Takim, jakim przedstawia si w tej chwili, agodny, rzewny, na skrzydach poezji koyszcy si, Zygmunt czarowa j zawsze i nie tylko j jedn, bo i t take dusz kobiec, z ktr rozsta si on przed godzin, a ktra dugo jak ptak upojony kpaa si w tym czarze, i t drug, prawie dziecinn jeszcze duszyczk, ktra teraz na dole tego domu tona w zach i trwodze, i - wiele zapewne innych na szerokim wiecie. - Nieprawda, mon adore maman, e potem sama wysaa mi w wiat szeroki,gdzie wiele lat spdziem wrd najwyszych wykwintw miast, wrd najwspanialszych widokw natury, na onie sztuki... e przez te lata zupenie odwykem od tutejszej szaroci i pospolitoci, do ktrych zreszt i nigdy przyzwyczajony nie byem yjc w twoim idealnym wiecie, tak jak zaklta ksiniczka ya w swym krysztaowym paacu? Nieprawda, moja najlepsza, najrozumniejsza mamo? - Prawda. Ale do czego zmierzasz? - Zmierzam naprzd do tego, aby ci, ma chre maman, powiedzie, e za wszystko, co wyliczyem, jestem ci gorco, niewypowiedzianie wdzicznym... Tu pochylony znowu ustami dotkn jej kolan. - Nastpnie do tego, e przecie rzecz jest niepodobn, zupenie niepodobn, abympo takiej, jak moja, przeszoci, zosta nazawsze przykuty do tego kawaka ziemi, dotych stajen, stod, obr... que sais-je? do tego okropnego Jamonta, ktry co wieczrprzychodzi mi klekta nad gow o gospodarstwie... do tych... tych... que sais-je? zamaszystych i razem jak nieszczcie znkanych ssiadw... Czy to podobna? Moja droga mamo, czy ktokolwiek, po takiej, jak moja, przeszoci, wobec takich, jak moja, ambicji i potrzeb moe wymaga tego ode mnie? Rce szeroko rozpostar, oczy mu si troch szerzej ni zwykle rozwary, zmarszczka przerzna czoo. Silnie do gbi by przekonany, e wymaganie, o ktrym mwi, byoby absolutnie niemoliwym i niesprawiedliwym. Pani Andrzejowa mylaa chwil. Do pewnego stopnia susznoci skargom syna nie odmawiaa. Pamitaa wybornie o swoich wasnych wstrtach i nieudolnociach. Po chwili z namysem mwi zacza: - Ciernie twojego pooenia rozumiem dobrze. Wszystko to, co wyliczye, czyni je dla ciebie trudniejszym, ni bywa ono dlainnych. Jednak, moje dziecko, niczyje ycie na tej ziemi nie moe by wolnym od usiowa, walk, cierpie i speniania trudnych... Prdko z krzesa wstajc mow jej przeci: - Dzikuj! Mam ju tych usiowa, walk i cierpie a nadto dosy. Utopiem w nich dwa lata mego ycia. J'en ai assez! - Gdyby by wyjtkiem... Ale... wszyscy jestemy nieszczliwi... Stajc przed matk zapyta: - Nie jest przecie yczeniem mamy, abym pomnaa poczet nieszczliwych? twoje odpowiem... usznie. 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP:c c c ,c : P?- W gosie jej czu byo troch drenia, gdy odpowiedziaa: - Nie ma na wiecie matki, ktra by dzieckoswoje nieszczliwym widzie chciaa, ale ja dla ciebie pomidzy niskim szczciem a nieszczciem wzniosym wybraabym drugie. - Kt tu mwi o szczciu niskim? - zarzuci - czy przyjemnoci wyborowych towarzystw, piknoci wspaniaej natury, rozkosze sztuki stanowi niskie szczcie? - Najpewniej nie. Poniewa jednak tu si urodzie, tu s twoje obowizki, tu y musisz... - Dlaczego musz? - przerwa - dlaczego musz? Ale wanie przybylimy w rozmowie naszej, droga mamo, do punktu, na ktrym umieszcz moj propozycj... non! moj najgortsz prob... Zawaha si przez chwil, patem znowu przed matk siadajc znowu pochyli si kujej kolanom i rk jej wzi w swoje donie. Znowu te pieszczotliwie, z wdzikiem, z odcieniem rzewnoci i poetycznoci, mwi zacz. Mwi o tym, aby sprzedaa Osowce, ktre byy dziedziczn jej wasnoci, i aby z nim razem za granic wyjechaa. Mieszka bdw Rzymie, Florencji albo w Monachium, kadego lata wyjeda w gry lub nad morze. Kapita osignity ze sprzeday Osowiec w poczeniu z tym, co Klotylda posiada i jeszcze w przyszoci od rodzicw otrzyma, wystarczy im na ycie, nie zbytkowne wprawdzie, ale dostatnie i bardzo przyjemne. Zreszt, on moe jeszcze kiedy i bardzo bogatym zostanie, gdy w otoczeniu stosownym artystyczne natchnienia i zdolno twrcz odzyska. yi podrowa bd zawsze razem, przyjemnoci wysokich uywa, wszystkie marzenia swoje spenia, tylko trzeba, abywydostali si std koniecznie, aby koniecznie i co najprdzej wynurzyli si z tego morza pospolitoci, nudy i powszechnych zych humorw. Z lekka artowa zacz: - Nieprawda, moja zota mamo, e tu panuje powszechny zy humor? Wszyscy pokim albo po czym pacz, zbiedzeni, skopotani, przelknieni... Std pynie melancholia, qui me monte la gorge i dawi mi jak globus histericus t biedn pani Benedyktow... Raz tylko wyjedaa za granic, droga mamo, i to dawno... jeszcze z ojcem. Nie znasz wic rnicy atmosfer... nie wyobraasz sobie, ile znalazaby tam rzeczy piknych, ciekawych, wzniosych, prawdziwie godnych twego wyksztacenia, smaku i rozumu!... Milczaa. Z gow podniesion i spuszczonymi powiekami siedziaa nieruchomo, nie odbierajc mu swojej rki,ktra tylko stawaa si coraz zimniejsz i sztywniejsz. Na koniec cicho, ale stanowczo przemwia: - Nie uczyni tego nigdy. Porwa si z krzesa. - Dlaczego? dlaczego? Podnoszc na niego wzrok gboki i surowyodpowiedziaa: - Dlatego wanie, co powiedziae... Dla tejwanie melancholii... - Ale to jest wciek... pardon! kracowy idealizm! Kracow idealistk jeste, moja mamo! Skazywa si na wieczny smutek, kiedy unikn go mona, przyrasta do zapadego miejsca na ksztat grzyba, dlatego tylko e inne grzyby siedzie w nim musz -to idealizm bezwzgldny, kracowy idealizm! Patrzc mu prosto w oczy zapytaa: - A ty, Zygmuncie, czy nie jeste idealist? On! ale naturalnie! Uwaa si on za idealist i nie przypuszcza nawet, aby go ktokolwiek o materialistyczne zasady albo dnoci mg podejrzywa. Ale w tym wanie tkwi niemono pozostawania jegotutaj. Spragniony jest ideaw i wyszych wrae, a otacza go sama pospolito i monotonia. Idealist zreszt bdc do ascetyzmu skonnoci nie posiada. Fakirem ani kamedu zosta nie moe. Jest on czowiekiem cywilizowanym i posiada potrzeby zaszczepione w niego wraz z cywilizacj: potrzeby uciech i rozrywek pewnego rzdu, tu do znalezienia niepodobnych. Dla braku wrae pracowa nie mogc, nie ma take adnych przyjemnoci, a cae dnie przepdza bez pracy i bez przyjemnoci jest to ycie prawdziwie piekielne, od ktrego oszale mona, nie tylko ju ze zmartwienia i tsknoty, ale z samej nudy... Unosi si. Od dawna ju pracujce w nim niezadowolenie i zniecierpliwienie teraz, wobec oporu matki grocego ruin jedynemu jego ratunkowemu planowi, nadwerao w nim nawet zwyk wykwintno form. Wyglda daleko mniej urnalowo ni zwykle. Z rkami w kieszeniach surduta pokj przebiega; kilka razy gniewnie i niespokojnie wasn swoj posta obejrza. - Tu kady - woa - najwikszy choby idealista, najgenialniejszy artysta, przemieni si musi w opasego wou... Ciao prosperuje, a duch upada. Czuj w sobie okropn degrengolad ducha... Prawdziwie i gboko nieszczliwym jestem... Marniej, gin, wszystko, co jest we mnie wyszego, idealnego, przemienia si w i tuszcz!... Przy ostatnich wiatach koczcego si dnia pani Andrzejowa cigaa wzrokiem gwatown przechadzk syna po pokoju i wtedy dopiero, gdy przerwa si na chwil potok jego wpzgryliwej, wpaosnej mowy, gosem, ktry z dziwn trudnoci wychodzi z jej piersi, zauwaya: - Czy zachty do tej pracy, ktrej pragniesz, i do tej, ktrej nie lubisz, niejakiego przynajmniej wynagrodzenia brakw, na ktre si skarysz, nie moesz znale w uciechach serca?... Ja kiedy je posiadaam, znam wic ich moc i wag. Jeste, Zygmuncie, bardzo szczliwie oeniony. - Nie bardzo - sarkn. Tak cicho, e zaledwie mg j dosysze, zapytaa: - Czy nie kochasz Klotyldy? Zakopotany troch, przechadzk sw przerwa, stan. - Owszem... owszem... mam dla niej przywizanie... duo przywizania... ale nie wystarcza mi ona.... do duchowych moich potrzeb nie dorosa... ta wieczna jej czuo i nieustanne paplanie... Z ywoci mu przerwaa: - Jest to dziecko, pikne, utalentowane i namitnie ci kochajce dziecko, ktre w socu twojej mioci i przy wietle twegoumysu dojrze i rozwin si moe... Nie tylko za szczcie, ale i za jej moraln przyszo odpowiedzialnym jeste... - Pardon! - przerwa - na pedagoga nie miaem powoania nigdy i do ksztacenia ony mojej nie obowizywaem si przed nikim. Ce n'est pas mon fait. Jest si dobran par lub si ni nie jest. Voil! A jeeli w tym wypadku s jakie nierwnoci, ofiar ich z pewnoci jestemja. Plecami do pokoju zwrcony stan przed oknem, za ktrym soce, ju niewidzialne,zapalao nad drzewami parku szeroki pas rowy. Przez kilka minut panowao milczenie, ktre przerwa stumiony gos pani Andrzejowej. Czu w nim byo zdejmujc j niewysowion trwog. - Zygmusiu, chod do mnie... chod tu... bliej! A gdy o par krokw od niej stan, szeptem prawie mwi zacza: - Na wszystko, co kiedykolwiek nas z sob czyo, co kiedykolwiek kochae, prosz ci, aby mi odpowiedzia szczerze, zupenie szczerze... Zlkam si, widzisz, niezmiernie myli, ktra do gowy mi przysza... Uczuam niezmierny ciar na sumieniu... Jednak pragn wiedzie prawd, aby mc jasno rozpatrze si w pooeniu ico jest jeszcze do naprawiania, naprawi, czego unikn mona, unikn... Czyby prawdziwie i stale kocha Justyn? Czyby to uczucie byo przyczyn tak prdkiego zobojtnienia twego dla Klotyldy? Czy... gdybym... zamiast zraa, zachcaa ci bya do oenienia si z Justyn i gdyby ona bya teraz twoj on, czuby si szczliwszym, mniejszym, lepiej do ycia i jego obowizkw uzbrojonym? Zapyta tych, wysucha z troch gorzkim,a troch lekcewacym umiechem, po czym z rkami w kieszeniach i podniesionymi troch ramionami przechadzk po pokoju znowu rozpoczynajc odpowiedzia: - Bardzo wtpi. Wie mama, e rozczarowaem si do niej zupenie Zimna jest, przesdna, ograniczona, przybiera jakie pozy bohaterki czy filozofki... Przy tym dzi wanie zauwayem, e ma takie zgrubiae rce i w ogle wyglda wicej naprost, ho dziewk ni na pann z dobrego towarzystwa... Ju te Klotylda daleko jest dla mnie stosowniejsz... bo delikatniejsza, staranniej wychowana i wcale adny talent do muzyki posiada... wcale adny... Tylko e ja dziwnie atwo oswajam si ze wszystkim, a jak tylko oswoj si, zaraz mi nudzi... Ca dpasse toute ide, jaki ja mam gd wrae... Prawdziwie, pod tym wzgldem nienasyconyjestem i dlatego wanie w tej tutejszej monotonii gin, marniej, przepadam... Mwi jeszcze czas jaki, ale trudno byo zgadn, czy pani Andrzejowa go suchaa. Odpowied jego upewnia j o dwch rzeczach: naprzd o tym, e przez Justyn odtrconym zosta, nastpnie, e adnej z tych dwch kobiet prawdziwie i stale nie kocha. Czy kogokolwiek lub cokolwiek mgkocha? Powoli, powoli wyniosa kobieca gowa aobnym czepkiem okryta chylia si na pier, w ktrej wzbieraa hamowanajeszcze burza uczu, i podniosa si znowuwtedy dopiero, gdy Zygmunt kroki swe przed ni zatrzymujc raz jeszcze ze zmieszaniem proby i wyrzutu, pieszczotliwoci i zniecierpliwienia pyta zacz: czy cierpienia jego nie skoni j do wykonania planu, ktry uoy? czy po namyle, zimno na rzeczy spojrzawszy, niezgodzi si na to, czego on pragnie i dla podtrzymania swoich twrczych zdolnoci, dla uniknicia ostatecznej degrengolady ducha koniecznie potrzebuje? Wtedy pani Andrzejowa gow podniosa znowu i gosem, w ktrym brzmiaa zwyka ju jej wynioso i energia, odpowiedziaa: - Nigdy. Ja na te rzeczy nigdy zimno patrze nie bd. Dopki yj, nigdy na tej pidzi mojej rodzinnej ziemi, nigdy w tych cianach obcy ludzie... obce bogi... Nagle wybuchna: - Wielki Boe! Ale po mojej mierci ty to uczyni jeste gotw... tak! ty to uczynisz pewno, gdy tylko ja oczy zamkn... Jak tchrz uciekniesz z szeregw zwycionych... jak samolub nie zechcesz ama si chlebem cierpienia... Kawa Chrystusowej szaty rzucisz za srebrnik, aeby kupi sobie ycie przyjemne... Wielki Boe! Ale ty chyba w chwili uniesienia... w dziwnym jakim nie okazujesz si takim... Zygmuncie, o! mj Zygmuncie! powiedz mi, e naprawd inaczej mylisz, i czujesz... Syn, spokojny i zimny, nie dajc si unie jej wybuchowi, jakby jej prawie nie suchajc mwi: - Niech si mama nie unosi! Ale, moja droga mamo, prosz si tak nie unosi! Kttu mwi o samych tylko przyjemnociach ycia? Mnie idzie o co wyszego, waniejszego... o moje zdolnoci... natchnienia... - Czy dusza artysty - zawoaa - musi koniecznie by tylko motylem na swawolnych i niestaych skrzydach przelatujcym z ry na r? Czy tu ziemia nic nie rodzi? czy tu soce nie wieci? czy tu krlestwo trupw? e adnego bysku pikna i ycia dokoa siebieznale nie moesz?... e nic ci zachwyceniem czy blem, mioci czy oburzeniem wstrzsn i natchn nie moe? A ja marzyam... a ja marzyam... Tu gos jej dre zacz powciganymi z caej siy zami. - A ja marzyam... e tu wanie, w otoczeniu rodzinnej natury, wrd ludzi najbliszych ci na wiecie, twrcze zdolnoci twoje najpotniej w tobie przemwi... e raczej tu wanie najpotniej przemawia do nich bdzie kada rolina i kada twarz ludzka, kade wiato i kady cie... e wanie soki tej ziemi, z ktrej i ty powstae, jej zy i wdziki, jej sodycze i trucizny najatwiej wzbij si ku twojej duszy i najpotniej jzapodni... Stojc przed ni w postawie zbiedzonej, prawie skurczonej, rce gestem zdumienia rozkada i prawie jednoczenie z ni mwi: - Ale ja tego wszystkiego nie znam... ja, ma chre maman, z tymi wiatami, cieniami, sodyczami, truciznami etc., etc. od dziecinnych dni nie przestawaem nie zyem si... nie przywykem do nich... wcale do czego innego przywykem... Nie mona z cywilizowanego czowieka przedzierzgn si na barbarzyc z powodu... z powodu sokw ziemi, z ktrymi si do czynienia nie miao! Powoli, obu domi opierajc si o st, bo moe nogi posuszestwa jej odmawiay, powstaa i zapakaa tak, jak pakaa zwykle, bez kania, bez najlejszego drgnienia rysw, kilku grubymi zami, ktre powoli stoczyy si po jej policzkach. - Moja wina, moja wina, moja bardzo wielka wina!-powoli wymwia. - Zbdziam. Pomidzy tob a tym, co powinno by najwysz twoj mioci, nie zadzierzgnam do silnych wzw. Mwiam ci wprawdzie o tej mioci zawsze, wiele... ale sowa, to wida siew nietrway... Zbdziam... Ale, dziecko moje... Tu biae rce modlitewnym gestem na staniku aobnej sukni splota. - Nie karz ty mnie za mj bd mimowolny... o, mimowolny! bo mylaam, e czyni jak najlepiej... Zamykaam ci w krysztaowym paacu i w dalekie wiaty wysyaam, bo w myli mojej miae by gwiazd pierwszej wielkoci, nie za pospolit wiec, wodzem, nie szeregowcem. Wida zbdziam, ale ty bd mj popraw. Pomyl, gboko pomyl nad krtk histori swego ojca, ktr znasz dobrze. Czy nie moesz z tego samego co on rda czerpa si, mstwo, moraln wielko? Twj ojciec, Zygmuncie, oprcz wielu innych rzeczy wielkich kocha ten sam lud, ktrym i ty otoczony jeste, posiada sztuk ycia z nim, podnoszenia go, pocieszania, owiecania... Nagle umilka. W zmroku, ktry zaczyna ju pokj ten napenia, usyszaa gos drwicy i pogardliwy, ktry jeden tylko wymwi wyraz: - Bydo! O, Bg niech bdzie jej wiadkiem, e pomimo wszystkich swoich instynktownych odraz i niedonoci nigdy tak nie mylaa,nigdy na wielkie zbiorowisko ludzi, najbliszych jej w wiecie ludzi, takiej obelgi, w najgbszej nawet skrytoci myliswej nie rzucia; e zbliy si do tego zbiorowiska, przestawa z nim, pracowa nad nim nie umiejc sprzyjaa mu serdecznie i dla najndzniejszej nawet istoty ludzkiej miaa jeszcze yczliwo i choby bierne wspczucie. O, Bg tylko jeden widzia burz przeraenia, ktr w niej wznieci ten jeden wyraz z obojtnie wzgardliwych ust jej syna spady, bo on tej burzy, ktra jej gos odebraa, ani kredowej bladoci twarz jej oblewa poczynajcej nie spostrzeg i stajc przed ni, jakby z milczenia jej chcia korzysta,mwi zacz: - Bardzo dobrze rozumiem, o co kochanej mamie najwicej idzie. I jake nie rozumie? Soki ziemi, chleb cierpienia, Chrystusowe szaty, lud... sowem... jak mwi stryj Benedykt, to... tamto!... Nigdy o tym mwi nie chciaem, aeby kochanej mamy nie gniewa i nie martwi. Szanuj zreszt wszystkie uczucia i przekonania, szczeglniej tak bezinteresowne, o, tak nadzwyczajnie bezinteresowne! Ale teraz spostrzegam, e zachodzi konieczno szczerego rozmwienia si o tym przedmiocie. Ot przykro mi to bardzo, j'en suis dsol, ale ja tych uczu i przekona nie podzielam. Tylko szalecy i kracowi idealici broni do ostatka spraw absolutnie przegranych. Ja take jestem idealist, ale trzewo na rzeczy patrze umiem i adnych pod tym wzgldem iluzji sobie nie robi... a nie majc adnych iluzji,nie mam te ochoty skada siebie w caopaleniu na otarzu - widma. Prosz o przebaczenie, jeeli mamy uczucia czy wyobraenia obraam, ale rozumiem, doskonale rozumiem, e osoby starsze mog zostawa pod wpywem tradycji, osobistych wspomnie etc. My za, ktrzy za cudze iluzje pokutujemy, swoich ju nie mamy. Kiedy bank zosta do szcztu rozbity, idzie si gra przy innym stole. Tym innym stoem jest dla nas cywilizacja powszechna, europejska cywilizacja... Ja przynajmniej uwaam si za syna cywilizacji, jej sokami wykarmiony zostaem, z ni przez tyle lat pobytu mego za granic zyem si, nic wic dziwnego, e bez niej ju y nie mog i e tutejsze soki tucz mi wprawdzie ciao w sposb... w sposb prawdziwie upokarzajcy, ale ducha nakarmi nie mog... Suchaa, suchaa i moe miaa takie poczucie, jak gdyby ziemia spod stp si jejusuwaa, bo obie jej donie mocno ciskaykrawd stou. - Boe! Boe! - kilka razy z cicha wymwia, a potem jedn rk od stou odrywajc i ku oknu j wycigajc, z trudem, zdawionym gosem zacza: - Id na mogi ojca, Zygmuncie, id na mogi ojca! Moe z niej... moe tam... - Mogia! - sarkn - znowu mogia! Ju druga dzi osoba wyprawia mi na mogi! Ale ja za mogiy bardzo dzikuj... przede mn ycie, sawa... - Bez sawy, bez grobowca, przez wszystkich zapomniany, w kwiecie wieku i szczcia ze wiata strcony, twj ojciec...48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc +9 @\c&;c5 >tam... - Mj ojciec - wybuchn Zygmunt - niech mi mama przebaczy... ale mj ojciec by szalecem... - Zygmuncie! - zawoaa, a gos jej dwicza zupenie inaczej ni zwykle: przeraliwie jako i gronie. Ale i on take mia w sobie troch popdliwej krwi Korczyskich, ktr wzburzy niezomny opr matki. - Szalecem! - powtrzy - bardzo szanownym zreszt,.. ale do najwyszego stopnia szkodliwym... - Boe! Boe! Boe! - Tak, moja mamo. Niech mama mnie przebaczy, ale ja mam prawo mwi o tym,ja, ktry nie mog zaj przynalenej mi wwiecie pozycji, ktry nieraz w szczliwszych krajach czuem przybite domego czoa pitno niszoci, ktry o poow uboszy jestem przez to, e mj ojciec i jemu podobni... - Wyjd! wyjd std! - nagle gos z piersi wydobywajc zawoaa. - Co najprdzej, o!co najprdzej... bo lkam si wasnych ust... o!... Nie dokoczya, tylko z wysoko podniesiongow i twarz, ktrej kredowa blado w ramie czarnego czepka odbijaa na tle zmierzchu, rozkazujcym gestem wskazywaa mu drzwi. - Ale pjd! pjd! z mam o tych rzeczachrozmawia nie podobna! Mogiy, zorzeczenia, tragedie! Co si tu dzieje! Co si tu dzieje! I o co? za co? dlaczego? Gdyby o tym gdzie indziej opowiada, nikt by nawet nie zrozumia i nie uwierzy! Wyszed i po cichu drzwi za sob zamkn. S ludzie, ktrzy paka umiej tylko nad mogiami drogich sobie istot, czym za jestrozpacz nad mierci uczu i ideaw doznawana, nie wiedz. Lecz ta wspaniaa kobieta, ktra z twarz jak opatek bia staa rd zmroku niby w kamienn kolumn przemieniona, czua teraz, e na drodze jej ycia i na dnie jej serca wznosi si druga mogia, rozpaczniejsza jeszcze od pierwszej, bo nic ju po sobie nie pozostawiajca. W t drug mogi kady si na wieki i bezpowrotnie j egnay najdrosze jej uczucia i nadzieje; rozkadaa si w niej, niby ciao w retorcie mierci na marn par przerabiane, wiara jej w geniusz i w szlachetno syna... Wydao si jej nawet, e czuje zapach trupa i e ten trup znajduje si w niej samej, zalega dno jej wasnej piersi, ktr zdjo miertelne zimno. Byaby to agonia jej wielkiej mioci dla syna? Czyby go kocha przestawaa? Pier jej styga, jakby w niej zagas jedyny pomie, ktry utrzymywa jej ycie. Ona rozumiaa, co tam ganie, i obie donie mocno przyciskaado serca, chcc moe zatrzyma to, co z niego ulatywao. Czua, e wraz z zanikaniem jej mioci i wiary niezgbiona prnia otwiera si przed ni, krusz si same podstawy jej bytu, jaki n ostry i nielitociwy podcina same korzenie jej ycia. Z postawy jej, ruchw rk i drenia rysw wida byo nieznon mk, ktra bolesne prdy rozsyaa od koczyn do koczyn jej ciaa, si cierpienia, zda si, wywlekajc z niej dusz. Wtem oczy jej olepio jakie wielkie, jaskrawe wiato. By to w pas na niebie, przed chwil rowy, a teraz krwawo zaczerwieniony, ktry za drzewami ogrodu i nad nimi pozostawio zasze ju soce. Szeroki, rwny, gdzieniegdzie zbawaniony, podobnym on by do rzeki krwi, po ktrej przepyway kiry fioletw i nad ktr, nibyrozwiewna gloria, ulatyway zotawe pary. To zjawisko przyrody dla kobiety, ktra patrzaa na nie, przedstawio jaki symbol i uderzyo jej w oczy jakim przypomnieniem. Z miejsca, na ktrym staa, widziaa tylko wski, daleki rbek bkitu, do promienia ideau, do wiecznej, chocia dalekiej nadziei podobny, lecz wicej nic, nic prcz tej rzeki krwi ciemnymi kroplami jak cikimi zami usianej, zotaw par buchajcej. Patrzaa, patrzaa, a donie podnoszc doskroni, jak kto, kto przed gwatownym wichrem osta si nie moe, okrcia si na miejscu i z jkiem na ziemi upada. Kolana jej i rce splecione, ktrymi sobie zasonia czoo, z guchym stukiem o posadzk uderzyy. Po pokoju rozlega si zacz szept, to gwatowny, to znw tak cichy, jak gdyby z konajcej piersi wychodzi: - Widziae? Ciebie znieway! Pami twoj, grb twj... Ideay nasze, wiar, pragnienia zdepta! Andrzeju! czy ty mi syszysz? czy ty mi przebaczasz? Moja wina, moja wina, moja bardzo wielka wina! Ale ja tego nie chciaam... mierci, o! mierci! Ale mier nie byaby okrutn, gdyby przybywaa ku tym, ktrzy ju ycia nie pragn. Silne jej ciao zwycisko opierao si targajcej nim rozpacznej burzy. Przed oknem zasonitym czerwonoci nieba dugo z twarz przy ziemi leaa, a gdy podniosa j i spojrzaa w gr, wyraz niemego, osupiaego zachwycenia napenijej oczy. Po raz drugi dowiadczya wizj ktrej pragna i wzywaa zawsze. Widziaa Andrzeja. Ksztaty jego zaledwie rozrnia moga, bo owijay je zotawe pary, ale wypuke rysy, w ciemnej gstwinie wosw, z krwawic si plam na czole, mczesk bladoci odbijay na tle krwawego oboku. W te rysy wpatrzya si ze stokro wiksz jeszcze mioci niw owym dniu dalekim, gdy ukochany zdejmowa z jej skroni welon oblubienicy. Cisza gboka, taka, jaka na ziemi bywa tylko przed wejciem jutrzenki, dokoa niejzalega. Najlejszy szmer ucha jej nie dolatywa; nie czua te twardoci ziemi, na ktrej klczaa, ani przestrzeni rozdzielajcej j z zawieszonym pod niebemzjawiskiem. - Czy mi przebaczasz? - drcymi usty szeptaa. Ale on, zotaw glori owinity, lea na krwawym oboku cichy, smutny, w daleki rbek bkitu zapatrzony. Zdao si jej tylko, e z mglistych obson wydobyte, przejrzyste jego rami na mgnienie oka wycigno si nad jej gow. - Bez ojca wzrs - szeptaa - bez ojca... bez ciebie! Lecz na krwawym oboku eglujca kropla fioletu zbliaa si, rosa, wyduaa i powoli, rys po rysie, zasaniaa to oblicze blade, ciche, a do koca zapatrzone, niby w promie ideau lub w wieczn, chocia dalek nadziej, w wski, daleki rbek bkitu. XIV Dzie by znowu witeczny i pogodny, ale rozlega rwnina, z jednej strony w lesistepagrki, a z drugiej w pkoliste koryto Niemna ujta, wcale inn miaa posta nieli w wietne, skwarne, mozolne dni upynionego ju lata. Miaa wcale inn posta, bo byo to wito wesoe i rzekie jeszcze, w zebrane plony bogate, lecz ju niby u wrt rozpoczynajcej si jesieni stojce. Zamiast wieoci, blasku i kipitku wezbranego ycia unosi si teraz nad t rwnin agodny smtek natury, omdlewajcej zwolna i z wdzikiem. Na spasionych miedzach, gadkich i pustych, zaledwie gdzieniegdzie sterczay nagie odygi cykorii, ciemn czerwieni iskrzyy si bujne kity koskiego szczawiu, drobne puchy kotkw i knce dzicieliny trwonie przypaday ku stwardniaym krawdziom zagonw. Jak okiem zajrze, zdeptane przez trzody cierniska to swoj mieszay z ciemn szaroci zoranejgleby i widniejc zieleni kartoflisk, a wszystko to razem wygldao jak kobierzeco barwach przygasych i spowiaych, na ktrym tu i wdzie anki dojrzaej gryki kady rdzaworowe plamy, a majow zielonoci odbija na korczyskich polach bujajcy wysoki gaj koskiego zbu. ciekitajemniczo przedtem na dnie zboowej puszczy utopione widocznymi teraz, chociamdawymi skrtami przepyway ciemniejsz od nich rol, ktrej spulchnionpowierzchni gsto osiadyway wrony, w zadumanych postawach spuszczajc ku ziemi eru szukajce swe dzioby. U skraju ciernisk, pod laskami, wzbijay si maychognisk pastuszych niskie, nike, sinawe dymy; polne grusze, topole i wierzby stay jeszcze w zieleni gstej, lecz sczerniaej i bez blasku, a kiedy niekiedy, nie wiedzie skd si biorc, ty li przelatywa ju powietrzem i gdzieniegdzie na polnych krzakach mlecznie bielay patki pajczyny.Zamiast upajajcej woni kwitncych zi, skoszonych traw, wiea ztej somy i z drzew ulatniajcej si ywicy, czu byo naok jeden tylko mocny, wilgotny, razowepieczywo przypominajcy zapach ziemi, gboko przez pugi wzruszonej. Zamiast oguszajcych pieww ptastwa i niezliczonych w rozmaitoci swej brzcze owadw panowaa wszdzie cisza, cisza niemierci jeszcze, ale wielkiego uspokojenia si istot i rzeczy, wrd ktrej jednak ozyway si w grze ostre krzyki urawi i klekot bociani, a w dole na mdlejcych skrzydach przelatyway spnione motyle,pszczoy nad ankami gryki brzczay i powyej drzew dzwonia cigle niewidzialnastruna nadwodnych muszek. W dnie powszednie rozlegay si tu jeszcze przewleke i pospne lub ochocze i krtkie woania oraczy; wida take byo szybko posuwajce si pugi, z cichym chrzstem po zoranej roli wlokce si brony i powoli, rwno, w prostych liniach, z wyprostowanymi postaciami postpujcych siewcw, ktrych rce rytmicznymi prawie ruchy rzucay na zagony obfit ros ziaren. Nad tym za wszystkim, nad zacieajcym ziemi kobiercem przygasym i spowiaym, a gdzieniegdzie tylko rdzaw rowoci lub majow zieleni rozweselonym, nad pociemniaymi drzewami, u ktrych stp wiy si nike dymy, nad z rzadka rozsianymi oraczami i siewcami, wiecio rd czystych, lecz bladych bkitw ciche, przygase, bladozote soce. Zdawa si mogo, e przez dugie wylewanie na ziemi zapadniajcych ogni wywabio ono z szaty ziemi wietne jej barwy i samo poblado, a teraz na pikn jeszcze, lecz uciszon i smtn spogldao smtnym, uciszonym okiem. Tak jak ziemia, ktra umiechaa sijeszcze, lecz ju nie wybuchaa radoci, ogrzewao ono jeszcze, lecz ju nie palio,askawie zarzucao na wszystko paszcz zbladego zota, lecz nigdzie nie rozniecao ognisk pomieni i iskier. Od pozbawionego tych ognisk, bladego bkitu nieba do spowiaego kobierca ziemi stao powietrzeniepokalanie przejrzyste, nieco chodn rzewoci przejte, przypominajce bliskie ju, pajczynowe, babie lato - do umieszczonego nad wiatem krysztaowego dzwonu podobne. Wraz ze zmienion postaci natury bohatyrowicka okolica nieco odmienn posta przybraa. Nie by to ju, jak przedtem, gsto zbity i dla oka prawie nierozwikany pas rolinnoci, rd ktregoz bliska tylko i uamkowo rozpoznawa byo mona granice zagrd i ich domostwa. Teraz tylko wszystkie poty i ciany budynkw do poowy niemal tony w przedziwnie wybujaych, z niesychanym gwatem wzdymajcych si gstwinach. Byy to gstwiny, a raczej wzdte rzeki, dzikie puszcze chwastw. Byy to niby ksigi natury o gsto zbitych i coraz innychkartach. Z wysokiej, szerokolistnej, puszystej dla oka a twardej dla rki pocieli olbrzymich opuchw, babek, chrzanw bujay tam wysoko niezliczone osty, u wierzchokw ubrane w bladorowe, misterne, kolcami zjeone kwiaty mieszajce si ze nienymi koronami krwawnikw, z ciemn czerwienikoskich szczawiw, z zarolami psich jzyczkw, ktrych podugowate licie wysuway si zewszd, jakby chciay sw ostr powierzchni liza odzie przechodniw; gdzie indziej krzaczasty, grubiaski ywokost mnstwem biaych guziczkw osypany rozpiera si tak szeroko, e nic ju przy nim wzrasta nie mogo oprcz upartych mit i piounw rozlewajcych naok mocne i gorzkie zapachy; gdzie indziej jeszcze zdziczae spireje, ogoocone z kwiatw malwy, przekwite i trujcymi makwkami zwieczone psianki tworzyy wysok i nieprzebit pltanin, ktrej spodem kadysi krwiste licie widncej dzikiej lebiody, zociy si suche szelestuchy, puszcz rosy chwoszczaje, ruty i pokrzywy. Ale dziao si tak tylko u potw, stod i stajen; gdzie indziej wszdzie rozwidnio si, rozszerzyo, poprzestronniao. Najlejszy py, po niedawno spadych deszczach, nie podnosi si z ziemi; w przejrzystym wic powietrzu, za ogrodami,z ktrych zdjto owsy, konopie i fasol, domy i drzewa stay w wyranych, penych, odosobnionych zarysach. Pozostae w ogrodach niskie tylko warzywanic sob nie zasaniay, a na dziedzicach iuliczkach, od potu do potu i od budynku do budynku, say si ju tylko niskie, zdeptane trawy. Winiowe i liwowe gaje przerzedziy si i u dou pustymi przestrzeniami przewiecay; stare lipy, grusze, topole i jawory, byskajc tu i wdzie zkymi lub zarowionymi limi,nabray u szczytw koronkowej prawie przezroczystoci Kwiaty, bardzo ju rzadkie, pod gankami i oknami domw ukazyway si w postaci nikych floksw albo drobnych aster; w zamian, przez pusteprzestrzenie gajw i koronkowe gazie drzew wida byo rozoone na trawach brunatne lny, bielay pod blaskiem soca rozcignite ptna i niewidzialne przedtem,na ksztat skrawkw drogiej materii, tu i wdzie przebyskiway bkitne smugi Niemna. Ranek by jeszcze, bo moe trzech godzin do poudnia brakowao, gdy okolic napeni niezwyky gwar. Dugo i nieustannie turkotay tam koa, parskay konie, rozlegay si powitalne wykrzyki. Ze wszystkich drg przerzynajcych rwnin ku Fabianowej zagrodzie zjeday si bryczki, cwaowali jedcy, pieszo dyli mieszkacy bohatyrowickich zagrd. Na koniec kilkanacie nie wyprzonych tych i zielonych, jedno i dwukonnych bryczek napenio podwrko zagrody i kilkajeszcze najbliszych podwrek; kilkanacie osiodanych koni stano u rnych potw;moe sto osb rnej pci i wieku pstr i ruchliw fal okryo ogrd, zielon pomidzy ogrodem i liwowym gajem ulic i rozlao si a na drog biaym pasem u pustego pola sunc. Na kilka mil wok powszechnie wiedziano, e byli to weselniki przez Fabiana na maeskie gody jego crki pospraszani. Szeroko w powiecie syna ambicja, mowno, tak do ochoczejzabawy, jak do zuchwaych zadzierek skonno Elusinego ojca; wic chtnie ci iowi, przez szacunek, ciekawo, a najbardziej nadziej wesoych tacw i zalotw, dyli do czowieka, ktry cho by ubogim, pokrewiestw i koneksji posiada bez liku, a gdyby i z godu mia mrze nazajutrz, przy okazji wystpi musia bucznym sobiepanem. Naturaln byo rzecz, e na weselu Bohatyrowiczwny i Jamonta Bohatyrowiczw i Jamontw znajdowao si najwicej. Jednak przy powitalnych okrzykach, przy wzajemnym przywoywaniu si znajomych wiele innych nazwisk rozlegao si w powietrzu i nad trawami lecc sigao spokojnej, przezroczej wody Niemna, za ktr je echapowtarzay i niosy a w gbiny boru. Starzy i modzi, przybyli tam licznie Zaniewscy ze spokojnych i w dobrej glebie siedzcych Zaniewicz i z zaniemeskich Obuchowcw Obuchowicze z saw majcy, bo cho dostatnie i pracowite chopy, chtniej od innych awantur szukali,do bjek skonni, a do maczania jzykw wczarkach niewstrtliwi. Zza Niemna take przyjechali Osipowicze z Tooczek, po wosach jak krucze pira czarnych i twarzach jak u posgw ksztatnych rozpoznawa si dajcy, i ozowiccy z Soroczyc, hardo w gr podnoszcy wsa, mali a zwinni, z rodzinnej zgody znani, bo po czterech i piciu w jednych chatach siedzcy zwadami nie obraali Boga i nie gorszyli ludzi. Staniewscy ze Staniewicz janieli w tumie wysokimi czoami, ktrych wczesne ysiny przypominay podgalane gowy przeddziadw; a byli tu take z piaszczystych Glindzicz ubodzy Maciejewscy i z najbliszych Samostrzelnik stateczni Strzakowscy. Ze Starzyn swat Starzyski przywiz trzech swoich synw i dwie tylko crki, lecz wzrostem i peni krwi psowej za cztery stan mogce, a zSiemaszek przybyli, jak trzy lwy, trzej Domunci, tutejszej Jadwigi stryjeczni, szerokoci bar i obfitoci czupryn tak przenoszcy wszystkich, jak od wszystkichobecnych niewiast mniejszymi i szczuplejszymi byy przybye z dwoma brami dwie Siemaszczanki, delikatne, bladawe, niemiae dziewczynki, w zatrwoeniu swym cigle trzymajce si razem i po przezroczystej zielonoci gaju przesuwajce swe perkalowe sukienki w bkitne i biae paski. By tam jeszcze z dorosymi dziemi stary Koroza, dawno juz zagrodowca na waciciela osobnego folwarczku wyszy; i z wyszukanym imieniem Albin Jamont, ekonom z Osowiec, ktry z rotowym miechem o modym swoim panu dziwne dziwy rozpowiada. By take szczupy i siwy jak gob felczer pobliski, o delikatnym profilu i filuternym umiechu, tytuem doktora powszechnie strcony, twj ojciec...48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc nc!=c"X.c#V=zaszczycany; i Jzef Giecod, may dzierawca z zapadymi policzkami i zbiedzon min, ktrego maonka w sterczcym kwiatami kapeluszu i z dugim ogonem u wenianej sukni z bryczki wysiadajc wysoko ukazaa grub nician poczoch, a wnet potem papierosa zapalia i tak ju z zapalonym papierosem, oczy mruc i na nikogo nie patrzc, wyszo sw w peni uczuwajca, przez ogrd do domu dya. Widocznym zreszt byo, e wszyscy tu zgromadzeni dbali wielce o to, aby odzienie ich byo weselu przystojne, ale e pod tym wzgldem nie krpowaa ich adna wcale moda ani aden despotycznie nakazujcy zwyczaj. Na sukniach dziewczt ukazywaysi gdzieniegdzie szczupe draperie, niejakpretensj do elegancji roszczce, ale powszechnie byy to bardzo skromne spdniczki i staniki kolorowymi paskami objte, jesienne kwiaty w gadkich warkoczach, gdzieniegdzie zoto udajcy piercionek na palcu, a u szyi szpilka z byszczcym szkiekiem u wdrownego przekupnia nabyta. Mczyni prawie rnobarwniejszy przedstawiali widok nielikobiety. Czarne tuurki mieszay si tutaj zsurdutami z biaego ptna, obok szarych kurt samodziaowych janiay ubrania z kanarkowej dymki, wrd ciemnych, dugich kapot, ktre nosili najstarsi, na ksztat rwno ociosanego krzaku zielenia trawiasty surdut Starzyskiego; wszystkimibarwami wiata iskrzyy si na szyjach fantazyjnie zwizane chustki i krawaty, a tylko u piersi niene przody koszul i po kolana wysokie buty z wpuszczonymi w nie spodniami ujednostajniay w czci ten lud rosy, ogorzay, jednostajnie take karki prosto, a gowy miao trzymajcy. By to lud, ale lud, ktry nigdy nie podpiera strasznego gmachu przymusowej pracy ani twarzami w py nie upada pod piekieln obelg chosty. By to lud, ale lud,za ktrym w dalekiej przeszoci janiao soce ludzkich praw i dostojestw, a dotd w dusze i na drogi ycia kadnce muzblade, lecz jeszcze nie zgase promienie. By to lud namitnie, niepohamowanie, do wani zgryliwych, a do wystpku czasem chciwy tej ziemi, ktr na ksztat kreta kopa w cichoci i nisko, ale lud z t ziemijak z matk spojony i wszystkie pulsy jej ycia i losw we wasnych losach i yach czujcy. By to lud ogorzay, w obfitym pocie skpany, z grub skr na twarzach irkach, ale z gadkimi i prostymi plecy, wielk si ramion i okiem, ktre, acz na ciasne widnokrgi, patrzao miao i bystro. Gdziekolwiek stana ich wiksza nieco gromada, tam zdawa si mogo, e zziemi wyrasta las dbw. Gdziekolwiek ywo i tumnie zagadali, tam, zda si, przylatyway echa tej mowy, ktra brzmiaa wwczas, gdy Rej z Nagowic nadkuflem piwa i zrazem baraniej pieczeni goci w Czarnolesiu. Gdziekolwiek zamieli si, spomidzy warg rumianych byskay rzdy jak nieg biaych zbw; gdy zdjli czapki, ukazywali czoa od policzkw bielsze i czupryny powe, zociste, rudawe, czarne, lecz zawsze jak las obfiteiz fantazj majc pozr dumy odrzucone wgr. Ale tak wygldali tylko - modzi. Starsi, niezbyt nawet starzy, chd miewali powolny, mow rozwan, cho czsto obfit, miech rzadki, oblicza zorane. Widabyo, e ycie, jakie wiedli, bardzo prdko uciszao ich, gasio, z twarzy im wywabiao rumiece, a nogi obciao niewidzialnymi brzemiony. Grubobrzucha posta folwarcznika Korozy i apoplektycznacera Starzyskiego stanowiy tu wyjtki. Wzamian, chudoci ciaa przy wysokim wzrocie i wyrazem cierpliwego zmczenia na twarzy, u ktrej wisiay dugie, czarne wsy, uderza Walenty Bohatyrowicz, siedmiorga dzieci ojciec, a waciciel dziesiciomorgowego grunciku; za drugi Bohatyrowicz, dla gorliwej pobonoci swejApostoem od dawna przezwany, wielkimi, ciemnymi szkami osania zaognione i wplepe oczy. Podstarzae lub stare kobiety, tak samo jakrwienicy ich mczyni, najczciej chude, czasem drobne i delikatne, sterane miay twarze i powoln, cho czasem i wpadajc w zapalczywo mow, a jedn tylko posiaday cech; ktrej nie posiadali mczyni: ceremonialno obejcia si i porusze. W suto wygarnirowanych kornetach lub nowoytniejszych czepkach, czsto nawet w prostych chustkach na gowach, w lunych kaftanach i starowieckich mantylach z szerokimi konierzami u szyi i rkami pomaraczow prawie barw odbijajcymi od nienych wygarnirowa rkaww, skaday one przed znajomymi ukadne dygi, wzajem sobie pierwszestwa na ciekach i we drzwiach ustpoway, na grn lub skromn sadziy si mow. W caym tym zebraniu na par godzin przedpoudniem uczu si dao niecierpliwe i troch niespokojne oczekiwanie. Pastwo modzi i asysta weselna, jako to: dwaj swatowie, dwie swanie i sze par drubw, nie ukazywali si wcale przybyym gociom, z ktrych bardzo nieliczni tylko wchodzili do domu, a prawie wszyscy przechadzali si po ogrodzie i drodze albo siadali na dugich awach, tu i wdzie ustawionych, na stosie desek pod stodo, na kamieniach, na niskich potkach. Wiedziano dobrze, e panna moda ju jest do lubu ubran i e pora ju bya wielka wyrusza w drog do kocioa, lecz brakowao jeszcze jednej z najwaniejszych osb asysty, mianowicie: pierwszego drubanta. We wszystkich siedzcych, stojcych i przechadzajcych si gromadkach o tym tylko opniajcym si, a tak wanym gociu bya mowa. Nie dziw, e opnia si: taki czowiek! bogaty, przystojny i z tg gow, musia przecie fanaberi jak okaza i nie dopuci, aby go za pierwszego lepszego uwaano. Mczyni mwili o tym, e Kazimierz Jamont najmniejszym urodzajemze sto kop yta i ze trzydzieci pszenicy napolach swoich uyna, byda moe ze dwadziecia sztuk posiada i pikne kunie hoduje, a potem z zyskiem sprzedaje. Totedom sobie nowy niedawno zbudowa i gono przed wszystkimi owiadcza, e oeni si zamyla, bo mu ju kawalerstwo nagrzewa zaczo. Lat ma ze trzydzieci dwa, posanej, sobie upatruje. A jake! On by moe na to wesele i nie przyjecha wcale, gdyby nie to, e chce mu si Domuntwnie z bliskoci w oczy popatrzy. Aktorka! Jedno do drugiego, pikn fortun we dwoje ufunduj. Tylko e u tego taca dwa koce. Podobno Domuntwna z kim innym ju tak jak prawie jest zarczon. Pogosy o tym chodz, ale moe nieprawdziwe. Podstarzae za kobiety opowiaday sobie wzajem, jaki to bogacz ten Kazimierz Jamont. Pracowa - pracuje,bo nikomu ptaki same do garci nie lec, z pugiem i kos sam chodzi, ale dwch parobkw trzyma, zotny zegarek ma, a ktrej niedzieli Micha Zaniewski za interesem do niego z rana przyszedszy w szlafroku go znalaz. W szlafroku sobie siedzia, fajk pali i herbat pi jak najpierwszy arystokrat. Ot jak! Czemu to inszym takie szczcie nigdy nie zawieci? Ale wida ju Pan Bg tak chce, eby jednym byy gody, a drugim gody; jednym mka, a drugim mikina! Dziewczta w cis gromadk zbite oczy sobie wylepiay na drog patrzc, a zajmujcego kawalera wypatrujc. Jedna utrzymywaa, e pan Kazimierz pewno od Jadwiki dostanie dudka na kociele, bo onaju dawno sobie Jana Bohatyrowicza obraai eby tam nie wiadomo co, musi za niego wyj; druga twierdzia, e pan Jamont Janka od Jadwiki odsadzi, bo daleko, gdzie!moe cztery razy bogatszy; inne chwaliy bardzo oczekiwanego kawalera mwic, e licznie taczy i wierszami mwi. Delikatne,bladawe, zgrabne Siemaszczanki trzymajc si pod rce wsuny si w grono wysokichi barczystych Bohatyrowiczwien, Jamontwien, Zaniewszczanek i Starzyskich, a e tu obce byy i nikogo prawie nie znay, niemiao i cichutko zapytywa zaczy, czy pierwszy drubant oracj powie, bo jeeli taki bogaty, to moete dumny i oracji powiedzie nie zechce. Jedna ze Starzyskich i dwie Zaniewszczanki od razu mwi zaczy, e to ju od tego zalee bdzie, czy mu si pierwsza druka upodoba, bo jeeli nie upodoba si, to moe zagrymasi i oracji niepowie, a jeeli ju powie, to bardzo pikn,bo jego mwienie zupenie jak woda biegca, takie pynne, a do tego i wierszami przyozdabiane. Jak topola wysmuka, kruczowosa Osipowiczwna niewiedziaa wcale, kto bdzie pierwsz druk Alusi, ale Bohatyrowiczwny wiedziay bardzo dobrze, e bdzie ni panna Justyna Orzelska z Korczyna, pana Korczyskiego krewna, i mwic o tym umiechay si do siebie w sposb tak znaczcy, e to uwag wszystkich zwracao. Wtem zielon uliczk od bramy ku domowi wiodc co rczego, gromkiego, wietnegozaturkotao, zaparskao, przegalopowao i pod gankiem domu stano. Pierwszy drubant przyjecha. Przyjecha bryczk i jednym koniem, ale jak bryczk i jakim koniem! Pierwsza wiecia nowiutkimi okuciami i najpikniejsz majow barw; drugi, czarny ogier (weselnicy pomidzy sob szeptali, e ze trzysta rubli mona by byo za niego zapaci i e pochodzi z wasnego chowu waciciela), kark mia wygity i szer aksamitn. Prawie galopemjadc - bo sam zapewne czu, e si spni - Kazimierz Jamont w jednym rku, bia rkawiczk ocignitym, trzyma rzemienne lejce, drug nieustanniezdejmowa z gowy granatow czapeczk, tym sposobem wszystkich znajomych witajc, a gdy to czyni, oprcz oku bryczki i aksamitnej szerci konia, byskay jeszcze pod socem jego zociste, kdzierzawe, w ty od szerokiegoczoa odrzucone wosy. Jednemu z modszych synw Fabiana wodze odda, a sam do wntrza domu wpad, gdzie kilka minut ledwie zabawi, po czym znowu na ganek wpadajc gromko zawoa: - Muzyka! Na ten okrzyk z tumu wypadli trzej modzi, szeroko naok znani bracia Zaniewscy, ktrzy sztuk muzyczn gorliwie uprawiajc na weselach ssiedzkich bezinteresownie i tylko dla wasnego ukontentowania a grzecznego ssiadom usuenia do taca grywali. Od paru ju godzin o cian domu stay opartedwoje skrzypiec i basetla. Amatorowie - muzykanci porwali je i z nimi do domu wbiegli. Ku domowi te pocisnli si weselniki wszystkie, jedni do wntrza jego wchodzc, inni otwarte drzwi i okna tumnie obstpujc. wietlica Fabiana rwnie obszern bya jak u Anzelma i Jana, z mniej tylko gadko otynkowanymi cianami i starsz podog. Zwykego jej umeblowania nie byo dzi aniladu, lecz kady mg si domyle, e ka z wysokimi pocielami, komody i skrzynie wyniesionymi zostay dla uczynienia z niej sali jadalnej. Pod trzema cianami stay tam teraz trzy dugie stoy z desek naprdce zbite, biaym ptnem ponakrywane, dobrze ju napocztymi pieczeniami, pierogami i serami zastawione,a zydlami i stokami otoczone. Pomidzy stoami, w gbi do ciasnej przestrzeni, stali rodzice panny modej i rodzice pana modego, dwie swanie i dwaj swatowie. Elusia, w sukni z biaego mulinu i z kawakiem tiulu, ktry jej od wosw a doziemi spada, u boku swego miaa narzeczonego, ktrego szyj obwizano biaym krawatem, tak szerokim i twardym,e najlejszego ni poruszenia uczyni mu byo nie podobna. Dalej plecami do drzwi stao sze par drubw: Kazimierz Jamont z Justyn, Witold Korczyski z Antolk Jamontwn, Jan Bohatyrowicz z Marylk Zaniewszczank, Adam Zaniewski ze Stefk Obuchowiczwn, Wadysaw Osipowicz z Cecylk Staniewsk i Micha Bohatyrowicz z Albert Starzysk. U drzwi, przy cianie, stana muzyka. Przezotwarte okna promienie bladego soca obficie lejc si do wietlicy paday na rozstawione po stoach i napoczte pierogi,pieczenie i sery, na rydzowat i uroczysty wyraz majc twarz Fabiana, na nieny i krochmalnymi garnirunkami sterczcy kornet Fabianowej, na trawiasty surdut swata Starzyskiego, na t twarz i wyfiokowan gow swani Giecodowej, na zadarty i od paczu zaczerwieniony nosek panny modej, na czarne i biae surduty drubw i biae, bkitne, rowe suknie druek. Mur takich samych surdutw i sukien za otwartymi drzwiami wietlicy zaleg sie domu; nieruchomo wszystkichbya zupen, a cisza staa si tak wielk, e rd niej sycha tylko byo, niby podmuchy wielkiego miecha, w jeden odgoszlewajce si, cikie w cisku oddechy obecnych. Wtem swania Giecodowa, ze szczytu swej wysokiej i cienkiej figury z dum dzierawczyni na wszystkich patrzca, rzucia na ziemi niedopalony papieros i zdeptaa go wielk stop w prunelowy bucikubran. To nage przerwanie ulubionej zna, lecz z uroczystoci momentu niezgodnej przyjemnoci nastpio wskutek ruchu przez pierwszego drubanta uczynionego. Nikt z obecnych gono nie przyznaby si do tego, ale wszyscy z niepokojem oczekiwali, czy wypowie on oracj albo jej nie wypowie, jak to zdarzyo mu si par razy, gdy zagrymasii wypowiedzie jej nie chcia dla tej przyczyny, e mu si pierwsza druka nie upodobaa. Jednak przed kilku minutami, kiedy Fabian wzgldem nie znajcej si dotd pary dokona uroczystego aktu rekomendacji, wiele osb spostrzego, e na Justyn bystro popatrzywszy podan muprzez ni rk z niskim ukonem i w same koniuszki palcw pocaowa. Nikt nigdy nie widzia, aby komukolwiek w ten sposb si kania. Potem za do towarzyszy drubantw odwracajc si palcami pstrykn i, jak mg najciszej, zaszepta:- Szyk panna! Zdaje si, spojrzawszy, mid do gby kapie! Jan spon cay i, jak zwykle, gdy by wzruszonym, w gr spojrza; inni w znak potwierdzenia z cicha cmoknli, gowami kiwajc. Jeden tylko Wadysaw Osipowicz, ktremu czarne wosy jak krucze skrzydaunosiy si nad gow, do bkitnookiej Cecylki, ktrej by aspirantem, szepn: - Nic ja osobliwego w tej pannie postrzec nie mog! Wic upodobaa si! Teraz Kazimierz Jamont uczyni poruszenie, ktre go ze zbitej w cisk kampanii nieco wyosobnio, stan naprzeciw pastwa modych, tu obok umieszczonej na stole, wizkami mirtupitrzcej si tacy, rk w biaej rkawiczce po zocistej czuprynie przecign i gosem tak dononym, e go za oknami i a w ogrodzie sycha byo, mwi zacz: - Oto jest wianek uwity nie z pere ani z diamentw, ale z zielonej mirty, znak panieski, oku ludzkiemu przypodobujcy si, a tobie, panno moda, w dniu dzisiejszym chwalebn ozdob by majcy...Mwic to wskazywa na tac napenion mirtem teraz wzi z niej may mirtowy wianek i delikatnie go w wycignitym ku pastwu modym rku trzymajc cign dalej, a coraz dobitniej i goniej: - Teraz bierz sobie na uwag, przenajdostojniejsza paro, ie kilka moich myli, ktre w nastpujcej zawr si formie. Wszak widzisz, panno moda, e ju ostatni przyszed termin, w ktrym tenwieniec, przed oczy twoje reprezentowany,nosi bdziesz, bo od dzisiejszego dnia on zniknie i nie powrci wicej na twoj gow. Tu Elusia zacza z cicha chlipa i z wielktrudnoci z kieszeni lubnej sukni wydobywa chustk do nosa. Ale drubant zoczami w ni wlepionymi nieprzerwanie cign: - Ach! pikny to jest laur by panienk i jake go nie aowa! Trzeba go obla rzewnymi zami, bo jakie by to byo sercetej piknej panny, gdyby w dniu dzisiejszymnie pakaa? Ale ja tak powiadam, e nic nie ma na wiecie przyrodniejszego nad stan maeski i e Bg, ktry utworzy niebo, ziemi i zotne gwiazdy, dla szczliwoci ludzkiej i ten stan ustanowi. Nie ma tu przyczyny smci si i biedowa.Bo ty, panno moda, cho pozbywasz si piastowania matki i ojca, ale nabywasz przyjaciela wiernego na wiek wiekw, a dokoca. A ty, panie mody, to we na uwag,e Bg socem, a m dobr on wiat sobie weseli. Gdy tedy ju nadszed ten dzie weselny, od caej zgromadzonej asysty i wszystkich tu znajdujcych si pastwa krewnych, przyjaci i znajomych,tobie, najdostojniejsza paro, jako wasz pierwszy i najstarszy drubant, najlepsze yczenia wypowiadam... Tu gos nieco zawiesi, a w cisku ju nawet gonych oddechw sycha nie byo, z takim wyteniem oczekiwali wszyscy dalszych sw drubanta, ktre te dobitniejsze jeszcze i uroczystsze ni przedtem wkrtce zabrzmiay: - Niechaj wam ycia dzionek wije si jako wianek, w ktrym jasny kwiat z ciemnym si przemienia, ale wszystkie rozkosz czuj, bo si wzajem obejmuj. Troski po jciec...48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA$Pc%c&c'8,;c(s;szczciu i szczcie po troskach znosi bdziecie w spokojnoci, jedno od drugiego czerpic pocieszenie w przyjani i mioci. Cieszcie si, e dnia dzisiejszego w kocielewitym zczy si para, a przez mczyzn i kobiet wzajemnie sobie bdziedana wiara. Oto ju grzmi muzyka... Tu istotnie dwoje skrzypiec i basetla zagrzmiay czym troch do hucznego marsza, a troch do zawiesistego mazura podobnym. T huczn muzyk gosem przenoszc i tac mirtem napenion w obierce ujmujc pierwszy drubant koczy: - Czas do kocioa po sidmy sakrament wity jecha, a wprzdy do kolan rodzicielskich po ojcowskie i macierzyskiebogosawiestwo upa. Prosz tedy, panno druko, niezmarszczonym czoem, wesoym okiem i askaw rk te mirty przyj i drubujcym na znak dnia weselnego rozda... Z niskim ukonem tac z mirtem Justynie podawa, ona w zamian pooya na niej cienk, bia chustk, z piknie wyhaftowanymi jego cyframi. Caa twarz, wielka, rowa, piegowata, z szerokim czoem i zawiesistym wsem, zapona mu zadowoleniem i dum. - Gdybym zotny i bryliantowy dar otrzyma, tak ukontentowanym bym nie by, jak jestem z tej pamitki rczkami pani przygotowanej - wymwi z niskim ukonem, lecz w teje chwili uczu si pochwyconym w czyje ramiona. By to Witold, drugi po nim drubant, ktry nagle iognicie w oba policzki go pocaowa. - Przepraszam... - mwi - moe pan bdziesi gniewa, e przy takiej maej znajomoci, tak poufale... ale licznie pan toracj powiedziae... Czy pan j sam uoye, czy te... - Czciowo! czciowo... - rce nowego przyjaciela w szerokich doniach tak mocnociskajc, e a biaa rkawiczka z chrzstem pka, odpowiada zacz, ale muzyka nagle umilka i po wietlicy rozchodzi si zacz do niepoznania zmieniony gos Fabiana. Elusia jak duga do ng mu bya runa, a pan mody ze stukiem na kolana upad, lecz z powodu twardego i szerokiego krawata gowy pochyli nie mogc pozr klczcego koka zachowywa. Fabian za, chocia go zwyczaj do wypowiadania oracji koniecznie nie zobowizywa, przez wzruszenie zmienionym czy te umylnie przybranym, bardzo cienkim gosem przemawia: - Dziady i przeddziady nasze na tym samym miejscu gody maeskie wyprawowali, gdzie i ja twoje, moja crko, dnia dzisiejszego wyprawuj. Masz wiedzie, e nie powinna by swarna, marnotrawna, jzyczna ani rce za pas zakada albo, bro Boe, baamutniom i pustotom ycie swoje powica, ale przyjacielowi swemu dozgonnemu we wszystkim pomocna, zgodnai ulega... W tym miejscu przemowy Elusia, pomimo e twarz przy samej ziemi prawie trzymaa i chustk wycieraa oczy, po surduta narzeczonego mocno pocigna i szepna: - Prosz nachyli si! Czy to piknie przy bogosawiestwie ojcowskim z nosem do gry stercze? Jak na komend Franu nagle i energicznie zgnit brod obrcz krawata i czoo ku ziemi pochyli. Fabian wanie ku niemu mow zwraca: - A tobie, mj ziciu, ojcowskim sowem i sercem zapowiadam, aby towarzyszk, ktr ci daj, szanowa i we wszystkim jejby pomocny, zgodny, nieofukliwy, nie grubian, ale... Tu pomimo zazawionych oczu szorstka kpa wsw poruszya mu si jakby do umiechu. - Ale tak samo i lejcw zbytnio once nie popuszczaj, a to pamitaj sobie, e zy gospodarz najpikniejsze dziedzictwo niedozorem zmarnuje, a dbajcy i umiejtnyz lada czego uczyni co dobrego. To wam, moje dzieci, ostatnim ojcowskim sowem i z gruntu serca powiedziawszy Boga Wszechmogcego o bogosawiestwo i zesanie na was... wszystkich... ask... i... po... pomylnoci... Teraz ju rozpaka si tak, e koca sw. jego nikt dosysze nie mg, i z kolei bogosawicy mod par rodzice pana modego pakali, i swania Starzyska rozpakaa si, a swania Giecodowa gardzc tkliwoci tumw powiekami prdko mrugaa, aby spod nich zy nie wypuci, panna moda a za ni i pan mody prawie ju rycze zaczli, wtem za oknem, w mozaice mnstwa z zewntrz napeniajcych je twarzy, ukazaa si zka, chuda twarz z ogromnymi, ciemnymi okularami i Bohatyrowicz Aposto ramiona wznoszc aoliwym gosem zawoa: - Przyobiecane jest krlestwo niebieskie czowiekowi, ktry synowi swemu albo crce swojej maeskie gody wyprawi! Sowa te byy kropl przepeniajc czar wzruszenia obecnych, ktrych ogromna ju wikszo wybuchna paczem, a przy tym i caowa si pomidzy sob zacza. Paczc obejmowali si i caowali rodzice panny modej i rodzice pana modego, swatowie i swanie, druki i drubantowie, aw wietlicy, za oknami, za drzwiami, przezkilka minut nic wicej sycha nie byo, jaktylko szlochania, causy, a wrd szlocha i causw zaczynane, urywane, niedokoczone powinszowania, podzikowania, bogosawiestwa i yczenia. Druki paczc i razem miejc si, caujc i winszujc krciy si rd obecnych i wszystkim wizki mirtu do sukien przypinay, a pierwszy Kazimierz Jamont w tym powszechnym zamieszaniu i wezbraniu uczu porzdek czyni zacz. Kilka razy po wzburzonym mrowisku okiem wiodc szerokimi barami niecierpliwie poruszy, kilka razy palcami pstrykn, usta otworzy i zamkn, a na koniec czupryn jak grzyw wstrzsnwszy wyprostowa si jak struna i grzmotowym gosem krzykn: - Jazda! A potem, niby wieloryb wody, piersi i bokami tum prc, a gosem pszczolne jegobrzczenie przenoszc, woa cigle: - Jazda, pastwo! Jaz-da! jaz-da! jaz-da! Wicej nieli poowa obecnych pocisna siku zaprzonym bryczkom i osiodanym koniom, ale pierwszy drubant przed t ciliw fal z rozpostartymi ramionami stan, piersi wasn jej nawa wstrzymujc i woajc: - Wolniej, pastwo! wol-niej! Po porzdku! po porzdku! I potem dugo w tumie gw, twarzy, surdutw, sukien, rojcym si dokoa bryczek i koni, przesuwaa si nieustannie jego granatowa czapka, wierzch tylko kdzierzawej czupryny przysaniajca, a gos nakazujcy, dyktatorski woa i dyrygowa, rozlega si w urywanych i po wielokro powtarzanych wykrzykach: - Prosz siada! Niechaje pastwo siadaj!Panna moda ze swoj swani! Pan mody ze swoim swatem! Druga swania i drugi swat razem! Pierwsza panna druka! Gdzie pierwsza panna druka? Prosz za mn! licznie prosz! Druga panna druka z drugim panem drubantem. Trzecia panna druka z trzecim panem drubantem... Muzyka! hej! syszycie tam, muzykusy! Zaniewscy, hej! siada na t bryczk... tam... za asyst!... I tak dalej, i tak dalej, przez dobry kwadrans, a na koniec wszystko razem gruchno, zagrzmiao, zattniao, wybuchno muzyk, miechem, krzykami, parskaniem koni i z gstego tumanu kurzawy, ktry wzbi si nad Fabianow zagrod, wytoczyo si na gadki, spowiay kobierzec ucielajcy szerokie pole, pod bladozote soce, w przejrzystejak kryszta powietrze. W zagrodzie Fabiana przecie nie zapanowaa zupena cisza Przynajmniej poowa zebranego towarzystwa pozostaa tu i raczya si ywnoci rozstawion na stoach, przy ktrych potem, a do zachodu soca, coraz zmieniali si biesiadnicy. Do rosow, pieczeni, kiebas, nalenikw, makaronw, przeplatanych umiarkowanie popijanym miodem i piwem, zasiadano, dla ciasnoty miejsca, partiami z pary dziesitkw osb skadanymi. Gdy jedni w wietlicy zajadali, inni, czekajc nakolej swoj lub j odbywszy, w ogrodzie i na drodze przechadzali si, zalecali, gwarzyli. Fabian wietlicy nie opuszcza ugaszczajc i zabawiajc goci tak gorliwie, e a oblewa si potem rzsistym, ktry co chwil chustk z oblicza, z ysiny i z karkuociera. Jednak pomimo gocinnoci i zwykej mwnoci kady mg pozna, e potajemnie drczy go dolegliwy frasunek. Mniej ni zazwyczaj prawi facecji i przysw, czsto obfit mow w poowie przerywa i zamyla si czoo marszczc,a kpk wsw naprzd wysuwajc. Taki sam frasunek, pomimo zreszt szczerego oddawania si przyjemnociom odpoczynku izabawy, pomimo powolnego wychylania nieduych czarek miodu i piwa, znacznym by i na innych Bohatyrowiczach, starszychzwaszcza gospodarzach i ojcach rodzin. Ciiowi z cicha albo te gono i z rozmachem opowiadali znajomym z innych okolic przybyym o procesie z panem Korczyskimprzegranym i o cikim z tej przyczyny strapieniu; niektrzy ponuro pomrukiwali, e po tym weselu wprdce gorzko si przyjdzie zasmci lub te e to wesele prdko si w pacz zamieni, gdy twardy i nieubagliwy ssiad na karkach im z egzekucj sidzie, a kiedy najszumniejsi i najweselsi z biesiadnikw Fabianowi winszowali, e takie chwalebne gody maeskie crze swej wyprawia, on rkami zatrzs i z wybuchajc ju alteracj trosk sw wygada. - Jezu ukrzyowany! - ramiona rozstawiajc woa. -ebym ja by lepiej nagle zgin, nieli takiego zniszczenia i wstydu, jaki mnie wprdce spotka, doczeka! Wesele! wesele! Pewno, e wesele, i to crki, ot, tak samo jednej, jakta jedna gowa na karku! Ale co z tego! Trzy dni wesela, a do mierci smutku! eby mnie ziemia pochona, nim koniec tego wesela nastpi, daj Boe! Inni strapionych ssiadw pociesza usiowali. - Nie bjcie si! Wicej Bg ma, ni rozda!-krzycza Starzyski. Bohatyrowicz Aposto ciemne okulary ku sufitowi zwracajc skruszonym gosem prawi: - Czasowe to straty, marnoci tego wiata,doczesno... znikomo... A powany, niemody Strzakowski, w dugim surducie z samodziau do siermigi podobnym i z mylcymi oczami rd steranej twarzy, perswadowa: - C robi? Trapi si nie naley, bo eby inajwiksze trapienie si, nic nie pomoe. Pan Korczyski twardy jest i dla biednych ludzi nieubagliwy, ani sowa... i my jego znamy... ho! ho! dobrze na swoich skrach poznali... Ale, sysz, syna ludzkiego on ma,wilkiem na ludzi nie patrzcego. Moe on porednikiem midzy ojcem a ssiadami zostanie... - Pewno! a jake! To ju i ja sam sobie mylaem! -zwolna potwierdzi Walenty Bohatyrowicz. - Ju nam pewno potrzeba udania si do niego wypadnie - mwili inni. - Ju inaczej nie bdzie, tylko e jego na jednacza pomidzy nami a panem Korczyskim poprosim. Fabian przeciw temu zamiarowi burzy si ibuntowa. On nikogo prosi o nic nie bdzie,ostatni krow sprzeda, a jak azarz u bogaczowego progu nie legnie. Ale zakrzyczeli go inni. - Co masz czupryn jey, kiedy niemocen jeste! -woali. - Tanio tobie przychodzi teraz grono stawa, a drogo byo do procesu tego ssiadw nie namawia albo lepszego i poczciwszego adwokata nale. Sam wszystkich na rze wyda, a teraz od jedynego ratunku ubiega... Fabiana wymwki te nade wszystko ju mieszay i gryzy. - Ja siebie winnym nie sdz! - tumaczy si na wp z gniewem, na wp z paczem- nikt zego nie chce. Zamylaem jak najlepiej dla powszechnoci naszej uczyni ipanu Korczyskiemu wszystko pomci. A e przez zego czowieka oszukany zostaem, czy dlatego ju na wskie paski mam by pokrajany! - Albo to mody pan Korczyski noem po ciele ci pojedzie? - pokrzykiwali ssiedzi. - Przed nim i upokorzy si nie wstyd, bo on biedzie w oczy nie pluje, ludziom yczliwy jest i ludzkiej przyjani te szukajcy... - Bg mi ubij na ciele i duszy - za gow chwytajc si wyrzeka Fabian - jeeli spodziewaem si, e taki los na mnie padnie i e na staro przemieni si w Joba o zmiowanie proszcego... A Aposto suche ramiona w grubych rkawach kapoty ku sufitowi wznoszc aoliwie upomina: - Nie bd synowie pokutowa i mrze za ojcw, ale kady w swoim grzechu i w swojej pokucie umrze! Tak nie po weselnemu troch starsi w wietlicy gwarzyli, ale modziey napeniajcej ogrd i drog nie do strapieismtnych rozmyla dzi byo. Wieczr zblia si, nadchodzia pora rozpoczynaniatacw, a naprawd ju nawet i nadesza, bo rzewy chodek wieczoru muska zaczyna twarze rozgorzae od jedzenia, rozmw i chichotw, ale zwlekao si to jako dla przyczyn rnych. Naprzd, pastwo modzi z asyst dugo za obiadem przesiedzieli, bo u pocztku jego swat Starzyski wda si by w dug oracj, co sw kilka, niby grzmotem, miechem przerywan, a u koca Aposto wypowiadabardzo budujce i nabone modlitwy i upomnienia; potem muzykantw zawoano do stou; a teraz, kiedy i muzykanci ju podjedli, pierwszy drubant znowu, niezadowolony widocznie i kwany, po drodze przechadza si lub pord niej stawa, cigle jakby kogo oczekujc i wypatrujc, a z nikim oprcz Domuntw prawie i mwi nie chcc. Z Domuntami wida i dawniej zna si, ale teraz to ju przyja z nimi zawiera i przed nowymi przyjacimi popisywa si te widocznie, bo i swego czarnego rebca, ze stajni go wyprowadziwszy, ze wszystkich stron im prezentowa, i zoty zegarek co kilka minutz kieszeni kamizelki wyjmujc, niby ktra godzina patrza, i na koniec nog w byszczcym bucie daleko naprzd wysunwszy podjtym z ziemi drewienkiem pocz w zbach duba, zupenie tak jak najpierwsze arystokraty po jedzeniu czynis zwykli. Jakkolwiek wzrost mia dobry i nieskpo mierzone bary, przy ogromnych Domuntach prawie maym wyglda przenoszc ich w zamian o wiele miaocii elegancj. Przyczyo si ku nim wkrtcekilku bojani nie znajcych Obuchowiczw, podszed w swym kanarkowym ubraniu i z rk na kbie opart Micha Bohatyrowicz,z wsami w gr zbliyli si ozowiccy, a znimi razem stan Staniewski o wysokim czole, i tak moe we dwunastu utworzyli pord drogi wyborow niby gromad, odgosami ywej rozmowy w ciche powietrze bijc. Za nimi, tu przy drodze, synowie Fabiana: rudawy i chmurny Adam, rudy, pleczysty i wiecznie miejcy si Julek, rd toku innej modziey mskiej i dziewczt na ocie i szeroko otwierali sal do taca. Miecia si ona w stojcym tu przy drodze u kraca ogrodu gumnie. Stukny, skrzypny, na ocie rozwary si wrota gumna, z ciemnej gbi jego wybuchna naogrd i drog mocna wo napeniajcego zasieki zboa. Na grube supy rozdzielajcezasieki z tokiem do mcki przeznaczonym modsi synowie Fabiana wdrapywali si jak wiewirki zawieszajc na nich dobrze oszklone i cile zamknite latarnie. W gbitoku zasiedli muzykanci, instrumentw swych z przecigymi piskami i huczeniami prbujcy; z boku pomidzy supami wskieawki obsiadywa zaczy podstarzae kobiety; rodkiem przechadzay si pod rce si trzymajc drobne i niemiae, jeszcze wszystkim tu obce Siemaszczanki, na ktrych pomimo delikatnoci ksztatw i rysw zna byo ubstwo i prac. Zreszt, wszyscy jeszcze na otwartym powietrzu stali, gdy z pola na drog skrciy i ku zgromadzeniu do szybko dy zaczy dwie postacie: konia i kobiety. Ko by duy, utrzymany dobrze, ale mocno na jedn nog kulejcy, kobieta do szybszego chodu napdzaa go wielk gazi. - Jezu! - w gromadce u wrt gumna stojcej ozway si kobiece gosy - to to Jadwika! Czy ona rozumu pozbya si, aby w dzie weselny tak pokazywa si ludziom? Wysoka, pleczysta, bosa, w krtkiej samodziaowej spdnicy i rowym kaftanie, jeszcze na niwa sprawionym, z rozczochran kos na plecach, Domuntwnakulawego konia gazi popdzaa i mijaa witecznie ustrojone gromadki o nic nie dbajc. Na kilka pozdrowie i zapyta, przesanych jej zza potu i od otwartych wrt gumna, basowym swym gosem i drog i nie przestajc odpowiedziaa, e parobek wczoraj jej najlepszego konia skaleczy, wic go dzi sama do konowaa zaprowadzia, a teraz stamtd wraca. Parobkowi bydlcia powierzy nie chciaa, boby je gorzej jeszcze zmarnowa. - Nu! nu! - woaa, gazi z lekka po bokach konia uderzajc i jednej z gromadekpytanie rzucia: - Czy moje bracia z Siemaszek przyjechali? Pierwszemu drubantowi za ledwie oczy z gowy nie wyskakiway, tak patrza w ni. Widzia j ju raz przedtem, ale dzi podobaa mu si wicej jeszcze ni wtedy. Obu ramionami uderzy si po bokach, palcami zapstryka. - Szyk panna! wida zaraz, e gospodynia zawoana i cen dobrego zwierzcia zna! Ot, gdybym tego konia z bliskoci mg po jciec...48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA)PDc*c+Lc,,>c-%tac?bc@7.0Ag0KcB>przyjdzie, bez miosierdzia cisn bdzie. Czas za jest bliski; najdalej za dwa tygodnie egzekucja nastpi, a razem z ni ju chyba skoczenie wiata, bo eby nie wiadomo jak starali si, takich wielkich pienidzy w dziesiciu nie zbior i nigdzie nie znajd. Wic i w nich teraz strach uderzy; rozpoznali, e zagrzli w gszcz nieprzeniknion i e nijakiego dla nich ratunku nie ma oprcz upokorzenia si i proby o zmiowanie. Teraz ten i w z paczem mwi. Fabian take nie tylko ju pot z twarzy ociera. Znowu w ten sam cienki i aoliwy ton wpad, jakim dzi z rana bogosawi do lubu crk. - Bogiem Ojcem wiadcz si - woa - e gorzko mnie jest na staro azarzem u bogaczowego progu ebrzcym zostawa! Na swoj bied moe bym oczy zmruy, ale cudze zy na sumieniu nosi zbyt ciko.C mam nieszczliwy robi? Gry rzemie - darmo! Przysza potrzeba w pokor uderzy i syna rodzonego prosi, aby przed swoim ojcem naszym ordownikiem zosta... Tu rozpaka si ju rzewnie, ale wstydzi si tej saboci, wic chustk pot i zy po twarzy rozmazujc przerywanym gosem uniewinnia si: - Pacz utrapionemu nie grzech... I pies wyje, kiedy smtny... Aposto za woa: - Przyjdzie Chrystus sdzi biednych i bogatych, ywych i umarych... Z tumu wyosobni si nieco wysoki, chudy,z czarnymi, obwisymi wsami Walenty. Na twarzy jego zoranej i bladej wyraz jakby dugiego mczestwa miesza si z nieograniczon, cich cierpliwoci. Z cicha,spokojnie mwi, e siedmioro dzieci wyhodowa, crki wyposaa, dla synw guwernera przez lat kilka wsplnie z ssiadami najmowa, aby cho czyta i pisa umieli. Nieatwo przyszo z dziesiciomorgowego grunciku wszystko to wydmucha! Piersi sobie prac nadwery,e dla cikiego oddechu trudno mu ju za pugiem chodzi. Byo jednak, jak byo. Bgnie opuszcza, a ludzie prawie i nie syszelio nim, tak spokojnie w swoim zaciszku siedzia horujc i za wszystko Bogu dzikujc. I cho od pana Korczyskiego, tak samo jak inni, niejeden raz ze sowo usysza, znis to cierpliwie i milczc, jakubogiemu przed wielmonym przystao. Ale oto na staro zgupia. Namwiony, do procesu wlaz. Co teraz nastpi? - nie wie. Pewno przyjdzie gruncik sprzeda, dugi pozapaca i pod koci z torb pj. Wola boska! Niech i tak bdzie! Gdyby jednak pan Korczyski zgodzi si poczeka, wypat na duszy czas rozoy, moe by jeszcze przy pomocy jednego z ziciw, nie bardzo biednego czowieka, i wyratowa si... A da tego, bardzo da, bo kademu mio myle, e zamknie oczy tam, gdzie je na ten wiat otworzy, gdzie te jego dziady i przeddziady... Nie mg dokoczy. zy toczyy si po spokojnej przecie, niezmcenie cierpliwej jego twarzy, a rce chude, jak ziemia ciemne, mozolami i dziwnymi jakimi garbami okryte zaciera i ciska tak, e a stawy w palcach trzeszczay. Witold pochyli si nagle i te biedne, spracowane, zrozpaczone rce mocno w swoich cisn. Ale wnet inni ich rozdzielili proby swe przekadajc. Niechby pan Korczyski kontentowa si tym, e proces wygra, a t kar, na ktr ich sd zadekretowa, doreszty ich nie zarzyna. Jeeli za tak ju nadmiar pienidzy tych poda, to niech przynajmniej folg jak da, czasu popuci, eby i swoje odebra, i ludzi nie pomarnowa! Kto ze zniechceniem rk rzuci: - Daremne gadanie! Pan Korczyski tego nie uczyni. A co jego nasza pomylno czy nasze zmarnowanie si obchodzi? - Owszem! Barania mier, wilcza stypa! - zgorycz zamia si kto u ciany stojcy. - Trzy rzeczy s na wiecie najgorsze - z grzmotowym miechem wtrci si Starzyski - wesz za konierzem, wilk w oborze i chciwy ssiad za miedz! - Krlowa Saba przed Salomonem przepowiadaa, e szatan, zaraziciel dusz ludzkich, krlestwo akomstwa na ten wiatsprowadzi! -aoliwie woa Aposto. Teraz jednak Strzakowski, w powany czowiek w samodziaowej siermidze i z mylc twarz, za stoem siedzc, powoli,z zastanowieniem, ale dobitnie mwi zacz: - Do mnie ani do mojej okolicy ten interes wcale nie naley, ale tak samo, jak Bohatyrowicze, w bliskim ssiedztwie pana Korczyskiego mieszkajc niejeden raz parzyem si przy tym samym ogniu i sadzod niego padajc na sobie niosem. Jednake ja tak mwi: eby pan Korczyski po ludzku i po bratersku z nami y i postpowa, moe by i sam na takiej kalkulacji lepiej wychodzi, moe by z tego i splna korzy wynikaa. Bo ja tak mwi:u pana Korczyskiego duo ziemni, a u nas duo rk; u pana Korczyskiego wikszy rozum, a u nas wiksza sia. Jednego on z nami rzemiosa czowiek i tyle tylko, e u niego warsztat wielki, a u nas malekie. Wic ja tak mwi: nijak by nie moe, aby rce nie przyday si ziemi, a ziemia rkom, albo eby rozum nie potrzebowa siy, a znw sia rozumu; albo te aby jednego rzemiosa ludziom nigdy ju wcale nie przychodzio splnie pogada i pomyle, i poratowa si w potrzebie. Tedy ja tak mwi... Ale nie pozwolono mu dokoczy. Sowa powanego ssiada, jakkolwiek do najmniej zamonych nalecego - co i po ubraniu jego pozna mona byo - nie tylko podobay si zgromadzonym, ale gdy byli ju a do paczu rozaleni i na sercu upadli, obudziy w nich znowu ambicj i wiar w siebie. - A pewno! a jake! a tak jest! ze wszech stron woano. - Nie zawsze umiera, kiedy tuk fal! i my, chwaa Bogu, yjem, chonas wszelakie biedy i niedostatki gniot. Z umarego tylko nijakiej ju korzyci osign nie mona, a u ywego trzeba jej tylko poszuka. Raz pan Korczyski na caepole i przed gromad ludzi od prniakw i hultajw nas aja, kiedy w gorcy czas robotnika znale nie mg, a my w najem do niego i nie zechcieli. Pewno! naturalnie!a jake! Cudzemu, a do tego i gardzicielowi,cia naszych i dzieci naszych ani na jeden dzie w niewol nie zaprzedamy i na paskie ubligi albo, bro Boe, i ekonomskiepopychanie dobrowolnie wystawia si nie bdziem. Lepiej ju gd cierpie i w zgniych chatach mieszka, nieli w egipskniewol za marny pienidz i! Ale gdybymyw panu Korczyskim nie cudzego i nie gardziciela, ale przyjaciela i opiekuna naszego obaczyli, gdyby kady mg zaprzysic, e na jego polu obchodzenia siludzkiego dozna, ho! ho!... Tu kilkanacie gosw zamiao si grubo i triumfujco: - Zobaczyby podtenczas pan Korczyski, czy my prniaki i hultaje! I niemnowej wodzie pyn nie atwiej, jakby atwo gospodarstwo jego pyno. Ot, te same kawalery i panny, co teraz w gumnie hulajina Niemnie pieni wywodz, nieleniwie by okoo jego dobra chodzili, a jakby przez to jeden i drugi grosz z jego kieszeni na nas kapn, toby i splny dorobek, i splna uciecha z tego wynikna. Albo te kawaki ziemi, co u niego tak jak prawie marnuj si, bo ani ich ugnoi, ani jak potrzeba zasia niesilny! Oni by je chciwie w dugoletnie dzierawy brali, synw swoich rozsadzaliby na tych dzierawkach, dobroczyc swego bogosawic i wiernie jemu wedug kontraktw uiszczajc si. On mrze na pienidze, bo ma dugi i wielkie ekspensy; oni gd wielki na ziemi cierpi,bo mae grunciki, a wiele dzieci maj. Obydwom tedy stronom dogodziby taki kompromis i Bg to wie! Moe te obydwie od ostatniego zginienia wyratowa. Bo i pan Korczyski nie jak w raju na tym wiecie yje i nie nadmiar mocno na Korczynie jest ufundowany. Ludziom gb nie pozatyka: gadaj! I wiele jeszcze rnych uwag i wnioskw czynili do modego suchacza swego i, jak go nazwali, sdzi si zwracajc, a zawsze koczc wyraeniem wtpliwoci, aby waciciel Korczyna zechcia przychyli sido ich prb i da i inaczej na nich nieli wilk na barany albo krl na niewolniki swojespoglda. - A ja tak mwi - raz jeszcze z zastanowieniem odezwa si powany Strzakowski - niechaj gowa nie mwi nogom, e jej niepotrzebne. Jak ndznemu, tak te i bogatemu lepiej nie samemu! A Aposto przemawia: - Anieli chccy nad inszych gowy podnie ze wszystkim upadli! Teraz z pierwszego uniesienia ochonwszydo zwykej powolnoci mowy i ruchw wraca zaczli. Przycichy gosy, uspokoiy si rozmachane raniona. Wielu z tych, ktrzy rodek wietlicy tumem ruchliwym napeniali, w medytacyjnych postawach na zydlach i stokach zasiado. Policzki na doniach poopierali, gowami wstrzsali, ten i w rozwodzi si jeszcze nad wszelakimi trudnociami oglnego ich pooenia. Jednemu Fabianowi trudno byo do rwnowagi ducha powrci i jzykowi milczenie nakaza. Do najbystrzejszych przy tym nalec niektre rzeczy, dla wieluinnych obce lub zapomniane; rozumia. Na brzegu stoa przysiad, ramiona skrzyowa, gow na pier, zwiesi i w tej melancholijnej postawie, powolniej ni wprzdy, lecz dugo jeszcze prawi: - eby to my onegdaj srokom spod ogonwpowylatywali albo eby ten, ktry pokazuje si nieprzyjacielem naszym, wczoraj z dopustu boego od koca wiata przyby, nie tak czulibymy gorzko. Cudzy, to cudzy! Ale my tutaj wicej prawie jak trzysta lat siedzimy, a panowie Korczyscymoe ptorasta Korczyn w swoim rodzie trzymaj. Jeden Bg naszym ojcem i jedna ziemia matk. Tedy gorsze my ni zwierzta: bo i midzy zwierztami swj swego zna. Wilk wilka nie poera i kruk krukowi oczw nie wydziobuje... Kto zza stou przerwa: - Kto komu teraz swj? Walenty Bohatyrowicz powoli zawtrowa: - A ma si rozumie! Nieboszczyk pan Andrzej to by swj! - A jake! - ozway si westchnienia i gosy- jak jego nie stao, ojca i przewodnika nam nie stao. Krtko on y na wiecie, ale wiele dobrego zrobi, a bez niego my jak barany na rze odczone zostali. Ni dokogo przytuli si, ni od kogo rady i wiatoci zaczerpn nie mamy. Zewszd otoczyy nas granice, ktrych przestpi nam nie wolno, i znikd nie spodziewamy sirady, jak w tym cisku i ograniczeniu ratowa si i postpowa. Podczas ju myli takie nas nachodz, e wnuki albo moe i dzieci nasze, jak jeszcze troszk rozmno si, wszystko porzuc, na koniecwiata pjd chleba szuka, bo tu ju go dla nich nie wystarczy. Ju tylko o dusze nasze niemiertelne przed Panem Bogiem ubija si nam trzeba, aby na psie nie zeszy. Niejeden raz i przy kadej okazji my od pana Korczyskiego syszeli, e nadmiar gupi jestemy, to znw od szkodnikw i zodziejw on nas wyzywa. Moe to nie ze wszystkim prawda, ale moetroch i prawda. Jednak winnymi si nie sdzim, bo i mdry zrobi si gupi, gdy go bieda zupi, a kademu ju wiadomo, e muchy gciej na wrzodach siada lubi jakna zdrowym ciele. Jak wprzdy haas i wrzawa przemieniy si w szmer gosw rozwanie i zwolna ciekcych, tak teraz szmer ten roztapia si w milczenie. Fala uczu oburzeniem i trwog wzdta opadaa coraz cichszymi i niemielszymi skargami, a na powrt do tych serc, zawsze cierpliwych, wrcia i umilka. Twarze ochody i oschy z potu nie pozbywajc si przecie ani jednej ze swoich niezliczonych bruzd i zmarszczek; rce na kolana popaday lub na stoach posplatane od okrywajcego je biaego ptna jak grudy ziemi lub kromki razowegochleba odbijay. Fabian nawet ucich i tylko ciko dyszc, ze zjeon kp wsw, od czasu do czasu pomrukiwa: - Nie cudzy my tu... nie z koca wiata przybdy... nie sroce spod ogona wczoraj wyskoczyli... Wicej ni trzysta lat pomnik naszych fundatorw na tej ziemi stoi... wicej ni trzysta lat, z ojca na syna, my t ziemi rkoma naszymi drapiem i potem swoim zlewamy!... Woci nijakich my nigdy nie mieli i nikogo nie gnietli i nie ssali. Dla jakieje przyczyny teraz marnie gin i przepada nam wypado? Dzieci nasze pod tymi grudkami ziemi, ktrych powikszy nie jestemy silni, jak godne robaki nie w czas pogin, a wnuki, z dopustu boego, chyba ju na psy zejd... rd nasz jak wodaz gry do gbokiego rowu z tego miejsca spynie i pami o tym, e my tu kiedy yli,przepadnie... Przez otwarte okna wlatywa do wietlicy szelest topoli, a z daleka, zza wiszcego nad wod ksiyca i w wodzie stojcej kolumny zotej przypywaa chralna, powana, polonezowa nuta: A gdy pomrzemy, a gdy pomrzemy, Kaemy sobie, Zotne litery, zotne litery Wyry na grobie! XV W obszernym domu korczyskim paliy si tylko dwa wiata: jedno w buduarze pani Emilii, drugie w gabinecie Benedykta. Wielki salon i wiksza jeszcze sala jadalna pogronymi byy w ciemnoci, ktr rozprasza zaczynao niepewne jeszcze, tui wdzie na okna i na posadzk kadnce siwiato ksiyca. W tym pzmroku rozlegay si cikie, nieustanne kroki. Ktoprzechadza si po salonie tam i na powrt,w gbokim zna zamyleniu. Zamylenie to czu byo w miarowym, monotonnym stpaniu przechadzajcego si czowieka, aile razy mijajc jedno z okien wchodzi on w sup ksiycowego wiata, ukazywaa si w nim na chwil i wnet znowu mieszaa si z ciemnoci posta jego wysoka, cika, z pochylon gow, zaoonymi W ty rkoma, zwisajcymi na pier wsami, talk samotna, jak gdyby pokj ten by pustyni a on jedynym jej mieszkacem. Jednak za zamknitymi drzwiami nieustannym jego krokom wtrowa nieustannie te dwiczcy, przyjemny i delikatny gosik niewieci. Tam, w buduarzeoklejonym papierem w polne kwiatki, kobieta biaa, cicha, cierpica, w biaym negliu wp lec na psowym szezlongu, przy wietle lampy co bardzo misternego wyrabiaa szydekiem z wczki i jedwabiu.Druga za kobieta, rwnie delikatna, ale mniej pikna i strojna, a wicej zwida, z plastrem okrywajcym doln szczk, nien i abdzich ksztatw szyj wycigaa nad ksik, z ktrej gono czytaa francuskie podre po przyldku amerykaskim, zamieszkiwanym przez lud Eskimosw. Jedna czytaa, druga suchaa o krainie lodw, fok, reniferw, chaup ze niegu, zrz pnocnych, podbiegunowych nieskoczonych nocy. Czasem przeryway sobie czytanie zamienianymi pytaniami i uwagami Rce z szydekiem na kolana opuszczajc jedna z nich zapytywaa: - Jak mylisz, Tereniu: czy wrd Eskimosw istnieje prawdziwa, gorca, poetyczn mio? Teresa nie odpowiedziaa. Zamylia si gboko. Z abdzi szyj, pod wiato lampy wycignit, kocami palcw dotykaa bolcej i leczniczym plastrem oblepionej szczki. Erotyczne tsknoty i marzenia dreszczami przebiegay wte ciaa dwu tych kobiet i twarze ich okryway wyrazem cierpienia. - Czytaj dalej, Tereniu... Czytaa dalej, ale po kwadransie znowu czytanie przerwa musiaa. Za oknem, kdy z dou, podnis si wielki, powany,chralny piew. Pani Emilia od stp do gowy zadraa. Przelka si. Z rozszerzonymi nieco od przestrachu renicami zapytywaa: - Co to? co to znaczy? co to by moe? Teresa, chocia take drgna nerwowo, wkrtce domylia si prawdy i towarzyszk uspokoia. Byy to pewno piewy tych ludzi, ktrzy zjechali si na wesele, na ktre posza panna suca, Zofia. - Nieznoni! czyta nam przeszkadzaj! O, co za haas! Moja Tereniu, ka zamkn okiennice i zapuci sztor! Po dwch minutach okiennica bya zamknit i gruba sztora zapuszczon; do zamknitego szczelnie buduaru aden ju prawie odgos z zewntrz nie dochodzi, a przy gonym czytaniu Teresy, od ciany dociany i od podogi do sufitu, wrd zmieszanych woni perfum i lekarstw, napeniy go obrazy niezmierzonych lodowcw, nieskoczonych nocy, jaskrawych zrz pnocnych, fok, reniferw i chaup ze niegu. Ale po pustym salonie przechadzajcy si czowiek przy dolatujcych z dou pierwszych dwikach chralnej pieni stan jak wryty. Stan w zupenie ciemnym punkcie salonu, tak e go wcale wida nie byo, i sta do dugo. Zapewne sucha. Moe nawet such nata i pochwytywa sowa pieni. Szumiaa dbrowa, wojacy jechali... Znowu chodzi zacz. O, jak to dawno, dawno byo, kiedy te dwiki i te sowa o jego mode, wiee, gorce serce... Stan znowu. Nie byo, nie byo, Matko, szczcia tobie... Z ciemnego punktu salonu wydobyo si i nad cielcymi si po posadzce smugami mg po jciec...48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AACPcDcE cF+UcG:ksiyca popyno dugie westchnienie: - Nie byo szczcia... o, tak, nie byo szczcia... Wszystko si zmienio, A twa dziatwa w grobie! Wyszed z ciemnoci i przez pas wiata przechodzc pgosem powtrzy: - W grobie! gdyby wszyscy... w grobie! Nie mg sucha. Nie mg duej sucha tych dwikw i sw, ktre wzbijajc si spod stp wysokiej gry zdaway si spywa z promiennego szczytu jego ycia, z dawno opuszczonego szczytu jego wieej, grnej, gorcej modoci... Cikim, cigle miarowym, cho przypieszonym nieco krokiem przeby siezupenie ciemn, sal jadaln, do ktrej zaglda ksiyc, i wszed do gabinetu owietlonego palc si na biurku lamp. Pokj ten by nie tylko pracowni, ale zarazem sypialni i rzecz dziwna! zarwno jak przeciwek Anzelma, przypomina klasztorn cel. Jak tam, tak i tu czu byoycie twarde, samotne, z mikkich wybrednoci i wesoych uciech odarte. Oprcz elaznego ka ze szczup pociel i piknym niegdy, lecz starym dywanem, wielkiego biurka, kilku krzese i starej szafy po brzegi ksigami gospodarskimi napenionej, nic tu wicej nie byo. Na cianach tylko wisiao kilka rodzinnych fotografii i para strzelb pord niedwiedziej skry skrzyowanych. Przez wpotwarte okno do pokoju tego naleciao mnstwo biaych nadniemeskich motylkw,wzbijao si pod sufit, kryo dokoa lampy i z rozpitymi, krepowymi skrzydy padao na okrywajce biurko ksigi i papiery. Benedykt usiad przed biurkiem i wpatrzy si w te niene, skrzydlate stworzonka. Co mu one przypominay: jaki moment bardzo odlegy, lecz niezmiernie wany, jaki w yciu jego punktzwrotny... Niegdy, dawno temu, by wieczr bardzo do tego podobny, rwnie ciki i ponury. Te motylki, tak samo jak teraz, krciy si koo lampy i na rachunkowe ksiki paday... On co wtedy postanawia, i postanowienia nie dokona, co mia uczyni, i nie uczyni... Co to byo? Brat... syn... A! brat! Wycign rk ispod przycisku wyj list, ju przeczytany,lecz ktry po raz drugi chcia przeczyta. I wtenczas byo tak samo. Wyjmowa spod przycisku list brata i czyta go, zastanawia si nad zawartymi w nim radami. Potem ju zaledwie kilka razy przezlat kilkanacie zamieniali si listami, i to tamten zawsze odzywa si pierwszy, on za odpowiada czasem po paru latach, krtko, zimno... Bo po c? Dzi znowu list od Dominika otrzyma i mia takie uczucie, jak gdyby kady jego wyraz spad mu na serce cikim kamieniem, a w serce piekc z. Ju zdawao mu si nieraz, etylko tyle o bracie pamita, ile o kadym najobojtniejszym i bardzo dawno spotykanym czowieku, e wcale on dla niego nie istnieje. Jednak dzi znowu si przekona, e tak nie byo. Swoja krew, swj bl, swoja haba! Nic nie pomoe. Ca godzin po salonie chodzi, z mylami iwspomnieniami bi si, oburza si, ci plu, a teraz znowu ten list przeklty spod przycisku wyj i czyta zacz, tak zupenie, jakby rozkosz ostr i podniecajc w mczeniu samego siebie znajdowa: Kochany bracie, Zdaje si, e ju ze trzy lata od ciebie wiadomoci nie miaem; na ostatnie moje pismo nie zaszczycie mnie odpowiedzi. Ja jednak pisz, aby rozdzieli z tob moj rado z dwch przyczyn wynikajc. Pierwsza przyczyna ta, e ju chwaa Bogu, jestem od roku tajnym sowietnikiem, a jeeli Bg ycia przeduy raczy, moe mnie kiedy i z krzesem w senacie powinszujesz. Jakie by tam nie byy twoje przesdy i uprzedzenia, zawsze to mio mie brata senatora, a tymczasem i tajny sowietnik wstydu tobie nie robi. Przy tym na wypadek jakiego nieszczcia czy wanego interesu dobrze wiedzie, e w swoim rodzonym bracie masz dobre plecy. Ot tak, powiodo si mnie na subie, za codla naszego ojca wieczn mam wdziczno, bo gdybym w uniwersytecie nie by i nauki nie mia, nigdy bym do tego stopnia, na ktrym teraz stoj, nie doszed... Benedykt rce z listem na kalana opuci; gorzki umiech bdzi mu pod dugimi wsami, oczy szklisto wpatryway si w przestrze. Moe przez wyobrani wywoana staa przed nim posta ojca, ktrej zapytywa: - Czy w tym celu?... czy dla takiego rezultatu? Czy mg przewidzie... spodziewa si?... Jeeli z tamtego wiata patrzysz... Widzisz... czy Stwrcy za niemiertelno dzikujesz? Drug przyczyn radoci Dominika, ktr dzieli si z dawno nie widzianym bratem, byo wietne wydanie za m najstarszej crki. Za pukownika wysza. Dla panny bezposagu bya to partia wietna. Jakkolwiek bowiem powodzio mu si na subie, funduszu nie zebra i crce posagu adnegoda nie mg. Wyprawi jej tylko wesele wietne, ktrego opis zajmowa ca stronic listu. Jeden ksi, dwch baronwi czterech jeneraw wesele to zaszczycio. Zreszt, zi jego sam za lat kilka pewno jeneraem zostanie. Co si tyczy dwch jego synw, to jeden by jeszcze maym, a drugi, starszy, ksztacisi w szkole wojennej wielki do wojskowoci pocig czujc. Potem kilkanacie wierszy listu zajmowa opis zabaw i przyjemnoci, ktre przez ostatnizim napeniay stolic. Woska opera byaszczytem doskonaoci, a kilka balw przewyszyo przepychem wszystkie dotd widziane... Nie dokoczywszy czytania Benedykt rzucilist na biurko. Jak te motylki fruwaj, fruwaj dokoa lampy i na rachunkowe ksigi padaj! Rzewy wiatr wnika przez wpotwarte okno W domu i w sercu cicho,ciemno, ponuro. Kiedy to by taki sam wieczr? A! po owej rozmowie z on, w altanie. Pamita. Wtedy po raz pierwszy dokadnie rozpozna ten sodki egoizm i t wdziku pen niedono ciaa i ducha. Wtedy te powiedzia sobie, e nie ma ju adnego brata. Trzech ich byo, on jeden pozosta. C? Wszdzie to samo. Z trzech,a gdzieniegdzie i z dziesiciu, niekoniecznie braci, ale rwienikw, przyjaci, jeden pozosta Zupenie tak, jakby z kogo wyciek strumie krwi, a tylko tu i wdzie pozostae jej krople tuay si po yach zosobna, skurczone, skrzepe... Ale co staosi wtedy, owego wieczora, ktry do dzisiejszego tak by podobnym? Co go wtedy pocieszyo, podwigno... do tego miejsca przykuo... Syn! I jak obraz ze zmroku na jasny dzie wysunity stan przed nim wyrany, doskonale widzialny moment dalekiej przeszoci. Otworzyy sidrzwi pokoju, wbiega przez nie istota ludzka modziutka, swawolna, skaczca i zeszczebiotem, z pieszczot wskoczya mu nakolana. Drobne ramiona objy jego szyj, niewinne oczy zajrzay w pospne renice, wiee, dziecica usta pocaunkami rozgadziy wszystkie zmarszczki i wszystkie chmury pozdejmoway mu z twarzy. "Widziu! Kochasz ty Niemen? lubisz ty te motylki? lubisz ten br za Niemnem, w ktrego gbi, w cieniu jode, zapomniany inieuczczony twj stryj usypia snem wiecznym?" Dziecko ju wtenczas to wszystko kochao,a on pokusy i rady gdzie indziej go wabice odepchnwszy wzi znowu krzy swj na barki i - jeden z trzech - tu pozosta... Co to? Spieszne kroki ozway si w przylegym pokoju, otworzyy si drzwi - te same, co wwczas - do gabinetu wbieg zgrabny, wysmuky, mody czowiek. Znowu on! tylko dorosy teraz i tak dojrzay, jakby kady rak przez niego przeyty w widokach i wraeniach ycia, naksztat ziarna w sokach ziemi, rs nad miar i nabrzmiewa. Przez pokj przylegybieg, ale u drzwi gabinetu zatrzyma si i prdko oddychajc chustk powid po rozognionej i spotniaej twarzy. Przybywawida z miejsca napenionego upaem i ciskiem, a gdy twarz odsoni, zdawa simogo, e byo ono take miejscem mczarni Niewysowiona mka bia mu z oczu i zmarszczkami wystpowaa na czoo. Benedykt ywy ruch na fotelu uczyni, naprzd si poda. - Witold! Wejcie syna byo dla ojca niespodziank. - A co? skd przychodzisz? czegoe taki rozgrzany i zmczony? Mody czowiek nie odpowiadajc naprzd postpi i przed ojcowskim biurkiem stan.- Mj ojcze... Zawaha si, oczy spuci i po kilku sekundach dopiero zwykym sobie ruchem determinacji rce w ty zakadajc z cichadokoczy: - Przychodz, mj ojcze, z ustami i sercempenymi... skarg! - Na kogo? czyich? - zapyta Benedykt. - Ludzkich... na ciebie, ojcze! Benedykt oczami bysn. - Na mnie, c? Czy kogo na drodze zrabowaem albo czyje dziecko na niadaniezjadem? - Na wszystko ci bagam, ojcze - zawoaWitold -porzu ten ton drwicy i rozjtrzony, z jakim przemawiasz, ilekro pewnych stron ycia, dla mnie nad ycie droszych, dotykamy!... Mody jestem, to prawda... lecz cem winien temu, e natura zamiast serca nie woya mi w piersi busoli z ig zwrcon ku drodze uycia, zyskw i... wietnej kariery. Wzrok Benedykta przemkn po lecym na biurku licie Dominika, jakby go ku niemu ostatnie wyrazy syna pocigny. - No dobrze - zacz - czy ja kiedy tego pragnem, czy wymagam od ciebie, aby bi pokony zotym cielcom? Czego chcesz?- Dla siebie, ojcze, nic nie chc, dla ludzi... wiele! - Androny! - krzykn Benedykt i ywo podnoszc si z fotelu, z pomieniem w oczach, z brwi namarszczon mwi, a raczej woa dalej: - Wiem, gdzie bye! domylam si, co ci tam nagadali! Skar si, e dobro ich zagrabiem, e ich ze skry obdzieram, prawda? - Tak, ojcze! - Czekaje wic! Z tymi sowami ku szafie si rzuci, spory zwj papierw z niej wyj i do biurka wracajc, mwi: - Popatrz i przeczytaj! Musisz popatrze i przeczyta! Musisz przekona si, e ten kawa ziemi, o ktry mi oni proces wytoczyli, do Korczyna zawsze nalea... Musisz zawstydzi si za posdzenie, e twj ojciec kogokolwiek okrada chce... Do tego jeszcze nie doszedem... Nie! Jakimkolwiek jestem, do tego jeszcze nie doszedem... Musisz zawstydzi si!... Gdy plan Korczyna na biurku rozkada, wielkie rce jego dray, ale hamujc si dugo po planie palcem wodzi, ze starych dokumentw wyjtki czyta, mwi, dowodzi. Potem prostujc si i wzrok na syna podnoszc zapyta: - C? wstydzisz si teraz? a? - Nie, ojcze! - odpar Witold. - Jak to? nie przekonaem ci? - I wprzdy przekonany byem, e myl nawet o przywaszczeniu sobie cudzej wasnoci przej ci, mj ojcze, przez gow nie moga... - Wic c? wic o co chodzi? wic czyja w tej sprawie wina? Witold rce w ty zaoy i miaymi oczami paajcy wzrok ojca spotykajc odpowiedzia: - Twoja, ojcze! - Facecja! - wybuchn Benedykt. - Oni, jak tabaka w rogu ciemni, wierz kademu poktnemu doradcy, ktry z nich sobie trzod dojnych krw chce uczyni; oni na kadym kroku wyrzdzaj mi psoty i szkody... - Przebacz, ojcze - przerwa Witold - dlaczego oni ciemni jak w rogu? dlaczego chciwoci pazerni? dlaczego nieprzyjani?... Czy niczyjej, niczyjej winy w tym nie ma, tylko ich jednych? Czy tre tych zapyta, czy szczeglny dwik gosu syna tak uderzyy Benedykta,e umilk, z cikim westchnieniem rzuci si na fotel i wahajcym si gosem przemwi: - Dlaczego? dlaczego? Ha! gdyby to mona byo wszystkie czarne mary i cikie plagi ycia zapytywa: skd? za co? dlaczego? - My je zapytujemy - podchwyci Witold - tak, mj ojcze, ca si umysw i serc naszych zapytujemy, a one czasem nam odpowiadaj! Ta, o ktrej teraz mwimy, odpowiada: "Zrodziy mi omamienia i nienawici wiekw; zagada moja w wietleiw mioci"... Teraz wszystko, co uzbiera z ksiek i od ludzi, wszystko, co woya w niego natura, a rozjania i potwierdzia nauka, wylewa mu si zaczo z ust wymownych idrcych. W szerokich zarysach kreli demokratyczne idee i teorie, od ktrych urzeczywistnienia, zdawao si mu, zaley skrzepnienie i odrodzenie narodw, jego narodu nade wszystko. Podpor dla najwyszych myli i podbojw, na ktre w cikiej, wiekowej pracy zdobya si ludzko - a ktrymi u szczytw miotay podmuchy chciwoci i okruciestwa -ratunek dla krwawych cierpie, ktre lasem rk do nieba o pomst wycignitych wyrastay z gruntu oranego przez zo i przemoc, widzia on w ludzkim zrwnaniu si i zbrataniu, w ukuciu spjnego acuchaz ogniw, dotd przez pych, zawi, chciwo, niewiedz z sob rozdzielanych. Od abstrakcji majcych dla niego urok taki, e mwic o nich wyglda jak czowiek w niebo zbawienia zapatrzony, niespokojnie przebieg do powszedniej, palcej go rzeczywistoci, opowiada wszystko, co widzia i sysza tam, skd przyby, powtarza proby, z ktrymi go tu przysano, skargi i obwinienia, ktre szumiay mu jeszcze w uszach i paliy serce. Benedykt nie przerywa ju, milcza, a biegy chyba znawca dusz mgby odgadn, jakie uczucia zapalczywa mowa modzieca budzia w jego przedwczenie uwidej duszy. W fotelu zagbiony, przygarbionymi troch plecami do porczy jego jakby przyrs; od bledszej ni zwyklei w tysic zmarszczek poamanej twarzy dugie wsy nieruchomo na pier mu zwisay; oczy jego czasem mciy si a do dna i powieki na nie opuszcza, to znowupodnosi je i namitne pomienie na syna z piwnych renic ciska. Jak grb milcza i jak w grobie odbyway si w nim rzeczy pospne i tajemnicze. Czy przejmujce go zkolei uczucia byy wstydem, alem lub gniewem - to pewno, e cierpia, a cierpicczu jednak, e z obfitych i gorcych swsyna powstawaa i o pier mu uderzaa jaka fala bkitna, piewna, niegdy mu dobrze znana, lecz przez ycie pochonita,a teraz niby z przepaci ycia ku niemu powracajca. Z daleka, bardzo z daleka dochodziy tu jeszcze urywane nuty starych pieni nad osrebrzon powierzchniNiemna chrem piewanych; u okna biae motylki z lekkim stukiem na biurko paday, krepowymi skrzydami o ksigi rachunkoweirozoony plan Korczyna trwoliwie bijc. Rzuca na nie czasem wzrokiem i spotyka nim take ku brzegowi biurka odrzucony i szeroko rozwarty list Dominika. Ilekro spojrzenie po tym licie przesun, tylekro usta majce ju gwatownym sowem wybuchn, zamkn, zmcony wzrok ku ziemi spuci i znowu milczc, coraz pilniej, z coraz boleniejszym prawicwyteniem wsuchiwa si w mow syna. Witold bardzo blady, z drcymi rysami, przytumionym gosem mwi: - Ty o tym wszystkim nie wiedziae, ojcze? prawda, e nie wiedziae? O ich strapieniach, opuszczeniu, niebezpieczestwach... o tych zorzeczeniach, ktrymi ci okrywaj... o tych dobrych uczuciach, ktrymi s gotowi kade twe dobrodziejstwo, kady promyk wiata, ktry by od ciebie pad na nich, odpaci... nie wiedziae? Powiedz mi, mj ojcze, o, powiedz mi, e o tym wszystkim nie wiedzia i e tylko niewiadomo... Jak oni stryja Andrzeja wspominaj... za mio; z jak zbliy si do nich; za troch wiata, za to, e dusz ludzk w nich budzi... jak go wspominaj! Ale ty o tym nie wiedziae, ojcze, nie mylae... i tylko dlatego... Nagle umilk. Co mu gos zerwao, moe zy z caej siy powstrzymywane czy cinicie si serca oddech tamujce. Po zbladym czole doni powid, plecami opar si o cian, na ktrej rd skry niedwiedziej poyskiway skrzyowane strzelby. Benedykt zdawa si jeszcze sucha i czeka. W ziemi patrza. - C - odezwa si - c dalej? Mw... sdzio! sucham! chc cay swj wyrok usysze... Czy na gardo mi skaesz, czy tylko - na wie? a? Ile w tych sowach byo bezdennego smutku, Witold nie dosysza; zrozumia tylko ich ironi i sza blu zawieci mu w oczach. Wyprostowa si, dra cay. - Nie masz prawa, mj ojcze, igra tak z najwitszymi uczuciami mymi! - zawoa. -Mody jestem! c std? Nam, dzieciom czarnej nocy, jak onierzom w porze wojny, rok za dwa liczy si powinien! W upale cierpie prdko dojrzewamy! Wp ze zdumieniem, wp z ironi Benedykt sarkn: - Cierpie! ty... ty cierpiae? - Wic mylisz, ojcze, e ci, ktrych modo gotowa istotnie w kadej janiejszej chwili wytrysn swawol i miechem, nie rozgldaj si przecie w koo siebie, nie rozumiej, nie czuj kurczw chostanej dumy, nie maj litoci, ktra w nich pacze, i trwogi o rzeczy drogie, ktra w nich krzyczy: "Ratunku!" i oten ratunek zapytywa im kae wszystkich po jciec...48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAHPcIcJlcK-cL~<drg czynu i wszystkich otchani myli? Ktotak mniema, niech o to zapyta naszych w poranku przekwitajcych twarzy, oczu od wpatrywania si w oblicze wiedzy przedwczenie znuonych i tego, czego niktdojrze nie moe: tych wulkanw alu, obrazy, nadaremnych poryww i zorzecze, ktre wr nam w piersiach! Mody jestem! c std? Kiedy ju z ycia tyle wyssaem piounowych sokw, ile ich trzeba, aeby w gowie szumiay pytania: skd? za co? dlaczego? w takich pytaniach dusze dojrzewaj prdko!... Teraz w szerzej ni zwykle rozwartych oczach Benedykta malowao si osupiae prawie zdziwienie. Ten chopak, ten may - jak go dotd jeszcze w myli swej nazywa- ju z bliska dotkn kpieli cierpienia, w ktrej on sam nurza si od tak dawna; co wicej, z jednego rda biy dla nich obu kipice i gorzkie jej wody. Przypomnia sobie teraz, e po wielekro uderzay go byy i niepokoiy jakie blade cienie po twarzy tego modzieca bdzce, mgy znuenia przymiewajce czasem ognisto jego wzroku, pierwsze zarysy zmarszczek na czole, ktre, wedug praw natury, janie powinno byo nieskaziteln wieoci poranku i wiosny. Pochyli si, szyj wycign, wpatrzy si w syna. Tak;byo to istotnie dzieci dnia burzliwego i ciemnej nocy. Nigdy w jasn pogod pki kwiatw nie rozwieraj z tak mczeskim popiechem tak purpurowych kielichw atwo byo pozna, e ta rozmowa z ojcemsprawiaa mu nieopisan mk i e ku tej mce popychaa go, tak jak niezawodnie ku wszelkiej innej popchn by musiaa, sia przekona i uczu pracujca w nim z nieprzezwycionoci i bezwiednoci krwiw yach czowieka krcej. Doni szczup, tak, jak miewaj ofiary grnych marze, ale ktrej namitne ujciesilnym i uporczywym by musiao, wodzi po czole strapionym, udrczonym, nad rozgorzaymi renicami bladym. - Ciko... straszno... straszno mi tak mwido ciebie, ojcze! Rozdarty jestem pomidzy tob a tym, co mi nad ciebie, siebie, nad wszystko drosze... Nie jam jeden taki! Co sprawio, e peni jestemy bezbrzenej litoci nad maluczkimi mrwkami i kretami ziemi, e w ciemne i ciasne ich podziemia i pragniemy i idziemy, choby rd nich oczekiwao nas caopalenie wasnego ciaaiserca? Co sprawio, e nie moemy, chobyw pokadzie zota, tkwi z nieruchomoci grzybw, ale pragniemy biec, ratowa, pociesza, uczy, budzi, wskrzesza? Co to sprawio? Czy pochd wieku, ktrego jestemy dziemi? Czy wezbrane morze myli ludzkich, ktrego sami jestemy eglarzami? Czy to inne morze cierpie, ktre zalewajc nam serca i garda budzi w nas jasn i wczesn wiadomo powszechnego blu wiata i bezbrzene dla niego wspczucie? Ale to wspczucie, te wite dla nas idee, razem z krwi kr nam w yach, z mzgiem myl, z sercem ttni... one s epopej nasz, z nich powstaj nasze tragedie... One te s naszjedyn nadziej! Jak nadziej? O, jej imienia, ty, ojcze, wspomina zabraniasz... tu nie wolno adnego witego imienia wspomina, bo cignie ono za sob blad mar strachu! a ten strach wieczny... ta ostrono niewolnikw, ktrych dreniem przejmuje sam nawet brzk ich acuchw... to zagrzebanie szlachetnej duszy w prochu bojani i interesu... ta obojtno dla wszystkiego, co nie ywi i nie odziewa ciaa... ten brak mioci dla ziemi i ludzi... - Witoldzie! W tym wykrzyku, ktry Benedykt rzuci w mow syna, by taki gwat i blu, i gniewu,e modzieniec umilk nagym zamyleniem ogarnity. Pochyli gow. - Wiem, ojcze, e bardzo byem zuchway -dziwnie zmienionym gosem zacz - pomidzy sob i tob wzniosem zapewne cian nieprzebit i ktra rozdzieliaby nas na zawsze, gdybym po tym, co si stao, y jeszcze... Ale jeeli martwy u ng twoich padn, przebaczysz mi... prawda? Przebaczysz? i znowu tak samo kocha mi bdziesz jak niegdy?... Tylko umaremu dziecku przebaczy mona tak zuchwaoi tak obraz... Co mam w sobie, ojcze, comi ku ciemnym otchaniom popycha... Mwi to cicho i z tym cichym arem renic, ktrym si objawiaj najniebezpieczniejsze, skupione w sobie szay; przy tym ruchem powolnym, a co stanowczego w sobie majcym wycign rk ku jednej z wiszcych na cianie strzelb. Benedykt porwa si i jak ptno blady w mgnieniu oka za ramiona go pochwyci. - Wariacie! dziecko! co ty robisz! Czemu nie? Ty i na to gotw jeste! U was nawet taka zaraza panuje... Tuziny was teraz kule w eb sobie pakuj! Ach, ty! Mdry taki, a zielono ci w gowie... O, te idee, te ideay...te... to, tamto... ktre tych baznw do takich nawet rzeczy doprowadzaj... Boe miosierny! Strzelb, ktr dzi sam w obecnoci syna nabija, z rk mu wyrwa, na cianie zawiesi, lecz w zamian obie rce modzieca pochwyci i z caej siy w szerokich swych doniach je cisn. Prawie straszn bya w tej chwili jego twarz ciemna, pomarszczona, wsata, ktrej groza myli i przewidywa szeroko rozwieraa oczy i podnosia wosy nad zbladym jak chusta a kroplami potu wieccym czoem. Z wycignit ku synowiszyj oczy w nim zatapia, szeroko otwarte, przeraone. - Wiesz ty? - szepta - wiesz? moe nie wiesz! ale ja to wiem... widziaem... wszak ty zginiesz! czy syszysz? z t zapalczywoci swoj, z tym ogniem... z tym... to... tamto... zginiesz!... I coraz mocniej rce syna ciskajc powtrzy jeszcze po wielekro: - Zginiesz! zginiesz! niechybnie zginiesz! A z ogromnym westchnieniem, ktre jak wicher do samego nieba, zda si, dotrze chciao, wymwi: - Boe! Boe! Tak samo niegdy, z t sam groz w chacie Anzelma przed oknem ciemnoci nocy zasonitym imienia boskiego przyzywa. Ale tym razem z ciemnoci, ktre mu przed oczami zapady, wydoby si gos modzieczy, agodny i dziwn jakby melodi przejty: - Ojcze mj, nie lkaj si i nie auj, jeeli dziecko twoje zginie na mlecznej drodze przyszoci, w blasku jutrzenki, w ogniu ofiary! Nie s take zginionymi ci, ktrzy chodz po nizinach samolubstwa, zaprzastwa, rozkoszy ciaa i ndzy ducha? Sowa te niezmoon si pocigny znowuwzrok Benedykta ku szeroko na biurku rozwartemu listowi. Przez chwil wspomina, myla, a serce jego gwatownym rzutem skoczyo od tego brata, ktry dumny, zadowolony, dostojestwami okryty po wiecie ywy chodzi, ku temu, ktry od dawna z krwaw plam na modym czole pod wilgotn ziemi starego boru spoczywa. Dugo jeszcze patrza na syna, a rce jego z elaznego dotd ucisku uwalniajc obie donie ku czou podnis i gucho wyszepta: - Krwi moja! modoci moja! Falo, ktra nasniosa... powracajca falo!.. Z gow schylan, z domi u czoa, ze zgmatwan gstwin wosw, odchodzi ku biurku, niby w nie powtarzajc: - Powracajca fala! powracajca fala! Byy w tym szepcie groza i - zachwycenie. Potem odkry twarz i jedn rk o biurko wspierajc wyprostowa si, gow podnis. Zmieni si dziwnie. Blask oczu jego wilgotny by i jakby rozmarzony, postawa dumn. Na syna patrza. - Suchaj - zacz - jeeli wam si zdaje, e wy to pierwsi wymylilicie wszystkie szlachetne uniesienia i wzniose idee, e wypierwsi poczlicie kocha i ziemi, i lud, i sprawiedliwo, popeniacie bd gruby i grzech przeciw sprawiedliwoci... Zatrzyma si na chwil; tak ju dawno w ten sposb i o takich przedmiotach nie mwi, e moe sw mu zabrako albo myli spltay si w gowie. Ale powracajca fala odnosia mu wszystko, coycie zabrao, i przypominaa wszystko, coniegdy umia, wiedzia, czu. - I w naszych ustach - mwi dalej - brzmiao niegdy haso poety: "Modoci! ty nad poziomy ulatuj!", i mymy latali na mleczne drogi i w blaski jutrzenki, i w ognie ofiary! Ten lud... to wasze boyszcze... Boe wielki! toemy si ku niemu jak szalecy rzucili, jak w soce wniego wierzyli, jak w zbawienie zapatrzyli, na rkach prawie podnie go usiowalimy,dobro nasze i samych siebie salimy przednim... Krzywdy przez ojcw jeszcze zrzdzone wasnymi choby ciaami pragnlimy zmie ze wiata i z jego pamici... A ziemia! Boe! dzieckiem, chopiciem, modziecem, ja kad rolink, kad kropl wody, kady jej kamie kochaem... mogem by wrogiem ludzi, ktrzy z niej powstali? to ja... ale niemao, nie mao nas takich byo! miech bierze na wspomnienie! Modzi mdrcy... poeci... rycerze... apostoy... wskrzesiciele...grne marzenia... wielkie nadzieje... ogniste zapay! Wszystko jak w wod wpado! miech na wspomnienie bierze! Zamia si istotnie z oczami penymi ez. Drcym gosem, lecz z gow podniesion zacz znowu: - Suchaj! Korczyskim braku ideaw, braku mioci dla... dla... Stare przyzwyczajenie jzyk mu spltao. Zajkn si. - Dla... to... tamto... - jka. Ale powracajca fala znowu go bkitem i ogniem oblaa: - Braku mioci dla ideaw Korczyskim zarzuci nikt nie ma prawa. Jeden j yciem opaci... drugiego zawioda ona tam, gdzie honor i ludzk cze straci... trzeci... trzeci przeby ycie zazdroszczc temu, ktry w mogile ley! Teraz dopiero te zy, ktre napeniay mu oczy, spady z nich dwoma wielkimi kroplami i ze zmarszczki na zmarszczk toczyy si po policzkach. Rk machn, nafotel opad i szerok doni zasoni sobie czoo i oczy. O dwa kroki od niego na krzele siedzcy Witold, osupiay, niemy, chciwymi oczami wpatrywa si w ojca domylajc si istoty i natury tej siy, ktra go tak dziwnie wrd rozmowy z nim przetworzya. Zreszt, w domysach tonnie potrzebowa. Jak kipitek dugo i szczelnie zamknity po zerwaniu pokrywy zgwatem i szumem wylewa si na zewntrznaczynia, tak gorycze, ale, gniewy napeniajce to strute i chmurne serce wybuchay ze obfitymi i namitnymi sowy. Natura nie stworzya go milczcym i skrytym. By czas, w ktrym dom ten rozlega si cay od dwiku jego gosu hojnie wrd zbierajcych si tu tumw rozrzucajcego hasa, nauki, namowy, rozprawy, sprzeczki. Ale potem strasznie uciszyo go ycie. Sto przyczyn na sto zamkw zamkno mu usta. Pyny dnie zadniami, lata za latami - on milcza. Z czasem i z samym sob rozmawia przesta o tym wszystkim, o czym dawniej rozmawia z mnstwem ludzi. Tak ju przywyk. Dzi dopiero rozmowa z synem zerwaa z jego serca kamienn pokryw i otworzya mu usta. Byo to opowiadanie? bya to spowied? byo to usprawiedliwianie si przed tym dzieckiem talk niezmiernie kochanym, a ktre mu dzi w oczy rzucio gradem wyrzutw, prawie obelg? Potrzeb tego ostatniego podszeptywao mu sumienie: "Wytumacz, wytumacz, dlaczego ci to dziecko znalazo takim, jakim si stae, i dlaczegostracie to wszystko, co je napenia, a co i ty w rwnej mierze niegdy posiada!" Serce w nim take woao: "Mw! bo inaczej nie pknie i nie runie nigdy ta ciana, ktra wzniosa si pomidzy tob a tym dzieckiem, t krwi krwi twojej, tym powtrzonym obrazem twojej modoci, t - powracajc fal wiary, nadziei, czarodziejskich i bohaterskich snw o nowych jutrzenkach i ofiarnych stosach!" Mwi, opowiada, co stao si i dziao potem, gdy wszystko wpado w wod. Dawne to dzieje. Zdaje mu si, e nie dwa dziesitki, ale dwie setki lat od tego czasu upyny, tak wszystko dokoa niego zmienio si i w nim samym. Zmieni si zaon nie od razu, nie nagle, ale stopniowo, jak stopniowo rdza gasi blask i wyszczerbiaostrze zakopanego w ziemi elaza; jak stopniowo szczuplej, trac si i znikaj nie uywane do ruchu czonki ciaa; jak stopniowo zmierzch wieczoru pochania wiato dnia; jak stopniowo ciemnieje w sobie, sabnie, ganie czowiek ciko i nieustannie smutny... Mg by odej w wesoe strony, nie uczyni tego. Mg w lichych przysmakach ycia szuka przypadajcej na czstki szczcia, nie uywa ich wcale. Z grnej, lotnej jego modoci pozostao mu tyle, e podoci i zaprzastwa nie popeni, a w pracy, cho poziomej i ciasnej, pogry si z surowoci mnicha i zapalczywoci tak, z jak rozbitek chwyta i ciska jedyn desk ze strzaskanego statku pozosta. Na t prac, acz poziom i ciasn, pada przecie i z gry jaki promie. Jak kto, kto dziwi si i usprawiedliwia, Benedykt rce rozkada i zapytywa: - C byo robi? co byo robi? Mwiono, woano, zaklinano: "Ziemia! ziemia!" Trzymaem ziemi... Trzyma j i dla siebie, bo w ni wrs, i przez chmurn ambicj postawienia na swoim, i przez myl o synu. Ale w jeden punkt zapatrzony, inne z oczu traci; jak w ze schylon pod jarzmem gow jedn bruzd depcc inne dostrzegaprzestawa; w jednym namitnym usiowaniu skupi wszystkie siy i na nic innego ju mu ich nie stao. elazo nie czuje osiadajcej na nim rdzy, ale czowiekzami zrazu oblewa kad na wasnej duszy dostrzeon jej plam. Gdy nie mg y tak, jakby pragn, gdy potem ju i pragnienie innego ycia w nim gaso, gdy nad rozwart ksik oczy mu do snu klei si zaczynay, gdy spory i ktnie rni go z ludmi poczy, gdy zrazu ciga wzrokiem, a potem i rozumie przestawa rne oddalone drogi i myli wiata - dugo we rodku mu co pakao. Jak dugo? nie pamita, wie jednak, e z czasem przywykdo wszystkiego, tylko ten pacz wewntrzny, ktrego ju w sobie nie czu, przemieni si w guchy i gorzki war, co chwil wybuchajcy ze gniewem, rozjtrzeniem, niby cik przeciw yciu i wiatu obraz. Czasem jeszcze tylko daleka, nieosobista nadzieja bkaa si mupo sercu. - Moe on? moe dla niego... przez niego... znim?... - o synie myla. Bya to ju jedyna jego nadzieja. Dwa razy w cichym domu zegar cienny ogasza popnocne godziny, a Benedykt jeszcze rozmawia z synem, lecz ju inaczej ni wprzdy. Jak niegdy, przed wielu laty, Witold ramiona na szyj ojca zarzuci i rozpalonymi usty scaowa grubezy, ktre po tej twarzy ciemniaej, spalonej, ze zmarszczki na zmarszczk ciekay. Myla on, e bez zaprzeczenia samemu sobie wolno mu byo z mioci przycisn si do tej szerokiej piersi, ktra przyja w siebie wiele ostrych grotw i co wyszego, szerszego nad wasny interes osaniaa albo osania mniemaa; e bez zaprzeczenia samemu sobie wolno mu byo ze czci caowa te rce, ktrych nie wybieliy prniactwo i zbytki. Przypomnia sobie, e to nawet, co w sobie nosi i nad wasne ycie ceni, jemu by winien. - Ojcze mj! do grobu, do ostatniego tchnienia wdzicznym ci bd, e mi nigdyod reszty ludzkoci nie oddziela, piedestaw mi nie budowa, na krlewicza i samoluba mi nie chowa. Gdyby nie ty, odkolebki pewno owinito by mi w wat zbytku i zamknito w klatk przesdu. Bybym dzi moe, jak ten nieszczsny Zygmu, lalk z urnalu md wycit i niedoszym jakim artyst, albo jak Ryc, kartk welinu w roztworze morfiny umoczon! Benedykt rk jeszcze oczy zasaniajc z poczynajcym si na ustach umiechem pod wsami mrucza: - No, tak, tak, chopcze! Nie zgupiaem przecie do tego stopnia, aby myle, e syn mj z innej gliny ni inni ludzie ulepiony, i nie spodlaem tak, aby podda si woli bab, ktre by z mego dziecka zrobiy adnie ufarbowany gaganek! Z wahajcymi si jeszcze umiechami na siebie patrzali. Wicej ni kiedy czuli, jak niezmiernie kochali si wzajem, zrozumieli te, jak bardzo byli do siebie podobni. Chwilijednej wielkiego uniesienia i piorunujcego wspomnienia trzeba byo na to, aby z jednego z nich spyna ta rdza, ktra mu przez dugie lata osiadaa dusz, i aby to podobiestwo wystpio jawnie i jasno. Nagym ruchem gow w ty odrzucajc i palcami ocierajc wilgotne jeszcze oczy Benedykt zawoa: - Jakby ciar stupudowy spad ze mnie, kiedy wszystko przed tob wygadaem. Nie wiesz i bodajby nie dowiedzia si nigdy, co to jest dugie lata cierpie z zacinitymi zbami i nie mie na wiecie jednej ywej duszy, przed ktr czowiek mgby miao, ufnie, wszystko, co ma w sobie, pokaza, pociechy, rady, a czasem prawie i ratunku wezwa. Moe i to przyczynio si wiele do mego ciemnienia izdziczenia, em takiej duszy przy sobie nie .48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAMPcNC{cO cPT+ cQ8a1mia. Marzyem nieraz, e ty mi tym wszystkim bdziesz, a kiedy tego lata zdawao mi si, e i te marzenia, jak wszystkie inne, diabli wezm, nachodzia mi taka rozpacz, em nie tylko ju Andrzejowi, ale wszystkim pomarym grobw ich zazdroci... - Ale teraz wiesz ju, ojcze, co nas dzielio! -zawoa Witold. - I w przywizanie moje dla ciebie wierzy musisz... Zawaha si nagle, zmiesza si, posmutnia znowu. - Jednak, mj ojcze - zacz - jednak powiedz mi, co mylisz... zamierzasz... z tymi ludmi... Wicej ni cokolwiek innego zapytanie to przekonywa mogo, e istotnie w tym modziecu pewne uczucia i myli jak krewkryy, jak pulsa ttniay, cz a moe isam podstaw ycia jego stanowic. W najuroczystszej nawet chwili, w najgbszym dla innego przedmiotu z rozrzewnieniu ich zapomnie i pozby si nie mg. Benedykt dugo na niego popatrzy. Umiech zadowolenia pod dugim wsem mu bdzi. - Uparty jeste - zacz - widz dobrze, emiejc si i paczc, pic i jedzc, zawsze o swoim myle i przy swoim sta bdziesz! Moja natura! I mnie to stanie przy swoim koci w gardle nieraz zasiadao, a jednak i niebieskie rozkosze wzruszy by mi ze nie zdoay! Nasza, Korczyskich natura! Zamyli si, w przeszo patrza. - Niegdy postanowilimy byli wszyscy karczmy nasze pozamyka, aby chopw dopijastwa nie kusi. Wielu to uczynio. Darzecki nie chcia. Andrzej rni si z nim o to dugo, ale potem przesta i mylelimy, e za wygran da, zapomnia. Jednak raz po dugim milczeniu znowu zawzit sprzeczk o nie zamknite karczmy i rozpijajcych si w nich chopwze szwagrem rozpocz, i tu, ot, w tej samej sali jadalnej, przy wieczerzy, w uniesieniu tej sprzeczki na Darzeckiego noem cisn... Szczciem, n mimo gowy szwagra przelecia. Taki uparty by.Nie mwi ju czasem o czymkolwiek, nie wspomina rok i dwa... zdaje si, e da spokj... a tu nagle znowu zaczyna swoje...I ty taki... Po chwilowym milczeniu zacz znowu: - Korczyskich krew! Dziad nasz, legionista,szedziesit lat z gr majc jeszcze na wojn chodzi... A! przypominam sobie teraz! Towarzyszy mu jaki Jakub Bohatyrowicz, ktrego starcem ju przed dwudziestu kilku laty widywaem. Troch obkany by, Pacenki jakiego, ktry mu on uwid, szuka... rne stare podania izdarzenia opowiada! Ja i Andrzej lubilimy go bardzo. Dominika tylko nudzia troch jego gadanina. On by z nas na te rzeczy zawsze najobojtniejszy... Za wiele i za wesoo bawi si w wielkiej stolicy... Czy yje jeszcze stary Jakub? Jeszcze raz w sali jadalnej cienny zegar wybi nocn godzin, a Witold odpowiadajcna coraz liczniejsze zapytania ojca mwi, opowiada. Benedykt zapytywa krtko, par sowy, potem sucha syna, z czoemna doni, ze wzrokiem wpatrzonym w przeszo, ktra z serca, z mzgu, ze sw jego syna wypywajc ogarniaa go, podnosia, prawie upajaa. Kiedy na koniec wsta z fotelu i przy dogasajcej na biurkulampie przed oknem stan, bkitny wit ukaza go tak wyprostowanym, rzekim, pogodnym, jakim moe od skoczenia si zotej godziny jego ycia ani razu nie by. - No, no! - rzek - prawdziwe dziwy! Jakbymi fala jaka z dna wd gorzkich i zimnych na ciep muraw wyrzucia!... Ale teraz, chopcze, spa idmy... na par godzin tylko... na par godzin... byle troch przespa si i odpocz. Potem pjdziesz tam do nich i powiesz im, e tej kary sdowej nie dam ju... nie dam... Istotnie, za wielk jest, a w tym, e ich oszuci wyzyskuj i do zego prowadz - moja wina! O miedz z nimi yj i palcem, aby temu zapobiec, nie poruszyem... Umiechn si smutnie. - Andrzej by na mnie za to noem cisn! Ale nie sied tam dugo - mwi dalej - bo przecie wsplnie uoy musimy rne projekty i plany na dalsz przyszo... a potem, pod wieczr, moe razem popyniemna... to... tamto... Zajkn si. - Na Mogi! - dokoczy. Niewysoko jeszcze soce podnioso si naniebie, gdy Witold wbieg do wietlicy Fabiana, w ktrej dokoa niadania zgromadzia si spora gromadka weselnikw, ktrzy jeszcze do domw swoich nie odjechali. Cienka i duga Giecodowa z zapalonym papierosem w wskich ustach oraz wawa Starzyska wefruwajcym wstkami czepcu dokoa stow chodzc zapraszay na jado, ktrewedug zwyczaju ich kosztem i staraniem zastawione byo. Fabian pozbywszy si na t chwil obowizkw gospodarza ze spuszczonym na kwint nosem wrd starszych ssiadw siedzia. Na widok wchodzcego Witolda porwa si i z niepokojem nadaremnie przez okazywane uradowanie pokrywanym ku niemu podbieg.Zaledwie jednak przybyy kilkanacie sw pgosem przemwi, na twarz mu wybuchna rado szczera i prawie gwatowna. - Wiwat! - z caej siy krzykn i ku ssiadom zwracajc si obu rkami jak myskimi skrzydami zamacha. - Psom dajcie, co na duszy macie! - woa dalej. - Ju nam godzina nieprzyrodzonej mierci nie wybije! Zmiko serce Dawida, gdy o Jonatanie w ao przyobleczonym usysza. Anio niebieski z grobu naszego kamie odwali! Alleluja! O aniele mwic na Witolda ukazywa, do ktrego te przystpowa zaczli inni. Z godzin trwa tam gwar wielki, z zapyta, odpowiedzi, miechw, okrzykw zoony. - Wiwat pan Korczyski! Wiwat porednik nasz i ordownik! - co moment wykrzykiwaFabian. - Chwaa Panu na wysokociach, na ziemi pokj ludziom dobrej woli! - modli si Aposto. - A ja tak mwi: e z tego zasiewku, da Pan Bg, piknego plonu doczekamy... - przebija si powolny, powany gos Strzakowskiego. Moe tam Witolda ciskano, caowano, moe mu rne na przyszo projekty i rady podawano, moe nawet na rkach podnoszono, bo zdyszany od zmczenia i ognicie zarumieniony z chaty Fabiana wybieg, modzie po zielonej uliczce i dokoa gumna przechadzajc si ukonami lub cinieniami rk powita, najkrtszymi ciekami piesznie ku dworowi poszed i wicej ju dnia tego w okolicy si nie ukaza. Z dala go tylko potem widziano po drogach pole przerzynajcych z ojcem chodzcego. Przez dzie cay syn i ojciec ani na godzin nie rozstawali si z sob. Dugo w gabinecie Benedykta nad rozoonym na biurku planem Korczyna obajsiedzieli, z cicha pomidzy sob naradzajc si, linie jakie i cyfry na papierze krelc:a przed zachodem soca kilku weselnikw u samej krawdzi zielonej gry stojcych ujrzao na Niemnie dk wiozc dwch ludzi, z ktrych modszy wiosem robi. Za Niemnem obaj na t cian wstpili i w borze zniknli. Przed zachodem soca gody weselne Elusimiay si ku kocowi. Wicej ni o poow zmniejszona kompania przechadzaa si po zagrodzie i drodze; w gumnie, tak jak wczoraj na ocie otwartym, Zaniewscy jeszcze od czasu do czasu na skrzypcach rzpolili i basetl pohukiwali, a przy tej niedbaej i przerywanej muzyce dwie lub trzy pary od niechcenia czasem pokrciy si na toku. U cian obrosych chwastami, upotkw, w liwowym gaju, na wskim ganku wirna rozmowy toczyy si oywione, we wosach dziewczt iskrzyy si kwiaty, ale kawalerowie nie mieli ju narkach biaych rkawiczek ani tej rzekoci i zamaszystoci w postawach i ruchach, ktre pocztek zabawy obudza. Zbliajc si do koca swego wesele cicho, leniwiao, z wielkiego haasu roztapiao si w szmer wesoymi nutami jeszcze przetykany, lecz ktry -czu to byo - zaraz, zaraz uton mia w szarym,jednostajnym jeziorze codziennej troski i pracy. Na podwrku oywienie byo najwiksze. Zaprzgano tam do bryczek i wzkw konie,a czynno t speniali sami ich waciciele, z wyjtkiem tylko dzierawcy Giecoda i ekonoma Jamonta, ktrzy jednak haasowali najwicej, parobkom za furmanw im sucym gone rozkazy wydajc. Pierwszy drubant komenderowa naleytym uszeregowaniem orszaku majcego pastwu modym do domu ich, wic do jamontowskiej o trzy mile odlegej okolicy, towarzyszy. Naprzd tedy na drog dotykajc pola wyprawi wz muzykantw wie majcy. Za nim ustawi parokonn bryczk pastwa modych; potem te, ktrymi wedug zwyczaju jecha mieli rodzice pana modego, dwie swanie i dwaj swatowie. Teraz nastpowaa kolej na pierwszego drubanta. Wic Kazimierz Jamont sam za uzd poprowadzi swego piknego, czarnego konika adn uprz꿹 poczonegoz bryczk na majowozielony kolor pomalowan, po czym ju ustawianiem ordynku zajmowa si przesta, bo co do dalszego jego cigu, adne przepisy nie istniay. Kto askaw czy te zaproszony, pojedzie sobie, jak zechce, na czele czy z tyu, osobno czy hurtem - wszystko jedno. Kto nieaskaw albo nie zaproszony, pozostanie lub uda si w inn stron, a grzecznoci i obyczajowi nie ubliy. Tylko jeszcze u koca orszaku jecha koniecznie powinien brat panny modej z kuframi i skrzyniami wypraw jej zawierajcymi. To ju niezbdne. Jeeli brata nie ma, najbliszy krewny speni t czynno musi. Ale Elusia miaa kilku braci, z ktrych najstarszego obowizkiem byo wie za orszakiem weselnym wypraw siostry. Ju te na drabiniastym wozie w zielonej uliczce stojcym Julek umieci dwa kufry z bombiastymi wierzchami na zielono pomalowane i gapiowatym gosem upomina si o trzeci, ktrego przecie dugo mu nie dawano. Panna moda z pomoc matki i swa koczya napenia go skarbami, ktre z sob uwie miaa: kraciastymi i pasiastymi spdnicami, fartuchami, kilimkami wasnej roboty, motkami uprzdzionych przez siebie nici lnianych i wenianych, cianami utkanych te w domu grubszych i cieszych pcien. Kazimierz Jamont od bryczek wracajc tu i wdzie po zagrodzie si okrci, a u zamknitych drzwi domu stajc z caej siyzawoa: - A teraz, panny druki i panowie drubantowie, poegnanie pannie modej zapiewajmy! W mgnieniu oka po obu stronach drzwi utworzyy si dwie gromadki, jedna z modych mczyzn, druga z dziewczt zoone. Nie byli to konieczne sami drubowie i druki, ale wszyscy, ktrzy poegnanie panny modej na pami umieli i piewa chcieli. Chr mski, w ktrym wyranie wyrniay si: cienki dyszkant pierwszego drubanta, pikny gos Jana i tak basowe, e prawie grobowe buczenie Domuntw, na nut butn, urywan, prawie rozkazujc rozpocz: Siadaj, siadaj, moje kochanie, Nic nie pomoe twoje pakanie, Nic pakanie nie pomoe: Stoj konie, stoj wrone, Ju zaoone! Jak uci, umilkli. Po kilku za sekundach chr dziewczt, nad ktrym rej prowadzi donony i jak srebro dwiczny gos piknej Osipowiczwny, a ktry przerzynay sabe, cieniutkie, lecz czyste gosiki maych Siemaszczanek, wzbi si smtn, przewlek nut: Jeszcze nie bd siadaa, Jeszczem ojcu swemu nie dzikowaa. Dzikuj ci, miy ojcze, em u ciebie chodzia w zocie, Teraz nie bd! Mczyni huknli znowu t sam co pierwej rozkazujc strof. Dziewczta zaodpowiedziay: Jeszcze nie bd siadaa, Jeszczem swej matce nie dzikowaa. Dzikuj ci, moja matko, em ya przy tobie gadko, Teraz nie bd! Po trzecim rozkazie siadania odpowied brzmiaa: Jeszcze nie bd siadaa, Jeszczem swemu bratu nie dzikowaa. Dzikuj ci, drogi bracie, e mieszkaam w jednej chacie, Teraz nie bd! Tu rozwary si ze stukiem drzwi od sieni ipanna moda wysoki prg przeskakujc spod czarnej wenianej sukni bia poczoszk bysna. Zapakana, zakopotana, wrd piewajcych, na nikogo nie spojrzawszy, przebiega, midzyliwowe drzewa wpada i ptno kuelne wskimi pasami u brzegu gaju rozesane z trawy ciga zacza. cigaa, zwijaa, pieszc si bardzo, a na koniec z jednym zwojem nie dobielonego ptna pod ramieniem a dwoma w ramionach z powrotem ku domowi biec zacza. Wszyscyz niejakim zdziwieniem na ni patrzali. Kazimierz Jamont palcami pstrykn. - Szyk gospodynia! I na weselnych godach okuelu nie zapomniaa! Stojcy za nim Micha Bohatyrowicz wsa w gr podkrcajc zamia si: - A jake! gdyby j anioowie do nieba zabierali, to ona by patrzaa, czy nie ma jeszcze czego z ziemi uchwyci. - To nie tak jak panna Cecylia, ktra wczoraj tak liczn stk z szyi sobie zdja i przyjacice nijakiego przystrojenia nie majcej podarowaa! - zawoa kruczowosy ady Osipowicz na bkitnook Cecylk Staniewsk rozkochanym wzrokiem spogldajc. Po czym nagle huknli znowu: Siadaj, siadaj, moje kochanie, Nic nie pomoe twoje pakanie. Nic pakanie nie pomoe: Stoj konie, stoj wrone, Ju zaoone! A dziewczta odpowiedziay: Jeszcze nie bd siadaa, Jeszczem stoom, awom nie dzikowaa. Dzikuj wam, stoy, awy, ecie byy zawsze biae. Teraz nie bdziecie! Dzikuje wam, rodzone progi, e chodziy po was moje nogi, Teraz nie bd! Julek trzeci skrzyni w wielkie kwiaty pomalowan wsplnie z brami z domu wynosi i na wz windowa. Na drodze u wycignitych szeregiem bryczek i wozw podniosa si wrzawa poegna, pocaunkw, zaprosin, przywoywa, nawet sprzeczek. Nie tak toatwo byo wszystkich w por i w naleytym porzdku usadowi. Muzykanci kopotu nie sprawiali, pierwsi umiecili si na przodujcym wozie i smyczki wysoko wznieli, aby je w czas, a ostro, na strunymc spuci. Ale pan mody gdzie si w ostatniej chwili zawieruszy, wic siedzcaju na bryczce Elusia wniebogosy woaa:"Franu! Franu!", a gdy nadbieg, mocno strofowa go zacza. Potem Giecodowa, kwana i zmarszczona, bo papierosw jej zabrako, nie chciaa siada na bryczk Starzyskiej, z ktr jecha bya powinna,iupierajc si przy jechaniu swymi komi i ze swoim mem, gono i szydersko dowodzia, e wszystkie te porzdki i ordynki s przesdami nigdzie ju z wyjtkiem prostych i ciemnych ludzi nie zachowywanymi. A gdy na koniec pierwszy drubant moc ukonw i otworzeniem na ocie zasobnej papieronicy dumn swani uagodzi i do zajcia przypadajcego jej miejsca nakoni zdoa, nowe przeciwnoci zaszy w gronie odprowadzajcych pastwa modych drueki drubantw. Ta z tym, a ten z t jecha da; tu byo za ciasno, tam niewygodnie...Kazimierz Jamont na chwil cierpliwo straci, rk machn, zrozpaczonym wzrokiem po szlaku drogi powid i nagle nieopisana bogo na twarz mu spada. Z gbi okolicy ciekami wrd potkw wijcymi si sza, na drog wesza i ku gromadzie dokoa bryczek stojcej skierowaa si -Domuntwna. Nikt jej nie spostrzeg oprcz Jamonta, ktry te asyst, ordynek i wszystko, co yo, opuszczajc na jej spotkanie popieszy. Ona sza prdko, wic spotkali si w tym miejscu, gdzie staa jego majowa bryczka, z czarnym, piknym, zgrabn nk o ziemi bijcym konikiem. W bogatej aktorce nowa zmiana zasza. Miaa na sobie czarnsukni, bardzo prost, ktrej gadka spdnica i obcisy stanik szczuplejsz niecoczyniy jej zbyt siln i rozros kibi. Na ogorzaej szyi - zapewne w znak zasmucenia - wia si i na pier opadaa aobna wsteczka. Gadko spleciona kosa niby wiankiem brunatnej pszenicy wznosia si nad twarz mniej rumian jak zwykle, aszafirowe oczy spod sobolowych brwi i zarumienionych troch powiek rozglday si dokoa, strapione i roztargnione. Tak stana przed Jamontem, ktry granatowczapeczk z kdzierzawej czupryny zerwawszy niskim ukonem i czuym wejrzeniem j wita. - Czy mnie prna nadzieja zwodzi - zacz- czy te pani w jedn drog z nami puci si zamyla? Czerwone rce na czarn sukni opuszczajc grzecznie dygna. - Za zaprosiny dzikuj - odrzeka - ale mnie teraz na zabawy nie w czas. yto na nasienie jeszcze nie wymcone i dziadunia pilnowa musz, bo niedomaga. I znowu roztargnionym wzrokiem pomidzy ludmi wodzia kogo upatrujc. Bya dziwnie grzeczn, agodn, cich, nawet mwia pgosem. Jamont na bryczk swoj ukazywa: - Gdyby pani mojej kaamaszce ten honor zrobia i splnie ze mn ni pojechaa, moe by spacer na zdrowie posuy. Dobrze niesie... jak na sprynach!... - Dzikuj. Dziadunia pilnowa musz... Widocznie zmartwiony, pomyla chwil. - A jeeli ja odwa si kiedy tam obie nie .48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AARPVcSfcT cU,6V3 RWU?(przyjecha, gdzie od tego czasu wszystkie myli moje mieszka bd, czy mog spodziewa si, e niezbyt niemile ujrzanymzostan? Dygna znowu. - Owszem. Dziadunio bardzo lubi, kiedy do niego gocie przyjedaj... - Ale pani czy przez to ambarasu nie uczyni? - O ambaras bynajmniej! Owszem. Ja zarwno w grzecznej kompanii gustuj. Ju rozpywa si mia w podzikowaniach za to pozwolenie bywania u niej, gdy w orszaku wznioso si mnstwo wzywajcych go gosw. Wszyscy na koniecna bryczkach i wozach siedzieli, bez pierwszego drubanta przecie odjeda nie mogli. Tyle wic tylko mia czasu, aby Jadwigi rk ucaowa, a do jej braci, obok ktrych przebiega, szepn: - Szyk panna! Dalibg, takiej wspaniaej taliii takich oczu cudnych, jak yj, nie widziaem! Na majow bryczk swoj wskakujc woa: - Ot tak! nikt ze mn jecha nie chcia, sierot opuszczonym zostaem! Dobrze! Samsobie ze mnie pan i hetman! Siad prosto, z fantazj czapk na gowie poprawi, bicz wcale niepotrzebny przy kozioku umocowa, rzemienne lejce silnie uj i na cay gos zakomenderowa: - Muzykanci! rznijcie! Jazda, panowie! Na przodzie orszaku smyczki dotd w powietrzu sterczce na struny opady; z dwikami skrzypiec i basetli wygrywajcych marsza zmiesza si turkotk i ttent koni. Bryczki jedna za drug skrcay na drog przerzynajc pole, a odkadej, niby rozwiewne skrzydo, lecia najedn stron zotawy tuman kurzu; dwu czy trzech jedcw konno brzegami ciernisk cwaowao; ostatni jecha wz wyadowany pkatymi kuframi, na ktrych,jak na wiey, w wiecznym umiechu biaymizbami rd rudej gstwiny zarostu byskajc siedzia Julek, a obok wozu galopowa, co moment ku panu gow podnoszc i radonie poszczkujc, czarny,kudaty Sargas. Zachodzce soce bladym blaskiem spowiay kobierzec ziemi ozocio i wyrastajcym ze drzewom wrcio chwilow wieo niebo roio si na tle bkitnym mnstwem biaych smug i rnobarwnych obokw. Kilka minut wystarczyo, aby na drodze takprzedtem gwarnej zalega zupena cisza. Jedni rozjechali si, innych wida jeszcze byo zwolna rozchodzcych si po zagrodach. Jan, ktry odjedajcy orszak wzrokiem odprowadza, odwrci si i oko w oko spotka si z Domuntwn. Staa u samej krawdzi zagonw pokrytych cierni, obok ogromnych ostw, ktre kup rosy, wysokoci prawie do jej ramienia sigay, na ksztat siwych, brodatych starcw cae mlecznymi, poyskliwymi puchami obwieszone. Po twarzy Jana przemkno przykre wraenie.Ona to spostrzega. - Niech pan Jan nie lka si - zacza - ja nie dla tej przyczyny tu przyszam, aby jakie nieprzyjemnoci panu robi, ale dla tej... Spucia oczy, rce jej pomimo woli szukay fartucha, ale go przy witecznej sukni nie znalazszy z najbliszego ostu puch oskubywa zaczy. - Dla tej przyczyny ja tu dzi przyszam - z cicha mwia dalej - eby z panem Janemzobaczy si i powiedzie, e do grobowej deski wdziczn panu pozostan. - A za c ta wdziczno? - zdumia si mody czowiek. - A za to - odpowiedziaa - e kiedy wszyscy mnie czernili i wymiewali, pan Jan, ktry mia prawo gniewa si i dekrety na mnie wydawa, uj si i obroni. Bracia mi wszystko opowiedzieli i tako pana Jana bardzo pochwalili. - Nijakich ja pochwa godzien nie jestem -odpowiedzia Jan - i nijakiego prawa gniewa si na pann Jadwig nie mam pewnym bdc, e przez te rzucenie kamienia tylko zaartowa ze mnie chciaa. Szkaratem oblaa si, a mnstwo poyskliwego puchu, ktry z ostw wyskubaa, wymkno si z jej palcw i w powietrze uleciao. Wzrok jej, zawstydzonyi niedowierzajcy, po twarzy jego przemkn. - Niech pan Jan nie udaje i mnie do kamstwa nie kusi. Co zrobio si, tego ju nie odrobi, a ganiem gorzej jeszcze czowiek plam swoj uczerni, e ju jej prawie i nie wypra. Co si zrobio, to zrobio si. Nie dla tej przyczyny ja przyszam, eby ga i swojego postpieniawypiera si, ale dla tej, eby powiedzie, e ja do pana Jana nijakiego ju alu ani gniewu i nijakiej pretensji nie mam. Serce nie suga, nie zna, co to pany. Co pan Jan winien temu, e w inszej stronie dla pana soce weszo? Owszem. Daj Boe panu szczcie, zdrowie i powodzenie... Znowu troch poyskliwego puchu z palcw jej w powietrze uleciao; na towarzysza latdziecinnych podniosa oczy zami oszklone. - Z gruntu serca ja panu Janowi wszystkiego dobrego ycz! - szepna. Ujty i wzruszony, z zapaem odpowiedzia:- Ja take dla panny Jadwigi, jeeli tylko zechce, na zawsze szczerym przyjacielem pozostan, a mam nadziej, e i pann Jadwig szczcie na tym wiecie nie ominie... - Spodziewam si - odszepna - spodziewam si, e i mnie Bg nie opuci... - A wprdce te moe i dozgonnego przyjaciela, takiego, ktry panny Jadwigi wart bdzie, zele... za stoczya si po rozognionym jej policzku i na wiszce u szyi koce aobnejwsteczki spada, ale z gow spokojnie i troch dumnie podniesion Jadwiga powtrzya: - Spodziewam si, spodziewam si, e tego dostpi. Kiedy ju takie przeznaczenie kobiety, eby jak tyka sama w wiecie nie tkwia, to i mnie go nie omin... - Tedy i ja z gruntu serca pannie Jadwidze wszystkiego dobrego ycz, a prosz, ebydo mnie nijakiego gniewu nie miaa... - A ja pana Jana o dobre wspominanie prosz... - A jake! cae ycie przyjacielem pani ostan... Rk do niego wycigna, on z uszanowaniem j pocaowa. - Do chaty mi pora - rzeka - parobek yto na nasienie mci, jeszcze le wymci, i dziadunio niedomaga! Zwolna odwrcia si i zwolna, w czarnej swej sukni, wyprostowana i silna, w grubym warkoczu jak w wiecu brunatnej pszenicy na gowie, w gb okolicy ciekami odesza. Jana jakby przypomnienie jakie w serce uderzyo, tak wstrzsn si cay i tak szybko ku zagrodzie swojej prawie biec zacz. Przed rozmow sw z Domuntwn widzia Justyn ze stryjem jego w bramie ich zagrody rozmawiajc. Ale gdzie teraz bya? Moe ju odesza? Moe widziaa, eon tak dugo z Domuntwn rozmawia, i Bgwie, co sobie myli! Zdyszany i niespokojny przebieg ogrd i wpad na podwrko. Anzelm w skurczonej troch postawie na jedynej schodce maego ganku siedzia plecy o supek opierajc. - Gdzie panna Justyna, stryjku? Tylko co tu bya, a teraz nigdzie nie wida. Gdzie posza? Moe do domu?... Stary ku brzegowi gry rk rzuci. - Zdaje si, e nad Niemen posza... Jan rzuci si ju we wskazanym kierunku,kiedy go gos stryja zatrzyma. - Janek! poczekaj troch! posuchaj! Czego ty latasz jak zwariowany i rozum tracisz? Co z tego bdzie? czy z tego co bdzie? Mwi to z surowoci, ktr wielki niepokj pokrywa; Jan te przystan zrazu i wida byo, e sowa stryja wyrozumie usiowa, ale nie mg, takie go niecierpliwoci paliy i tak go co z miejsca podrywao. - Aj, aj! stryjku! niech ju pniej! czasu teraz nie mam! - zawoa i pdem puci si we wskazan stron. Zaledwie na krawdzi zielonej gry stan, gdy niej, w poowie jej stoku, pod rozoyst topol srebrn, bia sukni i czarne wosy w grona czerwonych jarzbinzdobne zobaczy. W mgnieniu oka obok Justyny stan. - Strasznie zlkem si! - mwi - mylaem, e pani moe ju do domu posza... bez poegnania! Justyna ruchem rki ukazaa mu roztaczajcy si przed nimi widok. By on wspaniaym i olniewajco wietnym. Blade soce jesienne w momencie zachodu swego ustroio si w takie blaski i barwy, jakich na zenicie nawet krlujc nie posiadao nigdy. Tarczy sonecznej wida nie byo, bo krya j pachta zota purpur i fioletem zakoczona, wyej za po caym bkicie nieba rozsiay si puchy obokw szkaratem i zotem nalanych i nierwne, podarte, krepowe niby smugi srebra i fioletu. Wszystko to byo ruchome, niby ywe, pyno, przelewao si, mienio i jak w zwierciadle odbijao siw szerokich, przejrzystych, prawie nieruchomych wodach rzeki. Wic i ona od dalekiego zakrtu pyna zrazu samym czystym zotem, a potem na dnie swoim ukazywaa rozrzucone w nieadzie rubiny, opale, ametysty i agaty. Wydawaa si rozwart i krysztaow szyb przysonitkopalni klejnotw. W zarzecznym borze, take blaskami przeniknitym, te pnie sosen wyranie oddzielay si od siebie, a pomidzy nimi z dala nawet dostrzec byo mona krwist rdzawo usychajcych paproci i dno lasu upywajc srebrzystosiwych mchw. Gr po koronach sosen prawie czarnych tu i wdzie lizgay si i kady zote i seledynowe rbki. Wszystko to za, niby zaklty obraz, stao w zupenej ciszy i pustce powietrza. Rybitwy,morskie wrony i jaskki ju w dalekie strony odleciay; inne ptastwo po gniazdachusypiao i tylko w rozoystej topoli srebrnej czasem jeszcze wierkao co, szelecio i wnet milko. Jan patrza na wod, br, niebo. - Cudnoci! - rzek. - Cudnoci! - powtrzya Justyna. Spojrzeli na siebie i wnet znowu utopili wzrok w rozwartej u stp ich kopalni klejnotw. Z nieba i spod wody paday na nich i od stp do gw obleway ich blaski gorce i wietne. Stali w nich nieruchomi, milczcy, z tym wewntrznym dreniem, ktrym napenia ludzi zblianie si wielkiej chwili ich ycia. Tak nadlatujcy z oddali wicher wstrzsa gbiny lasw i tak przed wejciem soca dreszcz rozkoszy i trwogiprzebiega po obudzonej ziemi. Zaczynali rozmawia, ale rozmowa im nie sza; gosy cichy czym przytaczane i sowa uryway si w poowie. Zdawa si mogo, e o czymkolwiek mwi zaczynali, wszystko nie byo tym, o czym mwi pragnli - a nie mogli. Jeszcze nie mogli. Pod ogorza skr twarzy Justyny przepyway co chwil rumiece zawstydzenia; oczy Jana co chwil zwracay si ku niej i niemiao lub z chmurn trwog odwracay si w inn stron. Byo to tak, jakby oczekiwali, aby znich spyny i na wiecie przygasy te wielkie blaski, ktre kady rys i kade drgnienie ich twarzy ukazyway z wypukoci rzeby rd jaskrawego ta umieszczonej. Wkrtce te przygasa one zaczy na niebie, a jednoczenie i wody rzeki powlekay si szaroci, po ktrej ju tylko tu i wdzie bdziy fioletowe lub czerwonawe smugi. Drzewa boru zmieszaysi i utworzyy czarn, nieprzebit dla oka cian. Zmrok przezroczysty agodnymi falami spywa zacz od gwiazd, ktre stopniowo pozapalay si na pociemniaym sklepieniu. Cisza panowaa wielka. Wtem wrd ciszy od dalekiego punktu okolicy dolecia przecigy, kilka razy powtrzony okrzyk. Kto kogo woa. Nibyw borze przyczajony duch psotny a smtny woanie to porwa i nis w gbie boru powtarzajc je dugo, przecigle, srebrnie.- Echo! - szepna Justyna. - Z tego miejsca, gdzie my teraz stoim, najlepiej echa sysze si daj - odpowiedzia Jan i jakby towarzyszce przyjemno chcia zrobi, dononie zawoa: - Ho! ho! Za rzek po gbinach boru ponioso si dugo, ranie, wesoo: - Ho! ho! ho! ho! ho! Ostatni dwik dolecia tu ju tylko przecigym, rozwiewnym westchnieniem. - Niech pani teraz troch z echem porozmawia! -poprosi Jan. Zbliy si do Justyny tak, e ramieniem rkawa sukni jej dotyka; w przytumionymgosie jego czu byo, e dra. - La! la! la! - zawoaa. piewnie, figlarnie echo a pod koniec firmamentu ponioso nut: - La, la, la, la, la! Znowu jednak nie byo to tym, o czym mwi chcieli. - Panno Justyno! - zacz Jan - niech pani echu powie te imi, ktre dla pani najmilszejest na wiecie! Prosz, prosz, na wszystko prosz zawoa tego, kto dla panimiy!... Pod spadajcymi na jej czoo listkami topolistaa prosta i tak wzruszona, e na chwil oddech zatrzyma si jej w piersi. A nad coraz wicej ciemniejc rzek w coraz ciemniejszym powietrzu zabrzmiao imi: - Janku! Br przecigle, gono, piewnie trzy razy odpowiedzia: - Jan-ku! Jan-ku! Jan-ku! Justyna na rozpiewany br patrzaa, lecz czua, e kibi jej otacza rami drce, niecierpliwe, a przecie jeszcze niemiae. Zalkniona take, rumiecem w zmroku ponca, z umiechem zmieszania prbowaa jeszcze z echem rozmawia: - Janku! - zawoaa jeszcze. Ale echo nie odpowiedziao, tak woanie byo ciche i tak prdko na jej ustach stumi je pocaunek. Powoli uwalniajc siz jego objcia twarz w twarz przed nim stana, obie donie pooya mu na ramionach i dobrowolnie, z dreszczem szczcia, z rozkosz ufnoci bez granic, gow na jego pier pochylia. - Krlowo moja! najdrosza! jedyna! czy moja ty? czy moja? moja? - Na zawsze! - odpowiedziaa. Nad dalekim zakrtem Niemna jakby z wodywypyn ognisty sierp wschodzcego ksiyca, prdko powiksza si, zaokrgla, podnosi, a nad rzek zawis ogromn, paajc tarcz. Gwiazdy gasy, wiat ton w ciszy i rozwidnia si agodn, marzc wiatoci. Pod srebrntopol szemray szepty tak ciche, e nie sysza ich nawet czowiek, ktry w grubej kapocie i wielkiej, kosmatej czapce u szczytu gry pod rzdem lip nieruchomych siedzia z gow opart na rku i twarz ku ksiycowi obrcon. XVI Nazajutrz wiele na raz goci Korczyn nawiedzio. Naprzd o do wczesnej przedpoudniowej godzinie przed gankiem domu stan zgrabny koczyk, z ktrego w najmodniejszym paszczu i fantazyjnym kapeluszu wyskoczy Zygmunt Korczyski, kredensowego wyrostka, ktry na spotkaniejego wyszed, niecierpliwie o stryja zapytujc. Benedykt by w domu i zaprosi synowca do gabinetu, w ktrym te wnet sysze si daa wielce oywiona rozmowa przez trzy gosy prowadzona. Zygmunt dowodzi czego rozdranionym gosem, nalega i prosi. Szo mu o to, aby Benedykt przekona usiowa pani Andrzejow o koniecznoci wydzierawienia, jeeli ju nie sprzedania Osowiec i wyjechania z nim za granic. On zon za par miesicy wyjecha postanowi, ale al mu matki i ma niejaki skrupu pozostawia j samotn i w stanie ostrego, jak mwi, nerwowego rozdranienia. Benedykt o dawaniu podobnych rad bratowej sucha nie chcia,wrcz odmawia i synowca z powag upomina; Witold wybucha, mwi prdko, zdajc si stryjecznego brata o czym przekonywa i o co go baga. W niespena godzin po przybyciu Zygmuntazgrabn najtyczank i piknymi komi do Ryca nalecymi nadjecha Kiro. Przybywa widocznie od bogatego kuzyna, zWoowszczyzny. Nie wiedzie dlaczego, dla facecji zapewne i rozmieszenia stojcej na ganku Leoni, na palcach i chykiem prawie do sieni wszedszy paszcz, naladujcy te, ktre tego lata nosili Darzecki i Zygmunt, na wieszadach umieci, do Leoni si zwrci i z palcem uroczycie podniesionym cicho zapyta: - A panna Justyna pi? Dziewczynka odpowiedziaa, e Justysi dzijeszcze nie widziaa, ale zapewne od dawnaju ona nie pi, szyje moe albo ubiera si do zejcia na d. - Nieche nic cikiego na siebie nie kadzie-szepn go - aby jej lekko byo pod sufit skaka... Leonia szeroko oczy otworzya. - Dlaczeg to Justysia skaka dzi ma a pod sufit? - Z radoci, panno Leoniu, z radoci! - umiecha si Kiro. - Zobaczy panna Leonia, jaka to rado dzi tu panowa bdzie, a potem... weselisko nastpi... weselisko! Zatar rce i dziewczynk do najwyszego stopnia zaciekawion poprosi, aby go matce swojej oznajmia. Pani Emilia, zaledwie przed kwadransem obudzona, pia w ku kakao, lecz dowiedziawszy si o przybyciu miego ssiada prosi go do buduaru kazaa, a sama popiesznie i ze staraniem w biay, dugi, bufami i koronkami okryty negli przyobleka si zacza. Kiro z kapeluszem w spuszczonym rku, z wydtym przodem koszuli, z tryumfujc postaw i tajemniczym wyrazem twarzy przez salon przechodzi. Na koniec podjechaa pod ganek bryczka, prosta, trzsca bryczka przez par fornalskich koni cignita, z parobkiem w siermidze na kozach, znaczn iloci istotrnej pci i wieku napeniona. Napeniali j: kobieta z gow i twarz biaym mulinem owinit, podrastajca dziewczynka w somianym kapeluszu, dwaj chopcy w szkolnych bluzach i niade, czarnowose, czteroletnie dziecko. Benedykt i Witold przez okno poznawszy 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAXPcY!cZ}c[1,Q c\9']U?'Kirow na spotkanie jej wybiegli. W sieni woalk z gowy odwijajc i gromadk sw ukazujc Kirowa, bardzo zmieszana, mwia: - Przepraszam, bardzo przepraszam, e z tak gromad przyjedam, ale u Teofila dwa dni bawilimy wszyscy i stamtd jedziemy. Na p godzinki tylko zajechaam, aby moj Maryni zabra i o wanym interesie pomwi. Pomimo zmieszania widocznie czym uradowan bya; ku maej Broni, ktra zaraz po wysadzeniu jej z bryczki chwyciafady starej jedwabnej sukni matczynej, pochylia si, twarz jej chustk z pyu otara, rozczochrane wosy, o ile si dao,przygadzia i na ziemi przysiadszy zwizywaa tasiemki nowych widocznie bucikw. Gdy podniosa si z ziemi, Benedykt z uprzejmoci wielk do salonu j zaprasza. Widocznym byo, e dla tej kobiety mia wiele szacunku, a moe i wspczucia. Ale Kirowa wymawia si zacza. Wiedziaa, e pani Benedyktow fatyguj wszelkie rozmowy i wizyty, uprzykrza si wic nie chciaa; przybya tu zreszt tylko na p godziny dla zabraniacrki i pomwienia o interesie z gospodarzem domu i Justynk. Do nich dwojga tylko interes miaa, wic moe by gdzie na stronie, w ubocznym jakim pokoju... Benedykt wskazywa jej swj gabinet, ale w teje chwili ze wschodw zbiega najstarsza crka Kirowej, ktra od dni paru bawic w Korczynie z Mart i Justyn w pokoju na grze mieszkaa. wiea, wesoa, rzucia si matce na szyji, rozszczebiotana, zaraz opowiada zacza, jak wybornie bawia si na weselu, o tacach, w ktrych udzia braa,o piewach na Niemnie itd. Kirowa z rozrzewnieniem na ni patrzaa, doni gadzc jej jasne wosy. - Pierwszy raz w yciu rozstalimy si na tak dugo - do Benedykta si zwrcia - aleto dobrze, e dziecko zabawio si troch. U nas w Olszynce ycie bardzo jednostajne ipracowite, a modo rozrywki potrzebuje... Nie skoczya jeszcze mwi, kiedy na wschodach ukazaa si Justyna i szybko ku Kirowej podbiegszy w rk j pocaowaa. Od dawna ju okazywaa jej zawsze niezwyke uszanowanie i sympati mwic, e spostrzega w niej ywe podobiestwo do swej wczenie utraconej matki. Ale dzi twarz modej panny bya tak rozpromienion, taki wyraz pogody i szczliwego rozmarzenia okrywa jej niade czoo i napenia oczy, e Kirowa zuwag popatrzaa na ni i szyj jej obejmujc do ucha szepna: - Domylasz si, z czym przyjechaam... i wszystkie chmurki na suche lasy od ciebie fruny! Ciesz si... o, jak ciesz si! Tak szczerze pragn twego szczcia i jeszcze czyjego... czyjego! Justyna nie odpowiedziaa nic, tylko filuterny umiech przemkn jej po ustach iw renicach. - A teraz, dzieci! - ku swojej gromadce zwrcia si Kirowa - ruszajcie do ogrodu!Nim ja z panem Benedyktem i Justynk rozmwi si, popatrzcie sobie na liczny korczyski ogrd. Tylko cicho, grzecznie, nie haasowa, bo to by pani Benedyktowej przykro zrobi mogo! Chopcy ruszyli si zaraz, Rzia ma Broni za rk wzia chcc i j uprowadzi. Ale dziecko przeraone oczy kusiostrze zwracajc obu ju pistkami spdnic matczyn pochwycio. - Ja tu... ja z mam! - z koralowych ustek wydobya si proba aosna. Kirowa ramionami wzruszya. - Niech ju zostaje... co z tym czarnym rozczochracem robi? Zreszt, takie to jeszcze mae i gupie, e wszystko przy nim mwi mona. Nic nie zrozumie i nic niepowtrzy najpewniej! Gromadka z najstarsz Maryni na czele kuogrodowi ruszya. Przez salon przechodzili wszyscy na palcach, bo zamknite drzwi odpokojw pani Emilii sprawiay na nich rodzaj gronego i uroczystego wraenia. Witold, ktry dnia tego po raz pierwszy modziutk przyjacik swoj zobaczy, do ogrodu te za ni pobieg. Zygmunt niedbale rce w ty zaoywszy powoli, sztywnie po pustym salonie przechadza sizacz. W gabinecie Benedykta Kirowa przy stole, na ktrym leao kilka ksiek Witolda, usiada; u kolan jej przykucna Bronia, ktrej rowa sukienka i niade, nagie ramiona wypuke odrzynay si na tle czarnej matczynej sukni. Justyna obok, a gospodarz domu naprzeciw gocia miejsce zajli, Zaledwie przecie Kirowa, ze zmieszania i ze wzruszenia a po brzegi jasnych wosw zarumieniona, kilka sw wybkn zdoaa, we drzwiach stana pani Emilia, biaym, dugim, koronkami okrytym peniuarem opynita i w szczeglny sposb oywiona. Za ni ukaza si Kiro, z kapeluszem w rku, umiechnity, tryumfujcy, zza niego za, z miodow bogoci w bkitnych oczach, z plastrem na szczce, a jesiennym kwiatkiem w rudym warkoczu, wysuna si Teresa. Podlotek za zgrabny, ufryzowany, wystrojony, z bladaw twarzyczk, od kilku ju chwil w ktku niepostrzeenie przykucnwszy szeroko z ciekawoci oczy otwiera. Gospodyni domu ze zwyk sobie sodycz gocia powitawszy opucia si na stojcy u biurka fotel mowski. - Mam nadziej - z cicha i tonem proby przemwia -e pastwo pozwolicie mi wzi udzia w swojej poufnej rozmowie. Wiem, e idzie tu o los Justynki, ktry mnietake obchodzi... Teresa nie mwic nic w niemiaej postawie za przyjacik stana. Wszake tu mowa o mioci by miaa! Wszak tu o mio szo! Wiedziaa o tym, i postaw, wejrzeniem, splecionymi domi baga zdawaa si, aby jej std nie oddalano. Kiro we dwoje gi si przed Justyn i takmocno usta do rki jej przylepi, e a j cofn musiaa. Kirowa tym powikszeniem si towarzystwa do najwyszego stopnia ju zmieszana rumienia si i niespokojnie poruszaa si na krzele. Po chwili jednak uywajc caej swojej odwagi i energii gono przemwia: - Moi pastwo! tego, z czym przyjechaam,w bawen obwija nie bd. Prosto z mostu najlepiej! Posem jestem. Kuzyn mj,Teofil Ryc, prosi przeze mnie o rk Justynki. Osobicie nie owiadcza si dlatego, e to by go zanadto wzruszyo i zdenerwowao, a przy tym niepewny jest, jak odpowied otrzyma, ale jeeli tylko bdzie ona pomyln; natychmiast sam przyjedzie... natychmiast! Nikogo sowa te nie zadziwiy, bo wszyscyju je przewidywali. Pani Emilia jednak splota liczne rce i sabym gosem zawoaa: - Co za szczcie dla Justynki! Jake piknym, szlachetnym, wzniosym jest postpienie pana Ryca! Teresa wydawaa si wniebobran; Kiro nakrzele siedzc, naprzd nieco podany, postaw, oczami, umiechem cieszy si i tryumfowa. Na twarzy Justyny najlejsze nie odbio si wzruszenie; powieki miaa spuszczone i zamylony umiech na ustach. Kirowa po chwilowym milczeniu znowu na odwag si zebrawszy mwia dalej: - Teofil szczerze upodoba Justynk i zdajemi si, e krok, ktry czyni, najlepiej tego dowodzi. Jestem pewna, e byaby z nim ona szczliw, bo to zote serce i gowa te nie byle jaka... Jednak zanim przyrzekam, e tu posem od niego zostan, otwarcie i stanowczo mu powiedziaam, e wszystko o nim Justynce powiem, ca prawd... Jeeli o wszystkim wiedzc zgodzi si tego biedaka wyratowa i uszczliwi, to dobrze; jeeli nie, to c robi? Ale ja oszukiwa nikogo za adne skarby wiata nie mog. Teofil zgodzi si, a nawet prosi mi, abym Justynk o wszystkim uprzedzia... - C? burzliwa przeszo? zmarnowany majtek? -tonem zapytania rzuci Benedykt.Kiro usta krzywi, rk znaki niezadowolenia dawa pomrukujc: - Niepotrzebnie! niepotrzebnie! gupie skrupuy! Na twarz Kirowej wystpi wyraz wielkiego zmartwienia. Zmconymi oczami po obecnych wodzia. Widocznym byo, e wolaaby przed mniejsz znacznie kompani mwi. Nie byo jednak rady. Wszyscy obecni znajdowa si tu mieli prawo. - Nie - na zapytanie Benedykta odpowiedziaa - nie to wcale! Majtek jest jeszcze pikny, mona powiedzie, wielki, aprzeszo... no! co byo, a nie jest, nie pisze si w rejestr. Jak ona bya, to bya, ale auje on jej teraz i wyratowa zniej jednak swoje zote serce. Jest rzecz inna... Teofil... Teo... Zajkna si, zarumienia si ogniciej nikiedykolwiek i szeptem prawie dokoczya: - Teo jest mor... morfi... Boe, jake si tonazywa? zawsze zapominam!... mor... morfinist! Benedykt wielkimi oczami na ni patrza. - A c to za diabe? - zapyta. - Nigdy nie syszaem... Cicho, jkajc si, z wielkim alem Kirowawyszeptaa to, co o tym przedmiocie od kuzyna swego wiedziaa, usprawiedliwia go usiujc. Chorowa bardzo przed par laty, zagraniczni doktorowie te przeklty zwyczaj mu zaszczepili... Benedykt wsa w d pocign. - Prosto z mostu mwic... pijakiem jest! - sarkn. Kirowa a wstrzsa si, tak j wyraz tenzabola. Ale doprawdy, on nie winien, e go ten wielki wiat do tego doprowadzi i wielka fortuna na takie pokuszenia i awantury narazia. Pragnie wyleczy si, prbowa ju nieraz, bo wstyd mu samego siebie i ycia modego al... ale dotd nie mg. Chyba go kobieta, ktr pokocha, uleczy... klin klinem wybija najlepiej... Szczliwym si czujc nudzi si przestanie, domowe, porzdne, regularne ycie powrci mu zdrowie i ch do zajciasi majtkiem. Justynka prawdziwe zadanie siostry miosierdzia speni przy nim moe, jeeli tylko zechce, jeeli j to, o czym dowiedziaa si, nie zrazio... Tu pani Emilia splecione rce w gr wzniosa. - Zraa! o Boe! - zawoaa. - To, o czym dowiedzielimy si, czyni pana Ryca wicej jeszcze interesujcym... obudza jeszcze ywsz dla niego sympati, bo wiadczy o naturze pragncej wyrwa si zwizw szarej rzeczywistoci, upaja si choby snami o tym, co pikne, wzniose, poetyczne! Z takim czowiekiem dzieli ycie, razem z nim kocha, marzy... - Moe i upija si! - mrukn pod wsem Benedykt, ktrego owiadczyny te najmniej zdaway si zachwyca. -To prawdziwe szczcie! - dokoczya paniEmilia. - Doprawdy! Od takiego szczcia umrze mona! - za porcz fotelu zadzwoni cienkigosik Teresy. - Fortuna paska... nazwisko pikne... stosunki... co to i mwi! - z bogim umiechem szepta Kiro. Kirowa za ze zami w oczach zwrcia si do Justyny: - Zote ma serce, kobiet poczciw i przywizan oceni i uszczliwi potrafi. Gdyby ty, Justynko, wiedziaa, jaki on dla nas dobry! Inny na jego miejscu i zna by nie chcia ubogich krewnych, a on przyjacielem jest, prawie bratem i... dobroczyc nawet, bo wiesz? czemubym do tego przyzna si nie miaa? bieda przecie wstydu nie czyni! - chopcami naszymi zaopiekowa si przyrzek i w szkoach za nich paci... raz ju za jedne procze zapaci, ale to nic nie znaczy, - wobec serca i przychylnoci! Bronk nasz bardzo lubi i czasem na rkach j nosi... Onegdaj przyjecha do Olszynki i jak zacznas prosi: "Przyjedcie wszyscy do Woowszczyzny na par dni przynajmniej!" Tote cae dwa dni bawilimy teraz u niego ca gromad, a jak on nas przyjmowa!... O przysmaki i inne paskie przyjemnoci mniejsza... ale sam usugiwa nam, z dziemi bawi si i chwilami tylko w t swoj nieszczsn apati wpada. Zote serce i bardzo biedny czowiek... cho bogaty! Wilgotne oczy otara i do Justyny zwrcona, wpproszcym, a wpzniecierpliwionym tonem zapytaa: - C, Justynko? Co zdarzao si bardzo rzadko, pani Emilia wybuchna: - Ale naturalnie, e Justynka przyjmuje... to cud prawdziwy... niespodzianka losu... - To ju chyba wity Antoni sprawi!... - zadzwonia Teresa. - Ja zawczasu, zawczasu przyszej pani Rycowej do nek si ciel! - z niskim nakrzele ukonem umizgn si Kiro. Benedykt milcza, ws na palec zakrca, a z kolei zapyta: - C, Justynko? mwe! Justyna podniosa powieki; bya zupenie spokojn i przyjazne. wejrzenie na Kirowzwracajc z lekkim ku niej ukonem zacza: - Bardzo wdziczna jestem panu Rycowi za jego uczciwe i zobowizujce wzgldem mnie postpienie. Wiem jednak, e niemao namw i wpyww trzeba byo na to, aby go do tego kroku nakoni; domylam si te, e niemao walczy z sob musia, nimsi na ten krok zdecydowa. Zupenie to zreszt rozumiem. Ani pooenie moje, ani wychowanie, ani przyzwyczajenia i gusta nie czyni mi odpowiedni dla niego towarzyszk ycia. Na wielk pani i wiatow kobiet nie mam kwalifikacji adnych ani te adnej do takiego stanowiska pretensji... - Tym wicej, tym wicej oceni powinna to bohaterstwo mioci - wtrcia pani Elmilia. - Tym wikszy w tym cud Opatrznoci Boskiej! -zawtrowaa Teresa. - Wszystko to - cigle do Kirowej zwrcona koczya Justyna - ju by mnie przyjcie tej ofiary, za ktr jednak wdziczn jestem, niemoliwym uczynio... ale najwaniejsz i stanowczo w tym wypadku rozstrzygajc rzecz jest to, e od wczoraj jestem zarczon... Na chwil oniemieni, wszyscy obecni jednogonie zawoali: - Co? kiedy? jak? z kim? z kim? Justyna powstaa. Co j z krzesa podnioso i warem oblao. - Z ssiadem Korczyna, wacicielem kawaka ziemi w bohatyrowickiej okolicy, zpanem Janem Bohatyrowiczem! - wypowiedziaa zwolna, gosem troch od wzruszenia drcym. Teraz dopiero w obecnych uderzy grom zdumienia. Pokj napeni si wykrzykami: - Co to? jak to? kto to? artujesz! Ona artuje! Pani artuje! Wida byo jednak po Justynie, e nie artowaa wcale. Brwi jej cigny si, z podniesion gow, byskajcym wzrokiem po obecnych wodzia. Na koniec Benedykt rk machn. - A poczekajcie, pastwo! - zawoa - niech ja si u niej o wszystko rozpytam! Do siostrzenicy si zwrci: - Nie artujesz, Justysiu? serio mwisz? Zarczya si naprawd z jakim Bohatyrowiczem? Pokazaa mu swoj rk. - Widzisz, wuju, piercionka matki mojej napalcu nie mam. Wczoraj mu go oddaam. Serce, rka i przyszo moja do niego nale. Benedykt dziwnie jako czmychn, co zamrucza, na siostrzenic popatrza i znowu zapyta: - Jakime wypadkiem pozna si z nim moga? Troch smutny umiech po ustach jej przebieg; pilnie przez kilka sekund wujowi w oczy popatrzaa. - Prawda, wuju, e tylko wypadkiem my i oni poznawa si z sob moemy! - No, no! - mrukn Benedykt - te filozofie co innego, a twj los co innego! Czy zakochaa si w tym czowieku, ha? Naprawd kochasz go? Znowu jakby elektryczna iskra w serce jej uderzya, pomie na czoo a wilgo w oczy rzucajc. Podniosa gow. - Kocham go z caego serca i jak w to, e yj, wierz, e jestem kochan - odpowiedziaa. Pani Emilii zrobio si niedobrze. Nagle i niespodziewanie globus do garda podchodzi jej zacz. Zdawionym gosem i z oczami ju ez penymi zawoaa jednak: - Justynko! jak to? ty taka dumna! ty, co przez dum nic ode mnie przyj nie chciaa, kiedy ja ciebie, jak wypadao, ubiera pragnam! Ty, co przez dum najniewinniej zaartowa z siebie nie pozwalaa! ty odrzucasz teraz los wietny, wysokie stanowisko w wiecie, a wyj chcesz za chopa... tak! za chopa... O Boe! c to za tajemniczo! jakie zagadki serc ludzkich! Justyna umiechaa si. - Zagadki w tym adnej nie ma - odpowiedziaa.-Wanie dlatego, e dumn jestem, nie chc by wzit za on przez wspaniaomylno i bohaterstwo, przez cud Opatrznoci albo witego Antoniego, z aski, z namowy... Wol zawdzicza byt i szczcie sercu czowieka, ktry mi kocha, i wsplnej z nim pracy... - Androny! - zawoa Benedykt - te wszystkie cuda, tajemniczoci, zagadki za grosz sensu nie maj! Podobaa si paniczowi poczciwa i przystojna dziewczyna- cud szczeglniejszy! Dziewczyna zakochaa si w adnym i moe poczciwym chopcu - take mi tajemniczo i zagadka! Wszystko to funta kakw nie warte! Co w tym jest rzeczywistego, moje dziecko do Justyny si zwrci - to to, e moe nie znasz dobrze tego ycia, na ktre si decydujesz... - Poznaam je z bliska i dobrze, mj wuju...- Poczekaj! A praca! Czy ty wiesz, jaka ci praca tam czeka? Tym razem uniosa si. - Ale, mj wuju - z moc odpara - brak pracy wanie by mi od dawna trucizn i wstydem! O, jake wdziczn jestem temu, ktry mi pod niski, ale wasny dach swj biorc daje nie tylko zadowolenie serca, alezajcie dla rk i myli, zadanie ycia, mono dopomagania komu, pracowania 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA^Pc_ c`=ca +cb*:D"na siebie i dla innych!... Oczy Benedykta miky, rozjaniay si, coraz cieplejszym wejrzeniem w twarzy krewnej tkwiy. Wahajcym si przecie gosem zacz jeszcze: - No... a z t... z t niestosownoci umysow jake bdzie? - Nie ma jej, mj wuju; kto by tu niestosowno t znalaz, sdziby z pozorw. Uczon nie jestem ani artystk; adnych niepospolitych zdolnoci ani talentw nie mam i tylko tyle rozsdn jestem, by to zna i wiedzie. Z tego, co umiem, bez wahania i alu odrzuc to, co ani mnie, ani, jak mi si zdaje, nikomu poytku by adnego nie przynioso. A jeeli wiata, z aski twojej, mj wuju, otrzymanego, zostanie mi jeszcze troch wicej ni on... ni oni go posiadaj... Wzruszenie gos jej zatamowao; drcymiustami, ale z rozpromienionym czoem dokoczya: - Z jakime szczciem pomidzy nich je wnios!... o! z jakim szczciem trzyma bd nad nimi ubog moj lampk, aby tylkoim troch widniej, janiej, weselej byo!... Benedykt wsta Wsa do gry podkrca. - Wy, modzi, wszyscy teraz w jedn dudkgracie! Ale - doda - macie racj... nie ma co mwi! macie racj! Pani Emilia uczua kucie w opatkach, w boku, w piersi, wszdzie, i tyle tylko miaasiy, aby zawoa: - Tereniu! pom mi podnie si! Tereniu! Teresa popiesznie z fotelu wsta jej dopomoga i ku drzwiom j uprowadzaa. Kiro - co w wypadkach podobnych nie zdarzao si nigdy - ku osabej i rozbolaej gospodyni domu adnego poruszenia nie uczyni. Jak do krzesa przykuty, jak skamieniay siedzia, z ustami rozwartymi, z osowiaym wzrokiem.Nie rozumia tego, co zaszo, co dokoa niego mwiono; po prostu nie rozumia. Niemg ani dziwi si, ani gniewa, ani oburza, bo wszystkie myli z gowy mu pouciekay, oprcz jednej, uporczywie po niej krcej: - Teo Ryc harbuza dosta... on, Ryc, dziedzic Woowszczyzny, siostrzeniec ksiny, harbuza dosta od tej... tej... Ustami poruszy i z cicha wymwi: - Teo harbuza dosta... Na ksztat automata z krzesa wsta i z kapeluszem w spuszczonym rku, z otwartymi usty i osowiaym wzrokiem przez salon przechodzi. Otwierajc drzwi od buduaru pani Emilii znowu powtrzy: - Teo harbuza dosta... Do salonu za z impetem wbiega z ogrodu Witold. Przed paru minutami niepostrzeenie, leciuchno Leonia z gabinetuojca wyfruna, przez salon przebiegajc kilkanacie sw wyszczebiotaa do Zygmunta, ktry tam przy stole stare albumy i ilustracje przeglda, i z ganku zbiegszy w ogrodzie na cay gos woa zacza: - Widziu! Widziu! Wszystko, co z ktka gabinetu wysuchaa,bratu opowiedziaa i tu zadanie swoje ju speniwszy po wschodach na gr do Martyfruna. Witold za siostry wysuchawszy pdem do domu wpad, Zygmunta w osupiaej postawie pord salonu stojcego min i do gabinetu wbiegszy Justyn za obie rce pochwyci: - Justynko! duszko! siostrzyczko! ja troch spodziewaem si tego, ale tylko troch, bomylaem, e Buszmanka gr w tobie wemie i piknych tatuaw poaujesz... Zdecydowaa si wic tego zacnego chopca uszczliwi, pracownic drogiej ziemi naszej zosta, wiato swoje pomidzy biednych braci wnie! Brawo! winszuj! ciesz si, ach, jake si ciesz! I porwawszy j wp, miejc si, w rce j caujc, dwa razy si z ni dokoa pokoju okrci. Ale potem spowania i rcekrewnej silnie w swoich ciskajc serdecznie w oczy jej patrza: - Pamitaj - rzek - e masz we mnie brata, nie tylko ze krwi, ale i z ducha. Splnikami i nawzajem pomocnikami sobie bdziemy. Za przyjaciela i brata miej mi... miejcie mi oboje! Benedykt z t pogod, ktra od kilku dni pomarszczon jego twarz agodzia i wygadzaa, na uniesienie syna patrzc umiecha si. - Facecja! facecja z tymi modymi! - pod dugim wsem mrucza. - Myl; e wiat do gry nogami wywrc i cudw dokonaj... a! Smutek przymi mu oczy; rk machn. - C, Justynko? - odezwa si - czy to jest stanowcze postanowienie twoje? - Tak stanowcze - odpowiedziaa - e nic wwiecie, nawet twoja wola, mj dobry wujui opiekunie, odwie mi ode nie zdoa. Pochylia si w rce go caujc. On gow jej do piersi przycisn. Wtedy i Kirowa z krzesa si podniosa i mwi chciaa, ale tym ruchem obudzia ma Bronk, ktra wstajc zapltaa si orozwizane tasiemki bucikw i jak duga u stp matki upada. e jednak zdarzao si jej to bardzo czsto, wic najlejszego gosu z siebie nie wydajc na czworakach naprzd stana, potem cakiem wstaa i ciemne, drobne, obnaone ramiona szeroko rozkadajc z powag wymwia: - Mamo, do domu! Ale Kirowa wcale ani na upadnicie jej, anina objawione przez ni yczenie nie zwaajc do Justyny podesza i za rce j wzia. Twarz miaa ca w ogniu i zach. - al mi, wielki al biednego i dobrego kuzyna mego! - zacza. - Jednak nie umiemkama: moe i rozumnie postpia, dobrze wybraa... moe i szczliw bdziesz... Ucaowaa j serdecznie. - Kiedy rozgospodarzysz si ju w swojej chacie -cicho szeptaa - oddam ci moj Rzi... do twojej chaty j oddam, aby ci pomocnic i uczennic bya, a wasnymi rkami pracowa przy ziemi uczya si i przywykaa... Przez zy umiechaa si i jeszcze ciszej dodaa: - A moe z czasem znajdziesz tam dla niej, jak dla siebie znalaza, jakiego adnego i poczciwego chopca... Wiesz co? dla biednych dziewczt, ktre ani hrabinami, ani doktorkami zosta nie mog, dobry to los... jedyny moe los... Jeszcze co chciaa do ucha Justynie szepta, ale uczua si silnie za sukni pocignit. Maa Bronia u stp jej niade ramionka szeroko rozoya i ze wzniesionymi ku niej, czarnymi jak wgle oczami z powag powtrzya: - Kiedy, mamo, ja chc do domu! Istotnie, Kirowej pora byo wraca do domu, gdzie j rne zajcia i kopoty oczekiway; musiaa przy tym dzi jeszczecho na chwil do Woowszczyzny zajecha.Posza wic z Witoldem do ogrodu gromadkiswojej szuka. Benedykt do odchodzcego syna zawoa: - Powiedz tam komu, Widziu, aby Marty do mnie poprosi. A do Justyny zwrci si: - Ojcu mwia ju o tym? Nie miaa jeszcze na to czasu, bo Orzelski pno wstawa i dugo w swoim pokoju jad niadanie, a kiedy jedzeniem by zajty, o niczym z im rozmawia nie byo mona. - Ide do niego teraz i powiedz... zawsze to ojciec! A ja z Mart pomwi musz... rozpyta si!Justyna przesza pust sal jadaln i kierowaa si ku wschodom na gr prowadzcym, gdy usyszaa wymwione za sob swoje imi. Obejrzaa si i zobaczya Zygmunta, ktry u ciany stojc zwraca ku niej twarz widocznie poblad iprzeraon. - Czego sobie yczysz, kuzynie? - zapytaa.- Chwili rozmowy z tob... na wszystko, co ci jest witym na ziemi, o chwil rozmowyci prosz! - Owszem - z obojtn grzecznoci odpowiedziaa i zbliya si ku niemu. - Kuzynko! czy to prawda... czy prawda, e odmwia Rycowi, a wychodzisz za jakiego... jakiego.. que sais-je? Zagonowca... chopa? - Prawda - spokojnie odrzeka. Wielki Boe! taki mezalians... taki mezalians popeni, to narazi si na wieczn niezgod myli i gustw, wiesz? Jest to popeni niemoralno! Bystro z nietajon ironi w twarz mu popatrzya. - Czy mnie such myli, czy istotnie ty, kuzynie, ty... o zgod w maestwie i o moralno trosk sw wyraasz? Zmiesza si troch, ale wzburzenie i przeraenie z twarzy i postawy mu nie ustpio. By, jak zwykle, urnalowo ubrany ale na t chwil urnalow poprawno i sztywno utraci. Justyna odej chciaa, on rk jej, ktr ona wnetusuna, pochwyci. - C wicej? - zapytaa chodno. - To- zawoa - e odgaduj ci, odgaduj wybornie motywy, pod ktrych wpywem szalonego tego kroku dokona postanowia.Rozumiem... chcesz cian nieprzebyt rozdzieli si z dawnym wspomnieniem... z uczuciem... ze mn! Gdyby za Ryca wysza, naleelibymy do jednego wiata, musielibymy spotyka si ze sob... widywa... Wic uciekasz w inn sfer... mieszasz si z motochem dlatego, aby znikn dla mnie, abym ja znikn dla ciebie! Patrzya na niego szeroko otwartymi oczami znaczenia sw jego zrazu formalnie zrozumie nie mogc, a potem wasnym uszom jakby nie dowierzajc. On miota si i, szczerze przeraony, temperament swj i zwyky ukad zmieniasi zdawa. Za gow si schwyci. - Nie czy tego! Zaklinam ci! Nie gub siebie i nie obarczaj tak strasznie mego sumienia... Jak widmo zamordowanej przezemnie istoty zawsze widziabym ci przed sob! Zlituj si nade mn i nad sob sam! Przyrzekam ci, e oddal si, e unika ci bd, e niczym nie nara ci na walk, ktra straszn w tobie by musiaa, skoro ci a do tak rozpaczliwego kroku przywioda! Teraz dopiero zrozumiaa, uszom swoim uwierzya; tysic daremnie wstrzymywanych umiechw na twarzy jej zadrgao, a parskna gonym, do powstrzymania niepodobnym, jak srebro dwicznym miechem. By to miech modej piersi i szczliwej duszy, tak szczliwej, e byle co wywoa z niej mogo dziecinn prawie wesoo. Z tym miechem jak z perlist, nieposkromion gam odwrcia si od niego, sie przebiega i na wschody szybko wstpowazacza. Znikna ju za zaomem wschodw, a miech jej jeszcze w wielkiej sieni sysze si dawa, chocia zmieszaysi z nim figlarne take, to staccato, to znw allegro wygrywane, dwiki skrzypiec. Zygmunt wyprostowa si, usta troch otworzy, wedug zwyczaju, ktrego nabiera zaczyna, wasn, zaokrglajc si posta wzrokiem obrzucii przez zby sykn: - Prostaczka! W niewielkim pokoju, pomidzy kiem z rozrzucon pociel a stoem okrytym przyborami do golenia si i ubierania, Orzelski w kwiecistym, przybrudzonym szlafroku na skrzypcach gra. Okno byo otwarte; bkitne oczy grajcego przesuway si po widzialnych przez nie szczytach drzew, umiecha si, na palcachng czasem stawa, jakby z falami tonw w gr lecia; wiatr przez okno wlatujcy podnosi mu i koysa nad gow biae jak mleko wosy. Justyna z oczami jeszcze penymi miechu,ktry tylko co w piersi jej umilk, gorco zarumieniona, do zatopionego w muzyce ojca podesza. - Mj ojcze - rzeka - mam do pomwienia z ojcem o czym wanym, bardzo dla mnie idla ojca wanym. Gra nie przestajc z roztargnieniem na nispojrza. - Co tam takiego? aha! wiem... pan Ryc... ale poczekaj! niech wprzdy te... serenadk skocz! Justyna przy oknie usiada, czekaa, a dwiki serenady dugo jeszcze to staccato, to allegro, to znw andantissimo rozlegay si po pokoju. Na koniec skoczy, ustami cmokn i koniec smyczkacaujc umiechn si bogo. - A co?... caca te... serenadka! Tymczasem wkrtce po odejciu Justyny bocznymi drzwiami do gabinetu Benedykta wsuna si Marta. Nie wesza jak zwykle ze stukiem i impetem, ale wsuna si dziwnie cicho, zmieszana, ciemn chustk otulona. - Przysyae po mnie, Benedykcie - zacza - ale ja bym i sama przysza, bo wielk prob mam do ciebie... tylko nie wiem... sowo honoru, jak to powiedzie... - C? moe i ty zarczya si z jakim adnym chopcem? - zaartowa Benedykt. Rk machna, naprzeciw krewnego na brzeku krzesa usiada. - Tak ju gupi nie jestem, aby o takich rzeczach myle... - z dziwn pokor i uciszeniem odpowiedziaa - ale widzisz... Justynka za ma wychodzi i jeeli zgodzisz si... pozwolisz, ja przy niej, w jej... w ich chacie zamieszkam sobie... - Co? co? - zawoa Benedykt. - Sowo honoru! bardzo chc przy nich zamieszka -ze spuszczonymi oczami i splecionymi na kolanach rkami mwia dalej. - Chleba darmo im je nie bd; bo i dowiadczenie w gospodarstwie mam, i siydo pracy jeszcze troch... Im, gobkom, moje rce przydadz si, a moe i gowa cokolwiek doradzi... A tu ja niepotrzebna... wieczny smutek! niepotrzebna nikomu... nikomu... nikomu... - Jak to niepotrzebna? Co ty wygadujesz? -niecierpliwi si zacz Benedykt. Gow z wysokim grzebieniem silnie wstrzsajc twierdzia: - A niepotrzebna! C? dzieci podorastay... twojej onie nigdy dogodzi ani przypodobasi nie mogam... a co do gospodarstwa... wielkie rzeczy! Ochmistrzyni sobie na mojemiejsce wemiesz... Justynka za sprzyja mnie, lubi... ona zawsze najwicej ze wszystkich mnie lubia... Przy tym i tych ludzi, pomidzy ktrych ona idzie... Zajkna si, palcem po wilgotnej rzsie powioda. - I tych ludzi znaam kiedy... lubiam... sam los mi kiedy do nich prowadzi... ale go nie posuchaam, nie poszam... za to teraz pjd, popracuj z nimi troch, a potem, pewno ju niedugo, oni dla mnie sami cztery deski zbij i na mogiki sami ponios... ot, czego mnie chce si... Justynka i Janek za dwa miesice pobra si postanowili,.. przez ten czas, ty, Benedykcie, ochmistrzyni sobie znajdziesz... Uf! nie mog! Zakrztusia si i zakaszlaa. Benedykt patrza, sucha, a wybuchn: - Facecja! niedugo cay Korczyn do Bohatyrowicz si przeniesie! No - z umiechem doda - ju chyba tylko moja ona i panna Teresa tam nie pjd! Wsta, do Marty zwrci si. - Co ty wygadujesz? Jakie gupstwo do gowy ci przyszo! Ty tu niepotrzebna! Boekochany! A to my z tob od dwudziestu kilku lat we dwoje pracujem! tylko nas tu dwoje pracujcych byo! Niepotrzebna! A c ja bym by pocz, gdybym ciebie przy sobie nie mia? To ja nie tylko swojej, ale i twojej pracy zawdziczam, e utrzymaem si przy Korczynie! Kobieta uczciwa, pracowita, rzdna, yczliwa w domu i w gospodarstwie -bagatela! Niepotrzebna! Ale ty dzieci moje na rkachswych wynosia i wyhodowaa! ty je jak matka i... za matk... kochaa i piecia: anie po gupiemu piecia! Witold wiele ci winien, bo dobre, ludzkie rzeczy w gow mu kada... Moja Marto, za przyjacik ci zawsze miaem i serdecznie ci lubiem, tylko, widzisz, kopoty i rne biedy takim ponurym i smutnym mi byy zrobiy, e i okazywa mi si nie chciao tego, co czuem. Alem ja wdziczen ci, do grobu wdziczen, i nie puszcz ci od siebie, jak sobie chcesz, nie puszcz... Facecja! ona niepotrzebna! Przez cae yciejak w pracowaa i niepotrzebna! Jej nikt tu nie lubi! A ja? Wyhodowalimy si razem,pracowalimy razem... Szerokimi krokami po pokoju chodzi, wsy w d pociga, ramionami rozmachiwa. Marta podniosa na niego swoje czarne, bystre, ogniste oczy, ktre z kolei napeniay si wyrazem zadziwienia, rozczulenia, radoci. - Krlu mj! - zawoaa - i ty doprawdy takmylisz, jak mwisz? ty nie z litoci nad star krewn, nie z grzecznoci tak mwisz? - Ale, jak Boga kocham! - krzykn Benedykt -upamitaj si! sama pomyl!... - Boe mj, Boe! - zawoaa i w zwyky ju sobie sposb jak wicher porwaa si z krzesa, do krewnego przypada, rce jegopochwycia. - Krlu mj! braciszku! otoe mi uszczliwi! Wieczna pociecha! A ja mylaam, e stary grat ze mnie, nikomu tutaj niepotrzebny, a wszystkim obrzydy! Ty bo nie wiesz, braciszku, co to jest ycieprzeby bez serca kochajcego przy sobie, bez dobrego sowa ludzkiego! Wieczny smutek mi jad, tsknota, ponuro taka, e wolaabym czasem w grobie gni! I perswadowaam sobie, a cigle gryzo danie, aby dusza jaka serdecznie mi sprzyjaa, aby komu do ycia i szczcia przyczyni si! Chciaam sprbowa tam... Ale teraz ju nie chc... sowo honoru, nie chc, nie pjd... Wieczny miech! po c jamam std i, jeeli tobie potrzebn jestemi jeeli ty mnie, jak brat siostr, lubisz?... Oj, krlu mj, jake ty mnie pocieszye, jak uszczliwie! Wieczna pociecha! Garna si do niego, w ramiona go caowaa, pakaa, a zakaszlaa si tak, e przez minut par do sowa przyj nie moga. - Teraz - uspokoiwszy kaszel zacza - teraz, braciszku, musisz pozwoli, abym par koni na par dni ci zabraa... Do miasta pojad, do doktora... leczy si musz, aby ci jeszcze mc jak najduej suy... Ze trzy lata ju temu przezibiamsi w piwnicy warzywa na zim ukadajc, ale nie dbaam o to. "Po co mam leczy si?na co? wieczny smutek!" - mylaam. I , pracowania 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAc0`cd Nambarasu nie chciaam nikomu robi... Czasem i bardzo le ze mn bywao, taiamsi z tym jak grzechem miertelnym... "Im prdzej, tym lepiej!" - mylaam. Ale teraz co innego. Jeelim ja tobie potrzebna, jeelity mnie lubisz i szanujesz, leczy si musz, aby jak najduej ci suy, a moejeszcze... Uf, nie mog! miaa si i kaszlaa. - A moe jeszcze i na weselu twoich dzieci potacowa! Wieczny miech! wieczny miech! Benedykt serdecznie j w gow i czoo ucaowa. Uspokj si - rzek - siadaj i mw mi wszystko, co wiesz o Bohatyrowiczach w ogle, a o tym narzeczonym Justynki w szczeglnoci. Opiekunem jej jestem, a chodziewczyna penoletnia, energiczna i niegupia, na wiatr przyzwolenia swego dawa nie mog. Witoldowi nie bardzo ufam,bo rowe okulary na nosie mu siedz, ale wiem dobrze, e ty interesowaa si zawsze tymi ludmi, teraz na weselu u nichbya, widziaa, syszaa - mwe mi wszystko, co o nich wiesz! Mart znowu wezwanie to uszczliwio, boznowu przekonywao j, e na co potrzebn bya, e krewny ufa jej i w rozsdek wierzy. Cicho te na krzele usiada i ze skupieniem, z rozwag dugo mwia, opowiadaa i nie skoczya jeszcze mwi i opowiada, kiedy naprzd w sali jadalnej day si sysze pieszne kroki, a potem w drzwiach gabinetu ukaza si Orzelski. Szlafrok na sobie mia, w pasie sznurem przewizany; smyczek w rku trzyma. Rumiana, dobroduszna zawsze twarz jego wyraaa teraz gniew i wzburzenie. - Panie dobrodzieju! - od progu zawoa - to jest te... gupstwo, na ktre pan dobrodziej pewno pozwolenia swego nie dasz! Pan dobrodziej opiekunem Justynki jeste i nie spodziewaem si, nie spodziewaem si, aby w domu pana dobrodzieja crk moj taka te... kompromitacja spotkaa... Sapa gono, okrg posta dumnie prostowa, smyczek do gry wznis. - Tu kompromitacji adnej dla Justynki nie ma -powstajc zacz Benedykt - Dziewczyna jest penoletnia, wol swoj ma, za kogo zechce, wyjdzie... - Wyjdzie! za te... a panu Rycowi, ktry jest te... ca gb panem, odmwia! A ja, panie dobrodzieju, ja... te... te... co zrobi? czy ja za ni do te... te... te... prostej chaty pjd? Ja, panie dobrodzieju,te... te... te... te... nie przywykem... tam pewno nawet fortepianu postawi gdzie nie ma... mnie tam te... te... te... to... godem zamorz! zy mu oszkliy oczy; z gniewu wpad w al, prawie zaszlocha. Benedykt rk mu na ramieniu pooy i z czoem zmarszczonym, z niesmakiem w wyrazie ust, spokojnie jednak rzek: - Bd pan spokojny; jak mieszkae w Korczynie, tak mieszka bdziesz. Pewno, e tam wyy by nie mg. Ale ja z najwiksz przyjemnoci panu dom swj nadal ofiaruj. Zreszt, macie u mnie swojsumk, ktr Justysi czciami tylko bd mg spaca... Orzelski chciwie tych sw wysucha i uspokoi si znacznie. - Ale widzi pan dobrodziej, zawsze to jakonie te... aby panienka taki mezalians robia...Benedykt zamyli si na chwil. - Mj kochany panie - odpowiedzia - przypomnij sobie swoj wasn modo... Moe te Justynka szczliwsz bdzie w tym mezaliansie, ni moja cioteczna siostrabya w maestwie z panem... zupenie przecie stosownym. Orzelski usta troch otworzy, zmiesza si. Jakie przypomnienie ugodzio we i troch nim wstrzsno. - Serce, panie dobrodzieju... - zacz - serce nie... te... jeeli z mojej strony byy jakie te... to przez te... - No - przerwa Benedykt - o przeszoci nie ma co mwi, a o przyszo swoj bd pan spokojny. Id na gr, graj sonatki i serenadki, a Marta ci tam zaraz niadanie pole... Pomyla chwil, na smyczek swj spojrza. - Kiedy tak - zacz - to niech ju sobie Justynka te... ale zawsze to nie wypada, aby panienka za jakiego te... te... nie wypada... nie wypada! Gow koyszc i wyraz ostatni powtarzajc zupenie ju jednak uspokojony odszed. Benedykt dugo jeszcze rozmawia z Mart i z Witoldem, ktry Kirow i jej gromadk do bryczki wsadziwszy i poegnawszy piesznie do ojca przybieg. Potem w sali jadalnej nakrywanie do stou usyszawszy Marty poprosi, aby o par godzin podanie obiadu powstrzymaa, a Witoldowi Justyn zawoa kaza. Nadbiega zarumieniona, niespokojna. Sprzeczki i pornienia z wujem lkaa si. - Chod! - rzek do niej Benedykt, kapelusz somiany na gow woy i rami jej poda. Odgada, dokd j mia prowadzi, i z okrzykiem radoci do rk mu si rzucia. Poszli drog sunc biaym szlakiem u spowiaego kobierca pl. Niebo byo biae od okrywajcych je obokw, pod nim leciay stada jaskek i gdzieniegdzie koysay si jastrzbie. W powietrzu panowaa chodna, smtna, agodna cisza jesieni. Kiedy Benedykt i Justyna weszli do zagrody Anzelma i Jana i prdko przebywali przerzynajc duy ogrd drog, na ktrej teraz usychay trawy i ky widnc biae dzicieliny, siedzca na sapieance biaoczarna sroka zakrakaa, kogut za potem zapia i ty Mucyk wybieg z podwrka z wielkim szczekaniem. Ale pogadzia go Justyna i pies lisi swj pyszczek do sukni jej tuli a kiciastym ogonem wywija zacz z mioci w oczy jej patrzc. Potem spostrzeg ich wysoki, zgrabny, zotowosy chopak w gbi ogrodu u wrtpodwrka odros traw koszcy. Spostrzeg ich i zrazu trwoga uczynia go jakby martwym, a wszystk krew z ogorzaych policzkw spdzia. Ale w mgnieniu oka domyli si, co znaczyo to wsplne z wujem przybycie Justyny. Niezmierna rado byskawicami wytrysna mu z oczu, kosa. z rk jego na traw padajc bysna i brzkna. Paru skokami przed Benedyktem si znalaz, przyklk i gorce usta do rki jego przycisn. Benedykt nie na niego jednak patrza, ale na Anzelma, ktry pod okapem ganku w grube floresy rzebionym stojc przygarbiony troch w dugiej swej kapocie, powolnym ruchem rk ku wielkiej baraniej czapce podnosi. Oczy tych dwu ludzi spotkay si z sob; przez chwil milczc na siebie patrzyli. Na koniec, Benedykt kadc do na pochylonej przed nim gowie Jana tonem zapytania wymwi: - Syn Jerzego? Anzelm wyprostowa si i gow odkry. Zesnopa zmarszczek lecego mu pomidzy brwiami na wysokie czoo i a na skronie cienkie nici rozbiegy si niby ukone promienie. Rk z wielk czapk wznis nieco, na zaniemeski br ni wskaza i troch jkajc si odpowiedzia: - Tego sa... samego, ktry z bratem paskim w jednej mogile spoczywa! ------Konwersja: rpg6@go2.pl yszaa wymwione za sob swoje imi. Obejrzaa si i zobaczya Zygmunta, ktry u ciany stojc zwraca ku niej twarz widocznie poblad iprzeraon. - Czego sobie yczysz, kuzynie? - zapytaa.- Chwili rozmowy z tob... na wszystko, co ci jest witym na ziemi, o chwil rozmowyci prosz! - Owszem - z obojtn grzecznoci odpowiedziaa i zbliya si ku niemu. - Kuzynko! czy to prawda... czy prawda, e odmwia Rycowi, a wychodzisz za jakiego... jakiego.. que sais-je? Zagonowca... chopa? - Prawda - spokojnie odrzeka. Wielki Boe! taki mezalians... taki mezalians popeni, to narazi si na wieczn niezgod myli i gustw, wiesz? Jest to popeni niemoralno! Bystro z nietajon ironi w twarz mu popatrzya. - Czy mnie such myli, czy istotnie ty, kuzynie, ty... o zgod w maestwie i o moralno trosk sw wyraasz? Zmiesza si troch, ale wzburzenie i przeraenie z twarzy i postawy mu nie ustpio. By, jak zwykle, urnalowo ubrany ale na t chwil urnalow poprawno i sztywno utraci. Justyna odej chciaa, on rk jej, ktr ona wnetusuna, pochwyci. - C wicej? - zapytaa chodno. - To- zawoa - e odgaduj ci, odgaduj wybornie motywy, pod ktrych wpywem szalonego tego kroku dokona postanowia.Rozumiem... chcesz cian nieprzebyt rozdzieli si z dawnym wspomnieniem... z uczuciem... ze mn! Gdyby za Ryca wysza, naleelibymy do jednego wiata, musielibymy spotyka si ze sob... widywa... Wic uciekasz w inn sfer... mieszasz si z motochem dlatego, aby znikn dla mnie, abym ja znikn dla ciebie! Patrzya na niego szeroko otwartymi oczami znaczenia sw jego zrazu formalnie zrozumie nie mogc, a potem wasnym uszom jakby nie dowierzajc. On miota si i, szczerze przeraony, temperament swj i zwyky ukad zmieniasi zdawa. Za gow si schwyci. - Nie czy tego! Zaklinam ci! Nie gub siebie i nie obarczaj tak strasznie mego sumienia... Jak widmo zamordowanej przezemnie istoty zawsze widziabym ci przed sob! Zlituj si nade mn i nad sob sam! Przyrzekam ci, e oddal si, e unika ci bd, e niczym nie nara ci na walk, ktra straszn w tobie by musiaa, skoro ci a do tak rozpaczliwego kroku przywioda! Teraz dopiero zrozumiaa, uszom swoim uwierzya; tysic daremnie wstrzymywanych umiechw na twarzy jej zadrgao, a parskna gonym, do powstrzymania niepodobnym, jak srebro dwicznym miechem. By to miech modej piersi i szczliwej duszy, tak szczliwej, e byle co wywoa z niej mogo dziecinn prawie wesoo. Z tym miechem jak z perlist, nieposkromion gam odwrcia si od niego, sie przebiega i na wschody szybko wstpowazacza. Znikna ju za zaomem wschodw, a miech jej jeszcze w wielkiej sieni sysze si dawa, chocia zmieszaysi z nim figlarne take, to staccato, to znw allegro wygrywane, dwiki skrzypiec. Zygmunt wyprostowa si, usta troch otworzy, wedug zwyczaju, ktrego nabiera zaczyna, wasn, zaokrglajc si posta wzrokiem obrzucii przez zby sykn: - Prostaczka! W niewielkim pokoju, pomidzy kiem z rozrzucon pociel a stoem okrytym przyborami do golenia si i ubierania, Orzelski w kwiecistym, przybrudzonym szlafroku na skrzypcach gra. Okno byo otwarte; bkitne oczy grajcego przesuway si po widzialnych przez nie szczytach drzew, umiecha si, na palcachng czasem stawa, jakby z falami tonw w gr lecia; wiatr przez okno wlatujcy podnosi mu i koysa nad gow biae jak mleko wosy. Justyna z oczami jeszcze penymi miechu,ktry tylko co w piersi jej umilk, gorco zarumieniona, do zatopionego w muzyce ojca podesza. - Mj ojcze - rzeka - mam do pomwienia z ojcem o czym wanym, bardzo dla mnie idla ojca wanym. Gra nie przestajc z roztargnieniem na nispojrza. - Co tam takiego? aha! wiem... pan Ryc... ale poczekaj! niech wprzdy te... serenadk skocz! Justyna przy oknie usiada, czekaa, a dwiki serenady dugo jeszcze to staccato, to allegro, to znw andantissimo rozlegay si po pokoju. Na koniec skoczy, ustami cmokn i koniec smyczkacaujc umiechn si bogo. - A co?... caca te... serenadka! Tymczasem wkrtce po odejciu Justyny bocznymi drzwiami do gabinetu Benedykta wsuna si Marta. Nie wesza jak zwykle ze stukiem i impetem, ale wsuna si dziwnie cicho, zmieszana, ciemn chustk otulona. - Przysyae po mnie, Benedykcie - zacza - ale ja bym i sama przysza, bo wielk prob mam do ciebie... tylko nie wiem... sowo honoru, jak to powiedzie... - C? moe i ty zarczya si z jakim adnym chopcem? - zaartowa Benedykt. Rk machna, naprzeciw krewnego na brzeku krzesa usiada. - Tak ju gupi nie jestem, aby o takich rzeczach myle... - z dziwn pokor i uciszeniem odpowiedziaa - ale widzisz... Justynka za ma wychodzi i jeeli zgodzisz si... pozwolisz, ja przy niej, w jej... w ich chacie zamieszkam sobie... - Co? co? - zawoa Benedykt. - Sowo honoru! bardzo chc przy nich zamieszka -ze spuszczonymi oczami i splecionymi na kolanach rkami mwia dalej. - Chleba darmo im je nie bd; bo i dowiadczenie w gospodarstwie mam, i siydo pracy jeszcze troch... Im, gobkom, moje rce przydadz si, a moe i gowa cokolwiek doradzi... A tu ja niepotrzebna... wieczny smutek! niepotrzebna nikomu... nikomu... nikomu... - Jak to niepotrzebna? Co ty wygadujesz? -niecierpliwi si zacz Benedykt. Gow z wysokim grzebieniem silnie wstrzsajc twierdzia: - A niepotrzebna! C? dzieci podorastay... twojej onie nigdy dogodzi ani przypodobasi nie mogam... a co do gospodarstwa... wielkie rzeczy! Ochmistrzyni sobie na mojemiejsce wemiesz... Justynka za sprzyja mnie, lubi... ona zawsze najwicej ze wszystkich mnie lubia... Przy tym i tych ludzi, pomidzy ktrych ona idzie... Zajkna si, palcem po wilgotnej rzsie powioda. - I tych ludzi znaam kiedy... lubiam... sam los mi kiedy do nich prowadzi... ale go nie posuchaam, nie poszam... za to teraz pjd, popracuj z nimi troch, a potem, pewno ju niedugo, oni dla mnie sami cztery deski zbij i na mogiki sami ponios... ot, czego mnie chce si... Justynka i Janek za dwa miesice pobra si postanowili,.. przez ten czas, ty, Benedykcie, ochmistrzyni sobie znajdziesz... Uf! nie mog! Zakrztusia si i zakaszlaa. Benedykt patrza, sucha, a wybuchn: - Facecja! niedugo cay Korczyn do Bohatyrowicz si przeniesie! No - z umiechem doda - ju chyba tylko moja ona i panna Teresa tam nie pjd! Wsta, do Marty zwrci si. - Co ty wygadujesz? Jakie gupstwo do gowy ci przyszo! Ty tu niepotrzebna! Boekochany! A to my z tob od dwudziestu kilku lat we dwoje pracujem! tylko nas tu dwoje pracujcych byo! Niepotrzebna! A c ja bym by pocz, gdybym ciebie przy sobie nie mia? To ja nie tylko swojej, ale i twojej pracy zawdziczam, e utrzymaem si przy Korczynie! Kobieta uczciwa, pracowita, rzdna, yczliwa w domu i w gospodarstwie -bagatela! Niepotrzebna! Ale ty dzieci moje na rkachswych wynosia i wyhodowaa! ty je jak matka i... za matk... kochaa i piecia: anie po gupiemu piecia! Witold wiele ci winien, bo dobre, ludzkie rzeczy w gow mu kada... Moja Marto, za przyjacik ci zawsze miaem i serdecznie ci lubiem, tylko, widzisz, kopoty i rne biedy takim ponurym i smutnym mi byy zrobiy, e i okazywa mi si nie chciao tego, co czuem. Alem ja wdziczen ci, do grobu wdziczen, i nie puszcz ci od siebie, jak sobie chcesz, nie puszcz... Facecja! ona niepotrzebna! Przez cae yciejak w pracowaa i niepotrzebna! Jej nikt tu nie lubi! A ja? Wyhodowalimy si razem,pracowalimy razem... Szerokimi krokami po pokoju chodzi, wsy w d pociga, ramionami rozmachiwa. Marta podniosa na niego swoje czarne, bystre, ogniste oczy, ktre z kolei napeniay si wyrazem zadziwienia, rozczulenia, radoci. - Krlu mj! - zawoaa - i ty doprawdy takmylisz, jak mwisz? ty nie z litoci nad star krewn, nie z grzecznoci tak mwisz? - Ale, jak Boga kocham! - krzykn Benedykt -upamitaj si! sama pomyl!... - Boe mj, Boe! - zawoaa i w zwyky ju sobie sposb jak wicher porwaa si z krzesa, do krewnego przypada, rce jegopochwycia. - Krlu mj! braciszku! otoe mi uszczliwi! Wieczna pociecha! A ja mylaam, e stary grat ze mnie, nikomu tutaj niepotrzebny, a wszystkim obrzydy! Ty bo nie wiesz, braciszku, co to jest ycieprzeby bez serca kochajcego przy sobie, bez dobrego sowa ludzkiego! Wieczny smutek mi jad, tsknota, ponuro taka, e wolaabym czasem w grobie gni! I perswadowaam sobie, a cigle gryzo danie, aby dusza jaka serdecznie mi sprzyjaa, aby komu do ycia i szczcia przyczyni si! Chciaam sprbowa tam... Ale teraz ju nie chc... sowo honoru, nie chc, nie pjd... Wieczny miech! po c jamam std i, jeeli tobie potrzebn jestemi jeeli ty mnie, jak brat siostr, lubisz?... Oj, krlu mj, jake ty mnie pocieszye, jak uszczliwie! Wieczna pociecha! Garna si do niego, w ramiona go caowaa, pakaa, a zakaszlaa si tak, e przez minut par do sowa przyj nie moga. - Teraz - uspokoiwszy kaszel zacza - teraz, braciszku, musisz pozwoli, abym par koni na par dni ci zabraa... Do miasta pojad, do doktora... leczy si musz, aby ci jeszcze mc jak najduej suy... Ze trzy lata ju temu przezibiamsi w piwnicy warzywa na zim ukadajc, ale nie dbaam o to. "Po co mam leczy si?na co? wieczny smutek!" - mylaam. I , pracowania 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAN@,jI_@