.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBAHٟHYHdAD dT,0Q 4 4:9Q 4 4:N8Q 4 4: S 4:8  0S`H`hH`/.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBA 0Uih7 RUD@ 0X@ q`PUUQ HAptbd5Q1QUUQl)`D` P@ @I Hps'6FTQE%In@p`P+5@;7g;#Oh(qF&PRQ oOwww.a$PcWЏ`^&'_ ?dP@*Q?piIp`5SQUEU`ߖ_p`_c~P?@G@FTtU4b_`dHpw6fP0;UhGsPpIwrF@TPAUE@?c@`@wGfaUP ?Ph`tp@ff1UU$b!o{׀(2?ulB_a{%aQbrf>)< ^ 5~C?B{A H7p6 `^Q5UU@IFtrdUQE@??faUR0U?@)A)(wJfZS00%1[1F!wpfU!U UU4AwwGf~_ @DwfaS#P`@A0PU@k_ ! T?2ifa$UEDQ$!?^%^?#I@hwttFbBEqA  wBd@Q@biq_TR0BC?ww??QbTUBU4$??dQC!?ۙA_swwbE3_Ai~$_~`1P0S$I`QiÆqw 6UT'@i `h`GGGf&A%`iݑhHq#FF]E$E~a Iqi!GOETHH#`P1a C@q@81b@r6F0`ffPFR??01?HB*i8btwa79*Q@ _ TPp#```0w%FS ?`0660SS R8 DqF6 Qy@`p?TPU4q? ~@  7 _0\/zz @0H??*kp3$$$$RSSC4FF%RteC4VG%RddC455%BBBBX=RJZ9gs{X=LJZ1gs{gCClC)C] 𵆰KN$kIHRR!B!GOys@-h$U`!!4, W@  7B  ?' xG 7(9"HBa8dI# h@C8!> - @'% x 7 / ' L '` h #@ Hx( GhCXC C2C J'PhR{3:3z;@* 9+ѐpGhC񵂰 )Hh.8PCpR(0 9 B %($EHh( "B"1# .1o0:0z!@4B Hh ))IBIIIBIIAG1hCHIh h`B@@#@Oi#B i1a)ۉ HaaI ` !@CpGhCCC!"R( KR(HQ1B !HpG0  #GK *KK#A#CETS0 \ ,!!1BCR0(۰pG0*A A"I2 "HpG@I" pG@NhH1iCA@@ 0a xA(h (ya` h 7B  ?'! 1@#BHМC` GC "JI# h@#[B EHpEI hO#'<pK $x#Cp"Cp8< $Qx9K!CQph !#B!`4I`4I3IMH`$] h`!!4,*L C8a!Lhi@Hhh (ڠ!I!IXH` 8@H8@$( 2`!4 ,L C I  IMGC2lCC `8` $M/`U/ HC(a/ / ` Ӯh/ѰI/IX` @/(/ H @O8CGC h`` G G Oh 0*2Rh"B"]GCK"hB"%0NGCB828!RGOFFONwith RONOFFSLOWMO5min10min30minOFFIIIIIIIIIIIIIIINormalTurboCrapProtGBAGBPNDS1P2PLink2PLink3PLink4PBlackGreyBlueNoneYellowGreyMulti1Multi2ZeldaMetroidAdvIslandAdvIsland2BaloonKidBatmanBatmanROTJBionicComCV AdvDr.MarioKirbyDK LandDMGMGBSGBCGBAGBAuto Goomba Pogoomba ' I" ;`AHx('@I XhF? @HAIx XiFhFiF" F;O @ 2 2 > GPowered by XGFLASH2.com 2005uChav2.2 on wC`C`B autofire: A autofire: 2`Controller: Display->Other Settings->Link TransferSleepRestartSave State->Load State->Manage SRAM->Exit Q" 6h:H;Ix X:hFiF 8H8Ox8:XhFiF 6L7Ix X6hFiF x4I X4hFiF 4H4h :XhFiF y0:XhFiF /H/x:XhFiF /H/hhFiF G Other Settings(`VSync: _`FPS-Meter: C`Autosleep: `EWRAM speed: 2Swap A-B: Autoload state: (Goomba detection: PaGame Boy:  " HIh XhFIiF 7HIx XhFfOKBa  @&60`.CH p ;pAH[#  >Np00Xp!000pp@;p#C3H&1H1A1HA(1%H&V f>Й(`]0 Z&v  # 06N<,$$ 4D=- Hh. 47?/ JGgCTCC brac#\T3:рpG H!I LhB 8hB <`x`Gg1W!"Cxx;Cx?;Cx?;CY02*ۀpG e") |"* wZ'?рG Write error! Memory full. Delete some games.1K1Oh#[<f'BC#fB7B+) #[B 5 (92>.'C.`h`=- 9*d'C'``` I02 `!Ip02B @I9 GCg^)2:p01ypG "S!H9 !7< 9< !7< }9 79 G00:00:00 - 00/00kKCIh h&1+AL! + + h)89B)) !`  Y'# ` B )"B" 0 1_Bѡh7  &.ѽB  i"2 D/"3 =( ("B" 0." )7 (" H` `GCgPush SELECT to deleteSave state:Load state:Erase SRAM:CKL(#[30 g``Hh`Hh2`HOx(8I Hh1.1"8NGg0CPCuCgCTC LjF ` (ќG  "! h-!h8BH ` 8@jF (H8@C #L!:#k LjF `  @"! h("! h 8@jF H8@GgCd#C% I NBh3B1` *I `GgCIh" J)0% )>hI`GgCH#h@pGlC( Hh/jF!(HhGPCTC(јG ") O#!";HhjF!v( "!6( g Saving.gPC(4! N(-h()!D("#[M0"#K!I H631!"H`!8Gg0!HKJ?"!GgA(< Hx8Hhw! ! -hB "RIH<// "Ah J00""RIH"GdCPCHx"Hh-jF! (hBE"R I HjF!8(zGdCPC  .MiF(`(G @&h%(B(!{%mH5hB#[B I") `%5<- M"!(h)h8BH(` 8@iF ( H8@CpC ROM not found.I(IjF! ("L#[0" IHhqHhHqHIx xCI x CI xICqHxHhO`/"! #[0"Gg0g8\_C(C_dCPC(!jF! (Jy`Ay J`y Jp!@ Jp!@ J#pI@@ pG8\_C(C_&O(C !I%=p70BjF! Z(L#[0"IHJhqHhHqHxqxyCq/`"! #[0"Gg0g8\_CC8O8J9j `%3L.S][D/7>W S BՉ-63CCBiсщ) щIaZ %KB$H!!с!C P CKBH!KBH!KBPh(Е`h(Аh8`HH8bH#CpG!`Q`сQ`gC @0&@  HKhB Hx( H! I CII#CpGC0vC CB0ӄFR) xp@Iу:Ӱɸ:Ұ 2 p Cp p p xpI@R`FpG CCXPpGR\TpG/Y@P@ KRB#BBRB[AB Z@P@Y@pGGGGG G(G0G8G CфF0 LC+@# @pB0`FpG xpI[*pG2x+ x1p2+pG/KRB#BBRB[ABpGFCˀ  xx[IR gFpGFRp@: C C  :ӁTR`FpGxG0`B @ @   !QR B0`BaB/F C ӰL;C+@рҰ xpI@+ R`FpG p@R`FpGxG--N< \/ Divide by zero///4 ,P$PP //38//1e "" \  /\ \$/< }Ϡ0\ }Ϡ@\  @0}ϠP\ // XTS4xVͫ0 FhnzZ~h2 0;.Yk  RT;h;h;h;;;T; T; = = =<<<<<===<<<<<<" =l=H=T; O-<04 +**)HAIB*@/@GPO|xt,`- .{H x@@44P,T(X$\ㄔGO 2 ZB^?O/pD-逡$ b(`4@ 0 PPQ0S$pD/XCP ` w9`9@9,C BB4Cx0@P`x404x40x4L-`ጠ匰Z @O PPQP$T0IE?@  L/xxxx h>P`@: ;;,'t,C2\+phà`àbàcàdàeàhàiàlàmàpàrà`sàtàu` àxàyà|à}ààà`bcdehilmprs`tu` xy|}wxFFFG8GhGGG H(??(@@(AA(B?(M3"o{3"o{3"o{3"o{UUUUUUUUUUUUUUUUUUZJZcUUUތk)ZcZJggU F%)YZJZcޢBk{URZJ!1sJ!!scR)祥{))Bu)ksJ!!scR)祥{))BތZsJ!!kkcB{))BȐPDBRRRRZZk{!BRZ{9RZ{9RZ{9Zk{!Bε!)99JZ9ﭥkZZB猥BRkRRRBZޜkf!BRUURBΌZR>sB3 wx#5 ZM`) UUUѩQH%GGM[jcBs{!%   @h*>` ; 8L 50@  ,$ /P-"P-p???????-???/@-L =@P 1 @@@0S@/0S@/                  @-BJRZbjrz "&.B1.07, T\ 0P@0/P00/$0/  R 0/޼ DP`l  0܀P:O-@PB A  ᠀堐cp@DA`PPP` \ EX P: O 0@-S"I 0  \0 Π0 S( 000 Q@@Ao 0!CexV4-$2X$QP$? @P,,0 R :Q0A 2 --N< \  Divide by zero!"!!"!"!!""!!"!""""!"!!""!!"!""""!!!!!!""""!"!!"!!!!!!!"!!""!!"!!!!!!!"""""!!"!!!!!!!!!!!!!0CFGNINTENDOxG[?xGbxGDxG\?xGZxGxG\xG xGxGxGexGxGqxGxGXTW@XTW@XTWXXTW$ %Ƞ B.瀀XTWX XTW2T12@XTW21TE112@XTWX\ကXTW0@2#D#@XTWČ~ B. B.XTW'1p2#!2XTW%Ƞ +LကXTWXE XTWe\2T12eT@XTWe\21TE112eT@XTWTXကXTW0L2#@#L@XTW$ PI@XTWhXTW$ &Ƞ B.瀀XTWh XTW2d12@XTW21dF112@XTWhlကXTW0E@2#@XTWXTW'1p2#!2XTW&Ƞ +LကXTWhF XTWfl2d12fd@XTWfl21dF112fd@XTWdhကXTW(0d@2E@XTW@HXTWxXTW$ 'Ƞ B.x XTWx XTW2t12@XTW21tG112@XTWx|ကXTWD QDR T"@ 22#1@XTW@T 2231@XTW@HXTW'1p2#!2XTW'Ƞ +xLကXTWxG XTWg|2t12gt@XTWg|21tG112gt@XTWtxကXTWD$ 2@XTW@HXTW|XTW$ 'Ƞ B.xG XTW||倀XTW'Ƞ + 212  B.XTW'Ƞ + 21@112  B.XTW'Ƞ B.XTW12@XTW@HXTW|'1p2#!2XTW'Ƞ +xGLကXTW|@|倀XTW2D12@XTW21DD112@XTWLကXTW22#@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTW'Ƞ +X\ကXTWXP@XTWT%T@XTWT&T\@XTWTP@XTWT'T\@XTWTP@XTW'Ƞ +TXကXTWT$T@XTWh`@XTWhd@XTWhd@XTWh`@XTWhd@XTW'Ƞ +hlကXTWh`@XTWd%dl@XTWd`@XTWd&d@XTWd'dl@XTWd`@XTW'Ƞ +dhကXTWd$d@XTWxp@XTWxt@XTWxp@XTWxt@XTWxt@XTW'Ƞ +x|ကXTWxp@XTWt%t|@XTWtp@XTWt&t|@XTWtp@XTWt't@XTW'Ƞ +txကXTWt$t@XTW% 'Ƞ B.瀀XTW%'Ƞ B.瀀XTW& 'Ƞ B.瀀XTW&'Ƞ B.瀀XTW' 'Ƞ B.瀀XTW'Ƞ  B.瀀XTW PI@XTW@H$ 'Ƞ B.瀀XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTW'Ƞ +LကXTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW'Ƞ +$L02!2XTW$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW'Ƞ + (!$@02!2XTW(!$@02!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW'Ƞ +$LT02 2#!2XTW$@T02 2#!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW'Ƞ + 2##?$@2# 2#D1!2XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW'Ƞ +2L1XTW2@1@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW'Ƞ +0L41XTW@1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW'Ƞ +0L1XTW0@1@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW'Ƞ +$ T02 2#!2XTW$T02 2#!2@XTWg XTW|Ě -,XȌ,Ȍ|ĊTXXTW XTW -XTWa XTW%|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$L02!2XTWI|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWXTW@H|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -XTWXTWXTW I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Qf  -XTW (!$@02!2XTWI XTW|Ě -,hȌ,Ȍ|ĊdhXTWJ XTW XTW&|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$LT02 2#!2XTWIOhXTWXTW}XTW 2##?$@2# 2#D1!2XTWI& $ XTW|Ě -,xȌ,Ȍ|ĊtxXTW%( $ v뀀XTW'|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW2L1XTWI |(!|02 "2XTW' -@XTWČ$  B.XTW0L41XTWI( LXTW|Ě -,Ȍ,HȌ|ĊL0P ;XTW%( oLကXTW@XTW  $|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q8 XTW0L1@XTWI0s|(!x02 "2XTW|t倀XTWČ +LXTW|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -H@H$ T02 2#!2XTWI80O- ģij,F.  !#RO/#>5:5`   h/<<3   4# R $# ,/  /"P" R" B4 4@ FxGQEĊQEĊ x ĊG @ĊQEOĊ$ P P@ $ @: $  vR $ $@ H  P  X ` @ I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWPFPFh>P01// \J" 3--:--. .:::::::.TA`AlAxAA:AAAAAAAAA:B B,B8BDBPB\B:::::::::BBBBBBBBBBBBBBBB@56d6677:477778::::::::::-::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: \(UWQL \UWQLRead from OAM. Wrote to OAM. \J2--:----:::::::-<@H@T@`@l@:x@@@@@@@@@:A AA$A0A  ˌ  ˌLT!L t >  ˌ  +xxxxSNtuuh>Ix^Z!`@@&9_9_9_9_`?DDDD@ D H L P T X T X  PO4OdO::::(;|;;;-<;:: v  (;=L<$<!Q@-U@ nO4rOP$ P$ P$ P$ P$ (;<<: 9: =0=:+ P CSv(;\=;;?(;=<:(;=::C9@-0<<<<8$@DA$HLI -$@DHL$T?99 0Px h8Tx0`|  P 8Lt@`4PhH 4 ` |       8 P l        4 P |        @ X t       $ @ X t       <X p0\(<Pdx @l4p$`(\$THH0Lh ,Hh(Dd0d<l (ldlBDTl$ X h P$     !(!d!!!!!0"X"""""#<#T#### $ $$$$:::::::(::::8 ;;D+bkGG@@>BEoE>B>RG>Uff s nٙgcnܙ3>CLAS NEDZNICY1 003q* =sCopyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. 1͑>$Pp>a>&>>#ͪ1>Vu͔!̓> (Om '  /  Ͷ   ̀>>xE>@A>>@B! 6# x G88888>> >>> #v(L Vw cog _ 9W -O G M< >Om B< >ON B B> B#(((%#(&(0($0͏B B7B@7BͪBjB@B@jB#= >O B#< >O B!>w# !6# 6#6# ! e" !0" !@ " ~B~B~B<$<$~BfZB~!>P"">">w!>""̓ !>LT]RO >G@( A(A **** L=L !>LT]RO}o|g>G@( A(A :::: L=L  L =O  G| 8 `8xG   L  { G=G|   G|  G L  !>>}|!@}|e !%*Gx(*v*Gx(*OG> > >>!'w}|!@}|ͤ e =G|  ͤ(e >( e > G|  e >>( ogog#F+Nx<(+x og#} #}|!@}|<ogog@ B} =T]og} |(6+} +}|!@#F+Nx<(x(}|<ogog~#~############~+~+~+~+~+~++~ +F+N+~+ng@* x $(͍ (͍ ($(%!@6>$$(!@6>$#(!(= y#!y(  yͶ  #O># y(*(/(4(8(<(@(D(H(L !P !` !p@!8!0!(! !!!!@( A(A ~/" !J !%!v*Gx(* G<8ͤ(e >>7 >˜ ˜ ( e >7 =>G!x(^#*Oy(* y!(!( !ʼ R df!R \!W!R_y(=RG@( A(A """"  T]  RG@( A(A """"  T]   @( A(A """"  T]  > >A! y( >""" N"O">og> >A! y( *GN 0*GO (* >oge G|  > >A!   # ogWoXgo&T]))))))))@@* x !6# x !V#z(9~ #~#_ #F~8#GN#~#O͏V#z 8)F#4zW{_F#4 Q z__F##4 Q z__V#z 8)F#4zW{_F#4 Q z__F##4 Q z__x(7`i`UOVG0 y T])))))@i`UoVgy Oi`))))) @ k&))}o ! {(8=xw#wyw#wˇ@@>@>GHI!`>" " !@6# ! 6# !><>(!< <(w#   w#  (,>O!`>" x >" x `>" x >OL> /7G>/Gx>0(>>$ x >$@( A(A @(D ɇƀhiA * >hiA * >h@iA * ɇƀjkA * >jk@A * ==|================<=======<===<===<=<==<=|=<!(>""## ͊K! ͱ6# _!ͱ6!`zͱ" G> ͱhj!ͯͯͯͯͯͯͯ\8x>!'w!SoTg((}!A|1}!M[GYoZg}Q|R!O6qQoRg# M>O!~w>0>MwD ̓@>O@o@gd>Od>O!@O@GoO!@O@Go>h@i >@D8LO_( !O~=_wM>O!@*fo>!hw!D .AN .isrsrsrsrsrsrsrsrsrsrsrsrsrsrsrsrD !M*fo@* x > "  = @D0D8@@L  &###bkG#G#G#Gx<=w#w#w#wbk###w#w#w#w6#6#6#6~w#~w#~w#~w++~w8G#~wG#~wG#~w++~###RRR@@D@EEEEuT\P\࠮⎊.興*Ϊ ꬪ]QwwUw :(**2**Ht@EutTTTT *ʪ ..*.@2**2**2 )*:"0*(* NJN .( wuUw@[RSRK ʪMI @@]U]Q]@gUWTW࠮⎊.興*gUGDG슈 ꪪ 8(+83*+t@Euu@@D\T((+0+*+ 0((3**3 (@nBNJ.wQwEwwuWq@YTUUU@@8 # #"; ݕ]pPPPp %%% " """":@XTTTTwuWq@YTUUU@@HPSRRSꪪꪪRRR@@D@EEEEuT\P\࠮⎊.興*Ϊ ꬪ2**2**2  .*.(.@t@Euu@@T\P((+0+*+ :**:***wTwAwtTTTu@@@; wuWq@YTUUU@@8 # #";@jJJJ.@NJJJN @UUUU]@@E]U@@@wQWUWwuWq@YTUUU@@U]@jJJJ.@JJJJN wTwAwtTTTu@@@QWUWPWgQWUW*@  PPP/ HHHJH bS"@@?;?bS"@@}%@ ee!??~@|A@@> PpPP?h  A`B$`@@FF@FF 4 (`? 80   @@@@ D((|DD|аpPVuDDDw'DwUUUU) `PTPT .@lJHH(쪪`wQRTwwQRTw@, @3RSR%-%JNHHꪬ **:(+*+:*;":!  DDDUR pPTPT EŀUUUUwD pPPPPdjjLH@@@"媪@ PPT&B$ $TTRࠠtDEuEEERptPtBDAEEEuD\T\rD@tt@wg®jHJJJJPXT  A]@@@@@@@@@@? ?((((((((08 (D))O}FF@Vf 4 (`$C@@ H`  /B@ @VWXYyQDUP" QpP PpU)*TsRzUk@UaJI U U 0tU@)AEJ*UR UUSUrUb`_U0 F H0/Po`?@ @0 HY AE}!:UV%@ (70@?**W@``0耢|EUU  UU @@>8'X B'BE%B) *UT(Q"UUU@?@|<$8R@?~*3-@?r P ǎ 8<9x?`|>`@@@?0xp <"  <p AHqH9qqqq |@? ? ,|JJUU U@U` @P̴*`"  `UT ? ? %Bw H08@ <C *@??8U pra t"Àc,B@? H   @((  p``Hp?$<8x<000p<!p``pp``pgcgc~dX  H ? d`(@P? )@ Y?L;B3P!P1@1D;%:?8D8lšd|>nv1f<M6c`aI>7&=)111))cUTTTS|b\Y?p&p P0 8D8>|>1Ο|       !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~G,bG,G,bG,G,bG,G,bbbbbG,bG,bG,bG,bbbbbG,bG,bG,bG,bbbbbG,bG,bG,bG,bbbbbG,bG,bG,bG,bG,bG,bG,bG,bG,bG,bG,bG,b _ _ _ _G,bG,bG,bG,bG,bG,bG,b::>            ;>      ;  ; ; ^>  ] ~ ] ~ ] ~ ^ ^ ^9 ] ~ ~;  ;  ;       > > > > > > > 8  ~           \ z z z z   >  >   ^7  ^7  ^7  >  >  zz5 $5$ ~ ~  ~ z z >> ~ >  >  >  > > ^ ^ >   5   5   5   5   5  5 ;  5 $5$ 5 $5$ 5 $5$ 5 $5$ V V W8~$u 4$5$$4$5 5$ 4$5$$4$5$5$$5$xx4$5 5$ 5 5$4$=5$4$=5$4$x4$x4$= = =5$=5$4$~3$4$4$= 3$4$4$^ ^ 4$4$3$W3$W3$^ 3$^ 3$::< S$ ~3$ ~3$ ~3$:3$T  = =  ~ ~ 2$3$2$3$2$3$= 2$W W W 3$ ]2$S$2$S$2$W 2$   S$S$2$< 2$< 2$ 2$91$2$1$2$1$2$0(1(1$2$0(1(1$2$0(1(1$2$0(1(1$2$2$1$2$2$1$2$2$1$2$2$1$2$0(1(1$2$0(1(1$2$0(1(1$2$0(1(1$2$2$1$2$2$1$2$2$1$2$2$0$1$0(1(0$1$0(1(0$1$0(1(0$1$0(1(0$1$0(1(0$1$0(1(0$1$0(1(0$1$0(1(0$0(0(1(0$0(0(1(0$0(0(1(0$0(0(1(0(UQ$40$0(40(0(40(/(0(/(0(/(/(0(0( 0(/(0(/(0(/(T/(T/(t/(t/(P(/( /(8< t/(!O(/(/( O(< t$y/(o$o$X$yS.(/(S.(O(.(O(.(O( .(N(o(.(.(N(.($.(N($.(}.(o(N(W$.(SM( !N(s$N(< N(7 -(6M(M(7M(!M(n( M(RM(RM( n(sM(!Rs< M(M(M(R!M(< M(xRM(6%M(w$L(6$L(!M(L(!M(L(!M(L(w$L(w$L(w$L(w$L(L,!M(L(L,!M(L(L,!M(L(L,!M(L(L,$L(L,$L(L,$L(L,$K,L(L,M(K(L(K,L,K,L,K,L,K,L,K,L,K(L(K,L,K,L(K,L,K,L(K,L,K,L(K,L,K,L,K,L,K,L,K,L,K,L,K,L,K,L,K,L,K,L(K,L,K,L(K,L,K,\ K,5\ J,K,%K,5J,K,J,K,K,50!J,K,0!K,5J,5K,J,K,J,5J,5J,5J,J,/!$J,5P!J,5$J,5k,Vk,5J,5J,k,5J,55I,%j,p!I,4qI,%J,I,(I,%j,5I,UI,|I,4$I,4I,i,4I,4I,v%I,Ui,;I,4$I,N!I,i,!I,pI,4I,O!U[ I,4: I,I,4i,:p!i,4I,4N!H,4(H,!$H,4!H,4H,4N!H,4N!H,4N!H,4N!H,H,(H,H,(H,4o!H,4(H,4N!H,4N!H,4N!H,4N!H,4(H,4(H,4(H,4(H,4N!H,4N!H,4N!H,4N!G,H,(G,H,(G,H,(G,H,(G,H,N!G,H,N!G,H,N!G,H,N!G,H,(G,H,(G,H,(G,H,(G,H,N!G,H,N!G,H,N!G,H,N!G,bMG,bMG,bMG,bMG,H,N!G,H,N!G,H,N!G,H,N!G,bMG,bMG,bMG,bMG,H,N!G,H,N!G,H,N!G,H,N!G,bMG,bMG,bMG,bMG,H,N!G,H,N!G,H,N!G,H,N!G,bMG,bMG,bMG,bMG,H,N!G,4N!G,8h0G,88h0fVG,u^8h0u^oIG,u^oIG,88G,3V{fh,^{nEG,3VM{h0u^jG,u^{NE43VMG,3VMG,3VM{G,TZ{84bNE4{Q =h0boIG,3Vbh0b{QG,b{QG,{Q =h03V{f0bNE0u^{oEh0b{Mh0TZIG,bMG,bMG,u^{oEG,3V{fh,b{-Ah0UZQ{h,fMG,3V8h0oNEG,oNEG,UZQ{G,u^4G,80h0G,48h0G,oNEG,oNEG,oNEG,oNEG,48h0G,3VbG,3VbG,3VbG,oNEG,oNEG,oNEG,oNEG,3VbG,3VbG,3VbG,3VbG,oNEG,oNEG,oNEG,oNEG,3VbG,3VbG,3VbG,3VbG,oNEG,oNEG,oNEG,oNEG,3VbG,3VbG,3VbG,3VbG,oNEG,oNEG,oNEG,oNEG,3VbG,3VbG,3VbG,3VbG,oNEG,oNEG,oNEG,oNEG,3VbG,3VbG,3VbG,3VbG,oNEG,oNEG,oNEG,oNE-@VWXYz~!=* T*ժ*UX@@@p@P @PU ! UT(@P@YUUUUU TtDveU PPUrAB  @C@ Ž~Յu__UUUU UUUPPPPPPUUT\D??? ????@?U?hߟ U@B_Z*T+]_G80X??` ጀll6@@???@@gX_`kT@?@?@| PW X @@?= @* A;j ? ڼzf@W |????d?@?@?@?@?@?E?JTT`?/? /.>~_ /UT*W?? @@?@?@?@?@?@?@0?P< !$?<~? ;0v0@ |????????@?@?@?@?@?@?@?@W ` 0?? /"17@~~@UUUD???00?????@?@?@?@?@?@@?p~N`}@^@?@U@ -@??`_GUP U*UP@TPT@PPPUUT@ $@/^>_.@@?T Uw*U-ذIPPZ%000$8 (PP0OpOp!}UDDJ -._/`@@@ AA8#N400DĀpi610Y2GxpxpO! L?h?h? lv0@ ^P@~lAl8Ԍt C pp8xppxxx<<00q11|?8xx8x0(T,>>:~f3;;;;)`00@a0 09~j%<c <8Z??>0p>|<<<8p8Mx8`Q ?Aq? _???  \ < 8 ?8|{tx08A1?AÁ??S#S{_; xt`   1/???g,pp~p?< ?,9%8@ y@?.q0qpqp H  ?????x8p8p8?|/ yɶҭ=X"K 7wp{_/l|2@3??Uo_!8O9F_ЯȴР?{Vj `0G8  , 癯(8KABCԛY8v@&>V<<w'3LFvld}=0==V;0 & ML aia``@`B`@"`@`        !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~(! & d!$C .)  * *! *!!) * *! *! & &X n! * &%   &z !+. . *dJ2DB2DB)6  &Y !+2 . *!EB &.)D:)X  &!+2 & .)!=!^!!) &7 !+6L6 *)*=*^)I*) &,.,&+"!-. &L6)*'.=*'.^*j+J*,*+"-*!,.& &!)'2='2^*iKJ+"-*L",&&&-*/&!&)E>F6=E>F6^IKiJ,&-*L"M& &0&.&&)E>=E>^ JKjL".*M&N*.&O&0&Q& ")eF=eF^  jKkL"N&M"P&/*0*P*O&"/*)'.='.^ km"P&N"Q&N&P.q6O*"/*)=^ lN"P"m"p&O&Q2r6P* P.)=^  ln"O"o"p*r2F>P. r:)=^ p&&n"q*B6JQ2"B)=^ o""p&JN. >P*J) '" ='" ^   n*BN: q2."B)'" = ^ "BJ2 P.->)&" = ^=  ""&2>B O*-q6)F*=F*^= "2*6 o*-6)E*e.=E*e.^= "p**.*o"M.)F")=F")^= o""&)n"Lo&)F")=F")^= o&")m"n"K)F"(F"(^= +m)m"Kn")'('=('^= +m)l"Ko")'G(=(=^(2, Lll)l"JI)'G(''( 'aaL  l(k"JI'((''( & '  ' L mmk)kJI'(( '(' &  '  'm,(jJI'((''((' & '' ''m (jJI(H!/2'H(/2(''& M m#iIif(Ib $ E&A  ,M#iiM#IiiM#)I--$ 2'  -#N#IiN#HIIN#(() -F$P6H! -#N#HiI(HIH(%(E (%.2I-   -#N#Hhi(HI)g'%(!G& f h -#N#HhIi(HI)( b !I%f e  .#Hhi)hHI!('%)) -I% j)g-#FH!iH% k"%!%i%(%-i)/.c)2j%'% *C -#M#Gi&M.):-h!N2)%))P6c )/6).f-#j!i .)2)H%N6))) 2cI-%C ,d ,!n2--%h!)& .)61H%N6 b )C d!E h-.2)%!M6H!'&'I)b Ab ! d  !6 .2;h!'- 'h% '!c '!%!6d)P6 e $ :J-6)%)& .)'.2)!*b -%!..d )!k- )%  -:i-Y-(%P6 !j-%5B I%1C k- )1j1 .51I)P6!B t "  !d-!9*1!)sc Jd * !ck-$5 -s  R kBs !(C-)06$"5  R " )O2" (-)%0>s%%s krcj!C-O2! (dJ- 5*1 s 2c1'!-d (d1%q:c ( %J%0j!c() - "dC( -$C)% -B$B (%-- O6( Cc (C*-1c J)1c()--()A%d (k-$5B H%-(%J-c!()Ab add( -C )5c-p:%J)!)'2c "dCC ( -C%k-c)>)) J)H% )%/21Bd!tZd( 1dk$1d . r: )H)P"%P2AHb !!(L1C $K!d)-$- 1 (%%cjd1 d&7dS 2s)( C s  l &dS s  cs [R   *%t K2  kBs " $S+%$-!$s % ldt  K(!$ts RZ   $ t2 l  d1Bd!dC -%.>c(  $d! k-$% C !!C B O>R --5Sd)%5$ $ )d $c )!!c cPJ$0>)Wek5 /B"  1!(e" $!d$" ()C ) 5qFj1Z$D(! f+1!$ -B  db % 2! )"$dI)/J -N!)-@VWXYNNJ@UUUUO,,@H0`P (T)GE E88.𑓒gv_ $8<|IMM.6&`` #c"c@@UPPBu{;"$<``ys8U  &8 A4qcPKK7g%Ā6``@) DV A·s^#ed x<`3z7bO@k8 >ai P`IZHPHSG   $l8  <JJqcIRIRKȎx<i ͥ6660@`Pl(0 0ppSrb@jN" `p(pH` H80 8<f6iY“f"L8((8 00 00$@FDDD0084ܚg`xR3b+x]!y+?A?D|pP  p`O` |0  YcBm@JQ==U-@D@D ^``])af<4,0`<6 `@ xx  <JѨG@lmTD@@>4((@0h $&x` ;V=DE*;U@PPPPZ.*~*****CeGb0y_EI`mMq q ̋Ivo;ğ 9hh\hT}" qҖؒ@`@`0M1L00҂ <666y o09i5\WK$4Ecjs,})AOA-8Um4<(0(UbUvCcA@`ayell}`  @B~H\Pp!@i!R+ 0 8\8@ `@ R *UU͉D(@U*@U U7I?T 0JtU0"q B*6U* @HP U UJJ URRHUSS@ޞ;;V;EEE(8907ݲ[bikll\l$ hޟ`p 9PAqy} ,m"1"6bP؈؀   TlX`dl@8   "6p@PpEDu 9VoY`}tf[ ( 66r@q 0p 0 &&:UgE([`QaiX)`iJ@adN@QH1i h)I cbI@A8 c@bd?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~G,G,G,G,G,G,G,bIbIbIbIG,G,G,G,N4Nw4N]=fN]=f^V}A{>R}Ak>R]=sN]=k|$^V}As\ >R?k< ~Vs}AEbf< ^V]={< ^Vw9< ~Vw5bw=9; ^{]=|$>REw]V9kbI; ^V{A; ^<9w; ?k]={;^{4^{\=^w{}A(N(^{4\={4N{bN{bN(N(N(({b{b?o<9Ef\=w((((E[$: N4}Z|A: ]VEw: =V\=wZ$^|Aw}Z<9sM\=>k: }ZwEZ$]V|A{: ]Vw|A: =R\=wb5wR>k4bw4^5s: }Z|Ew b;9{: >o5{: >k;={9 =V[=w9 }^[Aw wI0 }ZwI9 ]VEs bs9$^{E9 }^^o }ZwI }ZwI }ZwI R,^s [=R( RR( M;=>o f[=w  ,^s  ,^s  ,^s  ,^s  [=w  [=w  [=w  [=w If9 f8$~s f8$~s Mw4 RZ=s8$R{A>o {A0R R>o4 \VE^oX$|ZI~s8$R:=s8 ^M8$\ZM{8$^I{ |Z>o:= Rk4 ;R5k7$|Z{4 |ZwE >o4{7$bE{7$bE{7$^wZ=7$bE{ \ZZ= f{I ^~s99 ^o~s bE{ bE{ bE{  E{  $5$  $5$  $5$  $5$  E{  E{  E{  E{  $5$  $5$  $5$  $5$ ^4 ^4 b~s Mf9 E,M [VEw E4Q ;VyAw6 ;VE{5$[ZI{V$[Z~wyE6${^I~s [Z{yAU$;Vwf ^]oyA5 {Zw95$b95$=k4{U$fX={5$^9^s5${ZwxAv(^{4v({ZM5$b8=w5$fIU$^M{T$k{xAT${ZM{4$b8=w4$b8=w4$b8=w4$b8=w4${ZM{4$Ru({4$Ru({4$ER04$b8=w4$b8=w4$b8=w3$4$8=w4$ER04$ER03$4$R03$94$E3$f,~s3$f,~s3$f,~s3$f,~s3$zZI3$WAM=S(WAR3$=oIS(fIt(:VwA~s0ZVEw3$ZVIwS$^{MS(fIS$^{I3$b{83$^k9t,zZIw3$Rk^2$:V6=j3$]oV=s(bRS(^{M2$bvA{2$z^R2$wE92$b]s2$ZZM2$bvA{2$bvA{2$bvA{2$bvA{2$ZZM2$ZZM2$ZZM2$ZZM2$bvA{2$bvA{1$2$vA{1$2$vA{1$2$I{1$2$I{1$2$I{1$5=E{1$fE1$R91$R91$E09Q$yZM1$vARE1$vEM41$9VE]sQ$fI,8VM~w,zZIwQ(8VwI1$^wMQ(8V8]s1(b}wUA1$YZuE}w1$R=f1$R8k0bwM1$k=0P(^IQ(=oUAq,^wvEQ(bQ{0(EVP,^MQ,b{I0(?@ABCDEFGHIJKLMNOPJak dQugo z winy praw i obyczajRw istnieS bTdzie przekleUstwo spoQeczne, tworzVce w peQnym rozwoju cywilizacji sztuczne piekQa i komplikujVce ludzkV totalnoWciV przeznaczenie, ktRre jest boskie: jak dQugo trzy problemy stulecia poniXenie czQowieka w egzystencji proletariackiej, upadek kobiety spowodowany gQodem, niedorozwRj dziecka wWrRd nocy nie zostanV rozwiVzane; jak dQugo w pewnych rejonach spoQeczeUstwa moXliwe bTdzie#dziaQanie siQ dusicielskich: albomRwiVc inaczej i z jeszcze wyXszego punktu widzenia, jak dQugo z powierzchni ziemi nie zniknie niewiedza i nTdza "Y ksiVXki w rodzaju niniejszej bTdV mogQy byS poXyteczne. Z[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~RozdziaQ pierwszy CZOWIEK SPRAWIEDLIWY KsiVdz Myriel W roku 1815 ksiVdz Karol Franciszek Benvenuto Myriel byQ biskupem w Digne. ByQ to starzec lat okoQo siedemdziesiTciu piTciu; !piastowaQ tT godnoWS od roku 1806. ChociaX szczegRQ ten nie dotyczy w Xadnym wzglTdzie istotnej treWci naszego opowiadania, moXe jednak nie bTdzie bezuXyteczne choSby dla zachowania WcisQej we wszystkim dokQadnoWci Y wspomnieS tu o pogQoskach i !plotkach, jakie krVXyQy o nim wtedy, kiedy przybyQ do swej diecezji. To, co siT mRwi o czQowieku Yi prawda, i nieprawda Y czTstokroS w jego Xyciu, a zwQaszcza w losie, waXy tyle co i wQasne czyny. KsiVdz Myriel byQ synemradcy parlamentu w Aix; pochodziQ wiTc z sVdowniczej szlachty. MRwiono, Xe ojciec, przeznaczajVc syna na swego "nastTpcT na urzTdzie, oXeniQ go bardzo wczeWnie, w osiemnastym czy teX dwudziestym roku Xycia, wedlezwyczaju doWS rozpowszechnionego w rodzinach swego stanu. Jednakmimo tego maQXeUstwa Karol Myriel dostaQ siT podobno na jTzyki. ByQ przystojny, choS niewielkiego wzrostu, wytworny, miQy, dowcipny; caQV pierwszV czTWS swego Xycia poWwiTciQ Wwiatu i miQostkom. NadeszQa rewolucja, wypadki potoczyQy siT szybko, rodziny dygnitarzysVdowych, zdziesiVtkowane, Wcigane, rozsypaQy siT po Wwiecie. Karol Myriel juX w pierwszych dniach rewolucji wyemigrowaQ do WQoch. ona umarQa mu tam"na chorobT piersiowV, ktRra jVnTkaQa od dawna. Dzieci nie "mieli. CRX siT dalej dziaQo z Karolem Myrielem? Czy rozsypanie siT w gruzy dawnego spoQeczeUstwa francuskiego i upadek jego wQasnej rodziny i tragiczne widowiska 93 roku, okropniejsze moXe dla emigrantRw, ktRrzy na nie patrzyli z daleka przez powiTkszajVce szkQa przeraXenia, sprawiQy, Xe "zaczTQa w nim kieQkowaS myWl !o odsuniTciu siT od Wwiata, o samotnoWci? Czy teX moXe wWrRd rozrywek i uciech, wypeQniajVcych mu caQe Xycie, nagle uderzyQ w niego jeden z tych ciosRw tajemnych a okrutnych, co trafiajVc w serce, obalajV nieraz czQowieka, ktRrego nie wzruszyQy klTski publiczne, pozbawiajVce go znaczenia i majVtku? Nikt tego nie mRgQbypowiedzieS; wiedziano tylko, Xe kiedy powrRciQ z WQoch, byQ juX ksiTdzem. W roku 1804 ksiVdz Myriel byQ proboszczem w Brignolles. ByQ juX stary i XyQ samotnie, z dala od Wwiata. TuX po koronacji musiaQ pojechaS do ParyXa w sprawach parafii, nie wiadomo !juX nawet jakich. KoQataQ tam do rRXnych moXnych osRb, poszedQ teX w interesie swoichparafian do kardynaQa Fescha. Pewnego razu, kiedy cesarz przyszedQ w odwiedziny do swego wuja, zacny proboszcz,oczekujVcy w przedpokoju, zwrRciQ na siebie uwagT jego cesarskiej moWci. Napoleon, widzVc, Xe starzec przypatruje mu siT ciekawie, #odwrRciQ siT i rzekQ szorstko: Y CRX to za poczciwina tak misiT przyglVda?? !YNajjaWniejszy panie Y rzekQ ksiVdz Myriel Y wasza cesarska moWS widzi poczciwego czQowieka, a ja wielkiego. KaXdy z nas moXe na tym zyskaS. TegoX wieczora cesarz spytaQ kardynaQa o nazwisko proboszcza, a wkrRtce potem "ksiVdz Myriel dowiedziaQ siT z wielkim zdziwieniem, Xe mianowano go biskupem w Digne. Ile zresztV byQo prawdy w plotkach krVXVcych o "pierwszej czTWci Xycia ksiTdza Myriela? Nikt tego nie wiedziaQ. Niewiele rodzin znaQo przed rewolucjV rodzinT MyrielRw. KsiVdz Myriel dzieliQ los wszystkich przybyszRw w maQych miasteczkach, gdzie "wiele jest ust, ktRre mRwiV, a %maQo gQRw, ktRre myWlV. MusiaQ ulec temu losowi, chociaX byQ biskupem, a po czTWci teX !wQaWnie dlatego. A opowieWci, w ktRrych siT spotykaQo jego imiT, byQy to zresztV tylko opowieWci, puste gadaniny, mniej nawet niX gadaniny Y !gadki, jak mRwi zwiTzQy jTzykludu. Jakkolwiek tam zresztV byQo, wszystkie te baQamuctwa Yprzedmiot rozmRw zajmujVcyw pierwszej chwili maQe miasteczka i maQych ludzi Ypo dziewiTciu latach rezydencji, na biskupstwie w Digne zostaQy zupeQnie zapomniane. Nikt nie WmiaQby ich powtRrzyS, nikt nie WmiaQby nawet przypomnieS ich sobie. KsiVdz Myriel przybyQ do Dignew towarzystwie starej panny imieniem Baptystyna; byQa to jego siostra, mQodsza od niegoo dziesiTS lat. "SQuXVcV mieli jednV tylko, w wieku panny Baptystyny. Pani !Magloire Y bo tak siT nazywaQaYprzedtem byQa gospodyniV proboszcza, teraz uXywaQa podwRjnego tytuQu: pokojowej siostry biskupa i gospodyni jego ekscelencji. Panna Baptystyna byQa wysoka, blada, chuda i Qagodna; przedstawiaQa ona ideaQ tego, co nazywamy osobV godnV , wydaje siT bowiem, Xe czcigodnV !kobieta staS siT moXe tylko przez macierzyUstwo. Nigdy #nie byQa Qadna, Xycie jej snuQosiT jednym pasmem miQosiernych uczynkRw i oblekQo jV w koUcu jakby 'WwiatQoWciV i bielV; na staroWS wiTc ozdobiQo jV to, co nazwaS by moXna piTknem !dobroci. SzczupQa w mQodoWci, z czasem staQa siT aX przezroczysta, a spoza tej przejrzystoWci przeglVdaQ anioQ. ByQa bardziej jeszcze "duszV niX dziewicV. PostaS jejwydawaQa siT cieniem; !zaledwie tyle miaQa ciaQa, ile go potrzeba, aby uwydatniS jej pQeS; odrobina materii zawierajVca WwiatQo; wielkie oczy zawsze spuszczone; pretekst po to tylko potrzebny, aby dusza mogQa pozostawaS na ziemi. Pani Magloire byQa maQV staruszkV, siwV, tQustV, zaXywnV, wiecznie zajTtV, wiecznie zadyszanV, gdyX byQa z natury ruchliwa, a pozatym miaQa astmT. Wprowadzono ksiTdza Myriela do paQacu biskupiego z wszelkimi honorami, jakie przepisywaQy dekrety cesarskie, stawiajVce biskupRw w stopniu tuX po marszaQkach polnych. Mer i prezydent pierwsi poWpieszyli z odwiedzinami, onzaW ze swej strony zQoXyQ pierwszV wizytT generaQowi i prefektowi. Nowy biskup objVQ wiTc swV stolicT i miasto oczekiwaQo ciekawie, jak zacznie rzVdziS.KsiVdz Myriel zostaje biskupem Benvenuto PaQac biskupi w Digne przylegaQ do szpitala. #ByQ to paQac piTkny i rozlegQy,zbudowany z kamienia na poczVtku zeszQego stulecia przez ksiTdza Henryka Pugeta,doktora teologii fakultetu paryskiego, opata w Simore i biskupa w Digne w 1712 roku. PaQac ten byQ siedzibV prawdziwie paUskV. Wszystko tu byQo wspaniaQe: pokoje biskupie, salony, pokoje !goWcinne, rozlegQy dziedziniec z podcieniami na starV modQT florenckV, ogrody peQne przepysznych drzew. W jadalni, dQugiej i Wwietnej galerii, znajdujVcej siT na parterze, z drzwiami otwierajVcymi siT na ogrody, ksiVdz Henryk Puget wyprawiQ ceremonialnV ucztT 29 lipca 1714 roku dla ich ekscelencji Karola Brulart de Genlis, ksiTcia arcybiskupa z Embrun, Antoniego Mesgrigny, kapucyna, biskupa z Grasse, Filipa de Vendme, wielkiego jaQmuXnika Francji, opata z Saint-Honore de Lerins, Franciszka de Berton de Grillon, biskupa barona de Vence, Cezara Sabran de Forcalguier, biskupa pana na Glandeve, i Jana Soanen, kapelana i kaznodziei krRlewskiego, biskupa pana na Senez; portrety tych siedmiu dostojnikRw koWcioQa ozdabiaQy salT, a pamiTtna data 29 lipca 1714 roku wyryta byQa zQotymi literami na biaQej marmurowej tablicy. Szpital byQ wVskim i niskim domem, z jednym tylko piTtrem i maQym ogrRdkiem. W trzy dni po przyjedzie biskup zwiedziQ szpital. Po skoUczonej wizytacji kazaQ poprosiS do siebie dyrektora. Y Panie dyrektorze Y zapytaQ Y ilu w tej chwili macie chorych?? Y Dwudziestu szeWciu, ekscelencjo. !Y WQaWnie tylu naliczyQem Y zauwaXyQ biskup. "Y RXka Y dodaQ dyrektor Y stojV bardzo blisko siebie. Y To wQaWnie mnie uderzyQo. !Y Sale to sV wQaWciwie tylko pokoje i jest w nich bardzo duszno. #Y Tak wQaWnie i mnie siT zdaje.Y PrRcz tego, kiedy sQoUce zaWwieci, ogrRd jest za maQy dla rekonwalescentRw. !Y To wQaWnie mRwiQem sobie. YZ chorRb epidemicznych mieliWmy w tym roku tyfus, a przed dwoma laty ospT; zdarzasiT po stu chorych i nie wiadomo, co robiS z nimi. Y Tak teX sobie pomyWlaQem. Y CRX robiS, ekscelencjo, trzeba siT poddaS losowi. Rozmowa toczyQa siT w wielkiej sali jadalnej, owej !wspaniaQej galerii na parterze. Biskup myWlaQ przez chwilT, potem nagle obrRciQ siT ku dyrektorowi szpitala: #Y Jak pan sVdzi Y rzekQ Y ile #pomieWciQoby siT QRXek tu, w tej sali? Y W sali jadalnej waszej ekscelencji?? Y zawoQaQ dyrektor osQupiaQy. Biskup rzuciQ oczyma po sali; #zdawaQ siT mierzyS i obliczaS. YPomieWciQoby siT caQkiem dobrze dwadzieWcia QRXek Y !rzekQ z cicha, jakby mRwiQ do "siebie, po czym dodaQ gQoWniej:YTak, panie dyrektorze, widocznie zaszQa pomyQka. !Macie dwadzieWcia szeWS osRb w piTciu czy szeWciu izdebkach. Nas tu jest troje, amamy miejsca na szeWSdziesiVt; zaszQa pomyQka, powiadam panu; ja zajmujT wasz dom, a wy mRj. Oddajcie mi moje mieszkanie. To jest wasze. Nazajutrz dwudziestu szeWciu biednych chorych przeniosQo siT do paQacu biskupiego, a biskup zamieszkaQ w szpitalu. KsiVdz Myriel nie miaQ majVtku; rodzina jego wszystko straciQa podczas rewolucji. Siostra miaQa !doXywocie Y piTSset frankRw rocznie Y co na plebani wystarczaQo na jej osobiste wydatki. KsiVdz Myriel, jako biskup, otrzymywaQ ze skarbu paUstwa piTtnaWcie tysiTcy frankRw rocznej pensji. Tego samego dnia, kiedy zamieszkaQw szpitalu, ustaliQ raz na zawsze, w jaki sposRb uXywana ma byS ta suma. Przepisujemy tu jego wQasnorTczne obliczenie: PodziaQ wydatkRw na mRj dom Na seminarium duchowne Y 1500fr. Kongregacja misyjna Y 100 fr. Misjonarze w Montdidier Y 100fr. Seminarium misyj zagranicznych w ParyXu Y 200fr. Kongregacja wiTtego Ducha Y150 fr. ZakQady religijne w Ziemi wiTtej Y 100fr. Towarzystwo opieki nad macierzyUstwem Y 300 fr. Ponadto takieX towarzystwo wAries Y 50 fr. Towarzystwo reformy wiTzieU Y 400 fr. Towarzystwo pomocy wiTniom Y 500 fr. Na wykup ojcRw rodzin, uwiTzionych za dQugi Y 1000 fr. Dodatek do pensyj biednych nauczycieli w diecezji Y 2000 fr. Spichrze zapasowe w Departamencie GRrnych Alp Y 100 fr. Stowarzyszenie dam z Digne, Manosque i Sisteron nauczajVcych bezpQatnie ubogie dziewczTta Y 1500 fr. Dla biednych Y 6000 fr. Moje wydatki osobiste Y 1000 fr. Razem: 15000 fr. Przez caQy czas zajmowania stolicy biskupiej w Digne ksiVdz Myriel w niczym nie zmieniQ tego postanowienia. NazywaQ je podziaQem wydatkRw na swRj dom. Panna Baptystyna przyjTQa to postanowienie z caQkowitV !ulegQoWciV. Dla WwiTtej tej dziewicy biskup Digne byQ zarazem i bratem, i biskupem, jej przyrodzonym przyjacielemi duchowym zwierzchnikiem. Poprostu kochaQa go i czciQa. !Gdy mRwiQ, pochylaQa gQowT, "gdy czyniQ coW, godziQa siT z tym. Tylko gospodyni, pani Magloire, szemraQa nieco. KsiVdz biskup zostawiQ sobie tylko tysiVc. frankRw, co wrazz pensjV panny Baptystyny wynosiQo tysiVc piTSset frankRw rocznie. Z tego tysiVca piTciuset frankRw utrzymywaQy siT obie staruszkii starzec. A kiedy ktRryW z wiejskich proboszczRw przyjechaQ do Digne, ksiVdz biskup mRgQ go jeszcze !ugoWciS dziTki oszczTdnoWci pani Magloire i rozumnemu zarzVdowi panny Baptystyny. Pewnego dnia Y po trzech miesiVcach pobytu w Digne Y biskup powiedziaQ: Y Mimo wszystko naprawdT niestarcza mi pieniTdzy. YJa myWlT! YzawoQaQa pani Magloire. YWasza ekscelencja nie upomniaQ siT nawet w departamencie o pensjT na koszta utrzymania powozu w mieWcie i na objazdy po diecezji. Taki byQ zwyczaj dawnych biskupRw. Y A rzeczywiWcie Y rzekQ "biskup Y masz sQusznoWS, pani Magloire. "I upomniaQ siT o te pieniVdze. WkrRtce potem rada departamentalna, wziVwszy pod rozwagT to XVdanie, przyznaQa mu trzy tysiVce frankRw rocznie pod rubrykV: Dodatek dla ksiTdza biskupa na koszta powozu, poczty i objazdRw pasterskich. Pani Magloire ucieszyQa siT wielce. YNo Y rzekQa do panny Baptystyny Y jego ekscelencjazaczVQ od innych, ale jednak w koUcu i o sobie pomyWlaQ. PozaQatwiaQ swoje miQosierne uczynki. A teraz trzy tysiVce frankRw dla nas. Nareszcie. Tego samego wieczora biskup napisaQ i oddaQ swej siostrze takie oto rozliczenie: Koszta powozu i objazdRw: Na rosRQ dla chorych w szpitalu 1500 fr. Na towarzystwo opieki nad macierzyUstwem w Aix 250 fr. Na towarzystwo opieki nad macierzyUstwem w Draguignan 250 fr. Na podrzutkRw 500 fr. Dla sierot 500 fr. Razem: 3000 fr. Taki byQ budXet biskupa Myriela. Co do dochodRw koWcielnych z Qawek kolatorskich, indultRw, dyspens, chrztRw, kazaU, poWwiTcenia koWcioQRw i "kaplic, WlubRw itp. , biskup tymskwapliwiej braQ dary od bogatych, Xe wszystko oddawaQ biednym. WkrRtce zaczTQy obficie "wpQywaS ofiary pieniTXne. Ci, co mieli, i ci, co nie mieli, stukali do drzwi ksiTdza Myriela; jedni, by zQoXyS datek, drudzy, by wziVS wsparcie. Nie upQynVQ rok, a biskup staQ siT skarbnikiem wszystkich dobrodziejstw i kasjerem wszelakiego niedostatku. Przez rTce jego przechodziQy znaczne sumy, nic jednak nie mogQo skQoniS go do zmiany sposobu Xycia i dodania choSby odrobiny zbytku do najkonieczniejszych swoich potrzeb. Odwrotnie, poniewaX zawsze !wiTcej jest nTdzy na dole niX miQosierdzia w gRrze, wszystko, Xeby tak rzec, rozchodziQo siT, nim jeszcze zostaQo otrzymane; byQa to jakby woda lana na suchV ziemiT; chociaX ciVgle braQ !pieniVdze, nigdy ich nie miaQ. Wobec tego odejmowaQ sobie. ByQ zwyczaj, Xe biskupi znaczyli swymi chrzestnymi imionami posQania i listy pasterskie; ubodzy mieszkaUcyokoliczni, wiedzeni serdecznym instynktem, wybrali z imion biskupa to, ktRrego znaczenie rozumieli, i nazywali go ksiTdzem Benvenuto. PRjdziemy za ich przykQadem i tak samo bTdziemy go nazywaS, kiedy to bTdzie potrzebne. ZresztV imiT to podobaQo siT i jemu. "LubiT je Y mawiaQ YBenvenutopoprawia ekscelencjT . Nie o to nam chodzi, by stworzony tu przez nas portret byQ prawdopodobny; tyle tylko powiemy, Xe jest onpodobny do oryginaQu. Czyny zgodne ze sQowami W rozmowie byQ przystTpny i wesoQy. DopasowaQ siT do staruszek, ktRre z nim "mieszkaQy, a kiedy WmiaQ siT, byQ to Wmiech mQody, chQopiTcy. Pani Magloire zwykle mawiaQa do niego: wasza wysokoWS. Pewnego dnia, wstawszy z fotela, biskup poszedQ do "biblioteki po jakVW ksiVXkT. KsiVXka leXaQa na jednej z wyXszych pRQek. Biskup byQ $niski, nie mRgQ jej dosiTgnVS. #YPani Magloire YrzekQ YproszT mi przynieWS krzesQo. Moja wysokoWS nie siTga do tamtej ENTY\GBBOOK42\book.gb.tmpQo_Goo(_<(rkP\)`nk&k p cN G c ? c 2! cw +* c7cI= pRQki. Jedna z jego dalekich krewnych, hrabina de L, szczegRlnie chTtnie w jego obecnoWci wyliczaQa to, co nazywaQa nadziejami swoich trzech synRw. MiaQa wielu bliskich krewnych, starych i juX nad grobem stojVcych, ktRrych spadkobiercami w prostej linii byli Jej synowie. NajmQodszy miaQ odziedziczyS po ciotecznej babce okrVgQe sto tysiTcy frankRw rocznego dochodu, drugi po stryju otrzymywaQ tytuQ ksiTcia, najstarszy miaQ byS parem po swym dziadzie. Biskup sQuchaQ zwykle w milczeniu tych niewinnych i przebaczalnych przechwaQek macierzyUskich. Pewnego razu jednak, kiedy "pani de L ktRryW tam juX raz opowiadaQa mu szeroko o tychsukcesjach i nadziejach , wydawaQ siT bardziej niX zwykle zamyWlony. PrzerwaQa nie bez zniecierpliwienia: Y MRj BoXe, o czym kuzyn takmyWli? !YMyWlT YodpowiedziaQ biskup !Yo czymW osobliwym, co, jeWli #siT nie mylT, moXna znaleS w WwiTtym Augustynie: Nadziejeswoje pokQadajcie w tym, po ktRrym nikt nie jest spadkobiercV . Innym razem, otrzymawszy zawiadomienie o pogrzebie pewnego miejscowego szlachcica, gdzie prRcz godnoWci nieboszczyka wyliczono wszelkie tytuQy feudalne i szlacheckie wszystkich jego krewnych, zawoQaQ: "YJaka WmierS jest wytrzymaQa! !Jaki ciTXki Qadunek tytuQRw !musi dwigaS bez sQowa i jakV to trzeba mieS pomysQowoWS, !Xeby tak zuXytkowaS grRb dla prRXnoWci! LubiQ przy sposobnoWci nieszkodliwy Xart, ktRry prawie zawsze ukrywaQ myWl powaXnV. W czasie postu pewien mQody wikary przyjechaQ do Digne i miaQ kazanie w katedrze. ByQ doWS wymowny. Tematem jego kazania byQo miQosierdzie. UpominaQ bogatych, aby pomagali biednym, jeWli chcV uniknVS piekQa, ktRre odmalowaQ najgroniej, jak #tylko potrafiQ, i dostaS siT do nieba, ktRre sQowa jego wyposaXyQy we wszelakie rozkosze i ponTty. WWrRd sQuchaczy znajdowaQ siT pewien bogaty kupiec, co juX !wycofaQ siT z handlu, lichwiarzpo trosze, nazwiskiem Gborand, ktRry zarobiQ dwa miliony na wyrabianiu grubych sukien, samodziaQRw i sukman wieWniaczych. Pan Gborand nigdy w Xyciu nie daQ jaQmuXny biedakowi. Po owym kazaniu zauwaXono, Xe co niedzielT rzuca monetT piTciocentymowV starym Xebraczkom siedzVcym pod portalem katedry. Do podziaQu byQo ich szeWS. Razu jednego biskup zobaczyQ, jak pan Gborand daje jaQmuXnT, i z uWmiechem rzekQ do siostry: YSpRjrz, kupuje sobie nieba za!piTS centymRw. Gdy chodziQo o!miQosierdzie, nie zraXaQ siT odmowV i zawsze potrafiQ znaleS sQowa, ktRre !niejednemu gQTboko kazaQy siT zastanowiS. KwestowaQ raz na biednych w jednym z salonRw w mieWcie. ByQ tam wRwczas markiz de Champtercier, stary, bogaty, skVpy, ktRry potrafiQ byS zarazem i ultrarojalistV, i ultrawolterianinem. Zdarza siT bowiem i takie poQVczenie. Biskup podszedQ do niego i dotknVQ jego ramienia: !Y Panie markizie Y powiedziaQ Y daj mi, proszT, cokolwiek. !Markiz odwrRciQ siT i odparQ sucho: Y Mam swoich biednych, ekscelencjo. Y To daj mi tych biednych Y rzekQ biskup. Pewnego dnia takie miaQ kazanie w katedrze: Kochani bracia moi i przyjaciele, jest we Francji milion trzysta dwadzieWcia "tysiTcy domRw wQoWciaUskich, ktRre majV tylko po trzy otwory; jest milion osiemset siedemnaWcie tysiTcy takich, ktRre majV po dwa otwory, czyli jedno okno i drzwi, i wreszcie trzysta czterdzieWci !szeWS tysiTcy chat, w ktRrych jest tylko jeden otwRr, to jestdrzwi. A to z powodu tego, co nazywajV podatkiem od drzwi i okien. PomyWlcie, Xe w takich chatach mieszkajV ubogie rodziny, staruszki, dzieci, zastanRwcie siT, ile tam gorVczek i chorRb! Niestety! BRg daje ludziom powietrze, prawo je im sprzedaje. Nie oskarXam prawa, ale czczT wolT Boga. W Isere, w Var, w Alpach gRrnych i dolnych wieWniacy nie majV nawet taczek, nawRz noszV na !plecach; nie majV Wwiec, palV Quczywa i postronki maczane w Xywicy. To samo jest w !caQym gRrnym Delfinacie. PiekVzapas chleba na pRQ roku na ogniu z suszonego krowiego !gnoju. W zimie rVbiV siekierV ten chleb i przez dwadzieWcia cztery godziny moczV w wodzie, aby moXna to byQo "jeWS. Bracia, miejcie litoWS, spRjrzcie, jak ludzie cierpiV dokoQa was! Prowansalczyk rodem, Qatwo przyswoiQ sobie wszystkie narzecza poQudniowe. CzTsto wtrVcaQ wyraXenia uXywane wdolnym Langwedoku Yczy w gRrnym Delfmacie, czy teX u podnRXa Alp. PodobaQo siT to chQopom i uQatwiaQo mu przystTp do prostych umysQRw. W gRrach i w chacie wieWniaczej byQ jak usiebie w domu. UmiaQ najwiTksze rzeczy wyraziS w najpospolitszym narzeczu. ZnajVc wszystkie jTzyki, przenikaQ do wszystkich dusz. Jednaki byQ zresztV dla bogaczy i dla ubogich, dla ludzi z towarzystwa i dla prostaczkRw. Niczego nie potTpiaQ pochopnie, bez uwzglTdnienia !okolicznoWci. MawiaQ: Trzeba #zobaczyS, ktRrTdy wcisnVQ siT bQVd . !Kiedy widziaQ, Xe wszyscy siT #na coW gQoWno i Qatwo oburzali:Och! och! Y mawiaQ z uWmiechem Y widaS, Xe tej wielkiej zbrodni wszyscy siT dopuszczajV. Patrzajcie, jak przestraszona obQuda zawczasu protestuje, Xeby siTzasQoniS od podejrzeU! ByQ pobQaXliwy dla kobiet i ubogich, na ktRrych ciVXy "brzemiT spoQeczeUstwa. MRwiQ:!BQTdy kobiet, dzieci, sQug, sQabych, ubogich i ciemnych sV bQTdami mTXRw, ojcRw, panRw, mocnych, bogatych i uczonych . MRwiQ jeszcze: Tych, co nie wiedzV, nauczajcie, ile tylko moXecie najwiTcej: spoQeczeUstwo grzeszy tym, Xe nie daje nauki bezpQatnie; odpowiedzialne jest za !ciemnotT, ktRrV szerzy. Dusza peQna cienia Qatwo rodzi grzech. Winny jest nie ten, kto grzeszy, lecz ten, kto roztacza ciemnotT . Jak widzimy, miaQ on dziwny i sobie tylko wQaWciwy sposRb osVdzania zjawisk tego Wwiata. Podejrzewam, Xe go zaczerpnVQ z ewangelii. Pewnego dnia opowiadano w salonie o sprawie kryminalnej, w ktRrej przeprowadzano wQaWnie Wledztwo i ktRra wkrRtce miaQa byS rozpatrywana. JakiW ubogi "czQowiek, z miQoWci dla kobiety i dziecka, ktRre z niV miaQ, przygnieciony niedostatkiem, wziVQ siT do faQszowania monet. W owym czasie faQszerstwo pieniTdzy karano !WmierciV. KobietT uwiTziono, gdy puszczaQa w obieg pierwszV sztukT sfabrykowanV przez mTXczyznT. Trzymano jVw areszcie, lecz dowody mianotylko przeciwko niej. Ona jedna mogQa obwiniS kochankai zgubiS go tym wyznaniem. ZaprzeczaQa. Nalegano. PrzeczyQa uporczywie. Prokurator krRlewski wpadQ wRwczas na pomysQ. UdaQ, jakoby dowiedziaQ siT o niewiernoWci kochanka, i zrTcznie zestawiwszy kawaQki rRXnych listRw, wmRwiQ w nieszczTWliwV, Xe miaQa "rywalkT i Xe ten mTXczyzna jVzdradziQ. WRwczas, rozjVtrzona zazdroWciV, oskarXyQa swego kochanka, wyznaQa wszystko i wszystkiego dowiodQa. ByQ zgubiony. WkrRtce miano go sVdziS w Aix wraz ze wspRlniczkV. Opowiadano ten wypadek i wszyscy podziwiali przebiegQoWS urzTdnika sVdowego. Poruszywszy !sprTXynT zazdroWci, z gniewu wydobyQ prawdT, z zemsty Y #sprawiedliwoWS. Biskup sQuchaQ w milczeniu. Gdy skoUczono, zapytaQ: Y Gdzie bTdV sVdziS tych ludzi?? Y W sVdzie przysiTgQych Y odpowiedziano mu. A on zapytaQ z kolei: Y A gdzie bTdV sVdziS pana prokuratora krRlewskiego?? O kaXdej godzinie moXna byQo wezwaS ksiTdza Myriela do QoXa chorych i umierajVcych. WiedziaQ, Xe jest to jedna z jego najwaXniejszych prac, jeden z najwiTkszych obowiVzkRw. OwdowiaQe i osierocone !rodziny nie musiaQy prosiS go, sam do nich przychodziQ. UmiaQsiedzieS w milczeniu przez dQugie godziny przy mTXu, "ktRry utraciQ ukochanV XonT, przy matce, ktRra straciQa dziecko. WiedziaQ, kiedy trzeba milczeS, wiedziaQ rRwnieX, kiedy naleXy przemRwiS. Jaki niezawodny byQ z niego pocieszyciel! Nie staraQ siT zetrzeS boleWci zapomnieniem, lecz podnosiQ jV i udostojniaQ nadziejV. $MRwiQ: ZastanRw siT, jak siT zwracasz ku zmarQym. Nie myWlo tym, co gnije, ale patrz !uwaXnie. Ujrzysz w gQTbi niebaWwiatQo Xywe Yto twRj ukochany zmarQy . WiedziaQ, Xe wiara jest zdrowa. StaraQ siT uspokoiS czQowieka zrozpaczonego, ukazujVc mu palcem czQowieka zrezygnowanego; staraQ siT !przeksztaQciS boleWS, ktRra patrzy w grRb, wskazujVc jej !boleWS, ktRra widzi gwiazdT. Biskup Benvenuto zbyt dQugo nosiQ swe sutanny ycie prywatne ksiTdza Myriela wypeQnione byQo tymi samymi myWlami co i jego Xycie!publiczne. Kto miaQ sposobnoWSprzypatrzyS mu siT z bliska, !podziwiaQ i wielbiQ dobrowolne "ubRstwo, w ktRrym XyQ ksiVdz biskup z Digne. Jak wszyscy starcy i jak wielu myWlicieli, sypiaQ maQo. Ten !krRtki sen byQ gQTboki. Rano rozmyWlaQ godzinT, potem odprawiaQ mszT w katedrze albo w swojej domowej kaplicy.Po mszy jadQ Wniadanie skQadajVce siT z razowego chleba maczanego w mleku od wQasnych krRw. PRniej pracowaQ. Biskup jest czQowiekiem !majVcym wiele zajTS; co dzieUprzyjmuje sekretarza diecezji,ktRrym jest zwykle jeden z kanonikRw, i prawie co dzieU wikariuszy generalnych. Kontroluje zgromadzenia, daje przywileje, przeglVda caQV !ksiTgarniT duchownV: mszaliki,katechizmy diecezjalne, "ksiVXki do naboXeUstwa itp. , pisze listy pasterskie, cenzuruje kazania, godzi proboszczRw z merami, prowadzi korespondencjT koWcielnV, korespondencjT administracyjnV; tu rzVd, tam stolica apostolska: tysiVce spraw. Czas pozostaQy od tych spraw tysiVca, od brewiarza i odprawiania naboXeUstwa poWwiTcaQ najprzRd ubogim, chorym i nieszczTWliwym; czas,ktRry zostawiali ubodzy, nieszczTWliwi i chorzy, oddawaQ pracy. To kopaQ w ogrodzie, to czytaQ i pisaQ. Dwa te rodzaje pracy okreWlaQ jednym wyrazem: nazywaQ je !ogrodnictwem . UmysQ jest ogrodem Y tak powiadaQ. W poQudnie jadQ obiad. Obiad podobny byQ do Wniadania. "KoQo drugiej, jeWli pogoda byQaQadna, wychodziQ i przechadzaQ siT pieszo po wsiach lub mieWcie, czTsto zaglVdajVc do najnTdzniejszych domkRw. Zwykle szedQ sam, zamyWlony, Xe spuszczonymi oczyma, opierajVc siT na wysokiej lasce, odziany w ciepQV watowanV pelerynkT fioletowego koloru, w fioletowych poUczochach, grubych trzewikach i w pQaskim trRjgraniastym kapeluszu z trzema zQotymi chwastami. #Gdzie siT ukazaQ, radoWS byQa wielka. RzekQbyW, Xe jego przyjWcie miaQo w sobie coW rozgrzewajVcego i rozjaWniajVcego. Dzieci i chorzy wychodzili przed progi domRw do biskupa, jak do sQoUca. BQogosQawiQ i jego bQogosQawiono. Pokazywano jego dom kaXdemu, kto byQ w potrzebie. Tu i Rwdzie zatrzymaQ siT, zagadywaQ chQopcRw i !dziewczynki, uWmiechaQ siT do matek. OdwiedzaQ biednych, dopRki miaQ pieniVdze; gdy mu ich zbrakQo, odwiedzaQ bogatych. PoniewaX nosiQ sutanny przez czas bardzo dQugi, a nie !chciaQ, Xeby to spostrzeXono, wychodzVc na miasto kQadQ zwykle na wierzch fioletowV pelerynkT. Podczas lata byQo mu w tym trochT za ciepQo. Wieczorem o wpRQ do dziewiVtej jadQ kolacjT z siostrV, a pani Magloire usQugiwaQa im przy stole. Nic skromniejszego nad ten posiQek. JeXeli jednak biskup miaQ na kolacji ktRrego z proboszczRw, pani Magloire korzystaQa z tego, by podaS jego ekscelencji wybornV rybT"z jeziora lub delikatnV gRrskV zwierzynT. KaXdy proboszcz byQ pretekstem do lepszej wieczerzy; biskup pozwalaQ na wszystko. Lecz kiedy goWci niebyQo, kolacja skQadaQa siT zwykle z gotowanych jarzyn i zupy na oliwie. MRwiono teX na mieWcie: Kiedy biskup nie je jak proboszcz, to je jak trapista . OkoQo dziewiVtej wieczRr kobiety szQy do swoich pokoi na pierwszym piTtrze, a on zostawaQ sam na parterze aX do rana. I tu naleXy opisaS dokQadnie mieszkanie ksiTdza biskupa Digne. Kto strzegQ domu biskupa Dom, w ktRrym mieszkaQ, jak powiedzieliWmy, miaQ tylko parter i jedno piTtro. Na parterze znajdowaQy siT trzy pokoje, trzy na piTtrze, a nadnimi poddasze. Za domem Y SwierSmorgowy ogrRd. Kobiety zajmowaQy pierwsze piTtro. Biskup mieszkaQ na dole. Pierwszy pokRj od ulicy byQ jadalniV, drugi sypialniV, "trzeci kapliczkV. eby wyjWS zkapliczki, trzeba byQo !przechodziS przez sypialniT, a z sypialni nie moXna byQo wyjWS, nie przechodzVc przez jadalniT. W gQTbi kapliczki znajdowaQ siT zamykany $alkierzyk z QRXkiem dla goWcia. KsiVdz biskup zwykQ byQ zapraszaS tu na nocleg wiejskich proboszczRw, ktRrych pilne sprawy lub interesy parafii sprowadzaQy do Digne. AptekT szpitalnV, maQy budynek przylegQy do domu od strony ogrodu, zamieniono na kuchniT i spiXarniT. PrRcz tego staQa w ogrodzie obora, niegdyW kuchnia "szpitalna, i tu biskup pomieWciQswoje dwie krowy. JakVkolwiek#daQy iloWS mleka, ksiVdz biskupniezmiennie co rano wysyQaQ poQowT dla chorych w szpitalu.$PQacT mojV dziesiTcinT Y mawiaQ. "Jego pokRj byQ doWS obszerny idoWS trudny do ogrzania w chQodnej porze roku. PoniewaXdrzewo w Digne jest bardzo drogie, wpadQ na myWl urzVdzenia izdebki w obRrce, oddzielajVc jV przepierzeniem z desek. W tej izdebce przepTdzaQ wieczory w czasie mrozRw. NazywaQ jV swoim salonem zimowym . W tym salonie zimowym, podobnie jak w jadalni, jedynymi meblami byQy: kwadratowy stRQ z surowego drzewa i cztery krzesQa wyplatane sQomV. PrRcz tego wpokoju jadalnym staQ stary kredens, malowany na czerwono klejowV farbV. Z drugiego podobnego kredensu, przybranego biaQym obrusem i lichV koronkV, biskup zrobiQ oQtarz w swej kapliczce. Jego bogate penitentki i poboXne kobiety z Digne czTsto zbieraQy miTdzy sobV !skQadkT na piTkny nowy oQtarzdo kaplicy jego ekscelencji; biskup braQ skQadkowe pieniVdze i za kaXdym razem oddawaQ je ubogim. NajpiTkniejszym oQtarzem Y mawiaQ Yjest dusza pocieszonego biedaka, ktRry dziTkuje Bogu . W kapliczce staQy dwa krzesQa-klTczniki wyplatane sQomV, a w pokoju sypialnym fotel z porTczami, rRwnieX wyplatany. Gdy zdarzyQo siT biskupowi przyjmowaS u siebiesiedem lub osiem osRb rRwnoczeWnie Y prefekta lub generaQa, albo sztab stacjonujVcego w mieWcie garnizonu, albo kilku klerykRw z seminarium Ymusiano przynosiS krzesQa z obory, z salonu zimowego, klTczniki z !kaplicy i fotel z sypialni i tym sposobem moXna byQo zgromadziS aX jedenaWcie siedzeU dla goWci. Z przybyciem nowych osRb ogoQacano z mebli jeden pokRj.Niekiedy zeszQo siT osRb dwanaWcie; wRwczas biskup ukrywaQ kQopotliwV sytuacjT stojVc przed kominkiem, jeWli byQa zima, lub proponujVc przechadzkT po ogrodzie, jeWli byQo lato. W zamkniTtym alkierzu byQo "takXe krzesQo, ale z plecionkV na wpRQ podartV i o trzech nogach, sQuXyS wiTc mogQo tylko oparte o WcianT. Panna Baptystyna miaQa co prawda u siebie szerokV kanapT z drzewa, niegdyW zQoconego, okrytV jedwabnV materiV w kwiaty, ale Xe schody byQy za !wVskie, musiano jV wciVgnVS na gRrT przez okno, nie moXnajej wiTc byQo wykorzystaS w tej potrzebie. Panna Baptystyna marzyQa dawniej o sprawieniu kanapy i krzeseQ mahoniowych, o linii !wygiTtej w ksztaQt QabTdziej szyi, obitych XRQtym aksamitem utrechckim w !rRXyczki. Ale to kosztowaQoby co najmniej piTSset frankRw, toteX kiedy stwierdziQa, Xe $przez piTS lat udaQo jej siT na ten cel zaoszczTdziS zaledwie czterdzieWci dwa franki i dziesiTS centymRw, wyrzekQa siT wreszcie tego marzenia. ZresztV, ktRX na Wwiecie urzeczywistniQ swRj ideaQ? Trudno byQoby wyobraziS sobiecoW skromniejszego od sypialniNTY\GBBOOK42\book.gb.tmpQo_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgBp c  c cLR!< c, cM75Mubiskupa. Oszklone drzwi wychodziQy na ogrRd, naprzeciw nich QRXko, jedno ze szpitalnych, Xelaznych QRXek, osQoniTte zielonV $pQRciennV kotarV; obok QRXka,za firankV, umywalnia z rRXnymi przyborami, zdradzajVcymi dawne wytworne przyzwyczajenia czQowieka Wwiatowego; dwoje drzwi: jedne przy kominku, prowadzVce do kapliczki, drugie przy szafie z ksiVXkami, prowadzVce do jadalni. Wielka oszklona szafa peQna ksiVXek, kominek z malowanego drzewa, imitujVcego marmur, bez ognia, zazwyczaj w kominku dwa wilki Xelazne, ozdobione "girlandami i XQobieniem niegdyWposrebrzanym, co byQo rodzajem biskupiego zbytku; nad kominkiem krucyfiks miedziany, teX niegdyW posrebrzany, przybity na wypQowiaQym czarnym aksamicie, w ramach drewnianych z wytartV pozQotV; przy drzwiach od ogrodu duXy stRQ, na nim kaQamarz, wiele rozrzuconych !papierRw i grube ksiTgi. Przed !stoQem fotel wyplatany sQomV. Przed QRXkiem klTcznik poXyczony z kaplicy. Wszystkie pokoje, na parterzei na piTtrze, bez wyjVtku, bielone byQy wapnem, jak zwykle w szpitalach i koszarach. W ostatnich latach jednak pani Magloire, jak to pRniej zobaczymy, odkryQa pod bielonym papierem malowidQa, zdobiVce apartament panny Baptystyny.Dom ten, nim zostaQ szpitalem,byQ salV posiedzeU rady miejskiej. StVd ta dekoracja. Posadzki izb byQy z czerwonejcegQy, ktRrV szorowano co #tygodnia. Przed QRXkami leXaQysQomiane maty. Mieszkanie to, o ktRre dbaQy dwie kobiety, byQo od gRry do !doQu nieskazitelnie czyste. ByQto jedyny zbytek, na jaki biskup zezwalaQ mawiajVc: Toniczego nie odbiera ubogim . PrzyznaS jednak trzeba, Xe z dawnych czasRw pozostaQo mu#szeWS nakryS srebrnych i QyXkawazowa, ktRra ku co dzieU !WwieXej radoWci pani Magloire "Wwietnie bQyszczaQa na biaQym, grubym, pQRciennym obrusie. A Xe malujemy tu biskupa Digne takim, jakim byQ naprawdT, musimy dodaS, iX nieraz siT przyznawaQ: Z trudnoWciV odzwyczaiQbym siT od jedzeniana srebrze . Do tych sreber dodaS naleXy dwa masywne lichtarze, ktRre odziedziczyQ po ciotecznej babce. Lichtarze te, z woskowymi Wwiecami, staQy zwykle na kominku biskupa. Gdy miaQ kogoW na obiedzie, pani Magloire zapalaQa obie !Wwiece i stawiaQa lichtarze na stole. W pokoju biskupa, nad QRXkiem, znajdowaQa siT szafka w murze, do ktRrej co wieczRr pani Magloire chowaQa!tych szeWS srebrnych nakryS i !wazowV QyXkT. Trzeba dodaS, Xe z zamka szafki nigdy nie wyjmowano klucza. OgrRd, nieco oszpecony brzydkimi budynkami, o $ktRrych mRwiliWmy juX, skQadaQsiT z czterech alei krzyXujVcych siT pod kVtem prostym przy studzience; inna aleja szQa wzdQuX biaQego muru, ktRrym ogrRd, byQ otoczony. MiTdzy alejami znajdowaQy siT cztery kwateryobsadzone bukszpanem. W trzech pani Magloire sadziQa warzywa, w czwartej biskup sadziQ kwiaty. RosQo tu teX kilka drzew owocowych. Razu jednego pani Magloire rzekQa do biskupa z QagodnV zQoWliwoWciV: Y Wasza wielebnoWS ze wszystkiego umie wyciVgnVS poXytek, a takwatera jest nieuXyteczna. Lepiej byQoby hodowaS tu jarzyny, a nie kwiaty. YMyli siT pani, pani Magloire YodpowiedziaQ biskup. YRzecz piTkna rRwnie jest potrzebna jak rzecz uXyteczna. I dodaQ po chwili milczenia: Y MoXe nawet i wiTcej. W caQym domu ani jedne drzwinie byQy zamykane na klucz. Drzwi jadalni, wychodzVce wprost na plac katedralny, dawniej zaopatrzone byQy w rygle i zamki, niby wiTzienne wrota. Biskup kazaQ wyrzuciS to Xelastwo i drzwi, tak we dnie, jak w nocy, byQy zamkniTte tylko na klamkT. O kaXdej "godzinie kaXdy mRgQ wejWS do #biskupa, doWS byQo je pchnVS. Z poczVtku te drzwi, nigdy niezamkniTte, byQy przyczynV wielu niepokojRw obu kobiet, "ale biskup powiedziaQ im: JeXelichcecie, kaXcie pozakQadaS rygle w waszych pokojach. YW!koUcu zaczTQy podzielaS jego ufnoWS, a przynajmniej tak postTpowaQy, jakby jV !podzielaQy. Tylko pani Magloire baQa siT czasem. Co do biskupa, myWl jego wyraXaQy albo przynajmniej wskazywaQy sQowa, ktRre napisaQ na marginesie Biblii: Ta jest rRXnica: drzwi lekarza nie powinny nigdy byS zamkniTte, drzwi kapQana powinny byS zawsze otwarte . !Na innej ksiVXce, pod tytuQem:Filozofia nauki lekarskiej , "napisaQ takV uwagT: CzyX niejestem lekarzem jak oni? Ja takXe mam swoich chorych; najprzRd mam ich chorych, ktRrych oni nazywajV pacjentami, a dalej mam swoich, ktRrych nazywam nieszczTWliwymi . Na innej znowu ksiVXce napisaQ: Nie pytajcie o nazwisko czQowieka, ktRry was prosi o nocleg. Ten przedewszystkim potrzebuje schronienia, co siT wQasnego nazwiska lTka . Pewien zacny proboszcz, nie !pamiTtam juX z jakiej parafii, Couloubroux Y czy Pompierry, pewnego dnia, za namowV pani Magloire zapewne, zapytaQ jego ekscelencji, czy naprawdT jest pewien, Xe nie popeQnia Y nieostroXnoWci, zostawiajVc drzwi dniem i nocV otwarte dla kaXdego, i czy nie obawia siT, Xe w domu tak maQo strzeXonym moXe siTw koUcu przytrafiS jakieW !nieszczTWcie. Biskup powaXnie $i Qagodnie poQoXyQ mu rTkT na !ramieniu i rzekQ : Nisi Dominus custodierit domum, in vanum !vigilant, gui custodiunt eam . I zaczVQ mRwiS o czym innym. ChTtnie mawiaQ: Istnieje odwaga ksiTdza, tak samo jak odwaga puQkownika dragonRw. Ale Y dodawaQ Y nasza odwagapowinna byS spokojna . Cravatte Tu wypada opowiedzieS wydarzenie, ktRrego nie moXemy pominVS, gdyX pokazuje ono znakomicie, jakim czQowiekiem byQ jego ekscelencja biskup Digne. Po likwidacji bandy Kaspra Bes, ktRra grasowaQa w wVwozie Ollioules, jeden z pomocnikRw herszta, Cravatte, uszedQ w gRry. Przez!jakiW czas ukrywaQ siT razem zniedobitkami bandy Kaspra Besw hrabstwie nicejskim, potem przeniRsQ siT do Piemontu i nagle ukazaQ siT znowu we Francji, w okolicach Barcelonnette. ZnalazQ sobie kryjRwkT w pieczarach Joug-de-l Aigle i stamtVd wVwozami strumieni Ubaye i Ubayette schodziQ ku wsiom i osadom. ZapuWciQ siT aX do !Embrun, ktRrejW nocy wtargnVQdo tamtejszej katedry i "obrabowaQ zakrystiT. DawaQ siTboleWnie we znaki caQej okolicy. WysQano przeciw niemu XandarmeriT, ale na prRXno. Zawsze udawaQo mu siT uciec, czasem nawet !stawiaQ czoQo w potyczce. ByQ to nTdznik peQen odwagi. Podczas tej paniki przybyQ biskup. OdbywaQ wQaWnie wizytacjT pasterskV swojej diecezji. W Chastelar zgQosiQ !siT do ni ego mer i zaczVQ go namawiaS, Xeby zawrRciQ z drogi. Cravatte okupowaQ gRry aX do Arche i jeszcze dalej. PodrRX byQa niebezpieczna nawet z eskortV. Trzech czy czterech XandarmRw tylko by siT niepotrzebnie naraXaQo. Y ToteX ja mam zamiar jechaS bez eskorty Y odparQ biskup. Y Czy ekscelencja naprawdT o tym myWli?? Y zawoQaQ mer. YMyWlT, i to tak dalece, Xe stanowczo rezygnujT z XandarmRw i za godzinT ruszam w drogT. Y W drogT?? Y W drogT. Y Sam jeden?? Y Sam jeden. Y Nie, ekscelencja tego nie zrobi. YTam w gRrach Y ciVgnVQ biskup jest taka biedna, maQa gmina, ktRrej nie odwiedzaQem"juX trzy lata. Bardzo siT lubimy"z jej mieszkaUcami. SV to mili iuczciwi pasterze. Na trzydziestu wypada u nich jedna koza. WyrabiajV teX Wliczne sznurki z kolorowej weQny i grajV gRralskie piosenki na piszczaQkach o szeWciu otworach. Oni chcV, Xeby od czasu do czasu pogawTdziS z nimi o Panu Bogu. Co by powiedzieli o !biskupie, ktRry siT boi? Co by powiedzieli, gdybym tam nie pojechaQ? Y Ale bandyci, ekscelencjo! !Ekscelencja moXe natknVS siT na bandytRw! YRzeczywiWcie, ma pan racjT YodrzekQ biskup. YMogT ich spotkaS. Oni teX na pewno majV ochotT na pogawTdkT o Panu Bogu. Y Ekscelencjo, przecieX to zbRje, stado wilkRw. YPanie merze, moXe Chrystus chce, Xebym zostaQ pasterzemwQaWnie tego stada? KtRX przeniknVQ zrzVdzenia OpatrznoWci? Y ObrabujV ekscelencjT. Y Ja nic nie mam. Y MogV zabiS. YPoczciwego starego ksiTdza, ktRry jedzie sobie mamroczVc modlitwy? CRX by im z tego przyszQo? Y Ach, BoXe, co to bTdzie, jeXeli ekscelencja ich spotka? #Y PoproszT ich o jaQmuXnT dla moich biednych. Y NiechXe ekscelencja nie jedzie, zaklinam na wszystko. Ekscelencja naraXa Xycie. YJeXeli tylko o to chodzi, panie merze, to moim zadaniem na tym Wwiecie nie jest pilnowanie wQasnego Xycia, ale ludzkich dusz. !Trzeba byQo ustVpiS. WyruszyQ!majVc za caQV asystT maQego !chQopca, ktRry ofiarowaQ siT sQuXyS mu za przewodnika. WiadomoWS o jego uporze rozeszQa siT po okolicy i napeQniQa wszystkich lTkiem. Biskup nie chciaQ wziVS ze sobV ani swojej siostry, ani !pani Magloire. PrzebyQ gRry na mule, nie spotkaQ nikogo i !dotarQ zdrRw i caQy do swoich !przyjaciRQ pasterzy. ZostaQ u nich dwa tygodnie, wygQaszajVc kazania, udzielajVc sakramentRw, nauczajVc. Kiedy nadchodziQ dzieU wyjazdu, postanowiQ odWpiewaS uroczyste Te Deum .!Ale jak to urzVdziS? Nie byQo szat biskupich. Skromna wiejska zakrystia miaQa do dyspozycji tylko parT starych ornatRw ze zniszczonego atQasu, obszytych nicianymi galonami. $YTrudno YrzekQ biskup. YKsiTXeproboszczu, w kaXdym razie na kazaniu zapowiemy nasze "Te Deum . JakoW siT to zaQatwi.PrzetrzVWniTto okoliczne koWcioQy. Wszystkie wspaniaQoWci tych biednych parafii, zQoXone razem, nie wystarczyQyby, Xeby godnie przybraS diakona. Gdy tak wszyscy byli zakQopotani tV sprawV, na plebani zjawili siT dwaj nieznani jedcy, zostawili jakVW duXV skrzyniT dla ksiTdza biskupa i natychmiast odjechali. Otworzono skrzyniT;znajdowaQa siT w niej kapa ze!zQotogQowiu, infuQa ozdobiona diamentami, krzyX arcybiskupi,wspaniaQy pastoraQ, caQy komplet szat pontyfikalnych skradziony miesiVc przedtem w skarbcu Panny Marii z Embrun. W skrzyniT byQa wetkniTta kartka ze sQowami: Od Cravatte a dla Jego Ekscelencji KsiTdza Biskupa Benvenuto . "YA mRwiQem, Xe siT to jakoW $zaQatwi Y rzekQ biskup. I dodaQ z uWmiechem: YKto poprzestajena komXy proboszcza, temu BRg zsyQa kapT arcybiskupa. YEkscelencjo YszepnVQ proboszcz, potrzVsajVc gQowV$i uWmiechajVc siT YBRg albo... diabeQ. Biskup popatrzyQ na niego i oWwiadczyQ z powagV: Y BRg!! W drodze powrotnej i na miejscu w Chastelar spotykaQ ludzi, ktRrzy schodzili siT, Xeby mu siT przyjrzeS przez ciekawoWS. Na plebani w Chastelar oczekiwaQy go pannaBaptystyna i pani Magloire. !YNo i co, nie miaQem racji? Y $zwrRciQ siT do siostry. Y BiednyksiTXyna pojechaQ z pustymi !rTkami do tych biedakRw gRralii wrRciQ obQadowany. Kiedy stVd wyruszaQem, miaQem ze sobV tylko ufnoWS w Boga, a przywiozQem skarb katedry. Wieczorem, przed pRjWciem spaS, powiedziaQ jeszcze: #YNie lTkajmy siT nigdy zQodzieiani mordercRw. To sV tylko niebezpieczeUstwa zewnTtrzne, maQe niebezpieczeUstwa. LTkajmy siT nas samych. PrzesVdy YotozQodzieje, wystTpne skQonnoWci Y oto mordercy. Wielkie niebezpieczeUstwa czajV siT w naszym wnTtrzu. CRX znaczy niebezpieczeUstwo, ktRre zagraXa naszej gQowie albo naszej sakiewce? MyWlmy tylkoo tym, co zagraXa naszej duszy. Co do losRw skarbu katedry w Embrun, byQoby nam bardzo trudno coW o nich powiedzieS. ByQy to rzeczy bardzo piTkne, bardzo kuszVce i bardzo siT !nadajVce, Xeby je ukraWS dla nTdzarzy. ByQy juX zresztV ukradzione. PoQowa malwersacji dokonaQa siT, trzeba byQo jeszcze tylko zmieniS kierunek kradzieXy i "przedQuXyS trochT jej drogT w stronT biednych. Nic zresztV wtej materii nie twierdzimy. W kaXdym razie wWrRd papierRw biskupa znaleziono dosyS tajemniczV notatkT, ktRra moXe miaQa zwiVzek z tV sprawV i brzmiaQa tak: Pytanie, czy to ma byS zwrRcone katedrze, czy teX szpitalowi . Siostra opowiada o bracie ChcVc daS wyobraXenie o Xyciu domowym ksiTdza biskupa Digne i o tym, jak obiezacne kobiety dostosowaQy swe czyny, myWli, nawet trwoXliwe instynkty niewieWciedo zwyczajRw i zamiarRw biskupa, ktRrych nie musiaQ nawet wyraXaS sQowami Ynajlepiej bTdzie, jeWli przepiszemy tu list panny Baptystyny do wicehrabiny de !Boischevron, jej przyjaciRQki z dziecinnych lat. List ten wpadQ nam w rTce. Digne, 16 grudnia 18... Dobra, Kochana Pani, nie ma dnia, XebyWmy o Tobie nie mRwiQy. Jest to juX naszym zwyczajem, a teraz przybyQ nowy powRd. Wyobra sobie, ze pani Magloire myjVc i okurzajVc sufity i Wciany zrobiQa odkrycie: dziW dwa nasze pokoje, obite starym bielonym papierem, nie szpeciQyby paQacu choSby i takiego jak TwRj. Pani Magloire!zdarQa wszystek papier. I cRX !siT ukazaQo spod obicia! Salon mRj, bez Xadnych mebli, w ktRrym zwykle suszymy bieliznT, jest na piTtnaWcie !stRp wysoki, a szeroki i dQugi na osiemnaWcie: sufit ma malowany po staroWwiecku. ze zQoceniami, a belki takie jak uCiebie. Kiedy byQ tu szpital, wszystko to zakryto pQRtnem. OtRX pod spodem byQy boazerie z czasRw naszych prababek. Ale najQadniejszy !jest mRj pokRj. Pani Magloire. zdarQszy z dziesiTS naklejonych papierRw, odkryQawcale niezgorsze malowidQa: Telemak pasowany na rycerza przez MinerwT, znRw Telemak,w ogrodach YzapomniaQam, jaksiT zwaQy. Wiesz, tam gdzie damy rzymskie udawaQy siT na jednV noc w roku. SQowem, mam Rzymian, Rzymianki(tu wyraz nieczytelny)z caQym orszakiem. Pani Magloire oczyWciQa wszystko, tego lata naprawi maQe uszkodzenia, odnowi caQoWS i mRj pokRj bTdzie prawdziwym muzeum. ZnalazQa takXe na strychu dwie drewniane konsole staroWwieckiej roboty. Vdano dwa talary za odnowienie, lepiej jednak daS je ubogim; zresztV Y to brzydkie, wolaQabym okrVgQy mahoniowy stRQ. WciVX jestem bardzo "szczTWliwa. MRj brat jest taki dobry. Wszystko, co ma, oddaje ubogim i chorym. Odczuwamy wielkie braki. Zimabywa tu ostra i trzeba wiele pomagaS tym. co sV w biedzie.My przynajmniej mamy WwiatQai opaQu prawie pod dostatkiem.Jak widzisz, sV to wielkie wygody. MRj brat ma swoje przyzwyczajenia. MRwi, Xe biskup powinien byS wQaWnie taki. Wyobra sobie, Xe drzwi od dworu nigdy nie sV zamykane. Kto chce. wchodzi izaraz jest u brata. On nie boi siT niczego, nawet w nocy. Natym polega jego odwaga, jak powiada. Nie Xyczy sobie, abyWmy z paniV Magloire lTkaQy siT o niego. NaraXa siT na wszelkie niebezpieczeUstwa i nie chce, XebyWmy daQy poznaS po sobie, Xe to widzimy. Trzeba umieS go zrozumieS. Wychodzi podczas deszczu, brnie po wodzie, podrRXuje w zimie. Nie boi siT nocy, niebezpiecznych drRg ani napaWci. ZeszQego roku pojechaQ sam jeden w okolicT opanowanV !przez zQodziei. Nie chciaQ nas zabraS. Nie byQo go dwa !tygodnie. WrRciQ i nic mu siT %nie staQo: ludzie myWleli, Xe juXnie Xyje, a on byQ zdrowy i powiedziaQ SpRjrzcie, jak mnie okradli . I otworzyQ walizT, w ktRrej byQy wszystkie drogocennoWci, ktRre zQodzieje ukradli z katedry w Embrun i teraz mu podarowali. Tym razem w powrotnej drodze, nie mogQam siT powstrzymaS, Xeby go trochT "nie poQajaS, ale staraQam siT mRwiS tylko wtedy, kiedy koQa!powozu gQoWno turkotaQy i niktoprRcz niego nie mRgQ mnie sQyszeS. !Z poczVtku myWlaQam sobie: niema niebezpieczeUstwa, przed ktRrym on by siT cofnVQ; to jest okropny czQowiek. W koUcu przyzwyczaiQam siT do tego. DajT tylko znak pani Magloire, Xeby mu siT nie !sprzeciwiaQa. NaraXa siT, jak tylko chce. Ja zabieram paniV Magloire, idT do swojego pokoju, modlT siT za niego i usypiam. Jestem spokojna, gdyX wiem, ze gdyby go spotkaQo k.gb.tmpQo_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgBp c_ c%2 c c+ cN6tN!nieszczTWcie, byQby to koniec dla mnie. PoszQabym do Boga wraz z moim bratem i biskupem. Pani Magloire trudniej byQo przywyknVS do tej, jak powiada, jego nierozwagi: ale dziW ulegQa i ona. Modlimy siT obie, lTkamy obie i obie zasypiamy. ChoSby diabeQ wszedQ do mieszkania, nikt mu nie przeszkodzi. A !zresztV, czego siT mamy lTkaS w tym domu? Zawsze przebywa z nami ktoW, kto jest najmocniejszy. DiabeQ !moXe tu wejWS, ale Pan BRg tu mieszka. To mi wystarcza. Brat nie potrzebuje mi mRwiS ani sQowa. OdgadujT go i bez tego i zdajemy siT na QaskT OpatrznoWci. Tak to naleXy XyS z !czQowiekiem, ktRry jest wielki duchem. PytaQam brata o szczegRQy dotyczVce rodziny de Faux, ktRrych XVdasz. Wiadomo Ci, Xe on wie wszystko i troskliwie przechowuje wspomnienia, bo nie przestaQ byS dobrym "rojalistV. RzeczywiWcie jest to bardzo staroXytna rodzina normandzka z okrTgu Caen. JuX piTSset lat temu znane byQo szlachectwo Raula, Jana iTomasza de Faux, jeden z nichbyQ panem na Rochefort. Ostatni z nich, Iwo-Stefan-Aleksander, byQ kwatermistrzem i czymW tam jeszcze w lekkiej jedzie bretoUskiej. CRrka jego, Maria-Ludwika, zaWlubiQa Adriana-Karola de Gramont, syna ksiTcia Ludwika de Gramont, para Francji, puQkownika gwardii francuskieji generaQa-porucznika armii. !PiszV siT Faux, Fauq i Faoucq. Kochana Pani, poleS nas modlitwom swego WwiVtobliwego krewnego. ksiTdza kardynaQa. Kochana Twoja Sywania dobrze robi, XekrRtkich chwil pobytu przy Tobie nie traci na pisanie do mnie. Jest zdrowa, pracuje podQug Twojej woli, kocha mnie zawsze Y wiTcej mi nie trzeba. Cieszy mnie, Xe jak donosisz, pamiTta o mnie. Zdrowie moje niezgorsze, tyle Xe co dzieU bardziej chudnT. BVd zdrowa, zabrakQo mi papieru, muszT ciT wiTc poXegnaS. Wszelakiego $szczTWcia i pomyWlnoWci XyczT. Baptystyna Jak widzimy z tego listu, dwie kobiety umiaQy siT zastosowaSdo sposobu Xycia biskupa ze "zdolnoWciV wQaWciwV kobietom,"dziTki ktRrej lepiej rozumiejV one mTXczyzn niX oni sami siebie. Biskup, zawsze tak Qagodny, tak prosty, nieraz dokonywaQ czynRw wielkich i odwaXnych, wspaniaQych i jakby sam siT tego domyWlaQ. !Kobiety drXaQy o niego, ale nie!sprzeciwiaQy siT. Niekiedy paniMagloire prRbowaQa upominaS go przedtem Y nigdy jednak !wtedy, gdy czyniQ coW, ani teX!potem. Nigdy nie wtrVcaQy siT ani sQRwkiem, ani najmniejszym znakiem do rozpoczTtego dzieQa. ByQy chwile, Xe chociaX im nie mRwiQ Ybo moXe i sam nie wiedziaQ o tym, tak prostota jego byQa doskonaQa Y czuQy instynktownie, Xe postTpuje, jak przystaQo na biskupa; a wtedy nie sQychaS ich byQo nawet w domu: rzekQbyW Y dwacienie. SQuXyQy mu biernie, a gdy posQuszeUstwo wymagaQo, by zniknVS, znikaQy. Wiedzione przedziwnV delikatnoWciV instynktu, rozumiaQy, Xe niekiedy troskliwoWS jest natrTtna. ToteX i wtedy nawet, kiedy czuQy, Xe grozi mu niebezpieczeUstwo, odgadywaQy, nie powiem YmyWl!jego, lecz naturT, i potrafiQy nie czuwaS nad nim zupeQnie. PolecaQy go Bogu. ZresztV Baptystyna, jak !wyczytaliWmy z listu, mRwiQa, #Xe WmierS jej brata byQaby jej WmierciV. Pani Magloire nie !mRwiQa tego, lecz rRwnieX to wiedziaQa. Biskup w obliczu nieznanego WwiatQa W epoce nieco pRniejszej od daty listu, ktRry zacytowaliWmy na poprzednich stronicach, biskup dokonaQ dzieQa, ktRre w przekonaniu miasta byQo daleko niebezpieczniejsze od wycieczki w gRry opanowane przez rozbRjnikRw. Niedaleko od Digne, na wsi, XyQ samotnie pewien czQowiek.ByQ on, powiedzmy to od razu,dawnym czQonkiem Konwentu. NazywaQ siT G. O czQonku Konwentu G. w maQym Wwiatku miasteczka mRwiono z oburzeniem i ze zgrozV. CzQonek Konwentu, czyX moXecie sobie wyobraziS? PostaS z tych czasRw, kiedy !to wszyscy siT tykali i mRwili sobie: obywatelu. CzQowiek ten byQ czymW na ksztaQt potwora.Wprawdzie nie gQosowaQ za $WmierciV krRla, ale prawie. ByQ #to wiTc niemal krRlobRjca. ByQ okrutnikiem. Dlaczego po powrocie prawychpanRw Francji nie pozwano go przed sVd? Niechby mu byli nie!Wcinali gQowy, jeWli chcecie; trzeba byS miQosiernym, "sQusznie; ale naleXaQo mu siT doXywotnie wygnanie itd. , itd. ChoSby dla przykQadu! ByQ to zresztV ateusz, jak ci wszyscy ludzie. Y Tak gTsi gTgajV o jastrzTbiu. Czy G. byQ zresztV jastrzTbiem? Zapewne, jeWli gosVdziS bTdziemy wedle tego, jak dzikie i caQkowite byQo jego odosobnienie. PoniewaX $nie gQosowaQ za WmierciV krRla,nie podpadaQ pod wyrok wygnania i mRgQ pozostaS we Francji. MieszkaQ o trzy kwadranse drogi od miasta, z dala od wszelkiej osady, z dala od wszelkiej drogi, w zapadQym zakVtku dzikiej doliny. Powiadano, Xe miaQ tam jakieWpRlko, lepiankT, legowisko. adnych sVsiadRw, nikt nawettamtTdy nie przechodziQ. OdkVd mieszkaQ w tej dolinie, WcieXka wiodVca do niej zarosQa trawV. O tym miejscu mRwiono jak o domu kata. Biskup jednak zastanawiaQ siT i od czasu do czasu spoglVdaQ w tT stronT, gdzie kTpka drzew oznaczaQa dolinT, w !ktRrej mieszkaQ stary czQonek Konwentu, i szeptaQ sobie: Tam jest samotna dusza . I w gQTbi myWli dodawaQ: Powinienem go odwiedziS . Przyznajemy jednak, Xe myWl ta, zrazu naturalna, po chwili rozwagi wydaQa mu siT dziwaczna, niemoXliwa, nawet odpychajVca. Bo w gruncie rzeczy podzielaQ mniemanie ogRlne, a czQonek Konwentu, choS sobie z tego nie zdawaQ sprawy, budziQ w nim uczucie, ktRre graniczyQo z "nienawiWciV, a ktRre najlepiej wyraXa sQowo oddalenie . Czy mimo wszystko zapowietrzona owca powinna dziaQaS odpychajVco na !pasterza? Nie. Ale taka owca! ...Poczciwy biskup trwaQ w niepewnoWci. Czasami kierowaQ"siT w tamtV stronT i zawracaQ.Wreszcie pewnego dnia rozeszQa siT wieWS, Xe pastuch, chQopak, ktRry posQugiwaQ czQonkowi Konwentu G. w jego lepiance, przyszedQ po doktora, Xe stary"zQoczyUca umiera, Xe go tknVQ#paraliX i Xe nocy nie przeXyje. Y ChwaQa Bogu!! Y dodawali niektRrzy. Biskup wziVQ kij, wQoXyQ pelerynT z powodu, jakeWmy tojuX mRwili, swojej zbyt wytartej sutanny, a takXe i dla ochrony przed wiatrem wieczornym, ktRry mRgQ siT "zerwaS juX wkrRtce, i poszedQ.%SQoUce schyliQo siT i juX prawiedotykaQo widnokrTgu, gdy biskup przybyQ do wyklTtego zakVtka. Z bijVcym sercem spostrzegQ, Xe kryjRwka starca jest juX blisko. PrzekroczyQ rRw, przeszedQ przez XywopQot, podniRsQ poziomV Xerd zamykajVcV opuszczone podwRrko, "postVpiQ dosyS odwaXnie kilka krokRw i nagle, na skraju ugoru, za kTpV krzakRw, ujrzaQ tT jaskiniT. ByQa to niska chata, nTdzna, !maQa, ale czysta, obroWniTta zprzodu winem. Przed drzwiami, w starym krzeWle na kRQkach, prostej wiejskiej roboty, siedziaQ siwy czQowiek i uWmiechaQ siT do sQoUca. Obok starca staQ chQopiec, pastuszek. PodawaQ wQaWnie staremu miskT mleka. Kiedy biskup tak mu siT przypatrywaQ, starzec odezwaQ siT doWS gQoWno: Y DziTkujT, juX mi nic nie trzeba. YI uWmiech jego od $sQoUca zwrRciQ siT ku dziecku. %Biskup zbliXyQ siT. SQyszVc jego"kroki, starzec odwrRciQ gQowT,a twarz jego wyraziQa tyle zdziwienia, ile tylko oblicze ludzkie po dQugim Xyciu moXe jeszcze wyraziS. Y Od kiedy tu jestem, pierwszy to raz ktoW do mnie przyszedQ. Kim ksiVdz jest? Biskup odpowiedziaQ: Y Nazywam siT Benvenuto Myriel. YBenvenuto Myriel! GdzieW sQyszaQem to imiT. Czy to ksiTdza lud nazywa biskupem Benvenuto? Y Tak, mnie. Starzec mRwiQ dalej z pRQuWmiechem: Y A wiTc jest ksiVdz moim biskupem?? Y TrochT. Y ProszT, niech ksiVdz wejdzie. CzQonek Konwentu wyciVgnVQ !rTkT do biskupa, ale on jej niewziVQ. RzekQ tylko: "Y MiQo mi jest przekonaS siT, Xe mnie wprowadzono w bQVd. Nie wyglVda pan na chorego. Y WkrRtce wyzdrowiejT Y odparQ starzec. PrzerwaQ, po czym dodaQ: Y Za trzy godziny umrT. I mRwiQ dalej: YJestem trochT lekarzem; wiem, jak przychodzi ostatnia godzina. Wczoraj tylko stopy miaQem zimne, dziW chQRd doszedQ do kolan; teraz czujT,jak postTpuje aX do pasa; kiedy dojdzie do serca, "przyjdzie kres. SQoUce Wwieci, prawda? WiTc kazaQem siT wytoczyS przed chatT, Xeby jeszcze raz popatrzeS na Wwiat. MoXe pan mRwiS, to mnie nie mTczy wcale. Dobrze ksiVdz zrobiQ, Xe przyszedQ popatrzeS na umierajVcego czQowieka. Trzeba, by ta godzina miaQa WwiadkRw. Miewa siT czasem Wmieszne zachcianki. ChciaQem "dociVgnVS do Wwitu. Ale wiem, !Xe wiTcej niX trzy godziny nie#poXyjT. BTdzie wQaWnie noc. A zresztV, co tam! Koniec to prosta sprawa. Nie trzeba na to koniecznie poranka. Niech i !tak bTdzie. UmrT przy Wwietle gwiazd. Starzec obrRciQ siT do pastuszka. !Y A ty id spaS. SiedziaQeW caQV przeszQV noc. JesteW zmTczony. Dziecko weszQo do chaty. Stary WledziQ je oczami i dorzuciQ jakby sam do siebie: Y Kiedy on bTdzie spaQ, ja umrT. Dwa sny mogV trwaS w zgodzie obok siebie. Biskup nie byQ tak bardzo wzruszony, jak by siT moXna byQo spodziewaS. ZdawaQo mu siT, Xe w tym sposobie umierania nie czuje obecnoWci Boga; powiedzmy wszystko, bodrobne sprzecznoWci wielkich serc teX trzeba wyjawiaS: on, ktRry zawsze uWmiechaQ siT Xartobliwie, kiedy go nazywano jego wysokoWciV, "czuQ siT trochT dotkniTty tym.Xe starzec nie nazywa go ekscelencjV, i prawie Xe chciaQ mu odpowiadaS Yobywatelu. MiaQ ochotT traktowaS go z szorstkV "poufaQoWciV, doWS zwykQV u ksiTXy i lekarzy, ale ktRra jemu byQa dotychczas obca. Ten mimo wszystko czQowiek, ten czQonek Konwentu, ten !przedstawiciel ludu byQ niegdyWjednym z moXnych tego Wwiata. Po raz pierwszy w swoim Xyciu biskup poczuQ potrzebT surowoWci. CzQonek Konwentu przypatrywaQ mu siT tymczasem ze skromnV serdecznoWciV, w ktRrej !odnaleS moXe by moXna byQo odrobinT pokory, jaka przystoiczQowiekowi majVcemu za chwilT obrRciS siT w proch. Biskup ze swej strony, choS zazwyczaj wystrzegaQ siT ciekawoWci. ktRra wedQug niego graniczyQa z arogancjV, nie mRgQ siT powstrzymaS od przypatrywania siT temu czQowiekowi z uwagV, ktRra "jako Xe nie pQynTQa z sympatiiYw kaXdym innym wypadku obudziQaby w nim zapewne wyrzuty sumienia. CzQonek Konwentu wydawaQ mu siT !trochT istotV wyQVczonV spodprawa, nawet spod prawa miQosierdzia. G. , spokojny, prawie wyprostowany, z silnym, dwiTcznym gQosem, byQ jednym z tych osiemdziesiTcioletnich starcRw, ktRrzy zadziwiajV fizjologRw. Rewolucja wielu miaQa takich ludzi, stworzonych na miarT epoki. WyczuwaQeW w nim czQowieka,ktRry przetrwaQ wiele prRb. !ChoS tak blisko Wmierci, miaQ jeszcze wszystkie ruchy zdrowego czQowieka. W jego jasnym wejrzeniu, w wyranej mowie, w silnym ruchu ramion !doWS byQo Xycia, by WmierS zawahaQa siT, niepewna swego.Azrael, mahometaUski anioQ #grobRw, cofnVQby siT, sVdzVc,$Xe siT omyliQ, Xe wszedQ nie w "te drzwi. G. zdawaQ siT umieraSdlatego tylko, Xe sam tego chciaQ; w agonii jego byQa jakby jakaW swoboda; tylko nogi miaQ nieruchome. #CiemnoWS juX go za nie objTQa.Stopy byQy zimne i umarQe, a gQowa jeszcze XyQa caQV potTgV Xycia i zdawaQa siT #jaWnieS peQniV WwiatQa. G. w tej powaXnej chwili podobny byQ do owego krRla ze wschodniej bajki, ktRry od "gRry byQ ciaQem, a od doQu Y marmurem. "Niedaleko leXaQ kamieU. Biskup siadQ na nim. Bez Xadnych wstTpRw zaczVQ rozmowT. Y WinszujT panu Y rzekQ tonem wymRwki. Y Nie gQosowaQ pan jednak za WmierciV krRla. CzQonek Konwentu jakby nie zauwaXyQ gorzkiej przymRwki ukrytej w sQowie "jednak . OdpowiedziaQ. Na twarzy jego nie byQo uWmiechu: Y Nie winszuj mi nadmiernie, !ksiTXe, gQosowaQem za koUcem tyranii. Surowo brzmiaQa ta odpowied na surowe sQowa. Y Co pan przez to rozumie?? YzapytaQ biskup. YRozumiem przez to, Xe czQowiek ma jednego tyrana: ciemnotT. GQosowaQem przeciwko temu tyranowi. Z tego to tyrana zrodziQa siT wQadza oparta na kQamstwie, tak jak wiedza jest wQadzV opartV na prawdzie. Tylko wiedza powinna rzVdziS czQowiekiem. YI sumienie Y dodaQ biskup. Y To to samo. Sumienie Y to suma wiedzy wrodzonej, ktRrVkaXdy z nas ma w sobie. !KsiVdz Benvenuto sQuchaQ, nie bez zdziwienia, tej mowy, takdla niego nowej. CzQonek Konwentu mRwiQ dalej:YCo do Ludwika XVI, powiedziaQem Ynie. Nie przyznajT sobie prawa zabijania czQowieka, ale wiem,Xe obowiVzkiem moim jest "tTpienie zQa. WiTc gQosowaQemprzeciwko tyranii. Czyli przeciwko prostytucji kobiety,przeciwko niewoli mTXczyzny, przeciwko ciemnocie dziecka. GQosujVc za republikV gQosowaQem przeciw temu. GQosowaQem za zgodV, za braterstwem, za Wwitem nowych dni! PrzyQoXyQem siT do obalenia przesVdRw i bQTdRw. Ruina !bQTdRw i przesVdRw sprowadza"WwiatQo. PrzewrRciliWmy stary Wwiat, my wQaWnie, i przewrRcony stary Wwiat, naczynie wszelakich nTdz, staQ siT urnV radoWci. Y RadoWci mieszanej Y powiedziaQ biskup. "YMRgQby ksiVdz rzec: radoWci zamVconej, a dziW po nieszczTsnym powrocie przeszQoWci, ktRry nazywajV rokiem 1814, radoWci, ktRra !znikQa. Niestety, dzieQo byQo "niepeQne, przyznajT, obaliliWmydawny porzVdek w faktach, nie mogliWmy caQkowicie skruszyS go w umysQach. Nie wystarczy zniszczenie naduXyS; trzeba zmieniS obyczaje. MQyna nie ma, ale wieje wiatr, co go obracaQ. YNiszczyliWcie. Niszczenie moXe byS uXyteczne, ale nie ufam niszczeniu, ktRremu towarzyszy gniew. !YPrawo ma swRj gniew, ksiTXe biskupie, a gniew prawa jest czynnikiem postTpu. Mniejsza o to, cokolwiek by powiedziano, rewolucja francuska jest najwiTkszym !krokiem naprzRd, jaki ludzkoWSuczyniQa od narodzenia Chrystusa. NiepeQnym, zgoda, ale wielkim. RozwiVzaQa ona wszystkie spoQeczne niewiadome. ZQagodziQa "umysQy, uspokoiQa, uWmierzyQa,#oWwieciQa; spQynTQy z niej na Wwiat rzeki cywilizacji. ByQa dobrodziejstwem. Rewolucja francuska to ukoronowanie ludzkoWci! !Biskup nie mRgQ siT wstrzymaSod mrukniTcia: Y Tak?? Rok 1793! CzQonek Konwentu wyprostowaQ siT na krzeWle z !posTpnV nieomal powagV i o ileumierajVcy krzyknVS moXe, krzyknVQ: YAha! WQaWnie rok 93! CzekaQem na to sQowo! ChmurazbieraQa siT przez pRQtora tysiVca lat. I po piTtnastu stuleciach Y pTkQa. Wytaczacie proces uderzeniu pioruna. !Biskup uczuQ, choS siT sam do tego nie przyznawaQ, Xe coW wnim zostaQo poruszone. !OpanowaQ siT jednak. OdrzekQ: YSTdzia przemawia w imiT !sprawiedliwoWci, kapQan w imiTmiQosierdzia, ktRre nie jest niczym innym, jak wyXszV formV sprawiedliwoWci. Piorun nie powinien siT myliS. !I dodaQ wpatrujVc siT bacznie w czQonka Konwentu: Y A Ludwik XVII?? Starzec wyciVgnVQ rTkT i schwyciQ biskupa za ramiT. !YLudwik XVII! WQaWnie! Po kim pQaczecie! Czy po niewinnym dziecku? SQusznie, pQaczT z wami. Czy po dziecku krRlewskim? ZastanRwmy siT. Dla mnie brat Kartusza, dziecko niewinne, powieszone za rTce na placu Greve i umTczone na WmierS za tT jedynV zbrodniT, Xe byQo bratem Kartusza, jest czymW rRwnie bolesnym co wnuk Ludwika XV, niewinne dziecko,zamTczone w wieXy Temple zato tylko, Xe byQo wnukiem Ludwika XV. !Y Panie Y rzekQ biskup Y nie podoba mi siT takie zestawienie imion. YKartusz? Ludwik XV? Za ktRrym z nich siT ksiVdz ujmuje? NastVpiQa chwila milczenia. Biskup XaQowaQ prawie, Xe przyszedQ, a jednak czuQ, Xe jest poruszony w jakiW dziwny,dyby go spotkaQo k.gb.tmpQo_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgBpX c cb  c ! c( , c e7H nieokreWlony sposRb. CzQonek Konwentu mRwiQ dalej:#YTak, moWci ksiTXe, nie lubisz surowej prawdy. Ale Chrystus 'jV miQowaQ. BraQ rRzgT w rTkT ioczyszczaQ WwiVtyniT. Jego bicz, siejVcy bQyskawicT, gQosiQ wszelkV najbardziej gorzkV prawdT. KsiTXe, niewinnoWS jest sama sobie koronV. NiewinnoWci tytuQRw nie trzeba. Jest rRwnie dostojna w Qachmanach jak w purpurze. Y To prawda YrzekQ biskup cicho. YProszT posQuchaS YmRwiQ dalej starzec. Y WspomniaQ ksiVdz imiT Ludwika XVII. Porozumiejmy siT. Czy opQakujemy wszystkich niewinnych, wszystkich mTczennikRw, wszystkie dzieci, wysoko i nisko urodzone? Zgoda, czyniT to razem z wami. Ale jeXeli tak, !mRwiQem juX. siTgnijmy dalej niX rok 93; pQacz nasz !powinien siT zaczVS na dQugo przed Ludwikiem. BTdT z ksiTdzem chTtnie pQakaQ nad !dzieSmi krRlewskimi, ale niech ksiVdz zapQacze ze mnV nad dzieSmi ludu. !Y Ja pQaczT nad wszystkimi Y powiedziaQ biskup. YJednakowo! Y zawoQaQ G. A #jeXeli ma siT przechyliS szala, to na stronT ludu. On dawniej cierpi. Znowu nastaQo milczenie. PrzerwaQ je czQonek Konwentu.%PodwignVQ siT na Qokciu, ujVQw dwa palce policzek, jak machinalnie czyni czQowiek, !ktRry pyta i sVdzi, i zapytaQ biskupa, przeszywajVc go wzrokiem, w ktRrym byQa caQa energia ostatniej godziny !Xycia. ByQ to wybuch nieledwie:$YTak, ksiTXe, lud cierpi juX od dawna. A zresztV nie ma o czym mRwiS. Po co przychodzisz mnie badaS i mRwisz mi o Ludwiku XVII? Ja ksiTdza nie znam. OdkVd !jestem w tej okolicy, XyjT tu, w tym ustroniu, sam, nigdzie nie wychodzVc i nie widujVc nikogo prRcz tego dziecka, !ktRre mi pomaga. ImiT ksiTdza,to prawda, doszQo aX do mnie,i to, przyznaS muszT, Xyczliwie wspominane, ale to nic nie znaczy. ZrTczni ludzie tak dobrze potrafiV zwodziS ten poczciwy lud. A wQaWnie, nie sQyszaQem turkotu powozu ksiTdza; pewnie pozostaQ za laskiem, u rozstajnej drogi. Powtarzam, nie znam ksiTdza. !PowiedziaQ mi ksiVdz, Xe jest biskupem, ale mnie to o moralnej wartoWci ksiTdza nic nie mRwi. Powtarzam wiTc pytanie: Kim ksiVdz jest? Jest ksiVdz biskupem, czyli ksiTciem KoWcioQa, jednym z tych ludzi pozQoconych, zdobnych w herby, zasobnych w renty, ktRrzy majV tQuste dochody Y biskupstwo Digne: piTtnaWcie tysiTcy dochodu staQego, dziesiTS tysiTcy dochodRw ubocznych, razem dwadzieWcia piTS tysiTcy frankRw Y ktRrzy majV kuchnie, liberie, stRQ wyWmienity, ktRrzy w piVtek zajadajV kurki wodne i paradujV z lokajami na przedzie, z lokajami z tyQu, w galowych powozach, majV "paQace i rozjeXdXajV karetami w imiT Jezusa Chrystusa, lokaje, dobry stRQ, wszystkie uciechy Xycia, ma je ksiVdz jak inni i jak inni ich uXywa, bardzo to piTknie, ale to za maQo jeszcze albo za wiele; niemRwi mi to nic o wartoWci osobistej, istotnej ksiTdza, ktRry przychodzi do mnie prawdopodobnie po to, Xeby !mi przynieWS mVdroWS. Z kim mRwiT? Kim ksiVdz jest? "Biskup schyliQ gQowT i rzekQ: YVermis sum. Y Robakiem w karecie!! Y mruknVQ czQonek Konwentu. ZmieniQy siT role i teraz czQonek Konwentu przemawiaQ wynioWle, a biskup odpowiadaQ mu z pokorV. Biskup rzekQ cicho: YTak, panie. Ale wytQumacz mi,jakim to sposobem moja kareta, ktRra tam stoi, o dwa kroki stVd, za drzewami, mRj dobry stRQ i owe kurki wodne, ktRre jadam w piVtek, jakim to sposobem moje dwadzieWcia!piTS tysiTcy frankRw dochodu,mRj paQac i moi lokaje dowodzV, Xe litoWS nie jest "cnotV, Xe miQosierdzie nie jestobowiVzkiem i Xe rok 93 nie byQ bezlitosny? CzQonek Konwentu przesunVQ dQoniV po czole, jakby zeU chciaQ odsunVS chmurT. YNim odpowiem YrzekQ YproszT, niech mi ksiVdz przebaczy. ZbQVdziQem, wyznajT. Jest ksiVdz moim goWciem; winienem ksiTdzu !uprzejmoWS. KsiVdz roztrzVsa moje poglVdy, jak powinienem ograniczyS siT do zbijania jego rozumowaU. Bogactwo i uXywanie Xycia sV to argumenty, ktRre mam przeciwksiTdzu, ale dobry smak zakazuje mi korzystania z !nich. Przyrzekam, Xe nie bTdT siT juX nimi posQugiwaQ. Y DziTkujT panu Y rzekQ biskup. G. mRwiQ dalej: YWrRSmy do wyjaWnienia, !ktRrego ksiVdz XVda ode mnie. Na czym XeWmy stanTli? Co mi !ksiVdz mRwiQ? e rok 93 byQ bezlitosny? #Y Bezlitosny, tak! Y powtRrzyQ biskup. Y CRX sVdzi pan o Maracie oklaskujVcym gilotynT?? YA co pan sVdzi o Bossuecie celebrujVcym Te Deum po zwyciTstwie przeWladowaU religijnych? Odpowied byQa twarda, ale trafiaQa w cel jak stalowe ostrze szpady. Biskup zadrXaQ, nie przyszQa mu na myWl Xadnaodpowied, ale uczuQ siT obraXony takim sposobem wyraXania siT o Bossuecie. Najlepsze umysQy teX miewajV "swoje boXki i nieraz czujV siT boleWnie dotkniTte brakiem szacunku, jaki wQaWciwy jest logice. CzQonek Konwentu zaczynaQ ciTXko dyszeS; astma konania,ktRra utrudnia oddech ostatnich chwil, przerywaQa mu gQos, lecz oczy jego !wyraXaQy caQkowitV jasnoWS myWli. MRwiQ dalej: YPowiedzmy sobie jeszcze sQRw kilka o tym i o owym; tamchcT jeszcze porozmawiaS. OdQoXywszy na bok rewolucjT, ktRra wziTta w caQoWci jest olbrzymim potwierdzeniem czQowieczeUstwa, rok 93, niestety, byQ tylko odpowiedziV. UwaXa go ksiVdzza bezlitosny? A caQa monarchia? al mi Marii Antoniny arcyksiTXniczki i !krRlowej, ale Xal mi rRwnieX tej biednej hugonotki !karmiVcej dziecko, ktRrV w r. 1685, za Ludwika Wielkiego przywiVzano do sQupa nagV popas, a dziecko trzymano z #daleka... PierW jej wzdymaQa siTpokarmem, serce wypeQniaQo #boleWciV; niemowlT wygQodniaQe i blade widziaQo pierW matki, konaQo i krzyczaQo... a kat mRwiQ do kobiety, matki, karmicielki: Wyrzecz siT! YdajVc jej do wyboru albo WmierS dziecka, albo zabicie wQasnego sumienia. Co ksiVdz mRwi o tej mTce Tantala zastosowanej do matki? Niech ksiVdz to sobie dobrze zapamiTta: Rewolucja francuska miaQa swe przyczyny; przyszQoWS uniewinni jej gniew. A skutek jej Y to lepszy Wwiat. Z jej najstraszliwszych uderzeU powstaje pieszczota dla ludzkoWci. Streszczam siT. KoUczT juX, bo mam zbyt wielkV przewagT. A zresztV umieram. I odwrRciwszy oczy od biskupa, czQonek Konwentu dokoUczyQ swoje myWli kilku spokojnymi sQowami: YTak, gwaQty postTpu noszV nazwT rewolucji. A gdy ustanV,oto co stwierdziS moXna: Xe "ludzkoWciV potrzVWniTto, aby poszQa naprzRd. !Starzec nie domyWlaQ siT, Xe zdobywaQ po kolei wszystkie !szaUce, ktRrymi siT biskup we wnTtrzu swoim obwarowaQ; pozostaQ wszakXe jeszcze jeden i spoza ostatniego okopu biskupa Benvenuto padQo sQowo, w ktRrym znRw zadwiTczaQy wszystkie ostre zgrzyty poczVtku ich rozmowy: YPostTp musi wierzyS w Boga. Dobro nie moXe mieS bezboXnej sQugi. Ateusz zQym jest przewodnikiem rodzaju ludzkiego. STdziwy przedstawiciel ludu !nic nie odpowiedziaQ. ZadrXaQ tylko. SpojrzaQ w niebo i Qza powoli narodziQa siT w jego spojrzeniu. Gdy powieki &napeQniQy siT, Qza spQynTQa po jego bladym policzku i starzec przemRwiQ zajVkujVc siT nieco, cicho i jakby do siebie, ze spojrzeniem zatopionym w gQTbinach: Y O, Ty! DoskonaQoWci! Ty jedna istniejesz! !Biskup doznaQ nie dajVcego siTopisaS wzruszenia. Po chwili milczenia starzec #podniRsQ palec ku niebu i rzekQ:"YNieskoUczonoWS istnieje. Jest tam! Gdyby nieskoUczonoWS nie miaQa swojej indywidualnoWci, moja indywidualnoWS byQaby jej granicV. Nie byQaby nieskoUczona, czyli Xe nie "istniaQaby... lecz ona istnieje! WiTc nieskoUczonoWS ma swoje ja , ktRrym jest BRg. UmierajVcy wyrzekQ te ostatnie wyrazy gQosem donoWnym, drXVcym z zachwyconego uniesienia, jak gdyby kogoW widziaQ. A gdy dokoUczyQ, zamknTQy mu siT powieki. WysiQek wyczerpaQ go.Widocznym byQo, Xe w tej jednej chwili przeXyQ kilka godzin, ktRre mu jeszcze pozostaQy. To, co wyrzekQ, "zbliXyQo go do Tego, ktRry jest#w Wmierci. ZbliXaQa siT chwila ostatnia. Biskup zrozumiaQ to, byQ juX czas Y przybyQ tu przecie jako#kapQan. Z zupeQnej oziTbQoWci przeszedQ stopniowo do niezmiernego wzruszenia; spojrzaQ na te oczy zamkniTte, ujVQ tT pomarszczonV i zimnV dQoU i pochyliQ siT nad konajVcym. YTa godzina naleXy do Boga. Czy nie sVdzi pan, Xe szkoda !by byQo, gdybyWmy siT spotkali na prRXno? CzQonek Konwentu otworzyQ oczy. Powaga i cieU jakiW rozpostarQy siT na jego twarzy. YKsiTXe biskupie YrzekQ z !powolnoWciV, ktRra pQynTQa bardziej chyba z godnoWci #ducha niX z osQabienia ciaQa Y spTdziQem Xycie na rozmyWlaniu, badaniu, kontemplacji. MiaQem lat szeWSdziesiVt, gdy kraj mRj !powoQaQ mnie i kazaQ wmieszaSsiT w swoje sprawy. ByQy !naduXycia Y walczyQem z nimi; !byQy tyranie Y niszczyQem je; "byQy prawa i zasady Y gQosiQemje i wyznawaQem. Ziemia naszazostaQa napadniTta przez wroga YbroniQem jej; Francja byQa zagroXona nastawiQem !piersi. Nie byQem bogaty, dziW jestem ubogi. ByQem jednym z wQadcRw paUstwa; piwnice skarbca byQy przepeQnione kruszcem tak, Xe trzeba byQo podpieraS Wciany, aby nie !runTQy pod ciTXarem srebra i zQota, jadaQem w garkuchni przy ulicy Suchego Drzewa za dwadzieWcia su od osoby. PomagaQem uciWnionym, niosQem ulgT cierpiVcym. PodarQem obrus z oQtarza, to prawda, ale po to, Xeby opatrzyS rany ojczyzny. WspieraQem zawsze pochRd ludzkoWci ku WwiatQu, czasem opieraQem siT bezlitosnemu "postTpowi. ZdarzaQo mi siT teXchroniS moich wQasnych przeciwnikRw, was wQaWnie. W Peteghem we Flandrii, tam gdzie krRlowie z rodu MerowingRw mieli swRj paQac, jest klasztor urbanistRw, opactwo Ww. Klary w Beaulieu, ktRre ocaliQem w r. 1793. ObowiVzek mRj speQniaQem wedle siQ, robiQem tyle dobrego, ile tylko mogQem. Potem zostaQem wygnany, Wcigany, przeWladowany, oczerniony, wyWmiany, spotwarzony, przeklTty, skazany. Od wielu juX lat, majVc siwe wQosy, czujT, Xe !wiele ludzi sVdzi, iX ma prawo mnV gardziS; dla biednego, ciemnego tQumu mam twarz potTpieUca i nie nienawidzVc nikogo, przyjVQem odosobnienie nienawiWci . Ter az mam osiemdziesiVt szeWS lat, umieram. Po co przychodzisz do mnie? Y PrzychodzT po twe bQogosQawieUstwo!! YrzekQ biskup. I uklVkQ. Gdy biskup podniRsQ gQowT, oblicze czQonka Konwentu przybraQo wyraz dostojeUstwa. SkonaQ. Biskup powrRciQ do domu !gQTboko pogrVXony w myWlach nie znanych nikomu. CaQV noc spTdziQ na modlitwie. Nazajutrz kilku ciekawych WmiaQkRw prRbowaQo zagadywaS go o czQonka Konwentu G. Y wskazaQ im tylko na niebo. Od tej chwili czuQoWS jego i "braterska miQoWS dla ubogich i cierpiVcych podwoiQa siT. Wszelkie przypomnienie tego starego zbrodniarza G. wprowadzaQo go w jakVW dziwnV zadumT. Nikt by nie umiaQ powiedzieS, czy przejWcie obok tego ducha, czy odblask tego wielkiego !sumienia nie przyczyniQ siT do przybliXenia go do doskonaQoWci. Te odwiedziny pasterskie !staQy siT naturalnie przyczynVwielu rozmRw w miejscowych koteryjkach czy wezgQowie takiego konajVcego byQo miejscem stosownym dla biskupa? Tam nie moXna byQo spodziewaS siT nawrRcenia. Wszyscy ci rewolucjoniWci sV !niepoprawni. WiTc po cRX byQochodziS? Czego tam szukaQ? Widocznie bardzo byQ ciekawy, jak to wyglVda, kiedy diabeQ przychodzi po duszT. KtRregoW dnia pewna wdowa, ztych, co to uwaXajV impertynencjT za dowcip, odezwaQa siT do niego: Y Ekscelencjo!! pytajV siT, !kiedy wasza wielebnoWS wQoXy czerwonV czapkT frygijskV? Y O!! o! To jaskrawy kolor! Y "odparQ biskup. Y Na szczTWcie ci, co nim gardzV we frygijskiej czapce, czczV go w kardynalskim kapeluszu. ZastrzeXenie !Grubo omyliQby siT ten, kto by stVd wywnioskowaQ, Xe biskupBenvenuto byQ biskupem filozofem lub proboszczem patriotV . Jego spotkanie, rzec by moXna prawie jego poQVczenie siT w duchu z czQonkiem Konwentu G. zdziwiQo go tylko nieco i uczyniQo jeszcze Qagodniejszym. To wszystko. ChociaX ksiVdz Benvenuto nie byQ zgoQa czynnym politykiem,nie od rzeczy bTdzie wskazaS tu w kilku sQowach, jakV zachowywaQ postawT wobec wypadkRw Rwczesnych, zaQoXywszy, Xe ksiVdz Benvenuto w ogRle myWlaQ kiedykolwiek o zajmowaniu jakiejW postawy. Cofnijmy siT wstecz o lat kilka. W pewien czas po wyniesieniu ksiTdza Myriela na biskupstwo cesarz mianowaQ go baronem Cesarstwa, razem z kilku innymi biskupami. Jak wiadomo, w nocy z dnia 5 na 6lipca 1809 r. uwiTziono papieXa; z tej okazji NapoleonpowoQaQ ksiTdza Myriela do ParyXa na synod biskupRw francuskich i wQoskich. Zgromadzenie zebraQo siT w katedrze Notre-Dame i po raz pierwszy odbyQo posiedzenie 15 czerwca 1811 roku pod przewodnictwem kardynaQa Fescha. KsiVdz Myriel byQ jednym z dziewiTSdziesiTciu piTciu obradujVcych biskupRw.Ale obecny byQ tylko na jednym posiedzeniu i na trzech czy czterech konferencjach. Biskup gRrskiej diecezji, zbliXony do przyrody,XyjVcy w ubRstwie wieWniaczym, zdawaQ siT wnosiS miTdzy tych dostojnikRw myWli, ktRre zmieniaQy temperaturT zgromadzenia. PrTdko teX wrRciQ do Digne. Zapytany, dlaczego tak spiesznie opuWciQstolicT, odpowiedziaQ: PrzeszkadzaQem im. Przeze mnie szQo na nich WwieXe powietrze. SprawiaQem wraXenie otwartych drzwi . Innym razem mRwiQ: CRX chcecie? Te wielebnoWci to ksiVXTta. A ja jestem tylko ubogim chQopskim biskupem . W istocie, nie podobaQ siT. WWrRd wielu niezwykQych rzeczy, pewnego wieczora, gdy byQ u jednego z najdostojniejszych swych kolegRw, wyrwaQy mu siT takie"sQowa: PiTkne zegary! piTkne !dywany! piTkne liberie! Jakie tomusi byS uciVXliwe! O, nie chciaQbym mieS tych zbytkRw,ktRre nieustannie wrzeszczaQyby mi w ucho: tyleludzi jest gQodnych, tylu ludziom jest zimno, tyle jest ubogich, tyle ubogich! Powiedzmy mimochodem, Xe nienawiWS do przepychu nie jest nienawiWciV rozumnV. MieWci ona bowiem w sobie nienawiWS do sztuki. A jednak u duchownych, jeWli wyQVczymy obrzVdki koWcielnei reprezentacjT, przepych jestwadV. Zdaje siT zdradzaS skQonnoWci nie caQkiem zgodnez pojTciem miQosierdzia. Bogaty kapQan to sprzecznoWS.KapQan powinien byS blisko ubogich. A czyX moXna dotykajVc w dzieU i w nocy "wszystkich nieszczTWS, nTdz i !niedoli Ynie pokryS siT samemuowym WwiTtym ubRstwem, nibykurzem pracy? Czy moXna wyobraziS sobie czQowieka, ktRry stoi przy rozpalonym piecu i nie rozgrzeje siT? Czy moXna wyobraziS sobie robotnika, co pracuje jako palacz, a nie ma ani jednego osmalonego wQosa, ani brudu za paznokciami, ani potu na czole, ani odrobiny popioQu na twarzy? Pierwszym dowodem miQosierdzia w ksiTdzu, zwQaszcza w biskupie, jest ubRstwo. Tak teX zapewne myWlaQ ksiVdz biskup Digne. #Nie naleXy sVdziS zresztV, Xe w pewnych punktach draXliwych podzielaQ to, co byWmy nazwali ideami wieku . MaQo siT wdawaQ w Rwczesne spory teologiczne i milczaQ o kwestiach, w %ktRrych KoWciRQ WcieraQ siT z paUstwem; gdyby naU jednak bardzo nalegano, okazaQoby siT, Xe jest raczej ultramontanem niX gallikanem. PoniewaX robimy portret i nie chcemy ukrywaS niczego, musimy dodaS, Xe z chQodnV obojTtnoWciV patrzyQ na upadek Napoleona. Od roku 1813 braQ udziaQ we wszystkich nieprzyjaznych mumanifestacjach lub je przynajmniej pochwalaQ. Nie chciaQ go widzieS, gdy przejeXdXaQ powracajVc z Elby, wstrzymaQ siT od nakazania w swej diecezji modQRw publicznych za cesarza podczas Stu Dni. kaQo k.gb.tmpQo_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgB! c6 " 3 #5m c $" c/ %& c &X1 c 'HZ- c?F8>Fchleba, Xe w kaXdym razie lepiej byQo zaczekaS, aX da mu go miQosierdzie lub praca; Xe powiedzenie, iX nie moXna czekaS, kiedy siT jest gQodnym, nie jest argumentem caQkowicie niezbitym, Xe, przede wszystkim, rzadko !dosQownie umiera siT z gQodu; Xe, dalej, na szczTWcie czy "teX na nieszczTWcie, czQowiek moXe cierpieS dQugo i wiele, moralnie i fizycznie, i nie umiera; Xe wiTc trzeba byQo mieS cierpliwoWS; Xe nawet wyszQoby to na korzyWS biednym dzieciom; Xe byQo szaleUstwem ze strony nieszczTWliwego biedaka chwytaS za kark caQe spoQeczeUstwo i wyobraXaS sobie, iX kradzieXV !wydobTdzie siT z nTdzy; Xe w kaXdym razie wychodzi siT z nTdzy nie tymi drzwiami, ktRreprowadzV do haUby; ze po prostu nie miaQ racji. NastTpnie zadaQ sobie pytanie:Czy w tej fatalnej historii tylko on jeden nie miaQ racji? Czy przede wszystkim nie byQopowaXnV sprawV, Xe on, czQowiek pracowity, nie miaQ chleba? Czy dalej, po popeQnieniu wystTpku i przyznaniu siT do winy, kara nie byQa za surowa i za wielka.Czy nie wiTksze naduXycie popeQniQo prawo przez swV karT niX winowajca Przez swRjwystTpek? Czy na szali !sprawiedliwoWci nie przewaXyQ grzechu ciTXar pokuty? Czy nadmiar kary byQ tylko zniweczeniem wystTpku, czy nie doprowadziQ do odmiany poQoXenia, na miejsce bQTdu winowajcy przesuwajVc bQVd kary, z przestTpcy czyniVc #ofiarT, z dQuXnika wierzyciela iostatecznie stawiajVc prawo po stronie tego, ktRry je pogwaQciQ? Czy ta kara, pomnaXana wskutek kolejnych usiQowaU ucieczki, nie staQa siT w koUcu zamachem silniejszego na sQabszego, gwaQtem dokonanym przez spoQeczeUstwo na jednostce, zbrodniV popeQnianV codziennie, zbrodniV, ktRra !trwaQa dziewiTtnaWcie lat? Czynie jest potworne, Xe spoQeczeUstwo obchodzi siT w ten sposRb wQaWnie ze swymi czQonkami najgorzej potraktowanymi przy rozdzialedRbr. ktRrego dokonuje przypadek, a co za tym idzie najgodniejszymi pobQaXania? ZadaQ sobie te pytania, a gdy je rozwiVzaQ, osVdziQ spoQeczeUstwo i potTpiQ. SkazaQ je na swV nienawiWS. UczyniQ je odpowiedzialnym za"swRj los i powiedziaQ sobie, Xe kiedyW moXe zaXVda od niego rachunku. PowiedziaQ sobie, Xenie ma rRwnowagi miTdzy "szkodV, ktRrV on wyrzVdziQ, aszkodV, ktRrV jemu wyrzVdzono; orzekQ wreszcie, Xe jego kara wprawdzie nie !jest niesprawiedliwoWciV, lecz niewVtpliwie jest niegodziwoWciV. Gniew moXe byS szalony i bezsensowny, zirytowaS siT moXna niesQusznie, ale oburzamy siT wtedy tylko, gdy!choS w czTWci mamy racjT. JanValjean czuQ oburzenie. A przy tym od spoQeczeUstwa ludzkiego doznaQ tylko krzywd,oglVdaQ tylko jego rozgniewane oblicze, ktRre ono nazywa swV SprawiedliwoWciV i ukazuje tym, w ktRrych uderza. Ludzie podeszli do|niego po to tylko, aby go zmiaXdXyS. KaXde #zetkniTcie siT z nimi byQo! dla niego ciosem. Nigdy, od dzieciUstwa, od utraty matki, "od rozstania siT z siostrV, nie usQyszaQ dobrego sQowa, nie spotkaQ Xyczliwego spojrzenia.BrnVc z cierpienia w cierpienie, doszedQ w koUcu doprzekonania, Xe Xycie jest !wojnV i Xe w tej wojnie on byQzwyciTXonym. JedynV jego broniV byQa nienawiWS. PostanowiQ wyostrzyS jV w wiTzieniu i wychodzVc zabraS ze sobV na drogT. ByQa w Tulonie szkoQa dla wiTniRw, utrzymywana przez ksiTXy zgromadzenia Ww.Jana: udzielano w niej poczVtkRw nauki tym nieszczTWnikom, ktRrzy mieli dobrV wolT uczyS siT. Jan Valjean miaQ dobrV wolT. PoszedQ do szkoQy w czterdziestym roku Xycia i nauczyQ siT czytaS, pisaS, rachowaS. CzuQ, Xe umacniajVc umysQ, umacniaQ swV nienawiWS. W pewnych wypadkach wyksztaQcenie i oWwiata mogV posQuXyS do przedQuXenia zQa. Smutno wspominaS o tym: osVdziwszy spoQeczeUstwo, "ktRre go skrzywdziQo, osVdziQ takXe OpatrznoWS, ktRra stworzyQa !spoQeczeUstwo, i rRwnieX jV potTpiQ. Tak wiTc przez te !dziewiTtnaWcie lat mTczarni i niewoli dusza jego podnosiQa siT i upadaQa jednoczeWnie. !JednV stronV wchodziQo w niV WwiatQo, drugV ciemnoWS. Jan Valjean, jak widzieliWmy, nie byQ zQy z natury. WchodzVc do wiTzienia byQ jeszcze dobry. Tam potTpiQ spoQeczeUstwo i uczuQ, Xe staje siT zQy; potTpiQ !OpatrznoWS i uczuQ, Xe staje siT bezboXny. WQaWciwoWciV kar tej natury Yw ktRrych przewaXa to, co bezlitosne, a wiTc to, co znikczemniajVce Yjest, Xe powoli, w jakimW tTpym procesie przeobraXenia, zmieniajV czQowieka w dzikiego zwierza. Czasami nawet w zwierza okrutnego. PrRby ucieczki Jana Valjean, kolejne a uporczywe, sV wystarczajVcym Wwiadectwem tego, jak dziwacznie prawo urabia ludzkV duszT. Jan Valjean ponawiaQby te usiQowania, nieuXyteczne i "szalone, ilekroS nastrTczaQaby siT po temu sposobnoWS, ani chwili nie myWlVc o nastTpstwach lub o poczynionych juX doWwiadczeniach. WyrywaQ siT gwaQtownie jak wilk, gdy widzi, Xe otwarto klatkT. Instynkt mRwiQ mu: Uciekaj! RozsVdek rzekQby mu: ZostaU! Ale wobec tak silnej pokusy znikaQ rozsVdek, zostawaQ !tylko instynkt. DziaQaQo tylko zwierzT. A gdy chwytano go, nowe kary sprawiaQy tyle !tylko, Xe rosQo przeraXenie i dzikoWS. !SzczegRQem, ktRrego pominVS nie sposRb, jest, Xe miaQ on #siQT fizycznV, ktRrej Xaden z !wiTniRw nie dorRwnaQ. Przy #ciTXkiej pracy, przy WciVganiu liny, przy wyciVganiu windy, Jan Valjean starczaQ za czterech ludzi. PodnosiQ i dwigaQ ogromne ciTXary na plecach i w potrzebie zastTpowaQ lewar. Towarzysze przezwali go Janem Dwigiem. Razu pewnego, kiedy naprawiano balkon ratusza w Tulonie, jedna z cudownych kariatyd Pugeta, ktRre podpierajV ten balkon, obluzowaQa siT i juX miaQa "runVS. Jan Valjean, ktRry byQ w pobliXu, podtrzymaQ ramieniem kariatydT, dopRki nie nadbiegli inni robotnicy. !ZrTcznoWS jego przewyXszaQa jeszcze siQT. NiektRrzy galernicy, wiecznie marzVcy o ucieczce, dochodzV w koUcu do prawdziwego kunsztu w %QVczeniu zrTcznoWci i siQy. Jestto kunszt muskuQRw. CaQa statyka, tajemnicza a Swiczona przez wiTniRw, tych wiecznych zazdroWnikRw much i ptakRw. WspinaS siT popionowej Wcianie, znajdowaS punkty oparcia w miejscach, gdzie ledwie widaS wystTp muru Y to byQa dla Jana Valjean igraszka. Po kancie muru, zdany tylko na siQT swojego grzbietu i swoich "kolan, wpierajVc siT Qokciami ipiTtami w chropowatoWS cegieQ, potrafiQ jakby magicznV sztukV dotrzeS do wysokoWci trzeciego piTtra. Czasami wchodziQ w ten sposRb na dach wiTzienia. MRwiQ maQo. Nie WmiaQ siT wcale. Trzeba byQo jakiegoW niezwykQego wstrzVsu, Xeby mu wyrwaS, raz albo dwa razy do roku, ten ponury wybuch Wmiechu galernika, brzmiVcy jak echo Wmiechu szatana. WyglVdaQ, jak gdyby wciVX byQ pochQoniTty wpatrywaniemsiT w coW strasznego. ByQo w istocie coW, co go pochQaniaQo. Poprzez chorobliwe wraXenia niekompletnej natury i znTkanego umysQu czuQ na !sobie niewyranie jakVW rzecz potwornV. IlekroS obracaQ gQowT i prRbowaQ podnieWS oczy do gRry w tym ciemnym isinym pRQmroku, w ktRrym !peQzaQ, widziaQ z rozpaczV i wWciekQoWciV, jak roWnie, spiTtrza siT i wznosi nad nim w nieskoUczonoWS niesamowicie stromy, straszliwy stos rzeczy, praw, przesVdRw, ludzi i wydarzeU, ktRrego konturRw nie mRgQ objVS spojrzeniem, ktRrego ogrom przeraXaQ go, a ktRry nie byQ niczym innym, jak olbrzymiV piramidV zwanV !cywilizacjV. RozrRXniaQ tu i Rwdzie w tej rojVcej siT bezksztaQtnej masie, raz blisko siebie, to znowu daleko,na niedostTpnych kondygnacjach, jakVW grupT !ludzkV, jakiW szczegRQ jasno oWwietlony Y dozorcT wiTziennego z kijem w rTku, Xandarma z szablV, dalej arcybiskupa w infule, a na samym szczycie, jak sQoUce, cesarza w koronie i olWniewajVcym blasku. ZdawaQo mu siT, Xe ten daleki przepychnie tylko nie rozpraszaQ jego nocy, ale jV czyniQ jeszcze bardziej grobowV i bardziej czarnV. Wszystko to Y prawa, przesVdy, wydarzenia, ludzie, !rzeczy YporuszaQo siT nad nim w rozmaitych kierunkach, po zawiQych i tajemniczych torach, jakie BRg wyznacza cywilizacji, deptaQo go i !miaXdXyQo z jakimW spokojnym okrucieUstwem i z nieubQaganV!obojTtnoWciV. Dusze upadQe nasamo dno niedoli, nieszczTWnicy zagubieni w najniXszych krTgach piekieQ, gdzie juX nikt nie zaglVda, wzgardzeni przez prawo, czujV na swoich gQowach caQyciTXar spoQeczeUstwa ludzkiego, tak gronego dla tych, ktRrzy sV poza nim, i tak strasznego dla tych, ktRrzy sV pod nim. W takim poQoXeniu Jan Valjean#rozmyWlaQ; jakieX to mogQy bySrozmyWlania? Gdyby ziarnko prosa pod mQyUskim kamieniem umiaQo #myWleS, myWlaQoby niewVtpliwieto, co myWlaQ Jan Valjean. Wszystkie te rzeczy "YrzeczywistoWS peQna upiorRw,!majaki peQne rzeczywistoWci Y wytworzyQy w nim w koUcu jakiW stan wewnTtrzny, ktRrego prawie nie moXna wyraziS. Niekiedy stawaQ wWrRd swej #pracy galerniczej. ZamyWlaQ siT.Rozum jego, dojrzalszy i zarazem bardziej niX niegdyW zmVcony, buntowaQ siT. Wszystko, co go spotkaQo, wydawaQo mu siT niedorzeczne: to sen. PatrzyQ na dozorcT stojVcego tuX, o kilka krokRw, dozorca wydawaQ mu siT widmem; nagleY widmo to uderzaQo go batem.wiat widzialny prawie nie istniaQ dla niego. MoXna by niemal powiedzieS, Xe dla Jana Valjean nie byQo ani sQoUca, ani piTknych dni letnich, ani jasnego nieba, ani WwieXych kwietniowych porankRw. Zazwyczaj jakieW piwniczne !okienko oWwietlaQo tT duszT. Na zakoUczenie, streszczajVc to, co ze sQRw tutaj !powiedzianych da siT streWciS i pokazaS w konkretnych faktach Y tyle tylko powiemy, Xe po dziewiTtnastu latach Jan Valjean, nieszkodliwy ogrodnik z Faverolles, grony galernik z Tulonu, dziTki sposobowi, w jaki go wiTzienieuksztaQtowaQo, staQ siT zdolnym do dwojakiego rodzaju wystTpkRw: po pierwsze, do zQego czynu, nagQego, nie przemyWlanego, popeQnionego lekkomyWlnie, instynktownie, bTdVcego niby odwetem za wycierpiane zQo; po wtRre, do zQego czynu ciTXkiego, powaXnego, dokonanego Wwiadomie i obmyWlonego za pomocV !faQszywych pojTS, ktRre mogVpowstawaS w czQowieku pod wpQywem podobnego nieszczTWcia. Wszystko, co obmyWlaQ, przechodziQo trzy kolejne fazy, pewnym tylko naturom wQaWciwe: rozumowanie, wolT i upRr. Bodcem byQo mu nieustanne oburzenie, gorycz duszy, gQTbokie poczucie wycierpianych krzywd, sprzeciw, nawet wobec dobrych, niewinnych i !sprawiedliwych, jeXeli sV tacy.Punktem wyjWcia i celem wszystkich jego myWli byQa nienawiWS do ludzkiego prawa, nienawiWS, ktRra jeXeli jej rozwoju nie powstrzyma jakieWopatrznoWciowe wydarzenie, staje siT po pewnym czasie nienawiWciV do wszelkiego stworzenia, i wyraXa siT w nieustannej i brutalnej XVdzy szkodzenia; komukolwiek, !jakiejkolwiek XyjVcej istocie. Jak widzimy, nie bez powodu paszport nazywaQ Jana Valjean czQowiekiem bardzo niebezpiecznym . Rok po roku dusza ta wysychaQa coraz bardziej, z wolna, ale nieuniknienie. Gdy suche serce Y suche i oko. WychodzVc z wiTzienia, od dziewiTtnastu juX lat nie uroniQ ani jednej Qzy. Fala i mrok CzQowiek za burtV! Co z tego? Statek nie zatrzymuje siT. Jest wiatr i ten spowity zmierzchem statek ma marszrutT, ktRrej musi przestrzegaS. PQynie dalej. CzQowiek znika, po chwili zjawia siT, zanurza i znowu wraca na powierzchniT; statek, miotany przez huragan, jest zajTty manewrowaniem, marynarze i pasaXerowie nawet juX nie widzV tonVcego, jego nieszczTsna gQowa staQa siT juX tylko punktem wWrRd bezmiaru fal. CzQowiek rzuca w otchQaU okrzyki rozpaczy. Jakim strasznym widmem jest ten znikajVcy Xagiel! Patrzy na niego, patrzy nieprzytomnie. "Ale Xagiel oddala siT, szarzeje,jest coraz mniejszy. CzQowiek jeszcze tak niedawno byQ tam,#naleXaQ do zaQogi, tak jak inni chodziQ po pokQadzie, do niego, tak jak do nich, !naleXaQo powietrze i sQoUce, !byQ wWrRd XyjVcych. A teraz #co siT staQo? PoWliznVQ siT, upadQ i wszystko skoUczone. Jest w potwornej wodzie. Pod stopami ma juX tylko coW, co ucieka i usuwa siT. Podarte i poszarpane przez wiatr morze otacza go koszmarnie, rozkoQysana otchQaU wciVga, niezliczone Qachmany odmTtu powiewajV nad jego gQowV, ohydne zbiegowisko fal pluje na niego, jakieW otwory o niewyranych konturach szczerzV ku niemu swoje paszcze; za kaXdym razem, kiedy siT zanurza, widzi czeluWcie peQne nocy; nieznane, straszliwe roWliny chwytajV go, oplVtujV mu nogi, ciVgnV ku sobie; czQowiek czuje, Xe staje siT otchQaniV, zamienia siT w pianT, fale rzucajV go sobie "jak pitkT, kaXV mu piS gorycz,podQy ocean znTca siT nad tonVcym, bezmiar igra z jego agoniV. CaQa ta woda wyglVda,jak przelewajVca siT nienawiWS. CzQowiek jednak walczy, "prRbuje broniS siT i utrzymaS na powierzchni, natTXa muskuQy, pQywa. On, ta nTdznasiQa, ktRra tak szybko siT wyczerpuje, walczy z niewyczerpanym XywioQem. A gdzie siT podziaQ statek? Jest tam, daleko. Ledwo dostrzegalny w szarych ciemnoWciach na horyzoncie. Wraca atak wichru, ulewna piana rzuca siT na swojV ofiarT. CzQowiek podnosi oczy !w gRrT i nie widzi nic oprRcz sinoWci chmur. Nim skona, musibyS Wwiadkiem gigantycznego ataku szaQu, ktRry wstrzVsa morzem. Ta orgia jest dla niegotorturV. SQychaS nieludzkie gQosy, ktRre zdajV siT dochodziS spoza ziemi, z jakiejW przeraXajVcej przestrzeni zewnTtrznej. MiTdzy chmurami sV ptaki, nad"niedolV ludzkV sV anioQy, ale co one tu mogV zrobiS? Te latajVce istoty WpiewajV, unoszVc siT w przestworzach, a on rzTzi. Czuje, jak go jednoczeWnie ogarniajV dwie nieskoUczonoWci, oceanu i nieba; jedna jest grobem, druga Wmiertelnym caQunem. Noc zapada, po godzinach pQywania siQy go opuszczajV, statek, ta rzecz daleka i "niosVca na sobie ludzi, zniknVQ zupeQnie. On wiTc zostaQ sam w niesamowitej jaskini zmroku, opada, prTXy siT i wije, czujVc pod sobV bezksztaQtne potwory rejonRwniewidzialnego: woQa. Nie ma juX ludzi. Gdzie jest BRg? CzQowiek wota: Ratunku! Ratunku! I znowu woQa. Na horyzoncie nic nie widaS. I na niebie nie. CzQowiek bQaga przestrzeU, !falT, algi, rafT wszystko jest gQuche. Zaklina o pomoc burzT Y burza jest niewzruszona, uznaje tylko rozkazy nieskoUczonoWci. !DokoQa niego ciemnoWS, mgQa, samotnoWS, tumult gwaQtowny i bezduszny, rozbiegajVce siT "gdzieW faQdy drapieXnych wRd. W nim groza i zmTczenie. Pod nim upadek. adnego punktu oparcia. CzQowiek myWli o ciemnych przygodach martwego ciaQa w mroku bez granic. Bezdenne zimno obezwQadnia go. lego dQonie zamykajV siT kurczowo i chwytajV nicoWS. Wichry, chmury, wiry, powiewy, bezuXyteczne gwiazdy! Co robiS? Zrozpaczony rezygnuje, ze "zmTczenia godzi siT na WmierS,jest mu juX wszystko jedno, niech bTdzie, co bTdzie, poddaje siT i oto opada na zawsze w czarnV toU zagQady.OkrucieUstwo idVcych przed siebie spoQeczeUstw ludzkich. Ilu ludzi, ile dusz ginie po drodze. W jaki ocean wpada wszystko, co prawo odtrVca! Jak strasznie cofa siT pomocna rTka! O Wmierci duchowa! Morze to nieubQagana noc spoQeczna, w ktRrV system karny rzuca swoich potTpieUcRw. Morze to bezgraniczna nTdza. Dusza, unoszona przez tT #otchQaU, moXe staS siT trupem.Kto jV wskrzesi? Nowe krzywdy Kiedy nadszedQ dzieU opuszczenia galer, kiedy Jan Valjean usQyszaQ obce jego "uszom sQowa: JesteW wolny , wydaQo mu siT to niepodobieUstwem, rzeczV RQ.tmpQo_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgB@p c_A' h cB c%C!i cDx, cE7JNniesQychanV; Xywy blask, promieU prawdziwego WwiatQa !XyjVcych, nagle przeniknVQ dojego wnTtrza. PromieU ten !jednak wkrRtce zbladQ. MyWl o swobodzie olWniQa Jana Valjean. UwierzyQ w nowe Xycie. WkrRtce poznaQ, czym jest swoboda, ktRrej dano XRQty paszport. A iluX goryczy staQo siT to powodem. ObrachowaQ, Xe zarobek jego za caQy czas pobytu w wiTzieniu wyniesie sto siedemdziesiVt jeden frankRw. Sprawiedliwie przyznaS trzeba, Xe w rachunku swym zapomniaQ odjVS przymusowy odpoczynekw niedziele i WwiTta, co w ciVgu lat dziewiTtnastu zmniejszyQo sumT blisko o dwadzieWcia cztery franki. W kaXdym razie przez rRXne odtrVcenia zarobek zmniejszyQ!siT do stu dziewiTciu frankRw i piTtnastu su, ktRre mu wyliczono przy wyjWciu z wiTzienia. Nic z tego nie zrozumiaQ i uwaXaQ siT za pokrzywdzonego. Powiedzmy po prostu: za okradzionego. Nazajutrz po uwolnieniu, w Grasse, przed bramV destylarniolejku pomaraUczowego zobaczyQ ludzi zdejmujVcych paki. OfiarowaQ swe usQugi. pieszono siT z wyQadunkiem, #wiTc go przyjTto. ZabraQ siT doroboty. ByQ pojTtny, silny i zrTczny; pracowaQ gorliwie: wQaWciciel destylarni zdawaQ siT byS zadowolony. W czasie roboty przechodziQ Xandarm, zauwaXyQ go i zapytaQ o papiery. Trzeba byQo pokazaS XRQty paszport, po czym Jan Valjean znRw zabraQ siT do pracy. Na krRtko przedtem zapytaQ jednego z robotnikRw,$ile im pQacV dziennie; usQyszaQ, Xe trzydzieWci su. Wieczorem, poniewaX musiaQ rano ruszyS w"drogT, poszedQ do wQaWciciela #destylarni i poprosiQ o zapQatT.!WQaWciciel nie powiedziaQ ani "sQowa i daQ mu piTtnaWcie su. ZaprotestowaQ. Odpowiedziano#mu: Dla ciebie i to za duXo . #NalegaQ. WQaWciciel spojrzaQ mu"w oczy i rzekQ: A do lochu . #I tu rRwnieX wydaQo mu siT, Xe go okradli. SpoQeczeUstwo, paUstwo, uszczuplajVc jego zarobek wiTzienny, okradQo go hurtownie. Teraz przyszQa kolej na jednostkT, ktRra go okradQa detalicznie. Uwolnienie nie jest wyzwoleniem. Wychodzi siT z wiTzienia, nie wychodzi siT spod wyroku. Oto, co go spotkaQo w Grasse. WidzieliWmy, w jaki sposRb przyjTto go w Digne. CzQowiek obudzony A wiTc kiedy na zegarze katedralnym biQa godzina !druga, Jan Valjean obudziQ siT.ObudziQo go zbyt dobre posQanie. Od lat blisko "dwudziestu nie spaQ na QRXku, a chociaX siT nie rozebraQ, uczucie byQo zbyt nowe, by mogQo nie zakQRciS mu snu. SpaQ przeszQo cztery godziny. ZnuXenie minTQo. ByQ przyzwyczajony do krRtkiego odpoczynku. OtworzyQ oczy, popatrzyQ chwilT w ciemnoWS dokoQa i znowu je zamknVQ, aby zasnVS. Kto doznaQ we dnie wielu !rRXnych wraXeU, kto umysQ mazajTty wieloma sprawami, ten zasypia wprawdzie, ale obudziwszy siT nie uWnie juX powtRrnie. Sen Qatwiej przychodzi niX wraca. Tak teX staQo siT i z Janem Valjean. "Nie mRgQ zasnVS po raz drugi izaczVQ rozmyWlaS. ByQa to u niego jedna z tych chwil, kiedy myWli ludzkie sV niejasne i chaotyczne. Przez mRzg przepQywaQy mu nieustannie najrozmaitsze wVtki. Wspomnienia, dawne i WwieXe, pQywaQy tam, zmieszane, krzyXujVc siT co chwila, tracVc ksztaQty, olbrzymiejVc potwornie i nagle znikajVc niby w jakiejW wodziebQotnistej i wzburzonej. W caQym tym tQoku jedna myWl nieustannie powracaQa i odganiaQa inne. A oto i ona: zauwaXyQ szeWS nakryS srebrnych i wazowV QyXkT, !ktRre pani Magloire poQoXyQa na stole. Te szeWS srebrnych nakryS "opTtaQy go. ByQy tuX. O kilka krokRw. Kiedy przechodziQ !przez sVsiedni pokRj, idVc do alkowy, gdzie miaQ nocowaS, stara sQuXVca kQadQa je do szafki umieszczonej w gQowach QRXka. Dobrze zapamiTtaQ tT szafkT. Na prawo, idVc z jadalni. Masywne srebro. I stare. Wraz z QyXkV wazowV moXna by za to dostaS co najmniej dwieWcie frankRw. Dwa razy "wiTcej niX to, co zarobiQ przez"dziewiTtnaWcie lat. Prawda, Xe zarobiQby wiTcej, gdyby go "administracja nie okradQa . GodzinT caQV umysQ jego !wahaQ siT wWrRd tych myWli, nie bez pewnej walki. WybiQa trzecia. OtworzyQ znowu oczy,#podniRsQ siT nagle na posQaniu,wyciVgnVQ rTkT, poszukaQ swego plecaka, ktRry rzuciQ w kVt alkowy, potem zwiesiQ nogi, dotknVQ nimi podQogi i nie wiedzVc prawie w jaki sposRb, usiadQ na QRXku. Pewien czas siedziaQ zamyWlony, w pozycji, ktRra mogQa siT wydaS zQowrogV temu, kto by go ujrzaQ tak w ciemnoWciach, rozbudzonego wdomu, w ktRrym wszyscy spali.Nagle schyliQ siT, zdjVQ !trzewiki, ostroXnie postawiQ jena plecionce przy QRXku, po czym wrRciQ do poprzedniej pozycji i trwaQ bez ruchu, w zamyWleniu. WWrRd tych ohydnych rozwaXaU, myWli, o ktRrych wspomnieliWmy, snuQy mu siT nieustannie po gQowie, wchodziQy, wychodziQy, wracaQy, jak gdyby naciskaQy na niego, prRcz tego zaWnie pojmujVc dlaczego, z jakVW mechanicznV uporczywoWciV pRQsnu YstawaQ mu ciVgle przed oczyma poznany w wiTzieniu galernik nazwiskiem Brevet, ktRrego spodnie trzymaQy siT na jednej baweQnianej szelce. Kraciasty deseU tej szelki uparcie powracaQ mu w pamiTci. SiedziaQ tak bez ruchu i zapewne przetrwaQby w tej pozycji do Wwitu, gdyby zegar nie wybiQ raz jeden Ykwadrans czy teX pRQ godziny. ZdawaS !by siT mogQo, Xe to uderzenie mRwiQo mu: Do roboty. WstaQ, zawahaQ siT jeszcze "chwilT i zaczVQ nasQuchiwaS: cisza w caQym domu; podszedQ ostroXnymi krokami ku oknu, ktRre jaWniaQo w ciemnoWci. Noc nie byQa bardzo gQTboka: WwieciQ ksiTXyc w peQni i gnane wiatrem obQoki przelatywaQy przez niego. ByQowiTc na dworze to ciemniej, to widniej, byQy zaSmienia i "przejaWnienia, a pokRj zalegaQ jakby zmrok. Zmrok ten, dostateczny do rozeznania siT, przerywany zupeQnV ciemnoWciV, gdy chmury zasQoniQy ksiTXyc, przypominaQ blade WwiatQo wpadajVce do piwnicy przez okienko, przed ktRrym przechodzV ludzie. PodszedQszy do okna, Jan Valjean przyjrzaQ mu siT uwaXnie. Nie miaQo krat, wychodziQo na ogrRd i wedQug miejscowego zwyczaju zamkniTte byQo tylko na haczyk. OtworzyQ je, lecz gdy do pokoju wpadQ powiew powietrza, zimny i przejmujVcy, zamknVQ zaraz. SpojrzaQ na ogrRd tym bystrymwzrokiem, ktRry raczej bada, niX patrzy. OgrRd otaczaQ niski mur, Qatwy do przesadzenia. Dalej, za murem, spostrzegQ wierzchoQki rRwno rozstawionych drzew, co wskazywaQo, Xe tuX za ogrodem znajduje siT droga lubuliczka wysadzana drzewami. Rozejrzawszy siT tak w otoczeniu, zrobiQ ruch czQowieka zdecydowanego. cofnVQ siT w gQVb alkowy, wziVQ plecak, otworzyQ, !pogrzebaQ w nim, wyjVQ coW i !poQoXyQ na QRXku, schowaQ trzewiki do jednej z kieszeni !plecaka, zamknVQ i zarzuciQ gona plecy, wQoXyQ czapkT, nasunVQ daszek na oczy, po omacku odszukaQ kij, postawiQgo w kVcie okna, pRniej powrRciQ do QRXka i szybko chwyciQ przedmiot, ktRry poQoXyQ na nim. ByQo to podobne do krRtkiej sztaby Xelaznej, na jednym koUcu zaostrzonej jak oszczep. Trudno byQo rozpoznaS w ciemnoWci, do czego miaQ sQuXyS ten kawaQek Xelaza. MoXe byQ to lewar? MoXe maczuga? Przy Wwietle moXna by byQo zobaczyS, Xe narzTdzie to jest po prostu lichtarzem gRrniczym. WiTniRw uXywano wRwczas czasami do wydobywania kamieni z wysokich skaQ otaczajVcych Tulon i czTsto dawano im narzTdzia gRrnicze.Takie lichtarze sV z lanego Xelaza, zaostrzone i spiczastez jednej strony, aby je moXna byQo wbijaS w skaQT. #WziVQ lichtarz w prawV rTkT i wstrzymujVc oddech, tQumiVc !odgQos krokRw, skierowaQ siT ku drzwiom sVsiedniego pokoju, jak wiemy, sypialni biskupa. Gdy stanVQ u tych "drzwi, przekonaQ siT, Xe byQy uchylone. Biskup ich nie zamknVQ. Co uczyniQ zbudzony czQowiekJan Valjean nasQuchiwaQ. adnego szmeru. PchnVQ drzwi. PchnVQ je koUcem palca, lekko, szybko, jak wchodzVcy do pokoju kot. #Drzwi ustVpiQy i odsunTQy siT nieznacznie i cicho, rozszerzajVc wejWcie. PoczekaQ chwilT, po czym pchnVQ drzwi powtRrnie, Wmielej. Znowu ustVpiQy cicho. OtwarQy siT na tyle, Xe mRgQby juX "przejWS. Ale tuX przy drzwiach "staQ stolik i zagradzaQ drogT. Jan Valjean spostrzegQ przeszkodT. NaleXaQo jeszcze za wszelkV cenT rozszerzyS otwRr. !ZdecydowaQ siT i pchnVQ drzwipo raz trzeci, silniej niX za poprzednich dwRch razRw. Tymrazem zardzewiaQa zawiasa zaskrzypiaQa w ciemnoWciach nagle, ostro i przeciVgle. Jan Valjean zadrXaQ. Skrzyp zawiasy zabrzmiaQ w jego uszach gQoWno i przeraliwie niby trVba sVdu ostatecznego. W pierwszej chwili zdawaQo siTjego podnieconej wyobrani, Xe ta zawiasa oXyQa jakimW strasznym Xyciem i szczeka jak pies, by przestrzec wszystkich, by zbudziS uWpionych ludzi. ZatrzymaQ siT, drXVcy, przeraXony, i z czubkRw $palcRw opadQ na piTty. SQyszaQ tTtno skroni bijVce jak dwa kowalskie mQoty, zdawaQo mu siT, Xe oddech wydobywa siT zjego piersi z haQasem wypadajVcego z jaskini wichru. ByQ pewny, Xe okropnykrzyk rozdraXnionej zawiasy poruszyQ caQy dom niby wstrzVs trzTsienia ziemi; drzwi, pchniTte przez niego, woQaQy na pomoc; starzec wstanie juX za chwilT, obie staruszki zacznV krzyczeS, ludzie przybiegnV; nim kwadrans minie Y stanie na nogi caQe miasto i caQa Xandarmeria. Przez chwilT !zdawaQo mu siT, Xe przepadQ. StaQ, skamieniaQy jak posVg "soli, nie WmiejVc siT ruszyS. UpQynTQo kilka minut. Drzwi otwarte byQy na oWcieX. #OWmieliQ siT zajrzeS do pokoju.Nic siT w nim nie poruszyQo. NastawiQ ucha: w caQym domu nic siT nie ruszaQo. Skrzyp zardzewiaQych zawias nie zbudziQ nikogo. Pierwsze niebezpieczeUstwo minTQo, ale czuQ w sobie "straszny zamTt. Nie cofnVQ siTjednak. Nie cofnVQ siT przecieX i wtedy, kiedy mu siTwydawaQo, Xe jest zgubiony. MyWlaQ tylko o tym, Xeby skoUczyS jak najprTdzej. "PostVpiQ krok naprzRd i wszedQ do pokoju. PokRj pogrVXony byQ w gQTbokiej ciszy. Tu i Rwdzie widniaQy jakieW niepewne ksztaQty Y we dnie byQy to papiery rozrzucone na stole, grube otwarte tomy, ksiTgi zQoXone na stoQku, fotel z porzuconym ubraniem, klTcznik; w tej nocnej godzinie byQy to tylko ciemne kVty i miejsca bielejVce. Jan !Valjean stVpaQ ostroXnie, aby !nie zawadziS o meble. Z gQTbi pokoju sQyszaQ rRwny i spokojny oddech WpiVcego biskupa. !Nagle zatrzymaQ siT. ByQ przy QRXku. StanVQ przy nim !prTdzej, niX siT spodziewaQ. Niekiedy przyroda z jakVW ponurV trafnoWciV i rozumem dostosowuje swe widoki i efekty do naszych czynRw, jakby chciaQa nas skQoniS do zastanowienia siT. Od pRQ godziny juX gTsta chmura !zasQaniaQa niebo. W chwili gdy Jan Valjean zatrzymaQ siT naprzeciw QRXka, chmura "rozdarQa siT, jakby naumyWlnie, i promieU ksiTXyca, padajVc przez wysokie okno, oWwietliQ nagle bladV twarz biskupa. $SpaQ spokojnie. LeXaQ w QRXku prawie Xe odziany, z przyczyny chQodnych nocy alpejskich; miaQ na sobie kaftan z brunatnej weQny, ktRry okrywaQ mu rTce aX do dQoni. GQowa jego spoczywaQa na poduszce, uQoXona wygodnie; z QRXka zwisaQa rTka ozdobiona pasterskim pierWcieniem, rTka, z ktRrej !tyle wyszQo dobrych i WwiTtych uczynkRw. CaQa twarz jaWniaQa nieokreWlonym wyrazem zadowolenia, nadziei i zachwytu. ByQo to wiTcej niX uWmiech, prawie Xe promiennoWS. Na jego czole jaWniaQo niewypowiedziane !odbicie niewidzialnego WwiatQa.Dusza sprawiedliwych oglVda we Wnie niebo peQne tajemnic. Odblask tego nieba legQ na biskupie. A rRwnoczeWnie byQa to jakby jakaW przeWwietlona przejrzystoWS, gdyX to niebo byQo w nim. Tym niebem byQo jego sumienie. W chwili gdy promieU ksiTXycaswoim WwiatQem powlRkQ Y Xeby tak rzec YtT jasnoWS wewnTtrznV, WpiVcy biskup #ukazaQ siT jak w aureoli. JakiW "niewysQowiony pRQcieU otaczaQcaQy obraz. Ten ksiTXyc na niebie, ta natura uWpiona, ten ogrRd bezszelestny, ten dom tak spokojny, ta pora nocna, ta cisza dodawaQy czegoW niewymownie uroczystego czcigodnemu spoczynkowi tego czQowieka i otaczaQy majestatycznV i jasnV gloriV te biaQe wQosy i te oczy zamkniTte, tT twarz tchnVcV $ufnoWciV i nadziejV, tT gQowT starca i ten sen dziecka. ByQo coW prawie boskiego w tym czQowieku, dostojnym w tej chwili tak caQkiem nieWwiadomie. A Jan Valjean staQ w cieniu, z Xelaznym lichtarzem w prawej rTce, nieruchomy, strwoXony widokiem jaWniejVcego starca. Nic podobnego nigdy jeszcze "nie spotykaQ. PrzeraXaQa go ta ufnoWS. wiat ducha nie zna !potTXniejszego objawienia niX takie wQaWnie sumienie, zmieszane i niespokojne, ktRrestojVc na samej krawTdzi zQego czynu, oglVda sen sprawiedliwego. Ten sen, w tym odosobnieniu i z takim jak on sVsiadem, miaQ w sobie coW wzniosQego; Jan Valjean czuQ to, niewyranie, ale silnie. Nikt, nawet on sam, nie !potrafiQby powiedzieS, co siT w nim dziaQo. Kto by chciaQ zdaS sobie z tego sprawT, musiaQby wyobraziS sobie to, co najgwaQtowniejsze, postawione wobec tego, co najQagodniejsze. Z twarzy jegonie moXna by wyczytaS nic pewnego. ByQo to niby jakieW nieprzytomne zdumienie. PatrzyQ. To wszystko. Lecz co !myWlaQ? OdgadnVS niepodobna. Widoczne byQo jedno YXe jest wzruszony i wstrzVWniTty. Lecz jakiego rodzaju byQo to wzruszenie? Nie spuszczaQ oka ze starca. Zpostawy jego i fizjonomii jedno tylko wynikaQo niewVtpliwie Y jakaW dziwna niepewnoWS. RzekQbyW, Xe waha siT miTdzy dwiema #przepaWciami: tV, w ktRrej siT ginie, i tV, w ktRrej siT znajduje ocalenie. ZdawaQo !siT, Xe gotRw jest strzaskaS tT czaszkT lub ucaQowaS tT rTkT. Po kilku chwilach powoli #podniRsQ lewV dQoU ku czoQu, "zdjVQ czapkT, opuWciQ rTkT rRwnie wolno i trzymajVc czapkT w lewej, a maczugT w prawej dQoni, z wQosami jeXVcymi siT na dzikiej gQowie, Jan Valjean zamyWliQ siT znowu. "Biskup ciVgle spaQ w gQTbokim spokoju pod tym strasznym spojrzeniem. Blask ksiTXyca pozwalaQ rozpoznaS nad kominkiem krucyfiks, jakby wyciVgajVcy ramiona ku obu, z bQogosQawieUstwem dla jednego, z przebaczeniem dla drugiego. Nagle Jan Valjean wQoXyQ czapkT i nie patrzVc na biskupa, szybko przeszedQ !koQo QRXka, wprost ku szafce widocznej u wezgQowia; podniRsQ Xelazny lichtarz, jakby chciaQ wywaXyS zamek; w zamku tkwiQ klucz; otworzyQi od razu zobaczyQ koszyk ze srebrem; wziVQ go, przeszedQ przez pokRj wielkimi krokami, "nieostroXnie, nie troszczVc siT!o haQas, dopadQ drzwi, wszedQ do kapliczki, otworzyQ okno, schwyciQ kij, przesadziQ framugT, schowaQ srebro do plecaka, odrzuciQ kosz, przebiegQ przez ogrRd, jak tygrys przeskoczyQ mur i uciekQ. Biskup pracuje Nazajutrz o wschodzie sQoUca ksiVdz Benvenuto przechadzaQ"siT po ogrodzie. PrzybiegQa doUpani Magloire caQa poruszona. YEkscelencjo, ekscelencjo YzawoQaQa Y czy nie wie wasza wielebnoWS, gdzie jest koszyk od srebra? Y Wiem Y odpowiedziaQ biskup."Y ChwaQa Bogu YrzekQa. Y Nie "wiedziaQam, co siT z nim staQo.Biskup wQaWnie przed chwilV podniRsQ koszyk z grzVdki. PodaQ go pani Magloire. Y Oto jest. Y No?? I nic w Wrodku? A srebro? !Y A!! Y odparQ biskup Y to o srebro pani chodzi?? Nie wiem,gdzie jest srebro. !Y Wielki BoXe!! Ukradzione! To ten czQowiek, co przyszedQ wczoraj wieczRr, ukradQ je! W mgnieniu oka, z XywoWciV starczego popQochu, pani Magloire pobiegQa do kaplicy, zajrzaQa do alkowy i wrRciQa #do biskupa. Biskup schyliQ siT i patrzyQ, wzdychajVc, na gaQVzkT kochlerii, ktRrV zeczV RQ.tmpQo_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgBFp cG o cHg; c^I ( cJ+ c$KN64 OzQamaQ koszyk rzucony na grzTdT. WyprostowaQ siT, sQyszVc krzyk pani Magloire. Y Ekscelencjo, ten czQowiek poszedQ sobie! Srebro ukradzione! WoQajVc tak spojrzaQa w rRg ogrodu i dostrzegQa WwieXe Wlady przechodzenia przez mur.Gzyms byQ oberwany. YO! TamtTdy przeszedQ! WyskoczyQ na ulicT Cochefilet.Co za okropnoWS! UkradQ nam srebro! Biskup milczaQ przez chwilT, #pRniej podniRsQ swRj powaXny wzrok i rzekQ Qagodnie do pani Magloire: Y Przede wszystkim Y czy to srebro byQo nasze?? Pani Magloire umilkQa, zdumiona. Milczenie trwaQo przez chwilT, po czym znRw odezwaQ siT biskup: YPani Magloire, niesQusznie i bezprawnie trzymaQem tak dQugo to srebro. NaleXaQo do ubogich. A kimXe byQ ten czQowiek? Ubogim, oczywiWcie.YMiQy BoXe YodparQa pani "Magloire. Y ToS nie dla mnie anidla panienki. Nam wszystko jedno. To dla waszej wielebnoWci. Na czym teraz ksiVdz biskup bTdzie jeWS? Biskup spojrzaQ na niV zdziwiony. Y A, o to chodzi! A czyX nie ma cynowych nakryS? Pani Magloire wzruszyQa ramionami. Y Cyna ma przykry zapach. Y A wiTc talerze Xelazne. Pani Magloire skrzywiQa siT znaczVco. Y elazo ma wstrTtny smak. Y A wiTc Y rzekQ biskup Y drewniane. WkrRtce podano Wniadanie na tym samym stole, przy ktRrym siedziaQ wczoraj Jan Valjean. JedzVc ksiVdz Benvenuto mRwiQ z wesoQym uWmiechem do milczVcej siostry i do pani Magloire, ktRra pomrukiwaQa z cicha, Xe niepotrzebna jest !ani QyXka, ani widelec, nawet idrewniany, aby umaczaS kawaQek chleba w filiXance mleka. #Ywietny pomysQ! Y mRwiQa do siebie pani Magloire, przechadzajVc siT tam i z powrotem. Y WpuszczaS do domu takiego"czQowieka!! I kQaWS go na noc tuX przy sobie! Wielkie to jeszcze szczTWcie, Xe tylko "okradQ. O, mRj BoXe! DrXT na samV myWl! !Brat i siostra wstawali wQaWnieod stoQu, kiedy zapukano do drzwi. Y ProszT!! Y rzekQ biskup. Drzwi otworzyQy siT. Na progu "ukazaQo siT dziwne a haQaWliwetowarzystwo. Trzech ludzi trzymaQo za koQnierz czwartego czQowieka. Trzej Y to byli Xandarmi, czwartym byQ Jan Valjean. Wachmistrz, ktRry ich widocznie prowadziQ, stanVQ w!drzwiach. WszedQ zbliXyQ siT !do biskupa i rzekQ, salutujVc: Y Ekscelencjo... Na te sQowa Jan Valjean, posTpny i przybity, nagle podniRsQ gQowT ze zdziwieniem. "Y Ekscelencjo!! Y szepnVQ. Y WiTc to nie proboszcz... $Y MilczeS!! Y przerwaQ Xandarm.Y To ksiVdz biskup. Tymczasem biskup Benvenuto podbiegQ ku nim tak szybko, na ile tylko pozwoliQ mu jego podeszQy wiek. YA, jest pan wreszcie! YzawoQaQ patrzVc na Jana Valjean. YRad jestem, Xe pana widzT. Jak to, darowaQem panu !przecieX rRwnieX i lichtarze, ktRre sV teX ze srebra i za ktRre dostaQbyW co najmniej dwieWcie frankRw. Czemu nie zabraQeW ich razem z nakryciem? Jan Valjean otwarQ oczy i patrzyQ na czcigodnego biskupa wzrokiem, ktRrego Xaden jTzyk nie wysQowi. YEkscelencjo YodezwaQ siT wachmistrz XandarmRw Y a wiTc to prawda, co mRwiQ ten czQowiek? SpotkaliWmy go na drodze. SzedQ tak, jakby uciekaQ. ZatrzymaliWmy go i !przejrzeliWmy jego rzeczy. MiaQprzy sobie to srebro... !YI powiedziaQ wam Y przerwaQ z uWmiechem biskup YXe mu je daQ stary poczciwiec, ksiVdz, u ktRrego nocowaQ? Rozumiem,o co chodzi. I przyprowadziliWcie go tutaj? To pomyQka. !Y A wiTc Y odrzekQ wachmistrzY moXemy go puWciS?? Y OczywiWcie Y odpowiedziaQ biskup. !andarmi puWcili Jana Valjean, a on cofnVQ siT. Y Czy naprawdT puszczajV mnie?? Y rzekQ niewyranie, jakby mRwiQ przez sen. !Y Tak, puszczajV ciT, czy nie sQyszysz? Y Przyjacielu Y odezwaQ siT biskup Y oto twoje lichtarze. We je. ZdjVQ z kominka dwa srebrne lichtarze i przyniRsQ Janowi Valjean. Kobiety patrzyQy na to bez sQowa, ani ruchem, ani spojrzeniem nawet nie powstrzymujVc biskupa. #Jan Valjean drXaQ caQy. WziVQ dwa Wwieczniki, machinalnie, znieprzytomnym wyrazem !twarzy. YA teraz YrzekQ biskupYniech pan odejdzie w spokoju. A gdybyW chciaQ kiedy!wrRciS tutaj, przyjacielu, nie trzeba przechodziS ogrodem. Zawsze moXesz i wejWS, i wyjWS przez drzwi od ulicy. ZamkniTte sV tylko na klamkT,i w dzieU, i w nocy. I odwracajVc siT do XandarmRw, dodaQ: Y MoXecie siT oddaliS, panowie. andarmi odeszli. !Jan Valjean byQ bliski omdlenia.Biskup podszedQ do niego i rzekQ cicho: YNie zapomnij, nie zapomnij nigdy, coW mi obiecaQ: Xe uXyjesz tego srebra, aby staS siT uczciwym czQowiekiem. Jan Valjean, ktRry nie przypominaQ sobie, by cokolwiek obiecywaQ, milczaQ zdumiony. Biskup wymRwiQ te sQowa z naciskiem. Po czym dodaQ uroczyWcie: YJanie Valjean, bracie mRj, "odtVd nie naleXysz juX do zQa,lecz do dobra. KupujT twojV duszT; wydzieram jV czarnym myWlom i duchowi zatracenia i oddajT jV Bogu. Gerwazek Jan Valjean wyszedQ z miasta,jakby uciekaQ. ZaczVQ iWS przez pola szybko, byle dalej przed siebie, jakVkolwiek "WcieXkV, jakVkolwiek miedzV, nie spostrzegajVc nawet, Xe krVXy w kRQko. $BQVkaQ siT tak aX do poQudnia, nie jedzVc i nie czujVc nawet gQodu. TQumy nowych uczuS "wypeQniQy jego duszT. RosQa w #nim niby zQoWS, nie wiedziaQ nakogo. Nie potrafiQby powiedzieS, czy jest wzruszony, czy upokorzony. NachodziQy go chwile dziwnegorozczulenia, lecz walczyQ z nim, przeciwstawiajVc mu zatwardziaQoWS swych ostatnich dwudziestu lat. Stan taki mTczyQ go. WidziaQ z trwogV, Xe w duszy jego zakQRcony zostaQ Rw !straszliwy spokRj, ktRry daQa mu niesprawiedliwoWS jego "nieszczTWcia. I pytaQ, co mu goteraz zastVpi. Chwilami doprawdy wolaQby siedzieS w wiTzieniu, z Xandarmami, #byleby nie staQo siT to, co siT staQo; doznaQby mniejszego "wstrzVsu. ChociaX byQa to juX "pRna jesieU, tu i Rwdzie pod pQotami kwitQy jeszcze spRnione kwiaty, a kiedy przechodziQ obok, zapach ich przypominaQ mu dzieciUstwo. Wspomnienia te byQy prawie nie do zniesienia, tak dawno juX w nim nie odXywaQy. "Przez caQy dzieU zbieraQy siT w nim myWli, ktRrych opisaS niepodobna. Gdy sQoUce chyliQo siT ku zachodowi, wydQuXajVc na ziemi cieU najmniejszego nawet kamyka, Jan Valjean siedziaQ pod krzakiem, na rudej, zupeQnie pustej rRwninie. Przed nim, na widnokrTgu, widaS byQo tylko Alpy. I nic wiTcej, nawet dzwonnicy dalekiej wioski. Miejsce to mogQo byS oddaloneod Digne o jakie trzy mile. cieXka, ktRra przecinaQa rRwninT, biegQa tuX obok krzaka. WWrRd tych rozwaXaU, ktRre kaXdego, kto by go spotkaQ, bardziej by mogQy przeraziS odjego QachmanRw, usQyszaQ jakiW wesoQy haQas. ObrRciQ gQowT i ujrzaQ na WcieXce maQego Sabaudczyka, !ktRry szedQ WpiewajVc; miaQ "moXe z dziesiTS lat, kobzT podpachV, a w pudeQku na plecach morskV WwinkT. Jedno z tych miQych i wesoQych dzieci, co wTdrujV z miejsca na miejsce, WwiecVc nagimi kolanami przez podarte spodnie. ChQopczyna, nie przerywajVc piosenki, przystawaQ czasami i"bawiQ siT, rzucajVc niby kostkikilka pieniVXkRw, zapewne caQy swRj majVtek. ByQa miTdzy nimi jedna srebrna moneta dwufrankowa. ChQopiec, nie widzVc Jana Valjean, zatrzymaQ siT przy krzaku i podrzuciQ w gRrT swoje pieniVdze, ktRre dotychczas zrTcznie chwytaQ wszystkie na grzbiet dQoni. Tym razem srebrny pieniVdz !wymknVQ mu siT i potoczyQ ku krzakom, aX do Jana Valjean. Jan Valjean postawiQ na nim nogT. ChQopiec WledziQ pieniVdz wzrokiem i spostrzegQ to. #Nie zlVkQ siT wcale i podszedQ do siedzVcego mTXczyzny. Miejsce to byQo zupeQnie samotne. Jak wzrok siTgaQ, nie!widaS byQo nikogo na rRwninie "ani na WcieXce. DochodziQ tylkodaleki, cichy krzyk wTdrownego ptactwa, przelatujVcego stadem wysoko pod niebem. ChQopiec obrRciQ siT tyQem do sQoUca, ktRre ozQociQo mu wQosy i rzuciQo krwawe WwiatQo na dzikV twarz Jana Valjean. YProszT pana YrzekQ maQy Sabaudczyk z tV dziecinnV $ufnoWciV, na ktRrV skQada siT nieWwiadomoWS i niewinnoWS Ygdzie mRj pieniVdz? Y Jak siT nazywasz?? Y zapytaQ Jan Valjean. Y Gerwazek, proszT pana. #YId precz Y rzekQ Jan Valjean."Y ProszT Y odezwaQ siT znowu dzieciak Y niech mi pan odda mRj pieniVdz. #Jan Valjean spuWciQ gQowT i nieodpowiedziaQ. ChQopiec powtRrzyQ jeszcze raz: Y MRj pieniVdz, panie! Jan Valjean nie odrywaQ oczu od ziemi. !Y MRj pieniVdz!! Y zawoQaQ #malec. Y MRj srebrny pieniVdz!! Jan Valjean zdawaQ siT nie "sQyszeS. ChQopiec pociVgnVQ go za koQnierz bluzy, a jednoczeWnie usiQowaQ zepchnVS ze swego skarbu gruby, podkuty trzewik. Y Oddaj mRj pieniVdz!! Moje dwa franki. !PQakaQ. Jan Valjean podniRsQ !gQowT. Nie wstawaQ. Spojrzenie!jego byQo mTtne. PopatrzyQ na dziecko jakby ze zdziwieniem,#potem wyciVgnVQ rTkT po kij i zawoQaQ strasznym gQosem: Y Kto to?? ! YJa, panie YodpowiedziaQ chQopczyna. YTo ja! ja! Gerwazek. Oddaj mi moje dwa franki, podnieW nogT, bardzo proszT! I choS taki maQy, prawie Xe zaczVQ groziS z oburzenia: Y No, podniesiesz nogT? PodnieWXe nogT, no! !YA, to jeszcze ty? YrzekQ Jan !Valjean i nagle podniRsQ siT, !stanVQ prosto i nie zdejmujVc !nogi z pieniVdza, zawoQaQ: Y PRjdziesz ty sobie precz?? PrzeraXony chQopiec spojrzaQ na niego, zadrXaQ i po chwili !osQupienia uciekQ co tchu, nie WmiaS siT obejrzeS ani krzyknVS. A kiedy juX odbiegQ daleko i zdyszaQ siT, przystanVQ Yi Valjean usQyszaQ poprzez swojV zadumT, Xe pQacze. Po chwili dziecko znikQo. SQoUce zaszQo. Zmrok zapadaQ dokoQa Jana Valjean. Nie jadQ przez caQy !dzieU; zapewne miaQ gorVczkT."StaQ w miejscu, nie ruszaQ siT od chwili, kiedy chQopiec uciekQ. OddychaQ ciTXko, nierRwno. UtkwiQ spojrzenie w ziemi i zdawaQ siT przypatrywaS z gQTbokV uwagV starej fajansowej skorupie niebieskiego koloru, leXVcej tuX przed nim w trawie. Nagle "zadrXaQ; przejVQ go wieczorny chQRd. PoprawiQ czapkT na czole, zgarnVQ bluzT na piersi i !zapiVQ lepiej, postVpiQ krok naprzRd i schyliQ siT. aby podnieWS kij. W tej chwili miTdzy kamykami bQysnVQ mu srebrny pieniVdz na wpRQ wciWniTty nogV w ziemiT. I doznaQ nagle jakby galwanicznego wstrzVWniTcia. "Y Co to jest?? Y szepnVQ przezzaciWniTte zTby. $CofnVQ siT i znRw przystanVQ, nie mogVc oderwaS spojrzenia od miejsca, ktRre przed chwilVrozdeptaQ stopV, jak gdyby tabQyszczVca w zmroku moneta byQa otwartym okiem utkwionym w niego. Po kilku chwilach konwulsyjnie rzuciQ siT na pieniVdz, !schwyciQ go, wyprostowaQ siT izaczVQ siT rozglVdaS po rRwninie, hen dookoQa, !wszTdzie, drXVc jak spQoszone zwierzT szukajVce schronienia.Nic nie zobaczyQ. Noc zapadaQa, rRwnina byQa zimna i mglista, fioletowe opary wstawaQy w pRQmroku wieczornym. "RzekQ: YO! Y i poszedQ szybko tam, gdzie zniknTQo dziecko. Po kilkudziesiTciu krokach "zatrzymaQ siT, rozejrzaQ, lecz nic nie zobaczyQ. Wtedy zawoQaQ z caQej siQy: Y Gerwazek!! Gerwazek! UmilkQ i sQuchaQ. Nikt nie odpowiadaQ. Na polu byQo pusto i gQucho. OtaczaQa go zewszVd przestrzeU. DokoQa tylko ciemnoWS, w ktRrej wzrok jego#gubiQ siT, tylko cisza, w ktRrejginVQ jego gQos. PowiaQ mrony wiatr, nadajVc jakieW ponure Xycie otaczajVcym go przedmiotom. KarQowate krzaki poruszaQy wychudQymi rTkami z niebywaQV wWciekQoWciV. !ZdawaQy siT groziS i WcigaS kogoW. ZaczVQ iWS znowu, potem !zaczVQ biec, zatrzymujVc siT !niekiedy i woQajVc wWrRd tej samotnoWci gQosem potTXnym ipeQnym rozpaczy: Y Gerwazek!! Gerwazek! Gdyby go dziecko nawet usQyszaQo, pewnie by siT przelTkQo tego gQosu i schowaQo choSby w mysiV "dziurT. Ale dziecko byQo juX napewno daleko. SpotkaQ ksiTdza jadVcego konno. PodszedQ do niego i zapytaQ: Y KsiTXe proboszczu, czy nie widziaQ ksiVdz przechodzVcego chQopca? Y Nie Y odparQ ksiVdz. Y Ma na imiT Gerwazek. Y Nie widziaQem nikogo. WyjVQ z sakiewki dwie piTciofrankRwki i daQ je ksiTdzu. YKsiTXe proboszczu, to dla ubogich. KsiTXe proboszczu, tobyQ chQopiec moXe dziesiTcioletni, miaQ morskV WwinkT i kobzT, chyba szedQ tTdy. Taki maQy Sabaudczyk, wie ksiVdz. Y Nie widziaQem go wcale. Y Gerwazek. Czy nie mieszka tu gdzie w okolicy? ProszT mi powiedzieS. YJeXeli wyglVdaQ, jak powiadasz, przyjacielu, to jestto jakieW obce dziecko, nietutejsze, wTdrowne. Kto bytam go znaQ. Jan Valjean znRw dobyQ porywczo z kieszeni dwie sztuki piTciofrankowe i daQ ksiTdzu. Y To dla biednych Y rzekQ. I dodaQ obQVkanym gQosem: "Y KaX mnie aresztowaS, ksiTXedobrodzieju. Jestem zQodziejem. !KsiVdz zaciVQ konia i uciekQ bardzo wystraszony. Jan Valjean pobiegQ w poprzednio obranym kierunku. BiegQ dQugo,%rozglVdaQ siT, woQaQ, krzyczaQ,lecz nie spotkaQ nikogo. !Kilka razy pTdziQ po rRwninie ku czemuW, co wydawaQo mu "siT postaciV ludzkV skulonV na ziemi, lecz byQ to zawsze albo krzak, albo kamieU. Wreszcie, tam gdzie krzyXowaQy siT trzyWcieXki, zatrzymaQ siT. WzeszedQ ksiTXyc. Jan ValjeanwytTXyQ wzrok i ostatni raz zawoQaQ: Y Gerwazek!! Gerwazek! Gerwazek! GQos zginVQ we mgle, nie wydawszy echa. SzepnVQ jeszcze: Gerwazek Y ale cicho,niewyranie. ByQ to ostatni !wysiQek. Nogi ugiTQy siT pod nim nagle, jak gdyby niewidzialna jakaW potTga !przywaliQa go caQym ciTXarem jego nieczystego sumienia; wyczerpany, padQ na wielki "kamieU, rTkami chwyciQ siT za wQosy, ukryQ twarz miTdzy kolanami i zawoQaQ: Y Jestem nTdznikiem!! Wtedy rozdarQo mu siT serce i zaczVQ pQakaS. PQakaQ po raz pierwszy od dziewiTtnastu lat. Kiedy Jan Valjean opuszczaQ dom biskupa, jak widzieliWmy, uczucia jego niepodobne byQy do niczego, co doWwiadczaQ dotej pory. Nie potrafiQ zdaS sobie sprawy z tego, co siT z "nim dziaQo. CzuQ w sobie opRr, bunt przeciwko anielskiemu uczynkowi i Qagodnym sQowom starca: ObiecaQeW mi staS siT uczciwym czQowiekiem. KupujTtwojV duszT. Wydzieram jV duchowi przewrotnoWci i !oddajT Bogu . BrzmiaQo mu to w uszach nieustannie. Tej pobQaXliwoWci niebiaUskiej przeciwstawiaQ pychT, ktRra jest w nas niby forteca zQa. CzuQ niejasno, Xe przebaczenie tego ksiTdza byQo najsilniejszym szturmem, najciTXszym atakiem, jaki do tej fortecy przypuszczono, "czuQ, Xe jeXeli zdoQa oprzeS siT tej QaskawoWci, #zatwardziaQoWS zQa stanie siT w nim ostateczna; Xe jeWli ustVpi, bTdzie musiaQ wyrzec siT tej nienawiWci, ktRrV czyny innych ludzi od tylu lat #napeQniaQy jego duszT i ktRrV upodobaQ sobie; Xe tym razem trzeba zwyciTXyS lub poddaS "siT i Xe zQoWS, ktRra w nim !byQa, i dobroS, ktRra byQa w tamtym czQowieku, stanTQy oto do walki, walki ogromnej i ostatecznej. !WWrRd tych przebQyskRw szedQ jak pijany. A kiedy szedQ tak, z obQVkanym spojrzeniem, czy"mRgQ mieS dokQadne pojTcie o tym, co wyniknVS dlaU moXe zprzygody w Digne? Czy sQyszaQtajemnicze szepty, ktRre w pewnych chwilach Xycia przestrzegajV lub teX niepokojV ducha? Czy mRwiQ mu do ucha jakiW gQos, Xe minTQa wQaWnie uroczysta godzina jego przeznaczenia, Xe teraz nie ma juX dla niego poWredniej drogi, Xe jeXeli odtVd nie bTdzie najlepszym zludzi, to bTdzie najgorszym, Xe musi teraz wznieWS siT wyXej od biskupa lub teX !spaWS niXej od galernika; Xe jeXeli chce zostaS dobrym, %musi staS siT anioQem; Xe jeWli chce zostaS zQym, musi staS siT potworem? Tu po raz wtRry postawiS V RQ.tmpQo_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgBL cM  c9N"O cP9" cQ-C ciRZ87? trzeba pytanie, ktRre raz juX zadawaliWmy sobie, czy "przesunVQ mu siT przez gQowT choSby cieU tych prawd? NiewVtpliwie, nieszczTWcie, jakeWmy to juX powiedzieli, "ksztaQci inteligencjT; wVtpliwejednak, czy Jan Valjean byQ wstanie uWwiadomiS sobie to wszystko. JeWli nawet nawiedziQy go te myWli, to raczej przeczuwaQ je niejasno, niX widziaQ, i sprawiQy tyle tylko, Xe powstaQ w nim zamTtnie do zniesienia i prawie bolesny. U wyjWcia ze szpetotyi ciemnoWci, ktRrym na imiT galery, biskup zadaQ taki bRl jego duszy, jaki jasnoWS zbyt Xywa zadaQaby oczom przywykQym do mroku. "PrzyszQe Xycie, Xycie moXliwe a czyste i promienne, przenikaQo go dreszczem i obawV. NaprawdT nie wiedziaQ juX, co siT z nim dzieje. Jak sowa, ktRra ujrzy nagQy "wschRd sQoUca, galernik zostaQolWniony i prawie oWlepiony przez cnotT. To pewna, Xe choS siT nie domyWlaQ, staQ siT innym czQowiekiem; Xe wszystko siT w nim zmieniQo; Xe nie mRgQ juX wymazaS ze swego Xycia !sQRw biskupa i tego, Xe go te sQowa poruszyQy. W takim stanie ducha spotkaQ Gerwazka i ukradQ mu dwa franki. Dlaczego? NiewVtpliwie !nie umiaQby wytQumaczyS; byQ Xe to ostatni skutek i jakby ostateczny wysiQek myWli wyniesionych z wiTzienia, resztka rozpTdu, ktRry mu nadano, wynik tego, co w statyce nazywa siT siQV nabytV ? Zapewne, a moXe i nie tyle nawet. Powiedzmy po !prostu: to nie on ukradQ, to nie!czQowiek, lecz zwierzT, ktRre z przyzwyczajenia, z instynktu, bezmyWlnie postawiQo nogT na pieniVdzu, wRwczas gdy umysQ biQ siT z mnRstwem myWli nowych i natrTtnych. A kiedy zbudziQa siT WwiadomoWS i ujrzaQa postTpek zwierza, Jan Valjean$cofnVQ siT peQen lTku i wydaQ okrzyk przeraXenia. Albowiem YniezwykQe to zjawisko i moXliwe jedynie w poQoXeniu, w jakim siT znajdowaQ Y kradnVc "pieniVdze dziecku dopuWciQ siT!czynu, do ktRrego juX nie byQ zdolny. Tak czy inaczej, ten ostatni zQy czyn wywarQ wpQyw decydujVcy: przebiQ nagle chaos, ktRry powstaQ w jego umyWle, i rozproszyQ go, po jednej stronie kQadVc gTste ciemnoWci, a po drugiej !WwiatQo, i dziaQajVc na jego duszT tak, jak pewne czynniki chemiczne dziaQajV na mTtnV mieszaninT, osadzajVc jeden pierwiastek, a klarujVc drugi. W pierwszej chwili, bez namysQu, ogQuszony, jak czQowiek szukajVcy ocalenia, !staraQ siT odnaleS dziecko, aby oddaS mu pieniVdze, "pRniej, gdy zobaczyQ, Xe jestto daremne i niemoXliwe, zatrzymaQ siT zrozpaczony. Kiedy zawoQaQ: Jestem nTdznikiem! , ujrzaQ siT takim, jakim byQ, a do tego "stopnia staQ siT juX od siebie samego oddzielony, Xe sam sobie wydaQ siT tylko widziadQem, a przed nim jak gdyby staQ prawdziwy, z krwi ikoWci, w bluzie, z tQumokiem peQnym skradzionych rzeczy !na plecach, z twarzV zaciTtV iponurV, z umysQem peQnym obmierzQych zamierzeU, ohydny galernik Jan Valjean. Nadmiar nieszczTWcia, jak widzimy, uczyniQ z niego w pewnej mierze wizjonera. Bo byQo to jak przywidzenie. RzeczywiWcie widziaQ przed sobV tego Jana Valjean, tT posTpnV postaS. "Nieomal Xe chciaQ juX zapytaS siebie, kim jest ten czQowiek, ktRry tak wielkV przejVQ go zgrozV. MRzg jego przeXywaQ jednV z tych chwil gwaQtownych a zarazem straszliwie spokojnych, kiedy zamyWlenie staje siT tak gQTbokie, Xe pochQania rzeczywistoWS. CzQowiek nie dostrzega wtedy przedmiotRw, ktRre ma przed sobV, a to, co istnieje tylko wjego umyWle, widzi zewnVtrz siebie. "PrzyglVdaQ siT wiTc sam sobie,oko w oko, i rRwnoczeWnie, poprzez ten sen na jawie, widziaQ w tajemniczych %gQTbiach jakieW WwiatQo, ktRre zrazu wziVQ za pochodniT, !lecz przypatrujVc siT uwaXniejtemu WwiatQu, ktRre siT objawiaQo jego sumieniu, !poznaQ, Xe miaQo ono ksztaQt ludzkiej postaci i Xe pochodniV tV byQ biskup. wiadomoWS jego oglVdaQa kolejno tych dwu ludzi, przed sobV postawionych: biskupa i Jana Valjean. Tylko tamten mRgQ tego zwyciTXyS. Sposobem dziwnym a wQaWciwym tego rodzaju zQudzeniom wyobrani, im dQuXej trwaQ w ekstatycznym rozmarzeniu, tym bardziej !biskup olbrzymiaQ i jaWniaQ w jego oczach, tym bardziej Jan!Valjean malaQ, ginVQ. W pewnej#chwili staQ siT tylko cieniem. I "nagle znikQ. I pozostaQ jedynie biskup. WypeQniaQ caQV duszT tego !nTdznika promiennV jasnoWciV.Jan Valjean pQakaQ dQugo. PQakaQ gorVcymi Qzami, szlochajVc, sQabszy niX kobieta, bardziej wylTkniony niX dziecko. Kiedy tak pQakaQ, coraz bardziej rozwidniaQo siT w jego umyWle, oWwieciQo go dziwne WwiatQo, WwiatQo zachwycajVce i straszne zarazem. Minione Xycie, pierwszy bQVd, dQuga pokuta, zewnTtrzne zbydlTcenie, zatwardziaQoWS wewnTtrzna, wypuszczenie na wolnoWS osQodzone tyloma planami zemsty, to, co siT zdarzyQo u biskupa, i to, co ostatnio uczyniQ, skradzenie dwRch frankRw dziecku, zbrodnia tymnikczemniejsza, tym potworniejsza, Xe nastVpiQa po przebaczeniu biskupa, wszystko to wrRciQo do niego iwszystko to ujrzaQ jasno, leczw Wwietle, ktRrego nigdy jeszcze dotVd nie widziaQ. SpojrzaQ na swoje Xycie i wydaQo mu siT potworne; na swojV duszT i wQasna dusza wydaQa mu siT straszna. A !jednak Y to Xycie i tT duszT !oWwietliQo Qagodne WwiatQo. WydaQo mu siT, Xe oglVda szatana w Wwietle dnia rajskiego. Ile godzin tak pQakaQ? Co pRniej uczyniQ? DokVd poszedQ? Nie dowiedziano siT nigdy. To jedno zdaje siT pewne, Xe tej samej nocy wonica dyliXansu kursujVcegowRwczas miTdzy GrenoblV i Digne, mijajVc o trzeciej z rana plac katedralny, widziaQ czQowieka klTczVcego na bruku i modlVcego siT w ciemnoWci przed drzwiami biskupa Benvenuto. RozdziaQ trzeci W ROKU 1817 Rok 1817 Rok 1817 byQ tym rokiem, ktRry Ludwik XVIII z pewnV !krRlewskV zuchwaQoWciV, nie pozbawionV dumy, nazywaQ dwudziestym drugim latem swego panowania. Wszystkie sklepy fryzjerskie, w nadziei na powrRt pudru i krRlewskiego ptaka , #upstrzyQy siT w lilie burboUskiena bQTkitnym polu. ByQy to czasy niewinne, kiedy hrabia Lynch, jako kolator parafii Saint-Germaindes-Pres, siadaQ co niedziela w koWciele na Qawce kolatorskiej, w mundurze para Francji, z czerwonV wstTgV, dQugim nosem i tym majestatycznym profilem, wQaWciwym czQowiekowi, co dokonaQ Wwietnego czynu. wietny czynpana Lyncha byQ taki: w roku 1814 dnia 12 marca, bTdVc merem Bordeaux, poddaQ miasto ksiTciu dAngouleme cokolwiek za wczeWnie. DziTki temu zostaQ parem. W r. 1817 moda ubraQa chQopcRw od lat czterech do szeWciu w ogromne czapki safianowe z nausznikami, bardzo podobne do eskimoskich koQpakRw. Armia francuska przybraQa siT biaQo, na wzRr austriackiej; "puQki nazywaQy siT legionami i zamiast liczby nosiQy nazwy departamentRw. Napoleon siedziaQ na Wyspie wiTtej Heleny, a poniewaX Anglia odmRwiQa mu zielonego sukna, kazaQ przenicowaS stare mundury. Akademia Francuska ogQosiQa konkurs na temat: O $szczTWciu, ktRre dajV studia ."Instytut wykreWliQ ze swej listyakademika Napoleona Bonaparte. Na rozkaz krRlewskipowstaQa w Angouleme szkoQa marynarki, gdy bowiem ksiVXT dAngouleme byQ wielkim admiraQem, rzecz oczywista, Xe i miasto Angouleme miaQo prawo do mianowania siT portem morskim, poniewaX inaczej zachwiaQyby siT zasady monarchizmu. Na radzieministrRw roztrzVsano kwestiT, czy moXna pozwalaS na to, Xeby na afiszach cyrku Franconiego byQy wizerunki skoczkRw, przed ktRrymi gromadziQa siT gawied uliczna. W zaprzedanych dziennikach redaktorzy-nierzVdnicy lXyli wygnaUcRw z r. 1815. David niemiaQ juX talentu, Arnault dowcipu, Camot YprawoWci, Soult juX nie wygraQ Xadnej bitwy; prawda, Xe i Napoleon nie miaQ juX wRwczas geniuszu. Jedni mRwili &krRlobRjcy , inni gQosujVcy $; jedni nieprzyjaciele , inni #alianci ; jedni Napoleon , inni Bonaparte Y i wyraXenia te dzieliQy dwRch "ludzi gQTbiej niX przepaWcie. KaXdy rozsVdny wyznawaQ, Xe Ludwik XVIII, nazwany nieWmiertelnym autorem Konstytucji , na zawsze zamknVQ erT rewolucyj. Na tarasie Nowego Mostu wyryto wyraz Redi vivus na piedestale, na ktRrym miaQ stanVS posVg Henryka IV. Kontrwywiad zamkowy denuncjowaQ jej krRlewskiej !wysokoWci, bratowej krRla, Xe w sklepach wystawiano wizerunki ksiTcia OrleaUskiego, ktRry lepiej wyglVdaQ w mundurze puQkownika huzarRw niX ksiVXT de Berry w mundurze puQkownika dragonRw; powaXne uchybienie! Miasto ParyX wQasnym kosztem ozQociQo kopuQT InwalidRw. Saint-Simon, nieznany, budowaQ swV szczytnV utopiT.W Akademii Nauk byQ sQawny Fourier, o ktRrym zapomniaQa potomnoWS, nie wiemy juX, na jakim poddaszu ukrywaQ siT inny Fourier, o ktRrym wspomnV przyszQe wieki. ZaczynaQ siT lord Byron; przypisek do wiersza MillevoyezapoznawaQ z nim FrancjT "tymi sQowy: Niejaki lord Baron...!KsiVdz Caron mRwiQ z wielkimi pochwaQami na wielkim zebraniu seminarzystRw w zauQku fejlantynek o nieznanym ksiTdzu Felicjanie Robercie, ktRry pRniej !zasQynVQ jako Lamennais. CoW dymiVcego i pluskajVcego po Sekwanie jak pies, ktRry pQywa, przesuwaQo siT pod oknami TuileriRw od mostu KrRlewskiego do mostu LudwikaXV i z powrotem; byQa to maszynka do niczego niezdatna, rodzaj zabawki, pomysQ jakiegoW fantasty, utopia statek parowy. ParyXanie obojTtnie patrzyli na tT rzecz nieuXytecznV. Oto macie bezQadny szkic tych spraw, ktRre siT jeszcze pamiTta z roku 1817, dziW zapomnianego. Historia odrzuca te drobiazgi i nie !moXe czyniS i naczej; zalaQabyjV nieskoUczonoWS. Jednak szczegRQy te, ktRre niesQusznie zwV maQymi Ynie ma maQych faktRw w historii "ludzkoWci, nie ma w roWlinnoWcimaQych listkRw Y sV uXyteczne. Z fizjonomii lat tworzy siT oblicze wiekRw. W tym to wQaWnie roku 1817 czterej mQodzi paryXanie #zdobyli siT na dobry kawaQ . PodwRjny kwartet ParyXanie ci pochodzili: jeden z Tuluzy, drugi z Limoges, trzeci z Cahors, czwarty z Montauban; ale byli studentami, a student to "paryXanin; uczyS siT w ParyXu !Yto tyle samo co siT w ParyXu urodziS. Czterej ci mQodzieUcy nie odznaczali siT niczym; peQno takich wszTdzie; cztery prRbkipierwszego lepszego przechodnia; ani dobrzy, ani li, ani wyksztaQceni, ani nieucy, ani geniusze, ani gQupcy: piTkni tym urokiem kwietniowym, ktRremu na imiT:dwadzieWcia lat. RzekQbyW po prostu: czterech jakichW tam OskarRw; bo w owym czasie ArturRw jeszcze "nie byQo. Pal dla niego kadzidQaArabii Y woQaQa popularna pieWU. YOskar idzie, Oskar! UjrzT wiTc Oskara! Poezja Osjana byQa w modzie; elegancja byQa skandynawska ikaledoUska, czysty rodzaj angielski przewaXyQ dopiero !pRniej, a pierwszy z ArturRw,Wellington, zaledwie wRwczas wygraQ bitwT pod Waterloo. Oskarowie ci nazywali siT: jeden, Feliks Tholomyes z Tuluzy; drugi, Listolier z Cahors; trzeci, Fameuil z Limoges; ostatni, Blachevelle z Montauban. KaXdy miaQ naturalnie kochankT! Blachevelle kochaQ Favourite, nazywanV tak, bo jedziQa do %Anglii; Listolier uwielbiaQ DaliT, ktRra za imiT wziTQa sobie nazwT kwiatu; Fameuil ubRstwiaQ ZefinT, co byQo skrRtem JRzefiny; Tholomyes miaQ FantynT, zwanV zQotowQosV z powodu piTknychwQosRw barwy sQoUca. Favourite, Dalia, Zefina i Fantyna byQy to cztery przeWliczne dziewczyny, WwieXe, promienne, po trosze jeszcze robotnice, bo nie caQkiem zarzuciQy igQy, juX zaprzVtniTte miQostkami, ale jeszcze z resztV pogody, jakVdaje praca, na twarzy, a w duszy z tym kwiatem uczciwoWci, ktRry w kobiecie zawsze przetrwa pierwszy upadek. JednV z nich nazywano maQV, gdyX byQa !najmQodsza, innV starV; stara !miaQa dwadzieWcia trzy lata. Bynic tu nie ukrywaS, trzy pierwsze miaQy wiTksze doWwiadczenie, byQy bardziej lekkomyWlne i bardziej przyzwyczajone do zgieQku !Xycia niX zQotowQosa Fantyna,ktRra przeXywaQa wQaWnie swoje pierwsze zQudzenie. PoniewaX mQodzi ludzie byli kolegami, wiTc dziewczTta $przyjaniQy siT. Takie miQostki zawsze sV poQVczone z takimiprzyjaniami. !Cnota i filozofia to dwie rRXnesprawy; najlepszym dowodem, Xe Favourite, Zefina i Dalia, mimo swych wolnych !zwiVzkRw, byQy filozofkami, a Fantyna dziewczynV cnotliwV. CnotliwV Y powie kto. YA Tholomyes? YSalomon #odpowiedziaQby, Xe miQoWS jestczVstkV mVdroWci. My odpowiemy tylko, Xe miQoWS Fantyny byQa miQoWciV pierwszV, jedynV i wiernV. Jej jednej z czterech dziewczVt jeden tylko mTXczyzna mRwiQ po imieniu. Fantyna byQa jednV z tych istot, ktRre Xeby tak rzec, rozkwitajV gdzieW wWrRd gQTbin ludu. WyszedQszy z nieprzeniknionych gTstwin spoQecznej nocy, miaQa na czole znamiT tajemnicy i !bezimiennoWci. UrodziQa siT w Montreuil-sur-mer. Z jakich rodzicRw? KtRX to wiedzieS moXe? Nikt nie znaQ jej ojca ani matki. NazywaQa siT Fantyna. Dlaczego Fantyna? !Nikt nie sQyszaQ, by zawoQano na niV innym imieniem. UrodziQa siT za Dyrektoriatu. Nie miaQa nazwiska, bo nie miaQa rodziny; nie miaQa imienia chrzestnego, bo nie byQo tam koWcioQa. NazywaQa siT tak, jak jV nazwaQ pierwszy przechodzieU, co spotkaQ maleUstwo boso idVce po ulicy.#ImiT spadQo na niV, jak spadaQ na jej czoQo deszcz z chmurnego nieba. Nazywano jVmaQV Fantyna. Nikt nie !wiedziaQ o niej nic wiTcej. Tak!siT zjawiQa w Xyciu ta ludzka istota. MajVc lat dziesiTS, Fantyna #opuWciQa miasto i najTta siT do!sQuXby u chQopRw w okolicy. WpiTtnastym roku przyjechaQa !do ParyXa szukaS szczTWcia . Fantyna byQa piTkna i pozostaQa czysta, jak mogQa najdQuXej. ByQa to Wliczna blondynka z piTknymi zTbami. !MiaQa w posagu zQoto i perQy; "ale jej zQoto byQo na gQowie, ajej perQy w ustach. #PracowaQa, aby XyS, pRniej Y rRwnieX aby XyS, bo i serce bywa gQodne Y pokochaQa. PokochaQa Tholomyesa. Dla niego miQostka, dla niej namiTtnoWS. Ulice dzielnicy QaciUskiej, rojne i gwarne od studentRw i gryzetek, oglVdaQy poczVtek tego snu. W labiryncie na wzgRrzu Panteonu, gdzie tyle przygRd zaczyna siT i koUczy, FantynadQugo uciekaQa Tholomyesowi, tak jednak, Xeby go spotykaS ciVgle. Pewien sposRb unikaniapodobny jest do szukania. SQowem, odbyQa siT sielanka. !Blachevelle, Listolier i Fameuil trzymali siT zawsze razem, a gQowV paczki byQ Tholomyes. MiaQ dowcip za wszystkich. Tholomyes byQ doskonaQym typem wiecznego studenta ,byQ bogaty; miaQ cztery tysiVce frankRw renty. Cztery tysiVce frankRw renty Y to wielki skandal na WzgRrzu wiTtej Genowefy. Tholomyes byQ trzydziestoletnim hulakV, dobrze juX zniszczonym. TwarzmiaQ w bruzdach, brakowaQo mu kilku zTbRw; QysiaQ, a o gQowie swojej sam mawiaQ bez smutku: czaszka w trzydziestym roku, kolano w czterdziestym. SQabo trawiQ i jedno oko zawsze miaQ zaQzawione. Ale im bardziej gasQa mQodoWS, tym jaWniej WwieciQa jego wesoQoWS, koncepty zastVpiQy mu zTby, zamiast wQosRw miaQ uciechy, ironiT zamiast zdrowia, a pQaczVce oko WmiaQo siT nieustannie. ByQ sterany, lecz kwitQ. MQodoWS, uciekajVc przedwczeWnie, przeprowadzaQa odwrRt w porzVdku, parskajVc Wmiechem, strzelajVc ognistymi salwami. NapisaQ sztukT, ktRrV w teatrze Wodewil odrzucono. Czasami ukQadaQ wierszyki. PrRcz tego powVtpiewaQ wynioWle o wszystkim; w !oczach sQabych wielka to siQa. A wiTc, Xe byQ ironiczny i Qysy, przewodziQ swym kolegom. Iron to sQowo angielskie, a znaczy ono Xelazo . CzyXby stVd V RQ.tmpQo_Goo(_<(rkP\)`nk&k{ASp c TO cnUN cV!t c4WT,o cX6SpochodziQa ironia? Pewnego dnia Tholomyes wziVQna bok trzech kolegRw, przybraQ stosownV pozT i rzekQ tonem wyroczni: YBlisko od roku Fantyna, Dalia,Zefina i Favourite upominajV siT o niespodziankT. !ObiecaliWmy im jV uroczyWcie. CiVgle o niej mRwiV, a osobliwie mnie. Jak te staruszki w Neapolu, co woQajV do Ww. Januarego: !Faccia gialluta, fa o miracolo ! $zXRQkQe lica, uczyUcie cud! Y tak nasze bogdanki woQajV nieustannie: Tholomyes, kiedyX urodzisz swojV niespodziankT? A jednoczeWnie Y listy od rodzicRw. Z obu stron piQa. Zdaje mi siT, Xe nadeszQa chwila. Pogadajmy. Tu Tholomyes zniXyQ gQos i tajemniczo wyszeptaQ coW tak wesoQego, Xe naraz czworo ust parsknTQo wielkim i entuzjastycznym Wmiechem, a !Blachevelle zawoQaQ: Y Oto mi myWl!! "A Xe wQaWnie znalazQa siT na ich drodze jakaW zadymiona !kawiarnia, weszli i dalszy ciVg narady zginVQ w mroku wnTtrza. Z mrokRw tych wynikQa olWniewajVca wycieczka podmiejska, na ktRrV czterech!mQodzieUcRw zaprosiQo cztery dziewczyny w nastTpnV niedzielT. W cztery pary Trudno jest dziW wyobraziS sobie, czym byQy te wiejskie zabawy studentRw i gryzetek przed czterdziestu piTciu laty.ParyX inne ma juX okolice; wyglVd tego, co nazwaS by moXna Xyciem podparyskim, caQkowicie odmieniQ siT w "ciVgu pRQ wieku; gdzie kukaQa kukuQka, dziW huczV wagony; gdzie byQ prom, dziW jest parostatek. ParyX 1862 roku tomiasto, ktRrego przedmieWciemjest cala Francja. Cztery pary sumiennie !dopeQniQy wszelkich moXliwych wRwczas szaleUstw wiejskich. ZaczynaQy siT wakacje, dzieU byQ letni, ciepQy, pogodny. W wiliT tego dnia Favourite, jedyna, ktRra umiaQa pisaS, napisaQa do Tholomyesa w imieniu wszystkich czterech: Kto rano wstaje, temu Pan "BRg daje . Dlatego teX wstali juX o piVtej. Pojechali do Saint-Cloud koczem, obejrzeli wyschniTty wodotrysk, woQajVc z podziwem: To musi byS piTkne, kiedy napuszczV wody! Yniadanie jedli pod CzarnV GQowV; gonili do pierWcienia pod drzewami sadzonymi w szachownicT przywielkim basenie, wchodzili na latarniT Diogenesa, grali w ruletT na sewrskim moWcie o makaroniki, zbierali kwiaty w Puteaux, kupili fujarki w !Neuilly, wszTdzie jedli ciastka !z jabQkami i byli najzupeQniej szczTWliwi. Po Wniadaniu cztery pary poszQy obejrzeS w tak zwanej kwaterze krRlewskiej roWlinT WwieXo sprowadzonV z Indii, ktRrej nazwa wymknTQa siT z naszej pamiTci; w owym czasieWciVgaQa ona wszystkich mieszkaUcRw ParyXa do Saint-Cloud; byQ to krzew dziwaczny i Wliczny: na wysokiej Qodydze wyrastaQo mnRstwo gaQVzek cienkich jak nici, splVtanych, bezlistnych apokrytych milionami maQych biaQych kwiatkRw: krzew ten przypominaQ wQosy osypane kwieciem. OtaczaQ go zawsze tQum podziwiajVcych. Obejrzawszy drzewko, Tholomyes zawoQaQ: YFundujT osQy! WytargowaQ siT z oWlarzem, po czym wrRcili przez Vanves i Issy. Po przejaXdXce na osQach !nowa przyjemnoWS; przepQynTli SekwanT w czRQnie, a z Passy piechotV doszli do rogatek "koQo Etoile. Byli na nogach juX od piVtej rano, ale w niedzielT nie ma zmTczenia Y "mRwiQa Favourite Y w niedzielTzmTczenie nie pracuje . OkoQo trzeciej popoQudniu cztery pary, upojone !szczTWciem, zbiegaQy z ruskichgRr, dziwacznej budowli wznoszVcej siT wRwczas na wzgRrzach Beaujon, a ktRrej wTXowate linie widniaQy z daleka nad drzewami PRl Elizejskich. Co pewien czas Favourite woQaQa: Y A niespodzianka?? Vdam niespodzianki! "Y CierpliwoWci Y odpowiedziaQ Tholomyes. Wybawiwszy siT do syta na ruskich gRrach, pomyWlano o obiedzie i promienna Rsemka, nareszcie zmTczona nieco, wstVpiQa do gospody Bombardy, filii, zaQoXonej na Polach Elizejskich przez sQynnego restauratora BombardT. ktRrego szyld !widniaQ wRwczas na ulicy RivolikoQo pasaXu Delorme. Izba wielka, ale brzydka, z !alkierzem i QRXkiem w gQTbi (zwaXywszy na zapeQnienie !gospody w niedzielT, nie robiQo!siT ceremonii); dwa okna. skVd moXna byQo patrzeS przez klony na bulwar i na rzekT: wspaniaQe sierpniowe sQoUce zaglVdajVce przez szyby; dwa stoQy: na jednym stole triumfalny stos bukietRw pomieszanych z mTskimi i damskimi kapeluszami, przy drugim stole cztery pary dookoQa wesoQej obfitoWci "pRQmiskRw, talerzy, szklanek i butelek, dzbanki z piwem miTdzy flaszkami wina; !niewiele lVdu na stole, trochT nieQadu pod stoQem. Oto gdzie doszQa o wpRQ do piVtej po poQudniu sielanka rozpoczTta o piVtej rano. SQoUce zachodziQo, apetyt nasycaQ siT. #Pola Elizejskie, peQne sQoUca i !tQumu, byQy tylko WwiatQem i pyQem, dwiema rzeczami, z ktRrych skQada siT sQawa. Konie z Marly i te rXVce marmury, wspinaQy siT w zQotym obQoku. PrzejeXdXaQy karety. SzwadronWwietnej gwardii przybocznej z trTbaczem na przedzie &wyQoniQ siT z alei Neuilly; biaQa !chorVgiew, porRXowiaQa lekko w blasku zachodzVcego sQoUca, powiewaQa na kopule TuileriRw. Plac Zgody, ktRry wRwczas znowu staQ siT placem Ludwika XV, peQen byQ zadowolonych spacerujVcych ludzi. Gdzieniegdzie, wWrRd przechodniRw, co stawiali i klaskali, dziewczynki, wziVwszy siT za rTce, "taUczyQy w koQo WpiewajVc na !starofrancuskV melodiT pieWU !burboUskV, sQynnV wRwczas, awymierzonV przeciwko Stu Dniom, w ktRrej powracaQ refren: PowrRScie nam naszego ojca z Gandawy, PowrRScie nam naszego ojca. wiVtecznie wystrojeni mieszkaUcy przedmieWcia gonili$do pierWcienia lub krTcili siT nadrewnianych konikach karuzeli;!inni pili; czeladnicy drukarscy, w papierowych czapkach, $Wmiali siT haQaWliwie. Wszystko byQo wesoQe, radosne. ByQ to czas niewVtpliwego pokoju i doskonaQego samopoczucia monarchii; byQa to epoka, kiedy tajny raport prefekta policji Angles o przedmieWciachParyXa, zdany krRlowi, koUczyQ siT tymi sQowy: Wszystko dobrze zwaXywszy,!najjaWniejszy panie, nie ma siTczego obawiaS tych ludzi. SV beztroscy i obojTtni jak koty. PospRlstwo prowincjonalne jestruchliwe, paryskie bynajmniej. Wszyscy drobni, cherlawi. NajjaWniejszy panie, dwRch razem zesztukowaS by trzeba,Xeby zrobiS jednego z twoich grenadierRw. Ze strony stoQecznego motQochu niczego!obawiaS siT nie naleXy. Godne jest uwagi, Xe wzrost tej !ludnoWci zmalaQ jeszcze od lat $piTSdziesiTciu; lud przedmieWS ParyXa jest drobniejszy, niX byQ przed rewolucjV. Nie jest on niebezpieczny. SQowem Y topoczciwa hoQota . !eby kot mRgQ siT zmieniS w lwa Yto siT prefektom policji nigdy nie wyda moXliwe, a jednak tak bywa i to jest wQaWnie cud ludu paryskiego. ZresztV Rw kot, tak pogardzony przez hrabiego Angles, byQ czczony w staroXytnych republikach; byQ w ich oczach symbolem wolnoWci i niby rRwnowaXnik bezskrzydQej Ateny w Pireusie,na placu publicznym w Koryncie staQ kolosalny posVg kota ze spiXu. Naiwna policja Restauracji widziaQa lud paryski w ksztaQcie niezbyt !piTknym. Nie jest to zgoQa, jakby przypuWciS moXna, poczciwa hoQota . ParyXanin jest tym wWrRd FrancuzRw, czym ateUczyk "jest wWrRd GrekRw; nikt lepiej !od niego nie Wpi, nikt nie jest szczerzej od niego pQochy i !leniwy, nikt prTdzej, na pozRr,nie zapomina, lecz nie wolno temu zbytnio ufaS: potrafi bySbardzo nonszalancki, kiedy jednak zobaczy przed sobV !sQawT, gotRw jest na wszelkie szaleUstwo. Daj mu lancT, dokona 10 Sierpnia; daj mu karabin, wygra bitwT pod Austerlitz. On jest punktem oparcia Napoleona i rRdQem potTgi Dantona. Ojczyzna w niebezpieczeUstwie? Y zaciVgasiT. WolnoWS zagroXona? Ystawia barykady. Biada wrogom! Epickie sV jego peQne gniewu wQosy, bluza jego drapuje siT w chlamidT! StrzeXcie siT! Z pierwszej lepszej ulicy Grntat uczyni widQy kaudyUskie. Gdy wybije godzina, ten mieszkaniec !przedmieWcia uroWnie, ten cherlak dwignie siT i spojrzy ci strasznie w oczy, i jego oddech stanie siT burzV, i z #tej wVtQej piersi wydobTdV siT wichry zdolne zmieniS ksztaQtyAlp. DziTki mieszkaUcowi paryskiego przedmieWcia rewolucja, zmieszana z armiV, zdobywa EuropT. piewa, w tym jego uciecha. Dajcie mu !pieWU na miarT jego natury, a ujrzycie! DopRki nuci tylko KarmaniolT , obala tylko Ludwika XVI Ylecz niech zaWpiewa MarsyliankT, a wyzwoli Wwiat. Napisawszy te uwagi na marginesie raportu Anglesa, powracamy do naszych czterech par. !JakeWmy powiedzieli, obiad siT koUczyQ. mierS konia Y U Edona lepsza kuchnia niX uBombardy Y zawoQaQa Zefina. YWolT BombardT niX Edona Y oWwiadczyQ Blachevelle. YU niego przepych wiTkszy, prawdziwie azjatycki. Przypatrz siT sali na dole. Na Wcianach sV lustra. !Y Ja wolT dobre lody na talerzuod luster na Wcianach Y powiedziaQa Favourite. Blachevelle nalegaQ: YSpRjrz na noXe. U Bombardy rVczki sV srebrne, a u Edona koWciane. PrzecieX srebro cenniejsze jest od koWci. Y Tylko nie dla tych, ktRrzy majV srebrnV szczTkT Y zauwaXyQ Tholomyes. "PatrzyQ w tej chwili na kopuQT InwalidRw, widocznV z okien Bombardy. Umilkli na chwilT. !Y Tholomyes Y zawoQaQ Fameuil YListolier i ja prowadziliWmy spRr. Y Dobra rzecz spRr Y odpowiedziaQ Tholomyes Y kQRtnia jeszcze lepsza. Y RozprawialiWmy o filozofii. Y PiTknie. Y Kogo wolisz, Kartezjusza czy SpinozT? Y WolT Dsaugiersa YrzekQ Tholomyes. Po wydaniu tego wyroku wychyliQ kieliszek i dodaQ: YZgadzam siT XyS. Nie wszystko siT skoUczyQo na ziemi, skoro moXna jeszcze bredziS od rzeczy. SkQadam za to dziTki bogom "nieWmiertelnym. CzQowiek QXe, ale siT Wmieje. Twierdzi, ale wVtpi. Z sylogizmu wytryskuje niespodzianka. To piTkne. SV jeszcze na tym padole "Wmiertelni, co umiejV otwieraS i zamykaS puszkT niespodzianych paradoksRw. To, co w tej chwili pijecie tak spokojnie, moje panie, to winoMadera, moszcz wyciWniTty w Coural das Freiras, ktRre wznosi siT trzysta siedemnaWcie sVXni nad poziommorza. BacznoWS w piciu. !Trzysta siedemnaWcie sVXni. A pan Bombarda, dostojny restaurator, daje wam trzysta siedemnaWcie sVXni za cztery franki i piTSdziesiVt centymRw. Tholomyes, raz zaczVwszy, nieskoUczyQby tak Qatwo, gdyby w tej wQaWnie chwili na #bulwarze nie padQ koU. I wRz, i mRwca zatrzymali siT od razu. ByQa to klacz z Beauce, stara,chuda i warta juX tylko rakarza, a ciVgnTQa ciTXki wRz. Przed domem Bombardy zmTczona i nadmiernie obciVXona szkapa stanTQa i nie chciaQa ruszyS. Wydarzenieto zgromadziQo tQum ciekawych. Wonica, klnVc ze zQoWci, ledwie zdVXyQ z odpowiedniV wyrazistoWciV wymRwiS sakramentalne sQowo cholera , podkreWlone bezlitosnym uderzeniem bata, !gdy biedna kobyQa padQa i juX siT nie podniosQa wiTcej. Na krzyk przechodniRw weseli sQuchacze Tholomyesa odwrRcili gQowy, a Tholomyes skorzystaQ z tego, aby przemRwienie swe zakoUczyS strofV peQnV melancholii: yQa tu, gdzie karocom ten sam los wypada. KtRry i bryczki zabiera. Gniada XyQa na Wwiecie. Ile Xyje gniada? Tyle, ile trwa sQowo: cholera. Y Biedny koU, westchnTQa Fantyna. A Dalia zawoQaQa: YPatrzajcie! Fantyna zaraz "zacznie XaQowaS koni. ZrobiQa siT taka gQupia, Xe trudno z niV wytrzymaS. W tej chwili Favourite, zQoXywszy rTce i w tyQ "przechylajVc gQowT, spojrzaQa wyzywajVco na Tholomyesa i zapytaQa: Y A niespodzianka?? "YAno wQaWnie. Chwila nadeszQa YodpowiedziaQ Tholomyes. Panowie, wybiQa godzina zadziwienia naszych dam. PiTkne panie, zaczekajcie na nas momencik! Y Zaczniemy od pocaQunku Y rzekQ Blachevelle. !Y W czoQo Y dodaQ Tholomyes. KaXdy powaXnie zQoXyQ pocaQunek na czole swej kochanki, potem jeden za drugim, wszyscy czterej, odeszli ku drzwiom, kQadVc na ustach palec. Kiedy tak wychodzili, Favourite klasnTQa w dQonie. Y To juX jest zabawne Y rzekQa. "Y Wracajcie prTdko Y szepnTQaFantyna: Y Czekamy. WesoQy koniec radoWci DziewczTta zostaQy same; stanTQy w oknach po dwie i oparQszy siT Qokciami o framugT, gwarzyQy ze sobV, wychylajVc siT na zewnVtrz. WidziaQy, jak mQodzi ludzie wychodzili z gospody Bombardy, trzymajVc siT pod $rTce; odwrRcili siT, skinTli im "WmiejVc siT i znikli w kurzu i tQoku niedzielnym, ktRrym #zapeQniajV siT co tydzieU Pola Elizejskie. #Y Wracajcie prTdko!! Y woQaQa Fantyna. Y Co oni nam przyniosV?? Y zapytaQa Zefina. Y Na pewno coW Qadnego Y rzekQa Dalia. !Y Ja Y wtrVciQa Favourite Y chciaQabym, Xeby to byQo ze zQota. WkrRtce ruch nadrzeczny, "ktRry widziaQy poprzez gaQTzie"wielkich drzew, zajVQ caQV ichuwagT. O tej godzinie odjeXdXaQy karetki, pocztowe i dyliXanse. Prawie wszystkie wozy pocztowe z poQudnia i zachodu przejeXdXaQy wRwczas przez Pola Elizejskie. WiTkszoWS z nich dVXyQa bulwarem ku rogatce Passy. CominutT prawie jakiW ogromny powRz, malowany XRQto i czarno, ciTXko wyQadowany, z, haQaWliwym zaprzTgiem, z kuframi, walizami i tQumokami spiTtrzonymi na dachu, peQen gQRw, ktRre wychylaQy siT przez okienka i znikaQy natychmiast, przetaczaQ siT ciTXko, Wrodkiem, miTdzy tQumem, po szosie, zamieniajVc kamienie jej bruku w krzesiwa, sypiVc iskrami niby z kuni, w tumanie kurzu niby w kQTbie $dymu. z jakVW wWciekQV furiV. Ten zgieQk bawiQ dziewczTta. Favourite zawoQaQa: Y Co za harmider!! Jakby caQe kupy QaUcuchRw Xelaznych ulatywaQy w gRrT. Jeden z tych powozRw, ktRre trudno byQo dojrzeS wyranie przez rozQoXyste gaQTzie klonRw, zatrzymaQ siT na chwilT, potem ruszyQ cwaQem. SpostrzegQa to Fantyna. Y Dziwne!! Y powiedziaQa. #YZdawaQo mi siT, Xe dyliXanse nigdy siT nie zatrzymujV. Favourite wzruszyQa ramionami. YTa Fantyna jest nadzwyczajna. Cudo prawdziwe, patrzT na niV i napatrzyS siT nie mogT. ZdumiewajV jV najprostsze rzeczy. PrzypuWSmy, Xe jestempodrRXnym; mRwiT do konduktora: ,, PRjdT pieszo naprzRd, przejeXdXajVc zabierzesz mniepan z bulwaru . DyliXans jedzie, konduktor miT spostrzega, zatrzymuje siT i zabiera. To siT codziennie zdarza. Nie znasz Xycia, moja droga. "UpQynTQo tak chwil kilka. NagleFavourite uczyniQa gest, jak ze snu zbudzona: Y A gdzie niespodzianka?? Y Prawda Y dodaQa Dalia. Y SQawna niespodzianka?? "Y Tak ich dQugo nie widaS!! Y rzekQa Fantyna. Ledwie Fantyna domRwiQa tych"sQRw, wszedQ chQopiec, ktRry "usQugiwaQ do stoQu. TrzymaQ w "rTku coW, co przypominaQo list.Y Co to jest?? Y zapytaQa Favourite. ChQopiec odpowiedziaQ: Y Papier, ktRry ci panowie zostawili dla paU. Y CzemuXeW go zaraz nie przyniRsQ?? Y Bo panowie Y odrzekQ chQopiec Y kazali to oddaS paniom dopiero po godzinie. Favourite wyrwaQa papier z rVk chQopca. ByQ to rzeczywiWcie list. #Y Patrzajcie!! Y rzekQa. Y Bez adresu. Ale napisali na wierzchu: To jest niespodzianka . Szybko rozpieczTtowaQa list, otworzyQa i przeczytaQa (umiaQa czytaS): O nasze kochanki! Wiedzcie, Xe mamy rodzicRw. Co to sV rodzice, o tym wiecieniewiele. Tak nazywajV siT ojcowie i matki w kodeksie cywilnym, dziecinnym i uczciwym. OtRX ci rodzice szlochajV, ci staruszkowie wzywajV nas do siebie, ci szlachetni mTXczyni i te dobre kobieciny zwV nas marnotrawnymi synami, pragnVnaszego powrotu i obiecujV !zabiS tQuste cielTta na nasze przyjTcie. W chwili gdy wy to bTdziecie czytaS, piTS rVczych rumakRw odwoziS nasbTdzie na Qona naszych !tatusiRw i mamuW. OdjeXdXamy!OdjechaliWmy! DyliXans do Tuluzy wyrywa nas z !przepaWci, a tV przepaWciV wy jesteWcie, piTkne dziewczynki!Qo_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgBY8MZ  c[l c\Q cK ]V&Q c ^1 c!_<t!Wracamy do spoQeczeUstwa, do obowiVzku i porzVdku, wracamy dobrym kQusem, z szybkoWciV trzech mil na godzinT. Ojczynie zaleXy na tym, abyWmy, jak wszyscy, byli prefektami, ojcami rodzin, rolnikami i radcami stanu. Szanujcie nas. Czynimy ofiarT. OpQaczcie nas szybko i szybkoznajdcie nastTpcRw na nasze#miejsce. JeWli len list rozdziera wam serca, to odpQaScie mu rozdzierajVc go. Bywajcie zdrowe. Blisko dwa lata czyniliWmy was !szczTWliwymi. Nie miejcieX do nas o to Xalu. Blachevelle Fameuil Listolier Feliks Tholomyes Postscriptum: Obiad zapQacony.Cztery dziewczyny spojrzaQy na siebie. Favourite pierwsza przerwaQa milczenie. !- Ha! Y zawoQaQa Y jednak to dobry kawaQ. Y Bardzo Wmieszne Y rzekQa Zefina. YTo pewnie Blachevelle wpadQ na ten koncept YmRwiQa !Favourite. YCzujT, Xe go za tokocham. Ledwie odjechaQ, juX go pokochaQam. Ot i caQa historia. #Y Nie Y powiedziaQa Dalia Y to pomysQ Tholomyesa. atwo poznaS. YW takim razie YodparQa Favourite Y niech licho wemieBlachevella, niech Xyje Tholomyes. Y Wiwat Tholomyes Y zawoQaQyDalia i Zefina. I wybuchnTQy Wmiechem. Fantyna WmiaQa siT razem z nimi. W godzinT pRniej, gdy wrRciQa do swego pokoju, #zapQakaQa. ByQa to przecieX jej!pierwsza miQoWS; oddaQa siT temu Tholomyesowi jak mTXowi!i Y biedactwo Y miaQa dziecko.RozdziaQ czwarty POWIERZY Y TO CZASAMI TYLE CO RZUCI NA PASTW Matka spotyka matkT W pierwszej Swierci bieXVcegostulecia byQ w Montfermeil pod!ParyXem lichy szynk, dziW juX nie istniejVcy. Utrzymywali go !niejacy Thnardierowie, mVX i Xona. Szynk znajdowaQ siT przy ulicy Piekarskiej. Nad drzwiami widniaQa deska przybita do muru. Na tej descebyQo wymalowane coW na ksztaQt czQowieka, niosVcego na plecach drugi ego czQowieka w wielkich zQoconych szlifach generalskich z posrebrzanymi gwiazdkami; czerwone plamy wyobraXaQy krew; reszta obrazu skQadaQa siT z dymu i przedstawiaQa prawdopodobniebitwT. U doQu przeczytaS moXna byQo napis: Pod SierXantem spod Waterloo . Nic pospolitszego nad wRz lub wRzek stojVcy przed drzwiami oberXy; ale wehikuQ, a raczej czTWS wehikuQu, tarasujVca ulicT przed szynkiem Pod SierXantem spod Waterloo pewnego wiosennego wieczoru 1818 roku, niezawodnie zwrRciQaby uwagTmalarza, gdyby przechodziQ tamtTdy. ByQ to przRd jednego z tych ogromnych wozRw, ktRrych uXywajV w okolicach leWnych do przewoXenia tarcic i klocRw. Gruba Xelazna oW na sworzniu, z ciTXkim dyszlem, osadzona byQa na ogromnych koQach. Wszystko razem byQo potTXne, ciTXkie i nieksztaQtne. WyglVdaQo na !lawetT dziaQa olbrzyma. KoleinydrRg pokryQy koQa, dzwony, piasty, osie i dyszel warstwV gliny XRQtawej, wstrTtnej, podobnej w kolorze do zaprawy, ktRrV chTtnie przyozdabiano wRwczas Wcianykatedralnych koWcioQRw. Drzewo znikQo pod bQotem, a Xelazo pod rdzV. Pod wozem zwisaQ gruby QaUcuch, godny Goliata skazanego na galery. aUcuch ten przywodziQ na !myWl nie belki, do ktRrych przenoszenia sQuXyQ, ale przedpotopowe mamuty, ktRreby moXna zaprzVc nim do wozu; wyglVdaQ jak kajdany, ale nadludzkie, cyklopowe. zdjTte z jakiegoW potwora. Homer zwiVzaQby z nim Politema, Szekspir Y Kalibana. Dlaczego ten przRd wozu ciTXarowego staQ w tym miejscu na ulicy? NaprzRd, Xeby hamowaS ruch: po wtRre,Xeby rdza do reszty zjadQa Xelazo. W starym porzVdku spoQecznym mnRstwo jest instytucji, ktRre tak samo spotykasz w biaQy dzieU na swej drodze, a ktRre rRwnieX nie majV innych przyczyn istnienia. rodek QaUcucha zwisaQ pod !osiV tuX nad ziemiV i na jego !zwisie, niby na linie huWtawki, siedziaQy tego wieczoru dwie dziewczynki, majVce jedna pRQtrzecia roku. a druga pRQtora. WiTksza trzymaQa mniejszV narTku. Chustka, przemyWlnie zwiVzana, chroniQa je od upadku. JakaW matka, zobaczywszy ten przeraXajVcy QaUcuch, powiedziaQa sobie: O! doskonaQa zabawka dla moich dzieci . Dwie dziewczynki, doWS Qadnie i starannie odziane, jaWniaQy "zdrowiem; rzekQbyW, dwie rRXe wWrRd Xelastwa; oczy ich %promieniaQy, WmiaQy siT WwieXe !policzki; jedna byQa szatynkV, druga brunetkV. Ich naiwne twarzyczki wyobraXaQy dwa zachwycone zdziwienia: krzak kwitnVcy niedaleko sQaQ przechodniom zapach, zdajVcysiT od nich pochodziS; pRQtoraroczna pokazywaQa obnaXony brzuszek z niewinnym bezwstydem dzieciUstwa. Ponad tymi drobnymi gQRwkami, ulepionymize szczTWcia i zanurzonymi w Wwietle, olbrzymi przRd wozu, poczerniaQy od rdzy, straszny prawie, pogiTty i poQamany dziwacznie, tworzyQ jakby sklepienie pieczary. TuX obok, przysiadQszy na progu oberXy, matka, kobieta niezbyt miQa z wyglVdu, ale wzruszajVca w tej chwili, huWtaQa dzieci, pociVgajVc za dQugi sznur i patrzVc, by im siT nie przytrafiQo co zQego, z tym wyrazem zwierzTcym. a niebiaUskim, ktRry jest wQaWciwy matkom; za kaXdym poruszeniem potworny QaUcuchwydawaQ przeraliwy skrzyp, podobny do gniewnego wrzasku; dziewczynki byQy wniebowziTte, zachodzVce sQoUce przydawaQo swego blasku tej radoWci i trudno byQoby wyobraziS sobie coW wdziTczniejszego nad kaprys przypadku, ktRry zamieniQ QaUcuch w huWtawkT cherubinRw. KoQyszVc swe cRreczki, matkanuciQa faQszywym gQosem sQawnV wRwczas piosenkT: !... Tak trzeba , rycerz rzekQ z zapaQem... RozWpiewana i zaopatrzona w cRrki, nie widziaQa i nie sQyszaQa, co siT dziaQo na ulicy. Tymczasem, gdy rozpoczynaQa!pierwszV strofT pieWni, ktoW podszedQ do niej i nagle tuX nad uchem usQyszaQa gQos mRwiVcy: Y Ma pani dwoje Wlicznych dzieci. Do jasnowQosej sQodkiej Imogeny OdpowiedziaQa matka WpiewajVc dalej, po czym odwrRciQa siT. !O kilka krokRw przed niV staQakobieta. I ona miaQa dziecko, ktRre trzymaQa na rTku. NiosQa rRwnieX duXy worek podrRXny Jak siT wydawaQo, bardzo ciTXki. Dziecko tej kobiety byQo najcudowniejszym stworzeniem, jakie moXna sobie wyobraziS. ByQa to dziewczynka dwu lub najwyXej trzyletnia. MogQa WmiaQo wspRQzawodniczyS kokieteriV ubrania z tamtymi dwiema. Sukienka z cienkiego !pQRtna, wstVXka u kaftanika, czepeczek obszyty koroneczkV. PodwiniTta spRdniczka odsQaniaQa jej !biaQe, ksztaQtne i twarde uda. ByQa przeWlicznie rumiana i zdrowa. BraQa chTtka, by #ukVsiS jabQka jej policzkRw. O oczach tyle tylko powiedzieS moXna byQo, Xe musiaQy byS duXe i Xe miaQy wspaniaQe rzTsy. SpaQa. SpaQa ufnym snem swych mQodziutkich lat, wQaWciwym jej wiekowi. Nie ma nic bardziej miTkkiego niX ramionamatki; dzieci zasypiajV w nich gQTboko. Matka wyglVdaQa ubogo i smutnie. Ubrana byQa jak robotnica, ktRra usiQuje na !powrRt zostaS chQopkV. ByQa !mQoda. Czy byQa Qadna? MoXe. Ale w tym stroju nie wydawaQasiT Qadna. WQosy, bujne najwidoczniej, ukryte byQy surowo pod zakonnym czepkiem, obcisQym, brzydkim,pod brodV zwiVzanym, i tylko jeden jasny pukiel wymknVQ !siT spod niego. PiTkno zTbRw oceniS moXna w uWmiechu, ale ona nie WmiaQa siT. Oczy jej wyschQy, zdawaQo siT, niedawno. ByQa blada, wyglVdaQa na bardzo zmTczonV i trochT chorV; patrzyQa na WpiVcV w jej ramionach cRreczkT tym szczegRlnym wzrokiem matki, ktRra wykarmiQa swoje dziecko. Szeroka niebieska chustka, w jakV zwykli ucieraS nosy "inwalidzi, zQoXona w trRjkVt, okrywaQa niezgrabnie jej ramiona i piersi. RTce miaQa opalone i pokryte piegami, palec wskazujVcy stwardniaQy #i pokQuty igQV, ciemnV salopT z grubej weQny, sukniT pQRciennV i grube trzewiki. ByQa to Fantyna. ByQa to Fantyna. Odmieniona nie do poznania. A jednak przypatrujVc siT uwaXnie, moXna byQo jeszcze dostrzec jej urodT. Smutny faQd, niby pierwsze znamiT goryczy i zawodu, zmarszczyQ jej prawypoliczek. A jej strRj? w eteryczny strRj z muWlinRw i #wstVXek, ktRry zdawaQ siT bySuszyty z wesoQoWci, szaQu i muzyki, rozdzwoniony i pachnVcy bzami, znikQ jak owe piTkne, bQyszczVce szrony, co wydajV siT w sQoUcu niby brylanty; szrony topniejV, zostaje naga, czarna gaQVzka. !DziesiTS miesiTcy minTQo od dobrego kawaQu . #Co siT dziaQo przez te dziesiTSmiesiTcy? atwo odgadnVS. Po opuszczeniu Yniedostatek. Fantyna szybko zgubiQa z "oczu Favourite, ZefinT i DaliT; zwiVzek, zerwany przez "mTXczyzn, rozluniQ siT teX miTdzy kobietami. I juX w dwa tygodnie pRniej zdziwiQyby siT wielce, gdyby ktoW im powiedziaQ, Xe byQy przyjaciRQkami; przyjaU !straciQa swV racjT istnienia. Fantyna zostaQa sama. Kiedy ojciec jej dziecka odjechaQ Yniestety, zerwania takie sV nieodwoQalne Y zostaQa zupeQnie sama, tyle tylko, Xe odwykQa od pracy, a polubiQa rozrywki. ZajTta Tholomyesem,zaniedbaQa swe rzemiosQo, straciQa stosunki, ktRre jej dostarczaQy roboty YzupeQnie siT pozrywaQy. Nie byQo z czego XyS. Fantyna ledwie Xe umiaQa czytaS; pisaS nie umiaQa; w dzieciUstwie nauczono jV tylko podpisywaS siT swym imieniem; pisarz uliczny napisaQ jej list do Tholomyesa, jeden, drugi, trzeci. Tholomyes na Xaden z nich nie odpowiedziaQ. Pewnego dnia Fantyna usQyszaQa, jak przekupki mRwiQy, spoglVdajVc na jej "cRreczkT: AlboX kto bierze naserio takie dzieci? Na takie dzieci macha siT rTkV! . !PomyWlaQa o Tholomyesie, ktRry"machnVQ rTkV na jej dziecko i !nie braQ na serio tej niewinnej istoty; i serce jej zamknTQo siT dla tego czQowieka. Co jednak poczVS? Nie wiedziaQa juX, do kogo siT zwrRciS. $PopeQniQa bQVd, ale istotV jej natury, pamiTtamy przecie, byQa wstydliwoWS i cnota. PrzeczuwaQa niewyranie, Xe jV czeka nTdza, Xe siT zeWlizguje w to, co najgorsze. !Trzeba byQo odwagi YmiaQa jV,#nie zaQamaQa siT. PrzyszQo jej na myWl, by wrRciS do rodzinnego miasta, do Montreuil-sur-mer. Tam jV moXe kto pozna i da robotT; tak, ale trzeba bTdzie ukryS swRj grzech. I przewidywaQa niejasno koniecznoWS rozstania, boleWniejszego jeszcze niX pierwsze. ciskaQo siT jej serce, ale zdecydowaQa siT. Fantyna, jakzobaczymy, miaQa dzikV odwagT XyciowV. "MTXnie wyrzekQa siT strojRw, ubraQa siT w pQRtno, a we wszystkie swe jedwabie, we wszystkie szmatki, we wszystkie wstVXki i we wszystkie koronki przystroiQa swV cRreczkT jedyna #prRXnoWS, jaka jej pozostaQa, "WwiTta prRXnoWS. SprzedaQa wszystko, co miaQa, za dwieWcie frankRw; po zapQaceniu drobnych dQugRw pozostaQo jej tylko osiemdziesiVt frankRw. PiTknego poranka wiosennego opuWciQa ParyX w dwudziestymdrugim roku Xycia, niosVc na plecach dziecko. Kto by je spotkaQ po drodze, ten uczuQby litoWS. Ta kobieta miaQa na caQym Wwiecie tylko to dziecko, a ono miaQo tylko jV. Fantyna wykarmiQa swojV cRreczkT; to zmTczyQo jej piersi i kaszlaQa trochT. "Nie zdarzy siT juX sposobnoWS,by mRwiS o panu Feliksie Tholomyes. Powiedzmy wiTc tylko, Xe w dwadzieWcia lat pRniej, za krRla Ludwika Filipa, byQ powaXnym adwokatem na prowincji. wziTtym i bogatym, roztropnym wyborcV i bardzo !surowym sTdziV przysiTgQym, azawsze lubiVcym rozkosze Xycia. !PrzesiadajVc siT kilkakrotnie zwozu na wRz Y byQy to tak zwane wRwczas maQe powozy#, ktRre za opQatV kilku su za milT podwoziQy podrRXnych w okolicach ParyXa YFantyna "okoQo poQudnia znalazQa siT w Montfermeil na ulicy Piekarskiej. Kiedy przechodziQa koQo szynku ThnardierRw Y dwie dziewczynki, bujajVce siT w zachwyceniu na potwornej huWtawce, staQy siT dla niej jakby nagQym olWnieniem i przystanTQa na widok tego radosnego zjawiska. Uroki istniejV. Te dwie dziewuszki rzuciQy urok na tT matkT. PatrzyQa na nie wzruszona. ObecnoWS anioQRw zwiastuje &bliskoWS raju. ZdaQo jej siT, Xe widzi nad oberXV tajemnicze: TUTAJ, wypisane rTkV OpatrznoWci. Dwie dziewczynkibyQy tak niewVtpliwie szczTWliwe. PatrzyQa na nie zachwycona i tak bardzo wzruszona, Xe gdy ich matka nabieraQa oddechu miTdzy dwoma wierszami piosenki, wyrwaQy siT jej sQowa, ktRreWmy juX przeczytali: Y Ma pani dwoje Wlicznych dzieci. Najokrutniejsze nawet !stworzenie rozbroi czuQoWS dlajego potomstwa. Matka podniosQa gQowT, podziTkowaQa i poprosiQa przechodzVcV, aby usiadQa na Qawce przy drzwiach; sama siedziaQa na progu. Obie kobiety zaczTQy rozmawiaS, Y Nazywam siT Thnardierowa Y rzekQa matka dwRch dziewczynek. Y Mamy tu oberXT. Potem, wracajVc do swej piosenki, zanuciQa: ... Tak trzeba, jestem rycerzem. JadT do Palestyny... Owa pani Thnardier byQa kobietV rudV, tQustV, potTXnych ksztaQtRw, typ istnej markietanki w caQej swej szpetocie. I rzecz dziwna, byQa przy tym pretensjonalna w zachowaniu, dziTki czytaniu romansRw. MizdrzVca siT herod-baba. Takie sV skutki otarcia siT starych powieWci o wyobraniTkarczmarek. ByQa jeszcze mQoda, miaQa zaledwie trzydzieWci lat. Gdyby ta siedzVca w tej chwili kobieta wstaQa, jej ogromny wzrost i kolosalne ksztaQty, godne jarmarcznej olbrzymki, przestraszyQyby moXe !podrRXnV, moXe znikQoby jej zaufanie, moXe nie zdarzyQobysiT to, co mamy opowiedzieS. Czasem los czQowieka zaleXy od tego, czy kto stoi, czy siedzi. PodrRXna opowiedziaQa swV "historiT, zmieniajVc jV nieco. #ByQa robotnicV, mVX jej umarQ,w ParyXu nie mogQa znaleS roboty i idzie szukaS jej gdzieindziej, w swoich stronach; dziW rano opuWciQa ParyX, "piechotV; zmTczyQa siT niosVcdziecko i wsiadQa na wRzek jadVcy do Villemomble; z Villemomble piechotV przyszQa do Montfermeil; jej maQa szQa "trochT, ale niewiele Y takie to #maQe, Xe trzeba byQo jV wziVSna rTce, i anioQek usnVQ. Tak mRwiVc namiTtnie !pocaQowaQa cRrkT i obudziQa jV tym pocaQunkiem. Dziecko otworzyQo oczy, wielkie oczy, niebieskie jak u matki, i popatrzyQo. Na co? Na nic, na wszystko, z tV minV powaXnV,czasem nawet surowV, ktRra jest tajemnicV Wwietlanej niewinnoWci dzieci wobec naszych zmierzchajVcych #cnRt. RzekQbyW, Xe czujV siT anioQami, a o nas wiedzV, XeWmy ludzie. PRniej dziewczynka rozeWmiaQa siT i chociaX matka jV zatrzymywaQa, zlazQa na ziemiT z tV nieposkromionV energiV maleUstwa, ktRre chce biegaS. Nagle spostrzegQa dwie dziewczynki na huWtawce, zatrzymaQa siT i wysunTQa jTzyk na znak podziwu. Thnardierowa odwiVzaQa "cRrki, zsadziQa je z huWtawki ipowiedziaQa: Y Bawcie siT we trzy. W tym wieku znajomoWS QatwosiT zawiera; po chwili maQe ThnardierRwny bawiQy siT z nowo przybyQV w kopanie doQkRw w ziemi: rozkosz niewymowna! Nowo przybyQa byQa bardzo wesoQa; dobroS matek wyraXa siT w wesoQoWci ich dzieci; "wziTQa patyczek i jak QopatV, "energicznie, jTQa kopaS doQek dobry w sam raz dla muchy. Robota grabarza, wykonywanaprzez dziecko, staje siT radosna. Dwie kobiety rozmawiaQy: Y Jak maQej na imiT?? Y Kozeta. YIle ma? Y Trzeci rok. Y To jak moja starsza. Tymczasem dziewczynki !stanTQy w kRQko; patrzyQy w ziemiT przestraszone i uszczTWliwione; wielkie wydarzenie: tQusty robak #wychodziQ z ziemi; i baQy siT, i zachwycaQy. PochyliQy siT ku sobie trzy jasne czoQa; rzekQbyW, trzy gQowy w aureoli. "YDzieci, to raz, dwa i juX siT znajV! Y zawoQaQa #Thnardierowa. YPrzysiVgQbyW, Xe trzy siostry. SQowa te byQy iskrV, ktRrej zdawaQa siT czekaS druga matka. SchwyciQa rTkT Thnardierowej, spojrzaQa jej w oczy i rzekQa: Y Niech pani przyjmie mojV cRrkT. Thnardierowa poruszyQa siT Tkne dziewczynki!Qo_Goo(_<(rkP\)`nk&k{A`t c!a c!b cY"c  c"d,2#e8/t c=#f97#ze zdziwieniem, nie wyraXajVcym ani zgody, ani odmowy. Matka Kozety mRwiQa dalej: YBo to, widzi pani, nie mogT ze sobV zabieraS dziecka. Robota nie pozwala. Z dzieckiem trudno znaleS miejsce. W moich stronach "tacy sV Wmieszni. Pan BRg miT natchnVQ, Xebym siT tu zatrzymaQa. Kiedym zobaczyQa pani dzieci, takie Qadne, #schludne i szczTWliwe, coW siT we mnie poruszyQo. PomyWlaQamsobie: MuszV mieS dobrV matkT . Tak, bTdV jak trzy siostry. A zresztV niedQugo wrRcT. Wemie pani moje dziecko pod opiekT? %Y Trzeba siT namyWliS Y rzekQa Thnardierowa. Y Dam szeWS frankRw za miesiVc. $Tu mTski gQos zawoQaQ z gQTbi szynku: Y Najmniej siedem frankRw i za szeWS miesiTcy z gRry. Y SzeWS razy siedem Y czterdzieWci dwa Y rzekQa Thnardierowa. Y Dam Y powiedziaQa matka. Y PrRcz tego piTtnaWcie frankRw na pierwsze koszty Y dodaQ mTski gQos. Y Razem piTSdziesiVt siedem frankRw Y rzekQa pani Thnardier. I wymieniajVc te cyfry zanuciQa cicho: Tak trzeba, rycerz rzekQ Y z zapaQem... YDam YrzekQa matka Y mam osiemdziesiVt frankRw. Zostanie mi jeszcze trochT na !podrRX. PRjdT piechotV. Tam zarobiT i gdy trochT uzbieram,powrRcT po mego anioQka. OdezwaQ siT gQos mTski: Y Czy maQa ma wyprawkT?? !Y To mRj mVX Y powiedziaQa Thnardierowa. Y Rozumie siT, Xe ma wyprawkT, biedny skarb. DomyWliQam siT, ze to pani mVX. I to piTknV wyprawkT! WspaniaQV! Wszystkiego tuzinami: i suknie jedwabne jak dama. Mam to wszystko w worku. !Y Trzeba daS Y odparQ mTski gQos. Y Pewnie, Xe dam! To by dopiero byQo dziwne, gdybym zostawiQa cRrkT nagV. UkazaQa siT twarz szynkarza. Y A wiTc zgoda Y rzekQ. Dobito targu. Matka spTdziQa noc w oberXy, oddaQa pieniVdze i zostawiQa dziecko, zawiVzaQa swRj worek, ktRry oprRXniono z wyprawki jakXe teraz lekki Y i nazajutrz rano $puWciQa siT w drogT, myWlVc o rychQym powrocie. Rozstania takie odbywajV siT spokojnie, !ale ileX rozpaczy jest w sercu. Jedna z sVsiadek ThnardierRwspotkaQa jV na drodze i mRwiQa potem: Y WidziaQam, jak jakaW kobieta pQakaQa na ulicy; rozdzierajVcy widok. Kiedy matka Kozety odeszQa, mVX rzekQ do Xony: YMam teraz czym zapQaciS !weksel. Sto dziesiTS frankRw, a termin mija jutro. BrakowaQo "mi piTSdziesiTciu frankRw. Czywiesz, Xe miaQbym proces i komornika? ZastawiQaW dobrV puQapkT tymi maQymi. !Y Anim siT tego domyWlaQa Y rzekQa Xona. Pierwszy szkic dwRch wstrTtnych figur Myszka zQapaQa siT doWS mizerna, ale kot rad i z chudejmyszy. Co za jedni byli ci Thnardierowie? Powiemy o nich kilka sQRw; !pRniej ten szkic uzupeQnimy. Istoty te naleXaQy do owej klasy mieszanej, zQoXonej z prostych dorobkiewiczRw i ludzi wyksztaQconych, lecz "ktRrym siT nie powiodQo; klasy poWredniej miTdzy WredniV a !niXszV, ktRra QVczy w sobie niektRre przywary drugiej i wszystkie przywary pierwszej,a brak jej szlachetnego gestu robotnika i uczciwej rzVdnoWcimieszczanina. ByQy to natury karQowate z tych, co jeWli przypadkiem rozgrzeje je jakiW ogieU ponury, stajV siT Qatwo potwornymi. Kobieta byQa w gruncie rzeczy bydlTciem, w mTXczynie byQ materiaQ na Qajdaka. ZwQaszcza Thnardier przeraziQby fizjonomistT. Na pewnych ludzi doWS jest !spojrzeS, Xeby nabraS do nich nieufnoWci, czuje siT bowiem, Xe otacza ich zewszVd mrok. Za nimi YniepokRj, przed nimi Ygroba. SV w nich nieznane obszary. Nie moXna rTczyS za to, co robili; ani za to, co #mogV zrobiS. CieU, ktRry majV w oczach, zdradza ich. Z jednego ich sQowa, z jednego gestu domyWlasz siT ponurych sekretRw ich przeszQoWci i ponurych tajemnic ich przyszQoWci. w Thnardier, jeWli jego sQowa zasQugiwaQy na wiarT, byQ XoQnierzem, sierXantem, jak mawiaQ; prawdopodobnie odbyQ kampaniT 1815 roku i, jak siT zdaje, biQ siT nawet dzielnie. PRniej zobaczymy, ile jest w tym prawdy. Szyld jego karczmy miaQ wyobraXaS jedenz jego czynRw wojennych; wymalowaQ go sam, bo umiaQ wszystko po trosze i wszystkole. W owym czasie dawny romans !klasyczny, ktRry z Klelii staQ siT juX tylko LodoviskV , zawsze szlachetny, ale coraz bardziej gminny, rozpalaQ czuQe dusze strRXek paryskichi czyniQ nawet pewne spustoszenie w podmiejskich okolicach. Pani Thnardier miaQa tyle wQaWnie wyksztaQcenia, ile potrzeba do czytania tego rodzaju ksiVXek.KarmiQa siT nimi. UtopiQa w "nich caQy swRj rozum. I stVd towQaWnie w jej wczesnej "mQodoWci Y a nawet i pRniej nieco Y rozmarzone, zadumanepozy, jakie przybieraQa u bokumTXa, hultaja nie pozbawionego rozsVdku, niedouka, prostackiego i sprytnego zarazem, w dziedzinie uczuS zaW Yczytelnika Pigault-Lebruna i w tym, co siT tyczy pQci piTknej , jak zwykQ byQ mawiaS, pospolitego i kompletnego grubianina. ona byQa mQodsza od niego o jakie !dwanaWcie lub piTtnaWcie lat. PRniej nieco, gdy jej romantycznie rozpuszczone wQosy zaczTQy siwieS, Thnardierowa staQa siT po #prostu wielkV, grubV zQoWnicV,nafaszerowanV gQupimi romansami. Nie moXna bezkarnie czytaS gQupstw. !Skutek tej lektury byQ taki, Xestarsza cRrka zostaQa nazwana EponinV. JeWli zaW o mQodszV chodzi nieszczTsne $dziecko juX juX staS siT miaQo !GulnarV, na szczTWcie dziTki jakiemuW romansowi Ducray-Duminila, ktRry siT !zjawiQ w. porT, zostaQa tylko AnzelmV. ZresztV, mRwiVc mimochodem,nie wszystko jest Wmieszne i powierzchowne w tej ciekawejepoce, ktRrV nazwaS by moXna anarchiV chrzestnych imion. Obok czynnika romansowego, o ktRrym wspomnieliWmy wQaWnie, mamy tu i wyrany objaw spoQeczny. Nietrudno dziW spotkaS na wsi parobka majVcego imiT Artur, Alfred lub. Alfons, a wicehrabiego YjeWli sV dziW wicehrabowie Y z imieniem Tomasz, Piotr lub Jacek. To przesuniTcie, ktRre imiT eleganckie daje chQopu, a imiT wiejskie Yarystokracie, jest wynikiem zawieruchy niosVcej rRwnoWS. Nowy powiew, ktRry przeniknVQ wszTdzie, przeszedQ i tTdy. Pod pozornV niezgodnoWciV leXy rzecz wielka i gQTboka: rewolucja francuska. Skowronek ByS zQym czQowiekiem Y to jeszcze nie dosyS, Xeby zdobyS dobrobyt. Szynk nie prosperowaQ. "DziTki piTSdziesiTciu siedmiu frankom podrRXnej Thnardier uniknVQ procesu i zadoWSuczyniQ zobowiVzaniu. NastTpnego miesiVca znowu potrzebowali pieniTdzy: oberXystka udaQa siT do ParyXa i za szeWSdziesiVt frankRw zastawiQa wyprawkT Kozety w lombardzie. A gdy maQXonkowie Thnardier wydali"i tT sumT, zaczTli patrzeS na dziewczynkT jak na dziecko "wziTte z litoWci i traktowaS jestosownie do tego mniemania. PoniewaX nie miaQa juX wyprawki, ubierano jV w starekoszule i sukienki maQych Thnardier, czyli w Qachmany. Karmiono jV resztkami pozostaQymi po wszystkich, nieco lepiej niX psa, nieco "gorzej niX kota. ZresztV pies i kot zwykle razem z niV jadaQypod stoQem, z takiej samej drewnianej miseczki. Matka, ktRra jak pRniej zobaczymy, osiadQa w Montreuil-sur-mer, pisywaQa, araczej kazaQa pisaS listy co miesiVc, aby mieS wiadomoWS o swojej cRrce. Thnardierowieodpowiadali niezmiennie Kozeta chowa siT doskonale . Po upQywie pierwszych szeWciumiesiTcy matka wysQaQa siedem frankRw za siRdmy miesiVc i w dalszym ciVgu #pQaciQa doWS regularnie. Przed koUcem roku Thnardier powiedziaQ: $WielkV QaskT nam robi. CRX to jest, te jej siedem frankRw? "Y i napisaQ XVdajVc dwunastu frankRw. Matka, ktRra byQa przekonana, Xe jej dziecko jest szczTWliwe i dobrze siT #miewa, zgodziQa siT i przysQaQadwanaWcie frankRw. Pewne natury nie potrafiV kochaS jednego, nie nienawidzVc drugi ego. Thnardierowa namiTtnie kochaQa swe cRrki, nienawidziQa wiTc obcej dziewczynki. Smutno pomyWleS,"Xe miQoWS macierzyUskV miewa rRwnieX swoje szpetne strony. Thnardierowej wydawaQo siT, Xe Kozeta odbiera jej dzieciomnawet i tT odrobinT miejsca, ktRre u nich zajmowaQa, Xe ujmuje powietrza, ktRrym one oddychajV. Jak wiele kobiet tego rodzaju, miaQa ona codziennie do rozdania pewnV #iloWS pieszczot i pewnV iloWS przekleUstw i szturchaUcRw. Gdyby nie byQo Kozety, cRrkom, choS tak ubRstwianym, dostawaQoby siTna pewno i jedno, i drugie; obca dziewczynka wyWwiadczyQa im przysQugT, WciVgajVc razy na siebie. CRrkom przypadQy w udziale same pieszczoty. Na KozetT zalada poruszeniem spadaQ grad srogich i niezasQuXonych kar. Biedna, sQaba istota, nieustannie karana, Qajana, !potrVcana, bita Y patrzyQa na dwa inne stworzenia, XyjVce w jasnej radoWci, i nie mogQa zrozumieS nic z tego Wwiata i z Boga. PoniewaX Thnardierowa byQa !zQa dla Kozety, wiTc Eponina i Anzelma takXe byQy zQe. Dzieci w tym wieku sV drugim wydaniem matki. Tylko tyle, Xew mniejszym formacie. !UpQynVQ rok, pRniej drugi. MRwiono we wsi: Poczciwi ludzie ci Thnardierowie. Sami niebogaci, a wychowujV biedne dziecko, ktRre im ktoW podrzuciQ . MyWlano, Xe matka zapomniaQao swej Kozecie. Tymczasem Thnardier, dowiedziawszy siT jakVW drogV, Xe dziecko prawdopodobnie byQo nieWlubnei Xe matka nie mogQa siT przyznaS do niego, zaXVdaQ piTtnastu frankRw miesiTcznie, powiadajVc, Xe "stworzenie roWnie i je duXo, i"groXVc, Xe je odeWle. Niech $mnie nie zezQoWci! YwoQaQ Ybo jej cisnT bachora w sam Wrodek jej wszystkich kombinacji. Musi dopQaciS . Matka zapQaciQa piTtnaWcie frankRw. Rok po roku dziecko rosQo, a jego nTdza wraz z nim. DopRki Kozeta byQa maQa, znosiQa szturchaUce za dwoje innych dzieci; gdy trochT podrosQa, nie skoUczywszy nawet piTciu lat, staQa siT sQuXVcV do wszystkiego. PiTS lat, powie ktoW, to niemoXliwe. Niestety, to prawda. Cierpienie spoQeczne zaczyna siT w kaXdym wieku. AlboX nie czytaliWmy niedawno o procesie Dumolarda, sieroty, !co staQ siT rozbRjnikiem i od piVtego roku Xycia, jak powiadajV dokumenty urzTdowe, sam jeden na Wwiecie, pracowaQ na swoje utrzymanie i kradQ ... UXywano Kozety do posyQek, kazano jej zamiataS izby, podwRrko, ulicT, zmywaS naczynia, nawet dwigaS ciTXary. MaQXonkowie Thnardier czuli siT tym bardziej upowaXnieni do takiego postTpowania, Xe matka, ktRra nadal mieszkaQa w Montreuil-sur-mer, zaczTQa "le pQaciS. ZalegaQa za kilka miesiTcy. Gdyby ta matka wrRciQa po trzech latach do Montfermeil, nie poznaQaby swego dziecka. Kozeta, tak Qadna, kiedy wchodziQa do tego domu, teraz byQa chuda i blada. W ruchach miaQa coW niespokojnego. Skryta! Y mRwili Thnardierowie. "NiesprawiedliwoWS uczyniQa jV kQRtliwV, a nTdza brzydkV. PozostaQy jej tylko piTkne oczy, na ktRre przykro byQo patrzeS, gdyX wydawaQo siT, !Xe po to tylko sV tak duXe, by pomieWciS w sobie tym wiTcej smutku. !al WciskaQ serce, kiedy siT widziaQo, jak w zimie, przed wschodem sQoUca, to biedne, nie majVce jeszcze szeWciu latdziecko, drXVc pod pQRciennymi dziurawymi Qachmanami, zamiataQo ulicT ogromnV miotQV trzymanV w posiniaQych rVczTtach, ze Qzami w duXych oczach. We wsi przezwano jV Skowronkiem . Lud, lubiVcy obrazowoWS nazwaQ tak tT drobnV istotT, niewiele wiTkszV od ptaka, zawsze 'drXVcV, wylTkQV i zziTbniTtV, ktRra co rano pierwsza budziQa siT w domu i w caQej wiosce i byQa na ulicy lub w polu jeszcze przed Wwitem. Tylko Xe ten biedny Skowroneknigdy nie WpiewaQ. RozdziaQ piVty POCHYO Historia postTpu w wyrabianiu czarnego szkQa Co siT staQo z tV matkV, !ktRra, jak mRwili wieWniacy z Montfermeil, porzuciQa swe dziecko? "Gdzie siT podziaQa? Co robiQa? Zostawiwszy maQV KozetT u !ThnardierRw, puWciQa siT w dalszV drogT i przybyQa do Montreuil-sur-mer. ByQo to, jak sobie czytelnik przypomina, w roku 1818. Fantyna opuWciQa swe rodzinnestrony dziesiTS lat temu. Miasto Montreuil-sur-mer zmieniQo postaS. Kiedy Fantynaz wolna wpadaQa w coraz gQTbszV nTdzT, jej miasto !rodzinne rosQo w pomyWlnoWS. Mniej wiTcej przed dwoma latydokonaQo siT tam jedno z tychwydarzeU przemysQowych, ktRre majV ogromne znaczeniedla maQych miasteczek. SzczegRQ ten jest waXny i trzeba omRwiS go bliXej, dokQadniej, rzekQbym prawie: z naciskiem. Od niepamiTtnych czasRw miasto Montreuil-sur-mer trudniQo siT naWladowaniem angielskich dXetRw i czarnego szkQa niemieckiego. PrzemysQ !ten nigdy nie mRgQ zakwitnVS, bo cena materiaQRw wpQywaQa hamujVco na rzemiosQo. Kiedy Fantyna powrRciQa do Montreuil-sur-mer, zaszQa niesQychana zmiana w tej produkcji czarnych artykuQRw . Pod koniec 1815 roku osiadQw mieWcie jakiW nieznajomy i wpadQ na pomysQ uXywania do tej fabrykacji gumy zamiast Xywicy, a do bransoletek kRQek blaszanych, po prostu zginanych, zamiast kRQek lutowanych. Ta niewielka !zmiana byQa wielkV rewolucjV. Ta niewielka zmiana bowiem niezmiernie obniXyQa cenT surowca, co pozwoliQo: po pierwsze Y podnieWS pQacT robotnikom, co jest dobrodziejstwem dla ludnoWci, po wtRre Y polepszyS wyroby, co jest korzyWciV dla kupujVcych, a po trzecie Ytaniej je sprzedawaS, w trRjnasRb zwiTkszajVc !dochRd, co jest korzyWciV dla wQaWciciela manufaktury. Tak wiTc jedna myWl daQa wynik potrRjny. W ciVgu trzech lat wynalazca zostaQ bogaczem, co jest dobrV rzeczV, i zbogaciQ wszystkich dokoQa, co jest !rzeczV jeszcze lepszV. ByQ to czQowiek nietutejszy. O jego pochodzeniu nic nie wiedziano;o poczVtkach bardzo maQo. Opowiadano, Xe przyszedQ do miasta z niewielkV sumV pieniTdzy, co najwyXej z jakimiW kilkuset frankami. Z tego to kapitaliku, uXytego na urzeczywistnienie szczTWliwego pomysQu, uXynionego rozumem i porzVdkiem, wyciVgnVQ swV fortunT i dobrobyt caQej okolicy. Kiedy przybyQ do Montreuil-sur-mer, z ubioru, postawy i mowy byQ prostym robotnikiem. !Zdaje siT, Xe w dniu, w ktRrymcichaczem wszedQ do miasteczka Montreuil-sur-mer z tQumoczkiem na plecach i z sTkatym kijem w rTku, o grudniowym zmroku, wybuchQ w ratuszu wielki poXar. CzQowiek ten rzuciQ siT w ogieU i z naraXeniem Xycia !ocaliQ dwoje dzieci Y jak siT okazaQo, dzieci kapitana Xandarmerii. Z tego teX powodu zapomniano zapytaS !go o paszport. PRniej dopiero dowiedziano siT jego nazwiska. NazywaQ siT ojciec Madeleine. Pan Madeleine ByQ to czQowiek juX piTSdziesiTcioletni chyba, nieustannie czymW zajTty i bardzo dobry. Oto i wszystko, co by o nim moXna powiedzieS. DziTki szybkiemu rozwojowi "przemysQu, ktRry przeksztaQciQtak wspaniale, Montreuil-sur- mer staQo siT waXnym ogniskiem handlu. Hiszpania, zuXywajVca wiele czarnych dXetRw, corocznie zakupywaQaje za znaczne sumy. W tej gaQTzi handlu miasteczko Montreuil-sur-mer prawie Xe stanowiQo konkurencjT dla Londynu i Berlina. Zyski ojca Madeleine byQy tak duXe, Xe juX w drugim roku mRgQ zbudowaS wielkV fabrykT z dwoma warsztatami: jednym dla mTXczyzn, drugim dla !kobiet. Ktokolwiek byQ gQodny, mRgQ tam przyjWS i na pewno znajdowaQ i pracT, i chleb. Ojciec Madeleine XVdaQ od mTXczyzn dobrej woli, od kobiet czystoWci obyczajRw, aod wszystkich Y uczciwoWci. PodzieliQ warsztaty, Xeby kobiety i dziewczTta, odQVczone od mTXczyzn, Qatwiej mogQy zachowaS swV cnotT. W tym punkcie byQ nieugiTty. I tu teX jedynie bywaQ niewyrozumiaQy. SurowoWS tym bardziej uzasadniona, Xe w Montreuil-sur-mer, mieWcie garnizonowym, nie brakQo nki!Qo_Goo(_<(rkP\)`nk&k{Agp1 c#h c:$i c$j!Q c%k, cc%l7G%okazji do rozpusty. ZresztV, przybycie jego byQo dobrodziejstwem, obecnoWS YopatrznoWciV. Przed przybyciem ojca Madeleine ubRstwo byQo ogRlne; teraz wszystko tchnTQo zdrowym Xyciem pracy. Szybka cyrkulacja ogrzewaQa wszystko i docieraQa wszTdzie.Nie znano bezrobocia i nTdzy. W najnTdzniejszej nawet kieszeni moXna byQo znaleS choS trochT grosza, w najuboXszym nawet domu YchoS odrobinT radoWci. Ojciec Madeleine zatrudniaQ kaXdego. A wymagaQ tylko jednej rzeczy, bVd uczciwymmTXczyznV, bVd uczciwV dziewczynV. !Jak powiedzieliWmy, wWrRd tej dziaQalnoWci, ktRrej byQ gQRwnV przyczynV i osiV, ojciec Madeleine dorabiaQ siT majVtku, ale Yrzecz doWS niezwykQa u prostego przemysQowca Ynie byQo to zgoQa jego gQRwnV i jedynV %troskV. ZdawaQo siT, Xe myWlaQ wiele o innych, a maQo o sobie.W roku 1820 byQo wiadomo, XemiaQ zQoXone na swe imiT u Laffitte a szeWSset trzydzieWci tysiTcy frankRw; ale nim te tysiVce zachowaQ dla siebie, wydaQ wiTcej niX milion na miasto i biednych. Szpital byQ le wyposaXony; ufundowaQ dziesiTS QRXek. Montreuil-sur-mer dzieli siT namiasto gRrne i dolne. Dolna czTWS, w ktRrej mieszkaQ, miaQa jednV tylko szkoQT, w nTdznym, walVcym siT domku; kazaQ zbudowaS dwie: jednV dla dziewczVt, drugV dla chQopcRw. Z wQasnych funduszRw wyznaczyQ dla dwRch nauczycieli dodatek dwa razy wiTkszy od lichej "pensji rzVdowej i gdy ktoW siT temu dziwiQ, odpowiadaQ: NajwaXniejsi urzTdnicy paUstwowi to piastunka i nauczyciel . WQasnym kosztem zaQoXyQ ochronkT, rzecz wRwczas prawie we Francji nie znanV, i kasT zapomogowV dla starych i chorych robotnikRw. PoniewaX manufaktura jego staQa siT oWrodkiem caQego miasta, wkrRtce koQo niej powstaQa nowa dzielnica, zamieszkana przez wiele ubogich rodzin; #zaQoXyQ tam bezpQatnV aptekT.W poczVtkach, patrzVc, jak zaczyna, poczciwe dusze !mRwiQy: To zuch, ktRry chce siT wzbogaciS . Kiedy siT przekonano, Xe przede wszystkim wzbogaca caQV okolicT, o siebie samego najmniej dbajVc, te same poczciwe dusze mRwiQy: To czQowiek ambitny . WydawaQo siT to tym prawdopodobniejsze, Xe czQowiek Rw byQ religijny, a nawet praktykujVcy w pewnejmierze, co w owym czasie nadzwyczaj dobrze byQo widziane. Co niedziela !regularnie uczTszczaQ na cichVmszT. Miejscowy deputowany, wszTdzie wietrzVcy konkurencjT, zlVkQ siT tej poboXnoWci. Deputowany ten byQ czQonkiem ciaQa prawodawczego za Cesarstwa i podzielaQ poglVdy religijne ksiTdza ze zgromadzenia oratorianRw, znanego jako Fouche, ksiVXT Otranto, ktRrego byQ kreaturV i przyjacielem. Przy drzwiach zamkniTtych WmiaQ siT po cichu z Pana Boga. Ale kiedy zobaczyQ, Xe bogaty fabrykant Madeleine co niedziela chodzi o siRdmej rano na cichV mszT, przeczuQ w nim kandydata i postanowiQ !go przeWcignVS, wziVQ sobie spowiednika jezuitT i bywaQ nasumie i na nieszporach. AmbicjV owych czasRw byQo Yw dosQownym tego znaczeniuY urzVdzanie wyWcigRw do dzwonnicy. Nie tylko Pan BRg, lecz i biedni, skorzystali na tym lTku, gdyX zacny deputowany ufundowaQ teX dwa QRXka w szpitalu, co uczyniQo razem dwanaWcie. Tymczasem w roku 1819 rozeszQa siT dnia pewnego po mieWcie pogQoska, Xe na wniosek prefekta i ze wzglTduna usQugi wyWwiadczone krajowi ojciec Madeleine mianowany zostanie przez krRla merem miasta Montreuil-sur-mer. Ci, co nazywali nowo przybyQego ambitnym , skwapliwie pochwycili sposobnoWS, zawszetak bardzo przez ludzi upragnionV, by zawoQaS: A nie mRwiliWmy? CaQe Montreuil-sur-mer poruszone "byQo tV nowinV. PogQoska byQa uzasadniona. W kilka dni pRniej nominacja !pojawiQa siT w Monitorze . Nazajutrz ojciec Madeleine odmRwiQ jej przyjTcia. TegoX roku 1819 wyroby wykonane sposobem wynalezionym przez Madeleine a znalazQy siT na wystawie przemysQowej; wskutek decyzji jury krRl mianowaQ wynalazcT kawalerem Legii Honorowej. Znowu poruszenie w miasteczku. Aha! ChciaQ orderu! Ojciec Madeleine nie przyjVQ orderu. NaprawdT, ten czQowiek byQ zagadkV. Poczciwe dusze !poradziQy sobie z tym, mRwiVc:W gruncie rzeczy to jakiW awanturnik . Wiedziano, Xe kraj wiele mu zawdziTczaQ, Xe ubodzy zawdziTczali mu wszystko; byQtak bardzo uXyteczny, Xe w koUcu musiano zaczVS go !szanowaS, i byQ tak dobry, Xe w koUcu musiano go pokochaS;szczegRlnie go wielbili jego robotnicy, a on przyjmowaQ touwielbienie z melancholijnV powagV. Gdy siT przekonano, Xe jest bogaty, osoby z !towarzystwa kQaniaQy mu siTna ulicy i nazywaQy panem Madeleine; ale robotnicy i dzieci nie przestawali nazywaSgo ojcem Madeleine, co najwyraniej sprawiaQo mu "wiTkszV przyjemnoWS. Im wyXejsiT wznosiQ, tym wiTcej !zaproszeU sypaQo siT na niego.Towarzystwo pragnTQo go coraz gorTcej. Eleganckie salony miasteczka Montreuil-sur-mer, ktRre Yma !siT rozumieS Ydawniej byQyby zamkniTte dla rzemieWlnika, "teraz otwieraQy siT na oWcieX dla milionera. Robiono mu tysiVce uprzedzajVcych grzecznoWci. OdrzucaQ je. I tym razem poczciwe dusze daQy sobie radT: To prostak bez wychowania. Nie umiaQby #znaleS siT w Wwiecie. Nie jestnawet pewne, czy umie czytaS . WidzVc, Xe zarabia duXo !pieniTdzy, ludzie mRwili: to kupiec . WidzVc, Xe je rozdaje, mRwili: ambitny . Gdy dowiedzieli siT, Xe nie przyjmuje urzTdRw i zaszczytRw, mRwili: awanturnik . Na koniec, gdy poznali, Xe stroni od Wwiata, powiedzieli: to prostak . W roku 1820, w piTS lat po przybyciu do Montreuil-sur-mer, tak gQoWne staQy siT jego zasQugi wobec kraju, tak jednomyWlne byQy #Xyczenia caQej okolicy, Xe krRlpowtRrnie mianowaQ go merem miasta. I teraz odmRwiQ, lecz prefekt siT uparQ, wszystkie znakomitoWci urzTdowe przyszQy go prosiS, proWci "ludzie zaczepiali go i bQagali o to na ulicy, naleganie byQo tak#silne, Xe zgodziQ siT wreszcie. ZauwaXono, Xe do przyjTcia "urzTdu szczegRlnie go skQoniQogniewne prawie odezwanie siT starej kobiety z gminu, ktRra zawoQaQa do niego od progu swego domu: Dobry mer jest potrzebny. Czy wolno cofaS siT przed dobrem, ktRre moXna czyniS? ByQa to trzecia faza jego powodzenia. Ojciec Madeleine zostaQ panem Madeleine; pan Madeleine zostaQ panem merem. Sumy zQoXone u Laffitte a ZachowaQ zresztV tT samV prostotT co pierwszego dnia. WQosy miaQ szpakowate, spojrzenie powaXne, WniadV i ogorzaQV cerT robotnika, "myWlVcV twarz filozofa. NosiQ zwykle kapelusz z szerokim rondem i dQugi surdut z grubego sukna, zapiTty pod szyjT. SprawowaQ urzVd mera, ale poza tym XyQ samotnie. MaQo z kim rozmawiaQ. UnikaQ grzecznoWci, kQaniaQ siT mijajVc spiesznie, uWmiechaQ siT, Xeby nie rozmawiaS, #dawaQ, Xeby siT nie uWmiechaS.Kobiety mRwiQy o nim: Poczciwy niedwied . NajwiTkszV jego przyjemnoWciV byQy przechadzki po polach. JadaQ zawsze sam, czytajVc !otwartV przed sobV ksiVXkT. #MiaQ bibliotekT niewielkV, lecz starannie dobranV. KochaQ $ksiVXki; ksiVXki to przyjaciele,chQodni i pewni. Z pomnaXaniem siT majVtku miaQcoraz wiTcej wolnego czasu, !ktRry poWwiTcaQ ksztaQceniu swego umysQu. Od kiedy byQ w Montreuil-sur-mer, zauwaXono, Xe z kaXdym rokiem mowa jego stawaQa siT bardziej elegancka, wyszukana i Qagodna. ChTtnie braQ na przechadzkT strzelbT, ale uXywaQ jej rzadko. JeWli przypadkiem zdarzyQo mu siT strzeliS, strzaQ jego byQ aX przeraXajVco celny. Nigdy nie zabiQ nieszkodliwego !zwierzTcia. Nigdy nie strzeliQ do ptaka. ChoS juX nie byQ mQody, opowiadano, Xe miaQ zdumiewajVcV siQT. Nieraz pomRgQ dwignVS wielki ciTXar, podnosiQ konie, wyciVgaQ koQo uwiTzie w bQocie, przytrzymywaQ za rogi uciekajVcego byka. Kiedy wychodziQ, miaQ kieszenie peQne drobnych pieniTdzy, kiedy wracaQ, kieszenie byQy puste. Gdy przechodziQ przez wioskT, obdarte dzieciaki biegQy za nim wesoQo i otaczaQy go niby chmara muszek. Ludzie przypuszczali, Xe #kiedyW musiaQ XyS na wsi, znaQbowiem tysiVce uXytecznych sekretRw, ktRrych uczyQ wieWniakRw. UczyQ, jak niszczyS mola zboXowego, !skraplajVc spichrz i zalewajVc szczeliny podQogi solV kuchennV rozpuszczonV w wodzie; jak odganiaS woQki zawieszajVc wszTdzie na Wcianach, na dachach i wewnVtrz domRw kwitnVcV bylinT. MiaQ recepty na "tTpienie kVkolu, Wniedzi, wyki,lisiogonRw i wszelkich pasoXytniczych roWlin zXerajVcych zboXe. Dla odstraszenia szczurRw od krRlikami radziQ trzymaS tam WwinkT morskV, ktRrej woni szczury nie znoszV. Pewnego dnia ujrzaQ wieWniakRw zajTtych rwaniem pokrzyw, spojrzaQ na stos tych roWlin, wyrwanych z korzeniem i juX wyschQych, po czym rzekQ: YTo juX suche. A jednak byQoby dobrze, gdyby umiano siT z tym obchodziS. Kiedy pokrzywa jest mQoda, z liWci jej moXna mieS wybornV jarzynT; gdy dojrzeje, ma wQRkna jak len i konopie. PQRtno z pokrzywy jest tyle samo warte co pQRtno z konopi. Posiekana pokrzywa jest dobra jako pokarm dla drobiu, tQuczona Y dla krRw. Ziarna pokrzywy zmieszane z obrokiem dajV bydQu !poQyskujVcV sierWS; korzeU zmieszany z solV daje Qadny !kolor XRQty. Poza tym jest to doskonaQe siano, ktRre moXna kosiS dwa razy. A czegRX potrzeba pokrzywie? Niewiele ziemi, Xadnej uprawy, Xadnego!starania. Tyle tylko, Xe ziarno wypada zaraz po dojrzeniu i trudno je zebraS. Oto i wszystko. ZadaS sobie tT odrobinT trudu i pokrzywa bTdzie poXyteczna. Lecz nikt nie zadba o niV i pokrzywa !staje siT szkodliwa. I wRwczas #tTpi siejV. IleX ludzi podobnychjest pokrzywie. !I dodaQ po chwili milczenia: Y Przyjaciele, zapamiTtajcie to "sobie: nie ma ani zQych roWlin, !ani zQych ludzi. SV tylko li ogrodnicy. Dzieci kochaQy go jeszcze za to, Xe umiaQ robiS Wliczne zabawki ze sQomy i z orzechRw kokosowych. Kiedy widziaQ drzwi koWcioQa obite kirem, wchodziQ; nie !omijaQ pogrzebRw, jak inni nie omijajV chrzcin. WdowieUstwo i nieszczTWcie innych ludzi przyciVgaQo ku sobie jego "wielkV dobroS; QVczyQ siT z przyjaciRQmi w XaQobie, z rodzinami ubranymi czarno, z kapQanami zawodzVcymi nad trumnV. ZdawaQ siT chTtnie braS za przedmiot swych !rozmyWlaU te psalmy XaQobne, peQne wizji innego Wwiata. Z oczyma utkwionymi w niebo, jakby tTskniVc do tajemnic "nieskoUczonoWci, sQuchaQ tych smutnych gQosRw, ktRre WpiewajV nad brzegiem ciemnej przepaWci Wmierci. wiadczyQ potajemnie mnRstwodobrodziejstw, kryjVc siT z nimi, jakby to byQy przestTpstwa. Wieczorami wchodziQ ukradkiem do domRw.Cichaczem przebiegaQ schody. JakiW biedak, wrRciwszy na swoje poddasze, zastawaQ drzwi otwarte, niekiedy nawetsiQV, w czasie jego !nieobecnoWci. Nieborak woQaQ: ZQodziej siT zakradQ! !WchodziQ i pierwszV rzeczV, "ktRrV spostrzegaQ, byQ zQoty pieniVdz zostawiony na stole. ZQodziejem byQ ojciec Madeleine. ByQ uprzejmy i smutny. Lud mawiaQ: To ci czQowiek. Bogaty, a nie dumny, !szczTWliwy, a ma smutnV minT . NiektRrzy widzieli w nim coW tajemniczego i twierdzili, Xe nikomu nie wolno byQo wchodziS do jego pokoju, prawdziwej celi pustelnika, ozdobionej skrzydlatymi klepsydrami, skrzyXowanymi piszczelami i trupimi gQowami. Tyle o tym mRwiono, Xe kilka mQodych, trzpiotowatych elegantek z Montreuil-sur-mer przyszQo do niego proszVc: Panie merze, pokaXXe nam !swRj pokRj. PowiadajV, Xe to "pieczara . UWmiechnVQ siT i natychmiast zaprowadziQ je dotej pieczary . CiekawoWS srodze zostaQa ukarana. ByQ topokRj, ktRrego umeblowanie skQadaQo siT z caQkiem zwyczajnych mahoniowych foteli i krzeseQ, brzydkich !raczej, jak wiTkszoWS mebli w tym rodzaju, Wciany byQy wyklejone papierowV tapetV po dwanaWcie su. SpostrzegQy tam tylko na kominku dwa lichtarze staroWwieckiego ksztaQtu, ktRre zdawaQy siT byS srebrne, byQy bowiem stemplowane . SpostrzeXenie godne umysQRw z maQego miasteczka. Mimo wszystko w dalszym ciVgu mRwiono, Xe nikt nie wchodziQ do tego pokoju i Xe byQa to pieczara pustelnika, jaskinia, nora, grRb. Szeptano takXe, iX miaQ kolosalne sumy zQoXone u Laffitte a z tym szczegRlnym zastrzeXeniem, Xe zawsze byQy do jego rozporzVdzenia, tak iX pan Madeleine mRgQ przyjWS pewnego ranka do !Laffitte a, podpisaS kwit i w dziesiTS minut zabraS swoje dwa czy trzy miliony. W rzeczywistoWci tymi dwoma czy trzema milionami byQo, jakpowiedzieliWmy, szeWSset trzydzieWci czy czterdzieWci tysiTcy frankRw. Na poczVtku 1821 roku dzienniki doniosQy o Wmierci ksiTdza Myriela, biskupa w Digne, zwanego ksiTdzem Benvenuto, ktRry zmarQ in odore sanctitatis przeXywszy lat osiemdziesiVt dwa. WiadomoWS o Wmierci powtRrzyQ miejscowy dziennik w Montreuil-sur-mer. Pan Madeleine ukazaQ siT nazajutrzubrany czarno i z krepV na kapeluszu. ZauwaXono w mieWcie tT XaQobT, zawrzaQo od plotek. ZdawaQa siT ona rzucaS WwiatQo na pochodzenie pana Madeleine. Wnoszono, Xe byQ jakoW spokrewniony z czcigodnym biskupem. "UczerniQ siT po biskupie DigneYmRwiono w salonach; podniosQo to wielce znaczenie pana Madeleine, nagle i od razu dodaQo mu powagi w dobrze urodzonym towarzystwie miasta Montreuil-sur-mer. Mikroskopijne miejscowe przedmieWcie Saint-Germain postanowiQo przerwaS odosobnienie pana Madeleine, skoro prawdopodobnie byQ kuzynem biskupa. Pan Madeleine wyrRsQ w ich oczach; poznaQ to po grzeczniejszych ukQonach starszych paU, po milszych uWmiechach mQodszych. Pewnego wieczoru seniorka tego maQomiasteczkowego wielkiego Wwiata, korzystajVc dla zaspokojenia ciekawoWci z przywilejRw starszeUstwa, #oWmieliQa siT zadaS mu pytanie:Y Pan mer jest pewno krewnymnieboszczyka biskupa z Digne?? OdparQ: Y Nie, pani. Y Ale Y mRwiQa bogata wdowa Y nosi pan po nim XaQobT?? OdrzekQ: "Y Bo w mQodoWci sQuXyQem za lokaja w ich rodzinie. "ZauwaXono rRwnieX, Xe ilekroSzjawiaQ siT w mieWcie maQy Sabaudczyk, ktRry wTdrowaQ po okolicy czyszczVc kominy, pan mer woQaQ go do siebie, pytaQ o imiT i dawaQ trochT pieniTdzy. Mali Sabaudczycy opowiadali sobie o tym i wielu ich przechodziQo tamtTdy. Pierwsze bQyski na widnokrTguStopniowo, w miarT jak czas pQynVQ, niechTS ustawaQa. NaprzRd, zgodnie z prawem, ktRremu podlegajV wszyscy wznoszVcy siT w gRrT, miotano na pana Madeleine oszczerstwa i potwarze; pRniej zaczTto siT ograniczaS do zQoWliwoWci, wreszcie odzywano siT o nim juX tylko z przekVsem, a w koUcu i to siT skoUczyQo: szacunek staQ siT zupeQny, jednomyWlny, serdeczny i pod koniec roku 1821 nadszedQ wreszcie czas, kiedy to sQowa:pan mer wymawiano w Montreuil-sur-mer prawie tym samym tonem, jakim w roku 1815 w Digne wyrazy: ksiVdz Benvenuto . Przybywano z miejscowoWci odlegQych o #dziesiTS mil, by zasiTgaS rady pana Madeleine. KoUczyQ spory,nie dopuszczaQ do procesRw, godziQ powaWnionych. KaXdy go!obieraQ sTdziV swojej sprawy. ZdawaQo siT, Xe jego dusza byQa ksiTgV prawa przyrodzonego. Jakby jakaW epidemia uwielbienia w ciVgu szeWciu czy siedmiu lat rozciVgnTQa siT powoli nad caQV okolicV. Jeden tylko czQowiek w mieWcie i w okrTgu uniknVQ caQkowicie tej epidemii i mimo wszystkich czynRw ojca Madeleine uparcie pozostaQ jego przeciwnikiem, jak gdybygo budziQ i niepokoiQ jakiW instynkt, niczym nie dajVcy "siT zagQuszyS. ZdawaQoby siT nowym, nie brakQo nki!Qo_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgBmp c &ns F cp&o c&p!A c6'q+ c'r6Q'w istocie, Xe istnieje u pewnych ludzi instynkt prawdziwie zwierzTcy, czysty i nieskaXony, jak wszelki instynkt, z ktRrego powstajV sympatie i antypatie, ktRry raz na zawsze oddziela jednV naturT od drugiej, ktRry siT nie zawaha, nie speszy, nie ucichnie, nie oszuka siT nigdy,jasny, mimo Xe ciemny, nieomylny, rozkazujVcy, opierajVcy siT wszelkim radom rozumu i wszystkim odczynnikom rozsVdku, ktRry jakkolwiek uksztaQtowaQyby siT losy, przestrzega potajemnie czQowieka psa przed czQowiekiem kotem, a czQowieka lisa przed czQowiekiem lwem. CzTsto, gdy pan Madeleine przechodziQ ulicV, spokojny, serdeczny, otoczony bQogosQawieUstwami wszystkich, zdarzaQo siT, Xe mTXczyzna sQusznego wzrostu,w dQugim szarym surducie, z grubV laskV w rTku, w kapeluszu naciWniTtym na oczy, porywczo obracaQ siT za nim i WledziQ go spojrzeniem, #dopRki nie zniknVQ, krzyXujVc !rTce na piersiach, potrzVsajVc!gQowV i unoszVc w gRrT obie wargi w znaczVcym grymasie, ktRry tak oto oddaS by moXnasQowami: KtRX to jest, u licha? Na pewno gdzieW tego czQowieka widziaQem. W kaXdym razie nie dam mu siT oszukaS . !NazywaQ siT Javert i pracowaQ w policji. W Montreuil-sur-mer sprawowaQ przykre, ale poXyteczne obowiVzki inspektora. Nie byQ Wwiadkiem poczVtkRw pana Madeleine. PosadT inspektora Javert zawdziTczaQ protekcji pana Chabouillet, sekretarza ministra stanu hrabiego Angles,podRwczas prefekta policji w ParyXu. Kiedy Javert przybyQ do Montreuil-sur-mer, fortuna wielkiego fabrykanta byQa juX ustalona i ojciec Madeleine staQ siT panem Madeleine. "Javert urodziQ siT w wiTzieniu,byQ synem kabalarki, ktRrej mTXa skazano na galery. !DorastajVc zdaQ sobie sprawT, Xe znajduje siT poza spoQeczeUstwem i nie ma nadziei, by mRgQ kiedykolwiek wrRciS do niego. SpostrzegQ, Xe spoQeczeUstwo usuwa poza swRj obrTb, nie wybaczajVc imnigdy, dwie klasy ludzi: tych, ktRrzy je napastujV, i tych, ktRrzy go pilnujV; mRgQ wybieraS tylko miTdzy tymi dwiema klasami; rRwnoczeWnie czuQ, Xe nosi w sobie jakiW silny podkQad surowoWci, uczciwoWci i porzVdku, poQVczonych z niewysQowionV nienawiWciV dla tej rasy cygaUskiej, z ktRrej siT sam wywodziQ. WstVpiQ do policji. PowiodQo mu siT; w czterdziestym roku Xycia byQ juX inspektorem. Za mQodu pracowaQ jako dozorca wiTzienny na poQudniu Francji. CzQowiek ten skQadaQ siT z dwRch uczuS bardzo prostych i wQaWciwie dobrych, ktRre jednak uczyniQ zQymi, wyolbrzymiajVc je przesadnie: z poszanowania wQadzy i nienawiWci do buntu. W jego oczach kradzieX, zabRjstwo i wszelkie zbrodnie byQy tylko odmianami buntu. lepo i gQTboko wierzyQ we wszystko, co sprawuje jakikolwiek urzVd w paUstwie, od pierwszego ministra do polnego straXnika. GardziQ, nienawidziQ, brzydziQ siT wszystkim, co raz przekroczyQo legalny prRg zQego. ByQ bezwzglTdny i nie dopuszczaQ wyjVtkRw. Z "jednej strony mRwiQ: UrzTdnik nie moXe siT omyliS, sTdzia #nigdy nie bQVdzi . YZ drugiej strony utrzymywaQ: Ci sV zgubieni nieodwoQalnie. Nic dobrego z nich nie bTdzie . "YW zupeQnoWci podzielaQ opinie tych skrajnych umysQRw, ktRreprzypisujV prawu ludzkiemu !niesQychanV wQadzT czynienia lub, jeWli wolicie, wykrywania szatanRw, i umieszczajV Styksu spodu spoQeczeUstwa. ByQ stoicki, powaXny, surowy; smutny marzyciel; pokorny i wyniosQy jak wszyscy fanatycy. Spojrzenie miaQ niby Wwider, zimne i przeszywajVce.!CaQe jego Xycie zamykaQo siT w tych dwRch sQowach: czuwaS i pilnowaS. WprowadziQliniT prostV w to, co najzawilsze na Wwiecie. ByQ przekonany o swej uXytecznoWci, czuQ religijne poszanowanie dla swego !urzTdu i byQ szpiclem tak, jak siT jest kapQanem. Biada temu,kto wpadQ w jego rTce! AresztowaQby rodzonego ojca, uciekajVcego z galer, zadenuncjowaQby matkT, gdyby zbiegQa z wiTzienia. UczyniQby to z wewnTtrznym zadowoleniem, jakie daje cnota. A przy tym Xycie peQne "wyrzeczeU, wstrzemiTliwoWS, samotnoWS, czystoWS obyczajRw, Xadnej rozrywki. ByQ to nieubQagany obowiVzek,policja tak pojTta, jak Spartanie pojmowali SpartT; bezlitosna warta, drapieXna uczciwoWS, szpicel z kamienia,Brutus w ciele Vidocqa. !CaQa postaS Javerta wyraXaQa "czQowieka, ktRry Wledzi i kryje siT. Mistyczna szkoQa JRzefa de Maistre, ktRra wRwczas przyprawiaQa wysokV kosmogoniV reakcyjne dzienniki, niechybnie by powiedziaQa, Xe Javert jest symbolem. Nie widaS byQo jego czoQa skrytego pod kapeluszem, nie widaS byQo jego oczu gubiVcych siT pod brwiami, nie widaS byQo jego brody zanurzonej w koQnierzu,nie widaS byQo jego rVk ginVcych w rTkawach, nie !widaS byQo jego laski, ktRrV !nosiQ pod surdutem. Ale gdy siTzdarzyQa sposobnoWS, nagle, jak z zasadzki, ukazywaQo siT z cienia czoQo wVskie i guzowate, zQowrogie spojrzenie, grona broda, ogromne rTce i olbrzymia paQka. W chwilach wypoczynku, bardzo rzadkich, czytaQ, choS nienawidziQ ksiVXek; dziTki temu nie byQ zupeQnie bez wyksztaQcenia. MoXna to byQo poznaS po przesadzie, z jakV siT wysQawiaQ. #PowiedzieliWmy juX, Xe nie miaQXadnych naQogRw, Xadnych wad. Kiedy byQ z siebie zadowolony, pozwalaQ sobie naszczyptT tabaki. To jedno nadawaQo mu cechT czQowieczeUstwa. atwo zrozumieS, Xe Javert byQ postrachem caQej klasy ludzi, ktRrych statystyka roczna ministerstwa sprawiedliwoWci zamieszcza pod rubrykV: bez okreWlonego zajTcia. PQoszyQo ich samo nazwisko Javerta; ujrzawszy jego oblicze, drTtwieli. Takim byQ ten straszliwy czQowiek. Javert ciVgle miaQ na oku panaMadeleine. Na oku peQnym podejrzeU i domysQRw. Pan Madeleine spostrzegQ to w koUcu, ale nie zdawaQ siT zwracaS uwagi. Nie zadaQ Xadnego zapytania Javertowi, nie szukaQ go, nie unikaQ, znoszVc spokojnie ten wzrok krTpujVcy, prawie ciTXki. TraktowaQ Javerta jak i wszystkich, swobodnie i z dobrociV. Z kilku sQRw, ktRre siT wyrwaQy Javertowi, odgadywano, Xe z tV rasowV "ciekawoWciV, na ktRrV skQada !siT tyleX instynktu co i woli, szukaQ potajemnie wszelkich WladRw przeszQoWci, jakie mogQy pozostaS gdzieW po panu Madeleine. WydawaQo siT,!Xe coW wie, i niekiedy mRwiQ pRQsQRwkami, Xe ktoW zasiTgnVQ pewnych informacji w pewnej okolicy o pewnej zaginionej rodzinie. Jednego razu zdarzyQo mu siT powiedzieS gQoWno do siebie: Zdaje mi siT, Xe go mam . YPRniej trzy dni chodziQ zamyWlony, nie odzywajVc siT ani sQowem. Widocznie niS, "ktRrej juX byQ pewien, urwaQa siT. ZresztV Y koniecznie musimy sprostowaS zbyt bezwzglTdne znaczenie, jakie mogQyby mieSpewne wyrazy Y w istocie ludzkiej nie ma nic caQkowicie nieomylnego i wQaWciwoWciV !instynktu jest to wQaWnie, Xe moXe siT zmieszaS, oszukaS lub daS wywieWS w pole. Inaczej byQby wyXszy od rozumu, a zwierzT byQoby bardziej oWwiecone niX czQowiek. "DoskonaQy spokRj i naturalnoWSpana Madeleine bez wVtpienia zbijaQy z tropu Javerta. Pewnego dnia wszakXe dziwnejego zachowanie zrobiQo pewne wraXenie na panu Madeleine. A oto przy jakiej siT to staQo okazji. Ojciec Fauchelevent Pan Madeleine przechodziQ pewnego ranka nie brukowanV uliczkV miasteczka Montreuil- !sur-mer; nagle usQyszaQ krzyki i ujrzaQ przed sobV jakieW zbiegowisko. PodszedQ. Starzeczwany ojcem Fauchelevent "wpadQ wQaWnie pod wRz, a koU zaprzTXony do wozu przewrRciQ siT. w Fauchelevent naleXaQ do nielicznych wrogRw, ktRrych miaQ jeszcze w owym czasie pan Madeleine. Kiedy MadeleineprzybyQ w te strony, Fauchelevent, dawny pisarz, "wQoWcianin doWS wyksztaQcony,posiadaQ sklepik, ktRry zaczynaQ wQaWnie podupadaS. Fauchelevent patrzyQ, jak ten prosty robotnik wzbogaca siT, kiedy on, gospodarz, niszczejecoraz bardziej. ObudziQo to w nim zazdroWS i przy kaXdej sposobnoWci, jak mRgQ, szkodziQ Madeleine owi. NadeszQo w koUcu ostateczne bankructwo i starzec, samotnyzresztV, bezdzietny, ktRremu #zostaQ tylko wRz i koU, musiaQ zarabiaS na Xycie jako wonica. !KoU zQamaQ obydwie nogi i nie mRgQ siT podnieWS. Starzec zostaQ uwiTziony pod koQami. Upadek byQ tak niefortunny, Xe ciTXar caQego wozu !ugniataQ jego pierW. WRz byQ doWS ciTXko naQadowany. Ojciec Fauchelevent jTczaQ okropnie. PrRbowano go wydobyS, ale nadaremnie. Jedno niezrTczne szarpniTcie, jeden faQszywy ruch, jedno niewQaWciwe wstrzVWniTcie wozem mogQo go dobiS. WydobyS go moXna byQo tylko unoszVc wRz od spodu. Javert,ktRry nadbiegQ w momencie wypadku, posQaQ po lewar. NadszedQ pan Madeleine. RozstVpiono siT z uszanowaniem. YPomocy! YwoQaQ stary Fauchelevent. YCzy nie znajdzie siT poczciwy chQopak, ktRry ocali Xycie staremu? Pan Madeleine zwrRciQ siT do obecnych: Y Macie lewar?? "Y JuX posQano Y odpowiedziaQ jakiW wieWniak. Y Jak prTdko przyniosV?? YNajbliXej stVd jest do Flachot, gdzie jest kowal, i tam poszli; ale zawsze upQynie dobry kwadrans, nim wrRcV. Y Kwadrans!! Y zawoQaQ Madeleine. Poprzedniego dnia padaQ deszcz, grunt rozmRkQ, wRz z $kaXdV chwilV zagQTbiaQ siT w ziemiT i coraz silniej przygniataQ pierW starego wonicy. Oczywiste byQo, Xe "nim piTS minut upQynie, bTdziemiaQ poQamane Xebra. Y Niepodobna czekaS kwadransa YrzekQ Madeleine doprzyglVdajVcych siT wieWniakRw. Y Trzeba!! "Y AleX bTdzie za pRno!! Nie widzicie, Xe wRz grzTnie w ziemi? Y Do licha!! #YSQuchajcie Y mRwiQ Madeleine Yjest jeszcze doWS miejsca pod wozem, moXe siT tam wsunVS jeden czQowiek i podnieWS wRz plecami. Tylko pRQ minuty, a wyciVgnie siT biedaka. No co, czy jest tu kto z mocnym krzyXem i dobrym sercem? Zarobi piTS zQotych luidorRw. Nikt z gromady nie poruszyQ siT. "Y DziesiTS luidorRw Y rzekQ Madeleine. Obecni spuWcili oczy. Jeden z nich szepnVQ: Y Trzeba byS diabelnie mocnym. A przy tym wRz moXena WmierS przygnieWS! "Y No!! Y namawiaQ Madeleine Y dwadzieWcia luidorRw!! Milczenie. Y Na pewno nie zbywa im na #dobrej woli Y odezwaQ siT gQos z tyQu. Pan Madeleine obrRciQ siT, poznaQ Javerta. Nie spostrzegQgo w pierwszej chwili. Javert #mRwiQ dalej: YAle zbywa na sile.Trzeba byS pierwszorzTdnym siQaczem, Xeby podnieWS na plecach taki wRz. I utkwiwszy wzrok w panu "Madeleine mRwiQ dalej, kQadVc nacisk na kaXde sQowo: YPanie Madeleine, znaQem tytko jednego czQowieka, ktRry zdolny byQ zrobiS to, czego pan XVda. Madeleine zadrXaQ. Javert dodaQ obojTtnie, nie spuszczajVc jednak oczu z Madeleinea: Y ByQ to galernik. Y O!! Y rzekQ Madeleine. Y Na galerach tuloUskich. Madeleine zbladQ. Tymczasem wRz z wolna zagQTbiaQ siT dalej. Ojciec Fauchelevent rzTziQ i krzyczaQ: #Y DuszT siT!! amie mi Xebra! Lewar, byle co! Ach! Madeleine spojrzaQ dokoQa: Y Nikt wiTc nie chce zarobiS dwudziestu luidorRw i ocaliS Xycia biednemu starcowi?? aden z obecnych nie ruszyQ siT. Javert powtRrzyQ. Y ZnaQem tylko jednego czQowieka, ktRry mRgQ #zastVpiS lewar. ByQ to galernik.Y Ach!! Zgniata mnie! Y krzyczaQ starzec. Madeleine podniRsQ gQowT, spotkaQ sokoli wzrok Javerta, ciVgle w nim utkwiony, spojrzaQ na nieruchomych "wieWniakRw i uWmiechnVQ siT smutnie. Potem, nie rzekQszy sQowa, upadQ na kolana i nim osQupiaQy tQum zdVXyQ wydobyS z siebie jeden okrzyk, byQ juX pod wozem. NastaQa straszna chwila oczekiwania i ciszy. Madeleine leXaQ na brzuchu pod tym straszliwym ciTXarem "i dwa razy na prRXno usiQowaQ przysunVS Qokcie ku kolanom. WoQano na niego: YOjcze Madeleine! Wyjdcie spod wozu! Wyjdcie! YSam stary Fauchelevent mRwiQ: YPanie Madeleine, id pan! WidaS sVdzone mi jest umieraS. Zostaw mnie! WRz zgniecie i pana! Madeleine nie odpowiadaQ. Obecni wstrzymali oddech. KoQa jeszcze bardziej zagQTbiaQy siT w bQoto i zdawaQo siT juX niepodobieUstwem, Xeby Madeleine mRgQ wydobyS siT spod wozu. Nagle ogromna masa poruszyQa#siT; wRz podnosiQ siT z wolna, !koQa na pRQ wyszQy z kolein. UsQyszano zdQawiony gQos: "Ypieszcie siT! Pomagajcie! Y To Madeleine uczyniQ ostatni wysiQek. Rzucili siT do wozu. PoWwiTcenie jednego dodaQo siQy i odwagi wszystkim. DwadzieWcia ramion podniosQo wRz. Stary Fauchelevent byQ uratowany. Madeleine podniRsQ siT. ByQ blady, choS kroplisty pot spQywaQ mu z czoQa. Ubranie miaQ podarte i zabQocone. Wszyscy pQakali. Starzec caQowaQ mu kolana i nazywaQ go Panem Bogiem. On zaW miaQ w twarzy nie dajVcy siT opisaS wyraz niebiaUskiego, szczTWliwego cierpienia i spokojnym okiem patrzyQ na Javerta, ktRry przyglVdaQ mu siT bez przerwy. Fauchelevent zostaje ogrodnikiem w ParyXu Fauchelevent podczas tego wypadku zwichnVQ jabQko w kolanie. Ojciec Madeleine kazaQ go przenieWS do #infirmerii, ktRrV urzVdziQ dla robotnikRw w samym gmachu fabryki, a ktRrV prowadziQy dwie siostry miQosierdzia. Nazajutrz rano starzec znalazQna swym stoliku banknot tysiVcfrankowy i kartkT z tymi sQowy, napisanV rTkV ojca Madeleine : KupujT od waskonia i wRz . WRz byQ poQamany, koU martwy. Fauchelevent wyzdrowiaQ, ale kolano pozostaQo bezwQadne. Pan Madeleine, uzyskawszy dlastarca rekomendacjT siRstr i miejscowego proboszcza, umieWciQ go jako ogrodnika w XeUskim klasztorze na przedmieWciu Ww. Antoniego w ParyXu. WkrRtce potem pan Madeleine zostaQ mianowany merem. Gdy Javert po raz pierwszy ujrzaQ pana Madeleine przepasanego szarfV, ktRra dawaQa mu wQadzT nad miastem, wstrzVsnVQ nim dreszcz, niby brytanem, ktRry by zwietrzyQ wilka pod odzieXV swego pana.Od tej chwili unikaQ go najstaranniej. Kiedy obowiVzkisQuXby koniecznie tego wymagaQy i musiaQ osobiWcie stawiaS siT u pana mera, odzywaQ siT do niego z gQTbokim szacunkiem. PomyWlnoWS miasta Montreuil-sur-mer, dzieQo ojcaMadeleine, oprRcz widomych oznak, ktRreWmy wyXej wskazali, miaQa jeden skutek, niewidzialny wprawdzie, ale niemniej przeto znamienny. I ktRry nigdy nie omyli. Kiedy ludnoWS cierpi, kiedy braknie pracy, kiedy nie ma handlu, podatnicy z biedy nie pQacV !podatkRw, zalegQoWci rosnV i paUstwo wydaje duXo pieniTdzy na przymusowe ich WciVganie. Kiedy pracy jest pod dostatkiem, kiedy kraj jest szczTWliwy i bogaty, podatek Qatwo wpQywa do kasy i maQo paUstwo kosztuje. Rzec moXna, Xe nieomylnym termometrem nTdzy i bogactwa publicznego sV koszty egzekucji podatkowej. W ciVgu siedmiu lat w okrTgu Montreuil-sur-mer koszty egzekucji podatkRw zmniejszyQy siT o trzy czwarte; z tego powodu pan de Villele, Rwczesny minister skarbu, czTsto stawiaQ ten okrTg za wzRr. Takie byQo poQoXenie tej okolicy, gdy Fantyna do niej !powrRciQa. Nikt juX jej sobie nie przypominaQ. SzczTWciem, drzwi fabryki pana Madeleine byQy niby twarz przyjazna i znajoma. PoszQa tam i przyjTtojV do warsztatu kobiecego. RzemiosQo byQo zupeQnie nowe dla Fantyny, nie miaQa jeszcze doWS wprawy, zarabiaQa wiTc niewiele; wystarczaQo to jednak i zagadnienie zostaQo rozwiVzane: mogQa zapracowaS na Xycie. Pani Victurnien wydaje trzydzieWci piTS frankRw na moralnoWS Fantyna ucieszyQa siT widzVc,"Xe moXe XyS. yS uczciwie z wQasnej pracy Y co za Qaska niebios! ZasmakowaQa w pracy naprawdT. KupiQa lusterko, z #radoWciV przyglVdaQa siT swej mQodoWci, piTknym wQosom, piTknym zTbom, zapomniaQa o wielu rzeczach, myWlaQa jedynie o swej Kozecie, o ym, nie brakQo nki!Qo_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgBsp cM(t c(ujV c)v! cv)wx, c)x07\N<*"widokach na przyszQoWS i byQa prawie szczTWliwa. WynajTQa maQy pokoik i umeblowaQa go na kredyt, na rachunek przyszQego zarobku; pozostaQoWS lekkomyWlnych nawyknieU. Nie mogVc powiedzieS, Xe byQa zamTXna, starannie ukrywaQa przed wszystkimi, Xema cRreczkT. W tym pierwszym okresie, jak #widzieliWmy, regularnie pQaciQa Thnardierom. UmiaQa tylko podpisaS siT, musiaQa wiTc dyktowaS listy publicznemu pisarzowi. Listy te byQy czTste, zauwaXono je. W warsztacie kobiecym szeptano po cichu, #Xe Fantyna pisuje listy i Xeona coW tam ma . NiektRre osoby sV zQe tylko przez gadatliwoWS. Ich rozmowy, w salonach nazywane pogawTdkami, w przedpokojach paplaninV, sV jak te piece, co prTdko zuXywajV drzewo; trzeba im duXo paliwa, a tym paliwem jest blini. #ZaczTto wiTc WledziS FantynT. PrRcz tego niejedna zazdroWciQa jej piTknych jasnych wQosRw i biaQych zTbRw. SpostrzeXono, Xe pracujVc z innymi w warsztacie, czTsto odwracaQa gQowT, by otrzeS QzT. "ByQy to chwile, kiedy myWlaQa oswoim dziecku, moXe i o "mTXczynie, ktRrego kochaQa. Zrywanie ponurych wiTzRw z "przeszQoWciV to bolesna praca. SpostrzeXono, Xe pisywaQa najmniej dwa razy na miesiVc; zawsze pod tym samym !adresem, i Xe frankowaQa listy.Zdobyto wiTc adres . Do pana Thnardier, oberXysty w Montfermeil . Zaproszono do karczmy pisarza publicznego i wyciVgniTto na sQRwka; wiedziano, Xe stary poczciwina, napeQniajVc !XoQVdek winem, oprRXnia swe kieszenie ze wszystkich sekretRw. KrRtko mRwiVc, dowiedziano siT, Xe Fantyna ma dziecko. MusiaQa widaS #byS takV . ZnalazQa siT kuma,ktRra umyWlnie pojechaQa do Montfermeil, pomRwiQa z Thnardierami i powrRciwszy rzekQa: Y KosztowaQo mnie to "trzydzieWci piTS frankRw, ale zrzuciQam kamieU z serca. WidziaQam dziecko! Kuma, ktRra zrobiQa to odkrycie, byQa to jTdza zwanapaniV Victurnien, strRXka i odwierna cnoty caQego Wwiata. Pani Victurnien miaQa $piTSdziesiVt szeWS lat i byQa rRwnie szpetna, jak stara. GQos beczVcy ze staroWci jak u barana, w gQowie pomysQy mQodej kozy. Rzecz dziwna, tababa byQa niegdyW mQoda. W mQodoWci, w roku 1793, #zaWlubiQa mnicha, ktRry zbiegQ z klasztoru w czerwonej frygijce i z bernardyna staQ siT jakobinem. Sucha, szorstka, cierpka, kolczasta, ciernista, prawie jadowita, czTsto przypominaQa sobie mnicha, po ktRrym owdowiaQa iktRry jej dobrze przytarQ rogRw. ByQa to pokrzywa zgnieciona habitem. Podczas Restauracji zostaQa dewotkV, i#to tak zapamiTtaQV, Xe ksiTXaprzebaczyli jej mnicha. MiaQa majVteczek, ktRry z wielkim haQasem zapisaQa jakiemuW zgromadzeniu zakonnemu. ByQabardzo dobrze widziana w konsystorzu w Arras. To ta wQaWnie pani Victurnien jedziQa do Montfermeil i wrRciwszy powiedziaQa: WidziaQam dziecko . Wszystko to zajTQo sporo czasu; Fantyna juX przeszQo od roku pracowaQa w fabryce, gdy pewnego ranka nadzorczyni warsztatu wrTczyQa jej piTSdziesiVt frankRw od pana mera, "oznajmiajVc, Xe juX nie bTdziepracowaS w warsztacie, i w imieniu pana mera wzywajVc, by opuWciQa miasto. WQaWnie w tym samym miesiVcu Thnardierowie !podniRsQszy uprzednio opQatT z szeWciu frankRw na dwanaWcie, zaXVdali z kolei piTtnastu frankRw. Fantyna byQa zrozpaczona. NiemogQa opuWciS miasta, bo winna byQa za meble i za !komorne. PiTSdziesiVt frankRwnie wystarczyQo na pokrycie tego dQugu. WybVkaQa kilka bQagalnych sQRw. Nadzorczyni oznajmiQa, Xe natychmiast ma opuWciS warsztat. Fantyna byQa zresztV tylko miernV robotnicV. ZgnTbiona jeszcze bardziej wstydem niX !rozpaczV, opuWciQa warsztat i wrRciQa do swej izby. A wiTc wszyscy juX wiedzieli o jej grzechu! Nie miaQa siQy wyrzec ani !sQowa. Doradzono jej udaS siT "do mera, nie WmiaQa. MerdaQ jejpiTSdziesiVt frankRw, poniewaX byQ dobry, i wygnaQ jV, bo byQ sprawiedliwy. PoddaQa siT wyrokowi. Powodzenie pani Victurnien Wdowa po mnichu przydaQa siTwiTc na coW. ZresztV pan Madeleine nic o tym wszystkim nie wiedziaQ. Podobnych splotRw wypadkRw peQno jest w Xyciu ludzkim. Pan Madeleine z zasady nigdy prawie nie wchodziQ do kobiecego warsztatu. ZarzVd tego warsztatu powierzyQ starej pannie poleconej mu przez proboszcza; pokQadaQ w niej zupeQne zaufanie, bo rzeczywiWcie osoba ta byQa szanowna, sprawiedliwa, nieugiTta, prawa, peQna miQosierdzia polegajVcego na dawaniu pomocy, ale w znacznie mniejszej mierze powodujVca siT miQosierdziem,ktRre polega na zrozumieniu i przebaczeniu. Pan Madeleine ufaQ jej we wszystkim. Nieraz najlepsi ludzie muszV skQadaS swV wQadzT w cudze rTce. MajVc tedy jego peQnomocnictwo i przekonanie, Xe dobrze postTpuje, nadzorczyni wytoczyQa proces, osVdziQa, wydaQa wyrok i wykonaQa go na Fantynie. Owe piTSdziesiVt frankRw daQa z sumy, ktRrV jej powierzyQ pan Madeleine na jaQmuXny i wsparcie dla robotnikRw, a z ktRrej nie musiaQa siT wyliczaS. !Fantyna chciaQa znaleS sobie miejsce sQuXVcej; zaczTQa pytaS po domach. Nikt jej nie przyjVQ. Miasta opuWciS nie mogQa, gdyX tandeciarz, u ktRrego wziTQa na kredyt nTdzne meble, zapowiedziaQ jej: JeXeli wyjedziesz z !miasta, kaXT ciT aresztowaS, "jak zQodziejkT . WQaWciciel domu, ktRremu winna byQa za komorne, powiedziaQ: JesteW "mQoda i Qadna, moXesz pQaciS #. Y PodzieliQa piTSdziesiVt !frankRw miTdzy wQaWciciela i tandeciarza, oddaQa mu prawiewszystkie meble, zatrzymawszy tylko rzeczy !niezbTdne, i znalazQa siT bez pracy, bez WrodkRw do Xycia, !majVc tylko QRXko oraz dQug okoQo stu frankRw. ZaczTQa wiTc szyS grube koszule dla XoQnierzy z garnizonu, czym zarabiaQa dwanaWcie su dziennie. CRreczka kosztowaQa jV dziesiTS. Wtedy to wQaWnie !zaczTQa nieregularnie pQaciS Thnardierom. Tymczasem staruszka, ktRra jej zapalaQa WwiecT, gdy wracaQa wieczorem, uczyQa jV sztuki Xycia w nTdzy. Za $Xyciem z maQego leXy Xycie z niczego . SV to dwa pokoje:pierwszy jest ciemny, drugi czarny. !Fantyna nauczyQa siT, jak siT obywaS bez ognia w zimie, jaksiT wyrzec ptaka, ktRry w dwa!dni zjadaQ za szelVg prosa, jak"ze spRdnicy robiS koQdrT, a z koQdry spRdnicT, jak oszczTdzaS Wwiecy jedzVc wieczerzT przy Wwietle z okna sVsiadRw. Nie wiemy nawet, ileniektRre istoty sQabe, co zestarzaQy siT w nTdzy i uczciwoWci, umiejV wydobyS zjednego grosza. OszczTdnoWS staje siT talentem. Fantyna nabyQa tego szczytnego talentu i nabraQa nieco odwagi.W owym czasie mRwiQa do !sVsiadki: YBa! Powiadam sobie, sypiajVc tylko piTS godzin, resztT czasu poWwiTcajVc na szycie, zawsze jakoW zarobiT na kawaQek chleba. A przy tym, kiedy czQowiek jest smutny, to jada niewiele. A wiTc cierpienie, niepokRj, trochT chleba i zmartwienia Y to wszystko mnie wyXywi. W tej rozpaczliwej doli byQobydla niej wielkim szczTWciem mieS przy sobie cRreczkT. "MyWlaQa, jakby jV sprowadziS. $Ale cRX! MiaQaby dzieliS z niV jej nTdzT? A przy tym $zadQuXyQa siT u ThnardierRw! Jak zapQaciS dQug? A droga? SkVd wziVS na drogT? !Staruszka, ktRra udzielaQa jej tego, co nazwaS by moXna lekcjami Xycia w niedostatku, byQa to stara panna WwiTtej dobroci, imieniem MaQgorzata, szczerze poboXna, biedna, miQosierna dla ubogich, a nawet i dla bogatych, umiejVca tylko podpisaS swoje#imiT: MaQgorzata i wierzVcaw Boga, co jest wiedzV. Te cnoty nie sV rzadkie w najniXszych warstwach spoQeczeUstwa, pewnego dnia znajdV siT na wierzchu. Takie Xycie ma przed sobV przyszQoWS. W pierwszym okresie po wypTdzeniu z fabryki Fantyna tak siT wstydziQa, Xe nie WmiaQa wyjWS na ulicT. Kiedy szQa przez miasto, odgadywaQa, Xe ludzie #oglVdajV siT za niV i pokazujVpalcami; wszyscy na niV !patrzyli, a nikt nie przywitaQ; cierpka i zimna wzgarda przechodniRw jak mrony wiatr przejmowaQa jej ciaQo i przenikaQa do duszy. W maQym miasteczku nieszczTWliwa kobieta jest niby obnaXona wobec szyderstw i ciekawoWci wszystkich. W ParyXu przynajmniej nikt jej nie zna i!ta obcoWS jest jak ubranie. O, jakXeby chciaQa wrRciS do ParyXa! Niepodobna. Trzeba byQo przywyknVS do tej wzgardy, jak przywykQa do#nTdzy. I to powoli siT udaQo. PodwRch czy trzech miesiVcach strzVsnTQa z siebie wstyd i zaczTQa wychodziS, jakby nic nie zaszQo: Wszystko mi jedno Y mRwiQa. WychodziQa i wracaQa z podniesionV gQowV, z gorzkim uWmiechem, i czuQa, Xe siT staje bezczelna. Pani Victurnien widziaQa czasem, jak przechodzi koQo jej okna, dostrzegaQa smutek tego stworzenia , ktRre dziTki niej postawiono na swoim miejscu , i szczerze sobie winszowaQa. li ludzie majV czarne szczTWcie. Nadmiar pracy mTczyQ FantynT, coraz czTWciej powracaQ suchy kaszel. Czasami mRwiQa do sVsiadki MaQgorzaty: Y Zobaczcie, jakiemam rozpalone rTce. Rankiem tylko, czeszVc starym, poQamanym grzebieniem swe piTkne wQosy,spQywajVce jak jedwabne "wQRkno, uWmiechaQa siT przez chwilT zalotnie i radoWnie. Dalszy ciVg powodzenia Odprawiono jV z warsztatu pod koniec zimy; lato minTQo, #lecz zima wrRciQa. Dni krRtkie, mniej roboty. W zimie nie ma "ciepQa, nie ma WwiatQa, nie ma sQoUca; wieczRr styka siT z porankiem, mgQa, zmrok, okno szare, nic nie widaS. Niebo jakokienko sutereny. DzieU niby piwnica. SQoUce wyglVda jak nTdzarz. Straszna pora! Zima zmienia w kamieU wodT nieba iserce czQowieka. Wierzyciele dokuczali. Fantyna zarabiaQa za maQo. !DQugi urosQy. Thnardierowie, !le opQacani, pisywali czTsto listy, ktRrych treWS jV smuciQa, a opQaty pocztowe rujnowaQy. Pewnego dnia napisali, Xe Kozeta jest zupeQnie naga w tT ostrV zimT, Xe trzeba jej sprawiS !weQnianV sukienkT i Xe matka musi przysQaS na to co najmniej dziesiTS frankRw. CaQy dzieU miaQa w rTku ten nieszczTsny list. Wieczorem poszQa do fryzjera,mieszkajVcego na rogu ulicy, irozpuWciQa warkocz. PrzeWliczne jasne wQosy siTgaQy kolan. !Y PiTkne wQosy!! Y zawoQaQ fryzjer. Y Co mi pan da za nie?? Y zapytaQa. Y DziesiTS frankRw. Y Niech pan tnie. KupiQa trykotowV sukienkT i wysQaQa do ThnardierRw. MaQXonkowie Thnardier $wWciekli siT ze zQoWci. Chcieli pieniTdzy, a nie sukienki. Oddali jV Eponinie. Biedny Skowronek po dawnemu drXaQ z zimna. Fantyna myWlaQa: Moje dzieckonie marznie. OdziaQam je wQasnymi wQosami. Y OstrzyXonV gQowT kryQa w okrVgQych czepeczkach, w ktRrych byQa jeszcze Qadna. W sercu Fantyny dokonywaQa siT posTpna praca. Kiedy ujrzaQa, Xe nie ma juX co czesaS, znienawidziQa wszystko dookoQa. DQugo, jak wszyscy inni, czciQa ojca Madeleine, ale powtarzajVc !sobie nieustannie, Xe to on jV !wygnaQ, Xe on byQ sprawcV jejnieszczTWcia, powziTQa w koUcu nienawiWS i ku niemu rRwnieX, ku niemu przede wszystkim. PrzechodzVc koQo fabryki w godzinach, kiedy robotnicy wychodzili, udawaQa,Xe siT Wmieje i Wpiewa. Pewna stara robotnica, patrzVc na jej Wmiech i Wpiewanie, powiedziaQa: YOj, ta dziewczyna le skoUczy. WziTQa sobie kochanka, pierwszego z brzegu, ktRrego wcale nie kochaQa; na zQoWS "innym, z wWciekQoWciV w sercu.ByQ to nTdzarz, rodzaj XebrzVcego muzykanta, &prRXniak i Qotr, ktRry jV biQ i "ktRry jV tak opuWciQ, jak ona go wziTQa, z obrzydzeniem. Fantyna ubRstwiaQa swoje dziecko. !Im niXej spadaQa, im gQTbsza dokoQa niej robiQa siT ciemnoWS, tym jaWniej ten maQy anioQ promieniaQ w jej duszy. MRwiQa: YKiedy bTdT bogata, Kozeta bTdzie ze mnVY i WmiaQa siT. Kaszel nie ustawaQ, zimny pot czTsto wystTpowaQ jej na plecy. Pewnego dnia otrzymaQa od "ThnardierRw list nastTpujVcej treWci: Kozeta zasQabQa na chorobT grasujVcV w okolicy. NazywajV to ospV wietrznV. Potrzeba jejdrogich lekarstw. Nie mamy juXpieniTdzy i nie moXemy ich kupowaS. JeWli w ciVgu tygodnia nie przyWlesz nam czterdziestu frankRw, maQa umrze. #Fantyna rozeWmiaQa siT gQoWno i rzekQa do starej sVsiadki: YDobre sobie! CzterdzieWci frankRw! Tylko tyle. Dwa napoleony! A skVd je mam wziVS! GQupi chQopi! WyszQa jednak na schody i przy Wwietle padajVcym z maQego okienka powtRrnie przeczytaQa list. Potem zbiegQa ze schodRw, podskakujVc i dalej siT WmiejVc. "JakiW przechodzieU jV zapytaQ: Y A czemuX to tak ci wesoQo?? OdrzekQa: "Y DostaQam list ze wsi. wietnyXart! VdajV ode mnie czterdziestu frankRw. Oj ci chQopi! PrzechodzVc przez rynek, zobaczyQa tQum ludzi otaczajVcy wRzek dziwacznego ksztaQtu; na $kole staQ jakiW czQowiek caQy czerwono ubrany i coW prawiQ. ByQ to wTdrowny kuglarz- dentysta, ktRry zachwalaQ publicznoWci caQe szczTki, lekarstwa, proszki i eliksiry. Fantyna przyQVczyQa siT do !tQumu i WmiaQa siT z innymi, sQuchajVc przemRwienia, w ktRrym koncepty dla gawiedzi mieszaQy siT z wyszukanymi wyraXeniami przeznaczonymi dla sQuchaczy z lepszych sfer. Wyrywacz zTbRw zobaczyQ tT !QadnV, rozeWmianV dziewczynTi nagle zawoQaQ: YPanienka ma Wliczne zTby. Sprzedaj mi dwie swoje palety,a dam za kaXdV zQotego napoleona. Y Co to znaczy moje palety?? Y zapytaQa Fantyna. Y Palety Y objaWniQ profesor--dentysta. sV to zTby przednie gRrne, o, te dwa. Y OkropnoWS!! Y zawoQaQa Fantyna. YDwa napoleony! YmruknTQa jakaW bezzTbna staruszka. YTomi dopiero szczTWliwa dziewczyna! Fantyna uciekQa zatkawszy uszy, Xeby nie sQyszeS schrypniTtego gQosu kuglarza, ktRry woQaQ za niV: Y !ZastanRw siT, Wlicznotko! Dwa napoleony mogV siT przydaS. !Jak siT namyWlisz, to przyjd wieczorem do gospody Pod Srebrnym Pomostem . Tam mnie znajdziesz. Fantyna wrRciQa do domu oburzona, wWciekQa i opowiadaQa poczciwej sVsiadce MaQgorzacie: YJak wam siT zdaje? Czy to nie obrzydliwiec? e teX takim "ludziom pozwalajV wQRczyS siTpo kraju? WyrwaS mi moje dwaprzednie zTby! OkropnoWS! Zgroza! WQosy odrosnV, ale zTby! Ach, potwRr, nie "czQowiek! WolaQabym siT rzuciSna bruk z piVtego piTtra #gQowV na dRQ! PowiedziaQ, Xe dziW wieczRr bTdzie Pod Srebrnym Pomostem . Y A ile dawaQ?? Y zapytaQa MaQgorzata. Y Dwa napoleony. Y To jest czterdzieWci frankRw. Y Tak Y rzekQa Fantyna Y to jest czterdzieWci frankRw. ZamyWliQa siT i zabraQa do roboty. Po kwadransie rzuciQa szycie i poszQa na schody, by !przeczytaS list ThnardierRw. WrRciwszy rzekQa do MaQgorzaty, ktRra pracowaQa obok: Y Co to jest takiego: wietrzna ospa? Nie wiecie? Y Wiem Y odpowiedziaQa staruszka. Y To taka choroba. YI tak duXo na to lekarstw potrzeba? Y O, i to mocnych lekarstw! Y A skVd siT tego dostaje?? Y A tak siT Qapie i juX. Y A czepia siT to dzieci?? Y Przede wszystkim dzieci. Y UmierajV od tego?? Y Bardzo czTsto Y rzekQa MaQgorzata. Fantyna wyszQa i jeszcze raz przeczytaQa list na schodach. Wieczorem widziano, jak szQa w stronT ulicy Paryskiej, gdzie sV oberXe. Nazajutrz rano, gdy MaQgorzata weszQa przed Wwitem do pokoju Fantyny, zawsze bowiem pracowaQy razem, by zaoszczTdziS Wwiecy, zastaQa FantynT siedzVcV na QRXku, bladV, zmarzniTtV. Tej nocy wcale nie#kQadQa siT spaS. Czepek spadQ #jej na kolana. wieca paliQa siT"caQV noc i zostaQ z niej tylko niedopaQek. MaQgorzata przystanTQa na progu, zdumiona tym niezwykQym nieQadem, i zawoQaQa: !Y Chryste Panie!! CaQa Wwieca #wypalona! CoW siT musiaQo staS!Qo_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgByp; c*z  c*{ cP+|! c+}, c,~ 8}Dy,!I spojrzaQa na FantynT, ktRra obrRciQa ku niej swV ostrzyXonV gQowT. Od wczoraj Fantyna #postarzaQa siT o lat dziesiTS. Y Jezus Maria!! Y krzyknTQa MaQgorzata. Y Co ci jest, Fantyno? YNic YodpowiedziaQa Fantyna. YPrzeciwnie. Moje dziecko nie umrze na tT strasznV chorobT,z braku pomocy. Jestem zadowolona. MRwiVc to pokazaQa staruszcedwa napoleony, ktRre bQyszczaQy na stole. #Y wiTty BoXe!! AleX to caQy majVtek! SkVd wziTQaW te dukaty? Y DostaQam Y odpowiedziaQa Fantyna. $I uWmiechnTQa siT. Blask WwiecypadQ na jej twarz. ByQ to krwawy uWmiech. Czerwonawa Wlina plamiQa kVty warg, miTdzy ktRrymi ziaQa czarna dziura. Dwa zTby byQy wyrwane. !WysQaQa czterdzieWci frankRw do Montfermeil. ByQ to zresztVpodstTp ThnardierRw, Xeby wydobyS pieniVdze. Kozeta nie byQa chora. Fantyna wyrzuciQa swoje lustro za okno. Od dawna juX przeniosQa siT z pokoiku na drugim piTtrze do zamykanej na zasuwkT ciupki na strychu; byQo to poddasze, ktRrego "puQap tworzyQ kVt z podQogV i!co chwila uderzaQo siT o niego "gQowV. Biedak i w gQVb swojej izby, i w gQVb swego przeznaczenia moXe wejWS tylko pochylajVc siT coraz niXej . Nie miaQa QRXka, pozostaQ jej nTdzny Qachman, ktRry nazywaQa koQdrV, siennik na ziemi i krzesQo bez plecionki. Krzak rRXy, ktRry hodowaQa, usechQ i staQ w doniczce w kVcie izby, zapomniany. W drugim kVcie dzban na wodT; zimna woda zamarzaQa w nim, a krTgi lodowe, ktRre pozostawaQy wewnTtrzu, dQugo wskazywaQy, do jakiej wysokoWci go "napeQniano. StraciQa juX wstyd,"teraz straciQa zalotnoWS. Znak to ostatni. WychodziQa w brudnych czepkach; z braku czasu, a moXe dlatego, Xe byQo jej wszystko jedno, nie naprawiaQa bielizny. Kiedy "piTty poUczoch zdzieraQy siT, !wsuwaQa je gQTbiej w trzewiki.PoznaS to moXna byQo po charakterystycznych "prostopadQych faQdach. ataQa stary zuXyty stanik kawaQkami perkaliku, ktRry darQ siT za lada poruszeniem. Ludzie, u #ktRrych miaQa dQugi, robili jej !ciVgQe sceny i nie dawali chwili wytchnienia. SpotykaQa ich na ulicy, spotykaQa ich na swoich schodach. Po caQych !nocach pQakaQa i rozmyWlaQa. Oczy jej bQyszczaQy, czuQa nieustanny bRl w lewej Qopatce. MTczyQ jV kaszel. GQTboko nienawidziQa ojca !Madeleine i nie skarXyQa siT. SzyQa po siedemnaWcie godzin dziennie; ale pewien przedsiTbiorca robRt wiTziennych, ktRremu aresztanci szyli za bezcen, !sprawiQ, Xe ceny nagle spadQy tak, iX wolne robotnice mogQy zarobiS tylko dziewiTS su dziennie. SiedemnaWcie godzin pracy za dziewiTS su! Wierzyciele stali siT bardziej "niemiQosierni niX kiedykolwiek. Tandeciarz, ktRry odebraQ wszystkie meble, mRwiQ jej nieustannie: Kiedy mi zapQacisz, hultajko? Y BoXe drogi, czegRX od niej chcV? "CzuQa siT zaszczuta i zaczTQo siT w niej budziS coW z dzikiego zwierzTcia. W tym to wQaWnie czasie Thnardier napisaQ, Xe doprawdy za wiele okazywaQ dobroci czekajVc !tak dQugo i Xe musi przysQaS natychmiast sto frankRw, bo inaczej wyrzuci za drzwi KozetT, przychodzVcV do zdrowia po ciTXkiej chorobie; Xe wypTdzi jV na mrRz, na goWciniec, niech siT z niV stanie, co chce, niech zdycha.Sto frankRw Y pomyWlaQa Fantyna. Y Ale czym moXna by zarobiS choS sto su dziennie??Y Trudno Y rzekQa Y sprzedajmy i resztT!! I zostaQa, nieszczTsna, dziewczynV ulicznV. Pan Bamatabois nudzi siT We wszystkich miasteczkach, a w Montreuil-sur-mer w szczegRlnoWci, jest klasa mQodzieXy przepuszczajVcej na prowincji swoje tysiVc piTSset frankRw rocznego dochodu zupeQnie tak samo, jak zQota mQodzieX paryska poXera swoje dwieWcie tysiTcyrocznie. SV to istoty z wielkiego gatunku stworzeU "nijakich; prRXniaki, pasoXyty, zera, z kawaQkiem ziemi, !sporV dozV gQupoty i szczyptVdowcipu, byliby parobkami w salonie, a majV siT za paniczRw w karczmie; na ustach wiecznie: moje pola, moje lasy, moi chQopi; wygwizdujV aktorki w teatrze,Xeby daS dowRd wykwintnego gustu; urzVdzajV burdy z oficerami garnizonu, Xeby daS dowRd mTstwa, polujV, SmiV "fajki, ziewajV, pijV, czuS ich tytoniem, grajV w bilard, przyglVdajV siT podrRXnym wysiadajVcym z dyliXansu, wycierajV kVty w kawiarni, jedzV w oberXy, majV psa, ktRry ogryza koWci pod stoQem, i kochankT, ktRra stawia pRQmiski na stole, targujV siT o kaXdy grosz, przesadzajV w modnym ubraniu, podziwiajV tragediT, gardzV kobietami, dodzierajV stare buty, maQpujV Londyn na wzRr paryski i ParyX na wzRr !Ponta-Mousson, niedoQTXniejV !na staroWS, nic nie robiV, na nic nie sV przydatni i nie bardzo sV szkodliwi. Gdyby pan Feliks Tholomyes zostaQ na prowincji i nigdy nie!widziaQ ParyXa, naleXaQby do takich ludzi. Gdyby byli bogatsi, powiedziano by: To eleganci . Gdyby byli uboXsi, powiedziano by: #To prRXniacy . Po prostu sV to ludzie zajTci zabijaniem czasu. Znajdziesz miTdzy nimi nudnych, znudzonych, marzycieli i kilku bQaznRw. W owym czasie na eleganta skQadaQ siT ogromny koQnierzyk, suty halsztuk, zegarek z brelokami, trzy kamizelki rRXnego koloru, wQoXone jedna na drugV, spodem niebieska, na niej czerwona, surdut oliwkowy z krRtkim stanem i rybim ogonemz tyQu, z podwRjnym rzTdem srebrnych guzikRw, przyszytych jeden przy drugim i siTgajVcych aX na ramiona, spodnie teX oliwkowe, jaWniejsze nieco, z ogromnV liczbV lampasRw z obu stron szwRw, zawsze nieparzystV, poczynajVc od jednego aX do jedenastu, ktRra to granica nigdy jeszcze nie zostaQa przekroczona. Dodajcie do tego buty z Xelaznymi podkRwkami, cylinder z wVskim rondem, wQosy fryzowane, potTXnV laskT i rozmowT zaprawnV kalamburami Potiera. Na tym wszystkim Y ostrogi i wVsy. W owym czasie wVsy oznaczaQy mieszczucha, a ostrogi piechura. Elegant prowincjonalny nosiQ !dQuXsze ostrogi i groniejsze wVsy. W owym czasie biQy siT rzeczypospolite Ameryki PoQudniowej z krRlem hiszpaUskim, Boliwar przeciw Morillowi. Kapelusze z wVskimi rondami byQy rojalistyczne i zwaQy siT morillo ; liberaQowie nosili kapelusze z szerokim rondem, zwane boliwarami . OtRX w osiem czy dziesiTS miesiTcy po tym, coWmy opowiedzieli na poprzednich kartach, w pierwszych dniach stycznia 1823 roku, pewnego WnieXnego wieczoru, jeden z tych elegantRw zabijajVcych czas, widaS, Xe dobrze !myWlVcy , bo byQ w kapeluszu!morillo, ciepQo otulony wielkim pQaszczem, dopeQniajVcym w zimie modnego kostiumu, zabawiaQ siT dokuczaniem dziewczynie, ktRra w balowej sukni, wygorsowana, z kwiatami na gQowie, przechadzaQa siT pod oknami "kawiarni oficerRw. Elegant paliQcygaro, gdyX wymagaQa tego moda. Ile razy dziewczyna przechodziQa koQo niego, !elegant ciskaQ jej kQVb dymu z!cygara i kilka docinkRw, ktRre mu siT wydawaQy dowcipne i wesoQe, np. AleW szpetna! !Schowaj siT lepiej! Szczerbata! itd. itd. JegomoWS ten nazywaQ siT pan Bamatabois. Kobieta, smTtnie strojne widziadQo, chodzVce tam i z powrotem po Wniegu, nie odpowiadaQa, nie spojrzaQa naU nawet, tylko w milczeniu, z ponurV regularnoWciV, co piTS minut wracaQa pod szyderstwa, jak skazany XoQnierz pod rRzgi. Ta obojTtnoWS na jego koncepty ubodQa widocznie prRXniaka; korzystajVc z momentu, w "ktRrym kobieta odwrRciQa siT, pobiegQ za niV na palcach, tQumiVc Wmiech, podniRsQ z !ziemi garWS Wniegu i znienackawrzuciQ jej za gors, miTdzy dwie obnaXone Qopatki. Dziewczyna wrzasnTQa, odwrRciQa siT, skoczywszy jakpantera, rzuciQa siT na mTXczyznT i wpiQa mu paznokcie w policzki, klnVc najstraszniejszymi sQowy, jakie mogQyby paWS w rynsztokz kordegardy. Te przekleUstwa,plwane gQosem ochrypQym od wRdki, padaQy obrzydliwie z ust, w ktRrych rzeczywiWcie brakowaQo dwRch przednich zTbRw. ByQa to Fantyna. Na ten haQas wszyscy oficerowie wyszli z kawiarni, przechodnie zatrzymali siT i utworzyQo siT wielkie koQo widzRw WmiejVcych siT, przyklaskujVcych tej walce dwRch istot, w ktRrych z !trudnoWciV moXna byQo poznaSmTXczyznT i kobietT; mTXczyzna broniQ siT, zgubiwszy kapelusz, kobieta biQa go nogami i piTWciami, rozczochrana, wyjVca, bez zTbRw i bez wQosRw, sina z wWciekQoWci, ohydna. Nagle jakiW mTXczyzna wysokiego wzrostu wyszedQ z tQumu, chwyciQ kobietT za atQasowy stanik pokryty bQotem i rzekQ: Y Za mnV!! Kobieta podniosQa gQowT; $wWciekQy jej gQos umilkQ nagle. Oczy staQy siT szklane, #zbladQa jak trup, zatrzTsQa siTz przeraXenia. PoznaQa Javerta. Elegant, korzystajVc z tego wydarzenia, umknVQ czym prTdzej. RozwiVzanie niektRrych zagadnieU policji municypalnej Javert rozsunVQ ciekawych, !rozerwaQ krVg i zaczVQ iWS wielkim krokiem, ciVgnVc za !sobV nieszczTWliwV w kierunku!biura policji, ktRre znajdowaQosiT w drugim koUcu rynku. Fantyna daQa siT prowadziS bez oporu. Ani on, ani ona nie wyrzekli sQowa. TQum ciekawych w najwyXszej radoWci szedQ za nimi, zasypujVc ich konceptami. Skrajna nTdza nastrTcza WwietnV sposobnoWS do bezwstydnych dowcipRw. !Kiedy przybyli do biura policji, niskiej sali ogrzanej piecem i pilnowanej przez straXnika, z oszklonymi i okratowanymi drzwiami od ulicy, Javert otworzyQ drzwi, wszedQ z FantynV i zamknVQ drzwi za sobV, ku wielkiemu niezadowoleniu ciekawych, !ktRrzy wspinajVc siT na palce i wyciVgajVc szyje usiQowali coW dojrzeS przez zabrudzone szyby. CiekawoWS to Qakomstwo. Patrzenie to poXeranie. WszedQszy Fantyna padQa w kVcie, nieruchoma, milczVca i skurczona jak pies, ktRry siT boi. DyXurny podoficer postawiQ na!stole zapalonV WwiecT. Javert usiadQ, wyjVQ z kieszeni arkusz papieru stemplowanego i zaczVQ pisaS. Prawa francuskie caQkowicie oddajV kobiety tej klasy na $QaskT i nieQaskT policji. Czyni ona z nimi, co chce, karze, !jak siT jej podoba, zabierajVc im wedle woli te dwie smutne rzeczy, ktRre nazywajV swoim!przemysQem i swojV wolnoWciV.Javert miaQ minT obojTtnV, jego powaXna twarz nie zdradzaQa Xadnego wzruszenia.ByQ jednak wielce i gQTboko zafrasowany. ByQa to jedna z chwil, kiedy bez kontroli, ale z wszelkV skrupulatnoWciV surowego sumienia, wykonywaQ swV #straszliwV wQadzT. CzuQ, Xe w !takiej chwili stoQek urzTdnika policyjnego jest trybunaQem. !SVdziQ i skazywaQ. ZwoQywaQ wszystkie myWli, jakie miaQ w gQowie, aby mu pomogQy w wielkim dziele, ktRrego dokonywaQ. Im wiTcej zastanawiaQ siT nad postTpkiem tej dziewczyny, tym bardziej byQ oburzony. !NiewVtpliwie, byQ przed chwilVWwiadkiem zbrodni. ZobaczyQ tam, na ulicy, spoQeczeUstwo, uosobione w postaci wQaWciciela wyborcy, zelXone i sponiewierane przez stworzenie stojVce poza wszystkim. NierzVdnica podniosQa rTkT na obywatela. !On, Javert, to widziaQ. PisaQ w milczeniu. $Gdy skoUczyQ, podpisaQ, zQoXyQpapier i oddaQ naczelnikowi warty mRwiVc: Y We trzech XoQnierzy i zaprowad tT dziewkT do wiTzienia. NastTpnie, obracajVc siT do Fantyny, dodaQ: Y Posiedzisz za to pRQ roku. NieszczTsna zadrXaQa: YPRQ roku! SzeWS miesiTcy $wiTzienia! Y krzyknTQa. YPrzez #szeWS miesiTcy bTdT zarabiaS tylko siedem su dziennie. A co siT stanie z KozetV? Moja cRrka! Moja cRrka! Ale ja jeszcze jestem winna przeszQosto frankRw Thnardierom. Czywie pan o tym, panie inspektorze? !ZQoXywszy dQonie poczoQgaQa siT, sunVc na kolanach po podQodze ubQoconej butami tych ludzi: %YPanie Javert Y mRwiQa Y Qaski!Zapewniam pana, Xe to nie moja wina. Gdyby pan widziaQ poczVtek, sam by pan zrozumiaQ! Na Pana Boga przysiTgam, Xe to nie moja wina. To ten wielmoXny pan, ktRrego nie znam, rzuciQ mi Wniegu za sukniT. Czy ma kto prawo rzucaS nam Wnieg za sukniT, kiedy przechodzimy sobie spokojnie nikomu nie robiVc nic zQego? To mi odebraQo rozum. Bo, widzi pan,jestem trochT chora. A przy tym juX spory czas ten pan gadaQ mi rRXne gQupstwa. JesteW brzydka, nie masz !zTbRw . Wiem dobrze, Xe nie mam juX moich zTbRw. Ja mu nic nie zrobiQam, powtarzaQam sobie: Ten pan siT bawi . ByQam z nim grzeczna, nie !powiedziaQam ani sQRwka. A on wtedy rzuciQ we mnie Wniegiem.Panie Javert, dobry panie inspektorze, czy nie ma nikogo, co by panu powiedziaQ, Xe to wszystko prawda? MoXe niepotrzebnie siT rozgniewaQam. Wie pan, w pierwszej chwili czQowiek sam nie wie, co robi. Taki poryw zQoWci. A przy tym ten Wnieg byQ taki strasznie zimny i ten pan tak niespodzianie wrzuciQ mi go za koQnierz. le zrobiQam, Xe mu zniszczyQam kapelusz. Dlaczego od razu poszedQ? PrzeprosiQabym go. MRj BoXe, dlaczego Xebym go nie miaQa przeprosiS? Przebaczmi ten jeden jedyny raz, panieJavert. Pan pewnie nie wie, Xew wiTzieniach zarabia siT tylko siedem su, nie jest to wina rzVdu, ale zarabia siT tylko siedem su, a niech pan #pomyWli, Xe muszT zapQaciS stofrankRw, bo inaczej wypTdzV mojV maQV! O mRj BoXe! Nie mogT jej trzymaS przy sobie. To takie okropne, co ja robiT. O, moja Kozeto, o, mRj anioQku PrzenajWwiTtszej Panny, co siT z niV, biedactwem, stanie! Widzi pan, ci Thnardierowie, #oberXyWci, chQopi, to nie majV wyrozumienia. Trzeba im pieniTdzy. Niech mnie pan nie wsadza do wiTzienia! Widzi pan, to maQe biedactwo wyrzucV za drzwi, na ulicT, w !zimie; trzeba ulitowaS siT nad tym, dobry panie Javert! Gdyby to byQo wiTksze, zarobiQoby na Xycie, ale w tymwieku to nie moXe. Nie jestem !w gruncie rzeczy zQV kobietV. Nie podQoWS lub Qakomstwo zrobiQy ze mnie to, czym jestem. PiQam wRdkT, ale z nTdzy. Nie lubiT tego, ale to odurza. Kiedy byQam szczTWliwsza, trzeba byQo zajrzeS do moich szuflad; Qatwo byQo poznaS, Xe nie jestem zalotnica i niechluj. #MiaQam bieliznT, duXo bielizny. Niech siT pan zlituje nade mnV, panie Javert! Tak mRwiQa zgiTta wpRQ, wstrzVsana Qkaniem, oWlepionaprzez Qzy, z obnaXonymi ramionami, QamiVc rTce, kaszlVc suchym i krRtkim kaszlem, szepczVc cichutko zamierajVcym gQosem. Wielka boleWS jest promieniem boskim i straszliwym, ktRry przeobraXa nTdzarzy. W tej chwili Fantyna znowu staQa siTpiTkna. Niekiedy milkQa i tkliwie caQowaQa surdut policjanta. RozczuliQaby serce z granitu; ale drewnianego serca nic nie rozczuli. YNo! YrzekQ Javert Y wysQuchaQem ciT. NagadaQaW siT dosyS? Ruszaj teraz! !Posiedzisz szeWS miesiTcy! SamOjciec Przedwieczny nic tu nie poradzi. Po tych uroczystych sQowach: Sam Ojciec Przedwieczny nic !tu nie poradzi zrozumiaQa, Xewyrok zapadQ. PochyliQa siT jeszcze niXej, szepczVc: Y aski!! Javert odwrRciQ siT tyQem. #oQnierze schwycili jV za rTce.JuX przed chwilV niepostrzeXenie wszedQ jakiW czQowiek. ZamknVQ drzwi, oparQ siT o nie plecami i wysQuchaQ rozpaczliwych bQagaU Fantyny. Kiedy XoQnierze schwycili nieszczTWliwV, ktRra nie %chciaQa siT podnieWS, postVpiQ krok naprzRd, wynurzyQ siT z cienia i powiedziaQ: Y ProszT zaczekaS!! !Javert podniRsQ oczy i poznaQ pana Madeleine. ZdjVQ kapeluszi ukQoniQ siT niezgrabnie i gniewnie. Y Przepraszam pana mera... Ten wyraz mer sprawiQ niezwykQe wraXenie na Fantynie. WyprostowaQa siT nagle jak widmo wychodzVce spod ziemi, rTkami odepchnTQaXoQnierzy, podeszQa do pana Madeleine, zanim jV moXna byQo zatrzymaS, i patrzVc na niego obQVkanym wzrokiem, zawoQaQa: Y A wiTc ty jesteW panem merem!! WybuchnTQa Wmiechem i plunTQa mu w twarz. Pan !Madeleine otarQ twarz i rzekQ: taS!Qo_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgB/ c, c - c-l! c-%,"I.G.o c^.8A.YInspektorze Javert, proszT puWciS wolno tT kobietT. Javertowi wydaQo siT, Xe dostaje pomieszania zmysQRw. DoWwiadczyQ w tej chwili, raz po razie, prawie rRwnoczeWnie,dwu najgwaQtowniejszych wzruszeU, jakich mu siT kiedykolwiek w Xyciu przydarzyQo doznaS. NierzVdnica plujVca w twarz merowi wydaQa mu siT czymW tak potwornym, Xe samo przypuszczenie czegoW podobnego uwaXaQby za WwiTtokradztwo. Z drugiej strony, w gQTbi swej WwiadomoWci, czuQ jakVW !wstrTtnV bliskoWS tego, czym byQa ta kobieta, i tego, czym !mRgQ byS ten mer, i ze zgrozVwidziaQ w tym niesQychanym zamachu postTpek caQkiem naturalny. Ale kiedy ten mer, ten urzTdnik, spokojnie otarQszy twarz, powiedziaQ: ProszT puWciS wolno tT kobietT YporaziQo go jak gdyby osQupienie, powstaQa pustka, zabrakQo mu sQRw i myWli; miara zdumienia przebraQa siT. MilczaQ. FantynT te sQowa wtrVciQy w nie mniejsze zdumienie. PodniosQa obnaXone ramiT i uczepiQa siT gzymsu pieca, jakby niepewna swych nRg. I rozglVdaQa siT dookoQa, szepczVc pRQgQosem, jakby dosiebie: !YPuWciS wolno! PuWciS wolno mnie! Nie zamykaS na szeWS miesiTcy do wiTzienia! Kto to powiedziaQ? To niemoXliwe, chyba nikt tego nie wymRwiQ. !ZdawaQo mi siT. Bo przecie nie ten potwRr mer. Czy to pan powiedziaQ, dobry panie Javert, Xeby mnie wypuszczono na wolnoWS? O, wQaWnie, powiem coW panu i puWci mnie pan na pewno. Ten potwRr mer, ten zbrodniarz mer jest przyczynV wszystkiego. Niech pan sobie wyobrazi, panie Javert, wypTdziQ mnie z warsztatu !przez plotki kilku gQupich bab. Czy to nie wstrTtne! WypTdzaS biednV dziewczynT, ktRra pracowaQa uczciwie! Nie mogQam potem zarobiS, ile mi byQo potrzeba, i stVd caQe !nieszczTWcie. Panowie z policjijedno powinni by poprawiS przede wszystkim: nie pozwalaS przedsiTbiorcom wiTzieU krzywdziS biednych ludzi. Zaraz to panu wytQumaczT: zarabia siT dwanaWcie su na koszulach, tymczasem cena spada na dziewiTS su i juX nie moXna wyXyS. I czQowiek ima siT wszystkiego. Ja miaQam mojV $maQV KozetT i musiaQam pRjWS na ulicT. Rozumie pan teraz, Xe to ten niegodziwiec mer jest winowajcV? PRniej podeptaQam kapelusz tego wielmoXnego pana przed kawiarniV oficerskV. Ale on zniszczyQ mi Wniegiem caQV sukniT. Takie kobiety jak ja majV tylko jednV jedwabnV sukniT na wieczorne chodzenie. WiTc, widzi pan, Xenie zrobiQam nic zQego naumyWlnie, tyle jest kobiet daleko gorszych ode mnie i na pewno szczTWliwszych. O, panie Javert, to pan powiedziaQ, Xeby mnie wypuszczono, prawda? Niech siT pan dowie, niech pan zapyta mojego gospodarza; teraz pQacT komorne, powie panu, Xe jestem akuratna. O mRj BoXe! przepraszam, przez nieuwagT dotknTQam siT drzwiczek od pieca i nadymiQam. Pan Madeleine sQuchaQ z #gQTbokV uwagV. Kiedy mRwiQa, pogrzebaQ w kamizelce, wyjVQ sakiewkT, otworzyQ. ByQa !pusta. SchowaQ jV do kieszeni. RzekQ do Fantyny: YIle jesteW dQuXna? Fantyna, ktRra patrzyQa tylko na Javerta, odwrRciQa siT ku niemu: Y Czy ja do ciebie mRwiT?? Potem zwracajVc siT do XoQnierzy: YPowiedzcie no, widzieliWcie, jak mu plunTQam w twarz? A, stary draniu merze, przyszedQeW mnie tu nastraszyS, ale ja siT ciebie !nie bojT. BojT siT tylko pana Javerta. BojT siT dobrego pana Javerta. #I mRwiVc tak, zwrRciQa siT do inspektora: YBo przecieX trzeba byS sprawiedliwym, panie inspektorze. Rozumiem, pan jest sprawiedliwy, pewnie, to przecieX takie proste, mTXczyzna wrzuciQ trochT !Wniegu za sukniT kobiecie i to !rozWmieszyQo panRw oficerRw, trzeba siT czymW zabawiS, a "od czegRX my jesteWmy, jeXeli nie od bawienia panRw, pewnie! I pan nadszedQ wQaWnie, a inspektor musi przestrzegaS porzVdku, wiTc pan zabraQ kobietT, ktRra zawiniQa, ale po rozwadze, poniewaX pan jest dobry, kaXe mnie pan puWciS na wolnoWS, przez wzglVd na maQV, bo "przez szeWS miesiTcy wiTzienianie miaQabym czym XywiS dziecka. Tylko XebyW mi tu !wiTcej nie wrRciQa, hultajko! "O, juX nie wrRcT, panie Javert!Niech teraz robiV ze mnV, co "zechcV, ani pisnT. Tylko dziW, widzi pan, krzyczaQam, bo mi siT zrobiQo niedobrze, nie spodziewaQam siT, Xe mi ten pan wrzuci Wnieg za sukniT, a przy tym powiedziaQam panu, jestem trochT chora, kaszlT, coW mnie pali w XoQVdku, a doktor mi mRwi: Dbaj o swoje !zdrowie . Niech pan da rTkT, niech pan dotknie, niech pan siT nie boi, to tutaj. $Nie pQakaQa juX, gQos jej staQ "siT pieszczotliwy, przyQoXyQa !do swej biaQej delikatnej piersi"grubV i szorstkV rTkT Javerta i patrzyQa na niego z uWmiechem. Nagle poprawiQa Xywo swV "zgniecionV sukniT, wygQadziQa #spRdnicT, ktRra podniosQa siT prawie do kolan, kiedy #czoQgaQa siT po ziemi, ruszyQa ku drzwiom i powiedziaQa pRQgQosem do XoQnierzy, przyjacielsko kiwajVc im gQowV: Y oQnierzyki, pan inspektor kazaQ mnie puWciS, do widzenia! PoQoXyQa rTkT na klamce. Jeszcze jeden krok i byQaby na ulicy. AX do tej chwili Javert staQ nieruchomo, z oczami utkwionymi w ziemiT, niby "posVg, ktRry by ktoW na chwilTpostawiQ poWrodku izby, aby go pRniej sprzVtnVS. ObudziQ go haQas poruszonej klamki. PodniRsQ gQowT z wyrazem najwyXszej wQadzy, wyrazem zawsze tym straszniejszym, im niXej wQadza ta jest poQoXona, srogim w dzikim zwierzu, okrutnym w czQowieku bez znaczenia. %Y SierXancie!! Y zawoQaQ Y czy nie widzicie, Xe szelma ucieka? Kto wam kazaQ jV puWciS? Y Ja Y rzekQ Madeleine. Fantyna zadrXaQa na gQos !Javerta i puWciQa klamkT, jak schwytany zQodziej wypuszczaprzedmiot, ktRry ukradQ. Na %gQos Madeleine a obrRciQa siT iodtVd bez sQowa, nie WmiaS nawet odetchnVS swobodnie, wodziQa oczami kolejno od Madeleine a do Javerta i od Javerta do Madeleine a, zatrzymujVc siT na tym z nich, ktRry mRwiQ. NiewVtpliwie, Javert musiaQ, "jak powiadajV, wyjWS z siebie, kiedy tak pozwoliQ sobie zbesztaS sierXanta po rozkazie mera, by wypuWciQ na wolnoWS FantynT. CzyXby aX do tego doszQo, Xe zapomniaQ o obecnoWci pana mera? Czy teX moXe wmRwiQ sam w #siebie, Xe wQadza nie mogQa wydaS podobnego rozkazu i Xe!niewVtpliwie mer pomyliQ siT, Xe chciaQ powiedzieS co innego? Lub teX, bTdVc od dwRch godzin Wwiadkiem rzeczy tak niezwykQych, moXepowiedziaQ sobie, Xe naleXy zdobyS siT na krok stanowczy,!z maQego staS siT wielkim, ze szpicla sTdziV, ze sQugi policyjnego urzTdnikiem sprawiedliwoWci, i Xe w tej przedziwnej a ostatecznej chwili porzVdek, prawo, "moralnoWS, caQe spoQeczeUstwouosobiQo siT w nim tylko, w Javercie? Jakkolwiek tam z nimi byQo, kiedy pan Madeleine wyrzekQ to , ja , inspektor policji Javert obrRciQ siT nagle ku panu merowi, blady, chQodny, z posiniaQymi wargami, ze spojrzeniem peQnym rozpaczy, i z ciaQem wstrzVsanym niewidzialnym dreszczem i Y rzecz niesQychana Y spuszczajVc oczy wprawdzie, ale stanowczym gQosem rzekQ mu: Y Panie merze, to nie moXe byS. Y Co?? Y zapytaQ pan Madeleine. Y Ta nieszczTsna zniewaXyQa mieszkaUca naszego miasta. YInspektorze Javert Y odparQ pan Madeleine tonem pojednawczym i spokojnym Ychciej posQuchaS. JesteW czQowiekiem uczciwym, wiTc !chTtnie panu to wyjaWniT. Oto prawda: przechodziQem przez rynek, gdy pan prowadziQ tT kobietT; rozpytaQem siT zgromadzonych ludzi i dowiedziaQem siT o wszystkim;to tamten jV skrzywdziQ i w myWl przepisRw porzVdku publicznego on by powinien byS aresztowany. Javert odpowiedziaQ: Y Ta nTdznica zelXyQa pana mera. !YTo juX moja sprawa Y odrzekQpan Madeleine. YObelga mnie wyrzVdzona do mnie chyba "naleXy. MogT z niV zrobiS, co zechcT. YBardzo przepraszam pana mera. Ta obelga nie do niego naleXy, lecz do wymiaru sprawiedliwoWci. YInspektorze Javert Y odparQ pan Madeleine. YPierwszym wymiarem sprawiedliwoWci jest sumienie. SQyszaQem to, co mRwiQa ta kobieta. Wiem, co robiT. Y A ja, panie merze, nie rozumiem tego, co widzT. "Y WiTc sQuchaj nie rozumiejVc.YJestem posQuszny obowiVzkowi. MRj obowiVzek wymaga, aby ta kobieta !odsiedziaQa szeWS miesiTcy w wiTzieniu. Pan Madeleine odpowiedziaQ Qagodnie: Y Niech pan posQucha uwaXnie:nie bTdzie w wiTzieniu ani jednego dnia. Na te stanowcze sQowa Javert#oWmieliQ siT uwaXnie spojrzeS na mera i Yzawsze tym samym tonem najgQTbszego uszanowania rzekQ: Y Jestem w rozpaczy, Xe pierwszy raz w Xyciu nie mogTbyS posQuszny panu merowi, raczy mi jednak pan mer !pozwoliS na uwagT, Xe dziaQamw zakresie moich uprawnieU, poniewaX pan mer tego XVda, mRwiT tylko o sprawie z tym panem. I ja tam byQem. Ta dziewczyna rzuciQa siT na pana Bamatabois, wyborcT i wQaWciciela tego piTknego domu z balkonem na rogu esplanady, o trzech piTtrach, z ciosowego kamienia. Sprawa !jest przecieX jasna jak dzieU! A w kaXdym razie, panie merze, wszelkie wypadki na !ulicy naleXV do policji, wobec czego zatrzymujT kobietT FantynT. WRwczas pan Madeleine $zaQoXyQ rTce na piersi i rzekQ gQosem surowym, jakiego nigdynikt jeszcze nie sQyszaQ w mieWcie: YWypadek, o ktRrym pan mRwi, naleXy do jurysdykcji policji municypalnej. WedQug artykuQRw: 9, 11, 15 i 68 kodeksu karnego ja jestem jej sTdziV. RozkazujT natychmiastuwolniS tT kobietT. Javert zaryzykowaQ ostatniV prRbT: Y AleX panie merze... YPrzypominam panu artykuQ 81ustawy z 13 grudnia 1799 rokuo samowolnym aresztowaniu. Y Pan mer pozwoli... Y Ani sQowa. Y Wszelako... "Y ProszT wyjWS!! YrzekQ pan Madeleine. Javert przyjVQ cios na stojVco, bez zmruXenia oka, prosto w pierW, jak rosyjski XoQnierz. "UkQoniQ siT panu merowi aX do ziemi i wyszedQ. Kiedy wyszedQ, pan Madeleine obrRciQ siT ku Fantynie i zaczVQ mRwiS powoli, z trudnoWciV, jak powaXny czQowiek, ktRry nie chce siT rozpQakaS. "YSQyszaQem twoje sQowa. Nic o tym wszystkim nie wiedziaQem.Zdaje mi siT, Xe mRwisz prawdT, czujT, Xe mRwisz prawdT. Nie wiedziaQem nawet,!Xe opuWciQaW moje warsztaty. "Dlaczego nie zwrRciQaW siT do mnie? A teraz posQuchaj: zapQacT twoje dQugi, sprowadzT dziecko albo ty pojedziesz do dziecka. Zamieszkasz tu, w ParyXu czy gdzie zechcesz. Ja siT zajmT !tobV i twoim dzieckiem. JeXeli nie bTdziesz chciaQa, moXesz nie pracowaS. Dam ci tyle pieniTdzy, ile bTdzie trzeba. Znowu bTdziesz uczciwV, stajVc siT szczTWliwV. A nawet, sQuchaj, powiadam ci "to juX teraz, Xe jeXeli, o czymnie wVtpiT, wszystko, co mRwisz, jest prawdV, nigdy "nie przestaQaW byS cnotliwV i WwiTtV w obliczu Boga! O, biedna kobieto! ByQo to wiTcej, niX biedna Fantyna mogQa znieWS. MieS KozetT! WydobyS siT z tego !haniebnego Xycia! PrzyszQoWS swobodna, dostatnia, !szczTWliwa, uczciwa, z KozetV! UjrzaQa nagle, jak wWrRd jej nTdzy rozkwitajV wszystkie !rzeczywistoWci raju! BQTdnymi oczami patrzyQa na tego czQowieka, ktRry mRwiQ do niej, i nie mogQa nic powiedzieS, tylko raz czy dwarazy zaszlochaQa: YOch! och! och! Y ZachwiaQy #siT pod niV nogi. UklTkQa przedpanem Madeleine i nim zdoQaQ zapobiec temu, uczuQ, Xe chwyta jego rTkT i przyciska jV do warg. A potem zemdlaQa. RozdziaQ szRsty JAVERT PoczVtek odpoczynku Pan Madeleine kazaQ przenieWSFantynT do szpitala, ktRry znajdowaQ siT w jego wQasnymdomu. PowierzyQ jV opiece siRstr miQosierdzia, a te poQoXyQy jV do QRXka. NastVpiQa silna gorVczka. Przez caQV noc Fantyna majaczyQa gQoWno. Wreszcie usnTQa. Nazajutrz koQo poQudnia obudziQa siT, usQyszawszy czyjW oddech tuX przy swoim !QRXku, odsQoniQa firankT i ujrzaQa pana Madeleine, ktRry stojVc patrzyQ na jakiW przedmiot ponad jej gQowV. Spojrzenie jego wyraXaQo !litoWS, niepokRj i bQaganie. ZwrRciQa oczy w tym kierunku i zobaczyQa, Xe spojrzenie to utkwione byQo w krucyfiks wiszVcy na Wcianie. Pan Madeleine zmieniQ siT w oczach Fantyny. ZdawaQo jej #siT, Xe go otacza WwiatQoWS. ByQ pogrVXony jakby w modlitwie. DQugo mu siT przypatrywaQa, nie WmiaS przerwaS. Na koniec odezwaQa siT nieWmiaQo: Y Co pan tu robi?? Pan Madeleine staQ tu juX od godziny. CzekaQ, aX siT Fantyna obudzi. WziVQ jV za rTkT, dotknVQ pulsu i odpowiedziaQ: Y Jak siT czujesz?? !Y Dobrze Y rzekQa Y spaQam, #zdaje siT, Xe mi jest lepiej. Nicmi nie bTdzie. Madeleine, odpowiadajVc na pierwsze jej pytanie, jakby w tej chwili uczynione, rzekQ: "Y ModliQem siT do mTczennika, ktRry jest w niebiosach. I dodaQ w duchu: Za !mTczennicT, ktRra jest tu, na ziemi. !Pan Madeleine caQV noc i caQy ranek zbieraQ informacje. Teraz wiedziaQ juX wszystko. ZnaQ w najdrobniejszych !szczegRQach historiT Fantyny. MRwiQ dalej: YWiele wycierpiaQaW, biedna matko. O, nie uskarXaj siT. czeka ciT nagroda wybranych. W ten sposRb ludzie czyniV anioQRw. Nie ich to wina, Xe !nie umiejV robiS tego inaczej. Widzisz, to piekQo, z ktRrego wychodzisz, jest pierwszV postaciV niebios. Trzeba byQo zaczVS od tego. WestchnVQ gQTboko. Ona zaW uWmiechnTQa siT do niego niewypowiedzianym uWmiechem, ktRremu brakowaQo dwu zTbRw. Tej samej nocy Javert napisaQ list. Nazajutrz rano sam zaniRsQ go na pocztT w Montreuil- sur-mer. Adres byQ taki: Do pana Chabouillel, sekretarza pana prefekta policji w ParyXu . PogQoski o zajWciu w kordegardzie rozeszQy siT po mieWcie, wiTc urzTdnicy pocztowi i osoby, ktRre list widziaQy i poznaQy na koperciecharakter pisma Javerta, domyWliQy siT, Xe posyQaQ swojV dymisjT. Pan Madeleine natychmiast !napisaQ list do ThnardierRw. Fantyna byQa im winna sto dwadzieWcia frankRw. PostaQ im trzysta frankRw, polecajVc potrVciS z tej kwoty dQug, a za resztT bezzwQocznie przywieS dziecko do Montreuil-sur-mer, do chorej matki. !OlWniQo to Thnardiera. Y Do !licha! YrzekQ Ynie puszczajmy dziecka. Ten chudy Skowronek staje siT dojnV krowV. ZgadQem. JakiW gQupiec rozkochaQ siT w matce. W odpowiedzi posQaQ bardzo szczegRQowy rachunek na !piTSset kilkanaWcie frankRw. WstawiQ tu przede wszystkim najprawdziwsze pozycje: koszty doktora i koszty aptekarza, z ktRrych jeden leczyQ, a drugi dawaQ lekarstwa podczas dwRch przewlekQych chorRb Eponiny i Anzelmy. Kozeta, jak powiedzieliWmy, nigdy nie chorowaQa. Trzeba byQo zmieniS tylko imiona, nic wiTcej. Thnardier napisaQ u spodu. Otrzymano a conto trzysta frankRw . Pan Madeleine bezzwQocznie posQaQ jeszcze trzysta frankRw i napisaQ : Spiesznie przywocie KozetT . Y Do pioruna!! Y rzekQ Thnardier. Y Nie puszczajmy dziecka. A tymczasem Fantyna bynajmniej nie wracaQa do zdrowia. CiVgle leXaQa w szpitalu. Z poczVtku siostry ze wstrTtem przyjTty i pielTgnowaQy takV dziewczynT . Kto widziaQ pQaskorzeby z Reims, ten przypomina sobie, z jakim wydTciem dolnej wargi panny mVdre patrzV na panny gQupie.Ta staroXytna wzgarda westalek dla ladacznic jest jednym z najgQTbiej zakorzenionych instynktRw godnoWci niewieWciej; doznawaQy jej siostry, wzmoXonej podwRjnie przez religiT. Ale po kilku dniach !Fantyna rozbroiQa je. MRwiQa ztakV sQodyczV i pokorV, a macierzyUstwo jej rozrzewniaQo. Pewnego dnia "siostry usQyszaQy, jak mRwiQa w gorVczce: Y ByQam "grzesznicV, ale gdy bTdT miaQadziecko przy sobie, to bTdzie znak, Xe mi Pan BRg przebaczyQ. Kiedy le #czyniQam, nie oWmieliQabym siT mieS przy sobie Kozety, nie S!Qo_Goo(_<(rkP\)`nk&k{Ap c/V  ce/kJ c/ c+0* c0r5 X0zniosQabym widoku jej zdziwionych i smutnych oczu. Ale przecieX to dla niej tylko grzeszyQam i dlatego BRg mi przebaczy. PoczujT bQogosQawieUstwo boskie, gdy Kozeta bTdzie tutaj. SpojrzT !na niV i widok jej niewinnoWci uzdrowi mnie. Ona nic nie wie. Widzicie, moje siostry, to anioQek. W tym wieku jeszcze nie opadQy skrzydQa. Pan Madeleine przychodziQ dwarazy dziennie i za kaXdym razem pytaQa go: Y Czy prTdko zobaczT mojV KozetT?? OdpowiadaQ: Y MoXe jutro rano. SpodziewamsiT jej lada chwila. Blada twarz matki promieniaQa."Y O!! Y mRwiQa Y jaka bTdT szczTWliwa. Jak powiedzieliWmy, nie wracaQa do zdrowia. Przeciwnie, stan jej pogarszaQ siT z tygodnia na tydzieU. Ta garWS Wniegu, poQoXona na obnaXonV skRrT miTdzy dwie Qopatki, nagle przerwaQa transpiracjT, skutkiem czego poczVtki choroby, tkwiVce w $niej od kilku lat, rozwinTQy siT nagle i gwaQtownie. Lekarz #osQuchaQ FantynT i potrzVsnVQ gQowV. Pan Madeleine zapytaQ lekarza: Y I cRX? Y Ma podobno dziecko, ktRre pragnie widzieS Y powiedziaQ doktor. Y Ma. !Y A wiTc trzeba je sprowadziS jak najWpieszniej. Pan Madeleine drgnVQ. Fantyna zapytaQa: Y Co powiedziaQ doktor?? Pan Madeleine zdobyQ siT na uWmiech: Y PowiedziaQ, Xeby prTdko sprowadziS twoje dziecko. To ci wrRci zdrowie. Y O! Y zawoQaQa Yon ma sQusznoWS! Ale dlaczego ci Thnardierowie zatrzymujV KozetT? O, ona przyjedzie! !WidzT nareszcie, Xe szczTWciejest juX blisko. Tymczasem Thnardier nie wypuszczaQ dziecka , zmyWlajVc setki przyczyn. Kozeta byQa trochT niezdrowa "i nie mogQa podrRXowaS zimV. A przy tym pozostaQo trochT drobnych, lecz pilnych dQugRw,ktRrych zestawienia przygotowywaQ. Y PoWlT kogoW po KozetT Y rzekQ ojciec Madeleine. Y A jeXeli bTdzie trzeba, sam pojadT. I pod dyktando Fantyny #napisaQ nastTpujVcy list, ktRrydaQ jej do podpisania. Panie Thnardier! Oddasz pan KozetT oddawcy tego listu. ZapQaci panu wszystkie drobnedQugi. Mam zaszczyt pozdrowiS pana z szacunkiem Fantyna. WWrRd tych przygotowaU zdarzyQ siT waXny wypadek. Daremnie staramy siT jak najostroXniej ociosywaS tajemniczy blok, z ktRrego zrobione jest nasze Xycie, zawsze w nim siT ukazuje czarna XyQka przeznaczenia. W jaki sposRb Jan moXe staS siT Champ Pewnego ranka pan Madeleine pracowaQ w swoim gabinecie mera, zajTty zaQatwianiem zawczasu pilnych spraw urzTdowych na wypadek, gdyby sam musiaQ jechaS do Montfermeil, kiedy mu oznajmiono, Xe inspektor policji Javert pragnie z nim mRwiS. UsQyszawszy to nazwisko, pan Madeleine nie "mRgQ siT obroniS od przykrego uczucia. Od czasu zajWcia w biurze policji Javert staranniejniX kiedykolwiek unikaQ go i pan Madeleine nie widziaQ inspektora ani razu. Y ProsiS Y rzekQ. Javert wszedQ do gabinetu. Pan Madeleine siedziaQ blisko kominka, z piRrem w rTku, z oczami zwrRconymi na akta, !ktRre przeglVdaQ i opatrywaQ adnotacjami; byQy to protokoQy przestTpstw ulicznych. Nie oderwaQ siT od roboty po wejWciu Javerta. NieumiaQ powstrzymaS myWli o biednej Fantynie i byQo mu wygodniej okazaS lodowaty chQRd. Javert z uszanowaniem skQoniQsiT przed merem, ktRry siedziaQ obrRcony tyQem. Pan mer nie spojrzaQ na niego, leczdalej robiQ adnotacje na aktach. "Javert postVpiQ kilka krokRw i zatrzymaQ siT, nie przerywajVc milczenia. Fizjonomista oswojony z naturV Javerta, z dawna obserwujVcy tego dzikusa na usQugach cywilizacji, tT dziwacznV mieszaninT Rzymianina, Spartanina, mnicha i kaprala, tego szpicla niezdolnego do kQamstwa, tegopolicjanta czystego niby dziewica, fizjonomista, ktRry by znaQ jego tajemnV !dQugotrwaQV niechTS do pana Madeleine, jego starcie z merem z powodu Fantyny, i !ktRry by w tej chwili spojrzaQ na Javerta, mimo woli zapytaQby: Co siT staQo? Y Widoczne byQo dla kaXdego, kto znaQ to sumienie proste, jasne, szczere, uczciwe, surowe i dzikie, Xe w Javercie dokonaQo siT jakieW wielkie wewnTtrzne wydarzenie. Cokolwiek dziaQo siT w duszy Javerta, odbijaQo siT na jego twarzy. Jak wszyscy ludzie gwaQtowni, podlegaQ on nagQymprzemianom. Nigdy teX fizjonomia jego nie byQa dziwniejsza i bardziej nieoczekiwana. WchodzVc skQoniQ siT przed panem Madeleine, a w jego spojrzeniu nie byQo ani urazy, ani gniewu,!ani nieufnoWci; zatrzymaQ siT za krzesQem mera w odlegQoWcikilku krokRw i staQ tam wyprostowany, wyciVgniTty jak XoQnierz, z naiwnV i chQodnV niezdarnoWciV !czQowieka, ktRry nigdy nie byQQagodny, a za to zawsze cierpliwy; czekaQ, nie odzywajVc siT ani sQowem, nieporuszajVc siT, ze szczerV pokorV i spokojnV rezygnacjV,aX panu merowi spodoba siT odwrRciS, spokojny, powaXny, z kapeluszem w rTku, ze spuszczonymi oczami, z wyrazem twarzy, ktRry by moXna umieWciS miTdzy minV XoQnierza stojVcego przed oficerem i winowajcy "stojVcego przed sTdziV. ZnikQywszystkie uczucia i wszystkie wspomnienia, o ktRre go moXna byQo posVdziS. Na tej twarzy, niedocieczonej i !prostej jak granit, malowaQ siTtylko ponury smutek. CaQa jegopostaS wyraXaQa pokorT i stanowczoWS oraz jakieW mTXne przygnTbienie. Na koniec pan mer odQoXyQ i odwrRciQ siT na wpRQ. !Y No cRX tam, Javert? Co siT staQo? Javert milczaQ przez chwilT, jakby zbieraQ myWli, a potem odezwaQ siT gQoWno, ze smutnym namaszczeniem, nie bez pewnej prostoty wszakXe: Y Panie merze, popeQnione zostaQo przestTpstwo. Y Jakie przestTpstwo?? YNiXszy urzTdnik wQadz porzVdkowych uchybiQ wysokiemu urzTdnikowi w sposRb bardzo powaXny. PrzychodzT z obowiVzku zawiadomiS o tym pana mera. #Y KtRryX to urzTdnik zawiniQ??Y zapytaQ pan Madeleine. Y Ja Y rzekQ Javert. Y Pan?? Y Ja. #Y A jakiX to urzTdnik moXe siTskarXyS na pana?? Y Pan, panie merze. Pan Madeleine wyprostowaQ siT"na krzeWle. Javert mRwiQ dalej z minV surowV, ze spuszczonym wzrokiem: YPanie merze, przychodzT prosiS, aby pan raczyQ zaXVdaS od wyXszej wQadzy usuniTcia mnie ze sQuXby. Pan Madeleine, zdumiony, juX otwieraQ usta, Xeby siT odezwaS. Javert przerwaQ mu: Y Powie pan, Xe mogQem sam !podaS siT do dymisji; ale tego "nie dosyS. PodaS siT do dymisjito rzecz zaszczytna. ZawiniQem ciTXko, powinienem byS ukarany. Trzeba mnie wydaliS ze sQuXby. I po chwili milczenia dodaQ: Y Panie merze, byQ pan niedawno surowy wzglTdem mnie niesprawiedliwie. ProszT, by byQ pan surowy dzisiaj Y sprawiedliwie. "Y Jak to? Dlaczego? Y zawoQaQ pan Madeleine. YNie rozumiem. Co siT staQo? W czym pan zawiniQ wobec mnie? Co mi panzrobiQ? JakV wyrzVdziQ krzywdT? OskarXasz siT, chcesz byS przeniesiony... Y WypTdzony YrzekQ Javert. Y WypTdzony, zgoda. Bardzo dobrze. Nic zgoQa nie rozumiem. Y Zaraz pan zrozumie, panie merze. Javert westchnVQ z gQTbi piersi i mRwiQ dalej, wciVX obojTtnie i smutnie: Y Panie merze, przed szeWcioma tygodniami, po scenie z tV dziewczynV, byQem tak wWciekQy, Xe zadenuncjowaQem pana. Y ZadenuncjowaQeW?? Y Do prefektury policji paryskiej. Pan Madeleine, ktRry nie $czTWciej siT WmiaQ od Javerta, parsknVQ Wmiechem. Y Jako mera wkraczajVcego w kompetencje policji?? Y Jako dawnego galernika. Mer zbladQ. Javert nie podnoszVc oczu, mRwiQ dalej: Y Tak mi siT zdawaQo. Od dawna powziVQem podejrzenie.PodobieUstwo rysRw twarzy, wiadomoWci, jakich pan !zasiTgaQ w Faverolles, paUska zdumiewajVca siQa, przygoda ze starym Fauchelevent, "paUska celnoWS strzaQu, jedna noga nieco utykajVca i BRg wie co, gQupstwa! DoWS, Xe braQem pana za niejakiego Jana Valjean. !Y Za kogo?? ... PowtRrz pan to nazwisko. !YJan Valjean. Jest to galernik, ktRrego widziaQem przed dwudziestu laty, gdym byQ pomocnikiem nadzorcy wiTniRw w Tulenie. WychodzVc z galer Jan !Valjean, jak siT zdaje, okradQ #biskupa, pRniej znRw popeQniQ kradzieX: z broniV w rTku na publicznej drodze napadQ na maQego Sabaudczyka. Od oWmiulat ukrywaQ siT nie wiadomo gdzie; wszTdzie go szukano. UroiQem sobie... I wreszcie to zrobiQem. W gniewie zdecydowaQem siT. ZadenuncjowaQem pana do prefektury. Pan Madeleine, ktRry od pewnego czasu zatopiQ wzrok w papierach, zapytaQ tonem najzupeQniej obojTtnym: Y I cRX panu odpowiedziano? Y e zwariowaQem. Y No i?? Y No i mieli racjT. Y Prawdziwe szczTWcie, Xe sam pan to przyznaje! Y Niepodobna nie przyznaS, skoro prawdziwy Jan Valjean znalazQ siT. Papier wypadQ z rVk pana Madeleine, podniRsQ gQowT, uwaXnie spojrzaQ na Javerta i !rzekQ nie dajVcym siT opisaS tonem: Y O!! Javert mRwiQ dalej: YRzecz ma siT tak, panie merze. Zdaje siT, Xe gdzieW pod Aillyle-Haut-Clocher mieszkaQ pewien czQeczyna, ktRrego zwano ojcem Champmathieu. NTdzarz nie wadziQ nikomu. Nie zwracano na niego uwagi. Tego rodzaju ludzie XyjV nie wiadomo z czego. AX wreszcie, tej jesieni, ojciec Champmathieu zostaQ przytrzymany za !kradzieX jabQek na jabQecznik,popeQnionV u... Mniejsza u kogo, doWS, Xe ukradQ, przelazQ przez mur, poQamaQ gaQTzie drzewa. ZQapano tego Champmathieu. MiaQ jeszcze w!rTku gaQV jabQoni. PakujV hultaja do kozy. Dotychczas "caQa sprawa naleXaQa do policjipoprawczej. Ale oto zrzVdzenie OpatrznoWci. !WiTzienie byQo w zQym stanie, #wiTc sTdzia Wledczy uznaQ, Xe naleXy przenieWS Champmathieu do Arras, gdzie jest wiTzienie departamentalne. W wiTzieniu w Arras siedzi dawny galernik nazwiskiem Brevet, zatrzymany nie wiem juX za co; teraz zrobiono go odwiernym, bo siT dobrze sprawuje. Panie merze, ledwie Champmathieu wszedQ do wiTzienia, Rw Brevet, "ujrzawszy go, zawoQaQ: AleX, znam tego czQowieka. Stary kajdaniarz. Przypatrz no mi "siT, stary! JesteW Jan Valjean! ! Jan Valjean! Kto to jest JanValjean? Y Champmathieu udaje zdziwionego. No, no, nie udawaj YrzekQ Brevet. !YJesteW Janem Valjean! ByQeW na galerach tuloUskich przed dwudziestu laty. ByliWmy tam razem . YChampmathieu zaprzecza. Do licha! Pan mer pojmuje chyba. ZarzVdzajV "Wledztwo; zaczynajV szukaS... IcRX siT okazuje? w Champmathieu przed trzydziestu laty byQ chQopcem u ogrodnika w wielu miejscach,!byQ i w Faverolles. Dalej Wlad jego znika. O wiele, wiele !pRniej pojawia siT w Owernii,potem w ParyXu, gdzie, jak mRwi, byQ wonicV i miaQ cRrkT praczkT, ale to rzecz nie dowiedziona, na koniec przybywa w te okolice. OtRX czym byQ Jan Valjean, nim dostaQ siT na galery za kradzieX z wQamaniem? Ogrodnikiem. Gdzie? W Faverolles. Drugi fakt. Jan Valjean miaQ imiT chrzestne Jan, a jego matka nazywaQa siT z domu Mathieu. CRX naturalniejszego niX pomysQ, Xeby po wyjWciu z wiTzienia ukryS siT pod nazwiskiem matki i nazwaS siT Janem Mathieu? Idzie do Owernii. A tam Jan wymawiajV Chan, nazywajV go wiTc Chan Mathieu. A naszemu znajomemu w to graj, i oto przemieniQ siT w ojca Champmathieu. Pan mer sQuchamnie, prawda? WypytujV siT wFaverolles. Rodzina Jana Valjean juX tam nie mieszka. Nie wiadomo, gdzie siT podziaQa. W tej sferze, wie pan przecieX, czTsto caQe "rodziny ginV gdzieW bez Wladu. Szukasz i nic nie znajdujesz. Ci ludzie to kurz, jeXeli nie bQoto. A przy tym, poniewaX #poczVtek tej historii dziaQ siT lat temu trzydzieWci, nie ma juX w Faverolles nikogo, kto by znaQ Jana Valjean. !WypytujV siT w Tulenie. PrRcz Breveta tylko dwRch galernikRw widziaQo Jana Valjean; sV to skazani na doXywotnie wiTzienie Cochepaille i Chenildieu. WyciVgajV ich z galer, przywoXV i stawiajV wobec mniemanego Champmathieu. Jak Brevet, bez wahania powiadajV, Xe to Jan Valjean. Ten sam wiek, ma piTSdziesiVtcztery lata, wzrost, postawa, sQowem Y ten sam czQowiek. Wtedy to wQaWnie wysQaQem denuncjacjT do prefektury paryskiej. Odpowiedziano mi, Xem chyba oszalaQ, bo Jan Valjean jest w Arras, w rTku sprawiedliwoWci. atwo pan merpojmie, jak to mnie zdziwiQo, mnie, com sVdziQ, Xe przyQapaQem tu tego wQaWnie Jana Valjean! NapisaQem do sTdziego Wledczego. KazaQ mi przyjechaS, przyprowadzajV mi Champmathieu... Y I cRX? Y przerwaQ pan Madeleine. Javert odpowiedziaQ ze swym smutnym i nieprzekupnym wyrazem twarzy: Y Panie merze, prawda jest prawdV. Przykro mi bardzo, aletamten czQowiek rzeczywiWcie jest Janem Valjean... Ja go rRwnieX poznaQem. Y JesteW pan tego pewien?? Y zapytaQ cicho pan Madeleine. "Javert rozeWmiaQ siT Wmiechem bolesnym, ktRry towarzyszy gQTbokiemu przekonaniu: Y O, pewien! MilczaQ chwilT zamyWlony, machinalnie biorVc z pudeQka stojVcego na stole szczyptT piasku do suszenia atramentu, i dodaQ: Y A nawet teraz, gdy poznaQem prawdziwego Jana Valjean, nie pojmujT, jak mogQem siT tak pomyliS. Przepraszam pana, panie merze. BQagajVc z takV powagV tego,ktRry przed szeWciu tygodniami upokorzyQ go wobec XandarmRw i rzekQ: ProszT wyjWS! , Javert, czQowiek dumny, byQ sam, nie wiedzVc o tym, peQen prostotyi godnoWci. Pan Madeleine w odpowiedzi na jego proWbT zapytaQ porywczo: Y A co mRwi ten czQowiek?? Y A, do licha, panie merze, to zQa sprawa. JeWli to Jan Valjean, wiTc recydywa. PrzeskoczyS mur, zQamaS "gaQV, WciVgnVS jabQka to swawola u maQego chQopca; u dojrzaQego mTXczyzny to wystTpek; u galernika to !zbrodnia. To juX naleXy nie do policji poprawczej, ale do sVdu"przysiTgQych. To juX nie kilka dni aresztu, to doXywotnie galery. A dalej sprawa z maQymSabaudczykiem, jak siT spodziewam, takXe wyjdzie na stRQ. Do diaska! Jest z czego siT wykrTcaS, prawda? Tak, ale nie dla Jana Valjean. Jan Valjean to wytrawna sztuka. Po tym go takXe poznajT. Inny czuQby, czym to pachnie. WyrabiaQby sceny, krzyczaQ. OgieU pali, woda kipi. Nie chciaQbym byS Janem Valjean et caelera. On zaW udaje, Xe nic nie rozumie, i mRwi: Jestem Champmathieu i od tego nie odstVpiT . Udaje zdziwionego, gQupca, to daleko dowcipniej. O, Qotr jest!przebiegQy! Ale nic nie pomoXe,sV dowody. PoznaQy go cztery osoby, stary hultaj bTdzie skazany. SprawT przekazano sVdowi przysiTgQych w Arras. Mam tam jechaS na Wwiadka. Pan Madeleine na powrRt zabraQ siT do pracy; przewracaQ spokojnie akta, notowaQ, czytaQ i pisaQ jak czQowiek bardzo zajTty. "Nagle obrRciQ siT do Javerta i rzekQ: Y DoWS tego, mRj Javercie. !PrawdT mRwiVc, te szczegRQy niewiele mnie obchodzV. Tracimy czas, a mamy pilne sprawy. Javert, udasz siT pan bezzwQocznie do pewnej kobieciny Buseaupied, ktRra sprzedaje warzywa na rogu ulicy Saint-Saulve. Powiedz jej !pan, Xeby zQoXyQa skargT na wonicT Piotra Chesnelong. To brutal, o maQo nie zabiQ tej kobiety i jej dziecka. Trzeba !go ukaraS. Dalej, pRjdziesz pando pana Charcellay, ulica Montre-de-Champigny. On siT !skarXy, Xe z rynny sVsiedniegodomu Wcieka do niego deszcz ipodmywa fundamenty jego kamienicy. NastTpnie sprawdzisz pan wykroczenia porzVdkowe, o ktRrych mi doniesiono, na ulicy Guibourg uwdowy Doris i na ulicy Garraud-Blanc u pani Rene le #Boss, i spiszesz protokRQ. Ale dajT panu za wiele roboty. PanwyjeXdXa, prawda? Wszak mRwiQeW, Xe siT udajesz do Arras za tydzieU czy za dziesiTS dni? Y WczeWniej, panie merze. Y Kiedy?? !Zdaje mi siT, Xe powiedziaQem panu merowi, iX sprawa bTdzie!sVdzona jutro i Xe dziW w nocyodjeXdXam dyliXansem. Pan Madeleine poruszyQ siT nieznacznie. Y A jak dQugo potrwa proces?? YNajwyXej jeden dzieU. Najdalej jutro w nocy zapadnie wyrok. Nie bTdT y sobie Kozety, nie S!Qo_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgB.I1 cw1 c1Q c=2o$ c2/ c3%:k0f3jednak czekaQ wyroku, ktRry jest wiadomy z gRry. Jak tylkozQoXT zeznanie, wrRcT. Y Dobrze Y powiedziaQ pan Madeleine. I skinieniem rTki poXegnaQ Javerta. Javert nie wyszedQ jednak. Y Przepraszam pana mera, ale... Y CRX tam znowu?? Y zapytal pan Madeleine. Y Panie merze, muszT przypomnieS panu jednV rzecz. Y JakV?? Y e powinienem byS wydalony ze sQuXby. Pan Madeleine podniRsQ siT. Y Javert, jest pan czQowiekiemhonorowym i mam dla pana szacunek. Przesadzasz swojV winT. ZresztV, jest to takXe obraza mnie dotyczVca. Javert, zasQugujesz raczej na awans niX na dymisjT. ZaleXy mi na tym, abyW pozostaQ na swojej posadzie. Javert spojrzaQ na pana Madeleine swV niewinnV renicV, w gQTbi ktRrej zdawaQo siT widnieS maQo oWwiecone, ale surowe i czystesumienie, i rzekQ spokojnie: !Y Panie merze, nie mogT siT na to zgodziS. Y Powtarzam panu Y odparQ Madeleine Y Xe to moja rzecz. Y Panie merze, pozostajT w sQuXbie, dopRki nie otrzymam zastTpcy. WyszedQ. Pan Madeleine !zamyWliQ siT sQuchajVc, jak rozlegQy siT po posadzce korytarza jego pewne i mocne kroki. RozdziaQ siRdmy SPRAWA CHAMPMATHIEU Siostra Symplicja Nie wszystkie zdarzenia, ktRreopowiemy niXej, znane byQy w Montreuil-sur-mer. I to jednak,co doszQo do wiadomoWci miasta, wyryto tak niezatarte wspomnienie, Xe ksiVXka nasza byQaby niepeQna. gdybyWmy nie opowiedzieli ich z najdrobniejszymi szczegRQami. W szczegRQach tych czytelnik spotka siT z dwiema lub trzema okolicznoWciami nieprawdopodobnymi, ktRre jednak zachowaliWmy przez szacunek dla prawdy. !Po poQudniu, ktRre nastVpiQo po rozmowie z Javertem, pan Madeleine o zwykQej godzinie poszedQ odwiedziS FantynT. Nim wszedQ do jej sali, kazaQ prosiS siostrT SymplicjT. Dwie zakonnice, ktRre pracowaQy w szpitalu, panny zgromadzenia Ww. Wincentego a Paulo, jak wszystkie siostry miQosierdzia, nazywaQy siT: siostra Perpetua i siostra Symplicja. Siostra Perpetua byQa to prosta wieWniaczka, chQopska siostra miQosierdzia, ktRra wstVpiQa do klasztoru jak na #sQuXbT. ZostaQa zakonnicV, jakinna kucharkV. Typ to doWS pospolity. Zgromadzenia zakonne chTtnie przyjmujV tT ciTXkV glinT wieWniaczV, z ktRrej Qatwo wyrabia siT kapucynRw i urszulanki. To prostactwo uXywane jest do grubych robRt klasztornych. Przemiana parobka w kapucyna odbywa siT bez Xadnych wstrzVsRw; jeden staje siT drugim bez wielkiego zachodu, wspRlny podkQad ciemnoty wiejskiej i ciemnoty klasztornej jest gotowy i od razu czyni z chQopa mnicha. Nieco obszerniejsza siermiTga Y macie habit. Siostra PerpetuabyQa to krzepka zakonnica z Marines pod Pontoise, mRwiVca z chQopska, WpiewajVca psalmy, zrzTdna, sQodzVca ziRQka wedQug stopnia bigoterii lub obQudy pacjenta, burczVca na chorych, opryskliwa z umierajVcymi, rzucajVca im prawie w twarz Pana Boga, kamienujVca agoniT gniewnymimodQami, WmiaQa, poczciwa i czerwona. Siostra Symplicja byQa biaQa "biaQoWciV wosku. Przy siostrze Perpetui wyglVdaQa jak gromnica przy QojRwce. w. Wincenty a Paulo okreWliQ postaS siostry miQosierdzia w boskich i godnych podziwu sQowach, w ktRrych QVczy !tyleX wolnoWci, co poddaUstwa:!Klasztorem ich bTdzie szpital,celV wynajTta izba, kaplicV !koWciRQ parafialny, klauzurV ulice miasta i sale szpitalne, zamkniTciem posQuszeUstwo, kratV bojaU Boga, welonem #skromnoWS . Ten ideaQ XyQ w siostrze Symplicji. Nikt nie mRgQ okreWliS lat siostry !Symplicji; nigdy nie byQa mQoda#i zdawaQo siT, Xe nigdy siT niezestarzeje. ByQa to osoba Y nie Wmiemy powiedzieS kobietaY Qagodna, surowej poboXnoWci, dobrze wychowana, chQodna i ktRra nigdy nie skQamaQa. Nadzwyczaj cicha, zdawaQa "siT wVtQa, a byQa wytrzymaQa jak granit. DotykaQa nieszczTWliwych Wlicznymi, delikatnymi palcami. W jej sQowach, Xeby tak rzec, mieszkaQo milczenie; mRwiQa tyle tylko, ile wymagaQa #koniecznoWS; dwiTk jej gQosu zadowoliQby konfesjonaQ i zachwyciQ salon. DelikatnoWS jej wybornie siT zgadzaQa z grubV sukniV zakonnV, znajdujVc w szorstkim zetkniTciu nieustanne przypomnienie nieba i Boga. Jeden szczegRQ trzeba #podkreWliS. Nigdy nie skQamaS, nie powiedzieS dla Xadnej przyczyny, a nawet i bez przyczyny czegoW, co nie "byQoby prawdV, WwiTtV prawdV Y oto znak szczegRlny siostry Symplicji, oto znamiT tej cnoty. wiVtobliwa panna polubiQa FantynT, przeczuwajVc w niej zapewne ukrytV cnotliwoWS, i !prawie wyQVcznie zajTQa siT jej pielTgnowaniem. Pan Madeleine odprowadziQ na #bok siostrT SymplicjT i poleciQ jej FantynT z jakimW szczegRlnym akcentem, ktRry siostra przypomniaQa sobie pRniej. PoXegnawszy siostrT poszedQ do Fantyny. Fantyna codziennie wyglVdaQa pojawienia siT pana Madeleine,jak siT wyglVda promienia ciepQa i radoWci. MRwiQa do "siRstr: yjT tylko wtedy, kiedypan mer jest tutaj. Tego dnia miaQa silnV gorVczkT. Ujrzawszy pana Madeleine, zapytaQa: Y A Kozeta?? OdpowiedziaQ z uWmiechem: Y JuX niedQugo!! Pan Madeleine rozmawiaQ z FantynV jak co dzieU. Tylko zamiast pRQ godziny, zostaQ !przy niej przez caQV godzinT, ku wielkiemu jej zadowoleniu. Wszystkich napominaQ tysiVckrotnie, aby niczego chorej nie brakowaQo. ZauwaXono, ze byQa taka chwila, kiedy twarz jego staQasiT bardzo ponura. Ale wytQumaczono to sobie dowiedziawszy siT, Xe lekarz nachyliQ siT mu do ucha i szepnVQ: Y Coraz gorzej z niV. NastTpnie wrRciQ do biura i #sQuXVcy widziaQ, jak z wielkV uwagV wpatrywaQ siT w mapT !drRg Francji, ktRra wisiaQa w jego gabinecie. ZapisaQ oQRwkiem kilka cyfr na kawaQku papieru. PrzenikliwoWS majstra Scaufflaire Z biura poszedQ na koniec miasta do Flamandczyka, majstra Scauffiaer, z francuska Scaufflaire, ktRry wynajmowaQ konie i kabriolety.NajkrRtszV drogV do Scaufflaire a byQa maQo uczTszczana ulica, przy ktRrejstaQa plebania parafii pana Madeleine. Proboszcz jej, jak mRwiono, byQ czQowiekiem zacnym, szanowanym i dajVcym dobre rady. Kiedy panMadeleine mijaQ plebaniT, na ulicy byQ tylko jeden przechodzieU i ten przechodzieU zauwaXyQ, Xe pan mer, minVwszy plebaniT, #zatrzymaQ siT, staQ chwilT bez "ruchu, pRniej wrRciQ do drzwimieszkania proboszcza, ujVQ za koQatkT i podniRsQ jV, potem siT zatrzymaQ znowu i po kilku sekundach, zamiast "opuWciS koQatkT z haQasem, po!cichu odsunVQ jV na miejsce i poszedQ dalej, jeszcze spieszniej chyba. Pan Madeleine zastaQ majstra Scaufflaire zajTtego naprawianiem uprzTXy. Y Majstrze Scaufflaire Y zapytaQ Y czy masz dobrego konia?? YPanie merze Y odpowiedziaQ Flamandczyk Ymoje konie wszystkie sV dobre. Co pan nazywa dobrym koniem? Y Konia, ktRry moXe zrobiS dwadzieWcia mil jednego dnia. Y Do licha!! Y rzekQ Flamandczyk. Y DwadzieWcia mil!! Y Tak. Y ZaprzTXony do kabrioletu?? Y Tak. Y A jak dQugo odpocznie po tej drodze?? Y W razie potrzeby bTdzie musiaQ wyruszyS nazajutrz. Y eby odbyS z powrotem tT samV drogT?? Y Tak. Y Do diabQa!! Czy na pewno dwadzieWcia mil? Pan Madeleine wyjVQ z kieszeni papier, na ktRrym zapisaQ oQRwkiem cyfry. PokazaQ go Flamandczykowi. StaQy tam liczby 5, 6, 8, 1/2. Y Widzicie Y rzekQ. Y Razem !dziewiTtnaWcie i pRQ, czyli, moXna powiedzieS, dwadzieWcia. Y Panie merze YodpowiedziaQ Flamandczyk Ymam, czego panu trzeba. MRj biaQy konik. Pewnie go pan widziaQ. Pochodzi z dolnego Boulonnais.Bardzo ognisty. Chcieli z niego zrobiS wierzchowca. Ale cRX, !wierzgaQ i zrzucaQ wszystkich. MyWleli, Xe narowisty, nie wiedzieli, co z nim poczVS. KupiQem go. ZaprzVgQem do kabrioletu. Panie merze, tego mu wQaWnie byQo trzeba; Qaskawy jak panienka, a pTdzijak wicher. Naturalnie na grzbiet mu nie wolno siadaS. PostanowiQ sobie, Xe nie bTdzie koniem pod wierzch. KaXdy ma swojV ambicjT. "CiVgnVS Y i owszem, nosiS Y nie; widaS musiaQ to sobie przysiVc. Y I zrobi tT drogT? Y PaUskie dwadzieWcia mil? CaQV kQusem w niespeQna osiem godzin. Ale pod pewnymi warunkami. Y MRwcie. YNaprzRd, pozwoli mu pan wytchnVS godzinT w poQowie drogi; bTdzie jadQ, a pan "bTdzie pilnowaQ, Xeby chQopak z oberXy nie wykradQ mu owsa,bo zauwaXyQem, Xe w oberXach owies czTWciej przepijajV chQopcy, niX zjadajV konie. Y BTdT doglVdaQ. Y Po wtRre... czy to dla pana mera ten kabriolet? Y Tak. Y Czy pan mer umie powoziS??Y Tak. Y A wiTc, pan mer pojedzie sam, bez bagaXy, Xeby nie obciVXaS konia. Y Zgoda. Y Ale pan mer, nie majVc !nikogo ze sobV, bTdzie musiaQ sam przypilnowaS owsa. Y Naturalnie. Y ZapQaci mi pan po trzydzieWci frankRw dziennie. Za dni odpoczynku to samo. Ani szelVga mniej, a Xywienie konia na koszt pana mera. Pan Madeleine wyjVQ z sakiewki trzy napoleony i poQoXyQ na stole. Y ProszT za dwa dni z gRry. Y Po czwarte, do takiej jazdy kabriolet byQby za ciTXki i zmTczyQby konia. Trzeba, Xebypan mer zgodziQ siT podrRXowaS w maQym tilbury. Y Zgadzam siT. Y Jest lekkie, ale otwarte. Y Wszystko mi jedno. !Y Czy pan mer zastanowiQ siT, Xe mamy zimT? Pan Madeleine nie odpowiedziaQ; Flamandczyk mRwiQ dalej: Y e jest bardzo zimno?? Pan Madeleine milczaQ. Majster Scaufflaire ciVgnVQ dalej: Y e moXe deszcz padaS?? "Pan Madeleine podniRsQ gQowT irzekQ: #Y Tilbury i koU majV byS jutro przed moimi drzwiami o wpRQ do piVtej z rana. YDobrze, panie merze YodpowiedziaQ Scaufflaire, po czym zdrapujVc paznokciem !wielkiego palca plamT ze stoQu,mRwiQ dalej tym tonem niby obojTtnym, ktRrym Flamandczycy umiejV pokrywaS swV przebiegQoWS: YAle, dopierom teraz sobie przypomniaQ! Pan mer nie powiedziaQ mi, dokVd jedzie. A gdzieX to pan mer siT wybiera?Od poczVtku rozmowy o niczym innym nie myWlaQ, ale jakoW, nie wiedzVc dlaczego, nie WmiaQ zadaS pytania. Y Czy wasz koU ma mocne przednie nogi?? Y zapytaQ pan Madeleine. YDoskonaQe, panie merze. Z #gRry trzeba go trochT WciVgaS.A duXo tam bTdzie jazdy z gRry po drodze do tej miejscowoWci? YNie zapomnij pan przyprowadziS konia punkt o wpRQ do piVtej rano YodpowiedziaQ pan Madeleine i wyszedQ. !Flamandczyk zgQupiaQ , jak pRniej sam opowiadaQ. Pan mer wyszedQ juX przed kilkoma minutami, kiedy znowudrzwi siT otworzyQy; byQ to pan mer. WciVX miaQ tT minT niewzruszonV i zafrasowanV. #Y Panie Scaufflaire Y zapytaQ Yile wart jest koU razem z bryczkV?? Y Tyle samo co bryczka razem z koniem Y zawoQaQ Flamandczyk ze Wmiechem. Y A wiTc?? Y Czy pan mer chce je kupiS??YNie, ale na wszelki wypadek #chcT, XebyW nie miaQ straty. Zamoim powrotem oddasz mi pieniVdze. Na ile oceniasz konia i bryczkT? Y PiTSset frankRw, panie merze. Y Masz tu piTSset frankRw. !Pan Madeleine poQoXyQ na stolebanknot i wyszedQ; tym razem juX nie wrRciQ wiTcej. Majstrowi Scaufflaire zrobiQo siT bardzo Xal, Xe nie "powiedziaQ tysiVc. ZresztV koUi tilbury warte byQy razem piTSset frankRw. Flamandczyk zawoQaQ XonT i opowiedziaQ caQV sprawT. YDokVd, u diabQa, pan mer moXe jechaS? YZaczTli siT zastanawiaS. YJedzie do ParyXa Y powiedziaQa Xona. !YEj, chyba nie YodparQ mVX. Pan Madeleine zapomniaQ na kominku papier, na ktRrym zapisaQ cyfry. Flamandczyk $wziVQ go i rozwaXaQ. Y PiTS, #szeWS, osiem i pRQ Y to znaczystacje pocztowe. Y OdwrRciQ "siT do Xony. YZgadQem! W jaki $sposRb? Y StVd jest piTS mil doHesdin, z Hesdin szeWS do Saint-Pol, osiem i pRQ z Saint-Pol do Arras. Jedzie do Arras. Tymczasem pan Madeleine wrRciQ do domu. WychodzVc od majstra "Scaufflaire, obraQ najdQuXszV drogT, jak gdyby drzwi plebani!byQy dla niego pokusV, ktRrej #siT staraQ uniknVS. WszedQ do swego pokoju i zamknVQ siT, co wydaQo siT bardzo naturalne, zwykle bowiem chodziQ spaS wczeWnie. Wszelako odwierna fabryki, ktRra zarazem byQa jedynV sQuXVcV pana Madeleine, #zauwaXyQa, Xe zgasiQ WwiatQo o pRQ do dziewiVtej, i powiedziaQa to wracajVcemu kasjerowi dodajVc: Y MoXe pan mer zachorowaQ?? MiaQ jakiW dziwny wyraz twarzy. Kasjer mieszkaQ na dole, wQaWnie pod pokojem pana Madeleine. Nie zwrRciQ uwagi "na sQowa odwiernej, poQoXyQ "siT i zasnVQ. OkoQo pRQnocy nagle obudziQ siT; przez sen usQyszaQ haQas nad gQowV, $zaczVQ sQuchaS. SQyszaQ kroki !oddalajVce siT i powracajVce, jak gdyby ktoW chodziQ po pokoju na gRrze. PrzysQuchujVc siT uwaXniej, poznaQ kroki pana Madeleine. ZdziwiQo go to, bo zwykle aX do rana w pokoju pana Madeleine panowaQa zupeQna !cisza. Po chwili usQyszaQ coW jakby otwieranie i zamykanie szafy. PRniej przesuniTto !ciTXki mebel, nastaQa cisza i znowu rozpoczTQo siT !chodzenie. Kasjer wybiQ siT ze $snu, usiadQ na QRXku, spojrzaQ przez okno i zobaczyQ na murze naprzeciwko czerwonawe odbicie WwiatQa z okna. SVdzVc po kierunku padania !promieni, WwiatQo wychodziQo zokna pokoju pana Madeleine. Jasny odblask drgaQ, jakby w !pokoju paliQ siT ogieU, a nie Wwieca. Ramy szyb nie rzucaQy cienia, co wskazywaQo, Xe okno byQo szeroko otwarte. Okno otwarte na taki chQRd YbyQa to rzecz !zastanawiajVca. Kasjer usnVQ. W parT godzin obudziQ siT znowu. To samo regularne stVpanie rozlegaQo siT nad #gQowV. Odblask WwiatQa wciVX rysowaQ siT na murze, ale teraz byQ blady i spokojny jak odbicie lampy albo Wwiecy. Okno byQo ciVgle otwarte. A oto, co siT dziaQo w pokoju pana Madeleine. Burza pod czaszkV Czytelnik odgadQ niewVtpliwie, Xe pan Madeleine nie byQ nikiminnym niX Janem Valjean. "ZaglVdaliWmy juX w gQVb tego sumienia; nadeszQa chwila, by zajrzeS tam raz jeszcze. Czynimy to nie bez wzruszeniai nie bez drXenia. Nie ma nic straszniejszego nad tego rodzaju badania. Oko ducha nigdzie nie znajduje tyle !WwiatQa i tyle ciemnoWci co w czQowieku; nigdzie nie napotka rzeczy, ktRra byQaby bardziej grona, bardziej zawiQa, bardziej tajemnicza i bardziej nieskoUczona. Jest widok ogromniejszy od widoku morzaYniebo; jest widok ogromniejszy od widoku nieba Y wnTtrze ludzkiej duszy. Aby napisaS poemat ludzkiego sumienia, choSby tylko z powodu jednego czQowieka, choSby z powodu najnTdzniejszego z ludzi, trzeba by zlaS wszystkie epopeje w jednV, !najwznioWlejszV i ostatecznV. Sumienie to odmTt urojeU, poXVdaU i pokus, to piec !ognisty marzeU, jaskinia myWli,ktRrych siT wstydzimy; to pandemonium sofizmatRw, to pole bitwy namiTtnoWci. Przeniknijcie wskroW bladV twarz zamyWlonego czQowieka,w pewnych chwilach zajrzyjciedo jego wnTtrza, zajrzyjcie w gQVb duszy, zajrzyjcie w te mroki. Znajdziecie tam, pod powQokV zewnTtrznego milczenia, walki olbrzymRw jakw Homerze, starcia smokRw z hydrami, chmary widm jak w !Miltonie, wTXownice widziadeQ jak w Dantem. Ponura jest ta "nieskoUczonoWS, ktRrV kaXdy czQowiek nosi w sobie, z rozpaczV przymierzajVc do niej wolT swego mRzgu i czynyswego Xywota. Pewnego dnia Alighieri natrafiQna drzwi zQowrogie, przed !ktRrymi zawahaQ siT. Takie to drzwi znajdujV siT przed nami i wahamy siT u ich progu. Wejdmy jednak. Niewiele moXemy dorzuciS do tego, co juX czytelnik wie o losach Jana Valjean od czasu przygody z Gerwazkiem. Od !tamtej chwili, jak widzieliWmy, staQ siT innym czQowiekiem. "StaQ siT takim wQaWnie, jakim biskup chciaQ go uczyniS. Nie byQa to zmiana, byQo to przemienienie. UdaQo mu siT zniknVS, zety, nie S!Qo_Goo(_<(rkP\)`nk&k{Ap c3 c3! c\4"U c4Y- c"5R8)?5sprzedaQ srebra biskupa, zachowaQ tylko Wwieczniki na #pamiVtkT, przeWlizgiwaQ siT z jednego miasta do drugiego, przewTdrowaQ caQV FrancjT, przybyQ do Montreuil-sur-mer, !wpadQ na szczTWliwy pomysQ, oktRrym juX opowiedzieliWmy, !zdoQaQ staS siT nieujTtym i niedostTpnym, i odtVd, osiadQszy w Montreuil-sur-mer szczTWliwy, Xe sumienie jego "smuciQa tylko przeszQoWS, Xe "druga czTWS Xycia zaprzeczyQapierwszej Y XyQ spokojnie, bezpiecznie, peQen nadziei, dwiema tylko zajTty myWlami: jak ukryS swoje nazwisko i jak#uWwiTtobliwiS swoje Xycie; jak "wymknVS siT ludziom, a wrRciS do Boga. "Dwie te myWli tak WciWle byQy zQVczone w jego umyWle, Xe staQy siT jednV; obie byQy jednakowo naglVce i !pochQaniajVce i kierowaQy jegokaXdym, najnieznaczniejszym nawet czynem. I zazwyczaj zgodnie ksztaQtowaQy jego postTpowanie: kazaQy mu kryS !siT w cieniu; byS Xyczliwym i prostym, doradzaQy jedno i to samo. Wszelako niekiedy WcieraQy siT z sobV. W takich razach, jak !widzieliWmy, czQowiek, ktRregocaQa okolica Montreuil-sur-mernazywaQa panem Madeleine, nie wahaQ siT poWwiTciS pierwszej dla drugiej, swego bezpieczeUstwa dla swej cnoty. Tak, na przekRr wszelkiej ostroXnoWci, zachowaQ lichtarze biskupa, $nosiQ po nim XaQobT, woQaQ do siebie i rozpytywaQ maQych wTdrownych SabaudczykRw, !dowiadywaQ siT o swV rodzinT w Faverolles i ocaliQ Xycie staremu Fauchelevent, nie zwaXajVc na niepokojVce podejrzenia Javerta. ZdawaQo siT, Xe na wzRr wszystkich mTdrcRw WwiTtych i sprawiedliwych sVdziQ, Xe najpierwszy jego obowiVzek nie byQ wzglTdem siebie. JednakXe przyznaS trzeba, nigdy nie znalazQ siT w takim poQoXeniu jak tego dnia. Nigdydwie myWli rzVdzVce nieszczTWliwym czQowiekiem, ktRrego cierpienia opowiadamy, nie wydaQy sobie tak zaciTtej walki. ZrozumiaQ to niejasno, ale gQTboko zarazpo pierwszych sQowach Javerta. W chwili gdy w tak dziwny sposRb wyrzeczone zostaQo nazwisko, ktRre zakopaQ starannie i gQTboko, osQupiaQ, jakby oszoQomiony dziwacznoWciV swego losu, i zadrXaQ, jakby przeczuwajVc "straszne wstrzVsy; pochyliQ siTjak dVb przed nadchodzVcV burzV, jak XoQnierz przed atakiem. CzuQ, Xe nad jego gQowV przeciVgajV chmury peQne piorunRw i bQyskawic. Kiedy sQuchaQ sQRw Javerta, $pierwszV jego myWlV byQo iWS, pobiec, zadenuncjowaS siT, wydobyS Champmathieugo z wiTzienia i samemu zajVS jegomiejsce; myWl bolesna, dojmujVca jak ciTcie w Xywe "ciaQo; ale to przeszQo i rzekQ do siebie: Y Zobaczymy! zobaczymy! Y StQumiQ pierwszy, szlachetny popTd i cofnVQ siT przed bohaterstwem. ByQoby rzeczV piTknV niewVtpliwie, gdyby po WwiTtych sQowach biskupa, po tylu latach Xalu za winy i zaparcia siT siebie, wWrRd pokuty tak piTknie rozpoczTtej, czQowiek ten nie zawahaQ siT ani chwili, nawet wobec tak strasznej "przyszQoWci, i dalej szedQ tym samym krokiem ku otwartej "przepaWci, na ktRrej dnie byQo niebo. ByQoby to piTknie, ale tak siT nie staQo. Trzeba nam opowiedzieS o wszystkim, co siT dziaQo w tej duszy, i to tylko nam wolno. Pierwsze zwyciTstwo odniRsQ instynkt samozachowawczy; $naprTdce zebraQ myWli, stQumiQ wzruszenie, zwaXyQ niebezpieczeUstwo obecnoWci Javerta, odroczyQ wszelkie postanowienia ze stanowczoWciV strachu, zagQuszyQ siT robotV i "odzyskaQ spokRj, osQoniQ siT nim, jak bojownik osQania siT tarczV. W takim stanie znajdowaQ siT przez resztT dnia, z nawaQnicV w duszy, z gQTbokim spokojem na twarzy; przedsiTwziVQ jedynie to, co by nazwaS moXna Wrodkami zapobiegawczymi . Wszystko #jeszcze mieszaQo siT i WcieraQow jego mRzgu; zamTt byQ tak wielki, Xe nie odrRXniaQ !ksztaQtu Xadnej myWli i chyba to jedno mRgQby powiedzieS o sobie, Xe dosiTgnV! go Wmiertelny cios. Jak zwykle poszedQ do Fantyny, przedQuXyQ wizytT wiedziony instynktem dobroci, mRwiVc "sobie, Xe naleXy tak postVpiS,!i poleciQ jV opiece siRstr na wypadek swej nieobecnoWci. Niejasno przeczuwaQ, Xe moXewypadnie mu udaS siT do Arras, i bynajmniej nie zdecydowany jeszcze na tT !podrRX, powiedziaQ sobie, Xe bTdVc zupeQnie wolny od wszelkich podejrzeU, mRgQ bez naraXenia siT byS Wwiadkiem tego, co siT tam bTdzie "dziaQo; dlatego zamRwiQ tilburyu Scaufflaire a, aby przygotowaS siT na wszelki wypadek. ZjadQ obiad z nie najgorszym apetytem. WrRciwszy do pokoju zebraQ myWli. !RozwaXyQ poQoXenie i wydaQo mu siT ono niesQychane, tak dalece niesQychane, Xe pogrVXony w rozmyWlaniach, pod wpQywem jakiejW prawie niewytQumaczalnej obawy, podniRsQ siT z krzesQa i zasunVQ zasuwkT drzwi. BaQ siT, Xeby nie weszQo jeszcze coW nowego. Po chwili zgasiQ WwiecT. PrzeszkadzaQa mu. ZdawaQo mu siT, Xe go mogV zobaczyS. ZobaczyS? Kto? Niestety! To, przed czym zamykaQ drzwi, weszQo; to, przed czym chciaQ siT ukryS, !patrzyQo naU Y jego sumienie. Jego sumienie Y to znaczy BRg. A jednak w pierwszej chwili $QudziQ siT jeszcze; poczuQ siT bezpieczniejszy w samotnoWci;zasunVQ rygiel i zdawaQo mu "siT, Xe jest nieujTty; zgasiQ WwiecT i miaQ siT za niewidzialnego. A wRwczas "opanowaQ siT, wsparQ Qokciami na stole, gQowT ukryQ w dQoniach i zaczVQ myWleS w ciemnoWciach. Gdzie jestem? Czy WniT moXe? Co to mi powiedziano? Czy to prawda, Xe widziaQem Javerta !i Xe on mi mRwiQ to wszystko? Co za jeden ten Champmathieu? WiTc jest do mnie podobny? Czy to byS moXe? Ach! Wczoraj jeszcze byQem tak spokojny, niczego #siT nie domyWlaQem! Co robiQem wczoraj o tej samej godzinie? Co wyniknie z tego zdarzenia?!Jak siT rozwiVXe? Co czyniS? !JakXe wielka byQa jego udrTka."UmysQ jego nie miaQ juX siQy, by powstrzymaS myWli; "przesuwaQy siT jak fale; ujVQ czoQo w obie dQonie jakby je chciaQ zQapaS. Z tego zgieQku, burzVcego wolT i rozum, na prRXno "usiQowaQ wysnuS myWl jasnV i mocne postanowienie; wydobywaQa siT tylko Wmiertelna trwoga. "GQowa mu pQonTQa. PodszedQ dookna i otworzyQ je szeroko. Naniebie nie byQo gwiazd. WrRciQ i usiadQ przy stole. Tak upQynTQa pierwsza godzina. ZrozumiaQ wreszcie, Xe choS znalazQ siT w poQoXeniu tak niezwykQym, tak krytycznym YbyQ jego caQkowitym panem. !MyWli rozjaWniaQy siT. Coraz wyraniej zdawaQ sobie sprawTz tego, co siT staQo. WydawaQo mu siT, Xe siT obudziQ z jakiegoW snu i Xe sunie oto w dRQ, po pochyQoWci, wWrRd nocy, stojVc, drXVc, na prRXno prRbujVc cofnVS siT, nad samym brzegiem przepaWci. I wyranie widziaQ w mroku nieznajomego, obcego czQowieka, ktRrego los za niego wziVQ i na jego miejsce pchaQ w przepaWS. Bo Xeby "otchQaU zamknTQa siT, trzeba "byQo, by ktoW wpadQ w niV, on albo tamten. $DoWS bTdzie, jeWli zachowa siT biernie Y zginie nie on, lecz tamten. $MyWli rozjaWniQy siT do reszty; poznaQ, Xe jego miejsce na galerach byQ o wol ne, Xe cokolwiek uczyni, nie uniknie kajdan, Xe okradzenie Gerwazka wt rVca go na powrRt do wiTzienia, Xe to prRXne miejsce na galerach bTdzie dopRty czekaS na niego i przyciVgaS, aX on je zajmie, Xe taki los jego, nieuchronny i fatalny. A potempowiedziaQ sobie, Xe w tej chwili miaQ zastTpcT, Xe jakiemuW Champmathieu przypadQ ten smutny los w udziale, on zaW, odtVd obecny na galerach w osobie tego Champmathieu i obecny w spoQeczeUstwie pod nazwiskiem pana Madeleine, nie miaQ siT juX czego !obawiaS, jeWli nie przeszkodzi ludziom przypieczTtowaS gQowy owego Champmathieu kamieniem haUby, ktRry jak kamieU grobowy spada raz i nigdy siT nie podnosi. Wszystko to byQo tak gwaQtowne i tak dziwne, Xe nagle w jego duszy powstaQ !jakiW ruch nieopisany, ktRrego Xaden czQowiek nie doWwiadcza wiTcej niX dwa lubtrzy razy w Xyciu; coW na ksztaQt konwulsji sumienia, poruszajVcych wszystkie wVtpliwoWci serca, konwulsji peQnych ironii, radoWci i rozpaczy, ktRre nazwaS by moXna wewnTtrznym wybuchem Wmiechu. ZerwaQ siT z krzesQa i zapaliQ WwiecT. #A wiTc rzekQ do siebie: czegRX siT lTkam? Po co te rozmyWlania? OcalaQem. Wszystko skoUczone! ByQy tylko jedne uchylone drzwi, "ktRrymi przeszQoWS moja mogQawedrzeS siT do teraniejszoWci. Drzwi te zamurowano na zawsze! Ten Javert, ktRry mnie od dawna niepokoi, ten straszny instynkt, ktRry zdawaQ siT mnie odgadywaS, "przebRg! YktRry mnie odgadQ i ktRry mnie WcigaQ wszTdzie, ten tropiVcy pies goUczy, zostaQ dziW zmylony, oszukany, zwabiony gdzie "indziej, zupeQnie zgubiQ Wlad! "NasyciQ siT i da mi spokRj, bo trzyma swego Jana Valjean! Kto wie, moXe nawet zechce opuWciS miasto! I to wszystko staQo siT beze mnie, bez Xadnego udziaQu z mej strony! !Tak, ale dlaczegRX upatrujT w tym jakieW nieszczTWcie? Kto by mnie ujrzaQ, na honor, "pomyWlaQby, Xe dotknTQa mnie katastrofa. ZresztV, jeXeli spotyka kogo nieszczTWcie, nie moja to bynajmniej wina. OpatrznoWS tak zrzVdziQa! Widocznie sama chce tego. CzyX mam prawo niweczyS jej zrzVdzenie? O cRX mi teraz chodzi, w co siT chcT mieszaS? To nie moja sprawa. Jak to! Nie jestem zadowolony? WiTc czegRX mi trzeba wiTcej? To bezpieczeUstwo, cel, ku ktRremu od tylu lat dVXT, marzenie bezsennych nocy, przedmiot gorVcych modQRw, urzeczywistnia siT! BRg tak chce! Nie mogT siT przeciwstawiaS woli boXej. A dlaczego BRg tak chce? Abym prowadziQ dalej to, co rozpoczVQem, abym dobrze !czyniQ, abym kiedyW staQ siT przykQadem wielkim i zachTcajVcym, aby powiedziano, Xe odrobina "szczTWcia naleXy siT pokucie, ktRrV odbyQem, i cnocie, do !ktRrej wrRciQem. Doprawdy nie pojmujT, dlaczego przed chwilV baQem siT wejWS do poczciwego proboszcza, opowiedzieS mu wszystko jak spowiednikowi i prosiS go o radT; oczywiWcie byQby mi powiedziaQ to samo. Rzecz postanowiona! Zostawmy wypadki ich biegowi, niech siTdzieje wola boXa! Tak mRwiQ do siebie w gQTbinach sumienia, pochylony nad tym, co by nazwaS moXnaprzepaWciV wQasnej duszy. %PodniRsQ siT z krzesQa i zaczVQ"chodziS po pokoju. YNo Y rzekQY nie myWlmy juX o tym. Postanowienie powziTte. Y Nie czuQ jednak Xadnej radoWci. I znRw rozwaXaS zaczVQ to swoje postanowienie . WyznaQ przed sobV, Xe wszystko, co uQoXyQ w duchu, byQo potworne, Xe zostawiS wypadki ich biegowi i zdaS siTna boskie zrzVdzenie Y byQo rzeczV po prostu strasznV. PozwoliS speQniS siT tej pomyQce losRw i ludzi, nie przeszkodziS, poprzeS swym milczeniem, nic nie czyniS, !byQo to uczyniS wszystko! ByQ to ostatni stopieU obQudnej niegodziwoWci, byQa to zbrodnia podQa, nikczemna, skryta, podstTpna, ohydna. Po raz pierwszy od oWmiu lat !nieszczTWliwy czQowiek poczuQ"gorzki smak zQej myWli i zQego czynu. WypluQ go ze wstrTtem. BadaQ siT znowu. ZapytaQ surowo, co rozumiaQ mRwiVc, Xe osiVgnVQ swRj cel. PowiedziaQ sobie, Xe Xycie jego ma rzeczywiWcie cel. Ale jaki? Czy ukrywanie nazwiska?Oszukiwanie policji? WiTc wszystko, co dotVd czyniQ, czyniQ dla bQahej rzeczy? Nie miaQ innego celu, ktRry byQ "rzeczywiWcie wielki, ktRry byQ prawdziwy? ZbawiS nie osobT, ale swojV duszT, staS siT uczciwym i dobrym, byS sprawiedliwym Y oto, czego zawsze pragnVQ, co mu zaleciQbiskup! ZamknVS drzwi za swV przeszQoWciV. AleX ich nie !zamykaQ, wielki BoXe! OtwieraQje postTpkiem haniebnym, stawaQ siT znowu zQodziejem, najniegodziwszym ze !zQodziejRw, kradQ innemu jego byQ, jego Xycie, spokRj, miejsce pod sQoUcem! StawaQ #siT mordercV, zabijaQ, zabijaQ moralnie niewinnego czQowieka, zadawaQ mu tT "strasznV WmierS za Xycia, tT WmierS pod goQym niebem, ktRrV nazywajV galerami! !Przeciwnie, wydaS siT, ocaliS czQowieka jTczVcego pod ciosem zQowrogiego bQTdu, wrRciS do swego nazwiska, staS siT z poczucia obowiVzkugalernikiem Janem Valjean Y tobyQoby rzeczywistym dokonaniem zmartwychwstania, to na zawsze zamknTQoby piekQo, z ktRrego wychodziQ! Na pozRr powrRci do piekQa, a w rzeczywistoWci wyjdzie z niego. Tak naleXy uczyniS; dotychczas nie uczyniQ nic dobrego. JeXeli tego nie zrobi, caQe jego Xycie byQo bezuXyteczne,caQa pokuta stracona i tylko trzeba by zapytaS, na co to wszystko byQo? CzuQ, Xe biskup stoi przed nim, tym bardziej obecny, Xe umarQy, Xe biskup patrzy na niego uwaXnie; czuQ, Xe mer Madeleine ze wszystkimi swoimi cnotami byQ mu obmierzQy, a galernik Jan Valjean stanie siT czysty i godny podziwu. e ludzie widzV jego maskT, ale biskup widzi jego twarz. e ludzie widzV jego Xycie, ale biskup widzi jego sumienie. Trzeba byQo wiTc jechaS do Arras, uwolniS domniemanego Jana Valjean, zadenuncjowaS prawdziwego! Niestety! ByQa tonajwiTksza z ofiar, a najboleWniejsze zwyciTstwo, ostatni krok do przebycia, ale !trzeba go byQo uczyniS. O losieokrutny! Nie mRgQ zostaS WwiTtym w oczach Boga, nie wrRciwszy do haUby w oczach ludzi. "Y A wiTc Y rzekQ Y zdecydujmysiT, Xe speQnimy naszV powinnoWS. Ocalmy tego czQowieka. WyrzekQ te sQowa gQoWno, nawet tego nie spostrzegajVc. WziVQ swe ksiTgi, sprawdziQ rachunki i uporzVdkowaQ je. RzuciQ w ogieU paczkT rewersRw od niezamoXnych sklepikarzy. NapisaQ list i !zapieczTtowaQ; gdyby ktoW byQw tej chwili w jego pokoju, mRgQby przeczytaS adres na !kopercie . Do pana Laffitte a, bankiera, ulica Artois w ParyXu. WyjVQ z biurka pugilares, zawierajVcy kilka banknotRw, i paszport, z ktRrym braQ udziaQ w tegorocznych wyborach. Kto by go zobaczyQ, kiedy wypeQniaQ te rRXnorodne czynnoWci wWrRd gQTbokiego #zamyWlenia, aniby siT domyWliQ,co siT w nim dziaQo. Czasem tylko poruszyQ ustami lub #podniRsQ gQowT i utkwiQ wzrok w jakiW punkt na Wcianie, !jakby tam wQaWnie widziaQ to, co chciaQ wyjaWniS, o co chciaQ zapytaS. !Napisawszy list do Laffitte a, wQoXyQ go do kieszeni wraz z pugilaresem i znowu zaczVQ chodziS. MyWli jego nie przestaQy krVXyS koQo jednego przedmiotu. WidziaQ jasno swRjobowiVzek, napisany ognistymigQoskami, ktRre bQyszczaQy przed jego oczami wszTdzie, #gdzie spojrzaQ: Id! Wydaj siT. OskarX siT! Tymczasem gorVczka, uWmierzona na chwilT, zaczynaQa wracaS. TysiVce #myWli snuQy siT po gQowie, ale wszystkie umacniaQy go tylko w postanowieniu. W pewnej chwili powiedziaQ sobie, Xe moXe zbyt gorVco !bierze do serca tT sprawT, Xe przecieX ten Champmathieu "nie zasQugiwaQ na poWwiTcenie,"Xe wreszcie Y byQ zQodziejem. I odpowiedziaQ: Y JeXeli ten czQowiek rzeczywiWcie ukradQ kilka jabQek, posiedzi za to miesiVc w wiTzieniu. KrRtki areszt to nie galery. Kto wie zresztV, czy dowiedziono, Xe ukradQ? CiVXy na nim nazwiskoJana Valjean i to zwalnia od dowodRw. PrzecieX prokuratorowie krRlewscy zwykle tak postTpujV. MajV goza zQodzieja, bo wiedzV, Xe byQ galernikiem. W innej chwili przyszQa mu jeszcze myWl, Xe gdy sam siT oskarXy, uwzglTdniV moXe heroizm jego postTpku, jego siedmioletnie uczciwe Xycie, usQugi wyWwiadczone krajowi, i uQaskawiV. Przypuszczenie to jednak !wkrRtce znikQo i uWmiechnVQ siT z goryczV, pomyWlawszy, Xe ukradzenie Gerwazkowi dwRch frankRw zrobiQo z niegorecydywistT, Xe sprawa ta wypQynie na pewno i wedQug wyranego brzmienia prawa skazany zostanie na doXywotnie galery. PoruszajVc tyle czarnych !myWli, nie straciQ odwagi, ale umysQ jego znuXyQ siT. Mimo woli zaczynaQ myWleS o czym VS, zety, nie S!Qo_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgBp c5  c'6 c67!B c6y, cP7\7I7innym, o rzeczach obojTtnych.TTtna biQy mu gwaQtownie w skroniach. PrzechadzaQ siT wciVX tam i z powrotem. PRQnoc wybiQa na zegarze koWcioQa parafialnego, potem na ratuszu. LiczyQ do dwunastuuderzenia obydwRch zegarRw iporRwnywaQ dwiTki obu dzwonRw. ZmarzQ. ZapaliQ ogieU na kominku. Nie przyszQo mu na myWl, Xeby zamknVS okno. I znRw wpadQ w odrTtwienie. MusiaQ zdobyS siT na wielki wysiQek, by przypomnieS sobie, o czym to myWlaQ przed pRQnocV. UdaQo mu siT wreszcie. Y A, prawda! Y rzekQ. Y PostanowiQem siT oskarXyS. I nagle przyszQa mu na myWl Fantyna. $Y WQaWnie!! Y zawoQaQ Y a ta biedna kobieta?? NastVpiQo nowe przesilenie. Fantyna ukazaQa siT nagle w jego zadumie jak promieU niespodziewanego WwiatQa. Wszystko dokoQa niego zdawaQo siT przybieraS innV postaS. ZawoQaQ: YAleX tak! Dotychczas myWlaQem tylko o sobie, o tym,co dla mnie bTdzie dogodniejsze. Czy przemilczT, czy teX wyjawiT moje nazwisko, czy ukryjT mV osobT, czy teX zbawiT mV duszT, czy bTdT godnym wzgardy, a szanowanym urzTdnikiem, czy teX galernikiem pozbawionym czci,ale jej godnym, zawsze to ja itylko ja! AleX, mRj BoXe, przecieX to egoizm. RRXne formy egoizmu, ale zawsze egoizm! Gdybym tak pomyWlaQ trochT o innych? Pierwszy "warunek WwiTtoWci to myWleS oinnych. Zobaczmy, rozwaXmy! UsuUmy moje ja, zniszczmy je,zapomnijmy o nim, cRX zostanie z tego wszystkiego? #JeXeli siT oskarXT, aresztujV mnie, wypuszczV owego Champmathieu, wsadzV mnie znowu na galery; bardzo dobrze; i co dalej? Co siT stanie tutaj? A tutaj jest kraj,miasto, fabryki, przemysQ, robotnicy, mTXczyni i kobiety, starcy i dzieci, tylu biedakRw! Ja stworzyQem to wszystko, XyjV dziTki mnie. Gdziekolwiek dymi siT komin, to ja poQoXyQem drewno na !palenisko, ja wQoXyQem miTso do garnka, stworzyQem pomyWlnoWS, ruch w handlu, kredyt. Przede mnV nic nie byQo. Ja dwignVQem, oXywiQem, uXyniQem, $zbogaciQem caQV okolicT; jeWli mnie zabraknie, zabraknie duszy. OdejdT, wszystko umrze. A ta kobieta, co tyle wycierpiaQa, co ma tyle zasQugw swym upadku, ktRrej nieszczTWS byQem mimowolnym sprawcV? A to dziecko, po ktRre mam pojechaS, ktRre obiecaQem matce? Czy nie jestem obowiVzany wynagrodziS tej kobiecie zQo, jakie jej wyrzVdzono? JeXeli zniknT, co siT stanie? Matka umrze, dziecko, nie wiadomo, co bTdzie z dzieckiem. A gdybym siT nie oskarXyQ? ZastanRwmy siT, gdybym siT nie oskarXyQ? Kiedy sobie zadaQ to pytanie, zatrzymaQ siT przez chwilT, !jakby wahaQ siT i drXaQ, ale chwila ta trwaQa krRtko i odpowiedziaQ sobie spokojnie: YTak, ten czQowiek pRjdzie nagalery, to prawda, ale cRX, przecieX ukradQ! PrRXno wmawiam sobie, Xe nie ukradQ,ukradQ! Ja pozostajT tutaj i "pracujT dalej. Za dziesiTS lat zarobiT dziesiTS milionRw, #wQoXT je w kraj, dla siebie nic nie zatrzymam, bo po co mi one? "PrzecieX nie dla siebie pracujT!PomyWlnoWS wszystkich wzrasta, przemysQ rozwija siT,oXywia konkurencja, mnoXV siT fabryki i huty, rodziny, !setki rodzin, tysiVce rodzin sV szczTWliwe i okolica zaludnia siT; powstajV wsie z folwarkRw, powstajV folwarki na pustkowiach, nTdza znika, a wraz z nTdzV znikajV rozpusta, nierzVd, kradzieX, zabRjstwo, wszystkie wystTpki, wszystkie zbrodnie! Ta biedna matka chowa swoje dziecko! Kraj caQy bogaty i uczciwy! O, tak! byQem wariatem, byQem gQupcem, jakXe mogQem myWleS o oskarXeniu siebie? Ta biedna Kozeta ma tylko mnie jednego na Wwiecie i zapewne w tej !chwili drXy zsiniaQa z zimna w budzie tych ThnardierRw! Ci teX kanalie! I zaniedbam obowiVzki wzglTdem tylu ubogich stworzeU? I oskarXT !siT. ZrobiT takie niedorzeczne gQupstwo! PrzypuWSmy #najgorsze: Xe nie postVpiT le i Xe sumienie kiedyW mi to wyrzuci; dla dobra blinich przyjVS wyrzuty mnie tylko obciVXajVce, przyjVS zQy postTpek szkodzVcy tylko mojej duszy, aleX to poWwiTcenie, to cnota! !PodniRsQ siT i znowu zaczVQ chodziS. Tym razem wydaQo musiT, Xe jest zadowolony. Diamenty znaleS moXna tylko w ciemnym wnTtrzu ziemi, prawdT znaleS moXna tylko w gQTbinach myWli. ZdawaQo mu siT, Xe zstVpiwszy w te gQTbiny, dQugo, po omacku szukajVc w najgTstszych ciemnoWciach, wynalazQ na koniec jeden z tych diamentRw, jednV z tych prawd, i trzyma jV w rTku; olWniQ go jej widok. $Tak YpomyWlaQ Yto wQaWnie to! ZnalazQem prawdT. RozwiVzaQem zagadkT. TrzebaXw koUcu na coW siT zdecydowaS. PowziVQem postanowienie. Co miaQo siT staS, niech siT stanie! Nie wahajmy siT juX, nie cofajmy. Tego wymaga interes wszystkich, nie mRj. Jestem Madeleine i pozostanT nim. Biada temu, kto jest Janem Valjean! To juX nie ja. Nie znam tego czQowieka, nie wiem, co to za jeden; jeXeli przypadkiem jest ktoW w tej chwili Janem Valjean, niech sobie radzi! Mnie to nie obchodzi. To fatalne nazwisko zawisQo gdzieW w mrokach, $jeWli spadnie na czyjVW gQowT, tym gorzej dla niej. PrzejrzaQ siT w lusterku stojVcym na kominku i powiedziaQ: Y Ach, powziTcie postanowienia przyniosQo mi ulgT. Teraz zupeQnie inaczej wyglVdam. !PostVpiQ kilka krokRw i nagle siT zatrzymaQ: YNo! Nie trzeba siT cofaS przed Xadnym nastTpstwem powziTtego postanowienia. SV jeszcze nici wiVXVce mnie z tym Janem Valjean. Trzeba je zerwaS! Nawet tu, w tym pokoju, znajdV siT przedmioty, ktRre oskarXyQybymnie, nieme rzeczy, ktRre by mogQy byS Wwiadkami; sQowo siT rzekQo, trzeba, Xeby to wszystko znikQo. !SiTgnVQ do kieszeni, wydobyQ !sakiewkT, otworzyQ i wyjVQ z niej kluczyk. WQoXyQ kluczyk do zamka, ktRrego ledwie widzialna dziurka ginTQa w najciemniejszym miejscu desenia tapety. OtworzyQa siT skrytka, rodzaj szafki w murze, umieszczona pomiTdzy rogiem Wciany a kapturem kominka. W skrytce tej byQy tylko Qachmany, bluza z niebieskiego pQRtna, stare spodnie, stary plecak i gruby sTkaty kij, na obu koUcach okuty Xelazem. Ci, co widzieli Jana Valjean w padzierniku 1815 roku, kiedy przechodziQ przez miasto Digne, Qatwo poznaliby wszystkie szczegRQytego nTdznego odzienia. ZachowaQ je, podobnie jak i srebrne lichtarze, aby mu zawsze przypominaQy, od czego zaczynaQ. Tyle tylko, Xestarannie ukryQ to, co pochodziQo z katorgi, a na widocznym miejscu ustawiQ Wwieczniki, pochodzVce od biskupa. Ukradkiem spojrzaQ na drzwi, jakby w obawie, aby siT nie otwarQy, choS zasuwa byQa zasuniTta; potem szybkim, nagQym ruchem schwyciQ Qachmany, kij i plecak i nie spojrzawszy nawet na rzeczy,ktRre z takim naboXeUstwem przechowywaQ przez tyle lat i tyle ryzykujVc, za jednym zamachem rzuciQ wszystko w ogieU. ZamknVQ skrytkT i podwajajVcostroXnoWS, teraz juX zbytecznV, bo przecieX schowek byQ prRXny, staranniezasQoniQ drzwiczki, przy suwajVc do nich ciTXkV komodT. Po kilku sekundach czerwona $drXVca Quna oWwieciQa pokRj i mur naprzeciwko. Wszystko #pQonTQo. Sosnowy kij trzaskaQ i pryskaQ iskrami aX na Wrodek pokoju. Gdy spaliQ siT plecak i wstrTtne szmaty, ktRre siT w nim znajdowaQy, coW zabQyszczaQo w popiele. !Schyliwszy siT, Qatwo by byQo rozpoznaS srebrnV monetT. Zapewne dwa franki skradzione maQemu Sabaudczykowi. Ale on nie patrzyQ na ogieU, tylko przechadzaQ siT tam i z powrotem jednostajnym krokiem. Nagle spojrzenie jego padQo nadwa srebrne lichtarze na kominku, sQabo poQyskujVce w blasku ogniska. Ba! Y pomyWlaQ Y caQy Jan Valjean jeszcze w nich siedzi. Trzeba i to zniszczyS. ZdjVQ lichtarze z kominka. !OgieU byQ doWS silny, mRgQ !Qatwo je przetopiS na sztabT, w ktRrej by ich nikt nie rozpoznaQ. #NachyliQ siT ku ognisku i grzaQ siT przy nim chwilT. PoczuQ miQe ciepQo. Y Jak przyjemnie Y rzekQ. PoruszyQ jednym z lichtarzy rozXarzone wTgle. Jeszcze chwila, a obydwa miaQy siT znaleS w ogniu. Nagle wydaQo mu siT, Xe sQyszy wewnTtrzny gQos woQajVcy: Janie Valjean! Janie Valjean! WQosy zjeXyQy mu siT na gQowie, wyglVdaQ na czQowieka, ktRry sQucha jakichW potwornoWci. Tak jest, koUcz, koUcz! Y #mRwiQ gQos. Y Dokonaj dzieQa. Zniszcz te Wwieczniki. ZniwecztT pamiVtkT. Zapomnij o biskupie. Zapomnij o wszystkim! Zgub tego Champmathieu! DalejXe, dalej! "PrzyklaWnij sobie! WiTc to juX uQoXone, postanowione, powiedziane; Rw czQowiek, starzec, ktRry nie wie, czego od niego chcV, ktRry moXe nic!nie zawiniQ, niewinny, ktRrego wpTdza w nieszczTWcie twoje nazwisko, ktRre ciVXy na nim jak zbrodnia, starzec, ktRregoza ciebie i skaXV, Xeby zakoUczyQ dni swoje w sromocie i zgrozie Y to dobrze, tak, tak trzeba. A ty bVd uczciwym czQowiekiem. PozostaU panem merem, pozostaU szanowny i szanowany, wzbogacaj miasto,karm nTdzarzy, wychowuj sieroty, Xyj szczTWliwy, cnotliwy i podziwiany, a kiedy ty bTdziesz tutaj opQywaQ w radoWS i sQawT YktoW inny wQoXy za ciebie czerwonV bluzT, bTdzie nosiS twe sromotne imiT i brzVkaS na galerach twoimi kajdanami. Tak, to Wwietnie obmyWlone. O,nTdzniku! Pot kroplami WciekaQ mu z czoQa. ObQVkanymi oczami !patrzyQ na Wwieczniki. Lecz niebyQ to jeszcze koniec. !WewnTtrzny gQos mRwiQ dalej: Janie Valjean! DokoQa ciebie "haQaWliwe gQosy bQogosQawiS ciT bTdV, ale jeden gQos, ktRrego nikt nie usQyszy, nie przestanie przeklinaS ciT w !ciemnoWciach. WiTcej, sQuchaj,nikczemniku! Wszystkie te bQogosQawieUstwa spadnV na ziemiT, nie dosiTgnVwszy niebios, a tylko przekleUstwo przedrze siT do Boga! GQos ten, z poczVtku sQabo dobywajVcy siT z najodleglejszej kryjRwki sumienia, stopniowo stawaQ siTcoraz donoWniejszy i teraz sQyszaQ go juX przy samym "uchu. ZdawaQo mu siT, Xe gQos wyszedQ z niego i teraz przemawia do niego z zewnVtrz. Ostatnie wyrazy usQyszaQ tak wyranie, Xe z przeraXeniem powiRdQ oczami po pokoju. Czy jest tu kto? !YzawoQaQ obQVkanym gQosem. Po czym dodaQ, WmiejVc siT jakimW dziwnym Wmiechem idioty: YJakiX ze mnie gQupiec! Nie moXe tu byS nikogo. ByQ "jednak ktoW; ale nie naleXaQ do istot, ktRre ludzkie oko moXe oglVdaS. PostawiQ lichtarze na kominku. Znowu rozpoczVQ swojV przechadzkT, jednostajnV i #ponurV, ktRra zakQRciQa sen i !rozbudziQa czQowieka WpiVcegow pokoju na dole. Przechadzka sprawiaQa mu ulgTi odurzaQa go zarazem. Czasami w sytuacjach ostatecznych wydaje siT, Xe czQowiek zaczyna chodziS z miejsca na miejsce po to, by pytaS o radT wszystko, co spotyka na swej drodze. Po kilku chwilach sam juX nie wiedziaQ, na czym zatrzymaQ siT w swoich rozwaXaniach. Z rRwnym przeraXeniem uciekaQ teraz od obu postanowieU, ktRre powziVQ kolejno. SQuchaQ natchnienia dwRch myWli i obydwie zdawaQysiT doradzaS zgubT. Co za fatalnoWS! Co za zbieg okolicznoWci Y Rw Champmathieu, ktRrego biorV "za niego. GubiQ go ten wQaWnie wypadek, ktRry w pierwszej chwili wydawaQ siT niby umyWlnie zesQany przez OpatrznoWS dla jego ocalenia. "WybiQa trzecia po pRQnocy: juX!piTS godzin tak chodziQ prawiebez przerwy; wreszcie znuXony upadQ na krzesQo. ZasnVQ i miaQ sen. !Ten sen, jak wiTkszoWS snRw, miaQ zwiVzek z jego sytuacjV tylko przez coW nieokreWlonego, co w nim byQo zQowieszcze i przejmujVce, alezrobiQ na nim wraXenie. WraXenie tego koszmaru byQo tak wielkie, Xe go pRniej zapisaQ. Jest to jeden z pozostawionych przez niego rTkopisRw. UwaXamy za swRj obowiVzek dosQownie powtRrzyS jego treWS: ZnajdowaQem siT na polu. Na jakimW wielkim, smutnym polu bez trawy. Nie byQo to, jak mi siT zdawaQo, ani we dnie, ani w nocy. SpacerowaQem z moim bratem, bratem z czasRw mQodoWci, o ktRrym YmuszT przyznaS Y nigdy nie myWlT i ktRrego prawie wcale: juX nie pamiTtam. RozmawialiWmy i spotykaliWmy na drodze przechodniRw. !MRwiliWmy o naszej sVsiadce z dawnych czasRw, ktRra zawsze, odkVd zamieszkaQa nanaszej ulicy, pracowaQa przy otwartym oknie. KiedyWmy tak rozmawiali, byQo nam zimno odtego otwartego okna. Na polu nie rosQy Xadne drzewa. ZobaczyliWmy czQowieka, ktRry$siT do nas zbliXyQ. ByQ on nagi,!koloru popioQu, jechaQ na koniu!barwy ziemi. Nie miaQ wQosRw, byQo widaS jego czaszkT i na niej XyQy. TrzymaQ w rTku rRXdXkT giTtkV jak pTd $winoroWli i ciTXkV jak Xelazo. !MinVQ nas, nie mRwiVc nam anisQowa. !MRj brat powiedziaQ do mnie: YChodmy doQem. PoszliWmy drogV prowadzVcV przez parRw, gdzie nie byQo ani jednego krzaka i ani dbQa mchu. Wszystko byQo koloru ziemi, nawet niebo. Kiedy zrobiQem kilka krokRw, na moje sQowa nikt juX nie odpowiadaQ. ZauwaXyQem, Xe mRj brat zniknVQ. WszedQem do wsi, ktRrV zobaczyQem przed sobV. PomyWlaQem sobie, Xe to chybajest Romainville (dlaczego Romainville?). Pierwsza ulica, w ktRrV siT skierowaQem, byQa pusta. WszedQem w drugV. Za rogiem,!ktRry tworzyQy te ulice, staQ pod WcianV czQowiek. ZapytaQem go: YCo to za miejsce? Gdzie ja jestem? YCzQowiek nie odpowiedziaQ. UjrzaQem otwarte drzwi jakiegoW domu. WszedQem do Wrodka. Pierwszy pokRj byQ pusty. WszedQem do drugiego. Za drzwiami przy Wcianie staQ czQowiek. ZapytaQem go: YCzyj to dom? Gdzie ja jestem? Y CzQowiek nie odpowiedziaQ. Za domem byQ ogrRd. OpuWciQem dom i wszedQem do tego ogrodu. ByQ pusty. Za pierwszym drzewem znalazQem stojVcego czQowieka. ZapytaQem go: YCo to za ogrRd? Gdzie ja jestem? Y CzQowiek nie odpowiedziaQ. ZaczVQem bQVdziS po wsi i zauwaXyQem, Xe to jest miasto. Wszystkie ulice byQy puste, wszystkie drzwi otwarte. Nie byQo Xywego ducha na ulicach, nikt siT nie poruszaQ w pokojach ani nie spacerowaQ w ogrodach. Ale zakaXdym rogiem, za kaXdymi drzwiami, za kaXdym drzewem "staQ czQowiek, ktRry milczaQ. Naraz moXna byQo widzieS tylko jednego. Ci ludzie przyglVdali mi siT, kiedy przechodziQem. WyszedQem z miasta i zaczVQem iWS polami. Po pewnym czasie odwrRciQem siTi zobaczyQem wielki tQum, !ktRry szedQ za mnV. PoznaQem tych wszystkich ludzi, ktRrychwidziaQem w mieWcie. Mieli dziwne gQowy. Szli jak gdyby bez poWpiechu, a jednak #prTdzej niX ja. IdVc nie robili Xadnego haQasu. Ten tQum !dogoniQ mnie i otoczyQ w ciVgujednej chwili. Twarze tych ludzi byQy koloru ziemi. I wtedy ten pierwszy, ktRrego spotkaQem i zapytaQem przy wejWciu do miasta, powiedziaQ do mnie: Y DokVd idziesz?? Czynie wiesz, Xe juX dawno temu umarQeW? OtworzyQem usta, Xeby odpowiedzieS, ale zauwaXyQem, Xe dokoQa mnie nie byQo nikogo . #ObudziQ siT. CaQy zdrTtwiaQ z zimna. ChQodny wiatr poranny poruszaQ w zawiasach otwarte!ramy okna. OgieU zgasQ. wiecasiT dopalaQa. ByQa jeszcze ciemna noc. PodniRsQ siT i podszedQ do okna. Na niebie wciVX ani jednej gwiazdy. Z okna widaS byQo podwRrze i #ulicT. Nagle haQas ostry i sQuchWciVgnVQ na dRQ jego spojrzenie. SpuWciQ oczy i ujrzaQ dwie czerwone gwiazdy, ktRrych promienie dziwacznie "przedQuXaQy siT i skracaQy w ciemnoWci. PoniewaX myWl jego byQa jeszcze na poQy pogrVXona wemgle sennych majaczeU, powiedziaQ do siebie: Y To dziwne, nie ma ich na niebie. SV teraz na ziemi. Drugi Qoskot, podobny do pierwszego, rozbudziQ go do !reszty, spojrzaQ i poznaQ, Xe dwie gwiazdy byQy latarniami powozu. W Wwietle ich udaQo !mu siT rozpoznaS jego ksztaQt. ByQo to tilbury zaprzTXone w !biaQego konika. oskot, ktRry usQyszaQ, byQ to stuk kopyt eS o czym VS, zety, nie S!Qo_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgB c7 f c_8 c8 c%9) c9?4a c9> N:koUskich o bruk. !Y Co to za powRz?? Y rzekQ do!siebie. Y Kto to przyjechaQ tak wczeWnie?? W tej chwili zapukano lekko do drzwi. ZadrXaQ od stRp do gQRw i zawoQaQ strasznym gQosem: Y Kto tam??! KtoW odpowiedziaQ: Y Ja, panie merze. PoznaQ gQos swojej starej odwiernej. Y A co tam?? Y zapytaQ. Y Panie merze, juX zaraz piVta. Y No i co z tego?? Y Panie merze, kabriolet juX jest. Y Jaki kabriolet?? Y Tilbury. Y Co za tilbury?? Y Czy pan mer nie zamRwiQ dlasiebie tilbury?? Y Nie Y powiedziaQ. Y Furman powiada, Xe przyjechaQ po pana mera. Y Co za furman?? Y Od pana Scaufflaire. Y Od pana Scaufflaire?? Na to nazwisko zadrXaQ, jakbybQyskawica mignTQa mu przed oczyma. Y A tak!! Y rzekQ Y od pana Scaufflaire. Gdyby stara odwierna widziaQa go w tej chwili, ogarnVQby jV strach. NastaQo dQugie milczenie. BezmyWlnie wpatrywaQ siT w !pQomieU Wwiecy, odrywaQ wosk stopiony dookoQa knota i gniRtQ go w palcach. StaruszkaczekaQa. Na koniec odwaXyQa siT odezwaS jeszcze raz: Y Panie merze, co mam odpowiedzieS? Y Powiedzcie, Xe dobrze, Xe zaraz zejdT na dRQ. Kije miTdzy szprychami Tej nocy karetka pocztowa, wjeXdXajVc do Montreuil-sur-mer drogV z Hesdin, zaczepiQa na zakrTcie o maQe tilbury, zaprzTXone w "biaQego konia, ktRre pTdziQo wprzeciwnV stronT, powoXone przez mTXczyznT owiniTtego w pQaszcz. Kabriolet pocztowy !silnie uderzyQ o koQo tilbury. Pocztylion woQaQ na mTXczyznT, aby siT zatrzymaQ, ale podrRXny nie sQuchaQ i pTdziQ szybkim kQusem. #Y Diabelnie mu siT Wpieszy!! Y rzekQ pocztylion. CzQowiek, ktRry tak siT WpieszyQ, byQ tym samym, ktRrego przed chwilV widzieliWmy, jak QamaQ siT wWrRd konwulsji, zaiste godny litoWci. DokVd jechaQ? Sam nie umiaQbypowiedzieS. Dlaczego siT #WpieszyQ? Nie wiedziaQ. JechaQ bez celu, gdzie oczy poniosV. DokVd? Zapewne do Arras, lecz moXe i gdzie indziej. Chwilami czuQ to i drXaQ. ZanurzaQ siT w tT noc jak w "przepaWS. CoW go pchaQo, coW ciVgnTQo w tyQ. Niepodobna opisaS, co siT w nim dziaQo, ale kaXdy to zrozumie. KomuX !nie zdarzyQo siT choSby raz w Xyciu wejWS do tej posTpnej pieczary nieznanego? ZresztV nie zdecydowaQ siT na!nic, nic nie postanowiQ, nic nie uczyniQ. aden z atakRw jego sumienia nie byQ ostateczny. ZnRw nic nie wiedziaQ, jak na poczVtku. Dlaczego jechaQ do Arras? PowtarzaQ sobie to, co juX !myWlaQ, wynajmujVc kabriolet u!Scaufflaire a, Xe cokolwiek by#siT miaQo staS, mRgQ przecie, nie. popeQniajVc Xadnej nieostroXnoWci, zobaczyS na wQasne oczy, samemu #przekonaS siT i osVdziS Y Xe nawet byQo to roztropnie, Xe powinien dowiedzieS siT, co siT stanie Y Xe niczego nie moXna postanowiS nie widzVc #i nie badajVc osobiWcie Y Xe z daleka zawsze z igQy robi siT widQy Y Xe wreszcie, gdy zobaczy tego Champmathieu, zapewne jakiegoW Qotra, z lXejszym sumieniem dopuWci, by poszedQ zamiast niego na galery Xe wprawdzie bTdV tamJavert i ten Brevet, ten Chenildieu, ten Cochepaille, dawni galernicy, ktRrzy go znali, ale z pewnoWciV teraz go nie poznajV. SkVdXe znowu? Javert byQ o sto mil odtego przypuszczenia, wszystkie domysQy i poszlaki wskazywaQy na owego Champmathieu, a nic nie bywabardziej uparte nad poszlaki i domysQy; nie byQo wiTc Xadnego niebezpieczeUstwa. NiewVtpliwie byQa to czarna chwila, lecz wyjdzie z niej szczTWliwie Y zresztV, jakkolwiek zQowrogi jest los, ma go w swym rTku, jest jego #panem. I uczepiQ siT tej myWli. W gQTbi duszy, jeWli wyznaS mamy caQa prawdT. wolaQby niejechaS do Arras. Ale jechaQ. "WWrRd tych rozmyWlaU zacinaQ konia, ktRry przebiegaQ wybornym i pewnym kQusem pRQtrzccia mili na godzinT. Im dalej pTdziQ powozik tym wyraniej czuQ Jan Valjean jakcoW siT w nim cofaQo. O Wwicie znalazQ siT na otwartym polu: miasto Montreuil-sur-mer zostaQo daleko w tyle. PatrzyQ na rozwidniajVcy siT horyzont, patrzyQ, nie widzVc,na przesuwajVce siT przed oczami chQodne ksztaQty zimowego Wwitu. Ranek ma swoje, widziadQa jak wieczRr. Nie dostrzegaQ ich, ale mimo jego wiedzy, jakimW sposobem,prawie fizycznym, te czarne sylwetki drzew i pagRrkRw zQowrogo i posTpnie oddziaQywaQy na ciTXki stan jego duszy. IlekroS przejeXdXaQ koQo jednego z tych domRw, ktRre samotnie stojV przy drogach, mRwiQ sobie: Y A jednak tam #mieszkajV ludzie. ktRrzy WpiV. KoU biQ kopytem, u chomVta brzTczaQy dzwonki, koQa turkotaQy monotonnie po "kamieniach Y dwiTki miQe dla wesoQych, posTpne dla smutnych. #RozwidniaQo siT juX. zupeQnie, kiedy przyjechaQ do Hesdin. ZatrzymaQ siT przed oberXV, by pozwoliS wytchnVS koniowii daS mu owsa. KoU, jak powiedziaQ !Scaufflaire. byQ z drobnej rasy #buloUskiej. miaQ duXV gQowT, "duXy brzuch, krRtkV szyjT, alepierW mocnV i zad szeroki, cienkie i suche nogi, silne kopyta: rasa brzydka, ale wytrwaQa i zdrowa. To dobre "zwierzT przebiegQo piTS mil w dwie godziny i nie widaS byQo na nim kropli potu. "Nie wysiadQ z tilbury. ChQopiec stajenny, ktRry przyniRsQ owsa, schyliQ siT nagle i popatrzyQ na lewe koQo. Y Czy pan z daleka tak jedzie?? Y zapylaQ. PogrVXony w swych myWlach, odparQ mu roztargnionym gQosem: Y Dlaczego?? Y Czy z daleka pan jedzie?? Y powtRrzyQ chQopiec. Y UjechaQem piTS mil. Y Ho, ho! Y Dlaczego siT dziwisz?? ChQopiec znowu siT schyliQ, !milczaQ przez chwilT. wlepiwszyoczy w koQo, potem podniRsQ gQowT i rzekQ: !Y MoXe to koQo i przejechaQo piTS mil. ale teraz na pewno nie ujedzie ani Swierci. ZeskoczyQ z tilbury. Y Co mRwisz, przyjacielu? YMRwiT, Xe to cud prawdziwy,#Xe pan przejechaQ piTS mil, niezwaliwszy siT razem z koniem w jaki rRw przy szosie. Niech pan popatrzy. RzeczywiWcie, koQo byQo bardzo uszkodzone. Uderzenie pocztowego powozu zQamaQo dwie szprychy i rozsadziQo piastT tak, Xe kurczaba ledwiesiT trzymaQa. Y Przyjacielu Y rzekQ do chQopca Y macie tu stelmacha?? Y Mamy, panie. Y BVd Qaskaw, zawoQaj go. Y Jest tu, o dwa kroki. Hej, majstrze Bourgaillard! Majster Bourgaillard staQ na progu swojego mieszkania. PrzyszedQ, obejrzaQ koQo i skrzywiQ siT, jak chirurg patrzVcy na zQamanV nogT. Y Czy moXecie mi zaraz naprawiS to koQo?? Y MogT, panie. Y Kiedy bTdT mRgQ jechaS dalej?? Y Jutro. Y Jutro?? Y Jest roboty na caQy dzieU. Czy panu bardzo pilno? Y Bardzo. MuszT odjechaS najdalej za godzinT. Y To niemoXliwe, panie. Y ZapQacT, ile XVdacie. Y NiemoXliwe. Y No!! Za dwie godziny. YNiepodobna dziW. Trzeba daS dwie nowe szprychy i piastT. Musi siT pan zatrzymaS do jutra. !Y Nie mogT czekaS do jutra. A gdyby, zamiast naprawienia, daS inne koQo? Y Jak to?? Y PrzecieX jesteWcie stelmachem?? Y Ma siT rozumieS, panie. Y WiTc moXe macie koQo do sprzedania?? OdjechaQbym natychmiast. Y KoQo na zmianT?? Y A tak. Nie mam gotowego koQa do paUskiego kabrioletu. Dwa koQato para. Dwa koQa nie dobrane nie pRjdV razem. Y W takim razie sprzedajcie mi dwa koQa. Y Panie, nie kaXde koQo przystanie do osi. Y SprRbujcie jednak. YNie ma po co prRbowaS, panie. Mam tylko proste koQa do chQopskich wozRw. To przecie maQa wioszczyna. Y A moXe macie kabriolet do wynajTcia?? Stelmach od pierwszego spojrzenia poznaQ, Xe tilbury byQo wynajTte. WzruszyQ ramionami i odparQ: Ylicznie siT pan obchodzi z najTtymi kabrioletami! ChoSbym miaQ, tobym panu nie wynajVQ. Y No, a na sprzedaX? Y Nie mam. Y Co, Xadnego wRzka? Przecie!widzicie, Xe siT nie targujT. YU nas to maQa dziura; mam tam wprawdzie w szopie stary kocz jednego kupca z miasteczka, ktRry mi go daQ pod opiekT i jedzi nim, ale rzadko. WynajVQbym go panu, co mi to szkodzi? Ale nie chciaQbym, Xeby siT kupiec o tym dowiedziaQ, a przy tym tokocz, trzeba zaprzVc dwa konie. Y WezmT konie pocztowe. Y A dokVd pan jedzie?? Y Do Arras. YI dziW pan tam chce jechaS? Y Tak. Y Pocztowymi koUmi?? Y Czemu nie?? !Y A czy nie doWS bTdzie panu stanVS w Arras jutro o czwartej rano?? Y Nie. Y Bo to widzi pan, biorVc konie na poczcie... czy pan ma paszport? Y Mam. YOtRX biorVc konie pocztowe,nie dojedzie pan do Arras przed jutrem. Nie jesteWmy przy gQRwnym trakcie. Na stacjach pocztowych obsQuga jest niedbaQa, konie w polu. ZaczTQa siT orka; trzeba !mocnego sprzTXaju, wiTc biorVwszystkie konie, nawet pocztowe. Na kaXdej stacji poczeka pan trzy albo cztery godziny. A przy tym konie idV stTpa. Droga gRrzysta. Y No to pojadT wierzchem. OdprzVXcie konia. Chyba sprzedadzV mi tu siodQo? !Y Rozumie siT, sprzedadzV, aleczy koU przyzwyczajony do siodQa? Y Aha, prawda! ZapomniaQem, Xe nie znosi siodQa. Y WiTc... Y Chyba we wsi znajdzie siT koU do wynajTcia?? Y Co?? eby jednym tchem szedQ aX do Arras? Y Tak. YTakich koni nie ma w naszej okolicy. NajprzRd trzeba by gokupiS, bo nikt pana nie zna. !Ale czy najVS, czy kupiS, ani za piTSset, ani za tysiVc frankRw nie znajdzie go pan! Y WiTc co zrobiS?? Y Najlepiej, sQowo uczciwego czQowieka, zaczekaS do jutra,a ja tymczasem naprawiT koQo.Y Jutro bTdzie za pRno. Y Do licha!! Y PrzecieX do Arras jedzi poczta?? Kiedy przejeXdXa tTdy? Y W nocy. Poczta w obie strony przejeXdXa nocV. Y WiTc potrzebujecie caQego dnia na naprawienie tego koQa?? Y CaluteUkiego!! Y A gdyby wziVS dwRch czeladnikRw?? Y ChoSby dziesiTciu. Y Gdyby postronkami przymocowaS szprychy?? Y Szprychy moXna, ale nie !piastT. A przy tym obrTcz teX uszkodzona. Y Nie wynajmuje kto powozRw w mieWcie?? Y Nie. Y A drugiego stelmacha nie ma?? ChQopiec z oberXy i majster odpowiedzieli razem, potrzVsajVc gQowV: Y Nie. PoczuQ ogromnV radoWS. Najwidoczniej wmieszaQa siT w to OpatrznoWS. Ona strzaskaQa!koQo tilbury i zatrzymaQa go w drodze. Nie poddaQ siT jej pierwszemu wezwaniu; owszem, robiQ wszystko, Xeby pojechaS dalej; uczciwie i skrupulatnie wyczerpaQ "wszelkie Wrodki; nie zraziQa go ani ostra pora roku, ani zmTczenie, ani wydatki; nie miaQ sobie nic do wyrzucenia. JeXeli nie pojedzie dalej, to juX nie jego wina! To juX nie sprawa jego sumienia, a zrzVdzenie OpatrznoWci. OdetchnVQ. OdetchnVQ swobodnie, peQnV piersiV, po raz pierwszy od rozmowy z Javertem. WydaQo mu siT, Xe puWciQy Xelazne kleszcze, ktRre mu WciskaQy serce od dwudziestu godzin. #ZdawaQo mu siT, Xe BRg wziVQ oto jego stronT i oWwiadczaQ siT za nim. PowiedziaQ sobie, Xe zrobiQ wszystko, co byQo w jego mocy, i Xe teraz pozostaje mutylko powrRciS spokojnie do domu. Gdyby rozmowa jego ze stelmachem odbyQa siT w izbie !oberXy, nie miaQaby WwiadkRw,nikt by jej nie usQyszaQ, wszystko by siT na tym zakoUczyQo i prawdopodobnie nie moglibyWmy opowiedzieS wypadkRw, o ktRrych niXej bTdzie mowa; ale rozmawiano na ulicy. Wszelka rozmowa na ulicy nieuchronnie WciVga ciekawych. Zawsze siT znajdV chTtni gapie. Kiedy wypytywaQ stelmacha, zatrzymaQo siT kilku przechodniRw. PosQuchawszy "kilka minut, jakiW chQopiec, na ktRrego nikt nie zwracaQ uwagi, odQVczyQ siT od gromady i ciekawych i gdzieW pobiegQ. Kiedy podrRXny, zakoUczywszywewnTtrzne rozumowanie, o ktRrym tylko co mRwiliWmy, postanowiQ zawrRciS do domu, nadbiegQ Rw chQopiec. Za nim szQa starsza kobieta. #Y Panie Y rzekQa kobieta Y mRj chQopiec mRwi, Xe pan Xyczy sobie wynajVS kabriolet? Na te proste sQowa, wyrzeczone przez staruszkT, ktRrV prowadziQ chQopiec, zimny pot wystVpiQ mu na #plecy. CzuQ, Xe rTka, ktRra go wypuWciQa ze swego uWcisku, znRw wyQania siT z cienia, gotowa, by go schwyciS z powrotem. OdpowiedziaQ: YTak, dobra kobieto, "chciaQbym wynajVS kabriolet. Y!I dodaQ Wpiesznie: Y Ale tu u was nie moXna dostaS. Y MoXna Y rzekQa stara. !Y Gdzie?? Y zapytaQ stelmach. Y U mnie Y odpowiedziaQa staruszka. ZadrXaQ. Fatalna dQoU schwyciQa go. RzeczywiWcie staruszka miaQa w szopie rodzaj kariolki koszykowej. Stelmach i chQopak z oberXy, zmartwieni,Xe tracV klienta, zaprotestowali: YTo szkaradna bryka, osadzona po prostu na osi, bez resorRw, chociaX siedzenie z desek wisi na rzemieniach. Nie ma zasQony od deszczu, koQa zardzewiaQe,zniszczone przez wilgoS; nie pojedzie dalej jak tilbury Yprawdziwy stary gruchot. Na pana miejscu nigdy bym w niV nie wsiadaQ Y itd. , itd. Wszystko to byQo prawdV, lecz ta bryka, ten gruchot, to coW, jakie ono tam byQo, "toczyQo siT na koQach i mogQo pojechaS do Arras. !ZapQaciQ, co XVdano, tilbury zostawiQ u stelmacha do naprawy, Xeby je zabraS wracajVc, kazaQ zaprzVc biaQego konia do kariolki, wsiadQ i ruszyQ w drogT rozpoczTtV o Wwicie. Kiedy bryczka ruszyQa, "przyznaQ siT, iX przed chwilV ucieszyQa go myWl, Xe nie dojedzie na miejsce. Z !gniewem wspomniaQ tT radoWS iwydaQa mu siT niedorzeczna. Dlaczego cieszyS siT z powrotu? PrzecieX w koUcu odbywaQ tT podrRX dobrowolnie. Nikt go do tego nie zmuszaQ. I na pewno nic siT nie stanie, czego by sam nie zechciaQ. Kiedy wyjeXdXaQ z Hesdin, usQyszaQ za sobV gQos woQajVcy: Niech pan poczeka! Yywym ruchem, w ktRrym byQo jeszcze coW gorVczkowego, co przypominaQo nadziejT, zatrzymaQ konia. ByQ to chQopiec od staruszki. Y Panie, to ja panu naraiQem bryczkT. Y WiTc co z tego?? Y Pan mi nic nie daQ. On, ktRry tak chTtnie dawaQ wszystkim, oburzyQ siT. jakby to byQo jakieW niesQychane XVdanie. $Y A, to ty, hultaju? Y zawoQaQ. Y Nic nie dostaniesz!! ZaciVQ konia i odjechaQ szybkim kQusem. W Hesdin zmitrTXyQ duXo czasu, chciaQ to powetowaS. Dziarski konik ciVgnVQ za dwRch, ale byQo to w lutym, !deszcz padaQ, drogi rozmiTkQy.PrRcz tego nie byQo to juX tilbury, lecz ciTXka bryka, a !okolica gRrzysta. Blisko cztery godziny jechaQ z Hesdin do Saint-Pol. PiTS mil w cztery godiny. W Saint-Pol wyprzVgQ konia przed pierwszV napotkanV !oberXV i kazaQ go zaprowadziSdo stajni. Jak obiecaQ !Scaufflaire owi, sam staQ przy XQobie, gdy koU jadQ owies. MyWli jego byQy smutne i bezQadne. Do stajni weszQa Xona oberXysty. Y Czy pan nie bTdzie jadQ Wniadania?? Y Prawda Y rzekQ Y jestem nawet bardzo gQodny. PoszedQ za kobietV, ktRra #twarz miaQa WwieXV i wesoQV. ZaprowadziQa go do niskiej izby, gdzie staQy stoQy nakryte ceratV. 'Y ProszT siT WpieszyS Y rzekQ Ypilno mi, muszT zaraz odjechaS. TTga dziewczyna, Flamandka, szybko postawiQa przed nim nakrycie. PatrzyQ na dziewczynT z uczuciem zadowolenia. Tego mi byQo trzeba Y pomyWlaQ. Y Nie jadQem Wniadania. !Kiedy je podano, rzuciQ siT na chleb, ugryzQ kawaQek, potem z wolna poQoXyQ na stole i wiTcej nie ruszyQ. !JakiW wonica jadQ przy drugimstole. RzekQ do niego: Y Dlaczego tu chleb taki gorzki?? Wonica byQ Niemcem i nie zrozumiaQ. PowrRciQ do stajni, do konia. W godzinT pRniej opuWciQ Saint-Pol, kierujVc siT ku Tinques, miejscowoWci odlegQejo piTS mil od Arras. ZmierzchaQo juX, kiedy dzieci wychodzVce ze szkoQy zobaczyQy podrRXnego wjeXdXajVcego do Tinques. !Prawda, Xe byQy to krRtkie dnizimowe. Nie zatrzymaQ siT w Tinques. Gdy wyjeXdXaQ z wioski, kamieniarz naprawiajVcy szosT podniRsQ gQowT i rzekQ: Y A to zmTczona szkapa!! W istocie, biedny konik ledwiemRgQ iWS, i to stTpa. Y Czy pan jedzie do Arras?? Y zapytaQ kamieniarz. y, nie S!Qo_Goo(_<(rkP\)`nk&k{Ap cW: c: c; o c;G, c;d7JF<Y Tak. !Y JeXeli tak dalej bTdzie pan jechaQ, to nie dojedzie pan prTdko. ZatrzymaQ konia i zapytaQ: YIle mil jeszcze do Arras? Y Dobrych siedem mil. Y Co znowu?? Mapa pocztowa podaje piTS mil i SwierS. YA! Y odparQ kamieniarz Yto pan nie wie, Xe szosa jest w naprawie. Za kwadrans stVd zobaczy pan, Xe jV zamknTli. Nie moXna jechaS dalej. Y NaprawdT?? YMusi pan zawrRciS na lewo, do Carency, przeprawiS siT przez rzekT, a kiedy pan bTdzie juX w Camblin, znowu zawrRciS na prawo; bTdzie to droga z Mont-Saint-Eloy, prowadzVca do Arras. Y Noc zapada, jeszcze zbQVdzT. Y Pan nie zna tych stron?? Y Nie. YA tu same boczne drogi. Chcepan posQuchaS mojej rady? Y #ciVgnVQ kamieniarz. Y KoU jestzmTczony; niech pan wrRci do Tinques. Jest tam dobra oberXa. Przenocuje pan i jutro pojedzie do Arras. "Y MuszT tam byS dziW wieczRr. YTo co innego. Ale i tak niech pan wrRci do oberXy i wemie innego konia. ChQopak od koni poprowadzi pana po bocznych drogach. UsQuchaQ rady kamieniarza, zawrRciQ i w pRQ godziny potem przejeXdXaQ przez to samo miejsce dobrym kQusem, majVc najTtego konia na zmianT. ChQopak stajenny, tytuQujVcy siT pocztylionem, powoziQ bryczkV. Mimo to Jan Valjean czuQ, Xe traci czas. ciemniQo siT zupeQnie. "Zjechali z gQRwnego goWciUca. Droga staQa siT okropna. Kariolka z jednej koleiny wpadaQa w drugV. PowiedziaQ do pocztyliona: !Y Jed ciVgle dobrym kQusem, dostaniesz podwRjny napiwek. Na jakimW wyboju pTkQ orczyk.!Y Panie Y rzekQ pocztylion Y orczyk zQamany, nie wiem, jakprzyprzVc konia, droga tutaj zQa po nocy, gdybyWmy zawrRcili do Tinques. moglibyWmy jutro wczesnym rankiem zajechaS do Arras. OdpowiedziaQ: Y Masz postronek i nRX?? Y Mam, panie. "UciVQ gaQV i zrobiQ z niej orczyk. Nowa strata dwudziestu minut;ale teraz ruszyli galopem. CiemnoWci zalegQy rRwninT. MgQy niskie, poszarpane i czarne peQzaQy po wzgRrzach iodrywaQy siT od nich niby kQTby dymu. Smugi bladego WwiatQa przeWwiecaQy przez chmury. Silny wiatr wiejVcy od morza dVQ i szumiaQ na caQym widnokrTgu, jakby ktoW przesuwaQ sprzTty. Wszystko, co moXna byQo dostrzec, miaQo"wyraz grozy. IleX rzeczy drXaQow tym szerokim oddechu nocy!PrzejmowaQ go chQRd. Przez caQy dzieU nic nie jadQ. PrzypomniaQ sobie innV wTdrRwkT nocnV, na wielkiej pQaszczynie w okolicach Digne, przed oWmiu laty; zdawaQo mu siT, Xe to byQo wczoraj. GdzieW na dalekiej dzwonnicy wybiQa godzina. ZapytaQ chQopca: Y KtRra to juX?? Y SiRdma, panie, o Rsmej bTdziemy w Arras. ZostaQo tylko trzy mile. W tej chwili po raz pierwszy "zdaQ sobie sprawT Y i zdziwiQ siT, Xe juX wczeWniej o tym nie pomyWlaQ YXe moXe !daremnie siT trudzi, Xe nie wie nawet, o ktRrej godzinie miaQ siT rozpoczVS proces, Xe naleXaQo przynajmniej spytaS siT o to, Xe puszczaS siT w drogT, nie wiedzVc, czy jest !po co Y to dziwactwo. I zaczVQrachowaS w myWli: zazwyczaj posiedzenia sVdRw !przysiTgQych rozpoczynajV siTo dziewiVtej rano; ta sprawa nie mogQa trwaS dQugo; kradzieX jabQek osVdzV prTdko; dalej tylko sprawa toXsamoWci osoby; cztery lub piTS zeznaU, krRtkie przemRwienia adwokatRw; przyjedzie, kiedy bTdzie juX po wszystkim. Pocztylion zacinaQ konie. Przejechali przez rzekT, zostawiajVc za sobV Mont-Saint-Eloy. "Noc stawaQa siT coraz gQTbsza.Siostra Symplicja wystawiona na prRbT A tymczasem o tejXe samej porze Fantyna przeXywaQa wielkV radoWS. Noc miaQa bardzo zQV. Straszliwy kaszel, wzrost gorVczki; bredziQa przez sen. Rano, kiedy przyszedQ doktor, byQa nieprzytomna. Poczciwy $lekarz zaniepokoiQ siT i poleciQ,Xeby go uprzedziS, jak tylko przyjdzie pan Madeleine. CaQe rano Fantyna, smutna, maQomRwna, zamyWlona, marszczyQa palcami koQdrT szepczVc do siebie, jakby !rachowaQa jakieW odlegQoWci. Oczy miaQa zapadniTte, nieruchome. To wydawaQy siT zgasQe, to zapalaQy siT i bQyszczaQy niby gwiazdy. Kiedynadchodzi juX posTpna #godzina, zdaje siT, Xe WwiatQo niebios napeQnia tych, ktRrychopuszcza WwiatQo ziemskie. IlekroS siostra Symplicja !zapytywaQa jV, jak siT czuje, odpowiadaQa niezmiennie: Y Dobrze. ChciaQabym widzieS pana Madeleine. Kilka miesiTcy temu, kiedy Fantyna straciQa ostatni wstydniewieWci i ostatniV swV radoWS, byQa tylko cieniem siebie; teraz wyglVdaQa jak wQasne widmo. Choroba fizyczna dopeQniQa zniszczeniamoralnego. Ta dwudziestopiTcioletnia kobietamiaQa czoQo pomarszczone, policzki obwisQe, spiczasty !nos, zTby obnaXone z dziVseQ,#oQowianV cerT, wyschQV szyjT,wystajVce koWci obojczykRw, wychudQe czQonki, ziemistV skRrT, a jej jasne wQosy odrastaQy zmieszane z siwymi. Ach, jak choroba improwizuje staroWS! W poQudnie powrRciQ doktor, !zaleciQ to i owo, zapytaQ, czy pan mer byQ w szpitalu, i potrzVsnVQ gQowV. Pan Madeleine przychodziQ zwykle do chorej o trzeciej popoQudniu. W takich wypadkach!dobroS to tyle co akuratnoWS, byQ wiTc akuratny. OkoQo wpRQ do trzeciej "Fantyna zaczTQa siT niepokoiS.W ciVgu dwudziestu minut z dziesiTS razy zapytywaQa zakonnicT: Y Siostro, ktRra godzina? WybiQa trzecia. Za trzecim uderzeniem Fantyna usiadQa na!QRXku Yona, ktRra przecieX ledwie siT mogQa poruszaS konwulsyjnie zaQamaQa !wychudQe i zXRQ kQe rTce i siostra Symplicja usQyszaQa, !jak westchnTQa gQTboko, niby zrzucajVc kamieU z serca. OdwrRciQa siT i patrzyQa na drzwi. !Nikt nic wszedQ: drzwi siT nie otworzyQy. SiedziaQa tak przez kwadrans z oczami utkwionymi w drzwiach, wstrzymujVc oddech, bez ruchu. Siostra nie "WmiaQa siT odezwaS do niej. NakoWciele katedralnym wybiQo kwadrans na czwartV. FantynaupadQa na poduszkT. Nic nie mRwiQa i znowu zaczTQa miVS koQdrT. !UpQynTQo pRQ godziny, potem godzina. Nikt nie przychodziQ; ilekroS zadzwoniQ zegar, Fantyna podnosiQa siT, patrzyQa na drzwi i znowu padaQa na poWciel. WidziaQo siT jasno jej myWl, lecz nie odzywaQa siT ani "sQowem, nie skarXyQa siT, nie obwiniaQa. Tylko kasQaQa ponuro. WydawaS siT mogQo, Xe coW czarnego opadaQo na niV. ByQa sina, usta miaQa niebieskie. Wybita piVta. Wtedy siostra !usQyszaQa, jak mRwiQa bardzo cicho i Qagodnie: Y Jednak to nieQadnie, Xe on dziW nie przychodzi, skoro ja jutro mam odejWS. Siostra Symplicja sama byQa zdziwiona, Xe pan Madeleine siT spRnia. Zegar wybiQ szRstV. Fantyna jak gdyby nie usQyszaQa. ZdawaQa siT nie zwracaS juX uwagi na to, co siT dziaQo dokoQa niej. Siostra Symplicja wysQaQa sQuXVcV do odwiernej "fabryki, Xeby siT dowiedziaQa, czy pan mer juX wrRciQ i czy !prTdko przyjdzie do infirmerii. Dziewczyna wrRciQa po kilku minutach. Fantyna, wciVX nieruchoma, wydawaQa siT pogrVXona we wQasnych myWlach. !SQuXVca opowiedziaQa po cichu siostrze Symplicji, Xe pan mer mimo takiego zimna wyjechaQ przed szRstV rano maQym tilbury, zaprzTXonym w biaQego konia; Xe pojechaQ sam, nawet bez wonicy, nie wiadomo dokVd; Xe widziano go, jak zawracaQ na drogT do !Arras, a inni zapewniali, Xe go widzieli na drodze do ParyXa, "Xe odjeXdXajVc byQ jak zwyklespokojny i uprzejmy, tylko powiedziaQ odwiernej, Xeby go nie czekaQa na noc. Kiedy dwie kobiety tak szeptaQy, tyQem obrRcone do QRXka Fantyny, ta, z gorVczkowV XywnoWciV pewnych chorRb organicznych,w ktRrych zdrowa sprawnoWS ruchRw towarzyszyQy Wmiertelnemu wychudzeniu, #uklTkQa na poWcieli, oparQa na !poduszce zaciWniTte piTWci i wysunVwszy gQowT przez szczelinT w zasQonie nad QRXkiem, sQuchaQa. Nagle krzyknTQa: YMRwicie o panu Madeleine! Dlaczego szepczecie? Co siT z nim staQo? Dlaczego nie przychodzi? !GQos jej staQ siT tak mocny i !ostry, Xe obie kobiety wziTQy go za gQos mTXczyzny i obrRciQy siT przeraXone. Y Odpowiadajcie!! Y woQaQa Fantyna. SQuXVca wyjVkaQa: Y Odwierna powiedziaQa mi, !Xe dzisiaj nie moXe przyjWS. Y Moje dziecko Y rzekQa %siostra Y uspokRj siT i poQRX. Fantyna, nie zmieniajVc pozycji, odparta gQosem donoWnym, gronym i rozdzierajVcym zarazem: YNie moXe przyjWS? Dlaczego nie moXe? Wy znacie przyczynT. SzeptaQyWcie o tym przed chwilV. ChcT wiedzieS! "SQuXVca powiedziaQa spiesznie do ucha zakonnicy: !Y Niech siostra powie, Xe jest zajTty w merostwie. Siostra Symplicja z lekka siT zarumieniQa Y sQuXVca doradzaQa kQamstwo. Z drugiej strony prawda, powiedziana chorej, zadaQaby jej straszny cios, a w tym stanie byQoby toniebezpieczne. Rumieniec znikQ prTdko. Siostra, podnoszVc na FantynT wzrok spokojny i smutny, powiedziaQa: Y Pan mer wyjechaQ. Fantyna wyprostowaQa siT i przysiadQa na piTtach. Oczy jej zabQysQy. Niewymowna #radoWS promieniaQa z caQej jej zbolaQej twarzy. !Y WyjechaQ!! Y zawoQaQa. Y PojechaQ po KozetT!! I wyciVgnTQa obie rTce ku niebu, a oblicze jej przybraQo wyraz nie do opisania. Wargi "poruszaQy siT; modliQa siT po cichu. Kiedy skoUczyQa modlitwT, powiedziaQa: %YSiostro, chTtnie poQoXT siT i zrobiT wszystko, co zechcecie; przed chwilV byQam!zQa, przepraszam ciT, siostro, Xe mRwiQam tak gQoWno, ja !wiem, Xe to le, ale widzicie, jestem taka szczTWliwa. Pan BRg jest dobry, pan Madeleine jest dobry; wyobra sobie, siostro, Xe pojechaQ po mojV KozetT do Montfermeil. "Fantyna poQoXyQa siT. PomogQazakonnicy poprawiS poduszki iucaQowaQa srebrny krzyXyk, ktRry miaQa na szyi Y podarunek siostry Symplicji. Y Moje dziecko Y rzekQa siostra Y uspokRj siT teraz, odpocznij i przestaU mRwiS. Fantyna wziTQa w swe !wilgotne dQonie rTkT siostry, ktRra przestraszyQa siT tego potu. "YPojechaQ dziW rano do ParyXa.Niepotrzebnie nawet jechaQ naParyX, bo Montfermeil leXy trochT na lewo. Czy siostra przypomina sobie, co mRwiQ wczoraj, kiedy go pytaQam o KozetT: $... juX niedQugo, niedQugo! Y Chce mi zrobiS niespodziankT. Wie siostra? KazaQ mi podpisaSlist. Xeby jV odebraS od ThnardierRw. Nie mogV siT sprzeciwiaS, prawda? OddadzV KozetT. ZapQaci im przecieX. WQadze nie pozwolV, Xeby zatrzymywaS dziecko, kiedy juX siT zapQaciQo. Siostro, nie kiwaj na mnie, Xe powinnam przestaS mRwiS. Jestem taka szczTWliwa, mam siT dobrze, jestem zupeQnie zdrowa, zobaczT KozetT, !nawet mi siT jeWS zachciaQo. $JuX piTS lat jej nie widziaQam. O, siostro, nie wyobraXasz sobie, co to sV dzieci! Ona bTdzie taka miQa i grzeczna, zobaczysz! Gdyby siostra wiedziaQa, jakie ma Wliczne, rRXowe paluszki! O, bTdzie #miaQa piTkne rTce. Kiedy miaQa !rok, jej rVczki byQy malutkie, ot, takie! Teraz pewnie juX jest duXa. Ma siedem lat, to caQa panna. MRwiV na niV Kozeta, ale ona ma na imiT Eufrazja. !Powiem coW siostrze: dziW rano patrzyQam na kurz na kominku #i coW mi szepnTQo, Xe wkrRtce !zobaczT KozetT. MRj BoXe, jakto niegodziwie lata caQe nie widzieS swego dziecka! Trzeba pomyWleS, Xe Xycie nie trwa wiecznie! O, jaki pan mer jest dobry, Xe pojechaQ! Na dworzetak zimno! Czy wziVQ przynajmniej pQaszcz? Jutro przyjedzie, prawda? To bTdzie radoWS! Jutro rano siostra mi przypomni, Xebym wQoXyQa czepeczek z koronkami. Montfermeil to daleko. KiedyW przeszQam tT drogT piechotV i dla mnie to byQo bardzo ciTXko. Ale dyliXanse prTdko chodzV; jutro przyjedzie z Kozeta. Ile stVd mil do Montfermeil? Siostra nie miaQa Xadnego wyobraXenia o odlegQoWciach, wiTc odpowiedziaQa: Y O, na pewno juX jutro moXe byS z powrotem. #YJutro! jutro! YrzekQa Fantyna. YJutro zobaczT KozetT! Czy kochana siostra wie, Xe juX nie jestem chora? OszalaQam zradoWci. TaUczyQabym, gdyby mi ktoW kazaQ. Kto by jV widziaQ kwadrans temu, nie pojVQby tej przemiany. ByQ a rumiana, mRwiQa gQoWno, swobodnie i !naturalnie, caQa jej twarz byQauWmiechem. Chwilami WmiaQa siT, szepczVc coW do siebie. RadoWS matki Y to radoWS prawie dziecinna. Y Teraz, kiedy jesteW "szczTWliwa Y rzekQa zakonnica !Y bVd posQuszna i przestaU mRwiS. Fantyna poQoXyQa gQowT na poduszkT i powiedziaQa pRQgQosem: YTak, leX spokojnie, bVd grzeczna, bo masz zobaczyS swoje dziecko. Siostra Symplicja ma racjT. Wszyscy tutaj majV racjT. #PRniej, nie ruszajVc siT, nie podnoszVc gQowy, wodziQa dokoQa wielkimi promieniejVcymi radoWciV oczami Y i nie wyrzekQa juX ani sQowa. Siostra Symplicja zasunTQa firanki nad QRXkiem, spodziewajVc siT, Xe uWnie. MiTdzy siRdmV a RsmV !przyszedQ doktor. Nie sQyszVc Xadnego szmeru, sVdziQ, Xe Fantyna Wpi, i na palcach zbliXyQ siT do QRXka. #OdsQoniQ firanki i przy Wwietle nocnej lampy ujrzaQ zwrRcone na siebie wielkie, spokojne oczy Fantyny. PowiedziaQa mu: Y Panie doktorze, prawda, Xe pozwolV jej spaS przy mnie namaQym QRXeczku? Lekarz myWlaQ, Xe bredzi. Fantyna dodaQa: Y Niech pan spojrzy, akurat bTdzie miejsce na QRXeczko. Lekarz odprowadziQ na stronT siostrT SymplicjT. ktRra #wyjaWniQa mu. co siT staQo: panMadeleine na parT dni gdzieW wyjechaQ i postanowiono nie wyprowadzaS z bQTdu chorej, ktRrej siT zdaje, Xe pan mer pojechaQ do Montfermeil; kto wie zresztV, moXe zgadQa. Lekarz przytaknVQ siostrze. $ZbliXyQ siT do QRXka Fantyny. ktRra mRwiQa dalej: YBo to, widzi pan, rano, kiedy siT obudzi, powiem dzieU dobry temu biednemu kotkowi,"a w nocy nie WpiT, wiTc bTdT sQuchaS, jak ona Wpi. Jej spokojny oddech dobrze mi zrobi. $Y ProszT mi daS rTkT Y rzekQ doktor. !WyciVgnTQa ramiT i WmiejVc siT zawoQaQa: Y Ba, prawda! Pan nic nie wie! Ja juX zupeQnie wyzdrowiaQam.Kozeta przyjeXdXa jutro. Lekarz zdumiaQ siT. W istocie !czuQa siT lepiej . Oddech byQ swobodniejszy. Puls mocniejszy. wieXy przypQyw Xycia nagle poruszyQ tT biednV, wyczerpanV istotT. !YPanie doktorze Y rzekQa Yczysiostra powiedziaQa panu, Xe pan mer pojechaQ po moje zQotko? Lekarz zaleciQ spokRj, milczenie i unikanie wszelkich przykrych wzruszeU. PrzepisaQ chininT i na wypadek gorVczkiw nocy napRj chQodzVcy. !OdchodzVc rzekQ do siostry: Y "Doprawdy, ma siT lepiej. JeXeli szczTWliwym przypadkiem pan mer rzeczywiWcie przywiezie jutro dziecko Ykto wie, bywajV przesilenia tak zdumiewajVce. ZdarzaQo siT "nieraz, Xe wielka radoWS nagle zatrzymywaQa choroby; wiem dobrze, Xe ta choroba jest organiczna i bardzo rozwiniTta, ale czQowiek to taka tajemnica! MoXe jV jeszcze uratujemy. PrzybyQy na miejsce podrRXny przygotowuje sobie odjazd ByQa juX Rsma wieczorem, kiedy bryczka, ktRrV zostawiliWmy na drodze, wjechaQa w bramT hotelu pocztowego w Arras. CzQowiek,ktRremu towarzyszyliWmy dotychczas, wysiadQ, z roztargnieniem odpowiadaQ na zapytania sQuXby w oberXy, !odesQaQ przyprzTXnego konia, sam zaprowadziQ do stajni biaQego konika: potem wszedQ do sali bilardowej na dole, #usiadQ i wsparQ siT Qokciami o stRQ. CzternaWcie godzin trwaQa podrRX, ktRrV !spodziewaQ siT odbyS w ciVgu szeWciu. OddawaQ sobie #sprawiedliwoWS, Xe nie byQo to jego winV: ale w gQTbi ducha #nie gniewaQ siT na opRnienie. WeszQa wQaWcicielka hotelu. Y Czy pan nocuje?? Czy podaS wieczerzT? Odmownie potrzVsnVQ gQowV. Y Stajenny powiada, Xe koU paUski jest bardzo zmTczony. PodrRXny przerwaQ milczenie: $YCzy koU nie bTdzie mRgQ iWS w drogT jutro rano? Y Ach. panie, najmniej dwa dnimusi odpoczywaS. niarz. y, nie S!Qo_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgBpi c< Z c<3K cV=~ c=d* c>p5 \> ZapytaQ: Y Tu jest poczta, prawda? Y Tak. proszT pana. Gospodyni zaprowadziQa go do biura; pokazaQ paszport i zapytaQ. czy nie moXna by tejXe nocy powrRciS do Montreuil-sur-mer powozem pocztowym: miejsce obok pocztyliona nie byQo jeszcze $zajTte, zamRwiQ je i zapQaciQ. YPanie YrzekQ urzTdnik pocztowy Yniech pan nie zapomni byS tu przed pierwszV po pRQnocy. ZaQatwiwszy to wyszedQ z hotelu i zaczVQ chodziS po mieWcie. Nie znaQ Arras, na ulicach byQo ciemno, szedQ wiTc na chybiQ trafiQ. Jakby umyWlnie nie pytaQ przechodniRw o drogT. PrzeszedQ przez rzeczkT Crinchon i zabQVkaQ siT w "labiryncie maQych uliczek. JakiWczQowiek przechodziQ z latarkV. Po pewnym wahaniu zdecydowaQ siT zapytaS go. spojrzawszy wprzRd dokoQa, jakby siT obawiaQ. Xeby kto nie usQyszaQ, co mRwi. Y Panie Y powiedziaQ Y przepraszam, gdzie jest gmachsVdu? YPan nietutejszy? Y odpowiedziaQ przechodzieU, mTXczyzna juX podeszQego wieku. Chod pan ze mnV. #WQaWnie idT w stronT sVdu, to jest w stronT paQacu prefektury. Teraz naprawiajV gmach sVdowy i trybunaQy odbywajV posiedzenia w prefekturze. Y Czy to tam jest sVd przysiTgQych?? Y Naturalnie. Widzi pan, dzisiejsza prefektura byQa przed rewolucjV paQacem biskupim. Pan de Conzie, ktRrybyQ biskupem w 1782 roku, kazaQ tam zbudowaS wielkV salT. W tej wQaWnie sali odbywajV siT posiedzenia sVdu. Poszli: po chwili obywatel miasta Arras odezwaQ siT znowu: YJeXeli chce pan widzieS proces, to trochT za pRno. Posiedzenia koUczV siT zwykle o szRstej. Tymczasem weszli na wielki plac i przewodnik pokazaQ mu na fasadzie obszernego ciemnego gmachu cztery ogromne oWwietlone okna. DalibRg, panie, przychodzi pan na czas, ma pan szczTWcie. Te cztery okna to sVd $przysiTgQych. wieci siT. WiTc sprawa nie skoUczona. WidaS !przeciVgnTQo siT i odbywajV posiedzenie wieczorne. Pana ta sprawa obchodzi? Czy to proces kryminalny? Czy jest pan Wwiadkiem? OdpowiedziaQ: Y Nie sprowadza mnie Xadna sprawa, chciaQem tylko rozmRwiS siT z jednym adwokatem. Y To co innego Y rzekQ nieznajomy. Y Widzi pan drzwi? Tam, gdzie stoi szyldwach? TamtTdy i na gRrT po schodach. PostVpiQ wedQug wskazRwek spotkanego na ulicy czQowieka"i w kilka minut pRniej znalazQ$siT w wielkiej sali peQnej ludzi; tu i tam grupki obstTpowaQy adwokatRw w togach, szepczVc po cichu. JakXe Wciska siT serce na widok tych ludzi, czarno ubranych, naradzajVcych siT cichym szeptem na progu sal, w ktRrych wymierzana jest "sprawiedliwoWS. MiQosierdzie i litoWS rzadko bywajV wynikiem!tych narad. NajczTWciej z gRrywydany zostaje wyrok potTpienia. W oczach przelotnego, zamyWlonego obserwatora gromadki te wydajV siT niby posTpne ule, w ktRrych szemrzVce duchy wspRlnie budujV najprzerRXniejsze mroczne konstrukcje. Ta sala, obszerna i jednV tylkolampV oWwietlona, byQa dawniej przedpokojem biskupim, a dziW staQa siT poczekalniV. Wielkie drzwi dwuskrzydQowe, w tej chwili zamkniTte, prowadziQy do sali,w ktRrej zasiadaQ sVd przysiTgQych. ByQo tu tak ciemno, Xe odwaXyQ siT zaczepiS pierwszego z brzegu adwokata. !Y Panie Y zapytaQ Y jak stoi sprawa?? Y JuX skoUczona Y rzekQ adwokat. Y SkoUczona!! SQowo to powtRrzone zostaQo takim tonem, Xe adwokat odwrRciQ siT. !Y Przepraszam pana Y rzekQ Y moXe pan krewny?? Y Nie. Nie znam tu nikogo. Skazano? Y OczywiWcie. Nie mogQo byS inaczej. Y Na ciTXkie roboty?? ... Y Na doXywocie. ZapytaQ raz jeszcze, sQabym, ledwie dosQyszalnym gQosem: !Y WiTc stwierdzono toXsamoWSosoby?? YJakV toXsamoWS? YodpowiedziaQ adwokat. Y Nie trzeba byQo sprawdzaS toXsamoWci. Sprawa prosta: ta kobieta zabiQa swoje dziecko, dzieciobRjstwo zostaQo dowiedzione; sVd przysiTgQych nie dopatrzyQ siT premedytacjii skazaQ jV na doXywocie. Y A wiTc to kobieta?? Y zapytaQ. Y Rozumie siT, Xe kobieta. Nazwiskiem Limosin. A o kogo panu chodzi? Y O nikogo, ale kiedy sprawa skoUczona, dlaczegoX w sali jeszcze siT Wwieci? Y Bo przed dwiema godzinami rozpoczTto innV sprawT. Y JakV innV sprawT?? YO, i ta bardzo prosta. JakiW hukaj, recydywista, galernik, !ktRry popeQniQ kradzieX. Nie pamiTtam nazwiska. Z minV bandyty. Za samV gTbT juX bym go posQaQ na galery. Y Panie Y zapytaQ Y czy nie moXna by wejWS na salT?? "YWVtpiT. TQok niezmierny. Ale posiedzenie jest zawieszone. NiektRrzy powychodzili. Kiedy rozpocznie siT znowu, moXe pan sprRbowaS. Y KtRrTdy siT wchodzi?? Y Tymi duXymi drzwiami. Adwokat odszedQ. W kilku chwilach doznaQ prawie jednoczeWnie, prawie razem, wszystkich moXliwych wzruszeU. ObojTtne sQowa adwokata przeszywaQy go to jak ogniste ostrza, to jak igQylodu. Dowiedziawszy siT, Xe sprawa nie jest jeszcze skoUczona, odetchnVQ; nie umiaQby jednak powiedzieS, czy czuQ zadowolenie, czy bRl.ZbliXyQ siT do kilku grup i nasQuchiwaQ, co mRwiono. UzbieraQo siT wiele spraw i przewodniczVcy wyznaczyQ naten dzieU dwa procesy proste ikrRtkie. RozpoczTto od dzieciobRjstwa, teraz przyszQakolej na galernika, niepoprawnego recydywistT, !ktRry wracaQ za kratki. Niby to!skradQ jabQka, ale mu tego nie dowiedziono; za to dowiedziono, Xe byQ juX na galerach w Tulonie. To pogarszaQo jego sprawT. ZresztV skoUczyQy siT juX badania oskarXonego i zeznania WwiadkRw, ale pozostawaQa jeszcze obrona adwokata i wnioski prokuratora; nie skoUczy siT to przed pRQnocV. Prawdopodobnie czQowiek ten bTdzie skazany; prokurator jest bardzo zdolny Y i nie chybia swoich oskarXonych; toczQowiek mQody, utalentowany, pisze nawet wiersze. Przy drzwiach staQ wony, pilnujVc wejWcia do sali rozpraw. ZapytaQ go: Y Przepraszam, czy prTdko drzwi siT otworzV? Y Nie otworzV siT wcale Y odparQ wony. Y Jak to?? Nie otworzV siT z rozpoczTciem posiedzenia? PrzecieX jest teraz przerwa. #Y Sesja juX siT rozpoczTQa po przerwie, ale drzwi nie otworzV siT. Y Dlaczego?? Y Bo sala jest przepeQniona. Y Co?? Ani jednego wolnego miejsca? Y Ani jednego. Drzwi sV !zamkniTte; nikt juX wiTcej nie wejdzie. Po chwili milczenia wony dodaQ: YSV wprawdzie dwa czy trzy miejsca za panem przewodniczVcym, ale pan przewodniczVcy wpuszcza tam!tylko urzTdnikRw. To rzekQszy wony odwrRciQ siT do niego tyQem. OdszedQ ze spuszczonVgQowV, minVQ przedpokRj i powoli zstTpowaQ ze schodRw, jakby wahajVc siT przy kaXdym kroku. PrawdopodobnieodbywaQ naradT z sobV samym.Nie skoUczyQa siT jeszcze gwaQtowna walka, ktRra trwaQa w nim od wczoraj; co !chwila przechodziQ jakVW nowVprRbT. ZszedQ na sam dRQ "schodRw, oparQ siT o porTcz i !skrzyXowaQ rTce na piersiach. Nagle rozpiVQ surdut, wyjVQ pugilares, wydarQ kartkT, dobyQ oQRwka i przy Wwietle latarni ulicznej napisaQ te sQowa: Pan Madeleine, mer miasta Montreuil-sur-mer, potem wielkimi krokami "przebiegQ schody, przedarQ siT przez tQum, podszedQ wprost do wonego i oddaQ mu kartkT,mRwiVc rozkazujVcym tonem: Y ProszT to oddaS panu przewodniczVcemu. Wony wziVQ papier, rzuciQ naU okiem i speQniQ rozkaz. WejWcie dla osRb uprzywilejowanych Mer miasta Montreuil-sur-mer, nie domyWlajVc siT nawet tego, zdobyQ sobie swego rodzaju sQawT. Od lat siedmiu rozgQos jego cnRt napeQniaQ caQV okolicT dolnego Boulonnais, przekroczyQ granice szczupQego okrTgu i "przeniknVQ do kilku sVsiednich departamentRw. OprRcz usQug oddanych gQRwnemu miastu przez rozwiniTcie przemysQu czarnych szkieQek, nie byQo ani jednej wWrRd stu czterdziestu gmin okrTgu Montreuil-sur-mer, ktRra by mu czegoW nie zawdziTczaQa. W potrzebie umiaQ nawet dopomRc przemysQowi i nnych okrTgRw. Tak to w pewnej chwili poparQ swym kredytem i funduszami fabrykT tiulRw buloUskich, mechanicznV przTdzalniT lnu w Frevent i wodnV manufakturT pQRcien w Bourbers-sur-Canche. WszTdzie z czciV wymawiano nazwisko pana Madeleine. Arrasi Douai zazdroWciQy mera szczTWliwemu miasteczku Montreuil-sur-mer. Radca sVdu krRlewskiego w Douai, ktRry przewodniczyQ temu posiedzeniu sVdu przysiTgQych w Arras, znaQ, jak wszyscy, to nazwisko otoczone gQTbokim i tak powszechnym szacunkiem. Kiedy wony po cichu otworzywszy drzwi, QVczVce !pokRj narad z salV posiedzeU, pochyliQ siT nad krzesQem przewodniczVcego i podaQ mu papier z nazwiskiem pana Madeleine, dodajVc, Xe ten pan Xyczy sobie asystowaS naposiedzeniu, przewodniczVcy poruszyQ siT skwapliwie, "porwaQ za piRro, napisaQ kilka sQRw u spodu i podaQ papier wonemu mRwiVc: Y ProsiS! NieszczTWliwy czQowiek, ktRrego historiT opowiadamy, pozostawaQ przy drzwiach sali,w tym samym miejscu i w tej samej postawie, co i przed chwilV, kiedy wony odszedQ z kartkV. "PogrVXony w myWlach, usQyszaQ czyjW gQos: Y Czy byQby pan "Qaskaw pRjWS za mnV? ByQ to ten sam wony, ktRry tak niedawno odwrRciQ siT do !niego plecami, a teraz kQaniaQ siT do ziemi. Wony jednoczeWnie oddaQ mu #papier. RozQoXyQ kartkT, a Xe lampa byQa blisko, mRgQ przeczytaS: PrzewodniczVcy sVdu przysiTgQych przesyQa swoje uszanowanie panu Madeleine. !ZmiVQ papier w rTku, jakby te $kilka sQRw miaQo dla niego jakiWsmak dziwny a gorzki. PoszedQ za wonym. !W kilka minut pRniej byQ sam w gabinecie o Wcianach wyQoXonych marmurem, umeblowanym w sposRb powaXny i surowy i oWwietlony dwiema Wwiecami, stojVcymi na stole przykrytym zielonym suknem. W uszach brzmiaQy mujeszcze ostatnie sQowa wonego, ktRry odszedQ przed chwilV: Jest pan w izbie narad; niech pan obrRci "mosiTXnV gaQkT u tych drzwi, a znajdzie siT pan w sali posiedzeU, za krzesQem pana przewodniczVcego . Te sQowa QVczyQy siT w jego myWli z mglistym wspomnieniem wVskich korytarzy i schodRw, ktRrymi przechodziQ przed chwilV. Wony zostawiQ go samego. NadeszQa chwila ostateczna. !ChciaQ zebraS myWli, lecz nie "mRgQ. Wszystkie nici myWli rwVsiT w mRzgu wtedy przede wszystkim, kiedy czQowiek najbardziej potrzebuje zwiVzania ich z bolesnV "rzeczywistoWciV Xycia. ZnalazQsiT tam wQaWnie, gdzie sTdziowie naradzajV siT i skazujV. Z bezmyWlnym spokojem patrzyQ na tT izbT cichV i strasznV, gdzie zdruzgotano tyle istnieU, gdzie za chwilT bTdzie rozbrzmiewaS jego nazwisko, a do ktRrej wprowadziQ go wQaWnie jego los. PatrzyQ na Wciany, a potem spojrzaQ na !siebie dziwiVc siT, Xe to ten pokRj wQaWnie, Xe to on sam tu jest we wQasnej osobie. Nie jadQ od dwudziestu czterech godzin, umTczyQa go droga w trzTsVcym wRzku, ale!nie czuQ tego; zdawaQo mu siT,Xe w ogRle nic nie czuje. "WWrRd tego zamyWlenia obrRciQsiT i wzrok jego padQ na mosiTXnV gaQkT drzwi oddzielajVcych go od sali posiedzeU. Prawie Xe zapomniaQ o tych drzwiach. Spojrzenie, zrazu spokojne, zatrzymaQo siT tam, na tej miedzianej gaQce, i zmieniaQo siT powoli, i napeQniaQ je strach coraz bardziej obQTdny.Krople potu WciekaQy mu z wQosRw na skronie. W pewnej chwili uczyniQ ruch wQadczy i zbuntowany zarazem; ruch nie do opisania, ktRry wyraziS ma i ktRry tak Wwietnie wyraXa: Do diabla, ktRX mnie wQaWciwie do tego zmusza? %YPRniej odwrRciQ siT szybko, ujrzaQ przed sobV drzwi, przez ktRre wszedQ tutaj, podszedQ !do nich, otworzyQ je i wyszedQ.ByQ juX za progiem tego pokoju; wyszedQ na korytarz dQugi, wVski, przerywany schodkami i drzwiczkami, peQen zakrTtRw, tu i Rwdzie oWwietlony latarniV, przypominajVcV lampT przy QRXku chorego; na ten sam korytarz, ktRrym przyszedQ. OdetchnVQ i przez chwilT nasQuchiwaQ; Xadnego szmeru, ani za nim, ani przed nim; zaczVQ uciekaS, jakby go kto goniQ. Kiedy minVQ juX kilka zakrTtRw, zatrzymaQ siT i znowu zaczVQ nasQuchiwaS. Ta!sama cisza i ciemnoWS dokoQa. ZabrakQo mu tchu, zachwiaQ siT i oparQ o WcianT. Od zimnego muru pot zlodowaciaQ mu na czole; wyprostowaQ siT drXVc. Tak stojVc, sam w ciemnoWciach, drXVc z zimna, a moXe i z innej przyczyny, myWlaQ. #MyWlaQ juX przedtem caQV noc i caQy dzieU, a teraz sQyszaQ !tylko wewnVtrz gQos woQajVcy: Niestety! Tak minVQ kwadrans. Na koniecpochyliQ gQowT, westchnVQ &ciTXko i boleWnie, opuWciQ rTce i zawrRciQ. SzedQ powoli, znTkany. MoXna by pomyWleS, Xe ktoW go schwyciQ !uciekajVcego i prowadzi siQV. WszedQ do izby narad. PierwszV rzeczV, ktRrV !zobaczyQ, byQa gaQka u drzwi. Ta gaQka, okrVgQa, gQadka, mosiTXna, bQyszczaQa przed nim niby jakaW gwiazda "straszliwa. PatrzyQ na niV, jak owca patrzyQaby w oko tygrysa. Nie mRgQ od niej oderwaS wzroku. Co pewien czas robiQ krok $naprzRd i zbliXaQ siT do drzwi. Gdyby sQuchaQ, usQyszaQby jakiW pomieszany szmer YhaQasz sali sVsiedniej; ale nie sQuchaQ i nie sQyszaQ nic. Nagle, sam nie wiedzVc jak, znalazQ siT przy drzwiach, konwulsyjnie chwyciQ gaQkT; drzwi siT otworzyQy. ByQ w sali posiedzeU. Miejsce, gdzie siT tworzV przekonania UczyniQ krok naprzRd, machinalnie zamknVQ drzwi i stanVQ patrzVc na to, co widziaQ przed sobV. ByQa to sala obszerna, le oWwietlona, to peQna wrzawy, to ponurego milczenia, w ktRrej aparat procesu kryminalnego roztaczaQ siT przed oczami tQumu z caQV swV powagV, drobiazgowV i posTpnV. W koUcu sali, tam gdzie siT !znajdowaQ, siedzieli sTdziowie w wyszarzaQych togach, roztargnieni, ogryzajVc paznokcie lub drzemiVc; w przeciwlegQym koUcu Yobszarpana ciXba; adwokaci w przerRXnych postawach, XoQnierze o obliczach uczciwych i bezwzglTdnych; stare, poplamione boazerie, brudny sufit, stoQy pokryte poXRQkQym zielonym suknem, drzwi poczernione od WladRw rVk; na gwodziach, wbitych w nitrowania, lampy jak w szynkowniach, wiTcej !wydajVce dymu niX WwiatQa; nastoQach Wwiece Qojowe w mosiTXnych lichtarzach; wszTdzie ciemno, brzydko, smutnie. Wszystko to jednak przejmowaQo zgrozV i poszanowaniem, bo czuS tu byQo wielkV rzecz ludzkV zwanV prawem i wielkV rzecz !boskV zwanV sprawiedliwoWciV.!Nikt w tym tQumie nie zwrRciQ na niego uwagi. Wszystkie spojrzenia utkwione byQy w jeden przedmiot, w QawkT stojVcV przy Wcianie, przysuniTtV do maQych drzwiczek, na lewo od przewodniczVcego. Na tej Qawce, na ktRrV padaQo "WwiatQo kilku Wwiec, siedziaQ czQowiek miTdzy dwoma Xandarmami. !ByQ to wQaWnie ten czQowiek. Nie szukaQ go, zobaczyQ natychmiast. Oczy jego padQy na niego od razu, jakby zawczasu wiedziaQy, gdzie majV znaleS tT twarz. ZdawaQo mu siT, Xe ujrzaQ siebie samego, podstarzaQego, niezupeQnie wprawdzie podobnego z twarzy, ale w tejsamej postawie, ze zjeXonymi !wQosami, z dzikV i niespokojnVrenicV, w swej bluzie, takiego, jakim byQ, kiedy wchodziQ do Digne, z wyrazem nienawiWci w twarzy, kryjVc wgQTbi duszy ohydny skarb strasznych myWli, ktRre przez !lat dziewiTtnaWcie zbieraQ na wiTziennym bruku. DrXVc rzekQ do siebie: Y O !BoXe!! CzyX znRw bTdT taki? !CzQowiek ten zdawaQ siT mieS $lat okoQo szeWSdziesiTciu; miaQw sobie coW szorstkiego, gQupowatego i przeraXonego. Na odgQos otwierajVcych siT !drzwi usuniTto siT, by zrobiS miejsce, przewodniczVcy "odwrRciQ gQowT i domyWlajVc siT, Xe wchodzVcym byQ pan mer z Montreuil-sur-mer, skQoniQ mu siT uprzejmie. Prokurator, ktRry widziaQ pana Madeleine w Montreuil-sur-mer, dokVd nieraz powoQywaQy go !obowiVzki urzTdu, poznaQ go i o_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgBp c>/ + c>?ZL c?! c@,9 cg@7D@takXe powitaQ. On ledwie to spostrzegQ. Jak urzeczony, patrzyQ przed siebie. STdziowie, pisarz, Xandarmi, mnRstwo gQRw tak okrutnie ciekawych Ywszystko to widziaQ juX raz przed dwudziestu siedmiu laty. Znowu spotyka te rzeczy zQowrogie; stojV przed nim, ruchliwe, Xywe; to prawdziwi Xandarmi, prawdziwi sTdziowie, prawdziwy tQum prawdziwych ludzi z ciaQa i #koWci. StaQo siT; dokoQa niego "ukazaQy siT i odXyQy z caQV strasznV rzeczywistoWciV potworne widma przeszQoWci. Wszystko to czyhaQo na niego. Zgroza go przejTQa, zamknVQ oczy i zawoQaQ w najskrytszych gQTbiach swej duszy: Nigdy! Dziwnie tragicznV igraszkV losRw, przywodzVcV go do !szaleUstwa. drugi on staQ przednim. Wszyscy nazywali sVdzonego Janem Valjean. NiesQychany miaQ widok przed oczami: byQ niby na przedstawieniu najokropniejszej sceny ze swego Xycia, granej przez wQasne widmo. Wszystko jak dawniej: ten samaparat, ta sama nocna godzina, te same prawie twarze sTdziRw, XoQnierzy i widzRw. Tylko nad gQowV przewodniczVcego wisiaQ krucyfiks, ktRrego nie byQo w trybunaQach wRwczas, kiedy zapadaQ wyrok na niego. Kiedy on byQ sVdzony. BRg byQ nieobecny. !Za nim staQo krzesQo; padQ na !nie, przeraXony myWlV, Xe go "mogV dojrzeS. UsiadQszy ukryQ twarz przed salV za stosem "akt leXVcych na stole sTdziRw."MRgQ teraz widzieS, nie bTdVcwidzianym. Powoli oprzytomniaQ. WrRciQo mu poczucie rzeczywistoWci. O "tyle juX byQ spokojniejszy, Xe mRgQ sQuchaS. !WWrRd sTdziRw przysiTgQych byQ pan Bamatabois. SzukaQ !Javerta, ale go nie spostrzegQ. StRQ pisarza zasQaniaQ !WwiadkRw. A przy tym, jak juX !powiedzieliWmy, sala byQa le oWwietlona. Kiedy wszedQ, adwokat oskarXonego koUczyQ obronT. Sprawa trwaQa od trzech "godzin i publicznoWS sQuchaQa jej z wytTXonV uwagV. Od trzech godzin na oczach ciekawego tQumu uginaQ siT pod brzemieniem strasznego prawdopodobieUstwa czQowiek nieznajomy, jakiW nTdznik, niezwykle gQupi albo gQTboko przebiegQy. ByQ wQRczTgV, ktRrego schwytano na polu, "niosVcego gaQV z dojrzaQymi jabQkami, zQamanV w sVsiednim ogrodzie, zwanym sadem Pierrona. Co to za jeden? ZarzVdzono Wledztwo, przesQuchano WwiadkRw, wszyscy zeznali jednomyWlnie iprawda siT wyWwietliQa. OskarXenie brzmiaQo: Trzymamy w rTku nie tylko "zQodzieja owocRw, wQRczTgT, trzymamy nadto bandytT, recydywistT, dawnego galernika, najniebezpieczniejszego zbrodniarza, zQoczyUcT nazwiskiem Jan Valjean, ktRrego sprawiedliwoWS od dawna poszukuje, ktRry przed oWmiu laty, opuWciwszy galery tuloUskie, dopuWciQ siT na goWciUcu rozboju na osobie maQego Sabaudczyka imieniem Gerwazek, zbrodni przewidzianej w artykule 383 kodeksu karnego, za ktRrV odpowiadaS bTdzie pRniej, gdy toXsamoWS osoby sVdownie zostanie udowodniona. Teraz popeQniQ nowV kradzieX. Jest to wiTc recydywa. Ukarzcie go za nowe przestTpstwo, pRniej !siT go osVdzi za dawniejsze. YWobec takiego oskarXenia i wobec jednomyWlnoWci WwiadkRw oskarXony nie tyle #siT broniQ, ile raczej okazywaQ wielkie zdzi wienie. To czyniQ ruchy przeczVce oskarXeniu, #to gapiQ siT na sufit. MRwiQ z trudnoWciV, odpowiadaQ zakQopotany, ale caQa jego postaS od stRp do gQRw przeczyQa. ByQ niby idiotV w porRwnaniu z umysQami, ktRre siT dookoQa niego ustawiQy w szyku bojowym, i wydawaQ siT zupeQnie obcy w tym spoQeczeUstwie, ktRre go pojmaQo. A jednak chodziQo o najgroniejszV dla niego przyszQoWS, prawdopodobieUstwo co chwilazdawaQo siT wiTksze, tQum ciekawych z wiTkszV niX on obawV czekaQ wyroku peQnegoklTski zawieszonej nad jego gQowV. Przewidywano nawet !karT Wmierci zamiast galer, gdydowiedziona zostanie "toXsamoWS osoby i jeWli sprawaGerwazka zakoUczy siT nowymwyrokiem skazujVcym. Co to byQ za czQowiek? Co znaczyQa jego obojTtnoWS? ByQaX to chytroWS czy niedoQTstwo? Czy rozumiaQ aX zbyt wiele, czy teX zgoQa nic? Takie pytania zadawali sobie widzowie i jak siT zdaje, takie!wVtpliwoWci rRXniQy opiniT sTdziRw przysiTgQych. W procesie tym byQo i to, co przeraXa, i to, co zaciekawia; dramat byQ nie tylko ponury, ale ponadto ciemny i zawikQany. Adwokat niele broniQ owym stylem prowincjonalnym, od dawna bTdVcym znamieniem wymowy sVdowej, ktRra niegdyW wQaWciwa adwokatom zarRwno ParyXa Jak lada lichejmieWciny, dziW staQa siT wymowV klasycznV i jest wyQVcznie uXywana przez mRwcRw urzTdowych, ktRrym przystoi krasomRwstwo powaXne i majestatyczne. W tym stylu mVX zowie siT #maQXonkiem, Xona Y maQXonkV,ParyX Yogniskiem sztuk i !cywilizacji, krRl Y monarchV, biskup WwiTtym kapQanem, prokurator Y wymownym tQumaczem mWciwej SprawiedliwoWci, obrona Y gQosami przed chwilV sQyszanymi, wiek Ludwika XIV Ywielkim stuleciem, teatr YWwiVtyniV Melpomeny, rodzina panujVca YdostojnV krwiV naszych krRlRw, koncertYuroczystoWciV muzycznV, generaQ dowodzVcy zaQogV w departamencie znakomitym wojownikiem, ktRry itd. , alumni seminarium !YmQodocianymi lewitami, bQTdyprzypisywane dziennikom Y faQszem, ktRry przepoiQ truciznV kolumny tych organRw itd. itd. OtRX adwokat rozpoczVQ mowT od wyQuszczenia sprawykradzieXy jabQek Y co jest rzeczV bardzo niedogodnV przy tym piTknym stylu; ale sam wielki Bossuet zmuszony byQ raz podczas mowy pogrzebowej wspomnieS o kurze i z pompV wybrnVQ z kQopotu. Adwokat utrzymywaQ,"Xe kradzieX jabQek materialnie nie byQa dowiedziona. Nikt nie widziaQ, Xeby jego klient, ktRrego jako obroUca nie przestawaQ nazywaS Champmathieu, przeskoczyQ "mur i zQamaQ gaQV. Wprawdzieschwytano go z gaQTziV (adwokat chTtniej nazywaQ jV $gaQVzkV )w rTku, ale zeznaQ przecieX, Xe jV podniRsQ z ziemi. Przeciwnego dowodu nie#byQo. Nie ulegaQo wVtpliwoWci, Xe gaQV byQa odQamana z jabQoni i wyniesiona z ogrodu przez zQodzieja, ktRry "pRniej, przestraszony, rzuciQ jV na ziemiT. Nic jednak nie dowodziQo, Xe tym zQodziejem byQ Champmathieu. PozostawaQ jedyny zarzut; Xe byQ dawniej galernikiem. Adwokat nie !przeczyQ, Xe na nieszczTWcie rzecz zdawaQa siT dowiedziona, oskarXony mieszkaQ w Faverolles, byQ tamogrodnikiem, nazwisko Champmathieu mogQo poczVtkowo brzmieS Jan Mathieu, to prawda; wreszcie czterech WwiadkRw bez wahania zeznaQo, Xe Rw Champmathieu byQ galernikiem Janem Valjean; przeciw tym zeznaniom i Wwiadectwom adwokat mRgQ postawiS tylko zaprzeczenie niestety interesowne; ale przypuWSmy nawet, Xe byQ galernikiem Janem Valjean Y czyX "dowodziQo to, Xe kradQ jabQka?Prosty domysQ, bez dowodu. Wprawdzie obroUca musiaQ !przyznaS szczerze mRwiVc , Xe oskarXony przyjVQ zQy system obrony . Uporczywie przeczyQ wszystkiemu: i !kradzieXy, i swej przeszQoWci na galerach. NiewVtpliwie !lepiej byQoby przyznaS siT do ostatniego punktu; to by mu "zjednaQo pobQaXanie sTdziRw; sam adwokat tak mu doradzaQ,ale oskarXony uporczywie sprzeciwiaQ siT, sVdzVc zapewne, Xe wszystko ocali nie przyznajVc siT do niczego.ByQ to bQVd. Ale czyX nie naleXaQo uwzglTdniS ograniczenia jego umysQu? CzQowiek ten najwidoczniej jest idiotV. DQugoletnie nieszczTWcia na galerach, !dQuga nTdza po wyjWciu z galer'ogQupiQy go itd. ; le siT broniQ,ale to nie jest dostatecznV przyczynV, aby go skazaS. Co do sprawy z Gerwazkiem, adwokat jej nie tykaQ, gdyX nie naleXaQa ona do procesu. WzakoUczeniu bQagaQ przeWwietny sVd, aby zastosowaQ do niego karT policyjnV za opuszczenie miejsca wyznaczonego na mieszkanie zamiast strasznej kary spadajVcej na galernika recydywistT. Prokurator odpowiedziaQ na obronT. Jak zwykle prokuratorowie, byQ gwaQtowny i kwiecisty. PowinszowaQ obroUcy jego #lojalnoWci i zrTcznie z niej skorzystaQ. Wszystkich ustTpstw adwokata uXyQ jako broni przeciw oskarXonemu. Adwokat zdawaQ siT skQaniaS do przypuszczenia, Xe oskarXony mRgQ byS Janem Valjean. Prokurator uznaQ to !za fakt. CzQowiek ten byQ wiTcJanem Valjean. To juX nie ulegaQo zaprzeczeniu. Tu, uXywajVc zrTcznego zwrotu retorycznego, od szczegRQu przechodzVc do ogRQu, od pojedynczego faktu do rRdeQ wystTpkRw, prokurator piorunowaQ przeciw niemoralnoWci szkoQy romantycznej, powstajVcej podRwczas pod nazwV szkoQy#szataUskiej , jak jV ochrzciQykrytyki Gazety Codziennej iOriflammy , i nie bez wielkiego prawdopodobieUstwaprzypisaQ wpQywowi tej nowej literatury szkaradny wystTpek Champmathieu, a raczej Jana Valjean. Wyczerpawszy te uwagi, przeszedQ do samego Jana Valjean. Kto to byQ Jan Valjean? Tu jego opis: potwRr, "ktRrego wyzionTQy piekQa itd. SQuchacze i sTdziowie !zadrXeli . Dokonawszy opisu prokurator mRwiQ dalej, uXywajVc krasomRwczego zwrotu, ktRry nazajutrz miaQ w najwyXszym stopniu obudziSentuzjazm Dziennika Prefektury . I taki to $czQowiek itd. , itd. , wQRczTga, Xebrak bez WrodkRw do Xycia %itd. , itd. , przeszQoWciV caQV wdroXony do wystTpkRw, ktRrego nie poprawiQ pobyt na galerach, jak tego dowodzi zbrodnia popeQniona na Gerwazku itd. , taki to czQowiek, ujTty na publicznej drodze na gorVcym uczynku kradzieXy, o kilka krokRw od muru. ktRry przeskoczyQ ze skradzionym przedmiotem w rTku, zaprzecza kradzieXy. zaprzecza wszystkiemu, wypiera siT wszystkiego aX doswego nazwiska, aX do toXsamoWci osoby! OprRcz tysiVca innych dowodRw, ktRrych tu nie przytaczamy, poznajV go czterej Wwiadkowie: Javert, nieskazitelny inspektor policji Javert. i trzej dawni towarzysze sromoty, galernicy:Brevet. Chenildieu i Cochepaille. CRX przeciwstawiaon tej piorunujVcej jednomyWlnoWci? Zaprzeczenie. CRX za zatwardziaQoWS! Panowie przysiTgli, wymierzcie#sprawiedliwoWS itd. , itd. YGdy tak prawiQ prokurator, oskarXony sQuchaQ, otworzywszy usta ze zdziwieniem, w ktRrym byQo rRwnieX nieco podziwu. Najwidoczniej zdumiewaQo go, Xe moXna mRwiS w taki sposRb. Czasami w najenergiczniejszych momentach oskarXycielskiego przemRwienia Y kiedy niepohamowana wymowa wzbieraQa potokiem haUbiVcych przymiotnikRw i jak nawaQnica zalewaQa oskarXonego poruszaQ powoli gQowV, w proteWcie smutnym i niemym, poza ktRry nie posunVQ siT od poczVtku rozprawy. BliXej stojVcy !widzowie sQyszeli kilkakrotnie, jak mRwiQ pRQgQosem: YWszystko dlatego, Xe nie zapytaQem siT pana Baloup! Y Prokurator zwrRciQ uwagT sTdziRw przysiTgQych na tT bezmyWlnV postawT, widoczniewyrachowanV, ktRra WwiadczyQa nie o gQupocie, lecz o przebiegQoWci, podstTpie, chytroWci i wprawiew oszukiwaniu sVdRw i ktRra w jasnym Wwietle ukazywaQa #gQTbokV przewrotnoWS tegoczQowieka. ZakoUczyQ zastrzeXeniem w sprawie Gerwazka i XVdaniem surowego wyroku. Na razie, jak wiemy, chodziQo tylko o skazanie na doXywotnie ciTXkie roboty. #PodniRsQ siT obroUca, zaczVQ od kilku grzecznoWci dla pana prokuratora, chwaliQ jego wspaniaQe krasomRwstwo i odpowiedziaQ, jak mRgQ, ale argumentowaQ coraz sQabiej; czuQ, Xe nie ma na czym oprzeS obrony. System zaprzeczeU #ZbliXaQa siT chwila zamkniTcia obrad. PrzewodniczVcy kazaQ oskarXonemu powstaS i wedQugzwyczaju zapytaQ: Y Czy oskarXony ma coW do powiedzenia na swojV obronT?? Ten, stojVc, miVQ w rTkach bardzo zniszczonV czapkT i zdawaQ siT nie sQyszeS. PrzewodniczVcy powtRrzyQ pytanie. Tym razem usQyszaQ. ZdawaQo $siT, Xe zrozumiaQ. ZrobiQ ruch. jakby siT budziQ ze snu, powiRdQ dokoQa oczami, spojrzaQ na publicznoWS. na XandarmRw, na swego adwokata, na sTdziRw, na prezesa. wsparQ swV ogromnV "piTWS na krawTdzi kratki przed#QawV. rozejrzaQ siT raz jeszczei nagle, utkwiwszy wzrok w prokuratorze, zaczVQ mRwiS. ByQ to jakby wybuch wulkanu. ZdawaQo siT. Xe wyrazy gwaQtowne, niezgodne i bezQadne tQoczyQy mu siT w gardle, jakby chciaQy siT wydostaS wszystkie rRwnoczeWnie. MRwiQ. YMam do powiedzenia to. ByQem stelmachem w ParyXu, u pana Baloup. CiTXki to zarobekrzemiosQo stelmacha: pracujesz caQy dzieU pod goQym niebem, u lepszego majstra pod szopV,nigdy w zamkniTtych warsztatach, bo to, proszT panRw, potrzeba duXo miejsca.W zimie czQowiek tak marznie,Xe musi biS rTkami na rozgrzewkT, ale majstrowie i na to nie pozwalajV mRwiVc, #Xe traci siT czas. CiTXka rzecz"obrabiaS Xelazo, kiedy lRd stoiw szparach bruku. CzQek prTdko siT zuXywa. ChoS mQody, starzeje siT od tej pracy. Kiedy ma czterdzieWci lat, juX jest do niczego. A ja miaQem piTSdziesiVt trzy i jeszcze pracowaQem. A potem, zQy to narRd, robotnicy! Jak juX czQowiek niemQody, wyWmiewajV go, nazywajV starym joQopem, starym osQem! ZarabiaQem ledwie trzydzieWci su dziennie; majstrowie, korzystajVc z mojego wieku, !pQacili mi jak najmniej. PrRcz tego miaQem cRrkT, ktRra "praQa bieliznT w rzeczce. I ona trochT zarabiaQa; jakoW siT "XyQo we dwoje. I jej teX byQo #ciTXko! CaQy dzieU na kQadce, na deszczu, na Wniegu, wiatr smaga po twarzy; mrRz Y nie "mrRz, trzeba praS; wi ele ludzi ma maQo bielizny i czeka na niV, jeWli nie wypierzesz na czas, stracisz klientRw. Deski le spojone, woda cieknie, zalewa spRdnicT, czQowiek przemaka do nitki. PracowaQa teX w pralni Czerwonych Dzieci , gdzie woda pQynie z kranu. Nie trzeba staS na kQadce. Pierze siT pod kranem,a pQucze w balii. Pralnia zamkniTta, wiTc nie tak zimno.Ale para od gorVcej wody wyXera oczy. WracaQa o "siRdmej wieczRr i zaraz kQadQasiT spaS, taka byQa zmordowana. MVX jV biQ. $UmarQa. Nie byliWmy szczTWliwi. ByQa z niej dobra dziewczyna, nie wiedziaQa, co zabawa, spokojna jak trusia. PamiTtam raz, w tQusty czwartek, poQoXyQa siT spaS o Rsmej wieczRr. Oto caQa prawda. Zapytajcie, kogo chcecie. WQaWnie! Zapytajcie jaki ja gQupi! Bo kogo wy siT zapytacie? ParyX jest jak morze. KtRX by tam znaQ ojca Champmathieu? Ale mRwiQem przecie o panu Baloup. Zapytajcie pana Baloup. A teraz, juX nie wiem, czego chcecie ode mnie. OskarXony zamilkQ i wciVX staQ. PowiedziaQ to wszystko donoWnie, prTdko, gQosem ostrym, ochrypQym, surowym, "z jakVW szczeroWciV gniewnV idzikV. Raz przerwaQ, by !ukQoniS siT komuW w tQumie. Niby z czkawkV, wyrywaQy musiT sQowa, ktRrym towarzyszyQy gesty drwala rVbiVcego kolce. Gdy #skoUczyQ, publicznoWS WmiaQa siT do rozpuku. Kiedy na niV spojrzaQ i spostrzegQ ten ogRlny Wmiech, nic nie zrozumiaQ i sam siT zaczVQ WmiaS. PrzewodniczVcy, czQowiek rozwaXny i sprawiedliwy, zabraQ gQos. PrzypomniaQ panom sTdziom przysiTgQym , Xe majster Baloup, stelmach, u ktRrego oskarXony pracowaQ, jak powiada, byQ na prRXno wzywany na Wwiadka. ZbankrutowaQ i nie moXna go byQo odnaleS. Potem, zwracajVc siT do oskarXonego, wezwaQ go, aby uwaXnie sQuchaQ, co mu powie, i dodaQ: Y PowinieneW siT dobrze zastanowiS nad twoim poQoXeniem. CiVXV na tobie powaXne podejrzenia i mogV mieS najzgubniejsze nastTpstwa. OskarXony, we wQasnym interesie twoim wzywam ciT po raz ostatni, wytQumacz siT jasno z tych dwRch rzeczy: naprzRd Yczy przeQaziQeW, czy teX nie przeQaziQeW przez mur ogrodu $Pierrona, czy zQamaQeW gaQV i#ukradQeW jabQka, to jest, czyW #popeQniQ kradzieX poQVczonV zwQamaniem. Po wtRre, tak czy nie, jesteW zwolnionym galernikiem Janem Valjean? "OskarXony potrzVsnVQ gQowV, u, poznaQ go i o_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgBpn cA cqA cA! c7B, cBU7+HBjak czQowiek, ktRry dobrze zrozumiaQ i wie, co ma odpowiedzieS. OtworzyQ usta, $obrRciQ siT do prezesa i rzekQ: Y NaprzRd... Potem spojrzaQ na swV czapkT, na sufit i zamilkQ. Y OskarXony YodezwaQ siT surowym tonem prokurator Y uwaXaj, co czynisz. Nie odpowiadasz na zapytanie. Pomieszanie twoje potTpia ciT.Widoczne jest, Xe nie nazywasz siT Champmathieu, Xe jesteW galernikiem Janem Valjean, ukrywaQeW siT od poczVtku pod nazwiskiem Mathieu, po matce; byQeW w Owernii, urodziQeW siT w Faverolles, gdzie byQeW ogrodnikiem. NiewVtpliwie ukradQeW jabQka w ogrodzie Pierrona, przeskoczywszy mur.Panowie przysiTgli osVdzV. OskarXony usiadQ, ale gdy prokurator skoUczyQ, zerwaQ siT z miejsca i zawoQaQ: Y Jest pan bardzo zQy, panie! To chciaQem powiedzieS. Ale mi nie przyszQo na myWl od razu. Nic nie ukradQem. Tacy ludzie jak ja nie co dzieU jedzV. "SzedQem z Ailly, wQaWnie byQo po ulewie, bagna wylaQy, caQe pole byQo XRQte od piasku, ledwie Xe czasem jakieW !dbQo trawki sterczaQo przy drodze, znalazQem na ziemi !gaQV odQamanV z jabQkami, !podniosQem jV nie wiedzVc, Xemnie za to spotka nieszczTWcie. Od trzech miesiTcy wQRczV mnie po "wiTzieniach i sVdach. DalibRg, nie wiem, co gadaS; WwiadczV przeciw mnie, mRwiV: Odpowiadaj . andarm, poczciwe czQeczysko, trVca mnie Qokciem i szepcze: MRwXe! Y Nie umiem siT tQumaczyS, nie jestem piWmienny, nie uczyQem siT, jestem biedny czQowiek. ZQe bardzo, Xe tego panowie nie widzV. Nie kradQem, "podniosQem z ziemi, co leXaQo. MRwicie Jan Valjean. Jan Mathieu! Nie znam tych ludzi. To pewnie chQopi. Ja pracowaQem u pana Baloup, na bulwarze Hpital. Nazywam siT Champmathieu. BardzoWcie przenikliwi, odgadujVc, gdzie siT urodziQem, bo ja tego nie wiem. Nie kaXdy ma dom do rodzenia siT. To byQoby zbyt !wygodne. Zdaje mi siT, Xe mRj !ojciec i moja matka tuQali siT po drogach: wiTcej nie wiem. Kiedy byQem dzieckiem, nazywano mnie MaQy , teraz#woQajV na mnie Stary . To sVmoje chrzestne imiona. Wybierajcie, ktRre siT wam podoba. ByQem w Owernii, byQem i w Faverolles. Jak to, czy nie moXna byS w Owernii lub w Faverolles i nie byS na galerach? Powiadam wam. Xe nie kradQem i Xe jestem ojciecChampmathieu. ByQem u pana Baloup. u niego mieszkaQem. Nudzicie mnie juX tymi bzdurstwami! Nie rozumiem, dlaczego tak siT wszyscy na mnie uwziTli. Prokurator staQ podczas tego przemRwienia; gdy oskarXony umilkQ, zwrRciQ siT do przewodniczVcego: Y Panie przewodniczVcy, wobec zagmatwanych, ale bardzo zrTcznych zaprzeczeU oskarXonego, ktRry widocznie chce uchodziS za idiotT, ale mu siT to nie uda Y o czym go uprzedzamy YXVdamy, aby pani przeWwietny sVd raczyli "powoQaS WwiadkRw: wiTniRw Breveta, Cochepaille a, Chenildieugo oraz inspektora policji Javerta, i raz jeszcze wezwaS ich do oWwiadczenia siT co do toXsamoWci oskarXonego z galernikiem Janem Valjean. Y ZwrRcT uwagT pana prokuratora YodpowiedziaQ przewodniczVcy Y Xe inspektor policji, Javert, ktRrego obowiVzki powoQywaQy!do stolicy sVsiedniego okrTgu, bezzwQocznie po zQoXeniu zeznania opuWciQ sesjT i miasto. UpowaXniliWmy go do tego za zgodV pana prokuratora i obroUcy oskarXonego. Y To prawda, panie przewodniczVcy YodparQ prokurator. Y W nieobecnoWci inspektora Javerta czujT siT wobowiVzku przypomnieS panom!przysiTgQym, co powiedziaQ on w tym samym miejscu przed kilkoma godzinami. Javert jest czQowiekiem szanowanym. surowoWciV i WcisQoWciV wykonywania sQuXby przynosi zaszczyt swemu urzTdowi, podrzTdnemu wprawdzie, ale wielkiej wagi. Oto sV sQowa jego zeznania: Nie potrzebujTdomysQRw moralnych i dowodRw materialnych, zadajVcych faQsz przeczeniomoskarXonego. PoznajT go doskonale. CzQowiek ten nie nazywa siT Champmathieu: to dawny galernik, bardzo niebezpieczny i bardzo grony, nazwiskiem Jan Valjean. ByQ skazany na dziewiTtnaWcie lat galer za kradzieX z wQamaniem. PiTS "czy szeWS razy usiQowaQ zbiec.OprRcz kradzieXy u Gerwazka i w ogrodzie Pierrona, mam podejrzenie, Xe okradQ jego ekscelencjT nieboszczyka biskupa w Digne. CzTsto go widywaQem bTdVc pomocnikiemnadzorcy wiTzieU w Tulonie. Powtarzam. Xe poznajT go doskonale . To oWwiadczenie, tak dobitne, silnie podziaQaQo na #przysiTgQych i na publicznoWS. Prokurator nalegaQ, aby w nieobecnoWci Javerta przywoQano trzech WwiadkRw, Breveta, Chenildieugo i Cochepaille a, i zapytano ich uroczyWcie. PrzewodniczVcy wydaQ rozkaz wonemu i wkrRtce otworzyQy siT drzwi do izby WwiadkRw. Wony w towarzystwie Xandarma, gotowego daS w razie potrzeby czynnV pomoc,wprowadziQ skazanego "Breveta. PublicznoWS zamilkQa, !wszystkie piersi drXaQy, jakby bito w nich jedno serce. ByQy galernik Brevet miaQ na #sobie kurtkT pRQ czarnV, pRQ szarV, jakV noszV w domach poprawy. MiaQ lat okoQo szeWSdziesiTciu, twarz handlarza, a minT oszusta. ZdarzajV siT czasem takie poQVczenia. W wiTzieniu, do ktRrego siT dostaQ za nowe Qotrostwa, byQ czymW w rodzaju strRXa. Nadzorcy !mawiali o nim: Stara siT byS !uXyteczny . Kapelani chwalili jego poboXnoWS. Nie naleXy "zapominaS, Xe dziaQo siT to za Restauracji. Y Brevet Y rzekQ przewodniczVcy Yskazany jesteW z pozbawieniem praw i $nie moXesz zQoXyS przysiTgi... Brevet spuWciQ oczy. Y JednakXe YmRwiQ dalej przewodniczVcy Ynawet w czQowieku potTpionym przez "prawo, jeWli miQosierdzie boskiedozwoli, moXe postaS jakieW poczucie honoru i sQusznoWci. Do tego to uczucia odwoQujT siT w tej stanowczej godzinie.JeXeli masz je, jak siT spodziewam, zastanRw siT, nim odpowiesz, rozwaX, Xe jedno twe sQowo moXe zgubiS czQowieka, Xe z drugiej stronymoXe ono oWwieciS sprawiedliwoWS. Chwila jest uroczysta, jeszcze masz czas odwoQaS zeznanie, jeXeli sVdzisz, Xe siT omyliQeW. OskarXony, proszT powstaS. Brevet, przypatrz siT dobrze oskarXonemu, zbierz swe wspomnienia i sumiennie powiedz, czy i teraz poznajesz, Xe ten czQowiek jest dawnym twoim towarzyszem z wiTzienia, Janem Valjean? Brevet spojrzaQ na oskarXonego, potem obrRciQ siT do sVdu i rzekQ: YTak, panie przewodniczVcy. Ja pierwszy go poznaQem i obstajT przy swoim. CzQowiek ten jest Janem Valjean, ktRry wszedQ do Tulonu w 1796 roku,a wyszedQ w 1815. Ja opuWciQem galery w rok pRniej. DziW wyglVda na niedoQTgT, widaS wiek przytTpiQ mu pomyWlunek, bo na galerach byQ chytry. PoznajT go stanowczo. Y UsiVd Y rzekQ przewodniczVcy. Y OskarXony,proszT jeszcze staS. Wprowadzono Chenildieugo, galernika skazanego doXywotnio, co moXna byQo poznaS po czerwonej kurcie i zielonej czapce. OdsiadywaQ karT w Tulonie, skVd go !przywieziono na tT sprawT. ByQto niski czQowiek, lat okoQo piTSdziesiTciu, Xwawy, pomarszczony, szczupQy, poXRQkQy, bezczelny, zapalczywy; caQe jego ciaQo, caQa osoba wyraXaQy chorowitV niemoc, a spojrzenie bezmiernV siQT. PrzewodniczVcy skierowaQ do niego prawie te same sQowa codo Breveta. W chwili gdy mu przypominaQ, Xe pozbawienie praw nie pozwala mu na !skQadanie przysiTgi, ChenildieupodniRsQ gQowT i zuchwale spojrzaQ na widzRw. PrzewodniczVcy wezwaQ go, Xeby siT zastanowiQ, i zapytaQ, jak Breveta, czy i teraz poznaje oskarXonego. Chenildieu wybuchnVQ Wmiechem: YDo diabQa! Czy go poznajT! "Przez piTS lat byliWmy przykucido jednego QaUcucha. DVsasz siT, stary? Y ProszT usiVWS Y rzekQ przewodniczVcy. Wony przyprowadziQ Cochepaille a. RRwnieX skazany na doXywotniV katorgT i ubrany czerwono, jak Chenildieu, Cochepaille byQwieWniakiem z Lurdes i !pirenejskim pRQniedwiedziem. PasaQ bydQo w gRrach i z "pastucha staQ siT rozbRjnikiem.Cochepaille byQ rRwnie dziki jak oskarXony, a zdawaQ siT jeszcze bardziej tTpy. ByQ to jeden z tych nieszczTWliwych ludzi, ktRrych natura stwarza na podobieUstwo dzikich zwierzVt, a spoQeczeUstwo wyksztaQca na galernikRw. PrzewodniczVcy staraQ siT go poruszyS kilku patetycznymi i powaXnymi sQowy i zapytaQ, jak tamtych, czy i teraz twierdzi bez wahania i nieodmiennie, Xe poznaje stojVcego przed nim czQowieka. YTo Jan Valjean Y rzekQ Cochepaille. YTen sam, ktRregonazywano Janem Dwigiem ,taki byQ mocny. Za kaXdym potwierdzeniem tych trzech ludzi, widocznie czynionym z dobrV wiarV, rozlegaQ siT miTdzy widzami szmer, zQowrRXbny dla oskarXonego; szmer ten "wzrastaQ i przedQuXaQ siT po kaXdym powtRrzeniu zeznania.OskarXony sQuchaQ ich ze zdumieniem, ktRre wedQug aktu oskarXenia byQo jego gQRwnym Wrodkiem obrony. Po pierwszym zeznaniu Xandarmi, !stojVcy przy nim, sQyszeli, jakmruczaQ pod nosem: Yadne rzeczy! Y Po drugim rzekQ !nieco gQoWniej, z minV prawie zadowolonV: Y Dobrze!! Y Za "trzecim zawoQaQ: Y wietnie!! PrzewodniczVcy zapytaQ go: !Y Czy oskarXony sQyszaQ?? Czychce jeszcze coW powiedzieS? OdpowiedziaQ: !Y ChcT powiedzieS: wietnie! "MiTdzy publicznoWciV wszczTQasiT wrzawa, ktRra ogarnTQa !nawet QawT przysiTgQych. Nie ulegaQo wVtpliwoWci, Xe ten czQowiek byQ zgubiony. Y Woni Y rzekQ przewodniczVcy Y przywrRciS ciszT. Zaraz zamknT posiedzenie. "W tej chwili ktoW poruszyQ siT tuX obok przewodniczVcego i usQyszano okrzyk: Y Brevet, Chenildieu, Cochepaille! SpRjrzcie no tu! Wszyscy, ktRrzy usQyszeli ten gQos, zmartwieli, tak byQ rozpaczliwy i straszny. ZwrRcono oczy w stronT, skVdpochodziQ. JakiW czQowiek, siedzVcy wWrRd widzRw uprzywilejowanych, za sTdziami, powstaQ, pchnVQ drzwiczki kratek oddzielajVcych trybunaQ od sali posiedzeU i wyszedQ na Wrodek. PrzewodniczVcy, prokurator, pan Bamatabois i ze dwudziestu innych poznali go i zawoQali razem: Y Pan Madeleine!! Coraz wiTksze zdziwienie ojca Champmathieu On to byQ w istocie. Lampa ze !stoQu pisarza oWwietlaQa jego twarz. TrzymaQ kapelusz w rTku, Xadnego nieQadu w ubraniu, surdut miaQ starannie !zapiTty pod szyjT. ByQ bardzo blady i trochT drXaQ. Jego wQosy, szpakowate jeszcze, gdy przyjechaQ do Arras, terazzupeQnie zbielaQy. OsiwiaQ przez godzinT pobytu w tym miejscu. !Wszystkie gQowy podniosQy siT. WraXenie byQo nie do opisania. Przez chwilT malowaQo siT na wszystkich twarzach wahanie i niepewnoWS. GQos byQ tak !przenikajVcy, czQowiek, ktRry staQ tam, wydawaQ siT tak spokojny, Xe z poczVtku sala nie zrozumiaQa. Pytano, kto krzyknVQ. Nikt nie chciaQ wierzyS, Xeby ten czQowiek, tak spokojny, zawoQaQ tak przeraliwie. NiepewnoWS ta trwaQa tylko kilka sekund. Nim przewodniczVcy i prokurator wyrzekli sQowo, nim poruszyli siT Xandarmi i woni, czQowiek, ktRrego wszyscy jeszcze w tej chwili nazywali panem Madeleine, zbliXyQ siT do WwiadkRw Cochepaille a, Breveta i Chenildieugo. Y Nie poznajecie mnie?? Y powiedziaQ. Wszyscy trzej, zdumieni, milczeli i tylko skinieniem gQowy wyraXali, Xe go nie poznajV. Cochepaille, onieWmielony, zasalutowaQ przed nim po wojskowemu. Pan Madeleine obrRciQ siT do przewodniczVcego i sTdziRw przysiTgQych i rzekQ cicho: Y Panowie przysiTgli, kaXcie uwolniS oskarXonego. Panie przewodniczVcy, kaX mnie aresztowaS. Nie on, ja jestem czQowiekiem, ktRrego szukacie. Jestem Janem Valjean. Nikt nie oddychaQ. Po pierwszym wstrzVsie zdumienia nastaQo grobowe milczenie. CzuQo siT na sali "religijnV grozT, ktRra zdejmujetQumy, gdy speQnia siT coW wielkiego. Tymczasem twarz przewodniczVcego przybraQa wyraz wspRQczucia i smutku, mrugnVQ na prokuratora i #szepnVQ coW asesorom. ZwrRciQ !siT do publicznoWci i zapytaQ tonem, ktRry wszyscy zrozumieli: Y Czy nie ma tu lekarza?? Prokurator zabraQ gQos: !Y Panowie przysiTgli, dziwny i niespodziewany wypadek, przerywajVcy posiedzenie, budzi w nas, zarRwno jak w was, uczucia, ktRrych wyraXaS nie widzimy potrzeby.Wszyscy znacie, przynajmniej z rozgQosu, szanownego pana Madeleine, mera Montreuil-sur-mer. JeXeli miTdzy publicznoWciV jest lekarz, przyQVczam siT do proWby pana przewodniczVcego i wzywam, aby daQ pomoc lekarskV panu Madeleine i odprowadziQ go do domu. Pan Madeleine nie daQ dokoUczyS prokuratorowi. PrzerwaQ mu tonem Qagodnym, lecz wQadczym. Oto sV jego sQowa; przytaczamy je dosQownie, jak byQy spisane zaraz po sesji przez jednego ze WwiadkRw tej sceny, jak brzmiV jeszcze w uszach tych, co je sQyszeli przed czterdziestu laty: Y DziTkujT panu, panie prokuratorze, ale ja nie zwariowaQem. Zaraz to zobaczycie. O maQo nie #popeQniliWcie wielkiego bQTdu. WypuWScie na wolnoWS tego czQowieka; speQniam obowiVzek, ja jestem tym nieszczTWliwym skazanym. Ja tu jeden widzT jasno i mRwiT prawdT. Na to, co czyniT w tej!chwili, patrzy BRg z nieba i to mi wystarcza. MoXecie mnie !uwiTziS, poniewaX tu jestem. Ajednak postTpowaQem, jak !mogQem najlepiej. UkryQem siT pod innym nazwiskiem, zostaQem bogaty, zostaQem merem; chciaQem wrRciS do grona uczciwych ludzi. WidaS, Xe to niemoXliwe. ZresztV, wielu rzeczy powiedzieS nie mogT, nie bTdT opowiadaQ mego Xycia, kiedyW dowiedzV siT o nim. OkradQem ksiTdza biskupa, to prawda, okradQem Gerwazka Y i to prawda. SQusznie wam powiedziano, Xe Jan Valjean byQ zQoczyUcV bardzo niebezpiecznym. Ale moXe niecaQa wina na niego spada. SQuchajcie, panowie sTdziowie. CzQowiek tak poniXony, jak ja, nie powinien czyniS wyrzutRw OpatrznoWci ani dawaS rad spoQeczeUstwu, ale widzicie, haUba, z ktRrej siT chciaQem wydobyS, jest rzeczV szkodliwV. Galery tworzV galernika. ZapamiTtajcie to sobie, jeWli chcecie. Przed pRjWciem do galer byQem biednym chQopem, nierozgarniTtym, prawie matoQkiem; galery mnie #zmieniQy. ByQem gQupi Y staQem#siT zQy; byQem klocem Y staQem%siT rozpalonV gQowniV. PRniej ocaliQy mnie pobQaXania i dobroS, tak jak zgubiQa surowoWS. Ale przepraszam, panowie tego nie zrozumiecie. W moim mieszkaniu znajdziecie na kominku w popiele monetT dwufrankowV, ktRrV przed siedmiu laty skradQem Gerwazkowi. Nie mamnic wiTcej do dodania. !UwiTcie mnie! MRj BoXe! Pan prokurator porusza gQowV i mRwi; Pan Madeleine oszalaQ . Nie wierzycie mi. Rzecz to smutna. Przynajmniej nie skazujcie tego czQowieka! Tak!I ci mnie nie poznajV. !ChciaQbym, Xeby tu byQ Javert.O, ten by mnie poznaQ! Niepodobna wyraziS, ile byQo Qagodnej i przejmujVcej !melancholii w gQosie, ktRrym tesQowa byQy wymRwione. OdwrRciQ siT do trzech galernikRw i powiedziaQ: Y Nie poznajecie mnie, ale ja was poznajT! Brevet! Przypomnij no sobie... !UmilkQ, zawahaQ siT chwilT i dodaQ: Y Czy przypominasz sobie wQRczkowe szelki w kratkT, ktRre nosiQeW na galerach? Brevet wstrzVsnVQ siT ze zdumienia i obejrzaQ go przeraXonym wzrokiem od stRp do gQowy. On mRwiQ dalej: Y Chenildieu, masz caQe prawe "ramiT przypalone gQTboko, boW jednego dnia przyQoXyQ je do piecyka z rozXarzonymi wTglami, by zniszczyS trzy litery T. F. P. , ktRre jednak mimo to widaS. Odpowiedz, czy to prawda? Y Prawda Y rzekQ Chenildieu. #ZwrRciQ siT do Cochepaille a: YCochepaille, masz przy Qokciulewej rTki datT wypalonV na niebiesko prochem. Jest to data wylVdowania cesarza w Cannes, pierwszego marca 1815 roku. OdwiU rTkaw. Cochepaille odwinVQ rTkaw, wszystkie spojrzenia zwrRciQy siT na jego obnaXone ramiT. !andarm poWwieciQ lampV; data, poznaQ go i o_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgBK cEC iC4 j cCa cD! c}D- cDn8%CCEbyQa tam wypalona. NieszczTWliwy czQowiek zwrRciQ siT ku widzom i sTdziom z uWmiechem, od ktRrego tym, co go widzieli, jeszcze dziW sQabo siT robi, gdy sobie przypomnV. ByQ to uWmiech triumfu i zarazem uWmiech rozpaczy. $Y A wiTc Y widzicie Y rzekQ Y Xe jestem Janem Valjean. W zgromadzeniu tym nie byQo juX ani sTdziRw, ani oskarXycieli, ani XandarmRw! ByQy tylko wzruszone serca i oczy w jeden przedmiot utkwione. KaXdy zapomniaQ o roli, jakV miaQ odegraS; prokurator zapomniaQ, Xe jest tu, by XVdaS wymiaru sprawiedliwoWci, przewodniczVcy YXeby przewodniczyS, obroUca YXebybroniS. Rzecz zdumiewajVca: nie zadano Xadnego zapytania, nie wmieszaQa siT Xadna wQadza. Taka jest wQaWciwoWS podniosQych widowisk, Xe porywajV wszystkie dusze i WwiadkRw czyniV widzami. Nikt moXe nie zdawaQ sobie sprawy z tego, czego doWwiadczaQ, nikt bez wVtpienia nie powiedziaQby, #Xe ujrzaQ tam wielkie WwiatQo, "ale wszyscy czuli siT oWlepieni w swoim wnTtrzu. Nie ulegaQo wVtpliwoWci, Xe stoi przed nimi Jan Valjean. To byQo jasne. Ukazanie siT tego czQowieka wystarczaQo, by rozwikQaS sprawT tak ciemnV przed chwilV. Nie potrzebujVc juX Xadnego objaWnienia, wszyscy obecni, jakby pod wpQywem elektrycznego wstrzVsu, pojTli natychmiast, od jednego rzutu oka, tT prostV a wspaniaQV historiT !czQowieka, ktRry siT oddawaQ po to, aby inny czQowiek nie zostaQ skazany zamiast niego. SzczegRQy, wahania, drobne a moXliwe zarzuty ginTQy w tym wielkim, peQnym WwiatQa zjawisku. WraXenie, ktRre przeminTQo prTdko, ale w tej chwili dziaQaQo nieodparcie. YNie chcT dQuXej przerywaS sesji YciVgnVQ Jan Valjean. YOdchodzT, skoro mnie nie aresztujV. Mam jeszcze kilka spraw do zaQatwienia. Pan prokurator wie, kim jestem, wie, dokVd jadT, i kaXe mnie uwiTziS, kiedy zechce. I skierowaQ siT ku drzwiom "wyjWciowym. aden gQos siT nieodezwaQ, Xadna rTka nie !wyciVgnTQa, by go zatrzymaS. "Wszyscy siT rozstVpili. MiaQ w tej chwili w sobie coW boskiego, co sprawia, Xe tQumy cofajV siT i stajV w szeregu przed jednym czQowiekiem. Wolnym krokiem przeszedQ przez izbT. Nie dowiedziano siT nigdy, kto otworzyQ drzwi, ale to pewne, !Xe otworzyQy siT przed nim na oWcieX. DoszedQszy do nich, odwrRciQ siT i rzekQ: Y Panie prokuratorze, jestem do paUskiego rozporzVdzenia. Potem dodaQ zwracajVc siT do publicznoWci. YWy wszyscy, ktRrzy tu jesteWcie, macie mnie za godnego politowania, nieprawdaX? BoXe mRj! Gdy pomyWlT, czym przed chwilV !mogQem siT staS, uwaXam siT za godnego zazdroWci. Ale "stokroS bym wolaQ, Xeby siT towszystko nie wydarzyQo. WyszedQ, drzwi zamknTQy siT za nim, podobnie jak siT otworzyQy, bo ci, ktRrzy dokonujV wielkich czynRw, mogV byS pewni, Xe zawsze imusQuXy ktoW z tQumu. W niespeQna godzinT potem wyrok sTdziRw przysiTgQych uwolniQ od wszelkiej winy oskarXonego Champmathieu; Champmathieu, bezzwQocznie zwolniony, odchodziQ osQupiaQy, przekonany, Xe wszyscy powariowali, i nic nie rozumiejVcy z tego caQego widowiska. RozdziaQ Rsmy KONSEKWENCJE W jakim zwierciadle pan Madeleine oglVda swoje wQosy "witaQo. Fantyna spTdziQa noc bezsennV, w gorVczce, peQnV zresztV radosnych majaczeU; nad ranem zasnTQa. CzuwajVcaprzy niej siostra Symplicja skorzystaQa z tego snu, Xeby przygotowaS jej nowV porcjT chininy. Zacna siostra od kilku minut zajTta byQa w apteczce i pochylona wpatrywaQa siT z bliska we flaszeczki i proszki, aby widzieS wyranie w tej mgle, ktRrV rozsnuwa na przedmiotach poranny brzask. Nagle odwrRciQa gQowT i krzyknTQa z cicha. Przed niV staQ pan Madeleine. NiedosQyszalnie wszedQ do pokoju. Y Ach, to pan, panie merze! Y zawoQaQa siostra. OdpowiedziaQ szeptem: Y Jak siT ma ta biedna kobieta?? Y W tej chwili niele. Ale byQyWmy bardzo niespokojne. OpowiedziaQa mu, co zaszQo, Xe Fantyna wczoraj byQa bardzo chora, Xe teraz ma siT "lepiej, gdyX zdaje siT jej, Xe pan mer pojechaQ po jej dziecko do Montfermeil. Siostranie WmiaQa pytaS pana mera, ale poznaQa po jego twarzy, Xe nie stamtVd przybywaQ. Y Bardzo dobrze Y rzekQ. Y Siostra miaQa racjT, nie wyprowadzajVc jej z bQTdu. YAle teraz YmRwiQa dalej siostra Y gdy ujrzy pana mera,a nie ujrzy dziecka, co jej powiemy? MyWlaQ przez chwilT. Y BRg nas natchnie Y powiedziaQ. Y Ale przecieX nie moXna bTdzie skQamaS Y szepnTQa pRQgQosem siostra. RozwidniaQo siT w pokoju. wiatQo dzienne padQo na twarz pana Madeleine. Siostra przypadkiem podniosQa oczy. $Y O mRj BoXe!! Y zawoQaQa. Y Co siT panu staQo?? Ma pan wQosy zupeQnie siwe! Y Siwe?? Y powtRrzyQ. Siostra Symplicja nie miaQa zwierciadQa; poszukaQa w pudeQku i wyjTQa lusterko, ktRrego lekarz uXywaQ dla przekonania siT, Xe chory umarQ i juX nie oddycha. Pan Madeleine wziVQ lusterko, obejrzaQ w nim swoje wQosy i powiedziaQ: Y RzeczywiWcie!! WymRwiQ to sQowo obojTtnie, jakby myWlaQ o czym innym. SiostrT przejVQ mrRz, jak gdyby w tym wszystkim przeczuwaQa coW nieznanego. ZapytaQ: Y Czy mogT jV zobaczyS?? Y Czy pan mer nie sprowadzi "jej dziecka?? Y oWmieliQa siT zapytaS siostra. Y NiewVtpliwie, ale na to potrzeba najmniej dwRch lub trzech dni. Y Gdyby teraz nie zobaczyQa !pana mera Y rzekQa nieWmiaQo !siostra Y nie wiedziaQaby, Xe pan mer powrRciQ; Qatwiej $byQoby zaleciS jej cierpliwoWS, a gdy przywiozV dziecko, pomyWli sobie po prostu, Xe pan mer przyjechaQ razem z nim. Uniknie siT tym sposobem kQamstwa. Pan Madeleine zamyWliQ siT i rzekQ po chwili ze spokojnV powagV: Y Nie, siostro, muszT jV widzieS. Czasu mam, byS moXe, niewiele. Zakonnica nie spostrzegQa chyba tego byS moXe , ktRre nadawaQo jakieW tajemnicze i osobliwe znaczenie sQowom mera. OdpowiedziaQa z uszanowaniem i spuszczajVc oczy: Y W takim razie, proszT. Ona wprawdzie Wpi, ale pan mer moXe wejWS. !ZwrRciQ uwagT, Xe drzwi le !siT domykajV i Xe skrzypienie moXe rozbudziS chorV, po czym wszedQ do pokoju %Fantyny, zbliXyQ siT do QRXka i#odsQoniQ firanki. SpaQa. Oddech wychodziQ z jej piersi z tragicznym Wwistem, ktRry jest wQaWciwy tego rodzaju chorobom i rozdziera serca matek czuwajVcych w nocy nad snem dziecka, ktRre ma umrzeS. Pan Madeleine staQ czas pewien nieruchomo przy tym !QRXku, patrzVc to na chorV, to na krucyfiks, podobnie jak przed dwoma miesiVcami, kiedy po raz pierwszy odwiedziQ jV w tym schronieniu. Ona spaQa, on "modliQ siT; tylko Xe teraz, po dwRch miesiVcach, jej wQosy !zaczTQy siwieS, a jego staQy siT caQkiem biaQe. !Siostra nie weszQa z nim. StaQ przy QRXku, z palcem na ustach, jakby komuW w sali nakazywaQ milczenie. Fantyna otworzyQa oczy, ujrzaQa go i zapytaQa spokojnie, z uWmiechem: Y A Kozeta?? Fantyna szczTWliwa OdpowiedziaQ coW, czego nigdypotem nie mRgQ sobie przypomnieS. Na szczTWcie uprzedzony !przez siostrT lekarz przyszedQ z pomocV panu Madeleine. Y Moje dziecko Y rzekQ Y !uspokRj siT. Twoja cRrka jest tutaj. !Oczy Fantyny rozjaWniQy siT i !rozWwietliQy caQV jej twarz. "ZQoXyQa rTce jak do modlitwy, wyraXajVcej wszystko, co moXe byS najmocniejszego i najQadniejszego zarazem. Y Ach!! Y zawoQaQa Y przynieWcie mi jV!! Tkliwe zQudzenie matki! KozetawciVX byQa dla niej maQym !dzieckiem, ktRre trzeba nosiS. YJeszcze nie teraz YodparQ lekarz Yjeszcze nie w tej chwili. Masz gorVczkT. Widok dziecka wzruszyQby ciT i zaszkodziQ. Trzeba siT najprzRd wyleczyS. PrzerwaQa mu gwaQtownie: YPrzecieX juX jestem zdrowa! Powiadam panu, Xe wyzdrowiaQam! Co za osioQ z tego doktora! ChcT zobaczyS moje dziecko! YA co Y rzekQ doktor Y widzisz, jak siT unosisz? DopRki tak bTdziesz postTpowaS, nie pozwolT ci !zobaczyS dziecka. Nie doWS je "widzieS, trzeba XyS dla niego. Gdy bTdziesz rozsVdna, sam jeprzyprowadzT. !Biedna matka spuWciQa gQowT. YPanie doktorze, przepraszam,bardzo pana przepraszam. Dawniej nigdy bym tak nie powiedziaQa jak teraz, ale tyle#przeszQam nieszczTWS, Xe juX czasami nie wiem, co mRwiT. Rozumiem, obawia siT pan wzruszenia, bTdT czekaQa tak dQugo, jak pan kaXe, ale przysiTgam panu, Xe nie zaszkodzi mi widok mojej cRrki. WidzT jV, od wczoraj wieczRr nie spuszczam jej z oczu. Wie pan, gdyby mi jV teraz przyniesiono, mRwiQabym do niej jak najspokojniej. Tak. To przecieX zwyczajna rzecz, Xe chcT zobaczyS moje dziecko, po ktRre trzeba byQo specjalnie jechaS do Montfermeil, ale siT nie gniewam. Wiem dobrze, Xe bTdT szczTWliwa. CaQV noc oglVdaQam jakieW biaQe !przedmioty i ludzi, ktRrzy siT do mnie uWmiechali. Kiedy pan doktor zechce, przyniesie mi KozetT. Nie mam juX gorVczki,bo jestem zdrowa. CzujT, Xe #mnie juX nic nie boli; ale bTdT "leXaQa, jakbym byQa chora; ani siT ruszT, Xeby siT przypodobaS tym tutejszym paniom. Kiedy siT przekonajV, Xe jestem spokojna, powiedzV: Trzeba jej oddaS dziecko . Pan Madeleine usiadQ na $krzeWle przy QRXku. OdwrRciQa siT ku niemu, widocznie #usiQujVc okazaS siT grzecznV, jak mRwiQa osQabiona "chorobV, ktRra zbliXa ludzi do !dzieciUstwa; spodziewaQa siT, Xe gdy jV zobaczV tak spokojnV, przyprowadzV jej !KozetT. Ale choS chciaQa, nie mogQa siT powstrzymaS od zadania tysiVca pytaU panu Madeleine. Y Czy szczTWliwie pan odbyQ podrRX, panie merze? O, jaki pan dobry, Xe pan po niV jedziQ! Niech mi pan przynajmniej powie, jak ona wyglVda? Czy jej nie zmTczyQapodrRX? Ach, nie pozna mnie! ZapomniaQ mnie juX dawno biedny robaczek! Dzieci nie "majV pamiTci. Jak ptaszki. DziWwidzV to, jutro tamto i nie myWlV o niczym. Czy miaQa WwieXV bieliznT? Czy ci Thnardierowie czysto jV trzymali? Jak jV karmili? Ach, ile wycierpiaQam, Xeby pan wiedziaQ, zadajVc sobie te wszystkie pytania wtedy, kiedy byQam w nTdzy. Ale terazto juX minTQo! Jestem !szczTWliwa! O, jakbym chciaQa jV zobaczyS! Panie merze, jaka ona, czy Qadna? Prawda, Xe moja cRrka jest piTkna? Pewnie bardzo zmarzQ pan w dyliXansie! Czyby nie moXna przyprowadziS jej chociaX ha chwileczkT? Zaraz by jV zabrali z powrotem! Niech pan powie, przecieX pan jest tu gospodarzem. Niech pan kaXe! WziVQ jV za rTkT. !YKozeta jest piTkna Y rzekQ. YKozeta ma siT dobrze, wkrRtce jV zobaczysz, ale trzeba siT uspokoiS. Za duXo mRwisz, wyciVgasz rTkT spod koQdry, a to wywoQuje kaszel. RzeczywiWcie, Fantyna !kaszlaQa krztuszVc siT prawie za kaXdym sQowem. UsQuchaQa bez sprzeciwu, gdyXbaQa siT, Xe jeWli bTdzie nalegaS zbyt gwaQtownie, przestanV ufaS jej opanowaniu i uwaXaS jV za zdrowszV. ZaczTQa mRwiS o rzeczach obojTtnych. YPrawda, Xe Montfermeil to Qadna miejscowoWS? W lecie przyjeXdXajV tam na wycieczki. Czy Thnardierom dobrze siT powodzi? MaQo kto !tamtTdy jedzi. Ich oberXa to raczej garkuchnia. Pan Madeleine ciVgle trzymaQ #jV za rTkT i patrzyQ na niV z trwogV; najwidoczniej po to przyszedQ, Xeby jej coW powiedzieS, ale teraz zawahaQsiT. Po skoUczonej wizycie !lekarz odszedQ. ZostaQa z nimi tylko siostra Symplicja. Po chwili milczenia Fantyna zawoQaQa nagle: &Y SQyszT jV, mRj BoXe, sQyszT jV! WyciVgnTQa rTkT ruchem nakazujVcym milczenie, wstrzymaQa oddech i zaczTQa sQuchaS w zachwycie. JakieW dziecko bawiQo siT na podwRrzu; dziecko odwiernej "lub teX moXe jakiejW robotnicy.Przypadki takie zdarzajV siT czTsto, biorVc udziaQ w tajemniczej reXyserii zQowrogich wydarzeU. Dziecko dziewczynka YbiegaQo, moXe dla rozgrzewki, WmiaQo siT i WpiewaQo gQoWno. Niestety! WWrRd jakXe smutnych nieraz "wydarzeU bawiV siT dzieci! TT to dziewczynkT usQyszaQa Fantyna. "Y O Y mRwiQa dalej Y to moja Kozeta, poznajT jej gQos. Dziecko oddaliQo siT gdzieW, #gQos zamilkQ. Fantyna sQuchaQa jeszcze, potem twarz jej zachmurzyQa siT i pan Madeleine usQyszaQ, jak szepnTQa cicho: YNiegodziwy lekarz, nie pozwala mi zobaczyS mojej cRreczki. Ten czQowiek ma bardzo zQV twarz. WkrRtce jednak wrRciQy !wesoQe myWli. I znowu mRwiQa do siebie, leXVc z gQowV na poduszce: YO, bTdziemy szczTWliwe! NajprzRd dostaniemy maQy ogrRdek! Pan Madeleine nam #obiecaQ. Moja cRrka bTdzie siT bawiS w ogrRdku. Pewnie juX zna abecadQo, ja jV nauczT sylabizowaS. BTdzie goniS motyle po trawie. A ja bTdT na$niV patrzeS. PRniej przystVpi do pierwszej komunii. Kiedy bTdzie jej pierwsza komunia? ZaczTQa rachowaS na palcach. "Y... Jeden, dwa, trzy, cztery... ma siedem lat. Za piTS lat. BTdzie miaQa biaQy welon, aXurowe poUczoszki, bTdzie wyglVdaS jak maQa kobieta. O,moja dobra siostro, nie wiesz nawet, jaka ja jestem gQupia, !juX myWlT o pierwszej komunii mojej cRrki. I zaczTQa siT WmiaS. #PuWciQ rTkT Fantyny. SQuchaQ jej sQRw, niby wiejVcego wiatru, ze spuszczonV gQowV, pogrVXony w myWlach bez dna. Nagle przestaQa mRwiS; !machinalnie podniRsQ gQowT i spojrzaQ. Fantyna staQa siT przeraXajVca. "Nie mRwiQa juX, nie oddychaQa;na wpRQ podniosQa siT na poWcieli, wychudQe ramiT ukazaQo siT spod koszuli, jej twarz, przed chwilV promienna, zbladQa trupio, zdawaQa siT widzieS coW potwornego przed sobV, w drugim koUcu sali, oczami rozszerzonymi strachem. &Y BoXe mRj!! Y zawoQaQ. Y Co cijest, Fantyno? Nie odpowiedziaQa, nie oderwaQa wzroku od tego czegoW, co zdawaQa siT #widzieS, jednV rTkV dotknTQa jego ramienia, a drugV daQa znak, Xeby siT obejrzaQ. #OdwrRciQ siT i ujrzaQ Javerta. Javert zadowolony Oto, co siT staQo. BiQo pRQ do pierwszej po pRQnocy, gdy pan Madeleine #opuWciQ salT posiedzeU sVdu w Arras. WrRciQ do oberXy w sam czas, by odjechaS dyliXansem, w ktRrym, jak pamiTtamy, !zamRwiQ miejsce. Przed szRstVrano przyjechaQ do Montreuil-sur-mer, oddaQ na poczcie list do pana Laffitte a i poszedQ do szpitala odwiedziS FantynT. Tymczasem, zaledwie opuWciQ salT sVdu, prokurator, ochQonVwszy z pierwszego wraXenia, zabraQ gQos, ubolewaQ nad szaleUstwem szanownego mera miasta Montreuil-sur-mer, oWwiadczyQ, Xe ten dziwaczny wypadek, ktRry siT pRniej wyjaWni, w niczym nie zmieni !jego przeWwiadczenia i XVdaQ skazania Champmathieu, prawdziwego Jana Valjean oczywiWcie. UpRr prokuratora byQ w widocznej sprzecznoWci z uczuciami wszystkich Yi #publicznoWci, i sVdu, i sTdziRwprzysiTgQych. ObroUca z QatwoWciV zbiQ wnioski prokuratora, twierdzVc, Xe zeznanie pana Madeleine, to jest prawdziwego Jana Valjean, zmieniQo zupeQnie !postaS rzeczy i Xe przysiTgli majV teraz przed sobV czQowieka niewVtpliwie niewinnego. ZakoUczyQ kilkomaustTpami, nienowymi niestety,o pomyQkach sVdowych itd. , itd. PrzewodniczVcy, streszczajVc przebieg procesu, stanVQ po stronie obroUcy i w kilka minut pRniej Qawa przysiTgQych uwolniQa oskarXonego Champmathieu. Ale prokuratorowi potrzebny byQ Jan Valjean i nie majVc juX Champmathieu, chwyciQ siTMadeleine a. BezzwQocznie po uwolnieniu Champmathieu zamknVQ siT w pokoju narad z przewodniczVcym sVdu. Naradzali siT nad potrzebV ujTcia osoby pana mera miastaMontreuil-sur-mer . To zdanie, z nadmiernV iloWciV drugich przypadkRw, prokurator napisaQ wQasnorTcznie w raporcie do prokuratora generalnego. Gdy pierwsze wzruszenie przeminTQo, przewodniczVcy oznaQ go i o_Goo(_<(rkP\)`nk&k{Ap cE! cE cLFo r cF+ cG6LuGnie bardzo siT opieraQ. SprawiedliwoWS musiaQa iWS swoim torem. A przy tym, jeWli mamy wyznaS caQV prawdT, przewodniczVcy byQ czQowiekiem dobrym i doWS rozumnym, lecz zarazem zapalonym rojalistV i uraziQo go wielce, Xe mer miasta Montreuil-sur-mer, mRwiVc o wylVdowaniu w Cannes, powiedziaQ: cesarz, a nie Buonaparte. WysQano wiTc nakaz aresztowania. Prokurator wysQaQ go przez umyWlnego kuriera, polecajVc wykonanie inspektorowi policji Javertowi. Wiemy, Xe Javert powrRciQ do Montreuil-sur-mer zaraz po zQoXeniu zeznania. WstawaQ wQaWnie, gdy kurier wrTczyQ mu rozkaz uwiTzienia i dostawienia pana Madeleine. Kurier, czQek rozgarniTty, "naleXaQ sam do policji i w kilkusQowach objaWniQ Javerta o tym, co zaszQo w Arras. Rozkaz aresztowania, podpisany przez prokuratora, brzmiaQ, jak nastTpuje: Inspektor Javert uwiTzi osobnika Madeleine a, mera Montreuil-sur-mer, w ktRrym na sesji dzisiejszej rozpoznano uwolnionego galernika Jana Valjean. Kto by nie znaQ Javerta i zobaczyQ go w chwili, gdy wchodziQ do przedsionka szpitala, wcale by siT nie domyWliQ tego, co zaszQo, i powiedziaQby, Xe ma minT !najpospolitszV w Wwiecie. ByQ chQodny, spokojny, szpakowate wQosy miaQ gQadkozaczesane na skroniach, wszedQ na schody powoli, jak zwykle. Lecz zadrXaQby ten, kto by go znaQ bliXej, przypatrzywszy mu siT z uwagV. Zapinka jego skRrzanego koQnierzyka, zamiast byS na karku, !przesunTQa siT pod lewe ucho. ByQ to znak niesQychanego wzburzenia. Javert, regularny jak zegarek, nie dopuszczaQ zaniedbania ani w obowiVzkach, ani w umundurowaniu; surowy dla zbrodniarzy, byQ tak samo nieubQagany dla guzikRw swojego surduta. eby le zapiVS koQnierz, musiaQ doznaS wielkiego wzruszenia, ktRre by nazywaS moXna wewnTtrznym trzTsieniem ziemi. PrzyszedQ caQkiem zwyczajnie,wziVQ po drodze z odwachu kaprala i czterech XoQnierzy, pozostawiQ ich na podwRrku i zapytaQ o pokRj Fantyny odwiernV, ktRra nie zaniepokoiQa siT wcale, przyzwyczajona do widoku ludzi uzbrojonych pytajVcych o pana mera. StanVwszy pod drzwiami pokoju Fantyny, Javert "przekrTciQ klucz, otworzyQ je zostroXnoWciV wQaWciwV pielTgniarzom i szpiclom i wszedQ. !DokQadnie mRwiVc, nie wszedQ.StanVQ w drzwiach na pRQ otwartych, w kapeluszu na #gQowie, z dQoniV zaQoXonV za surdut zapiTty pod szyjT. Pod pachV dostrzec moXna byQo "oQowianV gaQkT ogromnej laski,ukrytej za plecami. "StaQ tak przez chwilT i nikt niespostrzegQ jego obecnoWci. Nagle Fantyna podniosQa oczy,ujrzaQa go i pokazaQa panu Madeleine. Kiedy spojrzenie pana Madeleine spotkaQo wzrok Javerta, Javert, milczVcy, nieruchomy, nie postTpujVc ni krokiem naprzRd, staQ siT straszny. Najbardziej przeraXajVcym uczuciem ludzkim bywa czasem radoWS. ByQa to twarz szatana, ktRry odnalazQ swego potTpieUca. Javert, choS tak przeraXajVcy, zgoQa nie wyglVdaQ nikczemnie. PrawoWS, szczeroWS, otwartoWS, przekonanie i poczucie obowiVzku to uczucia, ktRre le skierowane,mogV staS siT ohydne, ale przy caQej ohydzie nie przestajV byS wielkie; ich majestat, wQaWciwy sumieniu ludzkiemu, trwa i wWrRd potwornoWci. SV to cnoty, #ktRre zbQVdziQy, i to jest ich przywarV. NieubQagana, uczciwa radoWS fanatyka wWrRd najsroXszego okrucieUstwa zachowuje blask posTpnie szanowny. Ani siT domyWlaQ Javert, Xe w swym wspaniaQym szczTWciu byQ godzien litoWci, jak kaXda triumfujVca ciemnota. Nic bardziej przejmujVcego i nic straszniejszego od tej twarzy,ktRra byQa obrazem tego, co moXna by nazwaS caQym zQem dobra. WQadza odzyskuje swe prawa Fantyna nie widziaQa Javerta od dnia, w ktRrym pan mer wyrwaQ jV ze szponRw tego czQowieka. Jej chory mRzg nic "nie rozumiaQ, ale nie wVtpiQa, Xe przychodzi po niV. Nie mogVc znieWS widoku tej strasznej postaci, czuQa, Xe umiera; ukryQa twarz w dQoniach i zawoQaQa z rozpaczV: Y Panie Madeleine, niech mnie pan ratuje! Jan Valjean Y odtVd inaczej nazywaS go nie bTdziemy YwstaQ. OdezwaQ siT do Fantyny najspokojniejszym, najQagodniejszym gQosem: Y Nie obawiaj siT. On nie przyszedQ po ciebie. "Potem obrRciQ siT do Javerta i rzekQ: Y Wiem, czego pan tu szuka. Javert odpowiedziaQ: Y No, prTdko! SQowa te wyrzekQ z jakimW akcentem nieokieQznanym i frenetycznym. Nie byQ to gQos ludzki. ByQ to ryk. Nie postVpiQ wedQug zwyczaju,nie wyQuszczyQ powodu przyjWcia; nie pokazaQ nakazu aresztowania. Dla niego Jan Valjean byQ tajemniczym i nie ujTtym przeciwnikiem walki, piekielnym atletV, z ktRrym "pasowaQ siT od piTciu lat, nie mogVc go powaliS. To aresztowanie byQo nie poczVtkiem, lecz koUcem. OgraniczyQ siT wiTc do powiedzenia: No, prTdko! Tak mRwiVc nie postVpiQ ani kroku, rzuciQ tylko na Jana Valjean spojrzenie niby harpun, ktRrym zwykQ byQ gwaQtownie przyciVgaS ku sobie swe ofiary. Takie to wQaWnie spojrzenie padQo przed dwoma miesiVcami"na FantynT i przeniknTQo jV doszpiku koWci. Na krzyk Javerta Fantyna otworzyQa oczy. Ale pan mer $byQ przy niej, czegRX miaQa siT lTkaS? Javert postVpiQ na Wrodek pokoju i wrzasnVQ: Y No, idziesz czy nie?! !NieszczTWliwa rozejrzaQa siT !dokoQa. Nie byQo nikogo prRcz zakonnicy i pana mera. Do kogo mogQo siT stosowaS to poniXajVce tykanie? Tylko do niej. ZadrXaQa. WRwczas ujrzaQa rzecz !niesQychanV, tak niesQychanV,Xe nic podobnego nie zjawiQo siT jej nawet w najczarniejszych gorVczkowych majaczeniach. UjrzaQa, jak szpicel Javert chwyciQ za koQnierz pana mera; widziaQa, jak pan mer %schyliQ gQowT. ZdawaQo siT jej, Xe Wwiat siT wali. RzeczywiWcie, Javert wziVQ Jana Valjean za koQnierz. Y Panie merze!! Y zawoQaQa Fantyna. Javert parsknVQ Wmiechem, strasznym Wmiechem, ktRry obnaXyQ jego wszystkie zTby. Y Nie ma tu juX pana mera!! Jan Valjean nie usiQowaQ uwolniS siT od rTki trzymajVcej go za koQnierz, rzekQ tylko: Y Javert... Javert przerwaQ. Y Nazywaj mnie panem inspektorem. "Y Panie Y rzekQ Jan Valjean Y chciaQbym powiedzieS panu sQowo na stronie. Y GQoWno!! MRw gQoWno! Y odpowiedziaQ Javert. Y Do mniemRwi siT tylko gQoWno!! Jan Valjean mRwiQ dalej zniXonym gQosem: Y Mam do pana proWbT... Y Powiadam ci, mRw gQoWno. Y Kiedy to tylko dla pana uszu... Y Co mnie to obchodzi?? Nie bTdT sQuchaQ! Jan Valjean zwrRciQ siT do "niego i rzekQ prTdko i po cichu:YNiech mi pan da trzy dni! Trzy dni, Xebym mRgQ sprowadziS dziecko tej nieszczTWliwej kobiety! ZapQacT, ile bTdzie trzeba! MoXe mi pan towarzyszyS. YKpisz, czy co? Y krzyknVQ Javert. YPatrzajcie go! Nie myWlaQem, XeW taki gQupi! Chcesz, abym ci daQ trzy dni czasu do ucieczki! Powiadasz, Xe pojedziesz po dziecko tej Fantyny! Ach! To wyborne! To wspaniale! Fantyna wstrzVsnVQ dreszcz. "YPo moje dziecko! Y zawoQaQa. Y Po moje dziecko! WiTc jej tunie ma! Siostro, odpowiedz, gdzie Kozeta! ChcT widzieS moje dziecko! Panie Madeleine! Panie merze! Javert tupnVQ nogV. YTeraz ta znowu! BTdziesz ty milczaQa, hultajko? PrzeklTty kraj, gdzie galernicy sV urzTdnikami, a nierzVdnice "pielTgnuje siT jak hrabiny! Tak,ale to siT zmieni; czas byQ wielki! !SpojrzaQ uwaXnie na FantynT i dodaQ chwytajVc garWciV za chustkT, koszulT i koQnierz surduta Jana Valjean: Y Powiadam ci, Xe nie ma juX pana Madeleine, Xe nie ma juX pana mera. Jest tylko zQodziej,rozbRjnik, galernik nazwiskiemJan Valjean; jego trzymam w rTku, rozumiesz? #Fantyna zerwaQa siT z QRXka i wsparQszy siT o porTcz wychudQymi rTkami, patrzyQa na Jana Valjean, patrzyQa na Javerta, patrzyQa na zakonnicT; otworzyQa usta, "jakby chciaQa mRwiS, rzTXenie#wydarQo jej siT z gardQa, zTby zazgrzytaQy, konwulsyjnie wyciVgnTQa ramiona, otworzyQa dQonie i zaczTQa poruszaS nimi dookoQa, jak ktoW, kto tonie, a potem nagle opadQa na poduszki. GQowa jej !uderzyQa o krawTd QRXka i opadQa na pierW, usta pozostaQy otwarte, powieki podniesione, oczy zgasQe. ByQa martwa. !Jan Valjean poQoXyQ rTkT na !rTce Javerta, ktRry go trzymaQ#za szyjT, otworzyQ jV jak rTkTdziecka i powiedziaQ: Y ZabiQeW tT kobietT. !YCzy siT to wreszcie skoUczy?!$Y krzyknVQ Javert wWciekQy. Y Nie po to przyszedQem, Xeby sQuchaS gadania. Nie traSmy czasu; straX jest na dole, ruszajmy zaraz albo QaUcuszki!W kVcie pokoju staQo stare Xelazne QRXko, doWS zniszczone, na ktRrym sypiaQysiostry, gdy czuwaQy w nocy. Jan Valjean podszedQ do QRXka, rozbiQ je w mgnieniu !oka Y zadanie jakXe Qatwe dla takich, jak jego, muskuQRw Y #ujVQ dQoniV najgrubszy prTt i spojrzaQ na Javerta. !Javert cofnVQ siT ku drzwiom. Jan Valjean, trzymajVc sztabT"XelaznV w dQoni, szedQ z wolnado QoXa Fantyny. StanVwszy przy nim, obrRciQ siT do Javerta i rzekQ ledwie dosQyszalnym gQosem: Y Nie radzT panu przeszkadzaS mi teraz. To pewne, Xe Javert w tej chwili drXaQ. PrzyszQo mu na myWl, Xeby #wyjWS i zawoQaS wartT, ale Jan!Valjean mRgQ skorzystaS z tej !chwili i uciec. PozostaQ wiTc, ujVQ swV laskT za cieUszy koniec i oparQ siT o ramT drzwi, nie spuszczajVc z oczuJana Valjean. Jan Valjean wsparQ QokieS na krawTdzi QRXka, a czoQo na dQoni i patrzyQ na nieruchomo leXVcV FantynT. StaQ tak, pogrVXony w zadumie, milczVci najwidoczniej rozmyWlajVc nie o rzeczach tego Wwiata. I twarz jego, i postawa wyraXaQy tylko niewymownV #litoWS. DumaQ tak przez chwilT,a potem pochyliQ siT ku Fantynie i przemRwiQ do niej cicho. Co jej powiedziaQ? Co mRgQ powiedzieS ten wyrzutek spoQeczeUstwa tej umarQej kobiecie? Jakie to byQy sQowa?"Nikt na ziemi nie usQyszaQ ich. Czy sQyszaQa je umarQa? IstniejV rozrzewniajVce #zQudzenia, ktRre Ykto wie YsV moXe wzniosQymi prawdami! To jedno nie ulega wVtpliwoWci, Xe siostra Symplicja, jedyny Wwiadek tego, co siT dziaQo, czTsto powtarzaQa, Xe w chwili gdy Jan Valjean szeptaQdo ucha Fantyny, widziaQa wyranie, jak na jej bladych wargach i w zamglonych renicach, peQnych grobowegozdziwienia, wykwitQ cudowny uWmiech. Jan Valjean ujVQ w obie rTce #gQowT Fantyny i uQoXyQ jV na poduszce, jak matka ukQada gQowT dziecka, potem zawiVzaQ tasiemkT przy jej koszuli i wsunVQ wQosy pod czepek. To uczyniwszy zamknVQ jej powieki. Twarz Fantyny wydaQa siT w tej chwili jakby oWwietlona. #mierS Y to wejWcie do wielkiejWwiatQoWci. "RTka Fantyny zwisaQa z QRXka.!Jan Valjean uklVkQ, podniRsQ jV ostroXnie i ucaQowaQ. Potem powstaQ i obracajVc siTdo Javerta, powiedziaQ: Y Teraz jestem do dyspozycji. GrRb przyzwoity Javert zamknVQ Jana Valjean w wiTzieniu miejskim. Aresztowanie pana Madeleine wywoQaQo w Montreuil-sur-merwielkie wraXenie, a WciWle mRwiVc YniezwykQy wstrzVs. Ze smutkiem atoli wyznaS musimy, Xe na to jedno tylko sQowo: byQ galernikiem , opuWcili go prawie wszyscy. W ciVgu niespeQna dwRch godzin zapomniano wszystko, cokolwiek dobrego uczyniQ, i staQ siT on juX tylko galernikiem. To prawda, Xe nie znano jeszcze szczegRQowo wydarzenia w Arras. Przez caQydzieU sQychaS byQo we wszystkich dzielnicach miasta rozmowy tego rodzaju: Y Wie pani? To dawny galernik! Y Kto taki? Y Mer. Y Jak to? Pan Madeleine? Y A tak. Y Doprawdy? YNie nazywa siT Madeleine: ma jakieW okropne nazwisko, Bejean, Bojean. YO, !mRj BoXe! YAresztowany! Siedziw wiTzieniu miejskim, dopRki !go nie przeniosV! DopRki go nie przeniosV? WiTc go przeniosV gdzie indziej? DokVd? Stanie przed sVdem za dawno popeQniony rozbRj. YJa siT tego domyWlam. Zanadto byQ dobry, zanadto doskonaQy, zanadto sQodki. Nie przyjVQ orderu, dawaQ pieniVdze wszystkim maQym hultajom, ktRrych spotkaQ na drodze. Zawsze mi na myWl !przychodziQo, Xe kryje siT podtym jakaW paskudna historia. ZwQaszcza salony byQy na ten temat jednomyWlne. Pewna stara dama, prenumeratorka "dziennika BiaQa ChorVgiew , "uczyniQa uwagT, ktRrej gQTbi przeniknVS niepodobna: Y Wcale mnie to nie smuci. BTdzie to nauka dla bonapartystRw! Tak znikQo w Montreuil-sur-mer widmo, ktRre siT zwaQo panem Madeleine. Tylko kilka osRb pozostaQo wiernych jego #pamiTci. Do tej liczby naleXaQa jego stara odwierna. Wieczorem tego dnia zacna staruszka siedziaQa w swej stancyjce, przeraXona, rozmyWlajVc smutnie. Fabryka !caQy tydzieU byQa zamkniTta, brama zasuniTta ryglami, ulica pusta. W domu byQy tylko dwiezakonnice: siostra Perpetua i siostra Symplicja, czuwajVce przy ciele Fantyny. Gdy zbliXyQa siT godzina, w ktRrej pan Madeleine zwykle powracaQ do domu, poczciwa odwierna machinalnie siT podniosQa, wziTQa z szalki klucz i WwiecT, ktRrV mu podawaQa, gdy wchodziQ na "gRrT do siebie; klucz zawiesiQana gwodziu i postawiQa obok WwiecT, jakby go oczekiwaQa. !PRniej usiadQa na krzeWle i #pogrVXyQa siT w rozmyWlaniach.Biedna staruszka czyniQa to wszystko nie zdajVc sobie sprawy. UpQynTQo przeszQo dwie godziny, gdy siT ocknTQa i zawoQaQa: Y Chryste Panie!! ZawiesiQam na gwodziu jego klucz! W tej chwili otworzyQo siT okienko strRXRwki, przez otwRr wsunTQa siT rTka, $wziTQa klucz, WwiecT i zapaliQa!jV od QojRwki stojVcej obok. Odwierna podniosQa oczy, otworzyQa usta, krzyk zamarQ jej w gardle. "ZnaQa tT rTkT, to ramiT, ten rTkaw surduta. To byQ pan Madeleine. Przez kilka sekund nie mogQa wyrzec sQowa, jakby #poraXona, jak mRwiQa pRniej, opowiadajVc swojV przygodT. Y MRj BoXe, panie merze Y zawoQaQa na koniec Y myWlaQam, Xe pan jest... ZatrzymaQa siT, koniec zdania zaprzeczyQby bowiem peQnemuszacunku poczVtkowi. Jan Valjean na zawsze pozostaQ wjej oczach panem merem. DokoUczyQ za niV: YW wiTzieniu. ByQem tam. WyQamaQem kratT w oknie, skoczyQem z dachu i jestem tutaj. IdT do mojego pokoju, proszT poprosiS do mnie siostrT SymplicjT. Zapewne czuwa przy tej nieszczTWliwej kobiecie. Staruszka poWpiesznie wykonaQa polecenie. Niczego jej nie nakazywaQ, byQ pewny, Xe strzec go bTdzie lepiej, niXby on sam siebie strzec umiaQ. Nigdy nie dowiedziano siT, w jaki sposRb wszedQ na podwRrko nie otwierajVc bramy. Wprawdzie miaQ zawsze przy sobie klucz do maQych, bocznych drzwi, ale zapewne zrewidowano go w wiTzieniu i odebrano mu go. Rzecz ta nie zostaQa wyjaWniona. WszedQ na schody prowadzVcedo jego pokoju. Kiedy znalazQ siT na gRrze, pozostawiQ lichtarz na ostatnim stopniu schodRw, otworzyQ drzwi i po omacku zamknVQ okno i okiennice, potem powrRciQ po WwiecT i wszedQ do pokoju. !OstroXnoWS ta byQa konieczna:!pamiTtamy przecieX, Xe z ulicy moXna byQo widzieS jego okno."PopatrzyQ dokoQa, na stRQ, na !krzesQo, na QRXko, od trzech #dni nie sQane. Nie byQo WladRw nieporzVdku przedwczorajszejnocy. Odwierna sprzVtnTQa #pokRj. WyjTQa tylko z popioQu i"poQoXyQa na stole dwie Xelazneskuwki kija i monetT, dwa franki sczerniaQe w ogniu. !WziVQ arkusz papieru i napisaQna nim: Oto dwie skuwki mego kija i dwa franki skradzione Gerwazkowi, o ktRrych mRwiQem w sVdzie przysiTgQych i poQoXyQ !pieniVdz i dwa kawaQki Xelaza tak, by wzrok wchodzVcego do pokoju od razu padQ na te przedmioty. WyjVQ z szafy starV koszulT, podarQ jV na kawaQki i zawinVQ w nie dwa !srebrne Wwieczniki. ZresztV nieWpieszyQ siT, nie objawiaQ podniecenia. OkrTcajVc pQRtnem Wwieczniki biskupa, Vcy oznaQ go i o_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgB cGE c$HH @H_ cH,! cHA," cXIc7DGIgryzQ kawaQ czarnego chleba. Prawdopodobnie byQ to chleb wiTzienny, ktRry zabraQ uciekajVc. Przekonano siT o tym pRniej z okruszyn, znalezionych na podQodze, gdysVd nakazaQ rewizjT w mieszkaniu. KtoW dwa razy lekko zastukaQ do drzwi. Y ProszT wejWS Y rzekQ. ByQa to siostra Symplicja. Blada, z czerwonymi oczami, trzymaQa lichtarz w drXVcej rTce. GwaQty losu majV tT $wQaWciwoWS, Xe choSbyWmy bylinajdoskonalsi Y lub zupeQnie chQodni Y wyciVgajV na zewnVtrz naturT ludzkV i !zmuszajV jV do ujawnienia siT.Po wzruszeniach dnia zakonnica staQa siT znowu $kobietV. PQakaQa i drXaQa. Jan !Valjean napisaQ kilka sQRw na papierze, ktRry podaQ zakonnicy mRwiVc: Y Siostro, proszT to oddaS ksiTdzu proboszczowi. Papier nie byQ zapieczTtowany.RzuciQa na niego okiem. Y MoXe siostra przeczytaS YrzekQ. !PrzeczytaQa: ProszT ksiTdza proboszcza, by czuwaQ nad wszystkim, co tu pozostawiam.ProszT o opQacenie kosztRw mego procesu i kosztRw pogrzebu kobiety, ktRra dziW umarQa. Reszta na biednych . Siostra chciaQa coW powiedzieS, ale wyszeptaQa tylko kilka niezrozumiaQych wyrazRw. Na koniec zdobyQa siT na te sQowa: Y Czy pan mer nie chce zobaczyS raz jeszcze tej biedaczki?? YNie YodpowiedziaQ YposzukujV mnie. Mogliby mnietam aresztowaS, to by zakQRciQo jej spokRj. Ledwie wymRwiQ te sQowa, gdyna schodach wszczVQ siT wielki haQas. UsQyszano kroki kilku osRb i gQos starej odwiernej, ktRra krzyczaQa, jak mogQa najgQoWniej: YPrzysiTgam panu, Xe nikt tu nie wchodziQ ani przez caQy dzieU, ani wieczorem, Xe na krok nie odchodziQam od drzwi!!JakiW mTXczyzna odpowiedziaQ:Y A jednak w pokoju pali siT WwiatQo. Poznali gQos Javerta. RozkQad izby byQ taki, Xe drzwi otwierajVc siT "zasQaniaQy rRg z prawej strony.Jan Valjean zgasiQ WwiecT i ukryQ siT w tym rogu. Siostra Symplicja padQa na kolana przystole. Drzwi siT otworzyQy. WszedQ Javert. "SQychaS byQy szepty kilku ludzii protesty odwiernej na korytarzu. Zakonnica nie podniosQa oczu. ModliQa siT. wieca stojVca na kominku sQabo oWwietlaQa pokRj. Javert zobaczyQ siostrT i zatrzymaQ siT zdumiony. PamiTtamy, Xe istotV charakteru Javerta, jego !XywioQem i duszV prawie, byQaczeWS dla wszelkiej wQadzy, czeWS bezwzglTdna, nie dopuszczajVca zarzutRw i ograniczeU. Ma siT rozumieS, !wQadzT koWcielnV uwaXaQ za najpierwszV ze wszystkich; byQ poboXny, powierzchowny i poprawny w tym wzglTdzie, jak i we wszystkich innych. W jego oczach kapQan byQ duchem nieomylnym, zakonnicaistotV bezgrzesznV. ByQy to dusze odgrodzone od Wwiata, zjedynymi drzwiami, !otwierajVcymi siT po to tylko, by daS Wwiadectwo prawdzie. Zobaczywszy siostrT, w pierwszej chwili chciaQ siT cofnVS. Ale inny obowiVzek pchaQ go naprzRd. ZdecydowaQ siT zostaS i przynajmniej zapytaS. MiaQ przed sobV siostrT !SymplicjT, ktRra nigdy w Xyciu"nie skQamaQa. Javert wiedziaQ o!tym i szczegRlnie jV szanowaQ z tego powodu. $Y Siostro Y rzekQ Y czy siostra jest sama w tym pokoju?? NastaQa straszna chwila, podczas ktRrej biedna !odwierna czuQa, Xe nogi siT pod niV uginajV. Siostra podniosQa oczy i odpowiedziaQa: Y Tak. !YMimo to YmRwiQ dalej Javert Y niech siostra wybaczy mojV natrTtnoWS, obowiVzek mi nakazuje zapytaS raz jeszcze,czy siostra nie widziaQa tego wieczoru kogoW, czQowieka. UciekQ i szukamy go. Tego Jana Valjean, czy go siostra nie widziaQa? Siostra odpowiedziaQa: Y Nie. !SkQamaQa. SkQamaQa dwa razy zrzTdu, bez wahania, z poWpiechem poWwiTcenia. !Y Przepraszam Y rzekQ Javert i"odszedQ, kQaniajVc siT nisko. O WwiTta dziewico! Od wielu juX lat nie naleXysz do tego Wwiata, poQVczyQaW siT w wiekuistej WwiatQoWci z siostrami-dziewicami i braSmi-anioQami: oby to kQamstwo policzono ci w niebiesiech! Twierdzenie siostry byQo dla Javerta czymW tak niewVtpliwym, Xe nawet nie zwrRciQ uwagi na zgaszony knot Wwiecy woskowej, ktRry dymiQ na stole. W godzinT pRniej jakiW mTXczyzna szedQ szybko, oddalajVc siT od Montreuil-sur-mer w stronT ParyXa. MTXczyznV tym byQ Jan Valjean. Z zeznaU dwRch czy trzech furmanRw, ktRrzy go spotkali na drodze, stwierdzono, Xe niRsQ zawiniVtko i miaQ na sobie #bluzT. SkVd wziVQ bluzT? NigdysiT nie dowiedziano. Przed kilkoma dniami umarQ w infirmerii fabrycznej pewien stary wyrobnik i zostaQa po nim tylko bluza. MoXe to byQa ta sama? Jeszcze ostatnie sQowo o Fantynie. Wszyscy mamy matkT, ziemiT. WrRcono FantynT tej matce. Proboszcz sVdziQ, Xe uczyni dobrze Y i zapewne dobrze uczyniQ zachowujVc z tego, co mu Jan Valjean zostawiQ, jak najwiTcej pieniTdzy dla !ubogich. Bo i zresztV o kogRX chodziQo? O galernika i dziewczynT ulicznV. Dlatego !teX uproWciQ pogrzeb Fantyny i ograniczyQ go do tego, co byQoniezbTdne, a co siT nazywa wspRlnym grobem. Pogrzebano ciaQo Fantyny w bezpQatnym kVcie cmentarza, przeznaczonym dla wszystkichi dla nikogo, tam gdzie grzebie"siT ubogich. Na szczTWcie BRg wie, gdzie odnaleS duszT. PoQoXono FantynT w mrok grobu miTdzy pierwsze lepsze koWci: doznaQa cudzoQRstwa popioQRw. Wrzucono jV do "publicznego doQu. Jej grRb byQ podobny do jej QoXa. €ÀĀŀƀǀȀɀʀ̀̀΀πЀрҀӀԀր׀؀ـڀۀ܀݀ހRozdziaQ pierwszy WATERLOO 18 czerwca 1815 roku KorzystajVc z przywilejRw powieWciopisarza, wrRcimy do roku 1815, do czasu poprzedzajVcego nieco epokT,w ktRrej rozpoczyna siT historia opowiedziana w "pierwszej czTWci tej ksiVXki. Gdyby w nocy z 17 na 18 czerwca 1815 roku nie spadQ deszcz, inna byQaby "przyszQoWS Europy. Kilka kropelwody rozstrzygnTQo o sprawie Napoleona. OpatrznoWS potrzebowaQa tylko trochT deszczu na to, aby Waterloo "zakoUczyQo Austerlitz, i doWS byQo chmury, wbrew przewidywaniu pojawiajVcej siT na niebie o tej porze roku, Xeby zawaliQ siT caQy jeden Wwiat. Bitwa pod Waterloo mogQa siT rozpoczVS dopiero o wpRQ do dwunastej i to pozwoliQo Blucherowi zdVXyS na plac boju. Dlaczego? Bo ziemia byQa"wilgotna. NaleXaQo czekaS, aX obeschnie nieco, aby artyleria mogQa dziaQaS. Napoleon byQ oficerem artyleriii zawsze o tym pamiTtaQ. Wszystkie plany jego bitew ukQadane byQy dla pocisku armatniego. SkierowaS caQy ogieU z dziaQ na obrany punkt Y oto klucz jego zwyciTstw. StrategiT nieprzyjacielskiego generaQa traktowaQ niby !fortecT i robiQ w niej wyQom. Na sQabe miejsce ciskaQ grad kartaczy; armatV rozpoczynaQ i rozwiVzywaQ bitwy. W jego geniuszu byQo coW z wystrzaQu. RozbiS czworobok, rozsypaS w proch puQki, zQamaS linie, zgnieWS na miazgT i rozproszyS masy Yna tym u niego polegaQo wszystko; uderzaS, uderzaS nieustannie; i tT robotT powierzaQ pociskom armatnim. Metoda straszliwa, ktRra w poQVczeniu z geniuszem uczyniQa niezwyciTXonym przez lat piTtnaWcie tego posTpnego atletT wojennych zapasRw. Dnia 18 czerwca 1815 roku tym pewniej rachowaQ na !artyleriT, Xe przewagT liczby miaQ po swojej stronie. Wellington miaQ tylko sto "PiTSdziesiVt dziewiTS armat, Napoleon YdwieWcie czterdzieWci. Gdyby ziemia byQa sucha, moXna by byQo przetaczaS armaty i dziaQania rozpoczTQyby siT o szRstej rano. Bitwa byQaby wygrana i skoUczona o drugiej, na trzy godziny przed nagQym powikQaniem, wywoQanym przybyciem PrusakRw. Ile byQo winy Napoleona w przegraniu tej bitwy? Czy sternikowi moXna przypisaS odpowiedzialnoWS za rozbicie okrTtu? Czy do widocznego osQabniTcia siQ fizycznych w !Napoleonie przyQVczaQo siT w owym czasie pewne osQabienieducha? Czy dwudziestoletnie boje starQy klingT, tak jak i !pochwaQT, zuXyQy duszT, tak jak zuXywajV ciaQo? Czy w wodzu juX siT zaczynaQ zjawiaS weteran? SQowem, czy geniusz ten, jak utrzymuje wielu znakomitych historykRw, juX gasQ? Czy !wpadaQ w szaleUstwo, usiQujVcukryS przed sobV samym swoje osQabienie? Czy zaczynaQ siT wahaS i bQVkaS na los szczTWcia? Czy stawaQ siT nieWwiadomy niebezpieczeUstwa, rzecz nie do darowania u wodza? Czy i dla klasy tych ludzi, wielkich w dziedzinie materialnej, ktRrychnazwaS by moXna olbrzymami czynu, nadchodzi wiek, kiedy przytTpia siT wzrok geniuszu? StaroWS nie ma wQadzy nad geniuszami ideaQu; dla DantRw $i MichaQRw AnioQRw starzeS siTY to rosnVS; czyXby dla HannibalRw i BonapartRw "starzeS siT YznaczyQo tyle co niedoQTXnieS, maleS? Czy Napoleon utraciQ instynkt zwyciTstwa? Czy upadQ tak nisko, Xe nie rozpoznawaQ przeszkody, nie odgadywaQ zasadzki i nie dostrzegaQ zapadajVcego siT brzegu przepaWci? CzyXby utraciQ wTch wykrywajVcy klTskT? On, ktRry znaQ niegdyW wszystkie drogi triumfu i z wysokoWci swego wozu ognistego wskazywaQ je wszechwQadnym palcem YczyXby teraz, w !zQowrogim zaWlepieniu, wiRdQ !swRj tQumny zaprzVg legionRw ku przepaWci? Czy go porwaQ szaQ ostateczny w czterdziestym szRstym roku Xycia? CzyXby ten tytaniczny #wonica losu staQ siT juX tylkoolbrzymim wartogQowem? Nie sVdzimy tak. Zdaniem wszystkich, jego planbitwy byQ arcydzieQem. UderzyS w sam Wrodek linii sprzymierzonych, zrobiS wyQom w nieprzyjacielu, przeciVS go na dwoje, pchnVSpoQowT angielskV na Hal, a poQowT pruskV na Tongres, rozQamaS wrogV armiT Wellingtona i Bluchera, zdobySMont-Saint-Jean, zajVS BrukselT, zepchnVS Niemca w Ren, a Anglika w morze. Taki byQ sens tej bitwy dla Napoleona. O reszcie pomyWlaQby pRniej. Nie pretendujemy zgoQa do opisywania tutaj historii bitwypod Waterloo. Jedna ze scen dajVcych poczVtek dramatowi, ktRry opowiadamy,QVczy siT z tV bitwV; ale historia nie jest naszym przedmiotem; zresztV historia ta juX jest napisana, i to napisana po mistrzowsku, z jednego punktu widzenia przez Napoleona, z drugiego zaW przez Charrasa. Niechaj !WcierajV siT ze sobV ci dwaj historycy; my jesteWmy tylko dalekim Wwiadkiem, przechodniem po rRwninie, badaczem pochylonym nad tV ziemiV wymieszanV z ludzkim "ciaQem, Wwiadkiem, ktRry, byS moXe, pozory bierze za rzeczywistoWS; nie mamy prawa stawiS czoQa w imieniu nauki ogRQowi faktRw, w ktRrych niewVtpliwie znajdV siT i zQudne zjawiska; nie mamy ani doWwiadczenia wojskowego, ani kompetencji strategicznej, ktRre by nas uprawniaQy do tworzenia uogRlnieU; naszym zdaniem, szereg przypadkowych zdarzeU gRruje pod Waterloo nad planami obydwRch wodzRw; a gdy chodzi o los, tego tajemniczego winowajcT,sVdzimy jak lud, ten prostoduszny sTdzia. Ten, kto by pragnVQ dokQadnieprzedstawiS sobie plan bitwy pod Waterloo, niechaj w myWli #nakreWli na ziemi wielkV literT A. Lewe ramiT litery A jest drogV z Nivelles, ramiT prawe drogV z Genappe, QVcznik A drogV poprzecznV z Ohain do "Braine-l Alleud. WierzchoQek A to Mont-Saint-Jean, tu staQ Wellington; dolny koniec lewego ramienia to Hougomont, tu staQ Reille z Hieronimem Bonaparte, dolny koniec prawego ramienia to Belle-Alliance, tu staQ Napoleon. Nieco poniXej punktu, w ktRrym poprzeczka przecina prawe ramiT, mamy Haie- Sainte. W samym Wrodku poprzeczki znajduje siT punkt,w ktRrym wyrzeczone zostaQo ostatnie sQowo tej bitwy. Tu wQaWnie postawiono lwa, mimowolny symbol najwyXszego bohaterstwa cesarskiej gwardii. TrRjkVt zawarty miTdzy ramionami a ciTciwV tego A jest wyniosQV pQaszczyznV Mont- Saint-Jean. CaQa bitwa byQa walkV o opanowanie tej pQaszczyzny. "SkrzydQa dwRch armii ciVgnTQysiT po prawej i po lewej stronie dwRch drRg z Genappe i Nivelles; d Erlon staQ naprzeciw Pictona, Reille naprzeciw Hilla. Obaj generaQowie z uwagV oglVdali pQaszczyznT Mont-Saint-Jean, dziW zwanV pQaszczyznV Waterloo. JuX w poprzednim roku Wellington badaQ jV ze swV bystrV przezornoWciV, przewidujVc, Xe bTdzie kiedyW polem wielkiej bitwy. Na tym terenie,w tym pojedynku dnia 18 czerwca, Wellington miaQ !dobrV pozycjT, Napoleon zQV. Armia angielska staQa na gRrze, francuska Y w dole. Po cRX by opisywaS, jak wyglVdaQ Napoleon o Wwicie 18czerwca 1815 roku, na koniu, z lunetV w rTku, na wzgRrzu Rossomme? Nim siT go zdVXy pokazaS, juX go widzV wszyscy. Ten spokojny profil pod maQym kapeluszem szkoQy w Brienne 125, ten zielony uniform, gwiazda pod biaQV klapV, szary surdut kryjVcy epolety, koUce czerwonej wstTgi pod kamizelkV, spodnie Qosiowe, koU biaQy w czaprakuz purpurowego aksamitu, z "literV N, z koronV i orQami po bokach, buty z szerokimi cholewami na jedwabistych poUczochach, srebrne ostrogi, szpada spod Marengo; caQa postaS ostatniego Cezara przytomna jest w kaXdej wyobrani; jedni jV !ubRstwiajV, drudzy naU patrzVsurowo. PostaS ta dQugo caQa byQa w jasnym Wwietle; sprawiaQ to pewien pRQmrok legendy, !ktRrym otacza siT wiTkszoWS bohaterRw, a ktRry zawsze, raz dQuXej, raz krRcej, "zasQania prawdT; ale dziW juX Wwita historia sprawiedliwe WwiatQo dzienne. Historia to WwiatQo nieubQagane. Ma ona tT dziwnVi boskV wQaWciwoWS, Xe jakkolwiek jest WwiatQem i dlatego Xe jest WwiatQem, czTsto rzuca cieU tam, gdzie widziano promienie; z jednego i tego samego czQowieka tworzy dwa odrTbne widma i pasujV siT one ze sobV, i jedno drugiemu wymierza sprawiedliwoWS, i mroki despotyzmu tyrana walczV ze WwiatQem sQawy wodza. StVd sQuszniejsza miara ostatecznejoceny ludRw. PogwaQcony Babilon pomniejsza Aleksandra;Rzym okuty w QaUcuchy pomniejsza Cezara; wymordowana Jerozolima pomniejsza Tytusa. Tyrania idzie w Wlad za tyranem. NieszczTWciem dla czQowieka jest pozostawienie poza sobV !mroku, ktRry przybraQ ksztaQt jego postaci. Wszyscy znajV pierwszV fazT tej bitwy, jej poczVtek niejasny, niepewny, wahajVcy "siT i grony dla obu stron, ale bardziej jeszcze dla AnglikRw niX dla FrancuzRw. Deszcz padaQ przez caQV noc; ulewa rozmyQa ziemiT; tu i Rwdzie woda zebraQa siT w zagQTbieniach pQaszczyzny niby w miskach; w niektRrych miejscach ciTXkie wozy #grzTzQy aX po osie; z uprzTXy koni WciekaQy krople bQota; gdyby nie zgniecione ciTXarem jadVcych wozRw zboXe, ktRre $wypeQniQo koleiny i podWcieliQo siT pod koQa, wszelki ruch, zwQaszcza w dolinie od strony Papelotte, byQby niemoXliwy. Akcja bojowa rozpoczTQa siT pRno; Napoleon YwytQumaczyliWmy dlaczego YmiaQ zwyczaj trzymania pod rTkV caQej artylerii niby pistoletu, celujVc to w ten, tow Rw punkt bitwy, i chciaQ !czekaS, aX zaprzTXone bateriebTdV mogQy swobodnie "przetaczaS siT i przejeXdXaS w galopie; do tego potrzebne #byQo, aby sQoUce pokazaQo siT "i osuszyQo ziemiT. Ale sQoUce siT nie pokazywaQo. Nie byQo to juX spotkanie pod Austerlitz. Kiedy zagrzmiaQa pierwsza armata, angielski generaQ Colville spojrzaQ na zegarek i przekonaQ siT, Xe "byQo trzydzieWci piTS minut pogodzinie jedenastej. Uderzenie lewego skrzydQa francuskiego na Hougomont rozpoczTQo walkT z wiTkszV "moXe wWciekQoWciV, niX tego cesarz sobie XyczyQ. JednoczeWnie Napoleon zaatakowaQ Wrodek, rzucajVc brygadT Quiota na Haie-Sainte, a Ney posunVQ prawe skrzydQo francuskie ku lewemu skrzydQu angielskiemu, opierajVcemu siT o Papelotte. Atak na Hougomont byQ do pewnego stopnia pozorny; zwabiS Wellingtona, przerzuciS go ku lewej stronie Ytaki byQ $plan. I plan ten byQby siT udaQ, gdyby nie to, Xe cztery Q go i o_Goo(_<(rkP\)`nk&kp cJ ceJ cJ = c+K, cK6QKkompanie gwardii angielskiej i dzielni Belgowie dywizji Perponchera dzielnie trwali na swych stanowiskach; dziTki temu Wellington, zamiast skoncentrowaS tam wszystkie !swe siQy, mRgQ poprzestaS na posQaniu posiQkRw z czterech kompanii gwardii i batalionu brunszwickiego. GQRwnym uderzeniem byQ atak prawego skrzydQa francuskiegona Papelotte; zQamaS lewe !skrzydQo angielskie, przeciVS "drogT do Brukseli, nie dopuWciS!do poQVczenia siT z Prusakami,ktRrzy mogli jeszcze nadciVgnVS, zdobyS Mont-Saint-Jean, zepchnVS Wellingtona do Hougomont, #stVd do Braine-l Alleud i dalej,!na Hal Yoto plan jasny i prosty.Z wyjVtkiem drobnych !incydentRw atak powiRdQ siT. WziTto Papelotte, zdobyto Haie-Sainte. Po wziTciu Haie-Sainte bitwa siT zachwiaQa. W dniu tym okres od poQudnia do godziny czwartej jest niejasny, trudny do wytQumaczenia; Wrodek tej bitwy jest niewyrany, jak najposTpniejsza chwila bojowej zawieruchy. ZrobiQo siT ciemno. W tym zmroku dostrzegaQeW unoszVce siT w powietrzu potworne widma, zjawiska przyprawiajVce o zawrRt gQowy, Rwczesny sprzTt wojenny, dziW prawie nie znany: ogniste koQpaki, lune Qadownice, posplatane lederwerki, huzarskie dolmany,czerwone buty o tysiVcznych zmarszczkach, ciTXkie czaka z frTdzlami, prawie czarna piechota brunszwicka zmieszana ze szkarQatnV "piechotV angielskV, XoQnierze angielscy z epoletami otoczonymi grubym, biaQym waQkiem, lekka jazda hanowerska w podQuXnych kaskach skRrzanych z miedzianymi podpinkami i czerwonymi kitami z koUskiego wQosia. Szkoci w pledach, z nagimi kolanami, wielkie biaQe kamasze francuskich grenadierRw Yto obrazy, nie linie strategiczne, to dla Salvatora Rosy, nie dla Gribeauvala. Czwarta po poQudniu OkoQo czwartej poQoXenie !armii angielskiej byQo grone. KsiVXT OraUski dowodziQ Wrodkiem, Hill prawym skrzydQem, Picton lewym. "KsiVXT OraUski, nieustraszony i nieprzytomny, woQaQ na HolendrRw i BelgRw: Nassau! Brunszwik! Nie cofaS siT za $nic! Y Hill, osQabiony, wsparQ siT na Wellingtonie, Picton zginVQ. W chwili gdy Anglicy zabrali Francuzom chorVgiew 105 puQku liniowego, Francuzi zabili Anglikom generaQa "Pielona kulV, ktRra przebiQa mugQowT. Bitwa miaQa dla Wellingtona dwa punkty oparcia; Hougomont i Haie-Sainte; Hougomont trzymaQo siT jeszcze, ale pQonTQo; Haie-Sainte zdobyli Francuzi. !rodek armii angielskiej, nieco wklTsQy, gTsty i zwarty, !zajmowaQ silnV pozycjT. StaQ na pQaszczynie Mont-Saint-Jean, w tyle miaQ wioskT, przed sobV doWS !spadzistV wRwczas pochyQoWS.OpieraQ siT o mocny dom z kamienia, ktRry w owym czasie naleXaQ do dRbr koronnych Nivelles i staQ u rozstaju drRg; mury jego, zbudowane w szesnastym wieku, byQy tak twarde i mocne, Xe kule od nich odskakiwaQy. DokoQa pQaszczyzny Anglicy wyciTli XywopQoty, zrobili otwory w tarninie, ustawili armaty, paszcze ich zakryli gaQTmi. Artyleria ich staQa za krzakamiw zasadzce. Ten punicki podstTp, niewVtpliwie dopuszczalny w czasie wojny, byQ tak udatny, Xe Haxo, wysQany przez cesarza o dziewiVtej rano dla wyWledzenia nieprzyjacielskich baterii, nic nie zobaczyQ i powrRciwszy powiedziaQ Napoleonowi, Xe nie ma Xadnych przeszkRd oprRcz dwRch barykad tarasujVcych drogi do Nivelles i do Genappe. OkoQo czwartej linia angielska "cofnTQa siT. Nagle na szczycie wzgRrza ujrzano tylko !artyleriT i tyralierRw, reszta $znikQa; puQki, kryjVc siT przed granatami i kartaczami francuskimi, cofaQy siT w dolinT, ktRrV dziW jeszcze przecina WcieXka prowadzVca do folwarku Mont-Saint-Jean; rozpoczVQ siT ruch odwrotowy,!czoQo armii angielskiej skryQo siT, Wellington cofnVQ siT. Y Zaczyna siT odwrRt!! Y zawoQaQ Napoleon. Kiedy Wellington zaczVQ siT cofaS, Napoleon zadrXaQ z radoWci. UjrzaQ nagle odsQaniajVce siT wzgRrze Mont-Saint-Jean i znikajVce czoQo armii angielskiej. !ZbieraQa siT, ale siT kryQa. Cesarz wspiVQ siT w strzemionach. Przez oczy jegoprzebiegQa bQyskawica zwyciTstwa. ZapTdziS Wellingtona do lasu !Soignes i zgnieWS go YbyQoby to ostatecznym poraXeniem Anglii przez FrancjT. RozmyWlajVc nad straszliwym ciosem, cesarz ostatni raz powiRdQ lunetV po wszystkich punktach pola bitwy. Za nim jego gwardia z broniV u nogi spoglVdaQa naU z dom w religijnym skupieniu. MyWlaQ; przyglVdaQ siT z uwagV wzgRrzom i zboczom, badaQ kTpy drzew, Qany zbRX, !droXyny; zdawaQ siT rachowaS kaXdy krzaczek. DQugo przyglVdaQ siT barykadom angielskim na obu goWciUcach Y ogromnym stosom zrVbanychdrzew; u barykady na drodze do Genappe, nieco powyXej Haie-Sainte, ustawiono dwie armaty, jedyne w caQej artylerii angielskiej, ktRre !mogQy dosiTgnVS gQTbi pola bitwy; u barykady na drodze do Nivelles poQyskiwaQy bagnety holenderskie brygady Chasse. ZauwaXyQ przy tej barykadzie starV kaplicT wiTtego MikoQaja, !pomalowanV na biaQo. PochyliQ siT i szepnVQ coW do przewodnika Lacoste. Przewodnik zrobiQ gQowV znak przeczenia, zapewne zdradziecki. Cesarz wyprostowaQ siT i zamyWliQ. Wellington siT cofaQ. To cofanie naleXaQo juX tylko zakoUczyS pogromem. !Napoleon odwrRciQ siT nagle i wysQaQ do ParyXa goUca z wiadomoWciV, Xe bitwa wygrana. Napoleon byQ jednym z tych geniuszRw, ktRre rzucajV gromy. !ZnalazQ wQaWnie swRj piorun. WydaQ rozkaz kirasjerom Milhauda: zdobyS pQaszczyznT Mont-Saint-Jean. Niespodzianka ByQo ich trzy tysiVce #piTciuset. Front rozciVgaQ siT !na SwierS mili. Ludzie-olbrzymyna koniach-kolosach. Tworzyli dwadzieWcia szeWS szwadronRw. W odwodzie postTpowaQa za nimi dywizja Lefebvre-Desnouettesa Y szeWciuset wyborowych XoQnierzy, strzelcy gwardii "tysiVc stu dziewiTSdziesiTciu siedmiu ludzi i lansjerzy gwardii osiemset osiemdziesiVtlanc. Mieli kaski bez wQosia, stalowe pancerze, pistolety w olstrach i dQugie paQasze. Rankiem podziwiaQa ich caQa armia, gdy o dziewiVtej przy odgQosie trVb i pieWni: Czuwajmy nad Cesarstwem przybyli zwartV kolumnV, z jednV bateriV z boku, drugV w#Wrodku, i rozwinTli siT w dwRchszeregach miTdzy drogV Genappe i Frischemont, zajmujVc miejsce przeznaczone sobie w tej "potTXnej, drugiej linii, ktRra tak uczenie uQoXona przez Napoleona, majVc w kraUcu lewym kirasjerRw Kellermanna, na prawym kirasjerRw Milhauda, zdawaQa siT mieS dwa skrzydQa z Xelaza. Adiutant Bernard przyniRsQ im rozkaz cesarza. Ney dobyQ szabli i stanVQ na czele. PoruszyQy siT olbrzymie szwadrony. WRwczas ujrzano grozV przejmujVce widowisko. CaQa ta jazda, z dobytymi szablami,z rozpuszczonymi na wiatr sztandarami i podniesionymi trVbami, zwarta oddziaQami w kolumny, runTQa ze wzgRrza Belle-Alliance jednym rzutem, jak jeden czQowiek, z matematycznV dokQadnoWciV spiXowego taranu szczerbiVcego wyQom, #zatopiQa siT w strasznV gQVb, gdzie juX tyle padQo ludzi, zniknTQa tam w dymie, potem wydostawszy siT z ciemnoWci !ukazaQa siT po drugiej stronie doliny i wciVX zwarta, w WciWniTtych szeregach, !kQusowaQa pTdem wWrRd gradu lecVcych na niV kartaczy i po stromym i bQotnistym zboczu pQaszczyzny Mont-Saint-Jean. SunTli pod gRrT, powaXni, groni, spokojni, niezachwiani;#kiedy milkQ na chwilT ryk dziaQ i huk karabinowych strzaQRw, sQychaS byQo ogromny tTtent koUskich kopyt. Podzieleni na dwie dywizje, tworzyli dwie kolumny; dywizjaWathiera byQa po prawej, dywizja Delorda po lewej stronie. ZdawaQo siT, Xe ku szczytowi pQaszczyzny peQznVdwa olbrzymie stalowe wTXe. Jak nieziemskie zjawisko przemknTli przez bitwT. Za szczytem wzgRrza, w cieniu zamaskowanej baterii, piechota angielska, ustawiona w trzynastu kwadratach po dwa bataliony, w dwRch liniach, siedem w pierwszej, !szeWS w drugiej, z kolbV przy twarzy, celujVc do mogVcego siT zbliXyS nieprzyjaciela, czekaQa spokojna, milczVca i nieruchoma. Nie widziaQa kirasjerRw, a kirasjerzy jej nie widzieli. PrzysQuchiwaQa siT przypQywajVcym wezbranym falom ludzi. SQyszaQa wzrastajVcy haQas trzech tysiTcy koni, kolejne i symetryczne uderzenia kopyt w wielkim kQusie. Zgrzytanie pancerzy, szczTk szabel i jakby oddech ogromny i dziki. NastaQa straszna chwila milczenia, potem nagle dQugi rzVd podniesionych rVk, potrzVsajVc szablami, ukazaQ siT na szczycie wzgRrza i z trzech tysiTcy ust pod !siwiejVcymi wVsami wydarQ siTjeden okrzyk: Niech Xyje cesarz! CaQa ta konnica wjechaQa na szczyt z hukiem podobnym trzTsieniu ziemi. Nagle staQo siT coW niesamowitego Y po lewej stronie angielskiej, po prawej naszej, czoQo kolumny kirasjerRw ugiTQo siT z przeraXajVcym wrzaskiem. DobiegQszy do samego szczytu, pTdzVc naprzRd jak szaleni, jak wWciekli, by zniszczyS wrogie szeregi i armaty uj rzel i kirasjerzy miTdzy sobV i Anglikami rRw, jar. ByQ to wVwRz, ktRrego dnem szQa droga do Ohain. Straszna to byQa chwila. WVwRz, niespodziany, stromy,rozwarQ siT nagle tuX pod kopytami koni, gQTboki na dwa"sVXnie; drugi rzVd jedcRw pchnVQ pierwszy, trzeci pchnVQ drugi; konie wspinaQy siT dTba, szarpaQy w tyQ, !padaQy na wznak i zeWlizgiwaQysiT w dRQ, nogami do gRry, "gniotVc i zrzucajVc jedcRw;niepodobna cofaS siT, caQa kolumna byQa jak pocisk w locie; siQa przeznaczona do zmiaXdXenia AnglikRw miaXdXyQa FrancuzRw; nieubQagana przepaWS mogQa !poddaS siT tylko peQna aX po brzegi; jedcy i konie potoczyli siT w niV, gniotVc siT nawzajem, tworzVc jakieW jedno ciaQo w tej czeluWci, a !gdy rRw napeQniQ siT Xywymi ludmi, reszta przejechaQa po nich. Prawie trzecia czTWS brygady Dubois zwaliQa siT w tT przepaWS. Tak siT zaczTQa przegrana. Miejscowa wieWS gminna, przesadna na pewno, powiada, Xe dwa tysiVce koni i tysiVc piTSset ludzi zginTQo w wVwozie Ohain. Prawdopodobnie liczba ta obejmuje rRwnieX wszystkie !trupy, ktRre na drugi dzieU po bitwie wrzucono do wVwozu. Napoleon, wydajVc kirasjerom Milhauda rozkaz szarXowania, starannie zbadaQ pole bitwy, !ale nie mRgQ widzieS wVwozu, ktRry nie znaczyQ siT najlXejszym nawet Wladem na powierzchni rRwniny. WszelakoobudziQa w nim pewnV "nieufnoWS maQa biaQa kapliczkastojVca przy goWciUcu z Nivelles i prawdopodobnie zapytaQ przewodnika Lacoste, czy nie ma tam jakiej przeszkody. Przewodnik odpowiedziaQ, Xe nie ma. MoXna by rzec prawie, Xe z tego skinienia gQowy wieWniaka zrodziQ siT upadek Napoleona. Czy byQo moXliwe, aby Napoleon wygraQ bitwT? Odpowiadamy, Xe nie. Dlaczego? Przez Wellingtona? Przez Blchera? Nie Y z woli Boga. Bonaparte zwyciTzcV pod Waterloo Yto by sprzeciwiaQo siT prawom dziewiTtnastego wieku. PrzygotowywaQ siT juX !inny ciVg wydarzeU i nie byQo w nich miejsca dla Napoleona. ZQa wola wypadkRw byQa rzeczV wiadomV juX od dawna.NadszedQ czas, Xeby ten olbrzymi czQowiek padQ. Nadmierny ciTXar tego mTXa na szali losu ludzkoWci psuQ rRwnowagT. Ta jednostka waXyQa wiTcej niX wszyscy !inni ludzie. Nadmiar XywotnoWcicaQego spoQeczeUstwa skupiony w jednej gQowie, to uderzenie caQego Wwiata na mRzg jednego czQowieka Y staQoby siT Wmiertelne dla cywilizacji, gdyby, potrwaQo dQuXej. NadeszQa chwila, w ktRrej musiaQa wkroczyS najwyXsza, nieprzekupna sprawiedliwoWS. CzuQy siT pewno dotkniTte zasady i XywioQy, ktRre rzVdzV prawidQowym ciVXeniem ciaQ wQadzie moralnym tak samo jak iw Qadzie materialnym. DymiVca krew, przepeQnione cmentarze, Qzy matek Yto groni oskarXyciele. Kiedy ziemia cierpi pod ciTXarem, dobywajV siT z mrokRw !tajemnicze jTki, ktRre sQyszy przepaWS. Napoleon zostaQ oskarXony przed NieskoUczonoWciV i postanowiony byQ jego upadek.PrzeszkadzaQ Bogu. Waterloo to nie bitwa; to zmiana frontu wszechWwiata. WzgRrze Mont Saint-Jean !I wVwRz, i bateria odsQoniQy siT rRwnoczeWnie. SzeWSdziesiVt armat i trzynaWcie czworobokRw otwarto ogieU do kirasjerRw. Nieustraszony generaQ Delord !zasalutowaQ baterii angielskiej. CaQa polowa artyleria angielskacwaQem powrRciQa do czworobokRw. Kirasjerzy nie zatrzymali siT ani chwili. NieszczTsny wVwRz zdziesiVtkowaQ ich, lecz nie osQabiQ odwagi. Byli to ludzie, co malejVc liczbV, roWli mTstwem. Wszystkie czoQa czworobokRwangielskich zostaQy zaatakowane rRwnoczeWnie. OtoczyQ je wWciekQy wir. Piechota angielska staQa chQodna i nieporuszona. Pierwszy szereg, przyklTknVwszy, przyjmowaQ kirasjerRw bagnetami, drugi strzelaQ; za drugim kanonierzy nabijali dziaQa, czoQo czworoboku otwieraQo siT, przepuszczaQo wybuch kartaczy i zamykaQo siT znowu. Kirasjerzy na ogieU odpowiadali naporem. Olbrzymie ich konie, wspiVwszy siT na tylnych nogach, przeskakiwaQy przez szeregi, przez bagnety i padaQy ogromnymi cielskami w sam Wrodek tych czterech !Xywych Wcian. Kule dziurawiQy szeregi kirasjerRw, kirasjerzy bili wyQomy w czworobokach. RzTdy piechurRw znikaQy pod koUmi. Bagnety zanurzaQy siT w brzuchach tych centaurRw. StVd potwornoWS ran, jakich moXe nigdy dotVd nie widziano. Czworoboki, przebite przez tTrozwWcieczonV jazdT, zamykaQy siT, nie ustTpujVc ze stanowiska. WciVX nowe kartacze wybuchaQy wWrRd napadajVcych. Walka byQa potworna. Te czworoboki to byQy juX nie bataliony, lecz ogniste kratery; ci kirasjerzy #byli juX nie jazdV, lecz burzV. KaXdy czworobok byQ wulkanem napadniTtym przez chmurT; lawa walczyQa z piorunem. Kirasjerzy, stosunkowo nieliczni, uszczupleni katastrofV w wVwozie, mieli tu przeciw sobie prawie caQV armiT angielskV; ale "zwielokrotnili siT: kaXdy staQ za dziesiTciu. JuX kilka hanowerskich batalionRw !ustVpiQo z placu. ZobaczyQ to Wellington i pomyWlaQ o swej konnicy. Gdyby Napoleon w tej chwili pomyWlaQ o swej piechocie, wygraQby bitwT. To zapomnienie byQo jego bQTdem wielkim i nieodwracalnym. Armia angielska zostaQa mocnonadszarpniTta tV walkV. Nie ulega wVtpliwoWci, Xe gdyby nie straszna klTska w wVwozie, kirasjerzy zQamaliby jej Wrodek i rozstrzygnTli o zwyciTstwie. Ta nadzwyczajna kawaleria zdumiaQa Clintona, ktRry przecie widziaQ TalaverT i Badajoz. Wellington, w trzech czwartych zwyciTXony, podziwiaQ jV heroicznie, #mRwiVc pRQgQosem: Wspaniale! O piVtej wieczRr Wellington spojrzaQ na zegarek i usQyszano, jak szepnVQ te posTpne sQowa: Blcher lub noc! I wQaWnie w tej samej chwili dQugi rzVd bagnetRw zabQysnVQ na wzgRrzach od strony Frischemont. ByQo to rozwiVzanie olbrzymiego dramatu. Wiadomo, jak bolesnego zawodu doznaQ Napoleon; oczekiwaQ Grouchy ego, !nadciVgnVQ Blcher; WmierS zamiast Xycia. Przeznaczenie pQata takie psoty: spodziewaQ siT tronu %Wwiata, a ujrzaQ wiTtV HelenT.WkrRtce potem dywizje Losthina, Hillera, Hackego i Ryssela rozwinTQy siT przed korpusem Lobau, jazda ksiTciaWilhelma Pruskiego wysunTQa siT z Paryskiego Lasku, !Plancenoit ogarnTQy pQomienie, a kule pruskie spadQy jak grad na szeregi gwardii stojVcej w odwodzie za Napoleonem. Wiadomo, co byQo dalej: niespodzianie wpada trzecia armia, rozprzTga bitwT, osiemdziesiVt armat nagle odzywa siT, Pirch przebiega z Bulowem, sam Blcher prowadzijazdT Zietena, Francuzi odepchniTci, Marcognet zmieciony z pQaszczyzny Ohain, Durutte wyparty z Papelotte, Donzelot i Quiot cofajV siT, Labau napadniTty z ukosa; o zmroku rozpoczyna siT bitwa z naszymi rozbitymi puQkami, caQa linia angielska posuwa siT naprzRd i dziaQa y Q go i o_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgBp cBLJ ' cLqj cM! ckM,6 cM7H1Nangielskie i pruskie wspRlnym wysiQkiem dokonujV olbrzymiego wyQomu w armii francuskiej, rze, klTska od przodu, klTska po bokach i gwardia idVca do walki z tym straszliwym natarciem. CzujVc, Xe idzie na WmierS, !podniosQa okrzyk: Niech Xyje cesarz! Historia nie zna nic bardziej wzruszajVcego niX taagonia wybuchajVca okrzykiem. Niebo byQo pochmurne przez caQy dzieU. Nagle, w tej $wQaWnie chwili YbyQa juX Rsma wieczRr Y na widnokrTgu rozdarQy siT chmury i przez gaQTzie wiVzRw stojVcych przy drodze do Nivelles ukazaQa siT zQowroga, krwawa czerwieU zachodzVcego sQoUca. To samo, ktRre wschodziQo pod Austerlitz. W tym ostatnim momencie kaXdym batalionem gwardii dowodziQ generaQ. Byli to: Friant, Michel, Roguet, Harlet, Mallet i Poret de Morvan. Gdy w kurzu walki ukazaQy siT wysokie bermyce grenadierRw gwardii z szerokimi blachami z orQami, wyrRwnane, symetryczne, spokojne, nieprzyjaciel mimo woli uczuQ szacunek dla Francji; zdawaQ "siT widzieS dwadzieWcia bogiU zwyciTstwa wstTpujVcych na pole bitwy z rozwianymi skrzydQami Yi zwyciTzca !cofnVQ siT myWlVc, Xe jest zwyciTXony; ale Wellington "zawoQaQ: GwardziWci powstaS i dobrze celowaS! Czerwony puQk gwardii angielskiej, !leXVcy za krzakami, podniRsQ siT, chmura kartaczy poszarpaQa trRjkolorowy sztandar, powiewajVcy koQo !naszych orQRw, wszyscy runTli #ku sobie i rozpoczTQa siT rze ostateczna. Gwardia cesarska !poczuQa, Xe w otaczajVcej jV ciemnoWci armia ucieka, Xe rozpoczyna siT ogRlny paniczny odwrRt; sQyszaQa: Uciekajcie! zamiast Niech Xyje cesarz! Y i majVc za sobV ucieczkT, zimna, spokojna, postTpowaQa naprzRd, z kaXdym krokiem gTWciej padajVc pod gromami nieprzyjaciRQ. Nie byQo ani wahajVcych siT, ani bojaliwych. KaXdy XoQnierz gwardii byQ tak samo bohaterski jak generaQ. Ani jeden nie cofnVQ siT przed samobRjstwem. Katastrofa ZamTt na tyQach gwardii byQ przeraXajVcy. Armia zachwiaQasiT nagle ze wszystkich stron naraz, od Hougomont, Haie-Sainte, Papelotte, Plancenoit. Po okrzyku Zdrada! nastVpiQ okrzyk: Uciekaj, kto moXe! RozsypujVca siT armia jest jak odwilX. Wszystko siT ugina, pTka, trzeszczy, pada, toczy siT, zderza, Wpieszy i gna na oWlep. RozkQad nieprawdopodobny. Ney bierze nowego konia, wskakuje na niego i bez kapelusza, bez krawata, bez szpady staje w poprzek szosy brukselskiej, tarasujVc drogT jednoczeWnie Anglikom i Francuzom. Chce zatrzymaS wojsko, przywoQujedo porzVdku, miota obelgi, wpija siT kurczowo w ten chaos. Ale lawina go zagarnia. oQnierze uciekajV przed nim woQajVc: Niech Xyje marszaQek Ney! Dwa puQki Durutte a pTdzV tam i z powrotem, przeraXone,odbijane jak piQka przez szable uQanRw i ogieU brygad Kempta, Besta, Packa i Rylandta. Rozsypka Y to najokrutniejsza walka; przyjaciele zabijajV siT nawzajem, Xeby uciekaS; szwadrony i bataliony druzgoczV siT jeden o drugi i rozpQywajV w niesamowicie obfitV pianT bitwy. Fala porywa ze sobV na jednym kraUcu Lobau, na drugim Reille a. Daremnie Napoleon wznosi zapory z resztek gwardii, na prRXno zmusza do ostatniego wysiQku swoje przyboczne szwadrony. Quiot cofa siT przed Vivianem, Kellermann przed Yandeleurem, Lobau przed Blowem, Morand przed Pirchem, Domon i Subervic przed ksiTciem Wilhelmem Pruskim. Guyot, ktRry prowadziQ do ataku cesarskie szwadrony, pada pod kopytamikonnicy angielskiej. Napoleon galopuje obok uciekajVcych, przemawia, nalega, grozi, bQaga. Wszystkie te usta, ktRre jeszcze rano krzyczaQy Niech Xyje cesarz! , teraz sV nieme; XoQnierze ledwo go poznajV. Kawaleria pruska, dopiero co przybyQa, rzuca siT naprzRd, rVbie, tnie, siecze, morduje. Artyleria gna przed !siebie, XoQnierze odprzTgajV jaszczyki i zabierajV konie do ucieczki; przewrRcone do gRrykoQami furgony zamykajV drogT i powodujV masakrT. "Ludzie tQoczV siT, miaXdXV, chodzV po martwych i po Xywych. Ramiona miotajV siT wpowietrzu. Zawrotny tQum pokrywa drogi, WcieXki, mosty,rRwniny, wzgRrza, wVwozy i lasy zatQoczone przez ten wylew czterdziestu tysiTcy ludzi. Krzyki, rozpacz, tornistry i strzelby rzucane w Xyto, ciosy szabli torujVce przejWcie; ani Wladu koleXeUstwa, nie ma juX oficerRw, nie ma juX generaQRw, zostaQo jedynie niewypowiedziane przeraXenie. Zieten moXe siekaS FrancjT nastrzTpy, ile tylko zapragnie. Lwy zamieniQy siT w samy. Taka byQa ta ucieczka. Gdy noc zapadQa, na polu pod Genappe Bernard i Bertrand schwycili za poQy surduta i zatrzymali czQowieka z dzikim wejrzeniem, zamyWlonego, ponurego, ktRry niesiony dotychczas prVdem ucieczki, zeskoczyQ wreszcie na ziemiT,"lejce konia zarzuciQ na ramiT i z obQVkanym wzrokiem powracaQ sam do Waterloo. ByQto Napoleon; chciaQ jeszcze iWS naprzRd, tytaniczny lunatyk snu, ktRry na zawsze zapadQ siT w nicoWS. PowrRt do prawa boskiego #SkoUczyQa siT dyktatura. RunVQcaQy system europejski. Cesarstwo rozwiaQo siT w ciemnoWciach podobnych do zmierzchu Wwiata rzymskiego. Znowu ukazaQa siT otchQaU, jak w czasach barbarzyUcRw. Ale barbarzyUstwo z roku 1815, ktRre trzeba nazwaS po imieniu kontrrewolucjV, miaQo krRtki oddech, zadyszaQo siT prTdko i ustaQo. Wyznajemy, Xe opQakiwano upadek Cesarstwa: opQakiwaQy go oczy"bohaterRw. JeXeli chwaQa Y to miecz zamieniony w berQo, Cesarstwo byQo uosobionV chwaQV. RozlaQo ono na ziemi "caQe WwiatQo, jakie tylko moXe daS tyrania: WwiatQo ponure. WiTcej powiedzmy, ciemne WwiatQo. PorRwnane z prawdziwym dniem byQo ono nocV. A jednak to znikniTcie nocy wyglVdaQo na zaSmienie sQoUca. Ludwik XVIII powrRciQ do ParyXa. Korowody z 8 lipca zatarQy entuzjazmy 20 marca. Korsykanin staQ siT antytezV BearneUczyka. Na kopule tuileryjskiej powiewaQa biaQa chorVgiew. Wygnanie zasiadQo na tronie. Sosnowy stRQ z Hartwel stanVQ przed zdobionym w lilie burboUskie fotelem Ludwika XIV. MRwiono o Bouvines i Fontenoy jak o wypadkach wczorajszych, bo "Austerlitz juX siT postarzaQo. OQtarz i tron brataQy siT majestatycznie. Jedna z najbardziej niewVtpliwych form ocalenia spoQecznego w wieku dziewiTtnastym ustaliQa siT we Francji i na caQym kontynencie. Europa przystroiQa siT w biaQV !kokardT. Trestaillon staQ siT sQawny. Dewiza: Non pluribus impar ukazaQa siT znowu w promieniach kamiennych wyobraXajVcych sQoUce na fasadzie koszar na Quai d Orsay. Gdzie staQa gwardia cesarska, teraz mieszkali muszkieterowie. uk karuzeli, dwigajVcy XenujVce zwyciTstwa, obcy wWrRd tych !nowoWci, wstydziQ siT moXe za!Marengo i Austerlitz i wybrnVQ z kQopotu dziTki posVgowi ksiTcia d Angouleme. CmentarzMagdaleny, straszny wspRlny dRQ z 93 roku, pokryQ siT marmurem i jaspisem, bo wWrRd!tych prochRw byQy takXe koWciLudwika XVI i Marii Antoniny. Nad doQem w Vincennes sterczaQa teraz kolumna grobowa, przypominajVca, Xe $ksiVXT d Enghien umarQ tegoX miesiVca, w ktRrym Napoleon zostaQ ukoronowany. PapieX Pius VII, ktRry dokonaQ koronacji tak bliskiej owej #Wmierci, spokojnie bQogosQawiQ upadkowi, jak bQogosQawiQ wyniesieniu. IstniaQ w Sch nbrunnie maQy, czteroletnicieU; za buntownika miano kaXdego, kto go nazywaQ krRlem rzymskim. Rok 1815 byQ jakimW ponurym kwietniem. Stare prawdy, niezdrowe i trujVce pokryQy siT pozorem nowoWci. KQamstwopoWlubiQo rok 1789, prawo boskie zamaskowaQo siT !kartV konstytucji, fikcje staQy siT konstytucyjne, przesVdy i ukryte myWli, z artykuQem 14 wsercu, polakierowaQy siT liberalizmem. Tak wTXe zmieniajV skRrT. Przez Napoleona czQowiek zostaQ i powiTkszony, i pomniejszony rRwnoczeWnie. IdeaQ przybraQ pod tym panowaniem pysznej materii dziwnV nazwT ideologii. NieroztropnoWciV wielkiego $mTXa jest wyWmiaS przyszQoWS.Ale ludy, to armatnie miTso rozkochane w kanonierze, szukaQy go oczami. Gdzie siT obraca? Co czyni? Napoleon umarQ Y powiedziaQ raz przechodzieU do inwalidy spod !Marengo i Waterloo. UmarQ? Y !zawoQaQ XoQnierz. Y A to go dobrze znasz! Wyobranie ubRstwiaQy tego powalonego czQowieka. Po Waterloo dno Europy byQo ciemne. Przez dQugi czas po znikniTciu Napoleona pozostaQa olbrzymia prRXnia. #W prRXniT tT weszli krRlowie. SkorzystaQa z tego stara !Europa i zabraQa siT do reform.NastaQo wiTte Przymierze, zapowiedziane juX przez fatalne pole pod Waterloo, Belle- Alliance. W obliczu i naprzeciwko tej odbudowanej starej Europy uwydatniQy siT pierwsze zarysy nowej Francji. ZjawiQa $siT przyszQoWS, z ktRrej cesarz"szydziQ. Na jej czole jaWniaQa gwiazda, wolnoWS. PQonVce oczy mQodych pokoleU zwrRciQy siT ku niej. Rzecz dziwna, wszyscy razem rozkochali siT w tej !przyszQoWci Yw wolnoWci, i w przeszQoWci w Napoleonie. !KlTska spotTgowaQa wielkoWS zwyciTXonego. Bonaparte w upadku zdawaQ siT wyXszym od Napoleona u szczytu potTgi. Ci, co zatriumfowali, "przelTkli siT. Na rozkaz Anglii pilnowaQ go Hudson Lowe, na rozkaz Francji szpiegowaQ go Montchenu. Jego skrzyXowane rTce staQy siT niepokojem tronRw. Aleksander nazwaQ go: !Moja bezsennoWS . Ten lTk pochodziQ od tego, co nosiQ onw sobie z rewolucji. To tQumaczy i usprawiedliwia liberalizm bonapartystyczny. CieU ten chwiaQ starym !Wwiatem. KrRlom panowaQo siT !niewygodnie ze skaQV wiTtej Heleny na horyzoncie. Gdy Napoleon dogorywaQ w Longwood, szeWSdziesiVt tysiTcy ludzi gniQo spokojnie na pobojowisku Waterloo i "spokRj ich grobu rozlaQ siT na !caQy Wwiat. Kongres WiedeUski zrobiQ z tego traktat 1815 roku, a Europa nazwaQa to RestauracjV. Oto czym byQo Waterloo. Ale co to wszystko znaczy dla NieskoUczonoWci? CaQa ta burza, chmura, wojna, a potem ten pokRj Y wszystek ten cieU ani na chwilT nie zamVciQ blasku potTXnego Oka, przed ktRrym mszyca przeskakujVca z jednego dbQa trawy na drugie dorRwnuje orQowi, ktRry na katedrze Notre-Dame przelatuje z wieXy na wieXT. Pobojowisko w nocy PowrRSmy, bo zmusza nas do tego ta ksiVXka, na fatalne pole bitwy. 18 czerwca 1815 roku WwieciQ !ksiTXyc w peQni. Ta jasnoWS sprzyj aQa srogiej pogoni Blchera, wskazywaQa Wlady zbiegRw, wydawaQa na pastwTzaXartej jazdy pruskiej tT nieszczTsnV masT i dopomogQarzezi. Niekiedy zdarza siT w katastrofach taka tragiczna usQuXnoWS nocy. Gdy umilkQ ostatni strzaQ armatni, pQaszczyzna Mont Saint-Jean opustoszaQa. $KsiTXyc oWwiecaQ jV zQowrogo. "OkoQo pRQnocy jakiW czQowiek "waQTsaQ siT, lub moXe raczej czoQgaQ, brzegiem wVwozu Ohain. WedQug wszelkiego prawdopodobieUstwa byQ to !jeden z ciurRw, ani Anglik, ani Francuz, ani wieWniak, ani XoQnierz, nienasycony zwierz, ktRry zwVchaQ polegQych i uwaXajVc kradzieX za zwyciTstwo, przyszedQ splVdrowaS Waterloo. NosiQ bluzT podobnV trochT do surduta, byQ niespokojny i zuchwaQy, szedQ przed siebie, !a patrzyQ za siebie. Co to byQ !za czQowiek? Zdaje siT, Xe nocwiTcej o nim wiedziaQa niX dzieU. Worka nie miaQ, za to obszerne kieszenie pod bluzV. Od czasu do czasu "zatrzymywaQ siT, rozglVdaQ po "pQaszczynie, jakby chciaQ siTprzekonaS, czy go nikt nie widzi, wreszcie pochylaQ siT nagle, poruszaQ na ziemi coW milczVcego i nieruchomego, !potem prostowaQ siT i zmykaQ. Z daleka dochodziQ gQuchy szmer krVXVcych patroli i rontRw obozu angielskiego. Hougomont i Haie-Sainte pQonTQy jeszcze, tworzVc na zachodzie i na wschodzie dwie ogniste Quny, z ktRrymi, niby rozpiTty naszyjnik rubinRw z karbunkuQami u dwRch $koUcRw, QVczyQ siT sznur ogni angielskiego biwaku, rozQoXonego ogromnym pRQkolem na pagRrkach widnokrTgu. Tam gdzie niedawno rzTziQa "przeraXajVca klTska, teraz juXwszystko milczaQo. Strome skarpy drogi idVcej dnem wVwozu wypeQnione byQy koUmi i jedcami, nawarstwionymi nierozerwalniew straszliwym pomieszaniu. SkryQy siT skarpy, trupy wyrRwnaQy wgQTbienie aX po same brzegi, jak dobrze odmierzony korzec jTczmienia.U gRry stos martwych ciaQ, w dole rzeka krwi Y taka byQa tadroga wieczorem 18 czerwca !1815 roku. Krew wypQynTQa aX na goWciniec prowadzVcy do Nivelles i pod pniami zrVbanych drzew zagradzajVcych szosT utworzyQa szerokV kaQuXT w miejscu, ktRre dziW jeszcze pokazujV. Po drugiej stronie, jak to wiemy, koQo szosy, ktRra wiedzie do Genappe, runTli w wVwRz kirasjerzy. GruboWS pokQadu trupRw odpowiednia byQa gQTbokoWci parowu. Ku Wrodkowi, gdzie byQo pQycej, gdzie przeszQa dywizja Delorda, pokQad martwych ciaQ byQ cieUszy. !WQRczTga nocny, ktRry ukazaQ!siT juX czytelnikowi, szedQ w "tT wQaWnie stronT. GrzebaQ w tym ogromnym grobie. PatrzyQ. OdbywaQ jakiW ohydny przeglVd polegQych. Nogami brodziQ we krwi. Nagle zatrzymaQ siT. Na kilka krokRw przed nim, w tym miejscu parowu, gdzie "stos trupRw koUczyQ siT, spod nagromadzenia ludzi i koni !sterczaQa jakaW otwarta rTka, !oWwietlona blaskiem ksiTXyca. Na palcu tej rTki bQyszczaQo coW, co byQo zQotym "pierWcieniem. CzQowiek schyliQ !siT, przykucnVQ na chwilT, a "gdy siT podniRsQ, pierWcienia nie byQo juX na palcu. "ciWle mRwiVc, nie podniRsQ "siT; trwaQ w postawie dzikiej i wylTknionej, obrRcony tyQem do stosu trupRw, badajVc widnokrVg, palcami rVk #opierajVc siT o ziemiT, gQowT wysunVwszy poza brzeg wVwozu. Do pewnych !czynnoWci przydajV siT cztery Qapy szakala. Wreszcie zdecydowaQ siT i wstaQ. W tej samej chwili drgnVQ. UczuQ, Xe z tyQu coW go trzyma. OdwrRciQ siT; to ta rTka otwarta zamknTQa siT i chwyciQa go za poQT. CzQowiek uczciwy przestraszyQby siT. Ten siT rozeWmiaQ. Y No!! Y rzekQ Y to tylko nieboszczyk. WolT upiora od Xandarma. Tymczasem rTka osQabQa i #wypuWciQa poQT. SiQy w grobie szybko siT wyczerpujV. $Y A moXe Y dodaQ wQRczTga Y ten nieboszczyk jeszcze Xyje?? Zobaczmy. PochyliQ siT znowu, zaczVQ grzebaS w stosie trupRw, odsunVQ to, co przeszkadzaQo, schwyciQ rTkT, szarpnVQ za ramiT, oswobodziQ gQowT, wydobyQ ciaQo i po kilku chwilach ciVgnVQ w cieniu parowu nieruchomego, co najmniej omdlaQego czQowieka. ByQ to kirasjer, nawet oficer wyXszej rangi: grube zQote szlify sterczaQy spod pancerza; nie miaQ juX kasku. Straszna szrama od ciTcia szabli zalaQa mu krwiV caQV "twarz. ZdawaQo siT zresztV, Xe nie doznaQ Xadnego zQamania; na szczTWcie Y jeWli moXna uXyS tu takiego wyrazu Y trupy utworzyQy nad nim jakbysklepiony Quk i uchroniQy od zgniecenia. Oczy miaQ zamkniTte. Na pancerzu miaQ srebrny KrzyX Legii Honorowej. !WQRczTga oderwaQ go i krzyX znikQ w jednej z otchQani ukrytych pod jego pQaszczem. Potem obszukaQ kurtkT oficera, wymacaQ zegarek i zabraQ go. NastTpnie !przeszukaQ kamizelkT, znalazQ sakiewkT i schowaQ jV do kieszeni. !Kiedy tyle juX pomocy udzieliQ umierajVcemu, oficer otworzyQoczy. Y DziTkujT Y rzekQ sQabym gQosem. Szorstkie ruchy czQowieka, #ktRry ciVgnVQ go i obszukiwaQ,chQRd nocy i WwieXe powietrze, ktRrym oddychaQ swobodnie, obudziQy go z letargu. WQRczTga nie odpowiedziaQ. PodniRsQ gQowT. GdzieW na !rRwninie sQychaS byQo kroki; zapewne zbliXaQ siT jakiW patrol. Oficer szepnVQ gQosem, w ktRrym byQo jeszcze coW z konania: Y Kto wygraQ bitwT?? Y Anglicy Y odpowiedziaQ wQRczTga. Oficer mRwiQ dalej: Y Poszukaj w moich kieszeniach. Znajdziesz sakiewkT i zegarek. We je. Q go i o_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgB #yN] cN cN cbO#L cO /= c(PG:?-PTo byQo juX zrobione. WQRczTga udaQ, Xe szuka, i rzekQ: Y Nic nie ma. Y Okradziono mnie Y odrzekQ oficer. Y Szkoda. ByQoby dla ciebie. !Coraz wyraniej sQychaS byQo kroki patrolu. Y NadchodzV Y rzekQ !wQRczTga, czyniVc ruch jak do ucieczki. !Oficer z trudnoWciV podniRsQ rTkT i zatrzymaQ go: Y OcaliQeW mi Xycie. Kto jesteW? !WQRczTga odpowiedziaQ prTdko i po cichu: YNaleXaQem jak i pan do francuskiej armii. MuszT uciekaS. Gdyby mnie schwytano, byQbym rozstrzelany. OcaliQem panu Xycie. Teraz rad pan sobie sam, jak moXesz. Y Jaki masz stopieU?? Y SierXanta. Y Jak siT nazywasz?? Y Thnardier. Y Nie zapomnT tego nazwiska Y rzekQ oficer. Y ZapamiTtaj moje. Nazywam siT Pontmercy. RozdziaQ drugi OKRT ORION Numer 24601 staje siT numerem 9430 Jan Valjean zostaQ ponownie ujTty. Czytelnik bTdzie nam pewnie wdziTczny, Xe nie zatrzymamy siT dQugo przy tych bolesnych szczegRQach. Ograniczymy siT do przepisania dwRch artykuQRw ogQoszonych w Rwczesnych gazetach w kilka miesiTcy po dziwnych wypadkach w Montreuil-sur-mer. Wyjmujemy pierwszy, z BiaQej ChorVgwi . Nosi on datT 25 lipca 1823 roku. Jeden z okrTtRw w Pas-de-Calais staQ siT widowniV nadzwyczajnych wypadkRw. Pewien czQowiek, obcy w tym departamencie, nazwiskiem Madeleine, stosujVc od kilku lat nowe pomysQy, dwignVQ starodawnyprzemysQ miejscowy, wyrRb dXetRw i czarnych WwiecideQek. DorobiQ siT majVtku i dodaS naleXy, wzbogaciQ okolicT. W nagrodT za te zasQugi mianowano go merem. Policja odkryQa, Xe panMadeleine byQ nie kim innym, tylko dawnym galernikiem, "ktRry nie stawiQ siT w miejscu wyznaczonym mu na zamieszkanie: nazywaQ siT Jan Valjean, w 1796 roku byQ skazany za kradzieX. Jan Valjean znowu zostaQ !odesQany na galery. Zdaje siT, Xe przed aresztowaniem udaQo mu siT podnieWS zQoXonV u pana Laffitte a sumT, !przeszQo pRQ miliona, ktRrV zresztV, jak powiadajV, bardzo uczciwie zapracowaQ wswoim przedsiTbiorstwie. Nie !zdoQano siT dowiedzieS, gdzie Jan Valjean ukryQ tT sumT przed powrotem na galery do Tulonu. Drugi artykuQ trochT bardziej szczegRQowy, zamieWciQ Dziennik Paryski z tego samego dnia: Dawny galernik nazwiskiem JanValjean, stanVQ w tych dniachprzed sVdem kryminalnym w Var, w sprawie, ktRra powinnaobudziS ciekawoWS publicznoWci. Zbrodniarz ten potrafiQ zwieWS czujnoWS policji, zmieniQ nazwisko i dokazaQ tego, ze mianowany zostaQ merem w jednym z miasteczek na pRQnocy. ZaQoXyQ w tym miasteczku pokane przedsiTbiorstwo. Ale w koUcu poznano go i uwiTziono dziTki czujnoWci wQadz. MiaQ za konkubinT dziewczynT publicznV, ktRra umarQa z przestrachu w chwili jego aresztowania. NTdznik ten, obdarzony herkulesowV "silV, zdoQaQ uciec, ale w trzy !lub cztery dni pRniej policja schwytaQa go w ParyXu, w !chwili gdy wsiadaQ do dyliXansu kursujVcego miTdzy stolicV a wioskV Montfermeil (Seine-et-Oise). PowiadajV, XekorzystajVc z tych kilku dni swobody podniRsQ znacznV sumT, ulokowanV u jednego z najwiTkszych naszych bankierRw. LiczV jV na !szeWSset do siedmiuset tysiTcy"frankRw. JeWli mamy daS wiarT aktowi oskarXenia, zakopaQ jVw miejscu sobie tylko wiadomym i nie moXna byQo poQoXyS na niej aresztu. W kaXdym razie Rw Jan Valjean stanVQ przed sVdem kryminalnym departamentu Varjako oskarXony o kradzieX zbrojnV rTkV, dokonanV na goWciUcu przed oWmiu laty na osobie jednego z tych poczciwych dzieciakRw, ktRre jak powiada patriarcha z Ferney w nieWmiertelnych wierszach: Z Sabaudii corocznie przychodzV I lekko czyszczV drobnymi rVczyny Zatkane sadzV ogromne kominy. "Bandyta nie chciaQ siT broniS. ZrTczny i wymowny prokurator dowiRdQ, Xe kradzieX miaQa wspRlnikRw, Xe Jan Valjean naleXaQ na poQudniu do bandy rozbRjnikRw. Uznany za winnego, Jan Valjean skazany #zostaQ na WmierS. ZbrodzieU niechciaQ apelowaS. Ale krRl w niewyczerpanej swej Qasce "raczyQ zmieniS karT Wmierci nadoXywotnie galery. Jan ValjeanbezzwQocznie wysQany zostaQ do Tulonu. Nie zapomniano teX, Xe Jan Valjean byQ bardzo poboXny w Montreuil-sur-mer. NiektRre dzienniki, miTdzy innymi !Constitutionnel , upatrzyQy w zQagodzeniu kary triumf stronnictwa klerykalnego. Jan Valjean zmieniQ numer na galerach. NazywaQ siT 9430. ZresztV Ypowiedzmy od razu, by wiTcej o tym nie wspominaS Ywraz z panem "Madeleine zniknTQa pomyWlnoWS"Montreuil-sur-mer. ZiWciQo siT wszystko, co przewidziaQ owejnocy gorVczki i wahania; gdy go zabrakQo, zabrakQo duszy . Po jego upadku nastaQ w Montreuil- sur-mer Rw egoistyczny podziaQ wielkich fortun ludzi, ktRrzy upadli, owe fatalne rozszarpanie rzeczy kwitnVcych, ktRre codziennie dokonywa siT po cichu wWrRd spoQeczeUstwa ludzkiego, a ktRre historia zauwaXyQa raz tylko, bo dokonaQo siT po Wmierci Aleksandra. Namiestnicy przywQaszczajV sobie korony, czeladnicy kreujV siT fabrykantami. PowstajV zawistne wspRQzawodnictwa. Obszerne warsztaty pana Madeleine zostaQy zamkniTte; !zwaliQy siT budynki, robotnicy #rozpierzchli siT. Jedni opuWcili okolicT, inni porzucili rzemiosQo. OdtVd wszystko, !zamiast na wielkV, robiQo siT na maQV skalT; dla zysku !osobistego, nie dla pomyWlnoWciogRlnej. Nie byQo oWrodka; zostaQa tylko zawziTta konkurencja. Pan Madeleine !staQ nad wszystkim i kierowaQ. Po jego upadku kaXdy ciVgnVQwodT na swRj mQyn; miejsce wspRlnej pracy zajTQa walka, miejsce serdecznoWci Y zawiWS, miejsce XyczliwoWci zaQoXyciela, rRwnej dla wszystkich YnienawiWS jednych ku drugim; nici zawiVzane przez pana Madeleine poplVtaQy siT i porwaQy; zaczTto faQszowaS sposoby, uXywaS podlejszych materiaQRw, zabito zaufanie; zmniejszyQ siT zbyt, zmalaQy #obstalunki, pQaca zniXyQa siT, warsztaty opustoszaQy, !przyszQo bankructwo. I nic juX nie zostaQo ubogim. Wszystko znikQo jak dym. Dwuwiersz pochodzVcy moXe od diabQa Nim posuniemy siT dalej, wypada nam opowiedzieS z pewnymi szczegRQami doWS dziwny wypadek, ktRry jakoW w tym samym czasie zdarzyQ "siT w Montfermeil i ktRry, byS moXe, nie jest caQkiem bez zwiVzku z pewnymi domysQamiprokuratorii. W wiosce Montfermeil z dawnych czasRw istnieje przesVd, tym ciekawszy i szacowniejszy, Xe w sVsiedztwie ParyXa przesVd ludowy jest jak aloes na Syberii. NaleXymy do ludzi, !ktRrzy szanujV kaXdV rzadkV roWlinT. OtRX w okolicach Montfermeil istnieje przesVd: wierzV tam, Xe diabeQ od niepamiTtnych czasRw wybraQ sobie las na miejsce, w ktRrymzwykQ zakopywaS skarby. Poczciwe kumoszki utrzymujV, Xe nieraz po zachodzie sQoUcaspotkaS moXna w gTstwinie czarnego czQowieka, wyglVdajVcego na wonicT lubna drwala, w drewnianych trepach, w siermiTdze i spodniach pQRciennych; poznaje siT go po tym, Xe zamiast czapki czy kapelusza ma na gQowie dwa ogromne rogi. Po takim znaku w istocie Qatwo go poznaS. CzQowiek tenzwykle kopie dRQ. "Ludzie Wmiali, ktRrych pociVga kaXda przygoda, czTsto, jak upewniajV, odkopywali doQy wygrzebane przez czarnego czQowieka, prRbujVc okraWS diabQa. Zdaje siT jednak, Xe interes nie bardzo Jest korzystny. Przynajmniej tak gQosi podanie, a rRwnieX i zagadkowy dwuwiersz w kuchennej Qacinie, ktRry w tejkwestii po sobie PozostawiQ niejaki Tryphon, zbiegQy mnichnormandzki, podobno czarnoksiTXnik. Ten Tryphon leXy pochowany w opactwie wiTtego Jerzego z Bochervillepod Rouen i na grobie jego rodzV siT ropuchy. Fodit, et in fossa thesauros condit opaca, As, nummos, lapides, cadaver, simulacra, nihilque. OtRX w tym mniej wiTcej czasie, kiedy to prokuratorii "zdawaQo siT, Xe byQy galernik Jan Valjean, korzystajVc z kilkudniowej swobody po !ucieczce z wiTzienia, krVXyQ w okolicach Montfermeil, zauwaXono w tejXe samej wiosce, Xe pewien stary drRXnik nazwiskiem Boulatruelle zbyt czTsto chadza do lasu. Wiedziano, Xe Boulatruelle byQ niegdyW na galerach i zostawaQ pod nadzorem policyjnym, a Xe nigdzie nie mRgQ znaleS roboty, administracja przyjTtago za zniXonV pQacV na drRXnika bocznego goWciUca pomiTdzy Gagny i Lagny. MRwiono we wsi; Na pewno diabeQ gdzieW siT pokazaQ. !Boulatruelle widziaQ go i teraz szuka. Bo teX i jest jakby stworzony po to, Xeby znaleS skarb Lucypera . Wolterianie dodawali: Ciekawa rzecz, kto kogo porwie, czy Boulatruelle "diabQa, czy diabeQ Boulatruelle "a? Stare baby XegnaQy siT odganiajVc licho. Tymczasem Boulatruelle "zaniechaQ wQRczTgi po lesie i wrRciQ do roboty. Przestano o tym mRwiS. Ale niektRrzy byli jeszcze ciekawi, myWlVc, Xe prawdopodobnie nie chodziQo obajeczne skarby legendy, ale olepszV, bardziej namacalnV gratkT niX diabelskie banknoty!i Xe drRXnik wpadQ pewnie na Wlad jakiejW tajemnicy. Najbardziej zaciekawieni byli nauczyciel i kramarz Thnardier, ktRry XyQ w przyjani ze wszystkimi i nie gardziQ kompaniV Boulatruelle a. Razu pewnego przydybali we dwRch starego drRXnika i $zaczTli go poiS. Boulatruelle piQ"bardzo duXo, ale mRwiQ maQo. ZprzedziwnV sztukV i w niezwykQej proporcji QVczyQ pragnienie pijaka z maQomRwnoWciV sTdziego. Wszelako szturmujVc nieustannie, nauczyciel i Thnardier wydobyli z niego kilka niejasnych sQRw. ktRre zestawione i roztrzTsione dokQadnie, daQy obraz mniej wiTcej taki. Pewnego ranka Boulatruelle, idVc o Wwicie do roboty, zdziwiQ siT zobaczywszy w lesie pod krzakami motykT i "QopatT, rzekQbyW, ze ukryte . PomyWlaQ jednak, Xe zapewne woziwoda, stary Six Fours, zostawiQ w lesie swV "QopatT i motykT, i zapomniaQ otym. Ale wieczorem tegoX dnia ujrzaQ, sam pozostajVc w ukryciu, bo schowaQ siT za grubym drzewem, jak drogV prowadzVcV do najgTstszej czTWci lasu szedQ jakiW jegomoWS, nie z tych stron, ale ktRrego Boulatruelle znaQ doskonale . (PrzekQad Thnardiera: Towarzysz z !galer ). Boulatruelle za nic w !Wwiecie nie chciaQ powiedzieS jego nazwiska. JegomoWS ten niRsQ jakieW kwadratowe zawiniVtko: albo pudQo, albo skrzynkT. ZdumiaQo to Boulatruelle a. Ale dopiero w siedem czy osiem minut !pRniej przyszQo mu do gQowy,Xeby pRjWS Wladem owego JegomoWcia . ByQo juX za pRno, jegomoWS wszedQ w gTstwinT, noc zapadQa i Boulatruelle nie mRgQ go dogoniS. PostanowiQ czekaS na skraju "lasu. KsiTXyc WwieciQ. W dwie lub trzy godziny pRniej Boulatruelle ujrzaQ wychodzVcego z gTstwiny owego jegomoWcia; nie miaQ juX przy sobie skrzynki, tylko !motykT i QopatT. Boulatruelle "daQ mu przejWS spokojnie i nie zaczepiQ go, bo powiedziaQ sobie, Xe tamten byQ trzy razymocniejszy od niego, uzbrojony w motykT i prawdopodobnie by go zabiQ, gdyby poznaQ go i spostrzegQ, Xe jest poznany. WzruszajVca tkliwoWS dwRch dawnych towarzyszRw spotykajVcych siT po dQugiej rozQVce. Ale !Qopata i motyka staQy siT dla Boulatruelle a niby bQysk WwiatQa; pobiegQ do miejsca, gdzie je widziaQ rano, i nie !znalazQ ani Qopaty, ani motyki.WywnioskowaQ stVd, Xe jegomoWS, wszedQszy w gTstwinT, wykopaQ dRQ motykV, wQoXyQ kuferek i "zasypaQ go QopatV. Kuferek byQ za maQy, by pomieWciS trupa, zawieraQ wiTc pieniVdze. Boulatruelle rozpoczVQ poszukiwania. PrzeszukaQ caQy las, kopaQ wszTdzie, gdzie !tylko wydaQo mu siT, Xe ziemiajest WwieXo poruszona. Na prRXno. Nic nie wywVchaQ . W Montfermeil przestano o tym myWleS. Tylko niektRre kumoszki mRwiQy: MoXecie !byS pewni, Xe drRXnik z Gagny$nie na prRXno tak krTciQ siT po#lesie; byQ diabeQ, ani chybi . aUcuch kajdan musiaQ byS zawczasu poddany jakimW zabiegom, Xeby tak pTkQ od jednego uderzenia mQotkiem Pod koniec padziernika tegoXroku 1823 mieszkaUcy Tulonu ujrzeli wchodzVcy do portu Y z powodu zQej pogody, jaka panowaQa na morzu, i dla naprawy kilku urzVdzeU Y okrTt Orion z eskadry Morza rRdziemnego, ktRry pRniej zostaQ szkolnym okrTtem w BreWcie. Rok 1823 nazywaQa Restauracja epokV wojny hiszpaUskiej . Wojna ta w jednym zdarzeniu wiele zawarQa zdarzeU i niemaQo osobliwoWci. ByQa to waXna sprawa familijna dla domu BurbonRw; linia francuska dawaQa pomoc i opiekT linii madryckiej, czyli korzystaQa z praw starszeUstwa; byQ to pozorny powrRt do naszych tradycji narodowych, z dodatkiem niewoli i ulegQoWci wzglTdem zagranicznych gabinetRw. KsiVXT Angouleme, nazywany przez dzienniki liberalne bohaterem spod Andujar , w triumfalnej postawie, nieco sprzecznej z jego spokojnV minV, streszczaQ w sobie staryi aX nadto rzeczywisty terror !wiTtej Inkwizycji, walczVcy zrzekomym terrorem liberaQRw. "W czasie dziaQaU armii, ktRrV dowodziQ ksiVXT Y wRdz naczelny jakaW eskadra krVXyQa po Morzu rRdziemnym. Jak powiedzieliWmy, Orion naleXaQ do tej eskadry i burza zapTdziQa go do portu tuloUskiego. Orion byQ to statek od dawna juX chory. W dawniejszych podrRXach grube pokQady muszli zebraQy siT u spodu i o poQowT zmniejszyQy jego szybkoWS; poprzedniego roku wprowadzono go do dokRw, oskrobano z muszli i znowu spuszczono na morze. Ale skrobanie popsuQo dylowanie spodu. Przy Wyspach Balearskich deski siT rozpadQy, a Xe wRwczas nie !obijano spodu XelaznV blachV, okrTt zaczVQ przepuszczaS wodT. NadszedQ gwaQtowny wiatr, strzaskaQ mostek, burtyi strzelnice i uszkodziQ drabinki masztRw; z powodu tych uszkodzeU Orion wpQynVQ do portu w Tulonie. !ZarzuciQ kotwicT przy Arsenale.WciVgniTto go do doku dla naprawy. Wierzch prawego boku nie byQ uszkodzony, ale tu i Rwdzie, wedle zwyczaju, deski w pomoWcie usuniTto dla przepuszczania powietrza do Wrodka kadQuba. Pewnego poranka tQum gapiRw staQ siT Wwiadkiem wypadku. ZaQoga okrTtu zajTta byQa przywiVzywaniem Xagli do rei. Majtek, ktRry miaQ umocowaS oXaglowanie na prawym maszcie, straciQ rRwnowagT. Ujrzano, Xe zachwiaQ siT na nogach, tQum stojVcy na brzegu pod ArsenaQem wydaQ okrzyk przeraXenia, gQowa %pociVgnTQa w dRQ caQe ciaQo i marynarz stoczyQ siT z rei, !wyciVgajVc rTce ku przepaWci;spadajVc schwyciQ za sznurowV drabinkT, wpierw jednV, potem drugV rTkV i zawisQ w powietrzu. Pod nim, w dole, byQo gQTbokie morze. GwaQtownoWS upadku rozhuWtaQa linT. CzQowiek koQysaQ siT na koUcu sznura niby kamieU w procy. Biec na ratunek oznaczaQoby naraXaS siT na niechybnV WmierS. aden z majtkRw, a byli to wszystko nadmorscy rybacy, WwieXo zaciVgniTci do !marynarki, nie odwaXyQ siT na to. Tymczasem nieszczTWliwy !majtek traciQ siQy; niepodobna byQo dojrzeS trwogi na jego twarzy, ale w ruchach ciaQa widaS byQo wyczerpanie. KurczyQ ramiona w potwornym "natTXeniu. KaXdy jego wysiQek, Xeby posunVS siT ku gRrze, tylko silniej rozhuWtywaQ drabinkT. Nie krzyczaQ bojVc $siT, aby nie utraciQ reszty siQ. Czekano juX tylko chwili. kiedy"puWci linT. i odwracano gQowy, Xeby nie widzieS, jak bTdzie !spadaQ. SV chwile, kiedy koniecliny, tyczka, gaQV drzewa staje siT samym Xyciem i strasznie jest patrzeS, jak Xywa istota odrywa siT od nieji spada niby dojrzaQy owoc. Nagle ujrzano czQowieka, "ktRry wdrapywaQ siT w gRrT podrabinach ze zwinnoWciV tygrysa. MiaQ on na sobie czerwonV "opoUczT byQ wiTc galernikiem; nosiQ zielonV czapkT Y byQ zatem skazany na doXywocie. Gdy dostaQ siT na szczyt bocianiego gniazda, wicher egarek. We je. Q go i o_Goo(_<(rkP\)`nk&k{A: cP %Q c@Q_/ cQ%f cR0 ciR;!RzerwaQ tT czapkT i ujrzano "gQowT zupeQnie siwV; nie byQ to czQowiek mQody. RzeczywiWcie, pewien galernik,pracujVcy pod straXV na pokQadzie okrTtu, juX w pierwszej chwili podbiegQ do oficera i wWrRd powszechnej trwogi i wahania, gdy marynarze drXeli i cofali siT przed niebezpieczeUstwem. poprosiQ o pozwolenie ocalenia majtka z naraXeniem wQasnegoXycia. Na zezwalajVcy znak oficera jednym uderzeniem mQotka skruszyQ QaUcuch przymocowany do Xelaznej obrTczy na jego nodze, "schwyciQ sznur i rzuciQ siT ku wantom. Nikt w tej chwili nie zwrRciQ uwagi na QatwoWS, z YjakV "rozbiQ kajdany. Dopiero pRniejprzypomniano sobie tT okolicznoWS. W mgnieniu oka stanVQ na rei. ZatrzymaQ siT na chwilT i zdawaQ siT mierzyS jV wzrokiem. Te sekundy, podczas ktRrych wiatr koQysaQ majtkiem na koUcu liny, wydaQy siT patrzVcym dQugie jak wiecznoWS. Na koniec galernik wzniRsQ oczy ku niebu i postVpiQ krok naprzRd. TQum odetchnVQ. PTdem !przebiegQ rejT i stanVwszy na jej skraju przywiVzaQ do niej koniec sznura, ktRry miaQ z sobV, drugi koniec spuWciQ w dRQ, a potem poczVQ zsuwaS siT po nim na rTkach; niewysQowiona trwoga i "niepokRj ogarnTQy tQum, gdyX zamiast jednego czQowieka, zawieszonego przed przepaWciV, ujrzano dwRch. RzekQbyW, pajVk zbliXajVcy siT, by pochwyciS muchT; ale !ten pajVk niRsQ nie WmierS, !lecz Xycie. DziesiTS tysiTcy "spojrzeU WledziQo ich obu. Nie !sQyszaQeW ani jednego krzyku, ani jednego sQowa; to samo drXenie zmarszczyQo wszystkiebrwi. Wszystkie usta wstrzymaQy oddech, jakby lTkaQy siT najlXejszym tchnieniem powiTkszyS wiatr miotajVcy tamtymi dwoma nieszczTWnikami. Tymczasem galernik zsunVQ siT!po linie aX do majtka. Czas byQwielki; jeszcze minuta, a czQowiek ten, wyczerpany i zrozpaczony, spadQby w #przepaWS; galernik jednV rTkV trzymajVc siT liny, drugV przywiVzaQ go mocno do jej koUca. I ujrzano wreszcie, jak znRw wdrapaQ siT na rejT i wciVgnVQ za sobV majtka, przystanVQ na chwilT, podtrzymujVc go, by odzyskaQ siQy, potem wziVQ na rTce i zszedQ po rei do masztu aX na sam dRQ i oddaQ go towarzyszom. W tej chwili rozlegQy siT w tQumie oklaski; widziano starych dozorcRw wiTzienia we Qzach, kobiety caQowaQy siT nad brzegiem, ze wszystkich piersi wydarQ siT gQos gniewu i zarazem tkliwoWci: aski, dla tego czQowieka! On tymczasem schodziQ, chcVc jak najWpieszniej powrRciS do straXy. Aby #przybyS prTdzej, zsunVQ siT po"drabinach i jVQ biec po niskiej "rei. ledziQy go wszystkie oczy. W pewnej chwili ludzi ogarnVQ $lTk; bVd ze znuXenia, bVd z zawrotu gQowy zawahaQ siT, zachwiaQ. Nagle tQum wydaQ okrzyk przeraXenia: galernik wpadQ do morza. Upadek byQ niebezpieczny. Fregata Algeziras staQa na kotwicy przy Orionie i biedny galernik wpadQ miTdzy dwa okrTty. atwo mRgQ znaleS siT pod ktRrymW z "nich. Czterech ludzi rzuciQo siTz poWpiechem do Qodzi. TQum ich zachTcaQ, trwoga znowu napeQniQa wszystkie serca. CzQowiek nie ukazaQ siT na powierzchni. ZniknVQ w morzu bez Wladu, nie zrobiwszy ani jednej zmarszczki w wodzie, jakby wpadQ w beczkT oliwy. Sondowano, nurkowano. Nadaremnie. Szukano aX do wieczora, nie znaleziono nawet ciaQa. Nazajutrz w Dzienniku TuloUskim wydrukowano krRtkV wzmiankT: 17 listopada 1823 roku. YWczoraj galernik pracujVcy na pokQadzie Oriona , po okazaniu pomocy marynarzowi, wpadQ w!morze i utopiQ siT. ZwQok nie odnaleziono. Przypuszcza siT, Xe wpadQ pod pale nasypu koQoArsenaQu. CzQowiek ten zapisany byQ w ksiTdze wiTziennej pod numerem 9430 i nazywaQ siT Jan Valjean. RozdziaQ trzeci SPENIENIE OBIETNICY UCZYNIONEJ ZMAREJ Kwestia wody w Montfermeil Montfermeil leXy pomiTdzy Livry i Chelles, na poQudniowymbrzegu wyniosQej pQaszczyzny,ktRra dzieli Ourcq od Marny. DziW jest to spore miasteczko,ozdobione przez okrVgQy rok biaQymi willami, a w kaXdV niedzielT tQumami mieszczan radujVcych siT wypoczynkiem. W roku 1823 nie byQo jeszcze w Montfermeil ani tylu biaQych domRw, ani tylu zadowolonych mieszczan. MiaQeW tu tylko #wioskT stojVcV wWrRd lasu. Tu !i Rwdzie widniaQy letnie domki z ubiegQego stulecia, ktRre poznaS byQo moXna po paUskimwyglVdzie, balkonach z kutegoXelaza i podQuXnych oknach, !ktRrych maQe szyby mieniV siTna bieli zamkniTtych okiennic rRXnymi odcieniami zieleni. Lecz mimo tych domRw Montfermeil byQo wioskV. ZakVtku tego nie odkryli jeszcze wzbogaceni kupcy sukienni i dymisjonowani obroUcy sVdowi. Miejsce byQo spokojne i urocze, poQoXone z dala od ruchliwych traktRw; XyQo siT tu tanio Xyciem wieWniaczym Qatwym a obfitym. Tylko o wodT byQo trudno z powodu wyniosQoWci pQaskowzgRrza. Trzeba byQo chodziS po niV doWS daleko. MieszkaUcy od strony Gagny czerpali wodT wewspaniaQych stawach, ktRre tam sV w lesie; mieszkajVcy wprzeciwlegQym koUcu, przy koWciele od strony Chelles, chodzili po wodT do picia o kwadrans drogi od Montfermeil, do rRdQa przy drodze z Chelles. "CiTXka to wiTc byQa rzecz dla gospodarstwa zaopatrzyS siT w wodT. Lepsze domy, "arystokracja (naleXaQ do niej i szynk Thnardiera), pQaciQy szelVga od wiadra wody czQeczynie, ktRremu rzemiosQowoziwody w Montfermeil przynosiQo dochodu okoQo oWmiu su dziennie; ale czQeczyna Rw pracowaQ tylko do siRdmej wieczRr latem, a dopiVtej zimV; kiedy noc zapadQa, kiedy w parterowych domkach pozamykano okiennice, kto nie miaQ wody do picia, ten sam musiaQ po niV iWS albo siT bez niej obejWS. ByQo to codzienne przeraXeniedla biednej istoty, ktRrej czytelnik moXe jeszcze nie zapomniaQ, dla maQej Kozety. Przypominamy, Xe Kozeta przydatna byQa Thnardierom na dwa sposoby: matce kazali !pQaciS, a dziecku obsQugiwaS siT. ToteX kiedy matka "zupeQnie przestaQa pQaciS Ya dlaczego, to wiemy juX z poprzednich rozdziaQRw YThnardierowie zatrzymali KozetT. ZastTpowaQa im #sQuXVcV. Ona to wiTc biegaQa po wodT, gdy jej zabrakQo. ToteX dziecko, truchlejVc na samV myWl chodzenia po nocy "do rRdQa, pamiTtaQo zawsze, aby w domu nie zabrakQo wody. BoXe Narodzenie 1823 roku byQo szczegRlnie Wwietne w Montfermeil. PoczVtek zimy byQ Qagodny, ani mrozRw, ani Wniegu. Kuglarze z ParyXa otrzymali od mera pozwolenie wystawienia barakRw na gQRwnej ulicy wioski i caQa gromada wTdrownych kramarzy, ktRrej pan mer rRwnieX tej Qaski udzieliQ, rozstawiQa swoje kramy na !placu koWcielnym i dalej, aX do!ulicy Piekarskiej, przy ktRrej, jak sobie moXe przypominacie,znajdowaQ siT szynk ThnardierRw. Wieczorem w WigiliT BoXego Narodzenia kilku mTXczyzn, furmanRw i kramarzy, "siedziaQo za stoQem i piQo przy paru palVcych siT Wwiecach w goWcinnej izbie oberXy Thnardiera. Izba podobna byQado wszystkich izb goWcinnych w karczmach; stoQy, dzbany cynowe, butelki, pijacy, dym tytoniu; maQo WwiatQa, duXo wrzawy. A Xe dziaQo siT to w roku 1823, poznaS moXna byQopo dwRch stojVcych na stole przedmiotach, modnych wRwczas u mieszczan, a mianowicie po kalejdoskopie i lampie z kolorowej blachy. Thnardierowa pilnowaQa wieczerzy, piekVcej siT na dobrym ogniu, mVX jej piQ z "goWSmi i rozmawiaQ o polityce. Kozeta siedziaQa w zwykQym miejscu, na poprzeczce QVczVcej nogi kuchennego stoQu, tuX przy kominie. Odziana byQa w Qachmany, miaQa drewniane trepy na bosych nogach i przy Wwietle ogniska robiQa na drutach weQniane poUczochy dla cRrek ThnardierRw. Malutki kotek bawiQ siT pod krzesQami. Z sVsiedniej izby dochodziQy Wmiechy i szczebiotanie dwRch"WwieXych gQosRw dzieciTcych, byQy to Eponina i Anzelma. Przy kominie wisiaQa na gwodziu dyscyplina. Czasami krzyk maQego dziecka z jakiejW oddalonej izby przebijaQ siT przez haQasy karczmy. ByQ to chQopczyk, najmQodsze dziecko, ktRre Thnardierowa powiQa jednej zpoprzednich zim, nie wiadomodlaczego YmRwiQa Y chyba z zimna ; miaQ niespeQna trzy lata. Matka wykarmiQa go, ale nie pokochaQa. Gdy zawziTty krzyk dziecka stawaQ siT nieznoWny, Thnardier odzywaQsiT do Xony: TwRj syn wrzeszczy, zobacz tam, czegochce. Y Ech! YodpowiadaQa matka Y nudzi mnie. I opuszczony dzieciak dalej krzyczaQ gdzieW w ciemnoWci. UzupeQnienie dwRch portretRwDotychczas oglVdaliWmy w tej !ksiVXce ThnardierRw tylko z profilu; nadeszQa chwila, by obejWS tT parT dokoQa, by przyjrzeS siT jej ze wszystkich stron. Thnardier skoUczyQ lat "piTSdziesiVt; pani Thnardier "zbliXaQa siT do czterdziestki, #ktRra jest piTSdziesiVtkV dla kobiety; tym sposobem lata ichrRwnowaXyQy siT. Zapewne czytelnik zachowaQ wswej pamiTci tT Thnardierowa, ktRra juX na chwilT pojawiQa przed jego oczami YwysokV, jasnowQosV, !czerwonV, tQustV, miTsistV, "koWcistV, ogromnV i ruchliwV; jak powiedzieliWmy juX, naleXaQa ona do plemienia owych dzikich kolosRw, ktRre na jarmarkach uginajV siT pod ciTXarem kamieni zawieszonych na wQosach. Ona byQa w domu paniV, ona robiQa wszystko sQaQa, sprzVtaQa, praQa, gotowaQa, wszystko teX zaleXaQo od jej !widzimisiT. JedynV jej pomocV w gospodarstwie byQa Kozeta. Mysz na sQuXbie u sQonia. Na jej gQos drXaQo wszystko: szyby, sprzTty i ludzie. Szeroka jej twarz, upstrzona piegami, wyglVdaQa jak warzVchew. MiaQa brodT. ByQ to ideaQ tragarza przebranego "za kobietT. KlTQa niesamowicie.CheQpiQa siT, Xe jednym uderzeniem piTWci gniecie orzech. Gdyby nie romanse, ktRre czytaQa i ktRre nadawaQy jej dziwacznV postaS mizdrzVcej siT ludoXerczyni, nikomu by nie przyszQo do gQowy powiedzieS o niej: to kobieta. Thnardierowa byQa jakby owocem panny zaszczepionej na przekupce. Gdy odezwaQa "siT, mRwiono: To Xandarm ; "gdy piQa, woQano: To wonica !, gdy biQa KozetT, szeptano; !To kat . Gdy usnTQa, jeden zVb sterczaQ jej z ust. Thnardier byQ to mTXczyzna niski, chudy, blady, suchy, "koWcisty, wVtQy, wyglVdaQ na chorego, a zdrRw byQ jak ryba,i tu juX zaczynaQ siT w nim oszust. Zwykle uWmiechaQ siT przez ostroXnoWS, byQ grzeczny prawie ze wszystkimi, nawet z Xebrakiem, ktRremu odmawiaQ !szelVga. Spojrzenie miaQ kuny, a minT literata. Bardzo byQ podobny do portretRw ksiTdza Delille. Dla przypodobania siT pijaQ z furmanami. Nikt nigdy go nie mRgQ spoiS. PaliQ "ogromnV fajkT. NosiQ bluzT, a pod niV stare, czarne ubranie. MiaQ pretensje do literatury i do materializmu. Na poparcie czegokolwiek, co mRwiQ. chTtnie przywoQywaQ pewne nazwiska: Woltera, Raynala, !Parny ego i rzecz dziwna, Ww. Augustyna. TwierdziQ nawet, "Xe ma swRj system . ZresztV!oszust. Filut-filozof. ZdarzajV siT i takie odmiany. Czytelnik przypomina sobie, iX utrzymywaQ, jakoby sQuXyQ w wojsku; opowiadaQ z niemaQV swadV, Xe pod Waterloo. bTdVc sierXantem w szRstym czy dziewiVtym jakimW lekkim puQku, sam przeciw caQemu szwadronowi huzarRw Wmierci !osQaniaQ swV piersiV wWrRd gradu kul i ocaliQ niebezpiecznie ranionego "generaQa . StVd Rw pQomiennyszyld i nazwa karczmy Pod SierXantem spod Waterloo . byQ liberaQem, klasykiem i bonapartystV. PodpisaQ skQadkT na PrzytuQek InwalidRw. W wiosce mRwiono, Xe siT uczyQ niegdyW na ksiTdza. !SVdzimy jednak, Xe uczyQ siT raczej w Holandii na oberXystT. otr ten, skomplikowanej natury, wedQug wszelkiego prawdopodobieUstwa byQ Flamandczykiem we Flandrii, Francuzem w ParyXu, Belgiem !w Belgii, wygodnie rozsiadQ siTokrakiem na obu granicach. Znamy jego rycerski czyn pod Waterloo. Widzimy wiTc, Xe przesadzaQ nieco. Wszelka sytuacja niepewna, zawita, wszelka awantura, byQa jego XywioQem; kto ma sumienie w strzTpach, ten i Xycie ma nieporzVdne i zapewne w burzliwej epoce 18 czerwca 1815 roku Thnardier naleXaQ do rzeszy kramarzy-wQRczTgRw, snujVcych siT wszTdzie, tu sprzedajVcych, tam kradnVcych, ciVgnVcych z "XonV i dzieSmi w jakiej starej dryndulce z wojskiem w pochodzie, z instynktu czepiajVc siT zawsze armii zwyciTskiej. Po skoUczonej kampanii, majVc, jak mRwiQ certum quantum, zaQoXyQ szynk w Montfermeil. !Nie powiodQo mu siT zgoQa. Ten!wielki talent nie znalazQ sceny godnej siebie. Thnardier rujnowaQ siT w Montfermeil, "jeXeli moXna siT rujnowaS nie majVc nic. W Szwajcarii lub w Pirenejach ten hoQysz staQby siT milionerem. Ale oberXysta tam musi skubaS swojV trawkT, gdzie go los rzuci. W roku 1823 Thnardier miaQ "blisko tysiVc piTSset frankRw naglVcych dQugRw i wiele z tego powodu zmartwienia. ChoS los byQ wzglTdem niego tak uporczywie niesprawiedliwy, Thnardier naleXaQ do ludzi, ktRrzy gQTboko i w sposRb caQkiem nowoczesny pojmujV goWcinnoWS, cnotT u ludRw barbarzyUskich, a towar u ludRw cywilizowanych. byQ on rRwnieX dobrym kQusownikiem, znanym z celnoWci strzaQu. Czasem WmiaQ siT zimno i spokojnie, co byQo szczegRlnieniebezpieczne. Niekiedy wytryskiwaQa z niegobQyskawicami teoria prowadzenia oberXy. MiaQ swoje zawodowe aforyzmy, ktRre wpajaQ w umysQ swej poQowicy. Y ObowiVzkiem "oberXysty jest Y mRwiQ do niejpewnego dnia gwaQtownie i po cichu YsprzedaS pierwszemu lepszemu jadQo, spoczynek, $WwiatQo, ogieU, brudnV poWciel, sQuXVcV, pchQy i uWmiech; zatrzymywaS przechodniRw, wyprRXniaS maQe sakiewki, a duXym przyzwoicie przychodziS z pomocV, aby schudQy; z uszanowaniem przyjmowaS na nocleg #podrRXujVcV familiT, obedrzeS!mTXczyznT, oszukaS kobietT, wyzyskaS dziecko; naQoXyS cenT na otwarte okno, na zamkniTte okno, na miejsce przy kominku, na fotel, krzesQo, stoQek, stoQeczek, piernat, materac i siennik; "wiedzieS, ile siT zuXywa lustraprzez kaXde odbicie, i to otaksowaS, i do kroSset tysiTcy diabQRw, kazaS podrRXnemu pQaciS za wszystko, nawet za muchy, ktRre jego pies poQyka! Ten mVX i ta Xona Y to byQa chytroWS i wWciekQoWS zaWlubione z sobV; stadQo ohydne i straszne. Ludzie potrzebujV wina, a konie wody PrzybyQo czterech nowych podrRXnych. Kozeta dumaQa sobie smutnie; bo choS miaQa dopiero osiem lat, tyle juX wycierpiaQa, Xe twarz jej !przybieraQa wWrRd zamyWlenia posTpny wyraz staruszki. JednV powiekT miaQa sinV od !piTWci Thnardierowej, ktRra teX, spoglVdajVc na niV, mruczaQa od czasu do czasu: YIstny potwRr z tym guzem nad okiem! A Kozeta myWlaQa sobie, Xe "jest juX noc, gQTboka noc, Xe wypadnie moXe napeQniS dzbanki i karafki nowo przybyQym podrRXnym, a w beczce wody juX nie ma. Jedno jV uspokajaQo nieco Y wdomu ThnardierRw niewiele pijano wody. Ludzi spragnionych nie brakowaQo, ale pragnienie to chTtniej gaszono z butelki niX z dzbanka. Kto by wWrRd tych szklanek wina prosiQ o szklankT wody, ten wszystkim wydaQby siT dzikusem. A jednak w pewnej chwili dziecko zadrXaQo; Thnardierowa podniosQa pokrywkT garnka gotujVcego siT na kominie, potem wziTQa #szklankT i Xywo zbliXyQ a siT do beczki. OdkrTciQa kurek, dziecko podniosQo gQowT i "WledziQo jej kaXdy ruch; cienkastruXka wody popQynTQa z $kurka i napeQniQa pRQ szklanki. "Y Oho Y rzekQa Y nie ma wody!!Potem umilkQa na chwilT. Dziecko wstrzymaQo oddech. Y No!! Y mRwiQa dalej Thnardierowa, przypatrujVc siT szklance z wodV. Y Wystarczy. Kozeta zabraQa siT znRw do roboty, ale przez dobry kwadrans serce gwaQtownie skakaQo jej w piersiach. je. Q go i o_Goo(_<(rkP\)`nk&k{ApX cR D cPS Q cS]!^ cT,- cyT7BTRachowaQa upQywajVce minuty, pragnVc jak !najprTdzej doczekaS siT jutra.Czasem pijVcy za stoQem, !wyglVdajVc na ulicT, woQali: YCiemno jak w piecu! Ylub: Y Jeden kot nie zabQVdziQby bez!latarki na taki czas! Y I Kozeta drXaQa. Nagle wszedQ wTdrowny handlarz, ktRry stanVQ na nocleg w oberXy, i rzekQ gniewnie: Y Nie napojono mojego konia. Y GdzieX tam, napojono Y odezwaQa siT Thnardierowa. Y Powiadam ci, matko, Xe nie napojono Y odparQ handlarz. Kozeta wylazQa spod stoQu. %YAleX tak, panie, koU piQ, piQ, z peQniutkiego wiadra, sama mu podawaQam wodT i nawet !mRwiQam do niego. Nie byQo to prawdV, Kozeta kQamaQa. !YPatrzajcie jV, nie wiTksza odpiTWci, a QXe, aX Wciany "trzeszczV zawoQaQ handlarz. Y Powiadam ci, maQa hultajko, Xe nie piQ! Kiedy nie jest napojony, dyszy w taki sposRb, Xe poznam to zaraz. Kozeta upieraQa siT, dodajVc gQosem ochrypQym od trwogi, "tak Xe ledwo go byQo sQychaS. YI to jak jeszcze piQ! #Y No, doWS! Y zawoQaQ kupiec ze zQoWciV. Y NapoiS mego konia i basta!! Kozeta wrRciQa pod stRQ. Y Pewnie!! Y rzekQa #Thnardierowa. Y JeXeli koU niepiQ, trzeba go napoiS. Potem, oglVdajVc siT, dorzuciQa: Y A ta gdzie siT znowu podziaQa?? #SchyliQa siT i znalazQa KozetT skurczonV w drugim koUcu stoQu, prawie pod nogami pijVcych. Y Chod mi tu zaraz!! Y wrzasnTQa. Kozeta wyszQa z ukrycia. Thnardierowa mRwiQa dalej: Y Panno Suczko, jak ciT tam zwV, ruszaj po wodT dla konia."Y AleX, proszT pani Y rzekQa Kozeta po cichu Y nie ma wody. Thnardierowa otworzyQa na rozcieX drzwi od ulicy. Y To id po wodT!! $Kozeta spuWciQa gQowT i wziTQaprRXne wiadro stojVce przy kominie. Wiadro byQo wiTksze od niej; dziecko wygodnie by mogQo w nim usiVWS. Thnardierowa wrRciQa do pieca i prRbujVc warzVchwiV potrawy, ktRra siT gotowaQa wgarnku, mruczaQa pod nosem: YW rRdle jest dosyS wody. Nie bVd taka mVdra. Chyba "lepiej bTdzie przetrzeS cebulT.Potem pogrzebaQa w szufladzie, gdzie leXaQy miedziaki, pieprz i czosnek. YSQuchaj, panno Ropucho !YdodaQa Y wracajVc wemiesz duXy bochenek chleba od piekarza. Masz tu piTtnaWcie su. Kozeta nie powiedziaQa ani sQowa, wziTQa pieniVdz i wQoXyQa do kieszonki w fartuchu. Potem staQa nieruchomo z wiadrem w rTku, jakby czekaQa, czy jej kto nie poratuje. Y RuszajXe!! Y zawoQaQa Thnardierowa. Kozeta wyszQa. Drzwi siT za niV zamknTQy. Na widowni ukazuje siT lalka Jak juX wiemy, rzVd rozstawionych na ulicy kramRw%ciVgnVQ siT od koWcioQa aX do !oberXy ThnardierRw. PoniewaXprzed pRQnocV mieszkaUcy Montfermeil przechodziS mieli tTdy na pasterkT, kramy oWwietlone byQy Wwiecami w papierowych rurach, co, jak mRwiQ bakaQarz, w tej chwili siedzVcy za stoQem u ThnardierRw, tworzyQo czarodziejski widok . Za to na niebie nie byQo ani jednej gwiazdy. Ostatnia buda na wprost drzwiThnardierRw byQa kramem z zabawkami dla dzieci, ktRry aXbQyszczaQ od szkieQek, WwiecideQek i cudownych przedmiotRw z bl achy. Na przedzi e straganu kramarz ustawiQ na tle biaQych serwetek ogromnV lalkT, wysokV na prawie dwie stopy, w sukni z rRXowej krepy, z wieUcem zQotych kQosRw na gQowie, majVcV prawdziwe wQosy i emaliowane oczy. Codziennie przechodnie w wieku do lat dziesiTciu, z szeroko otwartymi ustami, podziwiali to cudo; w caQym Montfermeil nie znalazQa siT matka tak bogata lub tak rozrzutna, aby jV kupiS dla swego dziecka. Eponina i Anzelma caQymi godzinami przypatrywaQy siT lalce; nawet#Kozeta oWmieliQa siT rzuciS na niV spojrzenie, ukradkiem co prawda. Kiedy Kozeta wyszQa z wiadrem w rTku, choS tak smutna byQa i znTkana, nie mogQa siT oprzeS pokusie i !spojrzaQa na cudownV lalkT, nadamT, jak jV nazywaQa. Biedne dziecko osQupiaQo ze zdumienia. Nie widziaQa "jeszcze z bliska tej lalki. CaQy kram wydaQ siT jej paQacem, $lalka nie byQa lalkV, ale jakimW cudnym przywidzeniem. RadoWS, przepych, bogactwo, szczTWcie ukazaQy siT w !uQudnym blasku nieszczTWliwej maQej istocie, tak gQTboko wtrVconej w ponurV i zimnV nTdzT. Kozeta z naiwnV i smutnV przenikliwoWciV !dzieciUstwa mierzyQa przepaWS%dzielVcV jV od tej lalki. MRwiQa!sobie, Xe trzeba byS krRlowV !lub przynajmniej ksiTXniczkV, "by mieS coW takiego jak to. WpatrywaQa siT w piTknV rRXowV sukienkT, w piTkne !puszyste wQosy i myWlaQa: Jaka$szczTWliwa musi byS ta lalka! Y Nie mogQa oderwaS oczu od fantastycznego kramu. Im !dQuXej patrzyQa, tym bardziej jV olWniewaQ. "ZdawaQo siT jej, Xe widzi raj. !PrRcz tej wielkiej byQy i inne lalki, ktRre wydaQy siT jej wrRXkami i czarodziejami. Kupiec, przechadzajVcy siT w "gQTbi baraku, sprawiaQ na niej wraXenie Pana Boga. Zapatrzywszy siT tak z uwielbieniem, zapomniaQa o wszystkim, zapomniaQa nawet,po co jV posQano. Nagle szorstki gQos Thnardierowej zbudziQ jV z rozmarzenia i wrRciQ do rzeczywistoWci: YAch, ty bQanico! JeszczeW nie poszQa? Poczekaj, dam ja tobie! Ciekawam, co ten bTbentam robi? MaQy potworze, marsz mi zaraz! Thnardierowa wyjrzaQa na ulicT i zobaczyQa KozetT stojVcV w zachwyceniu. Kozeta porwaQa wiadro i zaczTQa biec, jak mogQa najWpieszniej. Dziecko samo OberXa ThnardierRw znajdowaQa siT w czTWci wioski poQoXonej w pobliXu koWcioQa. Kozeta musiaQa wiTc iWS po wodT do rRdQa w lesie, w stronT Chelles. Kozeta przeszQa labirynt krTtych i pustych uliczek, ktRrymi koUczy siT wioska Montfermeil od strony Chelles. DopRki po obu stronach drogi byQy domy, a nawet choSby $tylko ploty, szQa doWS WmiaQo. Czasem promieU Wwiecy przenikaQ przez szczelinT "okiennicy Y byQo tam WwiatQo, byQo Xycie, byli ludzie, i to dodawaQo jej odwagi. Im dalej jednak szQa przed siebie, tym bardziej zwalniaQa kroku, jakby nieumyWlnie. MinVwszy rRg ostatniego domu, Kozeta zatrzymaQa siT. CzuQa, Xe niepodobieUstwem jest pRjWS naprzRd. PostawiQa kubeQ na ziemi, zanurzyQa palce we "wQosach i zaczTQa drapaS siT !w gQowT, jak to zwykQy czyniSdzieci przeraXone i niepewne. ByQo to juX nie Montfermeil. !lecz pole. RoztaczaQa siT przed!niV pusta i ciemna przestrzeU. Z rozpaczV patrzyQa w tT noc,w ktRrej nie byQo ludzi, w ktRrej krVXyQy tylko dzikie zwierzTta, moXe i upiory. PatrzyQa przed siebie i !sQyszaQa stVpanie zwierzVt potrawie, wyranie widziaQa poruszajVcych siT wWrRd drzew nieboszczykRw. WRwczas porwaQa wiadro, strach dodaQ jej odwagi: Y Trudno!! Y rzekQa powiem jej, Xe juX nie byQo wody! I WmiaQo zawrRciQa do Montfermeil. UszedQszy ze sto krokRw, znRw przystanTQa i znowu "zaczTQa siT drapaS w gQowT. Teraz ukazaQa siT jej Thnardierowa, straszliwa Thnardierowa z gTbV hieny i iskrzVcymi siT od gniewu oczyma. Dziecko rzuciQo XaQosne spojrzenia przed !siebie i za siebie. Co poczVS? Gdzie siT obrRciS? DokVd pRjWS? Przed niV widmo Thnardierowej, za niV wszystkie widma nocy i lasRw. Thnardierowa wydaQa siT jej straszniejsza. ZawrRciQa w $stronT rRdQa i zaczTQa biec. PrzebiegQa wioskT, wpadQa do lasu, nie patrzVc juX na nic, nie sQuchajVc niczego. ZwolniQa kroku, gdy jej tchu $zabrakQo, ale nie stanTQa. SzQa przed siebie szybko, jak nieprzytomna. A kiedy tak biegQa, jakXe chciaQo siT jej pQakaS! Nocne drXenie lasu ogarniaQo !jV caQV. PrzestaQa myWleS, przestaQa patrzeS. Przed tym niewielkim stworzeniem otworzyQa siT niezmierna noc. !Z jednej strony caQa ciemnoWS Wwiata, z drugiej ta drobina. "Od skraju lasu byQo do rRdQa siedem czy osiem minut drogi. Kozeta znaQa jV dobrze, bo chodziQa tTdy kilka razy dziennie. I dziwna rzecz, nie zabQVdzi Qa. ProwadziQy jV jakieW resztki instynktu. A jednak nie patrzyQa ani w prawo, ani w lewo, bojVc siT, by nie ujrzeS czegoW w gaQTziach czy w krzakach. TakdoszQa do rRdQa. Kozeta nie zatrzymaQa siT nawet, Xeby odpoczVS. Noc byQa ciemna, ale dziecko wiedziaQo, jak siT czerpie $wodT z tego rRdQa. LewV rTkVposzukaQa w ciemnoWciach mQodego, pochyQego dTbu, ktRry rRsQ tam, a na ktRrym !zwykle siT opieraQa, chwyciQa #gaQV, zawiesiQa siT na niej, !pochyliQa i zanurzyQa kubeQ w !wodzie. ByQa tak przejTta, Xe w tej chwili potroiQy siT jej $siQy. A gdy schyliQa siT tak, nie!zwrRciQa uwagi, Xe z kieszeni jej fartuszka wypadQ pieniVdz.Kozeta nie widziaQa i nie %sQyszaQa, jak wpadQ do rRdQa. WydostaQa wiadro prawie !peQne i postawiQa je na trawie.Wtedy poczuQa, Xe wyczerpaQy siT jej siQy. ChciaQaby wracaS jak najprTdzej, ale tak siT !wysiliQa, by zaczerpnVS wody, "Xe ani kroku postVpiS juX nie #mogQa. MusiaQa usiVWS. PadQa na trawT i skuliQa siT. ZamknTQa oczy, potem, nie wiedzVc dlaczego, otworzyQa je znowu. CzuQa, Xe musi spojrzeS. Obok niej woda chyboczVca siT w kuble tworzyQa krTgi podobne do wTXykRw biaQego ognia. Nad jej gQowV niebo okryte byQo gTstymi chmurami, niby kQTbami dymu. Tragiczna maska nocy zdawaQa siT pochylaS nad tym dzieckiem. !Od pola dVQ chQodny wiatr. LasbyQ ciemny, nie szumiaQy liWcie, nie byQo WwieXej QagodnoWci letniej nocy. GaQTzie przeraXajVco wyciVgaQy chude ramiona. Z wVtQych i bezksztaQtnych krzewRw na polankach wydobywaQ siT przeciVgQy gwizd. Wysokie trawy smagane!wiatrem wiQy siT niby wTgorze.Ciernie wyciVgaQy jak gdyby dQugie rTce ze szponami szukajVcymi Qupu; suche gaQVzki wrzosu pTdzone podmuchem przesuwaQy siT szybko, jakby ze strachem uciekajVc przed czymW, co nadchodziQo. PosTpne przestrzenie otaczaQy jV ze wszystkich stron. Nie zdajVc sobie sprawy z tego, co doWwiadczaQa, KozetaczuQa, Xe porywa jV ten czarny ogrom natury. Nie !przeraXenie jV ogarniaQo, ale coW jeszcze bardziej przeraXajVcego od przeraXenia. DrXaQa. Braknie sQRw do wyraXenia, jak dziwnybyQ ten dreszcz, przeszywajVcy jV lodem do gQTbi serca. W oczach dzieckaukazaQo siT szaleUstwo. !ZdawaQo siT jej, Xe moXe nie potrafi siT zmusiS do powrotu w to miejsce, nazajutrz o tej samej godzinie. WRwczas, jakimW instynktem wiedziona, by wyjWS z osobliwego a niepojTtego stanu, ktRry jV przeraXaQ, "zaczTQa gQoWno rachowaS: raz,dwa, trzy, cztery, aX do dziesiTciu, a skoUczywszy rozpoczynaQa na nowo. To przywrRciQo jej prawdziwy obraz otaczajVcych jV rzeczy.!PoczuQa, Xe zimno jej w rTce, ktRre zamoczyQa czerpiVc !wodT. PodniosQa siT. WrRciQ strach, strach naturalny i nieprzezwyciTXony. OgarnTQo jV jedno tylko pragnienie Xebyuciec, uciec co tchu, przez lasy, przez pola, aX do domRw,aX do okien, aX do zapalonych!Wwiec. Spojrzenie jej padQo na stojVce przed niV wiadro. Thnardierowa budziQa w niej tak wielkV trwogT, Xe nie WmiaQa uciec nie zabrawszy kubQa z wodV. ChwyciQa oburVcz za paQVk. Ledwo zdoQaQa podnieWS wiadro. "ZrobiQa kilkanaWcie krokRw, alewiadro, peQne wody, byQo ciTXkie i musiaQa znowu postawiS je na ziemi. OdetchnTQa przez chwilT, po czym z powrotem chwyciQa za paQVk i zaczTQa iWS, tym razem trochT dQuXej. Ale znowu musiaQa siT zat rzymaS.PomyWlaQa z trwogV, Xe upQynie godzina, nim powrRci do Montfermeil, Xe Thnardierowa jV zbije. Z tV trwogV QVczyQa siT druga trwoga byQa sama w nocy w "lesie. JuX upadaQa ze znuXenia, a jeszcze nie wyszQa spoWrRd drzew. DoszedQszy do starego kasztana, ktRry znaQa dobrze,!zatrzymaQa siT dQuXej, Xeby wypoczVS, zebraQa wszystkie siQy, podniosQa wiadro i odwaXnie ruszyQa w dalszV !drogT. Nie mogQa tylko, biedne maleUstwo, wstrzymaS okrzyku: YO mRj BoXe! MRj BoXe! W tej chwili poczuQa nagle, Xe#wiadro juX jej nie ciVXy. JakaWrTka, ktRra jej siT wydaQa ogromna, porwaQa za paQVk i silnie dwignTQa. PodniosQa gQowT. Wysoka czarna postaS "szQa przy niej w ciemnoWci. ByQ#to jakiW czQowiek, ktRry szedQ za niV, a ktRrego krokRw nie sQyszaQa. CzQowiek ten, nie powiedziawszy ani sQowa, chwyciQ za paQVk wiadra, ktRre niosQa. KaXdemu spotkaniu w naszym Xyciu odpowiada specjalny instynkt. Dziecko nie zlTkQo "siT. Boulatruelle nie byQ moXe pozbawiony inteligencji Tej samej Wilii BoXego Narodzenia 1823 roku jakiW mTXczyzna przechadzaQ siT doWS dQugo po poQudniu po najsamotniejszej czTWci bulwaru Hpital w ParyXu. CzQowiek ten zdawaQ siT szukaS mieszkania i zaglVdaQ do najniepozorniejszych domRw tego zaniedbanego kraUca przedmieWcia Saint-Marceau. !PRniej przekonamy siT, Xe w istocie najVQ izbT w tej odludnej dzielnicy. Z ubioru i caQej postaci mTXczyzna ten wyglVdaQ na to, co moXna by nazwaS Xebrakiem z lepszego towarzystwa; najwiTksza nTdza QVczyQa siT w nim z nadzwyczajnV czystoWciV. Jest to typ rzadki, a budzVcy w zacnych sercach podwRjny szacunek Ydla wielkiego ubRstwa i poczucia wQasnej godnoWci. MiaQ na sobie okrVgQy kapelusz bardzo stary,poQyskujVcy od czTstego czyszczenia szczotkV, wytarty surdut z grubego sukna koloru XRQtej ochry, ktRry w owym czasie nie budziQ zdziwienia, dQugV kamizelkT z kieszeniami odwiecznego kroju, czarne spodnie, na kolanach poszarzaQe od wytarcia, czarne weQniane poUczochy i obszerne trzewiki z mosiTXnymi sprzVczkami. WziVS go moXna byQo za nauczyciela z dobrego domu, ktRry wrRciQ z emigracji. SVdzVc z wQosRw jak Wnieg biaQych, pomarszczonego czoQa, wybladQych ust i z twarzy, ktRra wyraXaQa znTkanie i znuXenie Xyciem, !rzekQbyW, Xe ma lat przeszQo !szeWSdziesiVt. Ale wnoszVc z chQodu, pewnego choS powolnego, i ze szczegRlnej siQy, uwidoczniajVcej siT we wszystkich jego poruszeniach, nie daQbyW mu wiTcej nad lat piTSdziesiVt. Regularne zmarszczki czoQa usposobiQybyprzychylnie kaXdego, kto by mu siT z uwagV przypatrzyQ. Usta jego zaciWniTte byQy jakoW dziwnie, skrzywienie ich, pozornie surowe, w istocie wyraXaQo pokorT. W gQTbi jego spojrzenia byQa jakaW smutna pogoda. W lewej rTce niRsQ zawiniVtko w chustce, prawV wspieraQ siT na drewnianym kiju. Kij byQ starannie ostrugany i prezentowaQ siT caQkiem przyzwoicie: zdobiQy go sQoje powstaQe po ociosaniu sTkRw iokrVgQa gaQka z czerwonego laku udajVcego koral, ta prosta paQka wyglVdaQa jak laska. MaQo kto przechodzi tym bulwarem, zwQaszcza w zimie. MTXczyzna ten, w sposRb nieznaczny zresztV, zdawaQ "siT raczej unikaS, niX szukaS przechodniRw. Kwadrans na piVtV, gdy noc "juX zapadQa, przechodziQ koQo teatru Porte-Saint-Martin , w ktRrym wystawiano dnia tego DwRch galernikRw . Afisz,"oWwietlony latarniV teatralnV, !zwrRciQ jego uwagT, a chociaX szedQ prTdko i widocznie siT WpieszyQ, przystanVQ, Xeby "przeczytaS. Po chwili skrTciQ wWlepV uliczkT Planchette i wszedQ do domu Pod Cynowym Talerzem , gdzie wRwczas byQo biuro poczty do Lagny. DyliXans odjeXdXaQ o wpRQ do piVtej. Konie byQy zaprzTXone, podrRXni, wzywani przez wonicT, z poWpiechem wdrapywali siT po stromych schodkach omnibusu.MTXczyzna zapytaQ: Y Czy jest jeszcze miejsce?? Y Jedno tylko, przy mnie, na "kole Y odpowiedziaQ wonica. Y BiorT je. Y Niech pan siada. Nim jednak ruszono z miejsca, wonica obrzuciQ okiem lichV !odzieX podrRXnego, jego maQe #zawiniVtko i zaXVdaQ zapQaty. Y Pan jedzie do Lagny?? Y zapytaQ. Y Tak Y odparQ podrRXny. I zapQaciQ aX do Lagny. w piersiach. je. Q go i o_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgBp cUe | cU cU cGV* cV)5K Z WRuszono w drogT. Przejechawszy rogatki wonica chciaQ nawiVzaS rozmowT, ale podrRXny #odpowiadaQ tylko pRQsQRwkami. Zawiedziony wonica zaczVQ pogwizdywaS i klVS konie. "Wonica owinVQ siT pQaszczem. ByQo zimno. PodrRXny zdawaQ siT nie myWleS o tym. Tak przejechali Gournay i Neuilly nad MarnV. OkoQo szRstej wieczorem stanTli w Chelles. Konie byQy zmTczone, wonica dla odpoczynku zatrzymaQ siT przed oberXV furmaUskV, urzVdzonV w starych budynkach krRlewskiego opactwa. $Y ZostanT tu Y rzekQ podrRXny."WziVQ paczkT i kij i zeskoczyQ z kozQa. Po chwili zniknVQ w ciemnoWciach. Do oberXy nawetnie wstVpiQ. Kiedy po kilku minutach powRz odjechaQ do Lagny, juX go nie spotkaQ na goWciUcu wiodVcym z Chelles. Wonica odwrRciQ siT do podrRXnych siedzVcych wewnVtrz powozu. !YTo jakiW nietutejszy czQowiek YrzekQ. Y Nie znam go wcale. WyglVda, jakby nie miaQ ani grosza, a nie dba o pieniVdze; pQaci do Lagny, choS jedzie tylko do Chelles. Noc, wszystkie domy zamkniTte, nie wstTpowaQ do oberXy, a nigdzie go nie widaS. Chyba siT zapadQ pod ziemiT. CzQowiek nie zapadQ siT pod ziemiT, ale szybko przeszedQ !po ciemku przez gQRwnV ulicT !Chelles, pRniej nie dochodzVc"do koWcioQa, skrTciQ na lewo, na bocznV drogT wiodVcV do Montfermeil, pewnym krokiem, jakby doskonale znaQ miejscowoWS, jakby nieraz tu bywaQ. DoszedQszy do miejsca, gdzie WcieXkT przecina stary goWciniec wysadzany drzewami, ktRry idzie z Gagnydo Lagny, usQyszaQ kroki. PrTdko skryQ siT w rowie i czekaQ, aX siT oddalV przechodzVcy ludzie. OstroXnoWS ta byQa niemal zbyteczna, bo jakeWmy powiedzieli, dziaQo siT to w noc grudniowV, bardzo ciemnV.Ledwie kilka gwiazd bQyszczaQo na niebie. W tym wQaWnie miejscu zaczynaQo siT wzgRrze. !PodrRXny nie wszedQ na drogT do Montfermeil, lecz zawrRciQ na prawo i przez pola zmierzaQspiesznie do lasu. Gdy byQ juX w lesie, zwolniQ kroku i zaczVQ oglVdaS starannie wszystkie drzewa, stVpajVc ostroXnie, powoli, jakby szukaQ tajemnej drogi znanej tylko jemu. W pewnej chwili przystanVQ niezdecydowany, jak gdyby !bQVdziQ. Na koniec po dQugim krVXeniu po omacku wyszedQ !na QVczkT, gdzie leXaQ stos duXych biaQych kamieni. PodbiegQ ku kamieniom i przypatrywaQ siT im uwaXnie wciemnoWci nocnej, jakby je przeglVdaQ. O kilka krokRw dalej staQo grube drzewo pokryte naroWlami, ktRre sV tym dla roWlin, czym brodawki dla ludzi. PodszedQ do drzewa, "pociVgnVQ rTkV po korze pnia,!jakby chciaQ poznaS i policzySwszystkie brodawki. Naprzeciw tego drzewa, a byQ to jesion, staQ odarty z kory, chorowity kasztan, opasany "cynkowV obrTczV. WspiVQ siT !na palcach i dotknVQ obrTczy. Potem zaczVQ chodziS bardzo wolno po przestrzeni miTdzy drzewem i kamieniami, jakby !chciaQ siT upewniS, czy grunt nie zostaQ WwieXo poruszony. Po czym znRw rozejrzaQ siT i dalej poszedQ lasem. Ten to wQaWnie czQowiek spotkaQ KozetT. IdVc przez zaroWla ku Montfermeil, spostrzegQ jej !malutki cieU poruszajVcy siT z"lTkiem, widziaQ, jak skQadaQa jakiW ciTXar na ziemi, jak potem podnosiQa go i szQa $znowu. PrzybliXyQ siT i poznaQ, Xe byQo to maQe dziecko dwigajVce ogromne wiadro "wody. WRwczas zbliXyQ siT i w "milczeniu ujVQ dQoniV paQVk wiadra. Kozeta w ciemnoWci z nieznajomym Kozeta, jak powiedzieliWmy, "nie przelTkQa siT. MTXczyzna odezwaQ siT do niej. MRwiQ gQosem powaXnym i cichym: Y Moje dziecko, przecieX to dla ciebie bardzo ciTXkie. Kozeta podniosQa gQowT i odpowiedziaQa: Y Tak, proszT pana. #Y Daj Y mRwiQ dalej mTXczyznaY ja ci to zaniosT. Kozeta puWciQa wiadro. MTXczyzna szedQ obok niej. !Y To rzeczywiWcie ciTXkie Y szepnVQ jakby do siebie. Potem dodaQ: Y Ile masz lat, maQa? Y Osiem, proszT pana. Y A z daleka tak idziesz?? Y Od rRdQa w lesie. Y A dokVd, czy daleko jeszcze? Y Dobry kwadrans drogi. MTXczyzna umilkQ na chwilT, potem zapytaQ nagle: Y WiTc nie masz matki?? Y Nie wiem Y odpowiedziaQo dziecko. Nim mTXczyzna miaQ czas zadaS nowe pytanie, dodaQa: Y Zdaje mi siT, Xe nie. Inne dzieci majV matki. Ja nie mam.A po chwili odezwaQa siT znowu: Y Chyba nigdy nie miaQam matki. MTXczyzna zatrzymaQ siT, postawiQ wiadro na ziemi, &pochyliQ siT i poQoXyQ obie rTce na ramionach maQej, usiQujVc przypatrzeS siT w ciemnoWciach jej twarzy. Trudno byQo rozpoznaS rysy chudej i mizernej Kozety przy bladym Wwietle nocnego nieba. Y Jak siT nazywasz?? Y zapytaQ. Y Kozeta. MTXczyzna doznaQ jakby elektrycznego wstrzVsu. PopatrzyQ jeszcze na KozetT, zdjVQ rTce z jej ramion, "podniRsQ wiadro i znRw zaczVQiWS. Nareszcie zapytaQ: Y Gdzie mieszkasz, dziecko? Y W Montfermeil, moXe pan zna tT wieW? Y Czy tam idziemy?? Y Tak, proszT pana. Po chwili milczenia zapytaQ znowu: !YI ktRX to ciT postaQ o tej godzinie do lasu po wodT? Y Pani Thnardier. MTXczyzna odrzekQ gQosem, !ktRry dziwnie drXaQ, choS go chciaQ uczyniS obojTtnym: Y Co to za jedna ta twoja pani Thnardier?? Y To moja pani Y rzekQo dziecko. Y Ma oberXT. Y OberXT?? Y powtRrzyQ mTXczyzna. Y To dobrze, zanocujT tam. Zaprowad mnie.Y Tam wQaWnie idziemy Y odpowiedziaQo dziecko. #MTXczyzna szedQ doWS prTdko. Kozeta bez wysiQku dotrzymywaQa mu kroku. Nie czuQa juX znuXenia. Niekiedy podnosiQa oczy ku temu czQowiekowi z jakimW spokojem i niewymownym zaufaniem. Nigdy jej nie uczono zwracaS myWli do "OpatrznoWci i modliS siT. W tej chwili jednak uczuQa coW niby nadziejT i radoWS, idVcV gdzieW ku niebu. UpQynTQo kilka minut. MTXczyzna zapytaQ: Y Czy u pani Thnardier nie masQuXVcej?? Y Nie ma, proszT pana. Y Tylko ty tam jesteW?? Y Tak, proszT pana. ZnRw umilkQ. Po czym Kozeta odezwaQa siT pierwsza: Y To jest, sV jeszcze dwie dziewczynki. Y Co to za dziewczynki?? Y Ponina i Zelma. Dziecko upraszczaQo w ten sposRb romansowe imiona, tak drogie Thnardierowej. "Y KtRX to sV Ponina i Zelma?? !Y To panienki pani Thnardier, jak by to powiedzieS, jej cRrki. Y A cRX one robiV?? #YO! Y rzekQa maQa Y one majV piTkne lalki i takie rRXne rzeczy ze zQotem, i peQno WlicznoWci. BawiV siT. Y CaQy dzieU?? Y Tak, proszT pana. Y A ty?? Y Ja pracujT. Y CaQy dzieU?? Dziewczynka podniosQa wielkie oczy, peQne Qez, ktRrych nie byQo widaS w ciemnoWci, i odpowiedziaQa cicho: Y Tak, proszT pana. Po chwili milczenia dodaQa: !Y Czasem, jak skoUczT robotT #i pozwolV mi, to siT teX bawiT.Y A jak siT bawisz?? YJak mogT. ZostawiajV mnie samV. Ale nieduXo mam zabawek. Ponina i Zelma nie !pozwalajV mi siT bawiS swoimi lalkami. Mam tylko maQV szabelkT oQowianV, ot takV dQugV. !I dziecko wysunTQo swRj maQy paluszek. Y TTpa pewnie, nic nie kraje? Y Owszem, proszT pana Y odpowiedziaQa maQa Y kraje saQatT i gQowy muchom. Doszli do wioski. Kozeta prowadziQa podrRXnego przez ulice. Przechodzili obok sklepu piekarza, ale Kozeta zapomniaQa, Xe kazano jej przynieWS chleb. MTXczyzna przestaQ wypytywaS i milczaQ ponuro. Gdy minTli koWciRQ, widzVc tyle kramRw, zapytaQ KozetT: Y Jarmark?? Y Nie, proszT pana, to BoXe Narodzenie. Gdy siT zbliXali do oberXy, "Kozeta nieWmiaQo trVciQa go w ramiT. Y ProszT pana... Y Co, moje dziecko? Y JesteWmy juX koQo domu. Y WiTc co?? Y Niech pan pozwoli, teraz ja wezmT wiadro. Y Dlaczego?? Y Boby mnie pani wybiQa, gdyby zobaczyQa, Xe mi je ktoW niesie. MTXczyzna oddaQ jej wiadro. W chwilT potem stanTli u drzwiszynku. KQopoty wynikajVce z przyjmowania u siebie biedaka, ktRry jest moXe bogaczem Kozeta nie mogQa powstrzymaSsiT od spojrzenia jeszcze raz $na wielkV lalkT, wciVX stojVcVna straganie sprzedawcy zabawek; potem zastukaQa. Drzwi otworzyQy siT. UkazaQa "siT pani Thnardier ze WwiecV w dQoni. Y A, to ty, maQa Qajdaczko! chwaQa Bogu! a co tak dQugo? !PewnieW siT bawiQa, hultajko? "Y ProszT pani Y odpowiedziaQa Kozeta drXVc caQa Y ten pan przychodzi zanocowaS. Thnardierowa szybko zmieniQagniewnV minT na uprzejmy grymas, jak to siT czTsto zdarza oberXystkom, i chciwieszukaQa oczyma nowo przybyQego. Y To pan?? Y zapytaQa. Y Tak, pani Y odpowiedziaQ "mTXczyzna, przykQadajVc rTkTdo kapelusza. Bogaci podrRXni nie bywajV tak grzeczni. Ruch ten i obejrzenie jednym rzutem oka odzieXy i zawiniVtka nieznajomego sprawiQ, iX grymas uprzejmoWci znikQ z twarzy Thnardierowej i "wrRciQa gniewna opryskliwoWS. OdparQa oschle: Y Wejdcie, dobry czQowieku. Dobry czQowiek wszedQ. Thnardierowa spojrzaQa na niego powtRrnie, obejrzaQa dokQadniej jego caQkiem juX wytarty surdut, kapelusz pogiTty nieco i kiwniTciem gQowy, zmarszczeniem nosa i mrugniTciem oka porozumiaQa !siT z mTXem, ktRry w dalszym ciVgu piQ z furmanami. MVX odpowiedziaQ nieznacznie poruszeniem wskazujVcego palca i nadTciem warg, ktRre w takich razach znaczyQo zupeQna golizna. Wobec tego Thnardierowa zawoQaQa: Y Doprawdy, poczciwy czQowieku, przykro mi bardzo, ale wszystkie izby sV zajTte. YNiech mnie pani umieWci "gdziekolwiek Y rzekQ podrRXny "Y w stodole, w stajni. ZapQacT jak za pokRj. Y CzterdzieWci su. "Y Niech bTdzie czterdzieWci su.Y Ano dobrze. #YCzterdzieWci su! Y rzekQ cichojakiW furman do Thnardierowej. YPrzecieX bierzecie tylko dwadzieWcia su.YDla niego czterdzieWci Y odparQa Thnardierowa rRwnie "cicho. YZa mniejszV opQatV nieprzyjmujT na noc ubogich. #Y Pewnie!! Y dodaQ Qagodnie jejmVX. Y Przyjmowanie takich ludzi szkodzi tylko firmie. Tymczasem podrRXny, poQoXywszy na Qawce zawiniVtko i kij, usiadQ przy stole, na ktRrym Kozeta skwapliwie postawiQa butelkT !wina i szklankT. Kupiec, ktRry siT upominaQ o wodT, sam zaniRsQ wiadro do stajni. Kozeta siadQa na swym miejscupod stoQem kuchennym i zabraQa siT do robienia poUczochy. PodrRXny ledwie Xe umoczyQ usta w szklance wina i przypatrywaQ siT dziecku z dziwnV uwagV. Kozeta byQa brzydka. W szczTWciu moXe by byQa "Qadniejsza. OpisaliWmy juX rysytej smutnej twarzyczki. Kozeta, chuda i blada, koUczyQa osiem lat, a wyglVdaQa ledwie na szeWS. Jej wielkie oczy, otoczone gQTbokimi cieniami, zagasQy prawie od ciVgQego pQaczu. KVciki ust jej przybraQy Rw wyraz przeraXenia, ktRry spostrzegamy u skazanych na WmierSi u beznadziejnie chorych. RTce jej, jak odgadQamatka, byQy caQe odmroXone. OgieU, oWwietlajVc jV w tej chwili, uwydatniQ jej sterczVce koWci i strasznV #chudoWS. CiVgle drXVc z zimna,!przyzwyczaiQa siT do Wciskaniakolan. CaQa jej odzieX byQa Qachmanem budzVcym litoWS !latem, a zimV zgrozT. MiaQa na!sobie tylko podarte pQRtno, anistrzTpka nawet weQny. Tu i !Rwdzie WwieciQa naga skRra z sinymi lub czarnymi piTtnami od uderzeU Thnardierowej. Bose nogi byQy chude i czerwone. Na pQacz siT zbieraQo, patrzVc na wgQTbienia pod jej obojczykami. CaQa postaS tego dziecka, ruchy, postawa, dwiTk gQosu,przerwy miTdzy jednym a drugim wyrazem, wzrok, milczenie, najmniejszy ruch !wyraXaQy i tQumaczyQy jednV tylko myWl: strach. Nagle Thnardierowa zawoQaQa:Y Ale!! A chleb? Kozeta, jak zwykle, gdy tylko !Thnardierowa podnosiQa gQos, wyskoczyQa spod stoQu. ZupeQnie zapomniaQa o chlebie.UciekQa siT do pospolitego wybiegu zastraszonych dzieci. SkQamaQa. Y ProszT pani, piekarz byQ zamkniTty. Y Trzeba byQo stukaS. Y StukaQam, proszT pani. YI co? Y Nie otworzyli. Y Dowiem siT jutro, czy to prawda Y rzekQa Thnardierowa Ya jeXeli "kQamiesz, bTdziesz siT miaQa zpyszna. Tymczasem oddaj piTtnaWcie su. Kozeta wsunTQa rTkT do kieszeni fartuszka i #zzieleniaQa. PieniVdza nie byQo.Y No!! Y krzyknTQa Thnardierowa. Y CzyW nie sQyszaQa?? Kozeta wywrRciQa kieszeU, !byQa pusta. Gdzie siT podziaQ pieniVdz? NieszczTWliwe dziecko nie mogQo wyrzec sQowa. StaQo jak wryte. #Y Co, zgubiQaW piTtnaWcie su? "Y warknTQa Thnardierowa. Y AmoXe chcesz mi je ukraWS?? I wyciVgnTQa rTkT po dyscyplinT zawieszonV w rogu komina. Ten ruch przywrRciQ przytomnoWS Kozecie. ZawoQaQa: #Y aski, pani, pani, juX wiTcej nie bTdT! Thnardierowa zdjTQa dyscyplinT. Tymczasem czQowiek w XRQtymsurducie poszukaQ nieznaczniew kieszeniach kamizelki. %Inni podrRXni pili lub grali i nie zwracali uwagi na to, co siT dzieje. PrzeraXona Kozeta wcisnTQa siT z przestrachem w kVt komina, usiQujVc skurczyS i skryS swe biedne, pRQnagie ciaQko. "Thnardierowa podniosQa rTkT. YZa pozwoleniem pani YrzekQ czQowiek Y w tej chwili widziaQem, Xe coW wypadQo z !kieszeni tej maQej. MoXe to to.!PochyliQ siT i zdawaQ czegoW szukaS na ziemi. Y Oto proszT Y rzekQ podnoszVc siT. !I podaQ Thnardierowej srebrnV monetT. Y Ta sama Y odpowiedziaQa. Nie byQa to ta sama. ByQo to dwadzieWcia su, ale Thnardierowa ujrzaQa w tym oczywisty zysk. SchowaQa !pieniVdz do kieszeni i rzuciQa tylko dzikie spojrzenie na dziecko mRwiVc: Y eby mi tego drugi raz nie byQo, pamiTtaj! Kozeta wrRciQa do swego, jak to Thnardierowa nazywaQa, legowiska i jej wielkie oczy, utkwione w podrRXnym, przybraQy wyraz, jakiego nigdyjeszcze nie miaQy. ByQo to naiwne zdziwienie, poQVczone z ufnoWciV i osQupieniem. Y A, prawda? Czy bTdziecie jeWS kolacjT? Y zapytaQa podrRXnego Thnardierowa. Nie odpowiadaQ. ZdawaQ siT byS gQTboko zamyWlony. YCo to moXe byS za czQowiek?YmruknTQa pod nosem. YTo jakiW straszny nTdzarz. Nie magrosza na wieczerzT. MoXe niezapQaci mi za nocleg? Wielkie "to szczTWcie, Xe nie przyszQo !mu do gQowy skraWS pieniVdza leXVcego na ziemi. Drzwi siT otwarQy, weszQy Eponina i Anzelma. ByQy to w istocie Qadne dziewczynki, wyglVdajVce raczej na dzieci !z miasta niX na chQopki; jedna miaQa brVzowe, bQyszczVce loki, drugiej spadaQy na plecy czarne warkocze, obie byQy Xywe, schludne, tQuWciutkie, WwieXe i zdrowe, oczy siT radowaQy patrzVc na nie. Odziane byQy ciepQo, ale z takwielkV dbaQoWciV macierzyUskV, Xe gruby materiaQ w niczym nie ujmowaQwdziTku ubiorowi. Przewidziano zimT, nie zatracajVc wiosny. Obie maQe jaWniaQy szczTWciem. PrRcz #tego widaS byQo, Xe krRlowaQy w domu. W ich stroju, wesoQoWci, krzyku byQo coW wszechwQadnego. Gdy weszQy, Thnardierowa odezwaQa siT do nich tonem niby to zrzTdnym, a peQnym zachwytu:A, przyszQyWcie wreszcie! JednV po drugiej przyciVgaQa ku sobie, gQadziQa wQosy, poprawiaQa kokardy i poszturchujVc je tym wQaWciwym matkom ruchem, #puszczaQa woQajVc: Y A to siT postroiQy!! Dziewczynki siadQy przed "kominkiem. MiaQy lalkT, ktRrV obracaQy na kolanach, szczebioczVc radoWnie. Niekiedy Kozeta podnosiQa oczy znad poUczochy i ponuro przyglVdaQa siT ich zabawie. Lalka siRstr Thnardier byQa zniszczona, stara i potQuczona, niemniej jednak wydawaQa siT cudowna Kozecie, ktRra nigdy w Xyciu nie miaQa lalki, prawdziwej #lalki YXe uXyjemy wyraXenia, ktRre zrozumiejV wszystkie dzieci. Nagle Thnardierowa, krzVtajVc siT po izbie, spostrzegQa, Xe Kozeta nie uwaXa i zamiast pracowaS, patrzy na bawiVce siT dzieci. &Y A, zQapaQam ciT! Y wrzasnTQa. Y To ty tak pracujesz!! NauczTja ciT pracowaS dyscyplinV. Nieznajomy, nie wstajVc z piersiach. je. Q go i o_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgBp cgW cWT c-Xi! cX9, cX7hKVYkrzesQa, odwrRciQ siT ku Thnardierowej. Y ProszT pani!! Y rzekQ z uWmiechem prawie lTkliwym. Y Niech siT dziecko pobawi!! Gdyby to Xyczenie wyraziQ "inny podrRXny, ktRry by zjadQ kawaQ baraniny, wypiQ parT butelek wina i nie miaQ miny strasznego nTdzarza YbyQoby ono rozkazem dla Thnardierowej. Ale Xeby czQowiek w takim kapeluszu %oWmieliQ siT mieS Xyczenie! Ale Xeby czQowiek w takim surducie pozwoliQ sobie mieS "wolT! Tego wQaWcicielka oberXy#nie mogQa znieWS. OdparQa wiTc kwaWno: Y Musi pracowaS, bo je. Nie na$to jV XywiT, Xeby prRXnowaQa. YA cRX to ona robi? YpytaQ nieznajomy gQosem Qagodnym, dziwnie kontrastujVcym z ubraniem Xebraka i barkami tragarza. Thnardierowa raczyQa odpowiedzieS: YPoUczochy, alboX nie widzicie? PoUczochy dla moich cRreczek, ktRre ich jakby nie miaQy, i ot muszV teraz chodziS boso. CzQowiek spojrzaQ na biedne, !czerwone nRXki Kozety i mRwiQdalej: Y A jak skoUczy tT parT poUczoch?? Y Ma jeszcze roboty na dobre !trzy lub cztery dni, maQy leU. Y A ile moXe byS warta para takich poUczoch?? Thnardierowa spojrzaQa na niego pogardliwie. Y Najmniej trzydzieWci su. Y OddaQaby je pani za piTS !frankRw?? Y zapytaQ czQowiek.YDo diaska! Y zawoQaQ parskajVc grubym Wmiechem furman, ktRry siT %przysQuchiwaQ. Y PiTS frankRw! "Chyba kpi sobie! PiTS frankRw! Thnardier uznaQ za stosowne zabraS gQos: YNiezawodnie, jeXeli pan masztakV fantazjT, oddamy parT poUczoch za piTS frankRw. Niczego nie odmawiamy podrRXnym. YAle trzeba natychmiast zapQaciS YdodaQa Thnardierowa krRtko i stanowczo, po swojemu. "Y KupujT tT parT poUczoch Y odpowiedziaQ wyjmujVc z #kieszeni piTS frankRw i kQadVc je na stole, dodaQ: Y PQacT zaraz. !Potem odwrRciQ siT do Kozety: Y Teraz twoja praca do mnie !naleXy. Baw siT, moje dziecko. Thnardierowa nie miaQa juX nic do powiedzenia. ZagryzQa wargi, twarz jej przybraQa wyraz nienawiWci. Ale Kozeta trzTsQa siT. #OWmieliQa siT wreszcie zapytaS: Y ProszT pani, czy to prawda? Czy mogT siT bawiS? Y A baw siT!! YrzekQa Thnardierowa przeraXajVcym gQosem. Y DziTkujT pani Y odpowiedziaQa Kozeta. A kiedy ustami dziTkowaQa Thnardierowej, caQa jej dusza!skQadaQa dziTki podrRXnemu. Thnardier siadQ znowu do picia. ona szepnTQa mu do ucha: Y Co to moXe byS za jeden ten XRQty czQowiek?? Thnardier odpowiedziaQ tonem wyroczni: Y WidziaQem milionerRw w takich samych surdutach. Kozeta odQoXyQa poUczochT, lecz zostaQa pod stoQem. Zawsze staraQa siT jak najmniej poruszaS, by nie WciVgnVS na siebie uwagi. Z "pudQa stojVcego za niV wyjTQakilka starych gaQgankRw i oQowianV szabelkT. Eponina i Anzelma nie zwracaQy najmniejszej uwagi na to, co siT dziaQo dokoQa nich. UdaQo im siT nie lada #przedsiTwziTcie YzQapaQy kota."RzuciQy juX lalkT na ziemiT i Eponina, starsza, owijaQa go wmnRstwo czerwonych i niebieskich gaQgankRw i szmatek, mimo Xe miauczaQ i krTciQ siT. WykonujVc tT powaXnV i trudnV pracT, mRwiQa do siostry tym rozkosznym jTzykiem dzieciTcym, ktRrego urok, podobny w tym do barw motylich skrzydeQ, znika, gdy siT go prRbuje utrwaliS: YWidzisz, Xe ta lalka jest Qadniejsza od tamtej, bo siT rusza, krzyczy i jest ciepQa. "WiTc bTdziemy siT niV bawiS. "To bTdzie moja cRrka. Ja bTdT damV i przyjdT do ciebie z wizytV. Ty zaczniesz jej siT przyglVdaS. Zobaczysz jej wVsy i siT zdziwisz. Potem zobaczysz jej uszy, potem ogon i znowu siT zdziwisz. "ZawoQasz: O mRj BoXe! YA ja cina to odpowiem: Tak, proszT pani, to jest taka moja cRreczka. Teraz dziewczynki takie siT rodzV. Anzelma sQuchaQa Eponiny z podziwem. Tymczasem pijVcy goWcie zaczTli WpiewaS sproWnV !piosenkT, ktRra ich pobudzaQa do tak gwaQtownych wybuchRw Wmiechu, Xe aX $trzVsQ siT sufit. Thnardier nie"szczTdziQ im zachTty i sam siTprzyQVczyQ do chRru. Tak samo jak dla ptakRw wszystko siT nadaje do budowy gniazda, tak dziecko robi lalkT z byle czego. Kiedy Eponina i Anzelma owijaQy kota, Kozeta owijaQa swojV szabelkT. Dokonawszy tego, wziTQa jV w ramiona i zaczTQa jej cichutkoWpiewaS koQysankT. Lalka jest jednV z najgwaQtowniejszych potrzeb izarazem najmilszych instynktRw dzieciUstwa "kobiety. PielTgnowaS, ubieraS. stroiS, rozbieraS, znowu #ubieraS, uczyS, QajaS trochT, koQysaS, pieWciS, usypiaS, wyobraXaS sobie, Xe ta rzecz to istota XyjVca Yw tej zabawie dziecka jest caQa przyszQoWS kobiety. Tak marzVc, i szczebioczVc, robiVc pieluszki, szyjVc sukienki, staniki i fartuszki, dziecko staje siT dziewczynkV, dziewczynka dziewczynV, dziewczyna kobietV. Pierwsze dziecko jest!dalszym ciVgiem ostatniej lalki.Dziewczynka bez lalek jest prawie tak samo nieszczTWliwai tak samo niemoXliwa jak kobieta bezdzietna. "Kozeta wiTc zrobiQa sobie lalkT z szabelki. Thnardierowa zaW podeszQa do XRQtego czQowieka . MRj mVX ma sQusznoWS "YpomyWlaQa w duchu. Y MoXe tosam pan Laffitte? Bogaci bywajV tacy dziwaczni! !OparQa siT Qokciami o stRQ. Y Panie... Y rzekQa. UsQyszawszy ten wyraz panie, czQowiek siT odwrRciQ. OberXystka nazywaQa go dotychczas poczciwcem lubdobrym czQowiekiem . YWidzi pan YmRwiQa dalej, "przybierajVc sQodziutkV minT, z ktRrV jej nasroXona zwykle twarz wydawaQa siT jeszcze potworniejsza Y chTtnie pozwalam na to, Xeby dziecko bawiQo siT, nic nie mam przeciwko temu, ale to dobre na jeden raz, bo pan jesteW szczodry. Widzi pan, nic to niema... musi pracowaS. Y WiTc to nie cRrka pani, to !dziecko? Y zapytaQ podrRXny. YO mRj BoXe, panie, skVdXe znowu! To znajda, ktRrV przygarnTliWmy z litoWci. PrzygQupia trochT. Musi mieS wodT w gQowie. Widzi pan, jakV ma duXV gQowT! Robimy dla niej, co moXemy, bo sami nie jesteWmy bogaci. Piszemy i piszemy tam, skVd pochodzi, ajuX od pRQ roku nie ma odpowiedzi. WidaS jej matka umarQa. $Y U!! Y rzekQ podrRXny i znRw pogrVXyQ siT w zadumie. Y Ta jej matka nie byQa duXo warta Y dodaQa Thnardierowa.ZaniedbywaQa dziecko. W trakcie caQej tej rozmowy Kozeta, jakby pouczona instynktem, Xe dotyczyQa ona jej matki, nie spuszczaQa oczuz Thnardierowej. NasQuchiwaQa i od czasu do czasu wpadaQo jej w ucho jakieW sQowo. PijVce towarzystwo, teraz juXprawie caQkiem nieprzytomne, powtarzaQo plugawy refren ze zdwojonV werwV. !Thnardierowa podeszQa bliXej,Xeby wziVS udziaQ w tej !wesoQoWci. Kozeta, wciVX pod stoQem, patrzaQa w ogieU, ktRry siT odbijaQ w jej zamyWlonych oczach. ZaczTQa znowu koQysaS owiniTtV !szabelkT i jednoczeWnie nuciQapRQgQosem: YMoja matka umarQa! Moja matka umarQa! Moja matka umarQa! Na nowe nalegania gospodyni #XRQty czQowiek, milioner , zgodziQ siT wreszcie zjeWS wieczerzT. Y Co pan rozkaXe?? Y Chleba i sera Y rzekQ. E! To jednak Xebrak Y pomyWlaQa pani Thnardier. Pijacy Wpiewali wciVX swV piosenkT, a dziecko pod "stoQem rRwnieX nuciQo swojV. Nagle Kozeta umilkQa. OdwrRciQa siT i spostrzegQa #lalkT maQych Thnardier, ktRrVporzuciQy dla zabawy z !kotkiem. LeXaQa na ziemi koQo kuchennego stoQu. UpuWciQa wiTc owiniTtV w gaQganki szabelkT, ktRra w poQowie tylko zaspokajaQa jej potrzebT tkliwoWci, i z wolna powiodQa oczyma dokoQa izby. Thnardierowa szeptaQa coW mTXowi i liczyQa pieniVdze. Ponina i Zelma bawiQy siT "kotem, podrRXni jedli, pili lub Wpiewali, nikt nie patrzyQ na niV. Nie byQo chwili do stracenia. WypeQzQa spod stoQu, czoQgajVc siT na kolanach i rTkach, raz jeszczeupewniQa siT, Xe jej nie szpiegujV, przysunTQa siT !Xywo do lalki i schwyciQa jV. Po chwili byQa znRw na swoim miejscu, nieruchoma, ale odwrRcona, aby ukryS lalkT, ktRrV trzymaQa na rTkach. !SzczTWcie bawienia siT lalkV spotykaQo jV tak rzadko, Xe kryQo w sobie caQV gwaQtownoWS rozkoszy. Nikt jej nie widziaQ prRcz podrRXnego, ktRry powoli spoXywaQ swojV skromnV wieczerzT. RadoWS ta trwaQa prawie kwadrans. ChociaX Kozeta bardzo troskliwie ukrywaQa lalkT, jednakXe jedna jej noga wystawaQa, a ogieU z komina "oWwietlaQ jV bardzo wyranie. Ta noga, rRXowa i jasna, wynurzajVca siT z cienia, !zwrRciQa uwagT Anzelmy, ktRrapowiedziaQa do Eponiny: Y Patrz, siostro! Obie siostry byQy oburzone. Kozeta oWmieliQa siT wziVS lalkT. Eponina wstaQa, nie puszczajVc kota, podeszQa do matki i pociVgnTQa jV za sukniT. Y Daj mi spokRj!! Y rzekQa matka. Y Czego chcesz?? Y Mamo Y szepnTQa dziewczynka Y patrz tam!! I wskazaQa palcem KozetT. Kozeta, oddana zachwytowi posiadania, nie widziaQa i nie !sQyszaQa, co siT dokoQa niej dziaQo. Twarz Thnardierowej przybraQa szczegRlny wyraz strasznej zQoWci, wywoQanej przez jakXe drobnV, niewaXnVprzyczynT, wyraz, ktRry kobietT tego rodzaju nakazujenazwaS jTdzV. Tym razem obraXona duma rozjVtrzyQa jej gniew. Kozeta przekroczyQa wszelkie granice,!Kozeta powaXyQa siT dotknVS lalki panienek ! TakV chyba minT miaQaby carowa patrzVc, jak muzyk przymierza bQTkitnV wstTgT jej syna. ZawoQaQa gQosem zdQawionym z oburzenia: Y Kozeto!! Kozeta zadrXaQa, jakby pod niV ziemia siT zatrzTsQa. OdwrRciQa gQowT. Y Kozeto!! Y powtRrzyQa Thnardierowa. "Kozeta cichutko poQoXyQa lalkTna ziemi, z czciV jakby i z rozpaczV. Nie odrywajVc od niej oczu, zaQoXyQa rTce i Ystraszna to rzecz, Xe o maQym dziecku tak powiedzieStrzeba Y zaQamaQa je. Potem czego nie mogQo wydobyS z niej Xadne ze wzruszeU tego dnia, ani wTdrRwka przez las, !ani ciTXar wiadra z wodV, ani zgubienie pieniTdzy, ani widokdyscypliny, ani nawet ponure sQowo, ktRre wyrzekQa Thnardierowa Y zapQakaQa. WybuchnTQa gQoWnym pQaczem.PodrRXny wstaQ tymczasem. Y Co siT staQo?? Y zapytaQ Thnardierowej. !YCzy pan nie widzi? Y odparQa Thnardierowa, pokazujVc palcem na corpus delicti u stRpKozety. !Y No wiTc co?? Y powtRrzyQ. Y Ta Qajdaczka Y odpowiedziaQa Thnardierowa $Y oWmieliQa siT dotknVS lalki moich dzieci!! !YI o to tyle haQasu! Y rzekQ "podrRXny. I cRX w tym zQego, Xe siT bawiQa lalkV? !YOWmieliQa siT dotknVS jej swymi brudnymi Qapami! Y "mRwiQa dalej Thnardierowa. Y Swymi szkaradnymi Qapami. !Kozeta QkaQa coraz gQoWniej. Y BTdziesz ty cicho!! Y wrzasnTQa Thnardierowa. PodrRXny podszedQ do drzwi od ulicy, otworzyQ je i wyszedQ. Kiedy wyszedQ, Thnardierowa,korzystajVc z jego !nieobecnoWci, kopnTQa KozetT pod stoQem tak silnie, Xe dziecko zakrzyczaQo wniebogQosy. Drzwi siT otworzyQy, wszedQ podrRXny, niosVc w obu rTkach bajecznV lalkT, tT samV, o ktRrej mRwiliWmy, a ktRrV dzieciaki wioski podziwiaQy od samego rana, i postawiQ jV przed KozetV mRwiVc: Y Masz, to dla ciebie. Od godziny juX siedzVc tu, pogrVXony w zadumie, spostrzegQ widaS stragan z zabawkami tak wspaniale oWwietlony lampionami i Wwiecami, Xe moXna go byQo dojrzeS przez szybT karczmy niby iluminacjT. Kozeta podniosQa oczy i patrzyQa na mTXczyznT podchodzVcego ku niej z tV lalkV, jakby patrzyQa na wschodzVce sQoUce, i !usQyszaQa niesQychane sQowa: "To dla ciebie ; spojrzaQa na niego, spojrzaQa na lalkT, potem zaczTQa cofaS siT powoli i skryQa siT w najciemniejszy kVt pod stoQem. Nie pQakaQa juX, nie "krzyczaQa, zdawaQo siT, Xe nieWmie odetchnVS. Thnardierowa, Eponina, Anzelma staQy jak posVgi. Nawet pijacy powstali od !stoQu. CaQV karczmT zalegQa uroczysta cisza. Thnardierowa, nieruchoma i !niema, gubiQa siT w domysQach:Co to za jeden, ten stary? NTdzarz? Czy milioner? A moXe!jedno i drugie, czyli zQodziej. Na twarzy maQXonka Thnardier ukazaQ siT grymas wystTpujVcy na oblicze ludzkie, ilekroS przemoXny "instynkt bQyWnie na nim z caQVswV zwierzTcV potTgV. "OberXysta patrzyQ to na lalkT, "to na podrRXnego i zdawaQ siT obwVchiwaS tego czQowieka, jakby obwVchiwaQ worek z !pieniTdzmi. TrwaQo to krRtkV !chwilT tylko. ZbliXyQ siT do Xony i rzekQ po cichu: YTa heca kosztuje najmniej trzydzieWci frankRw. ProszT !ciT, Xadnych gQupstw! Plackiemprzed tym czQowiekiem! BydlTce natury majV tT wspRlnV cechT z naturami naiwnymi, Xe gwaQtownie przerzucajV siT z ostatecznoWci w ostatecznoWS.YCRX, Kozeto YrzekQa Thnardierowa gQosem zQych kobiet, ktRry chciaQby byS !sQodki, a jest jak zgorzkniaQy miRd Y czemu nie bierzesz swojej lalki? #Kozeta oWmieliQa siT wyjWS ze swego schronienia. YMoja Kozetko YdodaQ pieszczotliwym tonem Thnardierpan daje ci lalkT. WeXe. To dla ciebie. Kozeta ze strachem patrzyQa na cudownV lalkT. Twarz jej !byQa jeszcze zalana Qzami, ale w oczach, niby sQoUce w brzasku porannym, pojawiQy siT juX bQyski radoWci. DoWwiadczaQa w tej chwili uczucia, jakiego by doznaQa, gdyby jej nagle powiedziano: "MaQa, jesteW krRlowV Francji. ZdawaQo siT jej, Xe gdy dotknie lalki, piorun z niej wyskoczy. I pod pewnym wzglTdem miaQa racjT, bo pewna byQa, Xe Thnardierowa jV wyQaje i obije. Ale pokusa zwyciTXyQa. Po "dQugim wahaniu zbliXyQa siT i "szepnTQa bojaliwie, obracajVcsiT ku Thnardierowej: Y Czy mogT, proszT pani? aden wyraz nie odda tego tonu peQnego rozpaczy, przestrachu i zachwytu: Y A juXci!! Y odpowiedziaQa Thnardierowa. Y To twoje, kiedy pan ci daje. Y NaprawdT, proszT pana? Y rzekQa Kozeta. Y NaprawdT?? To dla mnie, ta dama? Nieznajomy zdawaQ siT mieS oczy peQne Qez. Wzruszenie jego byQo tak wielkie, Xe $bojVc siT rozpQakaS, nie mRgQ wymRwiS ani sQowa. Za caQV odpowied skinVQ gQowV i %wQoXyQ rTkT damy w rVczkTKozety. Kozeta Xywo usunTQa swe !rTce, jakby jV oparzyQa rTka damy , i wbiQa wzrok w podQogT. Zmuszeni jesteWmy dodaS, Xe w tej chwili przesadnie wyciVgaQa jTzyk. Nagle obrRciQa siT i namiTtnie porwaQa lalkT. Y BTdzie miaQa na imiT Katarzyna Y powiedziaQa. Dziwna to byQa chwila, gdy !Qachmany Kozety zetknTQy siT i poQVczyQy ze wstVXkami i "WwieXymi, rRXowymi muWlinami lalki. "Y ProszT pani Y odezwaQa siT znowu Y czy mogT jV posadziSna krzeWle?? Y Owszem, moje dziecko Y odpowiedziaQa Thnardierowa. Teraz z kolei Eponina i Anzelma patrzyQy zazdroWnie na KozetT. Kozeta posadziQa !KatarzynT na krzeWle, usiadQa przed niV na ziemi i nieruchoma, sQowa nie !mRwiVc, poXeraQa jV oczyma. Y Baw siT, Kozeto Y rzekQ nieznajomy. Y PrzecieX ja siT bawiT Y odpowiedziaQo dziecko. Ten nieznajomy, ten obcy, ktRry byQ niby OpatrznoWS przybyQa w odwiedziny do Kozety, byQ w tej chwili istotV, ktRrej Thnardierowa nienawidziQa najbardziej na Wwiecie. MusiaQa jednak siT powstrzymywaS. Lecz zbyt !wiele wzruszeU spadQo na niV, jakkolwiek przywykQa do udawania, bo staraQa siT naWladowaS we wszystkim swego mTXa. PoWpiesznie #posQaQa cRrki spaS i zapytaQa XRQtego czQowieka, czy "pozwoli takXe pRjWS spaS Kozecie, ktRra jest dziW bardzo zmTczona YdodaQa z macierzyUskV troskliwoWciV. Kozeta poszQa spaS, unoszVc na rTkach KatarzynT. Thnardierowa co chwila przechodziQa na drugi koniec izby, do mTXa, Xeby, jak #mRwiQa, ulXyS swemu sercu .ZamieniaQa z nim szeptem kilka$sQRw i zQoWS wzbieraQa w niej coraz bardziej, gdyX nie WmiaQa ich gQoWno je. Q go i o_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgBp cYH / cZw cgZ!l cZ+x c-[5 U[wypowiedzieS. YStary dureU! Czy go diabeQ opTtaQ? Po co tu przylazQ? KaXe siT bawiS temu maQemu potworowi! Daje mu lalki! Daje lalki za czterdzieWci frankRw suczce, ktRrV bym oddaQa za czterdzieWci su! Zobaczysz, !niedQugo nazwie jV krRlewskV #moWciV, jak ksiTXnT de Berry! Gdzie tu rozum? Czy ten starydziwak oszalaQ? YCzemu? Nic prostszego $YodparQ Thnardier. Y JeXeli goto bawi? Ciebie bawi, kiedy maQa pracuje, jego bawi, kiedynic nie robi. Jego prawo. PodrRXny moXe robiS, co mu $siT podoba, byle pQaciQ. JeXeli ten stary jest filantropem, co nas to obchodzi? JeXeli jest !niedoQTgV, nic nam do tego. Poco siT w to mieszasz, kiedy ma pieniVdze! SQowa gospodarza i rozumowanie oberXysty Y nie mogQa siT im sprzeciwiS, musiaQa poddaS siT. !PodrRXny wsparQ siT Qokciem "na stole i znowu pogrVXyQ siT w marzeniach. Wszyscy inni podrRXni, kupcy i furmani, usunTli siT nieco i przestali WpiewaS. Patrzyli na niego z daleka z pewnV obawV i uszanowaniem. JegomoWS ten, tak biednie odziany, z takV QatwoWciV dobywajVcy z kieszeni pieniVdze i obdarzajVcy ogromnymi lalkamibrudasRw w sabotach, byQ na pewno czQowiekiem dostojnym i gronym. Na koniec Thnardier zdjVQ #czapkT, zbliXyQ siT po cichu i odwaXyQ zapytaS: Y Czy pan nie pRjdzie na spoczynek?? !Nie pRjdzie spaS wydawaQo mu siT nazbyt poufaQym. Spoczynek trVciQ wytwornoWciV i wyraXaQ uszanowanie. Tego rodzaju wyrazy majV tajemniczV i przedziwnV wQasnoWS mnoXenia liczb nazajutrz rano,przy rachunku. Izba, w ktRrej siT Wpi , kosztuje !dwadzieWcia su. Izba, do ktRrejsiT idzie na spoczynek , kosztuje dwadzieWcia frankRw.Y Prawda!! Y odpowiedziaQ nieznajomy. Y Ma pan sQusznoWS. Gdzie wasza stajnia? Y Panie Y rzekQ z uWmiechem Thnardier Y ja sam pana zaprowadzT. #WziVQ WwiecT, czQowiek zabraQswRj kij i zawiniVtko i Thnardier zaprowadziQ go na pierwsze piTtro do pokoju umeblowanego w sposRb wyszukany, z mahoniowymi sprzTtami i duXym QRXkiem osQoniTtym firankV z czerwonego perkaliku. Y Co to za izba?? Y zapytaQ podrRXny. !YTo nasz wQasny pokRj Wlubny odpowiedziaQ oberXysta. YTeraz moja Xona i ja sypiamyw innym. Tu wchodzi siT ledwietrzy lub cztery razy do roku. !Y WolaQbym stajniT Y odparQ szorstko podrRXny. #Thnardier udaQ, Xe nie sQyszy tej niegrzecznej uwagi. ZapaliQ dwie woskowe nowiuteUkie Wwiece, stojVce !na kominku, w ktRrym palii siT doWS dobry ogieU. Na tym kominku leXaQ pod szklanym kloszem welon kobiecy, tkany srebrem i ozdobiony kwiatami pomaraUczowymi. Y A to co znowu?? Y zapytaQ nieznajomy. Y Panie Y odpowiedziaQ Thnardier Y to welon Wlubny mojej Xony. PodrRXny spojrzaQ na to wzrokiem zdajVcym siT mRwiS:No proszT, ten potwRr byQ kiedyW dziewicV! ZresztV Thnardier kQamaQ. Gdy najmowaQ tT ruderT na oberXT, pokRj Rw zastaQ w takim wQaWnie stanie i kupiQ meble wraz z kwiatami pomaraUczowymi, w przekonaniu, Xe to upoetyzujenieco jego maQXonkT i wzbudzi pewien szacunek dla zakQadu. "Kiedy podrRXny odwrRciQ siT, gospodarza juX nie byQo. Thnardier wysunVQ siT !dyskretnie, nie WmiVc XyczyS dobrej nocy. bo to wydawaQo "mu siT zbytecznV poufaQoWciV wzglTdem czQowieka, ktRrego nazajutrz rano postanowiQ obedrzeS po krRlewsku. OberXysta odszedQ do swego !pokoju. ona leXaQa juX, ale nie spaQa. Gdy usQyszaQa wchodzVcego mTXa, odwrRciQasiT do niego i rzekQa: Y Wiesz, jutro wypTdzT KozetT. Thnardier odpowiedziaQ chQodno: #Y A toW siT rozgorVczkowaQa!! #Nie mRwili juX wiTcej i po kilkuchwilach ich Wwieca zgasQa. PodrRXny tymczasem poQoXyQ "w kVcie swRj kij i zawiniVtko. Po odejWciu gospodarza usiadQ na fotelu i przez pewien czas !trwaQ w zamyWleniu. NastTpnie zdjVQ buty. wziVQ do rTki jednV z dwRch Wwiec, zdmuchnVQ drugV, otworzyQ drzwi i wyszedQ z pokoju, rozglVdajVc siT dokoQa jak !czQowiek, ktRry czegoW szuka. PrzebyQ korytarz i dotarQ do schodRw. UsQyszaQ tam lekki szelest, przypominajVcy oddech dziecka. KierujVc siT !wedQug tego odgQosu, trafiQ nacoW w rodzaju trRjkVtnego zagQTbienia urzVdzonego pod schodami albo, dokQadniej mRwiVc, utworzonego przez schody; to zagQTbienie byQo bowiem ich wewnTtrznV stronT. Tam, wWrRd najrozmaitszych starych koszyi skorup, w kurzu i pajTczynach, znajdowaQo siT "jakieW QRXeczko jeXeli moXe byS nazwany QRXkiem dziurawy!siennik, z ktRrego widaS byQo wszystkV sQomT, i dziurawa koQdra, przez ktRrV przeWwitywaQ siennik. W dodatku ani kawaQka przeWcieradQa. LeXaQo to bezpoWrednio na posadzce. W tym QRXku spaQa Kozeta. PodrRXny podszedQ bliXej i przyjrzaQ siT jej. #SpaQa gQTbokim snem. PoQoXyQasiT w ubraniu. ZimV zawsze #tak szQa do QRXka, Xeby mniej marznVS. "TuliQa do siebie lalkT, ktRrej szeroko otwarte oczy lWniQy w mroku. Co kilka chwil wzdychaQa gQTboko, jak gdybymiaQa siT obudziS, i niemal konwulsyjnie WciskaQa wtedy wramionach swojV lalkT. KoQo QRXka staQ tylko jeden jej sabot. W pobliXu komRrki Kozety otwarte drzwi pozwalaQy dostrzec duXy pokRj, pogrVXony w ciemnoWciach. Nieznajomy przekroczyQ jego prRg. W gQTbi, poprzez oszklone drzwi, widaS byQo dwa bardzo biaQe i zupeQnie jednakowe QRXeczka. SpaQy w nich Anzelma i Eponina. Za QRXeczkami staQa, widoczna tylko do poQowy, wiklinowa koQyska bez zasQony, gdzie leXaQ chQopczyk, ktRry krzyczaQ przez caQy wieczRr. Ten pokRj stykaQ siT zapewne z sypialniV ThnardierRw. Nieznajomy miaQ siT juX cofnVS, kiedy jego spojrzenie padQo na kominek, jeden z tych wielkich kominkRw, jakie siT spotyka w oberXach i gdziepQonie zawsze taki maQy ogieU, jeXeli siT w nich w !ogRle pali, a na ktRrych widok robi siT czQowiekowi tak zimno. W tym kominku nie byQo ognia ani nawet popioQu, byQo jednak coW, co przyciVgnTQo uwagT podrRXnego Y dwa dziecinne trzewiczki, bardzo eleganckie i nierRwnej wielkoWci. PodrRXny przypomniaQ sobie uroczy i od niepamiTtnych czasRw datujVcy siT zwyczaj, ktRry kaXe dzieciom w dzieU BoXegoNarodzenia kQaWS obuwie do kominka, aby dobra wrRXka wrzuciQa tam jakiW piTkny upominek. Eponina i Anzelma oczywiWcie nie zapomniaQy o tym i kaXda ustawiQa w kominku po jednym ze swoich trzewiczkRw. $PodrRXny pochyliQ siT. WrRXka,to znaczy matka, zQoXyQa tu juX wizytT i w kaXdym trzewiczku lWniQa nowiutka pRQfrankRwka. Nieznajomy wyprostowaQ siT i ruszaQ juX ku drzwiom, gdy w gQTbi, z boku, w najciemniejszym kVcie paleniska, zauwaXyQ jeszcze jakiW przedmiot. PrzyjrzaQ mu siT i rozpoznaQ sabot, okropnysabot z najordynarniejszego drzewa, popTkany, caQy pokryty popioQem i zaschQym bQotem. ByQ to sabot Kozety. ZtV wzruszajVcV ufnoWciV dzieciTcV, ktRra co dzieU moXe byS naraXona na zawRd inigdy siT nie zniechTci, ona teX postawiQa w kominku swRj sabot. Nadzieja u dziecka, ktRre nigdy nie zaznaQo nic prRcz rozpaczy, ma w sobie wielkV wzniosQoWS i sQodycz. Ten sabot byQ pusty. Nieznajomy siTgnVQ do %kamizelki, schyliQ siT i wQoXyQ do sabota Kozety luidora. Potem wrRciQ na palcach do swojego pokoju. Thnardier dziaQajVcy Nazajutrz rano, na dwie godziny co najmniej przed Wwitem, pan Thnardier siedziaQ w izbie goWcinnej z piRrem w rTku, przy stole, na ktRrym paliQa siT Wwieca, i ukQadaQ rachunek dla "podrRXnego w XRQtym surducie.ona, pochylona nad nim, WledziQa oczami poruszenia "jego rTki. Nie mRwili do siebie ani sQowa. Z jednej strony !panowaQo gQTbokie zamyWlenie, z drugiej Yreligijny podziw, z jakim siT patrzy na rodzVcy !siT i rozwijajVcy cud ludzkiegorozumu. SQychaS byQo ruch w domu: Skowronek zamiataQ schody. Po dobrym kwadransie i kilku przekreWleniach Thnardier stworzyQ nastTpujVce arcydzieQo: Rachunek dla pana spod nr l: Wieczerza 3 franki PokRj 10 wiece 5 OgieU 4 ObsQuga 1 Razem: 23 franki YDwadzieWcia trzy franki! YzawoQaQa Xona z entuzjazmem, w ktRrym przebijaQo pewne wahanie. Jak wszyscy wielcy artyWci, Thnardier nie byQ jeszcze zadowolony. YPhi! Y odpowiedziaQ tonem Castlereagha redagujVcego na Kongresie WiedeUskim rachunek dla Francji. YMasz sQusznoWS, panie Thnardier, wart tego Y "mruczaQa Xona, myWlVc o lalce danej Kozecie na oczach jej cRrek Y to sprawiedliwie, ale !za wiele. Nie zechce zapQaciS. "Thnardier rozeWmiaQ siT zimno i rzekQ: Y ZapQaci. Ten Wmiech byQ najwyXszV oznakV pewnoWci i wQadzy. $MusiaQo siT speQniS to, co byQopowiedziane takim tonem. ona nie nalegaQa. ZaczTQa ustawiaS st oQy, mVX przechadzaQ siT wzdQuX i wszerz po izbie. Po chwili dodaQ: YZadQuXyQem siT na tysiVc "piTSset frankRw! UsiadQ przed kominem i rozmyWlaQ, z nogami na ciepQym popiele. $YAle! Y odezwaQa siT Xona. YA pamiTtasz ty, Xe dziW wyrzucam za drzwi KozetT? TopotwRr! WciVX mi na sercu leXy ta jej lalka. WolaQabym zaWlubiS Ludwika XVIII, niX trzymaS jV w domu jeszcze przez jeden dzieU. Thnardier zapaliQ fajkT i puszczajVc kQTby dymu, odpowiedziaQ: Y Oddasz rachunek temu czQowiekowi. Potem wyszedQ. Ledwie opuWciQ izbT, gdy wszedQ do niej podrRXny. Thnardier zjawiQ siT natychmiast za nim i stanVQ nieruchomo w na pRQ otwartych drzwiach, widziany tylko przez XonT. RQty "czQowiek miaQ w rTku swRj kij i swoje zawiniVtko. Y Tak wczeWnie!! YrzekQa Thnardierowa. Y JuX pan nas opuszcza?? MRwiVc tak, z zakQopotaniem obracaQa w rTkach rachunek i skQadaQa go w kilkoro, przesuwajVc po zQoXeniach paznokciami. Gruba jej twarz wyraXaQa niezwykQe dla niej uczucie onieWmielenia i wahania. PodaS taki rachunek czQowiekowi, ktRry miaQ tak !najzupeQniej wyglVd Xebraka , byQo dla niej rzeczV nieQatwV. !PodrRXny, ktRry wydawaQ siT roztargniony i czymW zajTty, odpowiedziaQ: !Y Tak, proszT pani, odchodzT. "Y WiTc pan Y mRwiQa dalej Y nie miaQ interesRw w Montfermeil?? Y Nie. ByQem tu tylko przejazdem. Ile jestem winien? Y zapytaQ. Thnardierowa, nie odpowiadajVc, podaQa mu zQoXony rachunek. !PodrRXny rozQoXyQ kartkT i spojrzaQ na niV, ale najwidoczniej myWlaQ o czym innym. #Y ProszT pani Y zapytaQ Y czy dobrze siT wam powodzi w Montfermeil?? YNie bardzo Y odpowiedziaQa Thnardierowa zdumiona, Xe nie widzi innej zgoQa reakcji na podany rachunek. MRwiQa wiTc dalej XaQoWnie i pQaczliwie: "YO, panie, ciTXkie czasy! Przy tym tak maQo mieszczan w naszych stronach! Sami wieWniacy, jak pan widzi. Nie wiem, co by byQo, gdyby czasami nie zajrzeli do nas podrRXni hojni i bogaci jak pan! Mamy ogromne wydatki. !Ot, na przykQad, dla tej maQej zupeQnie siT zarzynamy. Y Dla jakiej maQej?? !Y PrzecieX pan wie, ktRra to, Kozeta! Skowronek, jak jV tu nazywajV! Y A Y powiedziaQ podrRXny. Thnardierowa mRwiQa dalej: YJacy gQupi ci wieWniacy ze swoimi przezwiskami; prTdzej ma minT nietoperza niX skowronka. Widzi pan, my nie "prosimy o jaQmuXnT, ale teX i dawaS jej nie moXemy. Nic nie zarabiamy, wydatki sV duXe. Koncesja, podatki, opQaty od drzwi i okien, komunalne! Pan wie, Xe rzVd wymaga szalonych pieniTdzy. A ja mam wQasne cRrki. Nie potrzebujT XywiS cudzego dziecka. #PodrRXny gQosem, ktRry drXaQ "trochT, choS usiQowaQ mRwiS obojTtnie, odpowiedziaQ: Y A gdyby pani zdjTto ten kQopot z gQowy?? Y Jaki kQopot?? KozetT? Y Tak. Czerwona, apoplektyczna twarz karczmarki zajaWniaQa ohydnV radoWciV. YAch, panie mRj, dobry panie! Bierz jV pan, trzymaj, prowad, zabieraj, osQod, wypchaj, wypij, zjedz, i niechci bQogosQawi NajWwiTtsza Panna i wszyscy WwiTci niebiescy. Y Zgoda. Y NaprawdT?? Zabiera jV pan? Y Zabieram. Y Zaraz?? Y Zaraz. ProszT zawoQaS dziecko. Y Kozeto!! Y krzyknTQa Thnardierowa. Y A tymczasem Y mRwiQ dalej czQowiek Y zapQacT mojV naleXnoWS. Ile to tam? RzuciQ okiem na papier i mimo woli zawoQaQ zdziwiony: Y DwadzieWcia trzy franki?? SpojrzaQ na oberXystkT i powtRrzyQ: Y DwadzieWcia trzy franki?? Ton, jakim dwukrotnie wymRwiQ te trzy sQowa, zawieraQ w sobie caQe przejWcie od wykrzyknika do znaku zapytania. Thnardierowa zdVXyQa przygotowaS siT na wybuch. OdpowiedziaQa wiTc z pewnoWciV siebie: Y DalibRg, tak, panie, dwadzieWcia trzy franki. %PodrRXny poQoXyQ na stole piTSpiTciofrankowych monet. Y Niech pani przyprowadzi maQV Y rzekQ. W tej chwili Thnardier wyszedQ na Wrodek izby i powiedziaQ: Y Jest pan winien tylko dwadzieWcia szeWS su. "Y DwadzieWcia szeWS su?? ! Y zawoQaQa Xona. YDwadzieWcia su za pokRj Y dodaQ zimno Thnardier Y a "szeWS su za wieczerzT. Co siT tyczy maQej, chciaQbym chwilTpomRwiS z panem. Zostaw nas samych, moja Xono. Ta nieprzewidziana bQyskawica#talentu olWniQa ThnardierowV. UczuQa, Xe wielki aktor wystTpuje na scenT, nie odpowiedziaQa ani sQowa i wyszQa. Kiedy zostali sami, Thnardier podaQ krzesQo podrRXnemu. PodrRXny usiadQ, Thnardier staQ przed nim, a jego twarz przybraQa niezwykQy wyraz dobrodusznoWci i prostoty. Y MuszT panu powiedzieS, !proszT pana Y rzekQ Y Xe ja ubRstwiam tT maQV. Nieznajomy spojrzaQ na niego uwaXnie: Y JakV maQV?? Thnardier mRwiQ dalej: "Ymieszna rzecz! CzQowiek siT przywiVzuje. Co mi po tych wszystkich pieniVdzach? Zabierz pan swoje piTciofrankRwki. Nie o nie mi chodzi, ja ubRstwiam to dziecko. Y KtRre dziecko?? Y zapytaQ nieznajomy. YAleX naszV KozetkT! Wszak pan chce jV nam zabraS? OtRXpowiadam panu szczerze i prawdziwie, jakeW pan !uczciwy, Xe siT na to zgodziS nie mogT. BrakowaQoby mi tegodziecka. UrosQa pod moim okiem. Prawda, Xe nas duXo kosztuje, prawda, Xe ma wady, prawda, Xe nie jesteWmy bogaci, prawda, Xe zapQaciQemprzeszQo czterysta frankRw zalekarstwa dla niej w czasie jednej tylko choroby! Ale trzeba coW zrobiS dla Pana Boga. Nie ma to ani ojca, ani matki, sam jV wychowaQem. Starczy chleba i dla mnie, i dlaniej . Doprawdy, to dziecko jest mi drogie. Pan pojmuje, !czQek siT przywiVzuje; jestem gQupi osioQ, nie rozumujT, kocham tT maQV; moja Xona jest porywcza, ale takXe jV kocha. To, proszT pana, jakby nasze rodzone. PrzywykQem, Xeby to szczebiotaQo w domu. Nieznajomy ciVgle patrzyQ mu "w oczy. Thnardier mRwiQ dalej:YZ przeproszeniem wielmoXnego pana, nie oddaje siT swojego dziecka ot, tak sobie, pierwszemu lepszemu przechodniowi. Czy nie mam !racji? ZresztV nie mRwiT tego do pana, jest pan bogaty, ma pan minT bardzo uczciwego czQowieka. Gdybym przynajmniej wiedziaQ, Xe to zapewni jej szczTWcie, ale trzeba by wprzRd siT przekonaS. Rozumie pan? %PrzypuWSmy, Xe siT poWwiTcT i !pozwolT jV zabraS, chciaQbym przynajmniej wiedzieS, gdzie jest, nierad bym jej straciS z oczu, pragnVQbym widzieS, u kogo jest, Xeby czasami jV !odwiedziS, Xeby nie wVtpiQa, Xe jej przybrany ojciec pamiTta o niej i czuwa nad jejlosem. SV jednak rzeczy, na ktRre nie moXna siT zdecydowaS. Nie znam nawet paUskiego nazwiska. Wemie jV pan, a ja zostanT i powiem: A Skowronek? Gdzie poleciaQ? YChciaQbym przynajmniej widzieS jaki taki papier, kawaQek paszportu, coWkolwiek. Nieznajomy, nie przestajVc patrzeS naU wzrokiem przenikajVcym, Xeby tak rzec,aX do gQTbi sumienia, odpowiedziaQ powaXnie i z Wno je. Q go i o_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgBpp c[ 0 cH\ c\! c] ,y cq] U7M]mocV: YPanie Thnardier, nie bierze #siT paszportu w podrRX o piTS mil za ParyX. JeXeli mam zabraS z sobV KozetT, to jV zabiorT bez Xadnych ceremonii. Nie dowie siT pan mojego imienia, nie dowie siT pan mojego adresu, nie dowie !siT pan, gdzie bTdzie Kozeta, i pragnT, Xeby juX pan nigdy w Xyciu jej nie widziaQ. Zrywam sznurek, ktRrym byQa przywiVzana za nogT, i maQa odchodzi. Przystaje pan na to? Tak czy nie? Jak demony i geniusze poznajV z pewnych znakRw obecnoWS wyXszego boga, podobnie Thnardier zrozumiaQ, Xe ma do czynieniaz kimW bardzo mocnym. ByQ to rodzaj intuicji; poznaQ tT wyXszoWS od razu; pijVc z furmanami, palVc fajkT i "WpiewajVc tQuste piosenki, nie przestawaQ caQy wieczRr WledziS nieznajomego, czajVc siT jak kot i studiujVc jak matematyk. "ledziQ go z wQasnego popTdu, dla przyjemnoWci i zarazem szpiegowaQ, jakby mu za to pQacono. Ani jedno spojrzenie, ani jeden ruch czQowieka w "XRQtym surducie nie uszQy jegouwagi. Nim jeszcze nieznajomytak wyranie okazaQ, Xe !zajmuje siT losem Kozety YjuX !Thnardier to odgadQ. WidziaQ gQTbokie spojrzenie starca ciVgle zwrRcone na dziecko. SkVd to zainteresowanie? Kim byQ Rw czQowiek? Dlaczego miaQ tyle pieniTdzy w sakiewcei tak nTdzne suknie? Takie zadawaQ sobie pytania, nie mogVc ich rozwiVzaS, i to go gniewaQo. !MyWlaQ o tym caQV noc. Ojcem !Kozety byS nie mRgQ. MoXe to dziadek? To czemuX siT nie daQ poznaS od razu? Kto ma prawo, sam o nim mRwi. Widocznie ten czQowiek nie miaQ prawa do Kozety. A wiTc, #ktRX to byQ? Thnardier gubiQ siT w domysQach. PrzewidywaQ wszystko, a nie wiedziaQ nic. Mimo to jednak, zawiVzujVc rozmowT z owym czQowiekiem #i majVc pewnoWS, Xe kryje siT tu jakaW tajemnica, pewnoWS, Xe owemu czQowiekowi bardzo zaleXy na tym, aby pozostaS !w cieniu, Thnardier czuQ siT mocny; ale gdy otrzymaQ odpowied nieznajomego tak krRtkV i wTzQowatV, gdy poznaQ, Xe ta osoba tajemnicza jest tajemniczV poprostu i bez Xadnych ogrRdek,uczuQ siT sQaby. Nie "spodziewaQ siT tego. PierzchQy wszystkie jego domysQy. ZebraQ myWli i w jednej sekundzie rozwaXyQ wszystko. !Thnardier byQ z tych ludzi, coobejmujV poQoXenie jednym rzutem oka. UznaQ, Xe nadeszQa chwila, by zmierzaS wprost do celu. Jak wielcy wodzowie w momentach stanowczych, ktRre oni tylko "poznaS umiejV, odsQoniQ nagle swV bateriT. "Y Panie Y rzekQ Y potrzeba mi tysiVca piTciuset frankRw. Nieznajomy wyjVQ z kieszeni stary pugilares z czarnej skRry, otworzyQ, wyjVQ trzy "banknoty i poQoXyQ je na stole.Potem przycisnVQ je palcem i rzekQ do oberXysty. Y Przyprowad KozetT. A co tymczasem robiQa Kozeta, kiedy siT to wszystko dziaQo? Obudziwszy siT pobiegQa do swego trzewika. ZnalazQa w "nim zQoty pieniVdz. Nie byQ to napoleon, ale jedna z tych nowych monet dwudziestofrankowych z czasRw Restauracji, na ktRrych zamiast wieUca wawrzynowego odciWniTto harcap pruski. Kozeta byQa olWniona. Los zaczynaQ jV odurzaS. Nie wiedziaQa, co to jest zQoty pieniVdz, nie widziaQa go nigdy, schowaQa go szybko do kieszeni, jakby go skradQa. CzuQa jednak, Xe "byQ jej wQasnoWciV, odgadQa, kto go mRgQ wQoXyS do #trzewika, i cieszyQa siT jakVW radoWciV peQnV lTku. ByQa zadowolona, ale nade wszystko byQa zdumiona. Rzeczy tak wspaniaQe i Qadne nie zdawaQy siT jej rzeczywiste. Lalka jV !przestraszaQa, zQoty pieniVdz #takXe jV przestraszaQ. DrXaQa wobec tych wszystkich wspaniaQoWci. Tylko nieznajomego nie baQa siT. Przeciwnie, napawaQ jV spokojem. Od wczoraj, we Wnie i na jawie, jej dziecinny umysQ marzyQ o tym czQowieku, ktRrymiaQ minT ubogiego i smutnegostarca, a byQ tak bogaty i dobry. Od chwili gdy spotkaQa go w lesie, wszystko siT dla niej jakby odmieniQo. Kozeta, mniej szczTWliwa od. najdrobniejszej jaskRQki na niebie, nigdy nie wiedziaQa, coto przytuliS siT do matki, schroniS pod opiekuUcze skrzydQo. Od piTciu lat, to jest jak daleko siTgaQy jej wspomnienia, biedne dziecko !tylko trzTsQo siT i drXaQo. Zawsze byQa naga na ostrym wichrze niedoli, teraz jej siT zdaQo, Xe ktoW jV odziaQ. Dawniej zimno byQo jej duszy, teraz byQo jej ciepQo. Kozeta mniej siT juX baQa Thnardierowej. Nie byQa sama,ktoW nad niV czuwaQ. WczeWnie zabraQa siT do porannej roboty. Luidor, spoczywajVcy w kieszonce, z ktRrej wczoraj wypadQo piTtnaWcie su, ciVgle %zaprzVtaQ jej myWli. Nie WmiaQa dotknVS go, ale po kilka minutwpatrywaQa siT weU YdodaS trzeba Y z wyciVgniTtym jTzyki em. ZamiatajVc schody zatrzymywaQa siT i bez ruchu, zapomniawszy o miotle i o "caQym Wwiecie, patrzyQa na tT !gwiazdT bQyszczVcV w gQTbi kieszeni. WQaWnie na jednej z takich kontemplacji przyQapaQa jV Thnardierowa. Na rozkaz mTXa poszQa jej szukaS. Rzecz niesQychana, niedaQa jej szturchaUca ani nie zwymyWlaQa. Y Kozeto Y rzekQa niemal Qagodnie Y chod prTdko. W chwilT pRniej Kozeta weszQa do izby goWcinnej. Nieznajomy wziVQ zawiniVtko, #ktRre miaQ z sobV, i rozwiVzaQje. ByQy w nim: weQniana sukienka, fartuszek, kaftanik,spRdniczka, chustka, weQnianepoUczochy, trzewiki, caQkowite ubranie dla siedmioletniej dziewczynki. Wszystko to byQo czarne. "Y Moje dziecko Y rzekQ Y we "to i id przebierz siT prTdko. witaQo, kiedy mieszkaUcy Montfermeil, ktRrzy juX zaczynali otwieraS drzwi swoich domRw, ujrzeli idVcegoulicV ParyskV jakie goW jegomoWcia odzianego ubogo i prowadzVcego za rTkT !dziewczynkT w XaQobie, ktRra $niosQa rRXowV lalkT. Zmierzali ku Livry. !Byli to nasz podrRXny i Kozeta. Nikt nie znaQ tego czQowieka, maQo kto poznaQ KozetT, bo nie miaQa na sobie swoich zwykQych QachmanRw. Kozeta odchodziQa. Z kim? Nie wiedziaQa. DokVd? Nie wiedziaQa takXe. Jedno tylko rozumiaQa, Xe zostawia za sobV szynk ThnardierRw. Nikt%nie myWlaQ siT z niV XegnaS ani ona nie XegnaQa siT z nikim. OpuszczaQa ten dom znienawidzona i nienawidzVca.Biedna cicha istotka, ktRrej gQos serca byQ dotychczas tQumiony nieustannie. Kozeta szQa powaXnie, otwierajVc wielkie oczy i patrzVc w niebo. WQoXyQa swego luidora do kieszeni nowego fartuszka. Niekiedy "schylaQa gQowT i rzucaQa naU okiem, potem patrzyQa na nieznajomego. CzuQa siT trochT tak, jakby szQa przy Panu Bogu. Kto szuka lepszego, moXe znaleS gorsze Thnardierowa, wedle swego zwyczaju, nie wtrVcaQa siT dotego, co robi mVX. SpodziewaQa siT jednak waXnych wypadkRw. Kiedy podrRXny i Kozeta odeszli, Thnardier odczekaQ dobry kwadrans, potem wziVQ jV na stronT i pokazaQ tysiVc piTSset frankRw. "Y Wielka mi rzecz!! Y rzekQa z lekcewaXeniem. Po raz pierwszy, od czasu jak siT pobrali, oWmieliQa siT skrytykowaS czyn swego pana.Cios byQ dobrze wymierzony. Y Prawda, masz sQusznoWS Y rzekQ Y jestem ciemiTga. Daj mi kapelusz. !ZQoXyQ trzy banknoty, schowaQje do kieszeni i wyszedQ z poWpiechem, ale omyliQ siT w drodze, zwracajVc siT naprzRd"na prawo. SVsiedzi, ktRrych siTrozpytywaQ, skierowali go na "wQaWciwy Wlad; widzieli bowiem,Xe Skowronek z nieznajomym poszli ku Livry. PoszedQ w tT stronT wielkimi krokami, mRwiVc gQoWno do siebie: YOczywiWcie ten czQowiek jest milionerem na XRQto ubranym, a ja jestem gQupi jak bydlT. DaQ naprzRd dwadzieWcia su, potem piTS frankRw, potem piTSdziesiVt frankRw, potem tysiVc piTSset frankRw, zawsze z takV samV "QatwoWciV. DaQby piTtnaWcie tysiTcy frankRw. Ale zaraz go dogoniT. A przy tym to zawiniVtko z ubraniem dla maQej, zawczasu przygotowane, czyX to nie dziwne? W tym wszystkim tkwi jakaW tajemnica. GQupi puszcza tajemnice, ktRre trzyma w rTku. Tajemnice bogaczy sV gVbkami peQnymi zQota, trzeba umieS je "wycisnVS. Takie myWli snuQy musiT po gQowie. Y Jestem bydlT Y mRwiQ do siebie. Za Montfermeil, na zakrTcie drogi prowadzVcej do Livry, roztacza siT przed oczami szeroka pQaszczyzna. DoszedQszy tam Thnardier byQpewien, Xe zobaczy !nieznajomego i maQV. PatrzyQ, jak tylko wzrok mRgQ #dosiTgnVS, i nic nie zobaczyQ. RozpytywaQ siT jeszcze, a tymczasem czas uciekaQ. Przechodnie powiedzieli mu, XeczQowiek i dziecko, ktRrych szuka, zawrRcili ku lasowi w stronT Gagny. PoWpieszyQ w tym kierunku. Wprawdzie odlegQoWS byQa duXa, ale dziecko idzie powoli,a on szedQ szybko. Przy tym doskonale znaQ okolicT. !Nagle stanVQ i uderzyQ siT w czoQo, jak czQowiek, ktRry zapomniaQ o najwaXniejszej !rzeczy i gotRw jest zawrRciS. Y Powinienem byQ wziVS strzelbT Y rzekQ do siebie. Thnardier naleXaQ do tych podwRjnych charakterRw, co niekiedy bez naszej wiedzy %krTcV siT poWrRd nas i znikajV nie poznane, bo los odsQoniQ tylko jednV ich stronT. Przeznaczone jest wielu ludziom XyS tak na wpRQ w mroku. W zwykQych, spokojnych warunkach Xycia Thnardier miaQ wszystkie przymioty potrzebne, Xeby wydawaS siT Y nie powiadamy: byS w istocie Ytym, co nazywajV pospolicie uczciwymkupcem, dobrym mieszczaninem. A rRwnoczeWnie w pewnych okolicznoWciach, przy wstrzVsach, ktRre wydobywaQy na jaw dno jego natury, znajdowaQo siT w nim wszystko, co jest potrzebne, Xeby staS siT zbrodniarzem. Wtym kramarzu mieszkaQ potwRr.Czart nieraz musiaQ przykucaSw kVcie budy zamieszkanej !przez Thnardiera i przyglVdaSsiT w rozmarzeniu temu ohydnemu arcydzieQu. Po chwili wahania pomyWlaQ: Ba! Mogliby mi jeszcze uciec! I szedQ dalej prTdko, stanowczy, uwaXny jak lis, ktRry zwVchaQ stado kuropatw. W istocie, okrVXywszy stawy iprzeszedQszy w poprzek wielkVQVkT na prawo od drogi do Bellevue, gdy doszedQ do #zielonej WcieXki, okrVXajVcej wzgRrze i przykrywajVcej sklepienie starego kanaQu wodnego opactwa Chelles, ujrzaQ nad krzakami Rw kapelusz, na ktRrym zbudowaQ !tyle projektRw. ByQ to kapeluszowego czQowieka. Krzaki byQy $niskie, Thnardier domyWliQ siT, Xe nieznajomy i Kozeta usiedli.Dziecka nie widziaQ, bo byQo maQe, ale wyranie dostrzegQ gQowT lalki. Thnardier nie myliQ siT. !PodrRXny usiadQ, Xeby Kozeta trochT odpoczTQa. OberXysta okrVXyQ krzaki i znienacka ukazaQ siT oczom tych, ktRrych szukaQ. YPrzepraszam, bardzo przepraszam pana Y rzekQ zdyszany Yale oddajT tysiVc piTSset frankRw. MRwiVc to wyciVgnVQ ku nieznajomemu trzy banknoty. Nieznajomy podniRsQ oczy: Y Co to ma znaczyS?? Thnardier odpowiedziaQ z uszanowaniem: Y To znaczy, panie, Xe odbieram KozetT. Kozeta zadrXaQa i przytuliQa siT do obcego czQowieka. Ten, przeszywszy na wskroW wzrokiem Thnardiera, odpowiedziaQ z wolna, wymawiajVc kaXdV zgQoskT: Y Odbiera pan KozetT?? YTak, panie, odbieram. Powiem"panu, dlaczego namyWliQem siT. W gruncie rzeczy nie mam prawa jej oddaS. Jestem uczciwy czQowiek, jak pan widzi. Ta maQa nie naleXy do mnie, ale do matki. Matka mi jV powierzyQa, tylko matce mogT jV oddaS. Powie mi pan: matka umarQa. Dobrze. W takimrazie oddam dziecko tylko tej osobie, ktRra przyniesie pismo od matki, Xe je mam jej oddaS.PrzecieX to jasne. Nieznajomy, nie odpowiadajVc, siTgnVQ do kieszeni i Thnardier ujrzaQ znowu pugilares z pieniTdzmi. !OberXysta zadrXaQ z radoWci. Dobrze! Y pomyWlaQ Y trzymajmy siT!! Chce mnie przekupiS! Nim otworzyQ pugilares, #podrRXny obejrzaQ siT dokoQa. Miejsce byQo zupeQnie puste. !ywej duszy w lesie i w dolinie.$RozQoXyQ pugilares i wyjVQ nie garWS banknotRw, ktRrych spodziewaQ siT Thnardier, lecz zwyczajny kawaQek papieru, ktRry rozwinVQ i podaQ otwarty oberXyWcie, mRwiVc: Y Ma pan sQusznoWS. ProszT przeczytaS. Thnardier wziVQ papier i przeczytaQ: Montreuil-sur-mer, 25 marca 1823 r. Panie Thnardier! Oddasz pan KozetT oddawcy tego listu. ZapQaci panu wszystkie drobnedQugi. Mam zaszczyt pozdrowiS pana z szacunkiem Fantyna Y Zna pan ten podpis?? Y zapytaQ nieznajmy. ByQ to podpis Fantyny. Thnardier poznaQ go. Nie wiedziaQ, co odpowiedzieS.MiotaQ nim gniew podwRjny: byQ zQy, Xe musi siT zrzec spodziewanych pieniTdzy, byQ zQy, Xe go pokonano. Nieznajomy dodaQ: Y MoXe pan sobie zachowaS ten papier dla spokoju sumienia. Thnardier zwijaQ chorVgiewkT, nie tracVc przytomnoWci umysQu. !Y Podpis jest niele podrobionyY mruknVQ pod nosem. Y ZresztV, niech i tak bTdzie! Potem zdobyQ siT na rozpaczliwy wysiQek. YDobrze. Skoro pan jesteW oddawcV listu Y rzekQ. YAle trzeba mi zapQaciS wszystkie!drobne dQugi . A naleXy siT niemaQo. Nieznajomy wstaQ i powiedziaQ, strzepujVc niedbale kurz z wytartego rTkawa: YPanie Thnardier, w styczniu !matka liczyQa, Xe winna ci jeststo dwadzieWcia frankRw, w lutym wysQaQeW jej rachunek na piTSset frankRw, otrzymaQeW w koUcu lutego trzysta frankRw i drugie trzysta na poczVtku marca. Od tego czasu upQynTQo dziewiTS miesiTcy; po piTtnaWcie frankRw, wedQug umRwionej ceny, to czyni sto trzydzieWci piTS frankRw. DostaQeW ponad sto frankRw. $NaleXy ci siT trzydzieWci piTS !frankRw. DaQem ci teraz tysiVcpiTSset frankRw. "Thnardier staQ jak wilk, ktRrysiT czuje schwycony w Xelazne kleszcze zastawionej puQapki. A to diabeQ, nie czQowiek! Y pomyWlaQ. $I postVpiQ sobie jak wilk: silnie $wstrzVsnVQ matniV. miaQoWS raz juX wyszQa mu na dobre. YMRj panie, ktRrego nazwiska nie znam Y rzekQ zuchwale, usuwajVc na bok wszelkie oznaki uszanowania. Y Albo mi zapQacisz piTS tysiTcy !frankRw, albo zabiorT KozetT. Nieznajomy rzekQ spokojnie: Y Chod, Kozeto: PodaQ Kozecie lewV rTkT, a "prawV podniRsQ kij leXVcy na ziemi. Thnardier spostrzegQ, Xe paQka byQa ogromna, a miejscezupeQnie samotne. Nieznajomy wszedQ z dzieckiem w las, zostawiajVc za sobV nieruchomego i zdumionego karczmarza. !Kiedy siT oddalali, Thnardier przypatrywaQ siT jego szerokim barom, przygarbionym nieco, i ogromnym piTWciom. PRniej wzrok jego padQ na wQasne, nTdzne ramiona i !wychudQe rTce. DalibRg, trzebabyS kompletnym osQem Y pomyWlaQ Y Xeby nie wziVS strzelby, skoro szedQem na polowanie! A jednak jeszcze nie daQ za wygranV. YMuszT wiedzieS, dokVd !pRjdzie Y rzekQ i poszedQ za nimi z daleka. ZostaQy mu w rTkach dwie rzeczy: lichy Wwistek podpisany przez FantynT i na pociechT tysiVc piTSset frankRw. Nieznajomy prowadziQ KozetT w kierunku Livry i Bondy. SzedQz wolna, z pochylonV gQowV, jakby zamyWlony i smutny. Zima przerzedziQa las i Thnardier nie traciQ ich z oczu, choS trzymaQ siT z daleka. Niekiedy tamten odwracaQ siT i patrzyQ, czy kto za nim idzie. Nagle spostrzegQ Thnardiera. SzybkoskrTciQ wraz z KozetV w zaroWla, w ktRrych mogli siT skryS oboje. Y Do diaska!! Y rzekQ Thnardier i przyWpieszyQ kroku. !Krzaki byQy tak gTste, Xe aby ich nie zgubiS, musiaQ zmniejszyS odlegQoWS. Kiedy weszli w najciemniejszy gVszcz, nieznajomy odwrRciQ siT. Thnardier chciaQ siT schowaS za gaQTzie, ale na prRXno, tamten zobaczyQ go, spojrzaQ na niego niespokojnie, potrzVsnVQ gQowV i poszedQ dalej. !OberXysta znRw puWciQ siT w pogoU za nim. Nagle nieznajomy obejrzaQ siT jeszcze raz. ZobaczyQ oberXystT. Tym razem spojrzaQtak ponuro, Xe Thnardier "osVdziQ, iX byQoby zbyteczne% iWS dalej. I zawrRciQ do domu.Numer 9430 ukazuje siT znowui Kozeta wygrywa go na loteriiJan Valjean nie umarQ. waXnie i z Wno je. Q go i o_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgB p [!^ S } c|^  c^4 cB_+ c_%6f V`WpadajVc albo raczej rzucajVc siT do morza, byQ, jak widzieliWmy, bez kajdan. PQynVQ czas jakiW miTdzy !dwoma prVdami, aX dostaQ siT pod stojVcy na kotwicy okrTt,do ktRrego przywiVzana byQa !szalupa. ZnalazQ sposRb, Xeby "ukryS siT w tej szalupie aX do wieczora. W nocy rzuciQ siT wpQaw i dotarQ do brzegu niedaleko przylVdka Brun. Tu, poniewaX pieniTdzy mu nie !brakowaQo, kupiQ sobie ubranie.W okolicy Balaguier staQa karczma, w owym czasie dostarczajVca odzieXy zbiegQym galernikom, co przynosiQo jej znaczne zyski. PRniej, jak wszyscy ci smutnizbiegowie, usiQujVcy zmyliS pogoU prawa i przekleUstwo spoQeczeUstwa, wTdrowaQ Jan Valjean krTtymi i ciemnymi drogami. Pierwsze schronienie znalazQ w Pradeaux, w pobliXu Beausset. NastTpnie udaQ siT do Grand-Villard w pobliXu Briancon, w gRrnych Alpach. Ucieczka niespokojna, po omacku, krecia droga o nieznanych korytarzach. "W koUcu dostaQ siT do ParyXa. A teraz widzieliWmy go w Montfermeil. Przybywszy do ParyXa natychmiast kupiQ XaQobne ubranie dla dziewczynki #siedmio lub oWmioletniej i najVQ!mieszkanie. NastTpnie udaQ siTdo Montfermeil. PamiTtamy, Xe zaraz po pierwszej ucieczce z wiTzieniaodbyQ gdzieW w te strony tajemniczV podrRX, o ktRrej wQadze sVdowe miaQy pewne wiadomoWci. UwaXano go zresztV za umarQego i to zgTszczaQo #ciemnoWci, ktRrymi siT otoczyQ.W ParyXu wpadQ mu w rTkT dziennik opisujVcy waXniejszewydarzenia w kraju. Przeczytawszy wiadomoWS o swej Wmierci, uczuQ siT bezpieczny, prawie spokojny, jakby rzeczywiWcie umarQ. Wieczorem tego dnia, w ktRrym wydobyQ KozetT ze szponRw ThnardierRw, Jan Valjean powracaQ do ParyXa. WracaQ wraz z dzieckiem, o zmroku, przez rogatkT Monceaux. Tu wsiadQ do kabrioletu, ktRrym dojechaQ naesplanadT Obserwatorium. WysiadQ, zapQaciQ wonicy, #wziVQ KozetT za rTkT i oboje, ciemnV nocV, poszli przez samotne ulice ku bulwarowi Hpital. DzieU ten byQ dla Kozety niezwykQy i peQen wzruszeU; jedli pod pQotami chleb i ser, kupione w samotnych szynkach, czTsto wsiadali na wozy, wysiadajVc, gdy !dojeXdXali do wsi; szli pieszo wiTkszV czTWS drogi, ale !dziewczynka siT nie skarXyQa. ByQa jednak znuXona i Jan Valjean spostrzegQ to, bo idVccoraz mocniej ciVgnTQa jego rTkT. WziVQ jV na plecy; Kozeta, nie puszczajVc Katarzyny, oparQa gQowT na ramieniu Jana Valjean i zasnTQa. RozdziaQ czwarty RUDERA GORBEAU Gniazdo sowy i sikorki Przed czterdziestu laty samotny przechodzieU, ktRry by odwaXyQ siT zapuWciS w !puste okolice Salpetriere, idVc bulwarem aX do rogatek WQoskich, zaszedQby w miejsce, gdzie, rzec moXna, niknVQ ParyX. Nie byQo to pustkowie, bo spotykaQo siT przechodniRw, nie wieW, bo byQy kamienice, nie miasto, bo!ulice zarastaQy trawV i zorane byQy koleinami jak goWciUce, nie miasteczko wreszcie, bo domy byQy zbyt wysokie. CRX !to wiTc byQo? ByQo to miejsce mieszkalne, w ktRrym nikt nie mieszkaQ, pustynia, na ktRrej Xyli ludzie; byQ to bulwar wielkiego miasta, ulica ParyXa,dziksza w nocy niX las, posTpniejsza we dnie niX cmentarz. ByQa to stara dzielnica TargRw KoUskich. Gdyby Rw przechodzieU "zapuWciQ siT dalej, za walVce siT cztery mury TargRw KoUskich, gdyby miaQ odwagT przejWS przez ulicT MaQego Bankiera pozostawiajVc na prawo ogrRdek otoczony wysokimi murami, dalej plac, na ktRrym staQy kopce zmielonej kory dTbowej, podobne do domkRw jakichW olbrzymich bobrRw, dalej podwRrko zawalone materiaQem ciesielskim, stosami pieUkRw, trocin i wiRrRw, na ktRrych szczycie szczekaQo ogromne psisko, potem mur, dQugi i rozwalony, z czarnV XaQobnV bramV porosQV mchem, ktRry okrywaQ siT kwiatami na wiosnT, a dalej jeszcze szkaradny budynek w gruzach,na ktRrych widniaQ napis !wielkimi literami: NIE NALEPIA YWmiaQy ten przechodzieU stanVQby na rogu ulicy Vignes-Saint-Marcel, w miejscu maQo znanym geografii. Tu, przy fabryce, pomiTdzy dwoma murami ogrodu, staQa w owym czasie rudera, ktRra na pierwszy rzutoka zdawaQa siT maQa jak chata, a w istocie byQa wielka jak katedra. Od ulicy widziano tylko jednV jej WcianT, szczytowV, i dlatego wydawaQa siT tak niewielka. CaQy prawie dom byQ ukryty. WidaS byQo tylko drzwi i jednookno. Schody prowadziQy do wnTtrza, ktRre byQo bardzo obszerne i podobne do wozowni przerobionej na dom mieszkalny. Budynek ten miaQ za przewRd pokarmowy dQugi korytarz, z ktRrego na prawo ina lewo wchodziQo siT do izb rRXnego rozmiaru, jako tako nadajVcych siT do zamieszkania, ale przypominajVcych raczej szopy niX mieszkania. Okienka ich wychodziQy na rozciVgajVce siT wokoQo nie zabudowane place. Wszystkie izby byQy ciemne, przykre, melancholijne, grobowe; wiaQo w nich albo zimnym przeciVgiem, albo mronym wiatrem, wedle tego, czy szczeliny byQy w drzwiach, czy w dachu. CiekawV i malowniczV osobliwoWciV tego !rodzaju mieszkaU jest wielkoWSgnieXdXVcych siT w nich pajVkRw. Listonosze nazywali tT ruderT numerem 50/52, a w swej dzielnicy znana byQa jako dom Gorbeau. Przed tV wQaWnie ruderV Gorbeau zatrzymaQ siT Jan Valjean. Niby dziki ptak, obraQto samotne miejsce na swe gniazdo. PoszukaQ w kamizelce, wyjVQ coW w rodzaju wytrycha, otworzyQ drzwi, wszedQ, potem"zamknVQ je starannie i zaczVQ !siT wspinaS na schody, niosVc KozetT. WszedQ na gRrT, wyjVQ z kieszeni drugi klucz i otworzyQdrugie drzwi. PokRj, do ktRrego wszedQ, natychmiast zamykajVc drzwi za sobV, byQ rodzajem obszernego poddasza; staQo tam kilka %krzeseQ, stRQ, a na ziemi leXaQ materac. Piec, w ktRrym wTgielXarzyQ siT czerwono, znajdowaQ siT w rogu. Latarnia!z bulwaru oWwietlaQa sQabo to ubogie wnTtrze. W gQTbi byQ alkierzyk z tapczanikiem. Jan Valjean zaniRsQ tam dziecko i poQoXyQ nie budzVc. $SkrzesaQ ogieU i zapaliQ WwiecTYwszystko byQo zawczasu przygotowane na stole i tak jak poprzedniego dnia, poczVQwpatrywaS siT w KozetT wzrokiem peQnym zachwytu i rozczulenia, dochodzVcego prawie do obQVkania. Dziewczynka ze spokojnV !ufnoWciV, jaka wQaWciwa jest najwyXszej sile lub najwyXszej#sQaboWci, zasnTQa nie wiedzVc nawet, kto jest przy niej, i spaQa ciVgle, nie wiedzVc, gdzie siT znajduje. Jan Valjean pochyliQ siT i pocaQowaQ rTkT dziecka. DziewiTS miesiTcy temu #caQowaQ rTkT jej matki, ktRra takXe zasnTQa. To samo uczucie bolesne, religijne, przejmujVce, przepeQniaQo jego serce. UklVkQ przy QRXku Kozety. #ByQ juX dzieU biaQy, a dziecko wciVX spaQo. Blady promieU grudniowego sQoUca przedarQ siT przez okno poddasza i rozrzuciQ u puQapu dQugie snopy WwiatQa i cienia. Nagle ogromny wRz. CiTXko naQadowany wTglem, jadVc bulwarem, wstrzVsnVQ ruderV jak huk piorunu, Xe zadrXaQa od gRry do doQu. Y Jestem, proszT pani! Y !zawoQaQa Kozeta, zrywajVc siTz QRXka. Y JuX, juX! ZeskoczyQa na podQogT, z oczyma na wpRQ zamkniTtymi pod ciTXarem snu, i "wyciVgnTQa rTkT ku Wcianie. Y O mRj BoXe, gdzie moja miotQa? Y zapytaQa. Wreszcie caQkiem otworzyQa oczy i ujrzaQa uWmiechniTtV twarz Jana Valjean. Y Ach, tak! Prawda! YrzekQo dziecko. Y DzieU dobry panu. Dzieci od razu i po prostu #przyjmujV radoWS i szczTWcie, bo z natury sV same szczTWciem i radoWciV. Kozeta zobaczyQa KatarzynT w nogach swego QRXka, wziTQa jV i bawiVc siT zadawaQa tysiVce pytaU Janowi Valjean: Gdzie jest? Czy ParyX jest bardzo wielki? Czy pani Thnardier jest daleko? Czy nie wrRci itd. , itd. Nagle zawoQaQa: Y Jak tu Qadnie!! Izba byQa szkaradna, ale !dziecko czuQo siT w niej wolne.Y Czy mam zamieWS?? Y zapytaQa w koUcu. "Y Baw siT YrzekQ Jan Valjean. Tak przeszedQ caQy dzieU. !Kozeta, nie troszczVc siT, Xe nic nie rozumie, byQa niewymownie szczTWliwa z tV lalkV i z tym starcem. Dwa nieszczTWcia razem tworzV szczTWcie Nazajutrz o Wwicie Jan Valjeanjeszcze siedziaQ na QRXku Kozety. PatrzyQ i nieruchomo czekaQ, aX siT obudzi. JakieW nowe uczucie napeQniaQo jego duszT. Jan Valjean nic nigdy nie kochaQ. Od dwudziestu piTciu lat byQ sam jeden na Wwiecie. Nie znaQ uczuS ojca, kochanka, mTXa, przyjaciela. W wiTzieniu byQ zQy, ponury, czysty, ciemny, dziki. Serce tego starego galernika byQo dziewicze. Po siostrze i jej dzieciach zostaQy mu dalekie i blade wspomnienia, ktRre w koUcu rozwiaQy siT prawie $zupeQnie. RobiQ, co mRgQ, Xeby odszukaS swych bliskich, lecz nie znalazQszy, zapomniaQ. Taka jest natura czQowieka. Inne tkliwe uczucia mQodoWci, "jeWli ich kiedy doznaQ, wpadQy w przepaWS. Kiedy zobaczyQ KozetT, kiedy #zabraQ jV i oswobodziQ, uczuQ, Xe coW ruszyQo mu siT we wnTtrznoWciach. Wszystko, co byQo w nim serdecznego i namiTtnego, rozbudziQo siT nagle i pobiegQo ku temu #dziecku. SiadaQ przy QRXku, na ktRrym spaQa, i drXaQ z radoWci, doznawaQ uczuS matkii nie pojmowaQ, co to znaczy; jest to bowiem rzecz bardzo tajemnicza i miQa zarazem Y owo wielkie i dziwne poruszenie serca, ktRre zaczyna kochaS. Biedne stare serce, jeszcze nie tkniTte! %Ale Xe miaQ piTSdziesiVt piTS lat, a Kozeta osiem, caQa miQoWS, jakV mRgQ mieS w swoim Xyciu, stopiQa siT w "jakieW niewysQowione WwiatQo. ByQo to drugie jasne zjawisko, ktRre mu siT ukazaQo. Biskup wzeszedQ na jego widnokrTgu jutrzenkV cnoty, Kozeta wzeszQa jutrzenkV miQoWci. Pierwsze dni minTQy wWrRd tego olWnienia. Ze swej strony Kozeta, biednamaQa istotka, takXe stawaQa siT inna, sama nie wiedzVc o tym. Matka opuWciQa jV tak wczeWnie, Xe wcale jej nie pamiTtaQa. Jak wszystkie dzieci, podobne mQodym pTdomwinnym, czepiajVcym siT wszystkiego, prRbowaQa kochaS. Ale na prRXno. Wszyscy jV odpychali: Thnardierowie, ich dzieci i obce dzieci. KochaQa psa, ale #zdechQ. A pRniej nikt juX jej nie lubiQ, Xaden czQowiek, Xadne stworzenie. Smutne to, ale Kozeta, jak juX powiedzieliWmy, w Rsmym roku Xycia miaQa serce wystudzone.Nie byQa to jej wina, nie !brakQo jej zdolnoWci kochania; niestety, brakQo moXliwoWci. ToteX od pierwszego dnia wszystko, co w niej czuQo i myWlaQo, jTQo kochaS tego dobrego czQowieka. UczuQa coW, czego dotVd nigdy jeszcze nie zaznaQa Y Xe jej dusza rozwija siT jak kwiat. Jan Valjean dobre sobie obraQ "schronienie. MRgQ siT tu czuS zupeQnie bezpieczny. Izba i alkierzyk, ktRre zajmowaQ wraz z KozetV, miaQy okno wychodzVce na bulwar. Jedyne to byQo okno w caQym domu, nie trzeba siT byQo przeto lTkaS spojrzeU sVsiadRw ani z boku, ani z przeciwka. Parter numeru 50/52, rodzaj krytego ganku walVcego siT w !gruzy, sQuXyQ za skQad warzywi owocRw ogrodnikom paryskim"i nie miaQ Xadnego poQVczenia z pierwszym piTtrem; dzieliQa je drewniana podQoga bez Xadnych schodRw i drzwi, nibyprzepona tej rudery. Na pierwszym piTtrze, jak juX mRwiliWmy, znajdowaQ siT szereg izb i kilka strychRw, z ktRrych jeden tylko zamieszkiwaQa stara kobieta, usQugujVca Janowi Valjean. Reszta staQa pusta. To ta staruszka wQaWnie, !noszVca szumne imiT gQRwnejlokatorki , a w rzeczy samej peQniVca obowiVzki dozorczyni, odnajTQa mu mieszkanie w WiliT BoXego Narodzenia. PowiedziaQ jej, Xe jest rentierem, ktRry straciQ na bonach hiszpaUskich i chce zamieszkaS w tym domu ze #swV wnuczkV. ZapQaciQ za pRQ roku z gRry i poleciQ starej !umeblowaS izbT i alkierzyk. Ta wQaWnie staruszka napaliQa w piecu i przygotowaQa wszystkow wieczRr ich przybycia. UpQywaQy tygodnie. Te dwie "istoty wiodQy szczTWliwe Xyciew tej nTdznej izbie. Kozeta od Wwitu WmiaQa siT, rozmawiaQa, WpiewaQa. Dzieci WpiewajV rankiem jak ptaki. !Niekiedy zdarzaQo siT, Xe Jan Valjean ujmowaQ jej !czerwonV, odmroXonV rVczkT i caQowaQ. Biedne dziecko, przywykQe do bicia, nie wiedziaQo, co to znaczy, i odchodziQo zawstydzone. Czasami stawaQa siT powaXna ipatrzyQa na swV czarnV sukienkT. Kozeta nie chodziQa juX w Qachmanach, lecz w XaQobie. WyszQa z nTdzy, weszQa w Xycie. Jan Valjean zaczVQ jV uczyS !czytaS. Gdy sylabizowaQ z niV,przychodziQo mu niekiedy na myWl, z jak zQymi zamiarami !uczyQ siT czytaS na galerach. A skoUczyQo siT na tym, Xe teraz uczyQ czytaS dziecko. Wtedy stary galernik uWmiechaQ siT zamyWl onym uWmiechem anioQRw. CzuQ w tym jakiW boski zamysQ, czyjVW wolT !nadludzkV, i pogrVXaQ siT w zadumie. Dobre myWli majV sweotchQanie, jak zQe. UczyS czytaS KozetT i pozwalaS jej siT bawiS, to byQo prawie caQe Xycie Jana Valjean. PrRcz tego opowiadaQ jej o matce i przyzwyczaiQ modliS siT. "MRwiQa do niego ojcze i nieprzypuszczaQa, Xe mogQaby gonazywaS inaczej. CaQymi godzinami "przypatrywaQ siT, jak ubieraQa i rozbieraQa lalkT, i przysQuchiwaQ siT jej szczebiotaniu. ycie wydawaQomu siT ciekawe, ludzie dobrzy i sprawiedliwi, nikomu w duchu nie czyniQ Xadnych wyrzutRw, nie widziaQ przyczyny, dla ktRrej by nie miaQ doXyS !pRnej staroWci, teraz, kiedy miaQ przy sobie to kochajVce dziecko. Niby rozkoszne WwiatQo, Kozeta oWwietliQa $caQV jego przyszQoWS. Najlepsi ludzie nie sV wolni od myWli samolubnych. ByQy chwile, kiedy Jan Valjean!z pewnV radoWciV stwierdzaQ, Xe Kozeta bTdzie brzydka. Jest to zresztV tylko nasza opinia prywatna, ale jeWli mamy naszV myWl wypowiedzieS do koUca, musimy wyznaS, Xe wRwczas gdy Jan Valjean zaczVQ kochaS KozetT, kto wie, czy nie potrzebowaQ tego pokrzepienia duszy, aby wytrwaS w dobrym. UjrzaQ zQoWS ludzkV i nTdzT spoQeczeUstwa w nowych postaciach, w postaciach niepeQnych, ktRre ukazywaQy jednV tylko stronT prawdy, loskobiety streszczony w Fantynie, wQadzT publicznV !uosobionV w Javercie: powrRciQna galery tym razem za to, Xe #postVpiQ dobrze; piQ z kielicha nowych goryczy; czuQ znowu wstrTt i znuXenie, nawet wspomnienie biskupa zaczynaQo siT zaSmiewaS, by pRniej dopiero ukazaS siT tym jaWniejsze i tym bardziej triumfujVce; ale tymczasem toWwiTte wspomnienie zblakQo. Kto wie, czy Jan Valjean nie byQ bliski zniechTcenia i upadku? $PokochaQ i znRw staQ siT silny. "Niestety! Nie mniej byQ wVtQy isQaby od Kozety. DaQ jej opiekT, ona go wzmocniQa. !DziTki niemu mogQa iWS przez "Xycie: dziTki niej mRgQ dalej $iWS drogV cnoty. ByQ opiekV dladziecka, a dziecko staQo siT jego punktem oparcia. O niezgQTbiona i boska tajemnicorRwnowagi ludzkich losRw! SpostrzeXenia gQRwnej lokatorki Jan Valjean przez ostroXnoWS nigdy nie wychodziQ we dnie. Co wieczRr przechadzaQ siT o zmroku godzinT lub dwie, czasem sam, czTsto z KozetV,wybierajVc boczne aleje i najsamotniejsze bulwary i !wstTpujVc do koWcioQRw, gdy $siT WciemniQo. ChTtnie chodziQ do Ww. Medarda, ktRry byQ !najbliXszym koWcioQem. Kozeta, jeXeli nie braQ jej ze sobV, zostawaQa ze staruszkV, ale najwiTkszV jej uciechV byQy spacery z opiekunem. PrzekQadaQa czas spTdzony razem z nim nad rozkosznV zabawV z KatarzynV. SzedQ trzymajVc jV za rTkT i opowiadaQ jej rRXne Wliczne rzeczy. Kozeta byQa bardzo wesoQa. Stara zajmowaQa siT gospodarstwem i kuchniV i chodziQa do miasta po sprawunki. yli skromnie, bez wiTkszych wyrzeczeU, ale jak ludzie niezamoXni. Jan Valjean nic nie zmieniQ w pierwotnym urzVdzeniu mieszkania; tylko zamiast szklanych drzwi kazaQzrobiS w alkierzyku Kozety drzwi drewniane. NosiQ wciVX ten sam XRQty o i o_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgBX c^`  c`t c$a]")aY& ca1 cb;#vbsurdut, czarne spodnie i stary kapelusz. Na ulicy brano go za ubogiego. ZdarzaQo siT, Xe dobre kobiety przystawaQy i dawaQy mu jaQmuXnT. Jan Valjean przyjmowaQ jV i $kQaniaQ siT gQTboko. ZdarzaQo siT rRwnieX, iX on spotkaQ jakiego nTdzarza proszVcego $o jaQmuXnT; wtedy oglVdaQ siT,czy go kto nie widzi, ukradkiem podchodziQ do nTdzarza, kQadQ mu na rTkT pieniVdz, czTsto srebrny, i szybko siT oddalaQ. MiaQo to swojV niedogodnV stronT. Zaczynano go nazywaS w dzielnicy Xebrakiem, ktRry rozdaje jaQmuXnT . Stara gQRwna lokatorka , stworzenie zgorzkniaQe i tchnVce zazdroWciV wzglTdem bliniego, bacznie WledziQa Jana Valjean, choS siT tego nie domyWlaQ. ByQa trochT gQucha, co jV czyniQo gadatliwV. Z przeszQoWci pozostaQy jej dwa zTby, jedenu gRry, drugi u doQu, ktRre wciVX o siebie stukaQy. WypytywaQa KozetT, lecz ta oniczym nie wiedziaQa i tyle tylko mogQa powiedzieS, Xe przybyQa z Montfermeil. Pewnego poranku szpieg ten spostrzegQ, Xe Jan Valjean wszedQ do jednej z nie zamieszkanych izb rudery, majVc w wyrazie twarzy coW, co siT wydaQo kumoszce niezwyczajne. PoszQa za nim krokami starej kotki i niewidzialna patrzyQa przez szparT drzwi. Jan Valjean, zapewne przez wiTkszV !ostroXnoWS, obrRciQ siT do tych drzwi plecami. Stara "widziaQa, jak wyjVQ z kieszeni igielnik, noXyczki i nici, jak potem odpruQ podszewkT surduta, wydobyQ stamtVd kawaQek XRQtawego papieru i rozwinVQ. Baba z przeraXeniempoznaQa, Xe to byQ banknot tysiVcfrankowy. Od czasu jak "przyszQa na Wwiat, byQ to drugi"czy trzeci, ktRry zdarzyQo siT jej oglVdaS. UciekQa, bardzo przestraszona. W chwilT pRniej Jan Valjean przyszedQ do niej i poprosiQ, aby poszQa rozmieniS ten tysiVcfrankowy banknot, !dodajVc, Xe to pRQroczna ratajego renty, ktRrV odebraQ poprzedniego dnia. Gdzie? pomyWlaQa stara. YWyszedQ dopiero o szRstej wieczRr, a kasy skarbowe nie bywajV chyba otwarte o tej porze. YBaba pobiegQa zmieniS pieniVdze, czyniVc rozmaite domysQy. Ten tysiVcfrankowy banknot, skomentowany i rozmnoXony, staQ siT przedmiotem mnRstwa podnieconych rozmRw pomiTdzy kumoszkami z ulicy Vignes-Saint-Marcel. Jednego z nastTpnych dni Jan Valjean, tylko w kamizelce, piQowaQ drzewo na korytarzu. !Stara sprzVtaQa w izbie. ByQa sama, bo Kozeta wyszQa przyglVdaS siT w zachwycie piQowaniu drzewa; stara ujrzaQa wiszVcy na gwodziu surdut i obejrzaQa go starannie. Podszewka byQa zaszyta. Baba obmacaQa jV z uwagV i wyczuQa w poQach i pod pachami jakieW papiery. Z pewnoWciV inne banknoty tysiVcfrankowe. PrRcz tego wykryQa w kieszeniach mnRstwo najprzerRXniejszych rzeczy. #Nie tylko igQy, noXyczki i nici, !ktRre juX widziaQa, ale gruby #pugilares, dQugi nRX i Y rzecz podejrzana Y kilka peruk w rozmaitych kolorach. KaXda kieszeU tego surduta wydawaQa siT jakby przygotowana na najbardziej nieprzewidziany wypadek. Tak mieszkaUcy rudery doczekali ostatnich dni zimy. PiTciofrankRwka padajVc na ziemiT wydaje dwiTk Pod koWcioQem Ww. Medarda siadywaQ zwykle na cembrowaniu starej, zasypanejstudni Xebrak, ktRremu Jan Valjean chTtnie dawaQ #jaQmuXnT. Rzadko siT zdarzaQo, Xeby przechodzVc nie wsunVQ mu w rTkT kilku su. Czasami teX rozmawiaQ z nim. ZazdroWnicy mRwili, Xe ten %Xebrak naleXy do policji . ByQ!to siedemdziesiTciopiTcioletni dziad koWcielny, ktRry bez przerwy szeptaQ pacierze. Pewnego wieczoru Jan Valjean, przechodzVc sam, bez Kozety, zobaczyQ Xebrakana zwykQym miejscu, pod niedawno zapalonV latarniV. CzQowiek ten, wedle swego !zwyczaju, zdawaQ siT modliS i siedziaQ nisko pochylony. Jan Valjean podszedQ do niego i daQ mu zwykQV jaQmuXnT. ebrak szybko podniRsQ oczy, spojrzaQ bystro na Jana #Valjean i spuWciQ gQowT rRwnieprTdko. Ruch ten byQ jak bQyskawica. Jan Valjean !zadrXaQ. ZdawaQo mu siT, Xe przy blasku latarni ujrzaQ nie gQupkowatV i spokojnV twarz koWcielnego dziada, lecz oblicze przeraXajVce i znajome. DoznaQ wraXenia, jakby spotkaQ siT nocV oko w oko z tygrysem. CofnVQ siT, przeraXony i osQupiaQy, nie WmiVc !odetchnVS ani przemRwiS, ani "zostaS, ani uciekaS, i patrzyQ na Xebraka, ktRry spuWciQ okrytV Qachmanem gQowT i zdawaQ siT nie wiedzieS, Xe jeszcze tu stoi. W tej dziwnej chwili jakiW instynkt, zapewne tajemniczy instynkt zachowawczy, sprawiQ, Xe Jan Valjean nie wyrzekQ ani sQowa.ebrak miaQ ten sam wzrost, te same Qachmany i tT samV postaS co i co dzieU. Ba! YrzekQ do siebie Jan Valjean. YChyba zwariowaQem! ni mi siT. To niepodobna! Y Ale powrRciQ do domu gQTboko poruszony. !Zaledwie oWmieliQ siT wyznaS samemu sobie, Xe owa twarz, !ktRrV ujrzaQ, wydaQa mu siT twarzV Javerta. RozmyWlajVc nad tym w nocy, "XaQowaQ, Xe nie odezwaQ siT do tego czQowieka, Xeby zmusiS go do podniesienia gQowy po raz drugi. Nazajutrz, gdy zmrok zapadQ, !wrRciQ tam znowu. ebrak byQ na swoim miejscu. YDzieU dobry, poczciwy czQecze YrzekQ WmiaQo Jan Valjean, podajVc mu monetT. ebrak #podniRsQ gQowT i odpowiedziaQ !XaQosnym gQosem: YDziTkujT Qaskawemu panu. YByQ to bez wVtpienia stary dziad koWcielny. Jan Valjean uspokoiQ siT #zupeQnie i zaczVQ siT WmiaS. SkVd, u licha, przywidziaQ mi siT Javert? Y pomyWlaQ. Y CzyXby mi siT w oczach SmiQo?? Y I przestaQ o tym myWleS. W kilka dni pRniej, okoQo Rsmej wieczRr, siedziaQ w pokoju i sQuchaQ, jak Kozeta !gQoWno sylabizuje, kiedy nagle usQyszaQ, Xe drzwi rudery otworzyQy siT i zamknTQy. WydaQo mu siT to rzeczV niezwykQV. Staruszka, ktRra sama jedna mieszkaQa z nim w tym domu, kQadQa siT zwykle spaS o zmroku, by nie paliS Wwiecy. Jan Valjean daQ znak Kozecie, Xeby byQa cicho. KtoW szedQ po schodach. Ostatecznie mogQa to byS staruszka; moXe zachorowaQa ichodziQa do apteki. Jan "Valjean nasQuchiwaQ. ChRd byQ $ciTXki, mTski; ale stara nosiQa grube trzewiki, a nic nie jest podobniejsze do chodu mTXczyzny jak stVpanie starejkobiety. JednakXe Jan Valjean zgasiQ WwiecT. PosQaQ KozetT do QRXka, "mRwiVc jej na ucho: Y PoQRX siT po cichu. YA kiedy jV caQowaQ w czoQo, kroki zatrzymaQy siT. Jan Valjean siedziaQ, milczVcy, nieruchomy, tyQem do drzwi, "na krzeWle, ktRrego nie ruszyQ,powstrzymujVc w ciemnoWci "oddech. Po doWS dQugiej chwili,#nic nie sQyszVc, odwrRciQ siT bezszelestnie, spojrzaQ na drzwi swego pokoju i w dziurce od klucza zobaczyQ $WwiatQo. wiatQo WwieciQo jak zQowroga gwiazda wWrRd czerni drzwi i Wciany. Widocznie staQ tam ktoW ze #WwiecV w rTku i podsQuchiwaQ. $UpQynTQo kilka minut i WwiatQo !znikQo. Ale nie usQyszaQ juX !stVpania, z czego wniRsQ, Xe podsQuchujVcy pod drzwiami zdjVQ trzewiki. Jan Valjean $rzuciQ siT w ubraniu na QRXko iprzez caQV noc nie mRgQ zmruXyS oka. Nad ranem, kiedy zdrzemnVQ siT wreszcie ze znuXenia, rozbudziQ go zgrzyt jakichW drzwi otwierajVcych siT w gQTbi korytarza, a potem usQyszaQ kroki czQowieka, ktRry poprzedniego dnia wchodziQ po schodach. ZerwaQ &siT z QRXka i przybliXyQ oko do !doWS duXej dziurki od klucza, spodziewajVc siT, Xe zobaczy tego, co wszedQ nocV do rudery i podsQuchiwaQ pod drzwiami. W istocie, !przechodziQ jakiW mTXczyzna, lecz tym razem nie zatrzymaQ siT przed izbV Jana Valjean. Na korytarzu zbyt byQo jeszcze ciemno, by rozpoznaS rysy jego twarzy, ale gdy czQowiek Rw doszedQ do schodRw, promieU WwiatQa z zewnVtrz uwydatniQ jego sylwetkT i Jan Valjean zobaczyQ go z tyQu w caQej postaci. ByQ wysokiego wzrostu, odziany w dQugi "surdut, miaQ paQkT pod pachV. ByQa to straszna postaS Javerta. Jan Valjean mRgQby go jeszczezobaczyS z okna wychodzVcego na bulwar, ale trzeba by je byQo otworzyS, a nie WmiaQ. Najwidoczniej czQowiek ten wszedQ z kluczem, jakby do wQasnego domu. Kto mu daQ klucz? Co to mogQo znaczyS? O siRdmej rano, gdy staruszkaweszQa, Xeby posprzVtaS w izbie, Jan Valjean spojrzaQ na niV badawczym wzrokiem, ale o nic nie zapytaQ. Kobiecina zachowywaQa siT jak co dzieU.ZamiatajVc izbT rzekQa: "Y Chyba sQyszaQ pan, Xe ktoW wchodziQ tej nocy? Dla osoby w tym wieku i na tym bulwarze mieszkajVcej !Rsma wieczRr to gQTboka noc. Y A wQaWnie Y odpowiedziaQ !niby od niechcenia. Y KtRX to taki?? Y To nowy lokator Y odrzekQa stara. Y A jak siT nazywa?? Y Nie pamiTtam dobrze. Dumont czy Daumont, tak jakoW. Y Co za jeden, ten pan Dumont? Stara spojrzaQa naU kunimi oczkami i odpowiedziaQa: Y Rentier jak i pan. PowiedziaQa tak moXe bez Xadnego specjalnego celu. Jan Valjean jednak tak wQaWnie zrozumiaQ jej sQowa. Kiedy staruszka odeszQa, "zQoXyQ w rulonik sto frankRw, !ktRre miaQ w szafie, i schowaQdo kieszeni. ChociaX bardzo !ostroXnie ukQadaQ pieniVdze, jedna piTciofrankRwka wysunTQa mu siT z rTki i z brzTkiem potoczyQa po podQodze. O zmroku wyszedQ przed sieU irozejrzaQ siT uwaXnie po bulwarze na wszystkie strony. Nie byQo widaS nikogo. Bulwar !zdawaQ siT zupeQnie pusty. Co prawda, za drzwiami mRgQ siT ktoW ukrywaS. PowrRciQ do izby. Y Chod Y rzekQ do Kozety. WziVQ jV za rTkT i oboje wyszli. RozdziaQ piVty NA PIEKIELNYCH OWACH NIEME OGARY Zygzaki strategiczne Jan Valjean szybko opuWciQ bulwar i skrTciQ w boczne uliczki, robiVc jak najwiTcej zygzakRw, zawracajVc niekiedy, aby siT upewniS, czynie jest Wcigany. Takiego sposobu zwykQ uXywaS osaczony jeleU. Na gruntach, gdzie pozostajV Wlady, sposRb ten ma miTdzy innymi tT korzyWS, Xe myli strzelcRw i psy odciskami stRpidVcych w przeciwnych kierunkach. W myWlistwie nazywa siT to kluczeniem. Tej nocy ksiTXyc WwieciQ w peQni. Jan Valjean byQ temu rad. KsiTXyc, doWS jeszcze nisko na widnokrTgu, dzieliQ !ulice na wielkie pQachty cienia i WwiatQa. Jan Valjean mRgQ przesuwaS siT pod murami i domami stronV ciemnV i widzieS, co siT dzieje po !stronie oWwietlonej. Nie doWS moXe zastanowiQ siT nad tym, Xe strona ciemna wymykaQa siT jego uwadze. JednakXe na wszystkich samotnych uliczkach sVsiadujVcych z ulicV Poliveau byQ prawie pewien, Xe nikt za nim nie idzie. Kozeta szQa nie zadajVc "pytaU. SzeWcioletnie cierpienia lat dzi ecinnych wyrobiQy pewnV biernoWS w jej charakterze. Przy tym Yz naciskiem zaznaczyS tu musimy Ynie wiedzVc dobrze dlaczego, przyzwyczaiQa siT do niezwykQego postTpowania swego opiekuna i do dziwactwlosu. CzuQa siT zresztV bezpieczna przy jego boku. Jan Valjean nie wiTcej od Kozety wiedziaQ, dokVd idzie. PowierzaQ siT Bogu, jak ona powierzaQa siT jemu. I jemu zdawaQo siT, Xe trzymaQ za "rTkT kogoW potTXniejszego od siebie; czuQ, jakby go prowadziQa jakaW niewidzialna istota. Nie miaQ zresztV Xadnego planu ani projektu. Nie byQ nawet zupeQnie pewny,czy rzeczywiWcie spotkaQ Javerta, a choSby to byQ i Javert, to przecie mRgQ nie poznaS w nim Jana Valjean. CzyX nie byQ przebrany? CzyX nie uwaXano go zaumarQego? A!jednak od kilku dni dziaQy siT rzeczy doWS osobliwe. WiTcej nie byQo mu potrzeba. PostanowiQ nie wracaS juX do domu Gorbeau. Jak zwierz wypQoszony z legowiska, szukaQ nory, aby siT ukryS, zanim znajdzie dogodniejsze schronienie. Jan Valjean przewTdrowaQ przez kilka zawikQanych labiryntRw w dzielnicy !Mauffetard, WpiVcej juX, jakbyistniaQa tam jeszcze Wredniowieczna dyscyplina i prawo nakazujVce gaszenie WwiateQ o oznaczonej godzinie; z uczonV strategiV przebiegQ w rRXnych kierunkach ulicT Censier i ulicT Copeau, ulicT Battoir-Saint-Victor i ulicT Puits-l Ermite. ByQy tam oberXe, ale do nich nawet nie wstTpowaQ, bo nie zdawaQy musiT stosownym schronieniem. !Nie wVtpiQ zresztV, Xe gdyby przypadkiem Wledzono jego tropy, nie zgubiono by ich. Gdy wybiQa jedenasta na koWciele Ww. Stefana, przechodziQ przez ulicT Pontoise, koQo biura komisarza policji, mieszczVcego siT pod numerem 14. W kilka chwil pRniej instynkt, o ktRrym mRwiliWmy wyXej, kazaQ mu obejrzeS siT. I oto zobaczyQ !wyranie przy Wwietle latarni, stojVcej przed biurem, trzech ludzi, ktRrzy, idVc za nim z doWS bliska, przeszli kolejno pod tV latarniV na ciemnV stronT ulicy. Jeden z nich !skrTciQ w alejkT wiodVcV do domu komisarza. IdVcy na przedzie wydaQ mu siT bardzo podejrzany. !Y Chod, moje dziecko Y rzekQ#do Kozety Y i Wpiesznie opuWciQulicT Pontoise. OkrVXyQ pasaX PatriarchRw, zamkniTty z powodu pRnej godziny, przeciVQ na ukos "ulicT Epe-de-Bois i Arbalete i #zapuWciQ siT w ulicT PocztowV.Jest tu skrzyXowanie koQo kolegium Rollina, gdzie siT rozpoczyna ulica Nowa Ww. Genowefy. KsiTXyc rzucaQ jaskrawe !WwiatQo na skrzyXowanie ulic. Jan Valjean przyczaiQ siT pod bramV, przypuszczajVc, Xe !jeWli ci ludzie bTdV go dalej WledziS, przyjrzy siT im dokQadnie podczas przechodzenia przez oWwietlony pas ulicy. W istocie, nie upQynTQy trzy minuty, kiedy tamci siT ukazali. ByQo ich teraz czterech, wszyscy wysokiego wzrostu, w dQugich brunatnychsurdutach i okrVgQych kapeluszach, z grubymi kijami w rTku. ZQowrogi ich krok w ciemnoWciach nie mniej niepokoiQ niX ogromne postacie"i potTXne piTWci. RzekQbyW, cztery upiory w mieszczaUskich strojach. PrzystanTli na Wrodku skrzyXowania, jak gdyby siT naradzali. Na twarzach ich "malowaQa siT niepewnoWS. Ten, ktRry wyglVdaQ na przewodnika, odwrRciQ siT i Xywo wskazaQ prawV rTkV kierunek, w ktRrym poszedQ Jan Valjean; inny z pewnV uporczywoWciV pokazywaQ kierunek przeciwny. Kiedy ten #pierwszy odwrRciQ siT, ksiTXyc#oWwietliQ jego caQV twarz. Jan Valjean wyranie rozpoznaQ Javerta. "CaQe szczTWcie, Xe na moWcie Austerlickim jest ruch koQowy Dla Jana Valjean ustaQa zatem wszelka niepewnoWS; na szczTWcie, trwali w niej jeszcze tamci czterej. SkorzystaQ z ich wahania, zyskiwaQ czas, ktRry tracili. !OpuWciQ bramT, w ktRrej byQ ukryty, i skrTciQ w uliczkT PocztowV ku dzielnicy Ogrodu Botanicznego. Kozeta zaczynaQa zwalniaS kroku, &wziVQ wiTc jV na rTce i niRsQ. Nikt nie przechodziQ, latarU nie zapalono, bo WwieciQ ksiTXyc. PrzyWpieszyQ kroku. %MinVQ ulicT Clef, minVQ studniTWw. Wiktora, obszedQ OgrRd Botaniczny dolnymi ulicami i dotarQ do wybrzeXa. Tu siT obejrzaQ. WybrzeXe puste. Ulice puste. Nikt za nim nie szedQ. OdetchnVQ. DoszedQ do mostu Austerlickiego. W owym czasie istniaQo jeszcze mostowe. ZatrzymaQ siT przed budkV i daQ jeden su. YNaleXy siT dwa su YrzekQ inwalida pilnujVcy mostu. !YNiesiecie dziecko, ktRre juX moXe chodziS. ZapQaScie za dwoje. ZapQaciQ, niezadowolony, Xe "jego przejWcie wywoQaQo jakieWspostrzeXenie. KaXda ucieczkapowinna polegaS na przeWlizgiwaniu siT. DuXy wRz przejeXdXaQ przez SekwanT, w tym samym kierunku. $To siT przydaQo. MRgQ przejWS przez most ukryty w cieniu wozu. Na Wrodku mostu Kozeta, ktRrej zdrTtwiaQy nogi, chciaQa teX iWS. !PostawiQ jV na ziemi i wziVQ za rTkT. PrzeszedQszy most ujrzaQ na !prawo skQady drzewa i udaQ siT w tym kierunku. eby dojWS do!nich, naleXaQo przebyS doWS duXV przestrzeU, pustV i !oWwietlonV. Nie zawahaQ siT. Ci, co go Wcigali, widocznie zgubili trop i Jan Valjean uczuQ siT bezpieczny. Szukali go zapewne, ale juX nie szli zanim. MiTdzy dwoma skQadami drzewa, otoczonymi murem, XRQty o i o_Goo(_<(rkP\)`nk&k{Ap; cb H cb c_c ! cc, c%d6MdleXaQo wejWcie w uliczkT zwanV Chemin-Vert-Saint-Antoine, wVskV, ciemnV, jakby umyWlnie zrobionV dla niego. Nim wszedQ, obejrzaQ siT za siebie. Z miejsca, w ktRrym siT !znajdowaQ, mRgQ widzieS most Austerlicki w caQej jego dQugoWci. Cztery cienie weszQy wQaWnie na most. "Te cienie odwrRciQy siT tyQem do Ogrodu Botanicznego i skierowaQy ku prawemu brzegowi. Te cztery cienie byli to ci samiczterej ludzi. Jan Valjean zadrXaQ jak zaszczute zwierzT. Jedna zostawaQa mu nadzieja Y moXe ci ludzie nie weszli jeszcze na most i nie spostrzegli go, kiedy trzymajVc KozetT za rTkT przechodziQ przez oWwietlony plac. W takim razie, jeXeli "zapuWci siT w uliczkT, ktRrV miaQ przed sobV, i zdoQa !dotrzeS do skQadRw, glinianek,ogrodRw, pRl uprawnych, nie zabudowanych terenRw Y ucieknie. WydaQo mu siT, Xe tej cichej uliczce moXe zaufaS. WszedQ w niV. Patrz plan ParyXa z roku 1727 UszedQszy trzysta krokRw stanVQ w miejscu, gdzie ulica rozwidla siT na dwie odnogi, z ktRrych jedna skrTca na lewo, druga na prawo. Jan Valjean miaQ przed sobV jakby dwa ramiona litery Y. KtRre wybraS? Bez wahania wybraQ prawe. Dlaczego? Bo lewe ramiT prowadziQo na przedmieWcie, to jest do miejsc zamieszkanych, a prawe w pole, to znaczy ku pustkowiom. "Teraz jednak nie mogli juX iWS bardzo prTdko. ZmTczenie Kozety opRniaQo ucieczkT Jana Valjean. WziVQ jV znowu na rTce. Kozeta oparQa gQowT na jego ramieniu i nie odzywaQa siT. !Czasami odwracaQ siT i patrzyQw tyQ. Stale trzymaQ siT !ciemnej strony ulicy. Kiedy siT "oglVdaQ za siebie, widziaQ jV caQV jak na dQoni. Za pierwszym, za drugim i za trzecim razem nie zobaczyQ nikogo, cisza byQa zupeQna, szedQ wiTc dalej, trochT spokojniejszy. Nagle po jeszcze jednym odwrRceniu !gQowy wydaQo mu siT, Xe w tej!czTWci ulicy, ktRrV minVQ, !daleko w ciemnoWciach coW siT rusza. !RzuciQ siT naprzRd w nadziei, Xe znajdzie jakVW bocznV #uliczkT, w ktRrej siT skryje, i jeszcze raz zmyli pogoU. DoszedQ do muru. Mur ten wszakXe nie zagradzaQ drogi, szedQ on wzdQuX poprzecznej uliczki, do!ktRrej doprowadzaQa ta, ktRrVJan Valjean uciekaQ. I tu znRw trzeba siT byQo zdecydowaS Y w prawo albo w lewo. SpojrzaQ na prawo. Uliczka wiodQa miTdzy budowlami, ktRre wyglVdaQy na wozownie i$stodoQy, i koUczyQa siT Wlepo. !W gQTbi widaS byQo wyranie wysoki biaQy mur. SpojrzaQ na lewo. Z tej strony uliczka byQa otwarta i po jakichW dwustu krokach #schodziQa siT z innV ulicV, do ktRrej byQa prostopadQa. Ocalenie znajdowaQo siT wiTc po tej stronie. Kiedy Jan Valjean miaQ juX "zawrRciS na lewo, Xeby dojWS do ulicy, ktRrV widziaQ z daleka, spostrzegQ na jej rogu coW niby czarny, nieruchomy posVg. "ByQ to jakiW czQowiek, ktRregoniewVtpliwie postawiono tam na straXy i ktRry czekaQ zagradzajVc przejWcie. Jan Valjean cofnVQ siT. Punkt ParyXa, w ktRrym siT teraz znalazQ, poQoXony miTdzy przedmieWciem Ww. Antoniego i la Rpe jest jednym z tych, ktRre niedawne roboty publiczne zmieniQy doszczTtnie, szpecVcwedQug jednych, wedQug innych przeobraXajVc. ZnikQy ogrody, skQady drzewa i stare budynki. !DziW sV tam wielkie, zupeQnie nowe ulice, place, cyrki, hipodromy, dworce kolei Xelaznej i wiTzienie Mazas, postTp, jak widzimy, razem zeswoim uzupeQnianiem. Przed pRQ wiekiem miejsce, do ktRrego wQaWnie dotarQ Jan Valjean, nazywaQo siT Petit-Picpus, w tym samym jTzyku ludowym, utkanym z !tradycji, ktRry do dziW uparcienazywa Instytut Czterema Narodami , a OperT Teatrem Feydeau . Petit-Picpus, ktRrywQaWciwie prawie nigdy nie "istniaQ jako odrTbna dzielnica, miaQ niemal klasztorny wyglVd hiszpaUskich miast. Rzadko spotykaQo siT tam bruk i rzadkie byQy zabudowania. Z wyjVtkiem dwRch lub trzech ulic, o ktRrych bTdziemy mRwiS, widaS tam byQo tylko mury i pustkowia. Ani jednego sklepu, ani jednego pojazdu; !ledwo tu i Rwdzie jakaW Wwieca paliQa siT w oknie; WwiatQo gasQo wszTdzie o dziesiVtej wieczorem. Ogrody, klasztory, skQady drzewa, mokradQa, nieliczne niskie domy i dQugie mury tejXe wysokoWci co domy.Tak wyglVdaQa ta dzielnica w zeszQym stuleciu. JuX rewolucja traktowaQa jV opryskliwie. Edylowie republikaUscy zabrali siT do jej burzenia i przebijania przez niV ulic. Wyznaczono tam miejsca, gdzie siT zwoziQo gruz. TrzydzieWci lat temu zaczTQy "tT dzielnicT przekreWlaS nowe budowle. Obecnie jest juX caQkiem wykreWlona. Petit-Picpus, po ktRrym nie ma ani Wladu na dzisiejszych planach miasta, zostaQ dosyS wyranie utrwalony na planie zroku 1727, wydanym w ParyXu u Dionizego Thierry, ulica Ww. Jakuba, naprzeciwko ulicy du !Pltre, i w Lyonie u Jana Girin,ulica Merciere, . Pod OpatrznoWciV . W dzielnicy !tej, jakeWmy powiedzieli, ulice tworzyQy Y Y ulica Chemin-Vert-Saint-Antoine dzieliQa siT na dwa !rozgaQTzienia, z ktRrych lewe !nosiQo nazwT uliczki Picpus, a prawe ulicy Polonceau. Te dwa rozgaQTzienia litery Y byQy poQVczone na swych wierzchoQkach jak gdyby poprzeczkV. !PoprzeczkT tT stanowiQa ulica Droit-Mur. Ulica Polonceau !koUczyQa siT w miejscu, gdzie siT z niV stykaQa, uliczka !Picpus zaW szQa jeszcze dalej, ku placowi Lenoir. CzQowiek, ktRry idVc od Sekwany dotarQ do kraUca ulicy Polonceau, #miaQ po lewej rTce skrTcajVcV gwaQtownie pod prostym kVtem ulicT Droit-Mur, przed "sobV WcianT i po prawej Wlepe przedQuXenie ulicy Droit-Mur, zwane zauQkiem Genrot. Tam znalazQ siT Jan Valjean. Jak pamiTtamy, ujrzawszy czarnV sylwetkT pilnujVcV rogu ulicy Droit-Mur i uliczki !Picpus, cofnVQ siT. Nie byQo wVtpliwoWci. To widmo czyhaQo na niego. Co robiS? Nie miaQ juX czasu na zawrRcenie z drogi. PoruszajVce siT sylwetki, ktRre przed chwilV dostrzegQ w ciemnoWciach w pewnej odlegQoWci za sobV, to byQ niewVtpliwie Javert i jego !oddziaQ. Javert znajdowaQ siT pewno na poczVtku ulicy, na ktRrej drugim koUcu staQ Jan Valjean. Javert, wedQug wszelkiego prawdopodobieUstwa, znaQ tenmaQy labirynt i zabezpieczyQ siT, wysyQajVc jednego ze swoich ludzi, Xeby pilnowaQ wyjWcia. Te przypuszczenia, tak podobne do oczywistoWci, zawirowaQy natychmiast w znTkanym umyWle Jana Valjean"jak garWS kurzu, ktRra ulatuje w nagQym podmuchu wiatru. SpojrzaQ w zauQek Genrot Yzapora nie do przebycia. SpojrzaQ w uliczkT YPicpus wartownik. WidziaQ tT ciemnV "figurT odcinajVcV siT ostro nabruku zalanym WwiatQem #ksiTXyca. PRjWS naprzRd Yto znaczyQo wpaWS w rTce tego "czQowieka. ZawrRciS Yto oddaSsiT Javertowi. Jan Valjean poczuQ, Xe jest schwytany "jakby w sieS, ktRra siT powoli zaciska. Zrozpaczony, podniRsQoczy ku niebu. Poszukiwanie drogi wyjWcia Dla lepszego zrozumienia tego,co nastVpi, trzeba sobie !dokQadnie przedstawiS uliczkT Droit-Mur, a szczegRlniej naroXnik, ktRry pozostawaQ polewej rTce, kiedy wchodziQo siT na tT uliczkT z ulicy Polonceau. WzdQuX caQej !uliczki Droit-Mur, aX do uliczki!Picpus ciVgnVQ siT po prawej stronie rzVd domkRw ubogich z wyglVdu; po lewej staQ gmach o surowych liniach, zQoXony z kilku budynkRw mieszkalnych, stopniowo wznoszVcych siT w gRrT o "piTtro lub dwa, w miarT jak siT"zbliXaQy do uliczki Picpus, tak Xe caQa budowla, wysoka od strony uliczki Picpus, byQa dosyS niska od ulicy Polonceau.Tu, na rogu, o ktRrym !mRwiliWmy, koUczyQa siT ona niskim murem. Mur ten nie stanowiQ wQaWciwego rogu ulicy, ale byQ wklTWniTtV WcianV, ktRrej dwa wTgQy zasQaniaQy widok temu, kto bypatrzyQ z ulicy Polonceau czy z ulicy Droit-Mur. Od dwRch wTgQRw tej Wciany mur ciVgnVQ siT ulicV Polonceau, aX do domu oznaczonego numerem 49, i ulicV Droit-Mur, gdzie byQ nierRwnie krRtszy, aX do posTpnej budowli, o ktRrej mRwiliWmy, a ktRrej szczyt przecinaQ tworzVc jeszcze !jeden kVt wklTsQy. Szczyt ten miaQ ponury wyglVd; byQo w nim jedno tylko okno, a raczejdwie okiennice, pokryte blachV i zawsze zamkniTte. WnTkT w murze wypeQniaQo coW przypominajVcego ogromnV i bardzo zniszczonV bramT. ByQo to bezksztaQtne i #skQadaQo siT z wielkiej iloWci pionowych desek, u gRry szerszych, u doQu wTXszych, poQVczonych poziomo Xelaznymi listwami. Obok znajdowaQa siT druga brama, normalnych rozmiarRw, po !ktRrej widaS byQo, Xe jV tu wmurowano nie dawniej niX !przed jakimiW piTSdziesiTciu laty. U gRry wystawaQy gaQTzie rosnVcej po drugiej stronie lipy; mur od ulicy Polonceau byQ obroWniTty bluszczem. W niebezpieczeUstwie, ktRre zawisQo nad Janem Valjean, ten ponury gmach tchnVQ pustkV i samotnoWciV, pociVgajVcV dla niego. ZlustrowaQ go poWpiesznym spojrzeniem. PomyWlaQ, Xe jeXeli uda mu siT dostaS do Wrodka, bTdzie moXe ocalony. MyWl i nadzieja przyszQy w jednej chwili. rodkowa czTWS gmachu od strony ulicy Droit-Mur miaQa pod oknami na wszystkich piTtrach stare oQowiane "zbiorniki, do ktRrych WciekaQa woda deszczowa. !RozgaQTziajVce siT ku nim od gQRwnej rynny mniejsze rury tworzyQy na fasadzie rodzaj drzewa. Te rozmaicie powyginane rozgaQTzienia przypominaQy zeschQe i "bezlistne pTdy winoroWli, ktRrewijV siT arabeskami po frontach starych domRw wiejskich. Jan Valjean zwrRciQ od razu uwagT na ten dziwaczny szpaler blaszanych gaQTzi. PosadziQ KozetT na ziemi, !opierajVc jV plecami o kamieU !i nakazujVc, Xeby byQa cicho, po czym pobiegQ do miejsca, gdzie rynna dotykaQa bruku. MoXe daQoby siT wspiVS po niej i wejWS do domu? Ale rynna byQa zupeQnie zniszczona i ledwo siT trzymaQa Wciany. ZresztV wszystkie okna tego milczVcego budynku, nawet namansardach, byQy zaopatrzonew grube Xelazne kraty. A poza tym ksiTXyc jasno oWwietlaQ fasadT i czQowiek, ktRry z "rogu ulicy WledziQ Jana Valjean, zobaczyQby jego wspinaczkT. I wreszcie, co zrobiS z KozetV? Jak jV wciVgnVS na szczyt trzypiTtrowego domu? ZrezygnowaQ z wejWcia po rynnie i czoQgajVc siT pod WcianV, wrRciQ na ulicT Polonceau. Kiedy stanVQ we wgQTbieniu, gdzie zostawiQ KozetT, !zauwaXyQ, Xe tu nikt nie moXego widzieS. JakeWmy to tylko co wyjaWnili, byQ z kaXdej strony zasQoniTty przed ludzkim wzrokiem. Ponadto "znajdowaQ siT w cieniu. I byQy jeszcze te dwie bramy. MoXe ktRrVW z nich uda siT wywaXyS? Mur, ponad ktRrym widziaQ lipT i bluszcz, wychodziQ najwidoczniej na ogrRd, w ktRrym moXna siT !byQo jako tako ukryS, chociaX nie byQo jeszcze liWci na !drzewach, i przepTdziS resztT nocy. $Czas upQywaQ. NaleXaQo dziaQaSszybko. !ObmacaQ bramT i przekonaQ siT natychmiast, Xe byQa zabita i od i wewnVtrz, i od zewnVtrz. %Z wiTkszV nadziejV zbliXyQ siT do drugiej bramy. ByQa bardzo stara i zniszczona; sam jej "ogrom czyniQ jV mniej trwaQV, !deski byQy przegniQe, wiVzaniaXelazne, ktRrych byQo tylko trzy, przeXarte rdzV. "WyglVdaQo, Xe te sprRchniaQe wrota dadzV siT rozbiS. Przypatrzywszy siT dobrze, stwierdziQ, Xe to nie byQa brama. Nie miaQa ani zawiasRw,ani wiVzadeQ, ani szczeliny poWrodku. Tu i Rwdzie przybitebyQy poprzeczne sztaby Xelazne, nie poQVczone ze sobV. Przez szpary w deskach widziaQ mur i grubo ociosane kamienie, ktRre przechodnie mogli tam oglVdaS jeszcze przed dziesiTciu laty. Z przeraXeniem poznaQ, Xe pozorna brama byQa po prostu drewnianym oszalowaniem !budowli, do ktRrej przylegaQa. atwo byQo oderwaS deski, aleza deskami natrafiaQo siT na mur. Co byQoby niemoXliwe przy oWwietleniu gazowym #W tej chwili daQ siT sQyszeS z pewnej odlegQoWci gQuchy, miarowy haQas. Jan Valjean "oWmieliQ siT rzuciS okiem zza wTgQa. OddziaQ, zQoXony z siedmiu lub oWmiu XandarmRw, wszedQ na ulicT Polonceau. WidziaQ ich bQyszczVce bagnety. Szli w jego stronT. andarmi ci, na ktRrych czele rozpoznaQ wysokV postaS Javerta, posuwali siT wolno i ostroXnie. CzTsto zatrzymywali!siT. Najwidoczniej przetrzVsaliwszystkie zakamarki murRw, wszystkie zakVtki bram i zauQkRw. atwo moXna byQo siT domyWliS, Xe byQ to patrol, ktRry Javert spotkaQ i zawezwaQ do pomocy. Obaj podwQadni Javerta szli w ich szeregach. SVdzVc po ich kroku i po postojach, jakie robili, potrzeba im byQo mniej wiTcej kwadransa, Xeby dotrzeS do miejsca, gdzie staQ Jan Valjean. Moment byQ "straszliwy; kilka minut dzieliQo Jana Valjean od przeraXajVcej!otchQani, ktRra siT przed nim otwieraQa po raz trzeci. A galery znaczyQy teraz juX nie same galery, ale i utratT Kozety na zawsze, czyli Xycie podobne do wnTtrza grobu. PozostawaQo tylko jedno. Jan Valjean tym siT odznaczaQ, Xe miaQ jak gdyby dwie torby; w jednej nosiQ myWli czQowieka WwiTtego, w drugiej ponure talenty galernika. SiTgaQ do jednej torby lub do drugiej wedQug tego, co dyktowaQy okolicznoWci. WWrRd rRXnych swoich sposobRw, jak czytelnik pamiTta, dziTki licznym prRbom ucieczki z galer !tuloUskich, posiadaQ w stopniu mistrzowskim tT nieprawdopodobnV sztukT wspinania siT w zaQomie dwRchprostopadle zbiegajVcych siT Wcian, bez drabiny, bez hakRw, za pomocV samej tylko"siQy muskuQRw, opierajVc siT karkiem, ramionami, biodrami i kolanami, ledwo korzystajVc z rzadkich wypukQoWci muru Y jeXeli potrzeba, aX do szRstego piTtra. Jan Valjean zmierzyQ oczyma "mur, ponad ktRrym widziaQ lipT.MiaQ do osiemnastu stRp "wysokoWci. KVt, ktRry tworzyQ z przedniV WcianV wielkiego budynku, u doQu byQ zapeQniony cegQami spojonymi w ksztaQt ostrosQupa, po to zapewne, aby ten kVcik uchroniS od nieczystoWci. Ta masa cegQy miaQa najmniej piTS stRp wysokoWci. Od jej szczytu do wierzchoQka muru pozostawaQo nie wiTcej niX czternaWcie stRp. Na murze leXaQ pQaski kamienny parapet. JedynV trudnoWS stanowiQa !Kozeta YKozeta nie umiaQa siT wdrapywaS na mury. PorzuciS jV? O tym Jan Valjean nie #pomyWlaQ ani na chwilT. ZabraS jV byQo niepodobieUstwem. Wszystkie siQy czQowieka sV potrzebne, Xeby wykonaS pomyWlnie takie niecodzienne przedsiTwziTcie. Najmniejszy ciTXar niweczy rRwnowagT i spycha na ziemiT. Potrzebny byQ sznur. Jan Valjean nie miaQ go. Gdzie szukaS sznura o pRQnocy na ulicy Polonceau? We wszystkich sytuacjach ostatecznych zdarzajV siT bQyskawice, ktRre niekiedy oWlepiajV, a innym razem oWwiecajV czQowieka. Zrozpaczone spojrzenie Jana Valjean padQo na sQup latarni w zauQku Genrot. W owym czasie ParyX nie znaQjeszcze oWwietlenia gazowego.Kiedy noc zapadaQa, zapalaQo siT stojVce w pewnych odlegQoWciach lampy, ktRre spuszczano i podnoszono sznurem umieszczonym w "rowku sQupa. KRQko, na ktRrym sznur siT obracaQ, zamkniTte !byQo w maQej Xelaznej szafce, od ktRrej klucz miaQ zapalajVcy WwiatQo, sam zaW sznur byQ chroniony metalowV rurV. Jan Valjean z energiV, jakV daje ostateczna walka, jednym skokiem przebiegQ !ulicT, podwaXyQ koUcem noXa !zamek szafki i po chwili wrRciQdo Kozety. MiaQ sznur. !SQychaS byQo coraz wyraniej #kroki zbliXajVcego siT patrolu. Y Ojcze Y rzekQa cicho KozetaY bojT siT. Kto to idzie? #Y Cicho Y odparQ nieszczTWnik Y to Thnardierowa. Kozeta zadrXaQa. DodaQ jeszcze: !YAni sQRwka. Nie przeszkadzaj mi. JeXeli krzykniesz albo zapQaczesz, Thnardierowa tylko czeka, Xeby ciT znowu zabraS. I nie WpieszVc siT zbytnio, odwiVzaQ chustkT z szyi, opasaQ niV KozetT pod pachami, ostroXnie, Xeby jej nie zrobiS krzywdy, przywiVzaQ chustkT do y o i o_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgBp cd7 c8e * ce!-! ce";,p caf#6Ofjednego koUca sznura na supeQ, w marynarce jaskRQczym zwany, drugi koniec sznura wziVQ w zTby, zdjVQ trzewiki i poUczochy, przerzuciQ je za mur, wskoczyQna podmurowanie i zaczVQ wdzieraS siT do gRry w rogu Wciany z takV pewnoWciV i mocV, jak gdyby miaQ szczeblepod piTtami i Qokciami. Nie !upQynTQo pRQ minuty, a juX klTczaQ na szczycie. Kozeta patrzyQa na niego osQupiaQa, nie mRwiVc ani sQowa. Rozkaz Jana Valjean i nazwisko Thnardierowej sprawiQy, Xe odrTtwiaQa z grozy. Nagle usQyszaQa gQos Jana "Valjean, ktRry woQaQ po cichu: #Y Oprzyj siT plecami o WcianT. UsQuchaQa. "Y Nie mRw ani sQowa i nie bRj siT Y dodaQ. "UczuQa, Xe jakaW siQa podnosi jV z ziemi. "Nim zdVXyQa zrozumieS, co siTz niV dzieje, juX byQa na szczycie muru. Jan Valjean porwaQ jV, zarzuciQ sobie na plecy, dwie jej rVczki chwyciQ w lewV rTkT, przywarQ brzuchem do muru i przyczoQgaQ siT do naroXnej Wciany. Jak przewidywaQ, staQ tam budynek, ktRrego dach QagodnV pochyQoWciV opuszczaQ siT prawie do samejziemi, dotykajVc lipy. OkolicznoWS bardzo szczTWliwa, gdyX mur z tej strony byQ nierRwnie wyXszy niX od ulicy; Jan Valjean "widziaQ ziemiT gQTboko w dole pod sobV. "WQaWnie spuWciQ siT na dach, uczepiony jeszcze rTkoma za szczyt muru, gdy rozlegQy siT krzyki nadchodzVcego patrolu.SQychaS byQo gromki gQos Javerta: YPrzeszukaS zauQek! Ulica Droit-Murjest strzeXona, ulica "Petit-Picpus takXe! RTczT, Xe jest w zauQku! !andarmi rzucili siT w zauQek Genrot. Jan Valjean zsunVQ siT z dachu, podtrzymujVc KozetT, przedostaQ siT do lipy i zeskoczyQ na ziemiT. Kozeta nawet nie pisnTQa. SkRrT na "dQoniach miaQa trochT startV. PoczVtek zagadki Jan Valjean znalazQ siT w obszernym i osobliwie wyglVdajVcym ogrodzie, w jednym z tych smutnych ogrodRw, ktRre zdajV siT umyWlnie przeznaczone na to, "Xeby je oglVdaS zimV i w nocy. MiaQ on ksztaQt podQuXny, w "gQTbi alejT wysokich topoli, pokVtach grupy dosyS starych drzew leWnych i w Wrodku przestrzeU pozbawionV cienia, gdzie moXna byQo rozrRXniS jedno ogromne, samotne drzewo, dalej kilka drzew owocowych, powykrTcanych i jeXVcych siT jak krzaki, kwadratowe zagony warzyw, grzVdki melonRw nakrytych kloszami, ktRre bQyszczaQy w Wwietle ksiTXyca, i starV studniT. W kilku miejscach staQy kamienne Qawki, wyglVdajVce, jakby byQy czarne od mchu. Niewielkie krzewy, ciemne i sterczVce do!gRry, rosQy wzdQuX WcieXek zaroWniTtych w jednej poQowietrawV, w drugiej zielonV pleWniV. Jan Valjean miaQ tuX obok siebie budynek, po ktRrego %dachu wQaWnie siT zeWliznVQ, i stos chrustu, a za tym stosem, koQo samego muru, kamienny posVg, ktRrego okaleczona twarz byQa juX tylko bezksztaQtnV maskV, niewyranie majaczVcV w ciemnoWciach. Budynek byQ to na pRQ rozwalony, niegdyW zamieszkany dom. WidaS byQo jeszcze opustoszaQe pokoje, ajeden, caQy zapeQniony rupieciami, sQuXyQ widocznie za lamus. Wielki budynek od ulicy Droit-Mur, siTgajVcy uliczki Picpus, wystawaQ na ogrRd dwiema prostopadQymi do siebie fasadami. Te wewnTtrzne fasady wyglVdaQy jeszcze tragiczniej niX zewnTtrzne. Wszystkie okna byQy zakratowane. W Xadnym nie paliQo siT WwiatQo. Na wyXszych piTtrach okna miaQy ukoWne klapy drewniane, jak wwiTzieniach. Jedna z fasad !rzucaQa na drugV cieU, ktRry padaQ teX na ogrRd jak ogromny czarny caQun. Nie moXna byQo sobie wyobraziS czegoW bardziej niesamowitego i bardziej opuszczonego niX ten ogrRd. To, Xe byQ pusty o tej porze, nie miaQo w sobie nic szczegRlnego, ale to miejsce nie wydawaQo siT przeznaczone na to, Xeby postaQa w nim noga ludzka nawet w samo poQudnie. Jan Valjean przede wszystkim !odszukaQ trzewiki i obuQ siT, po czym wszedQ wraz z KozetV do lamusa. UciekajVcemu wydaje siT, Xe nigdy nie jest doWS ukryty. Dziecko ciVgle myWlaQo o Thnardierowej i jakby pchanetym samym instynktem, szukaQo najciemniejszej kryjRwki. "Kozeta drXaQa i tuliQa siT do swego przybranego ojca. Z !zewnVtrz sQychaS byQo patrol przetrzVsajVcy zauQek: uderzenia kolb o kamienie, gQos Javerta nawoQujVcego !XandarmRw, ktRrych rozstawiQ na czatach, i jego przekleUstwa zmieszane ze sQowami, ktRrych nie moXna byQo zrozumieS. Po upQywie kwadransa burzliwa wrzawa poczTQa siT oddalaS. Jan Valjean ledwie oddychaQ. Nagle wWrRd gQTbokiej ciszy rozlegQ siT nowy dwiTk, niebiaUski, boski, niewysQowiony, rRwnie zachwycajVcy, jak tamten byQokropny. ByQ to hymn wychodzVcy z ci emnoWci , olWniewajVcy wzlot modlitwy i harmonii w mroku i gronym !spokoju nocy; WpiewaQy jakieW gQosy kobiece, wplatajVc w tony dziewiczej czystoWci naiwny ton dzieciUstwa YbyQ to chRr nieziemski z rodzaju tych, ktRre jeszcze sQyszV nowo narodzone dzieci i ktRre "juX sQyszV umierajVcy. piew pQynVQ z ponurego gmachu gRrujVcego nad ogrodem. RzekQbyW, Xe to WpiewajVcy #anioQowie zbliXali siT poWrRd mrokRw, w miarT jak oddalaQ siT haQas zQych duchRw. Kozeta i Jan Valjean padli na kolana. Nie pojmowali, co to znaczy, nie wiedzieli, gdzie sV, ale oboje, mTXczyzna i dziecko, pokutnik i niewinna istota, uczuli, Xe trzeba uklTknVS. piew umilkQ. Znowu nastaQa cisza. adnego szmeru na ulicach ani w ogrodzie. I to, co groziQo, i to, co uspokajaQo, wszystko ucichQo. Tylko suche liWcie, poruszane wiatrem na parapecie muru, szeleWciQy Qagodnie i smutnie. Dalszy ciVg zagadki ZerwaQ siT chQodny nocny powiew, co wskazywaQo, Xe juX musiaQo byS miTdzy !pierwszV a drugV po pRQnocy. Biedna Kozeta nie odzywaQa "siT. SiadQa przy nim, wsparQszy gQowT na jego ramieniu, i Jan Valjean myWlaQ, Xe usnTQa. #SchyliQ siT i spojrzaQ na niV. Kozeta miaQa szeroko otwarte oczy, a twarzyczkT tak smutnie zamyWlonV, ze Janowi !zrobiQo siT nieswojo. DrXaQa nieustannie. #Y Chce ci siT spaS??Y zapytaQ Jan Valjean. Y Zimno mi Y odpowiedziaQa. I dodaQa po chwili: Y Czy ona jeszcze jest tutaj??!Y Kto??Y zapytaQ Jan Valjean. Y Pani Thnardier. Jan Valjean zapomniaQ juX, jakiego uXyQ sposobu, Xeby skQoniS KozetT do milczenia. !Y Ach!! Y rzekQ Y juX sobie poszQa. Nic siT nie bRj. Dziecko westchnTQo, jakby ciTXar spadQ mu z piersi. Ziemia byQa wilgotna, szopa otwarta ze wszystkich stron, wiatr coraz chQodniejszy. Jan !zdjVQ z siebie surdut i okryQ nim KozetT. "Y Cieplej ci teraz??Y zapytaQ. Y O tak, ojcze! Y No to poczekaj tu chwilT, zaraz wrRcT. WyszedQ z rudery i poszedQ wzdQuX wielkiego budynku, szukajVc lepszego schronienia. NapotkaQ drzwi, ale zamkniTte.Wszystkie parterowe okna byQy opatrzone kratami. !Kiedy idVc ogrodem minVQ rRg budynku, spostrzegQ, Xe ma przed sobV okna koUczVce siTu gRry Qukami i sQabo oWwietlone. WspiVQ siT na palcach i zajrzaQ przez jedno z nich. W Wrodku widaS byQo obszernV salT z marmurowV posadzkV, z filarami i arkadami, nieco WwiatQa i bardzo wiele mroku. wiatQo "szQo od maQej lampki pQonVcej !w kVcie. Sala byQa pusta i nic siT w niej nie ruszaQo. Ale dobrze siT rozejrzawszy, ujrzaQ na posadzce coW, co byQo jakby przykryte caQunem !i przypominaQo ludzkV postaS. LeXaQo to rozpQaszczone, twarzV obrRcone do kamieni, zrozrzuconymi rTkami, jakby !znieruchomiaQe w Wmierci. CoW wTXowatego wiQo siT po marmurowej posadzce, sprawiajVc wraXenie, Xe ta zQowroga postaS ma na szyi stryczek. CaQa sala byQa skVpana w tej mglistej poWwiacie, ktRra zawsze wypeQnia miejsca sQabo oWwietlone i potTguje grozT. Jan Valjean czTsto pRniej wspominaQ, Xe chociaX w jego Xyciu duXo przesunTQo siT grobowych widziadeQ, nic jednak nie widziaQ okropniejszego i bardziej przejmujVcego dreszczem niX ta zagadkowa postaS, ktRra dokonywaQa po nocy jakiegoW tajemniczego obrzTdu w tym ponurym miejscu. Strach byQo pomyWleS, ze to moXe nieboszczyk, jeszcze straszniej, Xe to Xywy czQowiek. ZdobyQ siT na tyle odwagi, Xeby przycisnVS czoQo do szyby i popatrzeS, czy postaS"siT porusza. Na prRXno czekaQ czas pewien, ktRry wydaQ mu siT bardzo dQugi; ksztaQt rozciVgniTty na posadzce !trwaQ w bezruchu. Nagle zdjVQ go lTk tak niewymowny, Xe uciekQ. BiegQ bez pamiTci ku #szopie, nie WmiVc obejrzeS siT.ZdawaQo mu siT, Xe spojrzawszy za siebie, zobaczy owV postaS, idVcV zanim wielkim krokiem i potrzVsajVcV rTkami. Zdyszany, dobiegQ do rudery. Kolana uginaQy siT pod nim, zimny pot WciekaQ po plecach. !GdzieX to znalazQ siT? Kto by "mRgQ wyobraziS sobie, Xe coW tak podobnego do grobowca istnieje w samym Wrodku ParyXa? Czym byQ ten dziwny dom? Gmach peQen nocnych tajemnic, nawoQujVcy dusze z ciemnoWci gQosem anioQRw, a kiedy przyjdV, dajVcy im nagQe i przeraXajVce widowiska, obiecujVcy otworzyS promieniste wrota niebios, a otwierajVcy "straszne drzwi mogiQy! I byQ to prawdziwy budynek, dom majVcy swRj numer na ulicy, anie Xaden sen! Aby temu uwierzyS, czuQ, Xe musi dotknVS jego Wciany. Zimno, trwoga, niepokRj, wzruszenia wieczora nabawiQy go prawdziwej gorVczki i !wszystkie te myWli biQy siT w jego mRzgu. "ZbliXyQ siT do Kozety. SpaQa. Zagadka staje siT coraz trudniejsza Dziewczynka poQoXyQa gQowT na kamieniu i usnTQa. UsiadQ przy niej i patrzyQ. Powoli, wpatrujVc siT w KozetT, uspokajaQ siT i odzyskiwaQ swobodT umysQu. "Jasno ujrzaQ tT prawdT, ktRra "dotVd miaQa byS treWciV jego Xycia, Xe dopRki Kozeta pozostanie przy nim, wszystko, czego bTdzie potrzebowaQ Y to tylko dla $niej, czego bTdzie siT lTkaQ Y to jedynie z jej powodu. Nie czuQ nawet zimna, bo zdjVQ surdut po to, Xeby jV okryS. Tymczasem poprzez zadumT, w jakV zapadQ, sQyszaQ od kilku minut dziwny dwiTk, jakby brzTk grzechotki. DwiTk pochodziQ z ogrodu. !SQyszaQ go wyranie, chociaX byQ doWS cichy. Podobne to byQo do odgQosu dzwoneczkRwbydQa na pastwisku w nocy. !Jan Valjean obrRciQ gQowT na ten dwiTk. SpojrzaQ i zobaczyQ, Xe w ogrodzie ktoW jest. Istota podobna do czQowieka chodziQa miTdzy szklanymi kloszami meloniarni, podnoszVc!siT, pochylajVc i zatrzymujVc,wykonujVc miarowe ruchy, "jakby coW ciVgnTQa po ziemi i !rozkQadaQa. ZdawaQa siT przy tym utykaS na nogT. Jan Valjean zadrXaQ nie ustajVcym drXeniem ludzi nieszczTWliwych. Wszystko jest im nieprzyjazne i podejrzane. Nie ufajV dniowi, bo dzieU pomaga ich dostrzec,nie ufajV nocy, bo noc pomaga ich zaskoczyS. Przed $chwilV drXaQ na myWl, Xe ogrRd#jest pusty, teraz zlVkQ siT, bo ktoW tu byQ. Z urojonej trwogi wpadQ w rzeczywistV. PomyWlaQ, Xe Javert i Xandarmi moXe nie odeszli, Xe zapewne zostawili czaty na ulicy, Xe jeWli ten czQowiek zobaczy go w ogrodzie, narobi alarmu i wyda go policji. WziVQ po cichu na %rTce uWpionV KozetT i poQoXyQ za stosem starych sprzTtRw, w najciemniejszym kVcie szopy. Kozeta nie poruszyQa siT. StVd przypatrywaQ siT ruchom czQowieka w meloniarni. DziwnebyQo, Xe wszystkim jego poruszeniom towarzyszyQ brzTk dzwonka. Gdy czQowiek 'siT zbliXaQ, dwiTk rRwnieX siTzbliXaQ, gdy siT oddalaQ i $dwiTk siT oddalaQ, gdy zrobiQ $jakiW nagQy ruch, rozlegaQo siT drganie dzwonka, gdy stawaQ, dwiTk cichQ. Widocznie dzwonek byQ przywiVzany do tego czQowieka; ale w takim razie cRX to miaQo znaczyS? Kim byQ Rw czQowiek, na ktRrym wisiaQ dzwonek, jak nabyku czy baranie? ZadajVc sobie to pytanie, dotknVQ rVk Kozety. ByQy zimne jak lRd. Y O BoXe!! Y rzekQ. I zawoQaQ po cichu: Y Kozeto!! Nie otworzyQa oczu. PotrzVsnVQ niV mocno. Nie obudziQa siT. CzyXby umarQa?Y pomyWlaQ i wstaQ, drXVc caQy. Najokropniejsze myWli bezQadnie snuQy mu siT po gQowie. SV chwile, w ktRrych najstraszniejsze przeczucia trapiV nas jak gromada jTdz i gwaQtownie rozsadzajV komRrki naszego mRzgu. Kiedy chodzi o Xycie tych, ktRrych kochamy, nasz rozsVdek nie przebiera w szaleUstwach. PrzypomniaQ sobie, Xe w chQodnV noc, na WwieXym powietrzu sen moXe byS Wmiertelny. Kozeta, blada, nieruchoma, leXaQa na ziemi u jego nRg. PosQuchaQ jej oddechu; oddychaQa, ale sQabym, zamierajVcym tchnieniem. Jak jV rozgrzaS? Jak rozbudziS? Wszystko znikQo wobec tej jednej myWli. Jak obQVkany, wybiegQ z rudery. Nim kwadrans upQynie, Kozeta musi koniecznie znaleS siT koQo ognia, w QRXku. CzQowiek z dzwonkiem SzedQ prosto do czQowieka, ktRrego zobaczyQ w ogrodzie. drodze wydobyQ z kieszeni kamizelki rulon pieniTdzy. CzQowiek Rw miaQ gQowT schylonV i nie widziaQ nadchodzVcego. W kilku susach Jan Valjean stanVQ przed nim i zawoQaQ: Y Sto frankRw!! CzQowiek drgnVQ i podniRsQ wzrok. YSto frankRw do zarobienia Y "powtRrzyQ Jan Valjean Y jeXeli mi dacie schronienie na tT noc!Promienie ksiTXyca padQy na pomieszanV twarz Jana Valjean. Y Patrzajcie, to wy, ojcze Madeleine! Y rzekQ czQowiek. Na to nazwisko, wymRwione tym tonem, o tak pRnej godzinie, w tym obcym miejscu, przez nieznajomego czQowieka, Jan Valjean cofnVQsiT. Przygotowany byQ na wszystko, z wyjVtkiem tego jednego. Ten, ktRry to powiedziaQ, byQ starcem zgarbionym, kulawym, odzianym prawie jak wieWniak,nad kolanem miaQ opaskT rzemiennV, u ktRrej wisiaQ spory dzwonek. Twarzy nie !moXna byQo rozpoznaS, bo staQ w cieniu. ZdjVQ z gQowy czapkT i zawoQaQ, drXVc caQy: YO mRj BoXe, jakXe siT tu dostaliWcie, ojcze Madeleine? KtRrTdyWcie weszli? Chryste Panie! Spadacie jak z obQokRw.!To prawda, Xe jeWli spadniecie kiedy, to stamtVd. A jakXe to wyglVdacie? Bez chustki na szyi, bez kapelusza, bez surduta! Wi ecie, Xe nastraszylibyWcie kaXdego, ktoby was nie znaQ! Bez surduta! Panie BoXe, czyXby teraz "WwiTci wariowali? Ale jakeWcie tu weszli? !Starowina rozgadaQ siT, lecz tagadatliwoWS wieWniacza nie byQa niepokojVca. W mowie jego dwiTczaQo tylko zdziwienie i szczera dobrodusznoWS. Y Kim jesteWcie i co to za dom??Y zapytaQ Jan Valjean. !YO do licha, tego juX za wiele!"Y zawoQaQ stary. YJestem ten, !ktRremuWcie tu dali miejsce, a ten dom, to dom, w ktRrym !daliWcie mi miejsce. Jak to? Niepoznajecie mnie? #Y Nie Y rzekQ Jan Valjean. Y A skVd wy mnie znacie?? "Y WyWcie mi uratowali Xycie Y rzekQ czQowiek: $OdwrRciQ siT, promieU ksiTXycaukazaQ rysy jego twarzy i Jan Valjean poznaQ starego Fauchelevent. #Y A!! Y rzekQ Jan Valjean Y to ty?? Tak, teraz ciT poznajT. "Y ChwaQa Bogu!! Y rzekQ stary tonem wyrzutu. !Y A co tu robisz o tej porze??YzapytaQ Jan Valjean. Y Ja?? Okrywam moje melony! RzeczywiWcie, kiedy Jan Valjean zaczepiQ starego Fauchelevent, trzymaQ on w rTku koniec rogRXki, ktRrV okrywaQ wQaWnie inspekty. $PoQoXyQ juX sporo rogRXek, bo prawie od godziny pracowaQ w ogrodzie. Przy tej wQaWnie czynnoWci robiQ owe dziwne ruchy, ktRre zauwaXyQ z szopy Jan Valjean. Stary mRwiQ dalej: !YPowiedziaQem sobie: KsiTXyc jasny, bTdzie przymrozek, a gdyby tak przyodziaS moje melony w surduty?Y I dodaQ z gQoWnym Wmiechem, patrzVc naJana Valjean: YDalibRg, powinniWcie to samo uczyniS! Ale jakeWcie siT tu dostali? Jan Valjean widzVc, Xe ten czQowiek go poznaQ, przynajmniej pod nazwiskiem Madeleine, postTpowaQ teraz bardzo ostroXnie. ZadawaQ jak najwiTcej pytaU. Rzecz dziwna, role byQy jakby odwrRcone. On, niespodziewany przybysz, rozpytywaQ. iVzaQ chustkT do y o i o_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgB$ps cg% < cvg&N cg'm! cmodmawiajVc modlitwT, i dodaQa: YPrzed trzema laty, widzVc tylko, jak matka Crucifixio !modliQa siT, jansenistka, pani Bethune, zostaQa nawrRcona... Y A tak, sQyszT teraz dzwon za umarQych, wielebna matko. Y Matki zaniosQy jV do sali !zmarQych, ktRra siT QVczy z koWcioQem. Y Wiem. !Yaden inny mTXczyzna prRcz was nie moXe i nie powinien "wejWS do tej sali. PamiTtajcie o tym. To byQoby okropne, gdyby mTXczyzna wszedQ do pokoju zmarQych! Y Jeszcze by teX! Y Co?? Y Jeszcze by teX Y Co mRwicie?? Y MRwiT: jeszcze by teX. Y Jeszcze by teX co? Y Wielebna matko, nie mRwiT: jeszcze by teX co, mRwiT: jeszcze by teX. Y Nie rozumiem was. Dlaczego mRwicie jeszcze by teX? Y eby powiedzieS to samo co wy, wielebna matko. Y Ale ja tego nie mRwiQam. Y Wielebna matka nie powiedziaQa, ale ja powiedziaQem, Xeby powiedzieS tak, jak wielebna matka. W tej chwili wybiQa dziewiVta. YO dziewiVtej i o kaXdej godzinie niech bTdzie pochwalony i uwielbiony PrzenajWwiTtszy Sakrament "OQtarza Y rzekQa przeQoXona. Y Amen Y dodaQ Fauchelevent. Godzina wybiQa w samV porT. PrzerwaQa rozmowT o tym jeszcze by teX . Gdyby nie to. prawdopodobnie ani przeQoXona, ani Fauchelevent "nie wybrnTliby z tej plVtaniny. Fauchelevent otarQ czoQo. PrzeQoXona zaczTQa znowu szeptaS jakVW modlitwT, po czym rzekQa gQoWno: Y Za Xycia matka Crucifixio nawracaQa grzesznikRw, po Wmierci bTdzie czyniS cuda. YO, bTdzie czyniS cuda! YodpowiedziaQ Fauchelevent, dotrzymujVc jej kroku i !dbajVc, Xeby siT juX wiTcej nie potknVS. YOjcze Fauvent, bQogosQawieUstwo zgromadzenia byQo w matce Crucifixio. Prawda, Xe nie wszystkim dano umieraS jak kardynaQ Berulle, przy mszy WwiTtej, i Bogu oddaS ducha wymawiajVc sQowa: Hanc igituroblationem. Ale choS nie dostVpiQa tak wielkiego szczTWcia, matka Crucifixio !miaQa bardzo piTknV WmierS. ZachowaQa przytomnoWS do ostatniej chwili. MRwiQa do nas, potem do anioQRw. DaQa nam swoje ostatnie polecenia. !GdybyWcie mieli trochT wiTcej "wiary i mogli wejWS do jej celi,uleczyQaby waszV nogT samym!dotkniTciem. UWmiechaQa siT. CzuQo siT, Xe zmartwychwstaje w Bogu. Raj byQ w jej Wmierci. Fauchelevent, myWlVc, Xe przeQoXona odmawia modlitwT,rzekQ, gdy umilkQa: Y Amen. Y Ojcze Fauvent, trzeba speQniaS wolT zmarQych. PrzeQoXona przesunTQa kilka !ziarnek rRXaUca. Fauchelevent milczaQ. Zakonnica mRwiQa dalej: YRadziQam siT w tej kwestii wielu duchownych, peQnych Jezusa Chrystusa, ktRrych Xycie kapQaUskie wydaje cudowne owoce. Y Wielebna matko, daleko tu lepiej sQychaS dzwonienie za umarQych niX w ogrodzie. Y ZresztV, to wiTcej niX umarQa, to WwiTta. Y Jak wy, wielebna matko. YSypiaQa w trumnie od lat dwudziestu, za specjalnym pozwoleniem naszego Ojca WwiTtego, Piusa VII. Y Tego, co koronowaQ ces... Buonapartego? CzQowiek tak zrTczny jak Fauchelevent nie w porT wybraQ siT z, tym przypomnieniem. Na szczTWcie przeQoXona nie usQyszaQa, "zajTta swoimi myWlami. MRwiQa dalej: Y Ojcze Fauvent?? Y SQucham wielebnej matki!! wiTty Diodor, arcybiskup Kapadocji, chciaQ, Xeby napisano na jego grobie ten jeden wyraz: Acarus , co znaczy robak; staQo siT, jak XVdaQ. Czy prawda? Y Prawda, wielebna matko. YBQogosQawiony Mezzocane d Aquila chciaQ byS pochowany "pod szubienicV; staQo siT, jak XVdaQ. Y To prawda. Y wiTty Terencjusz, biskup Portu, przy ujWciu Tybru do !morza, XVdaQ, Xeby wyryto na jego kamieniu grobowym znak,jaki kQadziono na mogiQach ojcobRjcRw, w nadziei, Xe przechodnie bTdV plwali na &jego grRb. StaQo siT, jak XVdaQ."Trzeba speQniaS wolT zmarQych. Y Amen. YCiaQo Bernarda Guidonis, urodzonego we Francji pod Roche-Abeille, stosownie do jego ostatniej woli i pomimo zakazu krRla Kastylii przeniesione zostaQo do koWcioQa DominikanRw w Limoges, chociaX Bernard Guidonis byQ biskupem Tuy w Hiszpanii. Czy moXna temu zaprzeczyS? Y Pewnie, Xe nie, wielebna matko. YFakt ten poWwiadcza Plantavit de la Fosse. Znowu przesunTQo siT w milczeniu kilka ziarnek rRXaUca. PrzeQoXona mRwiQa dalej: YOjcze Fauvent, matka Crucifixio zQoXona bTdzie do trumny, w ktRrej sypiaQa od dwudziestu lat. Y SQusznie. Y To jakby dalszy ciVg snu. !Y WiTc mam zabiS ciaQo w tej trumnie?? Y Tak. YI niepotrzebna bTdzie trumna karawaniarzy? Y WQaWnie. Y Jestem na rozkazy przewielebnego zgromadzenia. Y Cztery matki kantorki dopomogV wam!! Y Do zabicia trumny?? Nie potrzebujT ich pomocy. Y Nie. Do spuszczenia trumny. Y Gdzie?? Y Do podziemia?? Y Do jakiego podziemia?? Y Pod oQtarzem. Fauchelevent podskoczyQ. Y Do podziemia pod oQtarzem!! Y Pod oQtarzem. Ale... Y BTdziecie mieli XelaznV sztabT. Y Tak, ale... !Y KamieU ma kRQko, za ktRre go podniesiecie sztabV. Y Ale... YTrzeba speQniaS wolT zmarQych. ByS pogrzebanV w grobach pod oQtarzem kaplicy, !nie byS przeniesionV na ziemiTWwieckV, pozostaS umarQV "tam, gdzie siT modliQa za XyciaYtaka byQa ostatnia wola matki Crucifixio. O to nas prosiQa, tak nam rozkazaQa. Y Ale to jest zakazane. Y Zakazane przez ludzi, nakazane przez Boga. Y Gdyby siT o tym kto dowiedziaQ?? Y Ufamy wam. Y O, ja jestem jak kamieU w waszym murze. !YKapituQa zebraQa siT. Matki gQosujVce, ktRrych opinii zasiTgnTQam i ktRre jeszcze obradujV, uradziQy, Xe matka Crucifixio, stosownie do swej woli, pochowana bTdzie w trumnie pod naszym oQtarzem. OsVd sam, ojcze Fauchelevent, czy nie bTdV !siT tu dziaS cuda! Jaka chwaQaboXa dla zgromadzenia! Cuda wychodzV z grobRw. Ale, wielebna matko, gdyby urzTdnik komisji zdrowia... YwiTty Benedykt II w przedmiocie grzebania umarQych oparQ siT Konstantemu Pogonatowi. !Y JednakXe komisarz policji... YChonodemariusz, jeden z siedmiu krRlRw niemieckich, ktRrzy wtargnTli do Galii za panowania cesarza Konstancjusza, wyranie uznaQprawo zakonnikRw do spoczywania po Wmierci zgodnie z religiV, to jest pod oQtarzem. Y Ale inspektor prefektury... Ywiat jest niczym wobec krzyXa. Marcin, jedenasty generaQ kartuzRw, daQ takV dewizT swemu zakonowi: Stat crux dum volvitur orbis. YAmen Y rzekQ Fauchelevent nie zmieszany; w ten sposRb zawsze wydobywaQ siT z &kQopotu, ilekroS sQyszaQ QacinT.YA zatem zamkniecie trumnT, !siostry zaniosV jV do kaplicy. OdmRwimy naboXeUstwo za umarQych, potem wrRcimy do klasztoru. MiTdzy jedenastV i dwunastV o pRQnocy przyjdziecie ze sztabV XelaznV. Wszystko odbTdzie siT w najwiTkszej tajemnicy. W kaplicy bTdV tylko cztery matki kantorki, matka Ascension i wy. YI siostra odwierna. Y Ta siT nie odwrRci. Y Ale usQyszy. #YNie bTdzie sQuchaQa. ZresztV,co wie klasztor, o tym Wwiat siT nie dowie. !Po chwili milczenia przeQoXona znRw siT odezwaQa: YZdejmiecie z nogi dzwonek. Nie trzeba, Xeby siostra odwierna spostrzegQa waszV obecnoWS. Y Wielebna matko?? Y Co, ojcze Fauvent? Y Czy lekarz zmarQych odbyQ juX wizytT?? "YOdbTdzie jV dziW o czwartej. Uderzono w dzwonek, ktRry sprowadza lekarza. Czy nie sQyszycie Xadnego dzwonienia?Y UwaXam tylko na dzwonek, ktRry mnie wzywa. Y To dobrze, ojcze Fauvent. Y Wielebna matko, sztaba musimieS najmniej szeWS stRp. Y SkVd jV wemiecie?? Y Gdzie jest duXo krat, tam znajdV siT i Xelazne sztaby. Mam w ogrodzie caQy stos Xelastwa. Y Mniej wiTcej trzy kwadranseprzed pRQnocV, nie zapomnijcie. Y Wielebna matko?? Y Co?? !YJeWliby wielebna matka miaQa kiedy jeszcze podobne roboty,to mRj brat jest bardzo mocny! Jak Goliat! Y Sprawicie siT jak najWpieszniej. Y Ja siT nie mogT zbytnio WpieszyS. Jestem uQomny i dlatego chciaQbym pomocnika. KulejT. YKuleS to nie grzech, moXe nawet to jest !bQogosQawieUstwo boXe. CesarzHenryk II, ktRry walczyQ przeciw antypapieXowi Grzegorzowi i przywrRciQ Benedykta VIII, ma dwa przezwiska: wiTty i Kulawy. Ojcze Fauvent, namyWliQam "siT, Xe lepiej bTdzie zaczVS !wczeWniej. BVdcie ze sztabV XelaznV punkt o jedenastej przy wielkim oQtarzu. NaboXeUstwo rozpoczyna siT opRQnocy. Trzeba wszystko skoUczyS o kwadrans wczeWniej. YZrobiT wszystko, Xeby dowieWS mej gorliwoWci dla zgromadzenia. WiTc postanowione. PrzybijT wieko trumny. Punkt o jedenastej bTdT w kaplicy. BTdV tam matki kantorki, bTdzie takXe matka Ascension. ByQoby lepiejdwRch mTXczyzn, ale mniejszao to, bTdT miaQ lewar. Otworzymy groby, spuWcimy trumnT i zamkniemy kamieU. aden Wlad nie pozostanie. "RzVd ani siT domyWli. Wielebna matko, czy to juX wszystko? Y Nie. Y Czego jeszcze trzeba?? Y Zostaje pusta trumna. Nowa przerwa. Fauchelevent zamyWliQ siT. PrzeQoXona zamyWliQa siT. Y Ojcze Fauvent, co zrobiS z trumnV? Y ZabiorV jV na cmentarz. Y PustV?? Znowu milczenie. FaucheleventmachnVQ lewV rTkV, jakby "odpTdzajVc niepokojVcV myWl. YWielebna matko, ja zabijam trumnT w dolnym koWciele, niktprRcz mnie wejWS tam nie moXe, a trumnT przykryjT caQunem. "YTak, ale grabarze, kQadVc jV na karawan i spuszczajVc do doQu, poczujV, Xe wewnVtrz nic nie ma. Y A, do dia... ! Y zawoQaQ Fauchelevent. PrzeQoXona podniosQa rTkT, "Xeby siT przeXegnaS, i surowo #spojrzaQa na ogrodnika. BQa uwiTzQo mu w gardle. piesznie wymyWliQ sposRb, Xeby zapomniaQa o przekleUstwie. Y Wielebna matko, nasypiT ziemi do trumny. I bTdzie siT "wydawaQo, Xe ktoW w niej leXy.!Y Macie sQusznoWS. Ziemia to samo co czQowiek. WiTc zaQatwicie sprawT pustej trumny? Y BiorT to na siebie. Twarz przeQoXonej, dotychczas zmieszana, niespokojna, teraz siT wypogodziQa. Skinieniem, jakimzwierzchnik odprawia podwQadnego, daQa mu znaS, Xe moXe odejWS. Fauchelevent postVpiQ ku "drzwiom. Kiedy juX miaQ wyjWS,!przeQoXona odezwaQa siT nieco gQoWniej: YOjcze Fauvent, jestem z waszadowolona; jutro po pogrzebie przyprowadcie mi swego brata; powiedzcie mu teX, Xeby zabraQ z sobV wnuczkT. MoXna by przysiVc, Xe Jan Valjean czytaQ Austina Castillejo Kroki chromego sV jak spojrzenie jednookiego; !nieprTdko docierajV do celu. A przy tym Fauchelevent byQ !zakQopotany. Przez piTtnaWcie minut wracaQ do domku w !ogrodzie. Kozeta obudziQa siT. Jan Valjean posadziQ jV przy ogniu. Kiedy Fauchelevent wchodziQ, Jan Valjean pokazywaQ jej kosz ogrodnika !zawieszony na Wcianie i mRwiQ:YPosQuchaj mnie uwaXnie, Kozetko. Musimy wyjWS z tego domu, ale wrRcimy tu i bTdzie nam dobrze. Poczciwy gospodarz wyniesie ciT w koszu. Zaczekasz na mnie u jednej pani. PrzyjdT tam po ciebie. PamiTtaj, jeXeli nie chcesz, Xeby Thnardierowa #ciT zabraQa, bVd posQuszna i nie mRw ani sQRwka! Kozeta powaXnie skinTQa gQowV. Na odgQos drzwi otwieranych przez Faucheleventa, Jan Valjean odwrRciQ siT. Y No i cRX?? YWszystko urzVdzone i nic z tego nie ma Y rzekQ Fauchelevent. Mam pozwolenie na wprowadzenie was, ale trzeba by was wprzRd wyprowadziS. W tym sTk. Z maQV Qatwa sprawa. Y Wyniesiesz jV?? Y A czy zachowa siT cicho?? Y RTczT za niV. Y A wy, ojcze Madeleine? I po chwili przykrego milczenia Fauchelevent zawoQaQ: Y Niech pan wyjdzie tV drogV,ktRrV tu pan wszedQ! Jan Valjean, jak za pierwszymrazem, odpowiedziaQ tylko: Y Niepodobna. Fauchelevent, mRwiVc raczej do siebie niX do niego, mruczaQ pod nosem: YJedno mnie drTczy. PowiedziaQem, Xe nasypiT ziemi zamiast ciaQa. Ale zdaje !mi siT, Xe ziemia w trumnie nie"zastVpi czQowieka, bTdzie siT przesypywaS. Ludzie, ktRry bTdV nieWS, poczujV. Pojmujecie, ojcze Madeleine, rzVd siT spostrzeXe. Jan Valjean popatrzyQ mu w oczy i pomyWlaQ, ze staruszek bredzi. Fauchelevent mRwiQ dalej: !YJak u dia... ska wyjdziecie? Boto wszystko trzeba zrobiS jutro! Jutro mam was przyprowadziS. PrzeQoXona czeka na was. I wytQumaczyQ Janowi Valjean,!Xe to przyjTcie byQo nagrodV za usQugT, ktRrV on, Fauchelevent, wyWwiadcza zgromadzeniu. Ze do jego obowiVzkRw naleXaQo braS udziaQ w grzebaniu zmarQych, Xe zabijaQ wieko trumny i pracowaQ z grabarzem na cmentarzu. Ze zmarQa rano zakonnica prosiQa o pochowanie jej w trumnie, w ktRrej sypiaQa, i nie na cmentarzu, ale pod oQtarzem kaplicy. e przepisy policyjne na to nie pozwalajV, ale nieboszczce nie chciano odmRwiS. e przeQoXona i matki gQosujVce postanowiQy !wykonaS Xyczenie zmarQej. e tym gorzej dla rzVdu. e on, Fauchelevent, zabije wieko trumny w kaplicy, podniesie "pQytT kamiennV przy oQtarzu i spuWci nieboszczkT do grobRw.!I Xe przez wdziTcznoWS za to przeQoXona przyjmie do klasztoru jego brata na ogrodnika, a bratanicT na pensjonarkT. e jego bratem jest pan Madeleine, a bratanicV Kozeta. e przeQoXona kazaQa mu przyprowadziS brata jutro wieczRr po fikcyjnym pogrzebie na cmentarzu. Ale Xenie moXe sprowadziS pana Madeleine z miasta, dopRki pan Madeleine nie wyjdzie na miasto. e na tym wQaWnie polega pierwsza trudnoWS, a drugV jest pusta trumna. Y Co znowu za pusta trumna??Y zapytaQ Jan Valjean. Fauchelevent odpowiedziaQ: Y Trumna skarbowa. Y Jaka trumna?? Dlaczego skarbowa? YZakonnica umiera. Przychodzi lekarz miejski i mRwi: UmarQa zakonnica. RzVd przysyQa trumnT. Nazajutrz przysyQa karawan i XaQobnikRw, Xeby zabrali trumnT i zawieli na !cmentarz. aQobnicy przyjdV i !podniosV trumnT; bTdzie pusta.Y Trzeba tam coW wQoXyS. Y Trupa?? Nie mam. Y Nie. WiTc co? Y ywego czQowieka. Y Jakiego Xywego czQowieka??Y Mnie Y rzekQ Jan Valjean. Fauchelevent, ktRry usiadQ, zerwaQ siT, jakby pod jego krzesQem wybuchQa petarda. Y Pana?? Y Czemu nie?? Jan Valjean uWmiechnVQ siT tym rzadkim uWmiechem, ktRry zjawiaQ siT na jego twarzy jakbQysk WwiatQa na zimowym niebie. YPamiTtacie przecieX, Fauchelevent, XeWcie mRwili; !Matka Crucifixio umarQa , a ja dodaQem: A ojciec Madeleine pogrzebany . To wQaWnie siT stanie. Y Ale pan tak mRwi na Xarty, nie serio. !Y ZupeQnie serio. Trzeba stVd wyjWS, prawda? Y NiewVtpliwie. "Y MRwiQem wam, XebyWcie i dla mnie znaleli kosz i rogoXT. Y A wiTc?? Y Kosz bTdzie jodQowy, a rogoXa z czarnego sukna. Y NaprzRd, nie z czarnego, alez biaQego. ZakonnicT przykrywajV biaQym caQunem. Y Niech bTdzie biaQy. Y Nie jesteWcie takim samym czQowiekiem jak inni, ojcze Madeleine. Spotkanie z podobnym pomysQem, ktRry nie jest czyminnym jak dzikim i zuchwaQym wynalazkiem galer i oto pojawia siT nagle wWrRd otaczajVcego go spokoju i miesza w to, co nazywaQ codziennym Xyciem klasztoru, wprawiQo ojca Fauchelevent w osQupienie, jakiego by doznaQ przechodzieU, widzVc mewT pQywajVcV po rynsztoku ulicy Ww. Dionizego. Jan Valjean mRwiQ dalej: YChodzi o to, Xeby mnie nikt nie widziaQ, kiedy bTdT wychodziQ. WQaWnie nadarza siT sposobnoWS. Ale wprzRd objaWnij mnie. Jak siT to odbywa? Gdzie jest ta trumna? Y Pusta?? Y Tak. YW dolnym koWciele, w tak zwanej sali umarQych. Stoi na katafalku o dwRch stopniach, okryta caQunem. !Y Jaka jest dQugoWS trumny?? Y SzeWS stRp. Y Co to jest ta sala umarQych?? YPokRj na parterze, z okratowanym oknem od ogrodu, ktRre zamyka siT od wewnVtrz okiennicV, i z dwojgiem drzwi: jedne od !klasztoru, drugie od koWcioQa. Y Jakiego koWcioQa?? #Y KoWcioQa od ulicy. KoWcioQa dla wszystkich. Y Macie klucze do tych uchu dziaQ nikogo. do y o i o_Goo(_<(rkP\)`nk&k{A8pb cm9  c[n:z cn;N D c!o<* co=25K bodrzwi?? Y Nie. Mam klucz do drzwi od klasztoru; odwierny ma klucz od koWcioQa. Y Kiedy odwierny otwiera te drzwi?? YTylko raz, kiedy wpuszcza XaQobnikRw przychodzVcych po trumnT. Kiedy trumnT wyniosV, drzwi siT zamykajV. Y Kto zabija trumnT?? Y Ja. Y A kto jV okrywa caQunem?? Y TeX ja. Y JesteW sam?? Yaden mTXczyzna, oprRcz lekarza policyjnego, nie moXe "wejWS do sali umarQych. To jestnawet wypisane na Wcianie. Y Czy dziW w nocy, kiedy wszyscy usnV w klasztorze, moXesz mnie ukryS w tej sali? YNie. Ale mogT pana ukryS w maQej ciemnej izdebce, tuX przy sali umarQych, gdzie skQadam moje grabarskie narzTdzia; mam od niej klucz. Y O ktRrej godzinie przyjedziejutro karawan?? YOkoQo trzeciej po poQudniu. Pogrzeb odbTdzie siT z wieczora. Cmentarz Vaugirard jest dosyS daleko. Y Trzeba bTdzie siedzieS w !izdebce przez caQV noc i caQy ranek. A jedzenie? BTdT gQodny. Y PrzyniosT jedzenie. "Y MoXecie przyjWS zabiS mnie w trumnie o drugiej?? Fauchelevent cofnVQ siT i trzasnVQ palcami. Y AleX to niemoXliwe!! Y Ba!! WziVS mQot i wbiS gwodzie w deski! Fauchelevent, ochQonVwszy nieco, zawoQaQ: Y Ale jakXe pan bTdzie oddychaQ?? Y BTdT oddychaQ. Y W tym pudle?? Na samV myWlo tym juX siT duszT. YMasz pewnie Wwider, przewiercisz kilka dziurek okoQo ust i niezbyt szczelnie przybijesz wieko. "Y Dobrze!! A jeXeli pan zakaszle lub kichnie? Y Kto ucieka, nie kaszle i nie kicha. I Jan Valjean dodaQ: Y Ojcze Fauchelevent, trzeba wybraS jedno z dwojga: albo daS siT wziVS tutaj, albo zgodziS siT na wywiezienie karawanem. Jedno mnie tylko niepokoi, co siT stanie na cmentarzu. YWQaWnie o to najmniej siT kQopoczT! YzawoQaQ Fauchelevent. Y JeWli pan na pewno poradzi sobie z trumnV,ja jestem pewny, Xe wydobTdTpana z grobu. Grabarzem jest pijaczyna, mRj kompan. OjciecMestienne. Taki stary moczymorda. Grabarz ma swoich nieboszczykRw w grobie, a ja mam grabarza w kieszeni. Opowiem panu, jak to bTdzie na cmentarzu. Przyjedziemy juX prawie o zmroku, na trzy kwadranse przed zamkniTciem bramy. Karawan zajedzie pod sam dRQ.!Ja bTdT szedQ za nim, to mRj obowiVzek. ZabiorT ze sobV mQotek, dQuto i obcTgi. Karawan siT zatrzymuje, XaQobnicy obwiVzujV sznurem trumnT i spuszczajV pana do doQu. KsiVdz odmawia modlitwy, robi znak krzyXa, kropi WwiTconV wodV i wynocha. ZostajT sam z ojcemMestienne. Powiadam panu, Xe to mRj kompan. Jedno z dwojga Y albo bTdzie pijany, !albo nie bTdzie pijany. JeXeli nie bTdzie pijany, powiem mu: Chod na butelczynT, pRki jeszcze otwarty szynk Pod DobrV PigwV . ZabiorT go, spojT, ojcu Mestienne nieduXotrzeba, bo zawsze ma zalanV !paQT; uQoXT go pod stoQem, zabiorT jego przepustkT na cmentarz i wrRcT bez niego. BTdzie miaQ pan tylko ze mnV do czynienia. A jeXeli juX !bTdzie pijany, powiem mu: IdspaS, zrobiT wszystko za ciebie . Odejdzie, a ja wyciVgnT pana z dziury. Jan Valjean podaQ mu rTkT, na"ktRrV Fauchelevent rzuciQ siT z rozczulajVcym wylaniem wieWniaczym. Y Rzecz uQoXona, ojcze Fauchelevent. Wszystko pRjdzie dobrze. Byle nic siT nie popsuQo Y pomyWlaQ Fauchelevent. Y To "moXe siT strasznie skoUczyS!! Nie wystarczy byS pijakiem, !Xeby staS siT nieWmiertelnym Nazajutrz, tuX przed zachodem sQoUca, nieliczni przechodnie na bulwarze Mainezdejmowali kapelusze przed staroWwieckim karawanem, ozdobionym trupimi gQRwkami, piszczelami i czarnym suknem wyszywanym w srebrne Qzy. Nakarawanie spoczywaQa trumna okryta biaQym caQunem, a na caQunie leXaQ wielki czarny krzyX podobny do duXego nieboszczyka ze zwieszonymi rTkoma. aQobnie udrapowana kareta, w ktRrej siedziaQ ksiVdz w komXy i ministrant w czerwonej piusce, toczyQa siT za karawanem. Po obu stronach karawanu szli dwaj XaQobnicy w szarych strojach z czarnymi wyQogami. W tyle szedQ stary kulawy czQowiek wroboczym ubraniu. Karawan kierowaQ siT ku cmentarzowi Vaugirard. Z kieszeni kulawego wyglVdaQa#rTkojeWS mQotka, koniec dQuta i obcTgi. !SQoUce jeszcze nie zaszQo, gdykarawan z biaQym caQunem i czarnym krzyXem wtoczyQ siT w alejT cmentarza Vaugirard. IdVcy za nim kulawy czQowiek byQ to nie kto inny jak Fauchelevent. Cmentarz Vaugirard stanowiQ wyjVtek wWrRd cmentarzy paryskich. MiaQ swoje szczegRlne zwyczaje. Bernardynki z zauQka Petit-Picpus korzystaQy, jakeWmy mRwili, z przywileju urzVdzania swoich pogrzebRw w osobnej kwaterze i w porze wieczornej, poniewaX ten teren naleXaQ niegdyW do ich zgromadzenia. Grabarze, ktRrzy wskutek tego pracowaliwieczorami, a zimV aX do nocy, podlegali tu specjalnej dyscyplinie. Bramy cmentarzy paryskich zamykaQy siT w owych czasach o zachodzie sQoUca, a Xe byQo to zarzVdzenie ogRlne, cmentarz Vaugirard stosowaQ siT do niego, tak jak wszystkie inne. "JeXeli ktRryW grabarz zostawaQ!dQuXej na cmentarzu, nie mRgQwyjWS bez legitymacji wystawionej przez wQadze miejskie. Na okiennicy u dozorcy umieszczone byQo coWw rodzaju skrzynki na listy. WychodzVcy wrzucaQ w niV swojV legitymacjT i dozorca, sQyszVc w skrzynce stukniTciekarty, pociVgaQ za sznur, ktRrym, nie ruszajVc siT z domu, otwieraQ drzwi dla pieszych. JeXeli grabarz nie miaQ przy sobie dowodu, to mRwiQ tylko swoje nazwisko, dozorca Yczasami juX wstajVcz QRXka YwychodziQ na zewnVtrz, sprawdzaQ, ktRry to, i otwieraQ drzwi kluczem; wtakim jednak wypadku grabarz$pQaciQ piTtnaWcie frankRw kary.Pochowanie matki Crucifixio wgrobach pod oQtarzem, wyjWcieKozety, wprowadzenie Jana Valjean do sali umarQych, wszystko dokonaQo siT bez najmniejszej przeszkody i trudnoWci. W chwili gdy korowRd XaQobny skrTciQ w ulicT wiodVcV na cmentarz, Fauchelevent spojrzaQ na karawan i uszczTWliwiony zatarQ swoje duXe dQonie, mRwiVc pRQgQosem: Y A to ci dopiero komedia!! Wtem karawan siT zatrzymaQ; "stanVQ przed bramV. NaleXaQo pokazaS pozwolenie na pogrzebanie zwQok. aQobnik zaczVQ rozmowT z odwiernym.Podczas tej rozmowy, trwajVcej zwykle okoQo dwRch!minut, jakiW nieznajomy stanVQza karawanem obok ojca Fauchelevent. !ByQ to robotnik, miaQ na sobie kaftan z obszernymi kieszeniami, a pod pachV motykT. Fauchelevent spojrzaQ na nieznajomego. "Y Kto wy jesteWcie??Y zapytaQ.w odpowiedziaQ: Y Grabarz. CzQowiek, ktRry by przeXyQ uderzenie kuli armatniej w "samV pierW, miaQby takV samV minT jak Fauchelevent w tej chwili. Y Grabarz?? Y ByQ. Y Jak to, byQ? Y UmarQ. Fauchelevent wszystkiego by !siT spodziewaQ, tylko nie tego, Xeby grabarz mRgQ umrzeS. A jednak tak siT staQo! Nawet !grabarze umierajV. WWrRd tylu grobRw, ktRre kopiV dla innych, przygotowujV jeden i dla siebie. Fauchelevent otworzyQ "szeroko usta. Ledwie miaQ siQT wybeQkotaS: Y AleX to niemoXliwe!! Y MoXliwe. Y PrzecieX Y mRwiQ dalej sQabym gQosem Y grabarzem jest ojciec Mestienne. Y Po Napoleonie Ludwik XVIII. Po Mestienne YGribier. Nazywam siT Gribier, chQopie. PobladQy Fauchelevent !przyjrzaQ siT temu Gribierowi. ByQ to mTXczyzna wysoki, chudy, siny, typ idealnie pogrzebowy. WyglVdaQ jak !niedoszQy lekarz, ktRry spadQ do rangi grabarza. Fauchelevent parsknVQ wesoQo.YA to kupa Wmiechu! UmarQ ojciec Mestienne. Ojczulek Mestienne umarQ, ale niech Xyje ojczulek Lenoir! Wiecie, co to takiego ojczulek Lenoir? Kubek czerwonego wina przy szynkwasie, za szeWS su. SureUskie wino, do stu beczek piorunRw, prawdziwe sureUskiez ParyXa! Ach, umarQo siT staremu Mestienne! Przykra historia, bo to byQ dobry kompan. Ale i ty nie wylewasz za koQnierz, prawda? PRjdziemy zaraz na jednego. Gribier odpowiedziaQ: Y ByQem w szkoQach. SkoUczyQem cztery klasy. Nie biorT alkoholu do ust. Karawan ruszyQ z miejsca i potoczyQ siT gQRwnV alejV cmentarza. Fauchelevent zwolniQ kroku. KulaQ teraz bardziej jeszcze ze strachu niX z kalectwa. Grabarz szedQ przed nim. Fauchelevent raz jeszcze przyjrzaQ siT temu nieoczekiwanemu Gribierowi. ByQ to jeden z tych ludzi, co !juX za mQodu wyglVdajV staro,a mimo chudoWci sV bardzo silni. Y Przyjacielu!! Y zawoQaQ Fauchelevent. Grabarz odwrRciQ siT. Y Jestem grabarzem z klasztoru. Y A zatem QVczy nas koleXeUstwo Y odpowiedziaQ Gribier. Fauchelevent, chociaX nieuczony, ale przebiegQy, zrozumiaQ, Xe ma do czynieniaze stworzeniem niebezpiecznego gatunku, z krasomRwcV. WymamrotaQ: Y Znaczy siT, Xe ojciec Mestienne nie Xyje. Tamten odpowiedziaQ: !YCaQkowicie. Pan BRg zajrzaQ do swojego terminarza. Kolej przypadQa na ojca Mestienne i ojciec Mestienne umarQ. Fauchelevent powtRrzyQ bezmyWlnie: Y Pan BRg... YPan BRg YrzekQ Gribier z !powagV. Y Dla filozofRw OjciecPrzedwieczny; dla jakobinRw Istota NajwyXsza. Y WiTc nie zawrzemy znajomoWci??Y bVknVQ Fauchelevent. Y JuXeWmy jV zawarli. Wy jesteWcie wieWniakiem, a ja paryXaninem... !YPRty nie ma znajomoWci, pRkisiT nie wypije razem. Kto otwiera butelkT, ten otwiera serce. PRjdziemy sobie popiS. Tego siT nie odmawia. Y NajprzRd robota!! Fauchelevent pomyWlaQ: Jestemzgubiony. Jeszcze kilka !obrotRw koQa dzieliQo karawan od maQej alei prowadzVcej do zakVtka, w ktRrym grzebano zakonnice. Grabarz odezwaQ siT jeszcze: YWieWniaku, mam siedmioro dzieciakRw do wyXywienia. PoniewaX one muszV jeWS, ja nie mogT piS. I dodaQ z wyXszoWciV "czQowieka, ktRry lubi wyraXaS siT pompatycznie: YIch gQRd jest wrogiem mojego pragnienia. Karawan zawrRciQ za cyprysowym gajem, z wielkiej #alei wjechaQ na maQV droXynT, miTdzy krzaki. WskazywaQo to,Xe grRb jest juX blisko. Fauchelevent zwolniQ kroku, ale nie mRgQ zatrzymaS kara wanu. Na szczTWcie ziemia, miTkka i przesiVkniTta zimowym deszczem, lepiQa siT #do kRQ i utrudniaQa ich obroty. Fauchelevent zbliXyQ siT do grabarza. Y Jest takie pierwszorzTdne winko Argenteuil Y szepnVQ. YWieWniaku YodparQ tamten Ynie powinienem byQ zostaS grabarzem. MRj ojciec byQ odwiernym w Prytaneum. KierowaQ mnie na pisarza. Ale spotkaQy go nieszczTWcia. !StraciQ na gieQdzie. MusiaQem wyrzec siT literatury. Wszelakojestem jeszcze pisarzem publicznym. YA wiTc nie jesteWcie grabarzem?Y odpowiedziaQ Fauchelevent, czepiajVc siT tej wVtQej nitki nadziei. Y Jedno nie przeszkadza drugiemu. Ja oba te zajTcia kumulujT. Fauchelevent nie zrozumiaQ ostatniego sQowa. Y Chodmy piS Y rzekQ. Tu trzeba jeszcze zrobiS jednV uwagT. Fauchelevent, jakkolwiek przeraXony, zapraszaQ do szynku, ale pomijaQ jeden szczegRQ: kto bTdzie pQaciQ. Zazwyczaj on zapraszaQ, ale pQaciQ ojciec Mestienne. Zaproszenie na wino wynikaQo oczywiWcie z nowej sytuacji, powstaQej przez zjawienie siT nowego grabarza, i wypadaQo z tym wystVpiS, ale stary ogrodnik nie bez rozmysQu odsuwaQ w cieU przysQowiowy kwadrans Rabelais go. Mimo wzruszenia wcale nie miaQ ochoty fundowaS. Grabarz mRwiQ dalej z uWmiechem wyraXajVcym poczucie wQasnej wyXszoWci: "Trzeba jeWS. WziVQem na siebiefunkcje zmarQego ojca Mestienne. Kiedy siT prawie "ukoUczyQo szkoQy, to siT jest filozofem. PracujT rTkV w podwRjnym znaczeniu sQowa. Mam budkT pisarskV na targu przy ulicy Sevres. Wiecie chyba? Bazar Pod Parasolami . Wszystkie kucharki z okolic placu Czerwonego KrzyXa przychodzV do mnie. UkQadam im miQosne wyznania do "rRXnych fircykRw. Rano pisujT czuQe listy, a wieczorem kopiTgroby. Takie jest Xycie, przybyszu ze wsi. Karawan posuwaQ siT coraz dalej. Fauchelevent, niespokojny do najwyXszego stopnia, rozglVdaQ siT na wszystkie strony. Grube kroplepotu WciekaQy mu z czoQa. YAle YmRwiQ grabarz Ynie moXna sQuXyS dwRm panom. BTdT musiaQ wybraS miTdzy "piRrem a QopatV. opata psuje mi rTkT. Karawan zatrzymaQ siT. Z karety wysiadQ ministrant, za nim ksiVdz. Jedno z przednich kRQ karawanu wjechaQo na sambrzeg stosu ziemi, za ktRrV widniaQ otwarty dRQ. Y A to ci dopiero komedia!! Y powtRrzyQ zafrasowany Fauchelevent. W czterech deskach Kto byQ w trumnie? Wiemy dobrze. Jan Valjean. "Jan Valjean uQoXyQ siT w niej !jakoW i choS nie bez wysiQku, oddychaQ. AX dziwne, do jakiego stopnia spokRj sumienia daje czQowiekowi pewnoWS, Xe wszystko rozwiVXe siT pomyWlnie. Plan dziaQania, obmyWlony przez Jana Valjean,"juX drugi dzieU wcielaQ siT w Xycie bez przeszkRd. LiczyQ, jak i Fauchelevent, na ojca Mestienne. Nie wVtpiQ o szczTWliwym zakoUczeniu. Nigdy poQoXenie nie byQo krytyczniejsze, a spokRj bardziej zupeQny. Cztery deski trumny zawierajV"w sobie jakVW strasznV ciszT. W spokoju Jana Valjean byQo jakby coW ze spokoju umarQych. "Z wnTtrza trumny mRgQ WledziSi WledziQ wszystkie fazy niebezpiecznego dramatu, ktRry rozgrywaQ siT miTdzy nim a WmierciV. Kiedy Fauchelevent skoUczyQ zabijanie wieka, Jan Valjean uczuQ, po upQywie krRtkiej chwili, Xe go wynoszV, a pRniej, Xe go wiozV. Gdy zmniejszyQo siT trzTsienie, poznaQ, Xe z bruku zjechali nabitV drogT, czyli Xe z ulic wydostali siT na bulwary. Z gQuchego turkotu odgadQ, Xe karawan przejeXdXaQ przez most Austerlicki. Przy pierwszym postoju zrozumiaQ, Xe zatrzymano siT przed cmentarzem; przy drugim postoju powiedziaQ sobie: Y A oto grRb. Nagle uczuQ, Xe jakieW rTce chwytajV trumnT, potem coW otarQo siT gQucho o deski; "domyWliQ siT, Xe zawiVzywano sznur dookoQa trumny, Xeby jVspuWciS do grobu. Potem na chwilT straciQ przytomnoWS. Prawdopodobnie trumna zakoQysaQa siT, przy czym karawaniarze i grabarz spuWcili$jV gQowV na dRQ. PrzyszedQ do siebie, gdy poczuQ, Xe leXy poziomo i nieruchomo. ZnalazQ !siT na dnie grobu. UczuQ lekki chQRd. "Nad nim rozlegQ siT gQos, zimnyi uroczysty. MRgQ dokQadnie usQyszeS, jedno po drugim, !sQowa QaciUskie, ktRrych nie rozumiaQ: YQui dormiunt in terrae pulvere, evigilabunt; alii in vitam aeternam et alii in opprobrium, ut videant semper.Dziecinny gQos odpowiedziaQ: YDe profundis. PowaXny gQos rozpoczVQ znowu: YRequiem aeternam dona ei, Domine. Dziecinny gQos odpowiedziaQ: YEt lux perpetua luceat ei. Na deskT, ktRrV byQ przykryty, spadQo coW lekkiegojak krople deszczu. Prawdopodobnie byQa to woda WwiTcona. #PomyWlaQ sobie: NiedQugo siT toskoUczy. Jeszcze trochT !cierpliwoWci. KsiVdz odejdzie. Fauchelevent zabierze Mestiennea na wino. ZostawiVmnie. Potem wrRci Fauchelevent sam i wyjdT. Potrwa to pewnie z godzinT. PowaXny gQos odezwaQ siT: YRequiescat in pace. Dziecinny odpowiedziaQ: Y Amen. Jan Valjean wytTXyQ sQuch i "usQyszaQ jakby oddalajVce siT kroki. OdchodzV Y pomyWlaQ. Y Jestem sam. !Nagle usQyszaQ nad gQowV huk, ktRry mu siT wydaQ uderzeniem piorunu. To Qopata ziemi spadQa na trumnT. Po niej druga. Jeden z otworRw, przez ktRre oddychaQ, zatkaQ siT. SpadQa trzecia Qopata ziemi. Potem czwarta. BywajV rzeczy silniejsze od najsilniejszego czQowieka. Jan Valjean zemdlaQ. Tu dowiadujemy siT, jak powstaQo powiedzenie, nie gub karty . A oto co dziaQo siT nad trumnV, w ktRrej leXaQ Jan Valjean. Kiedy karawan siT oddaliQ, kiedy ksiVdz z ministrantem wsiedli do karetyi odjechali, Fauchelevent, ktRry nie spuszczaQ z oczu grabarza, zobaczyQ, Xe ten schyla siT i ujmuje QopatT tkwiVcV w stosie ziemi. Wtedy Fauchelevent zdobyQ !siT na krok ostateczny. StanVQmiTdzy grobem i grabarzem, nikogo. do y o i o_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgB> cIp? ' cp@ cqA' crqB)! cqC3_ c8rD?>D rskrzyXowaQ rTce na piersi rzekQ: Y Ja pQacT!! Grabarz spojrzaQ naU zdziwiony i zapytaQ: Y Co, wieWniaku? Fauchelevent powtRrzyQ: Y Ja pQacT!! Y Za co?? Y Za wino. Y Jakie wino?? Y Argenteuil. Y Gdzie i jakie Argenteuil, u licha? Y Pod DobrV PigwV . %YId do diabQa! YrzekQ grabarz. I rzuciQ QopatT ziemi na trumnT. Trumna wydaQa gQuchy dwiTk.Fauchelevent zachwiaQ siT na nogach i o maQo sam nie wpadQdo doQu. KrzyknVQ gQosem ochrypQym, rzTXVcym juX prawie: Y Chod, stary, nim zamknV DobrV PigwT ! Grabarz nabraQ ziemi na QopatT. Fauchelevent powtRrzyQ: Y Ja pQacT!! SchwyciQ grabarza za ramiT. YPosQuchaj, stary. Jestem grabarzem klasztornym, przyszedQem, Xeby ci pomRc. RobotT moXemy skoUczyS w nocy. Wypijmy naprzRd butelczynT. "Kiedy tak mRwiQ, czepiajVc siTrozpaczliwie nadziei, Xe grabarz jednak ulegnie, drTczyQa go ponura myWl: Gdyby nawet i wypiQ, czy da siT spoiS? "YCzQowieku z prowincji YrzekQ grabarz jeWli koniecznie chcesz, zgadzam siT. PRjdziemy siT napiS. Po robocie, nigdy pierwej. I wziVQ siT do dzieQa. Fauchelevent zatrzymaQ go. !Y To Argenteuil po szeWS su!! YAch, ach Y rzekQ grabarz Y jesteW jak dzwonnik, wciVX tylko dTdV, dTdV . Nic innego nie potrafisz. MoXesz siT daS wypchaS. "I cisnVQ drugV QopatT ziemi. Fauchelevent juX sam nie wiedziaQ, co mRwi. Y Ale chod napiS siT Y %krzyknVQ Y przecieX ja pQacT!! Y Jak uQoXymy dziecko, dobrzeY rzekQ grabarz. #I rzuciQ trzeciV QopatT ziemi. Potem nabraQ jej znowu i dodaQ: YWidzicie, noc bTdzie zimna, nieboszczka wolaQaby za nami,gdybyWmy jV zostawili bez koQdry. W tej to chwili, nabierajVc ziemi na QopatT, grabarz schyliQ siT i otworzyQa siT kieszeU jego kaftana. ObQVkany wzrok ojca Fauchelevent machinalnie trafiQ na tT kieszeU i zatrzymaQ siT na niej. "SQoUce jeszcze nie skryQo siT za widnokrVg; byQo jeszcze doWS widno, Xeby dojrzeS w gQTbi coW biaQego. "CaQe WwiatQo bQyskawicy, jakiemoXe zapQonVS w oku pikardzkiego wieWniaka, !przebiegQo przez renicT ojca !Fauchelevent. MiaQ juX pomysQ.Grabarz, zajTty nabieraniem ziemi na QopatT, nie spostrzegQ siT, Xe Fauchelevent wsunVQ mu z #tyQu dQoU do kieszeni i wyjVQ "Rw biaQy przedmiot, ktRry siT tam znajdowaQ. !Grabarz wrzuciQ w dRQ czwartVQopatT ziemi. !Kiedy odwrRciQ siT, Xeby jej nabraS po raz piVty, Fauchelevent spojrzaQ na niego z niezmVconym spokojem i zapytaQ: Y Ale, ale, panie nowy, czy ty masz swojV kartT? Grabarz przerwaQ robotT. Y JakV kartT?? Y SQoUce juX zachodzi. Y Dobranoc, niech kQadzie szlafmycT. Y ZamknV bramT cmentarza. Y No to co?? Y A masz kartT?? Y Ach, mojV legitymacjT?Y rzekQ grabarz. I pogrzebaQ w kieszeni. Przeszukawszy jednV, zabraQ !siT do drugiej. PrzetrzVsnVQ !kamizelkT i znRw powrRciQ do kaftana. Y RzeczywiWcie, nie mam karty. WidaS zapomniaQem. !Y PiTtnaWcie frankRw kary Y rzekQ Fauchelevent. Grabarz zzieleniaQ. Kolor zielony jest bladoWciV ludzi sinych. Y O Jezu, mRj BoXe, do $kroSset tysiTcy! Y zawoQaQ. Y PiTtnaWcie frankRw kary!! Y Trzy sztuki po sto su Y dodaQ Fauchelevent. #Grabarz wypuWciQ z rVk QopatT.Teraz przyszQa kolej na ojca Fauchelevent. !YNo Y rzekQ Y nie rozpaczaj, rekrucie. Nie warto, XebyW sobie Xycie odebraQ i skorzystaQ z tego gotowego doQu, PiTtnaWcie frankRw to "piTtnaWcie frankRw, a zresztV moXesz ich nie zapQaciS. Jestem stary, a ty nowicjusz. Znam wszystkie przebiegi i wykrTty. Dam ci przyjacielskV radT. Jedna rzecz jest jasna, !Xe sQoUce zachodzi, Xe dotykakopuQy InwalidRw i Xe cmentarz zamknV za piTS minut. Y To prawda Y odpowiedziaQ grabarz. YPrzez te piTS minut nie zasypiesz doQu, bo jest diabelnie gQTboki, i nie wyjdziesz za bramT, nim jV zamknV. Y Masz sQusznoWS. Y W takim razie piTtnaWcie frankRw kary. Y PiTtnaWcie frankRw. Y Ale masz jeszcze czas... Gdzie mieszkasz? Y Dwa kroki od rogatki. Kwadrans drogi stVd. Ulica Vaugirard 87. Y WziVwszy nogi za pas, zdVXysz jeszcze wyjWS z cmentarza. Y To prawda. YKiedy bTdziesz za bramV, pobiegniesz do domu, zabierzesz kartT i wrRcisz; odwierny otworzy ci bramT. "MajVc kartT nic nie zapQacisz. Potem pogrzebiesz swojV nieboszczkT. Ja zostanT tu i bTdT pilnowaQ, Xeby ci nie uciekQa. Y Ocalasz mi Xycie, chQopie! YNo to juX ciT tu nie ma YrzekQ Fauchelevent. Grabarz, odurzony wdziTcznoWciV, "uWcisnVQ mu dQoU i pobiegQ. Kiedy zniknVQ w gTstwinie, Fauchelevent nasQuchiwaQ jeszcze, pRki nie ucichQy kroki, potem nachyliQ siT do doQu i zawoQaQ pRQgQosem: Y Ojcze Madeleine!! adnej odpowiedzi. Fauchelevent zadrXaQ. Raczej stoczyQ siT w rRw, niX wskoczyQ weU, przypadQ do trumny, w miejscu gdzie znajdowaQa siT gQowa, i zawoQaQ: Y JesteW tam??! Milczenie w trumnie. Fauchelevent, ktRremu drXenienie pozwalaQo odetchnVS, porwaQ za dQuto i mQot i !wysadziQ wieko. UkazaQa siT w mroku twarz Jana Valjean, blada, z zamkniTtymi oczyma. !WQosy zjeXyQy siT na gQowie ojca Fauchelevent, powstaQ, potem oparQ siT plecami o "WcianT grobu, bliski omdlenia, ipatrzyQ na Jana Valjean. Jan Valjean leXaQ blady i nieruchomy. Fauchelevent wyszeptaQ po cichu: Y UmarQ!! #ProstujVc siT i krzyXujVc rTce!tak gwaQtownie, Xe zaciWniTtepiTWci uderzyQy w ramiona, krzyknVQ: Y WiTc tak go ocaliQem!! Tu poczciwina zaczVQ szlochaSi gQoWno mRwiS do siebie samego, bQTdnie bowiem utrzymujV, Xe monolog nie !leXy w naturze czQowieka. Silne"wstrzVsy czTsto wyraXajV siT gQoWno. YTo wina ojca Mestienne. Po co ten dureU umarQ? Co go takgnaQo, Xeby trzasnVS kopytami, kiedy siT tego nikt nie spodziewaQ? To on zabiQ pana Madeleine! LeXy teraz w trumnie na amen. SkoUczone. Czy byQ w tym rozum, Xeby wyrabiaS takie rzeczy? O Jezu, umarQ! A co ja zrobiT z jego maQV? Co powie przekupka? Do czego to podobne, mRj ty BoXe, Xeby taki czQowiek umieraQ w ten #sposRb! PomyWleS, Xe wlazQ podmRj wRz! Ojcze Madeleine! Ojcze Madeleine! DalibRg, #udusiQ siT, a mRwiQem, Xe tak "bTdzie. Nie chciaQ mi wierzyS. TakV chryjT zrobiQ! I umarQ zacne czQowieczysko, najpoczciwsze pod sQoUcem! A jego maQa? O, nie, ja juX tam !nie wrRcT. ZostajT tu. adny interes! eby dwa stare chQopystrugaQy wariatRw! A swoim porzVdkiem, jak on wszedQ do klasztoru? To juX byQ zQy poczVtek. Takich rzeczy nie powinno siT robiS. Ojcze Madeleine! Ojcze Madeleine! Panie Madeleine! Panie merze! Nie sQyszy! No i rRb, co chcesz. !I wyrywaQ sobie wQosy z gQowy.Z daleka, spoza drzew, rozlegQsiT ostry zgrzyt. Zamykano bramT cmentarza. Fauchelevent pochyliQ siT ku Janowi Valjean i nagle podskoczyQ, cofajVc siT, ile tylko pozwoliQ grRb. Jan Valjean miaQ oczy otwarte i patrzyQ na niego. !StrasznV jest rzeczV oglVdaS "WmierS, prawie rRwnie strasznVzobaczyS zmartwychwstanie. Fauchelevent jakby skamieniaQ; blady, nieprzytomny, wzburzony nadmiarem wzruszeU, nie wiedziaQ, czy ma przed sobV Xywego, czy nieboszczyka, i patrzyQ na Jana Valjean, a tamten patrzyQ na niego. Y UsypiaQem Y rzekQ Jan Valjean. I usiadQ. Fauchelevent padQ na kolana. Y NajWwiTtsza Panno, a toW mnie pan nastraszyQ! Potem wstaQ i zawoQaQ: Y DziTkujT, ojcze Madeleine! Jan Valjean zemdlaQ tylko. !wieXe powietrze przywrRciQo mu przytomnoWS. RadoWS jest odpQywem przeraXenia. Fauchelevent !przychodziQ do siebie z rRwnV prawie trudnoWciV co Jan Valjean. YWiTc pan nie umarQ! O, jaki pan mVdry! WoQaQem, aX pan odzyskaQ przytomnoWS. Kiedy zobaczyQem, Xe ma pan zamkniTte oczy, powiedziaQemsobie: klapa, udusiQ siT! WWciekQbym siT, oszalaQ, zostaQbym prawdziwym wariatem w kaftanie! Co bym robiQ, gdyby pan umarQ. A panamaQa? Przekupka nie wiedziaQaby, co to znaczy. RzucajV jej na kark dziecko, adziadek umiera! Co za historia!wiTci niebiescy, co za historia! Ale pan Xyje, to najwaXniejsze. Y Zimno mi Y rzekQ Jan Valjean. #To sQowo zupeQnie juX wrRciQo ojca Fauchelevent do rzeczywistoWci, ktRra wymagaQa spiesznego dziaQania. Obaj, nawet odzyskawszy przytomnoWS, niewiedzVc dlaczego, byli niespokojni i czuli w duszy coWniewyranego, co im siT udzielaQo z grozy tego ponurego miejsca. Y Chodmy stVd jak najprTdzej Y zawoQaQ Fauchelevent. PoszukaQ w kieszeni i wyjVQ flaszkT, w ktRrV siT zaopatrzyQ na wszelki wypadek. $Y Ale najprzRd proszT wypiS!! YrzekQ. Flaszka dokonaQa tego, co !rozpoczTQo WwieXe powietrze. !Jan Valjean wypiQ Qyk wRdki i zupeQnie przyszedQ do siebie. !WydobyQ siT z trumny i pomRgQojcu Fauchelevent zabiS wieko. W trzy minuty pRniej wyszli zgrobu. Fauchelevent byQ zresztV spokojny. Czasu mieli dosyS. Cmentarz zamkniTto. Nie !obawiaQ siT nadejWcia grabarzaGribier. Ten rekrut byQ u siebie w domu, zajTty szukaniem karty, ktRrej $znaleS nie mRgQ, bo miaQ jV wkieszeni Fauchelevent. Bez karty nie mRgQ wrRciS na cmentarz. Fauchelevent wziVQ QopatT, Jan Valjean motykT i zagrzebali razem pustV trumnT. Kiedy dRQ zasypano, Fauchelevent rzekQ do Jana Valjean: "Y Wychodmy. Ja biorT QopatT,niech pan niesie motykT. Noc zapadaQa. Jan Valjean ruszaQ siT i chodziQ nie bez trudu. W "trumnie zesztywniaQ i staQ siT jak gdyby trochT trupem. "BezwQadnoWS Wmierci chwyciQa go miTdzy czterema deskami. MusiaQ niejako odtajaS z grobowego mrozu. YSkostniaQ pan YrzekQ Fauchelevent. YSzkoda, Xe jestem kulawy, moglibyWmy siT rozgrzaS grajVc w podbijanego. Y To nic Y odpowiedziaQ Jan Valjean Y po czterech krokachodzyskam siQT w nogach. Weszli w alejT, ktRrV przejechaQ karawan. PrzyszedQszy do zamkniTtej kraty i mieszkania odwiernego, Fauchelevent, ktRry trzymaQ w rTku kartT !grabarza, rzuciQ jV do pudQa, odwierny pociVgnVQ za sznurek, drzwi siT otwarQy i wyszli. YWszystko idzie jak z pQatka! "YrzekQ Fauchelevent. Ywietny mieliWcie pomysQ, ojcze Madeleine! Przeszli rogatkT Vaugirard beznajmniejszej przeszkody. W okolicach cmentarza Qopata i motyka to dwa paszporty. Ulica Vaugirard byQa pusta. YOjcze Madeleine YrzekQ Fauchelevent, idVc i patrzVc na domy macie lepsze oczy ode mnie. PokaXcie mi numer 87. !Y To tu wQaWnie Y rzekQ Jan Valjean. YNa ulicy nie ma nikogo !YmRwiQ Fauchelevent. YDajcie mi motykT i zaczekajcie parT minut. Fauchelevent wszedQ do domu numer 87, wdrapaQ siT na najwyXsze piTtro, wiedziony instynktem, ktRry zawsze prowadzi biedaka pod strych, izastukaQ po ciemku do drzwi poddasza. JakiW gQos odpowiedziaQ: Y ProszT wejWS. ByQ to gQos Gribiera. Fauchelevent pchnVQ drzwi. Mieszkanie grabarza, jak wszystkie takie ubogie mieszkania, byQo norV nie umeblowanV, a zawalonV gratami. DuXe pudQo, moXe trumna, zastTpowaQo komodT, dzieXa od masQa YkubeQ na wodT, siennik speQniaQ rolT !QRXka, podQoga Y krzeseQ i stoQu. W kVcie, na Qachmanie, strzTpku starego kobierca, siedziaQa chuda kobieta i gromadka skupionych koQo niejdzieci. W ubogiej izbie wszystko byQo przewrRcone dogRry nogami. "MoXna by pomyWleS, Xe siT tu odbyQo prywatne trzTsienie ziemi. StrVcone pokrywki, rozrzucone szmaty, dzban w skorupach, matka ze Wladami Qez, dzieci zapewne zbite Y skutki poszukiwaU nerwowych !i gwaQtownych. WidaS byQo, Xegrabarz zapamiTtale szukaQ swej karty i za jej znikniTcie czyniQ odpowiedzialnym wszystko na poddaszu, od dzbanka do Xony. MiaQ wyglVd czQowieka zrozpaczonego. Ale Fauchelevent bardzo siT WpieszyQ, Xeby juX raz "przygodzie poQoXyS kres, i nie zwaXaQ na smutne skutki swego powodzenia. WszedQ i powiedziaQ: Y OdnoszT wam motykT i QopatT. Gribier spojrzaQ zdumiony. Y To wy, wieWniaku? Y A jutro rano znajdziecie swojV kartT u odwiernego cmentarza. !PoQoXyQ QopatT i motykT na podQodze. !Y Co to ma znaczyS??Y spytaQ Gribier. Y To ma znaczyS, Xe karta wypadQa wam z kieszeni, Xe znalazQem jV na ziemi, kiedyWcie juX odeszli, Xe pogrzebaQem zmarQV, "zasypaQem dRQ, Xe zrobiQem zawas robotT, Xe odwierny odda wam kartT i Xe nie !zapQacicie piTtnastu frankRw. Rozumiesz, rekrucie? !Y DziTkujT, chQopku kochany! #Y zawoQaQ olWniony Gribier. Y Na drugi raz ja stawiam. Badania z dobrym wynikiem "W godzinT pRniej, ciemnV juXnocV, dwaj mTXczyni i dziecko stanTli przed numerem62 w zauQku Picpus. Starszy z nich podniRsQ koQatkT i zastukaQ. Byli to Fauchelevent, Jan Valjean i Kozeta. WstVpili obaj po KozetT do przekupki na ulicy Chemin-Vert, gdzie jV wczoraj zostawiQ Fauchelevent. Kozeta spTdziQa te dwadzieWcia cztery godzinyw strachu i milczeniu, nic a nic nie pojmujVc z tego, co siT dziaQo. Zacna przekupka zadawaQa jej tysiVce pytaU, ale za caQV odpowied otrzymywaQa tylko nieufne, zawsze jednakowe spojrzenia. Kozeta nie powiedziaQa ani sQRwka o tym, co od dwRch dni widziaQa i sQyszaQa. #DomyWlaQa siT, Xe nastTpowaQ jakiW przeQom. CzuQa aX do gQTbi, Xe powinna byS grzeczna . KtRX nie wyprRbowaQ wszechmocnej potTgi tych trzech wyrazRw wyszeptanych z naciskiem do ucha przestraszonego dziecka:Nie mRw nic! !Odwierny, ktRry otrzymaQ juXinstrukcjT, otworzyQ furtkT sQuXbowV z podwRrza do ogrodu, ktRrV jeszcze przed dwudziestu laty widaS byQo w murze w gQTbi dziedziUca, naprzeciw gQRwnej bramy. WprowadziQ ich wszystkich troje przez tT furtkT, po czymweszli do parlatorium, w ktRrym wczoraj Fauchelevent otrzymaQ rozkazy od przeQoXonej. PrzeQoXona czekaQa z rRXaUcem w rTku. Przy niej staQa matka gQosujVca, zasQoniTta spuszczonym welonem. Dyskretna Wwieca oWwietlaQa, czy moXe raczej udawaQa, Xe oWwietla parlatorium. PrzeQoXona obejrzaQa Jana Valjean. Nic tak dokQadnie nie bada jak spuszczone oko. Potem zapytaQa: Y To wy jesteWcie bratem?? Y Tak jest, wielebna matko Y odpowiedziaQ Fauchelevent. Y Jak siT nazywacie?? Fauchelevent odpowiedziaQ: Y Ultym Fauchelevent. RzeczywiWcie, miaQ brata imieniem Ultym, ktRry umarQ. Y Z jakiej pochodzicie okolicy?? Fauchelevent odpowiedziaQ: Y Z Picquigny, pod Amiens. YIle macie lat? Fauchelevent odpowiedziaQ: Y PiTSdziesiVt. Y Wasze zajTcie?? Fauchelevent odpowiedziaQ: Y Ogrodnik. Y Czy jesteWcie dobrym chrzeWcijaninem?? Fauchelevent odpowiedziaQ: Y W naszej rodzinie sV sami dobrzy chrzeWcijanie. Y Ta maQa jest wasza?? Fauchelevent odpowiedziaQ: Y Tak, wielebna matko. Y JesteWcie jej ojcem?? Fauchelevent odpowiedziaQ: Y Dziadkiem. Matka gQosujVca rzekQa pRQgQosem do przeQoXonej: Y Dobrze odpowiada. Jan Valjean przez caQy czas nie wyrzekQ ani sQowa. !PrzeQoXona z uwagV spojrzaQa na KozetT i rzekQa po cichu domatki gQosujVcej: Y BTdzie brzydka. Obie matki przez kilka minut !rozmawiaQy ze sobV pRQgQosemw kVcie parlatorium, po czym przeQoXona odwrRciQa siT i powiedziaQa: Y Ojcze Fauvent, przyszykujcie drugi pasek z dzwonkiem. Teraz potrzebne bTdV dwa. W istocie, nazajutrz usQyszano w ogrodzie dwa dzwonki i zakonnice nie mogQysiT powstrzymaS od uchylenia rVbka zasQony. W gQTbi pod drzewami, stojVc obok siebie, kopaQo ziemiT dwRch mTXczyzn: Fauvent i jakiW inny. NiezwykQa sensacja. Milczenie zostaQo naruszone do tego stopnia, Xe z ust do ust kursowaQy sQowa: To pomocnik ogrodnika . rabarzem, nikogo. do y o i o_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AE@ crF c sGTms!Matki gQosujVce dodawaQy: YTobrat ojca Fauvent. Tak oto JanValjean zostaQ formalnie przyjTty; na nodze miaQ rzemienny pas z dzwonkiem; byQ odtVd oficjalistV klasztornym. NazywaQ siT Ultym Fauchelevent. PrzyczynV, ktRra ostatecznie zdecydowaQa o przyjTciu go do klasztoru, byQa uwaga "przeQoXonej o Kozecie: BTdzie brzydka . PrzeQoXona, wyrzekQszy tT przepowiedniT, od razu polubiQa KozetT i daQa jej z litoWci bezpQatne miejsce na pensji. Jest to caQkiem logiczne. Nic to nie znaczy, Xe w klasztorzenie ma zwierciadeQ; kobiety majV instynkt w sprawach urody; otRX dziewczynki, ktRre czujV, Xe sV Qadne, nieQatwo zostajV zakonnicami, a Xe powoQanie do habitu jest zwykle odwrotnie proporcjonalne do urody, matkizakonne wiTcej spodziewajV siT po brzydkich niX po Qadnych. StVd wielkie upodobanie do brzydkich dziewczynek. CaQa ta przygoda podniosQa znaczenie poczciwego ojca Fauchelevent; udaQo mu siT !potrRjnie: ocaliQ i przytuliQ Jana Valjean, grabarz !GribierbyQ pewien, Xe wybawiQ go od kary pieniTXnej, a klasztor dziTki niemu, chowajVc trumnT z matkV Crucifixio pod oQtarzem !kaplicy, ominVQ, co cesarskie, i zadowoliQ, co boskie. W !klasztorze Petit-Picpus leXaQa trumna z trupem, a na cmentarzu Vaugirard trumna !bez trupa; musiaQo to gQTboko !zakQRciS porzVdek publiczny, ale jakoW tego nie spostrzeXono. Co do klasztoru,!wielka byQa jego wdziTcznoWS dla ojca Fauchelevent. Fauchelevent staQ siT najlepszym ze sQug i najszacowniejszym z ogrodnikRw. Przy pierwszej wizycie arcybiskupa przeQoXona opowiedziaQa jego wysokoWci wypadek, trochT siTspowiadajVc, a trochT chlubiVc. Arcybiskup, opuWciwszy klasztor, opowiedziaQ zdarzenie z aprobatV i w sekrecie ksiTdzu de Latil, spowiednikowi brata krRlewskiego, pRniejszemu arcybiskupowi Reims i kardynaQowi. Podziw dla ojca Fauchelevent zaszedQ bardzo !daleko i dosiTgnVQ aX Rzymu. Mamy przed oczyma liWcik pisany przez panujVcego wRwczas papieXa Leona XII do jednego ze swych krewnych, monsignora w nuncjaturze paryskiej, jak on nazwiskiem Della Genga; czytamy w nim nastTpujVce wyrazy: Zdaje !siT, Xe w jednym z klasztorRw paryskich jest doskonaQy ogrodnik, WwiTty czQowiek nazwiskiem Fauvent . Ale odgQosy tej sQawy nie doszQy do domku ojca Fauchelevent, ktRry jak i przedtem szczepiQ,#kopaQ, grabiQ, okrywaQ rogoXV melony, nic nie wiedzVc o $swej doskonaQoWci i WwiTtoWci. !Nie wiTcej domyWlaQ siT swej !chwaQy niX wRQ z Durham lub zSurrey, ktRrego portret ukazuje siT w Illustrated London News z podpisem: WRQ, ktRry otrzymaQ pierwszV nagrodT na wystawierogacizny . Klauzura W klasztorze Kozeta milczaQa w dalszym ciVgu. !UwaXaQa siT caQkiem po prostuza cRrkT Jana Valjean. ZresztV, nie wiedzVc o niczym, nie mogQa nic powiedzieS i w Xadnym razie nic by nie powiedziaQa. !WspomnieliWmy juX raz, Xe nic tak nie uczy dzieci milczenia jak nieszczTWcie. Kozeta !cierpiaQa tyle, Xe wszystkiego siT baQa, nawet mRwienia, nawet oddychania. Tak czTsto lada sQowo WciVgaQo na niV nawaQnicT! Zaledwie zaczynaQa siT "uspokajaS, odkVd wziVQ jV do siebie Jan Valjean. PrTdko przyzwyczaiQa siT do klasztoru. aQowaQa tylko Katarzyny, ale nie WmiaQa powiedzieS tego. Raz jednak powiedziaQa do Jana Valjean: YOjcze, gdybym byQa wiedziaQa, byQabym jV wziTta z sobV. Kozeta, zostawszy pensjonarkV w !klasztorze, musiaQa ubraS siT w mundurek wychowanic tego !zakQadu. Jan Valjean poprosiQ, Xeby mu oddano jej dawnV odzieX. ByQa to XaQobna sukienka, ta sama, w ktRrV jVubraQ, kiedy opuszczaQa #oberXT ThnardierRw. Nie byQa jeszcze bardzo zniszczona. Jan Valjean te szmatki, weQniane poUczoszki i buciki zapakowaQ do maQej "walizeczki, ktRrV kupiQ sobie, nasypawszy obficie do Wrodka kamfory i rRXnych pachnideQ, ktRrych tak wiele znaleS moXna w kaXdym klasztorze. Kuferek ustawiQ na krzeseQku przy QRXku, a klucz od niego miaQ zawsze przy sobie. Ojcze YzapytaQa pewnego dnia Kozeta Y co jest w tym pudle, Xe tak Qadnie pachnie? Ojciec Fauchelevent, oprRcz chwaty, o ktRrej !opowiedzieliWmy tu, a o ktRrej !nie wiedziaQ, otrzymaQ i innV nagrodT za swRj dobry uczynek: najprzRd YsprawiQ muon radoWS; a po wtRre Y o wiele mniej miaQ roboty, bo "dzieliQ jV z nim Jan Valjean; na koniec, lubiVc bardzo zaXywaStabakT, miaQ tT korzyWS z obecnoWci pana Madeleine, Xe trzy razy wiTcej zaXywaQ jej niX dawniej i z nierRwnie XywszV rozkoszV, bo kupowaQ mu jV pan Madeleine. ImiT Ultym nie przyjTto siT wWrRd zakonnic; nazywaQy oneJana Valjean drugim Fauventem. Gdyby owe WwiTte panny miaQy coW z przenikliwoWci Javerta, zauwaXyQyby z czasem, Xe kiedy trzeba byQo zaQatwiS coW dla ogrodu poza obrTbem klasztoru, wychodziQ zawsze starszy Fauchelevent, zgrzybiaQy, kaleka, chromy, a nigdy drugi; ale czy to dlatego, Xe oczy, zawsze zwrRcone ku Bogu, nie umiejV szpiegowaS, czy teX dlatego, Xe wolaQy raczej szpiegowaS !siT nawzajem, doWS, Xe wcale na to nie zwrRciQy uwagi. ZresztV Jan Valjean dobrze wyszedQ na tym, Xe siedziaQ cicho i siT nie ruszaQ. Przez przeszQo miesiVc Javert nie spuszczaQ z oka tej dzielnicy. Klasztor byQ dla Jana Valjean niby wyspV otoczonV przepaWciami. Te cztery mury staQy siT dla niego caQym Wwiatem. DoWS duXo widziaQ nieba, Xeby mieS pogodT ducha, doWS czTsto widziaQ "KozetT, Xeby byS szczTWliwym.RozpoczTQo siT dla niego spokojne, radosne Xycie. "Tak upQynTQo kilka lat. Kozeta rosQa.   !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~eczy? O Jezu, umarQ! A co ja zrobiT z jego maQV? Co powie przekupka? Do czego to podobne, mRj ty BoXe, Xeby taki czQowiek umieraQ w ten #sposRb! PomyWleS, Xe wlazQ podmRj wRz! Ojcze Madeleine! Ojcze Madeleine! DalibRg, #udusiQ siT, a mRwiQem, Xe tak "bTdzie. Nie chciaQ mi wierzyS. TakV chryjT zrobiQ! I umarQ zacne czQowieczysko, najpoczciwsze pod sQoUcem! A jego maQa? O, nie, ja juX tam !nie wrRcT. ZostajT tu. adny interes! eby dwa stare chQopystrugaQy wariatRw! A swoim porzVdkiem, jak on wszedQ do klasztoru? To juX byQ zQy poczVtek. Takich rzeczy nie powinno siT robiS. Ojcze Madeleine! Ojcze Madeleine! Panie Madeleine! Panie merze! Nie sQyszy! No i rRb, co chcesz. !I wyrywaQ sobie wQosy z gQowy.Z daleka, spoza drzew, rozlegQsiT ostry zgrzyt. Zamykano bramT cmentarza. Fauchelevent pochyliQ siT ku Janowi Valjean i nagle podskoczyQ, cofajVc siT, ile tylko pozwoliQ grRb. Jan Valjean miaQ oczy otwarte i patrzyQ na niego. !StrasznV jest rzeczV oglVdaS "WmierS, prawie rRwnie strasznVzobaczyS zmartwychwstanie. Fauchelevent jakby skamieniaQ; blady, nieprzytomny, wzburzony nadmiarem wzruszeU, nie wiedziaQ, czy ma przed sobV Xywego, czy nieboszczyka, i patrzyQ na Jana Valjean, a tamten patrzyQ na niego. Y UsypiaQem Y rzekQ Jan Valjean. I usiadQ. Fauchelevent padQ na kolana. Y NajWwiTtsza Panno, a toW mnie pan nastraszyQ! Potem wstaQ i zawoQaQ: Y DziTkujT, ojcze Madeleine! Jan Valjean zemdlaQ tylko. !wieXe powietrze przywrRciQo mu przytomnoWS. RadoWS jest odpQywem przeraXenia. Fauchelevent !przychodziQ do siebie z rRwnV prawie trudnoWciV co Jan Valjean. YWiTc pan nie umarQ! O, jaki pan mVdry! WoQaQem, aX pan odzyskaQ przytomnoWS. Kiedy zobaczyQem, Xe ma pan zamkniTte oczy, powiedziaQemsobie: klapa, udusiQ siT! WWciekQbym siT, oszalaQ, zostaQbym prawdziwym wariatem w kaftanie! Co bym robiQ, gdyby pan umarQ. A panamaQa? Przekupka nie wiedziaQaby, co to znaczy. RzucajV jej na kark dziecko, adziadek umiera! Co za historia!wiTci niebiescy, co za historia! Ale pan Xyje, to najwaXniejsze. Y Zimno mi Y rzekQ Jan Valjean. #To sQowo zupeQnie juX wrRciQo ojca Fauchelevent do rzeczywistoWci, ktRra wymagaQa spiesznego dziaQania. Obaj, nawet odzyskawszy przytomnoWS, niewiedzVc dlaczego, byli niespokojni i czuli w duszy coWniewyranego, co im siT udzielaQo z grozy tego ponurego miejsca. Y Chodmy stVd jak najprTdzej Y zawoQaQ Fauchelevent. PoszukaQ w kieszeni i wyjVQ flaszkT, w ktRrV siT zaopatrzyQ na wszelki wypadek. $Y Ale najprzRd proszT wypiS!! YrzekQ. Flaszka dokonaQa tego, co !rozpoczTQo WwieXe powietrze. !Jan Valjean wypiQ Qyk wRdki i zupeQnie przyszedQ do siebie. !WydobyQ siT z trumny i pomRgQojcu Fauchelevent zabiS wieko. W trzy minuty pRniej wyszli zgrobu. Fauchelevent byQ zresztV spokojny. Czasu mieli dosyS. Cmentarz zamkniTto. Nie !obawiaQ siT nadejWcia grabarzaGribier. Ten rekrut byQ u siebie w domu, zajTty szukaniem karty, ktRrej $znaleS nie mRgQ, bo miaQ jV wkieszeni Fauchelevent. Bez karty nie mRgQ wrRciS na cmentarz. Fauchelevent wziVQ QopatT, Jan Valjean motykT i zagrzebali razem pustV trumnT. Kiedy dRQ zasypano, Fauchelevent rzekQ do Jana Valjean: "Y Wychodmy. Ja biorT QopatT,niech pan niesie motykT. Noc zapadaQa. Jan Valjean ruszaQ siT i chodziQ nie bez trudu. W "trumnie zesztywniaQ i staQ siT jak gdyby trochT trupem. "BezwQadnoWS Wmierci chwyciQa go miTdzy czterema deskami. MusiaQ niejako odtajaS z grobowego mrozu. YSkostniaQ pan YrzekQ Fauchelevent. YSzkoda, Xe jestem kulawy, moglibyWmy siT rozgrzaS grajVc w podbijanego. Y To nic Y odpowiedziaQ Jan Valjean Y po czterech krokachodzyskam siQT w nogach. Weszli w alejT, ktRrV przejechaQ karawan. PrzyszedQszy do zamkniTtej kraty i mieszkania odwiernego, Fauchelevent, ktRry trzymaQ w rTku kartT !grabarza, rzuciQ jV do pudQa, odwierny pociVgnVQ za sznurek, drzwi siT otwarQy i wyszli. YWszystko idzie jak z pQatka! "YrzekQ Fauchelevent. Ywietny mieliWcie pomysQ, ojcze Madeleine! Przeszli rogatkT Vaugirard beznajmniejszej przeszkody. W okolicach cmentarza Qopata i motyka to dwa paszporty. Ulica Vaugirard byQa pusta. YOjcze Madeleine YrzekQ Fauchelevent, idVc i patrzVc na domy macie lepsze oczy ode mnie. PokaXcie mi numer 87. !Y To tu wQaWnie Y rzekQ Jan Valjean. YNa ulicy nie ma nikogo !YmRwiQ Fauchelevent. YDajcie mi motykT i zaczekajcie parT minut. Fauchelevent wszedQ do domu numer 87, wdrapaQ siT na najwyXsze piTtro, wiedziony instynktem, ktRry zawsze prowadzi biedaka pod strych, izastukaQ po ciemku do drzwi poddasza. JakiW gQos odpowiedziaQ: Y ProszT wejWS. ByQ to gQos Gribiera. Fauchelevent pchnVQ drzwi. Mieszkanie grabarza, jak wszystkie takie ubogie mieszkania, byQo norV nie umeblowanV, a zawalonV gratami. DuXe pudQo, moXe trumna, zastTpowaQo komodT, dzieXa od masQa YkubeQ na wodT, siennik speQniaQ rolT !QRXka, podQoga Y krzeseQ i stoQu. W kVcie, na Qachmanie, strzTpku starego kobierca, siedziaQa chuda kobieta i gromadka skupionych koQo niejdzieci. W ubogiej izbie wszystko byQo przewrRcone dogRry nogami. "MoXna by pomyWleS, Xe siT tu odbyQo prywatne trzTsienie ziemi. StrVcone pokrywki, rozrzucone szmaty, dzban w skorupach, matka ze Wladami Qez, dzieci zapewne zbite Y skutki poszukiwaU nerwowych !i gwaQtownych. WidaS byQo, Xegrabarz zapamiTtale szukaQ swej karty i za jej znikniTcie czyniQ odpowiedzialnym wszystko na poddaszu, od dzbanka do Xony. MiaQ wyglVd czQowieka zrozpaczonego. Ale Fauchelevent bardzo siT WpieszyQ, Xeby juX raz "przygodzie poQoXyS kres, i nie zwaXaQ na smutne skutki swego powodzenia. WszedQ i powiedziaQ: Y OdnoszT wam motykT i QopatT. Gribier spojrzaQ zdumiony. Y To wy, wieWniaku? Y A jutro rano znajdziecie swojV kartT u odwiernego cmentarza. !PoQoXyQ QopatT i motykT na podQodze. !Y Co to ma znaczyS??Y spytaQ Gribier. Y To ma znaczyS, Xe karta wypadQa wam z kieszeni, Xe znalazQem jV na ziemi, kiedyWcie juX odeszli, Xe pogrzebaQem zmarQV, "zasypaQem dRQ, Xe zrobiQem zawas robotT, Xe odwierny odda wam kartT i Xe nie !zapQacicie piTtnastu frankRw. Rozumiesz, rekrucie? !Y DziTkujT, chQopku kochany! #Y zawoQaQ olWniony Gribier. Y Na drugi raz ja stawiam. Badania z dobrym wynikiem "W godzinT pRniej, ciemnV juXnocV, dwaj mTXczyni i dziecko stanTli przed numerem62 w zauQku Picpus. Starszy z nich podniRsQ koQatkT i zastukaQ. Byli to Fauchelevent, Jan Valjean i Kozeta. WstVpili obaj po KozetT do przekupki na ulicy Chemin-Vert, gdzie jV wczoraj zostawiQ Fauchelevent. Kozeta spTdziQa te dwadzieWcia cztery godzinyw strachu i milczeniu, nic a nic nie pojmujVc z tego, co siT dziaQo. Zacna przekupka zadawaQa jej tysiVce pytaU, ale za caQV odpowied otrzymywaQa tylko nieufne, zawsze jednakowe spojrzenia. Kozeta nie powiedziaQa ani sQRwka o tym, co od dwRch dni widziaQa i sQyszaQa. #DomyWlaQa siT, Xe nastTpowaQ jakiW przeQom. CzuQa aX do gQTbi, Xe powinna byS grzeczna . KtRX nie wyprRbowaQ wszechmocnej potTgi tych trzech wyrazRw wyszeptanych z naciskiem do ucha przestraszonego dziecka:Nie mRw nic! !Odwierny, ktRry otrzymaQ juXinstrukcjT, otworzyQ furtkT sQuXbowV z podwRrza do ogrodu, ktRrV jeszcze przed dwudziestu laty widaS byQo w murze w gQTbi dziedziUca, naprzeciw gQRwnej bramy. WprowadziQ ich wszystkich troje przez tT furtkT, po czymweszli do parlatorium, w ktRrym wczoraj Fauchelevent otrzymaQ rozkazy od przeQoXonej. PrzeQoXona czekaQa z rRXaUcem w rTku. Przy niej staQa matka gQosujVca, zasQoniTta spuszczonym welonem. Dyskretna Wwieca oWwietlaQa, czy moXe raczej udawaQa, Xe oWwietla parlatorium. PrzeQoXona obejrzaQa Jana Valjean. Nic tak dokQadnie nie bada jak spuszczone oko. Potem zapytaQa: Y To wy jesteWcie bratem?? Y Tak jest, wielebna matko Y odpowiedziaQ Fauchelevent. Y Jak siT nazywacie?? Fauchelevent odpowiedziaQ: Y Ultym Fauchelevent. RzeczywiWcie, miaQ brata imieniem Ultym, ktRry umarQ. Y Z jakiej pochodzicie okolicy?? Fauchelevent odpowiedziaQ: Y Z Picquigny, pod Amiens. YIle macie lat? Fauchelevent odpowiedziaQ: Y PiTSdziesiVt. Y Wasze zajTcie?? Fauchelevent odpowiedziaQ: Y Ogrodnik. Y Czy jesteWcie dobrym chrzeWcijaninem?? Fauchelevent odpowiedziaQ: Y W naszej rodzinie sV sami dobrzy chrzeWcijanie. Y Ta maQa jest wasza?? Fauchelevent odpowiedziaQ: Y Tak, wielebna matko. Y JesteWcie jej ojcem?? Fauchelevent odpowiedziaQ: Y Dziadkiem. Matka gQosujVca rzekQa pRQgQosem do przeQoXonej: Y Dobrze odpowiada. Jan Valjean przez caQy czas nie wyrzekQ ani sQowa. !PrzeQoXona z uwagV spojrzaQa na KozetT i rzekQa po cichu domatki gQosujVcej: Y BTdzie brzydka. Obie matki przez kilka minut !rozmawiaQy ze sobV pRQgQosemw kVcie parlatorium, po czym przeQoXona odwrRciQa siT i powiedziaQa: Y Ojcze Fauvent, przyszykujcie drugi pasek z dzwonkiem. Teraz potrzebne bTdV dwa. W istocie, nazajutrz usQyszano w ogrodzie dwa dzwonki i zakonnice nie mogQysiT powstrzymaS od uchylenia rVbka zasQony. W gQTbi pod drzewami, stojVc obok siebie, kopaQo ziemiT dwRch mTXczyzn: Fauvent i jakiW inny. NiezwykQa sensacja. Milczenie zostaQo naruszone do tego stopnia, Xe z ust do ust kursowaQy sQowa: To pomocnik ogrodnika . rabarzem, nikogo. do y o i o_Goo(_<(rkP\)`nk&k{AgB@k0k{AAN@((PP p@  BP*Jp|v@@@@@@@@@@ P @@@@@ pp ` p @pp(H @p @@ppppx @@@@```` @@@@ <B@< PPP8DD88DD<`DDDl8DD8 8DD8 p@  xDDD((( UUUU""HH00HHD( @@@@@ @@@@@@@@@@pxxppxxpp0@@@@@@p`pp@@@@@@ ` ppxxp@ @@@@@@0xPPP DP PPPP  @ @@@@@@@  @@@@@@@ P 10088xX81`  ? 3 3a3  3?8 ` ` `000``00aa 88c0``| 8aLJ{p8'X"0   0D"#!"bDp8'X"0" " " ">@PD0&0  ` `" P0 !!!#"D A ? """`" ""`"!@@  ?@@@@ 1IIIII T T w$$$$'II$I I I I @@@"@"@"@IIIIII1$$$$$$$wIIIIII$>8B@A@@@@@`@@@ pp pppp pxt p@   @0`@ 80000000p0q?1cox`@p?0 0 s 3 3 3 3 s813? < 8L 1qfsfsϏ<~pa{000000 D$ $$ 0pX$ (0 !` L& p 8`$ $'$`$ $$Dn& 8?@ x8H8 7 @ N' ~ ?@@`p0LF@@P`@@x  @@HH Ppp  @ p@  pp@ Ppxx8DD88DD8  @@0`@`` 80000000p0q?1cox`@p?0 0```f0f0f0f0f8s 3 3     c80008f;`8@ `D?,(!0B 1 !"D"4"" @`87 `0BBBBBDap0 A!`` 1""""""""BFG0PPxPpp PPP `0```acfjsa``@0 ``a!  000000` `0`00  00``0  ```B`F`d`,`(```00000000000``   ``0!`?~       ` ` ` `  ` ` ` ` ` `00@0A0A`!"2@` !CC0C ````  `   `000000`~0@  π|~88|=><<<<<<<<<<<<<<<<<<<xx||<|<|xaCCG>p{3>|> 8<< |<<<<|<<<<~~?xp0`p88p?>x8pp`0`@<<xppp  8p<8p00=>0888xxx|<?0@p