.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBAHٟHYHdAD dT,0Q 4 4:9Q 4 4:N8Q 4 4: S 4:8  0S`H`hH`/.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBA 0Uih7 RUD@ 0X@ q`PUUQ HAptbd5Q1QUUQl)`D` P@ @I Hps'6FTQE%In@p`P+5@;7g;#Oh(qF&PRQ oOwww.a$PcWЏ`^&'_ ?dP@*Q?piIp`5SQUEU`ߖ_p`_c~P?@G@FTtU4b_`dHpw6fP0;UhGsPpIwrF@TPAUE@?c@`@wGfaUP ?Ph`tp@ff1UU$b!o{׀(2?ulB_a{%aQbrf>)< ^ 5~C?B{A H7p6 `^Q5UU@IFtrdUQE@??faUR0U?@)A)(wJfZS00%1[1F!wpfU!U UU4AwwGf~_ @DwfaS#P`@A0PU@k_ ! T?2ifa$UEDQ$!?^%^?#I@hwttFbBEqA  wBd@Q@biq_TR0BC?ww??QbTUBU4$??dQC!?ۙA_swwbE3_Ai~$_~`1P0S$I`QiÆqw 6UT'@i `h`GGGf&A%`iݑhHq#FF]E$E~a Iqi!GOETHH#`P1a C@q@81b@r6F0`ffPFR??01?HB*i8btwa79*Q@ _ TPp#```0w%FS ?`0660SS R8 DqF6 Qy@`p?TPU4q? ~@  7 _0\/zz @0H??*kp3$$$$RSSC4FF%RteC4VG%RddC455%BBBBX=RJZ9gs{X=LJZ1gs{gCClC)C] 𵆰KN$kIHRR!B!GOys@-h$U`!!4, W@  7B  ?' xG 7(9"HBa8dI# h@C8!> - @'% x 7 / ' L '` h #@ Hx( GhCXC C2C J'PhR{3:3z;@* 9+ѐpGhC񵂰 )Hh.8PCpR(0 9 B %($EHh( "B"1# .1o0:0z!@4B Hh ))IBIIIBIIAG1hCHIh h`B@@#@Oi#B i1a)ۉ HaaI ` !@CpGhCCC!"R( KR(HQ1B !HpG0  #GK *KK#A#CETS0 \ ,!!1BCR0(۰pG0*A A"I2 "HpG@I" pG@NhH1iCA@@ 0a xA(h (ya` h 7B  ?'! 1@#BHМC` GC "JI# h@#[B EHpEI hO#'<pK $x#Cp"Cp8< $Qx9K!CQph !#B!`4I`4I3IMH`$] h`!!4,*L C8a!Lhi@Hhh (ڠ!I!IXH` 8@H8@$( 2`!4 ,L C I  IMGC2lCC `8` $M/`U/ HC(a/ / ` Ӯh/ѰI/IX` @/(/ H @O8CGC h`` G G Oh 0*2Rh"B"]GCK"hB"%0NGCB828!RGOFFONwith RONOFFSLOWMO5min10min30minOFFIIIIIIIIIIIIIIINormalTurboCrapProtGBAGBPNDS1P2PLink2PLink3PLink4PBlackGreyBlueNoneYellowGreyMulti1Multi2ZeldaMetroidAdvIslandAdvIsland2BaloonKidBatmanBatmanROTJBionicComCV AdvDr.MarioKirbyDK LandDMGMGBSGBCGBAGBAuto Goomba Pogoomba ' I" ;`AHx('@I XhF? @HAIx XiFhFiF" F;O @ 2 2 > GPowered by XGFLASH2.com 2005uChav2.2 on wC`C`B autofire: A autofire: 2`Controller: Display->Other Settings->Link TransferSleepRestartSave State->Load State->Manage SRAM->Exit Q" 6h:H;Ix X:hFiF 8H8Ox8:XhFiF 6L7Ix X6hFiF x4I X4hFiF 4H4h :XhFiF y0:XhFiF /H/x:XhFiF /H/hhFiF G Other Settings(`VSync: _`FPS-Meter: C`Autosleep: `EWRAM speed: 2Swap A-B: Autoload state: (Goomba detection: PaGame Boy:  " HIh XhFIiF 7HIx XhFfOKBa  @&60`.CH p ;pAH[#  >Np00Xp!000pp@;p#C3H&1H1A1HA(1%H&V f>Й(`]0 Z&v  # 06N<,$$ 4D=- Hh. 47?/ JGgCTCC brac#\T3:рpG H!I LhB 8hB <`x`Gg1W!"Cxx;Cx?;Cx?;CY02*ۀpG e") |"* wZ'?рG Write error! Memory full. Delete some games.1K1Oh#[<f'BC#fB7B+) #[B 5 (92>.'C.`h`=- 9*d'C'``` I02 `!Ip02B @I9 GCg^)2:p01ypG "S!H9 !7< 9< !7< }9 79 G00:00:00 - 00/00kKCIh h&1+AL! + + h)89B)) !`  Y'# ` B )"B" 0 1_Bѡh7  &.ѽB  i"2 D/"3 =( ("B" 0." )7 (" H` `GCgPush SELECT to deleteSave state:Load state:Erase SRAM:CKL(#[30 g``Hh`Hh2`HOx(8I Hh1.1"8NGg0CPCuCgCTC LjF ` (ќG  "! h-!h8BH ` 8@jF (H8@C #L!:#k LjF `  @"! h("! h 8@jF H8@GgCd#C% I NBh3B1` *I `GgCIh" J)0% )>hI`GgCH#h@pGlC( Hh/jF!(HhGPCTC(јG ") O#!";HhjF!v( "!6( g Saving.gPC(4! N(-h()!D("#[M0"#K!I H631!"H`!8Gg0!HKJ?"!GgA(< Hx8Hhw! ! -hB "RIH<// "Ah J00""RIH"GdCPCHx"Hh-jF! (hBE"R I HjF!8(zGdCPC  .MiF(`(G @&h%(B(!{%mH5hB#[B I") `%5<- M"!(h)h8BH(` 8@iF ( H8@CpC ROM not found.I(IjF! ("L#[0" IHhqHhHqHIx xCI x CI xICqHxHhO`/"! #[0"Gg0g8\_C(C_dCPC(!jF! (Jy`Ay J`y Jp!@ Jp!@ J#pI@@ pG8\_C(C_&O(C !I%=p70BjF! Z(L#[0"IHJhqHhHqHxqxyCq/`"! #[0"Gg0g8\_CC8O8J9j `%3L.S][D/7>W S BՉ-63CCBiсщ) щIaZ %KB$H!!с!C P CKBH!KBH!KBPh(Е`h(Аh8`HH8bH#CpG!`Q`сQ`gC @0&@  HKhB Hx( H! I CII#CpGC0vC CB0ӄFR) xp@Iу:Ӱɸ:Ұ 2 p Cp p p xpI@R`FpG CCXPpGR\TpG/Y@P@ KRB#BBRB[AB Z@P@Y@pGGGGG G(G0G8G CфF0 LC+@# @pB0`FpG xpI[*pG2x+ x1p2+pG/KRB#BBRB[ABpGFCˀ  xx[IR gFpGFRp@: C C  :ӁTR`FpGxG0`B @ @   !QR B0`BaB/F C ӰL;C+@рҰ xpI@+ R`FpG p@R`FpGxG--N< \/ Divide by zero///4 ,P$PP //38//1e "" \  /\ \$/< }Ϡ0\ }Ϡ@\  @0}ϠP\ // XTS4xVͫ0 FhnzZ~h2 0;.Yk  RT;h;h;h;;;T; T; = = =<<<<<===<<<<<<" =l=H=T; O-<04 +**)HAIB*@/@GPO|xt,`- .{H x@@44P,T(X$\ㄔGO 2 ZB^?O/pD-逡$ b(`4@ 0 PPQ0S$pD/XCP ` w9`9@9,C BB4Cx0@P`x404x40x4L-`ጠ匰Z @O PPQP$T0IE?@  L/xxxx h>P`@: ;;,'t,C2\+phà`àbàcàdàeàhàiàlàmàpàrà`sàtàu` àxàyà|à}ààà`bcdehilmprs`tu` xy|}wxFFFG8GhGGG H(??(@@(AA(B?(M3"o{3"o{3"o{3"o{UUUUUUUUUUUUUUUUUUZJZcUUUތk)ZcZJggU F%)YZJZcޢBk{URZJ!1sJ!!scR)祥{))Bu)ksJ!!scR)祥{))BތZsJ!!kkcB{))BȐPDBRRRRZZk{!BRZ{9RZ{9RZ{9Zk{!Bε!)99JZ9ﭥkZZB猥BRkRRRBZޜkf!BRUURBΌZR>sB3 wx#5 ZM`) UUUѩQH%GGM[jcBs{!%   @h*>` ; 8L 50@  ,$ /P-"P-p???????-???/@-L =@P 1 @@@0S@/0S@/                  @-BJRZbjrz "&.B1.07, T\ 0P@0/P00/$0/  R 0/޼ DP`l  0܀P:O-@PB A  ᠀堐cp@DA`PPP` \ EX P: O 0@-S"I 0  \0 Π0 S( 000 Q@@Ao 0!CexV4-$2X$QP$? @P,,0 R :Q0A 2 --N< \  Divide by zero!"!!"!"!!""!!"!""""!"!!""!!"!""""!!!!!!""""!"!!"!!!!!!!"!!""!!"!!!!!!!"""""!!"!!!!!!!!!!!!!0CFGNINTENDOxG[?xGbxGDxG\?xGZxGxG\xG xGxGxGexGxGqxGxGXTW@XTW@XTWXXTW$ %Ƞ B.瀀XTWX XTW2T12@XTW21TE112@XTWX\ကXTW0@2#D#@XTWČ~ B. B.XTW'1p2#!2XTW%Ƞ +LကXTWXE XTWe\2T12eT@XTWe\21TE112eT@XTWTXကXTW0L2#@#L@XTW$ PI@XTWhXTW$ &Ƞ B.瀀XTWh XTW2d12@XTW21dF112@XTWhlကXTW0E@2#@XTWXTW'1p2#!2XTW&Ƞ +LကXTWhF XTWfl2d12fd@XTWfl21dF112fd@XTWdhကXTW(0d@2E@XTW@HXTWxXTW$ 'Ƞ B.x XTWx XTW2t12@XTW21tG112@XTWx|ကXTWD QDR T"@ 22#1@XTW@T 2231@XTW@HXTW'1p2#!2XTW'Ƞ +xLကXTWxG XTWg|2t12gt@XTWg|21tG112gt@XTWtxကXTWD$ 2@XTW@HXTW|XTW$ 'Ƞ B.xG XTW||倀XTW'Ƞ + 212  B.XTW'Ƞ + 21@112  B.XTW'Ƞ B.XTW12@XTW@HXTW|'1p2#!2XTW'Ƞ +xGLကXTW|@|倀XTW2D12@XTW21DD112@XTWLကXTW22#@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTW'Ƞ +X\ကXTWXP@XTWT%T@XTWT&T\@XTWTP@XTWT'T\@XTWTP@XTW'Ƞ +TXကXTWT$T@XTWh`@XTWhd@XTWhd@XTWh`@XTWhd@XTW'Ƞ +hlကXTWh`@XTWd%dl@XTWd`@XTWd&d@XTWd'dl@XTWd`@XTW'Ƞ +dhကXTWd$d@XTWxp@XTWxt@XTWxp@XTWxt@XTWxt@XTW'Ƞ +x|ကXTWxp@XTWt%t|@XTWtp@XTWt&t|@XTWtp@XTWt't@XTW'Ƞ +txကXTWt$t@XTW% 'Ƞ B.瀀XTW%'Ƞ B.瀀XTW& 'Ƞ B.瀀XTW&'Ƞ B.瀀XTW' 'Ƞ B.瀀XTW'Ƞ  B.瀀XTW PI@XTW@H$ 'Ƞ B.瀀XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTW'Ƞ +LကXTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW'Ƞ +$L02!2XTW$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW'Ƞ + (!$@02!2XTW(!$@02!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW'Ƞ +$LT02 2#!2XTW$@T02 2#!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW'Ƞ + 2##?$@2# 2#D1!2XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW'Ƞ +2L1XTW2@1@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW'Ƞ +0L41XTW@1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW'Ƞ +0L1XTW0@1@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW'Ƞ +$ T02 2#!2XTW$T02 2#!2@XTWg XTW|Ě -,XȌ,Ȍ|ĊTXXTW XTW -XTWa XTW%|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$L02!2XTWI|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWXTW@H|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -XTWXTWXTW I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Qf  -XTW (!$@02!2XTWI XTW|Ě -,hȌ,Ȍ|ĊdhXTWJ XTW XTW&|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$LT02 2#!2XTWIOhXTWXTW}XTW 2##?$@2# 2#D1!2XTWI& $ XTW|Ě -,xȌ,Ȍ|ĊtxXTW%( $ v뀀XTW'|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW2L1XTWI |(!|02 "2XTW' -@XTWČ$  B.XTW0L41XTWI( LXTW|Ě -,Ȍ,HȌ|ĊL0P ;XTW%( oLကXTW@XTW  $|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q8 XTW0L1@XTWI0s|(!x02 "2XTW|t倀XTWČ +LXTW|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -H@H$ T02 2#!2XTWI80O- ģij,F.  !#RO/#>5:5`   h/<<3   4# R $# ,/  /"P" R" B4 4@ FxGQEĊQEĊ x ĊG @ĊQEOĊ$ P P@ $ @: $  vR $ $@ H  P  X ` @ I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWPFPFh>P01// \J" 3--:--. .:::::::.TA`AlAxAA:AAAAAAAAA:B B,B8BDBPB\B:::::::::BBBBBBBBBBBBBBBB@56d6677:477778::::::::::-::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: \(UWQL \UWQLRead from OAM. Wrote to OAM. \J2--:----:::::::-<@H@T@`@l@:x@@@@@@@@@:A AA$A0A  ˌ  ˌLT!L t >  ˌ  +xxxxSNtuuh>Ix^Z!`@@&9_9_9_9_`?DDDD@ D H L P T X T X  PO4OdO::::(;|;;;-<;:: v  (;=L<$<!Q@-U@ nO4rOP$ P$ P$ P$ P$ (;<<: 9: =0=:+ P CSv(;\=;;?(;=<:(;=::C9@-0<<<<8$@DA$HLI -$@DHL$T?99 0Px h8Tx0`|  P 8Lt@`4PhH 4 ` |       8 P l        4 P |        @ X t       $ @ X t       <X p0\(<Pdx @l4p$`(\$THH0Lh ,Hh(Dd0d<l (ldlBDTl$ X h P$     !(!d!!!!!0"X"""""#<#T#### $ $$$$:::::::(::::8 ;;D+bkGG@@>BEoE>B>RG>Uff s nٙgcnܙ3>CLAS NEDZNICY2 003 HCopyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. 1͑>$Pp>a>&>>#ͪ1>Vu͔!̓> (Om '  /  Ͷ   ̀>>xE>@A>>@B! 6# x G88888>> >>> #v(L Vw cog _ 9W -O G M< >Om B< >ON B B> B#(((%#(&(0($0͏B B7B@7BͪBjB@B@jB#= >O B#< >O B!>w# !6# 6#6# ! e" !0" !@ " ~B~B~B<$<$~BfZB~!>P"">">w!>""̓ !>LT]RO >G@( A(A **** L=L !>LT]RO}o|g>G@( A(A :::: L=L  L =O  G| 8 `8xG   L  { G=G|   G|  G L  !>>}|!@}|e !%*Gx(*v*Gx(*OG> > >>!'w}|!@}|ͤ e =G|  ͤ(e >( e > G|  e >>( ogog#F+Nx<(+x og#} #}|!@}|<ogog@ B} =T]og} |(6+} +}|!@#F+Nx<(x(}|<ogog~#~############~+~+~+~+~+~++~ +F+N+~+ng@* x $(͍ (͍ ($(%!@6>$$(!@6>$#(!(= y#!y(  yͶ  #O># y(*(/(4(8(<(@(D(H(L !P !` !p@!8!0!(! !!!!@( A(A ~/" !J !%!v*Gx(* G<8ͤ(e >>7 >˜ ˜ ( e >7 =>G!x(^#*Oy(* y!(!( !ʼ R df!R \!W!R_y(=RG@( A(A """"  T]  RG@( A(A """"  T]   @( A(A """"  T]  > >A! y( >""" N"O">og> >A! y( *GN 0*GO (* >oge G|  > >A!   # ogWoXgo&T]))))))))@@* x !6# x !V#z(9~ #~#_ #F~8#GN#~#O͏V#z 8)F#4zW{_F#4 Q z__F##4 Q z__V#z 8)F#4zW{_F#4 Q z__F##4 Q z__x(7`i`UOVG0 y T])))))@i`UoVgy Oi`))))) @ k&))}o ! {(8=xw#wyw#wˇ@@>@>GHI!`>" " !@6# ! 6# !><>(!< <(w#   w#  (,>O!`>" x >" x `>" x >OL> /7G>/Gx>0(>>$ x >$@( A(A @(D ɇƀhiA * >hiA * >h@iA * ɇƀjkA * >jk@A * ==|================<=======<===<===<=<==<=|=<!(>""## ͊K! ͱ6# _!ͱ6!`zͱ" G> ͱhj!ͯͯͯͯͯͯͯ\8x>!'w!SoTg((}!A|1}!M[GYoZg}Q|R!O6qQoRg# M>O!~w>0>MwD ̓@>O@o@gd>Od>O!@O@GoO!@O@Go>h@i >@D8LO_( !O~=_wM>O!@*fo>!hw!D .AN .isrsrsrsrsrsrsrsrsrsrsrsrsrsrsrsrD !M*fo@* x > "  = @D0D8@@L  &###bkG#G#G#Gx<=w#w#w#wbk###w#w#w#w6#6#6#6~w#~w#~w#~w++~w8G#~wG#~wG#~w++~###RRR@@D@EEEEuT\P\࠮⎊.興*Ϊ ꬪ]QwwUw :(**2**Ht@EutTTTT *ʪ ..*.@2**2**2 )*:"0*(* NJN .( wuUw@[RSRK ʪMI @@]U]Q]@gUWTW࠮⎊.興*gUGDG슈 ꪪ 8(+83*+t@Euu@@D\T((+0+*+ 0((3**3 (@nBNJ.wQwEwwuWq@YTUUU@@8 # #"; ݕ]pPPPp %%% " """":@XTTTTwuWq@YTUUU@@HPSRRSꪪꪪRRR@@D@EEEEuT\P\࠮⎊.興*Ϊ ꬪ2**2**2  .*.(.@t@Euu@@T\P((+0+*+ :**:***wTwAwtTTTu@@@; wuWq@YTUUU@@8 # #";@jJJJ.@NJJJN @UUUU]@@E]U@@@wQWUWwuWq@YTUUU@@U]@jJJJ.@JJJJN wTwAwtTTTu@@@QWUWPWgQWUW*@  PPP/ HHHJH bS"@@?;?bS"@@}%@ ee!??~@|A@@> PpPP?h  A`B$`@@FF@FF 4 (`? 80   @@@@ D((|DD|аpPVuDDDw'DwUUUU) `PTPT .@lJHH(쪪`wQRTwwQRTw@, @3RSR%-%JNHHꪬ **:(+*+:*;":!  DDDUR pPTPT EŀUUUUwD pPPPPdjjLH@@@"媪@ PPT&B$ $TTRࠠtDEuEEERptPtBDAEEEuD\T\rD@tt@wg®jHJJJJPXT  A]@@@@@@@@@@? ?((((((((08 (D))O}FF@Vf 4 (`$C@@ H`  /B@ @VWXYyQDUP" QpP PpU)*TsRzUk@UaJI U U 0tU@)AEJ*UR UUSUrUb`_U0 F H0/Po`?@ @0 HY AE}!:UV%@ (70@?**W@``0耢|EUU  UU @@>8'X B'BE%B) *UT(Q"UUU@?@|<$8R@?~*3-@?r P ǎ 8<9x?`|>`@@@?0xp <"  <p AHqH9qqqq |@? ? ,|JJUU U@U` @P̴*`"  `UT ? ? %Bw H08@ <C *@??8U pra t"Àc,B@? H   @((  p``Hp?$<8x<000p<!p``pp``pgcgc~dX  H ? d`(@P? )@ Y?L;B3P!P1@1D;%:?8D8lšd|>nv1f<M6c`aI>7&=)111))cUTTTS|b\Y?p&p P0 8D8>|>1Ο|       !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~G,bG,G,bG,G,bG,G,bbbbbG,bG,bG,bG,bbbbbG,bG,bG,bG,bbbbbG,bG,bG,bG,bbbbbG,bG,bG,bG,bG,bG,bG,bG,bG,bG,bG,bG,b _ _ _ _G,bG,bG,bG,bG,bG,bG,b::>            ;>      ;  ; ; ^>  ] ~ ] ~ ] ~ ^ ^ ^9 ] ~ ~;  ;  ;       > > > > > > > 8  ~           \ z z z z   >  >   ^7  ^7  ^7  >  >  zz5 $5$ ~ ~  ~ z z >> ~ >  >  >  > > ^ ^ >   5   5   5   5   5  5 ;  5 $5$ 5 $5$ 5 $5$ 5 $5$ V V W8~$u 4$5$$4$5 5$ 4$5$$4$5$5$$5$xx4$5 5$ 5 5$4$=5$4$=5$4$x4$x4$= = =5$=5$4$~3$4$4$= 3$4$4$^ ^ 4$4$3$W3$W3$^ 3$^ 3$::< S$ ~3$ ~3$ ~3$:3$T  = =  ~ ~ 2$3$2$3$2$3$= 2$W W W 3$ ]2$S$2$S$2$W 2$   S$S$2$< 2$< 2$ 2$91$2$1$2$1$2$0(1(1$2$0(1(1$2$0(1(1$2$0(1(1$2$2$1$2$2$1$2$2$1$2$2$1$2$0(1(1$2$0(1(1$2$0(1(1$2$0(1(1$2$2$1$2$2$1$2$2$1$2$2$0$1$0(1(0$1$0(1(0$1$0(1(0$1$0(1(0$1$0(1(0$1$0(1(0$1$0(1(0$1$0(1(0$0(0(1(0$0(0(1(0$0(0(1(0$0(0(1(0(UQ$40$0(40(0(40(/(0(/(0(/(/(0(0( 0(/(0(/(0(/(T/(T/(t/(t/(P(/( /(8< t/(!O(/(/( O(< t$y/(o$o$X$yS.(/(S.(O(.(O(.(O( .(N(o(.(.(N(.($.(N($.(}.(o(N(W$.(SM( !N(s$N(< N(7 -(6M(M(7M(!M(n( M(RM(RM( n(sM(!Rs< M(M(M(R!M(< M(xRM(6%M(w$L(6$L(!M(L(!M(L(!M(L(w$L(w$L(w$L(w$L(L,!M(L(L,!M(L(L,!M(L(L,!M(L(L,$L(L,$L(L,$L(L,$K,L(L,M(K(L(K,L,K,L,K,L,K,L,K,L,K(L(K,L,K,L(K,L,K,L(K,L,K,L(K,L,K,L,K,L,K,L,K,L,K,L,K,L,K,L,K,L,K,L(K,L,K,L(K,L,K,\ K,5\ J,K,%K,5J,K,J,K,K,50!J,K,0!K,5J,5K,J,K,J,5J,5J,5J,J,/!$J,5P!J,5$J,5k,Vk,5J,5J,k,5J,55I,%j,p!I,4qI,%J,I,(I,%j,5I,UI,|I,4$I,4I,i,4I,4I,v%I,Ui,;I,4$I,N!I,i,!I,pI,4I,O!U[ I,4: I,I,4i,:p!i,4I,4N!H,4(H,!$H,4!H,4H,4N!H,4N!H,4N!H,4N!H,H,(H,H,(H,4o!H,4(H,4N!H,4N!H,4N!H,4N!H,4(H,4(H,4(H,4(H,4N!H,4N!H,4N!H,4N!G,H,(G,H,(G,H,(G,H,(G,H,N!G,H,N!G,H,N!G,H,N!G,H,(G,H,(G,H,(G,H,(G,H,N!G,H,N!G,H,N!G,H,N!G,bMG,bMG,bMG,bMG,H,N!G,H,N!G,H,N!G,H,N!G,bMG,bMG,bMG,bMG,H,N!G,H,N!G,H,N!G,H,N!G,bMG,bMG,bMG,bMG,H,N!G,H,N!G,H,N!G,H,N!G,bMG,bMG,bMG,bMG,H,N!G,4N!G,8h0G,88h0fVG,u^8h0u^oIG,u^oIG,88G,3V{fh,^{nEG,3VM{h0u^jG,u^{NE43VMG,3VMG,3VM{G,TZ{84bNE4{Q =h0boIG,3Vbh0b{QG,b{QG,{Q =h03V{f0bNE0u^{oEh0b{Mh0TZIG,bMG,bMG,u^{oEG,3V{fh,b{-Ah0UZQ{h,fMG,3V8h0oNEG,oNEG,UZQ{G,u^4G,80h0G,48h0G,oNEG,oNEG,oNEG,oNEG,48h0G,3VbG,3VbG,3VbG,oNEG,oNEG,oNEG,oNEG,3VbG,3VbG,3VbG,3VbG,oNEG,oNEG,oNEG,oNEG,3VbG,3VbG,3VbG,3VbG,oNEG,oNEG,oNEG,oNEG,3VbG,3VbG,3VbG,3VbG,oNEG,oNEG,oNEG,oNEG,3VbG,3VbG,3VbG,3VbG,oNEG,oNEG,oNEG,oNEG,3VbG,3VbG,3VbG,3VbG,oNEG,oNEG,oNEG,oNE-@VWXYz~!=* T*ժ*UX@@@p@P @PU ! UT(@P@YUUUUU TtDveU PPUrAB  @C@ Ž~Յu__UUUU UUUPPPPPPUUT\D??? ????@?U?hߟ U@B_Z*T+]_G80X??` ጀll6@@???@@gX_`kT@?@?@| PW X @@?= @* A;j ? ڼzf@W |????d?@?@?@?@?@?E?JTT`?/? /.>~_ /UT*W?? @@?@?@?@?@?@?@0?P< !$?<~? ;0v0@ |????????@?@?@?@?@?@?@?@W ` 0?? /"17@~~@UUUD???00?????@?@?@?@?@?@@?p~N`}@^@?@U@ -@??`_GUP U*UP@TPT@PPPUUT@ $@/^>_.@@?T Uw*U-ذIPPZ%000$8 (PP0OpOp!}UDDJ -._/`@@@ AA8#N400DĀpi610Y2GxpxpO! L?h?h? lv0@ ^P@~lAl8Ԍt C pp8xppxxx<<00q11|?8xx8x0(T,>>:~f3;;;;)`00@a0 09~j%<c <8Z??>0p>|<<<8p8Mx8`Q ?Aq? _???  \ < 8 ?8|{tx08A1?AÁ??S#S{_; xt`   1/???g,pp~p?< ?,9%8@ y@?.q0qpqp H  ?????x8p8p8?|/ yɶҭ=X"K 7wp{_/l|2@3??Uo_!8O9F_ЯȴР?{Vj `0G8  , 癯(8KABCԛY8v@&>V<<w'3LFvld}=0==V;0 & ML aia``@`B`@"`@`        !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~(! & d!$C .)  * *! *!!) * *! *! & &X n! * &%   &z !+. . *dJ2DB2DB)6  &Y !+2 . *!EB &.)D:)X  &!+2 & .)!=!^!!) &7 !+6L6 *)*=*^)I*) &,.,&+"!-. &L6)*'.=*'.^*j+J*,*+"-*!,.& &!)'2='2^*iKJ+"-*L",&&&-*/&!&)E>F6=E>F6^IKiJ,&-*L"M& &0&.&&)E>=E>^ JKjL".*M&N*.&O&0&Q& ")eF=eF^  jKkL"N&M"P&/*0*P*O&"/*)'.='.^ km"P&N"Q&N&P.q6O*"/*)=^ lN"P"m"p&O&Q2r6P* P.)=^  ln"O"o"p*r2F>P. r:)=^ p&&n"q*B6JQ2"B)=^ o""p&JN. >P*J) '" ='" ^   n*BN: q2."B)'" = ^ "BJ2 P.->)&" = ^=  ""&2>B O*-q6)F*=F*^= "2*6 o*-6)E*e.=E*e.^= "p**.*o"M.)F")=F")^= o""&)n"Lo&)F")=F")^= o&")m"n"K)F"(F"(^= +m)m"Kn")'('=('^= +m)l"Ko")'G(=(=^(2, Lll)l"JI)'G(''( 'aaL  l(k"JI'((''( & '  ' L mmk)kJI'(( '(' &  '  'm,(jJI'((''((' & '' ''m (jJI(H!/2'H(/2(''& M m#iIif(Ib $ E&A  ,M#iiM#IiiM#)I--$ 2'  -#N#IiN#HIIN#(() -F$P6H! -#N#HiI(HIH(%(E (%.2I-   -#N#Hhi(HI)g'%(!G& f h -#N#HhIi(HI)( b !I%f e  .#Hhi)hHI!('%)) -I% j)g-#FH!iH% k"%!%i%(%-i)/.c)2j%'% *C -#M#Gi&M.):-h!N2)%))P6c )/6).f-#j!i .)2)H%N6))) 2cI-%C ,d ,!n2--%h!)& .)61H%N6 b )C d!E h-.2)%!M6H!'&'I)b Ab ! d  !6 .2;h!'- 'h% '!c '!%!6d)P6 e $ :J-6)%)& .)'.2)!*b -%!..d )!k- )%  -:i-Y-(%P6 !j-%5B I%1C k- )1j1 .51I)P6!B t "  !d-!9*1!)sc Jd * !ck-$5 -s  R kBs !(C-)06$"5  R " )O2" (-)%0>s%%s krcj!C-O2! (dJ- 5*1 s 2c1'!-d (d1%q:c ( %J%0j!c() - "dC( -$C)% -B$B (%-- O6( Cc (C*-1c J)1c()--()A%d (k-$5B H%-(%J-c!()Ab add( -C )5c-p:%J)!)'2c "dCC ( -C%k-c)>)) J)H% )%/21Bd!tZd( 1dk$1d . r: )H)P"%P2AHb !!(L1C $K!d)-$- 1 (%%cjd1 d&7dS 2s)( C s  l &dS s  cs [R   *%t K2  kBs " $S+%$-!$s % ldt  K(!$ts RZ   $ t2 l  d1Bd!dC -%.>c(  $d! k-$% C !!C B O>R --5Sd)%5$ $ )d $c )!!c cPJ$0>)Wek5 /B"  1!(e" $!d$" ()C ) 5qFj1Z$D(! f+1!$ -B  db % 2! )"$dI)/J -N!)-@VWXYNNJ@UUUUO,,@H0`P (T)GE E88.𑓒gv_ $8<|IMM.6&`` #c"c@@UPPBu{;"$<``ys8U  &8 A4qcPKK7g%Ā6``@) DV A·s^#ed x<`3z7bO@k8 >ai P`IZHPHSG   $l8  <JJqcIRIRKȎx<i ͥ6660@`Pl(0 0ppSrb@jN" `p(pH` H80 8<f6iY“f"L8((8 00 00$@FDDD0084ܚg`xR3b+x]!y+?A?D|pP  p`O` |0  YcBm@JQ==U-@D@D ^``])af<4,0`<6 `@ xx  <JѨG@lmTD@@>4((@0h $&x` ;V=DE*;U@PPPPZ.*~*****CeGb0y_EI`mMq q ̋Ivo;ğ 9hh\hT}" qҖؒ@`@`0M1L00҂ <666y o09i5\WK$4Ecjs,})AOA-8Um4<(0(UbUvCcA@`ayell}`  @B~H\Pp!@i!R+ 0 8\8@ `@ R *UU͉D(@U*@U U7I?T 0JtU0"q B*6U* @HP U UJJ URRHUSS@ޞ;;V;EEE(8907ݲ[bikll\l$ hޟ`p 9PAqy} ,m"1"6bP؈؀   TlX`dl@8   "6p@PpEDu 9VoY`}tf[ ( 66r@q 0p 0 &&:UgE([`QaiX)`iJ@adN@QH1i h)I cbI@A8 c@bd?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~G,G,G,G,G,G,G,bIbIbIbIG,G,G,G,N4Nw4N]=fN]=f^V}A{>R}Ak>R]=sN]=k|$^V}As\ >R?k< ~Vs}AEbf< ^V]={< ^Vw9< ~Vw5bw=9; ^{]=|$>REw]V9kbI; ^V{A; ^<9w; ?k]={;^{4^{\=^w{}A(N(^{4\={4N{bN{bN(N(N(({b{b?o<9Ef\=w((((E[$: N4}Z|A: ]VEw: =V\=wZ$^|Aw}Z<9sM\=>k: }ZwEZ$]V|A{: ]Vw|A: =R\=wb5wR>k4bw4^5s: }Z|Ew b;9{: >o5{: >k;={9 =V[=w9 }^[Aw wI0 }ZwI9 ]VEs bs9$^{E9 }^^o }ZwI }ZwI }ZwI R,^s [=R( RR( M;=>o f[=w  ,^s  ,^s  ,^s  ,^s  [=w  [=w  [=w  [=w If9 f8$~s f8$~s Mw4 RZ=s8$R{A>o {A0R R>o4 \VE^oX$|ZI~s8$R:=s8 ^M8$\ZM{8$^I{ |Z>o:= Rk4 ;R5k7$|Z{4 |ZwE >o4{7$bE{7$bE{7$^wZ=7$bE{ \ZZ= f{I ^~s99 ^o~s bE{ bE{ bE{  E{  $5$  $5$  $5$  $5$  E{  E{  E{  E{  $5$  $5$  $5$  $5$ ^4 ^4 b~s Mf9 E,M [VEw E4Q ;VyAw6 ;VE{5$[ZI{V$[Z~wyE6${^I~s [Z{yAU$;Vwf ^]oyA5 {Zw95$b95$=k4{U$fX={5$^9^s5${ZwxAv(^{4v({ZM5$b8=w5$fIU$^M{T$k{xAT${ZM{4$b8=w4$b8=w4$b8=w4$b8=w4${ZM{4$Ru({4$Ru({4$ER04$b8=w4$b8=w4$b8=w3$4$8=w4$ER04$ER03$4$R03$94$E3$f,~s3$f,~s3$f,~s3$f,~s3$zZI3$WAM=S(WAR3$=oIS(fIt(:VwA~s0ZVEw3$ZVIwS$^{MS(fIS$^{I3$b{83$^k9t,zZIw3$Rk^2$:V6=j3$]oV=s(bRS(^{M2$bvA{2$z^R2$wE92$b]s2$ZZM2$bvA{2$bvA{2$bvA{2$bvA{2$ZZM2$ZZM2$ZZM2$ZZM2$bvA{2$bvA{1$2$vA{1$2$vA{1$2$I{1$2$I{1$2$I{1$5=E{1$fE1$R91$R91$E09Q$yZM1$vARE1$vEM41$9VE]sQ$fI,8VM~w,zZIwQ(8VwI1$^wMQ(8V8]s1(b}wUA1$YZuE}w1$R=f1$R8k0bwM1$k=0P(^IQ(=oUAq,^wvEQ(bQ{0(EVP,^MQ,b{I0(?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~Rozdzia pierwszy PARY OGLDANY W SWOIM ATOMIE Parvulus Pary ma dziecko, a las ma ptaka; ptak si nazywa !wrblem, dziecko ulicznikiem.Poczcie te dwie rzeczy, z ktrych jedna zawiera obraz pieca ognistego, druga jutrzenki; zetknijcie te dwie iskry, Pary i dziecistwo, a powstanie z tego maa istota. Homuncio, powiedziaby Plaut. Ten may stwr jest wesoy. Niecodziennie jada, ale codziennie, jeli ma ochot, chodzi do teatru. Nie ma koszuli na grzbiecie, trzewikw na nogach, dachu nad gow obywa si bez tego jak muchy. Liczy sobie siedem do trzynastu lat; yje gromadnie, obija bruki, mieszka pod goym niebem, nosi stare spodnie po swoim ojcu, ktre spadaj mu niej pit, stary kapelusz jakiego innego ojca, ktry spada mu niej uszu, jedn szelk z tej krajki, biega, tropi, ebrze, marnuje czas, pyka z fajeczki, klnie jak potpieniec, wczy si po szynkach, zna si ze zodziejami, jest na ty z dziewczynami ulicznymi, mwi !zodziejskim jzykiem, piewa sprone piosenki i nic zego nie ma w sercu. Bo w duszy ma$per: niewinno, a pery nie rozpuszczaj si w bocie. Dopki czowiek jest dzieckiem, Bg chce, eby by niewinny. Gdyby zapyta olbrzymiego miasta: Co to takiego? !odpowiedziaoby: To mj may. Przyszo ukryta w ludzie Wrd ludu paryskiego nawet czowiek dorosy zawsze jest chopcem z ulicy. Rasa paryska, podkreli to !naley, wystpuje gwnie na przedmieciach; tam krew jestczysta, tam oblicze jej jest prawdziwe; tam lud pracuje i !cierpi, a cierpienie i praca s to dwa ksztaty czowieka. Tam s niezgbione zoa istot nieznanych, pomidzy ktrymi roj si najdziwniejsze typy, od tragarza z la Rpe do rakarzaz Montfaucon. Fex urbis woa Cyceron; mob dodaje oburzony Burke; gawied, "ciba, posplstwo. Jake atwowymawiaj si te sowa! "Lecz niech i tak bdzie. C z tego? C z tego, e chodz boso? Nie umiej czyta? Tym gorzej. Czy dlatego opucicie ich? Czy niedol ich uczynicie przeklestwem? Czy wiato nie moe przenikn w te tumy? Wrmy do tego !okrzyku: wiata! i przy nim trwajmy niewzruszenie. $wiata! wiata! Kt wie, !czy te ciemnoci nie stan siprzejrzyste? Czy rewolucje nies przemianami? Idcie, filozofowie, nauczajcie, owiecajcie, zapalajcie, mylcie gono, mwcie !gono, biegnijcie radonie w biay dzie, bratajcie si z ulic, zwiastujcie dobre nowiny, rozdawajcie elementarze, ogaszajcie prawa, piewajcie Marsylianki, szerzcie zapa, zrywajcie z dbw zielone gazki. Uczycie z idei taneczne koo. Tum ten mona uszlachetni. Umiejmy korzysta z tego #poaru zasad i cnt, ktry si iskrzy, wybucha i drga w pewnych godzinach. Te nogi bose, te rce goe, te achmany, to nieuctwo, to upodlenie, ta ciemnota mog !by uyte dla zdobycia ideau.Wpatrzcie si w lud, a zobaczycie prawd. Niech ten ndzny piasek, ktry depczecie nogami, wrzucony zostanie do pieca, niech si stopi i niech zakipi, a przeksztaci si w wietny kryszta, a przy jego to pomocy Galileusz i Newton odkryj nowe gwiazdy. May Gavroche W jakie osiem lub dziewi lat po tym, comy opowiedzieli"w drugiej czci tej ksiki, widywano na bulwarze Temple iw okolicach wiey cinie maego chopca, lat jedenastu, najwyej dwunastu, ktry by dosy dokadnie odpowiada skrelonemu powyej typowi ulicznika, gdyby z umiechem waciwym jego wiekowi nie czyo si serce ponure i zupenie puste. Dzieciak ten przyodziany by w mskie spodnie, lecz nie dosta ich odojca, i w kaftan kobiecy, ale nie bdcy darem matki. Jacyludzie ubrali chopca w owe achmany przez miosierdzie, ajednak mia i ojca, i matk. !Lecz ojciec nie myla o nim, amatka nie kochaa go wcale. Byo to jedno z tych dzieci !godnych litoci, ktre maj i !ojca, i matk, a s sierotami. Chopiec ten nigdzie nie czu si tak dobrze jak na ulicy. Bruk by dla niego mniej twardy anieli serce matki. Rodzice kopniciem pchnli go w ycie. Cakiem po prostu poszed wic przed siebie. By to chopiec haaliwy, blady, zwinny, bystry, dowcipny, z wygldu peen ycia i wty zarazem. $Chodzi, biega, piewa, gra na piszczace, grzeba w rynsztokach, troch krad, alena sposb kotw i wrbli, wesoo mia si, kiedy nazywano go wisusem, gniewasi, kiedy nazywano go #wczg. Nie mia schronieniaani chleba, ani ognia, ani mioci; by jednak wesoy, poniewa by wolny. Gdy podobne istotki staj si ludmi, prawie zawsze koo porzdku spoecznego najeda na nie i miady, lecz dopki s dziemi, !wymykaj si mu. S tak mae,e schroni si mog w najmniejszej szparce. Jednak cho tak opuszczony przez rodzicw, chopiec co dwa lub trzy miesice mwi sobie: "No, pjd zobaczy mam. Wwczas porzuca bulwar, cyrk, bram Saint-Martin, szed na wybrzea, przechodzi przez mosty, !kierowa si ku przedmieciom,!dochodzi do ulicy Salpetriere idociera dokd? Ot do podwjnego numeru 50/52, znanego ju czytelnikowi, do rudery Gorbeau. W tym czasie rudera 50/52, zwykle pusta i wiecznie przyozdobiona napisem: "Pokoje do wynajcia, bya rzecz dla niej rzadka zamieszkana przez kilka osb, ktre zreszt jak to bywa zawsze w Paryu nie utrzymyway stosunkw ani nie miay z sob nic wsplnego. Naleay one do tej ubogiej klasy, ktra rozpoczyna si oddrobnego mieszczanina, bdcego w cigych kopotach pieninych, i "cignie si z ndzy w ndz, a do najniszych dow spoecznych, a do dwch istot, na ktrych si koczy caa materialna strona cywilizacji: do czyciciela rynsztokw, ktry zmiata "boto, i do gaganiarza, ktry zbiera szmaty. Gwna lokatorkaz czasw Jana Valjean umara i jej !miejsce zaja inna, zupenie do niej podobna. Nie wiem, ktry filozof powiedzia: Nigdy nie brak starych kobiet. Ta nowa staruszka nazywaa si pani Burgon i w jej yciu nie byo nic szczeglnego oprcz dynastii trzech papug, ktre kolejno panoway nad jej sercem. Do najndzniejszych mieszkacw domostwa naleaa rodzina zoona z czterech osb: ojca, matki i #dwch crek, ju do duych; wszyscy czworo miecili si w tej samej izbie, jednej z owych klitek, o ktrych ju mwilimy. Rodzina ta na pierwszy rzut oka nie odznaczaa si niczym, oprcz niezwykego niedostatku. Ojciec, wynajmujc pokj, owiadczy, e si nazywa Jondrette. Wkrtce po dokonaniu przeprowadzki, ktra dziwnie bya podobna eby uy wiekopomnego wyraenia gwnej lokatorki !do przenosin, w ktrych nic #si nie niesie, powiedzia tej kobiecie, ktra tak jak jej poprzedniczka penia zarazemobowizki odwiernej i zamiataa schody: Matko taka a taka, jeeliby ktokolwiek przypadkiem !przyszed i pyta o Polaka lub Wocha, a moe o Hiszpana, to jestem ja. Bya to wanie rodzina wesoego obszarpaca. Przychodzi i znajdowa ndz, ale co o wiele smutniejsze adnego umiechu: chd w izbie i chd w sercach. Kiedy si zjawia, pytano go: Gdzie bye? Odpowiada: Na ulicy. Kiedy wychodzi, pytano go: Dokd idziesz? Odpowiada: Na ulic. Matka mwia mu: Czego tutaj szukasz?? !To dziecko yo bez mioci, jak owe blade roliny w piwnicach. Nie cierpia z tego powodu i do nikogo nie czu "alu. Nie wiedzia waciwie, jacy powinni by ojciec i matka. Zreszt matka kochaa jego siostry. Zapomnielimy powiedzie, e na bulwarze Temple nazywano to dziecko maym Gavroche. Dlaczego nazywa si Gavroche? Prawdopodobnie dlatego, e ojciec jego nazywa si Jondrette. Zacieranie ladw, zrywanie zwizkw to jakby instynkt w niektrych rodzinach ndzarzy. Pokj, w ktrym mieszkali Jondretteowie w ruderze Gorbeau, lea na samym kocu korytarza. Ssiedni izdebk zajmowa pewien mody czowiek, bardzo ubogi,ktrego nazywano panem Mariuszem. Powiedzmy, kim by ten pan Mariusz. Rozdzia drugi WIELKI MIESZCZANIN Dziewidziesit lat i trzydzieci dwa zby Przy ulicy Boucherat, przy ulicy Normandzkiej i przy ulicy Saintonge yj do dzi dawni mieszkacy, ktrzy znali jeszcze czowieka zwanego panem Gillenormand i chtnie go wspominaj. Czowiek ten by starcem ju za czasw ichmodoci. Dla tych, ktrzy melancholijnie spogldaj w niewyrane rojowisko cieni nazywane przeszoci, posta jego nie cakiem !jeszcze znika z labiryntu ulic ssiadujcych z Temple, ktrym za Ludwika XIV nadanonazwy wszystkich prowincji Francji, zupenie tak samo jakza naszych czasw ulice nowej dzielnicy Tivoli otrzymay nazwy wszystkich stolic europejskich. W tym postpowaniu, powiedzmy nawiasem, wida skutki postpu. Pan Gillenormand, ktry w roku1831 by jak najbardziej ywy, nalea do rzdu tych !ludzi, ktrzy wzbudzaj ch ogldania ich jedynie dlatego, e dugo yli, i ktrzy niezwykli s dlatego, e niegdy podobni do wszystkich, stali si niepodobnymi do nikogo. By toniezwyky starzec i prawdziwyprzedstawiciel innego wieku, doskonay i nieco wyniosy mieszczanin z osiemnastego stulecia, dumny ze starego mieszczaskiego rodu jak markiz ze swego markizatu. Ukoczywszy dziewidziesitlat chodzi prosto, mwi #gono, widzia wyranie, pi !do dna, jad, spa i chrapa. Mia wszystkie trzydzieci dwa zby. Okulary wkada tylko do czytania. By usposobienia kochliwego, lecz #twierdzi, e od dziesiciu lat stanowczo i ostatecznie !wyrzek si kobiet. Powiada, e nie moe si ju im podoba, ale nie dodawa: Jestem zbyt stary lecz: Jestem zbyt ubogi. Mwi: Gdybym nie by zrujnowany... !ho, ho! Istotnie, pozosta mu tylko dochd okoo pitnastu tysicy liwrw. Marzeniem jego by dosta spadek i mie sto tysicy frankw renty, aeby mc utrzymywa kochanki. Nie!nalea wic, jak widzimy, do rodzaju tych schorowanych !osiemdziesiciolatkw, ktrzy, jak Wolter, konaj przez cae ycie; nie bya to dugowieczno pknitego garnka; ten chwacki starzec by zawsze zdrw. Powierzchowny, gwatowny, atwo wpada w gniew. Burzy si z kadego powodu, najczciej bez adnej rozumnej przyczyny. Kiedy mu "kto przeczy, podnosi lask i bi jak za czasw wielkiego "stulecia. Mia crk przeszo pidziesicioletni, !niezamn, ktr w gniewie !tuk mocno, a chtnie by j nawet wiczy batem, jak gdyby miaa osiem lat. "Energicznie policzkowa sub mwic: O, ty cierwo! Pan Gillenormand uwielbia Burbonw, a rok 1789 budzi w!nim wstrt i zgroz; opowiadanieustannie, w jaki sposb !uratowa si w czasie terroru iile potrzebowa wesooci i !dowcipu, aeby ocali gow. Kiedy kto z modziey !odway si pochwali w jego !obecnoci Republik, sinia i wpada w gniew a do utraty "zmysw. Czasami robi aluzj do swoich dziewidziesiciu lat i powiada: Mam nadziej, "e nie bd oglda dwa razy !dziewidziesitego trzeciego. Na chwil zjawia si Magnon i jej dwaj malcy Pan Gillenormand uzewntrznia bl w postaci %zoci; wcieka si na wasnrozpacz. Mia on wszystkie moliwe przesdy i pozwala sobie na wszelkie wybryki . Do cech, ktre skaday si na jego zewntrzny obraz i dostarczay mu wewntrznej satysfakcji, naleao przekonanie, e jest wci kobieciarzem, tudzie skonno do uchodzenia za takiego w najwyszym stopniu.Mawia, e to znaczy mie renom krlewsk. Ta krlewska renoma robia mu czasem osobliwe niespodzianki.Pewnego dnia przyniesiono mu w kobiace, niczym dwa tuzinyostryg, okazowego noworodka,drcego si wniebogosy i naleycie opatulonego w powijaki, a ktrego ojcostwo przypisywaa mu odprawiona #przed p rokiem suca. Pan Gillenormand mia wtedy ni mniej, ni wicej tylko osiemdziesit cztery lata. W caym domu oburzenie i rwetes. Co ta bezwstydna ajdaczka sobie myli? Co za bezczelno! Co za ohydne oszczerstwo! Pan Gillenormand natomiast wcale si nie zdenerwowa. Popatrzy na powijaki z dobrotliwym umiechem czowieka, ktry woszczerstwie odczuwa pochlebstwo, i powiedzia do obecnych: No i co? Co si stao? Co w tym jest nadzwyczajnego? !Rozdziawilicie usta jak ludzie,ktrzy o niczym nie maj "pojcia. Ksi dAngouleme, !bkart jego krlewskiej moci Karola IX, oeni si w osiemdziesitym pitym roku ycia z pitnastoletni podfruwajk; markiz dAlluye, brat kardynaa de Sourdis, arcybiskupa Bordeaux, liczy sobie osiemdziesit trzy lata, kiedy mia z pokojwk pani Jacquin, ony prezesa trybunau, prawdziwe dziecko mioci, syna, ktry zosta pniej kawalerem maltaskim i radc stanu. W takich wypadkach nie ma nic niezwykego. A co si dzieje wBiblii? To rzekszy owiadczam, e ten may jegomo nie jest moim dzieckiem, ale prosz zaj si nim, bo to nie jego wina. Gest by peen dobrodusznoci. Ta sama kreatura imieniem Magnon obdarzya go po roku now przesyk. By to znowu chopiec. Tym razem pan Gillenormand skapitulowa. Powierzy matce obu malcw, #zobowizujc si oy na ichutrzymanie osiemdziesit frankw miesicznie, pod warunkiem, e wzmiankowana matka nie bdzie ju tego powtarzaa. Doda przy tym: ycz sobie, eby matka dobrze traktowaa chopcw. Od czasu do czasu bd ich !odwiedza. Tak te czyni. onaty by dwukrotnie: z pierwszej ony mia crk, ktra pozostaa pann; z $drugiej rwnie crk, ktraumara okoo trzydziestego roku ycia. Ta, z mioci, przypadku czy te z innej przyczyny, polubia onierza, ktry suy w wojsku Republiki i Cesarstwa, pod Austerlitz dosta order, a pod Waterloo zosta pukownikiem. To zakaa rodziny powiada stary mieszczanin. Zaywa duo tabaki i ze szczeglnym wdzikiem strzepywa rk swj koronkowy abot. Bardzo mao wierzy w Boga. Zasada: przyjmowa tylko wieczorem Takim by pan Luc-Esprit Gillenormand. Zachowa wszystkie wosy, raczej szare ni biae. W sumie, z tym wszystkim czcigodny. Frywolny, a zarazem wielki, mia co z osiemnastego stulecia. W pierwszych latach Restauracji pan Gillenormand, jeszcze wwczas mody mia!zaledwie szedziesit cztery lata w 1814 roku mieszka naprzedmieciu Saint-Germain, przy ulicy Servandoni, niedaleko w. Sulpicjusza. "Schroni si w dzielnicy Marais dopiero wtedy, gdy wycofa si z ycia towarzyskiego, bdc ju dobrze po osiemdziesitce. Wycofujc si za z ycia towarzyskiego, obwarowa si swoimi nawykami. Pierwszym z nich, od ktrego nie !odstpowa, byo: mie drzwi bezwzgldnie zamknite w cigu dnia i przyjmowa tylko wieczorem, obojtne, kto by przychodzi i z jak spraw. Obiad jad o pitej, po czym drzwi otwierano. Bya to moda 0 5rrkPnk& cF W Q p c  c+#D c;/i c96Tjego stulecia, przy ktrej #obstawa. Dzie to kanalia mawia. Wart tylko zamknitej okiennicy. Ludzie dobrych obyczajw zapalaj umysy, kiedy zenit zapala gwiazdy. I barykadowa si przed wszystkimi, choby i przed krlem. Stara elegancja jego epoki. Dwie osoby to niekoniecznie para Pan Gillenormand, jak powiedzielimy przed chwil, mia dwie crki. Dzielca je rnica wieku wynosia dziesi lat. W modoci niewiele byy do siebie podobne, i tak z charakteru, jak i z twarzy zgoa nie !wyglday na siostry. Modsza bya to urocza dusza, rwca si do wszystkiego, co byo wiatem, zajta kwiatami, wierszami i muzyk, ulatujcaw wietlne przestworza, eteryczna entuzjastka, od lat dziecinnych zarczona idealniez jak mglist postaci bohatera. Starsza miaa take swoje marzenia; widziaa w !bkitach jakiego dostawc, jakiego grubego i bogatego liweranta, ma odpowiednio gupiego, milion w postaci mczyzny, albo te prefekta;przyjcia w prefekturze, wony w przedpokoju z acuchem na szyi, oficjalne bale, przemowy w merostwie; zosta pani prefektow, oto, co wypeniao zgiekiem jej wyobrani. Obie siostry, "bdc dziewcztami, bkay si w ten sposb, kada w swoim marzeniu. Obie miay skrzyda: jedna anioa, druga gsi. adna ambicja nie ziszcza si cakowicie, na tym padole przynajmniej. aden raj nie staje si ziemski w czasach, wktrych yjemy. Modsza zalubia czowieka ze swych snw, ale umara. Starsza wcale nie wysza za m. W naszym opowiadaniu zjawia si ju jako stara panna, ogniotrwae cnotliwa, obdarzona jednym z najostrzejszych nosw i jednym z najtpszych umysw, jakie kiedykolwiek #mona byo oglda. Szczeg charakterystyczny: poza najblisz rodzin nikt nie zna jej chrzestnego imienia. Nazywano j: panna Gillenormand starsza. Co do pruderii, panna Gillenormand starsza moga wytrzyma porwnanie z "kad angielsk miss. Bya to wstydliwo posunita a do obrzydliwoci. Miaa jedno straszne wspomnienie w swoimyciu: pewien mczyzna !ujrza raz jej podwizk. Wiekpowikszy jeszcze t nielitociw wstydliwo. !Stanik jej nigdy nie by do nieprzejrzysty i nigdy nie dochodzi dosy wysoko pod !szyj. Zapinaa si na liczne haftki i agrafki tam, gdzie nikomu nawet nie nio si #spojrze. Jest to waciwoci!pruderii, e tym wicej mnoy rodkw obrony, im mniejsze niebezpieczestwo grozi fortecy. Jednak (niech wytumaczy, kto potrafi, te stare tajemnice dusz niewinnych) bez przykroci pozwalaa "caowa si oficerowi uanw,ktry by wnukiem jej "stryjenki i nazywa si Teodul. Zarzdzaa domem ojca. Pan Gillenormand mia przy sobie crk, tak jak ksidz Benvenuto mia przy sobie siostr. Takie gospodarstwa, zoone ze starca i starej panny, nie s rzadkie i zawszeprzedstawiaj rozczulajcy widok dwch saboci wspierajcych si nawzajem. Oprcz tego za pomidzy star pann i starcem byo jeszcze w tym domu dziecko, chopczyk, zawsze drcy i milczcy w obecnoci pana Gillenormand. Pan Gillenormand nie mwi nigdy inaczej do tego dziecka jak gosem surowym, a czsto z podniesion lask: Tu, paniczu! Chod tu, hultaju, uliczniku, zbli si! Odpowiadaj, nicponiu! Poka si, ty ladaco! itp. itp. Jednoczenie ubstwia go. By to jego wnuk. Spotkamy si jeszcze z tym dzieckiem. Rozdzia trzeci DZIADEK I WNUK Dawny salon Kiedy pan Gillenormand mieszka na ulicy Seryandoni, bywa w kilku bardzo wytwornych i bardzo arystokratycznych salonach. Przyjmowano tam pana Gillenormand, cho by mieszczaninem. Poniewa mia rozum podwjny: ten, ktry w !istocie posiada, i ten, ktry mu przypisywano, wic poszukiwano go i fetowano. Bywa tylko tam, gdzie !wiedzia, e jest podany i powaany. S ludzie, ktrzy pragn za wszelk cen mie wpywy i zwraca na siebie uwag; tam wic, gdzie nie "mog by wyroczni, staj si baznami. Pan Gillenormand nie by czowiekiem tego rodzaju; swych przewag w salonach rojalistycznych, do ktrych uczszcza, nie zdobywa kosztem szacunku dla samego siebie. By wyroczni wszdzie. Zdarzao mu si stawi czoo panu de Bonald, a nawet panu Bengy-Puy-Valle. Okoo 1817 roku dwa popoudnia w tygodniu spdzaniezmiennie w jednym z ssiednich domw, przy ulicy Ferou, u pani baronowej de T. , godnej i szanownej osoby, !ktrej m za Ludwika XVI byambasadorem Francji w "Berlinie. Baron de T. , ktry za ycia swego zajmowa si namitnie uniesieniami i wizjami magnetycznymi, zmarzrujnowany na emigracji, pozostawiajc za cay majtek dziesi tomw rkopisu oprawnych w czerwony safian ze zoconymi brzegami bardzo ciekawych wspomnie o Mesmerze i jego misce. Pani de T. przez !poczucie godnoci nie ogosiatych pamitnikw i utrzymywaa si z maej renty, ktra nie wiedzie jak ocalaa. Pani de T. ya z daleka od dworu, tego, jak powiadaa, bardzo mieszanego towarzystwa, w odosobnieniu szlachetnym, dumnym i ubogim. Kilku przyjaci zbierao si dwa razy na tydzie przy jej wdowim kominku i w ten sposb tworzy si salon !czysto rojalistyczny. Pio si tam herbat i stosownie do elegijnego lub dytyrambicznego usposobienia albo ubolewano, albo oburzano si na wiek, na kartkonstytucyjn, na bonapartystw, na prostytucjOrderu w. Ducha, rozdawanego mieszczanom, najakobinizm Ludwika XVIII i mwiono po cichu o nadziejach, ktre budzi Monsieur, pniejszy Karol X. Pan Gillenormand przychodzi zwykle w towarzystwie swojejcrki, wysokiej, chudej panny,!ktra skoczya ju wwczas "czterdzieci lat, a zdawaa simie ich pidziesit, i licznego siedmioletniego chopczyka, biaego, rowego, wieego, z oczami!penymi szczcia i ufnoci, ktry przy kadym pojawieniu si w tym salonie sysza dookoa szept: Co za pikny chopiec! Jaka szkoda! Biedne dziecko! O tym to wanie chopcu mwilimy przed chwil. Nazywano go biednym dzieckiem, poniewa mia ojcazbja znad Loary. Zbjem znad Loary by zi pana Gillenormand, o ktrym ju wspominalimy, a ktrego pan Gillenormand nazywa zaka rodziny. Jedno z czerwonych widm tego czasu Kto by przechodzi w tej epoce przez miasteczko Vernon i zatrzyma si na piknym, monumentalnym mocie, na ktrego miejscu, "jak naley si spodziewa, juwkrtce stanie jaki okropny most elazny, ten spogldajcw d mg zobaczy mczyzn lat okoo pidziesiciu, w skrzanym kaszkiecie, w spodniach i kurtce z grubego szarego "sukna, przy ktrej wisiao co tego, co byo niegdy czerwon wsteczk; czowiek ten nosi drewniane !trepy, by opalony od soca, mia twarz prawie czarn, wosy prawie biae i szerok #blizn sigajc od czoa a do policzka. Pochylony, zgarbiony, postarzay przedwczenie, przechadza si prawie codziennie z rydlemi noem ogrodniczym w rku po jednym z tych otoczonych murami skrawkw gruntu, !ktre le w pobliu mostu i rozcigaj si acuchem wzdu lewego brzegu Sekwany; te urocze placyki, pene kwiatw, wygldayby na ogrody, gdyby byy o wiele wiksze, a na bukiety, gdyby byy jeszcze troch mniejsze. Na jednym kracu placyku stadomek, drugi kraniec przytyka do rzeki. Czowiek wkaftanie i w trepach, o ktrymmwimy, mieszka okoo 1817 roku w najmniejszym z tych ogrdkw i w najskromniejszym z tych domkw. Mieszka samotnie, cicho i ubogo, z kobiet ani "mod, ani star, ani adn, !ani brzydk, ani chopk, ani mieszczk, ktra mu usugiwaa. Kawaek ziemi, ktry on nazywa swoim ogrodem, syn w miecie z piknych kwiatw, ktre tam hodowa. Zajmowa si tylko tymi kwiatami. Ktokolwiek czytywa w tym czasie pamitniki wojenne, biografie, Monitorai biuletyny wielkiej armii, ten niechybnie zauway tam nazwisko powtarzajce si dosy czsto, nazwisko Jerzego Pontmercy. Pod Waterloo dowodzi on szwadronem kirasjerw w brygadzie Dubois. Zdoby te sztandar puku luneburskiego. Zoy t zdobycz u stp cesarza. By cay zakrwawiony, gdy podczas walki o sztandar #dosta cicie szabl w gow. Cesarz, zadowolony, zawoa do niego: Jeste od dzi pukownikiem, baronem i oficerem Legii Honorowej! Pontmercy odpowiedzia: "Najjaniejszy panie, dzikujw imieniu tej, ktra bdzie wdow po mnie. Po godzinie pad w wwozie Ohain. A kim by teraz ten Jerzy Pontmercy? Wanie zbjem znad Loary. Znamy ju pewien fakt z jego dziejw. Po bitwie pod Waterloo Pontmercy, wycignity jak sobie przypominamy z wwozu Ohain, dogoni armi i przerzucany z ambulansu do ambulansu dotar a do obozu nad Loar. Restauracja wyznaczya mu poow odu, a nastpnie zesaa go na pobyt, tj. pod dozr, do miasteczka Vernon. "Krl Ludwik XVIII, uwaajc za niebye to, co zaszo podczas Stu Dni, nie uzna ani jego godnoci oficera Legii Honorowej, ani jego stopnia pukownika, ani jego tytuu barona. On za przy kadej sposobnoci podpisywa si: Pukownik baron Pontmercy. Nie mia nic prcz bardzo lichego podu dowdcy szwadronu. Wynaj w Vernon najmniejszy domek, jaki mg znale. y tam samotny; !widzielimy, w jaki sposb. Za Cesarstwa, pomidzy dwiema wojnami, znalaz czas, eby polubi pann Gillenormand. Stary mieszczanin, oburzony do gbi, zgodzi si wzdychajc i mwic: Najwiksze rodziny bywaj do tego zmuszone. W roku 1815 pani Pontmercy, kobieta zreszt pod kadym wzgldemzasugujca na uwielbienie, wyksztacona i niepospolita, godna swego ma, umara pozostawiajc dziecko. Dziecko to byoby radoci pukownika w jego osamotnieniu, ale dziadek gwatownie domaga si wnukaowiadczajc, e wydziedziczy chopca, jeeli mu go nie oddadz. Ojciec ustpi w interesie maego i nie mogc oglda dziecka pokocha kwiaty. Wyrzek si zreszt wszystkiego, nie rusza si z wyznaczonego mu miejsca zamieszkania, nie spiskowa. Dzieli swoje myli pomidzy niewinne czynnoci, ktre "wypeniay mu teraniejszo,i wielkie czyny, ktrych #dokona w przeszoci. Spdzaczas, czekajc na rozkwitnicie godzika lub wspominajc Austerlitz. Pan Gillenormand nie utrzymywa adnych stosunkw ze swoim ziciem. Pukownik by dla niego bandyt, a on by dla pukownika zakutym bem. Pan Gillenormand nigdy nie mwi o pukowniku, czasem tylko robi szydercze aluzje dojego baronostwa. Dziadek zastrzeg sobie wyranie, e Pontmercy nie bdzie si stara widywa syna ani z nim mwi, pod grob wydziedziczenia i odesania mu chopca. Dla GillenormandwPontmercy by trdowaty. Chcieli wychowa dziecko po swojemu. Pukownik moe postpi niesusznie, przyjmujc takie warunki, ale uleg im sdzc, e dobrze #robi i e powica tylko siebie.Spadek po panu Gillenormand by niewielki, lecz spadek po pannie Gillenormand by znaczny. Ciotka ta, ktra pozostaa niezamna, bya bardzo bogata po matce i syn siostry by jej naturalnym spadkobierc. Dziecko, ktre miao na imi Mariusz, !wiedziao, e ma ojca, i tylko tyle. Nikt ani swkiem nie odzywa si o nim w jego obecnoci. Jednake szepty, pswka, mruganie osb z towarzystwa, do ktrego wprowadza go dziadek, przenikny wreszcie do wiadomoci malca, a e w sposb naturalny coraz !bardziej nasika pogldami i przekonaniami, ktre go otaczay jak powietrze, !zacz myle o swoim ojcu zewstydem i ze cinitym sercem. Kiedy chopiec rs tak, pukownik co drugi lub trzeci miesic znika, aby po kryjomu, jak przestpca wydalajcy si spod dozoru policyjnego, pojecha do &Parya i pj do kocioa w. Sulpicjusza w godzinach, kiedyciotka Gillenormand przyprowadzaa tam Mariusza "na msz. I drc, eby ciotka si nie odwrcia, ukryty za filarem, bez ruchu, wstrzymujc oddech, patrzy na swoje dziecko. Ten !czowiek z blizn na czole bal si starej panny. To dao pocztek jego znajomoci z ksidzem Mabeuf, proboszczem w Vernon. Brat proboszcza by !skarbnikiem u w. Sulpicjusza i czsto widzia mczyzn, ktry si wpatrywa w dziecko, widzia szram na jego twarzy i wielkie zy w oczach. Pewnego dnia, przybywszy do Vernon, aby odwiedzi brata, min na mocie pukownika Pontmercy i rozpozna czowieka z kocioa w. Sulpicjusza. Powiedzia o tym proboszczowi i obaj pod jakim pretekstem zoyli pukownikowi wizyt. Po pierwszej wizycie przyszy nastpne. Pukownik, z pocztku bardzozamknity, zacz si wreszcie zwierza, dziki czemu proboszcz i skarbnik poznali ca histori i dowiedzieli si, e Pontmercy !powica swoje szczcie dla przyszoci dziecka. Proboszczpoczu gboki i tkliwy szacunek dla niego, a pukownik ze swej strony polubi proboszcza. Dwa razy na rok, pierwszego stycznia i na w. Jerzego, Mariusz pisa do swego ojca obowizkowe listy, ktre mu !dyktowaa ciotka i ktre byy jakby skopiowane z podrcznika korespondencji; pan Gillenormand tolerowa tylko tyle; ojciec odpowiada listami penymi czuoci, a dziadek bez czytania chowa je do kieszeni. Koniec zbja Mariusz Pontmercy, jak wszystkie mae dzieci, uczy si tego i owego. Kiedy wyszed z rk ciotki Gillenormand, dziadek powierzy go powanemu pedagogowi, ktry by okazemnieskomplikowanej inteligencji klasykw. Ta moda, otwierajca si dusza przesza z rk pruderii w rce pedanta. Mariusz chodzi przez kilka lat do !kolegium, pniej wstpi na wydzia prawa. By rojalist fanatycznym i surowym. Dziadka, ktry go razi swoim humorem i cynizmem, kocha mao; na temat ojca milcza pospnie. By to zreszt chopiec zapalczywy i opanowany, szlachetny, wspaniaomylny, dumny, religijny, ezgaltowany; prawy a do surowoci, czysty a do dzikoci. !Kiedy koczy nauk szkoln, !pan Gillenormand poegna si z yciem towarzyskim. Starzecprzesta bywa na przedmieciu Saint-Germain, w"salonie pani de T. , i osiad we wasnym domu przy ulicy Panien Kalwaryjskich. Suba "jego skadaa si z pokojwki Nikolety i dychawicznego Baskijczyka. W roku 1827 Mariusz skoczylat siedemnacie. Pewnego wieczora, wracajc do domu ujrza, e dziadek jego trzymaw rku list.  Mariuszu rzek pan Gillenormand jutro pojedziesz do Vernon. Po co?? zapyta Mariusz.  Zobaczy si z ojcem. Mariusz zadra. Wszystko przypuszcza, z wyjtkiem tego, e mgby kiedy zobaczy si z ojcem. Nic nie mogo by dla niego bardziej niespodziewane, bardziej zadziwiajce i powiedzmy od razu bardziej nieprzyjemne. Ju nawet nie zmartwienie, lecz po prostu paszczyzna. Mariusz mia nie tylko polityczne powody niechci, ale by take przekonany, e "ojciec jego, ten rbajo jak go nazywa pan Gillenormand wchwilach dobrego usposobienia nie kocha go; byo to oczywiste, poniewa porzuci syna i zostawi na asce innych. Nie czujc si kochanym, sam te nie kocha." To przecie cakiem proste powiedzia sobie. By tak zdumiony, e nawet o nic nie zapyta pana Gillenormand. Dziadek odezwa si znowu: otwierano. Bya to moda 0 5rrkPnk&k{Ap c5 c0^ cP!n c+ c6rOyZdaje si, e jest chory. Wzywa ci. A po chwili "milczenia doda: Jed jutro z !rana. Zdaje mi si, e z placu des Fontaines odchodzi powzo szstej, a przybywa na miejsce wieczorem. Pojed nim."Twj ojciec pisze, e to pilne. "Po czym zmi list i wsun go do kieszeni. Mariusz mgby pojecha jeszcze tego samego wieczorai by na drugi dzie rano u ojca. W tym czasie dylians z ulicy Bouloi wyrusza wieczorem do Rouen i przejeda przez Vernon. Ani pan Gillenormand, ani Mariusz pomyleli, eby zasign wiadomoci w tym wzgldzie. Nad wieczorem nastpnego dnia Mariusz przyby do Vernon. Zaczynano ju zapala wiece. Pierwszego napotkanego przechodnia zapyta o dom pana Pontmercy. By bowiemtego samego zdania co Restauracja i rwnie nie przyznawa ojcu ani baronostwa, ani stopnia pukownika. Wskazano mu, gdzie mieszka. Zadzwoni; otworzya drzwi kobieta trzymajca w rku ma lampk.  Czy zastaem pana Pontmercy?? powiedzia Mariusz. Kobieta nie poruszya si.  Czy to tutaj?? zapyta Mariusz. Kobieta twierdzco skina gow.  Czy mog z nim mwi?? Kobieta daa znak przeczcy. Ale jestem jego synem!! zawoa Mariusz. On na mnieczeka!! Ju nie czeka odpowiedziaa kobieta. Wwczas spostrzeg, e pakaa. Wskazaa palcem na drzwi do pokoju. Wszed. W pokoju tym, owietlonym !ojow wiec postawion na kominku, byo trzech ludzi: jeden sta, jeden klcza, a jeden, w koszuli, lea na "pododze. Ten, ktry lea na pododze, by wanie pukownikiem. Dwaj inni byli to lekarz i ksidz, ktry si modli. Pukownik przed trzema dniamidosta zapalenia mzgu. W pocztkach choroby, majc ze przeczucie, napisa do pana Gillenormand, proszc o przyjazd syna. Stan pogorszy si. Tego wieczora, kiedy Mariusz przyby do Vernon, pukownik, w ataku maligny, pomimo oporu sucej wsta "z ka krzyczc: Mj syn nie przybywa! Id na spotkaniemego syna! Wyszed ze swego pokoju i przekroczywszy prg, upad na podog. Przed chwil wanie skona. Zawezwano lekarza i ksidza. Lekarz zjawi si za pno, !ksidz zjawi si za pno. Syn take przyby za pno. !Przy wtym wietle wiecy na policzku pukownika, lecego i bladego, wida byo wielk z, ktra spyna z nieywego oka. Oko zagaso, za nie wyscha jeszcze. Ta !za to byo spnienie syna. Mariusz patrzy na tego !czowieka, ktrego widzia po raz pierwszy i po raz ostatni, !na t twarz godn i msk, nate oczy otwarte, ktre widziay, na te biae wosy, na muskularne ciao, na "ktrym daway si widzie tu i"wdzie brutalne linie, lady po ciciach szabli, i niby gwiazdyczerwone dziury od kul. Patrzy na olbrzymi blizn, ktra opromieniaa bohaterstwem t twarz, przezBoga naznaczon dobroci. #Pomyla, e ten czowiek by jego ojcem i e ten czowiek umar i nic si w nim nie poruszyo. Smutek, ktrego doznawa, by to smutek, ktry by odczu w obecnoci kadego umarego. aoba, bolesna aoba $napeniaa ten pokj. Suca lamentowaa w kcie, ksidz $modli si i sycha byo, e ka, lekarz ociera oczy, nawet trup paka. Ten lekarz, ten ksidz i ta kobieta patrzyli na Mariusza przez swj smutek, nic nie !mwic; by tu obcy. Mariusz, bardzo mao wzruszony, czu wstyd i zaenowanie, e tak si zachowywa. W rku mia kapelusz, upuci go wic na ziemi, eby pomylano, e obezwadniony przez boi nie mg go utrzyma. W tej samej chwili dozna jakby wyrzutu sumienia i z pogard pomyla o swoim postpku. Lecz czy to bya jego wina? Nie kocha przecie ojca! Pukownik nic po sobie nie zostawi. Ze sprzeday ruchomoci zaledwie opacono pogrzeb. Suca znalaza kawaek papieru, ktry oddaa Mariuszowi. Na nim byo napisane rk pukownika: Dla mego syna. Cesarz mianowa mnie baronem na polu bitwy pod Waterloo. Poniewa Restauracja odmawiami prawa do tego tytuu, #ktry opaciem wasn krwi,syn mj przyjmie ten tytu i !bdzie go uywa. Jest rzeczoczywist, e bdzie tego godny. Po drugiej stronie kartki pukownik dopisa jeszcze: W tej samej bitwie pod Waterloo pewien sierant !ocali mi ycie. Czowiek ten nazywa si Thnardier. W ostatnich czasach jak mi si #zdaje mia on ma ober wjednej z wiosek w okolicach Parya, w Chelles albo w Montfermeil. Jeeliby go syn mj kiedy spotka, niech zrobidla niego wszystko, co tylko bdzie w jego mocy. Nie przez pietyzm dla pamici ojca, lecz wskutek tego nieokrelonego poszanowania, jakie zawsze mier nakazuje sercu czowieka, Mariusz wzi kartk i schowa j. Nic nie zostao po pukowniku.Pan Gillenormand kaza sprzeda tandeciarzowi jego szpad i uniform. Ssiedzi zniszczyli ogrd i zrabowali rzadkie kwiaty. Inne roliny zdziczay i zginy. Mariusz tylko dwie doby przebywa w Vernon. Po pogrzebie wrci doParya i zaj si swoim prawem, nie mylc wicej o ojcu, jak gdyby nie y on nigdy. W dwa dni pukownik by pochowany, a w trzy zapomniano o nim. Mariusz nosi krep na kapeluszu. Oto i wszystko. Chodzenie do kocioa moe si przyda, eby zosta rewolucjonist Mariusz zachowa z dziecistwa swoje praktyki religijne. Pewnej niedzieli poszed na msz do w. Sulpicjusza, do tej samej kaplicy Matki Boskiej, gdzie jako may chopiec bywa z ciotk; wyjtkowo tego dnia roztargniony i zatopiony w mylach, stan za jednym z filarw i nie zwracajc uwagi na to, co robi, zaj miejsce na obitym utrechckim aksamitem klczniku, ktrego oparcie zdobi napis: Pan Mabeuf, skarbnik parafii. Msza si zacza, kiedy nadszed jaki starzec i powiedzia do Mariusza: To jest moje miejsce, proszpana. Mariusz wsta popiesznie i !starzec zaj swj klcznik. Po skoczonej mszy Mariusz sta jeszcze w zamyleniu o kilka krokw dalej; starzec znowu podszed do niego i powiedzia; Bardzo przepraszam, e panuwtedy przeszkodziem i e chc to zrobi jeszcze raz; uzna pan pewno moje postpowanie za niegrzeczne, !musz si wic wytumaczy.  Ale to jest zupenie niepotrzebne odpowiedzia Mariusz. A jednak odpar staruszek. Nie chciabym, eby pan o mnie le myla. Widzi pan, jestem do tego miejsca bardzo!przywizany. Zdaje mi si, e msza std wysuchana jest wicej warta. Zaraz panu powiem, dlaczego. Przez cae lata, regularnie co dwa albo trzy miesice, spotykaem tu !jakiego nieszczliwego ojca, ktry nie mia innego sposobu,eby widywa swojego synka, poniewa uniemoliwiay mu to stosunki rodzinne. Przychodzi do tego kocioa wtedy, kiedyprzyprowadzano jego dziecko na msz. Malec wcale si tego nie domyla, moe nawet nie wiedzia, biedaczek, e ma ojca. Ojciec ukrywa si za tym filarem, eby go nie dostrzeono. Patrzy na swoje dziecko i paka. Dlatego to miejsce stao si dla mnie wite i przyzwyczaiem si std sucha mszy. Wol je nawet od awki kolatorskiej, do ktrej mam prawo jako skarbnik parafii. Troch zreszt znaem tego nieszczliwego czowieka. "Mia on tecia, bogat ciotk czy krewnych, sam ju nie wiem, ktrzy grozili, e wydziedzicz chopca, jeeli on, ojciec, bdzie go widywa.$Powici si wic, eby jego syn zosta pewnego dnia bogaty i by szczliwy. Powodem tej sytuacji by pogldy polityczne. Osobicie nie mam nic przeciwko pogldom politycznym, ale s ludzie, ktrzy w tym id za !daleko. Mj Boe, dlatego, e !kto si bi pod Waterloo, to jeszcze nie sta si wskutek tego potworem i to nie jest powd, eby zabiera ojcu dziecko. On by pukownikiem u Bonapartego. Zdaje mi si, e ju nie yje. Mieszka w Vernon, gdzie mj brat jest proboszczem, i nazywa si Pontmarie, Montpercy czy jako podobnie... Mia na twarzy szram po niezgorszymciosie szabl.  Pontmercy?? zapyta Mariusz blednc. Wanie. Pontmercy. Czy pango moe zna? " Prosz pana rzek Mariusz  to by mj ojciec. !Stary skarbnik zoy rce i zawoa: Ach, to pan by tym dzieckiem! No tak, to si "zgadza, zdy pan dorosn. O, mj biedny chopcze, moesz sobie powiedzie, e "miae ojca, ktry ci bardzo kocha! Mariusz poda rami starcowi iodprowadzi go a do mieszkania. Nazajutrz powiedzia do pana Gillenormand:  Urzdzamy z kolegami polowanie. Czy mog wyjecha na trzy dni? " Na cztery!! odpar dziadek. Jed, baw si. #I mruc oko szepn do crki: Jaka miostka!! Do czego moe doprowadzi spotkanie ze skarbnikiem parafii Dokd Mariusz pojecha, tego dowiemy si pniej. Przez trzy dni by nieobecny w domu, po czym wrci do Parya i poszed prosto do biblioteki wydziau prawa, gdzie zada kompletu Monitora. Zacz czyta Monitora wszystkie historie Republiki i Cesarstwa, Wspomnienia z Wyspy witej Heleny , wszystkie pamitniki, gazety, biuletyny, proklamacje; wszystko to poyka. Kiedy po raz pierwszy spotka nazwisko ojca w biuletynach "wielkiej armii, dosta gorczki na cay tydzie. Odwiedza #generaw, pod ktrymi suyJerzy Pontmercy, midzy innymi hrabiego H. Skarbnik, Mabeuf, do ktrego zachodzi,opowiedzia mu o yciu w Vernon, egzystencji pukownika, jego kwiatach, jego samotnoci. Mariusz dokadnie zrozumia, kim by ten niezwyky czowiek, wzniosy i agodny, ten lew-baranek, ktry by jego ojcem. Zajty tymi studiami, absorbujcymi cay jego czas i wszystkie jego myli, prawie nie widywa pana Gillenormand.Zjawia si w godzinach posikw; kiedy go potem szukano, Mariusza ju nie byo w domu. Ciotka zrzdzia. Pan Gillenormand umiecha si: Hm, to jest okres dziewczynek! Czasami dorzuca: Do diaba, mylaem, e to jaki !romansik, ale zdaje si, e to jest namitno. Bya to rzeczywicie namitno. !Mariusz zacz uwielbia ojca.Jednoczenie niezwyka przemiana dokonywaa si w jego pogldach. Ta historia na !ktr dopiero teraz spojrza, przeraaa go. Najpierw przyszo olnienie. Republika, Cesarstwo dotd byy to dla niego sowa potworne. Republika gilotyna w pmroku. Cesarstwo szablaw mrokach nocy. Popatrzy teraz na to wszystko i tam, gdzie spodziewa si zobaczychaos ciemnoci, z jakim ogromnym zdumieniem, w %ktrym by lk i rado, odkrywiecce gwiazdy: Mirabeau, Vergniauda, Saint-Justa, Robespierrea, Kamila Desmoulins, Dantona i soce Napoleona. Nie wiedzia, #gdzie Jest. Cofa si olepiony !t wiatoci. Powoli, gdy wstrzs min, zacz si przyzwyczaja do tych blaskw, rozwaa czyny bez zawrotu gowy i patrza na ichsprawcw bez uczucia zgrozy; rewolucja i Cesarstwo stany w promiennej perspektywie przed jego pen wizji renic; te dwie grupy #wydarze i ludzi streciy si dla niego w dwch potnych faktach Republika w suwerennoci prawa obywatelskiego przywrconegomasom. Cesarstwo w suwerennoci myli, francuskiej narzuconej Europie; ujrza wyaniajc !si z rewolucji wielk posta ludu, z Cesarstwa wielk posta Francji. Orzek w swoim sumieniu, e wszystko to byo suszne. Nie uwaamy za konieczne wskazywa tu, co jego olnienie pomijao w tym pierwszym, o wiele za bardzo syntetycznym sdzie; stwierdzamy stan umysu, !ktry si rozwija. Postp nie odbywa si w jednym etapie. Owiadczywszy to, zarwno wstosunku do tego, comy ju powiedzieli, jak i tego, co jeszcze bdzie powiedziane, idziemy dalej. Mariusz spostrzeg wtedy, e tak samo jak nie rozumia swojego ojca, nie rozumia swojego kraju. Nie zna ani jednego, ani drugiego i dobrowolnie znosi jak gdyby noc na oczach. Teraz ju widzia i z jednej strony podziwia, z drugiej uwielbia. Peen by alu i wyrzutw sumienia. Z rozpacz myla, !e to wszystko, co czu, mgwypowiedzie tylko wobec grobu. Ach, gdyby jego ojciec nie umar, gdyby go Mariusz jeszcze mia, gdyby Bg w swojej litoci i dobroci zezwoli, eby ten ojciec pozosta midzy yjcymi, #jakeby on pobieg, rzuci si ku niemu i zawoa: Ojcze, otojestem! To ja! Mam takie samo serce jak i ty! Jestem twoim synem! W jego sercu #przelewao si cige kanie, ktre co chwila powtarzao: niestety! Od rehabilitacji ojca przeszednaturalnie do rehabilitacji Napoleona. Nie dostrzega, e razem z geniuszem, w chaotycznym pomieszaniu, podziwia przemoc, to znaczy,e umieszcza w dwch przedziaach swojego kultu z jednej strony to, co jest boskie, z drugiej to, co brutalne. W niejednym wzgldzie zacz znowu !bdzi. Aprobowa wszystko. Oywia go rodzaj gwatownejdobrej wiary, ktra przyjmowaa wszystko w caoci. Kiedy w tej tajemniczej pracy zrzuci zupenie dawn, burbosk i ultramontask skr, kiedy zdar z siebie !arystokrat i rojalist, kiedy zosta wyznawc rewolucji, gbokim demokrat i prawie republikaninem, wwczas poszed do rytownika na ulicy Zotnikw i zamwi setk biletw wizytowych z napisem Baron Mariusz Pontmercy. By to tylko logiczne nastpstwo zmiany, jaka w nim zasza, zmiany, w ktrej wszystko kryo dookoa osoby ojca. Ale e nie zna nikogo i u adnego odwiernego nie mgzostawi swoich biletw, schowa je do kieszeni. Drugim naturalnym zjawiskiem !byo oddalanie si od dziadka, w miar jak si zblia do ojca, do jego pamici i do sprawy, za ktr pukownik walczy przez dwadziecia pi lat. Powiedzielimy ju, e usposobienie pana Gillenormandnie odpowiadao mu nigdy. Byy midzy nimi wszystkie "rozdwiki, jakie mog istniemidzy powanym modziecem i pochym starcem. Dopki mieli wsplne idee i przekonania polityczne, Mariusz spotyka si z panem Gillenormand na ich terenie jak gdyby na jakim mocie. Kiedy ten most run, otwara si przepa. Nade wszystko za Mariusz czu niewysowiony bunt, kiedy myla, e pan Gillenormand, powodowany gupstwami, tak bezlitonie oderwa go od pukownika i zabra ojcu dziecko, a dzieckuojca. Mariusz co pewien czas gdzie znika.  Dokd on tak jedzi?? pytaa ciotka. Podczas jednej z tych przejadek, zawsze bardzo krtkich, pojecha do Montfermeil. Wypeniajc zlecenie ojca, prbowa odszuka tam byegosieranta spod Waterloo, oberyst Thnardiera. Thnardier zbankrutowa, !ober zamknito, a co si z nim stao, nikt nie wiedzia. Z powodu tych poszukiwa Mariusz przez cztery dni nie by w domu.  Stanowczo powiedzia dziadek baamuci si!! ... Zdawao si im, e Mariusz nosi na piersiach pod koszul jaki przedmiot zawieszony naczarnej wstce. Jaka spdniczka Mwilimy ju o uanie. Byt to stryjeczny wnuk pana Gillenormand. Prowadzi on, z dala od rodziny i wszelkich ognisk domowych, ycie garnizonowe. Porucznik Teodul Gillenormand spenia wszystkie warunki, jakich si wymaga od tak zwanego "adnego oficerka. Mia tali jak panna, wojowniczy sposb cignicia za sob szabli i wysoko podkrcone wsy. W Paryu bywa bardzo rzadko, tak rzadko, e Mariusz nigdy go nie widzia. Obaj kuzyni znali si tylko ze "syszenia. Teodul zdaje si, u: otwierano. Bya to moda 0 5rrkPnk&k{AgBp c I c+L c c* cT5 W emy o tym wspominali by ulubiecem ciotki Gillenormand, ktra go wolaa, poniewa go widywaa tak mao. Rzadkie widywanie ludzi pozwala przypisywa im wszystkie moliwe doskonaoci. Pewnego poranka panna Gillenormand wrcia do swojego pokoju tak poruszona, jak tylko na to pozwala jej zrwnowaony charakter. Mariusz wanie prosi znowu dziadka o pozwolenie na ma wycieczk, dodajc, e chce wyjecha jeszcze tego samego wieczora. Ruszaj ! powiedzia pan Gillenormand i podnoszc brwi do gry pomyla: Znowu nocna eskapada. Panna Gillenormand sza do siebie mocno zaintrygowana, a idc po schodach, rzucia wykrzyknik: A to dobre sobie! oraz znak zapytania: Ale dokde on jedzie? !Przeczuwaa jak awantur sercow, mniej lub wicej zakazan, jak kobiet w pmroku, schadzk, tajemnic i chtnie by wciubia w to swoje okulary. !Aby zaguszy t ciekawo, ktra j nurtowaa ponad miar jej przyzwyczaje, poszukaa ucieczki w swoich talentach i zacza wyszywa bawen na bawenie jeden z tych haftw w stylu Cesarstwa i Restauracji, obfitujcych w motyw koa odkabrioletu. Robtka to nudna, wic i robotnica bya bez entuzjazmu. Siedziaa nad tymju par godzin, kiedy drzwi si otworzyy. Panna Gillenormand podniosa nos: przed ni sta porucznik Teodul, salutujc po wojskowemu. Stara panna wydaa okrzyk radoci. Mona by star i pen pruderii, mona by pobonisi i ciotk, ale zawsze przyjemnie jest zobaczy wchodzcego do pokoju uana. " To ty, Teodulu! zawoaa.  Przejazdem, ciociu odpowiedzia.  Pocauje mnie.  Ju!! rzek Teodul. I pocaowa j. Ciotka Gillenormand podesza do sekretarzyka i otworzya go.  Zostaniesz przynajmniej z tydzie?? " Dzi wieczorem jad, prosz cioci.  Niemoliwe!!  Jak dwa a dwa cztery. ! Zosta, Teodulku, bardzo ci prosz. Serce mwi: tak, ale rozkaz: nie. Rzecz jest prosta. Zmieniamy garnizon; bylimy w Melun, przenosz nas do Gaillon. Z dawnego garnizonu do nowego przejeda si !przez Pary, wic pomylaem #sobie: pjd odwiedzi cioci.  Masz tu za fatyg. "Woya mu do rki dziesi luidorw.  Droga ciocia chciaa powiedzie: za przyjemno. !Pocaowa ciotk drugi raz, kujej wielkiemu zadowoleniu, drapic j naszywkami po karku.  Jedziesz konno razem z pukiem?? zapytaa. Nie, ciociu. Chciaem tu wstpi i dostaem specjalne pozwolenie. Mojego konia prowadzi ordynans, a ja jad dyliansem. A propos, chciaemo co zapyta. O co??  Czy kuzyn Mariusz Pontmercy wyjeda??  Skd o tym wiesz?? zapytaa ciotka, ktrej ciekawo zostaa nagle poaskotana do ywego.  Zaraz po przybyciu poszedem zamwi miejsce w dyliansie. No i?? Jaki podrny mia ju zamwione miejsce na !imperiale. Widziaem na licie jego nazwisko. Jakie??  Mariusz Pontmercy. Co za nicpo! zawoaa ciotka. Ach, twj kuzyn nie jest takim statecznym "chopcem jak ty. Pomyle, e spdzi noc w dyliansie!  Tak samo jak ja.  Ale ty z obowizku, a on z rozpusty. # O, do diaska! rzek Teodul. W tym momencie wydarzyo si pannie Gillenormand co niezwykego. Przysza jej do gowy myl. Gdyby bya !mczyzn, uderzyaby si w czoo. Zapytaa Teodula:  Czy wiesz, e twj kuzyn nie zna ciebie? ! Tak. Ja go widziaem, ale on nigdy nie raczy zwrci na mnie uwagi.  Posuchaj, Teodulu.  Sucham, ciociu. Ot Mariusz znika z domu. H, h!  Podruje. Aaa!! ...  Sypia nie wiadomo gdzie. Ooo!! ... ! Chcielibymy wiedzie, co w tym jest. Teodul odpowiedzia z monumentalnym spokojem:  Jaka spdniczka. Zrb nam przyjemno. Miej na oku Mariusza. On ci nie zna, wic to bdzie atwe. Skoro tu chodzi o dziewczyn,postaraj si j zobaczy. Napiszesz nam o tej awanturce. To zabawi dziadka.Teodul nie mia nadmiernych skonnoci do suby tego rodzaju, ale by bardzo wzruszony dziesicioma "luidorami i spodziewa si, e "moe bd miay cig dalszy. "Przyj zlecenie i powiedzia:  Do usug cioci. Mariusz wieczorem tego dnia, !w ktrym odby si ten dialog,wsiad do dyliansu, nie przypuszczajc nawet, e jest pod obserwacj. Co do obserwatora, to zacz on "podr od zanicia. Jego sen by mocny i sumienny. !O wicie wonica zawoa: Vernon!! Przystanek w Vernon! Podrni do Vernon wysiadaj!" Porucznik Teodul obudzi si. Aha wymamrota jeszcze w!pnie to ja tu wysiadam. Jednoczenie czarne spodnie, schodzce z imperialu, "ukazay si w oknie dyliansu. Czy to Mariusz? pomyla porucznik. By to istotnie Mariusz. Obok pojazdu dziewczyna wiejska, wmieszana w cib koni i pocztylionw, sprzedawaa kwiaty. Kupujcie kwiaty dla waszych pa!! woaa. Mariusz podszed do niej i kupi najpikniejsze kwiaty, jakie miaa. To ju mnie zaczyna !intrygowa pomyla Teodul, zeskakujc z dyliansu na ziemi. Komu, u licha, on zaniesie te kwiaty? Taki pikny bukiet to chyba dla jakiej licznej kobiety. Musz j zobaczy. !I teraz ju nie z polecenia, aledla wasnej ciekawoci, jak psy polujce na swj rachunek, ruszy krok w krok za Mariuszem. !Mariusz skierowa si w stron!kocioa. Nie wszed jednak do"rodka, ale okry absyd i znikn za jedn z przypr, ktre j podtrzymyway. Spotkanie jest na zewntrz pomyla Teodul. Zobaczymy t dziewczyn. I poszed na czubkach butw ku naronikowi, za ktry Mariusz skrci. Przybywszy na miejsce, zatrzyma si zdumiony. Mariusz z czoem ukrytym w doniach klcza w trawie przed grobem, na ktry rozsypa swj bukiet. Na kracu grobu, gdzie lekkie podwyszenie wskazywao !gow, sta krzy z czarnego drzewa, a na nim biae litery: Pukownik baron Pontmercy. !Sycha byo pacz Mariusza. Dziewczynka okazaa si grobem. Marmur przeciwko granitowi Tu wanie przyby Mariusz, gdy po raz pierwszy wyjecha z Parya. Tu wraca za kadymrazem, gdy pan Gillenormand mwi: Nocna eskapada. Porucznik Teodul poczu si cakowicie zbity z tropu tym niespodziewanym napotkaniemgrobu. Dozna uczucia nieprzyjemnego i szczeglnego, ktrego nie umiaby okreli, a ktre czyo szacunek dla grobu z szacunkiem dla pukownika. Wycofa si, pozostawiajc Mariusza samego na cmentarzu, i byo co z wojskowej dyscypliny w tym wycofaniu. mier ukazaa mu !si w wielkich epoletach, wic odda jej salut wojskowy. Nie wiedzc, co napisa ciotce, "postanowi nie pisa w ogle i prawdopodobnie nic by nie wyniko z odkrycia Teodula co do miostek Mariusza, gdyby skutkiem jednego z tych tajemniczych zrzdze, przypadkowych a tak czstych scena z Vernon niemiaa prawie natychmiastowego oddwiku w Paryu. Mariusz wrci z Vernon na trzeci dzie, wczesnym rankiem. Zmczony dwiema nocami spdzonymi w dyliansie, czu si niewyspany i chcia si !odwiey godzin pywania; wbieg wic szybko do siebie, zrzuci surdut podrny i !czarn tasiemk, ktr mia na szyi, po czym poszed si kpa. Pan Gillenormand, ktry wstawa rano, jak wszyscy zdrowi starcy, usyszawszy, e Mariusz jest u siebie i #chcc go ucisn, a i troch wybada, skd przybywa, zacz wspinaczk po schodach, tok popieszn, jakmu tylko pozwalay jego stare nogi. Ale modziecowi mniej zajo czasu zejcie ze schodw, ni osiemdziesicioletniemu starcowi wejcie po nich na !gr, i kiedy pan Gillenormand dosta si na piterko, Mariusza ju nie byo. "ko stao nietknite, a na %ku lea podrny surdut i czarna tasiemka. ! Tym lepiej powiedzia pan Gillenormand. !I w chwil pniej wszed do salonu, gdzie panna Gillenormand siedziaa ju, haftujc swoje kabrioletowe koa. Wejcie byo triumfalne. Pan Gillenormand w jednej rcetrzyma surdut podrny, w drugiej tasiemk i woa: Zwycistwo! Zbadamy tajemnic! Dowiemy si najwaniejszej rzeczy, poznamy miostk naszego mruka! Jestemy w samym rodku romansu! Mam portret! Rzeczywicie, na tasiemce wisiao pudeeczko z czarnegojaszczuru, dosy podobne do medalionu. Starzec wzi pudeko i nie otwierajc patrzy na nie z wyrazem rozkoszy, zachwytu igniewu godomora, ktry widzi, jak przed jego nosem nios smaczny obiad dla innego. Bo na pewno jest to portret. Znam si na tym. To si wanie nosi czule, na sercu. Jacy oni gupi! Zapewne jaka pokraka, na ktr nie mona patrzy bez dreszczu obrzydzenia! Modzie ma dzisiaj taki zy gust.  Zobaczymy, ojcze powiedziaa stara panna. Pudeeczko otworzyo si za $naciniciem spryny. Znalelinim tylko kawaek troskliwie zoonego papieru. Od tej samej do tego! zawoa pan Gillenormand, wybuchajc miechem. Wiem, co to znaczy. Bilecik miosny!  Ach!! Przeczytajmy! powiedziaa ciotka. "I woya okulary. Rozoyli papier i przeczytali, co nastpuje: Dla mego syna. Cesarz mianowa mnie baronem na polu bitwy pod Waterloo. Poniewa Restauracja odmawiami prawa do tego tytuu. kt "ry opaciem wasn krwi, syn mj przyjmie ten tytu i !bdzie go uywa. Jest rzeczoczywist, e bdzie tego godny. Jakiego uczucia doznali ojcieci crka, nie da si wypowiedzie. Przeszy ich zimny dreszcz, jakby od tchnienia trupiej gowy. Nie zamienili ani sowa. Tylko pan Gillenormand szepn cicho, jakby sam do siebie:  To pismo tego rbajy. Ciotka obejrzaa kartk, obrcia j na wszystkie "strony i woya na powrt do pudeeczka, w tej samej chwiliz kieszeni surduta wypad may prostoktny pakiecik, zawinity w bkitny papier. Panna Gillenormand podniosa !go i rozwina. Bya to setka wizytowanych biletw Mariusza. Podaa jeden z nich panu Gillenormand, a ten przeczyta: Baron Mariusz Pontmercy. Starzec zadzwoni. Przysza Nikoleta. Pan Gillenormand wzi tasiemk, !pudeeczko i surdut; rzuci to wszystko na posadzk, na rodek salonu, i powiedzia:  Odnie te rupiecie. "Godzina caa upyna wrd najgbszego milczenia. Starzec i stara panna siedzieli, odwrceni do siebie plecami, i !myleli, kade ze swej strony, o tym samym zapewne. Pod koniec tej godziny ciotka Gillenormand powiedziaa:  To adnie!! W kilka minut pniej zjawi !si Mariusz. Zanim przestpi prg salonu, zobaczy dziadka trzymajcego w rku jego bilet wizytowy. Ujrzawszy go starzec zawoa z wyrazem mieszczaskiej pewnoci siebie, penej szyderstwa i druzgoccej: Patrzcie!! Patrzcie! Jeste teraz baronem. Winszuj ci. Coto ma znaczy? Mariusz poczerwienia z lekka i odpowiedzia:  To znaczy, e jestem synem mego ojca. Pan Gillenormand przesta si mia i rzek ostro:  Twj ojciec to ja!! !Mj ojciec odrzek Mariusz ze spuszczonymi oczami i z surowym wyrazem twarzy by czowiekiem skromnym i bohaterskim, ktry chlubnie suy Republice i Francji, ktry by wielki w najwikszym epizodzie historii, na jaki zdobya si "ludzko, ktry przez wier wieku y w obozie, w dzie pod gradem kul i kartaczy, w nocy w niegu, w bocie, pod deszczem, ktry zdoby dwa sztandary pukowe, ktry otrzyma dwadziecia ran, ktry umar w zapomnieniu i opuszczeniu i ktry tym jedynie zawini, e za bardzo kocha dwch niewdzicznikw: swj kraj i mnie. Byo to wicej, anieli pan #Gillenormand mg znie. Przy $sowie Republikapodnis siz krzesa albo, dokadniej "mwic, stan prosto. Kady wyraz, wypowiedziany przez Mariusza, wywoywa na twarzy starego rojalisty taki skutek jak dmuchnicie miecha kowalskiego na !rozpalonej gowni. Z ponurej staa si czerwona, z czerwonej purpurowa, z purpurowej pomienista! Mariuszu! zawoa. Szkaradne dziecko! Nie wiem, !kim by twj ojciec! Nie chc !wiedzie! Nic nie wiem zgoa i nie znam go! Ale to wiem, e ci wszyscy ludzie byli ndznikami!e to byli wszystko oberwacy, zbje, czerwone czapki, zodzieje! Powiadam: wszyscy! Powiadam: wszyscy! Nie znam nikogo! Powiadam: wszyscy! Syszysz, Mariuszu? Wiedz, e jeste takim baronem jak mj pantofel! Byli to wszystko bandyci, co suyli Robespierreowi! Rabusie, co suyli Bu-o-na-par-temu! Zdrajcy, ktrzy zdradzili, zdradzili, zdradzili swego prawowitego "krla! Tchrze, co uciekli przedPrusakami i Anglikami pod Waterloo! Oto, co wiem. Czy ojciec paski by jednym z nich, nie wiem, bardzo mi przykro, tym gorzej, suga paski! Z kolei Mariusz teraz by gowni, a pan Gillenormand kowalskim miechem. Mariusz !dra cay, nie wiedzia, co #pocz, gowa mu paaa. By jak ksidz, ktry widzi, jak wyrzucaj na wiatr jego wszystkie hostie; jak fakir, ktremu przechodzie plwa na jego bstwo. Nie mg dopuci, aeby takie rzeczy bezkarnie mwiono przy nim. Lecz co mia uczyni? Jego ojciec zosta oto skopany i podeptany w jego obecnoci, ale przez kogo? Przez jego dziadka. Jak pomci jednego, nie obraajc drugiego? Byo niepodobiestwem obrazi dziadka i byo rwnie niepodobiestwem nie pomciojca. Z jednej strony wity grb, z drugiej siwe wosy. Przez kilka chwil by jak "pijany i chwia si, a w gowiewiroway mu te wszystkie !myli rwnoczenie; pniej podnis oczy, utkwi je w dziadku i grzmicym gosem zawoa:  Precz z Burbonami!! Precz z grubym wieprzem, Ludwikiem XVIII! Ludwik XVIII nie y ju od czterech lat, ale byo mu to wszystko jedno. Starzec, ktry by przedtem szkaratny, sta si nagle bielszy od swoich wosw. Zwrci si do popiersia !ksicia de Berry, ktre stao na kominku, i ukoni mu si nisko, jako szczeglnie "uroczycie. Pniej przeszed !si dwa razy, powoli i milczc,od kominka do okna i od okna do kominka, przez ca sal, a posadzka trzeszczaa, jakby stpa po niej kamiennyposg. Za drugim razem !nachyli si do swojej crki, ktra patrzaa na to starcie ze zdumieniem starej owcy, i umiechajc si prawie spokojnym umiechem, rzek do niej: Taki baron, jak ten pan, i taki mieszczanin, jak ja, nie mog pozostawa pod jednym dachem. I nagle, wyprostowawszy si, blady, drcy, straszny, z czoem, na ktrym sroya si burza gniewu, wycign rami w kierunku Mariusza i krzykn mu: Precz!! Mariusz opuci dom. Na drugi dzie pan Gillenormand powiedzia do crki: #Co sze miesicy pole pani szedziesit pistolw temu ludoercy i prosz mi nigdy o nim nie wspomina! Majc do zuycia ogromn %ilo pozostaej wciekoci i !nie wiedzc, co z ni zrobi, !wicej ni przez trzy miesicemwi do crki pani. Mariusz rwnie wyszed oburzony. Pewna okoliczno, o ktrej wspomnie trzeba, powikszya jego rozdranienie. Zawsze zbieg maych, fatalnych wypadkw komplikuje podobne domowe dramaty. Odnoszc prdko, narozkaz dziadka, rupiecieMariusza do jego pokoju, Nikoleta zgubia prawdopodobnie na schodach, ktre byy ciemne, medalion z czarnego jaszczuru, w ktrym bya kartka pisana przez !pukownika. Ani tej kartki, ani tego medalionu nie udao si odszuka. Mariusz by przekonany, e pan !Gillenormand inaczej go nie erano. Bya to moda 0 5rrkPnk&k{AgBl { c$ g U c * c !#m cM "S/ c #$:_0 nazywa od tego dnia rzuci do ognia testament jego "ojca. Mariusz umia na pamitych kilka wierszy napisanych przez pukownika, nic wic niezgino bezpowrotnie. Lecz ten papier, to pismo, ta wita relikwia, wszystko to byo jego wasnym sercem. Co si z tym stao? Mariusz wyszed, nie mwic i!nie wiedzc, dokd si udaje, z trzydziestoma frankami, z "zegarkiem i z niewielk iloci manatkw w podrnej torbie. Na ulicy wsiad do doroki, wzi j na godzin i na $chybi trafi kaza wie si do dzielnicy aciskiej. Co si stanie z Mariuszem? Rozdzia czwarty PRZYJACIELE ABECADA Grupa, ktra omal nie przesza do historii Przez t epok, pozornie obojtn, przebiega jaki rewolucyjny dreszcz. W powietrzu czu byo powiewy,"ktre wracay z gbin 1789 i !1792 roku. Modzie opierzaa !si, jeli wolno nam uy tu tego wyrazu. Modzi ludzie zmieniali si, prawie nie dostrzegajc tego, przez samo posuwanie si naprzd czasu. Wskazwka, ktra si obraca na tarczy zegarowej, obraca si rwnie i w ludzkich duszach. Kady robi ten krok naprzd, ktry naleao uczyni. Rojalici stawali si liberaami, liberaowie stawali si demokratami. Przekonania postpowe miay podwjne dno. Co, co rozpoczynao si potajemnie, grozio ustalonemu porzdkowi, ktry by podejrzliwy i skryty. Znak to wnajwyszym stopniu rewolucyjny. Ukryta myl wadzy spotka si w podziemnym podkopie z ukrytmyl narodu. Dojrzewajce powstanie jest odpowiedzi na zamierzony zamach stanu. Nie byo jeszcze wwczas we Francji tak wielkich organizacji podziemnych jak Tugendbund niemiecki i karbonaryzm woski, ale tu i "wdzie rozgaziay si ju tajemne drenia. Cougourda powstawaa w Akwizgranie; w Paryu, prcz innych tego rodzaju zwizkw, istniao Towarzystwo Przyjaci Abecada. Kim byli Przyjaciele Abecada? Stowarzyszeniem pozornie majcym na celu wychowanie dzieci, w rzeczywistoci za podnoszenie z upodlenia ludzi.Wystpowao ono jako propagator elementarza, prawdziwa jednak jego nazwa brzmiaa: Towarzystwo "Przyjaci Abecada Wolnoci. Przyjaciele Abecada bya to grupa nieliczna, stanowia onastowarzyszenie tajne w staniezacztkowym; prawie koteri, powiedzielibymy, gdyby koterie wydaway bohaterw. !Zbierali si w dwch miejscach:koo targowiska, w szynku zwanym Korynt, o ktrym pniej bdzie mowa, i w pobliu Panteonu, na placu w.Michaa, w maej kawiarni zwanej Caf Musain, dzi zburzonej; pierwsze z tych miejsc zebra byo wygodniejsze dla robotnikw, drugie dla studiujcej modziey. Zwyke schadzki Przyjaci Abecada odbyway si w !tylnej sali kawiarni Musain. Sala ta, do oddalona od frontu, zktrym czya si bardzo dugim korytarzem, miaa dwa okna i wyjcie z ukrytymi schodami na uliczk des Grs. !Palio si tam i pio wrd zabaw i miechu. Rozmawiano bardzo gono o wszystkim i po cichu o innych rzeczach. Na cianie bya przybita dawna mapa Francji zczasw Republiki, dostatecznawskazwka dla obudzenia czujnoci agenta policji. #Wikszo Przyjaci Abecadastanowili studenci, pozostajcy w serdecznych stosunkach z kilkoma robotnikami. Oto nazwiska gwnych osb. W pewnej mierze nale ju one do historii: Enjolras, Combeferre, Jan Prouvaire, Feuilly, Courfeyrac, Bahorel, Lesgle, czyli Laigle, Joly, Grantaire. Ci modzi ludzie tworzyli razemjakby rodzin, opart na przyjani. Wszyscy, z !wyjtkiem Laiglea, pochodzili z poudnia. Grupa ta godna bya uwagi. Znikna ona w niewidzialnych "gbiach, ktre s poza nami. W tym punkcie dramatu, do ktrego doszlimy, nie jest moe rzecz zbyteczn rzucenie wiata na te mode gowy, zanim czytelnik ujrzy, jak zapadaj si w ciemno tragicznej przygody. !Enjolras, ktrego wymienilimy na pierwszym miejscu a dlaczego, to zobaczymy pniej by bogatym jedynakiem. By to czarujcy modzieniec, ktry potrafi stawa si strasznym. By anielsko pikny. Rzekby srogi i dziki Antinous. Widzc zadumany blask jego spojrzenia, mona by powiedzie, e w jakim poprzednim istnieniu przeszed!apokalips rewolucji. Mia jej tradycje w sobie, Jakby by jej wiadkiem. Zna najdrobniejsze szczegy tej wielkiej sprawy. "Natura kapaska i onierska, niezwyka u modzieca. By on wierzcy i wojujcy; z bezporedniego punktu widzenia onierz demokracji, patrzc z punktu wyniesionego ponad ruch "wspczesny kapan ideau. #Mia jedn namitno prawo;jedn myl obalenie przeszkody. By surowy w uciechach. Przed wszystkim, co nie byo Republik, skromnie spuszcza oczy. Kocha si w marmurze Wolnoci. Sowo jego byo cierpko natchnione i drao hymnem. Niespodziewanie rozpociera skrzyda. Biada "zalotom, ktre by zwrciy siku niemu! Gdyby ktra gryzetka z placu Cambrai lub zulicy Saint-Jean-de-Beauvais, widzc t posta wieo upieczonego maturzysty, t min pazia, dugie, jasne rzsy, szafirowe oczy, gste irozrzucone wosy, rowe policzki, wiee usta, adne !zby, skusia si na te uroki jutrzenki i poprbowaa wpywu swej piknoci na !Enjolrasie zdumiony i grony wzrok wskazaby jej nagle przepa i nauczyby j nie myli strasznego cherubina ezechielowego z zalotnym Cherubinem Beaumarchaisgo. Obok Enjolrasa, ktry reprezentowa logik rewolucji, Combeferre reprezentowa jej filozofi. !Pomidzy logik rewolucji i jej"filozofi jest ta rnica, e jej logika moe doprowadzi do wojny, filozofia za moe prowadzi tylko do pokoju. Combeferre uzupenia i "prostowa Enjolrasa. By niszyi tszy. Chcia, aeby w umysy wpajano rozlege zasady oglnych idei; mwi: !Rewolucja, ale i cywilizacja i "dokoa stromej gry odsania szeroki widnokrg bkitu. Std we wszystkich pogldachCombeferrea byo co przystpnego i dajcego si urzeczywistni. atwiej byo oddycha rewolucj z Combeferreem anieli z Enjolrasem. Enjolras wyraa jej prawo boskie, Combeferre jej prawo przyrodzone. Pierwszy pochodzi od Robespierrea, drugi zblia si do Condorceta. Combeferre !bardziej anieli Enjolras y tak jak inni ludzie. Gdyby tym dwm modziecom dane byo przej do historii, pierwszy zwaby si sprawiedliwym, drugi mdrym. Enjolras by bardziej mski, Combeferre bardziej ludzki. Homo i vir, otornica odcieni w ich osobowoci; Combeferre by agodny, jak Enjolras by surowy, przez wrodzon czysto. Lubi wyraz: obywatel, lecz wola wyraz: czowiek. Twierdzi, i #przyszo znajduje si w rkunauczyciela ludowego, zajmowa si wiele zagadnieniami wychowania i nauczania. Wierzy we wszystkie marzenia: w koleje !elazne, w usunicie blu przyoperacjach chirurgicznych, w utrwalenie obrazu camery obscury , w telegraf elektryczny, w kierowanie $balonami. I nie lka si zbytniocytadel, ktre wszdzie pobudoway przeciwko rodzajowi ludzkiemu zabobony,despotyzmy i przesdy. Nalea do tych, ktrzy s przekonani, e dziki nauce "ukad si w kocu si zmieni. Enjolras by wodzem. Combeferre by przewodnikiem.Z pierwszym pragnby walczy, z drugim posuwa si naprzd krok za krokiem. Nie znaczyo to, eby Combeferre nie by zdolny do walki, eby odmawia zmierzenia si z przeszkod, natarcia na ni si i gwatem, ale e czu wicej upodobania do tego, by przez nauczanie rzeczy pewnych i ogaszanie praw pozytywnych godzi rodzaj ludzki z jego losami; wybierajc z dwch "jasnoci, skania si raczej #ku wiatu ni poarowi. Poarniewtpliwie moe zastpi jutrzenk, ale dlaczego nie zaczeka na wit? Wul kan rozwietla, lecz wit rozwietla jeszcze lepiej. Combeferre wolaby moe biao pikna od pomieni wzniosoci. Jasno zamcona dymem, postp opacony gwatem zadowalniay tylko poowicznieten umys czuy i powany. Rzucenie si ludu w prawd z krawdzi urwiska, jak w roku 1793, przeraao go; lecz !bierno jeszcze bardziej byamu wstrtna, czu w niej zgnilizn i mier; a wic ostatecznie wola pian ni miazmaty, potok ni kloak, wodospad Niagary ni jezioro Montfaucon. Nie chcia ani postoju, ani popiechu. Combeferre byby skonny klkn i zoy rce bagajc, eby przyszo nadesza w caej swojej czystoci, eby nic nie zamcio wielkiej moralnej ewolucji ludw. Jan Prouvaire to odcie jeszcze agodniejszy ni Combeferre. Jan Prouvaire kocha si, hodowa kwiatek w"doniczce, gra na flecie, pisa !wiersze, miowa lud, litowa si nad kobiet, paka nad losem dziecka, w tym samym uczuciu ufnoci czy #przyszo z Bogiem i potpia rewolucj za to, e cia krlewsk gow Andrzeja Chenier. Gos jego, zwykle cichy i agodny, nagle chwilami!stawa si mski. By uczony a do erudycji, by prawie skoczonym orientalist. Nade wszystko by dobry i rzecz cakiem prosta dla tych, co wiedz, jak dobro blisko graniczy z wielkoci w poezji nad wszystko przekada Nieskoczono. Umia po wosku, po acinie, po grecku i po hebrajsku i korzysta z tego tylko dla czytania czterech poetw: Dantego, Juvenala, Aischylosa i#Izajasza. Wczy si chtnie po polach, wrd traw i kwiatw, i zajmowa si obokami tyle samo co polityk. Umys jego by dwustronny: z jednej strony zwraca si do czowieka, z !drugiej do Boga; uczy si lub rozmyla. Przez cay dzie zgbia zagadnienia spoeczne: pac, kapita, !kredyt, maestwo, religi, wolno myli, swobodn mio, wychowanie, kary, ndz, stowarzyszenia, wasno, wytwrczo i podzia dbr, zagadki ziemskie, ktre ciemn mg przykryy ludzkie mrowie; a wieczorem patrzy na gwiazdy, te istoty ogromne. Jak i Enjolras by bogatym jedynakiem. Mwi agodnie, pochyla gow, spuszcza oczy, umiecha si z #zakopotaniem, ubiera si le,#by niemiay, rumieni si z byle powodu, by bardzo lkliwy. Jednoczenie nieustraszony. Feuilly by robotnikiem wyrabiajcym wachlarze, !sierot bez ojca i matki, ktryz trudnoci zarabia trzy franki dziennie i mia tylko "jedn myl oswobodzi wiat.Mia jeszcze inne zajcie: ksztacenie si, co take nazywa zdobywaniem wolnoci. Sam si nauczy czyta i pisa; wszystkiego, co umia, nauczy si sam. Feuilly mia szlachetne serce. Mia gest wszechobejmujcy. !Bdc sierot, uzna za swojedzieci wszystkie ludy. Poniewa nie mia matki, rozmyla o ojczynie. Nie "chcia, eby na ziemi by chojeden czowiek bez ojczyzny. Hodowa w sobie, z gbok !intuicj ludzi prostych, to, co dzisiaj nazywamy ide narodowoci. !Nauczy si historii umylnie po to, eby si skuteczniej i trafniej oburza. W tej maej gromadce utopistw, zajtychprzewanie Francj, reprezentowa sprawy zagraniczne. Specjalnoci jego byy: Grecja, Polska, Wgry, Rumunia, Wochy. Wymawia te nazwy bez ustanku, z powodem i bez powodu, ze susznym uporem. Turcy na Krecie i w Tesalii, Rosja w Warszawie, Austria w Wenecji te gwaty budziy w nim gniew. Przede wszystkim oburza go wielki akt przemocy w roku 1772. Suszno w oburzeniu bardziej przekonywajca wymowa nie istnieje. T wymow by wymowny. Nigdy nie przestawa przypomina tej haniebnej daty, roku 1772,tego dzielnego i szlachetnego ludu zniszczonego przez !zdrad, tej potrjnej zbrodni, tej potwornej zasadzki, prototypu i patrona wszystkich pniejszych rozbiorw, ktre od tego czasu uderzyy w wiele szlachetnych narodw, wymazujc, by tak rzec, metryki ich urodzin. Wszystkiespoeczne zamachy stanu !wspczesnoci wywodz si zrozbiorw Polski. Rozbiory Polski to teoremat, z ktrego wszystkie wspczesne zbrodnie polityczne wynikaj jako wnioski. Ju od prawie wieku nie ma despoty, nie ma zdrajcy, ktry by nie potwierdzi, nie broni, kontrasygnowa i parafowa ne varietur rozbiorw Polski. Gdy si bierze do rki akta wspczesnych zdrad, ta zjawia si na pocztku. !Kongres Wiedeski poradzi sitej zbrodni, nim zatwierdzi swoj. 1772 to sygna rozpoczcia oww, 1815 to spuszczenie psw ze smyczy. Feuilly rozprawia o tym nieustannie. Ten ubogi robotnik zrobi si opiekunem sprawiedliwoci, a ona mu si odwzajemnia, czynic go wielkim. W prawie bowiem zawarta jest wieczno. Courfeyrac mia ojca, ktry nazywa si panem de Courfeyrac. Jednym z !bdnych pogldw buruazji czasw Restauracji na arystokracj i szlacht byo !to, e wierzya ona w swko de postawione przed nazwiskiem. Swko to, jest wiadomo, nie ma adnego znaczenia. Lecz mieszczanie zczasw Minerwytak wielce szacowali to biedne de, e uwaano za obowizek wyrzekanie si go. Pan de Chauvelin kaza nazywa si panem Chauvelin, pan de Caumartin panem Caumartin,pan de Constant de Rebecque  panem Beniaminem Constant,pan de Lafayette panem Lafayette. Courfeyrac nie chcia pozosta w tyle i nazywa si po prostu Courfeyrac. Enjolras by przywdc, Combeferre przewodnikiem, Courfeyrac rodkiem. Inni dawali wicej wiata, on !dawa wicej ciepa; i faktem byo, e mia wszystkie #przymioty rodka: okrgo i promieniowanie. Bahorel lubi dobr zabaw i ze towarzystwo, by odwany, lekkomylny, rozrzutny a do !wspaniaomylnoci, gadatliwy a do granic krasomwstwa, miay a do bezczelnoci; najwikszy zabijaka, jakiego mona sobie wyobrazi; ubiera si w jaskrawe kamizelki i szkaratne przekonania; haaburda na wielk skal, to znaczy, e nic nie byo mu milsze od ktni, z wyjtkiem rozruchw, i nic ponad rozruchy, z wyjtkiem rewolucji; zawsze gotw stuc szyb, zerwa bruk i obali rzd, eby zobaczy, co tego wyniknie. Od jedenastu lat bystudentem. Obwchiwa prawo, ale go nie studiowa. Bahorel, czowiek kapryny, chodzi do rozmaitych kawiarni. Inni mieli w tym wzgldzie przyzwyczajenia, on&adnych. Wczy si. Bdzi !jest rzecz ludzk. Wczy si to rzecz paryska. W istocie by to umys !przenikliwy i bardziej mylcy,anieliby si zdawao. By cznikiem midzy Przyjacimi Abecada i innymi, jeszcze niezupenie okrelonymi grupami, ktre dopiero pniej miay si uksztatowa. To zgromadzenie modych miao jednego ysego w swym gronie. w jedyny ysy podpisywa si Laigle (z Meaux). Koledzy dla skrcenia nazywali go Bossuetem. By to wesoy chopiec przeladowany przez pech. Specjalnoci jego byo niepowodzenie we wszystkim. !Pr zez przekor mia si ze wszystkiego. Majc %dwadziecia pi lat, by ysy. Ojciec jego dorobi si z trudem domu i pola; lecz on nicnie mia pilniejszego, jak straci w chybionej spekulacji ten dom i to pole. By ubogi, lecz jego sakiewka z dobrym humorem nie wyczerpywaa si. Szybko dochodzi do ostatniego su, nigdy do ostatniego parsknicia miechem. Bossuet kierowa si z wolna ku zawodowi adwokata; uczy si prawa na sposb Bahorela. Prawie e nie mia mieszkania,czasami nie mia go wcale. Mieszka to u jednego, to u drugiego, najczciej u Jolyego. Joly studiowa medycyn. By o dwa lata nie erano. Bya to moda 0 5rrkPnk&k{A$ cC %" c & c ' cl (* c )C5 c2 *> modszy od Bossueta. Joly by to mody chory z urojenia. Z medycyny !skorzysta tyle, e sta si bardziej jeszcze pacjentem ni lekarzem. W dwudziestym "trzecim roku ycia uwaa si za schorowanego i spdza czas na ogldaniu w lusterku swego jzyka. Utrzymywa, eczowiek magnetyzuje si jak iga, i w swoim pokoju ustawia ko tak, eby gowa skierowana bya na poudnie, a nogi na pnoc i eby wielki prd magnetyczny kuli ziemskiej nie przeszkadzakreniu krwi. Podczas burzy !bada sobie puls. Zreszt by ze wszystkich najweselszy. Stowarzyszeni i wtajemniczeni, w podziemnej pracy usiowali ksztatowa idea. Wrd wszystkich tych serc gorcych i przekonanych umysw znajdowa si jeden sceptyk. Jak si tam znalaz? Przycignity kontrastem. Sceptyk ten nazywa si Grantaire. Grantaire by czowiekiem, ktry nade wszystko wystrzega si wiaryw cokolwiek. Wszystkie te wyrazy: prawa ludu, prawa czowieka, umowa spoeczna, rewolucja francuska, republika, demokracja, "ludzko, cywilizacja, religia, postp, dla Grantairea nie miay prawie adnego znaczenia. Umiecha si syszc je. Niedowiarstwo, ta nied inteligencji, nie pozostawio mu w gowie ani jednej nienadpsutej myli. y ironicznie. Mia za ulubiony aksjomat: jedna jest tylko pewno na wiecie pena szklanka. Sceptyk w mia jednak przedmiot uwielbienia. Przedmiotem tym nie bya ani idea, ani dogmat, ani sztuka, ani nauka; by to czowiek: Enjolras. Grantaire podziwia, kocha i czci Enjolrasa. Z kime spord tego zastpu wierzcych umysw zwiza si w anarchistyczny niedowiarek? Z wierzcym najbezwzgldniej. W jaki sposb Enjolras potrafi go ujarzmi? Swoimi przekonaniami? Nie. Swoim charakterem. Jest to zjawisko czsto spotykane. Niedowiarek lgncy do wierzcego, jest to tak prostejak prawo dopeniania si barw. Pociga nas zwykle to, czego brak nam samym. Nie zdajc sobie jasno z tego sprawy i nie prbujc sobie tego wytumaczy, by pod urokiem tej natury czystej, zdrowej, tgiej, prawej, twardej, niepokalanej. Podziwia instynktownie swojeprzeciwiestwo. Mowa pogrzebowa Bossueta nacze profesora Blondeau Pewnego popoudnia, ktre jaksi pniej okae, miao zwizek z opowiedzianymi wyej wypadkami, Laigle z Meaux sta sobie, wygodnie oparty o drzwi kawiarni Musain. Wyglda jak "prnujca kariatyda; dwiga tylko wasne marzenia. Patrzyna plac w. Michaa. Sta "opierajc si o co plecami, tojakby lee stojc, pozycja mia marzycielom. Laigle z Meaux rozpamitywa bez przykroci drobn przygod, ktra spotkaa go poprzedniego dnia na uniwersytecie i zmienia jego plany na przyszo, plany zreszt do nieokrelone. Zamylenie nie przeszkadza "doroce przejeda ulic, a zamylonemu spostrzec t dorok. Laigle z Meaux, ktrego oczy bkay si, jakby w wdrwce nie majcej celu, zauway poprzez swj lunatyzm dwukoowy ekwipa jadcy placem powoli, jakby nie wiedzc dokd. Przypatrzywszy si baczniej, spostrzeg siedzcego obok wonicy modzieca, a przed #modziecem do du torb "podrn. Na torbie, na bilecieprzytwierdzonym do materiau,wypisane byo wielkimi czarnymi literami nazwisko !waciciela: Mariusz Pontmercy.Nazwisko to poruszyo z "miejsca Laiglea; stan prostoi zawoa na modzieca z kabrioletu:  Panie Pontmercy!! Na to wezwanie kabriolet zatrzyma si. Modzieniec, ktry rwnie wydawa si gboko zamylony, podnis oczy.  Co takiego?? zapyta.  To pan jest Mariuszem Pontmercy?? ! Ponad wszelk wtpliwo.  Wanie pana szukaem rzek Laigle z Meaux. W jaki sposb? zapyta Mariusz, gdy rzeczywicie #by to on; przed chwil opucidom swego dziadka i oto zagadnity zosta niespodzianie przez !czowieka, ktrego widzia po raz pierwszy w yciu. Nie znam pana. "I ja rwnie pana nie znam odpowiedzia Laigle. Mariusz zacz podejrzewa, e to studencki figiel, pocztek Jakiej ulicznej mistyfikacji. Nie by wcale usposobiony po temu w tej !chwili. Zmarszczy brwi. Laigle z Meaux z najzimniejsz krwimwi dalej:  Nie by pan onegdaj na wykadzie.  To moliwe. To pewne.  Jest pan studentem?? spyta Mariusz. Tak, prosz pana. Jak i pan. Onegdaj przypadkiem zaszedem na wykad. Wie pan, czasem strzeli czowiekowi taki pomys do gowy. Profesor wanie sprawdza list. Wie pan zapewne, e oni tam s teraz bardzo mieszni. Po stwierdzeniu trzech nieobecnoci skrelaj studenta i wpisowe przepada. Szedziesit frankw wyrzuconych w boto. Obudzio to ciekawo Mariusza. Laigle mwi dalej: "Blondeau czyta list. Zna panprzecie Blondeau, ma on nos #wielce ostry i zoliwy i lubuje si w wywchiwaniu nieobecnych. Tym razem "zacz podstpnie od litery P. Suchaem pite przez dziesite, nie majc nic !wsplnego z t spgosk. "Szo jako niele. Ani jednego !wykrelenia cay wszechwiat by obecny. C za smutek dlaBlondeau. Mwiem sobie w duchu: Blondeau, kochanie moje, dzi nie uda ci si upolowa ani jednego. Nagle Blondeau wywouje: Mariusz Pontmercy. Nikt nie odpowiada.Blondeau, peen nadziei, powtarza goniej: Mariusz Pontmercy. I chwyta za piro. Panie, mam przecie serce w piersi! Szybko powiedziaem sobie w duchu: Gotw wykreli chopaka! Uwaga! To czowiek prawdziwie ywy, bo niesumienny. To nie kujon, to nie student studiujcy, naiwny todzib, ale szlachetny le, ktry uczszcza na ono natury, zajmuje si gryzetkami, zalecasi do dziewczynek, jest moew tej chwili u swojej kochanki.Ratujmy go, mier staremu Blondeau! Wanie w tej chwili Blondeau umacza w atramencie piro, poczerniae od skrele, powlek swoim wyblakym spojrzeniem po sali i powtrzy po raz trzeci: Mariusz Pontmercy. "Odpowiedziaem miao: Jest! To sprawio, e pana nie wykreli.  Ach, prosz pana... przerwa Mariusz.  A za to ja zostaem skrelony doda Laigle z Meaux. # Nie pojmuj rzek Mariusz. Laigle cign dalej: Nic prostszego. Umieciem si naumylnie w bliskoci katedry, eby mc odpowiedzie, e jestem, i zarazem w ssiedztwie drzwi, aeby mc potem zwia. Ale profesor wpatrywa si we mnie jako zbyt uwanie. I nagle, wyposaony w ten diablo przebiegy nos, o ktrym wspomina Boileau, "przeskakuje do litery L. L to moja litera. Jestem rodem z Meaux i nazywam si Laigle. !Laigle orze przerwa Mariusz c za pikne nazwisko!! Prosz pana, Blondeau, doszedszy do tego piknego nazwiska, woa: Laigle! Odpowiadam: Jest! Wtedy spojrza na mnie z tygrysi !sodycz, umiechn si i rzek: Jeeli pan jeste Pontmercy, to nie moesz by !orem. Zdanie ubliajce nieco paskiej osobie, lecz tylko dla mnie zowieszcze. Albowiem po tych sowach wykreli mnie. Mariusz zawoa:  Ach, prosz pana, jestem w rozpaczy... Przede wszystkim przerwa Laigle pragnbym zabalsamowa Blondeau w kilkuzdaniach serdecznej pochway."Przypumy, e ju nie yje. Prawd mwic, niewielkiej ulec by musiaa zmianie jego $chudo, blado, lodowato, sztywno i tak samo zapach. Powiadam wic: Erudimini, quijudicatis terram. Tu spoczywa Blondeau-nos, ktryby prawy, dokadny, surowy, skrupulatny i antypatyczny. "Bg go wykreli z ycia, jak on mnie wykreli z listy. Mariusz odezwa si znowu:  Jest mi niesychanie przykro... #Modziecze rzek Laigle z Meaux niech ci to posuy za nauk na przyszo. Odtd staraj si by akuratny.  Przepraszam pana tysickrotnie. ! Nie wystawiaj si wicej na to, aby z twej przyczyny twj blini mia by wykrelony.  Jestem ogromnie zmartwiony... Laigle parskn miechem. A ja jestem zachwycony. !Spadaem ju po pochyoci kuadwokaturze. To wykrelenie ocalio mnie. Wyrzekam si !laurw sprzed kratek. Nie bdbroni wdw, nie bd oskara sierot. Bywaj zdrowa,!togo, egnaj, trybunale! Ot sobie zdobyem wykrelenie! Panu je zawdziczam, panie !Pontmercy. Chc wic zoy panu uroczyst wizyt dzikczynn. Gdzie pan mieszka?  W tym kabriolecie rzek Mariusz. "To znak zamonoci odpar Laigle z flegm. Winszuj panu. Komorne paskie wynosi rocznie dziewi tysicy frankw. W tej chwili wyszed z kawiarni Courfeyrac. Mariusz umiechn si smutno. Mieszkam w tym apartamencie dopiero od !dwch godzin i pragnbym siprzeprowadzi, ale rzecz w tym, e nie wiem dokd. " Prosz pana do mnie rzek Courfeyrac. Powinien bym mie pierwszestwo zrobi uwag Laigle tylko e brak mi wasnego mieszkania.  Cicho bd, Bossuet przerwa Courfeyrac. Bossuet rzek Mariusz "ale zdaje mi si, e si pan nazwa Laigle!  Z Meaux odpowiedzia "Laigle. W przenoni: Bossuet. Courfeyrac wsiad do kabrioletu. Do hotelu Porte--Saint-Jacques rzek do dorokarza. I tego samego wieczora Mariusz zamieszka w jednym z pokojw hotelu Porte-Saint-Jacques, tu obok Courfeyraca. Zdziwienie Mariusza Po kilku dniach Mariusz zaprzyjani si z Courfeyrakiem. Modo to okres atwego zrastania si ludzi i szybkiego zabliniania si ran. W towarzystwie Courfeyraca oddycha swobodnie, uczucie do dla niego nowe. Courfeyrac nie zapyta go o nic, nawet o tymnie pomyla. W tym wieku twarze mwi od razu wszystko. Sowa nie s potrzebne. O niejednym modziecu mona powiedzie,e jego twarz jest gadatliwa. Jedno spojrzenie i znajomo gotowa. Jednake pewnego poranku Courfeyrac zapyta z naga Mariusza:  Ale, czy ty masz jaki przekonania polityczne? " Te co!! rzek Mariusz, prawie obraony tym pytaniem. Kim jeste??  Demokrat--bonapartyst.  Ochronna barwa szarej myszy rzek Courfeyrac. Nazajutrz Courfeyrac zabra Mariusza do kawiarni Musain. Po czym szepn mu do ucha zumiechem: Musz ci wprowadzi w rewolucj. I zaprowadzi go do sali Przyjaci Abecada. Tam przedstawi go innym kolegom, wymawiajc pgosem zwykesowo, ktrego Mariusz nie zrozumia: Ucze. Mariusz wpad w gniazdo dowcipnych os. Zreszt, cho milczcy i powany, nie by !wrd nich ani najmniej lotny, ani najgorzej uzbrojony. A dotd samotny i tak z przyzwyczajenia, jak i z zamiowania usposobiony raczej do rozmowy ze sob, by zrazu odurzony tym rojem !modziey, brzczcym dokoaniego. Te wypowiedzi, te zdania tak rozmaite podnieciy!go i gwatownie nim szarpny.Zgiekliwa ruchliwo tych swobodnych i rozbudowanych umysw sprawia, e myli jego zostay wprawione w ruch wirowy. Niekiedy w tym zamcie odlatyway tak dalekood niego, e z trudem je odnajdywa. Sysza, jak dookoa rozmawiaj o "filozofii, literaturze, historii, sztuce, religii w sposb cakiem dla niego nieoczekiwany. Ujrza nagle towszystko w jakich niezwykych skrtach, a e !nie potrafi ustawi sobie tegow perspektywie, nie by pewny, czy nie widzi przypadkiem chaosu. Rzucajcprzekonania dziadka dla #przekona ojca, sdzi, e siustabilizowa duchowo na cae ycie; teraz z niepokojem i niemia tego wyzna sobie, zacz podejrzewa, e tak nie jest. Kt, pod ktrym dotd spoglda na wszystko, zacz si przesuwa. Drganie jakie zakoysao wszystkimi widnokrgami jego umysu. Czu dziwne poruszenie wewntrzne. Prawie e bolesne. Jedna z dyskusji, przy ktrychMariusz by obecny i w ktrych czasami bra udzia, staa si dla niego prawdziwym wstrzsem. Pord oglnego rozgwaru Bossuet zakoczy nagle jakie swoje przemwienie do Combeferrea t dat:  18 czerwca 1815, Waterloo. Do diaba! zawoa Courfeyrac. (Do diaskazaczo w tym czasie wychodzi z uycia). Ta liczba 18 jest dziwna i zastanawia mnie. To jest fatalna liczba Bonapartego. Postawcie obok niej raz Ludwika, a drugi raz Brumairea, a macie cae przeznaczenie tego czowieka, z t jeszcze wymown osobliwoci, e koniec zachodzi na pocztek. Enjolras, dotd milczcy, zwrci si do Courfeyraca z tymi sowy:  Chcesz powiedzie, e ekspiacja zachodzi na zbrodni. !Sowo zbrodniaprzekraczao miar tego, co mg wytrzyma Mariusz, ju bardzo poruszony gwatownymprzypomnieniem bitwy pod Waterloo. Wsta, podszed wolnym krokiem do mapy Francji, wiszcej na cianie, wskaza palcem wysp uwidocznion w osobnej sekcji mapy i powiedzia: Korsyka. Maa wyspa, ktra uczynia Francj bardzo wielk. Enjolras, ktrego niebieskie oczy nie, spoczyway na nikimi zdaway si utkwione w prni, powiedzia, nie patrzc na Mariusza:  Francja nie potrzebuje adnej Korsyki, eby by wielk. Francja jest wielka, bojest Francj. Mariusz nie mia najmniejszej ochoty do wycofania si. #Zwrci si do Enjolrasa i jego gos wybuchn wzruszeniem, ktre zawrzao w najgbszych pokadach jego istoty: Sysz, e mwicie Buonaparte akcentujc ujak#rojalici. Bdmy sprawiedliwi, drodzy przyjaciele! By cesarstwem takiego cesarza, co to za wspaniay los dla narodu, kiedy tym narodem jest Francja i dodaje swj geniusz do jego geniuszu! !Zjawi si i zapanowa, i naprzd i triumfowa, mie zamiejsca postoju wszystkie stolice, bra swoich grenadierw i robi z nich krlw, dekretami usuwa dynastie, przeksztaca Europ w tempie marsza idcej do ataku kolumny, niech wiedz, kiedy si $grodzi, e si kadzie do na gowni miecza, ktry jest mieczem Boga, kroczy za wodzem, ktry jest w jednej osobie Hannibalem, Cezarem i Karolem Wielkim, podwjnie zdobywa wiat, podbojem i !olnieniem, to jest wspaniae. Czy moe by co wikszego? By wolnym odpowiedzia Combeferre. !Teraz Mariusz spuci gow. To proste i zimne sowo jak stalowe ostrze przecio jego epickie natchnienie. Poczu, e ono w nim zamiera. Res angusta Pewnego ranka waciciel hotelu wszed do pokoju Mariusza i rzek: Pan Courfeyrac porczy za pana.  Tak.  Ale ja potrzebowabym pienidzy.  Prosz poprosi pana Courfeyraca, eby przyszed pomwi i mn rzek Mariusz. Kiedy Courfeyrac przyszed, gospodarz zostawi ich samychMariusz opowiedzia wwczas przyjacielowi bo dotychczas !nie przyszo mu na myl, eby to uczyni e jest sam na wiecie i e nie ma adnych krewnych. ! Wic co z tob bdzie?? zapyta Courfeyrac.  Nie wiem odpowiedzia Mariusz.  Co zrobisz?? Nie wiem.  Masz pienidze.  Pitnacie frankw. ! Chcesz, ebym ci poyczy?  Nigdy w wiecie.  Masz ubranie??  To, ktre tu wisi.  Masz jakie klejnoty?? Zegarek. Srebrny??  Zoty. Oto on.  Znam kupca, ktry kupi surdut i spodnie. Dobrze.  Bdziesz mia tylko jedne spodnie, jedn kamizelk, jeden kapelusz i jeden tuurek. I buty.  Nie chcesz chodzi boso?? Co za zbytki!  To mi wystarczy.  Znam zegarmistrza, ktry kupi zegarek. Dobrze. Nie, niedobrze. Co bdziesz robi pniej?  Wszystko, co bdzie potrzeba. Wszystko w granicach uczciwoci.  Umiesz po angielsku??  Nie.  Umiesz po niemiecku??  Nie. nie erano. Bya to moda 0 5rrkPnk&k{A+ C , c -N cC.C c/K( c 0Q31 cl1>  To niedobrze.  Dlaczego?? Dlatego, e jeden z moich !przyjaci, ksigarz, ukada co w rodzaju encyklopedii, doktrej mgby tumaczy artykuy z niemieckiego lub angielskiego. Licho to patne, ale mona y. " Naucz si po angielsku i po niemiecku.  A tymczasem??  A tymczasem bd zjada ubranie i zegarek. Zawoano tandeciarza. Kupi uywane ubranie za dwadziecia frankw. Poszli dozegarmistrza. Kupi zegarek zaczterdzieci pi frankw. "To niele powiedzia Mariuszdo Courfeyraca, wchodzc do hotelu razem z moimi pitnastoma frankami czyni toosiemdziesit frankw.  A rachunek hotelowy?? zauway Courfeyrac. Masz tobie, zapomniaem! powiedzia Mariusz. Do diaba! wtrci Courfeyrac. Przejesz pi frankw, uczc si po angielsku i pi frankw, uczc si po niemiecku. Bdziesz wic musia albo bardzo szybko poyka jzyk, albo bardzo powoli piciofrankwk. Tymczasem ciotka Gillenormand, osoba w smutnych chwilach w gruncie rzeczy nieza, odszukaa wreszcie mieszkanie Mariusza. Pewnego ranka, kiedy Mariusz "wrci z wykadw, znalaz u siebie list ciotki i w zapiecztowanym pudeku %szedziesit pistolw, czyliszeset frankw w zocie. Mariusz odesa ciotce te pienidze wraz z penym szacunku listem, w ktrym owiadczy, e ma z czego #y o wasnych siach i e mu wystarcza na wszystko. Mia wwczas jeszcze trzy franki. Ciotka nie wspomniaa dziadkowi o tej odmowie, bojc si rozgniewa go do reszty. A zreszt, czy nie powiedzia sam: Niech mi nikt nie wspomina o tym ludoercy. Mariusz opuci hotel Porte-Saint-Jacques, nie chcc si w nim zaduy. Rozdzia pity DOBRA STRONA NIESZCZCIA Mariusz w kopotach ycie stao si dla Mariusza surowe. Przeje ubranie i zegarek to nie byo jeszcze nic. Skosztowa on pniej smaku tej niewypowiedzianej rzeczy,ktr nazywaj misem $wcieklej krowy. Skadaj si na t straszn rzecz dni bez chleba, noce bezsenne, wieczory bez wiecy, kominek bez ognia, cae tygodnie bez !pracy, przyszo bez nadziei,rkawy przetarte na okciach,stary kapelusz wywoujcy miech dziewczt, drzwi, ktre si wieczorem zastaje zamknite, bo si nie paci komornego, impertynencje dozorcy i restauratora, szyderstwa ssiadw, upokorzenia, ukrywane poczucie godnoci, przyjmowanie byle jakich zaj dla zarobku, niesmak, gorycz, przygnbienie. Mariusznauczy si przeywa to !wszystko i dowiedzia si, e czsto tylko tym trzeba y. Wtedy wanie, kiedy czowiek chce kocha i dlatego musi by dumny, on czu, e kpi z niego, poniewa jest le ubrany, i widzia, e jest mieszny z powodu swojego ubstwa. W wieku, w ktrym modo rozpiera serce krlewsk dum, nieraz opuszcza oczy na swoje dziurawe trzewiki, pozna krzywdzce pitno ndzy i jej bolesne rumiece. Wspaniaa i grona to prba, !ktra sabych czyni podymi, a silnych uszlachetnia. Tygiel, w ktry los wrzuca czowieka, !ilekro chce stworzy ajdaka lub pboga. Zdarzao si, e Mariusz sam zamiata schody przed swoimi drzwiami, e kupowa w sklepiku sera z Brie za jednegosu, e czeka na zmierzch, !aby zej do piekarza i kupi kawaek chleba, ktry nis chykiem na swoje poddasze, jak gdyby go ukrad. Czasem mona byo widzie, jak pewien mody czowiek z ksikami pod pach, niemiay i zarazem wrzcy gniewem, wlizgiwa si niezdarnie do pobliskiego !sklepu rzenika, wrd tumu potrcajcych go i obrzucajcych szyderczymi spojrzeniami kucharek. Ju na progu zdejmowa kapelusz ze spoconego czoa, nisko si !kania zdziwionej rzeniczce,$kania si czeladnikowi, prosi"o kotlet barani, paci sze albo siedem su, zawija miso #w papier, kad midzy ksikii wychodzi. By to Mariusz. Tym kotletem, ktry sam !smay, y potem przez trzy dni. Pierwszego dnia jad miso, drugiego tuszcz, trzeciego obgryza ko. Ciotka Gillenormand kilka razy prbowaa mu dorcza szedziesit pistoli od dziadka, ale Mariusz zawsze je"odsya owiadczajc, e nic mu nie potrzeba. W tym czasie uzyska dyplom adwokacki. Jako swj adres podawa mieszkanie Courfeyraca, gdy byo ono przyzwoite i znajdowaa si wnim pewna ilo ksiek prawniczych pomnoona o tomy zdekompletowanych powieci, co razem mogo udawa bibliotek wymagan przez przepisy. Do Courfeyracakaza przesya swoj korespondencj. Kiedy zosta adwokatem, zawiadomi o tym dziadka w licie zimnym, ale penym przywizania i szacunku. Pan Gillenormand otworzy ten list drc rk, przeczyta, !podar na wierci i rzuci do kosza. W kilka dni pniej panna Gillenormand usyszaa ojca mwicego gono do siebie w pustym pokoju. Zdarzao mu si to zawsze, kiedy by bardzo czym poruszony. Stara panna nadstawia ucha. Starzec mwi: Gdyby nie by ostatnim gupcem, "wiedziaby, e nie mona byjednoczenie baronem i adwokatem. Mariusz w biedzie Z ndz jest tak jak ze wszystkim. Staje si w kocu znona. Przybiera pewien #ksztat i ukada si. Czowiek wegetuje, czyli rozwija si w sposb wty, saby, wystarczajcy jednak, eby y. #Oto w jaki sposb uoya si egzystencja Mariusza Pontmercy. Wyszed ju z najwikszych !trudnoci; zaczo si przed nim troch rozjania. Pracowitoci, odwag, !wytrwaoci i wol doszed do tego, e praca dawaa mu okoo siedmiuset frankw rocznie. Nauczy si po niemiecku i po angielsku. Dziki Courfeyrakowi, ktry zaznajomi go ze swoim przyjacielem ksigarzem, peni Mariusz w literaturze ksigarskiej funkcje skromne, ale poyteczne. Ukada prospekty, tumaczy dzienniki, robi przypisy do wydawnictw, kompilowa biografie itd. Czysty dochd roczny przecitnie siedemset frankw. Z tego y. Jak? Niele. Zaraz opowiemy. Wynajmowa w ruderze Gorbeau za trzydzieci frankw rocznie izdebk bez kominka, zwan gabinetem, w ktrej z mebli stao tylko to co najniezbdniejsze. Meble tenaleay do niego. "Paci trzy franki miesicznie gwnej lokatorce, ktra !zamiataa jego izb przynosiamu co rano troch gorcej wody, wiee jajko i chleba zajednego su. Ten chleb i jajko stanowiy jego niadanie. Kosztowao go ono od dwch do czterech su, stosownie do tego, czy jaja byy drosze czy tasze. O szstej wieczorem szed na ulic w. Jakuba na obiad do Rousseau, naprzeciw Basseta, sprzedajcego sztychy na rogu ulicy des Mathurins. Zupy #nie jada. Bra porcj misa za"szec su, p porcji jarzyn za trzy i deser za trzy. Za trzy sumia chleb bez ograniczenia. Zamiast wina pija wod. Pacc przy kasie, za ktr majestatycznie zasiadaa pani Rousseau, ju wwczas tusta i jeszcze wiea, dawa su chopcu, a pani Rousseau nagradzaa go umiechem. Pniej wychodzi. Za szesnacie su dostawa umiech i obiad. A wic: niadanie za trzy su, obiad za szesnacie su jedzenie kosztowao go dziennie dwadziecia su, co czynio rocznie trzysta "szedziesit pi frankw. Dodajmy do tego trzydzieci frankw czynszu i trzydzieci "sze frankw, ktre paci starej, a nadto niektre drobne wydatki. Za czterysta !pidziesit frankw Mariusz mia jedzenie, mieszkanie i usug. Ubranie kosztowao go sto #frankw, bielizna pidziesit !frankw, praczka pidziesitfrankw. Pozostawao mu pidziesit frankw. By bogaty. W potrzebie mg poyczy dziesi frankw przyjacielowi; Courfeyrac poyczy raz od niego a szedziesit frankw. Kwesti opau Mariusz, nie majc kominka, uproci. Mia zawsze dwa kompletne garnitury: jeden, stary, na co "dzie, drugi, nowy, od wita. Oba byy czarne. Mia tylko trzy koszule: Jedn na sobie, drug w komodzie, trzeci u praczki. Dokupywa, w miar jak si zuyway. Zwykle byy podarte, co go zmuszao do zapinania surduta pod sam szyj. W sercu Mariusza, obok imienia ojca, wyryte byo jeszcze inne imi, imi Thnardiera. Mariusz, z natury powany i entuzjasta, otoczy aureol tego czowieka, ktremu jak$myla winien by ycie ojca; by to dla niego nieustraszony sierant, ktry wrd kul i partaczy bitwy Waterloo ocalipukownika. Wspomnienia o tym czowieku nie oddziela od wspomnienia o ojcu i poczyich w swojej czci. By to pewien rodzaj kultu o dwch stopniach: wielki otarz dla pukownika, may dla Thnardiera. A tkliwo jego uczucia wdzicznoci podwajaa myl o ndzy, w jak wedug zebranych przezniego informacji wpad Thnardier. Mariusz dowiedziasi w Montfermeil o ruinie i bankructwie nieszczliwego !oberysty i czyni niesychaneusiowania, eby odszuka jego lady i dotrze do niego w tej ciemnej przepaci ndzy, w ktrej Thnardier znikn. Mariusz przemierzy #ca okolic, by w Chelles, w Bondy, w Goumay, w Nogent, w Lagny. Nie ustawa w swej zawzitoci przez trzy lata, wydajc na te poszukiwania cae zaoszczdzone z trudem pienidze. Nikt nie mg mu udzieli adnej wiadomoci o Thnardierze; mniemano, e wyjecha na obczyzn. Wierzyciele szukali go take, z mniejsz mioci ni Mariusz, ale z tak sam #zawzitoci, i nie udao si im schwyta go. #Mariusz obwinia si, oskara prawie, e mu si poszukiwania nie powiody. Zobaczy Thnardiera, odda jakkolwiek usug Thnardierowi, powiedzie mu:  Nie zna mnie pan, aleja znam pana. Oto jestem. Proszmn rozporzdza! Takie byo najsodsze i najpikniejsze marzenie Mariusza. Mariusz y samotnie; Nie wszed zdecydowanie do grupy, ktrej przewodniczy "Enjolras; raz dlatego, e lubi trzyma si na uboczu, z dala od wydarze, i dlatego #rwnie, e sposzyli go nieco.Zachowano nadal dobre, przyjacielskie stosunki; w kadej potrzebie modziecy gotowi byli wspiera si nawzajem wszelkimi moliwymisposobami, ale nic wicej. "Mariusz mia dwch przyjaci:modego, Courfeyraca, i starego, pana Mabeufa. Starszy by mu droszy. Jemu to przede wszystkim !zawdzicza rewolucj, ktra si w nim dokonaa; jemu rwnie zawdzicza to, e pozna i pokocha swego ojca. # Zdj mi katarakt z oczu powiada. Poniewa pniej spotkamy pana Mabeufa, kilka sw o nim nie bdzie bez poytku. Pan Mabeuf Tego dnia, kiedy pan Mabeuf powiedzia Mariuszowi: Nie mam nic przeciwko pogldom politycznym, dokadnie scharakteryzowa ca swoj umysowo. Wszystkie opinie polityczne byy dla niego obojtne i wszystkie uznawa bez rnicy, byle tylko zostawiay go w spokoju. Opinie polityczne zastpowaa"panu Mabeuf mio do rolin, a nade wszystko do ksiek. Mia, jak i wszyscy, swoj !kocwk: ista, bez ktrej w owym czasie nikt nie mg $y, ale nie by ani rojalist, ani bonapartyst, ani konstytucjonalist, ani orleanist, ani anarchist, lecz tylko bukinist. Nie pojmowa, jak ludzie mogli zajmowa si nienawidzeniem si wzajemnym dla takich gupstw jak karta konstytucyjna, demokracja, legitymizm, monarchia, republika itd. , kiedy mogli na tym wiecie przypatrywa si wszelkiego rodzaju mchom, trawom i krzakom i przegldastosy ksig in folio, a nawet in 32. Wystrzega si bardzo, eby nie by bezuytecznym; posiadanie ksiek nie przeszkadzao mu ich czyta, zajcia botaniczne nie przeszkadzay mu by ogrodnikiem. Kiedy pozna Pontmercyego, pomidzy pukownikiem a nim istniaa tego rodzaju sympatia, e to, co robi pukownik dla !kwiatw, on robi dla owocw. Pan Mabeuf doszed do tego, e przez szczepienie wyhodowa gruszki tak smaczne jak gruszki z Saint-Germain; skutkiem jednej z tych kombinacji jak !si zdaje powstaa mirabela padziernikowa, synna dzisiaj, a nie mniej wonna od mirabeli letniej. Chodzi na msz raczej z powodu swego agodnego usposobienia anieliprzez naboestwo i dlatego take, e lubic twarze ludzkie, a nienawidzc haasu,znajdowa w kociele ludzi zgromadzonych i milczcych. Czujc, e trzeba by czym w pastwie, wybra obowizekskarbnika parani. Wreszcie nigdy nie udawao mu si pokocha adnej kobiety tak, jak kocha cebulk tulipanu, ani te pokocha jakiego mczyzny tak, jak kocha elzewiry. Uoy i ogosi drukiem Flor okolic Cauteretzz tablicami kolorowanymi, dzieo dosy powane, ktrego pyty miedziorytowe znajdoway si u niego, a ktre sam sprzedawa. Przychodzc po nie, dzwoniono dwa lub trzy razy na dzie do jego mieszkania na ulicy Mezieres. Mia z tego przeszo dwa tysice frankw rocznie; bya to prawie caa jego fortuna. Chocia ubogi, mia ten talent, e przy cierpliwoci i oszczdnoci posiad z czasem kosztowny zbir rzadkich egzemplarzy wszelkiego rodzaju. Wychodzi zawsze z ksik pod pach, a wraca czsto z dwiema. Jedynym upikszeniem jego czterech pokojw parterowych, ktre wraz z ogrdkiem stanowiy jego mieszkanie, byy zielniki, oprawione w ramy, i sztychy starych mistrzw. Widok szpady lub strzelby przejmowa go zimnym dreszczem. W yciu swoim nigdy nie #zbliy si do dziaa, nawet u $Inwalidw. Mia odek dosy zdrowy, brata ksidza, wosy zupenie biae, brak zbw, zarwno w ustach, jak w &umyle, trzs si cay, mwi akcentem pikardyjskim, mia si jak dziecko, atwo si trwoy i wyrazem twarzy przypomina starego barana. Z tym wszystkim adnej innej przyjani ani te innej zayoci z ywymi osobami oprcz starego ksigarza u bramy w. Jakuba, nazywajcego si Royol. Marzeniem jego byo zaaklimatyzowa indygo we Francji. Suca jego bya take odmian niewinnoci. Pan Mabeuf przyjmowa Mariusza dobrze, dlatego e Mariusz, bdc mody i agodny, ogrzewa jego !staro, nie wystraszajc jegoniemiaoci. Modo poczona z agodnoci wywiera na starcu wraenie soca bez wiatru. Kiedy Mariusz, nasyciwszy si sawwojenn, prochem, marszami i kontrmarszami oraz wszystkimitymi nadzwyczajnymi bitwami,w ktrych jego ojciec zadawa!i otrzymywa tak silne cicia, szed do pana Mabeufa, ten opowiada mu o bohaterze z punktu widzenia jego stosunku do kwiatw. Okoo roku 1830 brat jego, !ksidz, umar, i prawie nagle, jakby noc zapada, cay widnokrg spospnia dla panaMabeufa. Bankructwo notariusza pozbawio go sumy dziesiciu tysicy frankw, wszystkiego, co posiada po ojcu. Rewolucja lipcowa sprowadzia przesilenie w handlu ksigarskim. Taka rzeczjak Flora pierwsza odczuwa kryzys. Sprzeda Flory okolic Cauteretz wstrzymaa si. Upyway tygodnie, a kupujcych nie byo. Czasami pan Mabeuf wstrzsa si na odgos dzwonka. Panie powiadaa mu smutnie suca, przezwana przez niego matk Plutarch przyniesiono wod. Krtko mwic pewnego dnia pan Mabeuf porzuci ulic Mezieres, zoy urzd !skarbnika parafii, wyrzek si $w. Sulpicjusza, sprzeda cz" nie ksiek, lecz sztychw, ktre go mniej obchodziy i zamieszka w domku na bulwarze Montparnasse, gdzie zreszt pozosta tylko jeden kwarta, a to z dwch powodw: naprzd, parter i ogrd kosztoway trzysta frankw, a on nie mg ano. Bya to moda 0 5rrkPnk&k{A2 c3f 6;4 cq5 c6& c771 c8x<'wydawa na czynsz wicej !nad dwiecie; po wtre, bdcw ssiedztwie strzelnicy, sysza strzay pistoletowe; bya to dla niego rzecz nie do zniesienia. Zabra ze sob Flor, pyty miedziorytowe, zielniki, teki i ksiki i zamieszka koo Salpetriere, w wiosce !Austerlitz, gdzie znalaz co wrodzaju chaty; tam mia za #dwiecie pidziesit frankw rocznie trzy pokoje i ogrd, oparkaniony, ze studni. Skorzysta z przeprowadzki i sprzeda prawie wszystkie meble. Tego dnia, kiedy wprowadzi si do nowego mieszkania, by bardzo wesoyi sam wbija gwodzie do zawieszenia sztychw i zielnikw; przez reszt dnia kopa w ogrodzie, a wieczorem, widzc, e matka Plutarch miaa min smutn i "bya zamylona, uderzy j po ramieniu i umiechem powiedzia do niej: Mamy jeszcze indygo! Ubstwo, dobry ssiad ndzy Mariusz lubi tego prostego starca, ktry widzia, jak niedostatek powoli go ogarnia,"i zaczyna ju troch si temu!dziwi, jeszcze si jednak nie smucc. Mariusz spotyka Coufeyraca, a Mabeufa szuka.Bardzo rzadko jednak, raz lub dwa razy na miesic co najwyej. Rozrywk Mariusza byy dugie, samotne przechadzki po zewntrznych bulwarach, po Polu Marsowym lub po mao uczszczanych alejach OgroduLuksemburskiego. Czasem przez p dnia przypatrywa si jakiemu warzywnemu ogrdkowi, grzdkom saaty, kurom na mietniku i koniowi obracajcemu koo kieratu. Przechodnie spogldali na niego ze zdziwieniem, niektrym ubranie jego wydawao si podejrzane, a mina zowroga. By to tylko ubogi modzieniec, zatopiony w mylach. Wanie podczas jednej z takich przechadzek odkry ruder Gorbeau; odludne pooenie i niskie komorne !skusiy go; zamieszka w niej. Znano go tam tylko pod imieniem pana Mariusza. Kilku dawnych generaw i dawnych towarzyszy jego ojcazapraszao go do siebie poznawszy bliej. Mariusz nie odmawia. Muzykowano tam i taczono. Na przyjcia Mariusz wkada swoje nowe ubranie. Ale na te wieczory i na bale chodzi tylko wwczas, kiedy by mrz trzaskajcy, poniewa nie mia pienidzy na wynajcie powozu, a uwaa, e zjawi si tam moe tylko w butach byszczcych jak lustro. Mwi czasem bez goryczy: Ludzie s ju tacy, e w salonie moesz by cay zabocony, ale z wyjtkiem butw. Przyjmujc ci tam, wymagaj tylko jednej rzeczy,ktra musi by bez zarzutu. Sumienie? Nie obuwie. Wszystkie namitnoci, oprcznamitnoci serca, rozpraszaj si w marzeniu. Gorczki polityczne Mariusza wystygy te wanie tam. Rewolucja roku 1830, zadowalajc go i uspokajajc,dopomoga. Pozosta tym samym, wyjwszy gniew. Mia zawsze te same przekonania. Tyle tylko, e zagodzone. Waciwie mwic, nie mia ju przekona, mia tylko sympatie. Do jakiego stronnictwa nalea? Do stronnictwa ludzkoci. W !ludzkoci wybiera Francj; w narodzie wybiera lud; w ludziewybiera kobiet. Ku niej #szczeglnie skaniaa si jego #lito. Przekada teraz myl nad czyn, poet nad bohatera i bardziej podziwia tak !ksig jak ksiga Hioba, ni takie wydarzenie jak Marengo.I kiedy po dniu spdzonym na rozmylaniu wraca wieczorem bulwarami i przez gazie drzew spostrzega przestwory bez dna, wiata bez nazwy, !przepa, cie, tajemnic wszystko, co byo tylko ludzkie, wydawao mu si mae. Okoo poowy tego roku 1830 staruszka, ktra usugiwaa Mariuszowi, opowiedziaa mu, e wyrzucaj z mieszkania jego ssiadw, ubog rodzin Jondrettew. Mariusz, ktry spdza cae dnie poza domem, zaledwie wiedzia, e ma ssiadw. Dlaczego ich wyrzucaj?? zapyta.  Dlatego, e nie pac czynszu. Winni ju s za dwa miesice. Ile to jest?  Dwadziecia frankw powiedziaa staruszka. Mariusz mia trzydzieci frankw schowanych w szufladzie. " Masz!! powiedzia do starej oto dwadziecia pi frankw. Zapa za tych biednych ludzi, daj im pi frankw i nie mw, e to ja daem. Rozdzia szsty POCZENIE DWCH GWIAZD Z przezwiska powstaje nazwisko W owej epoce Mariusz by piknym modziecem redniego wzrostu, mia bujne,bardzo czarne wosy, czoo wysokie i rozumne nozdrza otwarte i namitne, w wyrazie!twarzy szczero, spokj i co nie dajcego si wypowiedzie, co, co byo dum, zamyleniem niewinnoci. Ju przed przeszo rokiem Mariusz zauway w jednej z odosobnionych alei Ogrodu Luksemburskiego jakiego mczyzn bardzo mod dziewczyn, prawie zawsze siedzcych obok siebie na tej samej awce, w najbardziej #odludnej czci alei, w pobliu ulicy Zachodniej. Za kadym razem, kiedy traf, lubicy miesza si do przechadzek ludzi, ktrych wzrok zwrcony jest ku wasnemu wntrzu, sprowadza Mariusza do tej !alei, a zdarzao si to prawie co dzie, modzieniec spotyka tam t par. Mczyzna mg mie lat szedziesit; wydawa si smutny i powany; caa jego powierzchowno nosia te cechy siy i znuenia, ktre znamionuj wojskowych w stanie spoczynku. Gdyby nosi !order, Mariusz rzekby sobie: To jaki dymisjonowany oficer.Wyglda na czowieka dobrego, ale nieprzystpnego ijego spojrzenie nigdy nie spotykao si z niczyim wzrokiem. Nosi granatowe spodnie, taki surdut kapeluszz szerokim rondem, wszystko to zawsze jakby wieo sprawione; czarn chustk na szyi i koszul kwakra, czyli niene. biaoci, lecz z grubego ptna. Jaka gryzetka, przechodzc raz "koo niego, powiedziaa: Jakiczyciutki wdowiec. Mia wosy bardzo siwe. Kiedy towarzyszca mu dziewczynka przysza z nim po raz pierwszy i siada na tejawce, ktr odtd jakby objli w posiadanie, bya ona podlotkiem majcym od trzynastu do czternastu lat, chudym, prawie brzydkim, niepokanym i niezgrabnym; tylko jej oczy niele si zapowiaday na przyszo, spoglday jednak z jak nieprzyjemn pewnoci siebie. Ubrana bya zarazem jak dorosa i jak dziecko, w sposb waciwy pensjonarkomwychowanym w klasztorze. Nosia sukienk z grubego czarnego merynosu, skrojon niezgrabnie. Wygldali na ojca i crk. Mariusz nadchodzi zwykle od przeciwlegego koca alei, $przemierza ca jej dugo, !mija ich awk, potem wracaa do miejsca, przez ktre przyszed, i znowu zawraca. Przechadza si w ten sposb tam i z powrotem kilka razy, i to prawie codziennie, lecz nigdy jeszcze nie zdarzyo !si, eby cho ukonili si sobie nawzajem. w jegomo z dziewczynk, jakkolwiek zdawali si unika wszelkich spojrze, wanie moe "dlatego, e ich unikali, obudziliuwag kilku studentw uywajcych niekiedy przechadzki wzdu alei Pepiniery. Zdarzao si to pracowitym po wykadach, innym za po ukoczeniu kilku partii bilardu. Courfeyrac, ktry nalea do tych ostatnich, przyglda im si jaki czas, ale doszedszy do wniosku, e dziewczyna jest brzydka, szybko i starannie usun si na bok. Ucieka jednak jak Part, rzucajc im przezwisko. Uderzony gwnie barw sukienki dziewczyny i !wosw starego, nazwa crkpann Czarn, a ojca panem Biaym, i poniewa nikt nie wiedzia, jak si nazywaj, odtd przylgny do nich te przezwiska. Studenci mwili: O, pan Biay siedzi na swojejawce! Mariusz take przywyk nazywa tego nieznanego jegomocia panem Biaym. Uczynimy tak samo i bdziemygo nazywa panem Biaym, dlauatwienia opowiadania. Mariusz widywa ich wic prawie codziennie, o tej samejgodzinie, przez cay pierwszy rok. Jegomo do mu si podoba, lecz dziewczyna nie budzia w nim sympatii. Lux facta est Nastpnego roku, wanie w momencie opowiadania, do ktrego czytelnik teraz dotar, Mariusz przesta chodzi do Ogrodu Luksemburskiego i sam nie wiedzc dlaczego, przez $cae p roku nie zjawi si w swojej alei. Wreszcie wrci tam ktrego dnia. Byo to w jasny letni poranek; Mariusz #czu si wesoy i lekki, jak to bywa przy piknej pogodzie. Zdawao mu si, e ma w sercu wszystkie piewy !ptakw, ktre go dolatyway, iwszystkie skrawki bkitu, ktre widzia poprzez licie drzew. Poszed prosto do swojej #alei i kiedy stan u jej koca,spostrzeg, zawsze na tej samej awce, t par, z dawna sobie znan. I oto, kiedy si !zbliy, ujrza wprawdzie tegosamego mczyzn, lecz wydao mu si, e dziewczynajest nie ta sama. Moda osoba,!ktr w tej chwili mia przed #oczami, bya doros i pikn istot, majc wszystkie ksztaty najbardziej uroczej kobiety, znajdujcej si wanie w owej chwili ycia, kiedy si one splataj jeszczeze wszystkimi najniewinniejszymi wdzikami dziecka; chwila to przelotna i nieuchwytna, ktr mog odda tylko te dwa wyrazy: !pitnacie lat. A wic cudowneciemne wosy ze smugami o zotawych byskach, czoo jak z marmuru, policzki niby patkiry, pastelowa karnacja, blado oywiona wzruszeniem, usta jeden !wdzik, podkrelony wiatem umiechu i muzyk gosu, gowa, jak Rafael daby Madonnie, spoczywajca na szyi, jak by Jan Goujon da Wenerze. I eby nic nie brakowao w tej uroczej twarzy, nos nie pikny, ale "liczny, ani prosty, ani zgity, ani woski, ani grecki nosek paryski, dowcipny, figlarny; o nieregularnych, a jednak czystych zarysach, ktre do rozpaczy doprowadzaj malarzy, a zachwycaj poetw. Przechodzc koo niej, Mariusz nie mg zobaczy jejoczu stale spuszczonych. Ujrza tylko dugie ciemne rzsy, pene cienia i wstydliwoci. Kiedy po raz drugi przeszed koo modej dziewczyny, podniosa powieki. Miaa w "oczach gboki bkit, lecz w tym zamglonym lazurze byo jeszcze tylko spojrzenie dziecka. Popatrzya na Mariusza obojtnie, jakby to by dzieciak biegajcy pod kasztanami albo marmurowa waza, ktrej cie pada na awk. Mariusz spacerowa dalej, mylc o czym innym. Przeszed jeszcze kilka razy obok awki, na ktrej siedziaa dziewczyna, nie zwracajc nawet oczu ku niej.W nastpne dni przychodzi jak dawniej do Ogrodu Luksemburskiego i jak dawniej "spotyka tam ojca i crk, ale ju nie zwraca na nich "uwagi. Nie wicej myla o tej dziewczynie teraz, kiedy si !staa pikna, ni wtedy, kiedybya brzydka. Przechodzi jednak zawsze bardzo blisko "awki, na ktrej siedziaa, bo mia ju taki zwyczaj. Obrazek wiosenny Pewnego dnia powietrze byo ciepe, Ogrd Luksemburski skpany w socu i cieniu drzew, niebo tak czyste, jakby je anioowie opukali w rannej rosie, a wrble wiergotay w gstwinie kasztanw. Mariusz zdawa sioddycha ca dusz tym wieym powietrzem natury, nie myla o niczym, y i oddycha; przeszed koo znajomej sobie awki, dziewczyna podniosa na niegooczy, spojrzenia ich spotkay si. Co byo tym razem we wzroku dziewczyny? Mariusz nie umiaby odpowiedzie. Nie byo nic i byo wszystko. Osobliwa jaka byskawica. Ona spucia oczy, a on poszed dalej. To, co ujrza, nie byo ju niewinnym i prostym spojrzeniem dziecka, bya to "otcha tajemnicza, ktra si na chwil otwara, a potem nagle zamkna. Nadchodzi dzie takiego spojrzenia dla kadej dziewczyny. Biada temu, kto si wtedy znajdzie blisko. To pierwsze spojrzenie duszy, ktra jeszcze sama siebie nie zna, jest niby wit na niebie. Jest to przebudzenie czego promienistego i nieznanego. Nic nie zdoa odda niebezpiecznego wdziku tegonieoczekiwanego bysku, ktryz naga, niejasno rozjania urocze ciemnoci i na ktry skada si caa niewinno chwili obecnej i caa "namitno przyszoci. Jest "to jakby nieokrelona czuo,ktra si zdradza przypadkiemi czeka. Jest to zasadzka, ktr niewinno zastawia bezwiednie i w ktr chwyta serca bezwiednie i mimowolnie.!Dziewiczo, ktra patrzy jak kobieco. Rzadko si zdarza, eby tam, gdzie padnie ten wzrok, nie #urodzio si gbokie marzenie.Wszystkie czystoci i wszystkie niepokalane biaocizbiegaj si w tym promieniu zarazem niebiaskim i fatalnym, ktry daleko pewniejod najbardziej wymylnych spojrze zalotnie znajduje czarodziejsk wadz, aby wywoa w gbi duszy ten kwiat ciemny, peen trucizny iwoni, ktry nazywa si mioci. Wieczorem, wrciwszy do swejmizernej izdebki, Mariusz przypadkiem rzuci okiem na swoje ubranie i po raz pierwszy spostrzeg, e jak ostatni niechluj i gupiec bez wychowania spacerowa po Ogrodzie Luksemburskim w swoim codziennym stroju, to jest w kapeluszu zamanym przy samej tamie, w grubych fornalskich buciskach, w czarnych spodniach przetartych na kolanach i w czarnym tuurku wywieconymna okciach. Pocztki cikiej choroby Nazajutrz o zwykej godzinie Mariusz wyj z szafy nowy tuurek, nowe spodnie, nowy !kapelusz i nowe buty; ubra siw ten nowy komplet, woy take rkawiczki, co byo niebywaym zbytkiem, i poszed do Ogrodu Luksemburskiego. Po drodze spotka Courfeyracai uda, e go nie widzi. Courfeyrac, wrciwszy do !siebie, oznajmi przyjacioom: Spotkaem przed chwil nowykapelusz i nowy tuurek Mariusza oraz Mariusza w rodku tego wszystkiego. Najpewniej szed zdawa egzamin, bo mia bardzo gupi min. Przybywszy do ogrodu Mariuszobszed naokoo sadzawk i przypatrywa si abdziom. Potem sta w dugiej kontemplacji przed posgiem, ktry mia gow cakiem poczernia od pleni i ktremu brakowao biodra. Koo sadzawki sta jaki mieszczuch, czterdziestoletni i brzuchaty, ktry trzymajc "za rk maego, picioletniegochopca, mwi do niego: Unikaj zawsze ostatecznoci. Pamitaj, synu, eby si zawsze trzyma w rwnej odlegoci od absolutyzmu i od!anarchii. Mariusz wysucha tego buruja. Potem jeszcze raz obszed sadzawk dookoa.Wreszcie skierowa si ku swojej alei, wolno, jakby "niechtnie. Rzekby, e co go cignie i zarazem trzyma na miejscu. Nie zdawa sobie ztego sprawy i sdzi, e zachowuje si tak ja co dzie. Wchodzc w alej, spostrzeg na drugim kocu, na ich awce, pana Biaego i dziewczyn. Zapi si a pod szyj, obcign na sobie tuurek, eby wygadzi wszystkie jego zmarszczki, spojrza z pewnym zadowoleniem na spodnie i buty, po czym ruszy!na awk. Szed jak do ataku, jego krok niewtpliwie zdradza jakie pragnienie podboju. Dlatego te mwi: ruszy na awk, jakbym !powiedzia: Hannibal ruszy na Rzym. !Im bardziej, si zblia, tym bardziej zwalnia kroku. Dalekobyo jeszcze do koca alei, kiedy w pewnej odlegoci od !awki zatrzyma si i sam nie wiedzc jak, zawrci. Bo nawet nie powiedzia sobie w duszy, e nie pjdzie do koca. Wskutek tego dziewczyna ledwo moga dostrzec go z daleka i zobaczy, jak piknie wyglda w nowym ubraniu. Jednak trzyma si bardzo prosto, eby si dobrze prezentowa, gdyby mu si kto przyglda z tyu. Doszed do przeciwlegego koca alei, zawrci znowu i tym razem podszed ju nieco "bliej, nawet a tak blisko, e"od awki dzieliy go tylko trzy drzewa. Ale tam uczu, e niepodobiestwem jest pj !dalej, i zawaha si. Zdawao mu si, e twarz dziewczyny pochylia si w jego stron. Zdoby si wreszcie na gwatowny i mski wysiek, poskromi wahanie i poszed. 0 5rrkPnk&k{A9 c:; ` c{;^ c< JA=( c>[3 c?,>a Q!W kilka sekund pniej min awk, prosto i odwanie, zaczerwieniwszy si a po uszy, nie mic spojrze ani na prawo, ani na lewo, trzymajc rk w zanadrzu jak m stanu. Kiedy przechodzi koo tej fortyfikacji, dozna przeraliwego bicia serca. Nieznajoma ubrana bya jak poprzednio, w adamaszkow sukni i krepowy kapelusz. Usysza gos peen niewypowiedzianego wdziku, ktry mg by tylko jej gosem. Rozmawiaa spokojnie. Bya bardzo adna. Czu to, jakkolwiek nie prbowa spojrze na ni. Spodziewam $si jednak myla sobie e nie odmwiaby mi szacunku i powaania, gdyby wiedziaa, e to ja jestem prawdziwym autorem rozprawy o Marcosie Obregonie de la Ronda, ktr pan Franciszek de Neufchteau umieci jako wasn na wstpie swojego wydania Idziego Blasa. Min awk, doszed do !bliskiego ju koca alei, potem"wrci i znowu przeszed koo piknej dziewczyny. Tym razem by bardzo blady. Zreszt uczucie, jakiego dowiadcza, nie byo wcale "przyjemne. Oddali si od awkii od dziewczyny; odwrcony tyem wyobraa sobie, e patrzaa na niego, i nogi mu si pltay. !Nie prbowa wicej zbliy "si do awki, zatrzyma si w poowie alei i tam, co mu si nigdy przedtem nie zdarzyo, !usiad spogldajc z ukosa, a w najciemniejszych gbiach jego umysu zaczo wita przypuszczenie, e jednak niepodobna, aeby osoba, "ktrej biay kapelusz i czarn sukni podziwia, miaa by zupenie obojtna na jego byszczce buty i nowe ubranie. Po pewnym czasie wsta, jakby mia znowu rozpocz marsz ku awce, ktr opromieniaa aureola. Ale "przystan i znieruchomia. Po raz pierwszy od pitnastu #miesicy pomyla sobie, e w!jegomo, ktry tam co dzie siadywa ze swoj crk, na pewno te go zauway i prawdopodobnie by zdziwionyjego upartym pojawianiem si w alei. Po raz pierwszy take uczu jaki brak uszanowania w nadawaniu temu nieznajomemu, nawet w skrytoci myli, przezwiska pana Biaego. Sta kilka chwil z gow spuszczon, rysujc po piaskulaseczk, ktr trzyma w rku. Potem odwrci si nagle od "awki pana Biaego i jego crkii poszed do domu. Tego dnia zapomnia o obiedzie. Spostrzeg to o smej wieczorem, a poniewa %ju byo za pno, eby pj"na ulic w. Jakuba powiedzia: Hm!! i zjad kawaek chleba. !Nim si pooy, wyczyci !szczotk ubranie i zoy je starannie. Przygody litery U, wystawionej na domysy Osamotnienie, oderwanie od wszystkiego, duma, niezawiso, ukochanie przyrody, brak codziennego i konkretnego zajcia, ycie zamknite w sobie, tajemne walki wstydliwoci, zachwyt wobec caego stworzenia, wszystko to razem przygotowao Mariusza do tego optania, ktre "nazywaj namitnoci. Cze!dla ojca staa si dla niego z wolna religi i jak kada !religia, cofna si w gb duszy, potrzeba mu byo czego na pierwszym planie. Nadesza mio. Przez cay dugi miesic Mariusz co dzie chodzi do Ogrodu Luksemburskiego. Z nadejciem zwykej godziny nic nie byo w stanie go "zatrzyma. Ma teraz sub  powiada Courfeyrac. !Mariusz y w ekstazie. Moda dziewczyna ponad wszelk wtpliwo spogldaa na niego. !Naley jednak sdzi, e pan Biay zacz si wreszcie "czego domyla, gdy czsto,widzc nadchodzcego Mariusza, wstawa i zaczyna si przechadza. Porzuci swoje dotychczasowe miejsce #i przenis si gdzie indziej, wprzeciwlegy koniec alei, na !awk przy posgu gladiatora, jakby dla wyprbowania, czy Mariusz pjdzie za nim i tam. Mariusz nie zrozumia, o co chodzi, i popeni ten bd Ojcieczacz przychodzi do ogrodu mniej punktualnie i nie co dzie przyprowadza "crk. Czasem zjawia si sam. Wtedy Mariusz "natychmiast znika. Drugi bd.Mariusz nie zwrci na to wszystko uwagi. Ze stanu trwoliwoci przeszed ju naturalnym i nieuniknionym biegiem rzeczy do zalepienia. %Mio jego rosa. ni o niej kadej nocy. #Zdarzyo mu si te szczcie niespodziewane oliwa dolana do ognia, podwojenie bielma na oczach. Pewnego wieczora, o zmroku, na awce, ktr panBiay i jego crka tylko co opucili, znalaz chustk, zupenie zwyczajn, bez haftw, ale bia, cienk i przesycon zdawao mu si niebiaskimi zapachami. Rzucisi na ni z uniesieniem. Chustka ta bya znaczona literami U. F. Mariusz niczego nie wiedzia o piknej dziewczynie, nie zna jej nazwiska, jej imienia, nie wiedzia, gdzie mieszka, te dwie litery byy pierwsz rzecz od niej pochodzc, ktr dosta w rce ukochane litery, na ktrych pocz natychmiast budowa gmach domysw. U byo oczywicie pocztkow gosk imienia. Urszula pomyla sobie. Co za rozkoszne imi! Ucaowa chustk, wdycha "jej wo, w dzie nosi j pod koszul, na sercu, a wieczorem, kadc si do snu,trzyma j przy ustach. # Czuj w niej ca jej dusz  mwi sobie. Chustka bya wasnoci starszego pana i po prostu wypada mu z kieszeni. W cigu nastpnych dni, chodzc po ogrodzie, Mariusz caowa bez ustanku chustk i"przyciska j do serca. Pikna dziewczyna nie rozumiaa nic idawaa mu zna o tym ledwie dostrzegalnymi znakami. Co za niewinno myla Mariusz. Zamienie Widzielimy poprzednio, w jakisposb Mariusz odkry, czyli raczej zdawao mu si, e odkry, i Ona ma na imi Urszula. W mioci apetyt ronie razem!z uczuciem. Dowiedzie si, ejej na imi Urszula, to ju "duo, ale i mao. W cigu kilkutygodni Mariusz cakowicie skonsumowa to szczcie. Zachciao mu si drugiego. Zachciao mu si dowiedzie, gdzie mieszka. "Pierwszy bd popeni, kiedy "da si wcign w zasadzk awki koo gladiatora. Drugi #bd popeni, kiedy wychodziz ogrodu, ilekro pan Biay #zjawia si sam. Teraz popenitrzeci. Ogromny. Zacz ledzi Urszul. Mieszkaa w najmniej uczszczanej czci ulicy Zachodniej, w trzypitrowym nowym domu o skromnym wygldzie. Od tej chwili do szczcia widywania jej w ogrodzie doczy Mariusz drugie #szczcie i szed za ni a dojej mieszkania. $Gd jego rs. Wiedzia ju, jak si nazywaa, przynajmniej, jakie byo jej imi, przeliczne imi, prawdziwie kobiece; wiedzia ju, gdzie mieszkaa; "zapragn dowiedzie si, kim bya. Pewnego wieczora, odprowadziwszy ich a do domu i zobaczywszy, jak !zniknli w bramie, poszed ich ladem i odwanie zapyta odwiernego: Czy ten pan, co tu wanie wszed, mieszka na pierwszym pitrze?  Nie odpowiedzia odwierny. To pan z trzeciego pitra. By to nowy krok naprzd. Powodzenie omielio Mariusza. Od frontu?? spyta. $ Pewnie!! rzek odwierny. Dom ma mieszkania tylko od ulicy!! A czym si trudni ten pan??  rzek znowu Mariusz. To rentier. Czowiek bardzo dobry, ktry wiadczy wiele biednym, cho sam nie jest bogaty. ! Jak si nazywa?? zapyta Mariusz. Odwierny spojrza mu w oczy i rzek:  Czy pan jest szpiclem?? Mariusz odszed zawstydzony,ale bardzo zachwycony. Posuwa si coraz dalej. !Dobre i to myla sobie. Wiem, e ma na imi Urszula, e jest crk rentiera i e mieszka przy ulicy Zachodniej,na trzecim pitrze. Nazajutrz pan Biay i jego !crka zjawili si w ogrodzie na bardzo krtko: wyszli stamtd jeszcze za dnia. Mariusz poszed za nimi na ulic Zachodni, jak to mu ju weszo w zwyczaj. Przybywszy do bramy, pan $Biay puci crk naprzd, a sam zatrzyma si i nim przestpi prg, uwanie spojrza na Mariusza. Nastpnego dnia wcale nie przyszli do ogrodu. Mariusz na prno czeka cay dzie. Z nadejciem zmroku poszed !na ulic Zachodni i zobaczy wiata w oknach trzeciego pitra. Przechadza si pod tymi oknami, pki wiata w nich nie pogasy. Nazajutrz znowu nikogo w ogrodzie. Mariusz czeka przez cay dzie, potem poszed na wart nocn pod oknami. Trwao to a do dziesitej !wieczr. Na obiad jad byle co.Gorczka ywi chorego, mio zakochanego. W ten sposb przeszed "tydzie. Pan Biay i jego crkanie pokazywali si ju w ogrodzie. Mariusz robi smutne przypuszczenia; nie mia w dzie pilnowa bramy, poprzesta wic tylko na przychodzeniu wieczorem dla przygldania si czerwonawemu wiatu okien. Chwilami widywa w nich przesuwajce si cienie i wtedy serce silniej mu bio. smego dnia, kiedy przyszed pod okna, nie byo w nich jeszcze wiata. O! rzek sobie nie zapalili jeszcze lampy. A jednak ju jest ciemno. Czyby gdzie wyszli?  Czeka a do godziny dziesitej. Czeka a do !pnocy. A do pierwszej. Ani wiate nie zapalono w oknach trzeciego pitra, ani nikt nie wrci do domu. Odszed bardzo zachmurzony. Nazajutrz (gdy od pewnego !czasu y tylko jutrem i mona powiedzie, nie byo ju dla niego dnia dzisiejszego), nazajutrz tedy znowu nie zasta nikogo w ogrodzie; przewidywa to. O zmroku poszed znowu do domu przy ulicy Zachodniej. adnego wiata w oknach, aluzje zapuszczone; cae trzecie pitro byo ciemne. Mariusz zastuka do bramy, !wszed i zapyta odwiernego:  Czy pan z trzeciego pitra jest w domu??  Wyprowadzi si odpowiedzia odwierny. Mariusz zachwia si na nogach i spyta sabym gosem:  Kiedy si wyprowadzi?? Wczoraj.  A gdzie mieszka teraz?? Nie wiem.  Wic nie zostawi nowego adresu??  Nie. Powiedziawszy to odwierny wpatrzy si w Mariusza i pozna go. ! A, to znowu pan rzek. Wic pan rzeczywicie chce tu co przewcha?? Rozdzia sidmy KOCIA APA Pod spoeczestwem istnieje i "istnie bdzie podkrelmy to a po dzie rozproszenia ciemnoty, ogromna jaskinia za. Ciemnica ta nie zna mdrcw, jej sztylet nigdy nie"zastruga pira. Czarno jej nie ma najmniejszego zwizkuze szczytn czarnoci atramentu. Nigdy palce tej nocy, ktre si kurcz pod tym zatchym sklepieniem, #nie dotkny kart ksiki, nie rozoyy dziennika. To potworne mrowisko podkopuje nie tylko obecny porzdek spoeczny, podkopuje take filozofi, podkopuje nauk, prawo, myl ludzk, podkopuje cywilizacj,podkopuje rewolucj, podkopuje postp. Nazywa si po prostu zodziejstwem, nierzdem, morderstwem i rozbojem. !Skada si z mrokw i pragnie chaosu. Sklepienie tej jaskini za zbudowane jest z ciemnoty. Zniszczcie j, a pozbdziecie si kreta zbrodni. Kwartet bandytw Claquesous, Gueulemer, Babet, Montparnasse rzdzipodziemiami Parya w latach 1830 1835. Gueulemer by zdeklasowanym Herkulesem. Za swoj jaskini obra sobie kana ciekowy "pod ukiem Marion. Mia sze stp wysokoci, pier z marmuru, muskuy ze spiu, oddech kowalskiego miecha, tors olbrzyma, czaszk ptaka. Rzekby, Herkules Farnezyjskiubrany w baweniane spodnie iwelwetow kurtk. Gueulemer, zbudowany w sposb podobnie posgowy, mgby poskramia potwory, lecz uzna, e wygodniej jest sta si samemu jednym z nich. Czoo niskie, szerokie skronie, a na nich zmarszczki, cho nie miajeszcze lat czterdziestu; wosy szorstkie i krtkie, twarz i broda zawsze zarose !jakby szczecin ju wida, co to za czowiek. Jego muskuy domagay si pracy, jego tpota nie chciaajej. Bya to olbrzymia rozleniwiona sia. Z lenistwa sta si morderc. Przejrzysto Babeta !kontrastowaa z misistoci Gueulemera. Babet by chudy i uczony. By przezroczysty, alenieprzenikniony. wiato !przewiecao przez jego koci, ale nic nie przegldao przez jego renice. Podawa si za chemika. By klownem w teatrzyku Bobechea i pajacemw budzie Bobina. By to czowiek wyrachowany, doskonay mwca, ktry podkrela swoje umiechy i gesty. Zawd jego polega na sprzedawaniu na ulicach gipsowych popiersi i portretwgowy pastwa. Wyrywa rwnie zby. Niegdy pokazywa na jarmarkach fenomeny natury i mia bud z!trb i nastpujcym afiszem:Babet, artysta dentysta, czonek wielu akademii, robi fizyczne dowiadczenia na metalach i metaloidach, usuwazby, podejmuje si nawet wyrywania piekw, ktrym nie dali rady jego koledzy. Cena: jeden zb ptora franka, dwa zby dwa #franki, trzy zby ptrzecia franka. Korzystajcie ze sposobnoci! Kim z kolei by Claquesous? Noc. eby si pokaza, !czeka, a si niebo spowije wczer. Wieczorem dopiero wyazi ze swojej nory, do ktrej wraca przed witem. Gdzie bya ta nora? Nikt tego nie wiedzia. Nawet w zupenych ciemnociach i dowasnych wsplnikw nie odzywa si inaczej jak odwrcony tyem. Jeeli wnoszono wiec, wkada na twarz mask. By brzuchomwc. Babet mawia o nim: Claquesous jest nokturnem na dwa gosy. Claquesous by nieokrelony, bdny, straszny. Nie byo pewne, czy si jako nazywa, bo znany by tylko pod swoim przezwiskiem; nie byo pewne,czy posiada jaki gos, poniewa czciej mwi brzuchem ni ustami; nie byo pewne, czy ma jak twarz, poniewa ogldano tylko jego mask. Znika, jak gdyby si rozwiewa; zjawia si wychodzc spod ziemi. Ponur postaci by Montparnasse. Jeszcze dzieckolat niespena dwadziecia, usta jak winie, pikne czarnewosy, blask wiosny w oczach  mia wszystkie ze !skonnoci i cigno go do wszystkich zbrodni. Powodem wszystkich zbrodni tego modzieca bya dza ubierania si wytwornie. Pierwsza gryzetka, ktra mu !powiedziaa: Jeste pikny! !rzucia mu plam ciemnoci wserce i z tego Abla zrobia Kaina. Uwaajc si za piknego, zapragn by wytwornym; ot najpierwsz wytwornoci jest bezczynno. Bezczynno biedaka to zbrodnia. Niewielu wczgw wzbudzao tyle postrachu co Montparnasse. W osiemnastym roku ycia mia ju za sob niejednego trupa. Niejeden przechodzie lea w cieniu tego ndznika, z wycignitymi rkami, nurzajc twarz w kauy krwi.Utrefiony, wypomadowany, !cinity w pasie, z biodrami kobiety, z biustem pruskiego oficera, otoczony szmerem podziwu dziewczt z bulwaru, w misternie zawizanym krawacie, z pak w kieszeni, z kwiatkiem w butonierce taki by ten upiorny elegancik. We czterech ci bandyci tworzyli jakby rodzaj Proteusza, przesuwajcego siprzez szeregi policji i usiujcego nieustannie wymyka si niedyskretnym spojrzeniom Vidocqa pod rozmaitymi postaciami: drzewa, pomyka i rda, poyczajc sobie nawzajem swoich imion i swoich sztuczek, ukrywajc si we wasnym swoim cieniu, jedni drugim suc za kryjwki i schronienia, zdejmujc z siebie swoje cechy osobiste, tak jak si odejmuje faszywynos na maskaradzie, czasem upraszczajc si do tego stopnia, e byli jednym czowiekiem, niekiedy znowu tak si pomnaajc, e najwprawniejsze oko policyjne mogo ich wzi za gromad. Ci czterej ludzie nie byli bynajmniej czterema ludmi; by to raczej rodzaj tajemniczego zodzieja o czterech gowach, pracujcego na wielk skal w Paryu; by to potworny polip za, zamieszkujcy krypt spoeczestwa. Dziki swoim rozgazieniom i sieci swoich znajomoci Babet, Gueulemer, hanie i poszed. 0 5rrkPnk&k{A@>]AZq cB cC caD>'Y cE1 c'F;#Claquesous i Montparnasse prowadzili przedsibiorstwo zasadzek na departament Sekwany. Dokonywali na przechodniach zamachu stanu !od dou. Ci, ktrzy mieli tego rodzaju pomysy, ludzie o nocnej wyobrani, zwracali sido nich w sprawie realizacji. Dostarczali kanwy tym ajdakom, a inscenizacj oni !ju brali na siebie. Dysponowalitrup ciemnych aktorw do tych jaskiniowych tragedii. Kocia apatak nazw dawano w podziemnych koachstowarzyszeniu tych czterech ludzi. W starym i dziwacznym jzyku ludu paryskiego, ktry zanika z kadym dniem, kocia apaoznacza poranek,podobnie jak pora midzy psem i wilkiemznaczy Wieczr. Nazwa Kocia apapochodzia zapewne od "godziny, o ktrej si koczyaich robota, gdy brzask jest zarwno chwil pierzchania widziade, jak i rozchodzenia si bandytw. Oto nazwiska, na jakie odpowiadali gwni czonkowie Kociej apy: Panchaud, zwany Wiosennym, !Brujon (istniaa caa dynastia Brujonw), Boulatruelle (znany ju drnik), Wdowa Wtorek-Wieczr, Depesza, Koronkarz, Pszelg, zwany Dwa Miliardy, itd. itd. Ludzie ci, jeli zdarzy si spotka ich lub spostrzec koopnocy na pustym bulwarze, s przeraajcy. Nie wygldaj na ludzi, lecz na postacie z ywej mgy; !chciaoby si powiedzie, e zwykle zronici z ciemnociami, niczym si od #nich nie rni, nie maj innejduszy ni mrok i tylko na chwil, eby przey kilka minut egzystencji potworw, odczyli si od nocy. Czego trzeba, eby si te upiory rozwiay? wiata. Strumieni wiata. Nie ma "nietoperza, ktry by si osta wobec brzasku dnia. Owiecajcie spoeczestwo odspodu. Rozdzia smy NIEGODZIWY BIEDAK Szukajc dziewczyny w kapeluszu, Mariusz spotyka czowieka w czapce Przeszo lato, potem jesie; nadesza zima. Ani pan Biay, ani dziewczyna nie zjawili si w Ogrodzie Luksemburskim. $Mariusz y tylko jedn myl: eby zobaczy znowu t "twarz sodk i urocz. Szuka jej wci i wszdzie i nie znajdowa. Nie by to ju Mariusz marzyciel peen zapau, czowiek zdeterminowany, ognisty i wytrway, miay i wyzywajcy przeznaczenie, wyobrania, ktra pitrzya gmachy przyszoci, mody !umys peen planw, zamiarw,!dumy, pomysw i woli; by to zbkany pies. Popad w czarny smutek, wszystko si skoczyo. Praca bya mu wstrtna, przechadzki mczyy go, samotno nudzia. Szeroka przyroda, takdla niego niegdy pena $ksztatw, wiatoci, gosu, rad, perspektyw, widnokrgw, nauk, !roztaczaa si dzi przed nim jakby wielka pustka. Zdawao mu si, e wszystko zniko. !Myla nadal, gdy nie mg $nie myle, ale nie lubowa si ju swoimi mylami. Na wszystko, co mu one po cichu a bezustannie podszeptyway,odpowiada w otaczajcym gomroku: I co z tego? Razu pewnego, ufajc piknemu socu wrzeniowemu, Mariusz da siCourfeyrakowi zaprowadzi nadoroczny bal do Sceaux, spodziewajc si co za urojenie! e moe j tam odnajdzie. Poszed take Bossuet i Grantaire. Naturalnie nie znalaz tam tej, ktrej szuka. A jednak to tutaj znale mona wszystkie zgubionekobiecy mrukn Grantaire na stronie. Mariusz zostawi swoich przyjaci na balu i wrci piechot, sam, zmczony, rozgorczkowany, ze wzrokiem mtnym i smutnym wrd ciemnoci, odurzony turkotem i kurzaw rozbawionych omnibusw przepenionych piewajcymi istotami, ktre wracajc z zabawy przejeday koo niego; zniechcony, wdycha dla ochodzenia paajcej gowy ostry zapach drzew orzechowych przy drodze. Zacz znowu y jak przedtem, coraz bardziej samotny, zagubiony, przygnbiony, cay oddany wewntrznym cierpieniom, szarpic si w puapce swego blu jak wilk w samotrzasku, wypatrujc wszdzie nieobecnej, ogupiay z mioci. Innym razem zdarzyo mu si spotkanie, ktre wywaro na nim osobliwe wraenie. Ujrza na jednej z ciasnych uliczek, ssiadujcych z bulwarem !Inwalidw, jakiego czowieka ubranego jak rzemielnik, w czapce z duym daszkiem, spod ktrej wysuway si kosmyki bardzo siwych wosw. Mariusza uderzya #pikno tych biaych wosw i przyjrza si temu czowiekowi, idcemu wolnym krokiem i jakby pogronemu w bolesnym zamyleniu. Rzecz dziwna, wydao mu si, e poznaje pana Biaego. Byy to te same wosy, ten sam profil,o ile czapka pozwalaa go rozpozna, ten sam chd, tylko bardziej smutny. Ale dlaczego to odzienie rzemielnika? Co to miao znaczy? Czemu przypisa to przebranie? Mariusz by bardzozdziwiony. Kiedy opamita si, natychmiast postanowi #pj ladami tego czowieka; a nu natrafi wreszcie na trop, ktrego szuka? W kadym razie naleao przypatrze si nieznajomemu !z bliska i. wyjani zagadk. Ale wpad na ten pomys za #pno, czowieka ju nie byo.!Skrci w ktr z bocznych uliczek i Mariusz nie mg go "znale. Spotkanie to drczyogo przez kil ka dni, w kocu #zatara si w pamici. Zreszt ! powiedzia sobie byo to chyba tylko podobiestwo. Zguba znaleziona Mariusz mieszka nadal w ruderze Gorbeau, nie zwracajc uwagi na nikogo. W tej epoce co prawda nie byo tam innych mieszkacw !prcz niego i Jondrettew, zaktrych kiedy zapaci komorne, nigdy zreszt nie zamieniwszy sowa ani z ojcem, ani z matk, ani z !adn z crek. Inni lokatorzy albo si wyprowadzili, albo poumierali, albo zostali eksmitowani, bo nie pacili komornego. Pewnego dnia owej zimy !pokazao si nieco soca po poudniu ale by to drugi lutego, w stary dzie Matki Boskiej Gromnicznej ktrego zdradzieckie soce, zapowiadajce sze tygodni zimna natchno Mateuszowi Laensberg te dwa wiersze, susznie uznane za klasyczne: Czy to wieci, czy poyska, Niedwied pi wrd legowiska. Mariusz tylko co wyszed ze swojego. Zmierzch zapada. Bya to pora obiadu, gdy musia znw powrci do jadania obiadw. Niestety! Jak wielka jest niedoskonao idealnych namitnoci! Mariusz szed z wolna bulwarem w stron rogatki, kierujc si ku ulicy w. Jakuba. Szed zamylony, ze zwieszon gow. Nagle uczu, e go kto potrci wrd mgy; odwrciwszy si ujrza dwie dziewczyny w achmanach, jedn wysok i szczup, #drug nisz nieco, ktre szyszybko, zadyszane, wystraszone, jakby uciekay; idc naprzeciwko niego nie spostrzegy go i mijajc potrciy. Mariusz mg rozrni w ciemnoci ich wyblade twarze, wosy w nieadzie, brudne czepki, spdnice w strzpach i bose nogi. Biegncrozmawiay ze sob. Wysza mwia bardzo cicho: ! Glina przysza, o mao mnie nie capnli. Druga odpowiedziaa:  Ja ich zaraz zwchaam. Zwiewaam, ile siy. Mariusz domyli si poprzez niejasno tego zowrogiego szwargotu, e zapewne andarmi albo policja miejska polowali na te dwie dziewczyny i e si im wymkny. Dziewczta weszy pomidzy drzewa bulwaru, przez kilka chwil majaczyy niewyran biel wrd ciemnoci, wreszcie zniky. Mariusz zatrzyma si na %chwil. I ju mia ruszy dalej, kiedy spostrzeg na ziemi u ng swoich ma, szar $paczk. Schyli si i podnis j. Bya to jakby koperta, ktra zdawaa si zawiera papiery.  Tak, to zapewne te nieszczsne stworzenia upuciy rzek do siebie. "Zawrci, woa, ale ju ich !nie byo; pomyla sobie, e odeszy ju za daleko, schowa paczk do kieszeni i poszed na obiad. Czowiek o czterech twarzachWieczorem, rozbierajc si, poczu w kieszeni surduta paczk, ktr znalaz na bulwarze. #Zapomnia o niej. Pomyla, e moe nie do rzeczy bdzie j otworzy, gdy zawieraa zapewne adres dziewczt, jeeli rzeczywicie do nich naleaa, a w kadym razie !jakie objanienia tyczce si osoby, ktra j zgubia. Otworzy kopert. Nie bya zapiecztowana i "zawieraa cztery listy, rwnienie zapiecztowane. Wszystkie cztery cuchny podym tytoniem. Pierwszy list mia adres nastpujcy: Do Janie Wielmonej margrabiny de Grucheray, na placu wprost Izby Deputowanych, Nr... !Mariusz pomyla sobie, e tamznajdzie pewno wskazwki, #ktrych szuka, i e skoro list nie jest zamknity, mona go przeczyta nie popeniajc niedelikatnoci. "List by nastpujcej treci: Janie Wielmona Pani Margrabino! Cnota miosierdzia i nabonoci jest t, ktra wie razem spoeczestwo. Porusz Pani swoje uczcie chrzecijaskie i spujsz penym litoci okiem na mnie, nieszczliwego Hiszpana, !ofiar prawoci i przywizaniado wietnej sprawy prawowitego krula, ktre opaci swoj krwi, powiencif ca fortun, wszystko, eby broni tej !sprawy, a dzi si znajdje w najwikszej mizerii. Nie !wtpi, e Janie Wielmona Pani, szlachetna osoba, udzielit pomoc dla zachowania cikiego ycia wojskowemu penemu ran z wielk edukacj izchonorem, i licz zgury na ludzko Janie Wielmonej Margrabiny, jako te wspczucie, ktre j oywia ku narodowi tak "nieszczliwemu. Ich proba niebdzie nadaremn i ich wdziczno zachowa Jej urocze wspomnienie. cz uczcia pene uszanowania, z ktrymi mam zaszczyt by Janie Wielmonej Pani Margrabiny unionym sg Don Alvarez kapitan hiszpaski, rojalista zbiegy do Francji, !ktren znajdje si w podroydo swojej ojczyzny i brakuje mu pienidzy na dalsz drog. Przy podpisie nie byo adnego adresu. Mariusz spodziewa sigo znale w drugim licie, ktry mia w nagwku !nastpujce sowa: Do Janie Wielmonej Pani Hrabiny de Montvemet, przy ulicy Cassette Nr 9. Oto, co przeczyta w tym licie! Janie Wielmona Pani Hrabim! Jestem nieszczliw matk szeciorgu dzieciom, najmniejsze osiem miesicy. Jajestem chora po ostatnim #poogu, m mnie uci pi miesicy temu nazat bez adnego funduszu na wiecie w najokropniejszej ndzy. W nadziei Janie Wielmonej Hrabiny krel si Balizardowa Mariusz przeszed do trzeciego listu, ktry jak i "poprzednie by prob; brzmiaon tak: Do Wielmonego Pana Pabourgeot, wyborcy, waciciela skadu czapek na rogu ulicy w. Dionizego i elaznej. Pozwalam sobie przesa Wielmonemu Panu ten list z prob o udzielenie mi szacownej aski swojej sympatii i zainteresowania si literatem, ktry tylko co wysa swj dramat do komediifrancuskiej. Rzecz jest historyczna i odbywa si w Owernii za Cesarstwa. Styl, zdaje mi si, jest naturalny, lakoniczny i w ogule chyba dobry. W czterech miejscach s piosenki. Chumor, powaga, niespodzianki mieszaj si z urozmaiceniem charakteruw i romantycznem nastrojem, rozproszonem letko po caej intrydze, w ktrej s tajemnice i duo uderzajcych katastrof i to si rozwionzuje w kilku efektownych scenach. Guwnym moim celem jest zadowolni postpow potrzeb czowieka naszego wieku, znaczy si mod, t kapryn i dziwaczn chorgiewk, ktra zmienia kiernek mona powiedzie zakadym powiewem wiatru. Wielmony Panie Pabowgeot, zasona Paska reputacja owieconego protektora literatury omiela mnie "przysa do Pana moj crk, ktra panu wyszczy nasze pooenie niedostateczne, ktremu braknie chleba i ogniaw tej srogiej poz zimowej. Jeeli powiem, e prosz Wielmonego Pana, aeby !raczy przyj chod, ktry !paam dz zoy Panu w moim dramacie i we wszystkich, ktre skponuj na przyszo, jest to tylko dowd, jak dalece pragn zaszczytu schronienia si pod Paski puklesz i przyozdobienia moich pism Paskim nazwiskiem. Jeeli raczysz Pan zaszczyci mnie choby najskromniejsz ofiar, natychmiast wezm sido pisania obszernego poematu, aeby spaci Wielmonemu Panu mj characz wdzicznoci. Poemat ten, ktry stara si bd poprawi jak tylko by moe najbardziej, zostanie dostarczony W. Panu przed wydrukowaniem na czele dramatu i wydeklamowaniem na scenie. Wielmonemu panu Pabourgeoti Maonce chody najuniesze skada Genflot, literata P. S. Wystarczy i czterdzieci su. Prosz przebaczy, e posyam crk i si nie stawiam w swojej osobie, ale smutne przyczyny, zwizane zgarderob, nie pozwalaj mi niestety wychodzi z domu. Mariusz otworzy wreszcie czwarty list. By na nim nastpujcy adres: Wielmonemu Dobroczynnemu Panu z kocioa w. Jakuba. Zawiera te oto sw kilka: Dobroczyco! Jeeli raczysz Pan przyj w towarzystwie mojej crki, bdziesz wiadkiem ndznej klski i poka ci moje wiadectwa. Na widok tego pisania Paska szlachetna dusza przeniknionazostanie uczciem tkliwego wspfczcia, gdysz prawdziwi filozofowi zawsze gboko odczwaj. Przyznaj wsplczjcy !czowieku, e trzeba cierpie najokrutniejszy, niedostatek i e jest to bardzo bolesne dla otrzymania jakiejkolwiek ulgi, powiadcza go przez wadze,jakby niewolno byo czowiekowi cierpie w !skrytosci i kona z godu, nim kto go wspomorze. Przeznaczenie jest dziwnie okrtne dla jednych, a roztne wzgldem innych. Czekam paskiej wizyty albo ofiary, jeeli raczysz j uroni, i prosz przyjm Pan pene uszanowania uczcia, z ktrym szczyc si by. Czowieku prawdziwie wspaniaomylny, paskim bardzo pokornym sug, P. Fabantou, artysta dramatyczny Po przeczytaniu tych czterech!listw Mariusz niewiele wicej wiedzia ni przedtem. Po pierwsze, aden z podpisujcych nie poda swego adresu. Po wtre, listy zdaway si pochodzi od czterech rozmaitych indywiduw: don Alvareza, jejmoci Balizard, poety Genflot i artysty dramatycznego Fabantou, lecz%miay t osobliw waciwo, e byy wszystkie napisane jednym pismem. Std wic wniosek, e pochodziy od jednej i tej samej osoby. W dodatku co jeszcze bardziej potwierdzao to przypuszczenie wszystkie cztery listy byy pisane na jednakowym papierze, ordynarnym i pokym, wszystkie jednakowo czu byo tytoniem i jakkolwiek usiowano o ile monoci urozmaici styl, te same bdy ortograficzne wszdzie si w nich powtarzay ze spokojn swobod, dowodzc najwyraniej, e literat Genflot nie mniej im podlega od hiszpaskiego kapitana. !Nie byo warto wysila si na odgadywanie tej maej tajemnicy. Gdyby listy nie zostay znalezione przypadkiem, caa sprawa mogaby wyglda na mistyfikacj. Mariusz zanadto by smutny, aby dobrze przyj jakikolwiek art, !choby od trafu, i aby si dawcign w figiel, ktrym chcia go zabawi bruk uliczny. Zdawao mu si, e gra w lep babk z czterema listami, ktre si z niego wymiewaj. Nic zreszt nie wskazywao, e te listy naleay do dziewczt, ktre Mariusz spotka na bulwarze. Koniec kocem, byy to nikomu niepotrzebne szpargay. Mariusz woy to wszystko z powrotem do koperty, rzuci wkt i pooy si spa. Okoo sidmej z rana, kiedy wsta, zjad niadanie i #zabiera si wanie do roboty,zapukano lekko do drzwi. !Poniewa nic nie posiada, nie wyjmowa klucza z zamku, najwyej tylko wwczas, gdy mia piln robot, co si bardzo rzadko zdarzao. Nawetwychodzc na miasto, zostawia klucz w drzwiach. Okradn pana mawiaa pani#Burgon. C mi mog ukra? ueulemer, hanie i poszed. 0 5rrkPnk&k{AGp cH cI csJ cK+ c9L6R odpowiada Mariusz. Zdarzyo si jednak, e pewnego dnia skradziono mu par starych butw, ku wielkiemu triumfowi gwnej lokatorki. Zapukano po raz wtry, rwniecicho jak za pierwszym razem. Prosz wej rzek Mariusz. Drzwi si otworzyy. Czego pani sobie yczy, paniBurgon? odezwa si Mariusz, nie odwracajc oczu od ksiek i rkopisw rozoonych na stole. Gos, ktry nie by gosem pani Burgon, odpowiedzia:  Przepraszam pana... By to gos guchy, zuyty, przytumiony, gardowy, gos starego pijaka, ochrypy od wdki i araku. !Mariusz odwrci si szybko i zobaczy mod dziewczyn. Ra w ndzy W na p uchylonych drzwiachstaa bardzo moda dziewczyna. Okienko izdebki, !przez ktre wpadao wiato, znajdowao si wanie na wprost drzwi i owietlao t posta. Bya to istota chuda, wta, skra i koci; tylko koszula i spdnica osaniay nieco jej nago, drc i zzibnit. Zamiast paska kawaek sznurka, wosy takesznurkiem zwizane. Kociste ramiona sterczay spod koszuli, cer miaa blad i limfatyczn, szare obojczyki, czerwone rce, usta wpotwarte i cofnite, bez kilku zbw, oczy przygase, bezczelne i znikczemniae, ksztaty przedwczenie zgrzybiaej dziewczyny, spojrzenie starej rozpustnicy, niby pidziesit lat i niby !pitnacie; jedna z tych istot,#ktre s jednoczenie wte i straszliwe i ktre wywouj dreszcz lku u tego, kto by naich widok nie zapaka. Mariusz wsta i przypatrywa si z pewnym rodzajem osupienia temu stworzeniu podobnemu do cieni, ktre si przesuwaj w przykrych snach. Najbardziej byo rozdzierajce, e ta dziewczyna nie zdawaa si by stworzona na to, eby by brzydk. Jako dziecko musiaa by nawet adna. Wdzik jej wieku wyranie walczy w niej jeszcze z ohyd przedwczesnego zestarzenia w rozpucie i ndzy. Resztki piknoci dogoryway na tej szesnastoletniej twarzy, jak blade soce, ktre ganie za sinymi obokami o wicie zimowego dnia. Twarz ta nie bya obca Mariuszowi. Zdawao mu si, "e j sobie skd przypomina.  Czego sobie panienka yczy?? zapyta. A moda dziewczyna odpowiedziaa swym gosem pijanego galernika:  Mam tu list do pana, panie Mariuszu. Nazywaa Mariusza po imieniu,#nie byo wic wtpliwoci, e to do niego miaa interes. Ale kim bya ta dziewczyna? Skd znaa jego imi? Nie czekajc pozwolenia, $wesza, rozejrzaa si miao, z jak ciskajc serce "bezczelnoci, po caej izbie i nie posanym jeszcze ku. Bya bosa. Wielkie dziury w jejspdnicy ukazyway dugie nogi i chude kolana. Draa z zimna. Rzeczywicie trzymaa w rku !list, ktry oddaa Mariuszowi. Mariusz, otwierajc list, zauway, e ogromny opatek, ktrym go zapiecztowano, by jeszcze cakiem wilgotny. Pismo tedy nie musiao pochodzi z bardzo daleka. Przeczyta: "Miy modziecze i ssiedzie. Dowiedziaem si o Paskiej #uprzejmoci, e pan zapaci za mnie komorne pu roku temu. Bg ci za to zapa, modziecze. Moja starsza crka opowie panu, e jestemy bez kawaka chleba ju od dwch dni, we czworo ijeszcze moja ona chora. !Jeeli myli moje nie zawodz mnie, zdaj mi si, e powinien bym mie nadziej, e paskie szlachetne serce zmikczy si tymi powodami i nakae panu pragnienie stania si moj Opacznosci, raczcmi udzieli choby lekkiego dobrodziejstwa. Pozostaj ze znakomitym powaaniem, ktre si susznie naley dobroczycom luckosci. Jondrette P. S. Moja crka zaczeka na Paskie rozkazy, kochany panie Mariuszu. Pord ciemnej przygody, ktra Mariusza zajmowaa ju od wczorajszego wieczoru, listten by jakby wiec w piwnicy. Wszystko si nagle rozjanio. !Pochodzi on z tego rda co i tamte cztery. To samo pismo, ten sam styl, ta sama ortografia, ten sam papier, ten sam zapach tytoniu. #Byo wic pi listw, pi zmylonych historii, pi adresw, ale jeden tylko podpisujcy. Hiszpaski kapitan don Alvarez, nieszczliwa matka Balizard, poeta dramatyczny Genflot, stary aktor Fabantou,nazywali si wszyscy czterej Jondrette, jeeli Jondrette rzeczywicie nazywa si Jondrette. Cho Mariusz od dawna ju mieszka w tym domu, nie miaprawie sposobnoci, jakemy to ju powiedzieli, nie tylko widywa, ale nawet spostrzega swoich najbliszych ssiadw. Duch jego kry daleko, a gdzie biey duch, tam i spojrzenie. Zapewne nieraz spotyka si zczonkami rodziny Jondrette bd w korytarzu, bd na schodach, ale byli oni dla niegotylko zarysami postaci; tak mato na nich zwaa, e poprzedniego wieczora potrci na bulwarze, nie Poznajc ich, crki !Jondrettea, gdy niewtpliwiebyy to one, a widok tej, ktra wesza do jego pokoju, "z trudnoci zdoa obudzi w!nim, poprzez wstrt i lito, niewyrane przypomnienie, e j ju kiedy widzia. Teraz wszystko mu si wyjanio. Zrozumia, e ssiad Jondrette zawodowo wyzyskiwa w swojej niedoli "lito dobroczynnych osb; e wyszukiwa adresy i pisywa pod zmylonymi nazwiskami do$ludzi, o ktrych sdzi, e s #bogaci i miosierni, listy, ktre!zanosiy jego crki na wasne ryzyko. Albowiem przykadny ten ojciec doszed ju do tego, e ryzykowa crki. Rozgrywa gr z losem i !stawia na kart swoje dzieci. Wnoszc z ich wczorajszej ucieczki, zadyszania, strachu i tych kilku sw w zodziejskiej gwarze, ktre %usysza, Mariusz domyli si, e nieszczliwe dziewczyny uprawiay jeszcze i inne podejrzane procedery i e z tego wszystkiego spoeczestwo ludzkie w jego dzisiejszej postaci uksztatowao dwie upade istoty, ktre nie byy ani dziemi, ani dziewcztami, anikobietami, lecz jakim rodzajem potworw nieczystych a niewinnych zarazem, spodzonych przez ndz. Kiedy Mariusz przypatrywa sijej zdziwionym i bolesnym wzrokiem, dziewczyna krcia si po izbie z zuchwaoci widma. Szastaa si na wszystkie strony, nic sobie nierobic ze swej nagoci; chwilami koszula jej, rozchestana i podarta, opadaa prawie do pasa. Przesuwaa krzesa, braa do rki drobiazgi toaletowe stojce na komodzie, dotykaa ubrania Mariusza, pldrowaa po wszystkich ktach.  A, jak Bozi kocham mwia pan ma lustro!! I nucia sobie, jakby bya sama, urywki z wodewilw, wesoe zwrotki, ktrym jej gos gardowy i ochrypy przydawa pospnego wyrazu. Spod tej pozornej bezczelnociprzebijao co wymuszonego, niespokojnego i upokorzonego.Bezczelno wypywa z uczucia wstydu. #Mariusz namyla si i pozwalajej robi, co chciaa. Zbliya si do stou. # Aha!! rzeka ksiki!! "Jakie wiato migno w jej szklistych oczach. Cigna dalej, a gos jej wyraa rado, e moe si czym !pochwali uczucie, ktre niejest obojtne adnemu ludzkiemu stworzeniu.  Ja te umiem czyta!! "Porwaa szybko ksik, ktraotwarta leaa na stole, i przeczytaa do pynnie: ... Genera Baudouin dosta rozkaz zdobycia, z pomoc piciu batalionw swojej brygady, zamku Hougomont, ktry si znajduje na rodku rwniny Waterloo... Przerwaa sobie: A, Waterloo! Wiem. To bya kiedy bitwa. Mj ojciec tam #by. Ojciec suy przy wojsku.Mymy wszyscy bonapartyci, "ho, ho! Bili si tam z Anglikami.'Pooya ksik, wzia piroi zawoaa:  Umiem te i pisa!! Umoczya piro w kaamarzu i zwracajc si ku Mariuszowi:  Chce pan zobaczy?? rzeka. Niech pan patrzy. Napisz panu co. I zanim mia czas odpowiedzie, napisaa na arkuszu czystego papieru, ktry lea na stole: Salcesony id. Potem spojrzaa na Mariusza i !twarz jej zmienia si dziwnie. Czy pan wie, panie Mariuszu, e adny chopak z pana? zapytaa. Jednoczenie przyszo im obojgu to samo na myl, tylko "e ona umiechna si, a on si zarumieni. Przybliya si do niego i #pooya mu rk na ramieniu. Pan na mnie nie zwraca uwagi, ale ja pana znam, panieMariuszu. Spotykam pana na schodach i nieraz widz, jak pan wchodzi do jednego pana,co si nazywa Mabeuf i mieszka koo mostu Austerlickiego. Tak, widuj pana, bo nieraz spaceruj w tamtych stronach. Bardzo panudo twarzy z tymi poczochranymi wosami. #Gos jej stara si by miy, %lecz sta si tylko cichy. Czsw przepadaa gdzie po drodze od garda ku ustom, jakby na klawiaturze, gdzie nie wszystkie tony odpowiadaj. Mariusz cofn si nieznacznie. #Prosz pani rzek ze zwyksobie chodn powag mam "tu jak paczk, ktra, zdaje #mi si, naley do pani. Prosz, oto ona. I odda jej kopert zawierajc cztery listy. !Klasna w rce i zawoaa:  Ach, comy si tego naszukay! Potem chwycia paczk, rozdara kopert i mwia: !Jak Bozi kocham, alemy si z siostr naszukay! I pan to znalaz! Na bulwarze, prawda? To musiao by na bulwarze! Musiaa upa wtedy, kiedymy biegy. To ta smarkata upucia. Jakemy !przyszy do domu, rozstp si,ziemio, nie ma nigdzie. A e nie chciaymy dosta w !skr, bo nam to do szczciawcale a wcale niepotrzebne, "zmyliymy, emy odniosy listy i e nam wszdzie pokazali fig. A tu raptem masz z powrotem te nieszczsne listy. Ale po czym pan pozna, e to moje? A, prawda, po pimie. To pana potrciymy wczoraj wieczorem? Ju byo ciemno! Powiadam do siostry: Czy to jaki pan? a ona powiada: #Tak, to zdaje si jaki pan. !Mwic to rozwina prob adresowan do dobroczynnegojegomocia z kocioa w. Jakuba. A! rzeka to proba do tego starego, co chodzi na !msz. Wanie w sam raz pora. Zanios. Da nam moe co na niadanie? Potem zacza si mia i dodaa: "Wie pan, co to bdzie, jeeli dzi zjemy niadanie? To bdzie razem niadanie onegdajsze, obiad onegdajszy,niadanie wczorajsze i obiad wczorajszy, wszystko razem wkupie dzi rano. Tak, do stu diabw, a jak to komu nie odpowiada, moe sobie zdechn! Sowa te przypomniay Mariuszowi, po co nieszczsnadziewczyna przysza do niego."Sign do kieszeni kamizelki, ale nic nie znalaz. Przetrzsnwszy wszystkie #kieszenie, zdoa zebra pi "frankw i szesnacie su. By tocay jego majtek w tej chwili. Na dzisiejszy obiad wystarczy  pomyla sobie. O jutrze pomylimy jutro. "Odoy dla siebie szesnacie su, a pi frankw da dziewczynie. Porwaa pienidze. & Dobra!! zawoaa. Soce wieci!! I jakby to soce miao wasno roztapiania w jej mzgu lawiny ulicznej gwary, woaa dalej: !Pi frankw! Krlik! A to "klawo! Tylko pa i chla, a mu bdzie uszami wyazio! Wyerka bdzie pierwszej "klasy! Moe sobie aowa, co?Nacigna koszul na ramiona, nisko si skonia Mariuszowi, przyjacielsko %skina doni i skierowaa siku drzwiom, mwic: Do widzenia panu!! Ale i tak pjd jeszcze do starego. Przechodzc koo komody, spostrzega na niej zesch "skrk chleba, pleniejc w kurzu. "Rzucia si na ni i zacza gry, mruczc do siebie:  Smaczne, chocia twarde! Mona sobie zby poama! I wysza. Okienko Opatrznoci $Pi lat ju przey Mariusz w biedzie, w niedostatku, w ubstwie nawet, lecz dopiero teraz spostrzeg, e nie zazna jeszcze prawdziwej ndzy. Prawdziw ndz byo to, co zobaczy przed chwil. To widmo, ktre mu si przesuno przed oczami. Bo kto widzia tylko ndz mczyzny, ten nic nie widzia trzeba zobaczy ndz kobiety; a kto widzia tylko ndz kobiety, ten nic !nie widzia trzeba zobaczy ndz dziecka. Mariusz prawie wyrzuca sobie, e pogrony w miosnym rozmarzeniu, nigdy okiem nawet nie rzuci na !swoich ssiadw. Zapaci za nich komorne, ale by to odruch tylko, kady postpiby tak samo, on, Mariusz, powinien by zrobi co wicej. Jak to? ciana tylko przedzielaa go od tych opuszczonych istot, ktre "bkay si po omacku wrd nocy, wyrzucone poza obrb #yjcych; potrca o nich, byjak gdyby ostatnim ogniwem rodu ludzkiego, ktrego oni !dotykali, sysza ich oddech, araczej rzenie tu obok siebie i nie zwraca na nich uwagi! Co dzie, w kadej #chwili sysza poprzez cian, jak ruszaj si, chodz, mwi, lecz nie sucha! A kiedy czyni sobie te wymwki (gdy Mariusz, jak wszystkie serca prawdziwie zacne, bywa swoim wasnym nauczycielem i aja si, niekiedy wicej nawet, ni na #to zasuy), wpatrywa si w "cian, ktra go przedzielaa od Jondrettew, jak gdyby jego wzrok, peen #wspczucia, mg przenikn poprzez t zapor i ogrza tych nieszczliwych. cian stanowia cienka warstwa tynku podtrzymywanego przez aty ilistwy, co jakemy ju powiedzieli, pozwalao #dokadnie rozrnia gosy, a nawet i wyrazy. Trzeba byo by takim jak Mariusz marzycielem, eby tego nie spostrzec a do tej pory. ciana nie bya wyklejona papierem ani po stronie Jondrettew, ani po stronie Mariusza; jej niespoista, niechlujna konstrukcja widoczna bya jak na doni. "Mariusz patrzy na cian, nie bardzo zdajc sobie z tego spraw; czasem i zaduma rozwaa, obserwuje i bada, !tak jak myl . Nagle podnis "si, spostrzeg u gry, prawie tu pod sufitem, trjktn dziur powsta midzy trzema atami. Wypado wapno, ktre zatykao t prni. Stanwszy na komodzie mona byo zajrze przez ten otwr do izby Jondrettew. Wspczucie posiada i powinno posiada swoj ciekawo. Dziura ta stanowia jakby rodzaj okienka. Wolno jest z ukrycia podpatrywa nieszczcie po to, eby mu pomc. Zobaczmy, co to za ludzie pomyla Mariusz i co si tam dzieje. Wdrapa si na komod, przyoy oko do szpary i spojrza. Dzikus w swoim legowisku Miasta, na podobiestwo lasw, maj swoje ostpy, w ktrych si kryje to, co najzoliwsze i najniebezpieczniejsze. Tylko e w miastach to, co si tak ukrywa, jest okrutne, plugawe!i mae, czyli szpetne; to za, co si ukrywa w lasach, jest !okrutne, dzikie i wielkie, czyli pikne. Wybierajc pomidzy norami, wol zwierzce ni ludzkie. Jaskinie wicej s warte ni meliny. To, co Mariusz ujrza, byo tak ludzk nor. Mariusz by biedny i izdebka jego bya uboga, ale jak jego ubstwo byo szlachetne, tak jego poddasze byo schludne. !Izba, w ktr zapuci wzrok w tej chwili, bya obrzydliwa, brudna, smrodliwa, duszna, ciemna, plugawa. Jedyne meble:koszykowe krzeso, kulawy !st, par starych skorup i w dwch ktach dwa niemoliwe do opisania barogi; jedyne wiato mansardowe okno o czterech szybkach, zasnute pajczynami. Wpadao przez ten otwr tyle tylko dnia, ile byo trzeba, eby z twarzy ludzkiej zrobi twarz widziada. ciany byy odrapane, poatane, popkane, podobne do twarzy znieksztaconej jak "straszliw chorob. Spywaa z!nich lepka wilgo. Wida byo te bezwstydne rysunki niezgrabnie nagryzmolone wglem. !Izba, ktr Mariusz zajmowa, miaa przynajmniej wydeptan kamienn posadzk; ta za nie"miaa adnej, chodzio si tampo prostu po cegach czarnychod naniesionego bota. anie i poszed. 0 5rrkPnk&k{AgBMp cNg cQOD cP cQ* czR5 _Na tym nierwnym gruncie, pokrytym stwardnia warstwkurzu i nie tknitym przez miot, leay w nieregularnych stosach stare chodaki, zuyte poczochy i najobrzydliwsze szmaty; zreszt izba ta miaa kominek, tote wynajmowano j za czterdzieci frankw rocznie. W kominku tym byo wszystko: fajerka, garnek, poamane deski, achmany zawieszone na gwodziach, pusta klatka, kupa popiou, a nawet i ogie. Kopciy si w nim smtnie dwa polana. Jedno z legowisk znajdowao si przy drzwiach, drugie przy oknie. Obydwa jednym kocemdotykay komina i znajdoway si naprzeciwko Mariusza. W jednym z ktw ssiadujcych z otworem, !przez ktry Mariusz zaglda, w ramach z czarnego drzewa, wisiaa na cianie kolorowana rycina z napisem wielkimi literami pod spodem: SEN. Przedstawiona tam bya pica kobieta, dziecko spoczywajce we nie na jej kolanach i orze wrd obokw, z koron w dziobie; kobieta odsuwaa koron znad gowy dziecka, nie budzc si!zreszt wcale; w gbi wida byo wrd promieni Napoleona, wspartego na ciemnoniebieskiej kolumnie z tym kapitelem. Pod tym obrazem sta oparty ukonie o cian jaki prostoktny blat zbity z desek. Wygldao to na obraz tyem odwrcony, ptno oprawione w ramy i pewno zasmarowane po drugiej stronie albo moe na "zwierciado zdjte ze ciany i czekajce tam w zapomnieniu,eby je znowu powieszono. Przed stoem, na ktrym dostrzeg Mariusz piro, kaamarz i papier, siedzia czowiek lat okoo "szedziesiciu, may, chudy, "wyky, dzikiego wejrzenia, z wyrazem twarzy przebiegym, okrutnym i niespokojnym jaki ohydny otr. Czowiek ten mia dug, szpakowat brod. Odziany !by w kobiec koszul, ktra odsaniaa jego kosmate piersii nagie ramiona najeone siwawym wosem. Spod tej koszuli wyglday uszargane spodnie i buty, z ktrych wyaziy palce. $Pali fajk. Nie byo ju chlebaw tej ndznej norze, ale na tyto jeszcze starczao. Pisa, zapewne jaki list w rodzaju tych, ktre Mariusz czyta niedawno. Gruba kobieta, mogca mie !rwnie dobrze lat czterdzieci jak i sto, przysiada w kucki przy kominie, na goych pitach. I ona rwnie odziana bya tylko w koszul i trykotow halk, poatan kawakami starego sukna. Fartuch z grubego ptna zakrywa t halk do poowy. Cho przykucna i skulia si, wida byo, e jest bardzo wysokiego wzrostu. Przy swoim mu wygldaa naolbrzymk. Miaa okropne, jasnorude, ju siwiejce wosy, ktre czochraa sobie od czasu do czasu ogromnymi,zatuszczonymi rkami o paskich paznokciach. Na jednym z barogw dostrzeg Mariusz dziewczynk, chud, blad, prawie nag, ktra siedziaa ze zwieszonymi nogami; !wydawao si, e nie syszy, nie widzi, nie yje. Bya to zapewne modsza siostra tej, ktra go niedawno odwiedzia. Zdawaa si mie lat jedenacie lub dwanacie. Przypatrzywszy si jej baczniej, mona byo pozna, e miaa ju co najmniej czternacie. Nic w tym mieszkaniu nie wskazywao, e wykonywano !tu jakkolwiek prac, nie byotam ani krosien, ani koowrotka, ani adnego innego narzdzia. W jednym kcie jakie elastwo o podejrzanym przeznaczeniu. Widziae tutaj odrtwiae "nierbstwo, ktre idzie w lad za rozpacz, a poprzedza konanie. !Mariusz oglda czas jaki to grobowe wntrze, straszliwszeod wntrza grobu, bo czu tu byo szamotanie si ludzkiej duszy i drganie ycia. !Sycha byo skrzyp pira po papierze. Mczyzna, nie !przestajc pisa, pomrukiwa:  ajdactwo!! ajdactwo! Wszystko jest ajdactwo! Ta odmiana przypowieci Salomona wyrwaa westchnienie z piersi kobiety. Robaczku, uspokj si rzeka. Jeszcze sobie zaszkodzisz, kochanie. I tak twojej aski za wiele, e piszesz do tych gaganw, moje serce. Strategia i taktyka !Mariusz, ze cinitym sercem,chcia ju zej z owego !obserwatorium, ktre urzdzi sobie, kiedy jaki nowy haas zwrci jego uwag i zatrzyma go jeszcze. Drzwi izby otworzyy si gwatownie. W progu ukazaa si starsza crka. Miaa na nogach grube mskie trzewiki,powalane botem, ktre obryzgao jej czerwone nogi a do kostek; okryta bya "jak star, podart mantyl,ktrej Mariusz przedtem na niej nie widzia, gdy wchodzc do niego zapewne rzucia j pod drzwiami, aby !wzbudzi wicej litoci, a po wyjciu znw narzucia. Wesza, zatrzasna drzwi za sob, zatrzymaa si dl a nabrania tchu, gdy bya bardzo zadyszana, po czym zawoaa z wyrazem triumfu i radoci: Idzie! Ojciec spojrza na ni, matka "odwrcia ku niej gow, tylkomodsza siostra nie ruszya si.  Kto?? zapyta ojciec. Pan!!  Filantrop??  Tak.  Z kocioa witego Jakuba??  Tak.  Ten stary??  Tak.  I przyjdzie?  Idzie za mn.  Jeste pewna??  Jestem pewna.  Naprawd idzie??  Jedzie dorok.  Dorok!! To Rotszyld! Ojciec wsta.  Dlaczego jeste pewna? !Jeeli jedzie dorok, to jak moga przed nim zdy? Czy mu przynajmniej daa adres jak si naley? Czy powiedziaa, e to ostatnie drzwi w gbi korytarza, na prawo? Byle si tylko nie omyli. Wic go znalaza w "kociele? Przeczyta mj list? Co ci powiedzia? Ta, ta, ta! rzeka dziewczyna. Ale si pieszysz, panie starszy! Wicto byo tak: Weszam do kocioa, on siedzia tam, gdzie zwykle. Ukoniam si i oddaam mu list. Przeczyta go i spyta mnie: Gdzie mieszkasz, moje dziecko? Ja powiadam: Zaprowadz pana. A on na to: Nie, daj mi wasz adres; moj crka ma sprawunki do zaatwienia, wic wezm dorok i przybd do was w tym samym czasie co ty. Daam mu adres. Kiedy mu powiedziaam, w jakim to domu, jakby si zdziwi i zawaha na chwil, a potem powiedzia: Wszystko jedno, przyjad do was. Po skoczonej mszy widziaam, jak wychodzi z kocioa ze !swoj crk i jak wsiadali do doroki. I powiedziaam mu wyranie: ostatnie drzwi w gbi korytarza, na prawo.  A skd wiesz, e on przyjdzie? Bo widziaam dorok, jak wjedaa na ulic Maego Bankiera I dlatego co tchu pobiegam naprzd. A skd wiesz, e to ta sama doroka?  Ojej, bo zapamitaam numer.  Jaki numer??  440.  No, to dobrze, masz rozum. Dziewczyna zuchwale spojrzaa ojcu w oczy i pokazaa na swoje trzewiki. Mam rozum? rzeka. Moliwe, ale zapowiadam, e #nie bd ju nosi wicej tychtrzewikw; najprzd dla zdrowia, potem dla czystoci. !Nic mnie tak nie zoci jak te przeciekajce podeszwy. Co krok to chlupot. Wol chodzi boso. Masz suszno odpowiedzia ojciec agodnym gosem, ktry stanowi przeciwiestwo szorstkoci dziewczyny. Ale inaczej nie wpuciliby ci do kocioa, biedni tam musz mie trzewiki na nogach. Nie wolno wchodzi boso do Pana Boga doda z gorycz. Potem, wracajc do przedmiotu, ktry go zaprzta: I jeste pewna, e on przyjdzie?  Jest o dwa kroki za mn odpowiedziaa. Mczyzna wsta. Twarz jego jak gdyby rozjania si. $ ono zawoa syszysz?? Idzie filantrop! Zaga ogie! "Kobieta osupiaa. Nie ruszaa si z miejsca. M ze zwinnoci kuglarza porwa wyszczerbiony garnek, ktry !sta na kominie, i wyla wod na gownie. Potem, zwracajc si do starszej crki: A ty prdko zrb dziur w krzele. Crka nie zrozumiaa. Porwa krzeso i jednym kopniciem przedziurawi !somian plecionk. Noga jego przesza na wylot. Wycigajcj z dziury, spyta crk:  Zimno na dworze??  Bardzo zimno. Pada nieg. "Ojciec zwrci si ku modszejcrce, ktra siedziaa na barogu tu przy oknie, i krzykn grzmicym gosem:  ywo, precz z ka, wakoniu! Czy z ciebie nigdy !nic nie bdzie? Stucz szyb. Dziewczyna zeskoczya z barogu, szczkajc zbami. " Stucz szyb powtrzy. Dziecko stano bez ruchu. " Czy syszysz?? powtrzy ojciec. Powiadam ci, eby stuka szyb! Dziewczyna z tpym "posuszestwem wspia si na!palcach i uderzya pici w #szyb. Szko pryso i rozpado si z brzkiem.  Dobrze rzek ojciec. Rozkazywa powanie i szorstko. Wzrok jego przebiega szybko wszystkie kty izby. Wyglda jak wdz, robicy ostatnie przygotowania, w chwili kiedy bitwa ma si rozpocz. Kobieta, ktra a dotd nie wymwia ani jednego sowa, #podniosa si i spytaa gosem powolnym, guchym, ktrego dwiki zdaway si jakby mrozem cite:  Co ty zamylasz, kochanie?  Kad si do ka odpowiedzia m. Ton, jakim wyrzek to, nie dopuszcza wahania. Kobieta %usuchaa i rzucia si ciko na jedno z legowisk. Tymczasem w kcie sycha byo kanie. ! Co tam?? zawoa ojciec. Modsza crka, nie wychodzc z ciemnego kta, w ktry si wcisna, pokazaa "zakrwawion pi. Skaleczya!si wybijajc szyb. Usiada !przy posaniu matki i pakaa w cichoci. Teraz matka zerwaa si i krzykna:  Widzisz!! To te twoje przeklte gupstwa! Wybia #szyb i przecia sobie rk. # Tym lepiej rzek ojciec. To byo przewidziane.  Jak to, tym lepiej?  Milcze odpar ojciec. Znosz wolno prasy. Nastpnie rozdar kobiec "koszul, ktr mia na sobie, !wyrwa z niej kawa ptna i obwin nim co ywo zakrwawion pi dziewczyny. Zrobiwszy to, z zadowoleniem !popatrzy na rozdart koszul.!I koszula take rzek. Wszystko bardzo dobrze wyglda. Mrony wiatr gwizda i wpadado izby przez stuczon !szyb. Przenikaa te z dworu mga i rozpywaa si niby lekkie kby waty rozskubywane niewidzialnymi palcami. Przez stuczone okno !wida byo, jak pada nieg. Mrz, zwiastowany poprzedniego dnia przez gromniczne soce, nadszed rzeczywicie. Ojciec powid wzrokiem dookoa, jakby dla przekonania si, czy przypadkiem o czym nie zapomnia. Wzi star "opatk i narzuci popiou na zmoczone gownie, tak eby ich nie byo wida. Potem wyprostowa si i opar o komin.  Teraz rzek moemy przyj filantropa. Promie w norze Starsza crka podesza do "ojca i pooya rk na jego rce.  Dotknij, jak mi zimno rzeka. $ Ba!! odpowiedzia ojciec. Mnie jeszcze zimniej. Kobieta zawoaa gwatownie:  Ty zawsze masz wszystko lepsze od innych, nawet i dolegliwoci. Id do diaba! odrzek mczyzna. Mwic to spojrza na ni w taki sposb, e umilka. W "izbie zrobio si cicho. Starszacrka niedbale wykruszaa boto ze swego paszcza, modsza nie przestawaa "szlocha. Matka pocigna j!do siebie i zacza caowa, mwic cicho: ! Mj skarbie, to nic, to si zgoi; tylko nie pacz, bo si ojciec bdzie gniewa. Nie!! zawoa ojciec !przeciwnie!! Pacz, szlochaj, todobrze! "Potem zwrci si ku starszej:  No i co?? Jeszcze nie przyszed! Moe wcale nie przyjdzie? Zagasiem ogie, zrobiem dziur w krzele, podarem koszul, stukem szyb i wszystko na nic? I dziecko skaleczy mrukna matka. !Wiecie co cign ojciec zimno jest jak w psiarni w tej czartowskiej dziurze. Jeeli ten czowiek nie przyjdzie? To tak jest! Kae na siebie czeka, powiada: !No to i c, niech tam sobie czekaj, oni s od tego. Moe cymba zapomnia adresu? Zao si, e ten stary dure... W tej chwili zapukano z lekka "do drzwi. Mczyzna rzuci si do nich co prdzej i otworzy,wykrzykujc z gbokimi ukonami i umiechami uwielbienia: ! Racz wej, askawy panie, czcigodny nasz dobroczyco i ty zacna i czarujca damo. Jaki czowiek w dojrzaym !ju wieku i jaka moda osoba ukazali si na progu izby. Mariusz cigle trwa na swoim stanowisku. To, czego dowiadczy w tej chwili, nie da si wypowiedzie adnym jzykiem na wiecie. Bya to Ona. Ktokolwiek kocha, ten zna cae promienne znaczenie, ktre zawieraj w sobie trzy litery tego sowa: Ona. Bya to istotnie ona. Zaledwie j Mariusz dostrzeg poprzez $obok wietlnej mgy, ktra sinagle roztoczya przed jego oczami. Bya to ta sama wdziczna istota, tak dugo nieobecna, ta sama gwiazda, #ktra mu wiecia przez sze miesicy, to samo spojrzenie, to samo czoo, te usta, ta twarz, co znika tak nagle i odchodzc tak cikie ciemnoci zostawia za sob. Pojawia si wrd tych mrokw, w tej izbie ndznej, w tej norze obrzydliwej, wrdtego plugastwa! Mariusz dra nieprzytomny. Czy to ona? Bicie serca mcio mu wzrok. Czu, e gotw jestrozszlocha si. Tak! Wic widzi j znowu po tak dugim szukaniu. Wydao mu si, e "zgubi wasn dusz i e j odnajduje w tej chwili. Bya taka sama, tylko nieco bledsza; delikatn jej twarzyczk okala kapelusz z fiokowego aksamitu, kibi jejukryta bya pod czarnym atasowym paszczykiem. Wida byo spod jej dugiej sukni ma nk ujt w jedwabny pantofelek. Towarzyszy jej, jak zwykle, pan Biay. Wszedszy do izby, postpia kilka krokw i pooya na stole jakie dosy grube zawinitko. Starsza crka Jondrettew stana za drzwiami i przygldaa si ponuro aksamitnemu kapeluszowi, paszczykowi z jedwabiu i tej piknej, szczliwej twarzyczce. Jondrette prawie pacze Izba bya tak dalece ciemna, e kady, kto przychodzi ze !dworu, mia wraenie, e si znalaz w piwnicy. Nowo przybyli weszli niepewnym krokiem, z trudem !rozrniajc przedmioty, sami tymczasem dokadnie lustrowani przez mieszkacw izby, ktrych oczyprzyzwyczajone byy do tego pmroku. #Pan Biay zbliy si ze swoim dobrym i smutnym spojrzeniemi rzek do ojca Jondrettea:  Znajdzie pan w tym zawinitku nowe odzienie, poczochy i weniane kodry. Nasz anielski dobroczyca obdarza nas a nadmiernie #rzek Jondrette, kaniajc si do ziemi. Nastpnie, kiedy nowo przybyli"rozgldali si po tym aosnymwntrzu, doda szybko i po cichu, pochylajc si do ucha starszej crki: !A co, nie mwiem? achy, a gotwki ani grosza. Wszyscy tacy sami. Ale, ale, jak by podpisany list do tego starego cymbaa?  Fabantou odpowiedziaa crka.  Artysta dramatyczny, ju wiem. Jondrette w por zapyta, gdy w tej samej chwili pan !Biay obrci si ku niemu i !odezwa si z min czowieka,ktry chciaby sobie przypomnie nazwisko: ! Widz, e znajduje si pan w bardzo przykrym pooeniu, panie...  Fabantou odpowiedzia ywo Jondrette.  Panie Fabantou, tak, tak, przypominam sobie. Tak, askawy panie, artysta dramatyczny, i to artysta, ktry mia niegdy powodzenie. W tym miejscu Jondrette uwaa wida, e nadesza chwila stosowna, aby "oszoomi filantropa. Zawoa gosem przypominajcym jednoczenie triumfalne przechwaki jarmarcznego kuglarza i pokor ebraka siedzcego przy gocicu: Ucze Talmy, askawy panie, tak, tak. Jestem uczniem Talmy. Fortuna umiechaa mi si kiedy. Niestety, teraz znowu kolej niedoli. Patrz, szlachetny dobroczyco, ani chleba, ani ognia. Moje biedne dzieci nie maj ognia! Moje jedyne krzeso dziurawe. Szyba wybita, w tak pogod! "Moja maonka w ku, chora.0 5rrkPnk&k{AgBSp c<TI : cU cV c ceW*x cXh5 _+" Biedna kobieta!! rzek pan Biay.  Moje dzieci skaleczone doda Jondrette. Dziewczyna, pochonita przybyciem obcych, wlepia oczy w pikn panni przestaa szlocha. % Pacze!! Rycz! szepn jej Jondrette. I uszczypn j w zranion rk. Uczyni to wszystko z prawdziwym talentem kuglarza.Maa zacza przenikliwie jcze. Urocza dziewczyna, ktr Mariusz w sercu swoim nazywa#swoj Urszul, przybliya si spiesznie.  Biedactwo!! rzeka. Patrz pani, moja anielska panienko! cign dalej Jondrette ma we krwi ca do. To wypadek, pracowaa przy maszynie eby zarobi sze su na dzie. Moe #trzeba jej bdzie uci rk.  Czy by moe?? rzek stary pan, bardzo przejty. Dziewczyna, biorc sowa ojcana serio, rozszlochaa si jeszcze bardziej.  Niestety!! Wszystko by moe, wspaniay nasz dobroczyco odpar ojciec. Od niejakiego czasu Jondretteprzypatrywa si "filantropowiw jaki osobliwy sposb. Mwic do niego, zdawa si obserwowa go uwanie, jakbyusiowa pozbiera wspomnienia. Nagle, korzystajc z tego, e nowo przybyli ze wspczuciem wypytywali dziewczyn o skaleczon #rk, przemkn si do ony, $ktra leaa na ku z min !przygnbion i ogupia, i szepn jej szybko i bardzo cicho:  Przypatrz si temu czowiekowi. Po czym, zwracajc si znowu"do pana Biaego, dalej cign swe lamenty: Niech pan spojrzy, za cae ubranie mam na sobie tylko koszul mojej ony, i to cakiem podart! A jest zima! Nie mog wyj z domu, bo niemam w czym. Gdybym mia cho jakie takie ubranie, poszedbym do panny Mars, ktra mnie zna i bardzo mnie nawet lubi. Chyba wci jeszcze mieszka przy ulicy Tour-des-Dames. Czy pan uwierzy? Grywalimy razem na scenach prowincjonalnych! Dzieliem jej wawrzyny. Ale nicz tego! I ani grosza w domu! ona chora, a tu ani grosza! ona cierpi na dusznoci; wiek, askawy panie. A i system nerwowy przyczy si do tego. Trzeba j ratowa, tak samo jak crk. Ale doktor! Ale apteka! Czym tupaci, kiedy nie ma ani grosza! askawy panie, szanowny panie, czy wie pan, co nas czeka jutro? Jutro to 4lutego, dzie fatalny, ostateczny termin, ktry mi zapowiedzia gospodarz domu; jeeli mu tego wieczora nie zapac komornego, jutro moja starsza crka, ja, moja !maonka ze swoj gorczk, moje dziecko ze swoj ran, wszyscy czworo zostaniemy std wypdzeni i wyrzuceni precz na ulic, na bulwar, bez dachu nad gow, na deszcz, na nieg. Tak, zacny panie. Jestem duny za cztery !kwartay, za cay rok! To jest !razem szedziesit frankw. Jondrette kama. Wszystkie cztery raty wyniosyby czterdzieci frankw, a nie #mg by duny za cay rok, !skoro zaledwie sze miesicy temu Mariusz zapaci za procze. Pan Biay doby z kieszeni pi frankw i rzuci je na st. !Jondrette zdy mrukn na ucho starszej crce: !Bawan! Co mi po jego piciu frankach! Nie zwrci si nawet#za krzeso i za szyb. I rb tu wydatki! Tymczasem pan Biay zdj obszerny, ciemny paszcz, ktry nosi na swoim !granatowym tuurku, i pooygo na porczy krzesa. Panie Fabantou rzek mam przy sobie tylko te pi frankw ale odprowadz crkdo domu i wrc wieczorem; wieczorem musi pan zapaci komorne, prawda? Dziwny wyraz rozjani twarz Jondrettea. Odpowiedzia szybko:  Tak, przezacny panie. Punkt o smej powinienem si zjawiu mojego gospodarza.  Wic przyjd o szstej i !przynios panu szedziesit frankw.  Dobroczyco!! zawoa Jondrette, nie posiadajc si z radoci. I doda po cichu:  Przypatrz mu si dobrze, ono. %Pan Biay uj pod rk pikn dziewczyn i zwrci si ku drzwiom.  Zatem do widzenia, dobrzy ludzie rzek. # O szstej rzek Jondrette.  Tak, punkt o szstej. W tej chwili paszcz porzucony na krzele zwrci uwag starszej crki Jondrettea.  Panie rzeka pan zapomnia paszcza. Jondrette cisn na crk piorunujce spojrzenie poczone z gronym ruchem ramion. Pan Biay odwrci si i odpowiedzia z umiechem:  Nie zapomniaem, ale go zostawiam. O, szlachetny opiekunie rzek Jondrette o, wspaniay dobroczyco! Doprawdy, zy mam w oczach. Chciej mi pan pozwoli, ebym!go odprowadzi a do doroki. Taksa doroek: dwa franki za godzin Mariusz nic nie straci z tej caej sceny, a jednak w gruncie rzeczy nic z niej nie widzia. Oczy jego byy wlepione w dziewczyn, serce jego pochwycio j, eby tak rzec, i objo ca, odkd ukazaa si na progu izby. Przez cay czas, kiedy tam bya, y owym yciem zachwytu, ktre wstrzymuje wszelkie postrzeganie zmyswi kieruje wszystkie wadze duszy w jedno tylko miejsce. Wpatrywa si nie w dziewczyn, ale w t wiato, ktra miaa na sobie jedwabny paszczyk i aksamitny kapelusz. Gdyby wesza do izby gwiazda Syriusza, nie zostaby bardziej olniony. Kiedy dziewczyna rozwizywaa zawinitko, !rozkadaa odzienie i kodry, wypytywaa yczliwie chor matk i litowaa si nad "skaleczon, ledzi kady jej ruch, stara si usysze "kade jej sowo. Zna ju jej #oczy, czoo, pikno, kibi, postaw, ale nie zna jej "gosu. Zdawao mu si, kiedy,w Ogrodzie Luksemburskim, e!usysza, jak wymwia kilka !sw, ale nie by tego pewny. Oddaby dziesi lat ycia, !eby j usysze, eby mc unie w duszy odrobin tej muzyki. Ale wszystko si gubio w paczliwej deklamacjii grzmicych wybuchach Jondrettea. Do zachwytu Mariusza $przyczy si gniew. Poera j oczami. Niepodobna mu byopogodzi si z myl, e istotnie mia przed sob t bosk istot pord tych wszystkich plugawych stworze, w tej obrzydliwej norze. Zdawao mu si, e widzi kolibra wrd ropuch. !Kiedy wysza, mia jedn tylko myl: pobiec za ni, uczepi &si jej ladw i nie puci jej, pki si nie dowie, gdzie mieszka, eby ju jej nie straci, skoro mu si udao tak cudownie j odzyska. Zbieg co tchu i wydostawszy !si na bulwar, spostrzeg, e #doroka mija wanie rg ulicy Maego Bankiera i wjeda do miasta. Mariusz puci si biegiem w tym kierunku. Z rogu bulwaru znowu zobaczy dorok, wjedajc szybko w ulic Mouffetard; bya ju daleko; jak j dopdzi? Biec? Niepodobna. Zreszt, z powozu atwo byo spostrzec czowieka, biegncego co tchu w lad za nim, i ojciec poznaby go. W tej chwili wanie, przypadkiem niezwykym i cudownym, ujrza Mariusz pusty kabriolet przejedajcy bulwarem. Naleao wsi do tego "kabrioletu i jecha za dorok.By to sposb pewny, skuteczny i adnego niebezpieczestwa nie przedstawiajcy. Mariusz skin na wonic, !eby stan, i krzykn mu:  Bior ci na godzin!! Mariusz by bez krawata, mia na sobie stary, codzienny surdut, u ktrego brakowao guzikw, koszula bya przedarta w jednym miejscu na zakadzie gorsu. Wonica zatrzyma si, "przymruy oko i wycign kuMariuszowi lew rk, w znaczcy sposb przebierajc palcami. " O co idzie?? rzek Mariusz. Paci z gry rzek wonica. Mariusz przypomnia sobie nagle, e mia wszystkiego szesnacie su. Ile? zapyta.  Dwa franki.  Zapac w domu. Wonica za ca odpowied zagwizda melodi z Crki regimentu i zaci konia. Mariusz patrzy na oddalajcy si kabriolet obkanym wzrokiem. Dla dwudziestu czterech su, ktrych mu brakowao, traci swoj rado, swoje szczcie, !swoj mio. Zapada znowu w ciemno; przejrza i oto znowu stawa si niewidomym. Wrci do domu pogrony w rozpaczy. "Mgby si pocieszy tym, e pan Biay obieca wrci !wieczorem i e naleao tylko !lepiej wzi si do rzeczy tymrazem, aeby go znw nie straci z oczu; ale w swoim zachwyceniu zaledwie sysza,e o tym bya mowa. Kiedy ju mia wej na schody, spostrzeg po drugiej stronie bulwaru, tu przy murze cigncym si wzdu ulicy Gobelinw, Jondrettea odzianego w paszcz filantropa. Rozmawia z jednym z tych ludzi o podejrzanym #wygldzie, ktrych okrela si zwykle nazw podmiejskich wczgw, ludzi o zagadkowym obliczu, o niepokojcej mowie, ktrzy tak wygldaj, jakby zawsze co knuli, i ktrzy zwykle sypiaj przez cay dzie, co kae wnosi, e pracuj w nocy. Ci dwaj ludzie, stojcy nieruchomo i rozmawiajcy mimo gsto padajcego niegu, mogli bez wtpienia zwrci uwag kadego policjanta. Ale Mariusz zaledwie ich zauway. Chocia bardzo by zmartwiony, musia jednak pomyle, e ten podmiejski !wczga, z ktrym Jondrette rozmawia, podobny jest do niejakiego Panchauda, zwanego Wiosennym i take Urwipociem, ktrego mu kiedy pokaza Courfeyrac, a ktry uchodzi w tej czci miasta za dosy niebezpiecznego nocnego rzezimieszka. Ndza pomaga cierpieniu Mariusz wchodzi powoli po schodach rudery. Kiedy mia wej do swej izdebki, spostrzeg w korytarzu starsz crk Jondrettea, ktra za nim sza. Mariusz wszed do pokoju i chcia zamkn drzwi. Lecz drzwi nie zamkny si $Odwrci si i zobaczy rk, ktra je przytrzymywaa. ! Co tam znowu?? spyta. Kto to?? Bya to starsza Jondrettewna. " To znw pani?? rzek ostroprawie. Czego pani chce?? Wydawaa si zamylona i nie !odpowiadaa. Nie miaa ju tejmiaoci co z rana. Nie wesza, tylko staa w mroku na korytarzu, gdzie Mariusz widzia j przez uchylone drzwi. No co?? Prosz odpowiedzie! rzek Mariusz. Czego pani chce ode mnie?? Podniosa na niego swj przygasy wzrok, gdzie zdawa!si pega jaki niewyrany blask, i powiedziaa:  Panie Mariuszu, wyglda panna smutnego. Co panu jest?  Mnie?? rzek Mariusz.  Tak, panu.  Nic mi nie jest.  A jednak tak.  Nie.  A ja powiadam, e tak.  Prosz mi da spokj. Mariusz znowu pchn drzwi, ale ona je przytrzymywaa w dalszym cigu. Przepraszam pana rzeka niech si pan nie gniewa. Cho pan niebogaty, by pan dobry dzi rano. Niech pan bdzie dobry i teraz. Z pana #aski miaam co zje, prosz mi powiedzie teraz, co panu dolega? Pan ma jakie zmartwienie, to przecie wida. Ja nie chc, eby pan mia zmartwienie. Jak na to poradzi? Jeelibym si panu moga na co przyda, to !prosz mnie uywa. Nie chc zna pana sekretw, nie potrzebuje mi si pan z !niczym zwierza. Ale przecie i ja si mog przyda. Mog i panu dopomc, kiedy pomagam!ojcu. Jeeli potrzeba zanie gdzie list, i do jakiego domu, rozpytywa si od drzwi"do drzwi, znale jaki adres, !chodzi za kim, to ju ja si do tego nadaj. Tote moe mipan otwarcie powiedzie, co !panu jest, a ja pjd pogada,z kim trzeba; czasem jak si pogada, to si zaraz i rzecz #uoy, i wszystko si zaatwi. Nieche pan si namyli, czybym ja si panu na co nie przydaa. W gowie Mariusza powsta nagy pomys. Toncy chwyta si choby i brzytwy. Zbliy si do dziewczyny.  Suchaj... rzek jej. Przerwaa mu z byskiem radoci w oczach:  O, tak, niech mi pan mwi: ty! % Niech bdzie cign. Toty przyprowadzia tu tego starego pana z crk??  Ja.  Czy znasz ich adres??  Nie.  Znajd mi go. Oczy dziewczyny, ktre zabysy radoci, znowu stay si ponure. A, to tego panu potrzeba? spytaa.  Tak.  Czy pan ich zna??  Nie. ! To znaczy rzeka ywo !e jej pan nie zna, ale chce j pan pozna. !To ich zamienione na j miao w sobie co znaczcego i gorzkiego.  No c?? Czy moesz to zrobi? spyta Mariusz.  Bdzie pan mia adres piknej panny. Pochylia gow, a potem szybkim ruchem popchna drzwi, ktre zamkny si. Mariusz by znowu sam. Opad na krzeso, gow i okcie wspar o ko i $pogry si w mylach, ktre na prno usiowa uporzdkowa, wydany na pastw zamtu. Wszystko, co !si dziao od rana: pojawienie si anioa, jego zniknicie, niedawna rozmowa z tym ndznym stworzeniem, saby bysk nadziei, migoccy pord ogromnej rozpaczy, wszystko to bezadnie wypenio jego mzg. Nagle zosta gwatownie wyrwany ze swego rozmarzenia. "Usysza donony i ostry gos Jondrettea, wymawiajcy sowa, ktre zaciekawiy go wnajbardziej nieoczekiwany sposb:  A ja ci powiadam, e na pewno poznaem go. O kime mwi Jondrette? Kog to pozna? Czy pana !Biaego, ojca jego Urszuli? Co znowu! Czyby go !Jondrette mg zna? Miae Mariusz otrzyma w ten sposb, nagle i nieprzewidzianie, wszystkie objanienia, bez ktrych wasne ycie byo dla niego !ciemne? Miae si dowiedzienareszcie, kogo kocha? Kim bya ta dziewczyna? Kim by jej ojciec? Czyby gsty mrok, ktry ich okrywa a dotd, mia si rozjani? Czyby si miaa rozerwa zasona? O, nieba! Nie wszed, lecz wskoczy na komod i znw zaj miejsce przy maej szczelinie w cianie. Znw oglda ndzn izb Jondrettew. Na co uyto piciu frankw pana Biaego !Nic si tam nie zmienio, tyle tylko, e matka i crki ju skorzystay z otrzymanej !paczki i woyy poczochy i weniane kaftany. Dwie nowe kodry rozoono na tapczanach. Jondrette widocznie przed chwil wrci, bo jeszcze "dysza. Crki jego siedziay naziemi obok komina, a starsza opatrywaa rk modszej. ona rozwalia si na tapczanie przytykajcym do komina, z wyrazem zdziwienia na twarzy. Jondrette ogromnymi krokami "przechadza si po izbie. Mia dziwne oczy. Kobieta, ktra zdawaa si zatrwoona i oniemielona wobec ma, odwaya si przemwi:  Jake to?? Czy jeste pewny? !Pewny! Osiem lat mino! Ale poznaj go! O tak, poznaj! Od razu go poznaem! Co? A tobie si to nie rzucio w oczy?  Nie.  A przecie powiedziaem ci: uwaaj. Ten sam wzrost, tensam gos, ta sama twarz, niewiele nawet starsza, bo s "ludzie, co si nie starzej; nie wiem, jak oni to robi! Lepiej ubrany i to wszystko. Ach, tajemniczy stary diable, mam ci! Poczekaj! #Zatrzyma si i rzek do crek:" Wynocie mi si!! Marsz! A todziwne, e tobie si to od razu nie rzucio w oczy! Dziewczyny wstay, eby wypeni rozkaz. Matka wyszeptaa:  Z t chor rk??  Dobrze jej zrobi wiee powietrze odpowiedzia Jondrette. Idcie! Zostawszy sam z on, Jondrette zacz znw "chodzi po izbie. Przeszed sidwa czy trzy razy w milczeniu.Nastpnie przez kilka minut wpycha w spodnie i obciga "damsk koszul, ktr mia nasobie. Nagle obrci si ku onie, zaoy rce i zawoa: A wiesz ty, co ja ci jeszcze powiem? Ta panna...  Co ta panna?? podchwycia kobieta. "Mariusz nie mg ju wtpi, mwili o niej. Sucha ze straszliwym !niepokojem. Zamieni si cay w such. Lecz Jondrette schyli si i szepta co onie do ucha. Potem wyprostowa si i dokoczy gono:  Powiadam ci, e to ona.  Tak?? zapytaa ona. ! Tak!! odpowiedzia m. adne wyraenie nie potrafi odda wszystkiego, co ka w ku, chora.0 5rrkPnk&k{AgBY cZ0 $ c[T cP\0 c]* c^4J cy_Z>* !wyraao tak? tej kobiety. Byo to zdziwienie, 'wcieko, nienawi, zo, zmieszane i poczone razem w jedn potworn intonacj. Widocznie dosy byo kilku sw, zapewne jakiego #imienia, ktre jej m szepnw ucho, aby ta ogromna, zaspana kobieta rozbudzia sii z odraajcej staa si straszliw. Niepodobna! wrzasna. Kiedy sobie pomyl, e moje crki chodz boso i nie maj sukni na grzbiecie! A ta w futrze pokrytym atlasem, w aksamitnym kapeluszu, w bucikach; wszystko ma! Rzeczy na niej za przeszo #dwiecie frankw! Pomylaby,e to dama! Chyba ci si przywidziao? Zreszt, tamta bya szkaradna, a ta jest niebrzydka; doprawdy, niebrzydka! To nie moe by ona! A ja ci powiadam, e to ona.Przekonasz si! Na to tak stanowcze twierdzenie baba podniosa swoj szerok, czerwon twarz i spojrzaa w sufit z jakim potwornym wyrazem. Wtej chwili wydaa si Mariuszowi groniejsza jeszcze od ma. Bya to maciora ze spojrzeniem tygrysicy. %Co u diaba! zawoaa. Ta !przeklta licznotka, pannica, "co z litoci patrzya na moje crki, miaaby by t ajdaczk? O, ja bym jej obcasami flaki z brzucha wyprua! Zeskoczya z ka i staa przez chwil, rozczochrana, z rozdtymi nozdrzami, z rozwart gb, z piciami zacinitymi i odrzuconymi w ty, do ciosu. Potem znowu upada na swj barg. Mczyzna tymczasem chodzitam i z powrotem, nie zwracajc uwagi na swoj samic. Po kilku chwilach milczenia %przybliy si do ony, stan przed ni ze skrzyowanymi na piersiach rkami, tak samo jak pierwej, i rzek: A wiesz ty, co ja ci jeszcze powiem?  Co takiego?? spytaa. Odpowiedzia jej krtko i z cicha: !To, e nareszcie bd mia pienidze. Posuchaj. Mamy go,tego krezusa, albo jak bymy go ju mieli. Wszystko uoone. Gadaem z ludmi. Przyjdzie tu, kanalia, o szstej wieczr ze swoimi szedziesicioma frankami. Widziaa, jakem ja mu to wyrecytowa, i te "szedziesit frankw, i tego gospodarza, i termin! Przyjdziewic o szstej, wtedy nasz ssiad idzie na obiad, a stara Burgon zmywa naczynia w miecie. W caym domu nie ma nikogo. Ssiad nigdy nie wracaprzed jedenast. Zreszt !dziewczta bd pilnoway. Tynam pomoesz. Zobaczysz, jakmu licznie wyprztniemy kieszenie.  A jak sobie nie da wyprztn?? zapytaa kobieta. Jondrette zowieszczo machn rk i rzek:  To go sprztniemy. I zacz si mia. Mariusz po raz pierwszy widzia go, jak si mieje. miech jego, zimny i cichy, przeszywa dreszczem. Jondrette otworzy szaf, ukryt w cianie tu przy kominie, wycign star $czapk i woy j na gow, wyczyciwszy rkawem. A teraz rzek wychodz. Mam jeszcze do pogadania z tym i z owym. Zobaczysz, wszystko pjdzie jak po male.Wrc, jak bd mg najprdzej, to nie lada gratka.Ty zosta w domu. Ledwie zdy zrobi kilka krokw za progiem, kiedy drzwi znw si otworzyy i ukaza si w nich jeszcze raz !jego dziki i przebiegy profil.  Zapomniaem rzek. Rozpalisz piecyk. Mwic to rzuci w fartuch onie t sam piciofrankwk, ktr mu zostawi filantrop. ! Piecyk?? zapytaa kobieta. Tak. Ile trzeba wgla?  Ze dwie miary. " To bdzie ptora franka, zareszt kupi co na obiad.  Nie, do licha!  Dlaczego??  Nie wydawaj wszystkich pienidzy.  Dlaczego?? " Bo ja te musz co kupi.  Co?? Co.  A ile ci bdzie trzeba?? Jest tu gdzie blisko sklep elazny??  Na ulicy Mouffetard.  Prawda, na rogu, wiem ju. " Ale powiedz mi, ile ci bdzie trzeba na to, co masz kupi?  Od dwch i p do trzech frankw.  Nieduo zostanie na obiad.  Dzi nie o jedzenie idzie. Jest lepsza rzecz do roboty!  Dobrze, id ju, mj klejnocie! Na to sowo ony Jondrette przymkn drzwi i tym. razem Mariusz usysza, jak oddala !si wzdu korytarza i szybko schodzi po schodach. Na wiey w. Medarda wybia pierwsza. Solus cum solo in loco remoto non cogitabuntur orare Pater noster Mariusz, cho marzyciel, by jednak, jak to ju powiedzielimy natur zdecydowan i energiczn.  Trzeba zdepta tych ndznikw rzek. !Nie wyjania mu si adna z zagadek, ktrych rozwizania pragn tak gorco; przeciwnie, wszystko si chyba jeszcze bardziej pogmatwao. Nie dowiedzia si niczego wicej o piknej dziewczynie z Ogrodu Luksemburskiego i o czowieku, ktrego nazywa panem Biaym tyle tylko, e Jondrette ich zna. Poprzez niezrozumiae sowa, ktre zostay powiedziane, jasno widzia jedno, e przygotowywano zasadzk, zasadzk niewiadom, ale straszn; e nad obojgiem wisiao wielkie niebezpieczestwo, nad ni moe nad jej ojcem na pewno; i e trzeba byo ich !ocali; e naleao zapobiec nikczemnym zamysom !Jondrettew i rozerwa sieci tych pajkw. Przez chwil przyglda si !onie Jondrettea. Wycigaa z kta stary blaszany piecyk i szperaa pomidzy elastwem. Zszed z komody, jak tylko #mg najostroniej i najciszej. Co mia robi? Czy ostrzec zagroone osoby? Gdzie ich szuka Nie zna ich adresu. Przez chwil ukazay si one jego oczom i znw utony w !niezmiernych gbiach Parya. Czeka na pana Biaego u drzwi, wieczorem, o godzinie szstej, kiedy ma przyj, i ostrzec go o zasadzce? Ale Jondrette i jego wsplnicy mog go dostrzec na czatach,miejsce jest odludne, bd silniejsi od niego, znajd sposb, eby go schwyta lub !oddali, i ten, ktrego Mariuszpragn uratowa, bdzie zgubiony. Przed chwil wybia pierwsza, zasadzka naznaczona bya na godzin szst. !Mariusz mia przed sob pi godzin. Jedno tylko mg zrobi. Woy swoje przyzwoite ubranie, zawiza chustk na szyi, wzi kapelusz i wyszed, nie wicej robic "haasu, ni gdyby stpa boso po mchu. Zreszt Jondretteowa przebieraa w elastwie. Wyszedszy z domu, uda si na ulic Maego Bankiera. Znajdowa si ju w poowie tej ulicy, w pobliu bardzo niskiego muru, ktry nawet mona przeskoczy w pewnych miejscach, a ktry !otacza jaki pusty plac. Szed powoli, zastanawiajc si, nieg guszy odgos jego !krokw; nagle usysza gosy rozmawiajce gdzie bardzo blisko. Obejrza si ulica pusta, "nikogo nie wida, dzie biay, a jednak wyranie sysza gosy. Przyszo mu na myl, eby spojrze za mur, obok ktregoszed. Rzeczywicie zobaczy tam dwch ludzi. Siedzieli na niegu, oparci o mur, i rozmawiali po cichu. Nie zna ich. Jeden, brodaty, !mia na sobie blizn, a drugi, !dugowosy, jakie achmany. Brodaty mia na gowie greckczapeczk, drugi by z gol #gow, wosy mia onieone. Wysunwszy nieco wyej gow, Mariusz mg ich sysze. Dugowosy trca drugiego okciem i mwi: ! Z pomoc Kociej apy to si musi uda. ! Tak ci si widzi?? rzek brodaty. A dugowosy odpowiedzia: Na kadego wypadnie z piset okrglakw. A jakby !si co przydarzyo to pi $lat, sze, najwyej dziesi.  Tamten odpowiedzia mu z pewnym wahaniem i szczkajc zbami.  Ano, to jedno jest pewne. Poco szuka guza? Powiadam ci, e interes si uda mwi znowu dugowosy. Bryczuszka dziadka Ktosia bdzie w pogotowiu. Potem zaczli rozmawia o jakim melodramacie, ktry widzieli poprzedniego dnia w teatrze Gait. Mariusz poszed dalej. Zdawao mu si, e niezrozumiae sowa tych ludzi, w dziwny sposb ukrytych za murem i przykucnitych na niegu, nie byy moe bez pewnego zwizku ze straszliwymi zamiarami Jondrettea. To o tym interesie musiaa by mowa. Zwrci si ku przedmieciu Saint-Marceau i zapyta w pierwszym napotkanym sklepie, gdzie jest komisariat policji. Wskazano mu numer 14 przy ulicy Pontoise. Tam si uda. Funkcjonariusz policji daje adwokatowi dwa kuksace Odnalazszy numer 14 przy ulicy Pontoise, wszed na pierwsze pitro i zapyta o komisarza policji.  Pana komisarza nie ma powiedzia mu wony ale jest inspektor, ktry go zastpuje. Chce si pan z nim widzie? Czy to pilna sprawa?  Tak rzek Mariusz. Wony wprowadzi go do gabinetu komisarza. Sta tam za krat mczyzna wysokiego wzrostu, oparty o elazny piecyk, i podnosi do gry poy obszernego surduta o trzech pelerynkach. Twarz mia prawie kwadratow, usta wskie i zacinite, bujne szpakowate faworyty, potgujce groz oblicza, i wzrok, ktry wywraca kieszenie. Mona byo powiedzie o tym wzroku, e nie tyle przeszywa, co raczej przeszukiwa. Czowiek ten wyglda nie o "wiele mniej srogo i gronie ni Jondrette. Spotkanie z buldogiem bywa rwnie niepokojce co i spotkanie z wilkiem. Czego chcecie?? rzek do Mariusza, nie mwic mu nawet panie. Idzie tu o rzecz bardzo sekretn.  Wic prosz mwi. I bardzo piln.  Wic prosz prdko. Czowiek ten spokojny i porywczy i zatrwaa, i "uspokaja rwnoczenie. Budzii strach, i zaufanie. Mariusz opowiedzia mu cae zdarzenie: e pewna osoba, ktr zna tylko z widzenia, !miaa zosta wcignita tego wieczora w zasadzk; e on, Mariusz Pontmercy, adwokat, ze swego mieszkania, ktre ssiaduje z gniazdem opryszkw, na wasne uszy wysucha przez cian ich zmowy; e zbrodniarz, ktry obmyli zasadzk, by to niejaki Jondrette; e bdzie mia wsplnikw, prawdopodobnie wczgw podmiejskich, pomidzy innyminiejakiego Panchauda, zwanego Wiosennym i take Urwipociem; e crki Jondrettea maj sta na czatach; e nie ma najmniejszego sposobu, aby uprzedzi zagroonego czowieka zwaywszy, e nie znane mu jest nawet jego nazwisko; i wreszcie, e wszystko to ma si odby o godzinie szstej wieczorem, wnajbardziej odosobnionym miejscu bulwaru Hpital, w domu pod numerem 50/52. Usyszawszy ten numer, inspektor podnis gow i rzek chodno: ! Wic to w izbie pooonej wgbi korytarza??  Tak, tam odpowiedzia !Mariusz. I doda: Czy pan zna ten dom?? Inspektor sta chwil w milczeniu, potem rzek, grzejc sobie nog u drzwiczek piecyka:  By moe. I cign dalej przez zby, mwic bardziej w swj krawat ni do Mariusza:  Macza w tym pewnie palce Kocia apa. Wyraenie to uderzyo Mariusza. $ Kocia apa? powtrzy. #Istotnie, syszaem take i tesowa. Tu opowiedzia inspektorowi rozmow dugowosego z brodatym, w niegu za murem na uliczce Maego Bankiera. Inspektor mrukn:  A, dugowosy to pewnie Brujon, a brodaty to pewnie !Pszelg, zwany Dwa Miliardy.Powiedziawszy to, znowu %spuci oczy i rozmyla chwil. Co do dziadka Ktosia, zaczynam si domyla. Masz tobie, spaliem sobie surdut. Zawsze za mocno pal w tych przekltych piecach! Numer 50/52, dawna posiado Gorbeau. I spojrza na Mariusza.  Pan widzia tylko dugowosego i brodatego?? I Panchauda. A czy nie kry tam taki mody, szataski elegancik?  Nie.  Ani ogromny, tgi drab, podobny do sonia z Ogrodu Zoologicznego?  Nie. " Ani stary lis, ktry wyglda troch na kuglarza?  Nie. Co do czwartego, tego nikt nigdy nie widzia, nawet jego adiutanci, wsplnicy i pomagierzy. Nic dziwnego, e ipan go nie zauway. ! Nie. A kime s te wszystkietypy? spyta Mariusz. Inspektor odpowiedzia: ! Zreszt, to nie ich godzina. Umilk, po czym znw si odezwa: !50/52, znam t chaup. Nie mona schowa si wewntrz,bo si aktorzy spostrzeg, i wtedy mogliby odoy wodewil na kiedy indziej. Oni s tacy skromni! Wstydz si publicznoci. Nie, to trzeba bdzie zrobi inaczej. Musz usysze, jak piewaj, a potem ich puci w taniec. Skoczywszy ten monolog, zwrci si do Mariusza i zapyta, patrzc mu bystro w oczy:  Czy pan si nie przestraszy??  Czego?? spyta Mariusz.  Tych ludzi??  Nie wicej ni pana!! odpowiedzia sucho Mariusz. Inspektor spojrza na Mariuszajeszcze baczniej i rzek pewnym rodzajem uroczystej powagi: Mwi pan jak czowiek odwany i jak czowiek uczciwy. Odwaga nie lka si wystpku, a uczciwo nie lka si wadzy. Mariusz przerwa mu:  Dobrze, ale co pan chce zrobi? Inspektor odrzek mu tyle tylko: Wiem, e kady lokator tego domu ma klucz od wejciowychdrzwi, eby mc wraca w nocy. Ma pan pewnie taki klucz?  Tak rzek Mariusz.  Czy ma go pan przy sobie??  Mam. Prosz mi go da rzek inspektor. Mariusz wyj swj klucz z kieszeni, poda inspektorowi i powiedzia:  Ja radzibym zabra tam silny oddzia. Inspektor rzuci Mariuszowi spojrzenie, jakim Wolter obdarzyby studenta z prowincji, ktry by mu si chcia przysuy rymem; jednym ruchem wsun swoje ogromne rce w dwie ogromne !kieszenie surduta i wycign z nich dwa niedue stalowe pistolety z tych, ktre wwczas nazywano kuksacami. Poda je Mariuszowi i rzek krtko: "Prosz to wzi, wrci do domu i ukry si w swoim pokoju. Niech myl, e pan wyszed. Pistolety s nabite. Kady dwiema kulami. Obserwowa wszystko przez "t dziur w cianie, o ktrej !mi pan powiedzia. Zejd si. Niech zaczn robi swoje. Kiedy zajd tak daleko, e osdzi pan, e ich trzeba "powstrzyma prosz strzeli.Byle nie za wczenie. Reszta naley do mnie. Strza w powietrze, w sufit, gdzie bd. Przede wszystkim nie zawczenie. Doczeka pan pocztku przestpstwa. Jest pan adwokatem, wic musi panwiedzie, co to znaczy. Mariusz wzi pistolety i woy je w boczne kieszenie surduta. ! Zanadto zna. W je pan w kieszenie spodni. Mariusz schowa pistolety w kieszenie spodni. A teraz mwi dalej inspektor nie ma ani chwili do!stracenia. Ktra godzina? P do trzeciej. Umwili si na sidm? " Na szst rzek Mariusz. "Czasu do rzek inspektor ale nie wicej ni trzeba. Niech pan nie zapomni nic z tego, co powiedziaem. Paf! Jeden strza z pistoletu.  Moe pan by spokojny odpowiedzia Mariusz. Kiedy trzyma ju rk na klamce, zabierajc si do wyjcia, inspektor zawoa jeszcze: Ale! Gdyby mnie pan potrzebowa wczeniej, to przyjd pan tu albo przylij kogo. Prosz si pyta o inspektora Javerta. Jondrette zaatwia swj sprawunek W kilka chwil potem, koo godziny trzeciej, Courfeyrac w towarzystwie Bossueta przechodzi przypadkiem przezulic Mouffetard. nieg si "wzmaga i sypa coraz gciej.Bossuet mwi wanie do Courfeyraca:  Widzc te patki niegu, powiedziaby, e w niebie jest pomr na biae motyle. Nagle Bossuet spostrzeg Mariusza idcego ulic ku rogatce z Jakim osobliwym wyrazem twarzy. ! Patrzaj rzek Bossuet. Mariusz. Widz odpar Courfeyrac ale go nie zaczepimy.  Dlaczego??  Bo jest zajty. Czym??  Czy nie widzisz, jak ma min? Jak  Wyglda na czowieka, ktry za kim idzie. A, prawda rzek Bossuet.  Zobacz tylko, jak patrzy rzek znowu Courfeyrac. ! Za kim tak pdzi, u diaba?  Jaka spdniczka w kapelusiku z kwiatami. On jest zakochany. "Ale zrobi uwag Bossuet o, co ka w ku, chora.0 5rrkPnk&k{A`p ca cK b c c^ n c!d* ct!eP5- c!nie widz nigdzie ani spdniczki ani kapelusika, ani kwiatw. Nie ma ani jednej kobiety na ulicy. "Courfeyrac spojrza i zawoa: Idzie za mczyzn! Rzeczywicie, jaki mczyzna w czapce, z siw brod, ktr wida byo nawet od tyu, szed na jakie dwadziecia krokw przed Mariuszem. Czowiek ten ubrany by w nowiuteki paszcz, za duy na niego, i w straszliwie wystrzpione spodnie, cakiempoczerniae od bota. Bossuet rozemia si.  C to znw za figura?? To odpowiedzia Courfeyrac! to poeta. Poeci nosz do chtnie spodnie handlarzy krlikw i paszcze parw Francji.  Zobaczymy, dokd to idzie Mariusz rzek Bossuet i ten drugi. Pjdziemy za nimi, co? Bossuecie! zawoa Courfeyrac. Orle z Meaux! !Jeste przeraliwym bydlciem.Kt chodzi za czowiekiem, ktry goni mczyzn? Zawrcili wic. Mariusz rzeczywicie spostrzeg na ulicy MouffetardJondrettea i zacz go ledzi. Jondrette szed przed nim, niedomylajc si, e jest na uwizi czyjego spojrzenia. Skrci z ulicy Mouffetard i Mariusz ujrza, jak wchodzi dojednej z najokropniejszych bud przy ulicy Gracieuse. Znikn tam na dobry kwadrans, potem wrci na ulic Mouffetard. Wstpi do sklepu elaznego, ktry si znajdowa wwczas na rogu ulicy Pierre-Lombard, i w kilka minut pniej wyszed ze sklepu trzymajc w rku due "duto z rkojeci z biaego drzewa. Schowa je pod paszcz. Doszedszy do ulicy "Petit-Gentilly, skrci w lewo i wszed szybko na ulic Maego Bankiera. Mariusz pomyla sobie, e !roztropnie bdzie wrci terazdo domu, korzystajc z nieobecnoci Jondrettea. %Zreszt, robio si ju pno. Co wieczr pani Burgon, wychodzc na miasto, by zmywa naczynia po domach, miaa zwyczaj zamyka drzwi od ulicy, ktre w ten sposb zamknite byway od zmroku; Mariusz da swj klucz #inspektorowi; naleao wic sipopieszy. Poszed szybko w kierunku domu pod numerem 50/52. Drzwi wejciowe byy jeszcze otwarte. Wszed po schodach na palcach i przelizn si wzdu muru korytarza a do swego pokoju. Korytarz ten, jak to sobie przypominamy, mia po obu stronach izdebki w tej chwili puste i do wynajcia. Pani Burgon zostawiaa zwykle drzwi od nich pootwierane. Przechodzc pod jednymi z takich drzwi, Mariusz dostrzeg wyranie w nie zamieszkanej i zdebce cztery nieruchome mskie gowy, widoczne w resztkach dziennego wiata wpadajcego przez mae okienko. Mariusz nie stara si przypatrzy im, nie chcc bysamemu widzianym. Udao mu si wej do pokoju niepostrzeenie i bez szmeru. W sam czas; w chwil pniej usysza, jak pani Burgon wychodzi, zamykajc na kluczdrzwi od ulicy. Gdzie spotkamy si z piosenk na angielsk melodi modn w roku 1832 #Mariusz usiad na ku. Mogo#by p do szstej. Ju tylko pl godziny dzielio go od tego, co si miao sta. !Sysza bicie swego pulsu, jak !si syszy w ciemnoci tykaniezegarka. Myla o tym podwjnym pochodzie, ktry "si w tej chwili odbywa wrdzmroku, o zbrodni nadchodzcej z jednej strony,o sprawiedliwoci nadchodzcej z drugiej. Nie #ba si, ale nie mg myle bez pewnego drenia o tym, !co si niebawem bdzie dziao.Jak kademu, na kogo spadnieznienacka niezwyke wydarzenie, cay ten dzie wydawa mu si snem, i eby sprawdzi, czy aby nie znalazsi w mocy przykrego snu, czu potrzeb dotykania chodnej stali pistoletw, ktre mia w kieszeniach. "W izbie Jondrettew wiecio #si; dziura w cianie janiaa !czerwonym wiatem, ktre siMariuszowi wydawao koloru krwi. wiato to nie mogo pochodzi od wiecy. W izbie #byo cicho, nikt si nie rusza,nikt si nie odzywa, nie oddycha, zalegao j milczenie tak lodowate i gbokie, e gdyby nie to #wiato, mona by sdzi, e si jest w pobliu grobu. "Mariusz ostronie zdj buty i wsun je pod ko. Upyno kilka minut. Nagle usysza skrzypnicie wejciowych drzwi, kto cikim i szybkim krokiem wszed na schody, przebieg korytarz, u drzwi do izby podniosa si z haasem klamka; Jondrette wrci do domu. !Natychmiast day si sysze gosy. W izbie zebrana bya caa rodzina, ale w nieobecnoci pana siedziaa cicho, jak wilczta w nieobecnoci wilka.  To ja rzek.  Dobry wieczr, ojczulku odszczekny crki.  No i co?? rzeka matka. Wszystko idzie jak po male odpowiedzia Jondrette tylko mi piesko zmarzy nogi. Widz, e si ubraa, to !dobrze. Trzeba, eby budzia zaufanie.  Jestem gotowa do wyjcia.  Ale nie zapomnisz nic z tego, co ci powiedziaem? Zrobisz wszystko, jak si naley?  Bd spokojny. ! Bo to... rzek Jondrette. I nie dokoczy. !Mariusz usysza, jak kadzie !co cikiego na stole; pewnieduto, ktre kupi. # No mwi dalej Jondrette a czycie co jedli?? Tak odpowiedziaa stara. Miaam trzy spore kartofle i skorzystaam z ognia, eby je upiec. Dobrze odpar Jondrette. Jutro ja zaprowadz was na obiad. Bdzie kaczka i rozmaite dodatki. Bdziemy jedli jak Karol X. Wszystko idzie jak z patka. Potem doda, zniajc gos:  Puapka otwarta. Koty ju s. "Jeszcze bardziej zniy gos i rzek:  W to w ogie. "Mariusz usysza szelest wgli poruszanych obcgami czy te innym elaznym narzdziem, a Jondrette mwi dalej:  Czy posmarowaa zawiasy udrzwi, eby nie skrzypiay?  Posmarowaam odpowiedziaa kobieta.  Ktra godzina??  Niedugo bdzie szsta. Tylko co bio p u w. Medarda. #Do diaba! rzek Jondrette. Trzeba ju wyprawi dziewczta na czaty. Chodcie no tu doda, zwracajc si do crek. Przez chwil sycha byo szepty. Jondrette znowu odezwa si gono:  Stara Burgon na miecie?? Tak odpowiedziaa matka.  Czy na pewno ssiada nie ma w domu??  Nie byo go przez cay dzie, a wiesz dobrze, e to godzina jego obiadu.  Czy tylko na pewno??  Jak najpewniej. Ale nie szkodzi mwi "Jondrette pj sprawdzi, czy go przypadkiem nie ma. We no, crko, wiec i zajrzyj tam. #Mariusz zsun si na podog i na czworakach, cichutko, !wpezn pod ko. Ledwie si tam ulokowa, spostrzeg wiato przez szpary drzwi. $ Tato!! zawoa gos nie ma go, wyszed. Mariusz pozna gos starszej dziewczyny. ! Czy wesza do rodka?? zapyta ojciec. # Nie odpowiedziaa crka ale klucz tkwi w zamku, wic wyszed. Ojciec zawoa znowu:  Wejd jednak, zobacz. Drzwi si otworzyy i Mariusz "ujrza na progu starsz crk "Jondrettea ze wiec w rku. Bya taka sama jak rano, tylkojeszcze bardziej przeraajcaw tym wietle. "Sza wprost do ka; Mariusz mia chwil niewysowionej obawy, ale koo ka !znajdowao si lustro przybite do ciany i tam wanie kierowaa si. !Stana na palcach i zacza !si przyglda. W ssiedniej izbie sycha byo brzk poruszanego elastwa. #Przygadzia sobie rk wosy i zacza umiecha si do lustra, nucc swoim ochrypym, ponurym gosem: !Miostki nasze trway tydzie cay, Lecz przecie losy mogy by askawsze Dla dwojga serc, co po to si spotkay, eby pokocha si na zawsze! eby pokocha si na zawsze! "Mariusz dra. Zdawao mu si,e dziewczyna nie moga nie usysze jego oddechu. Podesza do okna i spogldajc przez szyb, powiedziaa gono, waciwym sobie, gupkowatym tonem: Jaki ten Pary jest brzydki w!biaej koszuli! Znowu wrcia do lustra i przygldaa si sobie to na wprost, to z boku. $ No i co?? zawoa ojciec. Co tam robisz tak dugo?? Szukam pod kiem i pod meblami odpowiedziaa, wci poprawiajc wosy. Nie ma nikogo.  Mapo jedna!! zawoa ojciec. Wracaj mi zaraz, nie ma czasu! $ Ju id, ju id mwia dziewczyna. Czowiek na nicnie ma czasu w tej ich przekltej dziurze. I zanucia: Rzucasz mnie idc na wojn, $Smutek mj ciga ci bdzie...Raz jeszcze rzucia okiem w lustro i wysza, zamykajc za sob drzwi. Po chwili Mariusz usysza bose kroki dziewczt na korytarzu i gos Jondrettea, ktry woa za nimi: Uwaajcie dobrze! Jedna od strony rogatki, druga na rogu ulicy Maego Bankiera. Ani na chwil nie spuszczajcie z oka drzwi domu. Jakby si tylko pokazao cokolwiek, natychmiast przychodzi tutaj. Co tchu. Macie klucz od wejcia. Starsza mrukna:  Sta na stray z bosymi nogami na niegu!!  Jutro bdziecie miay jedwabne buciki koloru skarabeusza rzek ojciec. Zeszy ze schodw i w kilka chwil potem trzaniecie drzwiami wejciowymi oznajmio, e ju wyszy na ulic. W caym domu zostali tylko Jondretteowie i Mariusz; a zapewne rwnie i owe tajemnicze istoty, ktre Mariusz zauway w zmroku zadrzwiami nie zamieszkanej izdebki. Na co uyto piciu frankw Mariusza !Mariusz uzna, e powinien juwrci na stanowisko obserwacyjne. W mgnieniu oka, z waciw swojemu wiekowi zwinnoci, znalaz si przy otworze w cianie. Zajrza. Wntrze izby Jondrettew przedstawiao widok osobliwy; Mariusz teraz dopiero mg sobie wytumaczy dziwne wiato, ktre przedtem spostrzeg. Palia si tam wieca w mosinym, zaniedziaym lichtarzu, lecz waciwie nie jej wiato "owietlao izb. Cae poddaszejakby iluminowane byo czerwonym blaskiem idcym odsporego elaznego piecyka, postawionego w kominie i penego rozarzonych wgli. !By to ten piecyk, ktry ona Jondrettea przygotowaa z !rana. Wgiel pon i piecyk rozgrza si do czerwonoci. Migay w nim bkitne "pomyki, pozwalajc rozrniksztat duta kupionego przezJondrettea na ulicy Pierre-Lombard. Duto, wetknite w ar, byo take czerwone. Wida te byo w kcie przy drzwiach, przygotowane chyba na jaki z gry przewidziany uytek, dwa stosy, jeden jakby !elastwa, drugi postronkw. Wszystko to w oczach czowieka, ktry by nie wiedzia, co si tam szykowao, mogo si zarwnowyda zowieszcze, jak i cakiem zwyke. Izba owietlona w ten sposb wygldaa raczej na kuni "ni na piekielne czelucie, ale Jondrette przy tym wietle podobny by bardziej do szatana ni do kowala. Ksiyc, wpadajcy poprzez cztery szyby okna, rzuca swoje blade wiato na poczerwienia i rozgorza izb i dla poetycznego umysu Mariusza, ktry umia marzy nawet w chwilach czynu, wygldao to niby myl niebiaska wplatana w drczce ziemskie sny. "Jondrette zapali fajk, usiadna przedziurawionym krzele i pyka. ona co do niego mwia po cichu. Nagle Jondrette odezwa si gono: "Aha, co mi si przypomniao!Na tak por przyjedzie "pewnie dorok. Zapal latarni,we j i zejd. Postoisz za drzwiami od ulicy. Kiedy usyszysz, e doroka zajechaa, zaraz otworzysz, on wysidzie, powiecisz mu na schodach i na korytarzu i kiedy on bdzie wchodzi tutaj, ty zbiegniesz prdko, zapacisz wonicy i odprawisz dorok.  A pienidze?? spytaa ona. "Jondrette sign do kieszeni ida jej pi frankw. ! A to co znowu?? zawoaa.Jondrette odpowiedzia z godnoci: " To forsa, ktr ssiad da nam dzisiaj rano. I doda:  Wiesz co?? Trzeba by tu dwch krzese. Po co?? " eby byo na czym usi. Mariusz uczu dreszcz w caym ciele, syszc, jak Jondretteowa odpowiada spokojnie: ! No to przynios od ssiada. Szybkim ruchem otworzya drzwi i wysza na korytarz. Stao si to tak prdko, e Mariusz nie mg zej z komody schowa si pod kiem.  We wiec zawoa Jondrette. " Nie trzeba rzeka tylko by mi zawadzaa, musz zabra dwa krzesa. Ksiyc wieci. !Mariusz usysza, jak cika rka matki Jondrette szuka poomacku klucza w jego zamku. Drzwi si otworzyy. Sta nieruchomo, jak przygwodony do ciany, zdrtwiay z przeraenia. Jondretteowa wesza. Przez mansardowe okienko wpadao wiato ksiyca, jasn smug dzielc na dwie czci mrok izdebki. Jedna z tych dwu czci ciemnoci #cakowicie zasaniaa cian, do ktrej si przycisn Mariusz, dziki temu niewidzialny. !Jondretteowa rozejrzaa si, nie spostrzega Mariusza, wzia dwa krzesa wszystkie, jakie mia i wysza, gono zatrzaskujc za sob drzwi. Wrcia do swojej izby.  S dwa krzesa. & Bierz latarni rzek m. Schod prdko. Usuchaa spiesznie i Jondrette zosta sam. Ustawi krzesa po dwch !stronach stou, poruszy dutotkwice w arze, ustawi przed kominem stary parawan,eby zasoni piecyk, potem !poszed do kta, gdzie lea $stos sznurw, i schyli si co ogldajc. Mariusz pozna wwczas, e to, co wzi za bezksztatn mas postronkw, byo bardzo starannie zrobion sznurow drabin z drewnianymi szczeblami i dwoma hakami do zaczepiania. "I ta drabina, i kilka potnych narzdzi, wygldajcych na prawdziwe maczugi z elaza, "ktre wida byo wrd stosu elastwa nagromadzonego za drzwiami, rano nie znajdowaysi jeszcze w izbie Jondrettew i widocznie zostay przyniesione dopiero po poudniu, podczas nieobecnoci Mariusza. To narzdzie lusarskie pomyla Mariusz. Gdyby Mariusz by nieco bardziej wyksztacony w tym zakresie, mgby rozpozna wrd tego, co wzi za rynsztunek lusarza, przyrzdy do wyamywania zamkw i otwierania drzwi oraz do piowania i przecinania. Komin i st z dwoma krzesami znajdoway si na wprost Mariusza. Po zasoniciu piecyka izb !owietlaa ju tylko wieca; najmniejsza skorupa na stole czy na kominie rzucaa duy cie. Wyszczerbiony dzban na wod#zaciemnia p ciany. Panowaw tej izbie niesamowity, #przeraajcy spokj. Czuo situ oczekiwanie na co strasznego. Jondrette usiad znowu na swoim miejscu i by tak zajtymylami, e nawet nie zauway, jak mu zgasa fajka. wiato wiecy uwydatniao dzikie i przebiege rysy jego twarzy. Niekiedy marszczy brwi i gwatownie porusza praw rk, jak gdyby odpowiada naostatnie rady, ktre mu podsuwa jaki ponury monologwewntrzny. W jednej z tych tajemniczych odpowiedzi, ktre dawa sam sobie, wycign nagle szuflad $stou, wyj z niej dugi n kuchenny i sprbowa jego ostrza na paznokciu. Nastpnie woy go z powrotem do szuflady i zasun j. Mariusz jednoczenie wyj z prawej kieszeni pistolet i odwid kurek. Pistolet wyda przy tym lekki zgrzyt. Jondrette zadra i na wp podnis si z krzesa.  Kto tam?? krzykn. Mariusz wstrzyma oddech, Jondrette nasuchiwa przez #chwil, po czym rozemia si irzek: ! Osio ze mnie!! To trzeszczy przepierzenie. !Mariusz wci trzyma pistolet w rku. Dwa krzesa Mariusza stoj naprzeciw siebie Nagle daleki i smutny dwik dzwonu wstrzsn szybami. Zegar na wiey u w. Medarda bi szst. Jondrette odlicza uderzenia skinieniami gowy. Po wybiciu ostatniego palcami objani wiec. Potem zacz chodzi po izbie, nasuchiwa w korytarzu, chodzi i znowu nasuchiwa. w ku, chora.0 5rrkPnk&k{AgBfp c:"g c"h c#i! cc#j+ c#kO66 R)$ Byle tylko przyszed mrucza pod nosem. Ledwie usiad z powrotem, drzwi otworzyy si. Otworzya je Jondretteowa, po czym cofna si na korytarz z potwornym grymasem ugrzecznienia, owietlonym z dou przez latarni. ! Prosz, niech pan wejdzie mwia.  Prosz, szlachetny dobroczyco powtrzy Jondrette, zrywajc si gwatownie. Ukaza si pan Biay. Mia na twarzy wyraz pogody, ktry go czyni szczeglnie czcigodnym. #Pooy na stole cztery luidory. Panie Fabantou rzek oto na twoje komorne i wasze pierwsze potrzeby. Pniej jeszcze zobaczymy. " O, niech ci Bg zapaci, mjszlachetny dobroczyco! rzek Jondrette. #I zbliajc si szybko do ony,doda:  Odpraw dorok!! !Wymkna si za drzwi, a mjej kania si i podsuwa !krzeso panu Biaemu. Po chwili"wrcia i szepna mu do ucha: Ju. nieg, ktry bez ustanku !pada od rana, lea na ulicy "tak grubo, e nie byo sychaani przyjazdu doroki przed chwil, ani jej odjazdu. Tymczasem pan Biay usiad. Jondrette zaj drugie krzeso, naprzeciw pana Biaego. A teraz, eby lepiej zrozumie scen, ktra nastpi, niech sobie czytelnik wyobrazi mron noc, pust dzielnic Salpetrire, "przykryt niegiem i bielejcw promieniach ksiyca jak gdyby jaki ogromny caun; "mde wiato ulicznych latarni gdzieniegdzie rozjaniajce czerwieni te tragiczne bulwary i dugie rzdy czarnych wizw; ani jednego przechodnia na jakie wier mili dokoa, ruder Gorbeau w najwyszym punkcie ciszy, grozy i nocy, a w tej ruderze, !wrd tej pustki, wrd tych mrokw, obszern izb !Jondrettea owietlon jedn tylko wiec; w tej izbie dwch ludzi przy stole: pana Biaego, ktry siedzi spokojnie, i Jondrettea ze straszliwym umiechem, jego on, matk wilczyc, w kcie, i za przepierzeniem Mariusza, ktry niewidzialny, w pogotowiu, nie tracc ani jednego sowa, ani jednego ruchu, wytajc wzrok, czeka z pistoletem w zacinitej doni. Uwaa na ciemne kty "Usiadszy na krzele, pan Biayspojrza ku tapczanom, ktre byy puste.  Jake si ma skaleczona dziewczynka?? zapyta. !le odpowiedzia Jondrette ze zmartwionym i penym wdzicznoci umiechem. Bardzo le, przezacny panie. Starsza siostra zaprowadzia !j do szpitala Bourbe, eby jtam opatrzono. Zobaczy je panobie, zaraz wrc.  Ale pani Fabantou wydaje mi"si troch zdrowsza?? rzek pan Biay. ! Jest umierajca!! odpar Jondrette. Ale to, uwaa pan, krzepka kobieta! W, nie kobieta! Jondretteowa, wzruszona !pochwa, zawoaa, mizdrzc"si, jak potwr, ktry zosta pogaskany: Zawsze taki dobry dla mnie,moci Jondrette.  Jondrette?? zapyta pan %Biay. Zdawao mi si, e si pan nazywa Fabantou?  Fabantou, zwany Jondrette  podchwyci ywo m. Przezwisko aktorskie!! !I przesyajc onie wzruszenieramion, czego pan Biay nie "zauway, mwi dalej gosem przesadnym i pieszczotliwym: Ach, to biedactwo i ja bylimy zawsze dobrym maestwem. C by nam zostao, gdybymy nie mieli cho tego! Jestemy tak !nieszczliwi, czcigodny panie!Czowiek ma rce, ale nie ma pracy! Czowiek ma chci, ale nie ma roboty! Nie wiem prawdziwie, jak rzd ukada to wszystko sowo honoru, askawy panie, nie jestem wcale jakobinem ani adnym zagorzalcem, nie ycz mu niczego, ale gdybym by ministrem, moe mi pan wierzy, wszystko szoby inaczej. Prosz, przykad chciabym moje crki wyuczyrobienia pudeek. Powiesz mi pan na to: Jak to! Rzemioso? Tak! Rzemioso, liche rzemioso, byle y! Co za upadek, szlachetny dobroczyco. Co za ponienie,kiedy si byo tym, czym mymy byli! Niestety! Nie pozostao nam ju nic z czasw naszego dobrobytu! Nic, tylko Jeden przedmiot, obraz, do ktrego jestem przywizany, ale ktrego !bybym skonny pozby si, bo!trzeba y! Item trzeba y! Podczas gdy Jondrette mwi, na pozr chaotycznie, co jednak bynajmniej nie odbierao jego twarzy wyrazu skupienia i przebiegoci, Mariusz podnis wzrok i "ujrza w gbi izby kogo, kogo dotd nie widzia. Przed !chwil wszed jaki czowiek tak cicho, e nawet nie sycha byo skrzypnicia zawiasw u drzwi. Mia on na sobie kamizelk z fioletowego trykotu, star, zuyt, "poplamion, podart i ziejc szparami na wszystkich szwach, szerokie spodnie z bawenianego welwetu, grube skarpetki na nogach, by bez #koszuli, z go szyj, z goymii tatuowanymi ramionami, z twarz pomazan na czarno. Usiad w milczeniu na najbliszym, tapczanie, skrzyowawszy rce, a poniewa znajdowa si za on Jondrettea, ledwie go byo wida. w rodzaj magnetycznego przeczucia, ktry ostrzega nasz wzrok, sprawi, e pan Biay odwrci si prawie jednoczenie z Mariuszem. Nie mg powcign wyrazu zdziwienia, ktry nie uszed oka Jondrettea. A, widz, e si pan przypatruje swojemu paszczowi zawoa, zapinajc si z zadowolon min. Jakby na mnie uszyty; doprawdy, jakby na mnie uszyty!  Co to za czowiek?? zapyta pan Biay. ! Ten?? rzek Jondrette. To ssiad. Niech pan na niego nie zwaa. w ssiad mia powierzchowno osobliw. Alew okolicy przedmiecia Saint-Marceau znajduje si wiele fabryk wyrobw chemicznych. Robotnicy z tychfabryk miewaj uczernione twarze. Caa osoba pana Biaego tchna prost a #nieustraszon ufnoci. Mwi dalej:  Przepraszam, o czym mi pan mwi, panie Fabantou? Mwiem, zacny i ukochany "opiekunie cign Jondrette, "wsparszy si okciami na stolei wlepiajc w pana Biaego wzrok uporczywy i tkliwy, do podobny do spojrzenia "wa boa mwiem panu, e mam obraz do sprzedania. "U drzwi da si sysze lekki szmer. Wszed drugi czowiek ite usiad na tapczanie za Jondretteow. Mia jak i pierwszy obnaone rce i na twarzy mask z atramentu czy z sadzy. Jakkolwiek ten czowiek $dosownie wlizn si do izby,pan Biay spostrzeg go. Niech pan na to nie zwraca uwagi rzek Jondrette. To domowi. Mwiem wic, e mam jeszcze cenny obraz... O, niech pan zobaczy. !Wsta, podszed ku cianie, o ktr bya oparta wspomniana ju przez nas rama, odwrci j i postawi w tym samym miejscu pod cian. Byo to rzeczywicie co na ksztat obrazu, co blask wiecy pozwala od biedy obejrze. Mariusz nie mg zobaczy szczegw, gdy Jondrette !sta midzy nim a malowidem; dostrzeg tylko ptno zasmarowane pdzlem ordynarnego pacykarza i jakniby gwn osob, namalowan z wrzaskliw jaskrawoci bohomazw jarmarcznych i scen zdobicych parawany. Co to jest?? zapyta pan Biay. Jondrette wpad w ferwor: Mistrzowskie malowido, !dzieo ogromnej wartoci, mj dobroczyco! Kocham ten obraz jak moje obie crki. Przywodzi mi na pami tyle wspomnie! Ale powiedziaem !ju i nie cofam sowa jestem!tak nieszczliwy, e bybym skonny go sprzeda! Czy przypadkiem, czy te dlatego, e zaczyna go nurtowa niepokj, wzrok pana Biaego, niby to "ogldajc obraz, skierowa siw gb izby. Byo tam ju czterech ludzi, trzej siedzieli na tapczanie, jeden sta oparty o cian przy drzwiach,wszyscy z obnaonymi ramionami, nieruchomi, z twarzami umazanymi na czarno. Jeden z siedzcych #opar si o cian i zamkn oczy; wydawao si, e pi. Ten by stary; jego siwe wosyprzy czarnej twarzy robiy okropne wraenie. Dwaj inni "zdawali si modzi; jeden mia brod, drugi dugie wosy. Wszyscy bez obuwia; ci, co nie mieli na nogach skarpetek, byli boso. Jondrette zauway, e wzrok pana Biaego zwrci si ku tym ludziom. To przyjaciele, ssiedzi !rzek. Umorusani, maj do czynienia z wglem. Oni s zdunami. Nie zajmuj si nimi, mj dobroczyco, ale kup mj obraz. Miej lito nad moj 'ndz. Nie bd si droy. Ile go pan ceni? Ale rzek pan Biay, patrzc Jondretteowi prosto w oczy, jak czowiek, ktry si zaczyna mie na bacznoci to jest jaki szyld znad obery, wart ze trzy franki. Jondrette odpar mu ze sodycz:  Czy ma pan przy sobie pugilares?? Przestan na trzech tysicach frankw. !Pan Biay wsta, opar si o "cian i szybko rozejrza si po izbie. "Mia Jondrettea po lewej rce;od okna, a jego on i czterech mczyzn po prawej, od drzwi. !Mczyni ci nie ruszali si wcale i zdawali si go nie "widzie. Jondrette za zacz mwi dalej, paczliwym gosem, ze spojrzeniem tak zamglonym i z tak aosn "intonacj, e pan Biay mg #pomyle, i czowiek, ktregomia przed oczyma, po prostu oszala z ndzy. Jeeli pan nie kupi ode mnie tego obrazu, drogi dobroczyco mwi Jondrette ! nie ma ju dla mnie ratunku ijedno pozostaje mi tylko, #rzuci si do rzeki. Pomyle, e chciaem wyuczy moje crki roboty ozdobnych pudeek, do witecznych podarunkw! A do tego !potrzeba stou z desk z tyu,"eby si szka nie zsuway na ziemi trzeba specjalnego piecyka, garnka z trzema przegrodami, eby w nim robi klej o rozmaitej gstoci, do drzewa, do papieru i do materii; trzeba noyka do krajania tektury, formy do pasowania pudeek, motka doprzybijania stalowych ozdb, pdzli, pdzelkw, diabli wiedz, czego jeszcze! A wszystko po to, eby zarobi cztery su dziennie, pracujc po czternacie godzin! Kade pudeko przechodzi trzynacierazy przez rce robotnicy! Zwila papier, nic nie poplami, uwaa, eby klej nie ostyg niech to piorun strzeli Za cztery su dziennie powiadam! Jak pan chce, eby z tego wyy? Mwic to wszystko, Jondrette nie patrzy na pana Biaego, ktry mu si przyglda. Wzrok pana Biaego utkwiony by w Jondrettea, a wzrok Jondrettea w drzwi. Gorczkowa baczno Mariusza przebiegaa od jednego do drugiego. Pan Biay wyglda, jakby zadawa sobiepytanie: Czy to idiota? Jondrette powtrzy jeszcze par razy w rozmaitych odcieniach tonacji ebrzco bagalnej: Nie pozostaje mi nic, tylko "rzuci si do rzeki! Ktrego dnia zszedem ju nawet z trzech schodw przy mocie Austerlickim! Nagle jego zagase renice rozgorzay ohydnym pomieniem, ten may czowiekwyprostowa si i sta si straszny; postpi o krok ku panu Biaemu i zawoa grzmicym gosem: ! To wcale nie o to idzie!! Czy mnie pan nie poznaje? Zasadzka Drzwi izby otworzyy si gwatownie i ukazao si w nich trzech ludzi w pciennych niebieskich bluzach i maskach z czarnego papieru. Pierwszy z nich by chudy i mia w rku dug #pak okut elazem; drugi byrodzajem olbrzyma i trzyma przez rodek rkojeci, ostrzem na d, wielki topr rzeniczy. Trzeci czowiek, barczysty, nie tak chudy jak pierwszy, nie tak atletyczny jak drugi, ciska w garci ogromny klucz, skradziony z drzwi jakiego wizienia. "Zdaje si, i Jondrette czeka na ich przybycie. Zawizaa si szybka rozmowa midzy nim i czowiekiem uzbrojonym w pak, tym chudym.  Wszystko gotowe?? zapyta Jondrette.  Wszystko odpowiedzia chudy.  A gdzie Montparnasse??  Pierwszy amant rozmawia z twoj crk.  Z ktr??  Ze starsz.  Czy doroka jest na dole?? Jest.  A bryczuszka zaprzona??  Zaprzona.  W dwa dobre konie??  Doskonae.  Czeka tam, gdzie kazaem?  Tam.  Dobrze rzek Jondrette. Pan Biay by bardzo blady. Rozglda si po izbie jak czowiek, ktry rozumie, co mu grozi; gowa jego, kolejno zwracajc si ku wszystkim gowom, ktre go otaczay, obracaa si z powolnoci zdziwion i baczn, lecz nie byo w jego postawie nic podobnego do strachu. Zrobi sobie ze stou zaimprowizowany szaniec; ten czowiek, ktry przed chwil wyglda tylko na poczciwego !starszego pana, sta si nagle atlet i pooy swoj potn pi na porczy krzesa ruchem gronym i zastanawiajcym. Starzec ten, tak pewny siebie i tak odwany wobec podobnego niebezpieczestwa,wydawa si jedn z tych natur, ktre w sposb najprostszy w wiecie czy odwag i dobro. Ojciec kobiety, ktr kochamy, nigdynie jest dla nas obcy; Mariusz by dumny z nieznajomego. Trzej ludzie, o ktrych !Jondrette powiedzia: oni s zdunami, wybrali tymczasem ze stosu elastwa, jeden "spore noyce, drugi obcgi,#trzeci mot, i uszykowali si w poprzek drzwi, nie mwic ani sowa. Stary zosta na tapczanie i tylko na chwil otworzy oczy. ona Jondrettea usiada obok niego. Mariusz pomyla, e ju za !chwil wypadnie wda si w t$spraw, i podnis praw rk ku sufitowi, w kierunku korytarza, gotw do wypalenia z pistoletu. Jondrette, ukoczywszy swojrozmow z czowiekiem trzymajcym maczug, zwrci si znowu ku panu Biaemu i przy. akompaniamencie cichego, stumionego, strasznego miechu powtrzy swoje pytanie:  Wic mnie pan nie poznaje?? Pan Biay spojrza mu w oczy irzek:  Nie. !Wtedy Jondrette zbliy si dostou. Pochyli si nad wiec, !skrzyowa ramiona, przysunswoj kanciast i okrutn "szczk, tak blisko jak mg, do spokojnej twarzy Biaego, ktry nawet nie drgn, i w tej postawie dzikiego zwierza szczerzcego ky wrzasn: Nie nazywam si Fabantou, nie nazywam si Jondrette, nazywam si Thnardier! Jestem karczmarzem w Montfermeil! Czy pan dobrze syszy? Thnardier! Teraz poznaje mnie pan? Ledwie dostrzegalny rumieniec przesun si po czole pana Biaego. Swoim zwykym, spokojnym gosem, ktry ani nie zadra, ani si nie podnis, odpowiedzia:  Nie wicej ni przedtem. Mariusz nie usysza ju tej odpowiedzi. Kto by go widzia w tej chwili, wrd tych ciemnoci, ten zobaczyby, eosupia jak raony gromem. Kiedy Jondrette wyrzek: Nazywam si Thnardier, "zadra caym ciaem i opar si o cian, jakby uczu chd ostrza przeszywajcy mu serce szpady. A potem jegoprawa rka, gotowa lada chwila da umwiony wystrza,opada powoli i kiedy Jondrette powtrzy: Czy pan dobrze syszy? Thnardier!, sabnce palce Mariusza omal nie upuciy pistoletu. Jondrette, odkrywajc nagle kim by, nie wywoa najmniejszego wzruszenia w panu Biaym, a za to wstrzsn Mariuszem. To nazwisko Thnardier, !ktrego pan Biay zdawa si nie zna wcale, Mariusz zna dobrze. Trzeba sobie przypomnie, czym to nazwisko byo dla niego! Nazwisko to nosi na sercu, zapisane w testamencie$ojca! Nosi je w gbi myli, w "gbi pamici, w tym witym zleceniu: Pewien Thnardier ocali mi ycie. Jeeliby go syn mj kiedy spotka, niech zrobi dla niego wszystko, co tylko bdzie w jego mocy. Nazwisko to, jak sobie przypominamy, byo jedn z pobonych pamitek jego duszy; w kulcie swoim wiza je zawsze z nazwiskiem ojca. Jak to? Wic to by w Thnardier, wic to by ten karczmarz z Montfermeil, ktrego na prno i tak dugo szuka! Odnaleziony nareszcie, ale jak!w zbawca jego ojca by bandyt; w czowiek, ktremu Mariusz pragn si "powici, by potworem! Ten, ktry ocali ycie pukownikowi Pontmercy, "wanie w tej chwili zamierza dokona zamachu, ktrego ku, chora.0 5rrkPnk&k{AgBlp c{$mb G c$n cA%o!6 c%p, c&q7Cj&charakteru Mariusz dobrze jeszcze nie zna, ale ktry podobny by do morderstwa! I to na kim? Wielki Boe! Co za fatalno, co za gorzkie szyderstwo losu! Ojciec jego nakazywa mu z gbi mogiy zrobi wszystko, co bdzie w jego mocy, dla Thnardiera; odczterech lat Mariusz myla "tylko o jednym eby spaci !ten dug swego ojca, i waniewtedy, kiedy mia wyda w rce sprawiedliwoci "zoczyc, zabierajcego si do wykonania zbrodni, przeznaczenie zawoao: To Thnardier! C pocz? Co wybra? Sprzeniewierzy si pamici, sprzeniewierzy si najgbszym zobowizaniom powzitym wobec samego siebie, sprzeniewierzy si najwitszemu obowizkowi zleconemu wyranie w ostatniej woli ojca, czy zezwoli na popenienie zbrodni? By bliski omdlenia. Tymczasem Thnardier (nie bdziemy go ju odtd nazywali inaczej) przechadza si tam i z powrotem przed stoem, w stanie triumfalnego podniecenia. Schwyci w gar wiec i postawi j na kominie tak gwatownie, e o mao nie $zgasa i j obryzga cian. Potem zwrci si ku panu Biaemu, blady, straszliwy, i wycharkn: A co, zapany jeste, wpade, nie wyjdziesz na "sucho! I znw zacz chodzi, wybuchajc ju do reszty: "A! woa znajduj ci nareszcie, moci filantropie, obdarty milionerze! Panie rozdawaczu lalek! Stary joopie! Nie poznajesz mnie? Nie? To moe nie ty bye u mnie w Montfermeil w mojej karczmie, osiem lat temu, w Wigili Boego Narodzenia 1823 roku? To nie ty uprowadzie ode mnie dzieckoFantyny, Skowronka? To nie ty!miae wtedy na sobie ty surdut, co? I zawinitko pene!odziey w rku, jak tutaj dzirano? Widzisz go, ono, on chyba choruje na roznoszenie po domach paczek z wenianymi poczochami. Miosierny dziadek! C to, czy masz fabryk poczoch, moci milionerze? Pewnie oddajesz biednym twoje sklepowe zapasy, wity czowiecze? Co za bazestwo! Ach, wic nie poznajesz mnie. A ja ci poznaj! Poznaem ci od razu, jak tylko wetkne tu pysk. Umilk i zdawa si przez chwil rozmawia z samym sob. Rzec by mona, e wcieko jego, jak Rodan, przepadaa w jakiej podziemnej czeluci; potem, jakby koczc gono to, co sobie powiedzia po cichu, uderzy pici w st i zawoa:  Ach, ta jego poczciwa mina! I zwracajc si do pana Biaego: Do diaba, zakpie sobie kiedy ze mnie. Jeste przyczyn wszystkich moich $nieszcz! Dostae za tysic piset frankw dziewczyn, ktra bya u mnie i ktrej rodzice byli na pewno bogaci. Przyniosa mi ju sporo !pienidzy i mogem mie z niejutrzymanie do koca ycia. Oddaaby mi z procentem wszystko, com straci w tej przekltej garkuchni, gdzie !sza zabawa jak sto diabw i gdzie przejadem jak ostatni dure cay mj dobytek! Bodajwszystko wino, ktre kto kiedy wypi u mnie, obrcio "mu si w trucizn! Zreszt, pal sze! Powiedz no, musiae si zdrowo nabija ze mnie, kiedy sobie poszed ze Skowronkiem? Miae wtedy w #lesie pak. Bye silniejszy. Wet za wet. Teraz moje na wierzchu. Jeste z kretesem przegrany, robaczku! Ho, ho, boki zrywa ze miechu! Thnardier przesta wreszcie mwi. Zadysza si. Jego szczupe, wskie piersi pracoway jak kowalskie miechy. Oczy jego pene byy nikczemnego szczcia istoty sabej, okrutnej i podej, ktra moe nareszcie zdepta tego, kogo si lkaa, i znieway tego, komu !schlebiaa; szczcie kara, ktry by postawi stop na "gowie Goliata; rado szakala,ktry zaczyna rozszarpywa chorego byka, na tyle martwego, eby ju si nie !mg broni, na tyle ywego, eby jeszcze mg cierpie. Pan Biay nie przerywa mu, ale kiedy on sam przerwa, powiedzia: Nie rozumiem, co to ma znaczy. Pan si myli. Jestem czowiekiem biednym, a nie adnym milionerem. Nie znam pana. Bierze mnie pan za kogo innego. A! rykn Thnardier dobry wykrt! Upierasz si przy tej facecji! Bredzisz, mjstary. A, pan nie przypomina sobie! Pan nie widzi, kim jestem! O, bardzo pana przepraszam  odpowiedzia pan Biay grzecznie i w takiej chwili takiton zabrzmia dziwnie i majestatycznie widz, e jest pan bandyt. "Kt nie zauway, e istoty #pode atwo si obraaj, e potwory s draliwe. Na wyrazbandytaThnardierowa podskoczya na tapczanie, "m jej porwa krzeso, jakby !je chcia zdruzgota w rkach.% Nie ruszaj si!! krzykn naon. I zwracajc si ku panu Biaemu, zawoa: Bandyta?! Tak, wiem, e nas tak nazywacie, panowie bogaci! Rzeczywicie, zbankrutowaem, ukrywam si,nie mam chleba, nie mam grosza przy duszy jestem bandyt! Ju trzy dni nie miaem nic w ustach jestem bandyt! Moci milionerze, dowiedz si w takim razie: urzdziem si, miaem koncesj, byem wyborc, jestem obywatelem; a pan moe wcale nim nie jest! !Tu Thnardier postpi o krok ku ludziom stojcym przy drzwiach i doda, rozdygotany:I taki mie mwi do czowieka jak do szewca! Potem, zwracajc si znowu do pana Biaego, krzykn w przypywie wciekoci: Dowiedz si jeszcze jednego,!moci filantropie! Ja nie jestemczowiekiem podejrzanym, ja nie jestem czowiekiem, ktrego nazwiska nikt nie zna "i ktry wczy si po domach, eby kra dzieci! Jestem dawnym onierzem francuskim, miaem dosta order, byem pod Waterloo i w bitwie ocaliem ycie jednemu "generaowi, ktry si nazywa hrabia jako tam! Powiedzia mi swoje nazwisko, ale, cholera, mia ju taki saby gos, e usyszaem tylko: merci. Wolabym usysze jegonazwisko ni podzikowanie. "Mgbym go pniej odszuka. Ten obraz, ktry masz przed oczami, ktry jest malowany przez Davida w Brukseli, czy wiesz, kogo on przedstawia? Mnie przedstawia! David chciauwieczni ten bohaterski czyn.To ja dwigam na plecach tegogeneraa i wynosz go spod kartaczy. Tak to byo! A ten genera nawet nigdy mi nic !dobrego nie zrobi, nie wicej by wart od innych! Jednak ocaliem mu ycie, sam si naraajc, i mam na to kup wiadectw! Jestem onierz spod Waterloo, do stu tysicy piorunw! A teraz, kiedym to wszystko askawie opowiedzia do rzeczy. Potrzeba mi pienidzy, potrzeba mi duo pienidzy, potrzeba mi mnstwo !pienidzy albo ci zamorduj, !do kroset milionw diabw! Tymczasem Mariusz odzyska nieco wadz nad swoim wzburzeniem i sucha. Ostatnia moliwo #wtpliwoci rozwiaa si. By to istotnie Thnardier z testamentu. Mariusz zadra na wyrzut niewdzicznoci zrobiony jego ojcu, ktry on !sam mia wanie potwierdzi tak fatalnie. Udrka jego wzrosa. Mistrzowski obraz, malowido Davida, ktrego nabycie proponowa Thnardier panu Biaemu, by po prostu (co czytelnik ju zapewne odgad)szyldem jego dawnej obery, malowanym, jak sobie przypominamy, przez niego samego, ostatnim szcztkiem ocalaym z jego bankructwa w Montfermeil. Poniewa Thnardier przesta wreszcie zasania Mariuszowi, mg on teraz przyjrze si obrazowi i w malowidle rozpozna rzeczywicie bitw, to z "dymu, i czowieka, ktry nisdrugiego na plecach. By to Thnardier i Pontmercy, sierant zbawca i ocalony pukownik. Mariusz odchodzi od zmysw;obraz ten zdawa si wskrzesza jego ojca; nie by to ju szyld karczmy w Montfermeil, byo to zmartwychwstanie, grobowiec rozwar si, wstao z niego widmo. Mariusz sysza ttno serca w skroniach, w uszach grzmiay mu dziaa spod Waterloo, ojciec krwi zbroczony, niewyranie namalowany na tych zowieszczych deskach, "przeraa go i zdawao mu si,e ta bezksztatna posta patrzy na niego. Thnardier zapa wreszcie oddech, wlepi w pana Biaego swoje krwawe renice i rzek, cicho i krtko: Co masz do powiedzenia, zanim z tob zataczymy? "Pan Biay milcza. Wrd tego milczenia ochrypy gos odezwa si z korytarza, szydzc zowrogo:  Wzgldem rbania drzewa, to ju ja jestem gotw. To cieszy si czowiek z toporem. Jednoczenie ogromna twarz, szczeciniasta i ziemistoszara, zajraa do izby, ukazujc w okropnym miechu nie zby, lecz ky. Bya to twarz czowieka z toporem. # Dlaczego zdje mask?? "krzykn na niego ze zoci Thnardier. eby si mia pada odpowied. Od pewnego czasu pan Biay "zdawa si uwaa i ledzi wszystkie ruchy Thnardiera, ktry zalepiony i olniony $wasn wciekoci, chodzi tam i z powrotem po swojej jaskini ze swobod, ktra, dawaa mu pewno, e drzwi s strzeone, e trzyma w zbrojne doni bezbronnego, ejest ich dziewiciu przeciw jednemu, liczc Thnardierowza jednego tylko mczyzn. Besztajc czowieka! toporem,odwrci si tyem do pana Biaego. Pan Biay skorzysta z tej chwili, nog odepchn %krzeso, pici st i jednym skokiem, z nieprawdopodobn zwinnoci, zanim Thnardier mia czas si odwrci, znalaz si koo okna. Otworzy je, wskoczy na nie,przerzuci nog przez parapet byo dzieem jednej chwili. By ju polow ciaa na zewntrz, kiedy sze !potnych doni schwytao go i gwatem wcigno na powrt do izby. To trzej "zdunowierzucili si na niego.Jednoczenie Thnardierowa zapaa go za wosy. Na harmider, jaki przy tym powsta, inni bandyci zbiegli si z korytarza. Stary, ktry siedzia na tapczanie i ktry si wydawa pijany, zlaz z legowiska i zataczajc si podszed take, z motem do rozbijania kamieni w rku. Jeden ze zdunw, ktrego umazan twarz owietlaa wieca i w ktrym Mariusz pomimo uczernienia rozpozna Panchauda, zwanego Wiosennym lub Urwipociem, podnis ponad gow pana Biaego rodzaj krtkiej !elaznej paki, majcej na obukocach kule z oowiu. Mariusz nie mg ju !powstrzyma si duej. Ojcze$mj! pomyla przebacz mi! I palec jego poszuka kurka !pistoletu. Mia wypali, kiedy nagle doszed go gos Thnardiera:  Nie robi mu nic zego!! Ten rozpaczliwy wysiek ofiary, zamiast bardziej rozwcieczy Thnardiera, uspokoi go. Byo w nim dwch ludzi: czowiek dziki i czowiek zrczny. A do tej chwili, w upojeniu triumfu, wobec zdobyczy powalonej na ziemi i nie dajcej znaku ycia, !przewaa czowiek dziki; ale kiedy ofiara zacza si szamota i prbowaa walki, "czowiek zrczny obudzi si iwzi gr.  Nie robi mu nic zego!! %powtrzy i ani si domyli, e przede wszystkim zatrzyma w ten sposb pistolet gotowy do strzau i obezwadni Mariusza; znika konieczno natychmiastowego dziaania i wobec tej nowej sytuacji uzna on, e mona si jeszcze wstrzyma. !Zacza si herkulesowa walka.Jednym ciosem pici pan Biay zwali z ng starego !zoczyc na podog, potem dwoma uderzeniami na odlew pooy dwch innych !przeciwnikw i przycisn ich udami; ndznicy rzzili pod tym ciarem, jakby pod brzemieniem myskiego kamienia; ale czterej inni schwycili straszliwego starca za obie rce i za kark i trzymali go siedzcego okrakiem na dwch powalonych zdunach. Zdoali go wreszcie rzuci na tapczan najbliszy okna i tam opanowa. Thnardierowa nie pucia z rk jego wosw. Nie wtrcaj si do tego powiedzia Thnardier. Podrzesz sobie szal. !Usuchaa jak wilczyca, ktra sucha wilka, z niechtnym pomrukiem. A wy rzek Thnardier przetrznijcie mu kieszenie. Zdawao si, e pan Biay zaniecha oporu. Przeszukali mu wszystkie kieszenie; mia przy sobie tylko skrzany woreczek, w ktrym byo sze frankw i chustka do nosa. Thnardier woy chustk do swojej kieszeni.  Jak to?? Nie ma pugilaresu? spyta. Ani zegarka odpowiedzia jeden ze zdunw. No tak mrukn brzuchomwczym gosem czowiek w masce, trzymajcyogromny klucz.  To tgi gracz. Thnardier poszed do kta za"drzwiami, wzi pk sznurw i rzuci go im.  Przywicie go do nogi ka rzek. A spostrzegszy starego, ktrypo uderzeniu pici pana #Biaego lea na pododze i nierusza si: Czy Boulatruelle zabity?? zapyta.  Nie odpowiedzia Urwipoe. Pijany.  Odsucie go w kt. Dwch zdunw nogami popchno pijaka w kierunku kupy elastwa. "Pan Biay nie broni si ju. Zoczycy skrpowali go na !stojco, przywizujc solidniedo nogi tapczana, w miejscu najbardziej oddalonym od oknai najbliszym komina. Kiedy ostatni supe zosta "zacinity, Thnardier wzi !krzeso i siad na nim prawi naprzeciw pana Biaego. Po czym, oddalajc ruchem rki zbjw, ktrzy jeszcze przytrzymywali go. # Odejdcie no troch rzek. Dajcie mi pomwi z panem. Wszyscy cofnli si ku drzwiom; on cign: le pan zrobi, e pan prbowa wyskoczy przez okno. Mg pan sobie zama nog. Teraz, Jeeli pan pozwoli, pogadamy spokojnie. "Najprzd musz si podzieli zpanem spostrzeeniem, jakie zrobiem, mianowicie, e pan !jeszcze ani razu nie krzykn. #Thnardier mia suszno, tak byo w istocie, jakkolwiek ten szczeg uszed uwagi Mariusza w jego wzburzeniu. Pan Biay zaledwie wymwi kilka sw. nie podnoszc gosu, i nawet podczas szamotania si z szecioma bandytami pod oknem zachowa najgbsze i najosobliwsze milczenie. Thnardier mwi dalej: A przecie gdyby pan troch zawoa o ratunek, nie uznabym tego za niestosowne. Ratunku! Bandyci! to si zwykle mwi w takich razach, i co do mnie,!wcale bym si o to nie obrazi.To rzecz naturalna, e czowiek sobie haasuje, kiedy#si znajdzie wrd osb, ktrew nim nie wzbudzaj dostatecznego zaufania! Powiem panu, jaki z tego wywodz wniosek. askawy panie, kto przybywa, kiedy sikrzyczy? Policja. A tu za #policj? Sprawiedliwo. Ot pan nie krzycza; wic widocznie tak samo jak my nieyczy pan sobie przybycia sprawiedliwoci i policji. Od dawna ju si domylam, e pan ma jaki interes w tym, eby co ukry. Nam te na tym zaley, wic moemy doj do porozumienia. Mwic to wszystko, Thnardier nie spuszcza wzroku z pana Biaego i zdawa si zatapia ostrza renic w najtajniejszych !mylach swego winia. Ale on,zwizany sznurami, otoczony przez oprawcw, do polowy ju pogrony jak gdyby w dole, co chwila gbiej go wchaniajcym, pozostawa niewzruszony. By to widocznie czowiek o duszy niedostpnej trwodze i nie wiedzcy, co to znaczy straci gow. Thnardier podnis si spokojnie, podszed ku kominowi, odstawi parawan, opar go o ssiedni tapczan i odsoni w len sposb peen !aru piecyk, w ktrym wizie!mg wyranie zobaczy dutorozpalone do biaoci, nakrapiane tu i wdzie szkaratnymi gwiazdkami. Nastpnie Thnardier znowu usiad naprzeciw pana Biaego.Wracam do tej sprawy rzek. Moemy si porozumie. Zaatwmy to polubownie. le zrobiem, e !si przed chwil uniosem; samnie wiem, co mi strzelio do gowy, zagalopowaem si, gadaem niedorzecznoci. Na przykad powiedziaem, e skoro pan. Jest milionerem, dam pienidzy, duo !pienidzy, mnstwo pienidzy. To by nie byo rozsdne. Mj rego ku, chora.0 5rrkPnk&k{AgBrp c&s^ c'tOC cs'u! c'vz,H c9(w7I(Boe, co z tego, e pan jest bogaty? Pan te ma wydatki, bo kto ich nie ma? Nie chc pana zrujnowa, nie jestem ostatecznie adnym zdzierc. Nie nale do ludzi, ktrzy majc przewag pooenia, przesadnie z niej korzystaj. Wic niech strac i te ponios ofiar. Wezm tylko dwiecie tysicy frankw. Pan Biay nie wyrzek ani #sowa. Thnardier mwi dalej: Sam pan widzi, e ja do zgody jak ryba do wody. Nie znam paskiego stanu majtkowego, ale wiem, e niewiele zwaa pan na wydatkii e czowiek dobroczynny, jak pan, moe da dwiecie tysicy frankw ojcu rodziny, ktry jest w potrzebie. !Powiesz mi pan na to: Ale ja nie mam przy sobie dwustu tysicy frankw!Ach, ja nie jestem a tak znowu wymagajcy i wcale tego nie dam. Poprosz pana tylko o jedno. Zechciej zrobi mi t grzeczno i napisz, co ci podyktuj. #Thnardier przysun st a do pana Biaego, wyj kaamarz, piro i arkusz papieru z szuflady, ktr zostawi nieco wysunit. Poyskiwao w niej dugie ostrze noa. Pooy arkusz papieru przed panem Biaym.  Prosz pisa rzek. "Wizie odezwa si nareszcie: Jake pan chce, ebym pisa. Jestem zwizany.  To prawda, przepraszam rzek Thnardier ma pan suszno. "I zwracajc si do Urwipocia: ! Prosz odwiza panu prawrk rzek. Panchaud, zwany Wiosennym, zwany take Urwipoiciem, wykona rozkaz Thnardiera. !Kiedy prawa rka winia bya ju wolna, Thnardier umoczy piro w atramencie i poda mu.Pan Biay wzi piro. Thnardier zacz dyktowa:  Moja crko... $Wizie drgn i podnis oczyna Thnardiera.  Niech pan napisze: Kochana crko rzek Thnardier. #Pan Biay usucha. Thnardier dyktowa dalej: ! Przybd natychmiast... Przerwa. ! Mwi jej pan ty, prawda? ! Komu?? spyta pan Biay.  No, do licha! rzek Thnardier. Tej maej. Skowronkowi. Pan Biay odpowiedzia bez najmniejszego na pozr wzruszenia:  Nie wiem, o czym pan mwi. " Niech pan pisze dalej rzekThnardier i zacz znowu dyktowa: Przybd natychmiast. Potrzebuj ci bezzwocznie. Osoba, ktra ci ten list wrczy, przyprowadzi ci do mnie. Czekam ci. Przyjd bez obawy. Pan Biay pisa wszystko. Thnardier rzek nagle: Lepiej skrel pan sowa przyjd bez obawy. To moewywoa przypuszczenie, e co jest nie w porzdku i e mona by si tu czego obawia. !Pan Biay przekreli te trzy wyrazy.  Teraz mwi dalej "Thnardier prosz podpisa. Jak si pan nazywa? &Wizie pooy piro i spyta: Do kogo to list??  Wie pan dobrze odpowiedzia Thnardier do !maej. Przecie powiedziaem. Widoczne byo, e Thnardier !stara si nie wymienia imieniadziewczyny, o ktr szo. Nazywa j malub Skowronkiem, ale imienia jej!nie wymwi ani razu. Bya to przezorno sprytnego czowieka, zachowujcego tajemnic wobec swych wsplnikw. Powiedzie imi, byoby to odda im w rce cay interesi da im wicej wiadomoci ni byo trzeba. Cign dalej: Niech pan podpisze. Jak si pan nazywa? # Urban Fabre rzek wizie.Thnardier kocim ruchem wsun rk do kieszeni i wycign z niej chustk zabran panu Biaemu. Poszuka na niej znaku i przybliy do wiecy. U. F. , dobrze: Urban Fabre. No to podpisz pan: U. F. Wizie podpisa.  Poniewa potrzeba dwch "rk do zoenia listu, prosz mi go da, ja go zo. Zrobiwszy to, Thnardier mwi dalej: Teraz adres: Panna Fabre, ulica...Wiem, e pan mieszka gdzie niedaleko std, w okolicy kocioa w. Jakuba, poniewa tam chodzicie co dzie na msz, ale nie wiem, "na ktrej ulicy. Widz, e pan !zrozumia swoje pooenie. Jakpan nie skama, mwic swoje nazwisko, to nie zechcepan poda faszywego adresu. "Prosz napisa wasn rk. #Wizie namyla si chwil, $wreszcie wzi piro i napisa: Do panny Fabre, w mieszkaniu pana Urbana Fabre, przy ulicy w. Dominika Nr 17. Thnardier pochwyci list z gorczkowym popiechem.  ono!! zawoa. Thnardierowa przybiega.  Masz list. Wiesz ju, co masz zrobi. Doroka czeka na dole. Jed zaraz i wracaj idem.I wskazujc na czowieka z toporem: $Ty ju zdje swoj mask, wic pojedziesz z gospodyni. Na tylnym siedzeniu. Wiesz, gdzie zostawi bryczuszk?  Wiem odpowiedzia czowiek. I postawiwszy swj obuch w kcie, poszed za Thnardierow. Kiedy ju byli na korytarzu, Thnardier wysun gow przez potwarte drzwi i zawoa za nimi:  Tylko nie zgub listu. Pamitaj, e masz przy sobie dwiecie tysicy frankw. Ochrypy gos ony odpowiedzia: " Nie bj si. Schowaam go na brzuchu. Nie upyna minuta, kiedy !usyszano trzanicia z bicza,ktre wkrtce ucichy w oddaleniu. #Dobrze mrukn Thnardier. "Pojechali prdko. Tak pdzc gospodyni bdzie z powrotem za trzy kwadranse. Przystawi sobie krzeso do komina i usiad, zaplatajc rce na krzy i przysuwajc zabocone buty do piecyka:  Zimno mi w nogi rzek. W izbie prcz Thnardiera i winia zostao ju tylko piciu bandytw. Ludzie ci, zamaskowani czy te umazani czym czarnym, co z nich robio, stosownie do wyboru przeraonego oka, wglarzy, Murzynw albo szatanw, mielitwarze otpiae i ponure; zbrodni wykonywali najwidoczniej jak powszedni robot, spokojnie, bez gniewu i bez miosierdzia, ogarnici rodzajem nudy. Stali w kcie, #stoczeni jak bydo, i milczeli. Thnardier grza sobie nogi. Wizie popad znowu w swoje milczenie. Jaki ponury spokj nastpi po dzikiej "wrzawie, ktra napeniaa izbjeszcze kilka chwil temu. Mariusz czeka w trwodze, ktr potgowao wszystko. Zagadka bya w tej chwili bardziej nieprzenikniona ni kiedykolwiek. C to za maa, ktr Thnardier nazywa take Skowronkiem? Miaaby to !by jego Urszula? Wizie nie zdawa si wcale reagowa na sowo Skowronek; gdy je usysza, odpowiedzia !najnaturalniej w wiecie: Nie wiem, o czym pan mwi. Z drugiej strony litery U. F. zostay nareszcie wyjanione, znaczyy Urban Fabrei #Urszula nie miaa ju imienia Urszuli. !Upyno tak z p godziny. Thnardier zdawa si zatopiony w ciemnych rozmylaniach, wizie siedzia bez ruchu. Zdawao si jednak Mariuszowi, e od jakiego czasu syszy koo niego lekki, stumiony szmer. Nagle Thnardier odezwa si do pana Biaego:  Panie Fabre, niech tam powiem panu wszystko od razu. Te kilka sw zdawao si !zapowiada jakie wyjanienie.Mariusz nadstawi ucha. Thnardier mwi dalej: Moja ona niedugo wrci, niech pan bdzie cierpliwy. Myl, e Skowronek jest naprawd pask crk, i uwaam za rzecz naturaln, eby j pan mia przy sobie. Ale niech pan posucha. Moja ona przyjedzie do niej z !paskim listem. Sid obie do doroki razem z moim towarzyszem. W jednym miejscu za rogatkami czeka bryczuszka zaprzona w pardobrych koni. Na to miejsce zawioz twoj panienk. Wysidzie z doroki. Mj towarzysz wsidzie z ni do bryczuszki, a moja ona wrcitu powiedzie nam, e rzecz jest zaatwiona. Co do twojej !panienki, nie stanie si jej niczego; bryczuszka zawiezie jgdzie, gdzie sobie bdzie !siedziaa spokojnie, i jak tylkodostan te marne dwiecie tysicy frankw, to si j panu zwrci. A jeeli kaesz mnie aresztowa, to mj koleka stuknie Skowronka. To wszystko. Wizie nie odpowiedzia ani sowem. Po chwili Thnardier odezwa si znowu: Jak tylko moja maonka wrci i powie mi: Skowronek jest ju w drodze, pucimy !pana i bdziesz mg wrci na noc do domu. Widzisz, e nie mamy adnych zych zamiarw. Straszliwe obrazy przesuny !si przez wyobrani Mariusza.Jak to? Wic porywana dziewczyna nie zostanie przywieziona? Jeden z tych potworw uprowadzi j po #ciemku... i dokd? ... Jeeli to ona... Tak, to na pewno ona. Mariusz czu, jak mu serce przestaje bi. Co pocz? Czywypali z pistoletu? Odda w rce sprawiedliwoci tych wszystkich ndznikw? Ale wtedy straszny czowiek z toporem i tak wymknby si razem z porwan dziewczyn,a Mariusz przypomnia sobie sowa Thnardiera, ktrych krwawe znaczenie odgadywa: Jeeli kaesz mnie aresztowa, to mj koleka stuknie Skowronka. Teraz ju nie tylko przez poszanowanie ostatniej woli ojca, ale przez sw mio, #przez lk o t, ktr kocha, powstrzyma si od strzau. To okropne pooenie, trwajce ju przeszo godzin, zmieniao si co chwila. Mariusz znalaz jeszcze#si, eby rozpatrzy po kolei wszystkie najdotkliwsze przypuszczenia, szukajc nadziei i nigdzie JEJ nie znajdujc. Od zgieku jego myli odcinaa si grobowa cisza jaskini. Wrd tego milczenia usyszano oskot drzwi od !ulicy, ktre si otwary i po chwili zamkny. !Wizie poruszy si w swych postronkach.  Jest gospodyni rzek Thnardier. Ledwo wypowiedzia te sowa,kiedy rzeczywicie Thnardierowa wpada do izby,czerwona, zadyszana, z paajcymi oczami, i zawoaa, uderzajc si ogromnymi domi po udach:  Faszywy adres! Bandyta, ktrego zabraa z sob, ukaza si za ni i wzi swj topr.  Faszywy adres?? powtrzy Thnardier. A ona na to: Nikogo! aden pan Urban Fabre nie mieszka pod siedemnastym na ulicy w. Dominika! Nikt nie wie, kto to taki! Zatrzymaa si dla nabrania tchu i mwia dalej: Thnardier! Ten stary dziad wystrychn ci na dudka! Sam!widzisz, e jeste za dobry! Jana twoim miejscu pokrajaabym mu gb na czworo, a gdyby i wtedy si stawia, tobym go ywcem ugotowaa! Musiaby powiedzie, gdzie ma dziewczyn i pienidze. Mariusz odetchn. Ona, Urszula czy Skowronek, ta, "ktrej nie potrafi ju nazwapo imieniu, bya ocalona. Kiedy wcieka Thnardierowa urgaa, jej m usiad na !stole; pozosta tak czas jaki,!nie mwic ani sowa, bujajcpraw nog w powietrzu i przypatrujc si piecykowi z wyrazem ponurego zamylenia. Wreszcie rzek do winia, powoli i z intonacj pen szczeglnego okruciestwa: ! Faszywy adres?? I czego tysi spodziewa?  e zyskam na czasie!! krzykn wizie grzmicym gosem. I rwnoczenie potrzsn swoimi wizami; byy "poprzecinane. Wizie by ju tylko za nog przywizany do ka. Zanim siedmiu ludzi zdyo zorientowa si i !rzuci na niego, on przechyli si ponad kominem, sign rk do piecyka, potem si wyprostowa i naraz Thnardier, jego ona i bandyci, ktrzy cofnli si !zdumieni w gb izby, ujrzeli zosupieniem, jak podnosi w gr rozpalone do czerwonoci, iskrzce si zowieszczym blaskiem duto, prawie wolny i stojcy przed nimi w niesamowitej postawie. ledztwo sdowe, ktre w rezultacie spowodowaa zasadzka w ruderze Gorbeau, stwierdzio, e gdy andarmi zbadali izb, znaleli na pododze monet dziesiciocentymow, przecit i obrobion w szczeglny sposb; miedziak ten by jednym z owych arcydzie rzemiosa, ktre cierpliwo galernikw wytwarza w ciemnociach i dla"ciemnoci, arcydzie, ktre nies niczym innym jak narzdziami ucieczki. Te straszne i delikatne wytwory zdumiewajcej sztuki s w jubilerstwie tym, czym !przenonie jzyka zoczycww poezji. Na galerach mona spotka Benvenutw Cellinich, !tak jak w literaturze Villonw. Nieszczliwy czowiek, tsknicy do swobody, potrafiniekiedy bez adnych narzdzi, za pomoc kozika czy starego noa, przeci pienidz na dwie cienkie !blaszki, wyobi wewntrz tedwie blaszki, nie naruszajc wyciskw stempla, i wyry gwint na obrbie pienidza w taki sposb, e blaszki na nowo przystaj do siebie. Zakrca si je i odkrca wedug potrzeby, sowem jest to pudeeczko. W pudeeczku !tym mona ukry spryn od zegarka, a ta spryna, odpowiednio uyta, przecina grube kajdany i elazne kraty. Wydaje si, e wszystko, co ten nieszczliwy galernik posiada, to tylko jeden su; nieprawda, on posiada wolno.Podczas pniejszych dochodze policyjnych jeden ztakich miedziakw znaleziony zosta w izbie, pod tapczanemkoo okna, odrubowany i w dwch powkach. Znaleziono take mat pieczk z !bkitnej stali, ktra moga zmieci si wewntrz miedziaka. Prawdopodobnie uwiziony mia go przy sobie, kiedy zoczycy zaczli przetrzsa mu kieszenie, i wwczas ukry miedziaka w doni, a nastpnie uwolnion praw rk odrubowa go i uy piki do przecinania postronkw, ktrymi by skrpowany, co tumaczyoby lekki szelest i nieznaczne ruchy winia, ktre Mariusz zauway. eby si nie zdradzi, nie "mg si jednak schyli i nie przeci wizw lewej nogi. Tymczasem bandyci po pierwszym zdumieniu odzyskiwali przytomno. &Nie bj si rzek Urwipoe do Thnardiera. Trzyma si jeszcze za nog i nie urwie si. Rcz za to. Ja sam mu przywizaem to kopyto. Tymczasem wizie podnis gos: Jestecie ndznikami, ale moje ycie niewarte jest obrony. A jeeli sobie wyobraacie, e moglibycie mnie zmusi do napisania tego, czego nie chc napisa, i do powiedzenia, czego nie chc powiedzie, to... !Podwin lewy rkaw i doda:  Patrzcie!! #Wycign rami i przyoy do ciaa rozarzone duto, ktre trzyma w prawej rce za drewniany trzonek. Dao si sysze syczenie przypalonej skry, po izbie rozszed si swd waciwy miejscom tortur; Mariusz zachwia si, oszalay ze zgrozy, nawet bandyci zadreli, a twarz dziwnego starca zaledwie drgna i kiedy czerwone elazo zagbiao si w dymic ran, on niewzruszony i prawiedostojny, utkwi w Thnardierze swj pikny wzrok, w ktrym nie byo nienawici i gdzie cierpienie rozpywao si w pogodnej powadze. U istot o wielkim i szlachetnymcharakterze walki ciaa i zmysw, oddanych na pastwcierpieniom fizycznym, wyprowadzaj na wierzch dusz i opromieniaj ni czoo, podobnie jak bunty odactwa zmuszaj wodza doukazania si. " Ndznicy rzek moecie nie ba si mnie, tak samo jakja was si nie boj! I wyrywajc duto z rany, cisn je przez okno, ktre pozostao otwarte; straszliwe gorejce narzdzie zniko, wirujc w mroku nocy, i padogdzie daleko, aby zgasn wrd niegu. Wizie odezwa si znowu:  Teraz rbcie ze mn, co sami chcecie. By rozbrojony.  Zapcie go!! rzek Thnardier. Dwch zoczycw przytrzymao winia za ramiona, a zamaskowany czowiek z gosem brzuchomwcy stan naprzeciwko, gotw roztrzaska mu czaszk uderzeniem klucza, gdyby cho drgn. Jednoczenie Mariusz usyszapod sob, tu koo przepierzenia, tak blisko, e nie mg nawet widzie rozmawiajcych, tych kilka sw wymwionych po cichu:  Zostaje tylko jedno.  Ciachn!!  Wanie. "To m naradza si z on. Thnardier podszed powoli do stou, wysun szuflad i wyj z niej n. Mariusz miady w doni rkoje pistoletu. Rozterka niesamowita. Od godziny ju Mj rego ku, chora.0 5rrkPnk&k{AgBx c(yZ C cH)z c){ ]*|S* @k*} +\ ct*~h5" `*dwa gosy walczyy w jego sumieniu; jeden nakazywa mu szacunek dla ojcowskiego testamentu, drugi woa o ratunek dla winia. Te dwa gosy bez przerwy odzyway si rwnoczenie i to go doprowadzao do szalestwa. A do tej chwili mia jeszcze !cie nadziei, e znajdzie si sposb pogodzenia tych dwchobowizkw, ale nic si nie nadarzyo. Tymczasem niebezpieczestwo naglio, ostatni okres oczekiwania zosta przekroczony, Thnardier, o kilka krokw od "winia, rozmyla, z noem wrku. Mariusz, nieprzytomny, "rozglda si wkoo, co zwyklebywa ostatni, instynktown ucieczk rozpaczy. Nagle drgn. U jego ng, na stole, jasny promie ksiyca w peni owieca i zdawa si wskazywa mu kawaek papieru. Na tym wistku wyczyta wyrazy, ktre niezgrabnymi literami napisaa tego ranka starsza crka Thnardiera: Salcesony id. Myl podobna do nagego wiata przebiega umys Mariusza; oto sposb, ktrego szuka, jedyne rozwizanie tego straszliwego dylematu, ktry go drczy: jak !oszczdzi zabjc i ocali ofiar. Uklk na komodzie, wycign rk, wzi wistek, oderwa delikatnie kawaek wapna od ciany, obwin go w ten skrawek papieru i rzuci przez szpar na rodek izby. Bya to ju ostatnia chwila. Thnardier przezwyciy w kocu swoje ostatnie obawy, czy te ostatnie skrupuy, i szed ku winiowi. $ Co spado!! zawoaa jegoona.  Co?? rzek m. Kobieta podskoczya i podnisszy kawaek wapna, obwinity w papier, podaa go mowi.  Ktrdy to wleciao?? spyta Thnardier. $ A ktrdy miao wlecie?? odpara kobieta. Rozumie si, e przez okno. ! Widziaem nawet, jak leciaorzek Urwipoe. Thnardier szybko rozwin wistek i przybliy go do wiecy. Pismo Eponiny! A niech to !diabli! Da znak onie, ktra $przybliya si ywo, i pokazajej kartk. Potem doda guchym gosem: Prdko!! Dawajcie drabin! Zostawmy szperk w puapce ibierzmy nogi za pas.  Jak to?? Nie skrcimy mu przedtem karku? zapytaa ona.  Nie ma czasu. $ Ale ktrdy?? odezwa si Urwipoe. Oknem odpowiedzia Thnardier. Skoro Eponina rzucia kamie przez okno, to znaczy, e z tej strony domu nie otoczyli. Zamaskowany brzuchomwca pooy na ziemi swj ogromny klucz, wznis w gr obie rce i klasn trzykrotnie, nie mwic ani sowa. By to jakby znak alarmu dla zaogi !okrtu; zoczycy trzymajcy "winia pucili go; w mgnieniu oka drabina sznurowa zostaa wyrzucona za okno i silnie przytwierdzona do futryny dwoma elaznymi hakami. Wizie nie zwraca uwagi na to, co si dziao dokoa. Wyglda, jakby marzy albo si modli. Gdy tylko drabina bya umocowana, Thnardier zawoa: # Chod, kobieto! I rzuci si ku oknu. "Ale kiedy mia ju przeoy nog przez parapet, Urwipoeschwyci go gwatownie za konierz:  O, nie, stary cwaniaku, ty wyjdziesz ostatni!  Ostatni!! zawyli chrem wszyscy bandyci.  Jestecie dzieci rzek Thnardier tracimy czas, a te psy ju nam nastpuj na pity.  No to cignijmy losy, kto pierwszy! rzek jeden z bandytw. Thnardier zawoa: Czycie dostali bzika? Co za kupa idiotw! Traci czas, losowa! Jak wolicie, na wzeki czy na somki, co? Albo wypisa nazwiska i wrzuci w czapk? ...  Moe chcecie w mj "kapelusz?? odezwa si gos od progu. !Wszyscy si odwrcili. By to Javert. Trzyma w rku kapelusz i nadstawia go z umiechem. Trzeba by zawsze zaczyna od aresztowania ofiar Javert z nadejciem nocy rozstawi swoich ludzi i sam stan na czatach za drzewami w pobliu ulicy !Gobelinw, ktra si znajduje na wprost rudery Gorbeau, po drugiej stronie bulwaru. Na pocztek otworzy swj mieszek, eby schwyta do niego dziewczyny pilnujce przystpu do spelunki. Ale upolowa tylko Anzelm. Eponiny nie byo na !stanowisku; znika i nie mg jej zapa. Nastpnie Javert zaczai si znowu, czekajc na umwiony znak. Przejedajca i odjedajca doroka bardzo go zaniepokoia. Wreszcie "zniecierpliwi si i pewny, e !tam si znajdowao gniazdo,pewny zdobyczy, gdy pozna wrd wchodzcych kilku bandytw, zdecydowa si !wej nie czekajc wystrzau.Pamitamy, e mia klucz Mariusza. Zjawi si w sam por. Przeraeni bandyci chwycili znowu za bro, ktr rozrzucili po caej izbie, chcc ucieka. Szybciej ni w mgnieniu oka tych siedmiu ludzi o tak przeraajcej powierzchownoci stano rami przy ramieniu w obronnej postawie, jeden ze swoim toporem, drugi z !kluczem, trzeci z pak, inni z noycami, obcgami i motami, Thnardier z noem w garci. Thnardierowa porwaa ogromny kamie brukowy, &ktry lea koo okna i suy jej crkom za taboret. Javert woy kapelusz na gow i zrobi dwa kroki w gb izby, z rkami skrzyowanymi na piersi, z lask pod pach i szpad w pochwie. Spokojnie! rzek. Nie wyjdziecie oknem, wyjdziecie drzwiami. Tak bdzie zdrowiej. Was jest siedmiu, nas !pitnastu. Po co si mamy braza by jak chopi z Owernii. Bdmy grzeczni. Urwipoe wyj pistolet spod bluzy i "wsun go w do Thnardiera,szepczc mu na ucho:  To Javert. Nie miem do !niego strzeli. Odwaysz si?  No chyba!! odpowiedzia Thnardier.  To strzelaj!! Thnardier wzi pistolet i wycelowa w Javerta. Javert, !stojcy o trzy kroki, spojrza mu bystro w oczy i powiedzia tyle tylko: "Lepiej nie strzelaj, spali ci na panewce. Thnardier nacisn kurek. Spalio. % Przecie ci mwiem!! rzekJavert. Urwipoe rzuci mu swoj maczug pod nogi. # Jeste cesarzem diabw!! zawoa. Poddaj si.  A wy?? zapyta Javert pozostaych bandytw. Odpowiedzieli: My te. Javert odezwa si spokojnie: Tak, to dobrze; wiedziaem, e bdziecie grzeczni. "Prosz tylko o jedn rzecz rzek Urwipoe. eby mi pozwolono mie tyto przez ten czas, kiedy bd w ciupie. Zgoda rzek Javert. Odwrci si i zawoa:  Teraz wejdcie!! Na wezwanie Javerta do izby wtargna gromada andarmwz goymi szablami w rku i policjantw uzbrojonych w kastety i paki. Bandytw skrpowano. W izbie zrobio si ciemno od tego toku, sabo owietlonego jedn wiec.  Wszystkim obrczki!! zawoa Javert. &Zblicie si troch! krzykngos, ktry nie by gosem mskim, ale o ktrym nikt nie mgby powiedzie: to gos kobiety. !Thnardierowa schronia si w kcie koo okna i ona to wanie wydaa ten ryk. Policjanci i andarmi cofnli si. "Zrzucia szal, na gowie miaa !kapelusz; m, skulony za ni, chowa si prawie pod szalem; Thnardierowa przykrywaa goswoim ciaem i obiema rkami wznoszc nad gow kamie, chwiaa si jak olbrzymka, ktra ma cisn ska. Wszyscy cofnli si w stron korytarza. Porodku izby utworzya si dua wolna przestrze. Thnardierowa spojrzaa na bandytw, ktrzy dali si "skrpowa, i mrukna gosem gardowym i ochrypym:  Tchrze!! Javert umiechn si i posun w kierunku wolnej przestrzeni, z ktrej Thnardierowa nie spuszczaa oczu. % Nie zbliaj si!! Precz, bo cizmiad! krzykna. !Ale grenadier rzek Javert. Matko, masz brod jak mczyzna, za to ja mam pazurki jak kobieta. !I znw posun si naprzd. Thnardierowa, rozczochrana i!przeraajca, rozstawia nogi wygia si do tyu i nieprzytomnie rzucia kamie "na gow Javert Javert schyli si. Kamie przeszed ponad nim, uderzy o mur w gbi, odrywajc duy kawa wapna,i rykoszetowa od ciany do ciany po izbie na szczcie prawie pustej, a upad martwy u ng Javerta. W tej samej chwili Javert podszed do maonkw Thnardieir. Pooy swe wielkie donie, jedn na ramieniu ony, drug na gowie ma.  Obrczki!! krzykn. !Tum andarmw i policjantw wszed z powrotem i w kilka chwil rozkaz Javerta by wykonany. Thnardierowa, zamana, popatrzya na zwizane rce, swoje i ma, upada na podog i zawoaa z paczem:  Moje crki!!  Siedz w kozie odpar Javert. Tymczasem policjanci spostrzegli pijaka upionego za drzwiami i potrzsali nim. Obudzi si mamroczc:  Skoczone, Jondrette? Tak odpowiedzia Javert. Szstka zwizanych bandytwzachowaa jeszcze swj wygld upiorw; trzech o twarzach czernionych, trzech w maskach.  Zostacie zamaskowani rzek Javert. I dokonujc ich przegldu spojrzeniem Fryderyka II na paradzie w Poczdamie, rzek do trzech zdunw: " Jak si masz, Urwipoe? Jaksi masz, Brujon? Jak si masz, Dwa Miliardy? Potem, Zwracajc si ku trzem bandytom w maskach, rzek do czowieka z toporem:  Jak si masz, Gueulemer? A do czowieka z pak:  Jak si masz, Babet? I do brzuchomwcy:  Uszanowanie, Claquesous. W tej chwili spostrzeg #winia zoczycw, ktry od chwili wejcia policji nie !odezwa si ani sowem, sta tylko ze spuszczon gow. " Rozwicie tego pana rzek!Javert i niech nikt std nie wychodzi. Powiedziawszy to rozsiad si wadczo za stoem, na ktrymstaa wieca i przybory do pisania, wyj z kieszeni papier stemplowy i zacz spisywanie protokou. Napisawszy kilka zda niezmiennej formuy wstpnej,podnis oczy. Prosz tu naprzd tego pana rzek ktrego ci panowie skrpowali. !Agenci rozejrzeli si po izbie. ! No co?? spyta Javert. Gdzie on jest?? Wizie zoczycw, pan Biay, pan Urban Fabre, ojciec Urszuli albo Skowronka, znik. Drzwi byy strzeone, ale okna!nikt nie pilnowa. Kiedy Javert !pisa, odwizany skorzysta z zamtu, zamieszania, toku, ciemnoci w chwili kiedy uwaga nie bya zwrcona na niego wyskoczy oknem. Jeden z agentw pobieg do !okna i spojrza. Nie byo ju wida nikogo. Sznurowa drabina jeszcze draa. $ Niech ci diabli!! mrukn Javert przez zby. Ten musia by najlepszy!! €ÀĀŀƀǀȀɀˀ̀̀΀πЀрҀӀՀր׀؀ـڀۀ܀݀߀Rozdzia pierwszy KILKA STRON HISTORII Dobrze skrajane 1831 i 1832 dwa lata, ktre wi si bezporednio z !rewolucj lipcow, nale do najbardziej znamiennych i osobliwych momentw historii. Owe dwa lata, pord lat poprzedzajcych je i nastpujcych po nich, s jakdwie gry. Maj one rewolucyjn wielko. Wida tam przepaci. Warstwyspoeczne, same fundamenty cywilizacji, masywny blok naoonych na siebie i mocno powizanych interesw, wielowiekowe kontury starej formacji francuskiej #pojawiaj si tu i nikn wrdburzliwych obokw "namitnoci, systemw i teorii.Te pojawienia si i znikania nazwano oporem i ruchem. Chwilami przewieca przez nie prawda, to wiato ludzkiej duszy. Ta godna uwagi epoka jest dostatecznie zamknita i zaczyna dostatecznie si od !nas oddala, eby mona byo !ju teraz uchwyci jej gwnelinie. A wic sprbujmy. Epoka Restauracji bya jedn z tych faz przejciowych, trudnych do scharakteryzowania, w ktrych jest znuenie, szum, gwar, senno, zamieszanie okresw, ktre po prostu oznaczaj przybycie wielkiegonarodu na miejsce postoju. !Dynastia Burbonw sdzia, ema korzenie, poniewa bya %przeszoci. Mylia si: bya %czci przeszoci, ale ca przeszoci bya Francja. Korzenie spoeczestwa francuskiego tkwiy nie w Burbonach, lecz w narodzie. Teniezbadane a ywotne korzenie nie tworzyy bynajmniej praw jednej rodziny, ale histori caego narodu. Znajdoway si one wszdzie, tylko nie pod tronem. Dynastia Burbonw bya dla Francji wspaniaym i krwawym wzem jej historii, ale nie bya ju zasadniczym czynnikiem jej przeznaczenia inieodzown podstaw jej $polityki. Mona byo obej sibez Burbonw; obywano si bez nich przez dwadziecia dwa lata; cigo zostaa !przerwana nie domylali si tego. Nigdy jeszcze, jak !daleko siga pami historii, monarchowie nie byli tak lepi wobec faktw i wobec tej "czstki boskiej wadzy, ktr fakty zawieraj w sobie i gosz. Nigdy jeszcze to przyziemne prawo, ktre nazywa si prawem krlw, niezaprzeczao w takim stopniu prawu z gry. Oto kapitalny bd, ktry doprowadzi t rodzin do naruszenia gwarancji oktrojowanychw roku 1814, ustpstw, jak je ona nazywaa. Rzecz smutna! Co ona nazywaa swoimi ustpstwami, to byy nasze zdobycze; co nazywaa naszymi uroszczeniami, to byy nasze prawa. Kiedy wedug jej mniemania nadesza stosowna godzina. Restauracja, uwaajc, e zwyciya Bonapartego i zapucia korzenie w kraju, to!znaczy wierzc w swoj si iw swoj trwao, nagle powzia decyzj i zaryzykowaa uderzenie. Pewnego poranka stana twarz w twarz z Francj i podniesionym gosem odmwiapraw zbiorowych i praw indywidualnych, odmwia narodowi suwerennoci i obywatelowi wolnoci. Innymi sowy, zaprzeczya narodowi praw do tego, co go czynio narodem, a obywatelowi do tego, co go czynio obywatelem. Oto jest to synnych aktw, ktre nazwano ordonansami lipcowymi. Restauracja upada. Rewolucja lipcowa jest triumfem prawa obalajcego fakt. Rzecz to wspaniaa. le zszyte Rewolucja roku 1830 prdko si zatrzymaa. Kiedy rewolucja osiada na mielinie, ludzie zrczni rozbieraj okrt na kawaki. Jeeli wierzy ludziom zrcznym, takie rewolucje, jak lipcowa, to przecite arterie; trzeba je co rychlej podwiza. Prawo, proklamowane ze zbytni wspaniaoci, wywouje wstrzsy. Gdy przeto prawo zostaje wreszcie umocnione, trzeba wzmocni pastwo. Po zapewnieniu wolnoci trzeba pomyle o wadzy. Wedug tych politykw, dostatecznie pomysowych, eby wygodnym dla nich fikcjom naoy mask koniecznoci, pierwsz potrzeb narodu po rewolucji, gdy w nard stanowi cz kontynentu monarchicznego, jest wynalezienie sobie dynastii. W ten sposb, powiadaj, bdzie on mia zapewniony pokj po rewolucji, to znaczy czas konieczny do opatrzenia ran i odbudowania domu. Dynastia kryje rusztowania i zastania szpitale. Domy krlewskie podobne s do owych indyjskich drzew figowych, ktrych kada !ga, schylajc si a do ziemi, zapuszcza w niej korzenie i sama staje si drzewem. Kada ga moe "sta si dynasti. O ile tylko schyli si a do ludu. Taka jest teoria ludzi zrcznych. Oto, na czym polega ich !wielka umiejtno wydoby ze zwycistwa ton katastrofy,#eby ci, ktrym ono suy, te!si zlkli, zaprawi strachem krok postawiony naprzd, przeduy lini rozwoju do punktu, gdzie postp zwalnia biegu, osabi barw #jutrzenki, potpi i przytumiarliwy entuzjazm, obci ostre krawdzie i pazury, zatka wat fanfary, obandaowa prawo, owin !flanel i prdko pooy do ka olbrzyma, ktremu na imi lud, trzyma na diecie jego zbyt bujne zdrowie, wmwi Herkulesowi, e jest rekonwalescentem, rozmieni przeom na drobne zarzdzenia, umysom spragnionym ideau da ten Mj rego ku, chora.0 5rrkPnk&k{A~ c7+ 0+ c++ c-,%| c,<0 c,);v(V-nektar, ale pomieszany z !zikami, pilnowa, eby nic si za dobrze nie udao, "naoy na rewolucj abaur. Rok 1830 wypraktykowa t metod, zastosowan ju przez Angli w roku 1688. Pauperyzm, proletariat, pace,szkolnictwo, system karny, prostytucja, los kobiety, bogactwo, ndza, produkcja, spoycie, rozdzia dbr, wymiana, pienidz, kredyt, prawo kapitau, prawo pracy wszystkie te zagadnienia pitrzyy si nad spoeczestwem; straszliwe brzemi. Zaledwie dwadziecia miesicy"upyno od rewolucji lipcowej,a rok 1832 otwiera si pod znakiem niebezpieczestwa i groby. Rok 1830 jest rewolucj, ktrazatrzymaa si w poowie drogi. Postp poowiczny, niby prawo. Ot logika nie uznaje pojcia mniej wicej, zupenie tak samo, !jak soce nie uznaje wiecy. Kto zatrzymuje rewolucje w poowie drogi? Buruazja. Dlaczego? Dlatego e buruazja to interes, ktry doszed do skutku. Wczoraj by apetyt, dzi jest jego zaspokojenie, jutro bdzie syto. Fakty, z ktrych historia si rodzi, ale ktrych nie chce zna Pod koniec kwietnia sytuacja zaostrzya si. Od roku 1830 poczwszy, tu i wdzie zdarzay si drobne lokalne rozruchy, szybko tumione, aleodradzajce si znami wielkiego podziemnego poaru.Dojrzewao co strasznego. Daway si dostrzec niewyrane jeszcze i sabo owietlone zarysy moliwej rewolucji. Gorczka rewolucyjna rosa. aden punkt Parya ani Francji nie by od niej wolny. Arteria pulsowaa wszdzie. Jak bony, ktre powstaj z pewnych stanw zapalnych i tworz si w ciele ludzkim, sie tajnych towarzystw zaczynaa si rozprzestrzenia po kraju. Z jawnego i tajnego jednoczenie Stowarzyszenia Przyjaci Ludu powstao Stowarzyszenie Praw Czowieka. Ze Stowarzyszenia Praw Czowieka wyszo Stowarzyszenie Czynu. Byli to niecierpliwi, ktrzy si "odczali i biegli przodem. Inne!stowarzyszenia czyy si w wielkie organizacje centralne. Sekcyjni nie mogli poradzi sobie z napywem nowych czonkw. Wyraniej ni w jakimkolwiek innym zgrupowaniu ludnoci dawaa si odczu ta sytuacja na przedmieciu w. Antoniego.Tu by punkt bolesny. To stare przedmiecie, zaludnione jak mrowisko, pracowite, odwane i gniewne !jak ul, drao w oczekiwaniu i pragnieniu rozruchw. Wszystko si tam burzyo, nieprzerywajc pracy. Nic nie moe da wyobraenia o jego ywym i pospnym wygldzie. S na tym przedmieciu wstrzsajce rozpacze ukrytepod dachami mansard; s tam !take inteligencje pomienne i niepospolite. Skrajna rozpacz i szczyt inteligencji daj poczenie szczeglnie niebezpieczne. W roku 1793, zalenie od tego, czy idea wiszca w powietrzu by a dobra lub za, zalenie od tego, czy by dzie fanatyzmuczy te entuzjazmu, z przedmiecia w. Antoniego wyruszay dzikie legiony albo bandy heroiczne. Naprzeciwko tych ludzi dzikich, przyznajemy to, i strasznych, ale dzikich i strasznych w imi dobra, s inni ludzie, umiechnici, haftowani, zoceni, pokryci wstkami i orderami, w jedwabnych poczochach, w biaych piropuszach, w tych rkawiczkach, w lakierowanych trzewikach, ktrzy siedzc koo marmurowego kominka, przy stole obitym aksamitem, agodnie nalegaj na utrzymanie i zachowanie przeszoci, redniowiecza, prawa boskiego, fanatyzmu, ciemnoty, niewolnictwa, kary mierci, wojny i grzecznie, $pgosem sawi szabl, stos i szafot. My, gdybymy musieli wybieramidzy barbarzycami cywilizacji i cywilizowanym barbarzystwem, wybralibymybarbarzycw. "Ale, dziki niebu, moliwy jest i inny wybr. Nie ma koniecznoci rzucenia si w przepa, czy to w przd, czyw ty. Ani despotyzmu, ani terroryzmu. Chcemy postpu po agodnym zboczu. Rozdzia drugi EPONINA Skowronkowe Pole Mariusz by wiadkiem niespodziewanego zakoczeniazasadzki, na ktrej lad sam naprowadzi Javena; ale zaledwie Javert opuci ruder, zabierajc ze sob winiw w trzech dorokach,Mariusz wymkn si z domu. !Bya zaledwie dziewita. Uda si do Courfeyraca. Courfeyrac nie by ju owym niefrasobliwym mieszkacem dzielnicy aciskiej; osiad przy ulicy Szklarskiej z !powodw politycznych; leaaona w dzielnicy, ktr upodobay sobie wczesne powstania. Mariusz rzek do Courfeyraca: Przychodz do ciebie na noc. Courfeyrac wycign z ka jeden materac (mia ich dwa), "rozoy na ziemi i rzek: Su ci. Nazajutrz o sidmej rano Mariusz wrci do rudery, zapaci komorne i drobne nalenoci matce Burgon, zaadowa na rczny wzek #swoje ksiki, ko, st, komod i dwa krzesa, po czym odjecha, nie zostawiajc adresu, i kiedy Javert tego jeszcze ranka wrci, by wypyta go o wypadki poprzedniego wieczora, zasta tylko matk !Burgon, ktra odpowiedziaa: Wyprowadzi si! !Stara jejmo bya pewna, e Mariusz mia co wsplnego zezodziejami schwytanymi wieczorem: Kto by pomyla? wykrzykiwaa u strek w !ssiedztwie. Takie to mode, wygldao jak panienka! Mariusz wyprowadzi si tak szybko z dwch powodw. Przede wszystkim budzi w nimzgroz ten dom, w ktrym z tak bliska i z ca ohyd i okropnoci szczegw widzia szpetot spoeczn, szkaradniejsz jeszcze moe od zego bogacza: zego !ndzarza. Po wtre, nie chciaby wmieszany w spraw sdow, do ktrej prawdopodobnie doj miao, bo nie chcia wiadczy przeciw Thnardierowi. "Javert sdzi, e modzieniec,ktrego nazwiska nie &zapamita, zlk si i uciek, "a moe i w ogle nie wrci dodomu w czasie zasadzki; !stara si jednak odszuka go,ale nadaremnie. "Upyn miesic, potem drugi. Mariusz wci mieszka u Courfeyraca. Dowiedziawszy si od pocztkujcego adwokata, czstego bywalca poczekalni sdowej, e Thnardier siedzi, co "poniedziaek skada dla niego w kancelarii wizienia La Forcepi frankw. Poniewa wyczerpa swe zasoby, poycza te pi frankw od Courfeyraca. Pierwszy raz w yciu poycza pienidze. Regularna przesyka"piciu frankw bya podwjn zagadk dla Courfeyraca, ktry je dawa, i dla "Thnardiera, ktry je odbiera.Do kogo to idzie? myla Courfeyrac. Skd to przychodzi?? zapytywa si Thnardier. Mariusz by zreszt zdruzgotany. Wszystko znowu zapado jak w przepa. Nie !widzia nic przed sob; ycie jego znowu otoczya "tajemnica, w ktrej bdzi poomacku. Na chwil ujrza z bliska w tej ciemnoci ukochan dziewczyn i starcawygldajcego na jej ojca, nieznane istoty, ktre pochony wszystkie jego "myli i stay si jego jedyn nadziej na tym wiecie; a !kiedy ju zdawao mu si, e je chwyta, podmuch unis te cienie. Ani jedna iskierka pewnoci i prawdy nie wytrysa, ze straszliwego wstrzsu. Wszelkie domysy byy prne. Nie zna ju "nawet imienia, cho sdzi, e je zdoby. Na pewno to ju nieUrszula. A Skowronek to przezwisko. A co myle o starcu? Czy rzeczywicie ukrywa si przed policj? Przypomnia sobie robotnika o biaych wosach, ktrego spotka w okolicy Inwalidw. Cakiem moliwe, e w robotnik i pan Biay byli t sam osob. A wic si "przebiera? Czowiek ten by i bohaterski, i podejrzany. Dlaczego nie wzywa pomocy? Dlaczego uciek? By czy te nie by ojcem dziewczyny? Na koniec bye w istocie czowiekiem, ktrego !Thnardier zdawa si pozna?Czy Thnardier mg si !omyli? Ile nierozwizalnych zagadek! Wszystko to, co prawda, nie umniejszao anielskiego uroku dziewczyny z Ogrodu Luksemburskiego. Smutek przejmujcy; Mariusz #mia w sercu wielk mio, a na oczach noc. Cae jego !ycie streszczao si teraz w sowach: Zupena niepewno w nieprzeniknionym mroku. Zobaczy j, zobaczy wci jeszcze do tego "wzdycha, ale ju si tego nie spodziewa. Na domiar nieszczcia wrcia ndza. Czu jej lodowate tchnienie przy sobie i za sob. Jego udrka dawno ju odzwyczaia go od pracy, a nic niebezpieczniejszego jakprzerwana praca; jest to znikajce przyzwyczajenie. atwo je porzuci, trudno odzyska. A dnie upyway, nie przynoszc nic nowego. Zdawao mu si tylko, e ponura przestrze, ktra mu pozostaa do przebycia, skraca si z kad chwil. !Zdawao mu si, e ju widzi wyranie stromy brzeg bezdennej przepaci. ! Jak to powtarza sobie wic jej przedtem nie zobacz?? !Kto pjdzie w gr ulicy w. Jakuba, minie rogatk i dotrze, idc pewien czas lewstron starego bulwaru wewntrznego, do ulicy Sante,a potem Glaciere, ten, nie dochodzc do rzeczuki Gobelinw, znajdzie si na czym w rodzaju pola, ktre wdugim i jednostajnym pasie bulwarw paryskich jest jedynym miejscem, gdzie $Ruysdal miaby ochot usi.Tam spotyka przechodnia nie dajca si okreli aura wdziku, zielona czka przecita sznurami, na ktrych wiatr suszy szmaty, stara ferma ogrodnicza, zbudowana w czasach LudwikaXIII, z wysokim dachem o dziwacznie rozmieszczonych mansardach, walce si ogrodzenia, troch wody midzy topolami, kobiety, miechy, gosy; na horyzoncie Panteon, drzewo przy Instytucie Guchoniemych, Val-de-Grce, czarny przysadzisty, fantastyczny, mieszny i wspaniay, a w gbi surowe prostoktne wiee katedry Notre-Dame. Poniewa to miejsce warte jest widzenia, wic nikt tam nie chodzi. Od czasu do czasu tylko przejedaj obok wozy.Zdarzyo si kiedy, e Mariusz w samotnej przechadzce zaszed na t k koo tej wody. Wyjtkowo tego dnia kto szed po bulwarze. Mariusz, uderzony pdzikim urokiem miejsca, zapyta przechodnia:  Jak si nazywa ten zaktek?? Przechodzie odpowiedzia:  To Skowronkowe Pole. I doda: Tu Ulbach zabi pasterk z Ivry. Ale po sowie Skowronkowe Mariusz nic ju nie sysza. Kiedy czowiek jest rozmarzony, lada sowo moe nagle wprowadzi ducha w !stan jak gdyby stenia. Caa #myl zgszcza si nagle wok jednej idei i niezdolna jest do przyjmowania innych wrae. !Skowronek, byo to imi, ktrew gbinach melancholii Mariusza zajo miejsce Urszuli. "Ach! pomyla machinalnie, z brakiem logiki waciwym tego rodzaju wewntrznym gosom na stronie to jej pole. Tu dowiem si, gdzie mieszka. Skojarzenie to byo niedorzeczne, ale nieodparte. I zacz codziennie przychodzi na to Skowronkowe Pole. Zbrodnie rodzce si w wylgarni wiziennej Triumf Javerta w ruderze Gorbeau zdawa si zupeny, "ale takim nie by. Najprzd co go najbardziej martwio nie "uwizi winia. Jeeli ten, kogo zabijaj, ucieka, staje si bardziej podejrzany ni zabjca; w osobnik, tak cenny up dla bandytw, bybyprawdopodobnie nie mniej podan zdobycz dla wadzy. Poza tym umkn Javertowi Montparnasse. Wypadao czeka innej sposobnoci, eby zowi tego szataskiego fircyka. W istocie Montparnasse, spotkawszy Eponin stojc na warcie pod drzewami bulwaru, zabra j stamtd, bo wola bawi si w kochanka!z crk ni w rakarza z ojcem.Dobrze na tym wyszed. By wolny. Co do Eponiny, Javert przyapa j wprawdzie, ale mizerna to bya pociecha. Eponina dostaa si do wizienia Magdalenek, gdzie siedziaa Anzelma. Na koniec, w drodze z rudery Gorbeau do wizienia La Force, zagin jeden z gwnych aresztowanych, Claquesous. Czy stopnia w ciemnoci jak patek niegu w wodzie? Czy by w tajnym porozumieniu z agentami? Jakkolwiek rzecz si miaa, Claquesous ju si nie odnalaz. Javert by tym bardziej rozgniewany ni zdziwiony. Co do Mariusza, mazgaja-adwokata, ktry prawdopodobnie stchrzy, a ktrego nazwiska nie pamita, Javert mao si o niego troszczy. Zreszt adwokata zawsze jako mona odszuka. Tylko czy naprawd by adwokatem? Rozpoczo si ledztwo. Sdzia ledczy uzna za stosowne, eby jednego z !czonkw bandy Kociej apynie zamyka w osobnej celi, !mia bowiem nadziej, e si zdradzi w rozmowie. Tym !winiem by Brujon, kudaty opryszek z ulicy Maego Bankiera. Pozwolono mu chodzi po podwrzu Karola Wielkiego i dozorcy mieli na niego baczne oko. Zodzieje nie przerywaj pracy, gdy si znajduj w rku sprawiedliwoci. Taka drobnostka nie jest dla nich przeszkod. Mona wizieniu za zbrodni i rozpoczyna "now zbrodni. S to artyci, ktrzy chocia posali obraz na wystaw, niemniej gorliwie pracuj u siebie nad nowym dzieem. Brujon wyda si w wizieniu zupenie ogupiay. Niekiedy caymi godzinami sta na podwrzu Karola Wielkiego przed okienkiem kantyny i jak idiota patrzy na brudny cennik, ktrego pocztek opiewa: Czosnek 62 centymy, a koniec: Cygaro 5 centymw. Albo te cay "czas dra, szczka zbami, mwi, e ma gorczk, i zapytywa, czy wrd "dwudziestu omiu ek na salijedno jest wolne. Pewnej nocy, kiedy dozorca, pilnujcy sypialni na dole w Nowym Gmachu, wrzuca swj kasztan do skrzynki uywano tego sposobu dla upewnienia si, e dozorcy !cile wykonuj sub; co godzina jeden kasztan musia wpada do skrzynki w kadej sypialni ot dozorca w zobaczy przez judasza, e #Brujon, siedzc w ku, pisaco przy wietle lampki. Dozorca wszed, wsadzono Brujona na miesic do osobnejceli, ale nie znaleziono tego, "co napisa. Policja niczego si wicej nie dowiedziaa. To tylko jest pewne, e nazajutrz z podwrza Karola Wielkiego na ssiednie podwrze wizienne, ponad piciopitrowym gmachem, ktry je przedziela, zosta przerzucony posaniec. Winiowie nazywaj posacem misternie "ugniecion gak chleba. Gakapada na podwrze; kto j podniesie, ten j otwiera i znajduje bilecik adresowany !do jednego z winiw. Jeli znajduje j wizie, oddaje wedug adresu, jeli dozorca wizienny lub jeden z winiw tajemnie zaprzedanych, ktrych w wizieniach nazywaj baranami, a na galerach lisami, bilet zostaje zaniesiony do kancelarii i oddany policji. Tym razem posaniecdoszedswego przeznaczenia, chociaten, do ktrego by adresowany, w tej chwili siedzia zamknity w osobnej celi. Adresatem by sam Babet,jeden z czterech hersztw bandy Kociej apy. "Posanieczawiera zwinity papier, na ktrym napisane byy te sowa: Babet. Jest robota na ulicy Plumet. Kraty !od ogrodu. To wanie napisa Brujon owej nocy. Pomimo wcibskoci dozorcw i dozorczy Babet znalaz "sposb, eby przesa bilecik Brujona z La Force do wizienia Salpetriere, gdzie bya zamknita jedna z jego przyjaciek. Dziewczyna z kolei przesaa bilet swej znajomej imieniem Magnon, uwanie obserwowanej przez policj, ale jeszcze nie aresztowanej. Magnon miaa z rodzin Thnardier stosunki, ktre opiszemy pniej i odwiedzajc Eponin moga !utrzymywa czno midzy Salpetriere a Magdalenkami. Wanie w owym czasie, z braku dowodw, crki Thnardiera, Eponina i Anzelma, zostay wypuszczonena wolno. Kiedy Eponina wysza, Magnon, czekajc na ni pod bram Magdalenek, oddaa bilet Brujona do Babeta i "polecia wyjani spraw. Eponina udaa si na ulic Plumet, odnalaza kraty i !ogrd, przyjrzaa si domowi, #ledzia, szpiegowaa i po kilku0 5rrkPnk&k{A c~- c- cD.  c.+# c /6m/7I/dniach zaniosa Magnon sucharek, ktry Magnon oddaa kochance Babeta w Salpetriere. Sucharek w mrocznej symbolice zodziejskiej znaczy: Nic z tego. Po upywie niecaego tygodnia, kiedy Babet i Brujonspotkali si na podwrzu, jeden idc na ledztwo, a drugi z niego wracajc: No i "co zapyta Brujon ulica P? Sucharek odpowiedzia Babet. Tak zosta poroniony zarodek "zbrodni, ktry spodzi Brujon w wizieniu La Force. Poronienie to jednak pocigno za sob nastpstwa nie majce nic wsplnego z programem Brujona. Zobaczymy jakie. Nieraz mylc, e si zadzierzga jedn ni, nawizuje si drug. Duch nawiedza pana Mabeuf Mariusz nie chodzi ju do nikogo, niekiedy tylko zdarzao mu si spotka z ojcem Mabeuf. Gdy Mariusz z wolna zstpowa po ponurych stopniach, ktre by mona nazwa schodami piwnicy prowadzcymi do ciemnoci, gdzie nad gow sycha chodzcych szczliwcw, panMabeuf take spada coraz niej. Flory okolic Cauteretz nikt zgoa nie kupowa. Dowiadczenia z indygo nie udaway si w maym ogrdku dzielnicy Austerlickiej, le wstawionym na dziaanie soca. Pan Mabeuf mg tam hodowa tylko kilka rzadkich kwiatw, lubicych cie i wilgo. Jednake nie traci odwagi. Dosta kawaek Ogrodu Botanicznego, w dobrym miejscu, i tam wasnym !kosztem robi prby z indygo.Na to zastawi w lombardzie pyty swojej Flory. niadanie ograniczy do och jaj, z ktrych jedno ustpowa "starej sucej, od pitnastu miesicy nie biorcej pensji. Czsto niadanie byo caodziennym pokarmem. Cay dzie pracowa przy zagonie indygo, a wieczorem wraca dosiebie polewa kwiaty w "ogrodzie i czyta ksiki. Pan Mabeuf mia wwczas okoo osiemdziesiciu lat. Jednego wieczora mia osobliwe widzenie. Wrci do domu jeszcze za dnia. Matka Plutarch, podupadszy na siach, #zachorowaa i pooya si do $ka. Na obiad ogryz ko naktrej byo troch misa, przeksi kawakiem chleba znalezionym w kuchni i usiad na obalonym supku kamiennym, ktry w ogrodzie zastpowa awk. Pan Mabeuf zacz kartkowa i czyta, z pomoc okularw, "dwie ksiki, ktre byy jego namitnoci, a nawet, rzecz wikszej wagi w jego wieku, absorboway go. Nie przerywajc lektury, sponad $ksiki, ktr trzyma w rku,!spoglda na swoje roliny, a wrd nich na olbrzymi rododendron, ktry by jego pociech. By to czwarty dzie suszy, wiatru i spiekoty,bez jednej kropli deszczu; #giy si odyki, pochylay pczki, opaday licie, !wszystkie roliny musiay by podlane; szczeglnie rododendron by smutny. Ojciec Mabeuf nalea do #ludzi, dla ktrych roliny maj dusz. Starzec pracowa cay dzie na swym zagonie indygo i by zupenie wyczerpany, #podnis si jednak, pooy !ksiki na awce, i pochylony,chwiejc si na nogach, poszed a do studni, lecz #kiedy uj acuch, nie mg nawet pocign na tyle, eby go odczepi. Wtedy #odwrci si i ku niebu, ktre wypeniao si gwiazdami, wznis wzrok peen przeraenia. Wieczr mia t dziwn pogod przygniatajc cierpienia ludzkie jak ponur i wieczn radoci. Noc zapowiadaa si rwnie sucha jak dzie. !Wszdzie gwiazdy! pomyla starzec. Ani jednej chmurki, ani kropli wody! I gowa jego, podniesion na chwil, spada na piersi. #Podnis j jeszcze i spojrza w niebo, szepczc: # Przez lito, cho kropelk rosy! Raz jeszcze pocign acuch w studni, daremnie. W tej chwili usysza gos mwicy:  Ojcze Mabeuf, chce pan, to podlej ogrd. "Jednoczenie co zaszelecio koo potu, jak gdyby przechodzio tamtdy jakie dzikie zwierz, i starzec zobaczy wychodzc z zaroli chud posta, ktra !stana przed nim i spojrzaa na miao. Wygldao to rwnie na ludzk istot, jak na widmo wylge w mroku. Nim ojciec Mabeuf, atwo si "lkajcy, zdoa odpowiedzieswko, ju ta istota, z dziwn szybkoci poruszajca si w cieniu, zdja acuch z haka, zanurzya i wycigna wiadro, napenia konewk i !poczciwiec patrzy z radoci,jak to bosonogie i obdarte widziado przebiegao klomby, rozlewajc dokoa ycie. Szmer wody padajcej na licie przepenia zachwytem dusz ojca Mabeuf. Zdawao mu si, e teraz rododendron jest szczliwy. Wyprniwszy jedno wiadro, dziewczyna wycigna drugie, potem trzecie. Podlaa wszystkie kwiaty ogrodu. Tak biegajc po ciekach, przesuwajc si jak czarne widzenie, z rozpuszczonymi nawiatr kocami podartej chustki, zarzuconej na kociste ramiona, podobna bya do nietoperza. Gdy skoczya robot, ojciec "Mabeuf zbliy si ze zami w "oczach i pooy rk na jej czole. % Bg ci pobogosawi rzek.  Jeste anioem, bo pielgnujesz kwiaty.  Nie odpowiedziaa. Jestem diabem, ale dla mnie to wszystko jedno. Starzec, nie czekajc na !odpowied ani jej nie syszc zawoa:  Co za szkoda, e jestem "taki nieszczliwy i biedny! Niemog nic dla ciebie zrobi. Owszem, moe pan rzeka. C takiego??  Powiedzie mi, gdzie mieszka pan Mariusz. Starzec nie zrozumia.  Jaki pan Mariusz?? Podnis szkliste oczy i !zdawa si szuka czego, co uciekao.  Mody czowiek, ktry dawniej tu przychodzi. Tymczasem pan Mabeuf szuka w pamici. A, tak... zawoa wiem teraz, o co ci chodzi. Poczekaj! Pan Mariusz... baron Mariusz Pontmercy, to on! Mieszka... albo raczej ju nie mieszka... Dalibg, nie wiem #gdzie. Tak mwic pochyli si,eby poprawi gazk rododendronu, i doda: Prawda, teraz sobie przypominam. Czsto przechodzi bulwarem, idc w stron Glaciere. Ulica Croulebarbe. Skowronkowe Pole.id tamtdy, to go atwo spotkasz. Gdy pan Mabeuf podnis gow, ju nie byo nikogo; dziewczyna znika. Ogarn go naprawd strach. # Do licha pomyla gdyby !nie to, e ogrd jest podlany, uwierzybym, e to duch. Zjawa ukazuje si Mariuszowi Pewnego poranka, w kilka dni po tej wizycie duchau ojca Mabeuf by to poniedziaek, dzie piciu frankw, ktre Mariusz poycza od Courfeyraca dla Thnardiera Mariusz woy pienidze do kieszeni i nim je odnis do kancelarii wizienia, poszed przej si troch, w nadziei, e po powrocie bdzie mu atwiej pracowa. Co dziezreszt powtarzaa si ta sama historia. Po wstaniu z $ka zasiada nad ksik i arkuszem papieru, eby zabrasi do tumaczenia; dosta wtedy do roboty przekad na "jzyk francuski sawnej ktniNiemcw Gansa i Savignyego; !bra Savignyego, bra Gansa, przeczyta cztery wiersze, "prbowa pisa, nie mg, bo jaka gwiazda stawaa midzyjego oczyma i papierem, i $zrywa si z krzesa mwic: Wyjd. To mnie usposobi do pracy. I szed na Skowronkowe Pole. Tu jeszcze wyraniej widzia gwiazd, a daleko sabiej Savignyego i Gansa. Powraca, usiowa znowu !zabra si do pracy i nigdy nie mg; niepodobiestwem byo zwizanie jakiejkolwiek z pozrywanych nici jego umysu;wwczas mwi: Jutro nie wyjd. Przeszkadza mi to w pracy. Iwychodzi co dzie. Wicej mieszka na Skowronkowym Polu ni u Courfeyraca. Jego prawdziwy adres brzmia: bulwar Sante pod sidmym drzewem za ulic Croulebarbe. Tego ranka porzuci swoje sidme drzewo i usiad na brzegu rzeczki Gobelinw. Wesoe promienie soneczne igray wrd wieych i penych blasku lici. Marzy o Niej. Marzenie, stajc si wyrzutem sumienia,spadao na niego bolesnym !ciarem; ze wstydem myla oswoim lenistwie, tym paraliu duszy, ktry ogarnia go coraz!bardziej, i o tej nocy, ktra z kad chwil stawaa si gstsza, zakrywajc mu ju soce. Nagle usysza sowa:  No!! Nareszcie jest! Podnis oczy i pozna nieszczliw dziewczyn, ktra kiedy przysza do niego, starsz crk Thnardierw, Eponin; teraz "wiedzia ju, jak jej na imi. Rzecz dziwna, zbiedniaa i wyadniaa, cho i jedno, i drugie wydawao si u niej niemoliwe. Dokonaa podwjnego postpu ku #wiatu i ku ndzy. Bya bosa iw achmanach, jak wtedy gdy tak miao wesza do jego pokoju, ale jej achmany byy o dwa miesice starsze, bardziej dziurawe i brudniejsze. Ten sam zachrypy gos, to samo pociemniae czoo o skrze spkanej od soca, to samo spojrzenie ruchliwe, bdne i niepewne. Prcz tego miaa w twarzy ten wyraz lkliwy i aosny, ktry dodaje do ndzy pobyt w wizieniu. #dba somy i siana tkwiy w jej wosach, nie jak u Ofelii, ktra wpada w obkanie, zaraziwszy si szalestwem Hamleta, ale po prostu dlatego, e przespaa noc na jakim stajennym strychu. Z tym wszystkim bya jednak "pikna. Jak gwiazd jeste, o modoci! Zatrzymaa si przed Mariuszem z odrobin radoci na zsiniaej twarzy i czym, co byo podobne do umiechu. !Przez chwil zdawao si, e nie moe wydoby z garda anisowa. Gdyby pan wiedzia, ile si pana naszukaam! rzeka !wreszcie. Wypucili mnie, bo nie mieli przeciw mnie dowodw, a przy tym jestem jeszcze niepenoletnia. Brakowao mi dwch miesicy. !Ale si pana naszukaam! Cae sze tygodni! Wic pan ju tam nie mieszka? ! Nie odpowiedzia Mariusz. O, rozumiem, z powodu tej historii. Takie hece to nic przyjemnego, wic si pan wyprowadzi. Ale dlaczego pan nosi taki stary kapelusz? Taki panicz powinien si ubiera elegancko. Niech pan powie, gdzie pan teraz mieszka? Mariusz nie odpowiedzia. # O!! mwia dalej ma pan w koszuli dziur. Musz j zacerowa. I znw zacza mwi tonem coraz smutniejszym: ! Nie bardzo si pan ucieszy na mj widok?? !Mariusz milcza i ona zamilka na chwil, po czym zawoaa:  A gdybym chciaa, tobym !tak zrobia, e musiaby si pan ucieszy! " Co?? zapyta Mariusz. Copani chce przez to powiedzie??  O, dawniej mwi mi pan ty! odpara.  No wic, co chcesz przez to powiedzie? Zagryza usta, zdawaa si waha, jakby w duchu walczya sama z sob. Wreszcie zdecydowaa si. Trudno, mniejsza o to. Pan jest smutny, a ja chc, eby pan by zadowolony. Niech mi !pan przyrzeknie, e bdzie si#pan mia. Chc, eby si pan "rozemia i powiedzia: A to dobrze! To dobrze! Biedny panie Mariuszu!! Przecie pan powiedzia, e mi pan da, co zechc...  Tak!! Ale mw w kocu! Spojrzaa mu gboko w oczy ipowiedziaa:  Mam adres!! Mariusz zblad. Wszystka krewspyna mu do serca.  Jaki adres??  Adres, o ktry pan mnie prosi. I dodaa jakby z wysikiem:  Adres... przecie pan wie?  Tak wybka Mariusz.  Tej panienki!! Wymwiwszy ten wyraz, westchna gboko. Mariusz zeskoczy z bariery, na ktrej siedzia, i jak szalony porwa j za rk.  O, zaprowad mnie! Mw! daj, czego tylko chcesz! Gdzie to? Niech pan idzie ze mn odpowiedziaa. Nie wiem dobrze, jak si nazywa ta ulica ani ktry to numer. To jest w zupenie innej stronie, ale dobrze znam ten dom i zaprowadz pana. "Usuna rk i dodaa tonem, ktry by przeszy serce czowieka uwanie j obserwujcego, ale na Mariuszu, pijanym ze szczcia, nie zrobi najmniejszego wraenia:  Ach, jaki pan jest zadowolony! Nagle Mariusz zachmurzy si. Schwyci Eponin za rami.  Tylko zaklnij si... & Zakl si?? odpara. Co to znaczy?? Chce pan, ebym zakla? I rozemiaa si. !Bo twj ojciec... Przyrzeknij mi, zaklnij si, Eponino. Przysignij, e nie powiesz tego adresu twojemu ojcu! !Eponina obrcia si ku niemu zdumiona. Eponino!! Skd pan wie, e nazywam si Eponina?  Przyrzeknij mi to, o czym mwi! #Zdawao si, e go nie syszy. ! To bardzo mio, e pan mnie nazywa Eponina! #Mariusz wzi j za obie rce. !Ale odpowiedz mi, na mio bosk! Uwaaj, co mwi, przysignij, e nie powiesz ojcu tego adresu! Ojcu? rzeka. Ach tak, mojemu ojcu! Moe pan by spokojny. Siedzi. A zreszt, comnie obchodzi mj ojciec.  Ale mi nie przyrzekasz!! zawoa Mariusz. Niech pan mnie puci! krzykna parskajc miechem. Jak pan mn trzsie! Tak, przyrzekam, przysigam! Co mi to szkodzi? Nie powiem adresu mojemu ojcu. Wystarczy? Czy ju wszystko? O to panu chodzio?  Ani nikomu?? zapyta Mariusz.  Ani nikomu. A teraz rzek Mariusz zaprowad mnie.  W tej chwili??  W tej chwili.  Chodmy. O, jaki zadowolony! powiedziaa. Po kilku krokach zatrzymaa si. Za blisko pan idzie za mn, panie Mariuszu. Ja pjd naprzd, a pan niech idzie z daleka, jakby pan nie szed zamn. Nie trzeba, eby ludzie widzieli, e taki porzdny mody czowiek, jak pan, idziez tak kobiet jak ja. aden jzyk nie potrafi wyrazi tego wszystkiego, co si miecio w sowie kobieta, wypowiedzianym w tej sytuacji przez to dziecko. Usza z dziesi krokw i przystana; Mariusz znowu znalaz si przy niej. Nie odwracajc gowy w jego stron, zapytaa:  A czy pan pamita, e mi pan co obieca? Mariusz woy rk do kieszeni. Mia tylko pi frankw przeznaczonych dla Thnardiera. "Wyj je i wsun Eponinie do rki. Otworzya palce i pienidz upad na ziemi. Spojrzaa ponuro na Mariusza i powiedziaa:  Ja nie chc od pana pienidzy. Rozdzia trzeci DOM NA ULICY PLUMET Tajemniczy dom W poowie zeszego wieku pewien prezydent parlamentu paryskiego, ktry mia "kochank i kry si z tym bow owym czasie wielcy panowie chwalili si swoimi kochankami,a mieszczanie ukrywali je kaza zbudowa dom na przedmieciu Saint-Germain, wsamotnej ulicy Blomet, ktr dzi nazywaj Plumet, niedaleko miejsca zwanego wwczas Walk Zwierzt. By to jednopitrowy dworek; dwa pokoje na parterze, dwa na pierwszym pitrze, na dole kuchnia, na grze buduar, strych pod dachem, a dokoa ogrd, zamknity od ulicy wysok krat. !Ogrd mia blisko morg. Tyle tylko mogli zobaczy przechodnie; ale za dworkiem byo wskie podwrko, a w gbi podwrka niski domek o dwch izbach nad piwnic, zbudowany umylnie na wypadek, gdyby trzeba byo ukry dziecko i mamk. Domek ten czy si ukrytymi i tajemnie otwieranymi drzwiamiz dugim, wskim i krtym korytarzem, wybrukowanym, bez dachu, poprowadzonym midzy dwoma wysokimi murami; korytarz ten, po mistrzowsku zamaskowany i jakby zagubiony midzy ogrodzeniami ssiednich posesji, kluczy po zygzakowatej linii ich granic, wiodc a do drugich take ukrytych drzwi, odlegych o #p wierci mili francuskiej od dworku, prawie w innej dzielnicy miasta, bo w nie zamieszkanym kracu ulicy Babiloskiej. Tdy to wchodzi pan prezydent, a ci, co go szpiegowali i zauwayli, e pan prezydent codziennie gdzie tajemniczo znika, nie #mogli si domyli, e udajc #si na ulic Babilosk, idzie na ulic Blomet. Dziki zrcznemu kupnu gruntw dowcipny prezydent mg zbudowa to tajemnicze !przejcie u siebie, na wasnej ziemi, a zatem bez kontroli. "Pniej sprzeda czciowo naogrody i pola grunty dotykajce do korytarza, a waciciele tych kawakw ziemi, z obu stron, byli pewni, egowaa i po kilku0 5rrkPnk&k{Ap" c/ c.0Y c00! c0+F cW17qJ1e maj przed sob mur graniczny, i nie przypuszczali nawet istnienia korytarza, wijcego si wykowato midzy ich ogrodami i sadami. Tylko ptaki oglday t osobliwo. Prawdopodobnie szczygy i sikory zeszego stulecia zoliwie obgadyway pana prezydenta. W padzierniku 1829 roku zjawi si czowiek podeszego wieku i wynaj dom, oczywicie razem z tylnym budynkiem i korytarzemwychodzcym na ulic #Babilosk. Kaza zaoy na nowo sekretne zamknicia dwojga drzwi tego zamaskowanego przejcia. Domby jeszcze umeblowany starymi meblami prezydenta i nowy lokator kaza je odnowi, doda to, czego brakowao, naprawi bruk na podwrzu, posadzki w pokojach, stopnie schodw, wstawi szyby w oknach i w kocu zamieszka tam z modpann i star suc, czynic to tak dyskretnie, jakby si wkrada do cudzego domu, nie za wprowadza do #siebie. Ssiedzi nie robili plotekz tej przyczyny, e nie byo tam adnych ssiadw. Tym niedyskretnym lokatorem by Jan Valjean, a mod pann Kozeta. Suca !nazywaa si Toussaint i bya kobiet, ktr Jan Valjean wydoby ze szpitala i ndzy; bya stara, pochodzia z "prowincji i jkaa si trzy zalety, ktre zdecydoway, eJan Valjean wzi j na sub. Wynaj dom pod nazwiskiem pana Fauchelevent, rentiera. Ze wszystkiego, comy wyej opowiedzieli, czytelnik niewtpliwie pozna Jana Valjean jeszcze prdzej ni Thnardier. Dlaczego Jan Valjean opuci klasztor Petit-Picpus? Co si stao? Nic si nie stao. Jak sobie przypominamy, Jan Valjean by szczliwy w "klasztorze, tak szczliwy, e w kocu sumienie jego zaczo si niepokoi. Codziennie widywa Kozet, $czu rodzc si i rozwijajcw swym sercu mio ojcowsk, strzeg duszy tego dziecka, mwi sobie, e Kozeta naley do niego, e niemog mu jej zabra, e tak. bdzie zawsze, e zapewne zostanie zakonnic, codziennie wcigana do tego trybu ycia, e w ten sposb klasztor stanie si odtd dla !niego i dla niej caym wiatem, e on tam zestarzeje si. ona doronie i pniej te si zestarzeje, a on umrze, e na koniec rozkoszna nadzieja! nic ich nigdy nie rozdzieli. Rozmylajc nad tym, zacz si niepokoi. Bada siebie; zapytywa, czy to szczcie nie byo egoizmem, czy nie powinno mu chodzi o drugie "szczcie, szczcie dziecka, ktre zabra dla siebie, on, starzec. Czy nie jest to kradzie? !Mwi sobie, e ta dziecina maprawo pozna ycie, nim si go wyrzeknie, e odejmowa jej z gry, nie zasignwszy jej zdania, wszelkie radoci pod pozorem, e siej chroni od wszelkich cikich dowiadcze, korzysta z jej niewiadomoci i odcicia od wiata, eby wydoby z niej sztuczne powoanie, jest to wynaturza istot ludzk i kama Bogu. Kt wie, czy pniej, zdawszy sobie pewnego dnia spraw z tego i bdc zakonnic wbrew chci, Kozeta go znienawidzi? Ta ostatnia myl, prawie samolubna i mniej heroiczna odinnych, wydaa mu si nieznona. Zdecydowa si opuci klasztor. Zdecydowa si wic. Z rozpacz stwierdzi, e tak trzeba. Obaw nie mia ju zreszt adnych. Pi lat pobytu midzy czterema murami i zniknicia na pewno zniszczyy lub rozproszyy niebezpieczestwo. Mg "spokojnie wrci midzy ludzi. Postarza, wszystko zmienio !si. Kto by go teraz pozna? A przy tym, w najgorszym razie,niebezpieczestwo grozio tylko jemu i nie mia prawa skazywa Kozety na klauzur dla tej tylko przyczyny, e sam by skazany na galery. Zreszt, czym jest niebezpieczestwo w porwnaniu z obowizkiem? A wreszcie nic mu nie przeszkadzao by ostronym imie si na bacznoci. Edukacja Kozety bya prawie ukoczona. Raz powziwszy postanowienie, czeka tylko sposobnoci. Wkrtce si nadarzya. Stary Fauchelevent umar. Jan Valjean poprosi o posuchanie u wielebnej #przeoonej i oznajmi jej, e otrzymawszy po mierci brata may spadek, ktry pozwala mu y teraz bez pracy, !opuszcza sub klasztorn i zabiera z sob crk; e jednak byoby niesprawiedliwe,aby Kozeta odebraa wychowanie bezpatne, nie zostajc zakonnic, prosi wic pokornie wielebn przeoon, eby raczya !przyj dla zgromadzenia pitysicy frankw jako zwrot kosztw picioletniego utrzymania dziecka. W taki to sposb Jan Valjean opuci klasztor. Wychodzc, sam ponis, nikomu nie chccgo powierzy, may kuferek, od ktrego klucz mia zawsze przy sobie. Kuferek intrygowaKozet, bo wydobywaa si z niego wo dziwnie balsamiczna. Powiedzmy od razu, e odtd z kuferkiem tym nie rozstawa!si nigdy. Bywaa to pierwsza, niekiedy jedyna rzecz, ktr zabiera przy przeprowadzce. Kozet a miaa si z tego i nazywajc ten kuferek nieodcznym mwia: Jestem o niego zazdrosna!! Zreszt Jan Valjean wyszed na wiat nie bez pewnego uczucia lku. Wynalaz dom przy ulicy Plumet i w nim si zagrzeba. Nazywa si odtd Ultym Fauchelevent. Jednoczenie wynaj dwa inne mieszkania w Paryu, abynie przebywajc stale w tej samej dzielnicy, mniej zwracana siebie uwagi, mc si oddali w razie najlejszego niepokoju i nie by zaskoczonym znienacka, jak owej nocy, gdy cudem prawie wymkn si Javertowi. Te dwamieszkania, bardzo skromne, wygldajce nawet ubogo, znajdoway si w dzielnicach bardzo od siebie oddalonych: jedno przy Zachodniej, drugie przy ulicy Czowieka Zbrojnego. Na ulicy Czowieka Zbrojnego, to znowu na Zachodniej !spdza z Kozet miesic lub ptora, nie ruszajc z miejsca starej Toussaint. Uywa do posug dozorcw domowych i podawa si za rentiera z okolic Parya, wynajmujcego mieszkanie, eby mc si zatrzyma w miecie. Ten czowiek tak cnotliwy mia trzy siedziby w #Paryu, aby uj uwagi policji. Jan Valjean jako gwardzista narodowy Waciwie zreszt mieszka przy ulicy Plumet i urzdzi sobie ycie w sposb nastpujcy: Kozeta ze suc zajmowaa dworek; miaa obszern sypialni z malowanymi cianami, buduar ze zoconymi listwami i salon prezydenta, a w nim kobierce iobszerne, wygodne fotele; miaa te ogrd. Jan Valjean kaza postawi w pokoju Kozety ko pod baldachimemz antycznego trjbarwnego adamaszku, podog przykry piknym starym dywanem perskim, ktry kupi na ulicy Figuier-Saint-Paul u pani Gaucher; aby za zagodzi nieco t surowo wietnej starzyzny wstawi tu rwnie wesoe i zgrabne mebelki panieskie, etaerk, biblioteczk z ksikami o zoconych brzegach, z papierem listowym i przyboramido pisania, stolik do robtek inkrustowany perow mas, emaliowan szkatuk i gotowalni z japoskiej porcelany. Dugie adamaszkoweportiery w pasy na czerwonymtle, w kolorach baldachimu, wisiay u okien na pierwszym pitrze. W pokojach na dole !firanki haftowane. Przez cazim mieszkanie Kozety ogrzewane byo na dole i na grze. On sam zajmowa w gbi podwrza pomieszczenia podobne do strwki, gdzie byo ko na pasach z materacem, st z surowego drzewa, dwa plecione krzesa, fajansowy dzban na wod, kilka starych ksiek na pce, a w kcie cenny !kuferek; nigdy nie pali ognia. Przyjmujc star Toussaint nasub, powiedzia jej:  Panienka jest pani domu.  A pa--an, prosz pa-a-ana?  zapytaa zdumiona Toussaint. ! Ja jestem czym wicej ni panem domu, jestem ojcem. Kozeta nauczya si gospodarstwa domowego w klasztorze i teraz przez jej rce przechodziy ich niewielkie wydatki. Codziennie "Jan Valjean bra j pod rami iszli na spacer. Prowadzi Kozet do Ogrodu Luksemburskiego w alej najmniej uczszczan, a co !niedziela na msz do kocioa "w. Jakuba, poniewa lea on daleko. Dzielnica, w ktrej sta koci, bya bardzo uboga, rozdawa wic szczodrze jamun i dlatego to Thnardier adresowa do niegolist: Wielmonemu Dobroczynnemu Panu z !kocioa w. Jakuba. Chtnie prowadzi Kozet do ubogich i chorych. aden obcy nie wchodzi do domu przy ulicy Plumet. Toussaint kupowaa jedzenie, a Jan Valjean sam chodzi po wod do studni, znajdujcej si tu obok na bulwarze. Przy furtce od ulicy Babiloskiej wisiaa skrzynka w rodzaju skarbonki, przeznaczona na listy i dzienniki, e jednak troje mieszkacw pawilonu przy ulicy Plumet nie odbierao dziennikw ani listw, skrzynka, przyjmujca niegdymiosne liciki i poufne zwierzenia umizgalskiego palestranta, teraz suya tylko do zawiadomie poborcy podatkowego i wezwa na wart od dowdcy gwardii narodowej. Albowiem rentier Fauchelevent nalea do gwardii narodowej; nie mg wymkn si z gstych sieci spisu ludnoci w roku 1831. Wadze miejskie owych czasw dotary a do klasztoru Petit-Picpus, nieprzystpnego a witego oboku, z ktrego Jan Valjean wyszed jako czowiek w oczach merostwa nieposzlakowany, a wic i godny, by peni wart. Trzy lub cztery razy do roku Jan Valjean ubiera si w mundur i odbywa wart; zreszt bardzo chtnie, gdy byo to dla niego doskonae przebranie, dziki ktremu mia styczno z ludmi, pozostajc w samotnoci. Doszed wanie lat szedziesiciu, wieku zwalniajcego od suby, ale wyglda ledwie na pidziesit, a przy tym nie mia adnej ochoty do uwolnienia si od swojego sieranta, popadajc w zatargz hrabi Lobau; nie mia papierw, ukrywa nazwisko i tosamo osoby, ukrywa swj wiek, ukrywa wszystko ijakemy powiedzieli by gwardzist narodowym z dobrej woli. By podobnym od pierwszego lepszego, co paci podatki oto caa jego ambicja. Zewntrz mieszczanin, wewntrz anio, taki by idea tego czowieka. Jan Valjean, Kozeta i Toussaint wchodzili i wychodzili zawsze drzwiami od!ulicy Babiloskiej. Kto ich nie spostrzeg przez kraty ogrodu,ten aniby si domyli, e mieszkaj przy ulicy Plumet. A krata zawsze bya zamknita. Jan Valjean nie uprawia ogrodu, eby nie przyciga uwagi. I to by moe bd. Zaczyna si bitwa Kozeta ya w swoim cieniu, tak jak Mariusz w swoim, kadej chwili gotowa zapon. Los ze sw tajemnicz i fataln #cierpliwoci zblia ku sobie te dwie istoty roztsknione i naadowane burzliw elektrycznoci uczucia, te dwie dusze, ktre niosy "mio, jak dwie chmury nios piorun, aby zbliy si i poczy w spojrzeniu jak chmury w byskawicy. Od dawna ju spostrzega go iprzypatrywaa mu si, jak dziewczta przypatruj si i widz patrzc gdzie indziej. Kozeta wydawaa si jeszcze Mariuszowi brzydka, a on ju $wyda si jej pikny. Ale e nie!zwraca na ni uwagi, by jej obojtny. Jednak mimo woli powiedziaa sobie, e ten modzieniec ma pikne wosy, pikne oczy, pikne zby, przyjemne !brzmienie gosu, bo usyszaa,jak rozmawia z kolegami; e chodzi pochylony, to prawda, ale z jakim swoistym wdzikiem, e zdawa si wcale niegupi, e caa jego !posta bya szlachetna, mia, prosta i dumna, i wreszcie, e wyglda biednie, ale bardzo przyzwoicie. Tego dnia, gdy ich oczy spotkay si i powiedziay sobie nagle te pierwsze, ciemne i niewysowione rzeczy, ktre szepcze spojrzenie, Kozeta zrazu nie "zrozumiaa. Zamylona wrcia do domu na Zachodniej, gdzie Jan Valjean, wedug zwyczaju, spdza sze tygodni. Nazajutrz, obudziwszy si, pomylaa o nieznajomym modziecu ktry dawniej tak obojtny i zimny, teraz zdawa si zwraca na ni uwag i bynajmniej nie sprawio jej to przyjemnoci. Owszem, rozgniewa j raczej!ten wzgardliwy pikni. Ch !walki obudzia si w jej duszy.#Zdawao si jej i czul ju dziecinn rado na myl o !tym e wkrtce si zemci. Codziennie z niecierpliwoci czekaa godziny przechadzki, a spotkawszy Mariusza, czua si niewymownie szczliwa i sdzia, e szczerze wyraa swoje myl i mwic do Jana Valjean: Jaki rozkoszny jest ten Ogrd Luksemburski! Mariusz i Kozeta byli dla siebiejakby zanurzeni w nieprzeniknionej nocy. Nie rozmawiali z sob, nie witali si, nie znali; widywali si tylko i jak gwiazdy na niebie, oddzielone milionami mil, yli patrzeniem na siebie. Tak Kozeta powoli stawaa si #kobiet i rozwijaa si, piknai zakochana, wiadoma swej urody, niewiadoma swej mioci. A w dodatku zalotna przez niewinno. On smutny, ona jeszcze smutniejsza Kada sytuacja porusza w czowieku waciwy instynkt. Stara odwieczna matka naturaostrzegaa po cichu Jana Valjean o obecnoci Mariusza. Jan Valjean dra w najtajniejszej gbi swych "myli. Nic nie widzia, nic nie wiedzia, a jednak z upart uwag wpatrywa si w ciemnoci, ktrymi by otoczony, jakby czu, e co !si buduje z jednej strony, e !co si z drugiej strony wali. Mariusz, przestrzeony take przez t sam matk natur, ktra jest gbokim prawem Boga, jak mg, stara si !unika ojca. Zdarzao si jednak, e Jan Valjean spostrzeg go. Postpowanie Mariusza byo w istocie niezwyke. By podejrzanie !roztropny i niezgrabnie miay.$Nie zblia si ju jak dawniej,zatrzymywa si z daleka i siedzia w ekstazie; mia w rku ksik i udawa, e czyta; po co udawa? Dawniej przychodzi w starym ubraniu, teraz codziennie by w nowym;moe nawet ukada sobie !wosy, strzela oczyma, nosi rkawiczki; sowem Jan Valjean serdecznie !znienawidzi tego modzieca. Jan Valjean nie przerywa przechadzek do Ogrodu Luksemburskiego; nie chcia zachowywa si inaczej ni zwykle, a nade wszystko lkasi, aby Kozeta nie odgada, co go niepokoi; ale w godzinach tak sodkich dla dwojga zakochanych, gdy Kozeta posyaa umiech upojonemu Mariuszowi, ktry nic prcz tego nie spostrzega"i z caego wiata widzia tylkot promienn, ubstwian twarz, Jan Valjean wpatrywa si w Mariusza okiem byszczcym i gronym. On, ktry w kocu uwierzy, e nie jest zdolny do adnej nieyczliwoci, gdy Mariusz by w ogrodzie, chwilami czu,e znw staje si dziki i okrutny, czu, e si roztwieraj i burz w nim przeciwko temu czowiekowi wszystkie stare gbie jego duszy, w ktrej niegdy tyle byo zoci. Zdawao mu si nawet, e znowu powstaj w jego duszy jakie nieznane wulkany. C to? Znowu ten czowiek! Czego on chce? Kry, wywiaduje si, bada, prbuje ipowiada: A czemu nie? Kry "koo ycia Jana Valjean! Kry!koo jego szczcia, eby je porwa i zabra! Jan Valjean dodawa: Tak, tak wanie! Czego szuka? Przygody? Miostki? A ja? Byem najprzd najndzniejszym z ludzi, a potem najnieszczliwszym; #szedziesit lat przeyem nakolanach, przecierpiaem, ile tylko mona przecierpie, zestarzaem si nie znajc !modoci, yem bez rodziny, bez krewnych, bez przyjaci,bez ony, bez dzieci, zostawiem swoj krew na wszystkich cierniach, na wszystkich kamieniach, na wszystkich drogach, wzdu wszystkich murw, byem agodny, cho ze mn postpowano okrutnie, i dobry, cho ludzie byli dla "mnie li, pomimo to staem si uczciwym czowiekiem, odpokutowaem za zo, ktre !czyniem, i przebaczyem zo, ktre mi uczyniono, i oto, kiedy nareszcie otrzymaem !nagrod, kiedy skoczya si i po kilku0 5rrkPnk&k{AgBp c2h : cg2u c2"J a-3a,[ c36P3 niedola, kiedy zbliam si do celu, kiedy mam to, czego pragn, to dobro okupione, zdobyte tak drogo wszystko to ma znikn jak dym i strac Kozet, strac moje ycie, moj rado, moj dusz, bo si jakiemu nicponiowi spodobao spacerowa po Ogrodzie Luksemburskim! Wwczas renice jego napeniay si wiatem ponurym i niezwykym. Nie by to ju czowiek patrzcy na czowieka, nie by to wrg patrzcy na wroga. By to brytan ledzcy zodzieja. Wiemy, co si dalej stao. Mariusz stale postpowa jak nieprzytomny. Pewnego dnia !zaszed za Kozeta a na ulic Zachodni. Innego znowu rozmawia z odwiernym. Odwierny ze swojej strony powiedzia do Jana Valjean: !Prosz pana, rozpytywa si tu o pana Jaki ciekawy modzieniec. Nazajutrz Jan Valjean rzuci na Mariusza spojrzenie, ktre on wreszcie spostrzeg. W tydzie pniej Jan Valjeanwyprowadzi si. Przysig sobie, e noga jego nie podanie ani w Ogrodzie Luksemburskim, ani na ulicy !Zachodniej. Powrci na ulic Plumet. Kozeta nie skarya si, nie powiedziaa ani sowa, nie pytaa, nie prbowaa bada dlaczego; dosza do tego momentu, w ktrym nad wszystkim gruje obawa, eby!nie da si przenikn i nie zdradzi swoich myli. Jan Valjean nie zna z dowiadczenia tych niedoli, jedynych, ktre s mie, i jedynych, ktrych sam nigdy !nie przeywa; dlatego te nie zrozumia, jak powan byo rzecz milczenie Kozety. Zauway tylko, e #posmutniaa, i sta si ponury. Z obu stron stanli do walki niedowiadczeni zapanicy. acuch Nieszczliwszym z dwojga byJan Valjean. Modo, nawet wrd swoich smutkw, sama sobie jest pociech. Byway chwile, w ktrych Jan Valjean tak cierpia, e !dziecinnia. Jest to waciwe cierpieniu, e odsania ono dziecinne strony czowieka. By przekonany, e Kozeta jest ju dla niego stracona. Chcia walczy, chcia j zatrzyma przy sobie, "zachwyci j i olni jakim zewntrznym przepychem. Myli te, dziecinne, jakemy powiedzieli, i zarazem starcze,wanie przez t swoj dziecinno day mu do trafne wyobraenie o wpywie zoconych mundurw na wyobrani dziewczt. Zdarzyo mu si raz widzie przejedajcego konno generaa w galowym uniformie,hrabiego Coutard, komendantaParya. Pozazdroci temu wyzoconemu czowiekowi; powiedzia sobie, e byby szczliwy, gdyby mg przywdzia taki strj, e na pewno olniby Kozet, e gdyby prowadzc j pod rk i przechodzc koo bramy Ogrodu Tuileryjskiego, odbierahonory wojskowe, toby wystarczyo Kozecie i wybio jej z gowy wszystkich modych ludzi. Niespodziewany wstrzs przyczy si do tych smutnych myli. Nawet i wwczas, kiedy ich ycie posmutniao, zachowali zwyczaj porannych przechadzek. Ot pewnego padziernikowego ranka, skuszeni pikn pogod jesieni roku 1831, wyszli na "przechadzk i stanli o wicie przy rogatce Maine. Soce jeszcze nie wzeszo; by dopiero pierwszy brzask, chwila rozkoszna i tajemnicza. Tu i wdzie wieciy gwiazdy !na bladym, gbokim bkicie niebios, ziemia bya jeszcze ciemna, niebo biae, dba trawek drgay, wszdzie panowa tajemniczy urok pierzchajcego mroku. Jan Valjean usiad w bocznej alei, na belkach zoonych poddrzwiami jakiej fabryki. Twarz odwrcony ku drodze, a plecami ku wiatu, zapomnia o socu, ktre #wkrtce miao wzej; uton w jednym z tych gbokich !marze, ktre skupiaj ca dusz i niby w czterech murach wi wzrok. S zamylenia, ktre nazwa by mona pionowymi; kiedy si jest na ich dnie, duo trzeba czasu, eby si wydosta na ziemi. Jan Valjean zapuci si w gb jednego z takich marze. Myla o Kozecie, o szczciu, jakiego mg !dozna, gdyby nic nie stano !midzy ni i nim, o jasnoci, jak wypeniaa jego ycie, jasnoci, ktra bya oddechemjej duszy. By prawie szczliwy w tym marzeniu. !Kozeta, stojc tu koo niego,$patrzaa, jak rowiej oboki.Nagle zawoaa:  Ojcze, zdaje si, e co nadjeda. Jan Valjean podnis oczy. Kozeta miaa suszno. Szosa, wiodca do dawnej rogatki Maine, jest jak wiadomo przedueniem ulicy Sevres, przecitym pod prostym ktem przez prawy bulwar wewntrzny. W miejscu, gdzie zbiega si on z szos, sycha byo turkot, trudny do wytumaczenia o tej godzinie, i w dali ukaza si niewyranie jak gdyby ruchomy zator. Co bezksztatnego, co wyonio !si z bulwaru, wyjedao na szos. Roso to, zdawao si porusza w porzdku, ale byo"najeone i drce; wygldao jak wz, lecz adunku nie mona byo dostrzec. Byy tam konie, koa, krzyki, trzaskaniaz bata. Kontury ustalay si stopniowo, chocia jeszcze zatopione w ciemnociach. Byto rzeczywicie wz, za nim drugi, trzeci i czwarty; siedemwozw wyjechao z bulwaru, tak blisko jeden za drugim, e gowy koni dotykay wozw jadcych przed nimi. Jakie sylwetki poruszay si na tychwozach, wida byo w mroku byski jak gdyby obnaonych szabli, sycha byo szczk przypominajcy poruszane acuchy, wszystko to posuwao si naprzd, gosy !rosy; jaka rzecz straszliwa zrodzaju tych, ktre wychodzz jaskini snw. W bliszej ju odlegoci, przybierajc ksztaty, zarysowao si to za drzewami#upiornie sine i zaczo biele; !dzie, ktry powoli nastawa, kad blade wiato na tym rojowisku zarazem grobowym iyjcym, gowy sylwetek stay si trupimi twarzami, i oto, co wreszcie mona byo zobaczy: siedem wozw jechao gsiego po szosie. Sze pierwszych miao niezwyk konstrukcj. Przypominay one wzki bednarskie, co w rodzaju dugiej drabiny na dwch "koach, ktrej przeduenie odprzodu stanowi dyszle. Kadywz, albo raczej kad drabin, cigny cztery konie. Na tych drabinach siedziay dziwne grupy ludzi. Przy sabym wietle brzasku nie mona ich byo widzie, $lecz tylko domyli si. Jechali po dwudziestu czterech na wozie, dwunastu z kadej strony, zwrceni do siebie plecami, a twarz do przechodniw, z nogami zwisymi w powietrzu; za #plecami co im brzczao by to acuch, a na szyjach co wiecio byy to obroe. "Kady mia osobn obro, aleacuch by wsplny dla wszystkich; tak wic jeeli tym dwudziestu czterem !ludziom zdarzyo si zej z wozu i i pieszo, chwytaa ich wtedy nieubagana jednoi z acuchem, ktry si stawa ich krgosupem, !musieli wi si po ziemi mniej wicej jak stonoga. W tyle i na przedzie kadego wozu stali dwaj ludzie z karabinami, kady trzymajc koniec acucha pod stop. Obroe byy kwadratowe. Na kocu jecha normalny, wielki wz bez przykrycia, zaprzony w sze koni; zaadowany by brzczcym stosem elaznych kotw, garnkw, kuchenek i acuchw, wrd ktrych leao kilku ludzi skrpowanych postronkami i wygldajcych na chorych. "Wszystkie niedole zczyy siw tym orszaku w jeden chaos; byy tam kty twarzowe wszystkich zwierzt, byli "starcy, modziecy, byy goe czaszki, siwe brody, cyniczne monstra, nadsana rezygnacja, grymas okrutnego umiechu, dziwaczne postawy,ryje nakryte czapkami, gwkijakby dziewczce z lokami na skroniach, twarze dziecinne i dlatego wanie straszne, wychude oblicza szkieletw, ktrym brakowao tylko mierci. Na pierwszym wozie wida byo Murzyna, ktry zapewne by dawniej niewolnikiem i teraz mg porwnywa acuchy. !Straszliwe zrwnanie w d, ku#habie, dotkno tych cz; natym stopniu ponienia wszyscyprzeszli najostatniejsze przemiany w najostateczniejszych gbiachduszy, i ciemnota ich, ktra si staa otpieniem, dorwnywaa inteligencji, !ktra si zamienia w rozpacz.Niepodobna byo wybiera midzy tymi ludmi, ukazujcymi si oczom niby ekstrakt bota. Ten, kto formowa ow ohydn procesj, z pewnoci nie "pomyla o adnej klasyfikacji. Istoty te zostay powizane i zestawione w pary bezadnie, prawdopodobnie w nieporzdku alfabetycznym, i jak szo zaadowane na wozy. Jednake skupione razem okropnoci daj w kocu wspln wypadkow; z dodawania nieszcznikw zawsze wynika suma; kady "acuch mia wspln dusz, kady wz swoj fizjonomi. Na jednym piewali, na drugim !wyli, na trzecim wycigali rcepo jamun, na innym znowu zgrzytali zbami, tam grozili przechodniom, wdzie blunili Bogu; ostatni wz milcza jak !mogia. Dante pomylaby, e widzi podrujce krgi piekielne. Oczy Jana Valjean nabray strasznego wyrazu. Nie mia !ju renic, lecz to gbokie szko, ktre czasem u ludzi nieszczliwych zastpuje spojrzenie, zdaje si nie !widzie nic z rzeczywistoci i tylko odbija w migotliwych blaskach jakie strachy i katastrofy. Na patrzy na widowisko, lecz przeywa !wizj. Chcia si podnie, biec, ucieka, ale nie mg poruszy nogami. Niekiedy rzeczy, na ktre patrzymy, chwytaj nas i trzymaj. Siedzia tak przykuty, osupiay, bezmylny i zapytywa sam siebie w ogromnej, nieokrelonej trwodze, co znacz te drczce go upiory, skd wychodzi to cigajce go pandemonium. Nagle podnis #rk do czoa ruch waciwyludziom, ktrym nagle wraca "pami przypomnia sobie, ebya to zwyka trasa, e !stosowano t drog okrn, aby unikn zawsze moliwegospotkania z orszakiem krlewskim na szosie prowadzcej do Fontainebleau, i e przed trzydziestu piciu laty on sam te przejeda przez t rogatk. Kozeta nie mniej bya przeraona, cho w inny sposb. Nie rozumiaa, !zabrako jej tchu, nie chciaa wierzy wasnym oczom, w kocu zawoaa: Ojcze!! Kto to jedzie na tychwozach? Jan Valjean odpowiedzia:  Skazacy.  Dokd jad??  Na galery.  Ojcze, czy to jeszcze ludzie?  Czasami odpowiedzia nieszcznik. W istocie by to konwj skazacw, ktry wyruszywszy przed witem z Bicetre, przejeda przez rogatk Maine. Jan Valjean wrci do domu przybity. Takie spotkania s strasznymi ciosami, a wspomnienie ich podobne jest do gwatownego Wstrzsu. "Wracajc na ulic Babilosk, Jan Valjean zauway jednak, e Kozeta nie wypytywaa go !ju wicej o to, co zobaczya;moe zbyt by pogrony w bolesnych mylach i zbyt znkany, eby sysze jej sowa i odpowiada na nie? Dopiero wieczorem, kiedy Kozeta sza do swojego pokoju, usysza, jak !pgosem mwia do siebie: !Mj Boe, zdaje mi si, e gdybym z bliska zobaczya ktrego z tych ludzi, umarabym na sam widok! Rozdzia czwarty POMOC Z DOU MOE BY POMOC Z GRY Zewntrzna rana leczy bl wewntrzny Tak wic ich ycie chmurzyo si stopniowo. Pozostaa im tylko jedna rozrywka niegdyszczcie nosi chleb $ludziom, ktrzy cierpieli gd, iodzienie ludziom, ktrych nkao zimno. Kozeta czsto towarzyszya Janowi Valjean i w tym nawiedzaniu ubogich odzyskiwali nieco dawnego szczcia. Niekiedy po dobrze spdzonym dniu, gdy wielu niedolom dopomogli, gdy przyodziali i nakarmili wiele drobnych dzieci, Kozeta bya wieczorem troch weselsza. W owym to czasie odwiedzili poddasze Jondrettea. Nazajutrz po tych odwiedzinach Jan Valjean zjawi si rano w domu, spokojny jak zwykle, ale z szerok ran na lewej rce, zaognion i rozjtrzon, podobn do oparzenia, ktr jako wytumaczy. Wskutek tej rany cay miesic mia !gorczk i nie wychodzi. Nie chcia adnego lekarza. Kiedy Kozeta nalegaa, mwi:  Wezwij weterynarza. Rano i wieczr Kozeta opatrywaa mu ran z tak troskliwoci i tak niewypowiedzianie szczliwa,!e moe mu by uyteczna, iJan Valjean czu znowu dawnrado rozpraszajc jego obawy i troski; patrzy na !Kozet i powtarza sobie: O,poczciwa rano! O, dobry blu! W czasie choroby ojca Kozetaporzucia dworek i z przyjemnoci przebywaa w maej izdebce na tylnym podwrzu. Po caych dniach !siedziaa przy Janie i czytaa mu ksiki, jakie chcia; !przewanie opisy podry. Jan Valjean odradza si; jego szczcie odywao w niebiaskich promieniach. Ogrd Luksemburski, nieznany natrt, chd Kozety wszystkie te chmury jego !duszy przeminy Doszo do #tego, e myla: Uroiem sobie to wszystko. Jestem stary wariat. Szczcie jego byo tak wielkie, e straszne i niespodziewane odkrycie Thnardierw w norze #Jondrettea jakby przelizno si po nim. Zdoa umkn, !jego trop zgubili o co wicej mogo mu chodzi? Jeli pomyla o tej przygodzie, to !po to tylko, eby litowa si nad tymi ndznikami. Siedz wwizieniu i nie mog ju !szkodzi myla ale jaki rozpaczliwy jest los tej rodziny! O potwornej wizji z rogatki Maine Kozeta nie wspomniaa ju nigdy. W klasztorze siostra Mechtylda uczya j muzyki. Kozeta miaa gos przyjemny i peen uczucia i nieraz wieczorem w skromnym mieszkaniu rannego piewaa !smutne pieni, ktre radoway Jana Valjean. Nadesza wiosna, ogrd w tej !porze roku by tak pikny, e Jan Valjean powiedzia do Kozety:  Przestaa tam chodzi, wybierz si na spacer.  Jak chcesz, ojcze odpowiedziaa Kozeta. I posuszna jego woli, znw przechadzaa si, jak dawniej, po ogrodzie, najczciej sama,bo jak powiedzielimy, Jan Valjean, prawdopodobnie obawiajc si, eby go nie spostrzeono przez krat, prawie nigdy tam nie zaglda.Rana Jana Valjean odmienia ich ycie. Widzc, e ojciec mniej cierpi, e przychodzi do zdrowia i wydaje si szczliwy, Kozeta czua %rado, ktra rozgocia si w jej sercu tak nieznacznie i naturalnie, e jej prawie nie spostrzega. A przy tym by marzec, dnie robiy si dusze, mijaa zima, jak zwykle unoszc ze sob troch naszych smutkw; potem nadszed kwiecie, ten wit lata, wiey jak wszystkie jutrzenki, wesoy jak czasy dziecistwa, czasemtroch paczliwy jak noworodek. W tym miesicu przyroda ma rozkoszne blaski, ktre z nieba, obokw, drzew, k i kwiatw przenikaj do ludzkich serc. Kozeta bya jeszcze zbyt moda, eby nie przenikna jej ta rado kwietniowa, tak bardzo podobna do niej samej. Rano, koo dziesitej, kiedy po niadaniu udao jej si wycign ojca na kwadrans do ogrodu i kiedy chodzia z nim razem po socu koo ganku, podtrzymujc jego chor rk, nie dostrzegaa !nawet, e co chwila mieje sii jest szczliwa. Upojony Jan Valjean widzia, e staje si znowu rumiana i wesoa.  O, poczciwa rano! powtarza po cichu. !I by wdziczny Thnardierom. Kiedy si rana zagoia, znowu zacz przechadzki w samotnych miejscach, o zmroku. Bdem byoby sdzi, e przechadzajc si tak samotnie w nie zamieszkanychstronach Parya, mona si ustrzec od wszelkiej przygody.Matka Plutarch nie ma kopotuz wytumaczeniem zjawiska Pewnego wieczora may Gavroche nic nie jad; przypomnia sobie, e i !poprzedniego dnia te si oby bez kolacji; to ju zaczynao by mczce. Postanowi "sprbowa, a nu uda si co %zje. Zacz wasa si za Salpetriere, w pustej, mao zamieszkanej okolicy. Tam to zwykle zdarzaj si gratki; gdzie nie ma nikogo, tam oczya si i po kilku0 5rrkPnk&k{AgBW cA4 c4 c50  cj5K+E)5/E c595Y6"mona co znale. Dotar do osady, ktra, jak mu si wydao, bya wiosk Austerlitz. W jednej ze swoich dawniejszych wycieczek zauway tam stary ogrd, gdzie widzia tylko jednego starca i jedn staruszk, a w tym ogrodzie niezgorsz #jabo. Obok jaboni staa nie domknita skrzynia na owoce, !z ktrej mona by wycign jabko. Jabko to kolacja, jabko to ycie. Co zgubio Adama, mogo uratowa $Gavrochea. Ogrd cign si wzdu samotnej, niebrukowanej uliczki, obrzeonej po obu stronach zarolami; domw nie byo wida; ywopot oddziela ogrd od uliczki. Gavroche poszed w tamt #stron, znalaz uliczk, pozna#jabo, sprawdzi, e skrzynia !stoi, i zbada ywopot; taki pot przesadza si jednym susem. Zaczynao zmierzcha, na ulicy nie byo nawet kota, pora wydawaa si stosowna. Gavroche zebra si do skoku inagle si zatrzyma. W ogrodzie rozmawiano. Zajrza przez szpar. O dwa kroki od niego, tu podpotem, z drugiej strony, dokadnie w tym miejscu, "gdzie byby wyldowa, lea kamie zastpujcy awk; siedzia na nim starzec z ogrodu, a obok starca staa staruszka. Najwidoczniej zrzdzia. Gavroche bez ceremonii zacz podsuchiwa.  Panie Mabeuf!! mwia stara. !Mabeuf! pomyla Gavroche pocieszne nazwisko. Starzec nie odzywa si. Staruszka powtrzya:  Panie Mabeuf!! Starzec, nie podnoszc oczu od ziemi, nareszcie odpowiedzia:  Co tam znowu, matko Plutarch? Matka Plutarch! pomyla Gavroche drugie pocieszne nazwisko. Matka Plutarch odezwaa si znowu i starzec, rad nierad, musia wej w rozmow.  Gospodarz jest niezadowolony.  Dlaczego??  Bo mu si naley za trzy kwartay.  Jeszcze trzy miesice, a bdziemy mu winni za cztery.  Powiada, e wyrzuci pana naulic.  To pjd. Sklepikarka chce, eby jej !zapaci. Nie daje ani wizki drzewa. Czym bdziemy pali zim?  Soce grzeje.  Rzenik odmawia kredytu; nie chce wicej dawa misa.  To bardzo dobrze. Ja le trawi miso. Za cikie. Co bdziemy mieli na obiad?? Chleb. ! Piekarz da cho czci dugu i mwi: Nie ma pienidzy, to i nie ma chleba.  Nie mam ani grosza. Staruszka odesza, starzec zosta. Zacz rozmyla. "Gavroche myla take. Robia si noc. Pierwszym rezultatem "rozmyla Gavrochea byo to, e zamiast przeskoczy !ywopot, przykucn pod nim. Gazie u dou byy troch rzadsze. O! zawoa w duchu %Gavroche sypialnia! I uoy si wygodniej. Plecami dotykaprawie awki ojca Mabeuf. Sysza nawet oddech starca. Na kolacj sprbowa si zdrzemn. Spa na jedno oko i drzemic czuwa. Blade niebo zmierzchu rozjaniao nieco ziemi i uliczka tworzya sin lini midzy dwoma rzdami ciemnych zaroli. Nagle na tym janiejszym pasie ukazay si dwie sylwetki. Jedna sza przodem, druga o kilka krokw za ni. Id jacy dwaj mrukn Gavroche. Pierwsza posta wydawaa si starym mieszczaninem, zgarbionym i zamylonym, odzianym bardzo skromnie, ktry szed powoli z powodu podeszego wieku, uywajc wieczornej przechadzki. Druga bya prosta, silna, wysmuka. Miarkowaa kroki wedug krokw pierwszej, lecz chd jej, umylnie zwolniony, "zdradza gibko i zwinno. !Posta ta, cho troch dzika iniepokojca, bya uosobieniemtego, co wwczas nazywano elegancj; kapelusz mia wietny krj, surdut by czarny, zgrabny, prawdopodobnie z cienkiego sukna, wcity w pasie. W sposobie trzymania gowy bya!jaka wdziczna mska sia, apod kapeluszem wida byo w zmroku blady modzieczy #profil. Profil ten mia r w ustach. Gavroche od razu #pozna t drug posta; by toMontparnasse. O pierwszej za mg tyle tylko powiedzie, e by to jaki starszy czowiek. Gavroche niezwocznie zabra si do obserwacji. Jeden z dwch przechodniw najwidoczniej mia jakie zamiary wobec drugiego. Gavroche ze swego miejsca #mg widzie, co bdzie dalej. Sypialnia w sam por staa si kryjwk. Montparnasse na owach o tej porze, w tym miejscu grona rzecz. Gavroche czu, e jego serce ulicznika ciska si litoci nad starym czowiekiem. Ale co pocz? Wmiesza si w to? Saby biegncy na pomoc sabemu? Montparnasse#niele by si umia. Gavroche wiedzia przecie, e ten straszny dziewitnastoletni bandyta zgnitby na miazg naprzd starca, potem dziecko. Kiedy Gavroche tak rozmyla, nastpi napad, szybki i ohydny. Napad tygrysa na mua, napad pajka na much.Montparnasse znienacka rzucir, skoczy na starca, $schwyci go za szyj, cisn izawis na niej. Gavroche o mao nie krzykn. Po chwili jeden z tych ludzi lea pod drugim; powalony charcza i szamota si, a pier mia przygniecion kolanem z marmuru. Tylko e stao si zupenie inaczej, ni to przewidzia Gavroche. Pod spodem lea Montparnasse, a na wierzchu znajdowa si stary poczciwiec. !Dziao si to wszystko o kilka krokw od Gavrochea. Starzec, otrzymawszy cios, "odbi go, i to tak strasznie, ew mgnieniu oka napastnik i napastowany zmienili role. A to dzielny inwalida pomyla Gavroche. !I mimo woli klasn w donie. Ale klanicie nie doszo do zapanikw oguszonych walk. Wreszcie zrobio si cicho. Montparnasse przesta si szamota. !Gavroche szepn na stronie: Czyby umar?? Staruszek nie wyrzek sowa, nie krzykn. Powsta i Gavroche usysza , jak mwi do Montparnassea: Wsta!! !Montparnasse podnis si, alepoczciwiec trzyma go. Montparnasse by upokorzony i!wcieky jak wilk, ktrego by zapa baran. Gavroche patrzy i sucha, !usiujc uszami zdwoi si wzroku. Bawio go to niesychanie. I wynagrodzony zosta za sumienn emocj widza. Mg ukradkiem pochwyci rozmow, ktra w ciemnociach brzmiaa dziwnietragicznie. Stary poczciwiec pyta, Montparnasse odpowiada: Ile masz lat?  Dziewitnacie.  Jeste silny i zdrw. Dlaczego nie pracujesz?  Bo to mnie nudzi.  Czym si trudnisz??  Prniactwem.  Mw serio. Czy mog ci w czym dopomc? Kim chcesz zosta?  Zodziejem. Zamilk na chwil. Starzec !zamyli si gboko. Sta nieruchomy i nie puszcza Montparnassea. Chwilami mody bandyta, silny !i zwinny, rzuca si jak dziki zwierz w samotrzasku. Wstrzsa si, podstawia nog, wi si wciekle, usiujc uciec. Starzec nie zdawa si zwaa na to i jedn garci trzyma jego obie rce z wszechwadn obojtnoci bezwzgldnej siy. !Zamylenie starca trwao kilka chwil, potem spojrzawszy w oczy Montparnasseowi i podnisszy agodnie ton, wygosi do wrd tych ciemnoci rodzaj uroczystej przemowy, z ktrej Gavroche nie straci ani sylaby: Moje dziecko, przez lenistwo wchodzisz oto w najpracowitsz egzystencj. Tak, powiadasz, e jeste !prniakiem! Przygotuj si do "cikiej pracy. Czy widziae pewn maszyn, bardzo gron? Nazywa si ona walcowni. Trzeba si jej strzec, bo jest podstpna i "okrutna jeeli ci zapie po !ubrania, wcignie ci caego. Ta maszyna to prniactwo. Zatrzymaj si, pki jeszcze czas, i ratuj si. Inaczej zginiesz; nim si obejrzysz, schwyc ci jej zby. Kiedy raz w nie wpadniesz, poegnajsi z nadziej. Do roboty, leniwcze! Do odpoczynku! Nieubagana rka pracy !trzyma ci. Zarabia na chleb, mie zajcie, wypenia obowizki nie chcesz tego? By jak inni to ci nudzi? C, bdziesz musia pracowa inaczej. Praca jest prawem, kto odpycha jej nud, ten bdzie mia jej mk. Nie chcesz by robotnikiem, bdziesz niewolnikiem. Jeeli praca puci z jednej strony, to ci chwyci z drugiej; nie chcesz by jej przyjacielem, bdzieszjej Murzynem! Tak, nie chciae uczciwego znoju ludzi, bdziesz mia krwawy pot potpiecw. Kiedy inni piewaj, ty bdziesz charcza. Z daleka, z dou, patrzy bdziesz na innych !ludzi przy pracy i wyda ci si, e odpoczywaj. C, nie podoba ci si praca! Masz na myli tylko jedno: jak by "dobrze zje, dobrze si napi!i dobrze si wyspa. Bdziesz "pi wod, bdziesz jad czarnychleb, spa na deskach z elazem przykutym do ng, ktrego zimno czu bdziesz noc na nagim ciele! Skruszysz to elazo, uciekniesz. Dobrze. Bdziesz czoga si w #zarolach i karmi si zielskiemjak lene zwierzta. I zostaniesz schwytany. !Wwczas bdziesz lee kilka lat w lochu, przykuty do muru,szukajc po omacku dzbana z wod, gryzc plugawy chleb ciemnoci, ktrego pies by nie tkn, bdziesz jad groch, ktry ju jado robactwo. I staniesz si stonog w piwnicy. O, miej lito nad sob! Ndzny dzieciaku, nie ma dwudziestu lat, jake ssa pier matki, moe t matk masz jeszcze! Zaklinam ci, usuchaj. Chcesz ubra z cienkiego sukna, lakierowanych trzewikw, chcesz fryzowa wosy i skrapla je pachnc wod, chcesz podoba si dziewcztom, by adny. "Bdziesz mia ogolon gow, czerwony Spencer na grzbieciei saboty na nogach. Chcesz mie piercie na palcu; "bdziesz mia obro na szyi. !A jeeli spojrzysz na kobiet, dostaniesz kijem. I wejdziesz tam w dwudziestym roku, a wyjdziesz w pidziesitym! Wejdziesz mody, wiey, rumiany, z byszczcymi oczyma, biaymi zbami i bujnymi wosami modoci, a wyjdziesz zamany, zbity, pomarszczony, bezzbny, straszny, z siwym wosem! Ach, biedne dziecko, jeste na!zej drodze, prniactwo le ci radzi; kradzie jest najmozolniejsz prac. Wierzaj mi, nie podejmuj si !cikiej pracy leniwca. Trudny jest ywot hultaja. Daleko atwiej by uczciwym czowiekiem. Id teraz i zastanw si nad tym, co ci powiedziaem. Ale! Czego chciae ode mnie? Sakiewki? Masz. I starzec, puciwszy Montparnassea, woy mu w rk woreczek, ktry bandyta !przez chwil way na doni. Potem, ostronie, jakby j ukrad, Montparnasse wsun nieznacznie sakiewk do tylnej kieszeni surduta. To powiedziawszy i uczyniwszy, poczciwiec odwrci si i spokojnie poszed dalej.  Stary osio!! mrukn Montparnasse. Kim by w staruszek? Czytelnik domyli si zapewne. Zdumiony Montparnasse patrzy, jak znika w !ciemnoci. Ta zaduma staa sidla niego fatalna w skutku. Starzec si oddala, a tymczasem zblia si Gavroche. Gavroche, spojrzawszy z !ukosa, upewni si, e ojciec Mabeuf siedzi jeszcze na awce; spa. Ulicznik wypezn spod #krzakw i zacz czoga si za plecami nieruchomego Montparnassea. Podpezn do niego nie widziany i nie syszany, cicho "wsun rk w tyln kiesze surduta z cienkiego czarnego sukna, chwyci sakiewk, #wydoby rk i czogajc si znowu, umkn w ciemnociach jak jaszczurka. Montparnasse, ktry nie widzia powodu do ostronoci"i zamyli si po raz pierwszy w yciu, nie spostrzeg niczego. Gavroche, wrciwszy tam, gdzie siedzia ojciec Mabeuf, rzuci sakiewk przezpot i co tchu uciek. Sakiewka spada na nog ojca Mabeuf. Uderzenie obudzio go.%Pochyli si i podnis j. Nie rozumiejc, co to znaczy, !otworzy sakiewk. Byy w niejdwie przegrdki; w jednej troch drobnej monety, w drugiej sze napoleonw. Pan Mabeuf, bardzo przestraszony, zanis to gospodyni.  Wida spada z nieba!! rzeka matka Plutarch. Rozdzia pity KTREGO KONIEC NIE JEST PODOBNY DO POCZTKU Samotno i koszary Cierpienie Kozety, cho tak dojmujce i ywe jeszcze przed czterema czy picioma miesicami, teraz, mimo jej wiedzy, zaczynao si uspokaja. Przyroda, wiosna, modo, przywizanie do ojca, wesoo ptakw i kwiatw sczyy w t dusz dziewczc powoli, codziennie, kropla po kropli co, co podobne byo do zapomnienia. Czy ogie zagasw niej zupenie? Czy tylko "tworzyy si pokady popiou? To pewne, e ju nie czua prawie bolesnego i palcego miejsca. Pewnego dnia nagle pomylaa o Mariuszu: $ To dziwne!! rzeka ju o nim nie myl. W tym samym tygodniu zauwaya przechodzcego przed krat ogrodu piknego oficera uanw, o cienkiej talii, w licznym mundurze, rumianego jak panienka, z szabl pod pach, z upomadowanymi wsami, w lakierowanej czapce. Mia przytym jasne wosy, oczy ciemnoniebieskie i wyupiaste,twarz okrg, prn, zuchwa i adn; zupene przeciwiestwo Mariusza. W ustach cygaro. Kozeta pomylaa, e oficer ten zapewne nalea do puku, ktry sta w koszarach przy ulicy Babiloskiej. Nazajutrz zobaczya, jak przechodzi znowu. Zapamitaa sobie godzin. Odtej chwili czy to by przypadek? widywaa go prawie codziennie. Wanie wtedy Mariusz bliski by agonii i mwi: ebym przynajmniej mg j zobaczy, nim umr! Gdyby yczenie jego si spenio, ujrzaby w tej chwili Kozet zerkajc na uana i bez sowa umarby z rozpaczy. Kto by temu winien? Nikt. Co wypeniao dusz Kozety? Namitno, w ktrej zapanowa stan uspokojenia lub snu; mio w chwiejnej rwnowadze; co, co byo przezroczyste, lnice, na pewnej gbokoci zamcone, a jeszcze gbiej ciemne. Obraz piknego oficera odbijasi na powierzchni. A czy gboko, na samym dnie, tkwio jakie wspomnienie? Moe. Kozeta nie wiedziaa. Tymczasem zdarzy si dziwny wypadek. Strach pomnoony przez komentarze starej Toussaint Przy kracie od ulicy staa w ogrodzie kamienna awka, ktr przed oczami ciekawych!zasania grabowy szpaler, ale "przechodzie mg dosign jej przez szpaler i krat, bardzo wycigajc rk. Pewnego wieczora tego miesica kwietnia Jan Valjean wyszed; Kozeta po zachodzie "soca usiada na awce. Wiatrszeleci midzy drzewami, Kozeta marzya; jaki niewytumaczony smutek ogarnia j z wolna, w nieodparty smutek wieczorny, ktry pochodzi moe kto to wie? z tajemnicy grobu, odmykajcej si o tej godzinie. Moe Fantyna staa w tym cieniu? !Kozeta podniosa si z awki, powoli obesza ogrd, stpajc po trawie wilgotnej od rosy i mwic do siebie w melancholijnym somnambulizmie, ktry j opanowa: Doprawdy, o tej porze potrzebne s w ogrodziesaboty. Mona dosta kataru. Siadajc spostrzega w miejscu, z ktrego przed chwil wstaa, duy kamie, widocznie wieo pooony. Kozeta patrzya na kamie, zapytujc siebie, co to ma znaczy. Nagle przyszo jej namyl, e kamie ten nie sam #si dosta na awk, e kto go pooy, e jaka rka wsuna si przez krat; #ogarn j strach. Nie tkna !kamienia i nie mia obejrze si, ucieka do domu I zamkna natychmiast !okiennice, zaoya sztab i zasuna zasuw przy oszklonych drzwiach od ganku.Zapytaa starej Toussaint:  Czy ojciec wrci?? ! Jeszcze nie, prosz panienki. Jan Valjean, czowiek lubicy rozmylania i nocne przechadzki, wraca dosy pno. Toussaint mwia dalej Kozeta czy ty starannie zamykasz okiennice od ogrodui wkadasz koce sztab w kka, jak si naley?  O, niech panienka bdzie spokojna. Kozeta wiedziaa, e Toussaint o tym pamita, ale nie moga si powstrzyma i zawoaa:  Bo tu tak pusto!! O, co to, to prawda odpara si i po kilku0 5rrkPnk&k{AC c6 c6[ cT7D! c7H,P:82 cT8=8Toussaint. Mog tu czowieka zamordowa, nim zdy pisn. A do tego pan nie sypia w domu. Ale niech panienka si nie boi, zamykamokna jak fortece. Same kobiety w mieszkaniu jak tu si nie ba? Wyobraa sobie panienka? Jacy ludzie wchodz w nocy do pokoju, powiadaj: Milcz! i zaczynaj nam podrzyna garda. Mniejsza o mier, i tak wszyscy umrzemy, wiadomo, e trzeba umrze, ale jakie paskudne musi by dotknicie takich ludzi. A w dodatku na pewno rn tpyminoami! O, mj Boe!  Cicho, Toussaint rzeka Kozeta. Zamknij wszystko dokadnie. Kozeta, przestraszona melodramatem, ktry Toussaint#uoya naprdce, nie miaa nawet jej powiedzie: Id obejrze kamie, ktry kto $pooy na awce! Baa si otworzy drzwi od ogrodu, #skd mogli wej ci ludzie. Kazaa sucej starannie pozamyka wszystkie drzwi i okna i obejrze cay dom od piwnicy po strych, zamkna si na klucz w swoim pokoju, $zajrzaa pod ko, pooya si i miaa niespokojny sen. Ca noc widziaa kamie #wielki jak gra i peen jaski. O wschodzie soca (wschodzce soce ma to do siebie, e miejemy si z nocnych majakw tym serdeczniej, im wikszym nas przejmoway lkiem) Kozeta obudziwszy si pomylaa o wczorajszym strachu jak o !drczcym nie i powiedziaa do siebie: "Co mi si uroio? Soce, ktre si przedzierao przez "szczeliny okiennic i zocio jejadamaszkowe firanki, !uspokoio j tak dalece, e z myli jej pierzchny wszystkie widziada, nawet i kamie. !Ubraa si, zesza do ogrodu, pobiega do awki i uczua, jak zimny pot wystpuje jej na czoo. Kamie lea. !Trwao to jednak tylko chwil. Co przeraa w nocy, we dnie budzi ciekawo.  No, to popatrzmy powiedziaa. Podniosa kamie, ktry by "do duy. Pod spodem leao cos jak gdyby list. Bya to koperta z biaego papieru. Kozeta wzia j i !obejrzaa: nie miaa adresu ani!piecztki z drugiej strony. Ale koperta, chocia otwarta, nie bya pusta. Wida byo w rodku kartki papieru. Wyja je z koperty. Nie by to ju ani strach, ani ciekawo, ale pocztek niepokoju. Koperta zawieraa niewielki zeszycik, ktrego kartki byy ponumerowane i zapisane piknym i drobnym pismem. "Kozeta zamylia si. Szukaa jakiego nazwiska, ale na #prno, jakiego podpisu tebez skutku. Do kogo to byo adresowane? Prawdopodobnie do niej, bo czyja rka "pooya pakiet na jej awce. Od kogo pochodzio? Jaki urok nieprzeparty pad na ni,prbowaa odwrci oczy od tych kartek, spojrzaa w niebo, na ulic, na akacje oblane wiatem, na gobie lecce nad ssiednim dachem, potem spojrzenie jej pado !nagle na rkopis i powiedziaa sobie, e trzeba dowiedzie si, co w nim jest. Oto, co tam czytaa: Sprowadzenie wszechwiata dojednej istoty, rozszerzenie jednostki a do !Boga oto czym jest mio. Rozdzieleni kochankowie oszukuj nieobecno tysicem zud, ktre jednak s na swj sposb rzeczywiste. Nie wolno im si widzie, nie mog do siebie pisywa, a jednak znajduj tysice tajemniczych sposobw, eby rozmawia. Przesyaj sobie piew ptakw, zapach kwiatw, $miech dzieci, wiato soca, tchnienie wiatru, promienie gwiazd, cay wszechwiat. Dlaczego by nie mieli tak czyni? Wszystkie dziea boeprzeznaczone s na usugi !mioci. Mio jest do potna, eby przekazywanie swoich myli zleca caej przyrodzie. !O wiosno, jeste listem, ktry do niej pisze. Prawdziwa mio wpada w rozpacz lub w zachwycenie z powodu byle zgubionej rkawiczki lub znalezionej chustki i potrzebuje wiecznoci dla swego powicenia i swoich nadziei. Skada si z rzeczy nieskoczenie wielkich i z nieskoczenie maych. Czy przychodzi jeszcze do Luksemburskiego Ogrodu? Nie, panie. W tym kociele bywa na mszy, prawda? Ju tu nie przychodzi. Czy wci mieszka w tym #domu?Wyprowadzia si. !Gdzie teraz mieszka? Niepowiedziaa. Spotkaem na ulicy bardzo ubogiego modzieca, ktry kocha. Kapelusz mia stary, odzie zuyt, okcie dziurawe, woda laa mu si do butw, a gwiazdy do duszy. Wielka to rzecz by kochanym!Wiksza jeszcze kocha! Serce staje si bohaterskie !dziki namitnoci. Wszystko, co ma ono w sobie, jest sam czystoci, na czymkolwiek si wesprze, jest wzniose i wielkie. Myl niegodna nie wyronie w tym sercu, tak samo jak pokrzywnie wyronie na lodzie. Dusza wyniosa i pogodna, niedostpna niskim dzom i przyziemnym wzruszeniom, grujc nad chmurami i cierniami tego wiata, nad szalestwami, kamstwem, nienawici, prnoci i ndz, zamieszkuje bkity "niebios i czuje tylko gbokie, ukryte wstrzsy losu, jak szczyty grskie czuje) trzsienie ziemi. Gdyby ani jeden czowiek na !wiecie nie kocha, sonce by zgaso. Kozeta po przeczytaniu listu Czytajc te kartki, Kozeta coraz gbiej tona w marzeniach. Kiedy podniosa oczy po przeczytaniu ostatniego wiersza zeszytu, pikny oficer (bya to jego godzina) przechodzi triumfalnie koo kraty. Wyda si jej obrzydliwy. Od kogo pochodziy te kartki?Kto je napisa? Kozeta nie wahaa si ani chwili. Jeden tylko czowiek. On! W jej umyle rozjanio si zupenie; wszystko ukazao !si znowu. Czua niesychan #rado i gboki niepokj. To on! On do niej pisa! On by tutaj! To jego rami wsuno si przez krat! Kiedy ona o nim zapomniaa, on j odnalaz! Ale czy go zapomniaa? Nie! Nigdy! Bya szalona, wierzc w to cho przez chwil. Zawsze go kochaa, zawsze ubstwiaa. "Ogie skry si, arzy czas pewien pod popioem, ale wiedziaa przecie, e on #wera si tylko coraz gbiej i oto buchn znowu i ogarn !j ca. w zeszyt by niby pomie przerzucony z tamtej duszy w jej dusz. Czua, e "poar powrci z now si. Kade sowo z zeszytu gboko zapado w jej serce.  O, tak! mwia tak, poznaj. Wszystko to przeczytaam ju w jego oczach. Przez cay dzie Kozeta chodzia jak odurzona. !Zaledwie moga myle, myli !jej byy jak popltany motek,nie umiaa sformuowa adnych przypuszcze, drc spodziewaa si ale czego? Czego nieokrelonego. Nie miaa sobie nic obiecywa i niczego nie chciaa sobie odmwi. Twarz jej co chwila blada, dreszcze przenikay "ciao. Chwilami miaa wraenie,#e stpa wrd chimer, mwia!do siebie: Czy to prawda? i dotykaa przez sukni ukochanego papieru, przyciskaa go do serca, czuabrzegi kartek i gdyby Jan Valjean ujrza j wtedy, !zadraby na widok tej radocinieznanej a penej wiata, tryskajcej spod jej powiek. $O, tak! mylaa. To on!! To od niego dla mnie. I mwia sobie, e go !odnalaza dziki porednictwu aniow, za spraw jakiego boskiego przypadku. Co za transfiguracja mioci! Co za marzenie! Ten boski przypadek to porednictwo "aniow byo gak z chleba, ktr jeden zodziej rzuci drugiemu z podwrza Karola Wielkiego nad dachem wizienia La Force. Starzy s od tego, eby w por wychodzili Wieczorem Jan Valjean wyszed; Kozeta ubraa si, uczesaa wosy jak najbardziej twarzowo i woya sukni z dekoltem !gboko wycitym, jak mwi mode dziewczta, troch nieprzyzwoitym. Nie byo to ani troch nieprzyzwoite, a tylko adne. Ubraa si tak, sama nie wiedzc dlaczego. Czy chciaa wyj? Nie. Czy spodziewaa si odwiedzin? Nie. O zmroku zesza do ogrodu. Toussaint zajta bya w kuchni, ktrej okna wychodziy na tylne podwrko.Zacza przechadza si, odsuwajc rkami gazie drzew, bo niektre zwieszay si bardzo nisko. Tak dosza do awki. Kamie lea w tym samym miejscu. "Usiada i pooya delikatn bia rk na tym kamieniu, jakby chciaa go popieci i podzikowa mu. Nagle doznaa nieopisanego wraenia, jakiego mimo woli si dowiadcza, kiedy kto znienacka stanie za nami. !Odwrcia gow i podniosa si. By to on. Sta z odkryt gow. Wydawa si blady i wychudy.Ledwie mona byo dostrzec jego czarne ubranie. Zmrok "pooy cie na Jego piknym czole i zakry mu oczy ciemnoci. Byo w nim, pod jak mglist i delikatn #zason, co ze mierci i nocy.Na jego twarzy janiay ostatnie wiata dnia, ktry umiera, i ostatnie myli duszy,ktra odchodzi. Zdawao si, e nie by jeszcze widmem, a przesta ju by czowiekiem. Kapelusz jego lea obok, rzucony w zarola. Kozeta, bliska omdlenia, nie "krzykna. Cofaa si powoli, czua bowiem, e j co przyciga. On nie ruszy si z miejsca. Czua, jakby otulio j co niewysowionego a smutnego spojrzenie jego oczu, ktrych nie widziaa. Cofajc si napotkaa drzewo "i opara si o nie. Gdyby nie todrzewo, byaby upada. !Wwczas usyszaa jego gos, ten gos, ktrego naprawd nigdy jeszcze nie syszaa, !szepczcy troch goniej od szmeru lici: Niech mi pani wybaczy, e tujestem. Serce mam pene pani, !nie mogem tak y duej i przyszedem. Czy pani !przeczytaa to, co pooyem na awce? Czy mnie pani cho troch poznaje? Niech si pani nie boi. Jak ten czas leci! Czy pani pamita ten dzie, kiedy pani na mnie spojrzaa? To byo w Ogrodzie Luksemburskim, przy gladiatorze. A kiedy pani koo mnie przesza? To byo szesnastego czerwca i drugiego lipca. Niedugo minie rok. Dawno ju pani nie widziaem. Pytaem kobiety wynajmujcej krzesa w !ogrodzie, powiedziaa, e ju pani nie przychodzi. Mieszkaapani przy ulicy Zachodniej na trzecim pitrze, w nowym domu. Widzi pani, e wiem? ledziem pani. Co miaem #robi? Pniej pani znikna. Zdawao mi si raz, e pani przechodzia, kiedy czytaem dzienniki pod arkadami Odeonu. Pobiegem. Ale nie: to bya jaka moda osoba w podobnym kapeluszu. W nocy przychodz tutaj. Niech si pani nie lka, nikt mnie nie widzi. Przychodz popatrze zbliska na pani okna. Gdyby pani wiedziaa, jak bardzo kocham! Przepraszam, sam nie !wiem, co mwi, moe pani signiewa. Gniewa si pani?  O moja matko!! powiedziaa Kozeta. I zachwiaa si, jakby miaa umrze. !Podtrzyma j, osuna si, wzi j w swoje objcia i przytuli z caej siy, nie !wiedzc, co czyni. Trzyma j tak, sam chwiejc si na nogach. &Uja jego rk i pooya j sobie na sercu. Wyczu swj list i wyszepta:  Wic kocha mnie pani?? Odpowiedziaa gosem cichym jak tchnienie, ledwie dosyszalnym:  Cicho!! Ty wiesz! I ukrya zarumienione policzki na piersi dumnego i upojonego szczciem modzieca. Usiad na awce, ona przy nim.Zabrako im sw. Gwiazdy zaczynay wschodzi. Jak doszo do tego, e ich usta spotkay si? Jak dochodzi do tego, e ptak piewa, nieg "topnieje, ra otwiera si, maj!rozkwita, e biay wit wstajeza czarnymi drzewami na drcym szczycie wzgrz? Pocaunek to byo wszystko.Powoli zaczli rozmawia. Po milczeniu, ktre jest peni szczcia, nadesza chwila zwierze. Noc bya pogodna i jasna nad ich gowami. Te dwieistoty, czyste jak duchy, opowiedziay sobie wszystko swoje sny, upojenia, zachwyty, zudzenia i "zwtpienia, jak ubstwiali si z daleka, jak pragnli si nawzajem i jak wielka bya ichrozpacz, kiedy przestali si widywa. W idealnej poufaoci, ktrej nic ju powikszy nie mogo, zwierzyli sobie wzajem wszystko, co mieli najskrytszego i najtajniejszego. Opowiedzieli sobie, z ca najczystsz wiar w swoje zudzenia, wszystko, cokolwiek mio, modo i ta reszta !dziecistwa, ktra w nich bya!jeszcze, podsuny im na myl.Te dwa serca przelay si jedno w drugie i po upywie godziny modzieniec mia w sobie dusz dziewczyny, a dziewczyna miaa w sobie "dusz modzieca. Przeniknli si, oczarowali, olnili. Kiedy skoczyli rozmow, kiedy ju powiedzieli sobie !wszystko, ona pooya gowna jego ramieniu i zapytaa:  Jak panu na imi?? " Mariusz odpowiedzia. A pani?? Kozeta. Rozdzia szsty MAY GAVROCHE Zoliwy figiel wiatru Po roku 1823, kiedy karczma w Montfermeil tona powoli nie w przepaci bankructwa, lecz w kloace drobnych !dugw, maonkom Thnardierprzybyo dwoje dzieci, dwch chopcw. W ten sposb mieli picioro: dwie crki i trzech synw. Duy przychwek. Thnardierowa wyjtkowo szczliwie uwolnia si od dwch najmodszych, kiedy jeszcze byli cakiem mali. Owa Magnon, o ktrej mwilimy niedawno, bya t $sam suc, ktr uzyskaaod poczciwego pana Gillenormand alimenty na utrzymanie dwojga swoich dzieci. Mieszkaa na nadbrzeuCelestynw, na rogu ulicy Pimowej, ktra zrobia, co moga, aby zamieni na przyjemny zapach swoj nie "najlepsz saw. Pamitna jestdo dzisiaj straszna epidemia "krupu, ktra trzydzieci pi lat temu dotkna nadrzeczne dzielnice Parya. W tej epidemii Magnon stracia jednego dnia swoich dwch synw, jeszcze bardzo maych; jednego rano, drugiego wieczorem. By to dla!niej cios. Dzieci te byy drogie matce: przedstawiay warto osiemdziesiciu frankw miesicznie. Te osiemdziesit frankw bardzo punktualnie wypaca w imieniu pana Gillenormand jego plenipotent, pan Barge, emerytowany komornik, mieszkajcy przy $ulicy Krla Sycylii. Ze mierci dzieci renta bya pogrzebana. Magnon poszukaa na to rady. W tej ciemnej masonerii za, do ktrej naleaa, ludzie wiedz o sobie wszystko, dochowuj tajemnicy i pomagaj sobie wzajemnie. Magnon potrzebowaa dwojga dzieci. Thnardierowa miaa ich dwoje. Ta sama pe, ten sam wiek. Dobre rozwizanie dla jednej, dobra lokata dla drugiej. Mali Thnardierowie zostali synami Magnon. Magnon wyprowadzia si z nadbrzea Celestynw i zamieszkaa przyulicy Clocheperce. W Paryu !tosamo osb przerywa si przez przeprowadzk z ulicy na ulic. Urzd Stanu Cywilnego, nie wiedzc o niczym, nie wda !si w t spraw i podstawienieodbyo si w sposb najprostszy w wiecie. Thnardierowa zadaa za poyczenie dzieci dziesiciu !frankw miesicznie, ktre jejMagnon przyrzeka, a nawet pacia. Nie trzeba dodawa, e pan Gillenormand dotrzymywa swojego zobowizania. Odwiedza malcw co p roku. Nie spostrzeg zmiany. Panie mwia mu Magnon jacy oni podobni do pana. Thnardier, "ktry potrafi prdko zmieniaskr, skorzysta z tej sposobnoci, eby sta si Jondretteem. Do wiadomoci jego dwch crek i Gavrocheaistnienie najmodszych braci prawie nie dotaro. Na pewnymstopniu ndzy panuje !obojtno krainy umarych i na ywe istoty patrzy si jak !na upiory. Ludzie s czsto dlaswoich najbliszych tylko bezksztatnymi postaciami cienia, ledwo odrbnymi od mglistego ta ycia, i atwo wracaj w niewidzialne. Dwa mae podrzutki nie mogy narzeka na Magnon. Za rekomendacj suyo im osiemdziesit frankw, wic obchodzono si z nimi dobrze, !jak z kad rzecz, z ktrej !cignie si zysk. Byli niele !odziani, niele ywieni, prawiejak mali panicze, lepiej traktowani przez przybran matk ni przez prawdziw. Ale cakiem niespodzianie ara si i po kilku0 5rrkPnk&k{Ap c8% > c+9c c9! c9+& cT:5 b: biedni malcy, z ktrymi dotd nawet w zlej doli los obchodzisi do askawie, zostali szorstko rzuceni w wir ycia i musieli rozpocz je na wasn rk. Zbiorowe aresztowanie przestpcw, takie jak to, ktre si odbyo na poddaszu Jondrettea, z koniecznoci pocigajce za sob dalsze poszukiwania i uwizienia, !jest prawdziw klsk dla tej ohydnej, tajnej przeciw !spoecznoci, ktra yje pod spoeczestwem jawnym. Katastrofa Thnardierw spowodowaa katastrof Magnon. Pewnego dnia, wkrtce po przekazaniu Eponinie przez Magnon kartki w sprawie ulicy Plumet na ulicy Clocheperce odbya si obawa policyjna; Magnon zostaa ujta i razem z ni wpadli do sieci mieszkacy caego domu, wszyscy podejrzani. Dwaj chopcy bawili si wwczas w tylnym podwrzu i nie wiedzieli!o niczym; kiedy chcieli wrci, znaleli drzwi zamknite i dompusty. Szewc z przeciwka zawoa ich i odda im kawaek papieru, ktry matka dla nich zostawia. Na tym papierze by adres: Pan Barge, poborca renty, ulica Krla Sycylii 8. Szewc powiedzia: Nie bdziecie ju tu mieszkali. Idcie tam. To niedaleko. Pierwsza ulica na lewo. Pytajcie si o drog z tym papierem. Dzieci poszy; starszy brat prowadzi modszego, trzymajc w rku kartk, ktra miaa by ich przewodnikiem. Byo zimno i mae, zdrtwiae palce chopca sabo trzymay ow kartk. Na zakrcie uliczki Clocheperce powiew wiatru wyrwa mu j, a e noc ju zapadaa, dziecko nie mogo jej odszuka. "Zaczli bdzi po ulicach na los szczcia. May Gavroche wykorzystujcy Napoleona Wielkiego !Wiosn w Paryu zdarzaj si do czsto ostre i przykre wiatry, od ktrych czowiek nie cakiem zamarza, ale porzdnie marznie. Te wiatry, psujce pikn pogod !wiosenn, dziaaj dokadnie tak, jak podmuch zimnego powietrza, ktre wciska si dociepego pokoju przez szpar w nie domknitych oknach lub drzwiach. Wydaje si wtedy, e w ponurej bramie zimy zostaa szpara i wiatr przez ni uchodzi. Na wiosn roku 1832, kiedy Europ nawiedziapierwsza w tym stuleciu wielkaepidemia, wiatry byy jeszcze ostrzejsze i bardziej przenikliwe ni zwykle. Uchyliy si wwczas bramy jeszcze bardziej lodowate ni bramy zimy. Byy to bramy grobu. W tych wiatrach czu byo tchnienie cholery. Pewnego wieczora, kiedy podobny wicher d tak okropnie, jak gdyby powrci stycze, i mieszkacy Parya na nowo poubierali si w zimowe palta, may Gavroche, wesoy i drcy pod swymi achmanami, sta w zachwyceniu przed sklepem jakiego fryzjera w okolicy Orme-Saint-Gervais. By wystrojony w wenian chustk kobiec, nie wiedzie jak zdobyt, z ktrej zrobi sobie szalik. May Gavroche zdawa si pochonity zachwytem dla woskowej panny modej, wygorsowanej, w wianku z pomaraczowego !kwiecia, ktra obracaa si w koo za szybk, ukazujc przechodniom, midzy dwoma kinkietami, swj umiech; naprawd za oglda sklep tylko dlatego, eby zobaczy, #czy nie udaoby si wisn z wystawy kawaka myda, !ktry by mg nastpnego dniaodprzeda za jednego su fryzjerowiz przedmiecia. !Nieraz ju miewa niadanie z takiego chleba. To zajcie, do !ktrego mia due zdolnoci, nazywao si w jego jzyku goli brod golibrodom. Wpatrujc si w lalk i zerkajc na mydo, Gavroche mrucza przez zby.  We wtorek. Nie, nie we wtorek. Czy we wtorek? Moe to i we wtorek. Tak, we wtorek. Nie dowiedziano si nigdy, o co chodzio w tym monologu. Jeeli przypadkiem monolog !odnosi si do dnia, w ktrym malec ostatni raz jad obiad, toby znaczyo, e przed trzema dniami, gdy rzecz dziaa si w pitek. W sklepie ogrzanym przez piec, w ktrym dobrze "napalono, fryzjer goli klienta iod czasu do czasu rzuca spojrzenia w stron tego wroga, tego zzibnitego i zuchwaego ulicznika, ktry obie rce trzyma w kieszeniach, ale najwidoczniejdziaa myl. Kiedy Gavroche tak oglda !pann mod, wystaw i mydawindsorskie, dwaj chopcy, nierwnego wzrostu, do czysto ubrani i jeszcze mniejsiod niego, z ktrych jeden wyglda na siedem, a drugi na#pi lat, nacisnli niemiao klamk i weszli do sklepu, proszc nie wiadomo o co, moe o lito, paczliwym gosem, podobniejszym do #jku ni do proby. Mwili obajnaraz i niepodobna byo !zrozumie ich sw, poniewa kania przeryway gos modszemu, a zby starszego dzwoniy z zimna. Fryzjer %obrci si z wciekoci na twarzy i nie odkadajc brzytwy, odsun starszego lew rk, modszego kolanem, po czym wypchnwszy ich na ulic, zamkn drzwi mwic:  Tylko zimno wpuszczaj nie wiedzie po co!! "Chopcy poszli dalej, paczc. Tymczasem zachmurzyo si, zaczyna pada deszcz. May Gavroche pobieg za nimii zaczepi ich.  Co wam si stao, smyki? # Nie wiemy, gdzie i spa odpowiedzia starszy. " Tylko to?? rzek Gavroche.  Wielkie rzeczy. Czy dlatego #si pacze? A to todzioby! #I z nieco drwic wyszoci, a zarazem jako czule, powanie i opiekuczo rzek do nich:  Knoty, chodcie ze mn! Dobrze, prosz pana rzek starszy. I obaj malcy poszli za nim jak za arcybiskupem. Przestali paka. Gavroche powdrowa razem znimi ulic w. Antoniego w kierunku Bastylii. Odchodzc obejrza si i obrzuci fryzur oburzonym spojrzeniem.  Nie ma toto wcale serca, jak!wilk! mrucza. Angielskie ziko!! Jaka dziewczyna, widzc ich idcych gsiego z Gavrocheem na czele, wybuchna gonym miechem. miech ten nie odznacza si uszanowaniem dla maszerujcej trjki.  Dzie dobry, panno Omnibus  powiedzia jej Gavroche. W chwil potem przypomnia sobie fryzjera i doda: ! Pomyliem zwierzta, to nie $wilk, ale w. Golibrodo, pjd po lusarza i ka ci przyprawi dzwonek do ogona.Przygoda z fryzjerem uczyniago agresywnym. Przeskakujc przez rynsztok, zawoa do !brodatej strki, godnej witaFausta na Brockenie, ktra sza z miot w rku:  Ach, wic pani wychodzi na miasto razem ze swoim koniem? I mwic to obryzga lakierowane buty jakiego przechodnia. Ty ajdaku!! zawoa z wciekoci poszkodowany. Gavroche wysun nos z chustki. Pan ma do kogo pretensj?? Do ciebie!! rzek przechodzie.  Biuro zamknite odpar Gavroche dzi ju nie przyjmuj adnych zaale. Tymczasem, idc dalej ulic, spostrzeg pod jedn z bram zzibnit do szpiku koci ebraczk, lat trzynastu lub moe czternastu, tak krotko ubran, e byo jej wida kolana. ! Biedna dziewczyna!! rzek Gavroche. Nie ma nawet majtek. Masz, we chocia to. I odwinwszy z szyi swj ciepy szalik, rzuci go na chude i fioletowe z zimna ramiona ebraczki, na ktrychjego szalik sta si znowu chustk. Maa popatrzya na niego ze zdziwieniem i w milczeniu przyja chustk. Na pewnym stopniu ndzy czowiek w swoim otpieniu ju nie narzeka na zo i nie dzikuje za dobro. Brrr! wstrzsn si Gavroche, dygocc teraz bardziej ni wity Marcin, ktry jednak zostawi sobie poow swego paszcza. "Po tym brrr!ulewa rozsroya"si jeszcze bardziej. Zoliwe niebiosa karz niekiedy dobre uczynki. "O! zawoa Gavroche a to co znaczy? Znowu deszcz! Mj#Boe, jeeli to duej potrwa, skrelam swj abonament. I poszed dalej.  Mniejsza o to doda po chwili, rzucajc okiem na "ebraczk otulajc si jego szalem ma przynajmniej co porzdnego na grzbiecie. "I patrzc na chmur, zawoa:  Nie udao ci si!! Dwaj malcy dreptali za nim. Kiedy przechodzili koo jednego z tych gsto zakratowanych okien wystawowych, ktre wskazuj na piekarni, gdy chleb, jak zoto, trzymany jest za elaznymi kratami, Gavroche odwrci si:  Smyki!! Jedlicie obiad? ! Prosz pana odpowiedzia starszy nic jeszcze nie jedlimy od samego rana. Wic nie macie ani ojca, animatki? zapyta majestatycznie Gavroche.  Przepraszam pana, mamy tat i mam, ale nie wiemy, gdzie oni s. Czasami jest lepiej tego nie wiedzie rzek Gavroche, ktry by filozofem. Ju dwie godziny mwi dalej starszy chodzimy i szukamy czego do jedzenia po bramach, ale nic nie znalelimy. ! Wiem rzek Gavroche to psy wszystko wyjadaj. I po chwili milczenia doda:  A wic to tak, zgubilimy naszych autorw. Nie wiemy, comy z nimi zrobili. To nieadnie z waszej strony, obuzy. Zawieruszy starszych"ludzi! Ale byo nie byo, trzeba"co przeksi. Nie zadawa im dalszych pyta. Nie mieli gdziemieszka, c prostszego? Starszy z dwch smykw, prawie cakiem powrciwszy do dziecicej beztroski, zawoa:  To dopiero heca!! Mamusia mwia, e w palmow niedziel zaprowadzi nas na palmy.  Napalmy w piecu!! odpowiedzia Gavroche. Przystan tymczasem, obmacujc i przetrzsajc wszystkie zakamarki swoich achmanw. Na koniec podnis gow z min, ktra miaa wyraa tylko zadowolenie, lecz bya pena triumfu. Uspokjmy si, szczeniaki! Oto kolacja dla trzech. $I wycign z ktrej kieszeni jeden su. Nie dajc malcom czasu na wyraenie podziwu, wepchn ich obu przed sob do piekarni"i rzuci swoj monet na lad, woajc: !Panie starszy, chleba za picentymw! Sprzedawca, ktrym by sam waciciel !piekarni, wzi chleb i n. W trzech kawakach, panie starszy! poleci Gavroche i "doda z godnoci: Jest nas trzech. A widzc, e piekarz, przyjrzawszy si trzem biesiadnikom wzi chleb razowy, gboko wsadzi palecdo nosa, wcign powietrze tak potnie, jakby na kocu tego palca bya szczypta tabaki Fryderyka Wielkiego, i zawoa z wyrazem oburzenia: A to co?? Piekarz odpowiedzia:  Jak to co?? Chleb, bardzo dobry chleb drugiego gatunku. To znaczy ordynarny razowiec odpar Gavroche, spokojny i peen zimnej pogardy. Biaego chleba, panie starszy! Ja stawiam! Piekarz nie mg powstrzyma !umiechu i krajc biay chleb patrzy na nich z wyrazem !wspczucia, ktre dotkno Gavrochea.  e co, panie Piekarski? Co nas pan tak mierzysz? Moe pan jeszcze okcia wemiesz? Wszyscy trzej, postawieni jeden na drugim, nie mieliby wicej ni trzy okcie. Kiedy chleb zosta pokrajany, piekarz schowa pienidz i Gavroche odezwa si do dzieci:  Wcinajcie!! Chopcy patrzyli na niego zdziwieni. Gavroche zacz si mia.  Ach, prawda! Jeszcze nie rozumiej, takie to mae! I powtrzy: Jedzcie. To mwic, poda kademu po kawaku chleba. Sdzc, e starszy, ktry mu si wydawagodniejszy rozmowy, zasugiwa na szczegln zacht i e naleao mu oszczdzi wszelkiego wahania w zaspokojeniu apetytu, doda wrczajc mu najwiksz porcj: Zatkaj tym sobie jadaczk. Jeden kawaek by mniejszy od pozostaych; Gavroche wzi go dla siebie. Biedne dzieciaki byy, nie wyczajc Gavrochea, bardzo godne. Pochaniajc chleb wielkimi ksami, tarasoway niewielk przestrze przed lad i piekarz, jak tylko zainkasowa#naleno, przybra niechtny wyraz twarzy.  Wracajmy na ulic rzek Gavroche. I poszli dalej w kierunku Bastylii. Od czasu do czasu, kiedy mijali owietlone wystawy sklepw, modszy malec zatrzymywa si, eby zobaczy godzin na oowianym zegarku, ktry nosi na sznurku obwizanym dokoa szyi.  Gupie to jak but z lewej nogi mwi wtedy Gavroche. Potem, zamylony, mrucza przez zby: ! Swoj drog, gdybym ja miadzieci, dabym im lepsz szko. "Kiedy koczyli ju swj chleb izbliali si do rogu ponurej ulicy des Ballets, w gbi !ktrej wida nisk i gron "furt wizienia La Force, kto si odezwa:  A, to ty, Gavroche?  A, to ty, Montparnasse? odpowiedzia Gavroche. Jaki dorosy mczyzna zaczepi chopca, a mczyzn tym by rzeczywicie Montparnasse, przebrany, w niebieskich okularach, lecz atwy do poznania dla Gavrochea. "Ty spryciarzu! mwi dalej Gavroche masz przyodziewek koloru okadw z lnianego siemienia i niebieskie okulary jak doktor. Znasz si na stylu, sowo honoru! Pst! odpowiedzia !Montparnasse nie tak gono!!I szybko odcign Gavrocheapoza wiato padajce ze sklepw. Dwaj malcy szli za nim machinalnie, trzymajc si za rce. Kiedy znaleli si pod czarnym ukiem jakiej bramy,ukryci przed spojrzeniami i deszczem, Montparnasse zapyta:  Wiesz, dokd id?  Na szubienic!! rzek Gavroche. Kawalarz jeste odrzek Montparnasse i doda: Babet na mnie czeka. " Ach!! zawoa Gavroche ona ma na imi Babet. Montparnasse zniy gos:  Nie ona, on. O, Babet?  Tak, Babet. "Mylaem, e go opiecztowali.! Zdj piecz odrzek Montparnasse. I szybko opowiedzia chopcu, e tego dnia rano Babet "zdoa umkn, skrcajc na lewo, zamiast na prawo, w korytarzu bada. Gavroche wyrazi podziw dla tej zrcznoci.  Co za dentysta!! rzek. Montparnasse doda kilka szczegw ucieczki Babeta i zakoczy sowami: Ale to jeszcze nie wszystko. !Gavroche, suchajc go, wzilask, ktr Montparnasse trzyma w rku, niechccy &pocign za jej grn cz iukazao si ostrze sztyletu. O! zawoa, szybko wsuwajc pochw na sztylet zabrae swojego andarma przebranego po cywilnemu. Montparnasse przymruy oko. # Do diaba!! rzek Gavroche wic idziesz na salcesony? Jeszcze nie wiem odpowiedzia Montparnasse obojtnie. Zawsze nie zawodzi mie przy sobie szpilk. Gavroche nalega:  Co masz zamiar robi w nocy?? Montparnasse przybra znowu tajemnicz min i rzek, poykajc sylaby: To i owo. I nagle, zmieniajc temat, doda:  Co ci powiem.  Co znowu?? Zupenie inna historia. Wyobra sobie, par dni temu spotykam jakiego cywila. Dostaj od niego dugie !kazanie i sakiewk. Kad j !do kieszeni. W chwil pniej sigam po ni, a w kieszeni nie ma nic.  Oprcz kazania rzek Gavroche.  A ty pyta Montparnasse gdzie idziesz teraz? Gavroche pokaza swoich dwch protegowanych i owiadczy: #Id pooy spa te dzieci.  Gdzie je pooysz??  U mnie w domu.  To znaczy gdzie??  U mnie w domu.  Wic masz mieszkanie??  Mam Gdzie?? ! W soniu rzek Gavroche. Montparnasse, jakkolwiek z !natury mao dziwicy si, nie mg powstrzyma okrzyku:  W soniu!!  No tak, w soniu! Czy to takie dziwne? Pod wpywem tej uwagi Montparnasse odzyska spokj i rozsdek. Zdawao si, e nabra wikszego szacunku dlamieszkania Gavrochea. " Rzeczywicie rzek tak jest, w soniu... A czy tam dobrze?  Bardzo dobrze rzek Gavroche nawet byczo. Nie ma przecigw, jak pod mostem.  Jak wchodzisz?? Wchodz.  Jest jaka dziura?? dopytywa si Montparnasse. No chyba. Ale nie trzeba o niej mwi. Midzy przednimi nogami. Szpicle jej nie zauwayli.  Przez ni wazisz?? Rozumiem.  Chwytam si rkami, raz, dwa i ju mnie nie wida. Po chwili milczenia Gavroche doda: ! Dla tych malcw bd mia drabin. Montparnasse zacz si mia. e ara si i po kilku0 5rrkPnk&k{AgBp c;g c|;U c;&! cB< , c<7_N= Gdzie, u diaba, wytrzasne tych szczeniakw? Gavroche odpowiedzia po prostu: Dostaem to bractwo w prezencie od jednego golibrody. A teraz dobranoc, id z nimi do mojego sonia. Gdyby mnie przypadkiem potrzebowa ktrej nocy, moesz si tam zgosi. Mieszkam na pierwszym !pitrze. Nie ma portiera. Pytaj o pana Gavrochea.  Dobrze odrzek Montparnasse. Po czym rozstali si; Montparnasse poszed w stron placu Grve, Gavroche w stron Bastylii. Na poudniowo wschodnim rogu !placu Bastylii, w pobliu wylotukanau, wykopanego w dawnejfosie tej fortecy wizienia, !istnia Jeszcze dwadziecia lattemu dziwaczny pomnik, wymazany ju z pamici paryan, ktry jednak !zasugiwa na ni, by bowiem pomysem czonka Instytutu, generaa dowdcy armii egipskiej. Mwimy: pomnik, chocia bya to tylko makieta. Ale ta makieta wspaniay szkic, dostojny trup myli napoleoskiej, ktr kilka poryww wiatru unioso i !odrzucio daleko od nas, staa si historyczna i miaa co ostatecznego, co kontrastowao z jej #prowizorycznoci. By to sowysoki na czterdzieci stp; zbudowany z desek i cegy, "dwiga on na grzbiecie wie,przypominajc dom i pomalowan z pocztku na zielono przez jakiego pacykarza, pniej na czarno przez niebo, deszcze i czas. W#tej pustej i odsonitej czciplacu szerokie czoo kolosa, jego trba, ky, wiea, ogromny zad i nogi, podobne do czterech kolumn, rysoway noc na tle gwiadzistego nieba sylwetk zdumiewajc !i gron. Nie wiadomo byo, comiaa znaczy. By to jakby symbol siy ludu, pospny i ogromny, widmo potne i widzialne, stojce obok niewidzialnego upiora Bastylii. Niewielu cudzoziemcw odwiedzao ten zabytek, aden przechodzie na niego nie patrzy. Rozsypywa si w gruzy; za kad zmian pory roku tynk odpadajcy mu z bokw zostawia szkaradne rany. "Edylowie, jak si to mwi w wytwornym stylu, zapomnieli o"nim od roku 1814. Sta w sow swoim kcie ponury, chory, chylcy si do upadku, w rodku gnijcego ogrodzenia, ktre ustawicznie zanieczyszczali pijani wonice.Brzuch mia cay w szczelinach, jaka deska sterczaa z ogona, midzy nogami wyrosy wysokie chwasty, a poniewa przez trzydzieci lat otaczajcy go !plac podnis si w powolnym, lecz cigym procesie, ktry niedostrzegalnie dwiga w gr grunt wielkich miast, wic so sta w dole, jak gdyby si ziemia pod nim zapadaa. By brudny, pogardzany, odpychajcy i wspaniay, brzydki w oczach mieszczucha, melancholijny w !oczach myliciela. Mia w sobie!co ze miecia, ktry zostaniewymieciony, i z majestatu skazanego na cicie. Jakemy powiedzieli, noc !jego wygld zmienia si. Noc stwarza waciw atmosfer dla wszystkiego, co jest cieniem. Jak tylko zapada zmierzch, stary so przeywa transfiguracj; !stawa si spokojny i grony wniewzruszenie pogodnych ciemnociach. Nalec do #przeszoci, nalea do nocy i niknc w niej, pozostawa wielki. Do tego kta placu, zaledwie owietlonego odblaskiem oddalonej latarni, zaprowadzi Gavroche dwch smykw. Niech nam bdzie wolno przerwa tu sobie i przypomnie, e jestemy wci w najprawdziwszej rzeczywistoci i e dwadziecia lat temu sd karny rozpatrywa spraw o wczgostwo i niszczenie pomnikw publicznych, wytoczon przeciwko dziecku,ktre zapano pice we "wntrzu tego wanie sonia z placu Bastylii. Przypomniawszy o tym, cigniemy dalej nasz opowie. W pobliu kolosa Gavroche, rozumiejc, jak nieskoczenie wielkie moe dziaa na nieskoczenie mae, rzek: Smarkacze, nie bjcie si. Nastpnie wszed przez dziurw ogrodzeniu otaczajcym sonia i pomg malcom przedosta si przez ni. #Dzieci, troch wylke, szy zaGavrocheem, nie mwic ani sowa i powierzajc si cakowicie tej maej opatrznoci w achmanach, "ktra im daa chleba i obiecaadach nad gow. Leaa tam wzdu ogrodzenia#drabina, ktra suya w dzierobotnikom z ssiedniej budowy. Gavroche podnis j #z zadziwiajc si i opar o !jedn z przednich ng sonia. Tam gdzie koczya si drabina, mona byo dojrze rodzaj czarnego otworu w brzuchu kolosa. Gavroche wskaza swoim gociom drabin i otwr, po czym rzek:  Wejdcie tam. Dwaj mali chopcy patrzyli na siebie przestraszeni. $ Boicie si, smyki! zawoa Gavroche. I doda:  Zaraz zobaczycie. !Obj silnie chropowat nog sonia i w mgnieniu oka, nie #raczc posuy si drabin, by przy otworze. Wszed do rodka jak zaskroniec !wlizgujcy si w rozpadlin skay i znikn, a w chwil potem malcy zobaczyli "rysujc si niewyranie, jak sinoszara plama, jego gow, wychylon z dziury penej ciemnoci. " No!! zawoa wazi, smyki, zobaczycie, jak tu $dobrze! Wa ty zwrci si !do starszego podam ci rk. Malcy trcili si okciami; Gavroche napdza im strachu,"ale jednoczenie omiela ich, a przy tym deszcz pada corazwikszy. Starszy zdecydowa "si. Modszy, widzc, e brat wchodzi na drabin, a on zostaje sam midzy nogami tejogromnej bestii, mia Wielk "ochot rozpaka si, ale nie mia. !Starszy wchodzi, chwiejc sina szczeblach drabiny. Gavroche podtrzymywa go na duchu okrzykami, jakimi fechtmistrz zwraca si do swoich uczniw albo mulnik do swoich muw:  Nie bj si!! Dobrze!! Dalej!!  Postaw tu nog!!  Daj rk!!  miao!! Kiedy by ju przy otworze, pochwyci go nagle i silnie za #rami i przycign do siebie.  Zrobione!! zawoa. Malec znalaz si w rodku.  Teraz rzek Gavroche zaczekaj na mnie. Niech pan bdzie askaw usi. I wysunwszy si z dziury, "zelizn si ze zwinnoci wiewirki po nodze sonia, !zeskoczy na traw, wzi na !rce picioletniego chopca i postawi go na samym rodku drabiny; potem zacz wchodzi za nim, woajc na starszego:  Ja go bd pcha, a ty cignij. W jednej chwili malec zosta podniesiony, popchnity, wcignity i wpakowany do dziury, nie zorientowawszy sinawet, co si z nim dzieje; Gavroche, wchodzc za nim, "zepchn nog drabin, ktra upada na traw, klasn w rce i zawoa:  Jestemy!! Niech yje genera Lafayette! Wyrzuciwszy z siebie ten triumfalny okrzyk, doda:  Smyki!! Jestecie w moim domu. Gavroche by rzeczywicie w swoim domu. O niespodziewana uytecznoci rzeczy bezuytecznych! O miosierdzie rzeczy wielkich! Odobroci olbrzymw! Ten ogromny pomnik, ktry !zawiera niegdy myl cesarza,!sta si mieszkaniem ulicznika.Malec zosta przyjty i przytulony przez kolosa. Wystrojeni na niedziel mieszczanie, przechodzc "okoo sonia na placu Bastylii, pytali nieraz, mierzc go pogardliwym spojrzeniem swoich wyupiastych oczu: Po!co to stoi?Tostao po to, aeby ochroni od zimna, szronu, gradu i deszczu, eby zasoni od wichrw zimowychi uratowa od noclegu w bocie, ktry sprowadza gorczk, lub od noclegu w niegu, ktry sprowadza mier dziecko bez ojca i matki, bez chleba, bez odzienia, bez przytuku. Tostao, aby przytuli niewinn istot, ktr odepchno spoeczestwo. Tostao, aby zmniejszy "wielko publicznej winy. Bya to kryjwka otwarta dla tych, przed ktrymi wszystkie drzwi#s zamknite. Zdawao si, e stary, wyndzniay olbrzym, pokonany przez robactwo i zapomnienie, pokryty "narolami, pleni i wrzodami, chwiejcy si, sprchniay, opuszczony, potpiony, niby !olbrzymi ebrak, bagajcy na #prno o jamun yczliwego spojrzenia na publicznym placu, ulitowa si nad innym ebrakiem, nad biednym pigmejem, bkajcym si bezbutw, bez dachu nad gow, chuchajcym w palce, okrytym gaganami, karmicym si tym,co inni wyrzucaj. Oto, po co sta so na placu Bastylii. Dziura, przez ktr Gavroche dosta si do wntrza, bya szpar ledwo od zewntrz widzialn, bo ukryta pod brzuchem sonia, a tak ciasn,e rzeczywicie tylko koty i dzieci mogy si przez ni przecisn. " Najprzd rzek Gavroche zapowiemy portierowi, e nas nie ma w domu. I zanurzajc si w ciemnoci ze swobod czowieka, ktry zna swoje mieszkanie na #pami, wzi desk i zakry ni dziur. Potem znowu zanurzy si w ciemno. Dzieci usyszay syczenie zapaki, zanurzonej w butelce fosforycznej. Zapaek chemicznych jeszcze nie znano, krzesiwo Fumadea byo wtedy ostatni zdobyczpostpu. Malcy, olepieni nagym wiatem, zmruyli oczy to Gavroche zapali kawaek knota nasyconego ywic. Ten stoczek, ktry "bardziej kopci, ni wieci, ukaza nieco wntrza sonia. Dwaj gocie Gavrochea rozgldali si dokoa i przeywali to, co by zapewne przeywa kto zamknity we wntrzu wielkiej beczki heidelberskiej, lub raczej to, czego dowiadcza musia Jonasz w biblijnym brzuchu wieloryba; jaki olbrzymi szkielet objawi si im i otoczy ich. W grze duga, brunatna belka, z ktrej w pewnych odlegociach wychodziy mocne, wklse prty, wyobraaa stos pacierzowy z jego ebrami; stalaktyty wapna zwieszay si z nich niby jelita, a na caej szerokoci rozpite tkaniny pajcze zdaway si naladowa zakurzone przepony. Tu i wdzie wida byo wielkie czarne plamy, ktre zdaway si y i szybko, nagym i przeraonym ruchem, zmieniay miejsce. Odamki, spade z grzbietu sonia na jego brzuch, #wypeniay zagbienie tak, e mona byo po nim chodzi jakpo pododze. Modszy z dwch malcw "przytuli si do brata i rzek pgosem: Ciemno. Sowo to wywoao oburzenie Gavrochea; osupiae miny dwch smykw wskazyway napotrzeb wstrzsu. A co to za gadanie? zawoa. Kpicie, czy co? Mao wam jeszcze? Tuileryjskich salonw wam potrzeba? Spadlicie z byka? Wiedzcie, e ze mn nie ma artw. Par szturchacw dobrze robina strach. To wzmacnia i uspokaja. Dwaj malcy podeszli bliej do Gavrochea. Gavroche, ojcowsko rozczulony tym zaufaniem, przeszed od powagi do sodyczy i odezwa si do modszego: #Guptasie! rzek, agodzc zniewag pieszczotliw intonacj gosu. To tam na ulicy jest ciemno. Tam deszcz pada, a tu nie pada: tam zimno, tu nie ma ani szczypty wiatru; tam tumy ludzi, tu niema nikogo; tam ksiyc nawet nie wieci, a tu jest moja wieca, do stu diabw! "Dzieci zaczy si rozglda po apartamencie z mniejszym strachem, lecz Gavroche nie zostawi im wiele czasu do namysu.  Dalej!! rzek. I popchn ich jestemy !szczliwi, e moemy to tak nazwa w gb pokoju. Tam stao jego ko. ku Gavrochea nie mona byo nic zarzuci. To znaczy, e miao materac, kodr i alkow z firankami. Materacem bya mata !somiana, kodr dosy dua pachta z grubej, szarej weny, bardzo ciepa i prawie nowa. A oto, jak wygldaa alkowa. Stay tam trzy dosy dugie tyki, mocno wbite w pokryt warstw gruzu ziemi, to jest w brzuch sonia, dwie z przodu, a jedna z tyu, i zwizane sznurem u gry, abytworzyy piramid. Te zwizane tyki podtrzymyway mosin siatk zarzucon na nie i zrcznie przymocowan kawakami elaznego drutu w ten sposb, e je dokadnie okrywaa. U dou due kamienie, uoone wkoo na !pododze, przyciskay siatk, !dziki czemu nic si nie mogopod ni przecisn. Owa "siatka bya po prostu czci kraty, jakiej w menaeriach uywa si do pomieszcze dla ptactwa. ko Gavrochea umieszczone byo pod ni jak w klatce. Wszystko razem przypominao namiot Eskimosa. Ta wanie siatka zastopowaa firanki. Gavroche odsun nieco kamienie przyciskajce j z przodu i dwie czci siatki, zachodzce jedna na drug, rozchyliy si.  Na czworaki, smarkacze! zawoa. Ostronie wpuci swoich "goci do klatki, wczoga si za nimi, przesun kamienie i zamkn szczelnie szpar. Leeli wszyscy trzej na macie. Jakkolwiek byli mali, aden z nich nie mg stan w tej alkowie. Gavroche wci trzyma w rku swj stoczek. # A teraz rzek kimajcie!! Zgasz kandelabr.  Prosz pana zapyta starszy z braci, wskazujc na "drucian siatk co to jest?? ! To odpowiedzia powanie Gavroche to jest od szczurw. Kimajcie! Uczu jednak, e winien jest tym drobnym istotom kilka sw objanienia, i doda: Ten cay interes jest z Ogrodu Zoologicznego. To jest potrzebne dla dzikich zwierzt, maj tam tego do licha i troch. Trzeba tylko przele przez mur, wdrapa "si przez okno, przecisn sipod bram i mona bra i wybiera. Mwic to okrywa czci kodry najmodszego, ktry szepta:  O, jak dobrze! Jak ciepo! Gavroche zwrci zadowolone spojrzenie na swoj kodr. To te z Ogrodu Zoologicznego. Zabraem to mapom. I pokazujc starszemu!mat, na ktrej lea, mat bardzo grub i kunsztownie plecion, rzek.  A to byo u yrafy. Umilk, po czym doda jeszcze: Wszystko to miay zwierzta.!Zabraem im. Nie gnieway si wcale, bo powiedziaem, e to$dla sonia. Znw milcza chwil i znw doda:  Przeazi si przez mury, gwide si na rzd. Chopcy wyraali spojrzeniem bojaliwy i zdumiony szacunek, jaki w nich budzia ta istota nieulka i !przedsibiorcza, ten wczgataki sam jak oni, samotny i bezbronny jak oni, czcy w #sobie ndz i potg, ktra imsi wydawaa nadprzyrodzona,i majcy w twarzy wszystkie grymasy starego klowna, pomieszane z najbardziej dziecinnym i uroczym umiechem.  Prosz pana zapyta lkliwie starszy a czy pan si nie boi policjantw?? Gavroche ograniczy si do odpowiedzi: $ Nie mwi si policjantw, tylko salcesonw. Modszy mia oczy otwarte, ale nic nie mwi. Poniewa lea na skraju maty, a starszy znajdowa si w rodku, Gavroche otuli go kodr jak matka i podnis mu troch pod gow mat, wpychajc pod spd stare gagany, eby malec mia poduszk. Nastpnie zwrci si do starszego:  H!! adnie tu, prawda? O, tak! odpowiedzia starszy, przygldajc si Gavrocheowi z wyrazem wybawionego anioa. Przemokym do suchej nitki biedakom zaczynao si robi ciepo.  No wic mwi dalej Gavroche po co byo paka?? I pokazujc modszego brata starszemu, cign: Nie dziwi si takiemu knotowi jak ten, ale eby takiduy becza, to trzeba by kretynem; kto pacze, wyglda jak ciel. # Mj Boe!! rzeko dziecko  nie mamy ju domu, nie wiedzielimy, gdzie pj. # Smyku!! odpar Gavroche. #Nie mwi si dom, mwi si buda. "I jeszcze balimy si zosta sami w nocy.  Nie mwi si noc, ale kawa.  Dzikuj panu odpowiedziao dziecko. Suchaj rzek Gavroche nigdy nie trzeba kwka o byle co. Ja si wami zaopiekuj. Zobaczysz, jaka bdzie zabawa. Latem bdziemy si kpali razem z Franusiem, moim koleg, w przystani na Sekwanie, bdziemy biegali nago po tratwach przed mostem Austerlickim; praczki si o to "wciekaj. Krzycz, kln; nie masz pojcia, jakie to mieszne! Pjdziemy obejrze . e ara si i po kilku0 5rrkPnk&k{AgBpC cV= L c= c> c>+ c>6QE?czowieka kociotrupa. Takiego, co yje. To jest na !Polach Elizejskich. Go chudy jak nie wiem co. Potem was zaprowadz do teatru. Zobaczycie Fryderyka Lema tre. Mam bilety, znam aktorw, sam nawet graem w jednej sztuce. Kilku nas byo takich smykw, biegalimy podptnem i to naladowao morze. Dostaniecie zajcie w moim teatrze. Pjdziemy zobaczy dzikich. To nie s prawdziwi dzicy. Maj na sobierowe trykoty, ktre si marszcz, a na okciach widacery z biaych nici. Potem pjdziemy na oper. Wejdziemy razem z klakierami.Klaka w operze jest bardzo dobrze urzdzona. Do teatrzykw bulwarowych z !klak nie chodz. Poka wam kata. Mieszka na ulicy Marais, nazywa si pan Sanson, ma skrzynk do listw na drzwiach. Ach, jak wesoo mona si bawi! W tej chwili kropla wosku spada na palec Gavrochea i przypomniaa mu rzeczywisto. & Do stu diabw!! zawoa knotek si topi. Nie mog przecie wydawa wicej ni jednego su miesicznie na #owietlenie. Kto si kadzie do ka, powinien spa. Nie mamy czasu na czytanie romansw pana Paul de Kock. Ai wiato mogoby si przedosta przez szczeliny w bramie, salcesonom wicej nie trzeba. A przy tym zauway bojaliwie starszy, bo on tylkomia odwag odzywa si do pana Gavrochea i odpowiada "mu mogaby na som upa !iskra. Trzeba si strzec, eby nie spali domu. % Nie mwi si spali dom rzek Gavroche. Mwi si skopci bud. Burza wzmagaa si. Wrd "uderze piorunw sycha byo"ulew bijc o grzbiet kolosa. Deszcz moe si da !wypcha! rzek Gavroche. "Lubi sucha, jak si leje z tej karafki po nogach mojego domu. Gupie deszczysko na prno si wysila, marnuje swj towar; nie moe nas przemoczy i dlatego stary nosiwoda tak zrzdzi. !Po tej aluzji do pioruna, ktrejwszelkie konsekwencje Gavroche bra na siebie jako filozof dziewitnastego stulecia, zajaniaa ogromna byskawica, tak wietna, e !blask jej wtargn przez otwra do brzucha sonia. Prawie jednoczenie rozleg si wcieky grzmot. Dwaj malcy krzyknli i podskoczyli tak ywo, e omal nie rozsunli !siatki, ale Gavroche zwrci kunim swoj zuchowat twarz i na uderzenie pioruna odpowiedzia wybuchem miechu: Spokojnie, dzieci! Nie rozwalajmy budynku. Jaki pikny grzmot, pogratulowa! Ibyskawica te nie tandetna. Brawo, Pan Bg! Do diaska, "udao si niewiele gorzej ni wteatrze Ambigu. To rzekszy poprawi siatk, popchn agodnie malcw na "posanie, przycisn im kolana,"eby si dobrze wycignli, i zawoa: !Kiedy Bozia zapala wieczk, to ja mog zdmuchn swoj. Modziecy, trzeba spa. Nie wysypia si to jest bardzo niezdrowa rzecz. Od tego zalatuje czowiekowi z korytarza, czyli jak mwi w eleganckim wiecie, mierdzi zgby. Otulcie si dobrze w "kodr. Zaraz gasz. No, ju? $ Ju szepn starszy. Takmi jest dobrze, jakbym mia puchow poduszk pod gow.$ Nie mwi si pod gow "krzykn Gavroche. Mwi sipod kops. #Chopcy przytulili si do siebie.Gavroche uoy ich jeszcze wygodniej na macie, #podcign kodr a po uszy,wreszcie po raz trzeci rozkaza w swoim dostojnym jzyku:  Kimajcie!! I zdmuchn wiato. Ledwie wieca zgasa, jakie niezwyke drenie zaczo !wstrzsa siatk, pod ktr !leeli trzej chopcy. Byo to szybkie skrobanie wydajce metaliczny dwik, jakby !jakie pazury i zby zgrzytayna miedzianym drucie. Towarzyszyy temu najrozmaitsze rodzaje przenikliwych piskw. Picioletni malec, usyszawszy nad gow szmer, zlodowacia ze strachu i trci okciem !brata, lecz ten ju kima, stosownie do rozkazu Gavrochea. Wwczas malec, nie mogc ju wytrzyma omieli si zainterpelowa Gavrochea, jak mg najciszej, powstrzymujc oddech:  Prosz pana...  H?? zapyta Gavroche, !ktry ledwie zamkn powieki.  Co to jest??  To szczury odpowiedzia Gavroche. I znw przytuli gow do maty. Istotnie, w drewnianych $wntrznociach sonia roio si!od szczurw. To wanie byy te czarne, ywe plamy, o ktrych wspominalimy. Przy blasku wieczki czuy jeszcze respekt, ale gdy tylko ta pieczara, ktra bya jak gdybyich pastwem, zostaa z powrotem oddana ciemnoci, zaatakoway tumnie namiot Gavrochea, wdrapay si a na szczyt i gryzy druty, szukajc drogi do tej niezwykej fortecy. Jednake malec wci nie zasypia. Prosz pana... szepn znowu.  H?? rzek Gavroche.  Co to takiego szczury??  To takie myszy. To objanienie dodao nieco odwagi malcowi. Widzia ju w !swoim yciu biae myszki i nie ba si ich wcale. Jednake odezwa si jeszcze raz:  Prosz pana...  H?? zapyta znowu Gavroche.  Dlaczego pan nie ma kota??  Miaem odpowiedzia Gavroche przyniosem tutaj,ale one mi go zjady. To drugie objanienie zburzyodzieo pierwszego i may zacz znowu dre ze strachu. Rozmowa midzy nim i !Gavrocheem rozpocza si po raz czwarty.  Prosz pana... H??  Kogo one zjady?? Kota.  A one, to znaczy kto? Szczury. Myszy??  Tak, szczury. Dzieciak, przeraony tymi myszami, ktre zjadaj koty, pyta dalej:  Prosz pana, a czy te myszymogyby i nas zje? I jeszcze jak! odrzek Gavroche. Przestrach dziecka doszed doszczytu. Ale Gavroche doda: %Nie bj si! Nie mog wej. Azreszt ja tu jestem! Masz, #we mnie za rk. Bd cicho ikimaj! Gavroche wycign do malca rk poprzez picego w rodku starszego brata. "Dziecko przycisno jego do $do siebie i poczuo si mielej. !Odwaga i sia udzielaj si w tajemniczy sposb. Dokoa nich zrobio si cicho, rozmowa przestraszya i oddalia szczury, a gdy w kilka"chwil pniej wrciy z now wciekoci, trzech chopcw, pogronych we nie, nic ju nie syszao. Godziny nocy upyway. Cie !zasa olbrzymi plac Bastylii, od czasu do czasu podnosi sizimowy wiatr, zmieszany z deszczem, patrole sprawdzay bramy, aleje, parkany, ciemne kty i szukajc nocnych wczgw, przechodziy w !milczeniu koo sonia; potwr stojcy nieruchomo, z oczami otwartymi w mrok, zdawa si rozmyla, jakby gboko zadowolony ze swojego dobrego uczynku, i chroni przed niebem i ludmi troje biednych dzieci pogronych we nie. #Kiedy zblia si wit, jaki czowiek wybieg z ulicy w. Antoniego, przebieg przez #plac i przelizn si midzy sztachetami a pod brzuch sonia. Gdyby jakiekolwiek wiato pado na tego czowieka, atwo byoby odgadn po jego przemoczonej odziey, e spdzi noc na deszczu. Kiedy stan pod soniem, wyda okrzyk dziwaczny, nie nalecy do adnego jzyka, ktry jedna tylko papuga mogaby odda dokadnie. Powtrzy dwukrotnie ten okrzyk, o ktrym jakie takie wyobraenie da moe nastpujca pisownia:  Kirikikiu!! Kiedy tak zawoa po raz drugi! jasny, wesoy i mody gos !odpowiedzia z gbi sonia: Jestem. Prawie natychmiast zasaniajca otwr deska "usuna si, dajc przejcie $dziecku, ktre si zelizno w!d po nodze sonia i zwinnie wyldowao obok owego czowieka. By to Gavroche. Czowiekiem, ktry na niego czeka, by Montparnasse. !w okrzyk kirikikiuoznaczabez wtpienia to samo, co chopiec wyrazi sowami: Zapytasz o pana Gavrochea.Usyszawszy wezwanie, Gavroche obudzi si od razu, wyskoczy ze swej alkowy, rozsuwajc nieco drucian siatk, ktr starannie zamkn za sob, odsoni otwr i zszed na d. Mczyzna i chopiec poznali si w milczeniu wrd ciemnoci; Montparnasse powiedzia tylko tyle:  Jeste nam potrzebny do pomocy. Gavroche nie potrzebowa innego wyjanienia.  Dobra odrzek. I obaj poszli ku ulicy w. Antoniego, z ktrej wyszed Montparnasse, lawirujc zrcznie w dugim strumieniu ogrodniczych wzkw, ktre otej godzinie jad w kierunku Hal. Ogrodnicy, siedzcy na wzkach wrd stosw warzyw, na wp drzemic, pooczy zawinici w pachty, bo deszcz la strumieniami, nie spojrzeli nawet na tych dziwnych przechodniw. Koleje ucieczki Opowiedzmy teraz, co si dziao tej samej nocy w wizieniu La Force. Ucieczka zostaa uknuta przez Babeta, Brujona, Gueulemera i Thnardiera, !chocia Thnardier siedzia w oddzielnej celi. Babet uciek #ju na wasn rk, tego dnia wanie, jak wiemy z tego, co Montparnasse opowiedzia Gavrocheowi. Montparnasse mia im pomaga z zewntrz. Chwila bya tym bardziej stosowna do przedsiwzicia ucieczki, e wanie dekarze naprawiali cz dachw !wizienia. Pawilon w. Bernardanie by wskutek tego zupenieodcity od pawilonu Karola Wielkiego i pawilonu w. Ludwika. Na dachach stay rusztowania i drabiny, czyli mwic inaczej, mosty i schody prowadzce do wybawienia. Sabym punktem wizienia by Nowy Budynek, najbardziej odrapana rudera, jak mona sobie wyobrazi. Mury tego pawilonu tak dalece przetrawia saletra, e musiano poobija deskami sklepienia cel, gdy odrywajce si od nich kamienie spaday na posania !winiw. W tej jednak ruinie umieszczono lekkomylnie najniebezpieczniejszych oskaronych, grube sprawy, jak si to mwi w jzyku wiziennym. Nowy Budynek mieci cztery sypialnie, pooone jedna nad drug, i poddasze, ktre nazywano Letniskiem. Szeroki przewd kominowy, prawdopodobnie resztka dawnej kuchni ksit de La Force, wychodzi z parteru, przecina wszystkie cztery pitra, dzielc na dwoje sypialnie, gdzie wyglda jak spaszczona kolumna, i koczy si na dachu. Gueulemer i Brujon umieszczeni zostali w jednej sypialni. Przez ostrono posadzono ich na samym dole. !Przypadek zrzdzi, e gowy ich prycz dotykay owego komina. Thnardier znajdowa si dokadnie nad ich gowami na poddaszu zwanym Letniskiem. Tej samej nocy, kiedy may Gavroche zaopiekowa si bezdomnymi chopcami, Brujon i Gueulemer, ktrzy wiedzieli, e zbiegy rano Babet oczekuje ich na ulicy razem z Montparnasseem, wstali po cichu i za pomoc gwodzia, znalezionego przez Brujona, zabrali si do wiercenia otworuw rurze kominowej. Odamki paday na prycz Brujona, $wic te nie byo ich sycha. Deszcz z gradem i grzmoty wstrzsay drzwiami w zawiasach, robic w wizieniuhaas ogromny i poyteczny. Ci z winiw, ktrzy si "przebudzili, udali, e zasypiajznowu, nie przeszkadzajc Gueulemerowi i Brujonowi. Brujon by zrczny, Gueulemersilny. Najmniejszy nawet szmernie zaniepokoi stranika picego w okratowanej celce,!ktra wychodzia na sypialni,podczas gdy bandyci przebijalimur i wspinali si wewntrz komina, aby po wyamaniu elaznej kraty zamykajcej gou gry, stan w kocu na dachu. Deszcz i wichura "wzmogy si, dach by liski.  Jaka czarna kawa, w sam !raz, eby si urwa! rzek Brujon. Przepa szerokoci szeciu stp, a gbokoci osiemdziesiciu dzielia ich jeszcze od muru. Na dnie tej przepaci wida byo poyskujcy w mroku karabin wartownika. Zoczycyprzywizali do odamkw kraty, pozostaych w wylocie komina, sznur, ktry Brujon ukrci w swojej celi, drugi jego koniec przerzucili przez mur, przesadzili jednym skokiem przepa, uchwycili si rkoma krawdzi muru i jeden za drugim zjechali po sznurze na daszek kpieliska. Nastpnie cignli sznur, zeskoczyli na podwrze i znaleli si na ulicy. Niecae trzy kwadranse upyny od chwili, kiedy usiedli w ciemnociach na swoich pryczach z gwodziem w rku i projektem w gowie. W kilka chwil potem spotkali Babeta i Montparnassea, ktrzy kryli w pobliu. Pocigajc ku sobie sznur, zerwali go i kawaek pozosta na dachu, przywizany do komina. Nie zdarzyo im si zreszt nic zego, to jedno chyba, e starli sobie prawie wszystk skr z rk. Tej samej nocy Thnardier zosta uprzedzony, nie wiadomo w jaki sposb, i nie spa. Okoo pierwszej, mimo ciemnoci, ujrza na dachu dwa cienie przesuwajce si wrd deszczu i wiatru przed okienkiem naprzeciw jego celi. Jeden z cieni zatrzyma si namgnienie oka przed okienkiem. By to Brujon. Thnardier pozna go i zrozumia wszystko. To mu wystarczao. Jako niebezpieczny bandyta, oskarony o nocn zasadzk z"uyciem broni, by pod cisymdozorem. Przed jego cel przechadza si stranik z nabitym karabinem, zmieniany co dwie godziny. Letnisko byo owietlone lamp wiszc na cianie. Wizie mia nogi skute pitnastofuntowymi kajdanami. Pozwolono mu zachowa przy !sobie co na ksztat elaznegokoka, co mu suyo do zawieszania chleba w szparze ciany, aby jak mwi, zabezpieczy go od szczurw. Poniewa Thnardier by dobrze pilnowany, nie wydawao si, eby ten koek mg by niebezpieczny. Pniej jednak przypomniano #sobie, e ktry ze stranikw powiedzia: Lepiej by byo da mu tylko drewniany koek. O godzinie drugiej po pnocy wartownik, stary onierz, mia zmian; zastpi go mody rekrut. Po dwch godzinach, przy nastpnej zmianie, o czwartej rano znaleziono go picego i lecego jak kloc na ziemi przy separatce Thnardiera. Thnardiera ju w niej nie byo. Na pododze leay rozbite kajdany. W suficie celibya dziura, a nad ni, w dachu, druga. Jedna deska z pryczy bya wyrwana i zapewne zabrana, gdy jej nieznaleziono. Znaleziono natomiast w celi do polowy oprnion butelk zawierajc reszt odurzajcego wina, ktrym onierz zosta upiony. Bagnet stranika rwnie znik. Kiedy to wszystko odkryto, wydawao si, e Thnardier jest poza zasigiem wszelkich poszukiwa. W rzeczywistoci !jednak, cho opuci ju NowyBudynek, znajdowa si jeszcze w wielkim niebezpieczestwie. Wydostawszy si na dach Nowego Budynku, znalaz reszt sznura Brujona, wiszc na prtach kraty u szczytu komina, lecz ten urwany kawaek sznura by za!krtki i Thnardier nie mg uciec przez mur, jak to uczynili Brujon i Gueulemer. Skrcajc z ulicy des Ballets "na ulic Krla Sycylii, spotyka si tu za rogiem, po prawej stronie, wstrtnie wygldajce zagbienie. W ubiegym stuleciu sta tam dom, z ktrego zostaa jedynie tylna ciana, prawdziwa ruina, wznoszca si midzy ssiednimi budynkami do wysokoci trzeciego pitra. Na szczyt tej wanie ruiny wszed Thnardier wkrtce po trzeciej rano. W jaki sposb udao mu si tam dosta? Nigdy nie zdoanotego wytumaczy ani zrozumie. Byskawice zapewne przeszkadzay mu i zarazem pomagay. Czy skorzysta z drabin i rusztowa dekarzy, aby przechodzc z dachu na dach, z gzymsu na gzyms, przez pawilony Karola Wielkiego i w. Ludwika, i wreszcie przez mur, dotrze "do ruiny na ulicy Krla Sycylii? Czy te moe desk ze swojejpryczy przerzuci jako pomostmidzy dachem Letniska i murem, a nastpnie czoga si po szczycie muru dokoa #caego wizienia, a trafi na ow ruin? Na oba sposoby ucieczka wydawaa si nieprawdopodobna. Czy Thnardier, pod wpywem nieubaganego pragnienia wolnoci, ktre zmienia przepaci w rowy, elazne . e ara si i po kilku0 5rrkPnk&k{AgB. c? K c? a\@~ c@z*q c A4O cA:?`Akraty w plecionki z wikliny, beznogiego kalek w atlet, podagryka w ptaka, gupot winstynkt, instynkt w inteligencj, inteligencj w geniusz czy Thnardier wynalaz i zaimprowizowa jaki trzeci sposb? Nie wyjaniono tego nigdy. Jakkolwiek si to stao, Thnardier, zlany potem, przesiky deszczem, w ubraniu poszarpanym na strzpy, z pocieranymi rkami, z okciami we krwi, z podrapanymi kolanami, wszed #na t cian, wycign si jak dugi na jej szczycie, ale tam ju mu zabrako si. Wysoko trzech piter dzielia go od bruku ulicy. Sznur, ktry mia, by za krtki. Czeka blady, wyczerpany, utraciwszy ca nadziej, jeszcze okryty zason nocy, !lecz zdajcy sobie spraw, e nadchodzi dzie, przeraony #myl, e za chwil usyszy napobliskiej wiey w. Pawa uderzenie godziny czwartej, godziny, o ktrej przyjd zmienia wart i zobacz stranika upionego pod przedziurawionym dachem, i $osupiay patrzy w d, w t !straszliw gbi, gdzie pod $wiatem latar rozciga si mokry i czarny bruk, ten bruk upragniony i grony, ktry oznacza mier i jednoczenie oznacza wolno. Wybia czwarta. Thnardier zadra. W kilka chwil potem wybuch w wizieniu niespokojny i pomieszany rozgwar, ktry jest pierwszymnastpstwem odkrytej ucieczki. Trzaskanie otwieranych i zamykanych drzwi, szczk krat i zawiasw,gosy stray, chrapliwe nawoywania dozorcw, uderzenia kolbami o bruk dochodziy a do niego. Lec tak w rozpaczy, zobaczy nagle, cho jeszcze ulica bya zupenie ciemna, przesuwajcego si wzdu cian czowieka, ktry nadchodzi od ulicy Brukowej izatrzyma si przed zagbieniem, ponad ktrym Thnardier trwa jakby zawieszony. Po chwili do tego czowieka przyczy si drugi, ktry szed z tak "sam ostronoci, nastpnie trzeci, wreszcie czwarty. Kiedy si poczyli, jeden z nich otworzy furtk w parkanie i wszyscy czterej weszli na placyk, gdzie staa drewniana szopa. Zatrzymali si wprost pod Thnardierem. Widocznie obrali to miejsce, eby rozmawia nie wystawiajc si na widok przechodniw i wartownika, stojcego nie opodal przy furtce wizienia. Trzeba zreszt doda, e deszcz uwizi wartownika w jego budce. Thnardier, nie mogc rozpozna twarzy tych ludzi, nastawi ucha na ich sowa, z rozpaczliw uwag czowieka,!ktry czuje, e jest zgubiony. Przed oczami Thnardiera !przesuno si co podobnego do nadziei ci ludzie mwili gwar zodziejsk. "Nie mia ich zawoa jeden okrzyk, gdyby go kto usysza, mg wszystko popsu; przyszed mu jednak do gowy pomys, ostatni "bysk nadziei; wyj z kieszenikawaek sznura Brujona, ktryodwiza od komina na Nowym Budynku, i rzuci go na d. Lina upada przy nogach czterech ludzi.  Wdowa po nieboszczyku Dyndale rzek Babet. To mj szpagat zawoa Brujon.  Karczmarz tu jest rzek Montparnasse. Spojrzeli w gr. Thnardier wysun nieco gow.  Prdzej!! rzek Montparnasse. Brujon, masz drugi kawa sznura?  Mam.  Zwi oba razem. Rzucimy mu, przywie go do ciany, to wystarczy, eby zej. Thnardier omieli si odezwa pgosem:  Zesztywniaem z zimna.  Rozgrzejesz si.  Nie mog si ruszy. Tylko si zsuniesz, my ci ju zapiemy.  Rce mi zdrtwiay. # Przywi tylko lin do muru.  Nie dam rady. " Ktry z nas musi wle stwierdzi Montparnasse.  Trzy pitra!! szepn Brujon. Stary przewd kominowy, prowadzcy do pieca, ktry sta w szopie, szed po murze do samego szczytu, koczc si prawie w tym miejscu, !gdzie byo wida Thnardiera. Przewd ten, ju wwczas zniszczony i porysowany, "pniej rozpad si cakiem, lecz. do tej pory jeszcze wida jego lady. $ Mona by wle tdy rzekMontparnasse. Przez t rur zawoa !Babet dorosy czowiek si nie przecinie, trzeba by jakiego ptaka.  Trzeba by ptaka powtrzy Brujon. " Skd go wzi?? zapyta Gueulemer.  Zaczekajcie rzek Montparnasse. Ju mam. Montparnasse otworzy po cichu furtk w parkanie, "upewni si, e na ulicy nikogonie ma, wyszed ostronie, zamkn za sob furtk i pobieg w kierunku Bastylii. Upyno siedem, moe osiem minut osiem tysicy wiekw dla Thnardiera; Babet, Brujon i Gueulemer przez cay czas milczeli; w kocu furtka otworzya si i ukaza si zadyszany Montparnasse prowadzcy Gavrochea. Dzikideszczowi ulica bya wci pusta. May Gavroche wszed na placyk i spokojnie obejrza bandytw. Woda ciekaa mu z wosw.  Co trzeba zrobi?? zapyta. " Wle na szczyt t rur odpowiedzia Montparnasse.  Z tym szpagatem doda Babet. #I fest go tam przytranoli dorzuci Brujon. Chopiec spojrza na lin, przewd kominowy i mur, po czym mrukn pogardliwie co,co miao oznacza:  Wielkie rzeczy!!  Tam na grze siedzi !czowiek, ktrego uratujesz wyjani jeszcze Montparnasse.  Zrobisz to?? zapyta Brujon. !Gupi jeste odpowiedzia chopiec, jak gdyby pytanie wydao mu si niestosowne, i zdj trzewiki. Gueulemer podpar Gavrochea ramieniem, wsadzi go na dachszopy, ktrego sprchniae "deski uginay si pod ciaremdziecka, i da mu sznur zwizany tymczasem przez Brujona. Chopiec podszed do rury, do ktrej nietrudno byo si dosta przez du szczelin tu nad dachem. Kiedy mia rozpocz wspinaczk, Thnardier, widzc bliskie ocalenie, wychyli si za krawd muru; pierwszy brzaskdnia owietli nieco jego spocone czoo, sine policzki, dugi i ostry nos, siw, najeon brod i Gavroche pozna go. ! O!! powiedzia to mj ojciec!! ... Ale to nic nie szkodzi. #I wziwszy lin w zby, miao"pocz si wdrapywa. Dosta si na szczyt, siad okrakiem na starym murze i mocno przywiza lin do ramy okiennej. W chwil potem Thnardier by na ulicy. Skoro tylko dotkn bruku i poczu si wolnym od niebezpieczestwa, zapomniao zmczeniu, zimnie i strachu;wszystkie okropnoci, ktre przeszed, zniky jak dym, caa jego niezwyka i krwioercza inteligencja obudzia si, miaa i swobodna, gotowa ruszy przed siebie. Oto, jakie byy pierwsze sowa tego czowieka:  Jest jaka rozrbka?? "Schowajmy si w kt rzek Brujon. Pogadamy krtko i zaraz si rozejdziemy. By !niele wygldajcy interes na ulicy Plumet. Pusta ulica, dom w ogrodzie za starymi kratami,same kobiety.  No wic, czemu nie? zapyta Thnardier.  Twoja crka Eponina zbadaa spraw odpowiedzia Babet.  I przyniosa Magnon !sucharek doda Gueulemer. Nie ma tam nic do roboty.  Niegupia dziewczyna mrukn Thnardier. W kadym razie trzeba zobaczy.# Tak, tak odrzek Brujon. Trzeba zobaczy. aden z nich nie zwraca ju uwagi na Gavrochea, ktry podczas tej rozmowy siedzia na jednym z murowanych supw parkanu, moe czekajc, eby ojciec obejrza si na niego, potem za wzi trzewiki i rzek:  Wszystko zaatwione? Nie jestem wam potrzebny? W takim razie id sobie, musz pobudzi moich smykw. "I odszed. Piciu ludzi wyszo kolejno zza parkanu. Kiedy Gavroche znik na zakrcie ulicy des Ballets, Babet zwrci si do Thnardiera: ! Czy widziae tego ptaka?? zapyta go.  Ktrego??  Tego, co si wdrapa do ciebie ze sznurem.  Nie bardzo. # Co mi si zdaje, e to twjsyn.  Co ty powiesz?? rzek Thnardier. Rzeczywicie?? I poszed dalej. Rozdzia sidmy ZACHWYTY I SMUTKI Penia wiata Czytelnik domyli si, e Eponina, poznawszy przez krat mieszkank ulicy Plumet,dokd j wysiaa Magnon, najprzd oddalia bandytw odtej ulicy, a potem zaprowadzia tam Mariusza i e Mariusz po kilku dniach ekstazy przed krat, party t#si, ktra cignie elazo ku magnesowi, a zakochanego ku domowi ukochanej, wszed do ogrodu Kozety jak Romeo do ogrodu Julii. Przyszo mu to nawet atwiej; Romeo musia przeskakiwa przez mur, Mariusz obluzowa tylko w starej kracie ogrodzenia jeden z prtw, chwiejnych jak zby zgrzybiaego czowieka. By !szczupy i przesun si bez trudu. A e nikt nigdy t ulic nie przechodzi, on za jedynie "noc wlizgiwa si do ogrodu,nikt go nie zobaczy. Od bogosawionej i witej godziny, w ktrej pocaunek zarczy ze sob te dwie dusze, Mariusz przychodzi tam co wieczr. Nocami, kiedy byli razem, ogrd wydawa si miejscem !yjcym i witym. Wszystkie kwiaty otwieray kielichy i wysyay ku zakochanym odurzajce wonie; oni otwierali swoje dusze, ktre spyway na kwiaty. Bujny $wiat rolinny dra dokoa od przelewajcego si w nim !ycia i upojenia; oni mwili o swojej mioci i sowa ich budziy w drzewach dreszcze. Co zawieray te sowa? Tyle co oddech. Nic wicej. Te tchnienia wystarczay, aby wywoa wzruszenie na caej przyrodzie. Magiczna potga, ktrej nie zrozumiaby nikt, kto by czyta w ksice te rozmowy, stworzone po to, eby wiatr je unis i #rozproszy wrd lici jak dym.Odejmijcie od szeptw dwojgazakochanych melodi, ktra wychodzi z duszy i towarzyszy sowom jak akompaniament na lirze, a zostanie wam tylko cie i powiecie: Jak to, wic to nie jest nic wicej? Tak, dziecinna pustota, powtarzanie w kko tego samego, wybuchy miechu z byle powodu, sowa bez zwizku, gupstwa to wanie jest to, co wiat ma najwspanialszego i najgbszego, jedyne rzeczy, ktre warto mwi i ktrych warto sucha! Ten, kto nigdy nie sucha i sam nigdy nie mwi tych gupstw zasugujcych na politowanie, jest czowiekiem gupim i zym. Kozeta mwia do Mariusza:  Czy wiesz?? ... (Wrd tego wszystkiego, w tej niebiaskiej niewinnoci, sami nie wiedzc, jak si to stao, zaczli si tyka).  Czy wiesz, e ja mam na imi Eufrazja?  Eufrazja?? Nieprawda, przecie ty jeste Kozeta. Ach, to jest takie brzydkie przezwisko, ktre dostaam, kiedy byam maa. Eufrazja to moje prawdziwe imi! Czy ci si podoba? Owszem... Ale i Kozeta brzmi adnie. Bardziej ci si podoba ni Eufrazja??  Chyba tak.  No to i mnie te. Rzeczywicie, Kozeta to adneimi. Mw do mnie Kozeta. Powiedziaa to z umiechem, zamieniajcym ich dialog w "idyll godn jakiego zaktka w niebie. Ubstwiali si. Ale siy trwae i niezmienne nigdy nie przestaj istnie. Dwoje modych kocha si, umiecha do siebie, mieje, przekomarza, splata donie, "mwi sobie ty, a wieczno pozostaje sob. Zakochani kryj si w wieczorze, w zmroku, staj si niewidzialni w towarzystwie ptakw i r, hipnotyzuj si poprzez ciemnoci sercami, ktre janiej im w oczach, mwi pgosem, szepcz, a tymczasem w nieskoczonej przestrzeni gwiazdy kr po swoich torach. Zaczyna si ciemnia Jan Valjean nie domyla si niczego. Kozeta bya wesoa i to wystarczao do jego szczcia. Zaprztnie uczuciem myli Kozety i obraz Mariusza wypeniajcy jej dusz nie umniejszay nieporwnanej czystoci jej piknego, pogodnego czoa. W tym wieku dziewczyna nosi 'swoj mio jak anio lili. JanValjean by wic spokojny. A przy tym, gdy dwoje zakochanych doszo do porozumienia, wszystko idzie jak najlepiej; osob trzeci, ktra by moga przeszkadza ich mioci, trzyma si w doskonaym zalepieniu, za pomoc niewielu rodkw ostronoci, zawsze takich samych u wszystkich zakochanych. Kozeta nigdy wic i w niczym nie sprzeciwiaa si Janowi Valjean. Chcia i na przechadzk? Dobrze, ojczulku. Chcia zosta w "domu? wietnie. Chcia spdziwieczr razem z ni? Bya zachwycona. Zwykle wraca dosiebie o dziesitej i Mariusz wchodzi wtedy do ogrodu dopiero po tej godzinie, gdy usysza z ulicy, e Kozeta otwiera drzwi na ganek. Nie potrzebujemy chyba mwi, ewe dnie Mariusz tam si nie pokazywa. Jan Valjean zapomnia nawet o jego istnieniu. Raz tylko, pewnego ranka, zapyta Kozety: Co to,masz ubielone plecy? To poprzedniego wieczora Mariusz!w uniesieniu przycisn j do ciany. Stara Toussaint kada si wczenie i po skoczonej !robocie mylaa tylko o spaniu,tote tak samo jak Jan Valjean nie wiedziaa o niczym. Mariusz nigdy nie wchodzi do !domu. Kiedy by z Kozet, krylisi we wnce koo ganku, eby nikt nie mg ich zobaczy i usysze z ulicy; siedzieli tam i czsto rozmowzastpowao im ciskanie sobie rk po dwadziecia razy na minut i spogldanie na gazie drzew. Gdyby wtedy pad piorun w odlegoci trzydziestu krokw, nawet by go nie zauwayli, tak oboje byli sob pochonici. "A jednak zbliay si rozmaite powikania. Pewnego wieczora Mariusz szed na schadzk bulwarem Inwalidw; szed, jak zwykle, ze spuszczon gow; kiedy !mia skrci w ulic Plumet, "usysza tu przy sobie gos:  Dobry wieczr, panie Mariuszu! Podnis gow i pozna Eponin. Sprawio to na nim dziwne wraenie. Ta dziewczyna nie przysza mu na myl ani razu od czasu, jak go zaprowadzia"na ulic Plumet; nie widzia jejpotem i zupenie o niej zapomnia. Czu si wobec niej bardzo zobowizany, jej zawdziczaswoje obecne szczcie, a jednak to spotkanie nie byo mu przyjemne. Odpowiedzia z pewnym zakopotaniem:  A, to panna Eponina?  Dlaczego mnie pan nazywa pann?? Czy panu zrobiam cozego?  Nie odpar. Oczywicie, nie mia do niej adnej urazy. Przeciwnie. Ale czu, e teraz, kiedy by na ty z Kozet, nie mg postpi inaczej i musia mwi Eponinie panna. !Poniewa milcza, powiedziaa: No, niech pan powie... "Tu przerwaa. Zdawao si, e zabrako sw tej dziewczynie, niedawno tak beztroskiej i pewnej siebie. "Chciaa si umiechn i nie moga. Powiedziaa tylko:  Wic?? ... "Potem znw umilka i spucia oczy.  Dobranoc, panie Mariuszu rzeka nagle i odesza. Niespodziewany str Nazajutrz by 3 czerwca 3 czerwca 1832 roku, data, ktr trzeba wymieni z powodu wanych wypadkw zawisych wwczas nad Paryem jak chmury zwiastujce burz. Mariusz szed o zmroku t sam drogco poprzedniego wieczora, z sercem penym rozkosznych myli, kiedy midzy drzewami bulwaru spostrzeg idc naprzeciw Eponin. Dwa dni z rzdu to za wiele. Zawrci szybko, skrci z bulwaru i !poszed na ulic Plumet ulic Monsieur. Eponina posza za nim a do ulicy Plumet, co si jej dotychczas nie zdarzyo. Zwykle wystarczao jej, e go ujrzaa, kiedy przechodzi bulwarem, i nie staraa si z nim spotka. Wczoraj dopiero sprbowaa z nim pomwi. Eponina sza wic za Mariuszem, ktry nie wiedzia o tym. Zobaczya, jak odsun"prt kraty i wlizn si do ogrodu. " Oho!! rzeka. Wchodzi dodomu!! Podesza do kraty i dotykajc!po kolei prtw atwo poznaaten, ktry odsun Mariusz. Szepna ponuro:  Co to, to nie, Lizeto! Usiada na podmurowaniu kraty, tu obok ruchomego prtu, Jakby go pilnowaa. W tym wanie miejscu krata dotykaa ssiedniego muru, tworzc ciemny kt, w ktrymEponina znika zupenie. #Siedziaa duej ni godzin, kilku0 5rrkPnk&k{Ap cAN cLB cB * cC%+1 cuCV57 _Cnieruchoma, milczca, pogrona w mylach. Okoo dziesitej jeden z nielicznych na tej ulicy przechodniw, jaki starszy czowiek, ktry pieszy do domu i szybkim krokiem mija to miejsce samotne i nie najlepsz majce saw, #usysza guchy i grony gos wydobywajcy si z kta midzy krat a murem ogrodu: ! Nie dziwiabym si, gdyby tuprzychodzi co wieczr! Przechodzie obejrza si dokoa, nie zobaczy nikogo, nie odway si zajrze w ciemny kt i przestraszony podwoi kroku. Dobrze zrobi, e si popieszy, bo w kilka minut "pniej szeciu ludzi, ktrzy szli jeden za drugim w pewnych odstpach i trzymajc si murw, przez cowygldali na jaki pijany "patrol, weszo na ulic Plumet. Pierwszy, zbliywszy si do !kraty ogrodu, stan i czeka na towarzyszy; po chwili zebraa si caa szstka. Ludzie ci zaczli rozmawia pocichu:  To tu rzek jeden.  Czy oni tu maj w ogrodzie psa?? zapyta drugi.  Cholera ich wie. Na wszelki wypadek przyniosem mu gakdo zearcia. Masz plaster, eby wywali szyb?  Mam.  Krata jest stara doda pity, ktry mia gos brzuchomwcy. # To klawo rzek drugi nie "zaskrzypi pod pi i nie bdzieduo kramu z robot. Szsty, ktry jeszcze dotd "ust nie otworzy, zabra si doogldania kraty, jak to godzin temu uczynia Eponina, ujmujc kolejno za !kady prt i potrzsajc nim ostronie. Doszed wreszcie do#prtu, ktry Mariusz obluni. Gdy ju mia za niego uj, "jaka rka nagle wynurzya si z cienia, opada mu na rami, #co odepchno go silnie i gosochrypy rzek cicho:  Jest pies. W tej samej chwili stana przed nim blada dziewczyna. Czowiek dozna wstrzsu, jaki zwykle wywouje niespodziane wydarzenie. Wyglda jak najeony potwr; nie ma nic straszniejszego ni widok popochu u drapienikw. Ich !przeraenie jest przeraajce.Cofn si i wybekota:  Co to za banica??  Twoja crka. Rzeczywicie bya to Eponina,a czowiekiem, ktremu si ukazaa, by Thnardier. Kiedy j ujrzano, piciu innych, to jest Claquesous, Gueulemer, Babet, Montparnasse i Brujon, zbliyo si bez szmeru, bez popiechu, nie mwic ani sowa, ze zowrog powolnoci waciw tym mocnym ludziom. Kady z nich mia w rku jakie ohydne narzdzie. Gueulemer trzyma zakrzywione szczypce, ktre !bandyci nazywaj Franusi.  A ty co tu robisz?? Czego chcesz? Zwariowaa? krzykn Thnardier, o ile mona krzycze szeptem.  Po co przychodzisz przeszkadza nam w robocie??Eponina ze miechem rzucia mu si na szyj: Przyszam, ojczulku, bo mi !si zachciao przyj. Czy "ju nie wolno usi sobie na kamieniu? Ale wy nie powinnicie tutaj przychodzi.Czego tu chcecie, kiedy to jest sucharek? Przecie Magnon dostaa ode mnie wiadomo. Nic tu nie ma do roboty. Pocauje mnie, kochany ojczulku! Tak dawnomy si nie widzieli! Znaczy si, e wyszede? Thnardier prbowa uwolni si od uciskw Eponiny i mrucza: Dobrze. Pocaowaa mnie. Tak, wyszedem. Ju nie siedz. A teraz ruszaj precz. Eponina nie puszczaa go jednak i podwoia pieszczoty. !A jak to zrobie, ojczulku? Trzeba mie nie byle jaki rozum, eby co takiego potrafi. Opowiedz mi o tym. Amatka? Gdzie jest matka? Opowiedz mi co o mamusi. Thnardier odpowiedzia:  Jest zdrowa, nie wiem zreszt, pu mnie. Powiadam ci, ruszaj sobie. Eponina wzia za rk Montparnassea. Uwaaj rzek bo si zatniesz, majcher mam otwarty. Mj Montparnasseczku "odpara ze sodycz trzeba mie zaufanie do ludzi. Jestemchyba crk mojego ojca. Panie Babet, panie Gueulemer, to przecie ja miaam zbada t spraw. #Doni kocist i wt jak do szkieletu cisna potne apsko Gueulemera i mwia dalej: Wiecie dobrze, e nie jestemgupia. Zawsze mi ufacie. Nieraz ju wywiadczyam wam usugi. Ot wywiedziaam si o wszystkim i powiadam wam, szkoda ryzyka. Przysigam, e w tym domu nie ma nic do roboty.  Tu s samotne kobiety rzek Gueulemer.  Nie, kobiety wyprowadziy si. ! Ale wiece nie wyprowadziy si!! rzek Babet. I pokaza Eponinie w grze, midzy wierzchokami drzew, "wiato, z ktrym kto szed po strychu dworku. To stara !Toussaint rozwieszaa bielizn.Eponina sprbowaa jeszcze raz. $ Ale to biedni ludzie rzeka. ! Nie maj zamanego szelga. Id do diaba! krzykn Thnardier. Jak przewrcimy cay dom, e piwnica bdzie na grze, a strych na dole, to ci powiemy, co tam jest. "I pchn j, chcc przej. Kochany przyjacielu Montparnasse rzeka !Eponina. Prosz ci, jeste przecie poczciwy chopak, nie wchodcie! Strze si, mwi ci, bo "moesz si zaci! odpar Montparnasse. Thnardier odezwa si znowu stanowczym gosem:  Zjedaj, crka, i nie przeszkadzaj ludziom w pracy. Eponina pucia rk Montparnassea i zapytaa: ! Wic chcecie wej do tego domu?? "Troszeczk! rzek miejc si brzuchomwca. Po tych sowach opara si plecami o krat i patrzc na szeciu uzbrojonych bandytw, ktrych twarze nabray w ciemnociach szataskich rysw, owiadczya gosem ciszonym, lecz silnym:  Ale ja nie chc. Zatrzymali si zdumieni. Tylko brzuchomwca mia si jeszcze. Ona mwia dalej: Przyjaciele, posuchajcie uwanie. Tu nie ma artw. Teraz ja mwi. Jeeli wejdziecie do ogrodu, jeeli tylko dotkniecie tej kraty, "bd krzycze, wali do drzwi,rozbudz ludzi i sprowadz andarmw, eby was nakryli wszystkich szeciu. Ona to zrobi rzek cicho Thnardier do Brujona i brzuchomwcy. Przytakna ruchem gowy i dodaa:  Zaczynajc od mojego ojca!!$Thnardier zbliy si do niej.  Rce przy sobie, panie starszy! zawoaa. Cofn si, mruczc pod $nosem: Co jej si stao?? i doda:  Ach, ty suko!! Eponina wybuchna jakim straszliwym miechem. Jak si wam podoba, ale nie wejdziecie. Nie jestem suk, bo jestem crk wilka. Jest was szeciu wielka rzecz! Jestecie mczyznami, ja jestem kobiet, ale nie boj si was, wcale si nie boj. Ruszajcie do diaba, bo ju mnie nudzicie. Idcie, gdzie chcecie, ale tu nie przychodcie, zabraniam wam tego! Wy z noami, ja z pantoflem wszystko mi jedno, zblicie si tylko. Postpia krok ku bandytom. Bya straszna. Zacza si znowu mia. $Dalibg, niczego si nie boj. "I tak latem bd godna, zim #bd marza. Gupie te chopy,myl, e nastrasz dziewczyn! Czym? Pkn mona ze miechu! Dlatego, emacie kochanki, szurgoty, co "si chowaj pod ko, kiedy na nie krzykniecie, to si wamzdaje, ecie tacy straszni? Ja si niczego nie boj! Utkwia wzrok w Thnardierze i powiedziaa:  Nawet ciebie!! I mwia dalej, wodzc po bandytach krwawymi renicamiwidma: Co mi szkodzi, jeeli jutro znajd mnie tu na bruku, zadgan noem przez ojca, albo za rok wyowi mnie w Saint-Cloud razem ze starymi korkami i trupami potopionych !psw! Musiaa przerwa, gdy wstrzsn ni atak suchego kaszlu; oddech jej wydobywa #si chrapliwie z wtej piersi. Bandyci, zdumieni i zirytowani, e jedna dziewczyna krzyuje ich plany, odeszli w cie za latarni i tu zaczli si naradza. Ich gwatowne gestyzdradzay upokorzenie i wcieko. Eponina tymczasem przygldaa im si ze spokojnym i gronym wyrazem twarzy. "Co w tym jest rzek Babet."Ona ma jaki powd. Moe sizakochaa w psie? Swoj drog szkoda okazji. Dwie kobiety i stary, ktry mieszka od tyu. W oknach wisz niezgorsze firanki; Stary to "pewnie yd. Myl, e interes jest dobry. W takim razie wy wejdcie zawoa Montparnasse. Wecie si do roboty, a ja zostan tu z dziewczyn i jeeli pinie... !Bysn ostrzem noa, ktry trzyma otwarty w rkawie. #Thnardier milcza i zdawa siz gry przyjmowa decyzj. Brujon, ktry uchodzi prawie za wyroczni i jak wiadomo, "nastrczy robot, jeszcze si nie odezwa. Sta, jakby #gboko zamylony. Mia opini!czowieka, ktry nie cofa si przed adnym niebezpieczestwem, i wszyscy wiedzieli, e raz dla kawau obrabowa posterunek andarmerii. Oprcz tego !ukada wiersze i piosenki, co mu dawao wielki autorytet. Babet zapyta go: " C, Brujon, nic nie mwisz?Brujon milcza jeszcze przez chwil, potem kilka razy na rne sposoby potrzsn gow i na koniec zdecydowasi przemwi: Posuchajcie: dzi rano widziaem dwa bijce si wrble, wieczorem spotykam $ktliw kobiet. To zy znak. Idmy std. I poszli. Odchodzc Montparnasse mrucza:  Wszystko jedno, ale gdyby co do czego, tobym j stukn. Babet odpowiedzia: " Ja nie. Nie podnosz rki na pe pikn. Na rogu ulicy zatrzymali si i po cichu wymienili kilka zagadkowych zda nastpujcej treci:  Gdzie bdziemy spa tej nocy??  Pod Paryem. Thnardier, masz przy sobie klucz od kraty?  Pewnie, e mam. Eponina, ktra ich nie spuszczaa z oczu, zobaczya,e zawracaj w stron, z ktrej przyszli. Wstaa i cichaczem #poczogaa si za nimi wzdu murw i domw. Odprowadzia ich tak a do bulwaru. Tu si zatrzymaa, widzc tych szeciu mczyzn znikajcychw ciemnociach, jakby si w nich roztapiali. Mariusz tak bardzo wraca do rzeczywistoci, e zostawia Kozecie swj adres Podczas kiedy pies w ludzkiej postaci pilnowa kraty ogrodu ibandyci ustpowali wobec uporu jednej dziewczyny, Mariusz rozmawia z Kozet. Nigdy niebo nie byo gwiadzistsze i pikniejsze, drzewa bardziej drce i zapach zi bardziej przenikliwy; nigdy piew ptakw usypiajcych w listowiu nie by tak czarowny; nigdy wszechwiat harmoni swej pogody nie wtrowa lepiej wewntrznej muzyce "mioci; nigdy Mariusz nie by bardziej zakochany, szczliwy, peen zachwytu. Ale zasta Kozet smutn. !Widocznie pakaa, gdy miaaoczy zaczerwienione. Pierwszym sowem Mariusza byo:  Co ci jest?? Ona odpowiedziaa:  Zaraz ci powiem. Potem usiada na awce przy ganku i kiedy on siada przy niej, drcy z niepokoju, mwia dalej: Dzi rano ojciec mi powiedzia, ebym si przygotowaa do podry, bo ma zaatwi jakie sprawy i pewno wyjedziemy. Mariusz zadra od stp do gw. Nie wyrzek ani sowa. Kozeta czua tylko, e ma rk bardzo zi mn. Z kolei ona zapytaa:  Co ci jest?? Odpowiedzia tak cicho, e ledwie usyszaa:  Nie zrozumiaem, co powiedziaa.  Dzi rano ojciec mi powiedzia powtrzya ebym zaatwia drobne sprawunki i bya gotowa, e mi da swoj bielizn do zapakowania, e musi wyjecha, e wyjedziemy, e potrzebny bdzie duy kufer !dla mnie, a may dla niego, e to wszystko trzeba przygotowa w cigu tygodnia, e moe pojedziemy do Anglii. $ Ale to potworne!! zawoa Mariusz. To pewne, e w tej chwili adne naduycie wadzy, aden gwat, adne zncanie si najpotworniejszych tyranw, aden czyn Buzyrysa, Tyberiusza lub Henryka VIII nie dorwnywa w mniemaniu Mariusza temu okruciestwu: pan Fauchelevent zabiera crk doAnglii, bo ma interesy. Zapyta sabym gosem:  I kiedy wyjedziesz?  Nie powiedzia kiedy.  A kiedy wrcisz??  Nie powiedzia kiedy. "Mariusz wsta i rzek chodno:  Wic pani jedzie, panno Kozeto? Kozeta podniosa ku niemu swoje pikne oczy, pene trwogi i odpowiedziaa jak nieprzytomna: Dokd??  Do Anglii. Jedzie pani?  Dlaczego mi mwisz pani??  Pytam, czy pani pojedzie?  Co mam zrobi?? rzeka zaamujc rce.  Wic jedzie pani??  Jeeli ojciec jedzie??  Wic pani pojedzie?? "Kozeta wzia rk Mariusza i cisna j bez odpowiedzi. Dobrze rzek Mariusz. Wic ja pojad gdzie indziej. Kozeta bardziej wyczula znaczenie tych sw, ni !zrozumiaa. Zblada tak, e w ciemnoci wida byo jej blado. Wyjkaa:  Co chcesz przez to powiedzie?? Mariusz spojrza na ni, podnis z wolna oczy ku niebu i odpowiedzia:  Nic. #Kiedy spuci oczy, ujrza, e Kozeta umiecha si do niego. Umiech kochanej kobiety "wieci jasnoci widoczn i w nocy. ! Ach, jacy my jestemy gupi!Mariuszu, mam pomys. Jaki??  Jed za nami!! Powiem ci, dokd! Przyjed tam, gdzie ja bd! Mariusz obudzi si ju zupenie. Spad z obokw w rzeczywisto i zawoa: Jecha za wami! Oszalaa? Na to trzeba pienidzy, a ja ich nie mam! Jecha do Anglii? Ale ja jestem winien sam nie wiem ile, przeszo dziesi luidorw Courfeyrakowi, jednemu z moich przyjaci, ktrego nie znasz. Mam stary kapelusz, ktry nie wart trzech frankw, mam surdut bez kilku guzikw na przedzie,mam podart koszul, dziurawe okcie, dziurawe buty. Od szeciu tygodni nie myl o tym i nic ci nie powiedziaem. Kozeto, jestem ndzarzem. Widujesz mnie tylko w nocy i dajesz mi sw "mio; gdyby mnie zobaczya"we dnie, daaby mi jamun jak ebrakowi. Jecha do Anglii! Nie mam nawet czym zapaci za paszport! Opar si o drzewo, zaama #rce nad gow i zacz trze!czoem o kor, nie czujc ani drzewaktre mu obdzierao skr, ani gorczki, ktra motem bia mu w skroniach, nieruchomy, bliski upadku, jak posg rozpaczy. Dugo sta w tej pozycji. W takich otchaniach mona zapomnie si na ca !wieczno. W kocu odwrci si. Usysza za sob stumiony gos, agodny i smutny. To Kozeta pakaa. Pakaa ju przeszo dwie godziny obok pogronego w rozmylaniach Mariusza. %Wzi j za rk i powiedzia: Kozeto, nigdy nikomu nie dawaem sowa honoru, bo to budzi we mnie lk, czuj wtedy obecno ojca. Ot daj ci najwitsze sowo honoru, e jeeli wyjedziesz, to ja umr. Ton, jakim wymwi te sowa, mia tyle spokojnego i uroczystego smutku, e Kozeta zadraa. Uczua zimno, jakie sprawia blisko nieuniknionej grozy. Dreszcz przerwa jej kanie. $ A teraz posuchaj rzek. Nie czekaj na mnie jutro.  Dlaczego??  Dopiero pojutrze.  O, dlaczego?  Zobaczysz. $ Nie widzie ci cay dzie!! To niemoliwe! "Powimy jeden dzie, ebymie moe cae ycie. I Mariusz doda pgosem do siebie: Ten czowiek nie zmienia swych zwyczajw i nikogo jeszcze nie przyj w dzie. O kim mwisz?? zapytaa Kozeta.  Ja?? Nic nie mwi.  Wic czego si spodziewasz??  Poczekaj dwa dni.  Chcesz tego??  Tak jest, Kozeto. #Uja jego gow w obie rce, #wspia si na palce i szukaa nadziei w jego oczach. Mariusz mwi dalej: Jeszcze jedno, musisz zna mj adres, bo kto wie, moe co zaj. Mieszkam u przyjaciela, ktry si nazywa Courfeyrac, ulica Szklarska 16.Poszuka w kieszeni, wyj scyzoryk i wyry nim na tynku ciany: Szklarska 16. Tymczasem Kozeta znowu zacza wpatrywa mu si w oczy. Powiedz mi, jaki masz pomys, Mariuszu? Ty co wymylie? Powiedz mi. O, powiedz, ebym moga spa spokojnie! # Niemoliwe, eby Bg chcia "nas rozdzieli, to wymyliem. Czekaj na mnie pojutrze. "A c poczn przez tak dugiku0 5rrkPnk&k{AgBp c7D cD cD! c`E , cE6O&F czas? zapytaa Kozeta. Ty !bo Jeste wolny, moesz i, gdzie chcesz. Jacy szczliwi s mczyni. Ja zostan sama! O, jak mi bdzie smutno!Co chcesz zrobi jutro wieczorem, powiedz?  Sprbuj jednej rzeczy. Kiedy Mariusz wyszed, ulica bya pusta. Eponina wanie odprowadzaa bandytw do bulwaru. Gdy Mariusz zamyli si oparszy gow o drzewo, przyszed mu do gowy pewien!pomys; pomys, ktry niestetysam uwaa za niedorzeczny i beznadziejny. Powzi desperackie postanowienie. Stare serce spotyka si z modym Dziadek Gillenormand mia w owym czasie lat dziewidziesit jeden z okadem. Jak dawniej mieszkarazem z pann Gillenormand przy ulicy Panien Kalwaryjskich6, w starym domu bdcym !jego wasnoci. By to, jak sobie przypominamy, jeden z tych zabytkowych starcw, ktrzy czekaj mierci wyprostowani i nie daj si ugi ani brzemieniu lat, ani zmartwieniom. Przez cztery lata spokojnie czeka na Mariusza, przekonany, e ten may hultaj prdzej czy pniej zadzwoni do jego drzwi, ale zdarzay si ponure godziny, !kiedy mwi sobie, e jeeli Mariusz kae czeka na siebie"jeszcze duej... Ba si nie $mierci, ale myli, e moe junigdy nie zobaczy Mariusza. Nie zobaczy ju Mariusza dotd ani razu nie przeszo mu to przez mzg; teraz myl ta zacza si pojawia i przeraaa go. Nieobecno, jak to zwykle bywa w wypadku gbokich uczu rodzinnych, powikszaa tylko !jego mio do niewdzicznegownuka, ktry poszed sobie w wiat. O socu mylimy najwicej w grudniowe noce, podczas dziesiciostopniowychmrozw. Pan Gillenormand takmu si przynajmniej zdawao nie by zdolny do uczynienia wobec wnuka pierwszego kroku pojednawczego. Krew by mnie zalaa mawia. Nie mia sobie nic do wyrzucenia, ale myla o Mariuszu z coraz gbszym rozczuleniem i niemrozpacz starca, ktry ju odchodzi w ciemno. Kaza sobie powiesi nad $kiem tak eby budzc si ze snu mie go od razu przed oczami stary portret swojej drugiej crki, zmarej pani Pontmercy, zrobiony, gdy miaa osiemnacie lat. Nieustannie patrzy na ten portret. Pewnego dnia powiedzia przypatrujc si mu:  Uwaam, e jest do niej podobny.  Do mojej siostry?? podchwycia pana Gillenormand. Tak. Starzec doda: I do niego te. Pewnego razu, kiedy siedzia cisnwszy kolana, z przymknitymi oczami, w postawie penej #przygnbienia, crka omielia si odezwa:  Ojcze, czy zawsze czujesz t sam uraz? I zatrzymaa si, nie majc odwagi dokoczy.  Do kogo?? zapyta.  Do biednego Mariusza. #Podnis swoj star gow i pooywszy na stole #zacinit do, wychud i pomarszczon, zawoa tak gniewnie, jak mu si zdarzao w przystpach najwikszej irytacji: Biedny Mariusz, powiadasz panna! Ten panicz to hultaj, niegodziwiec, fircyk, niewdzicznik bez serca i bez duszy, zarozumialec, po prostuzy czowiek! #I odwrci gow, eby crka nie ujrzaa zy w jego oku. W trzy dni potem przerwa "milczenie, ktre ju trwao od czterech godzin, i odezwa siznienacka do crki: ! Miaem ju zaszczyt prosi pann Gillenormand, eby nigdy ze mn o tym nie mwia. Zreszt, co byo atwe do przewidzenia, pannieGillenormand nie udao si podstawi na miejsce Mariuszaswojego ulubieca, oficera uanw. Teodul nie spodoba si. Pan Gillenormand nie przyj tej zamiany. Pustki w sercu nie wypenia si byle czym. Ze swej strony Teodul, chocia umia oceni spadek po dziadku, nie znosi zabiegania o wzgldy. Starzec "nudzi uana, a uan drani starca. Porucznik Teodul by niewtpliwie wesoy, ale gadatliwy; frywolny, ale bez elegancji; hulaka, ale w zym stylu; mia kochanki, to prawda, i duo o nich mwi, "to te prawda, ale mwi le. "Kada jego zaleta miaa jak wad. Pana Gillenormand draniy jego opowiadania o tanich przygodach miosnych zokolic koszar przy ulicy Babiloskiej. A przy tym porucznik Gillenormand przychodzi czasami w mundurze z trjkolorow kokardk. Przez to jedno ju sta si nieznony. Pewnego wieczora byo to 4 czerwca, co nie przeszkadzao, e u Pana Gillenormand pali si dobry ogie na kominku starzec #odesa crk, ktra szya w ssiedniej izbie. By sam w swoim pokoju ozdobionym scenami pasterskimi, nogi opar o krawd kominka i na p zasonity duym parawanem o dziewiciu skrzydach, siedzia na mikkich poduszkach fotela, oparty o st, na ktrym pony dwie wiece woskowe pod zielonym abaurem, i !trzyma w rku ksik, ale jej nie czyta. Kiedy trwa tak pogrony w gbokiej zadumie, wszed stary suga, Baskijczyk, i zapyta: Czy pan moe przyj pana Mariusza?? Starzec wyprostowa si nagle,blady i podobny do trupa, ktrego podnosi wstrzs galwaniczny. Caa krew spyna mu do serca. Wyjka:  Jakiego pana Mariusza?? Nie wiem odrzek Baskijczyk, zatrwoony i zbityz tropu wyrazem twarzy swojego chlebodawcy nie widziaem go. To Nikoleta !powiedziaa: Przyszed modyczowiek, powiedz, e to pan Mariusz. Pan Gillenormand wyszepta pocichu: Prosi. Siedzia, nie ruszajc si z miejsca, z chwiejc si gow i oczami utkwionymi wedrzwi. Otworzyy si. Wszed mody czowiek. By to Mariusz. Mariusz zatrzyma si przy drzwiach, jakby czekajc na wezwanie, eby si zbliy. W cieniu abaura nie mona byo zobaczy wyranie jego ndznej odziey. Wida byo tylko twarz spokojn i powan, ale dziwnie smutn. Pan Gillenormand siedzia jakby zniedoniay ze zdumienia i radoci, przez dug chwil widzc przed sob tylko jasno jak gdyby wizji. By bliski omdlenia; widzia Mariusza poprzez "olepiajcy blask. Tak, to by on, Mariusz! Nareszcie! Po czterech latach! Uchwyci go caego jednym rzutem oka. Wyda mu si pikny, szlachetny, wytworny,"dorosy dojrzay mczyzna o swobodnym i ujmujcym zachowaniu, peen wdziku. Mia ochot wycign ku niemu ramiona, przywoa go irzuci si w jego objcia, serce jego topniao z rozkoszy, czue sowa !wzbieray w nim i przepeniay mu piersi. "Caa ta czuo ukazaa si na koniec, dotara do warg i przez sprzeczno, ktra stanowia rdze jego natury, !wyrazia si cierpko. Zapyta opryskliwie:  Po co pan tu przyszed?? Mariusz odpowiedzia z zakopotaniem: Panie... Pan Gillenormand chcia, eby Mariusz rzuci si w jego objcia. By niezadowolony z !niego i z siebie. Uczu, e samby opryskliwy, a Mariusz zimny. Nieznony, bolesny "niepokj ogarn starca. Czu !si przecie tak roztkliwiony, rozrzewniony; dlaczego na zewntrz umia by tylko !szorstki i twardy? Powrcia gorycz. Przerwa Mariuszowi tonem zrzdliwym:  Wic po co pan przychodzi??$To wic znaczyo: jeeli nie po to, eby mnie uciska. Mariusz spojrza na dziadka, ktrego blada twarz wydawaasi jak z marmuru. Panie... Starzec przerwa surowo:  Czy przychodzisz prosi o przebaczenie?? Czy zrozumiae swoj win? Chcia naprowadzi Mariusza %na waciw drog i myla, edzieckougnie si. Mariusz zadra; dano od niego, #eby si wypar ojca; spuci oczy i odpowiedzia:  Nie, prosz pana. " A wic gwatownie zawoastarzec z boleci przejmujc i gniewn czego pan chce ode mnie? $Mariusz zoy rce, postpi !krok naprzd i rzek sabym i drcym gosem: # Panie, miej lito nade mn. To sowo poruszyo pana Gillenormand; powiedziane wczeniej, byoby go rozczulio, ale przybywao za "pno. Starzec podnis si; wspar si oburcz na lasce, usta mia blade, gowa mu draa, ale jego wysoka posta growaa nad pochylonym Mariuszem. "Lito nad tob, mj panie! Modzieniec prosi o lito dziewidziesicioletniego starca! Wchodzisz w ycie, ja je opuszczam; chodzisz na widowiska, na bale, do kawiarni, na bilard, jeste dowcipny, podobasz si kobietom, jeste adnym chopcem; ja w peni lata spluwam w ogie rozpalony na kominku; jeste bogaty jedynym prawdziwym bogactwem, ja mam wszystkiendze staroci, niemoc, samotno! Masz trzydzieci dwa zby, zdrowy odek, ywe oko, si, apetyt, zdrowie, wesoo, las czarnych wosw; ja straciemju i siwe, straciem zby, trac nogi, trac pami, !wci mi si myl trzy nazwy ulic: ulica Charlot, ulica Chaume i ulica witego Klaudiusza do tego ju doszedem. Ty masz przed #sob ca przyszo pen soca, ja zaczynam ju nic nie widzie, coraz dalej posuwam si w noc; jeste zakochany, to pewne, mnie nikt w wiecie nie kocha, i ty #prosisz mnie o lito! Dalibg! !Molier o tym zapomnia! Jeli w taki sposb artujecie sobie wsdach, panowie adwokaci, towam serdecznie winszuj. Jestecie bazny! I dziewidziesicioletni starzec doda gniewnie i powanie:  No, czego pan chce ode mnie? !Panie rzek Mariusz wiem, e moja obecno jest ci niemia, ale przyszedem poprosi ci tylko o pewn rzecz i zaraz odejd.  Gupi jeste!! rzek "starzec. Kto ci mwi, eby sobie poszed? Ten gwatowny sposb popychania wnuka do czuoci!sprawi tyle tylko, e Mariusz zamilk. Pan Gillenormand skrzyowa ramiona na piersi, co byo u niego gestem szczeglnie majestatycznym, irzek z gorycz:  Skoczmy ju. Przychodzi !pan prosi mnie o co. O c wic? O co? Prosz mwi. Panie rzek Mariusz, patrzc jak czowiek, pod ktrym otwiera si przepa przychodz prosi o pozwolenie wejcia w zwizki maeskie. Pan Gillenormand zadzwoni. Baskijczyk uchyli drzwi.  Popro moj crk. Po chwili drzwi si znowu otwary, panna Gillenormand nie wesza, lecz tylko ukazaasi w nich; Mariusz sta milczcy, z opuszczonymi rkami i min winowajcy; pan Gillenormand przechadza si wszerz i wzdu po pokoju. $Odwrci si do crki i rzek: Nic takiego. To pan Mariusz. Powiedz mu dobry wieczr. PanMariusz chce si eni. Oto wszystko. Moesz odej. Ochrypy i przerywany gos starca by oznak najwyszego uniesienia. Ciotkaspojrzaa na Mariusza z przeraeniem. Wydawao si, e go prawie nie poznaje, nie powiedziaa ani sowa, nie uczynia adnego ruchu i znika na skinienie ojca prdzej ni dbo somy pdzone huraganem. Pan Gillenormand opar siei plecami o kominek.  A wic masz stanowisko?? "Zrobie majtek? Ile zarabiaszna adwokaturze? Nic odpowiedzia Mariusz stanowczo i z rezygnacj niemal zaczepn.  Nic. Wic utrzymujesz si tylko z tysica dwustu liwrw,ktre ci daj? Mariusz nie odpowiedzia. Pan Gillenormand mwi dalej:  Rozumiem teraz, panna jest bogata? Jak ja.  Co?? Bez posagu?  Bez.  A w sperandzie??  Prawdopodobnie nic.  Goluteka!! A kim jest jej ojciec? Nie wiem.  Jak si nazywa??  Panna Fauchelevent.  Fauche... jak?  Fauchelevent. # Phi!! odezwa si starzec. " Panie!! krzykn Mariusz. Pan Gillenormand przerwa mu tonem czowieka, ktry mwi do siebie: Ot to, dwadziecia jeden lat, bez stanowiska w wiecie,"tysic dwiecie liwrw na rok; pani baronowa Pontmercy bdzie kupowa u straganiarkiwoszczyzny za dwa su. !Panie odpar Mariusz, jakby obkany wiadomoci, e !ostatnia nadzieja rozwiaa si zaklinam ci ze zoonymi rkami, na mio bosk, bagam ci na klczkach, !pozwl mi si z ni oeni! !Starzec rozemia si sucho i ponuro, odkaszln i rzek: Aha! Powiedziae sobie: Niech to piorun, pjd do tegostarego piernika, do tego gupiego safanduty! Jaka szkoda, e nie mam dwudziestu piciu lat! Wtedy bym mu kropn oracj! Wtedydopiero gwizdabym na jego pozwolenie! Ale i tak powiem mu: Stary kretynie, za wiele robi ci szczcia moj obecnoci, mam ochot $oeni si, zalubi mniejsza o to kogo, crk licho wie kogo,nie mam butw, ona nie ma koszuli, wszystko jest w porzdku, mam ochot wyrzuci za okno moj #przyszo, modo, ycie, mam ochot da nurka w !ndz z on na karku, tak mi!si podoba, musisz si zgodzi i stara mumia si zgodzi. "Dalej wic, chopcze, rb, jak !ci si podoba, przywi sobie #kamie do szyi, oe si z t swoj Pousselevent, Coupelevent... Nigdy, mj panie, nigdy! Dziadku!! Nigdy!! To nigdy wymwi starzec takim tonem, e Mariusz utraci wszelk nadziej. Przeszed przez pokj powoli, chwiejc si, ze spuszczon gow, jakby umiera raczej, ni odchodzi. Pan Gillenormand wid za nim oczami i kiedy drzwi otworzyy si, kiedy Mariusz mia wyj, w kilku susach przebieg pokj z energi porywczych i rozpieszczonychstarcw, chwyci Mariusza za "konierz, gwatownie wcign!go do pokoju, rzuci na fotel i rzek:  Opowiedz mi wszystko!! "Jedno swko dziadku, ktresi wyrwao Mariuszowi, wywoao t rewolucj. Mariusz patrzy na niego nieprzytomnie. Ruchliwa twarz pana Gillenormand wyraaa ju tylko szorstk i niewysowion dobro. Odezwao si serce dziadka. No, sucham, opowiedz swe miostki, rozgadaj si, mw wszystko, do diaska! Jacy gupi s ci modzi ludzie!  Dziadku odezwa si Mariusz. Twarz starca zajaniaa niewymown radoci.  A tak, nazywaj mnie dziadkiem, a zobaczysz! Byo co tak dobrego, czuego, prostego i ojcowskiego w tej porywczoci starca, e Mariusz, w nagym przejciu od rozpaczy do nadziei, zostatym jakby oguszony i odurzony. Siedzia przy stole, w wietle wiec wida byo jego zniszczone ubranie, ktrepan Gillenormand oglda ze zdumieniem. % Ot, mj dziadku... rzek Mariusz. Ach tak przerwa pan Gillenormand ty, widz, naprawd nie masz ani grosza. Ubrany jeste jak zodziej. Poszuka w szufladzie, wyj !sakiewk i pooy na stole: Masz sto luidorw, kup sobie kapelusz. Mj dziadku mwi dalej Mariusz mj dziaduniu, gdyby wiedzia! Kocham j! Nie wyobraasz sobie, pierwszy raz zobaczyem j wOgrodzie Luksemburskim, bo ona tam przychodzia. Z pocztku nie zwracaem na !ni uwagi, pniej, nie wiem, jak si to stao, zakochaem si. O, jaki byem nieszczliwy! Teraz wreszcie widuj j co dzie, u niej, ojciec nie wie o niczym, wyobra sobie, dziadku, maj wyjecha, spotykamy si w ogrodzie, jej ojciec zabiera jdo Anglii, wic pomylaem: Pjd do dziadka i opowiem mu wszystko. Oszalabym, umarbym, zachorowa, rzucibym si do Sekwany. Musz si z ni koniecznie oeni, bo inaczej zwariuj. Oto caa prawda. Mieszka w ogrodzie zamknitym krat, na ulicy Plumet. To jest w stronie Inwalidw. Pan Gillenormand rozpromieniony szczciem usiad obok Mariusza. "Suchajc go, rozkoszujc si !dwikiem jego gosu, zay powoli spory niuch tabaki. Usyszawszy sowa na ulicy Plumet przerwa i reszt tabaki rozsypa na kolana. Ulica Plumet! Powiadasz, ulicaPlumet? Poczekaj no! Czy w tamtej stronie nie ma koszar? Ale tak, to to samo. Twj kuzyn Teodul mwi mi o niej, ten uan, oficer. Kokietka, poczciwy chopcze, kokietka! Dalibg, prawda, ulica Plumet. Dawniej nazywaa si Blomet. przez tak dugiku0 5rrkPnk&k{AgB< cuF Fr cF cWG# cG. cHn9' H:1 HTeraz przypominam sobie. Syszaem o tej maej zza kraty na ulicy Plumet. W ogrodzie. Masz dobry gust. Podobno niezgorsza. Mwic midzy nami, ten gupi wojak "troch si do niej umizga. Niewiem, jak daleko tam zaszo. Ale ostatecznie to niewane, aprzy tym nie trzeba mu !wierzy. On lubi si chwali. Mariuszu, moim zdaniem, !dobrze robisz, e si kochasz. To wanie przystoi twemu wiekowi. Wol, eby si kocha w spdniczce do pioruna! choby w dwudziestu spdniczkach, ni w panu Robespierze. Tak, trzeba by rozsdnym chopcem. Przychodzisz do dziadka, ktry w gruncie rzeczy jest poczciwym czowiekiem i zawsze ma kilka rulonw dukatw w starej szufladzie; powiadasz mu: dziaduniu, oto jaka historia. A dziadek mwi: najprostsza w wiecie. Modo ma swoje prawa, !staro ma swoje obowizki. I !ja byem mody, i ty bdziesz stary. No, mj chopcze, oddasz to swojemu wnukowi. "Masz dwiecie pistoli. Baw si, u diaba! Doskonale! Sprawa tak"si powinna uoy. Nie trzebasi eni, ale to nic nie przeszkadza. Rozumiesz mnie? Mariusz, skamieniay i nie mogc wymwi ani sowa, "potrzsn gow na znak, e nie rozumie. Starzec parskn miechem, zmruy pomarszczon !powiek, uderzy go doni pokolanie, spojrza mu w oczy tajemniczo i radonie, po czym rzek tkliwie, wzruszajc ramionami: " Guptasie, zrb z niej swoj kochank. Mariusz zblad. Nic nie zrozumia ze wszystkiego, co powiedzia dziadek. Gadanina o ulicy Blomet, o koszarach, o uanie przesuna si przed nim jak senne majaczenie. Nic z tego nie mogo si odnosi do Kozety, ktra bya lili. Poczciwy stary bredzi. Ale to bredzenie zakoczyo si swkiem, ktre Mariusz zrozumia, swkiem, ktre "miertelnie zniewaao Kozet."Wyraenie: Zrb z niej swoj kochankjak miecz przeszyoserce surowego modzieca. Powsta, podnis kapelusz i poszed ku drzwiom silnym i pewnym krokiem. Tu obrci si, ukoni si nisko dziadkowi, podnis gow i rzek: !Przed piciu laty znieway pan mego ojca, dzi zniewaa !pan moj on. O nic ju pananie prosz. egnam. Pan Gillenormand, zdumiony, otworzy usta, wycign $rce, chcia si podnie i nimzdoa wyrzec sowo, ju drzwi si zamkny i Mariusz znik. Starzec siedzia chwil nieruchomy, jak raony piorunem, nie mogc przemwi ani odetchn; #zdawao si, e jaka elazna "gar ciskaa mu gardo. Na koniec zerwa si z fotela, podbieg do drzwi o ile mona biec po dziewidziesitce, otworzy i zawoa:  Na pomoc!! Na pomoc! Ukazaa si crka, potem sucy. Starzec jcza aonie: Biegnijcie za nim! Zatrzymajcie go! Co ja mu zego zrobiem? Oszala! "Poszed! O mj Boe! Teraz ju nie wrci! Poszed do okna od ulicy, otworzy je starczymi, #drcymi rkami, wychyli si "wicej ni przez p i podczasgdy Baskijczyk i. Nikoleta trzymali go z tyu, woa:  Mariusz!! Mariusz! Mariusz! Mariusz! Ale Mariusz nie mg ju !sysze, gdy w tej wanie $chwili skrci za rg ulicy w. Ludwika. Starzec gestem rozpaczy dwa "lub trzy razy podnis rce do skroni, cofn si chwiejnym "krokiem i pad na fotel bez si,bez gosu, bez jednej zy, potrzsajc gow i poruszajc nieprzytomnie ustami, a przed oczami i w sercu roso co pospnego i bez granic, co byo podobne do nocy. Rozdzia smy DOKD ID Jan Valjean Tego samego dnia, okoo czwartej po poudniu, Jan Valjean siedzia sam na jednym z najsamotniejszych waw Pola Marsowego. Czy toprzez ostrono, czy te dlatego, e chcia zebra myli, a moe po prostu skutkiem nieznacznej zmiany przyzwyczaje, jaka dokonujesi powoli w kadym ludzkim istnieniu, Jan Valjean rzadko teraz wychodzi razem z Kozet. Mia na sobie kurtk robotnicz, spodnie z szarego ptna i czapk, ktrej szeroki daszek zakrywa mu twarz. By teraz zupenie spokojny o Kozet; zniko wszystko, co go przez pewien !czas trwoyo i martwio; ale przed dwoma tygodniami zjawia si inna troska. Pewnego dnia, przechadzajc si po bulwarze, spostrzeg !Thnardiera; dziki przebraniu !Thnardier nie pozna go; lecz od tamtego czasu Jan Valjean "widzia go kilkakrotnie i nabrapewnoci, e Thnardier wczy si w tej dzielnicy "miasta. Byo to dla niego do,eby powzi zasadnicz "decyzj. Blisko Thnardiera oznaczaa wiele niebezpieczestw naraz. Prcz tego Pary nie by spokojny; zaburzenia polityczne stworzyy t niedogodno dla ludzi majcych co do ukrycia w swym yciu, e policja staa si bardzo niespokojna i podejrzliwa; tropic ludzi takich jak Pepin lub Morey, atwo moga trafi na czowieka w rodzaju Jana Valjean. Zwaywszy to wszystko, Jan Valjean postanowi opuci Pary, a nawet Francj, i przenie si do Anglii. !Uprzedzi o tym Kozet. Chciawyjecha w cigu tygodnia. Siedzia teraz na Polu Marsowym, na zboczu wau, i rozmyla o Thnardierze, o policji, o podroy i o trudnociach, jakie bdzie mia ze zdobyciem paszportu. Wszystkie te sprawy niepokoiy go wielce. Wreszcie jeden fakt nie wytumaczony a najnowszy doreszty rozbudzi jego podejrzliwo. Tego wanie ranka, wstawszy wczenie, spacerowa po ogrodzie, zanimotworzyy si okiennice u Kozety, gdy nagle spostrzeg na cianie litery, wyryte prawdopodobnie gwodziem: Szklarska 16. !Napis by wiey, rysy biae na poczerniaym ze staroci tynku, zeskrobane wapno pokrywao jeszcze, jak delikatny puder, licie pokrzywrosncych pod cian. Widocznie napis powsta w cigu nocy. Co to mogo by? Adres? Sygna dla innych? Przestroga dla niego? W kadym razie na pewno kto wchodzi do ogrodu, jacy nieznajomi tu bywali. Nie wspomina Kozecie o napisie "na cianie, gdy nie chcia jejprzestraszy. Zajty tymi rozmylaniami, spostrzeg po cieniu rzuconymprzez soce, e kto zatrzyma si za nim na szczycie wau. Ju mia si odwrci, gdy na kolana upadmu papier zoony we czworo,jakby jaka rka rzucia go ponad jego gow. Wzi "kartk, rozwin i przeczyta te sowa, napisane owkiem duymi literami: WYPROWADCIE SI Jan Valjean podnis si szybko, ale ju nikogo nie byo na wale; rozejrza si dokoa i spostrzeg jak istot wysz ni dziecko, "nisz ni mczyzna, ubranw szar bluz i popielate spodnie welwetowe; stworzenie to przeskoczyo wa i zniko w rowie Pola Marsowego. Jan Valjean wrci natychmiast do domu, zatopiony w mylach. Mariusz Mariusz wyszed od pana Gillenormand zdruzgotany. Wchodzi do tego domu z !niewielk nadziej, opuszcza go z niezmiern rozpacz. Ci, co znaj si na sercu !ludzkim, atwo zrozumiej, e oficer uanw, gupawy kuzyn Teodul, nie zostawi ladu w jego umyle Nawet najmniejszego. Zdawaoby si, e poeta dramatyczny mgby wydoby pewne powikanie z rewelacji, jak dziadek niespodzianie uraczy wnuka. Ale ile by zyska na tym dramat, tyle straciaby prawda. Mariusz by w tym wieku, w ktrym nie wierzy siw rzeczy ze; pniej nadchodzi wiek, w ktrym wierzy si we wszystko. Podejrzenia nie s niczym innym jak zmarszczkami. Wczesna modo ich nie ma. Podejrzewa Kozet! Mariusz prdzej by popeni kad inn zbrodni. Zacz chodzi po ulicach zwyka to ucieczka ludzi cierpicych. O czym myla, nigdy nie mg sobie przypomnie. O drugiej nad ranem wrci do Courfeyraca i w ubraniu rzuci si na swj !materac. Soce wzeszo ju, !kiedy usn okropnym, cikimsnem, w ktrym nieustannie #snuj si po gowie myli. Gdy si obudzi, zobaczy stojcych w pokoju Courfeyraca, Enjolrasa, Feuillyego i Combeferrea, w kapeluszach na gowie, gotowych do wyjcia i bardzo czym przejtych. Courieyrac zapyta go:  Czy pjdziesz na pogrzeb generaa Lamarque?? Wydao mu si, e Courfeyrac mwi po chisku. Wyszed wkrtce po nich. !Woy do kieszeni pistolety, ktre Javert powierzy mu podczas przygody w dniu 3 lutego i ktre pozostay w jego rkach. Pistolety byy jeszcze nabite. Trudno byoby powiedzie, jakie ciemne mylinawiedzay go, kiedy je ze sob zabiera. Wieczorem, punkt o dziewitej, jak obieca Kozecie, zjawi si na ulicy Plumet. Gdy zbliy si do kraty, zapomnia o wszystkim. Od czterdziestu omiu godzin nie widzia Kozety, teraz j ujrzy, wszelka inna myl znika, czul tylko niewymown!i gbok rado. Minuty, w ktrych przeywamy wieki, stak wszechwadne i cudowne, e kiedy nadchodz, cakowicie wypeniaj serce. !Mariusz odsun prt w kracie i wbieg do ogrodu. Nie byo Kozety w miejscu, gdzie zwykle go oczekiwaa. "Przedar si przez gstwin i podszed do wnki koo ganku. Tam na mnie czeka myla. I !tam nie byo Kozety. Podnis oczy i zobaczy, e okiennice s pozamykane. Obszed ogrd; ogrd by pusty. Wwczas wrci do dworku i oszalay z mioci, pijany, przeraony, przywiedziony do rozpaczy blem i niepokojem, jak czowiek wracajcy do swojego domu o niezwykej godzinie, zastuka w !okiennice. Zastuka raz i drugi,ryzykujc, e okno si otworzy i wyjrzy z niego pospna twarz ojca, ktry zapyta: Czego pan chce? Nic to nie znaczyo w porwnaniu z nurtujcym go przeczuciem. Dobija si dugo, a potem zwoa: Kozeto! Kozeto! powtrzy gwatownie. Nikt nie odpowiedzia. Wszystko skoczone. Nikogo nie byo w ogrodzie i nikogo nie byo w domu. Nagle usysza gos, ktry "zdawa si pochodzi z ulicy i woa poprzez drzewa:  Panie Mariuszu!! Wyprostowa si.  Co?? zapyta.  Panie Mariuszu, czy pan tamjest? Jestem. "Panie Mariuszu mwi dalej gos pascy przyjaciele czekaj na pana przy barykadzie na ulicy Konopnej. Gos ten nie by mu nieznajomy. Przypomnia !zachrypy i ostry gos Eponiny.Mariusz pobieg do kraty, !pchn ruchomy prt, wysun"gow i ujrza, e kto, kto wyglda na chopca, szybko biegnc gin w mroku. Pan Mabeuf Sakiewka Jana Valjean nie przydaa si panu Mabeuf. PanMabeuf w swej dziecinnie nieskazitelnej uczciwoci nie przyj daru nieba; nie wierzy, e gwiazda moe spa w postaci zotych monet. Nie odgad, e to, co spado z nieba, pochodzio od !Gavrochea. Zanis sakiewk do komisariatu swojej dzielnicy, aby jako przedmiot w jego przekonaniu zgubiony, nie przepada wacicielowi. Teraz dopiero sakiewka przepada na dobre. Nikt si #po ni oczywicie nie zgosi, a pana Mabeuf nie wspomoga.Pan Mabeuf za coraz bardziej podupada. Pewnego dnia matka Plutarch powiedziaa mu: Nie mam za co kupi obiadu. Obiadem nazywaa kawaek chleba i kilka kartofli. ! A na kredyt?? zapyta pan Mabeuf.  Wie pan przecie, e nie chc kredytowa. Pan Mabeuf otworzy bibliotek, dugo oglda swoje ksiki jedn po drugiej, jak ojciec zmuszony do zdziesitkowania potomstwa i zastanawiajcy si nad wyborem ofiary, gwatownie chwyci jedn, !woy pod pach i wyszed. Po dwch godzinach wrci, nie majc ju nic pod pach, #pooy trzydzieci su na stole i rzek:  To na obiad. Matka Plutarch spostrzega, e od tej chwili pogodna twarzstarca zacza si okrywa pospn zason, ktra pozostaa ju na zawsze. Nazajutrz, na trzeci dzie, codziennie trzeba byo robi to samo. pan Mabeuf "wychodzi z ksik i wraca z pienidzmi. Poniewa antykwariusze wiedzieli, e sprzedaje przycinity koniecznoci, dawali !dwadziecia su za ksik, zaktr zapaci niegdy dwadziecia frankw. Nieraz u tego samego ksigarza. Czasami mwi: przecie mam!ju osiemdziesit lat jakby si spodziewa, e prdzej doczeka si koca swoich dni #ni koca swojej biblioteki. Bycoraz smutniejszy. Raz tylko rozpogodzi si. Wyszed z Robertem Estienne, ktrego !sprzeda za trzydzieci pi !su na ulicy Malaquais, a wrciz Aldem, ktrego naby za czterdzieci su na ulicy des #Grs. Jestem winien pi su owiadczy rozradowany matce Plutarch. Tego dnia nie jad obiadu. Mia zwyczaj czyta co wieczr przed pjciem do !ka kilka stron Diogenesa z "Laerty. Zna na tyle grek, e mg smakowa we wszystkich!piknociach tekstu. Nie mia ju adnej innej pociechy. Tak!upyno kilka tygodni. Nagle matka Plutarch zachorowaa. Smutn jest rzecz nie mie za co kupi chleba u piekarza,smutniejsz nie mie pienidzy na kupno lekarstwa w aptece. Pewnego wieczora lekarz !zapisa bardzo drog mikstur.Przy tym stan chorej pogarsza si, trzeba byo naj kobiet do pielgnowania; pan Mabeuf otworzy bibliotek; bya pusta. Ostatnia ksika powdrowaa ju do antykwariusza. Pozosta tylko Diogenes z Laerty. Wzi pod pach t jedyn $swoj ksik i wyszed; byo to 4 czerwca 1832 roku; uda si pod bram w. Jakuba do !nastpcy Royola i powrci ze !stu frankami. Pooy gar piciofrankwek na nocnym !stoliku starej sucej i bez sowa zamkn si w swoim pokoju. Nazajutrz o wicie usiad w ogrodzie na obalonym supie i przez pot mona byo widzie, jak cay ranek siedzia nieruchomy, z pochylonym czoem, bdzc oczami po zwidych zagonach. Chwilami my deszcz, ale starzec zdawa si tego nie spostrzega. #Po poudniu day si sysze wParyu niezwyke haasy. Przypominao to strzay karabinowe i krzyki tumu. !Ojciec Mabeuf podnis gow,spostrzeg przechodzcego ogrodnika i zapyta:  Co to si dzieje?? Ogrodnik, nioscy rydel na ramieniu, odpowiedzia najspokojniej:  To rozruchy.  Co to znaczy rozruchy??  No tak. Bij si.  Dlaczego si bij?? Bo ja wiem?? odpowiedzia ogrodnik.  A gdzie?? zapyta pan Mabeuf.  W stronie Arsenau. Ojciec Mabeuf wrci do pokoju, wzi kapelusz, machinalnie poszuka jakiej #ksiki, eby j woy pod pach, nic nie znalaz, !powiedzia: Aha, prawda! i wyszed krokiem czowieka nieprzytomnego. Rozdzia dziewity 5 CZERWCA 1832 ROKU Wiosn roku 1832, mimo e cholera od trzech miesicy !mrozia umysy i swoj groz uspokajaa ich wzburzenie, Pary by gotw do wybuchu. Wielkie miasto bywa podobne do nabitej armaty; jednej iskrywystarcza wtedy, eby ta armata strzelia. W czerwcu 1832 roku iskr staa si mier generaa Lamarque. Lamarque by czowiekiem !sawy i czynu. Mia kolejno, zaCesarstwa i za Restauracji, oba rodzaje odwagi konieczne w tych dwch epokach, odwag na polu walki i odwag na trybunie. Za Restauracji by wymowny, tak jak poprzednio by waleczny; w jego sowach czuo si szabl. Zasiada midzy lewic a skrajn lewic, kochany przez#tum za to, e wiernie suy cesarzowi. Traktaty 1815 roku oburzay go jak osobista zniewaga. Nienawidzi Wellingtona #ywioow nienawici, ktra "podobaa si tumowi, i od lat siedemnastu, zaledwie zwracajc uwag na wspczesne wydarzenia, majestatycznie nosi aob po Waterloo. W agonii przyciska do piersi szpad, ktr mu ofiarowali oficerowieStu Dni. Napoleon umar, wymawiajc sowo armia, Lamarque wymawiajc sowo ojczyzna. O jego mierci, ktr przewidywano, lud #myla z lkiem jako o wielkiej 0 5rrkPnk&kp c H = c !Id V I, c I7* c =J5Y a Jstracie. Rzd oczekiwa jej te z lkiem jako okazji do rozruchw. Ta mier bya aob. Jak wszystko co gorzkie, aoba moe si #zmieni w rewolt. Tak te si stao. Czwartego czerwca i nazajutrz rano, w dzie wyznaczony na pogrzeb Lamarquea, przedmiecie w. Antoniego, przez ktre mia przechodzi kondukt, przybrao grony wygld. Ta #gwarna sie ulic zapenia si haasem. Wszyscy zbroili si, jak mogli. Na ulicy Traversiere,przed zakadem Rolanda, i na placu Spalonego Domu, przed warsztatem lusarskim Berniera, stay grupki szepczcych ludzi. Jako najbardziej ruchliwy, zwraca tam na siebie uwag niejaki Mavot, ktry w adnym "warsztacie nie by duej ni tydzie odprawiany przez pracodawcw, poniewa bez przerwy trzeba byo si z nim $kci. Poleg on nastpnego dnia na barykadzie przy ulicy Mnilmontant. Pretot, ktry te mia zgin w walce, pomaga Mavotowi i gdy go "pytano: Do czego dysz? odpowiada: Do powstania. Robotnicy zgromadzeni na rogu ulicy Bercy oczekiwali czowieka nazwiskiem Lemarin,organizatora spisku na przedmieciu Saint-Marceau. "Umwione hasa kryy z ust do ust niemal jawnie. Pitego czerwca wic, w dzie na przemian deszczowy isoneczny, kondukt pogrzebowy generaa Lamarque szed ulicami Parya z oficjaln asyst wojskow, przez ostrono nieco wzmocnion. Dwa bataliony z bbnami owinitymi w krep i karabinami odwrconymi luf do ziemi, dziesi tysicy gwardzistw z szablami przy boku oraz artyleria gwardii narodowej eskortoway karawan, ktry cigna "modzie. Tu za nimi kroczyli oficerowie ze Schroniska Inwalidw, niosc gazki wawrzynu, a dalej ogromny, podniecony, dziwny tum, czonkowie Towarzystwa Przyjaci Ludu, studenci prawa, studenci medycyny, uchodcy najrozmaitszych narodowoci, sztandary hiszpaskie, woskie, niemieckie, polskie, trjbarwnew poziome pasy wszystkie flagi wiata, dzieci wywijajce zielonymi gazkami, kamieniarze i ciele, ktrzy wanie strajkowali, drukarze wyrniajcy si czapkami z papieru; maszerowali dwjkamialbo trjkami, wznoszc okrzyki, prawie wszyscy uzbrojeni w kije, niektrzy w szable, bez adnego porzdku,a jednak oywieni jedn dusz; chwilami bezadna ciba, to znowu regularna kolumna. Poszczeglne grupki wybieraysobie dowdcw; jaki !mczyzna z par pistoletw, !ktrych zupenie nie ukrywa, zdawa si dokonywa "przegldu szeregw, ktre si przed nim rozstpoway. Na ulicach przylegych do bulwaru, w gaziach drzew, na balkonach, w oknach, na dachach domw, roio si od gw mczyzn, kobiet i dzieci; ich oczy wyraay niepokj; jeden tum, uzbrojony, maszerowa, a %drugi, wylky, przyglda si. Rzd ze swej strony take obserwowa. Obserwowa z #doni na rkojeci szabli. Na placu Ludwika XV mona byo widzie stojce w pogotowiu, z penymi adownicami i nabit broni, cztery szwadrony karabinierw i trbaczy w pierwszym !szeregu; w dzielnicy aciskieji w Ogrodzie Botanicznym rozsypaa si gwardia miejska,w Hali Win sta szwadron !dragonw, na placu Grve p dwunastego puku szwoleerw, druga jego poowa wypeniaa dziedziniecLuwru. Reszta wojska, nie mwic o oddziaach z okolic Parya, czekaa w koszarach. Zaniepokojony rzd zawiesi nad niebezpiecznym tumem dwadziecia cztery tysice onierzy w miecie i trzydzieci tysicy na peryferiach. Orszak szed z gorczkow powolnoci od mieszkania zmarego przez bulwary do placu Bastylii. Co pewien czas padao, ale deszcz nie robi adnego wraenia na tym "tumie. Nie brako incydentw: oprowadzano trumn dookoa kolumny Vendme, posypay si kamienie, gdy ksi Fitz-James ukaza si na balkonie z nakryt gow, kogut galijski zosta zerwany z ludowego sztandaru i rzucony w boto, przy bramie w. Marcina raniono policjanta,ktry oficer z dwunastego !puku szwoleerw powiedzia na cay gos: Ja jestem republikaninem, gdy studenci politechniki przybyli, wbrew zakazowi swoich przeoonych, z orszaku $rozlegy si gosy: Niech yjepolitechnika, niech yj !republikanie!Na placu Bastylii przyczyy si do konduktu dugie szeregi mieszkacw przedmiecia w. Antoniego i jakie niesamowite wrzenie zaczo ogarnia tum. Minwszy plac Bastylii, karawan pojecha wzdu kanau, przeby may most i dotar do esplanady koo mostu Austerlickiego. Tam zatrzyma si. Gdyby wwczasspojrze na to mrowie ludzkie z lotu ptaka, wygldaoby onojak kometa, ktrej gowa !leaa na esplanadzie, a ogon, rozpostarty na nadbrzeu Bourdon i przykrywajcy plac Bastylii, siga a do bramy w. Marcina. Utworzy si krg dookoa karawanu. W tumie zapanowaa cisza. Przemwi Lafayette, egnajc Lamarquea. By to moment wzruszajcy i wspaniay; wszyscy odkryli gowy i wszystkie serca mocniej zabiy. Nagle w rodku grupy otaczajcej karawan zjawi !si mczyzna na koniu, cay w czerni i z czerwonym sztandarem w rku niektrzy !mwili, e z czerwon czapk zatknit na pik. Lafayette odwrci gow. Ten czerwony sztandar wywoa burz i znikn w niej. Od bulwaru Bourdon do mostu Austerlickiego tumem wstrzsn jeden z ych okrzykw, ktre przypominajfal na morzu: Lamarque do Panteonu! Lafayette na ratusz!Modzie przy entuzjastycznej aprobacie tumu zacza cign karawan Lamarquea w stron mostu Austerlickiego, a dorok Lafayettea przez nadbrzee Morland. Tymczasem z lewego brzegu ruszyli konni gwardzici, aby zagrodzi most, a na prawym brzegu wyonili si dragoni, zajmujc nadbrzee Morland. Ludzie cigncy Lafayettea zauwayli ich niespodzianie na"zakrcie i zawoali: Dragoni! dragoni! Oni za, trzymajc jeszcze pistolety w olstrach, szable w pochwach i karabinki na ramieniu, jechali stpa, zowrogo wyczekujcy. Na dwiecie krokw przed maym mostem przystanli. Doroka Lafayettea podjechaa ku nim, dragoni %rozstpili si, przepucili j i znowu zwarli szeregi. W tej !chwili tum by ju o krok od nich. Przeraone kobiety uciekay. Co si stao w tej minucie fatalnej? Nikt nie potrafiby tego stwierdzi na pewno. Jedni opowiadaj, e od Arsenau rozleg si gos trbki dajcy sygna do !ataku, inni mwi, e jakie dziecko ranio sztyletem dragona. W kadym razie naglepady trzy strzay: pierwszy zabi dowdc szwadronu Choleta, drugi guch staruszk, ktra zamykaa okno w swoim mieszkaniu na ulicy Contrescarpe, trzeci zdar naramiennik jednemu z oficerw. Jaka kobieta zawoaa: Zaczynaj za wczenie! Wtem na wprost nadbrzea Morland ukaza si przybywajcy dopiero z koszar szwadron dragonw, ktry z goymi szablami popdzi galopem przez ulic Bassompierre i bulwar Bourdon,zmiatajc wszystko, co mu stao na drodze. Teraz nie trzeba ju nic wicej. Zrywa si nawanica, padaj kamienie, wybucha kanonada, wiele ludzi rzuca sido podna skarpy i przechodzi przez wsk odnog Sekwany, dzi zasypan; warsztaty na wyspie Louviers, jakby zawczasu przygotowana reduta, w jednej chwili s przepenione walczcymi. Wyrywa si supy, strzela z pistoletw, zaczyna rosn barykada, odepchnici przez wojsko modzi ludzie przebiegaj razem z karawanem most Austerlicki i atakuj gwardi miejsk, nadchodz karabinierzy, dragoni siek szablami, tum rozbiega si na cztery strony wiata, szczk wojny rozchodzi si po caym Paryu, ludzie woaj do broni!, pdz, przewracaj "si, uciekaj, stawiaj opr. Gniew roznosi powstanie, jak wiatr iskry poaru. Rozdzia dziesity ATOM BRATA SI Z HURAGANEM Nieco wyjanie na temat rde poezji Gavrochea O wpywie czonka Akademii Francuskiej na t poezj W tej wanie chwili dzieciak w achmanach, ktry szed ulic Mnilmontant, trzymajcw rku kwitnc gazk zerwan na wzgrzach Belleville, zobaczy na wystawie sklepu ze starym elastwem antyczny pistolet kawaleryjski. Rzuci na bruk swoj gazk i zawoa:  Kumo Niewiadomska, poyczam od was t maszyn. I uciek z pistoletem. W kilka minut potem przeraeni mieszczanie, pierzchajcy ulic Amelot i "ulic Nisk, spotkali chopca, ktry wymachiwa pistoletem i piewa: W nocy nie widzimy wcale, W dzie widzimy doskonale. Spasy mieszczuch jak miech sapie; Nim sens pism faszywych zapie; Bd cnotliwy, mody wnuku! Tereferekuku! To may Gavroche szed na wojn. Na bulwarze spostrzeg, e pistolet nie mia kurka. Od kogo nauczy si tej !zwrotki, ktr przypiewywa sobie w marszu, gdzie si nauczy innych piosenek, ktre chtnie piewa przy kadej sposobnoci? Nie wiemy. Moe sam je tworzy? Gavroche zna zreszt wszystkie ludowe piosenki bdce w obiegu i przyozdabia je wasnymi pomysami. Psotnik i "sowizdrza, bez trosko czy gosy przyrody z gosami Parya. Repertuar ptakw splata z repertuarem pracowni malarskich. Zna modych malarzy, plemi blisko spokrewnione z jego wiatem. Zdaje si, e przez kilka miesicy by czeladnikiem drukarskim. Pewnego dnia posano go z jakim poleceniem do pana Baour-Lormian, jednego z czterdziestu Niemiertelnych. Gavroche by ulicznikiem literatury. Nawiasem mwic, Gavroche nie domyla si, e w t okropn deszczow noc, kiedyofiarowa dwm malcom gocin w swoim soniu, wykonywa funkcj Opatrznoci wobec wasnych braci. Wieczorem bracia, nad ranem ojciec to byy wydarzenia owej nocy. Opuciwszy przed witem ulic"des Ballets, spiesznie wrci dosonia, zrcznie wydoby z !niego malcw, podzieli midzynich jakie improwizowane niadanie, po czym odszed, powierzajc ich dobrej matce !ulicy, ktrej sam zawdzicza prawie cae swoje wychowanie. Przed rozstaniem si z nimi powiedzia, eby wieczorem przyszli na to samomiejsce, i wygosi nastpujce przemwienie poegnalne: !Teraz daj nog albo inaczej mwic drapaka, czyli jak powiadaj w Wersalu, !zjedam. Ptaki, jeeli nie znajdziecie taty i mamy, wrcie tu wieczorem, wykombinuj wam kolacj i poo was spa. Dzieci zabrane przez andarmaczy te skradzione przez jakiego cyrkowca, a moe po prostu zabkane w niezmiernym labiryncie paryskim, nie wrciy. Najnisze rejony naszego spoeczestwa s pene takich zgubionych ladw. Gavroche ju nie zobaczy !malcw. Od tej nocy upyno dziesi, moe dwanacie tygodni. Nieraz drapa si w !gow i zadawa sobie pytanie:# Gdzie, u diaba, podziay si moje dzieci? Tymczasem z pistoletem w garci doszed do ulicy Pont-aux-Choux. Zauway, ena tej ulicy tylko jeden sklep by otwarty, i to, rzecz godnazastanowienia, sklep z ciastkami. Mia doskona okazj, eby zje jeszcze kawaek placka z jabkami, zanim wkroczy w nieznane. Gavroche zatrzyma si, !obmaca spodnie, przetrzsn!kamizelk, wywrci kieszenie,nie znalaz ani jednego su i zacz woa: Ratunku!! Przykra to rzecz nie zje ostatniego ciastka. Poszed jednak dalej. W dwie minuty pniej by na ulicy w. Ludwika. Przechodzculic Parku Krlewskiego, zapragn powetowa sobie nieosigalny placek z jabkami i odda si niewypowiedzianie rozkosznemu zajciu, jakim !jest rozdzieranie w biay dzieafiszw teatralnych. Nieco dalej, widzc przechodzc grup ludzi o dostatnim wygldzie, ktrych zaliczy do klas posiadajcych, wzruszy ramionami i splun przed !siebie filozoficzn ci: Jakie te rentiery tuste! Opycha si to, po kostki brodzi w dobrym jedzeniu. Zapytaj ich, co robi z !pienidzmi sami nie wiedz. r je chyba! Wszystko pchaj w kadun. Gavroche maszeruje Wymachiwanie pistoletem bez kurka na rodku ulicy jest do tego stopnia funkcj !spoeczn, e Gavrocheowi z kadym krokiem przybywao werwy. piewa Marsyliank pokrzykujc midzy wierszami:Wszystko w porzdku! upie mi lewa apa, zapaem reumatyzm, ale jestem zadowolony, obywatele! Niech si burujstwo ma na bacznoci, bo zaraz zaczn odstawia wywrotowe piosenki. Co to s szpicle? To psy! Nie, do cholery, nie obraajmy psw. Swoj drog chciabym wzi ktrego z nich na muszk mojego pistoletu. Id z bulwaru, moi kochani, tam jest gorco, tamsi gotuje! Pora ju zebra szumowiny z garnka. Naprzd, chopy! Niech krew nieczysta zaleje bruzdy naszych pl. !Oddaj ycie za ojczyzn, junie zobacz swojej kochanki, swojej kochanki Anki nigdy "ju!! Ale niech tam, niech yje humor! Do broni, psiakrew! Dosy ju mam despotyzmu. W tej chwili ko przejedajcego ulic gwardzisty narodowego "potkn si i upad. Gavroche pooy pistolet na bruku, poda rk gwardzicie i pomg mu podnie konia. !Nastpnie zabra swj pistoleti poszed dalej. Na ulicy Thorigny byo cicho i spokojnie. Ta apatia, waciwa przedmieciu Marais, stanowiadziwn sprzeczno z niezmiern wrzaw dokoa. Przed progiem domu rozmawiay cztery kumoszki. Byy to trzy strki i jedna gaganiarka z koszem i haczykiem. Zdaway si sta we cztery w czterech rogach staroci, ktrymi s zgrzybiao, niedostwo, ndza i smutek. Gaganiarka miaa pokorn min. W tym ulicznym wiecie gaganiarka kania si, a strka protekcjonalnie kiwa gow. Pochodzi to std, e mietnik bywa tusty lub chudy, zalenie od fantazji tego, kto administruje !mieciami. I miota moe by askawa. Gaganiarka, kosz na odpadki peen wdzicznoci, umiechaa si i to jakim umiechem! do trzech strek. Rozmawiay mniej wicej w ten sposb:  No i co, ten panin kot jest zawsze taki zy?  Co robi, mj Boe, wiadomo, e koty zawsze skacz psom do oczu. A psy si skar. I ludzie te.  Ale pchy z kota przynajmniej nie przechodz na ludzi. To nie o to chodzi; psy s niebezpieczne. Pamitam rok, kiedy byo tyle psw, e a gazety o tym pisay. To byo wtedy, kiedy w Tuileriach due!barany cigny powozik krla rzymskiego. Pamita pani krla rzymskiego? ! Ja wolaam ksicia Bordeaux. A ja znaam Ludwika XVII. Wol Ludwika XVII.  A jakie miso jest drogie, pani Patagon! Ach, nie mwcie mi o rzenikach, to okropiestwo. Straszne okropiestwo. A ludzie znajduj w tym przyjemno. !Tu wtrcia si gaganiarka: Interes nie idzie, panie !dobrodziejki. miecie s chude. Ludzie nic ju nie wyrzucaj, sami wszystko jedz. S biedniejsi od was, matko Vargouleme.  O, to prawda odpowiedziaa ustpliwie gaganiarka ja mam przynajmniej swoje zajcie. Po chwili milczenia gaganiarka, czujc potrzeb popisania si, tak przyrodzonnaturze czowieka, dodaa: Jak wracam rano, przetrzsam kosz, przebieram i sortuj miecie. Mam tego w izbie cae stosy. Gagany kad do koszyka, ogryzki do szaflika, ptno do szafki, wen do komody, stare papiery w kt pod oknem, rzeczy do jedzenia kad do misy, kawaki szka do komina, stare trzewiki za drzwi, a koci pod ko. Gavroche przystan z tyu i sucha: Babule rzek skd wam przyszo rozmawia o polityce?? Odpowiedziaa mu salwa jazgotu na cztery gosy: z lkiem jako o wielkiej 0 5rrkPnk&k{AgB8 c K c dK9~ c KE *L%g c oL/ c L:/ 5M Patrzcie go, jeszcze jeden zbrodniarz!  Co to on trzyma w garci?? Pistolet!  No prosz, taki obdarty mikrus! I nie usiedzi to spokojnie, dopki nie obali rzdu! Gavroche, peen pogardy, raczy odpowiedzie tylko gestem, podnoszc koniec nosa duym palcem szeroko otwartej doni. Gaganiarka krzykna:  Paskudny oberwaniec!! Kumoszka, ktr nazywano pani Patagon, klasna z oburzenia w donie: Bdzie na pewno jakie nieszczcie. W ssiednim domu jest taki miedziak z brdk. Co dzie go !widziaam, jak prowadzi si zjedn mdk w rowym "czepku, a dzisiaj nis fuzj. Kuma Bacheux powiada, e w zeszym tygodniu bya rewolucja w... w... Ju nie pamitam gdzie... w Pontoise. Ateraz ten urwis z pistoletem! Podobno na ulicy Celestynw !jest peno armat. I jak tu rzdma sobie da rad z takimi nicponiami, ktre same ju niewiedz, co wymyli, eby niepokoi ludzi. A ju si zaczynao troch uspokaja po tych wszystkich !nieszczciach, mj Boe! Ta biedaczka krlowa uciekaa sama widziaam na prostym wzku! I przez to wszystko znw podroeje tabaka. Okropno! Zobaczysz, otrze,"pjd patrze, jak ci bd gilotynowa! ! Kapie ci z nosa, staruszko odpowiedzia Gavroche. Podetrzyj go sobie. I poszed dalej. Starzec wywouje zdziwienie dziecka Na rynku w. Jana, gdzie posterunki byy ju rozbrojone, Gavroche przyczy si do grupy, ktrej przewodzili Enjolras, Courfeyrac, Combeferre i Feuilly. Wszyscy byli jako takouzbrojeni, Enjolras w myliwsk dwururk, Combeferre w karabin gwardii narodowej z numerem oddziaui dwa pistolety za pasem, ktre byo wida pod jego rozpitym surdutem. Jan Prouvaire mia may kawaleryjski karabinek, Bahorel zwyky karabin. Courfeyrac wywija lask z obnaonym sztyletem. Feuilly ze szpad w doni kroczy na "czele i krzycza: Niech yje Polska!! Przybyli tu z nadbrzea Morland, bez krawatw, bez kapeluszy, zziajani, przemoczeni deszczem, z byskawicami w oczach. Gavroche zagadn ich spokojnie:  Dokd idziemy??  Chod z nami odpar Courfeyrac. Tu za Feuillyrn maszerowa, araczej podskakiwa Bahorel, czujcy si jak ryba w wodzierozruchw. Mia na sobie purpurow kamizelk i sypa zadzierzystymi dowcipami. Jego kamizelka przeraaa jakiego przechodnia, ktry wrzasn jak optany:  Czerwoni id!! Czerwoni, czerwoni! !przedrzenia Bahorel. Co za mieszny lk, obywatelu !buruju. Ja nie dr na widok polnego maku, nie truchlej wobec czerwonego kapturka. Obywatelu buruju, wierz mi, zostawmy rogatemu bydu strach przed czerwieni. Zbliy si do rogu, gdzie wisia sobie spokojnie kawaekpapieru dyspensa arcybiskupa Parya, zezwalajca jego owieczkom na spoywanie jajek podczas wielkiego postu.Bahorel krzykn:  Owieczki!! To znaczy, mniej agodnie mwic, barany! !I zerwa z muru list pasterski. Czynem tym zjedna sobie uznanie Gavrochea. Odtd Gavroche zacz uwanie obserwowa Bahorela. Nie masz racji, Bahorel !zauway Enjolras. Nie trzeba byo rusza tego ogoszenia, bo my z nim nie walczymy. Niepotrzebnie marnujesz swj !gniew. Oszczdzaj siy, bracie.Kady na swj sposb, Enjolras odpar mu Bahorel. Ta proza biskupia drani mnie, chc je jajka bez niczyjego pozwolenia. Ty !jeste z tych, co si pal na zimno, a ja si po prostu #bawi. Zreszt nie marnuj si,na odwrt, bior rozpd. I jeeli podarem ten list !pasterski, to na Heraklesa! tylko po to, eby zaostrzy sobie apetyt. Wyraenie na Heraklesazastanowio !Gavrochea. Korzysta z kadej!okazji, eby si uczy, a ten niszczyciel afiszw budzi w nim szacunek.  Co to znaczy na Heraklesa? zapyta go.  To znaczy po acinie psiakrew. Towarzyszy im wrzaskliwy orszak: studenci, artyci, robotnicy z przedmie, robotnicy portowi, uzbrojeni w!kije i bagnety; niektrzy mieli,jak Combeferre, pistolety za pasem. Midzy nimi szed czowiek, ktry wydawa si bardzo !stary. Nie mia adnej broni i "chocia zamylony, stara si nie pozostawa w tyle za innymi. Gavroche spostrzeg go.  Kto to taki?? zapyta Courfeyraca.  Jaki starowina. By to pan Mabeuf. Starzec Opowiedzmy, co si stao. Na ulicy Lesdiguieres spotkali !idcego wolno starca. Zwrcioich uwag, e szed zygzakiem, jak pijany. Prcz tego trzyma kapelusz w rku,mimo e cae rano pada !deszcz i e padao rwnie w tej chwili. Courfeyrac pozna ojca Mabeuf. Zna go, gdy nieraz a do jego drzwi odprowadza Mariusza. Wiedzia, e stary skarbnik parafii i bibliofil by czowiekiem spokojnym i !wicej nawet ni niemiaym, tote ze zdumieniem zobaczygo w tym tumie, o kilka krokw od szary konnicy, prawie w rodku strzelaniny, zodkryt gow przechadzajcego si wrd kul. Podszed do niego i midzy dwudziestopicioletnim powstacem a osiemdziesicioletnim starcem zawiza si taki dialog:  Panie Mabeuf, niech pan wraca do domu.  Dlaczego??  Bo bdzie gorco.  To dobrze.  Rbanie szablami, strzelanina, panie Mabeuf.  To dobrze.  Strzelanie z armat.  To dobrze. A wy dokd idziecie?  My idziemy obali rzd.  To dobrze. !I poszed za nimi. Od tej chwilinie odezwa si ani sowem. Krok jego sta si nagle pewnyi silny. Robotnicy chcieli go prowadzi pod rce, ale odmwi poruszeniem gowy. Wysun si prawie do pierwszego szeregu i mia ruchy czowieka, ktry idzie, !a twarz czowieka, ktry pi.  Jaki zacity starzec!! szeptali studenci. Przez szeregi przebiegaa wie, e to dawny czonek Konwentu, stary krlobjca. "Tum wszed w ulic Szklarsk.May Gavroche szed jak trbacz przed pierwszym szeregiem, drc si na cae gardo. piewa: Patrz, wzeszed ksiyc, chod do lasu, Karolko, ach, nie tramy czasu! Nie chc, tam ciemno jest i chd! Don, don, don, Pjdziemy do Meudon. Ja mam jednego tylko Boga. jednego krla, jeden grosz i jeden but. W sztok si zalay dwa wrbelki, Wypity rosy dwie kropelki. Jak w Galilejskiej Kanie cud! Zi, zi, zi, Pjdziemy do Passy. Ja mam jednego tylko Boga. jednego krla, jeden grosz i jeden but. Z wilikami byo te sto pociech, !A tygrys mia si w swojej grocie, Jak jeden wilk drugiego bd. Tu, tu, tu, Pjdziemy do Chatou. Ja mam jednego tylko Boga, jednego krla, jeden grosz i jeden but. !On baga, ona klnie i zrzdzi. Wic z lasu dzisiaj nic nie bdzie, Bo tam ciemno jest i chd. Nie, to nie, W Paryu nie jest le. Ja mam jednego tylko Boga, jednego krla, jeden grosz i jeden but. Szli w kierunku w. Mederyka. Ochotnicy "Co chwila tum si powiksza.Przy ulicy des Billettes "przyczy si do nich jaki mczyzna wysokiego wzrostu, szpakowaty, ktregosylwetk tchnc energi i zdecydowaniem, mia i surow min Courfeyrac, Enjolras i Combeferre spostrzegli od razu, cho go nie znali. Gavroche piewa, "gwizda, nuci, wyta krok w pierwszym szeregu, stuka w okiennice sklepw kolb swojego pistoletu bez kurka i tak by tym wszystkim !pochonity, e nie zwrci uwagi na tego czowieka. Tak si zdarzyo, e przechodzili ulic Szklarsk koo mieszkania Courfeyraca. Doskonaa okazja rzek Courfeyrac. Zapomniaem !sakiewki i zgubiem kapelusz. Odczy si od gromady i przeskakujc po cztery stopnie schodw naraz, pobieg do siebie. Wzi stary kapelusz i sakiewk. Zabra te kwadratow skrzynk !wielkoci sporej walizy, ktra bya ukryta pod brudn $bielizn. Kiedy zbiega na d, dozorczyni zawoaa:  Kto czeka na pana.  Kto taki?? Nie wiem. Gdzie??  U mnie w strwce.  Niech go diabli wezm!! rzek Courfeyrac. Ale ten czowiek czeka ju #wicej ni godzin nalegaa dozorczyni. W tej samej chwili kto wygldajcy na modego robotnika, chudy, blady, niski,piegowaty, odziany w dziuraw bluz i atane welwetowe spodnie, bardziej podobny do przebranej dziewczyny ni do mczyzny,wyszed z izby i zapyta Courfeyraca gosem, ktry jako ywo nie mia w sobie nic kobiecego: Prosz pana, gdzie jest pan Mariusz?  Nie ma go w domu.  Czy wrci wieczorem?? Nie wiem. I Courfeyrac doda:  Ja na pewno nie wrc. Mody robotnik spojrza na niego uwanie i zapyta: Bo co?? Bo nic.  Gdzie pan idzie??  A co ci to obchodzi?? ! Pozwoli pan zanie kufer?? Id na barykady. Czy mog pj z panem??  Jak ci si podoba odpowiedzia Courfeyrac. Ulica jest otwarta, bruk jest dla wszystkich. I pobieg, eby dogoni "przyjaci. Zczywszy si z nimi, odda kufer jednemu z towarzyszy. Dopiero w kwadrans potem !spostrzeg, e mody robotnik rzeczywicie poszed za nim. Tum nie zawsze idzie tam, gdzie chce. Wytumaczylimy ju, e unosi go pd wiatru. !Minli w. Mederyka i sami nie wiedzc jak, znaleli si na ulicy w. Dionizego. Rozdzia jedenasty KORYNT Historia Koryntu od czasu jego zaoenia Paryanie, ktrzy dzisiaj wchodz na ulic Rambuteau od strony Hal i widz po prawej rce, naprzeciw ulicy Zakrt, sklep koszykarza z wywieszk, ktr jest koszyk majcy ksztat cesarza Napoleona Wielkiego i zaopatrzony w napis: NAPOLEON NOWY, CAY WIKLINOWY, "nie domylaj si straszliwych scen, jakich widowni byo to miejsce przed trzydziestu zaledwie laty. Tu bya ulica Konopna i sawna gospoda zwana Koryntem. Dla jasnoci opowiadania niech nam wolno bdzie uciec si do prostego sposobu, uytego juraz przy opisie bitwy pod Waterloo. Kto chce mie dosydokadny obraz rozmieszczenia domw stojcych w owym czasie koowiey w. Eustachego, na pnocno wschodnim rogu HalParyskich, gdzie dzi koczy si ulica Rambuteau, niech sobie przedstawi w przestrzeni midzy ulic w. Dionizego i !Halami du liter N, ktrej ramionami pionowymi byyby ulice Wielka ebracza i !Konopna, a lini ukon ulica Maa ebracza. Stara ulica Zakrt przecinaa owe trzy linie pod bardzo ostrymi ktami i w rezultacie pltanina tych czterech ulic utworzya na przestrzeni stu sni kwadratowych, midzy !Halami i ulic w. Dionizego z jednej strony, a ulic abdzi i Dominikask z drugiej, siedem wysepek domw dziwacznie citych, !rnej wielkoci, rozrzuconychprzypadkowo i oddzielonych wskimi szczelinami niby bloki kamienne w warsztacie kamieniarza. Powiedzielimy wskimi szczelinami, bo trudno jest da dokadniejsze wyobraenie o tych uliczkach ciemnych, cinitych, kanciastych i otoczonych omiopitrowymi ruderami. Rudery te byy tak zniszczone, e na ulicy Konopnej i Maej ebraczej podtrzymyway je belki opierajce si o ciany przeciwlegych domw. Ulica bya wska, a rynsztok szeroki, przechodzie szed pozawsze botnistym bruku, ocierajc si o sklepy podobnedo piwnic, o grube supy poczone elaznymi acuchami, o olbrzymie stosy mieci i bramy zbrojne w cikie, odwieczne kraty. Przebicie ulicy Rambuteau zniszczyo to wszystko. Przechodzie skrcajcy z ulicy w. Dionizego w Konopn widzia j przed sob, !zwajc si stopniowo jak lejek. Na kocu tej ulicy, bardzo krtkiej, zagradza mu drog od strony Hal rzd wysokich domw i mona by przypuszcza, e ulica jest zamknita, gdyby nie dwa ciemne przesmyki na prawo i na lewo, ktre daway #przejcie. Bya to ulica Zakrt,ktra miaa jeden wylot na Dominikask, a drugi na #abdzi i Ma ebracz. W $gbi tej niby lepej uliczki, narogu prawego przesmyka, sta dom niszy ni inne, wysunity na jezdni jak pwysep. W tym to wanie domu, o dwch tylko pitrach, rozsiada si wesoo przed trzystu laty synna gospoda. Miejsce byo dobre, gospoda przechodzia z ojca na syna. Za czasw Maturyna Regnier gospoda nazywaa si Pot-aux-Roses, a e wwczas byy w modzie rebusy, wic za wywieszk miaa na rowo pomalowany supek. W przeszym stuleciu zacny Natoire, jeden z mistrzw fantazji, dzi wzgardzony przez wyznawcwnapuszonego ideau, upiwszy si kilka razy w tej gospodzie przy tym samym stole, przy ktrym upija si sawny Regnier, przez wdziczno wymalowa na rowym supkuwinn ki. Waciciel z "radoci zmieni nazw i kaza "napisa zotymi goskami: PodWinogronami z Koryntu. Std wzia si nazwa Korynt. Ostatni z tej dynastii oberystw, ojciec Hucheloup,nie wiedzc ju nic o rodzinnej tradycji, pomalowa supek na niebiesko. Ojciec Hucheloup prawdopodobnie przyszed na wiat z talentem chemika, ale zosta kucharzem; w gospodzie jego nie tylko si "pio, ale i jado. Wynalaz on doskona potraw, ktr tylko u niego mona byo dosta; potraw t byy faszerowane karpie. Jakemy ju mwili, Courfeyrac i jego przyjaciele upodobali sobie Korynt jako Jeden z najchtniej uczszczanych lokali czy zgoa punktw zbornych. ona oberysty, stara Hucheloup, bya istot brodat i bardzo szpetn. Okoo roku 1830 ojciec Hucheloup umar, zabierajc zsob do grobu tajemnic przyrzdzania faszerowanych karpi. Wdowa, mao nadajca si do tego, eby j kto chcia pocieszy, sama prowadzia dalej gospod, ale kuchnia spada na poziom niesychanieniski, a wino, ktre zawsze $byo ze, stao si obrzydliwe. Courfeyrac i jego przyjaciele wci jednak chodzili do Koryntu przez pietyzm, jak powiada Bossuet. Dwie suce, zwane Matelotai Gibelota, pomagay matce Hucheloup podawa dzbany z winem i stawia w glinianych misach przed wygodzonymi gomi rne polewki. Matelota, gruba, okrga, rudowosa i krzykliwa, dawna ulubienica nieboszczyka Hucheloup, bya brzydsza od wszystkich potworw mitologicznych, ale e wypada, aby suca ustpowaa pierwszestwa swojej pani, bya mniej brzydka ni matka Hucheloup. Gibelota, wysoka, delikatna i limfatycznie blada, z podkronymi oczami, opadymi powiekami, zawsze wyczerpana i saba, chora na co, co nazwa by mona chronicznym wycieczeniem, "wstawaa pierwsza, kada si spa ostatnia, usugiwaa wszystkim, nawet drugiej sucej, cicho, spokojnie, pokornie, umiechajc si mimo znuenia jakim bdnym, sennym umiechem. Na drzwiach prowadzcych dosali restauracyjnej przeczytamona byo sentencj wypisan kred przez Courfeyraca: RACZ SI, O ILE MOESZ, JEDZ, JELI ODWANY Beztroski pocztek Laigle z Meaux, jak wiadomo, !czciej mieszka u Jolyego ni gdzie indziej. Traktowa mieszkanie jak ptak ga. Dwaj przyjaciele mieszkali razem, jedli razem i spali razem. Rano, pitego czerwca, poszli na niadanie do Koryntu. Bya dziewita, gdy otworzyli drzwi gospody. Weszli na pierwsze pitro. Matelota i Gibelota zapytay, co poda. # Ostrygi, ser i szynk rzekLaigle. Usiedli za stoem. W pustej gospodzie nie byo nikogo prcz nich dwch. Gibelota, poznawszy Jolyego iLaiglea, postawia na stole butelk wina. #Zabierali si wanie do ostryg,kiedy w otworze schodw $ukazaa si gowa i jaki gos zawoa: " Przechodziem tdy. Zaleciamnie na ulicy rozkoszny zapach sera z Brie. Wic wchodz. By to Grantaire. Wzi taboret i usiad przy stole. Gibelota na widok Grantairea z lkiem jako o wielkiej 0 5rrkPnk&k{Ap\ c dM c M c *N& W c N}* c N5 Z SOprzyniosa jeszcze dwie butelki. A wic razem trzy.  Czy masz zamiar wypi te !dwie butelki?? zapyta LaigleGrantairea. Grantaire odpowiedzia: Wszyscy s domylni, ty jeden bezmylny. Dwie butelki nie zdziwiy jeszcze adnego mczyzny. Joly i Laigle zabrali si najprzd do jedzenia. Grantaire zacz od picia. "Szybko oprni p butelki.  Masz chyba dziur w brzuchu?? zapyta Laigle.  A ty na okciu odpar Grantaire. !I wychyliwszy szklank, doda:  Doprawdy, orle mw pogrzebowych, masz stary przyodziewek. Ma si rozumie !odpowiedzia Laigle. Tote mj surdut i ja yjemy w przykadnej zgodzie. Stare surduty to jak starzy przyjaciele. Grantaire zapyta czy przychodzisz z bulwaru??  Nie.  Joly i ja widzielimy pocztek pogrzebu. ! To wspaniay widok rzek Joly. Jaka to spokojna ulica! !zawoa Laigle. Kto by si domyli, e Pary przewrcony jest do gry nogami? Zaraz pozna, e tu dawniej mieciy si same klasztory. Peno tu byo mnichw: trzewiczkowych, bosych, ogolonych, brodatych,szarych, czarnych, biaych, franciszkanw, minorytw, kapucynw, karmelitw, maych augustianw, wielkich augustianw, starych augustianw... istne mrowisko.  Nie mwmy o mnichach przerwa Grantaire bo zaraz mam ochot si podrapa. Grantaire rozpoczyna swoj drug butelk, gdy ze schodw wyoni si nowy przybysz. By to chopczyk niespena dziesicioletni, obdarty, drobny, ty, o wychudzonej twarzy i bystrymspojrzeniu, niesychanie rozczochrany, przemoky od deszczu, ale umiechnity. Bez wahania, wybierajc midzy trzema, cho najwidoczniej nie zna !adnego, chopiec odezwa sido Laiglea z Meaux:  Pan jest Bossuet??  To moje imi chrzestne odpowiedzia Laigle. Co powiesz?? Jeden wysoki blondyn zapytamnie na bulwarze: Czy znasz matk Hucheloup? Odpowiedziaem: Znam, na ulicy Konopnej, wdowa po starym. A on mi na to: Id tam. Zastaniesz u niej pana Bossueta i powiesz mu ode mnie: ABC. To na pewno jaki kawa, prawda? Da mi dziesi su. $Joly, poycz mi dziesi su #rzek Laigle i obracajc si do "Grantairea, doda: Grantaire,poycz mi dziesi su. Zebrawszy tym sposobem dwadziecia su, Laigle da je malcowi.  Dzikuj panu rzek chopczyk.  Jak si nazywasz?? zapyta Laigle.  Franu, przyjaciel Gavrochea. # Zosta z nami rzek Laigle. Zjedz z nami niadanie uzupeni Grantaire. Malec odpowiedzia: Nie mog, jestem z orszaku; to ja krzycz: Precz z Polignakiem! I mocno szurgnwszy nog, comiao oznacza ukon peen szacunku, chopczyk poszed sobie. #Laigle zamyli si i po chwili rzek pgosem:  ABC to znaczy pogrzeb Lamarquea.  Wysoki blondyn doda Grantaire to Enjolras. Wzywaci.  Pjdziemy?? zapyta Bossuet. " Deszcz pada rzek Joly. Przysigaem, e pjd w ogie, ale nie w wod. Nie chc dosta kataru. # Ja zostaj rzek Grantaire." Wol niadanie ni pogrzeb.  A wic zostajemy zakoczy Laigle. Pijmy!! Zreszt mona nie by na pogrzebie i zdy jeszcze na ruchawk.  A, ruchawka, rozumiem! zawoa Joly. Laigle zatar rce: Oto wreszcie poprawimy troch rewolucj z 1830 roku. Rzeczywicie, uciska ona nard ze wszech stron. Nic mnie nie obchodzi wasza !rewolucja rzek Grantaire. Wcale nie mam nienawici do obecnego rzdu. To korona, ktr agodzi wczkowy czepek. Bero zakoczone parasolem. Zdaje mi si, e dzi, na tak pogod, krl Ludwik Filip mgby uy w dwojaki sposb swej krlewskiej godnoci: wycign bero przeciw ludowi i otworzy parasol przeciw chmurom. Sala bya ciemna, gste chmury zakryy soce. W gospodzie i na ulicy nie byo nikogo, wszyscy poszli popatrze, co si dzieje. !Czy to poudnie, czy pnoc?!zawoa Bossuet. Ciemno jak!w rogu. Gibeloto, podaj wiec!Grantaire, smutny, popija. Enjolras gardzi mn $mrukn. Przysa Franusia do Bossueta. Gdyby przyszed po mnie, poszedbym z nim. Tym gorzej dla Enjolrasa! Nie pjd na ten jego pogrzeb. Powziwszy takie postanowienie, Bossuet, Joly i Grantaire nie ruszyli si z szynkowni. Okoo drugiej po poudniu st, przy ktrym siedzieli, by zastawiony #prnymi butelkami. Paliy si dwie wiece, jedna w mosinym lichtarzu, cakiem pozieleniaym od grynszpanu, druga w szyjce obtuczonej butelki. Grantaire namwi Jolyego i Bossueta na wino, a Joly i Bossuet namwili Grantairea na wesoo. Bossuet, dobrze podchmielony,zachowywa si spokojnie. Siedzia we framudze otwartego okna, moczc plecyna deszczu, i spoglda na przyjaci. Nagle usysza za sob wrzaw, szybkie kroki i krzyki:!Do broni! Odwrci si i na rogu ulicy w. Dionizego, u wylotu Konopnej, zobaczy Enjolrasa z karabinem, Gavrochea z pistoletem, Feuillyego i Courfeyraca z szablami, Prouvairea, Combeferrea i Bahorela uzbrojonych w karabiny, a za nimi tum zbrojny i wzburzony.!Ulica Konopna nie bya duszanad strza karabinowy. Bossuet, zoywszy przy ustach donie w ksztat tuby, zawoa:  Courfeyrac!! Courfeyrac! Hop, hop! Courfeyrac usysza, spostrzeg Bossueta i wbieg wKonopn woajc: Czego !chcesz? co skrzyowao si z zapytaniem: Dokd idziesz??  Stawia barykad odpowiedzia Courfeyrac. Wic chod tutaj!! Miejsce dobre; stawiaj tutaj.  To prawda, Orle rzek Courfeyrac. I na skinienie Courfeyraca tum rzuci si w ulic Konopn. Noc zapada nad Grantaireem Miejsce rzeczywicie byo znakomite: wejcie w ulic !szerokie, gb jej zwona i prawie zamknita przez Korynt, ulica Zakrt atwa do zagrodzenia i z lewa, i z prawa, natarcie moliwe tylko od w. Dionizego, to jest od przodu i z odsonitych pozycji. Podchmielony Bossuet mia bystre spojrzenie trzewego Hannibala. Gdy zbrojny tum wpad na ulic, mieszkacw ogarn strach. Przechodnie uciekli. W mgnieniu oka, w gbi, na prawo i na lewo, pozamykay si sklepy, bramy, okna i okienka rnych rozmiarw, odparteru a po dachy. Jaka wylkniona starowinka wywiesia przez okno materac na dwch kijach do suszenia #bielizny, aby j chroni od kul. !Tylko dom, gdzie miecia si gospoda, sta otworem z tej prostej przyczyny, e tum wtargn do rodka. O mj Boe! Mj Boe! jczaa matka Hucheloup. Bossuet zszed na spotkanie Courfeyraca. !Joly stan w oknie i woa:  Courfeyrac, dlaczego nie wzi parasola? Zakatarzysz si! Tymczasem w cigu kilku minut wyrwano dwadziecia prtw elaznych z okratowanych okien gospody i rozebrano dziesi sni bruku. Gavroche i Bahorel zatrzymali i przewrcili na bokwz fabrykanta wapna, nazwiskiem Anceau, zawierajcy trzy beczki z wapnem, i uoyli na nich warstw brukowcw; Enjolras otworzy piwnic i wszystkie stare beczki od wina ustawione zostay przy beczkach z wapnem. Kiedy Bossuet i Courfeyrac spojrzeli !na ulic, ju potowa jej bya zagrodzona waem, wyej ni na wzrost czowieka. Nie ma nic zrczniejszego nad rk ludu do budowania tego, co trzeba budowa niszczc. Matelota i Gilbelota pomagay w pracy. Gibelota znosia gruz na barykad z rwnie spokojn i zaspan min, jak podawaa wino. W gbi ulicy przejeda omnibus zaprzony w dwa biae konie. Bossuet przeskoczy stos kamieni, pobieg, zatrzyma wonic poprosi podrnych, eby wysiedli, "poda rk damom, odprawikonduktora i wrci, prowadzc za uzd konie cignce pojazd. !W chwil pniej wyprzone konie puszczono na ulic Zakrt, a przewrcony omnibus uzupeni barykad. Przeraona matka Hucheloup ucieka na pierwsze pitro. !Patrzya bdnymi oczami, nic !nie widzc; chciaa krzycze, ale okrzyki strachu zamieray jej w gardle. " Koniec wiata!! szeptaa. Joly zoy pocaunek na czerwonym i pomarszczonym karku wdowy Hucheloup, mwic do Grantairea:  Zawsze uwaaem, e karczek kobiety to rzecz niezmiernie delikatna. Ale najwysze rejony "szalestwa osign Grantaire.Kiedy Matelota wrcia na pitro, chwyci j wp i poprowadzi ku oknu wybuchajc miechem. Matelota jest brzydka! woa. Jest brzydka jak marzenie! Matelota jest chimer! Uciskaj mnie, Mateloto! Jeste zmysowa i wstydliwa. Masz policzki, ktreczekaj na pocaunek siostrzany, i wargi, ktre wzywaj ust kochanka!  Cicho bd, opoju! krzykn mu Courfeyrac. Grantaire odpowiedzia:  Jestem kapituom i laureatem turnieju poetyckiego w Tuluzie!! Enjolras, ktry sta na barykadzie z karabinem w !rku, podnis ku niemu swoj"pikn i surow twarz. Mia onw sobie, jak wiadomo, co !spartaskiego i purytaskiego. Zginby w Termopilach razem z Leonidasem i spaliby Droghed z Cromwellem. 'Grantaire! zawoa. Id si gdzie przespa! To jest miejsce upojenia, ale nie "pijastwa! Nie wolno ci habi barykady! Te sowa wywary osobliwe wraenie na Grantairze. Monaby powiedzie, e zachowa si, jakby mu kto wyla na twarz szklank zimnej wody. Wydawao si, e raptownie otrzewia. Usiad przy stole koo okna, wspar si na okciach, popatrzy na Enjolrasa z niewypowiedzian sodycz i powiedzia:  Ty wiesz, e ja w ciebie wierz.  Wyno si. ! Pozwl mi si tu przespa.  Przepij si, ale gdzie indziej! zawoa Enjolras. !Ale Grantaire, wci wlepiajcw niego tkliwe i zamglone spojrzenie, odpar na to:  Pozwl mi tu spa a do mierci. Enjolras spojrza na niego z pogard. " Grantaire rzek. Ty nie potrafisz wierzy, myle, chcie, y ani umrze. Grantaire odpowiedzia powanie:  Zobaczysz. Wybekota jeszcze kilka niezrozumiaych sw, po czym jego gowa opada #ciko na st i jak to zwykle bywa w drugim stadium pijackiego zamroczenia, po chwili Grantaire ju spa. Prba pocieszenia wdowy Hucheloup Bahorel, zachwycony barykad, woa:  A to wydekoltowana ulica, a mio spojrze! Courfeyrac, demolujc #czciowo gospod, stara si pocieszy wdow po szynkarzu: Matko Hucheloup, przecie "niedawno skarylicie si, e spisali protok, bo Gibelota trzepaa dywan za oknem, prawda?  Rzeczywicie, kochany panie Courfeyrac. O mj Boe! Czy i ten mj st zabierzecie do tych waszych zbereestw? A rzd to mi nie tylko za dywan,ale i za doniczk kwiatw, ktra spada z mansardy na ulic, kaza zapaci sto frankw kary. Co za niegodziwo!  Ot, matko Hucheloup, my teraz mcimy si za was. Matka Hucheloup nie zdawaa si dostrzega w tym akcie sprawiedliwoci zysku dla siebie. Deszcz usta. Nadcigali nowi ochotnicy. Robotnicy przynielipod bluzami baryk prochu, koszyk peen butelek z kwasem siarkowym, kilka karnawaowych pochodni i kosz lampionw, ktre zostay z imienin krla. Uroczysto ta odbya si niedawno, pierwszego maja. Tuczono jedyne latarnie na ulicach Konopnej i w. Dionizego oraz wszystkie inne w ssiedztwie, na ulicy Zakrt, na abdziej, Dominikaskiej, Maej i Wielkiej ebraczej. Enjolras, Combeferre i Courfeyrac kierowali ca akcj. Teraz budowano jednoczenie dwie barykady, obie oparte o Korynt i prostopade do siebie; wikszazamykaa ulic Konopn, mniejsza Zakrt od strony abdziej. Ta druga barykada, bardzo wska, zbudowana bya z samych beczek i brukowcw. Pracowao przy $niej okoo pidziesiciu ludzi;trzydziestu z nich byo uzbrojonych w karabiny, gdy !po drodze zacignli wiksz poyczk w sklepie rusznikarskim. Trudno sobie wyobrazi co bardziej dziwacznego i pstrokatego ni ta gromada. Jeden mia Spencer, kawaleryjsk szabl, dwa !pistolety, drugi bez kurtki i w okrgym kapeluszu roek z prochem zawieszony u pasa. Kto woa: Wyrnijmy ich wszystkich co do nogi i umrzyjmy z bagnetem w doni!  Ten nie mia nawet bagnetu "Inny pyszni si lederwerkami i adownic gwardii narodowej, z wyszytym czerwon wen !napisem: Porzdek publiczny.Dodajcie do tego ogromn #rozpito wieku i rozmaito twarzy drobni ludzie o bladej cerze obok opalonych na brz robotnikw portowych. Wszyscy si pieszyli i pomagajc sobie nawzajem, rozmawiali o widokach powodzenia e okoo !trzeciej rano nadejd posiki, e jeden puk jest pewny, e Pary powstanie. Pene grozy sowa przeplatay si z wesoymi artami. Wszyscy !wygldali na braci, chocia nieznali swoich nazwisk. Wielkie niebezpieczestwa w tym s pikne, e ukazuj braterstwonie znajcych si ludzi. W kuchni rozpalono ogie i topiono na kule dzbany, yki, widelce, ca cynow zastawgospody. Praca nie przeszkadzaa w piciu wina. Midzy szklankami leay !bezadnie napoje, rut i kule. W sali bilardowej matka Hucheloup, Matelota i Gibelota, kada na swj sposb przeraona, jedna ogupiaa, druga zadyszana, trzecia skupiona, dary stare szmaty i robiy szarpie. Wysoki mczyzna, ktrego Courfeyrac, Combeferre i Enjolras spostrzegli, kiedy przyczy si do gromady przy ulicy des Billettes, pomaga przy budowie maej barykady i okaza si bardzo poyteczny. Gavroche pracowa przy duej. Natomiast mody robotnik, ktry przyszed do domu Courfeyraca i pyta o pana Mariusza, znikn, mniej wicej wwczas, kiedy przewracano omnibus. Gavroche, zachwycony, #promieniejcy radoci, wzi na siebie podtrzymywanie entuzjazmu. %Biega, krzta si, haasowa,!migota jak iskra. Zdawa si by tu dla zachty innych. Czymia po temu jak !przyczyn? Tak, swoj ndz. Czyby mia skrzyda? Tak, swoj wesoo. By jak huragan. Co krok wyrasta z !ziemi, jego gos rozlega si bez przerwy. Dwojc si i trojc by jednoczenie wszdzie; jego wszechobecno prawie !irytowaa, ale nic go nie mogopowstrzyma. Ogromna barykada czua go na swym grzbiecie. Zawstydza prniakw, pobudza leniwych, dodawa si zmczonym, niecierpliwi zamylonych, w jednych budzihumor, w innych energi, w jeszcze innych gniew; przygadywa studentom, docina robotykom, przystawa na chwil, siada, znw si zrywa i wzlatywa nad tym pracowitym zgiekiem, przeskakiwa z miejsca na miejsce, mrucza, brzcza i nka jak mucha ogromny zaprzg wozu rewolucji. Jego chude ramiona byy w nieustannym ruchu, a drobne puca nieustannie krzyczay: miao! Dawajcie wicej kamieni z bruku! Jeszcze beczek! Jeszcze wicej! Czy ju nic nie ma? Zatka mi t dziur koszykiem gruzu! Maa jest ta wasza barykada. #Trzeba j podcign w gr. Zniecie i zwalcie wszystko nakup, rozbierzcie dom! O, szklane drzwi! Jeden z robotnikw zawoa:  Szklane drzwi?? A to po co, mikrusie? Na Heraklesa! odpar Gavroche. Szklane drzwi to wbarykadzie wietna rzecz. Nie obroni nas przed atakiem, aleutrudni zdobycie barykady. "Czy nigdy nie chodzie kra jabek za murem, na ktrym leay potuczone butelki? Szklane drzwi pokalecz nogi gwardii narodowej, kiedy "bdzie chciaa wedrze si na barykad. Szko jest !zdradzieckie jak diabli. Sab macie wyobrani, towarzysze.Gavroche by zirytowany swoim pistoletem bez kurka. jako o wielkiej 0 5rrkPnk&k{AgBp c O c Ps c sPX a@ P& c Q1 c yQ< QChodzi od jednego do "drugiego, woajc: Dajcie mi karabin!! Dlaczego nie dostaem karabina?  Tobie karabin?? rzek Combeferre. A dlaczego nie? odpar Gavroche. W roku 1830, kiedymy mieli awantur z Karolem X, przecie dostaem. Enjolras wzruszy ramionami. " Kiedy bdzie do karabinwdla dorosych, wtedy zaczniemy je rozdawa dzieciom. !Gavroche odwrci si dumnie irzek: ! Jeeli ciebie zabij przede mn, zabior twj.  Smarkaczu!! krzykn Enjolras.  Mokosie!! odrzek Gavroche. !Jaki elegant, zabkany w tejulicy, zwrci ich uwag. Gavroche zawoa: ! Chod do nas, modziecze! Jak to? Nic nie zrobimy dla tejstarej ojczyzny? Elegant uciek. Przygotowania Dzienniki wczesne, ktre pisay, e barykada na ulicy Konopnej, ten bastion prawienie do zdobyciajak j nazyway siga pierwszego pitra, myliy si. W rzeczywistoci jej przecitna wysoko nie przekraczaa szeciu, moe siedmiu stp. Zbudowana bya w ten sposb, e walczcy mogli albo ukry #si za ni, albo te wej na szczyt po czterech stopniach z uoonych na jej wewntrznej stronie kamieni. Na zewntrz barykada, skadajca si ze stosw kamieni brukowych i beczek poczonych belkami i deskami, ktre wetknito w koa wozu po wapnie i przewrconego omnibusu, wygldaa jak najeony labirynt. Midzy domami i przeciwlegym gospodzie kracem barykady pozostawiono wskie przejciena jednego czowieka, dziki czemu mona si byo stamtdwydosta. Dyszel omnibusu, przywizany sznurami, stercza prostopadle i na jego szczycie powiewaa czerwona chorgiew. Maej barykady na Zakrcie, ukrytej za domem mieszczcym gospod, nie byo wida. Obie barykady razem tworzyy prawdziw redut. Enjolras i Courfeyrac nie uznali za stosowne zamkn drug odnog ulicy Zakrt, prowadzc przez Dominikask do Hal, zapewnechcieli zabezpieczy sobie poczenie z miastem, a od trudnej do sforsowania uliczki Dominikaskiej atak wydawa si im mao prawdopodobny. Caa robota wykonana bya w cigu godziny bez adnej przeszkody i nikt z garstki tych dziwnych ludzi nie zobaczy ani bermycy, ani bagnetu. Nieliczni przechodnie,ktrzy w tym momencie rozruchw mieli jeszcze !odwag zapuci si w ulic w. Dionizego, rzuciwszy okiemw Konopn spostrzegali !barykad i przypieszali kroku.Po skoczeniu obu barykad i wywieszeniu chorgwi wyniesiono z gospody st, na ktry wszed Courfeyrac. Enjolras przynis kwadratowy kuferek i Courfeyrac otworzygo. Kuferek by peen naboi. Na ten widok najodwaniejszych przeszed dreszcz i zapanowao milczenie. Courfeyrac z umiechem rozdzieli amunicj. Kady dosta po trzydzieci sztuk. Wielu miao proch i ci zabrali si do wyrabiania nowych naboi ze wieo wytopionych kul. Baryka prochu staa na osobnym stoleprzy drzwiach jako rezerwa. Kiedy barykady byy gotowe; stanowiska wyznaczone, karabiny nabite, warty rozstawione, samotni w rodkutych strasznych ulic, ktrymi nikt ju nie przechodzi, otoczeni murami milczcych, Jakby wymarych domw, gdzie zastyg wszelki ruch, !okryci zason gstniejcego zmierzchu, w tym mroku i w tej ciszy, penych tragizmu i grozy, zwiastunach czego, comiao nadej, odcici od wiata, uzbrojeni, zdecydowani, spokojni, powstacy czekali. Ochotnik z ulicy des Billettes Zrobia si zupena noc; nic "nie nadchodzio. Sycha byo tylko guch wrzaw i czasem !strzay, ale rzadkie i dalekie. !Ta przeduajca si zwoka znaczya, e rzd spokojnie "gromadzi siy. Pidziesiciu "ludzi czekao na szedziesit tysicy. Enjolras czu, e ogarnia go zniecierpliwienie, waciwe silnym duszom stojcym u progu gronych zdarze. Poszed po Gavrochea, ktry zaj si wyrobem amunicji w izbie parterowej, przy skpymwietle dwch wieczek postawionych przez ostrono na bufecie, gdy na stoach rozsypany by proch. W tej chwili Gavroche by bardzo zajty, ale waciwie nie nabojami. !Mczyzna z ulicy des Billetteswszed do izby i usiad za stoem stojcym w najciemniejszym kcie. Dosta mu si duy karabin, ktry trzyma midzy kolanami. Gavroche, pochonity dotd mnstwem zabawnychrzeczy, nie zauway jeszcze tego czowieka. Kiedy wszed, Gavroche machinalnie powid za nim oczami, z podziwem przyjrza si jego karabinowi, a potem, gdy mczyzna usiad, chopiec nagle wsta. Kto by !ledzi owego mczyzn a !do tej chwili, dostrzegby, e przypatrywa si on barykadzie i powstacom ze szczegln uwag, lecz odkdwszed do gospody, zaton wmylach i jak gdyby przesta widzie, co si dokoa niego dzieje. Chopiec podszed do zamylonego jegomocia i !zacz kry dokoa niego na palcach, jakby nie chcia go obudzi. Rwnoczenie jegodziecica twarz, tak zuchwaai zarazem tak powana, tak trzpiotowata i tak rozumna, tak wesoa i tak bolesna, graa mimik dorosego czowieka, mwic: Co znowu? ... Nie moe by! ... Chyba przywidzenie... Skd mi to przyszo do gowy? ... &Czyby to by... ? Ale nie! ... A #jednak tak! ... A jednak nie! i "tak dalej. Gavroche koysa si"na pitach, zaciska pici w kieszeniach, porusza szyj jak ptak i ca swoj przenikliwo wyraa wysunit naprzd doln warg. By zdumiony, niepewny, niedowierzajcy, przekonany i olniony. Wszystko w nim pracowao; instynkt, ktry wszy, i !inteligencja, ktra konstruuje. !Najoczywiciej przydarzyo siGavrocheowi co bardzo wanego. "Wtedy wanie zbliy si do niego Enjolras. #Jeste may powiedzia i nikt ci nie zobaczy. Wyjd zabarykady, przesu si pod !cianami domw, rozejrzyj si po ulicach i opowiedz mi, co si tam dzieje. Gavroche wyprostowa si. !Wic i tacy mali na co si $przydaj! Cae szczcie! Id! Ufaj pan maym, ale nie dowierzaj duym... Tu Gavroche podnis gow, ciszy gos i doda, pokazujc na czowieka z "ulicy des Billettes: Widzi pan tego drgala?? No i co??  To policjant.  Jeste tego pewny?? Niecae dwa tygodnie temu cign mnie za ucho z parapetu na mocie Krlewskim, gdzie sobie odpoczywaem. !Enjolras szybko opuci malca iszepn kilka sw do znajdujcego si w izbie robotnika z magazynw wina. Robotnik wyszed i natychmiast wrci z trzema innymi. Czterech mczyzn, czterech tragarzy o szerokich barach, spokojnie, nie zwracajc na siebie uwagi, zajo miejsce za stoem, o ktry wspar si okciem !czowiek z ulicy des Billettes; byli gotowi w razie potrzeby rzuci si na niego. Wwczas podszed Enjolras i zapyta:  Kto pan jest?? Na to niespodziane zapytanie czowiek drgn. Zatopi spojrzenie w jasnych renicach Enjolrasa i widocznie odgad jego myl. Umiechn si umiechem nieskoczenie pogardliwym, penym energii i determinacji, po czym odpowiedzia z wynios powag: Rozumiem, o co chodzi... Tak jest!  Jeste szpiclem??  Jestem wykonawc wadzy.  Nazywasz si?? Javert. Enjolras skin na czterech !ludzi. Nim Javert zdy si odwrci, zosta powalony na ziemi, zwizany i zrewidowany. Znaleziono przy nim okrg karteczk oprawion w dwa szkieka; z jednej strony widnia herb Francji oraz "sowa Dozr i czujno, z drugiej napis: Javert, inspektor policji, lat pidziesit dwa i podpis wczesnego prefekta policji, pana Gisquet. Mia rwnie zegarek i sakiewk z paroma sztukami zota. Zostawiono mu pienidze i zegarek. Za zegarkiem, w gbi kieszonki, znaleziono jeszcze papier zoony we czworo. Enjolras rozwin go i przeczyta nastpujce polecenie skrelone wasnorcznie przez prefekta policji: Bezporednio po wykonaniu swojej misji politycznej inspektor Javert zbada dokadnie, czy rzeczywicie zoczycy grasuj na prawym brzegu Sekwany przy mocie Jenajskim. Po skoczonej rewizji podniesiono Javerta, !skrpowano mu rce i z tyu i przywizano do sawnego supa, od ktrego gospoda niegdy wzia sw nazw. Gavroche, przypatrujcy si tej scenie i wyraajcy swojaprobat milczcym skinieniem#gowy, zbliyl si do Javerta i rzek:  To mysz zapaa kota. Na widok przywizanego do supa Javerta nadbiegli Courfeyrac, Bossuet, Joly, Combeferre i ludzie z obu barykad. Javert, przywizany do supa tak mocno, e nie mg si poruszy, podnis gow z nieustraszonym spokojem czowieka, ktry nigdy nie skama. " To szpicel rzek Enjolras. I obrciwszy si do Javerta, doda:  Bdziesz rozstrzelany na dziesi minut przed wziciem barykady. Javert odpowiedzia najbardziej wadczym tonem, jakiego uywa:  Dlaczego nie zaraz??  Oszczdzamy prochu.  W takim razie skoczcie pchniciem noa.  Szpiclu odpowiedzia pikny Enjolras jestemy sdziami, nie mordercami. Potem zawoa Gavrochea. Ruszaj do roboty!! Zrb, co ci kazaem. ! Ju id rzek Gavroche. Zatrzyma si jednak jeszcze na chwil. ebym nie zapomnia: dacie !mi jego karabin! zawoa. Oddaj wam muzykanta, ale klarnet mnie si naley. Zasalutowa i wesoo wsun si w szczelin przy wielkiej barykadzie. Rozdzia dwunasty MARIUSZ WCHODZI W MROK !Z ulicy Plumet do dzielnicy w. Dionizego w gos, ktry z mroku wezwa Mariusza na barykad przy ulicy Konopnej, wyda musi gosem przeznaczenia. !Chcia umrze, nadarzaa si sposobno; stuka do drzwi grobu, jaka tajemnicza rka podaa mu klucz. Zowrogie korytarze otwierajce si w ciemnociach przed rozpacz s kuszce. Mariusz odsun elazny prt, ktry go tylokrotnie wpuszcza do ogrodu, wyszed na ulic i powiedzia: Chodmy!! "Oszalay z boleci, nie widzc przed sob nic pewnego, adnej nadziei, niezdolny nic ju przyj od losu po tych dwch miesicach spdzonych#w upojeniu modoci i mioci, przytoczony rozpacz, mia teraz tylko jedno pragnienie: skoczy jak najprdzej. Poszed szybko przed siebie. Przypadkowo by uzbrojony w pistolety Javerta. "Mody czowiek, ktry mign mu przed oczami, znik gdzie wrd ulic. Wyszedszy z ulicy Plumet bulwarem, Mariusz min plac i!most Inwalidw, Pola Elizejskie,plac Ludwika XV i wszed na ulic Rivoli. Sklepy byy !jeszcze otwarte, gaz pali si pod arkadami, kobiety robiy sprawunki, jedzono lody w kawiarni Laiter i ciastka w cukierni Angielskiej. Mariusz wszed przez pasa !Delorme w ulic w. Honoriusza.Tu sklepy byy zamknite, kupcy rozmawiali przy uchylonych drzwiach, kryli "przechodnie, paliy si latarnie!i od pierwszego pitra w gr wszystkie okna byy owietlone jak zwykle. Na placu Paacu Krlewskiego staa konnica. Mariusz szed ulic w. Honoriusza. W miar jak oddala si od Paacu Krlewskiego, coraz mniej widzia owietlonych okien; sklepy tu byy zamknite na gucho, nikt nie rozmawia na progach, ulica pospniaa, a tum gstnia. Tu bowiem !przechodnie byli tak liczni, e stali si tumem. Nikt nie mwi w tym tumie, a jednak szed od niego szmer guchy i gboki. #Na zakrcie ulicy Ksiej tum ju nie posuwa si dalej. Tworzy skupion, potn, nieprzeniknion mas ludzi rozmawiajcych szeptem. Nie byo tam prawie czarnych surdutw i okrgych kapeluszy. Dugie kurty, bluzy,czapki, gowy rozczochrane, twarze szare. Za tym gszczem ludzi, na ulicy Roule,#Ksiej i na przedueniu w. Honoriusza, w adnym oknie !nie pona wieca. Samotne, !malejce rzdy latarni gubiy si w gbi ulic. wczesne latarnie, podobne do duych czerwonych gwiazd, zawieszonych na sznurach, rzucay na bruk cie w ksztacie ogromnego pajka. !Ulice te nie byy puste. Wida !byo na nich zoone w kozy karabiny, ruszajce si bagnety i biwakujce wojsko. !Ciekawo nikogo nie pchna do przekroczenia tej granicy. "Tu ju przechodnie nie kryli.Tu koczy si tum, a zaczynaa si armia. Kluczc zaukami, doszed Mariusz do uliczki, ktra jak $sdzi, bya ulic Garncarsk; #na rodku uliczki potkn si o!przeszkod. Wycign rce. By to przewrcony wz; Mariusz stpa po kauach, po rozkopanej ziemi i wyrwachw bruku. Widocznie zaczto tustawia barykad, lecz j opuszczono. Przeskoczy przezspitrzone kamienie bruku i !znalaz si po drugiej stronie przeszkody. Szed pod cianami domw, wedug nich si kierujc. Niedaleko za barykad wydao mu si, e widzi co biaego. Podszed bliej i rozpozna ksztaty. Byy to dwa biae konie; konie z omnibusu, wyprzone rano przez #Bossueta, ktre bkay si poulicach przez cay dzie, a teraz stany tutaj ze zrezygnowan cierpliwoci bydlt, nie rozumiejcych czynw cz owieka, jak czowiek nie pojmuje czynw Opatrznoci. Mariusz min konie i gdy !skrca, jak mu si zdawao, w ulic Umowy Spoecznej, kula, wystrzelona nie wiadomo skd, wisna w ciemnoci "tu nad jego gow i przebia mosiny talerz zawieszony nad sklepem fryzjera. Jeszcze w roku 1846 mona byo oglda na ulicy Umowy Spoecznej t przebit wywieszk. !Ten strza by jeszcze jakim znakiem ycia. Od tej chwili Mariusz nic ju nie spotyka. Caa ta jego droga podobna !bya do zstpowania w d po czarnych schodach. Szed jednak naprzd. Krawd Mariusz dotar do Hal. Tu byo jeszcze spokojniej, ciemniej i martwiej ni w !ssiednich ulicach. Mona byopowiedzie, e lodowaty spokj grobw wyszed z ziemii rozpostar si na jej powierzchni. Jaki czerwony blask odcina wszake od czarnego ta wysokie dachy domw, ktre zagradzay ulic Konopn od strony kocioa w. Eustachego. By to blask pochodni z barykady Koryntu. Mariusz poszed w kierunku tej uny. Zawioda go ona do Rynku Warzywnego i stamtd zobaczy ciemny wylot ulicy !Dominikaskiej. Wszed w ni. Posterunek powstacw ustawiony w drugim kocu ulicy nie spostrzeg go. Mariusz czu, e jest ju blisko tego, czego szuka; stpa na palcach. Doszed w ten sposb do tej "czci uliczki Zakrt, ktr Enjolras, jak pamitamy, pozostawi nie zabarykadowan, aby mie wyjcie na zewntrz. Wysungow zza wga ostatniego domu po lewej stronie i zajrzaw gb tego zauka. Tu za ciemnym rogiem zaukai ulicy Konopnej, rzucajcym "szerok pacht cienia, ktra go czynia niewidzialnym, Mariusz zauway wiateka na bruku, fragment gospody, lampion mrugajcy we wnce jakiej dziwacznej ciany i przykucnitych ludzi z karabinami na kolanach. Dzielio go od nich niespena dziesi sni. To byo wntrze barykady. Domy stojce po prawej stronie zauku zakryy przed nim reszt gospody, wielk barykad i sztandar. Mariuszowi pozostao jeszcze zrobi jeden tylko krok. Nieszczliwy modzieniec usiad na kamieniu pod. bram, skrzyowa ramiona i zacz myle o swoim ojcu. Zacz myle o tym bohaterskim pukowniku Pontmercy, ktry by tak wspaniaym onierzem, za !Republiki broni granic Francji,a za cesarza dotar do granic Azji, widzia Genu, Aleksandri, Mediolan, Turyn, Madryt, Wiede, Drezno, Berlin, Moskw, na polach zwyciskich bitew w caej z kurka. jako o wielkiej 0 5rrkPnk&k{Ai c Q H* YR1] c Ro c R$7 c IS40 c S:) TEuropie zostawi krople tej samej krwi, ktra pyna w yach Mariusza, posiwia przedwczenie w trudach onierskiej dyscypliny i dowdztwa, y nigdy nie odpinajc pasa, z frdzlami epoletw spadajcymi na !pier, z kokard poczernia od prochu i czoem pooranym zmarszczkami od kasku, w obozowych barakach, na postojach, w ambulansach, a wreszcie po dwudziestu latachwrci z wielkich wojen, przynoszc do domu szram na policzku i twarz umiechnit, prost, spokojn, budzc uwielbienie, czysty jak dziecko, zrobiwszy wszystko, co mg, dla Francji i nic przeciwko niej. #Myla, e oto nadszed i jego !dzie, e wybia wreszcie jego godzina, e po ojcu on z kolei bdzie teraz odwany, nieustraszony, zuchway, pjdzie naprzd pod gradem kul, nadstawi pier na bagnety, bdzie przelewa krew, szuka wroga, szuka mierci; e teraz on ruszy na wojn i stanie na polu bitwy, apolem bitwy, na ktrym stanie, jest ulica, a wojna, na ktr ruszy, jest wojn domow! Ujrza przed sob wojn domow niby otwart otcha,!ktra za chwil go pochonie. I wwczas zadra. Pomyla o szpadzie ojca, ktr dziadek sprzeda handlarzowi starego elastwa, a ktrej stary niegdy nie "mg przebole. Mwi sobie, e gdyby teraz mia przy sobiet szpad, gdyby zabrawszy j znad wezgowia zmarego $ojca, omieli si jej uy do nocnej walki ulicznej midzy Francuzami, na pewno by przepalia mu donie i zapona nad nim jak miecz archanioa! Powinien by #szczliwy mwi sobie e "nie ma jej, e zgina; stao si dobrze i sprawiedliwie, dziadek by prawdziwym strem stawy jego ojca, lepiej, e stara szpada pukownika, sprzedana na !licytacji, dostaa si w rce tandeciarza i rdzewiaa na stosie elastwa, niby miaa dzi rozkrwawi ciao ojczyzny. Udrczony nadmiarem myli, zwiesi gow. "Nagle podnis j. Bo dokonaosi w jego umyle jakie potne sprostowanie. W !bliskoci grobu myl rozszerza si, ogarnia wicej, gdy si jest bliskim mierci, zaczyna si widzie prawdziwie. Wizja !walki, w ktr, czu to, by moe wejdzie ju za chwil, pojawia si przed nim nie aosna, lecz wietna. Wojna uliczna przeobrazia si niespodzianie, nie wiadomo jak prac ducha, przed okiem jego umysu. Wszystkie haaliwe pytajniki marzenia !wyoniy si od nowa, lecz tymrazem nie wywoay u niego pomieszania. Na wszystkie mia odpowied. Dlaczego by ojciec mia si !oburza? Czy nie zdarza si, e powstania urastaj do godnoci obowizku? W czyme to habica jest dla syna pukownika Pontmercy tawalka, ktra si rozpoczyna? !Przywrci prawd spoeczn, odda tron wolnoci, uczyni lud ludem, czowieka wadc, woy z powrotem purpur nagow Francji, odbudowa w caej peni rozum i sprawiedliwo, wypleni wszelkie ziarno antagonizmu, oddajc kademu jego !godno, usun przeszkod, jak jest monarchia, na drodze do powszechnego pokoju, zrwna ludzko wobec prawa jaka sprawa moe by sprawiedliwsza, i jaka zatem wojna wzniolejsza? Takie wojny buduj pokj. Potna twierdza przesdw, przywilejw, zabobonw, kamstw, upiestw, naduy, gwatw, mrokw wznosi jeszcze nad wiatem swoje wiee zbudowane z nienawici.Trzeba j zburzy. Niechaj runie ta masywna ohyda. Jest wielko w zwycistwie pod Austerlitz, ale w zdobyciu Bastylii jest ogrom niezmierzony. Podczas gdy tak rozmyla, przygnbiony, lecz ju zdecydowany, a mimo wszystko peen jeszcze "niepewnoci i drcy na myl otym, co mia uczyni, spojrzenie jego bdzio po wntrzu barykady. Powstacy rozmawiali pgosem, nie #ruszajc si, i dawaa si tam odczu ta cisza, ktra oznacza ostatni moment oczekiwania. Rozdzia trzynasty WIELKO ROZPACZY Sztandar akt pierwszy Nic jeszcze nie nadchodzio. Na wiey w. Mederyka wybia dziesita. Enjolras i Combeferre z karabinami w !rku usiedli w przejciu koo wielkiej barykady. Nie mwili do siebie; suchali, czy nie doleci ich uszu choby najbardziej stumiony i daleki odgos krokw. Nagle wrd tej zowrogiej $ciszy rozleg si gos wiey, mody, wesoy, ktry zdawa si dochodzi z ulicy w. "Dionizego i piewa na melodi znanej, starej piosenki Przy wietle ksiyca te sowa, zakoczone okrzykiem naladujcym pianie koguta: Mokro jest mi w nosie, Mj drogi Bugeaud. Mam may donosik, Gdzie andarmi s. Niebieskie mundury Peno ich jest tu. A na czapkach kury Ku-kukuryku! cisnli si za rce. " To Gavroche rzek Enjolras. Ostrzega nas rzek Combeferre. "Tupot biegncych ng zakcispokj pustej ulicy, jakie stworzenie zwinniejsze od linoskoczka wdrapao si na omnibus i zdyszany Gavroche zeskoczy z barykady woajc: Dajcie karabin!! Id! Elektryczny wstrzs przebieg !przez barykad, sycha byo ruchy rk chwytajcych za bro.  Chcesz mj?? zapyta chopca Enjolras.  Wol ten duy odpowiedzia Gavroche. I wzi karabin Javerta. Dwaj wartownicy wycofali si iwrcili tu za Gavrocheem. Jeden by to powstaniec z naronego posterunku, drugi zulicy Maej ebraczej. Wartownik z Dominikaskiej pozosta na stanowisku, co wskazywao, e od strony mostw i Hal nic nie nadchodzi. Ulica Konopna, z ktrej bruku wida byo w wietle padajcym na sztandar tylko kilka kamieni, wygldaa jak jakie wielkie czarne drzwi otwarte w kbach dymu. Wszyscy zajli swoje stanowiska. Czterdziestu trzech powstacw, a wrd nich Enjolras, Combeferre, Courfeyrac, Bossuet, Joly, !Bahorel i Gavroche, uklko za "barykad, gow sigajc jej krawdzi, z lufami strzelb i karabinw opartymi o kamieniejak w strzelnicach; baczni, milczcy, gotowi do strzau. Szeciu pod dowdztwem Feuillyego stano ze strzelbami przy twarzy w oknach obu piter Koryntu. !Upyno jeszcze kilka chwil, potem da si wyranie sysze od strony Saint-Leu odgos krokw miarowych, "cikich, tumnych. Haas ten,"zrazu saby, pniej wyrany, wreszcie gony i dudnicy, !zblia si z wolna, uparcie, bez przerwy, ze spokojn i straszn nieustannoci. Nic !innego nie dao si sysze. Bya to jednoczenie cisza i stpanie posgu Komandora, ale ten kamienny krok mia w sobie co olbrzymiego i wielokrotnego, co przywodziona myl zarazem obraz tumu iobraz widma, jak gdyby nadchodzi przeraajcy "posg istoty, ktrej imi jest Legion. Te kroki staway si blisze, coraz blisze i w #kocu stany. Zdawao im si,e z koca ulicy sycha oddech wielu ludzi. Jednake nic nie byo wida, tylko daleko w gstych ciemnociach poyskiwao mnstwo metalowych nitek cienkich jak igy, prawie niedostrzegalnych; drgay one,przypominajc fosforyczne !sieci, ktre v chwili zasypianiawidzimy pod zamknitymi powiekami wrd pierwszych oparw snu. Byy to bagnety i lufy karabinw, niewyranie owietlone dalekim odblaskiem pochodni. Nastaa przerwa, jakby z obu stron jeszcze czekano. Nagle z gbi mroku przemwi gos tym bardziej zowrogi, e nie byo wida mwicego, jak gdyby to si odezway same ciemnoci. Gos ten zawoa: Kto tam?? #Rwnoczenie da si sysze chrzst opuszczanych karabinw. Enjolras odpowiedzia dononie i z dum:  Rewolucja francuska!!  Ognia!! zakomenderowa gos. Byskawica przemkna czerwieni przez wszystkie fasady domw, jakby nagle otworzyy si i zamkny drzwi rozarzonego pieca. Straszliwa detonacja wstrzsna barykad. Czerwona chorgiew upada. Salwa bya tak gwatowna i gsta, e zamaa drzewce, czyli wierzchoek dyszla omnibusu. Kule, odbite od ciandomw, upady za barykad i raniy kilku ludzi. Pierwsza salwa zmrozia wszystkich. Uderzenie byo niebyle jakie i nawet najodwaniejsi mieli si nad czym zastanowi. Naprzeciw nich sta z pewnoci co najmniej puk.  Towarzysze zawoa Courfeyrac nie marnujmy prochu. Czekajmy, a wejd wulic.  A przede wszystkim powiedzia Enjolras podniemy sztandar!! #I schyli si po sztandar, ktryupad u jego stp. Po drugiej stronie sycha byo uderzenia stempli w lufach; wojsko nabijao bro. Enjolras odezwa si znowu:  Kto jest odwany?? Kto na nowo zawiesi sztandar nad barykad? Nikt nie odpowiedzia. Wejciena barykad, w chwili kiedy onierze na pewno znowu do niej celowali, oznaczao po !prostu mier. Najdzielniejszy nawet czowiek waha si, nim dobrowolnie pjdzie na pewn #zagad. Sam Enjolras zadra. Powtrzy:  Nikt si nie zgasza?? Sztandar akt drugi Odkd powstacy przybyli do Koryntu i zabrali si do stawiania barykady, nikt ju nie zwraca uwagi na ojca Mabeuf. Pan Mabeuf nie opuci jednak oddziau. Wszed do parterowej sali gospody i usiad za lad. Tu jakby unicestwi si w sobie. %Przesta ju patrze i myle. ICourfeyrac, i inni podchodzili do niego kilka razy, przestrzegajc przed niebezpieczestwem, namawiajc, eby sobie "poszed, ale mieli wraenie, eich nie syszy. Kiedy nikt do niego nie mwi, wargi starca poruszay si, jakby odpowiada, a kiedy si do niego odzywano, usta mu nieruchomiay i oczy traciy wszelki wyraz ycia; Od kilku godzin siedzia w tej samej pozie, z piciami na kolanachi gow zwieszon w d, jakby spoglda w przepa. Nic go ju nie zdoao poruszy; duch jego zdawa si bdzi daleko od barykady. Kiedy powstacy zajmowali swoje posterunki w gospodzie, na dole zosta tylko Javert przywizany do supa, powstaniec z obnaonszabl, pilnujcy Javerta, i on, Mabeuf. W chwili ataku detonacja dotara do niego. Jak obudzony ze snu, podnis"si nagle, przeszed przez sali gdy Enjolras powtarza swojewezwanie: Nikt si nie zgasza?? ujrzano starca stojcego na progu gospody. Jego widok zrobi due wraenie. Zaczto woa:  To jeden z tych, co gosowali, pose do Konwentu! To przedstawiciel ludu! Prawdopodobnie nie sysza tych okrzykw. Szed prosto do Enjolrasa, midzy powstacami rozstpujcymi si przed nim z religijn czci. Wyrwa sztandar z rk Enjolrasa, #ktry cofa si oniemiay. Niktnie mia odwagi ani przeszkodzi, ani pomc temu osiemdziesicioletniemu !starcowi, gdy z trzsc si gow, ale pewnym krokiem zacz wchodzi powoli po kamiennych schodach barykady. Byo to tak niesamowite i tak wspaniae, e wszyscy dokoa krzyknli: Zdj czapki! Za kadym stopniem, na ktry wchodzi, widok nabiera coraz wikszej grozy: jego biae wosy, zgrzybiaa twarz, jego wysokie, yse i pomarszczone czoo, zapade oczy, usta zdziwione i otwarte, starcze rami podnoszce czerwony sztandar wyaniay si z cienia i olbrzymiay w krwawym blasku pochodni; zdawao si, e to duch roku 1793 wychodzi spod ziemi ze sztandarem terroru w rku. Kiedy by ju na najwyszym schodku, kiedy ten duch, drcy i straszliwy, stojcy na tym szacu z rupieci i brukowcw, naprzeciw tysicadwustu niewidocznych karabinw, wyprostowa si, !stawiajc czoo mierci, jakbyby silniejszy od niej, caa barykada nabraa w ciemnociach rozmiarw nadnaturalnych i olbrzymich. Nastaa cisza, jaka zapada w obliczu cudw. Wrd tej ciszy starzec potrzsn czerwonym sztandarem i krzykn: ! Niech yje rewolucja!! Niech yje Republika! Braterstwo, rwno i mier! Powstacy za barykad !usyszeli cichy i szybki szept, podobny do modlitwy ksidza, ktremu si pieszy. By to zapewne gos komisarza !policji, ktry z drugiego kocaulicy przywoywa starca do porzdku. Nastpnie ten sam przeraliwy"gos, ktry przedtem krzykn:Kto tam?, zawoa:  Cofn si!! Pan Mabeuf, silny, z dzikim spojrzeniem, ze renicami rozjanionymi ponurymi ogniami obdu, podnis sztandar nad gow i powtrzy:  Niech yje Republika!!  Ognia!! rozkaza gos. Druga salwa, podobna do ogniakartaczowego, spada na barykad. Starzec zgi kolana, potem si podnis, wypuci sztandar i upad w ty, na bruk, prosto jak deska, z rozkrzyowanymi rkami. Krew chlusna strumieniem spod jego ciaa. Stara gowa, blada i smutna, zdawaa si patrze w niebo. Jedno z tych wzrusze silniejszych od woli czowieka, ktre sprawiaj, e zapomina si nawet o obronie, zawadno powstacami; $zbliyli si do trupa z lkiem i szacunkiem.  Co to za ludzie ci "krlobjcy!! rzek Enjolras. Courfeyrac pochyli si do ucha Enjolrasa: Co ci powiem, ale tylko tobie, bo nie chc osabia entuzjazmu. To nie by aden krlobjca, ja go znaem. Nazywa si ojciec Mabeuf. Nie wiem, co mu si dzisiaj stao. To by sobie taki !poczciwy niedoga. Spjrz na jego twarz.  Gowa niedogi, a serce Brutusa odpowiedzia Enjolras. Po czym podnis gos: Obywatele! Oto przykad, jaki starzy daj modym. Wahalimy si, on przyszed! Cofnlimy si, on poszed naprzd! Oto, czego ci, ktrzy!dr ze staroci, ucz tych, ktrzy dr ze strachu! Ten starzec jest dostojny w obliczu ojczyzny. Mia dugie ycie i wspania mier! Teraz zabierzmy jego zwoki, niech kady z nas broni tego martwego starca, tak jakby broni swojego ywego ojca, i !niech jego obecno wrd nasuczyni t barykad niezdobyt! Szmer aprobaty "penej smutku i energii przyj$jego sowa. Enjolras schyli si,unis gow starca i z powag ucaowa go w czoo, a nastpnie, odsuwajc mu rce i dotykajc umarego z $tkliw ostronoci, jakby si ba, eby mu nie zrobi krzywdy, zdj z niego surdut,pokaza wszystkim jego krwawe dziury i powiedzia:  Oto jest nasz sztandar. Gavroche lepiej by zrobi, gdyby wzi karabin Enjolrasa Na ciao ojca Mabeuf zarzucono dugi czarny szal wdowy Hucheloup. Szeciu !ludzi zrobio ze strzelb nosze, zoyli na nich zwoki i z odkrytymi gowami, powoli, !uroczycie zanieli je do izby !na parterze i zoyli na duymstole. Ludzie ci, zajci powan i "wit czynnoci, zupenie zapomnieli o swoim niebezpiecznym pooeniu. Kiedy zwoki niesiono obok obojtnego na wszystko Javerta, Enjolras rzek do szpiega: Zaraz nadejdzie twoja kolej. Tymczasem maemu Gavrocheowi, ktry jedyny nie opuci stanowiska i "czuwa, wydao si, e jacy ludzie id cichymi krokami ku barykadzie. Nagle zawoa:  Baczno!! Courfeyrac, Enjolras, Jan Prouvaire, Combeferre, Joly, Bahorel, Bossuet i inni wypadli z gospody. By ju najwyszy czas. Ujrzano iskrzcy si gszcz bagnetw, ktry falowa nad barykad. Roli gwardzici municypalni !wdzierali si do rodka, jedni po omnibusie, inni przez "przejcie pod cian. Chopiec cofa si przed nimi, ale nie ucieka. Chwila bya krytyczna. Bya tota pierwsza minuta powodzi, kiedy rzeka przybiera do wysokoci tamy i woda zaczyna sczy si przez szczeliny. Jeszcze sekunda, a barykada byaby zdobyta. Bahorel rzuci si na pierwszego gwardzist, ktry "stan na jej szczycie, i zabigo wystrzaem z karabinu; drugi gwardzista zabi Bahorela pchniciem bagnetu. Inny powali ju Courfeyraca, ktry woa: Do mnie! Najwyszy ze wszystkich, caej z kurka. jako o wielkiej 0 5rrkPnk&k{Ap c 8Ty l c T c T M c aU+ c U5 ^ 'Vrodzaj olbrzyma, szed z bagnetem na Gavrochea. Chopiec podnis maymi domi ogromny karabin Javerta, rezolutnie zmierzy do olbrzyma i pocign za kurek. Karabin nie wystrzeli. Javert nie nabi go. Gwardzista#zamia si i podnis bagnet na dzieciaka. Lecz zanim bagnet dotkn Gavrochea, karabin wypad z #rk onierza, kula trafia go w rodek czoa i powalia na wznak. Druga kula ugodzia w !piersi innego gwardzist, ktrywalczy z Courfeyrakiem, i tenrun na bruk. To Mariusz wszed na barykad. Baryka prochu Mariusz z ukrycia za wgem ulicy Zakrt patrzy na pocztek walki, niezdecydowany i drcy. Nie #mg jednak dugo opiera si tajemniczemu i wszechwadnemu przyciganiu, ktre nazwa bymona woaniem przepaci. Patrzc na zbliajce si niebezpieczestwo, na mier pana Mabeuf, t pospn !zagadk, i na mier Bahorela, syszc woanie Courfeyraca: !Do mnie!i widzc zagroone dziecko, przyjaci, ktrzy oczekiwali, eby im pomg $albo ich pomci przesta si !waha i rzuci si do walki z dwoma pistoletami w rku. Pierwszym strzaem ocali Gavrochea, drugim oswobodzi Courfeyraca. Na odgos strzaw, na krzyk padajcych gwardzistw oblegajcy wdarli si na barykad i zza jej szczytu "wyania si teraz cay tum !onierzy z gwardii miejskiej, oddziaw liniowych i gwardii narodowej podmiejskiej, wychylonych do poowy ciaa, z karabinami w rkach. Pokrywali ju przeszo dwie trzecie barykady, ale nie przeskakiwali na drug stron,jakby w obawie przed zasadzk. Zagldali w ciemne wntrze jak do jaskini lwa. Byski pochodni owietlay tylko bagnety, bermyce i niespokojne, gniewne oczy. Mariusz nie mia ju naboi, odrzuci wystrzelone pistolety,ale zobaczy przy drzwiach gospody baryk z prochem. Kiedy odwraca si, patrzc wt stron, jaki onierz wycelowa w niego. W tej samej chwili czyja rka zakryta luf karabinu. To przyskoczy mody robotnik w welwetowych spodniach. #Strza pad, przeszy mu rk,a moe nie tylko rk, bo #mody czowiek przewrci si,"ale kula nie dosiga Mariusza. Wrd gstego dymu nikt prawie tego nie zauway. Mariusz wchodzi wanie do "izby i ledwie spostrzeg, co sistao. Powstacy, zaskoczeni wprawdzie, nie dali si "zastraszy i prdko opamitali.!Enjolras zawoa: Czekajcie! Nie strzela na lepo! W istocie, w pierwszym zamieszaniu mogli rani jedni drugich. Wiksza ich cz stana w oknach pierwszego pitra i na poddaszu, skd growali nad nacierajcymi. Najodwaniejsi, z Enjolrasem, Courfeyrakiem, Janem Prouvaire i Combeferreem, dumnie oparli si o ciany !domw, niczym nie osonici, istali naprzeciw onierzy i gwardzistw, wychylajcych si spoza barykady. Dokonao si to wszystko bez !popiechu, z dziwn i gron powag, ktra poprzedza bitwy. Przeciwnicy celowali do siebie z tak bliska, e mogliby ze sob rozmawia. Kiedy miaa pa iskra, oficer w haftowanym konierzu, z ogromnymi epoletami, "wycign szabl i zawoa:  Zcie bro!! " Ognia!! rozkaza Enjolras. Strzay z obydwch stron pady jednoczenie i wszystkozasoni dym. Dym ostry i duszcy, w ktrymz guchym i sabym jkiem "czogali si konajcy i ranni. Kiedy dym opad, ujrzano przerzedzone szeregi walczcych, ktrzy nie ustpiwszy z miejsca, w milczeniu nabijali bro. Nagle rozleg si grzmicy gos:  Precz std albo wysadz barykad w powietrze!! Wszyscy odwrcili si w jego stron. Mariusz wszed do gospody, zabra beczuk z prochem i wykorzystujc dym oraz t !jakby mg, ktra wypenia oszacowane wntrze, podczoga si pod barykad a do kamiennej wnki, gdzie umieszczona bya pochodnia. Wyrwa pochodni, postawi we wnce baryk, podsun stos kamieni pod baryk, ktrej denko wyskoczyo natychmiast z niesamowitym posuszestwem, wszystko to zajo Mariuszowi tyle czasu, "ile trzeba, eby si schyli i wyprostowa. Teraz wszyscy, gwardzici narodowi, gwardzici miejscy, oficerowie!i onierze, zebrani na drugim kocu barykady, patrzyli w osupieniu, jak jedn nog oparty na spitrzonych kamieniach, z pochodni w rku, z twarz rozwietlon ponur determinacj, Mariusz pochyla pomie pochodni ku strasznej wnce, w ktrej wida byo otwart baryk prochu, i woa przeraajcym gosem: Precz std albo wysadz barykad w powietrze! Mariusz, tu, na tej barykadzie, po osiemdziesicioletnim starcu, by uosobieniem modej rewolucji po ukazaniu si starej.  Wysadzisz barykad %zawoa sierant ale i siebie!!Mariusz odpowiedzia: I siebie! #I zbliy pochodni do baryki z prochem. !Ale na barykadzie nie byo ju nikogo. Napastnicy, porzuciwszy swoich zabitych irannych, biegli w nieadzie, jeden przez drugiego ku kracowi ulicy i znowu !roztapiali si w ciemnociach. Ogarn ich popoch. Barykada bya wolna. Koniec poezji Jana ProuvaireaWszyscy otoczyli Mariusza. Courfeyrac rzuci mu si na szyj.  Wic przyszede!! $ Co za szczcie!! zawoa Combeferre. & Zjawie si w sam por!! rzek Bossuet.  Gdyby nie ty, ju bym nie y wtrci Courfeyrac.  Gdyby nie pan, tobym wsik! doda Gavroche. Mariusz zapyta:  Kto jest dowdc??  Ty rzek Enjolras. ar, ktry przez cay dzie #pali jego mzg, ustpi teraz miejsca wirowi i Mariusz mi uczucie, e ten wir jest gdzie na zewntrz niego i unosi go. Dzielia go ju od ycia niezmierna odlego. Dwa jasne miesice radoci i "mioci nagle zakoczyy si t straszn bezdenn przepaci; Kozeta bya dla niego stracona, pan Mabeuf #da si zabi za Republik, on sam zosta dowdc powstacw; wszystko to chwilami wydawao mu si potwornym snem. Musia wyta umys, eby sobie przypomnie, e to, co go otacza, jest rzeczywistoci. Patrzy na wasny dramat jak na niezrozumia sztuk. W tym zamroczeniu umysu niepozna Javerta, ktry przywizany do supa, nie odwrciwszy gowy, podczas szturmu na barykad "przyglda si otaczajcej go rewolcie z rezygnacj mczennika i majestatem sdziego. Mariusz nawet go nie spostrzeg. Tymczasem napastnicy nie !ponawiali ataku, sycha byo tylko ruch i kroki w kocu "ulicy, nikt si jednak w ni niezapuszcza; czekali moe na !rozkazy albo posiki, by rzucisi znowu na t niezdobyt redut. Powstacy rozstawili posterunki, a niektrzy z nich,studenci medycyny, zabrali sido opatrywania rannych. Z gospody wyrzucono stoy, prcz dwch, na ktrych leay szarpie i naboje, oraz stou, na ktrym spoczywa ojciec Mabeuf. Ustawiono je na barykadzie i zamiast nich rozoono w izbieparterowej materace z ek matki Hucheloup i sucych. Na tych materacach pooono rannych. Nikt nie wiedzia, co si stao z trzema nieszczsnymi mieszkankami Koryntu, a wreszcie znalazy si w piwnicy. Bolesne wzruszenie zachmurzyo rado ocalonej barykady. Zarzdzony zosta apel. Jednego z powstacw brakowao. Ktrego? Jednego znajdroszych, jednego z najdzielniejszych, Jana !Prouvairea. Szukali go wrd rannych na prno; szukali !midzy polegymi i tam go nie!byo. Widocznie dosta si do niewoli. Combeferre powiedzia do Enjolrasa: Maj naszego przyjaciela; mymamy ich agenta. Czy bardzo ci zaley na mierci tego szpicla? ! Tak odpowiedzia Enjolras ! ale mniej ni na yciu Jana Prouvairea. Dziao si to w izbie na parterze, przy supie, do ktrego przywizany by Javert. !A wic rzek Combeferre !przywi bia chustk do laski i pjd jako parlamentariusz zaproponowaim wymian jecw. " Posuchaj rzek Enjolras, kadc rk na ramieniu Combeferrea. Z koca ulicy dochodzi charakterystyczny szczk broni. Mski gos zawoa:  Niech yje Francja!! Niech yje przyszo! Poznano gos Prouvairea. !Migna byskawica i rozleg si strza. I znw zapanowaa cisza.  Zabili go!! zawoa Combeferre. Enjolras spojrza na Javerta i rzek: ! Twoi przyjaciele rozstrzelali ci. !Agonia mierci po agonii ycia Osobliwoci tego rodzaju wojny jest to, e szturm do barykad odbywa si prawie zawsze od przodu i e oblegajcy unikaj zwykle okrania pozycji, poniewa !lkaj si zasadzek albo te !nie maj odwagi zapuci si w krte uliczki. Czujno powstacw zwrcona wic bya w stron wielkiej barykady, ktrej niewtpliwie grozio niebezpieczestwo i gdzie na pewno walka miaa rozpocz si od nowa. Mariusz jednak pomyla takeo maej barykadzie i poszed j obejrze. Bya pusta i strzeona jedynie przez lampion chwiejcy si midzy kamieniami. "Uliczka Zakrt i rozgazienia abdziej i Maej ebraczej byy zreszt zupenie spokojne. Kiedy Mariusz powraca po skoczonym przegldzie, #usysza saby gos woajcy go z ciemnoci:  Panie Mariuszu!! Zadra, gdy pozna gos, ktry przed dwiema godzinami zawoa go przez krat na ulicy Plumet. Teraz jednak gos ten by saby jak oddech. "Rozejrza si, ale nie zobaczynikogo. &Sdzi, e si myli i e to byozudzenie, dodane przez jego wyobrani do tych wszystkich niezwykych "wydarze, ktre kbiy si !dokoa niego. Ruszy naprzd, eby wyj z kta midzy murami, gdzie staa barykada. # Panie Mariuszu!! powtrzy gos. Tym razem nie mg wtpi, !usysza wyranie; popatrzy dokoa i nic nie zobaczy.  U pana stp powiedzia gos. #Schyli si i zobaczy w cieniu jaki ksztat, ktry si ku "niemu czoga. Co pezo po bruku i wanie to co odzywao si do niego. !wiato lampionu pozwolio mu dostrzec bluz, podarte welwetowe spodnie, bose nogi i wielk plam wygldajc jak kaua krwi. Zobaczy rwnie blad twarz, ktra podniosa si ku niemu i zapytaa:  Pan mnie nie poznaje??  Nie.  Jestem Eponina. Mariusz schyli si szybko. Bya to rzeczywicie ta nieszczliwa dziewczyna, przebrana za mczyzn. " Jak si tu dostaa?? Co tu robisz?  Umieram odpowiedziaa. S sowa i zdarzenia, ktre budz z najwikszego przygnbienia. Mariusz zawoa, jakby zerwawszy si ze snu: Jeste ranna! Poczekaj, zanios ci do izby. Opatrz ci. Czy to cika rana? Jak ci mam wzi, eby nie urazi? Gdzie ci boli? Na !pomoc! Mj Boe! Ale po co tu przysza? !I usiowa wsun rami pod !jej plecy, eby j podnie. Podnoszc dziewczyn dotkn jej rki. Eponina wydaa saby okrzyk. # Czy ci uraziem?? zapyta Mariusz. Troch.  Przecie dotknem tylko rki. !Podniosa do do jego oczu i Mariusz zobaczy na rodku tej doni czarn dziur. $ Co si stao z twoj rk?? zapyta. Przebita.  Przebita??  Tak. Czym?? Kul.  W jaki sposb??  Czy widzia pan karabin wycelowany w pana?? " Tak, i widziaem te rk, ktra zakrya luf.  To bya moja rka. Mariusz zadra. Co za szalestwo! Biedne dziecko! Ale tym lepiej, to niegrona rana, pozwl, %zanios ci na ko. Zrobi ciopatrunek, nie umiera si od przebitej doni. Eponina szepna:  Kula przeszya rk, ale wysza przez plecy. Ju nie warto mnie std zabiera. Powiem panu, jak pan moe mizrobi lepszy opatrunek ni chirurg. Niech pan sidzie przymnie na tym kamieniu. Usucha; Eponina pooya gow na jego kolanach i nie patrzc na niego, powiedziaa: O, jak dobrze. Jak mi przyjemnie. Ju nic nie boli. Przez chwil leaa w milczeniu, potem z wysikiem !odwrcia twarz i spojrzaa na Mariusza. Wie pan, panie Mariuszu, dranio mnie, e pan wchodzido tego ogrodu. To nie miao adnego sensu, bo przecie sama pokazaam panu ten dom i powinnam bya zrozumie, e!mody czowiek taki jak pan... Przerwaa i nie koczc smutnej myli, ktra j zapewne nurtowaa, dodaa z rozdzierajcym umiechem:  Uwaa pan, e jestem brzydka, prawda? I mwia dalej: Widzi pan, jest pan zgubiony!Nikt ju teraz nie wyjdzie z tej barykady. I to ja pana tu sprowadziam. Umrze pan na pewno. Ale kiedy widziaam, eonierz do pana celuje, zasoniam mu wylot lufy. To byo mieszne, ale chciaam umrze przed panem. Kiedy kula mnie trafia, przyczogaam si w to miejsce; nikt mnie nie zauway i nie zabrali mnie. Czekaam na pana i mwiam sobie: czy on nie przyjdzie? Ach, gdyby pan wiedzia! Gryzam swoj bluz, tak mniebolao. Teraz jest mi ju #dobrze. Kiedy da mi pan pi frankw, a ja powiedziaam, e nie chc paskich pienidzy. Czy pan je przynajmniej wtedy podnis? Przecie pan nie jest bogaty. !Powinien by pan podnie, nie przyszo mi do gowy, eby topanu powiedzie. Soce tak $piknie wiecio, byo ciepo. Pamita pan, panie Mariuszu? Ach, jestem szczliwa! Wszyscy umr. Mariusz patrzy z gbokim wspczuciem na to nieszczsne stworzenie. !Ach zawoaa nagle bl wraca. Dusz si! Zacza gry swoj bluz, jej nogi coraz sztywniej wycigay si na bruku. W tej wanie chwili koguci gos maego Gavrochea rozleg si na barykadzie. !Chopiec wszed na st, aby nabi karabin, i piewa wesoo popularn wwczas piosenk: Gdy si pokae Lafayette, Wszyscy andarmi krzycz wnet: Kto yje, w nogi! Kto yje, w nogi! Eponina podniosa si, posuchaa i szepna: To on. I zwracajc si do Mariusza, powiedziaa: ! Tam jest mj brat. Nie chc,eby mnie zobaczy. Jeszcze mnie zwymyla. Twj brat? zapyta Mariusz, ktry w tej chwili ogromnej goryczy i smutku myla o obowizkach, jakie ojciec przekaza mu wzgldem!Thnardierw. Kto jest twoimbratem?  Ten may.  Ten, ktry piewa?  Tak. Mariusz poruszy si. O nie, niech pan nie odchodzipowiedziaa to ju nie !potrwa dugo. Podniosa si !nieco, ale gos jej by bardzo cichy i przerywany czkawk. Chwilami rzenie nie $pozwalao jej mwi. Zbliya, ile tylko moga, swoj twarz do twarzy Mariusza i odezwaasi jakim dziwnym tonem: Niech pan posucha, nie chc panu zrobi na zo. Mam w kieszeni list do pana. Od wczoraj. Kazano mi odnie go!na poczt. Schowaam list. Nie chciaam, eby doszed do pana. Ale moe miaby pan do mnie o to al tam, gdzie si !ju niedugo spotkamy. Bo si zobaczymy, prawda? Niech pan wemie swj list. Konwulsyjnie schwycia do Mariusza przebit rk, lecz $zdawaa si nie czu ju blu. Woya do Mariusza do kieszeni swej bluzy. Mariusz dotkn kartki papieru.  Niech pan wemie powiedziaa. Mariusz wzi list. Skina gow na znak zadowolenia i zgody.  Ale za to przyrzeknie mi pan... Zatrzymaa si.  Co?? zapyta Mariusz.  Niech mi pan przyrzeknie!!  Przyrzekam. Niech mi pan przyrzeknie, e mnie pan pocauje w czoo, kiedy umr. Poczuj to i po mierci. Gowa Eponiny opada na kolana Mariusza, powieki zamkny si. Mia wraenie, e jej biedna #dusza ju uleciaa. Leaa bez ruchu. Nagle otworzya powoli oczy, !w ktrych ukazaa si pospna"gbia mierci, i powiedziaa jako o wielkiej 0 5rrkPnk&k{AgBQ c V  c VY@ KW.| cW&e cW2 cQX=Xgosem, ktrego tkliwo !zdawaa si przychodzi ju zinnego wiata:  Bo widzi pan, panie Mariuszu, zdaje mi si, e byam w panu troch zakochana. Sprbowaa jeszcze umiechn si i skonaa. Gavroche, gboki rachmistrz odlegoci Mariusz dotrzyma obietnicy. Zoy pocaunek na bladym czole, na ktrym perli si zimny pot. Nie bya to niewierno wzgldem Kozety, lecz pene zadumy i tkliwe poegnanie nieszczliwej duszy. Nie bez drenia wzi list, ktry mu oddaa Eponina. Odgad, e zawiera co wanego. Pragn go przeczyta jak najprdzej. Takie ju jest serce ludzkie ledwie biedna dziewczyna !zamkna oczy, Mariusz mylao rozwiniciu tej kartki. !Ostronie zoy Eponin na !ziemi i odszed. Co szeptao mu, e przy jej zwokach nie powinien czyta tego listu. "Zbliy si do wiecy w izbie na parterze. By to bilecik zoony i zapiecztowany z wytworn starannoci kobiec. Adres, pisany rk kobiety, by taki: Pan Mariusz Pontmercy, u pana Courfeyraca ulica Szklarska 16 #Zama piecztk i przeczyta:Ukochany mj! Niestety, ojciec chce wyjecha natychmiast. Dzi wieczr bdziemy na ulicy Czowieka Zbrojnego 7. Za tydzie wyjedamy do Londynu. Kozeta 4 czerwca Taka bya niewinno ich !mioci, e Mariusz nie zna nawet pisma Kozety. W kilku sowach da si opowiedzie, co zaszo. Wszystko byo sprawk Eponiny. Po wieczorze trzeciego czerwca drczyy jnieustannie dwie myli: jak przeszkodzi zamiarom jej ojca i bandytw wobec domu przy ulicy Plumet i jak !rozczy Mariusza z Kozet. Zamienia swoje achmany z pierwszym napotkanym ulicznikiem, ktry myl przebrania si za kobiet przyj jako dobry kawa, i woya na siebie mskie ubranie. Ona to daa Janowi Valjean na Polu Marsowym wymown przestrog: Wyprowadcie si! Jan Valjean!powrci do domu i powiedzia do Kozety: Przenosimy si dzi wieczr razem z Toussaint na ulic Czowieka Zbrojnego. W przyszym tygodniu bdziemy w Londynie. Zdruzgotana t niespodziewan decyzj, "Kozeta skrelia naprdce kilkasw do Mariusza. Ale jak odda list na poczt? Sama niewychodzia, a Toussaint, zdumiona takim zleceniem, pewnie pokazaaby list panu Fauchelevent. Wrd tej rozterki Kozeta spostrzega przez krat Eponin, ktra przebrana za chopca krya teraz nieustannie w okolicach ogrodu. Kozeta przywoaa "modego robotnikai wsuna !mu w rk pi frankw oraz list, ze sowami: Zaniecie ten list natychmiast wedug !adresu. Eponina schowaa list do kieszeni. Nazajutrz. pitegoczerwca, posza do Courfeyraca rozpyla si o Mariusza, nie eby mu odda !list, ale co atwo pojmie kadadusza zakochana i zazdrosna, "eby popatrzy. Tu czekaa na Mariusza, a przynajmniej na Courfeyraca. Kiedy Courfeyrac powiedzia: Idziemy na barykady! przysza jej nagle do gowy pewna myl. Rzuci si w t "mier, jak bya gotowa rzuci$si w kad inn, i wtrci w ni Mariusza. Posza za Courfeyrakiem, zapamitaa sobie, gdzie zabrano si do budowy barykady, i pewna, i Mariusz jak zwykle o zmroku zjawi si na wieczornej schadzce, jako e nic nie #wiedzia, bo ona przeja list, posza na ulic Plumet; tam doczekaa si Mariusza i w !imieniu przyjaci wezwaa go na barykad. Liczya na jego rozpacz, kiedy nie znajdzie w "domu Kozety, i nie omylia si. Sama take wrcia na Konopn. Wiemy ju, co si dalej stao. Umara z t tragiczn radoci zazdrosnych serc, ktre pocigaj za sob w mier ukochan istot, mylc: nikt go mie nie bdzie. !Mariusz okry pocaunkami list Kozety. Wic kochaa go! Pomyla na chwil, e nie powinien umiera. Potem "powiedzia sobie: Odjeda! Ojciec zabiera j do Anglii, a mj dziadek nie chce zezwolina maestwo. Nic si nie !zmienio w fatalnym losie. I wwczas pomyla, e pozostay mu do spenienia dwa obowizki: zawiadomi Kozet o swojej mierci i !posa jej ostatnie poegnanieoraz uratowa z nadchodzcejkat astrofy tego nieszczsnego dzieciaka, brata Eponiny, a syna Thnardiera. Mia przy sobie pugilares, ten sam, w ktrym przedtem mieci si zeszycik z wyznaniami mioci dla Kozety.Wydar kartk i napisa owkiem te sowa: Nasze maestwo jest niemoliwe. Prosiem o pozwolenie dziadka, odmwi: nie mam majtku. Ty take. Pobiegem do Ciebie, ale Ci nie zastaem. Nie zapomniaemdanego Ci sowa, dotrzymuj go. Umieram. Kocham Ci. Kiedy to bdziesz czyta, duch mj stanie przy Tobie i umiechniecie do Ciebie. Nie majc czym !zapiecztowa listu, zoy papier we czworo i napisa adres: Panna Kozeta Fauchelevent, u pana Fauchelevent, ulica Czowieka Zbrojnego 7. $Zoywszy list, siedzia chwil zamylony, wzi znowu pugilares, otworzy i tym samym owkiem napisa na pierwszej stronicy te sowa: Nazywam si Mariusz Pontmercy. Prosz zanie mojego trupa do mojego dziadka, pana Gillenormand, ulica Panien Kalwaryjskich 6, wdzielnicy Marais. Woy pugilares do kieszeni surduta, po czym zawoa Gavrochea. Na gos Mariusza chopiec przybieg z uradowan i usun min.  Czy chcesz co zrobi dla mnie?? Wszystko, jak Bozi kocham! zawoa Gavroche. Gdyby nie pan, byoby ju po mnie jak dwa a dwa cztery.  Widzisz ten list?? Widz. We go. Wyjd zaraz z barykady Gavroche "niespokojnie zacz si drapaza uchem i jutro rano oddasz go wedug adresu pannie Kozecie u pana Fauchelevent, ulica Czowieka Zbrojnego, numer 7. Bohaterski dzieciak odpowiedzia:  Aha, wanie tymczasem wezm barykad i mnie tu nie bdzie. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa barykadszturmowa zaczn nad ranemi nie zdobd jej przed poudniem. Rzeczywicie; chwila wytchnienia, ktr oblegajcy dali barykadzie, przeduaa si. Bya to jedna z tych przerw, tak czstych w nocnych walkach, po ktrych rozpoczyna si ze zdwojon zacitoci nowy bj. " A wic zapyta Gavroche moe bym odnis pana list jutro rano?? To bdzie za pno. Prawdopodobnie otocz barykad, wszystkie ulice bd strzeone i nie wyjdziesz. Id zaraz. Gavroche, nie znajdujc ju adnej odpowiedzi, sta niepewny i smutnie drapa si za uchem. Nagle waciwym sobie ptasim ruchem porwa list i owiadczy: Dobrze. #I pobieg przez uliczk Zakrt. Gavroche wpad na pewien "pomys, ktry wpyn na jegopostanowienie, nie wyjawi go wszake z obawy, aby Mariuszsi nie sprzeciwi. "Jest dopiero pnoc myla sobie na ulic Czowieka Zbrojnego niedaleko, zaraz !zanios list i wrc na czas. Rozdzia czternasty ULICA CZOWIEKA ZBROJNEGO Bibua-gadua Czyme s zaburzenia w miecie przy niepokojach duszy? Czowiek to jeszcze !wiksza gbina ni lud. Jan Valjean by wydany na pastwprzeraajcej zamieszki. Rozwary si przed nim wszystkie otchanie. Jak "Pary, tak i on dra na progu strasznej i tajemniczej rewolucji. !Do byo na to kilku godzin. Jego los i sumienie nagle pokryy si mrokiem. O nim, tak samo jak o Paryu, mona byo powiedzie: dwie zasady "stany naprzeciw siebie. Anio"biay i anio czarny wezm siza bary nad brzegiem przepaci. Ktry z nich zepchnie drugiego? Ktry zwyciy? W przeddzie pitego czerwcaJan Valjean w towarzystwie Kozety i Toussaint przenis si na ulic Czowieka Zbrojnego. Oczekiwaa go tam niespodzianka. Kozeta nie bez oporu opucia ulic Plumet. Po raz pierwszy, od czasu jak mieszkali razem, wola Kozety nie bya zgodna z!wol Jana Valjean; jeeli jedna"i druga nie stary si z sob, to w kadym razie byy sprzeczne. Z jednej strony !zjawi si sprzeciw, z drugiej  nieugito. Rada: Wyprowadcie si! znienacka dana mu przez nieznajomego, przerazia Jana Valjean tak !dalece, e na nic nie zwaa. Zdawao mu si, e jest odkryty i cigany. Kozeta musiaa ustpi. Oboje przybyli na ulic Czowieka Zbrojnego nie otworzywszy ust, nie wymwiwszy do siebie ani !sowa, kade zajte wasnymi mylami. Jan Valjean by tak niespokojny, e nie dostrzeg smutku Kozety, a Kozeta takasmutna, e nie widziaa niepokoju Jana VaIjean. Jan Valjean zabra z sob Toussaint, czego nigdy poprzednio nie czyni. Przewidywa, e moe nie wrci na ulic Plumet, a nie mg ani pozostawi za sob Toussaint, ani powierzy jej swojej tajemnicy. Mieszkanie przy ulicy Czowieka Zbrojnego byo w podwrzu, na drugim pitrze, iskadao si w dwch pokoi sypialnych, jadalni i tu przy niej kuchni z pawlaczem, gdzie stao ko, ktre przypado w udziale Toussaint.Jadalnia bya zarazem przedpokojem i rozdzielaa obie sypialnie. Mieszkanie byozaopatrzone we wszelkie potrzebne sprzty. Czowiek rwnie prdko odzyskuje spokj, jak wpada w trwog; taka jest jego natura. Zaledwie Jan Valjean przyby na ulic Czowieka Zbrojnego, obawy jego zmniejszyy si i stopniowo zniky. S takie miejsca uspokajajce, ktre dziaaj na umys prawie mechanicznie. Ulica bya nieuczszczana, mieszkacy spokojni. Janowi Valjean jakby udzieli si spokj tej uliczki starego Parya, tak wskiej, e do zamknicia jej dla ruchu koowego wystarczaa belka pooona w poprzek na dwch supkach, cichej i guchej wrd wrzawy miasta, ciemnejw poudnie i e tak powiem, niezdolnej do wzrusze midzyswoimi dwoma rzdami wysokich stuletnich domw, milczcych jak wszyscy "starcy. Byo w tej ulicy jakie zastyge zapomnienie. Jan Valjean odetchn. Kt by go tu mg odnale? Okoo pitej Toussaint, krztajca si nieustannie i wielce przejta t niewielk przeprowadzk, postawia na stole w jadalni pmisek z zimnym drobiem, na ktry Kozeta zgodzia si spojrze przez wzgld na ojca. Nastpnie, pod pozorem uporczywej migreny, powiedziaa Janowi Valjean dobranoc i zamkna si w swojej sypialni. Jan Valjean zjad z apetytem skrzydeko kury i wsparty na stole, coraz pogodniejszy, czu si coraz bardziej bezpieczny. Podczas tego skromnego obiadu kilkakrotnie dochodzi go jak gdyby z daleka gos !Toussaint, ktra jkajc si $mwia: Prosz pana, co si $dzieje w Paryu, bij si. Ale zajty swoimi mylami, nie zwrci na to uwagi, bo !prawd mwic, nie sysza, co mwia. Wsta i zacz si przechadza od okna do drzwii od drzwi do okna, coraz spokojniejszy. Razem z uspokojeniem powracaa w jego myli Kozeta, jedyny przedmiot jegozainteresowania. Nie dlatego, eby go zatrwoy w bl gowy, mae rozdranienie nerww i dsy dziewczce tachwilowa chmurka zniknie #jutro lub pojutrze ale myla #o przyszoci i jak zwykle !myla z rozczuleniem. Zdawao"mu si, e nic ju nie stoi na przeszkodzie, eby jego yciedalej potoczyo si szczliwie. W pewnych godzinach wszystko wydaje si nam niemoliwe; w innych znowu wszystko wydaje si "atwe. Jan Valjean by waniew jednej z takich dobrych godzin. Zazwyczaj przychodzone po zych, jak dzie po nocy, przez to prawo nastpstwa i kontrastu, ktre jest sam istot natury, a ktre umysy powierzchowne nazywaj antytez. W tej !spokojnej ulicy, na ktr si !schroni, Jan Valjean uwalnia si od wszystkiego, co go niepokoio od pewnego czasu. Wanie dlatego, e widzia wiele ciemnoci, zaczyna stopniowo dostrzega pogodne#niebo. Ju to byo szczliw wrb, e bez adnego wypadku i bez adnych $powika opuci ulic Plumet. Moe roztropnie byoby wyjecha z Francji, choby na!kilka miesicy, i uda si do Londynu? Wic pojedzie! Francj a czy Anglia, wszystko mu jedno, gdzie bdzie, byle mia przy sobie Kozet. Kozetabya jego ojczyzn. Kozeta bya caym jego szczciem. Myl, e moe on jej do szczcia nie wystarczy, ta myl, ktra niegdy przyprawiaa go o bezsenno i gorczk, teraz nie przychodzia mu do gowy. Zastygy w nim wszystkie cierpienia, by peen optymizmu. Przechadzajc si powoli wzdu i wszerz pokoju !natkn si nagle spojrzeniem na co dziwnego. Naprzeciwko, w pochylonym lustrze stojcym na kredensie, ujrza i wyranie przeczyta takie oto sowa: Ukochany mj! Niestety, ojciec chce wyjecha natychmiast. Dzi wieczr bdziemy w ulicy Czowieka Zbrojnego 7. Za tydzie wyjedamy do Londynu . Kozeta 4 czerwca !Jan Valjean stan przeraony.Kozeta pooya po przyjedzie teczk z papierem!listowym i bibu przed lustremi pogrona w bolesnym niepokoju zapomniaa jej zabra, nie zauwaywszy, e jest otwarta, i to na tej #wanie stronie bibuy, ktr osuszya list napisany do Mariusza i przesany mu przez modego robotnika z ulicy "Plumet. Pismo odcisno si na bibule. Lustro je odbijao. Jan Valjean zachwia si, %wzi do rki bibu, upuci j i pad na stary fotel obok kredensu, ze spuszczon !gow i szklanymi, obkanymioczyma. Powiedzia sobie, e "to byo oczywiste, e wiato wiata zgaso dla niego i e Kozeta napisaa ten list do jakiego mczyzny. Dusza jego staa si znowu straszna i w ciemnych jej gbiach #usysza guchy ryk. Sprbujciewydrze lwu psa, ktrego ma w swej klatce! Rzecz dziwna i smutna, w tej chwili Mariusz nie mia jeszczelistu Kozety; zdradziecki przypadek odda go wczeniej Janowi Valjean ni Mariuszowi.Jan Valjean do tego dnia nie upad pod brzemieniem adnej przeciwnoci. Przeszed najstraszniejsze prby; nie szczdzono mu adnych udrcze; okrutny los, zbrojnywe wszystkie kary i omyki spoeczestwa, przeladowa go zawzicie. Jan Valjean nigdy si nie cofn ani zawaha. Kiedy byo trzeba, przyjmowa kad #ostateczno; powici swojodzyskan nietykalno "ludzk, odda swoj wolno, narazi gow, wszystko !straci, wszystko wycierpia i pozosta bezinteresowny i stoicki; chwilami mona byo "sdzi, e wyzby si samego siebie jak mczennik. Jego sumienie, zaprawione do odparcia wszelkich atakw przeciwnoci, zdawao si niezdobyte. Ot, kto by zajrza w tej chwili do jego sumienia, musiaby stwierdzi,e sabnie. Albowiem ze wszystkich katuszy, jakich dozna w "dugiej torturze ycia, ta byanajstraszniejsza. Nigdy jeszcze nie chwyciy go tak #potne kleszcze. Czu, e siw nim tajemniczo poruszaa !caa jego ukryta wraliwo. "Czu, e co w nim szarpno nie znan mu strun. Niestety,najwysz prb, lepiej powiedzmy, jedyn prb, jest utrata kochanej istoty. Biedny, stary Jan Valjean wprawdzie kocha Kozet tylko jak ojciec, ale jak zauwaylimy poprzednio, wdowiestwo jego ycia wlao w to ojcostwo wszystkie "rodzaje mioci: kocha Kozetjak crk i kocha j jak #matk, i kocha j jak siostr.A e nie mia nigdy ani kochanki, ani ony, a natura jest wierzycielem bezlitosnym,to uczucie, najsilniejsze ze wszystkich, te przymieszao si do innych, niepewne siebie, niewiadome, czyste czystoci zalepienia, !niebiaskie, anielskie, boskie; nie tyle uczucie, ile instynkt, nie tyle instynkt, ile pocig niedostrzeony i niewidzialny, ale rzeczywisty; i mio w penym znaczeniu tego sowa bya w jego niezmiernej czuoci dla Kozety niby w ziaa jako o wielkiej 0 5rrkPnk&k{Ap cXE c,Yu cYy cYq* cUZ<5$ cZ grach ya zota, ukryta i dziewicza. Tote kiedy ujrza, e wszystko si skoczyo ostatecznie, e Kozeta ucieka, e mu si wysuwa z rk, pierzcha, rozpywa jak mga wycieka jak woda, gdy mu stana przed oczami ta !miadca oczywisto: inny jest celem jej serca, inny jest pragnieniem jej ycia, inny jest jej kochankiem; ja tylko ojcem, ja nie istniej! gdy ju nie mg powtpiewa, gdy powiedzia sobie: ona wydziera si z mej duszy! bole, jakiej dozna, przesza wszelkie wyobraenie!Zrobi wszystko, co zrobi dotychczas i na tym "zakoczy! I sta si niczym! Wtedy, powiedzielimy, dreszcz buntu przenikn go !od stp do gw. Uczu a w korzonkach wosw potne przebudzenie si egoizmu i ja zawyo w otchaniach tego czowieka. Jan Valjean wzi jeszcze raz $bibu do rki i przekona si jeszcze raz; siedzia pochylony i osupiay, wpatrzony w te nieubagane litery, i powstaa w nim mga tak gsta, e mona by "sdzi, i cae wntrze jego duszy runo. Patrzy na to odkrycie rozrastajce si w jego jakby sennej wyobrani, patrzy ze spokojem pozornym i strasznym, bo rzecz to grona, kiedy spokj czowieka jest zimny jak posg. Instynkt jego nie waha"si ani chwili. Porwna pewne okolicznoci, pewne daty, pewne rumiece i blado Kozety i powiedzia sobie: to on. Przenikliwo rozpaczy jest niby zaczarowany uk, ktry nigdy nie chybia celu. Zaraz w pierwszym domyle dosign Mariusza. Nie znal nazwiska, ale natychmiast odgad czowieka.W nieubaganej wizji wspomnienia dostrzeg !wyranie nieznanego wczgz Ogrodu Luksemburskiego, ndznego poszukiwacza miostek, romansowego prniaka, durnia i nikczemnika, bo nikczemnoci jest umizganie si do dziewczt majcych przy boku kochajcego je ojca. Stwierdziwszy niezbicie, e przyczyn tego by w modzieniec i e wszystko wywodzi si od niego, on Jan Valjean, czowiek odrodzony, !czowiek, ktry tyle pracowa nad sw dusz i tyle robi wysikw, aby cae swoje ycie, wszystkie ndze i wszelkie nieszczsna #przetopi w mio, zajrza w gb siebie i zobaczy tam widmo Nienawi. Kiedy tak rozmyla, wesza Toussaint. Jan Valjean wsta i zapyta:  W ktrej to stronie?? Nie wiecie? Toussaint, zdumiona, zapytaa: Czego pan sobie yczy?? Przecie przed chwil mwilicie, e si bij?  A tak, prosz pana odpowiedziaa Toussaint. Bij si w stronie witego Mederyka. Istniej machinalne nakazy, ktre poza nasz wiedz dobywaj si z samego dna naszego umysu. Niewtpliwie pod dziaaniem jednego z takich nakazw, nie bardzo wiadom dlaczego, Jan Valjean"w pi minut pniej znalaz si na ulicy. Z odkryt gow usiad na progu domu. Zdawa si nasuchiwa. Zapada ju noc. "Ulicznik, nieprzyjaciel wiata Ile czasu tak przesiedzia? Jakie byy przypywy i odpywy jego tragicznych rozmyla? Czy wyprostowa si? Czy pozosta zgity? A !moe pochyli si tak bardzo, #e a si zaama? Czy mg dwign si jeszcze, "odnale jaki trway grunt w swojej wiadomoci? Sam zapewne nie umiaby powiedzie. Ulica bya pusta. Kilku niespokojnych mieszczan, popiesznie wracajc do domw, ledwie go spostrzego. W czasach niebezpiecznych !kady myli o sobie. Latarnik ozwykej godzinie przyszed zapali latarni, stojc wprost drzwi numeru sidmego, i poszed sobie. Temu, kto by mu si przyjrza w tej chwili, Jan Valjean nie wydaby si ywym czowiekiem. Siedzia nieruchomy na progu swoich !drzwi, jak zlodowaciay upir. Rozpacz mrozi. Sycha byo gos dzwonu i jaki guchy, burzliwy szum. Wrd niespokojnego bicia w dzwony i dalekiego zgieku walki zegar na kociele w. Pawa wybi jedenast, powanie, nie !pieszc si; bo gos dzwonu to czowiek, a gos zegara to Bg. Jan Valjean, obojtny na $pn por, nie poruszy si. Tymczasem prawie w tej samejchwili rozlega si seria strzaw od strony Hal, potem druga, jeszcze gwatowniejsza; prawdopodobnie by to szturm na barykad na ulicy Konopnej, ktry, jak !widzielimy, odpar Mariusz. Naodgos tej dwukrotnej salwy, ktrej wcieko jakby wzrosa wrd guchej ciszy nocnej, Jan Valjean zadra, !odwrci si w stron, skd dochodzi haas, potem znowu#zgarbi si na progu, zaoy rce na krzy i gowa jego powoli opada na piersi. Znowu rozpocz ponur rozmow z sob samym. Nagle podnis oczy, kto szed ulic, usysza kroki !gdzie blisko, spojrza i przy wietle latarni zobaczy nadchodzc od strony "Archiww jak posta, blad,mod i zadzierzyst. To Gavroche wszed w ulic Czowieka Zbrojnego. Gavroche patrzy w gr i zdawa si czego szuka. Widzia doskonale Jana Valjean, ale nie zwraca na niego uwagi. Popatrzywszy si w gr, #spojrza w d; wspinajc si na palce, dotyka drzwi i okienna parterze; wszystkie byy zamknite i zaryglowane. !Zbadawszy pi lub sze tak zabarykadowanych domw, chopiec zagai rozwaania naten temat nastpujcymi sowy:  Psiakrew!! Potem znowu zacz patrze w gr. Jan Valjean, ktry przed !chwil nie przemwiby sowa do nikogo, mimo woli odezwa si do dziecka:  Czego chcesz, may? ! Chc je odpowiedzia Gavroche rzeczowo. I doda: Sam pan jest may. Jan Valjean poszuka w kieszeni i wyj !piciofrankwk. Ale Gavroche,ruchliwy jak pliszka, szybko przechodzi od jednego gestu do drugiego i tymczasem podnis ju kamie. Spostrzeg bowiem latarni. C to, u was si jeszcze pali na ulicach. Co wy sobie mylicie, moi przyjaciele? Co za nieporzdki! Stuczmy to! I rzuci kamie w latarni, ktrej szyby upady z takim oskotem, e mieszczuchy, skulone za firankami w ssiednim domu, zawoay: "Wrci rok dziewidziesity trzeci! Latarnia zakoysaa si gwatownie i zgasa. Ulica nagle zatona w ciemnociach.  Tak, stara ulico rzek Gavroche kad teraz szlafmyc na gow. I obrciwszy si do Jana Valjean, doda: Jak si nazywa ten olbrzymi gmach, ktry macie tam na kocu ulicy? Archiwa, prawda? Przydaoby si wykopsa te kolumny, co przed nim stoj, iuoy z nich jak "barykadk. Jan Valjean zbliy si do Gavrochea.  Biedne dziecko rzek pgosem do siebie jest godne. I woy mu w rk pi frankw. Gavroche podnis nos, zdumiony wielkoci tej monety. Przyjrza si jej w mroku, zachwycony blaskiem. !Zna piciofrankwki tylko ze !syszenia, podobaa mu si ich reputacja i ucieszy si, e !wreszcie oglda jedn z bliska.Powiedzia wic: Przypatrzmy si tygrysowi. Oglda monet kilka chwil, potem obrci si do Jana Valjean, odda mu pienidz i rzek majestatycznie: Buruju, wol rozbija latarnie. Zabierz swoje dzikie "zwierz. Nie dam si przekupi. Ma to pi szponw, ale mnie nie dranie. ! Masz matk?? zapyta Jan Valjean. Gavroche odpowiedzia:  Moe nawet bardziej na pewno ni pan.  W takim razie rzek Jan Valjean schowaj te pienidze dla matki. Gavroche uczu si poruszony. Zauway zreszt, e czowiek, z ktrym rozmawia,nie mia kapelusza i to wzbudzio w nim zaufanie. # Naprawd?? rzek. Nie po to pan daje, ebym nie tuk latarni?  Tucz, co ci si podoba. ! Porzdny z pana czowiek rzek Gavroche. I woy pi frankw do jednej ze swych licznych kieszeni. Nabrawszy zaufania, rzek:  Pan jest z tej ulicy??  Tak, bo co?  Czy moe mi pan wskaza numer sidmy??  Na co ci potrzebny numer sidmy?? Chopiec zamilk w obawie, czy aby za duo nie powiedzia. Energicznie podrapa si w gow i odpowiedzia tylko:  Ano tak sobie. Pewna myl przemkna w umyle Jana Valjean. Rozpacz bywa przenikliwa. Zapyta chopca:  Moe przynosisz list, na ktry czekam. ! Pan?? odpar Gavroche. Pan nie jest kobiet.  List jest do panny Kozety, prawda? ! Kozeta mrukn Gavroche. Zdaje mi si, e to jest wanie to mieszne imi. Ot ja mam jej odda ten list. Daj!  W takim razie powiniene pan wiedzie, e jestem przysany z barykady.  Pewnie, e wiem. !Gavroche wsun rk do innej znw kieszeni i wyj papier zoony we czworo. Nastpnie, salutujc po wojskowemu, rzek:  Respekt dla depeszy!! Pochodzi od rzdu tymczasowego.  Daj rzek Jan Valjean. Gavroche trzyma papier wysoko nad gow. Nie wyobraaj pan sobie, e to bilecik miosny. To dla kobiety, ale i dla ludu. My bijemy si i szanujemy pe pikn. Nie jestemy jak te lwy salonowe, co gruchaj z gsiami. Dawaj!!  Co prawda mwi dalej Gavroche masz pan min porzdnego czowieka.  Dawaj ywo!! Masz pan. I odda papier Janowi Valjean. "I piesz si, panie Kto, bo panna Ktosieta czeka. Gavroche by z tego konceptubardzo zadowolony. Jan Valjean zapyta:  Czy odpowied trzeba odnie na witego Mederyka?? Strzeliby pan wtedy zwierza, ktrego pospolicie nazywaj bykiem odpowiedzia Gavroche. List pochodzi z barykady na ulicy Konopnej i ja tam wracam. Dobranoc, obywatelu. To powiedziawszy odszed albo, mwic dokadniej, polecia jak ptak ku miejscu, z ktrego przyby. Da nurka w !ciemnoci, jakby je przebija zszybkoci wystrzelonego pocisku. Ulica Czowieka Zbrojnego znowu staa si cicha i pusta; w jednym mgnieniu oka ten dziwny !dzieciak, w ktrym byo co z !mgy, pogry si w cieniu wrd rzdw czarnych domwi znikn jak dym w ciemnociach. Mona by sdzi, e si rozwia w powietrzu, gdyby w kilku minut po jego znikniciu "gony brzk tuczonego szkai szczk padajcych na bruk szyb latarni nie rozbudzi znowu oburzonych mieszczan. To Gavroche przechodzi ulic Chaume. Podczas gdy Kozeta i Toussaint pi Jan Valjean wrci do domu z listem Mariusza. Po omacku wszed po schodach, zadowolony z ciemnoci niby sowa trzymajca w szponach lup, po cichu otworzy i zamkn drzwi swego pokoju, nadstawi ucha, czy nie sycha gdzie szmeru, przekona si, e wedug wszelkiego prawdopodobiestwa Kozeta i "Toussaint pi, zanurzy kilka zapaek w butelce fosforycznej, ale adnej nie !zapali, tak mu dray rce; to, co popeni, byo jednak kradzie. W kocu zapali wiec, usiad przy stole, !rozwin papier i przeczyta. W gwatownych wzruszeniach czowiek nie czyta, ale eby tak rzec, miady papier, ktry trzyma w rku; dusi go jak ofiar, gniecie i zapuszczawe szpony swego gniewu lub radoci; przebiega a do koca, przeskakuje na pocztek; uwaga jest rozgorczkowana, obejmuje "cao, przyblion tre, chwyta jeden punkt, a reszta znika. W licie Mariusza do Kozety Jan Valjean zobaczy tyle tylko: "... Umieram... Kiedy to bdziesz czyta, duch mj stanie przy Tobie... Odczytujc te dwa wiersze dozna niesamowitego olnienia; przez chwil by jakby unicestwiony nag zmian dozna, ktra si dokonywaa w jego sercu, i patrzy na list Mariusza z pijackim jakby zdziwieniem; mia przed oczami wspaniay widok: mier znienawidzonej istoty. Wyda straszny okrzyk wewntrznej radoci. A wic #ju si skoczyo! Rozwizanie"nadeszo wczeniej, niby si omieli spodziewa. Oto !znika ten, ktry ciy na jego losie. Znika sam, dobrowolnie. On, Jan Valjean, niczym si do tego nie przyoy, nie jego to wina, e ten czowiekumiera. Moe nawet ju umar. Tu gorczka zacza rachowa: nie, jeszcze nie umar! !Widocznie list pisany by z t myl, e Kozeta bdzie go czytaa nazajutrz rano; po dwch salwach, ktre syszanomidzy godzin jedenast i pnoc, nie byo walki; na barykad uderz dopiero nad ranem; ale to wszystko jedno, jeeli ten czowiek !wmiesza si do tej wojny, jupo nim; wcignity zosta w nieubagane koo machiny. JanValjean poczu si oswobodzony. Wic znowu bdzie sam z Kozet. Wspzawodnik ustpuje; !przyszo rozpoczyna si od nowa. Wystarczy schowa list do kieszeni. Kozeta nigdy nie bdzie wiedziaa, co si z tym czowiekiem stao. Wystarczy poczeka na bieg wypadkw. Ten czowiek nie !umknie mierci. Jeeli jeszcze nie umar, umrze na pewno. Coza szczcie! Powiedziawszy sobie w duchu to wszystko, spochmurnia. "Potem zszed na d i obudzi odwiernego. W niespena godzin pniej Jan Valjean wyszed na ulic w mundurze gwardii narodowej i z broni w rku. Odwierny bez trudu znalaz w ssiedztwie wszystko, czego mu brakowao do ekwipunku. Mia nabity karabin i adownic pen amunicji. Poszed w stron Hal. Nadmierna gorliwo Gavrochea Tymczasem Gavrocheowi zdarzya si przygoda. Sumiennie ukamienowawszy latarni na ulicy Chaume, Gavroche wszed na ulic Vieilles-Haudriettes i nie widzc tam ywej duszy, !uzna, e ma dobr okazj do pofolgowania swojemu natchnieniu pieniarskiemu. !piewajc nie zwalnia kroku, przeciwnie, przypiesza go. Na upione lub przeraone domy zacz rozsiewa takie oto pomienne kuplety: W starej, altance gil zawodzi: Atala taka wita bya, A z kim to w podr si pucia? Dokd to pikne dziewcz uchodzi? Hej ha! Nie gderz, Piotrusiu, co szkodzi, e bardzo lubi mnie Ludmia, Caus przez okno mi przesya. Dokd to pikne dziewcz uchodzi? Hej ha! Z mioci ycie pynie sodziej. !Cho na mnie sida zastawia, Sama w nie wpada Bogumia. Dokd to pikne dziewcz uchodzi? Hej ha! Uroda na bezdroa wodzi. Janeczko, dusza moja nia, !e mnie tulia i piecia. Dokd to pikne dziewcz uchodzi? Hej ha! W czasie piewu Gavroche nie szczdzi min i gestw. Ruch jest komentarzem melodii. Twarz jego, niewyczerpany repertuar masek, robia grymasy bardziej fantastyczne ni dziurawa bielizna schnca na porywistym wietrze. Na nieszczcie by sam i otoczony noc, cuda te !przeminy wic nie widziane iniewidzialne. Zdarzaj si takie stracone bogactwa. Nagle zatrzyma si i rzek:  Dosy tej ballady. Jego kocia renica spostrzegaw zagbieniu bramy to, co w malarstwie nazywa si kompozycj yw istot i przedmiot; przedmiotem by rczny wzek, yw istot chop z Owernii, picy w wzku. !Drki wzka opieray si o bruk, a gowa Owerniaka o krawd wzka. Lea on skulony na tej rwni pochyej,nogami dotykajc ziemi. Gavroche, dowiadczony w sprawach tego wiata, pozna pijaka. By to tragarz, ktry wypi bardzo duo i spa bardzo mocno. Oto pomyla Gavroche do czego przydaj si letnie noce. Owerniak zasypia w swoim wzku. Zabierzemy wzek dla republiki, a pijaka zostawimy monarchii. W gowie bysna mu bowiem !myl: Ten wzek wygldaby pierwszorzdnie na naszej barykadzie. Owerniak chrapa. Gavroche delikatnie pchn wzek w ty, a Owerniaka pocign z przodu, czyli za "nogi, i po chwili chop, wci pic w najlepsze, lea na bruku. Wzek zosta oswobodzony. Gavroche, przywyky do spotykania si z niespodziankami, mia zawsze wszystko przy sobie. Poszuka w kieszeniach, wyj skrawek zuoci dla Kozety niby w ziaa jako o wielkiej 0 5rrkPnk&k{AgB c[  [~[  @[ Q) c[ z cE\ 3*H c\{4 c ]papieru i kawaek czerwonego owka, ktry cign jakiemu cieli. Napisa: REPUBLIKA FRANCUSKA Otrzymano twj wzek. I podpisa: Gavroche To uczyniwszy woy papier do kieszeni welwetowej kamizelki chopa, ktry dalej "chrapa, chwyci drki w obiegarcie i pobieg w kierunku Hal, popychajc przed sob wzek z triumfalnym oskotem.Byo to niebezpieczne. Przy Drukami Krlewskiej miecia si wartownia. Gavroche nie pomyla o tym. Stali tam gwardzici narodowi z przedmiecia. Oddzia zaniepokoi si i kilku gwardzistw, picych na kach polowych, podnioso gowy. Dwie latarni stuczone jedna po drugiej, piosenka "piewana na cae gardo, byo to ju bardzo wiele jak na te #tchrzliwe uliczki, ktre lubi spa od zachodu soca i !wczenie gasz wiece. Ju odgodziny ulicznik haasowa w tej spokojnej dzielnicy jak komar w butelce. Sierant z #przedmiecia sucha i czeka. By to czowiek ostrony. Wcieky turkot wzka dopeni miary oczekiwania i "sierant zdecydowa si zrobi rekonesans. Jest ich tu caa gromada !pomyla idmy ostronie. !Nie wtpi, e hydra anarchii wypeza ze swej kryjwki i szalaa w dzielnicy. Ostronymi krokami ruszy na wywiad. Nagle, kiedy Gavroche, popychajc wzek, mia skrca z ulicy Vieilles-Haudriettes, spotka si oko w oko z mundurem, czakiem, kit i karabinem. Zatrzyma si po raz drugi.  O!! rzek to on. Uszanowanie, porzdku publiczny. Zdziwienie byo zawsze u Gavrochea krtkie i znikao szybko. Dokd idziesz, obuzie? krzykn sierant.  Obywatelu rzek Gavroche  jeszcze ci nie nazwaem burujem. Dlaczego mnie zniewaasz?  Dokd idziesz, hultaju? ! Mj panie odpar Gavroche moe wczoraj bye czowiekiem dowcipnym, ale dzi rano widocznie ci zdegradowali.  Pytam ci, dokd idziesz, otrze! Gavroche odpowiedzia:Jaki pan jest grzeczny. Dalibg, nigdy bym nie da panu tyle lat, co pan ma. Powinien pan sprzeda swoje wosy po sto frankw sztuka. Dostaby pan za wszystkie razem piset frankw.  Dokd idziesz, dokd, dokd, bandyto? Gavroche odpar spokojnie: !A fe! Jakie brzydkie sowa. Nadrugi raz, mj panie, jak ci mamka bdzie dawa piersi, niech ci potem lepiej obetrze gb. Sierant nastawi bagnet.  Powiesz mi w kocu, dokd idziesz, ndzniku?  Mj generale odrzek Gavroche id po doktora. ona mi rodzi.  Do broni!! krzykn sierant. Ocali si z pomoc tego, co nas zgubio, oto arcydzieo dzielnego czowieka. Gavroche jednym rzutem oka obj casytuacj. Wzek go skompromitowa, wzek powinien go obroni. #Kiedy sierant mia ju rzuci si na Gavrochea, wzek, zamieniony w pocisk, pchnity"z caych si, potoczy si na niego z furi i sierant, ugodzony w brzuch, upad na wznak w rynsztok, a jego karabin wystrzeli w powietrze.Syszc krzyk sieranta, onierze z wartowni wybiegli "bezadnie na ulic, wystrza z karabinu sta si dla nich pobudk do salwy na chybi trafi, po czym znowu nabili "bro i znowu zaczli strzela. Ta karabinowa zabawa w ciuciubabk trwaa dobry !kwadrans i pocigna za sobkilka ofiar w postaci szyb. Tymczasem Gavroche, ktry #ucieka, ile mia si w nogach, !by ju oddalony o pi albo #sze ulic i dyszc siedzia nakamieniu przy rogu ulicy Czerwonych Dzieci. Nadsuchiwa. Odetchnwszy chwil, !odwrci si w stron, skd dochodzia go zawzita $strzelanina, podnis lew rkdo wysokoci nosa i trzykrotnie wysun j ku przodowi, uderzajc si praww ty gowy; jest to monumentalny gest, w ktrym $ulicznicy Parya strecili ironifrancusk, gest widocznie skuteczny, skoro ju przetrwa p wieku. Gorzka refleksja zakcia jednak jego wesoo. No tak powiedzia sobie wesoo mi, tarzam si ze miechu, ale zszedem z drogi "i teraz trzeba bdzie okra."Bylebym si tylko nie spni na barykad! I znowu zacz biec. Biegnc zada sobie pytanie:  Ale w ktrym to ja miejscu przerwaem?? I pdem przemierzajc ulic, "dalej piewa swoj piosenk; wrd ciemnoci coraz ciszej rozlegay si sowa: Ale czy kto si na to zgodzi, eby Bastylia znw oya !Przyda si jeszcze nasza sia. Dokd to pikne dziewcz uchodzi? Hej ha! Wic wszyscy razem, starzy, modzi, Uderzmy znowu w Luwr, gdzie zgnia Monarchia gniazdo swe uwia. Dokd to pikne dziewcz uchodzi? Hej ha! Krata wolnoci nie odgrodzi. Krla Karola nie zbawia, Korona mu si odkleia. Dokd to pikne dziewcz uchodzi? Hej ha! Przygoda Gavrochea przechowaa si w podaniach dzielnicy Temple jako jedno z najbardziej wstrzsajcych wspomnie starych mieszkacw Marais i w ich pamici nosi tytu: Nocny atak na wartowni Drukarni Krlewskiej.   !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZRozdzia pierwszy WOJNA WRD CZTERECH CIAN Co robi w przepaci, jeeli nie rozmawia Pod okiem Enjolrasa, bo Mariusz nic ju nie widzia, powstacy wykorzystali noc. Nie tylko naprawili, ale powikszyli barykad. Podwyszyli j o dwie stopy. elazne prty, umocowane midzy kamieniami, wyglday jak sterczce piki. Wszelkiegorodzaju rupiecie i zewszd poznoszone gruzy pokryy zewntrzn cz barykady. Naprawili take kamienne schody, po ktrych mona !byo wej na ni jak na mur cytadeli. Zabitych zoono na stos na uliczce Zakrt, ktr powstacy wci jeszcze mieliw swoim rku. W miejscu tym bruk na dugo pozosta czerwony. Wrd polegych byo czterech gwardzistw narodowych z przedmiecia. "Enjolras kaza odoy na bok ich mundury. Radzi, eby si przespa teraz ze dwie godziny. Rada Enjolrasa bya rozkazem. Niewielu jednak z niej skorzystao. !Feuilly uy tych trzech godzinna wyrycie napisu w murze naprzeciw obery: NIECH YJ LUDY! Te trzy wyrazy, wydrapane gwodziem w tynku, widniay na tej cianie jeszcze w roku 1848. Trzy kobiety, korzystajc z nocnej przerwy, znikny na dobre; powstacy odetchnli swobodniej. Znalazy one sposb schronienia si w ktrym z ssiednich domw. Wikszo rannych moga i chciaa jeszcze walczy. W kuchni, ktr zamieniono na !ambulans, leao na posaniu zmateracw i somy piciu ciko rannych, wrd nich dwch miejskich gwardzistw. Opatrzono ich przed innymi. W izbie na parterze pozosta tylko Mabeuf pod czarnym caunem i Javert przywizany do supa. Tutaj jest sala umarych powiedzia Enjolras. W sali tej, sabo owietlonej ojwk, st z nieboszczykiem by umieszczony w gbi w poprzek za supem tak, e stojcy Javert i lecy Mabeuf tworzyli jakby rodzaj krzya. Dyszel omnibusu, cho zamany przez kule, stercza jeszcze do gry i mona byo zawiesi na nim chorgiew. "Enjolras, ktry mia t cech wodza, e zawsze wykonywa !to, co powiedzia, przywiza do tego drzewca podziurawiony i skrwawiony paszcz zabitego starca. Nie byo ju nic do jedzenia. Ani chleba, ani misa. "Pidziesiciu ludzi z barykadyw cigu szesnastu godzin wyczerpao do cna liche zapasy gospody. Poniewa nie byo co je, Enjolras nie $pozwoli pi. Zupenie zabroni !wina i ograniczy porcje wdki.W piwnicy znaleziono pitnacie penych butelek, szczelnie zapiecztowanych. Enjolras i Combeferre obejrzelije, a Combeferre wracajc na gr rzek:  To stare zapasy ojca Hucheloup, ktry by kiedy kupcem winnym. To musi by prawdziwe wino $doda Bossuet. Szczcie, eGrantaire pi; gdyby si trzyma na nogach, nieatwo bymy ocalili te butelki. Mimo szemrania Enjolras obj butelki swoim zakazem i eby byy nietykalne, jak jaka "wito, kaza je postawi pod stoem, na ktrym spoczywa ojciec Mabeuf. O drugiej nad ranem policzyli si. Byo ich jeszcze trzydziestu siedmiu. Zaczynao wita. Zgaszono pochodni, na powrt wstawion w kamienne zagbienie. Ciemne wntrze barykady, podobne do podwrza urzdzonego na ulicy, wygldao w ponurej szaroci poranka jak pokad zniszczonego okrtu. Poruszay si na nim czarne sylwetki ludzi z zaogi. Nad tym strasznym gniazdem cienia milczce domy wznosiysine zarysy piter; w grze kominy ju bielay Niebo miao pikny, nieokrelony #odcie, ktry jest moe biel, a moe bkitem. Ptaki przelatyway z radosnym wiergotem. Na dachu wysokiego domu w gbi barykady, zwrconego ku !wschodowi, kad si rowy odblask. "Ciesz si, e pochodnia jestzgaszona rzek Courfeyrac do Feuillyego. Nieprzyjemny #by jej pomie chwiejcy si na wietrze. Wygldao to, jakby si baa. wiato pochodni podobne jest do mdroci ludzi tchrzliwych: dry i dlatego jest niepewne. wit budzi i ptaki, i myli. Wszyscy zaczli rozmawia. Joly, widzc kota przechadzajcego si po rynnie, filozofowa na jego temat. Co to jest kot? mwi. Korekta. Pan Bg stworzywszy mysz powiedzia sobie: O, zrobiem gupstwo! I wtedy stworzy kota. Kot jest poprawk myszy. Mysz razem z kotem to przejrzany i poprawiony tekst dziea stworzenia. Rozjanienia i przymienia Enjolras poszed na rekonesans. Wyszed przez uliczk Zakrt, przesuwajc si wzdu domw. Powstacy, stwierdmy to, #byli peni nadziei. atwo, z jak odepchnli nocny atak, sprawia, e ju niemal lekcewayli atak, ktry mia !nastpi o wicie. Oczekiwali #go umiechajc si. Nie wtpilio sukcesie, jak nie wtpili o swojej sprawie. Na pewno zreszt otrzymaj pomoc. Liczyli na ni. Z ow skonnoci do przewidywania !zwycistwa, ktra jest wielk si walczcego Francuza, dzielili nadchodzcy dzie na trzy okresy, ktrych byli pewni: o szstej rano puk, "ktry obrobili, przejdzie na ich stron, w poudnie wybuchnie powstanie w caym Paryu, o zachodzie soca zacznie si rewolucja. Enjolras wrci. Wraca z pospnej wyprawy ora w !otaczajc gniazdo ciemno. Sucha przez chwil tej radosnej wrzawy ze skrzyowanymi ramionami i !rk na ustach. Potem, wieyi rowy we wzrastajcej jasnoci poranka, rzek: Caa armia paryska naciera. "Trzecia cz tej armii oblega barykad, na ktrej wy jestecie. Prcz tego gwardia narodowa. Poznaem czaka pitego puku liniowego i sztandar szstej legii. Zostaniecie zaatakowani za godzin. Lud burzy si wczoraj, ale dzi JUZ si nie rusza. Nie trzeba niczego oczekiwa, niczego si spodziewa. Przedmiecia nie wicej ni puku. Jestecie opuszczeni. Sowa te upady w gwar rozmw i podziaay na obrocw barykady tak, jak "na rj pszcz dziaa pierwszakropla burzy. Wszyscy oniemieli. Nastaa chwila tak niewypowiedzianej ciszy, e mona by byo usysze przelatujc mier. Chwila ta bya krtka. Jaki gos z samego koca szeregw krzykn do Enjolrasa: Niech i tak bdzie. Wzniemy barykad na dwadziecia stp i wszyscy tu zostamy. Obywatele, niech nasze trupy zaprotestuj. Pokamy, e chocia lud porzuca republikanw, republikanie nie porzucaj ludu. Sowa te wyoniy wspln myl z cikiej chmury odosobnionych niepokojw. Przyjte zostay z entuzjazmem. Nie dowiedziano si nigdy nazwiska czowieka, ktry je powiedzia. By to jaki nieznany robotnik, bezimienny, zapomniany, przemijajcy bohater, w wielki anonim, zjawiajcy si zawsze w przeomowych chwilach ludzkoci, u pocztkw narodzin nowego spoeczestwa, ktry w decydujcym momencie wypowiada nieodwoalnie rozstrzygajce sowo i znika w ciemnociach, on, ktry przez minut, w wietle byskawicy, reprezentowa ludi Boga. To nieubagane postanowienie jakby unosio si w powietrzu dnia 6 czerwca 1832 roku; prawie w tym samym czasie powstacy z barykady w. Mederyka wydali okrzyk, ktry!przeszed do historii i zosta wcignity do protokou: Wszystko jedno, czy dostaniemy pomoc, czy nie! !Zgimy tu, a do ostatniego! Jak wida, obie barykady, cho materialnie oddzielone, miay czno. O piciu mniej, o jednego wicej Kiedy w czowiek, ktry zadekretowa protest trupw, wypowiedzia i !okreli wspln tre ich dusz, ze wszystkich ust wyszed ten sam okrzyk dziwnie spokojny i straszny, aobny w znaczeniu, triumfalny w tonie. # Niech yje mier!! Zostamy tu wszyscy! Dlaczego wszyscy?? rzek Enjolras.  Wszyscy! Wszyscy! Pozycja jest dobra rzek Enjolras barykada pikna. Wystarczy trzydziestu ludzi. Po co powica czterdziestu?Odpowiedzieli: " Bo aden nie zechce odej. !Obywatele zawoa Enjolras prawie gniewnie republika nie jest do bogata w ludzi, eby nimi niepotrzebnie szafowa. Szukanie czczej chway to marnotrawstwo. Jeeli dla niektrych !obowizkiem jest odej std,obowizek ten powinien by speniony jak kady inny.  Tak wtrci jeden z gromady odej to atwo powiedzie. Barykada jest otoczona. Od strony Hal nie rzek Enjolras. Ulica Zakrt jest wolna, a przez ulic Dominikask mona si przedosta na plac Modziankw. !Ale tam si wpadnie odpar !inny gos z tumu. Posterunekwojskowy albo gwardyjski zobaczy przechodzcego czowieka w bluzie i w czapce.Skd idziesz? Czy nie z barykady? Obejrz ci rce. Czu ci prochem. I kula w gow. Enjolras, nie odpowiadajc, "trci w rami Combeferrea i obydwaj weszli do izby. Po chwili wyszli. Enjolras trzyma w obu rkach cztery mundury, ktre przedtem schowano, a Combeferre nis za nim lederwerki i kaszkiety. W tych mundurach rzek !Enjolras mona wmiesza si w szeregi i umkn. Dla czterech wystarczy. I rzuci cztery mundury na "ziemi odart z bruku. Nikt sinie poruszy w tym stoickim audytorium. Combeferre zabragos: No, miejcie troch litoci. Czy wiecie, o kogo tu chodzi? Chodzi o kobiety. Posuchajcie.Czy nie ma kobiet i dzieci? Czy nie ma matek koyszcych niemowlta i otoczonych drobiazgiem? Statystyki stwierdzaj, e miertelno opuszczonych dzieci wynosi pidziesit pi na sto. Powtarzam: chodzio kobiety, o matki, o dziewczta, o drobne dzieci. Albo o was mwi? Wiadomo, !kim jestecie, wiadomo, ecieodwani, do kroset! wszyscy wiemy, e kady z was czuje w duszy rado i dum, oddajc ycie za wielk spraw, e kady z was czuje !si powoany, eby zgin z poytkiem i chwa, e kademu drogi jest udzia w triumfie. Doskonale! Ale nie #jestecie sami na wiecie. S i inne istoty, o ktrych naley pomyle. Nie bdmy samolubni. Wszyscy ponuro pochylili gowy. Dziwne bywaj sprzecznoci serca ludzkiego w najbardziej podniosych chwilach. Combeferre, ktry tak mwi, nie by przecie sierot. Pamita o innych matkach, a o swojej zapomnia. Szed na mier. By samolubny. #Mariusz, ktrego trawi gd i gorczka, poegnawszy po kolei wszystkie swoje nadzieje, wyrzucony na raf cierpienia, najpospniejszy z rozbitkw, miotany gwatownymi uczuciami i wiadomy bliskiego koca, "pogra si coraz bardziej w i dla Kozety niby w ziaa jako o wielkiej 0 5rrkPnk&k{Ap cn]2 c]$ c4^ c^+ c^6U]_tym wizyjnym otpieniu, jakie zawsze poprzedza chwil fataln, dobrowolnie oczekiwan. Jednak ta scena wzruszya go.Byo w niej co, co dotaro swoim ostrzem a do jego wiadomoci i obudzio go. !Mia ju tylko jedno pragnienie! mier i odsuwa od siebie wszystko, co by mogo go "odcign od tej myli, ale w tym pospnym lunatyzmie wydao mu si, e kiedy sam ginie, moe jeszcze kogo ocali. !Rzek wic doniosym gosem:  Enjolras i Combeferre maj suszno; obejdzie si bez niepotrzebnych ofiar. Przyczam si do nich i wzywam, ebycie si popieszyli. S midzy wami tacy, ktrzy maj rodziny, matki, siostry, ony i dzieci. Niechaj ci wyjd z szeregw. Nikt si nie ruszy.  onaci oraz utrzymujcy !rodziny wystpi z szeregw!!  powtrzy Mariusz. Powaga jego bya wielka. Enjolras by dowdc barykady, lecz Mariusz jej wybawc.  Rozkazuj!! zawoa Enjolras.  Prosz was o to rzek Mariusz. Wwczas, wzruszeni sowami Combeferrea, zachwiani rozkazem Enjolrasa, roztkliwieni prob Mariusza, ci bohaterscy ludzie zaczli si nawzajem wydawa. To prawda mwi modzieniec do"dojrzaego czowieka. Jeste!ojcem rodziny. Id. To raczejty odpar tamten masz na utrzymaniu dwie siostry. Wybuchna niezwyka walka. Nikt nie chcia, eby go wypdzono z grobu. ! pieszmy si powiedzia Courfeyrac za kwadrans ju bdzie za pno. "Obywatele cign Enjolras  mamy tu republik i obowizuje powszechne gosowanie. Sami wyznaczcie tych, ktrzy powinni odej. Usuchali go. Po kilku minutachpiciu ludzi jednomylnie wybranych wystpio z szeregw. # Jest ich piciu!! zawoa Mariusz. Mundurw byo tylko cztery. Trudno powiedzieli wybrani jeden musi zosta. "Szlachetna ktnia rozpocza si na nowo. Ty masz on, ktra ci kocha. A ty masz star matk. Ty nie masz ju ani ojca, ani matki, co si stanie z twoimi trzema maymi brami? Ty masz picioro "dzieci. A ty powiniene y, masz dopiero siedemnacie lat. Prdzej powtrzy Courfeyrac. Kto zawoa do Mariusza:  Niech pan wybierze tego, ktry ma zosta.  Tak powiedziao tych piciu niech pan wybiera. Usuchamy. Mariusz nie sdzi, eby cokolwiek mogo go jeszcze wzruszy. Kiedy jednak pomyla, e ma wybra na mier czowieka, caa krew spyna mu do serca. Zbladby, gdyby mg jeszcze bardziej zbledn. Podszed ku tym piciu, "ktrzy si do niego umiechali i z tym wielkim ogniem w !oczach, ktry ponie w historii!Termopil, zaczli woa jeden przez drugiego: Mnie!! Mnie! Mnie! Porachowa ich bezmylnie; tak, byo niewtpliwie piciu. Potem spuci oczy na cztery !mundury. I w tej wanie chwilipity mundur spad jak z nieba. Pity czowiek by ocalony. Mariusz podnis oczyi pozna pana Fauchelevent. Jan Valjean wszed na barykad. Moe zasignwszy informacji, czy te instynktownie, a moe przypadkiem przyszed przez !uliczk Zakrt. By w mundurzegwardzisty, wic nikt go nie zat rzyma. Powstaniec stojcy na warcie w uliczce, widzc samotnego gwardzist, nie wszczyna alarmu. Pozwoli"mu przej, mylc sobie, e zapewne chce przysta do powstania, a w najgorszym razie zostanie jecem. Chwila bya zbyt wana, aby wartownik mg zej ze stanowiska. Kiedy Jan Valjean wszed do reduty, nikt go nie spostrzeg,bo oczy wszystkich zwrcone byy na piciu wybranych i na cztery mundury. Ale Jan !Valjean widzia i sysza, po cichu zdj z siebie mundur i dorzuci go na stos. Wraenie byo nie do opisania. Kim jest ten czowiek?? zapyta Bossuet.  To jest czowiek odpowiedzia Combeferre ktry ocala innych. Mariusz doda z powag: Znam go. Ta rkojmia wystarczya wszystkim. Enjolras obrci si do Jana Valjean:  Witaj, obywatelu rzek. I doda: " Wiesz, e czeka nas mier. Jan Valjean, nie odpowiadajc, pomaga ubra si w swj mundur powstacowi, ktrego ocali. Jaki horyzont mona oglda ze szczytu barykady Enjolras sta na kamieniach uoonych w stopnie, wsparty okciem na lufie karabinu. Rozmyla; zadra, jakby przeszed jaki podmuch; przez miejsca, w ktrych jest mier, przebiegaj takie prorocze prdy. Z jego renic, zapatrzonych w!gb, wydobyway si jakie tumione ognie. Nagle wyprostowa gow i jego !jasne wosy podniosy si jak wosy anioa na pospnej kwadrydze z gwiazd wyglday niby lwia grzywa zjeona groz w pomienn aureol. Enjolras zawoa: Obywatele, czy wyobraacie !sobie przyszo? Ulice miast zalane wiatem, zielone gazie na progach, zbratane narody, starcy bogosawicy !dzieci, przeszo pojednana zprzyszoci, myliciele korzystajcy z penej swobody, wierzcy z penej rwnoci, religia zastpiona przez niebo, Bg jako bezporedni kapan, sumienie ludzkie jako otarz, koniec wszelkich nienawici, zjednoczenie warsztatu i szkoy, kara i nagroda sprowadzone do publicznego potpienia i publicznej pochway. Praca dla wszystkich, dla wszystkich prawa, nad wszystkimi pokj, koniec rozleww krwi, koniec wojen, szczliwe matki! Poskromi materi, oto pierwszy krok; zrealizowa idea, oto drugi krok. Zastanwcie si, co ju uczyni postp. Niegdy !pierwotne plemiona trzsy si z lku, widzc hydr, ktra swoim tchnieniem ziona na wody, smoka, ktry wyrzuca z paszczy ogie, latajcego gryfa, powietrznego potwora oskrzydach ora i szponach tygrysa; przeraajce zwierzta, ktre panoway nad czowiekiem. Czowiek jednak zastawi swoje sida, wite sida rozumu, i wreszcie schwyci potwory. Poskromilimy hydr i nazywa si ona statkiem parowym, poskromilimy smoka i nazywa si on parowozem, ju wkrtce poskromimy gryfa, jugo trzymamy; nazywa si on balonem. W dzie, kiedy zakoczy si to prometejskie dzieo, kiedy czowiek ostatecznie podporzdkuje swojej woli potrjn chimer !staroytnoci, hydr, smoka i gryfa, stanie si on panem wody, ognia i powietrza i dla reszty ywego stworzenia bdzie tym, czym dawni bogowie byli niegdy dla niego.Odwagi, idmy naprzd! Ach, rodzaj ludzki bdzie wyzwolony, podniesiony i dozna pociechy! Zapewniamy go o tym z tej barykady. Skd "ma si odezwa gos mioci, jeeli nie z wyyn powicenia? O moi bracia, w !tym miejscu poczyli si ci, "co myl, i ci, co cierpi; ta barykada nie jest zbudowana z kamienia ani z belek, ani z elastwa, lecz z dwch stosw ze stosu idei i ze stosu "cierpie. Ndza spotyka si tu z ideaem. Dzie obejmuje tu w ucisku noc i mwi do niej: umr z tob, a ty si odrodzisz ze mn. Z ucisku wszystkich nieszcz rodzi !si wiara. Cierpienia przynosztu swoj agoni, idee swoj niemiertelno. Ta agonia pomieszana z t %niemiertelnoci zoy si na nasz mier. Bracia, kto tu umiera, umiera w promieniach przyszoci. Wchodzimy do grobu rozjanionego jutrzenk. Enjolras przerwa sobie raczej,!ni skoczy przemawia; jegowargi poruszay si w milczeniu, jak gdyby mwi jeszcze sam do siebie, i powstacy, wytajc uwag,aby nie straci tych sw, patrzyli na niego. Nie byo oklaskw, ale dugo szeptano. Sowo jest podmuchem i poruszone przez nie umysy podobne s do szeleszczcychlici. Mariusz nieprzytomny, Javert maomwny Powiedzmy, co si dziao tymczasem w mylach Mariusza. Czytelnik pamita, jaki by stan jego duszy. Przypomnielimy przed chwil, !e wszystko byo dla niego jutylko przywidzeniem. Umys jego spowia mga. Mariusz, podkrelmy to, sta w cieniu wielkich, mrocznych skrzyde, ktre rozpocieraj si nad konajcymi. Czu, e wchodzi w grb. Wydawao mu si, e jest ju z tamtej strony muru, i na twarze yjcych patrzy oczami umarego. W jaki sposb dosta si tu pan Fauchelevent? Dlaczego przyszed? Co zamierza tu robi? Mariusz nie zadawa sobie tych pyta. Rozpacz "czowieka ma t waciwo, e zagarnia wszystkich dokoanas, wydawao mu si wic cakiem logiczne, e wszyscy szukaj mierci. "Tylko serce ciskao mu si na myl o Kozecie. Zreszt pan Fauchelevent nie !przemwi do niego ani sowa, nie spojrza nawet na niego i "zdawa si nie sysze, kiedy Mariusz powiedzia: znam go. Takie zachowanie si pana Fauchelevent sprawio ulg Mariuszowi i gdyby mona uy tego wyraenia dla okrelenia takich wrae, powiedzielibymy, e podobaomu si. Zawsze czu, e w aden sposb nie potrafiby przemwi do tego zagadkowego czowieka, ktrywydawa mu si zarazem i podejrzany, i imponujcy. Prcz tego za od dawna ju go nie widzia, co naturom niemiaym i zamknitym w sobie, jak Mariusz, jeszcze bardziej uniemoliwia rozmow.Piciu wybranych opucio !barykad przez uliczk Zakrt;byli udzco podobni do gwardzistw. Jeden z nich, odchodzc, paka. Przed odejciem uciskali tych, ktrzy pozostali. Kiedy piciu ludzi odesanych yciu odeszo, Enjolras pomyla o skazanym na mier. Wszed do izby na parterze. Javert, przywizany do supa, duma.  Potrzeba ci czego?? zapyta Enjolras. Javert odpowiedzia:  Kiedy mnie zabijecie??  Poczekaj. W tej chwili potrzebujemy wszystkich adunkw. ! Wic dajcie mi wody rzekJavert. Enjolras sam mu poda szklank wody, a e Javert "by zwizany, podnis mu j do ust. Czy to wszystko? zapyta Enjolras. Niewygodnie mi przy tym supie odpowiedzia Javert. Nie najczulsze macie serca, kiedycie mnie tak zostawili !na ca noc. Zwizujcie mnie, jak wam si podoba, ale moecie przecie pooy mnie na stole, jak tego. I ruchem gowy wskaza na zwoki pana Mabeuf. Na rozkaz Enjolrasa czterech powstacw odwizao Javerta od supa. Kiedy to robili, pity trzyma bagnet przyoony do jego piersi. !Rce mia wci skrpowane ztyu, a nogi mu zwizano sznurkiem cienkim i mocnym, !tak eby mg stpa drobnymkrokiem, jak czowiek idcy na rusztowanie. W ten sposb zaprowadzono go na drugi koniec izby, do stou, na ktrym pooono go i mocno przywizano w poowie ciaa. Kiedy krpowano Javerta, jaki mczyzna, stojcy w progu przypatrywa mu si ze szczegln uwag. Na widok cienia padajcego od tego czowieka, Javert odwrci gow. Podnis oczy i pozna Jana Valjean. Nie zadra nawet, wyniole zamkn powieki i "powiedzia tylko: Oczywicie.Sytuacja staje si coraz powaniejsza #Rozjaniao si szybko. Ale ani jedno okno nie otworzyo si, nie uchyliy si ani jedne drzwi; ten wit nie obudzi nikogo. Mwilimy ju, e wojsko wycofao si z przeciwlegego barykadzie kraca ulicy Konopnej; wydawaa si ona wolna i !otwieraa si dla przechodniwze zowrogim spokojem. Ulica w. Dionizego bya niema jak !aleja tebaskich sfinksw. Ani ywej duszy na zalanych socem rogach. Jake pospne jest wiato soneczne na pustych ulicach! Byo pusto, ale nie gucho. Z pewnej odlegoci dawa si "sysze jaki tajemniczy ruch. Niewtpliwie chwila krytyczna bya coraz blisza. Jak poprzedniego wieczora, !placwki opuciy stanowiska, lecz tym razem wszystkie. Barykada bya silniejsza ni podczas pierwszego ataku. Po odejciu piciu powstacw jeszcze j podwyszono. Za rad wartownika, ktry obserwowa okolic Hal, Enjolras, obawiajc si napaci z tyu, powzi powan decyzj. Kaza zabarykadowa woln dotd uliczk Zakrt. W tym celu zerwano bruk sprzed kilku domw. Teraz barykada, zamurowana z trzech stron: z przodu od Konopnej, od "abdziej i Maej ebraczej z lewej strony, od Zakrtu z prawej , staa si rzeczywicie prawie nie do zdobycia, lecz powstacy te byli w niej cakowicie zamknici. Miaa trzy fronty, bez adnego ju jednak wyjcia. Twierdza, ale i "puapka Powiedzia miejc si Courfeyrac. Jak wczorajszego wieczora, wszystkie oczy byy wpatrzone, mona by prawie powiedzie: wparte w koniec ulicy, teraz widoczny w wietle dnia. Oczekiwanie nie trwao dugo. Wrzawa wyranie dochodzia od strony Saint-Leu, nie byo to jednak podobne do porusze pierwszego ataku. !Brzk acuchw, niepokojcyturkot czego cikiego, szczk spiu podskakujcego na bruku, jaki jakby uroczysty zgiek, zapowiaday, e zblia si zowieszcza machina elazna. Dreszcz przenikn wntrznoci tych starych ulic,spokojnych, zabudowanych dla!podnej cyrkulacji interesw i idei, a bynajmniej nie przeznaczonych dla potwornych k wojny. renice obrocw barykady utkwione byy W koniec ulicy z coraz bardziej zacit gotowoci. Ukazaa si armata. Artylerzyci popychali dziao osadzone na lawecie; konie byy odprzone; dwch onierzy podtrzymywao lawet, a czterech pchao koa; inni szli z tyu prowadzc jaszczyk. Wida byo dymicy si lont. # Ognia!! krzykn Enjolras. Caa barykada daa ognia, hukby straszny; tumany dymu "skryy armat i onierzy; po kilku sekundach chmura rozproszya si, armata i ludzie ukazali si znowu, artylerzyci dalej popychali dziao i ustawiali je naprzeciwbarykady, spokojnie, bez !popiechu. Ani jeden nie zostaugodzony. Dowdca baterii siad na lawecie armaty i regulowa cel z powag astronoma ustawiajcego lunet.  Brawo, kanonierzy! zawoa Bossuet. I caa barykada zaklaskaa w donie. Po chwili armata, ustawiona nasamym rodku ulicy, w poprzekrynsztoka, bya gotowa do strzau. Jej potna paszcza otworzya si ku barykadzie.  Nabi bro!! rozkaza Enjolras. Jak barykada wytrzyma strza armatni? Czy pocisk zrobi wyom? Takie zadawano sobie pytania. Kiedy powstacy !adowali karabiny, artylerzycinabijali armat. !Wielki by niepokj w reducie. Przyoono lont dziao wypalio. ! Jestem!! zawoa wesoy gos. Kula armatnia ugodzia w barykad i w tej samej chwili Gavroche wpad do rodka. Przyszed od strony ulicy abdziej, przeskoczywszy z !atwoci barykad na Maej ebraczej. Gavroche wywar wiksze !wraenie ni wystrza armatni.Kula ugrzza w gruzach. !Zamaa tylko koo omnibusu i zgruchotaa do reszty stary wz handlarza wapnem. Ujrzawszy to, caa barykada wybuchna miechem. $ Strzelajcie dalej!! zawoa Bossuet do artylerzystw. Z artylerzystami nie ma artwOtoczono Gavrochea. Nie mia jednak czasu opowiedzie swych przygd. Mariusz z dreniem odprowadzi go na bok.  Po co tu przyszed?? $ Jak to?? odpar chopiec. A pan?? I utkwi w Mariuszu swoje epicko zuchwae spojrzenie. Pomie dumy rozszerza jego renice. Mariusz mwi dalej surowym tonem:  Kto ci kaza wraca?? Czy przynajmniej oddae list wedug adresu? Gavroche mia troch wyrzutw sumienia z powodu #tego listu. pieszc si, eby !jak najprdzej wrci, raczej "si go pozby, ni odda. Ale wydoby si z kopotu "najpospolitsz drog: skama wierutnie.  Obywatelu, oddaem list dozorcy. Dama spaa. Dostanie list, kiedy si obudzi. !Mariusz, wysyajc list, mia !cel podwjny: poegna si z Kozet i ocali Gavrochea. !Musia si zadowoli poow niby w ziaa jako o wielkiej 0 5rrkPnk&k{AgBp c_ q c`h cx` c`* c>aq5 `atego, czego pragn. Uderzy go pewien zwizek midzy wysaniem listu i zjawieniem si na barykadzie pana Fauchelevent. Pokaza goGavrocheowi.  Czy znasz tego czowieka??  Nie odpowiedzia Gavroche. Rzeczywicie, jak pamitamy, Gavroche widzia Jana Valjeanw nocy. Niepewne i chorobliwe domysy, ktre powstay na chwil w umyle Mariusza, rozproszyy si. Nie zna przecie pogldw pana Fauchelevent. Moe by on po prostu republikaninem i std jego obecno w walce? Tymczasem Gavroche by ju na drugim kocu barykady i woa:  Gdzie jest mj karabin?? Courfeyrac kaza mu go odda.Gavroche ostrzeg swoich towarzyszy, jak ich nazywa, e barykada jest otoczona. Przedar si z wielkim trudem. Batalion !liniowy, stojc na ulicy Maej ebraczej, czuwa od strony abdziej; ze strony przeciwnej gwardia miejska zajmowaa Dominikask. $Przed sob mieli gwn czwojska. Gavroche opowiedzia to wszystko i doda na zakoczenie:  Upowaniam was do przetrzepania im skry. Enjolras tymczasem patrzy #przez strzelnic i nasuchiwa. Oblegajcy, zapewne niezadowoleni ze strzau armatniego, ju go nie powtrzyli. Kompania piechoty zaja koniec ulicy, za armat. onierze wyrywali kamienie z bruku i ukadali na wprost barykady podmurowanie, stanowisko strzelnicze wysokoci nie wikszej ni jakie osiemnacie cali. Na lewym kracu tego podmurowania wida byo czoo batalionu gwardzistw ulokowanego na ulicy w. Dionizego. Enjolrasowi zdawao si, e syszy osobliwy szmer, towarzyszcy posuwaniu jaszczyka z kartaczami, i zobaczy, e dowdca baterii zmieni kierunek i przesuwa !luf w lewo. Potem artylerzycinabili armat. Dowdca sam #chwyci lont i zbliy do ognia.# Schyli gowy, uszykujcie siwzdu muru zawoa Enjolras klkn pod barykad!! Rozproszeni koo gospody powstacy, ktrzy zeszli ze swoich stanowisk w chwili przybycia Gavrochea, rzucili si bezadnie ku barykadzie, ale nim wykonali rozkaz Enjolrasa, rozleg si przeraliwy ryk wystrzau kartaczami. Byy to rzeczywicie kartacze. Strza, skierowany w przejcie midzy redut a domem, odbi si od ciany i ten straszny rykoszet ugodzi miertelnie dwch powstacw i rani trzech. !Jeszcze kilka takich strzaw ibarykada byaby nie do utrzymania. Kartacze wpaday do rodka. "Rozleg si szmer przeraenia. " Postarajmy si nie dopuci do drugiego strzau rzek Enjolras. I opuciwszy karabin, zmierzydo dowdcy baterii, ktry w tej chwili, pochylony na lawecie, poprawia i !ostatecznie ustala cel. Z lufy !karabinu trysna byskawica. Artylerzysta dwa razy okrci si dokoa siebie z wycignitymi rkami i podniesion gow, jakby chcia zaczerpn powietrza, po czym zwali si bokiem na armat i zosta tak bez ruchu.Trzeba go byo zabra i zastpi innym. Zyskali wic kilka minut. Uytek starego talentu kusowniczego niezawodnej celnoci strzau, ktra wpyna na wyrok z roku 1796 Powstacy naradzali si popiesznie. Obstrza armatni znw si rozpocznie, kartaczezburz barykad w cigu kwadransa. Naleao bezwzgldnie unieszkodliwi strzay. Enjolras rzuci rozkaz:  Trzeba umieci tam materac.  Nie ma materaca rzek Combeferre. Le na nim ranni. Jan Valjean, siedzc na skrajutrotuaru, przy gospodzie, trzyma midzy kolanami strzelb i a do tej pory nie bra udziau w niczym. Jakby nie sysza, e dokoa odzyway si gosy walczcych: patrzcie, bezczynna strzelba! Na dwik rozkazu rzuconego przez Enjolrasa wsta. Pamitamy przecie, e gdy oddzia przyby na ulic Konopn, jaka staruszka, przewidujc kule, wywiesia przed oknem materac. To okno znajdowao si na mansardzie szeciopitrowego domu stojcego nieco przed barykad. Materac, uoony w poprzek, oparty by o dwie tyczki do suszenia bielizny, a u gry przywizany dwoma sznurkami do gwodzi wbitychw ramy okna. Sznurki te, wyranie widoczne na tle nieba, wydaway si cienkie jak wosy.  Moe mi kto poyczy dwustrzaowego karabinu?? zapyta Jan Valjean. !Enjolras poda mu swj, ktry !nabi przed chwil. Jan Valjean"zmierzy do okienka i strzeli. Jeden sznurek zosta !przecity. Materac wisia ju tylko na drugim. Jan Valjean strzeli powtrnie. Drugi sznurek uderzy o szyb okienka. Materac zsun si midzy tyczkami i spad na ulic. Barykada klaskaa. Wszyscy zawoali:  Mamy materac!! " Tak rzek Combeferre alekto po niego pjdzie?? Rzeczywicie, materac upad przed barykad, midzy obleganymi i oblegajcymi. mier sieranta artylerii doprowadzia wojsko do wciekoci; onierze, !pooywszy si za zason z kamieni brukowych, od kilku minut strzelali w barykad, czekajc, kiedy po uzupenieniu obsugi znw !odezwie si dziao. Powstacy nie odpowiadali im, aby oszczdza amunicji. Strzay !rozbijay si o barykad, ale "gsto wistajce kule czyniy ulic niebezpieczn. "Jan Valjean przesun si koociany, wyszed na jezdni, przeszed pod gradem pociskw a do materaca, "podnis go, woy sobie na plecy i wrci na barykad. Sam zastawi przejcie materacem, w ten sposb przysuwajc go do muru, e artylerzyci nie mogli go widzie. Teraz powstacy czekali na nowy strza armatni. Nastpi niebawem. Armata z rykiem wyrzucia !adunek kartaczy. Ale nie byo rykoszetu, kule uwizy w materacu. Rezultat odpowiadaoczekiwaniom. Barykada ocalaa jeszcze raz.  Obywatelu powiedzia Enjolras do Jana Valjean. !Republika dzikuje ci!! Bossuet &podziwia i mia si. Zawoa: To niemoralne, eby materac #mia tak si. Triumf tego, cosi ugina, nad tym, co ciska pioruny. Ale wszystko jedno. Chwaa materacowi, ktry unieszkodliwia armat! !Strza, ktry nie chybia celu, nie zabijajc nikogo Ogie oblegajcych nie ustawa. Strzay armatnie i karabinowe nastpoway po sobie kolejno, niewielkie jednak czynic spustoszenie. !Ucierpiaa od nich tylko grna cz fasady Koryntu. Okna pierwszego pitra i poddasza, dziurawione kulami ikartaczami, rozpaday si powoli. Powstacy, ktrzy mieli tam "stanowiska, musieli si cofn.Zreszt jest to taktyka normalna przy ataku na barykady; strzela dugo, aby wyczerpa amunicj "oblonych, jeli popeniaj !oni ten bd, e odpowiadaj strzelaniem. Kiedy po sabniciu ich ognia oblegajcy poznaj, e brak ju im kul i prochu, wtedy przypuszczaj atak. Enjolras nie wpad w t zasadzk; barykada nie odpowiadaa wcale. Przy kadej salwie oddziau Gavroche wypycha sobie policzek jzykiem na znak gbokiej pogardy.  To dobrze powiedzia drzyjcie ptno. Potrzeba nam szarpi. Courfeyrac zapytywa kartacze o powody maych szkd, jakie wyrzdzay, i mwi do armaty: ! Jako kiepsko si trzymasz, moja staruszko! W czasie bitwy strony intryguj si jak na balu. Prawdopodobnie milczenie reduty zaczo niepokoi oblegajcych i budzi w nich obaw jakiej niespodzianki; "zapragnli wic stwierdzi, co !si dzieje za t kup kamieni,za tym niezdobytym waem, ktry obojtnie przyjmowa pociski, nie odpowiadajc na nie. Powstacy spostrzegli nagle kask byszczcy w socu na ssiednim dachu. Jaki saper sta przy wysokim kominie, jakby na warcie. Spojrzenie jego padao prosto na barykad.  Krpuje nas ten dozorca rzek Enjolras. Jan Valjean odda by karabin Enjolrasa, ale mia swoj strzelb. Nie rzekszy sowa, zmierzy do sapera i w chwil pniej kask, przestrzelony kul, spad z oskotem na ulic. Przestraszony onierz wycofa si. Miejsce jego zaj drugi obserwator. By nim oficer. JanValjean nabi strzelb, zmierzy do nowo przybyego ikask oficera spad w lad za kaskiem onierza. Oficer nie #upiera si i prdko znikn. Tym razem zrozumiano przestrog. Nikt si nie pojawi na dachu; wojsko zrezygnowao z podpatrywania barykady. Dlaczego nie zabi pan tego czowieka?? zapyta BossuetJana Valjean. Jan Valjean nie odpowiedzia. Niead stronnikiem adu Bossuet szepn Combeferreowi do ucha:  Nie odpowiedzia na moje pytanie.  Ten czowiek czyni dobro kulami odrzek Combeferre. Ci, ktrzy zachowali w pamicit odleg epok, przypominaj moe sobie, e podmiejska gwardia narodowa dzielnie walczya przeciwko powstaniom. Szczegln zapamitaoci i odwag odznaczaa si w dni czerwcowe 1832 roku. Ten czyw oberysta z Pantin, z Vertus czy z la Cunette, ktrego zakadby nieczynny z powodu !zamieszek, nabiera icie lwiejodwagi na widok swej pustej #sali taca i szed na mier w obronie porzdku uosobionego w postaci szynku. W owych czasach, mieszczaskich i heroicznych zarazem, przeciwko rycerzom idei wystpowali paladyni interesu. Prozaiczno pobudek nie pomniejszaa brawury ruchu. Malejcy stos dwudziestofrankwek skania bankierw do piewania Marsylianki. Lirycznie przelewano krew za spraw kontuaru i z lacedemoskim entuzjazmem broniono sklepu, tego ogromnego zdrobnienia ojczyzny. W istocie, powiedzmy to, szowwczas o sprawy bardzo powane. ywioy spoeczne, w oczekiwaniu dnia, kiedy znajd si w rwnowadze, ruszyy do walki. Drugim znakiem czasu byo zbratanie si anarchii z prorzdowoci. Zwolennicy adu bronili go w sposb bezadny, niekarny. Bbny zaczynay bi znienacka, na rozkaz jakiegopukownika gwardii narodowej,na dowolnie zarzdzony apel. !Tu jaki kapitan rzuca si w wir walki pod wpywem przelotnego natchnienia; tam !jaki oddzia gwardii walczy !na wasn odpowiedzialno i wasne ryzyko. W chwilach przeomowych w ogniu utarczek radzono si nie tyle dowdcw, ile wasnych instynktw. Cywilizacja, na nieszczcie bdca w owej epoce raczej splotem interesw ni zbiorem !zasad, bya zagroona lub te !za tak si miaa; podnosia !alarm i oto kady, kto chcia, pomaga jej i ochrania j wedug wasnego widzimisi; pierwszy lepszy przybda obwoywa si zbawc spoeczestwa. Gorliwo doprowadzaa czasem do zbrodni. Ten czy wpluton gwardii narodowej uznawa sam siebie trybunaem wojennym i w cigu piciu minut sdzi i traci wzitego do niewoli powstaca. Szstego czerwca 1832 roku kompania gwardii narodowej pod komend Fannicota z wasnej i nieprzymuszonej wolidaa si zdziesitkowa na ulicy Konopnej. Ten niezwyky fakt zosta stwierdzony przezledztwo zarzdzone po umierzeniu powstania 1832 roku. Kapitan Fannicot, krewkii buczuczny mieszczanin z rasy kondotierw porzdku, ktrych opisywalimy wyej, fanatyczny a niesforny !stronnik rzdu, nie mg si oprze pokusie otwarcia ogniaprzed oznaczon godzin i ambicji zdobycia barykady samemu tylko, czyli ze swoj kompani. W chwili gdy si najmniej tego spodziewano, kapitan Fannicot pchn swoich ludzi przeciw barykadzie. Ten manewr, wykonany bardziej zapalczywie ni strategicznie,drogo kosztowa kompani. Ledwie bowiem przebya dwie trzecie ulicy, przywitaa j salwa z barykady. Czterech najodwaniejszych, ktrzy biegli na przedzie, lego pod sam redut. Po krtkim wahaniu zuchwaa gromada gwardzistw, odwanych, leczpozbawionych wojskowej wytrzymaoci, musiaa !cofn si, pozostawiajc na bruku pitnacie trupw. Chwila wahania pozwolia powstacom ponownie naadowa bro. I zanim "kompania zdya schroni siza rogiem, dosiga jej nastpna mordercza salwa. Przez chwil, wzita we dwa !ognie, znalaza si w zasigu baterii, ktra nie majc odpowiedniego rozkazu, nie zaprzestaa strzela. Nieustraszony i nieroztropny Fannicot pad wrd trafionych kartaczami. Zabio go dziao bron stronnikw adu. "Atak w, bardziej wcieky ni"powany, rozdrani Enjolrasa. %Gupcy! zawoa. Wysyajna rze swoich onierzy i zmuszaj nas do marnowania amunicji. Enjolras odezwa si, jak przystoi generaowi buntu, ktrym by w istocie. Powstanie i represja nie walcz rwn broni. Powstanie rozporzdza "ograniczon liczb i strzaw, i ludzi. Wyczerpana adownica i zabity czowiek nie daj si zastpi. Represja nie skpi #ludzi, bo ma armi, i nie aujeamunicji, bo ma Vincennes. Represja ma tyle pukw, ile barykada ma obrocw, i tyle arsenaw, ile barykada adownic. S to zatem boje jednego przeciwko stu, ktre zawsze kocz si zmiadeniem barykady; chybae rewolucja, nagle wybuchajc, rzuci na szal swj gorejcy miecz archanioa. Zdarza si to. Wwczas wszystko powstaje, bruki zaczynaj wrze, mno!si ludowe reduty, Pary dry potnie, quid divinum wydobywa si, 10 sierpnia jestw powietrzu, 29 lipca jest w powietrzu, objawia si cudowne wiato, rozwarty pysk przemocy cofa si i armia, ten lew, widzi przed sob spokojnie stojcego proroka Francj. Dowiadujemy si imienia kochanki Enjolrasa Courfeyrac, siedzcy na kamieniu obok Enjolrasa, w dalszym cigu przeklina armat i za kadym razem, kiedy z potwornym haasem przelatywaa chmura pociskw, ktra nazywa si karlaem, przyjmowa j wybuchem ironii: Nadwerysz sobie puca, mj biedny, stary brutalu, robisz mi zmartwienie, marnujesz swj haas. To nie grzmot, to kaszel. "Stojcy w pobliu miali si. Podziwiam Enjolrasa mwi Bossuet. Zachwyca mnie jego niewzruszona odwaga. yje samotnie i to go moe czyni nieco smutnym. Enjolras skary"si na swoj wielko, ktra skazuje go na wdowiestwo. My wszyscy mamy mniej lub wicej kochanek, ktre robi z nas ludzi szalonych, czyli odwanych. Kiedy czowiek jest zakochany jak tygrys, wtedy bi si jak lew to dla niego fraszka. Jest to pewien sposb zemsty za pociski mioci, jakimi poraziy nas gryzetki, panie nasze. Wszystkie nasze bohaterstwa pochodz od naszych kobiet. Mczyzna bez kobiety jest jak pistolet bez kurka; to kobieta sprawia, e mczyzna strzela. A wic, Enjolras nie ma kobiety. Nie kocha si, a jednak potrafi by nieustraszony. To niesychane, e mona by zimnym jak ld i miaym jak ogie. Enjolras zdawa si nie sucha, ale kto, kto by znajdowa si blisko niego, "usyszaby, jak szepn cicho sowo: Patria. Bossuet mia si jeszcze, kiedy Courfeyrac krzykn:  Co nowego!! I naladujc gos wonego wywoujcego nazwiska, doda:  Nazywam si Omiofuntwka. W samej rzeczy nowa osobisto wkroczya na !scen. Byo to drugie dziao. Artylerzyci szybko wykonali manewr i odprzodkowali to dziao obok pierwszego. Zaczynao zarysowywa si rozwizanie. W kilka chwil pniej oba dziaa, obsugiwane z popiechem, strzelay prosto na redut; ogie plutonu liniowego i plutonu gwardii wspiera artyleri. W pewnej odlegoci sycha byo inn kanonad. W tym samym czasie, kiedy dwa dziaa waliy do szaca na ulicy Konopnej, dwa inne, jedno wycelowane w ulic w. Dionizego, drugie w ulic Aubry-le-Boucher, zasypywaypociskami barykad w. Mederyka. Cztery armaty pospnie sobie wtroway. Ponure psy wojny szczekay do siebie. Z dwch dzia, ktre waliy teraz w barykad na ulicy Konopnej, jedno strzelao kartaczami, drugie kulami. jako o wielkiej 0 5rrkPnk&k{AgBp, cb cdbF cbe c*ca+ cc 5 ZcDziao strzelajce kulami wycelowane byo nieco za wysoko, a strzay byy tak wymierzone, e kule uderzay w skraj grnego wga barykady, odbijay si od niego i kruszyy kamienie brukowe, ktrych odamki paday na powstacw. Taki sposb strzelania zmierza do zepchnicia powstacw ze szczytu reduty, aby musieli zgrupowa si w jej wntrzu, a wic zapowiada natarcie. Po wyparciu walczcych kulami ze szczytu barykady i kartaczami z okien gospody kolumny szturmowe mogyby zapuci si w ulic, nie wystawiajc si na cel, moe nawet niepostrzeenie, nagle wedrze si na redut, jak poprzedniego wieczora, i kto wie, czy nie zdoby jej znienacka. Koniecznie trzeba zmniejszy#szkodliwo tych dzia rzek!Enjolras i zawoa: Ognia do artylerzystw! Wszystko byo gotowe. Barykada, ktra milczaa ju od tak dawna, daa wciek !salw; z radoci jak gdyby i zaarcie wystrzelili tak siedem, osiem razy z rzdu, ulica wypenia si olepiajcym dymem i po kilku minutach, poprzez t mg zmieszan z pomieniami, z trudem zobaczy mona byo dwie trzecie artylerzystw zwisajcych na koach armat. Ci, ktrzy pozostali, nie przestali obsugiwa dzia z surowym spokojem, ale ogie sta si rzadszy. ! Dobrze idzie rzek Bossuetdo Enjolrasa. Udao si. !Enjolras potrzsn gow i odpowiedzia: Jeszcze kwadrans takiego powodzenia, a nie bdzie nawet dziesiciu nabojw na barykadzie. Zdaje si, e Gavroche usysza te sowa. Gavroche przed barykad Courfeyrac nagle spostrzeg kogo przed barykad, na ulicy, pod kulami. Gavroche zabra z gospody kosz na butelki, wyszed przezprzekop i spokojnie zacz oprnia adownice gwardzistw narodowych, zabitych pod barykad.  Co tam robisz?? zapyta Courfeyrac. Gavroche odpowiedzia:  Obywatelu, napeniam koszyk. ! Nie widzisz, e kartaczuj? Gavroche odpowiedzia:  A tak, pada. Co z tego? Courfeyrac zawoa: Wracaj!!  Zaraz wrc odrzek Gavroche. I jednym skokiem rzuci si w ulic. Pamitamy, e kompania gwardzistw kapitana Fannicot, ustpujc, postawia za sob sznur trupw. Ze dwudziestu polegych gwardzistw leao tam rozrzuconych po bruku na caej dugoci ulicy. Dwadziecia adownic dla Gavrochea. Zapas naboi dla barykady. !Dym strzaw wypeni ulic jak gsta mga. Kto widzia chmur opad w wwz grski midzy dwoma stromymizboczami, ten potrafi wyobrazi sobie ten dym zgszczony midzy dwoma ciemnymi rzdami wysokich !domw. Podnosi si z wolna i odnawia za kadym wystrzaem, std rosnca "ciemno wrd biaego dnia. Walczcy na dwch kocach !do krtkiej przecie ulicy ledwo si nawzajem widzieli. Ta ciemno, prawdopodobnie podana i przewidziana przezdowdcw kierujcych szturmem do barykady, bya korzystna dla Gavrochea. "Pod skbion zason dymu i dziki swej drobnej postaci, nie dostrzeony posun si daleko w ulic. Bez wikszego niebezpieczestwa wyprni siedem czy osiem adownic. #Czoga si na brzuchu, pdzina czworakach, trzymajc !koszyk w zbach, krci si, pezn, wi jak w od jednego do drugiego trupa i oprnia adownice, jak mapa uska orzechy. Z barykady, od ktrej nie by jeszcze bardzo oddalony, nie odwaono si przywoywa go !z powrotem, bojc si zwrcina niego uwag oblegajcych. Przy trupie jakiego kaprala znalaz roek z prochem. I to si przyda rzek, chowajc roek do kieszeni. "Posuwajc si wci naprzd, dotar do miejsca, gdzie dym strzaw stawa si przezroczysty. Wreszcie tyralierzy piechoty, !przykucnici za swoj oson z kamieni, i tyralierzy gwardii podmiejskiej, zgrupowani za rogiem ulicy, zaczli nagle pokazywa sobie co, co si ruszao wrd dymu. Kiedy Gavroche zabiera !adunki sierantowi lecemu przy brzegu trotuaru, kula trafia trupa.  Tam do licha!! rzek Gavroche. Zabijaj mi moich nieboszczykw. Druga kula skrzesaa iskry na bruku, tu obok niego. Trzecia przewrcia mu koszyk. Gavroche spojrza i zobaczy, e strzay pochodz od gwardzistw. "Wsta, wyprostowa si, uj pod boki i z wosami rozwianymi przez wiatr, wpatrujc si w strzelajcychgwardzistw, zapiewa: Kto kim w Hawrze poniewiera Wszystko wina jest Waltera. !Kto jest gupi w Palaiseau Wszystko przez tego Rousseau. Potem podnis koszyk, zebraco do jednego adunki, ktre #si wysypay, i zbliajc si #ku strzaom, zacz oprnia now adownic. Tam chybia go czwarta kula. Gavroche zapiewa: Nie chc wybra mnie na mera Wszystko wina jest Waltera. Chystek jestem, nie ma co Wszystko przez tego Rousseau. Pita kula wywoaa tylko trzeci zwrotk: Dobry humor mnie rozpiera Wszystko wina jest Waltera. Ale portki mi si dr Wszystko przez tego Rousseau. Tak trwao pewien czas. By to widok przeraajcy i urzekajcy zarazem. Ostrzeliwany Gavroche kpi ze strzelaniny. "Zdawa si bawi wymienicie. By to wrbel dziobicy strzelcw. Na kady wystrza odpowiada zwrotk piosenki. Strzelali do niego nieustannie izawsze chybiali. Gwardzici $narodowi i onierze mieli si celujc. To pad plackiem na ziemi, to powsta, to skry si w kt bramy, podskoczy, znik, ukaza si znowu, na strzay odpowiada grymasami,a jednoczenie zbiera $adunki, oprnia adownice i napenia koszyk. Powstacy, wstrzymujc oddech z niepokoju, ledzili go wzrokiem. Barykada draa, on!piewa. Nie by to dzieciak, nie by to mczyzna, ale Jaki dziwny ulicznik czarodziej. Rzekby, nietykalny karzeek z tumu. Kule uganiay si za nim, on !by zwinniejszy od kul. Gra ze$mierci w jak przeraajc"ciuciubabk; ilekro zbliaa si paskonosa twarz widma, dawa jej szczutka w nos. Jedna wszake kula, lepiej wymierzona lub bardziej od innych radziecka, dosiga jednak tego chopca ognika. !Gavroche zachwia si i upad. Caa barykada krzykna; ale ten pigmej mia w sobie co z Anteusza. Dla ulicznika !dotkn si bruku, to jak dla olbrzyma dotkn ziemi. Gavroche upad tylko po to, eby si zaraz podnie; usiad na bruku, duga struga krwi spywaa mu po twarzy podnis obie rce do gry, spojrza w stron, z ktrej przyszed strza, i zacz piewa: Czowiek tylko guzy zbiera Wszystko wina jest Waltera. Lec nosem w rynsztok, o! Wszystko przez tego... Nie dokoczy. Druga kula tegosamego strzelca przerwaa piosenk. Tym razem upad twarz w bruk i ju si nie poruszy. Wielka dusza maegoczowieczka uleciaa. W jaki sposb brat staje si ojcem W tym samym czasie, w Ogrodzie Luksemburskim spojrzenie dramatu winno przenikn wszdzie szo dwoje dzieci, trzymajc si zarce. Jedno mogo mie siedem, drugie pi lat. Deszcz je zmoczy, wic szy alej po sonecznej stronie; starszy chopiec prowadzi modszego; byli obdarci, mizerni, mieli wygld dzikich !ptakw. Modszy powtarza: Chce mi si je. Starszy, ju troch w roli opiekuna, prowadzi brata !lew rk, a w prawej trzymakijek. !Byli sami w ogrodzie. Ogrd bypusty, bramy zamknite z nakazu policji spowodowanegopowstaniem. Biwakujce tu wojsko wyruszyo do walki. O tych to wanie dwch malcw martwi si Gavroche, jak sobie czytelnik przypomina. Byy to dzieci Thnardierw umieszczone u Magnon, przypisywane panu !Gillenormand, a teraz jak liciezerwane z tych gazi bez korzeni i gnane wiatrem po ziemi. Ubranie ich, schludne, kiedy byli jeszcze u Magnon i gdy suyo ono za prospekt dla pana Gillenormand, teraz podaro si w strzpy. "Te biedne istotki naleay ju do rubryki statystycznej dzieci opuszczonych, ktre policja znajduje, zbiera, gubi iznowu odnajduje na paryskim bruku. Trzeba byo a zaburze tego dnia, aby dwaj mali ndzarze mogli znale si w tym ogrodzie. Gdyby ich spostrzegli dozorcy,wypdziliby te achmany. Maym biedakom nie wolno wchodzi do ogrodw publicznych; a jednak "naleaoby pomyle, e jako dzieci maj prawo do kwiatw.Chwilami, kiedy powia wiatr, dolatyway niewyrane krzyki, jaka wrzawa, burzliwy oskot karabinowych strzaw i guchy huk armat. Dym unosi si nad dachami od strony Hal. Dzwon, ktry zdawa si nawoywa, dzwoni w oddali. Ale dzieci nie zwracay uwagi na t wrzaw. Modszy "powtarza pgosem: Chce mi si je. Prawie jednoczenie z malcami do wielkiej sadzawki zbliya si druga para. By to #pidziesicioletni jegomo, ktry prowadzi za rk szecioletniego jegomocia. Zapewne ojciec i syn. "Jegomo szecioletni trzyma w rku due drodowe ciastko. W owym czasie mieszkacy niektrych ssiednich domw przy ulicy Madame i Enfer mieliklucze od Ogrodu Luksemburskiego i mogli korzysta z nich, kiedy bramy !byy ju zamknite; pniej zniesiono ten przywilej. Ojcieci syn wyszli najwidoczniej z ktrego z takich domw. Dwaj biedni malcy zobaczyli nadchodzcego panai skryli si za szop, w ktrej mieszkay abdzie. w pan by to mieszczanin, moe ten sam, ktrego spotka razu pewnego Mariusz,!ogarnity gorczk mioci, take przy tej sadzawce, i sysza, jak radzi synowi, eby unika zbytkw. Mia min uprzejm i wynios, a usta nie !domknite i umiechnite. Ten umiech mechaniczny, pochodzcy z nadmiaru szczk, a niedostatku skry, pokazywa raczej zby ni dusz. Chopiec, z napocztymciastkiem w rku, by wyranie przekarmiony. Malec z powodu rozruchw mia na sobie mundurek gwardii narodowej, ojciec za przez roztropno pozosta w ubraniu cywilnym. Ojciec i syn zatrzymali si przy wielkiej sadzawce, gdzie pluskay si abdzie. w mieszczanin zdawa si mie szczeglny sentyment dla !abdzi. By do nich podobny otyle, e chodzi jak one. #abdzie pyway wanie, co jest ich gwnym talentem, i byy wspaniae. Gdyby ci dwaj malcy mogli usysze i zrozumie, doszyby ich te oto sowa czowieka powanego. Ojciec mwi do syna: Mdrzec zadowala si !niewielkim! Spjrz na mnie, mj synu. Nie lubi przepychu. Nie widziano mnie nigdy w ubiorzewyszytym zotem i drogimi kamieniami; ten faszywy blaskzostawiam duszom le uksztaconym. W tej chwili wzmogy si guche krzyki dochodzce od strony Hal, bicie dzwonu i wrzawa.  Co to jest?? zapyta chopiec. Ojciec odpowiedzia:  Rozpusta uliczna. Nagle zauway dwch obdartych malcw, stojcych za zielonym domkiem abdzi. ! Oto ju pocztek rzek. I po chwili milczenia doda: Anarchia wciska si do tego ogrodu. Tymczasem chopiec ugryz kawaek ciastka, wyplu go i nagle zacz paka. ! Czego paczesz?? zapyta ojciec. ! Ju mi si nie chce je. Ojciec umiechn si rozumnie:  Moje dziecko, nie trzeba by godnym, eby je ciastko.  To ciastko mi nie smakuje. Jest czerstwe.  Nie chcesz go??  Nie. Ojciec pokaza mu abdzie.  Rzu je tym petwonogom. Chopiec zawaha si; mona !ju nie chcie ciastka, ale to jeszcze nie powd, eby je oddawa. Ojciec mwi dalej:  Bd ludzki. Trzeba mie lito dla zwierzt. I biorc ciastko z rki syna, rzuci je do sadzawki. Ciastko upado blisko brzegu. abdzie byy daleko, na rodku sadzawki, zajte polowaniem na jak zdobycz. Nie widziay ani pana, ani ciastka. Pan, w obawie, eby ciastko nie utono nadaremnie, "rozpocz jak sygnalizacj "telegraficzn, ktra zwrcia wreszcie uwag abdzi. Spostrzegy co pywajcego na powierzchni, jak okrty zmieniy kierunek i z wolna popyny ku ciastku, z majestatycznym spokojem, jaki przystoi biaym ptakom. " abdzie rozumiej znaki rzek mieszczanin uszczliwiony swoj pomysowoci. W tej chwili daleka wrzawa miejska znowu wzrosa, tym razem zowrogo. Niektre powiewy wiatru mwi "wyraniej ni inne. Ten, ktry d w tej chwili, wyranie !donosi bicie w bbny, krzyki, strzay i ponury dwugos dzwonw i armat. Jednoczenie czarna chmura nagle zasonia soce. abdzie jeszcze nie dopyny do ciastka.  Wracajmy rzek ojciec szturmuj do Tuileriw. !I odszed, prowadzc za rk swego maego mieszczucha. Syn, aujc abdzi, odwraca gow ku sadzawce, dopki na zakrcie alei nie straci jej z oczu. Tymczasem razem z abdziami dwaj biedni $zabkani malcy zbliyli si do ciastka. Pywao na wodzie. Mniejszy patrzy na ciastko, wikszy patrzy na odchodzcego pana. Ojciec i syn zniknli w labiryncie alei prowadzcych na wielkie schody od ulicy Madame. !Kiedy ju nie byo ich wida, "starszy chopiec pooy si plackiem na ziemi przy brzegu sadzawki, lew rk uczepi $si krawdzi, przechyli si ku wodzie, tak e o mao nie spad, i praw rk z kijem wycign ku ciastku. abdzie spostrzegy nieprzyjaciela i zaczy si pieszy, ale swoim popiechem pomogy maemu rybakowi; poruszyy piersiami wod i jedna z kolistych koncentrycznych fal lekko popchna ciastko ku dziecku. !Kiedy ptaki dopyny, ciastko"byo ju koo kijka. Chopiec uderzy kijkiem w wod, przycign ciastko do brzegu, odstraszy abdzie, #porwa ciastko i podnis si. Ciastko byo mokre, ale chciao im si je i pi. Starszy rozama ciastko na "dwoje, mniejsz cz wzi sobie, wiksz poda maemu bratu i rzek:  Masz, wcinaj. Mortuus pater filium moriturum expectat Mariusz wyskoczy za barykad. Combeferre pobieg za nim. Ale byo za pno. Gavroche by martwy. Combeferre zabra koszyk z adunkami. Mariusz zabra chopca. #Ach! myla. To, co ojciec Gavrochea uczyni dla jego ojca, on oddaje synowi; ale !Thnardier przynis jego ojcaywego, on nis martwe dziecko. Kiedy Mariusz z Gavrocheem na rkach wrcili do reduty, mia, jak i chopiec, twarz zlan krwi. "W chwili gdy schyla si, eby podnie Gavrochea, kula drasna go w czaszk; nawet tego nie spostrzeg. Courfeyrac odwiza z szyi chustk i owin Mariuszowi czoo. Zoono Gavrochea na stole obok Mabeufa i oba ciaa okryto czarnym szalem; "starczyo go i dla starca, i dla dziecka. Combeferre rozda adunki z przyniesionego koszyka. Dostao si kademu po pitnacie strzaw. Jan Valjean siedzia wci w tym samym miejscu, na brzegutrotuaru, nieruchomy. Gdy Combeferre podawa mu pitnacie adunkw, "przeczco potrzsn gow. !A to osobliwy dziwak rzek cicho Combeferre do Enjolrasa. Znajduje sposb, eby si nie bi na tej barykadzie.  Co mu nie przeszkadza jej "broni odpowiedzia Enjolras. Bohaterstwo ma swoich oryginaw wtrci Combeferre. !A Courfeyrac, ktry usysza, dorzuci:  To inny gatunek ni ojciec Mabeuf. Combeferre, przepasany fartuchem, opatrywa rannych;"Bossuet i Feuilly robili adunki z prochu, ktry Gavroche zabra polegemu kapralowi. #Bossuet mwi do Feuillyego: Wkrtce wsidziemy do "dyliansu na drug planet. Courfeyrac, siedzc na kamieniach, ktre sobie zarezerwowa przy Enjolrasie, ukada i porzdkowa cay . jako o wielkiej 0 5rrkPnk&k{AgB!p/ cJd" 6 cd#| ce$Q cse%8) ce&H4. c9farsena: swoj lask ze szpad, swj karabin, dwa pistolety i kij; czyni to ze starannoci dziewczcia porzdkujcego swj koszyczek do robtki. Jan Valjean, milczc, patrzy na cian przed sob. Jaki robotnik woy na gow szeroki somiany kapelusz matki Hucheloup, eby jak mwi nie opali si na socu. Joly oglda sobie jzyk w lusterku wdowy Hucheloup. Paru powstacw znalazo w szufladzie suche skrki spleniaego chleba i zjadao je chciwie. Mariusz rozmyla z niepokojem o tym,co ju wkrtce powie mu ojciec. Sp dostaje si w inne szpony Nagle midzy dwoma wystrzaami usyszano daleki dwik zegara bijcego godzin. " Poudnie rzek Combeferre.Jeszcze nie przebrzmiao dwunaste uderzenie, gdy Enjolras zerwa si i piorunujcym gosem zawoa ze szczytu barykady: Znosi bruk do domu! Zatka nim otwory okien na dole i na poddaszu! Poowa ludzi do broni, potowa niech nosi bruk! Nie ma ani chwili do stracenia! Na skraju ulicy ukaza si w bojowym ordynku oddzia saperw z siekierami na !ramieniu. Nie mogo to by nic innego ni czowka kolumny. Jakiej? Oczywicie kolumny szturmowej, poniewa saperzy!majcy rozbiera barykad szlizawsze przed onierzami, ktrzy mieli j zdoby. Rozkaz Enjolrasa zosta wykonany z systematycznym popiechem waciwym okrtom i barykadom, jedynymmiejscom, z ktrych nie ma ucieczki. Nastpnie zabarykadowano okna na dole i ustawiono w pogotowiu elazne sztaby, ktre na noc zakadano od wewntrz na drzwi gospody. Twierdza bya gotowa, niczego nie brakowao. Barykada bya waem, a karczma obronn wie. Pozostaymi kamieniami zaoono przejcie przy cianie. Enjolras powiedzia do Mariusza: Jestemy obydwaj dowdcami. Ja wydam ostatnierozkazy wewntrz, ty zosta na zewntrz i uwaaj. Mariusz stan na szczycie barykady i patrzy. Enjolras kaza zabi gwodziami drzwi do kuchni, ktr jak pamitamy, zamieniono na ambulans. # Ostronie z rannymi rzek. Ostatnie instrukcje wydawa w izbie na parterze, silnym, ale spokojnym gosem. Feuilly !sucha i odpowiada w imieniu wszystkich.  Na pierwszym pitrze potrzebne s topory do zrbania schodw. Czy macie je?  Mamy rzek Feuilly. Ile?  Dwa topory i siekier.  Wystarczy. Jest tu nas dwudziestu szeciu zdolnych do walki. Ile karabinw?  Trzydzieci cztery. O osiem za duo. Miejcie te osiem karabinw nabite i pod "rk. U pasa szable i pistolety.Dwudziestu ludzi na barykadzie. Szeciu przyczai si w oknach pierwszego pitra i na strychu, eby strzela do oblegajcych przez strzelnice z kamieni brukowych. Niech ani jeden niezostanie bezczynny. Jak tylko bben uderzy do ataku niech caa dwudziestka wskoczy na barykad. Pierwsi zajm najlepsze miejsca. Wydawszy te rozporzdzenia, $obrci si do Javerta i rzek:  Nie zapomniaem o tobie. !I pooywszy pistolet na stole,doda: ! Ostatni, ktry std wyjdzie,rozwali eb temu szpiegowi. " Tu?? zapyta jaki gos. !Nie, tego trupa nie godzi si miesza z naszymi polegymi. Mona wyprowadzi go za ma barykad, na Zakrt. Barykada ma tylko cztery stopy wysokoci. On jest dobrze zwizany. Tam go zaprowadzi i zastrzeli. Kto mia w tej chwili wyraz twarzy obojtniejszy jeszcze ni Enjolras; tym kim by Javert. W tej chwili pojawi si Jan Valjean. Sta dotd w gromadzie powstacw. Teraz wyszed naprzd i zapyta Enjolrasa:  Czy pan jest dowdc??  Ja. Przed chwil dzikowa mi pan.  W imieniu Republiki. Barykada ma dwch zbawcw: Mariusza Pontmercy i pana.  Czy sdzi pan, e zasuyem na nagrod?  Niewtpliwie.  Wic prosz o ni. Jak?? ebym mg sam paln w eb temu czowiekowi. Javert podnis gow, zobaczy Jana Valjean, drgnniepostrzeenie i rzek:  Susznie. Enjolras zabra si do nabijania karabinu; powid oczami dokoa i zapyta:  Nikt si nie sprzeciwia?? I obrciwszy si do Jana Valjean, rzek: We pan sobie tego szpicla. Jan Valjean obj w posiadanie Javerta, siadajc "na brzegu stou. Wzi pistolet!i cichy zgrzyt oznajmi, e go nabija. W teje chwili usyszano gos trbki. # Do broni!! zawoa Mariusz ze szczytu barykady. "Javert zamia si waciwym sobie cichym miechem i patrzc uporczywie na powstacw, rzek: " Nie lepiej si macie ni ja. # Wszyscy na ulic!! zawoa Enjolras. "Powstacy rzucili si tumnie, a Javert krzykn w lad za nimi:  Do prdkiego zobaczenia!! Zemsta Jana Valjean Kiedy Jan Valjean pozosta sam z Javertem, odwiza sznur krpujcy winia w pasie, a zawizany na supe pod stoem, i da mu znak, eby wsta. Javert usucha, z tym nieopisanym umiechem, ktry wyraa ca wyszo uwizionej wadzy. Jan Valjean wzi Javerta za postronek, jak bierze si koniaza uzd, i cignc go za sob, wyszed z gospody, powoli, bo Javert ze sptanyminogami mg stpa tylko drobnym krokiem. Jan Valjean trzyma w rku pistolet. Tak przeszli przez trapezoidalne wntrze barykady. Powstacy, zajci bliskim szturmem, odwrceni byli plecami. Tylko Mariusz, stojcy bokiem na lewym kracu nasypu, widzia, jak !przechodzili. Grobowe wiato, #ktre mia w duszy, owietlio t grup zoon ze skazacw i kata. Jan Valjean nie bez trudu przecign Javerta przez "ma barykad uliczki Zakrt, nie puszczajc go jednak ani na chwil. Kiedy przebyli barykad, znaleli si w uliczce sami. #Nikt ich nie mg ju widzie. Rg kamienicy zasania ich przed okiem walczcych. Trupyzniesione z barykady leay tu obok, uoone w straszliwy stos. !Wrd tych zwok wida byo sin twarz, rozpuszczone "wosy, przestrzelon rk i nawp obnaon pier niewieci. Bya to Eponina. Javert spojrza z ukosa na !zmar i najzupeniej spokojnypowiedzia pgosem:  Zdaje mi si, e znam t dziewczyn. Potem odwrci si do Jana Valjean. Jan Valjean wsun pistolet pod pach i utkwi w Jayercie spojenie, ktre i bez sw mwio wyranie: To ja, Javercie! Javert odpowiedzia:  Mcij si wic. Jan Valjean wydoby z kieszeni n i otworzy. " Majcher?? zawoa Javert.  Masz suszno!! To stosowniejsza bro dla ciebie. Jan Valjean przeci postronek, ktry Javert mia na szyi, nastpnie sznur na rkach, po czym schyli si, przeci szpagat u ng i prostujc si, rzek:  Jest pan wolny. !Javert nieatwo si dziwi. A jednak, cho tak wietnie panowa nad sob, nie mg przezwyciy wzruszenia. Otworzy usta i sta nieruchomo. Jan Valjean mwi dalej: Nie sdz, ebym std wyszed. Ale jeeli jakim przypadkiem wydostan si, tomieszkam pod nazwiskiem Faucheleyent, przy ulicy Czowieka Zbrojnego pod sidmym. !Javert skrzywi si jak tygrys jedn stron ust i mrukn przez zby:  Strze si. ! Niech pan idzie rzek Jan Valjean. Javert odpar: ! Powiedziae: Fauchelevent, ulica Czowieka Zbrojnego?  Numer sidmy. !Javert powtrzy pgosem:  Numer sidmy. Zapi surdut, sztywno, po wojskowemu wyprostowa si, wykona p obrotu, skrzyowa ramiona i !trzymajc si jedn rk za podbrdek, zacz i w kierunku Hal. Jan Valjean ledzi go spojrzeniem. Uszedszy kilka krokw, Javert odwrci si i krzykn na Jana Valjean:  Nudzi mnie to, niech mnie pan raczej zabije. Javert sam nawet nie !spostrzeg, e mwi do Jana Valjean pan.  Niech pan sobie idzie odpowiedzia Jan Valjean. Javert oddali si wolnym krokiem. Po chwili skrci za rg ulicy Dominikaskiej. Kiedy Javert znikn, Jan Valjean wystrzeli z pistoletu w powietrze. Potem wrci na barykad i rzek:  Skoczone. A oto, co si tymczasem stao.Mariusz, bardziej zajty tym, co si dziao na zewntrz barykady, ni tym, co w rodku, dotychczas nie przypatrzy si uwaniej szpiegowi zwizanemu i uwizionemu w ciemnym kcieizby. Kiedy zobaczy go przy wietle dnia, jak przechodzi barykadidc na mier, pozna go. Przypomnia sobie inspektora zulicy Pontoise i dwa pistolety od niego otrzymane, a ktrych"on, Mariusz, uy tu wanie, na tej barykadzie; przypomniasobie nie tylko twarz, ale i nazwisko. Ale wspomnienie to byo mgliste i niepewne jak wszystkie jego myli. Nie tyle stwierdzi, ile raczej zada sobie pytanie: Czy to aby nie inspektor policji, ktry !mwi, e si nazywa Javert? Moe by jeszcze czas, eby wstawi si za tym czowiekiem? Ale naleaoby wprzd wiedzie, czy to rzeczywicie ten sam Javert. Mariusz zawoa do Enjolrasa, ktry sta na drugim kocu barykady:  Enjolras!!  Co??  Jak si nazywa ten czowiek?? Kto??  Agent policji. Znasz jego nazwisko? Naturalnie. Sam powiedzia.  Jake si nazywa?? Javert. Mariusz drgn. W tej chwili usyszano strza z pistoletu. Jan Valjean ukaza si i krzykn:  Skoczone!! Ponury dreszcz przenikn serce Mariusza. Bohaterowie Nagle uderzono w bbny do szturmu. Atak by gwatowny jak nawanica. Poprzedniego dnia onierze zbliali si do barykady cichaczem, w !ciemnoci, jak w boa. Teraz,!w dzie, w odsonitej ulicy, zaskoczenie byo niemoliwe, zreszt odsonite ju #bateri, ju zaryczay dziaa, "armia rzucia si na barykad. "Tym razem wcieko zaja miejsce zrcznoci. Silna kolumna piechoty liniowej, w rwnych odstpach przetykana gwardi narodow i piesz gwardi miejsk, majc za sob niezliczone masy, ktre daway si sysze, cho niewidoczne, wpada biegiem w ulic przy odgosie bbnw i trb, z bagnetami zoonymi do ataku, z saperami na czele, i nie zwaajc na strzay, uderzya w barykad niby spiowa belka w mur. Mur wytrzyma. Nacierajcy mieli za sob liczb, powstacy pozycj. Stali na szczycie i z bliska razili onierzy, ktrzy !potykali si o trupy i rannych iz trudem wdzierali si na strom cian barykady. Ta barykada, zbudowana znakomicie i wietnie umieszczona, moga z garstkludzi trzyma w szachu cay legion. Wszelako kolumna oblegajcych cigle wzrastaa!i mimo gradu kul zbliaa si nieubaganie, krok za krokiem,powoli, ale pewnie; armia ciskaa barykad jak ruba pras. Ataki powtarzay si jeden za drugim. Wzrastaa zgroza. Wwczas na tej kupie kamieniprzy ulicy Konopnej wszcza si walka godna murw Troi. Ciludzie, mizerni, obdarci, wyczerpani, ktrzy od dwudziestu czterech godzin "nie jedli, nie spali, mieli tylko po kilka nabojw i na prno szukali jeszcze po pustych kieszeniach, prawie wszyscy ranni, z gowami i rkami w bandaach rdzawych od krwi, czarnych od sadzy, z dziuramiw odzieniu, przez ktre sczya si krew, ledwie uzbrojeni w ze karabiny i stare wyszczerbione szable stali si tytanami. Wojsko dziesi razy przypadao do barykady, nigdy nie mogc jej wzi. !Aby poj t walk, trzeba bywyobrazi sobie ogie podoony pod stos straszliwej!odwagi, i poar, ktry by stdpowsta. To nie bya bitwa, lecz wntrze pieca; usta dyszay tu pomieniem, twarzebyy niezwyke, ksztaty ludzkie zdaway si czym "niemoliwym, walczcy ponli i straszliwy by widok tych salamander buntu poruszajcych si w czerwonym dymie. Walczyli wrcz, zwarci ze sob, na pistolety, na szable, !na pici, z dala, z bliska, z gry, z dou, zewszd, z dachu domu, z okien gospody, z. otworw piwnicy, gdzie kilku si wlizno. Na wp zburzona fasada Koryntu bya straszna. Okno, poszczerbione kartaczami, stracio szyby i ramy i stanowio tylko bezksztatn dziur, ktr zastawiono naprdce kamieniami z bruku. "Poleg Bossuet, poleg Feuilly, "poleg Courfeyrac, poleg Joly; Combeferre, trzy razy pchnity w pier bagnetem, w chwili gdy podnosi rannego !onierza, spojrza jeszcze w niebo i skona. "Mariusz wci walczy; by takporaniony, zwaszcza w gow, e twarz nika mu we !krwi, jakby mu j kto zakry czerwon chustk. "Tylko Enjolras nie odnis rany.Kiedy nie mia ju broni, wyciga rk na prawo i lewo, a powstacy podawali mu, co kto mia. Zostay mu w rku cztery uamki szpady; o jeden wicej ni Franciszkowi I pod Marignan. Krok za krokiem Kiedy z dowdcw pozostali "przy yciu ju tylko Enjolras i Mariusz na dwch kracach barykady, rodek, ktrego tak!dugo bronili Courfeyrac, Joly, Bossuet, Feuilly i Combeferre, #zaama si. Armata, nie robicw nim wyomu, do szeroko !go wyszczerbia; szczyt run w tym miejscu pod kulami, a szcztki, ktre upady i na zewntrz, i do rodka, utworzyy dwa usypiska po obu stronach barykady, jedno z przodu, drugie z tyu. Usypisko zewntrzne tworzyo"rwni pochy, pozwalajc wej na szaniec. Przypuszczono tam silne natarcie i natarcie to udao !si. Tum najeony bagnetami, "pchnity naprzd, wdar si naszaniec gimnastycznym krokiem i szerokie czoo kolumny szturmowej ukazao si wrd dymu na szczycie barykady. Tym razem by to koniec. Garstka powstacw, #bronica rodka, cofna si w popochu. Wtedy u niektrych zbudzio si rozpaczliwe ukochanie ycia. Wi dzc wycelowany w siebie las karabinw, nie chcieli umiera. Bya to ta chwila, kiedy instynkt zachowawczy zaczyna wy, kiedy w czowieku odzywa si zwierz. Byli przyparci do wysokiego, szeciopitrowego domu, ktry tworzy ty reduty. Ten dom mg da ocalenie. Dom ten by zabarykadowany i jakby zamurowany od gry do dou. Zanim piechota liniowa znajdzie si we wntrzu szaca, jakie drzwi zdyyby jeszcze otworzy !si i zamkn, wystarczyoby mgnienie oka, a brama tego domu, nagle uchylona i natychmiast zamknita, to byo ycie dla tych stracecw. Za domem byy ulice, moliwo ucieczki, przestrze. Zaczli wali w bram kolbami i nogami, "woajc, krzyczc, bagajc, skadajc rce. Nikt nie otworzy. Ale Enjolras i Mariusz oraz siedmiu czy omiu zebranych "dokoa nich rzucili si naprzdi osonili tamtych. Enjolras $krzykn do onierzy: Stjcie!a kiedy jaki oficer nie usucha, Enjolras zabi oficera. Sta teraz na wewntrznym placyku szaca, pod sam cian Koryntu, ze szpad w jednej, z karabinem w drugiej doni, i przytrzymywa otwarte drzwi gospody, zagradzajc dostp napastnikom. Krzycza do zrozpaczonych: Tylko jedna brama jest otwarta. Ta! I osaniajc ich wasnym ciaem, sam jeden stawiajc czoo caemu batalionowi, przepuci ich za sob. Wszyscy wpadli do rodka. Wykonujc karabinem, ktrego teraz uywa jak laski, manewr nazywany przez #szermierzy r, Enjolras odbibagnety dokoa siebie i przed sob i wszed ostatni; nadesza straszna chwila, kiedy onierze chcieli wtargn, a powstacy zamkn si. Drzwi zatrzanito z tak gwatownoci, e kiedy podskoczyy w ramie, ujrzano !pi obcitych i przyklejonychdo drzewa palcw onierza, ktry si ich uczepi. Mariusz pozosta na zewntrz.Kula strzaskaa mu obojczyk; czu, e mdleje i pada. W tej chwili, kiedy oczy mia ju zamknite, poczu szarpniciesilnej doni, ktra go chwycia, i omdlenie, w ktre a cay . jako o wielkiej 0 5rrkPnk&k{AgB' cf() cf) cbg*A l cg++W (h,/ cHh-97h si osuwa, zaledwie dao mu czas na t oto myl zmieszanz ostatnim wspomnieniem Kozety: Dostaem si do niewoli. Bd rozstrzelany. Enjolras, nie widzc Mariusza wrd tych, ktrzy schronili si do gospody, pomyla to samo. Ale byli w takim pooeniu, !kiedy kady ni czas pomyletylko o wasnej mierci. Enjolras zasun sztab, zaryglowa drzwi, dwa razy przekrci klucze w zamku i w kdce, a tymczasem z zewntrz paday gwatowne uderzenia, onierze walili kolbami, saperzy siekierami. Tuskierowao si gwne natarcie. Rozpoczynao si teraz oblenie gospody. onierzy, powiedzmy to, opanowaa furia. Rozwcieczya ich mier #sieranta artylerii, a pniej, co gorsza, w czasie godzin, ktre poprzedziy atak, rozesza si midzy nimi !wie, e powstacy kalecz jecw i e w gospodzie #znajduj si zwoki onierza bez gowy. Takie straszliwe pogoski towarzysz zwykle wojnom domowym i tego wanie rodzaju za plotka !staa si pniej przyczyn katastrofy przy ulicy Transnonain. Kiedy zabarykadowano drzwi, Enjolras powiedzia do towarzyszy: Sprzedajmy si drogo. Niczego nie zabrako przy zdobywaniu gospody Hucheloup; ani deszczu kamieni brukowych, ktre spadajc z okien i z dachu na oblegajcych, krzesay gniew onierzy, miadc ich straszliwie, ani strzaw z piwnicy i strychu, ani wciekoci natarcia, ani zaartoci obrony, ani w kocu, kiedy drzwi ustpiy, optanej rzezi. Gdy napastnicywpadli do gospody, potykajc si o deski wywaonych drzwi,nie znaleli tam ani jednego powstaca. Krte schody, porbane toporem, leay porodku sali na parterze, kilku rannych konao, wszyscypozostali przy yciu znajdowali si na pierwszym !pitrze i stamtd, przez otwr w suficie, ktry by przedtem wejciem na schody, buchn przeraajcy ogie. Byy to ostatnie naboje. Kiedy si wyczerpay, kiedy ci konajcybohaterowie nie mieli ju ani !prochu, ani kul, kady wzi wrk po dwie butelki przygotowane przez Enjolrasa i stawili czoo natarciu uzbrojeni w te kruche maczugi. Byy to butelki z kwasem azotowym. Strzelanina oblegajcych, cho utrudniona!i z dou do gry idca, bya zabjcza. Otwr w suficie otoczyy wkrtce martwe "gowy, z ktrych sczyy si dugie, czerwone i dymice strugi. Orestes na czczo, Pylades pijany Na koniec, podajc sobie rce, wdrapujc si po szcztkach schodw, !czepiajc si cian i sufitu, rbic ostatnich, ktrzy stawiali opr w otworze, ze dwudziestu oblegajcych onierzy, gwardzistw narodowych i miejskich prawie wszyscy oszpeceni ranami na twarzy, olepieni %krwi i wciekoci wdaro si do izby na pierwszym pitrze. Tam czeka na nich tylko jeden czowiek, Enjolras.Bez adunkw, bez szabli, trzyma tylko luf od !dubeltwki, bo kolb strzaskana gowie jednego z atakujcych. Zagrodzi si bilardem przed napastnikami, cofn w rg sali i tu ze spojrzeniem dumnym, wyniosym czoem i uamkiem broni w rku, by jeszcze tak straszny, e pustka powstaa "dookoa. Jaki gos zawoa: To dowdca! To on zabi artylerzyst. Niech zostanie tam, gdzie stoi. Rozstrzelajmy go na miejscu!  Rozstrzelajcie rzek Enjolras. I odrzuciwszy luf swojej dubeltwki, zaoy rce i nadstawi pier. Odwaga wobec mierci zawszewzrusza ludzi. Gdy Enjolras zaoy rce, czekajc na koniec, wrzawa w izbie umilka i cay ten chaos uciszy si nagle w jakim pogrzebowym skupieniu. Zdawao si, e grony majestat bezbronnego i nieruchomego Enjolrasa przytoczy ten zgiek i e ten modzieniec, jedyny z powstacw, ktry nawet nie !by ranny, sam tylko wadczpowag swego spokojnego spojrzenia, wspaniay, unurzany we krwi, pikny, !obojtny, jakby go si kule nie$imay, zmusi t ponur cib,eby go zabia z szacunkiem. Dwunastu ludzi uformowao siw pluton w przeciwnym kocu sali i milczc nabijao karabiny. Sierant zakomenderowa: Cel!! Wtem wtrci si oficer:  Zaczekajcie. !I obrciwszy si do Enjolrasa, zapyta:  Czy zawiza panu oczy??  Nie. Czy to pan zabi sieranta artylerii??  Tak. Przed kilku minutami obudzi si Grantaire. Grantaire, jak sobie przypominamy, spa od poprzedniego dnia w grnej izbie gospody, siedzc na krzele i oparty o stoi. By on w caym znaczeniu tego wyraenia pijany jak bela. Szkaradna mieszanina #piounwki i spirytusu wtrciago w letarg. Stolik jego by may, nieprzydatny dla barykady, wic zostawiono mugo. Otrzewienie pijanego podobne jest do rozdarcia si zasony. Spostrzega on od razu, jednym rzutem oka wszystko, co byo ukryte. Pami nagle odywa i pijak, nie majcy pojcia o wydarzeniach ostatniej doby, ledwie otwiera oczy, ju si w!nich orientuje. Jasno umysuwraca mu w mgnieniu oka i niby uska z oczu, z mzgu spada mga pijastwa, ustpujc miejsca jasnej obserwacji rzeczywistoci. "onierze zajci Enjolrasem nie!spostrzegli Grantairea, ktry siedzia w drugim kocu izby, jakby schowany za bilardem, i sierant zamierza ju powtrzy komend: Cel!, gdy nagle tu obok usysza silny gos woajcy:  Niech yje Republika!! Ja jestem z nimi! Grantaire wsta. Niezmierne wiato caej walki, ktr przespa i w ktrej nie bra udziau, pojawio si w byszczcym spojrzeniu przetworzonego pijaka. Powtrzy:  Niech yje Republika!! Przeszed sal pewnym krokiem i stan na wprost karabinw, obok Enjolrasa. ! Zabijcie nas obu jedn salw powiedzia. I obracajc si do Enjolrasa, zapyta niemiao:  Pozwolisz?? !Enjolras ucisn mu do i umiechn si. Umiech nie zamar jeszcze na!jego ustach, kiedy rozlega sisalwa. Enjolras, przeszyty omiu kulami, pozosta oparty o cian, jakby go strzay do niej przybiy. Tylko gowa opada mu na pier. Grantaire martwy run u jegong. W kilka chwil potem onierze cigali ostatnich powstacw ukrywajcych si na pitrze. Strzelali przez drewniane kratyna strychu. Walczono na poddaszu. Wyrzucano ciaa przez okno, czasami jeszcze ywe. Dwch woltyerw, ktrzy usiowali podnie strzaskany omnibus, zostao zabitych strzaami z mansardy.Mczyzna w bluzie, ugodzonybagnetem w brzuch i wypchnity przez okienko, #lea rzc na bruku. Jaki onierz szamota si z powstacem na pochyoci dachu i nie chcc si poniecha, spadli razem, trzymajc si w objciach straszliwym uciskiem. Podobnawalka w piwnicy. Krzyki, strzay, straszliwy tupot. Potem cisza. Barykada bya wzita. "onierze zaczli przeszukiwaokoliczne domy cigajc zbiegw. Jeniec Mariusz by rzeczywicie jecem. Jecem Jana Valjean. Rka, ktra padajcego schwycia z tyu i ktrej ucisk poczu, kiedy traci !przytomno, bya rk Jana Valjean. Jan Valjean nie bra udziau wwalce oprcz tego, e si naraa. Gdyby nie on, w ostatniej godzinie konania barykady nikt by nie pomyla o rannych. On to, jak Opatrzno, wszdzie obecny podczas rzezi, podnosi upadajcych, zanosi do izby na parterze i opatrywa. Kiedy nie nosi rannych, naprawia barykad. Ale oni razu nie !podnis rki do strzau czy uderzenia, choby po to, ebysi broni. Dozna zreszt #zaledwie kilku zadrani. Kule !go omijay. Jeeli wchodzc dotego grobu myla o samobjstwie, to mu si nie udao urzeczywistni tego pragnienia. Nie sdzimy jednak, eby przysza mu do gowy myl o samobjstwie, czynie sprzecznym z religi. W gstej chmurze walki Jan !Valjean zdawa si nie widzieMariusza, ale nie spuszcza goz oczu. Gdy upad trafiony kul karabinow, Jan Valjean skoczy ze zwinnoci tygrysa, rzuci si na niego jak na up i unis. Atak by w tej chwili tak gwatownie skoncentrowany wkoo Enjolrasa i drzwi gospody, e nikt nie zobaczy,jak Jan Valjean, niosc na rkach omdlaego Mariusza, przeszed przez ogoocone z bruku wntrze barykady i znik za wgem Koryntu. Przypominacie sobie ten rg, ktry wrzyna si niby #przyldek w ulic; zasania on!od kul i kartaczy, a rwnie i !od ludzkich spojrze kilka stpkwadratowych ziemi. Zdarza si w czasie poaru izba, ktrej ogie nie ogarnie, i podczas najgwatowniejszej burzy morskiej jakie spokojnezagbienie w rafach. W tym to wanie jakby zagiciu wewntrznego trapezu barykady skonaa Eponina. Tu zatrzyma si Jan Valjean, ostronie zoy na ziemi Mariusza, wspar si o mur i rozejrza dokoa. Pooenie byo grone. Na chwil, na kilka minut !najduej, ten zaom muru byschronieniem, ale jak wydosta si z tej rzezi? Przypomnia sobie, w jakiej "miertelnej trwodze znalaz sina ulicy Polonceau przed omiu laty i w jaki sposb udao mu !si umkn; wwczas byo to !trudne, teraz niemoliwe. Mia przed sob nieubagany, guchy, szeciopitrowy dom. Po prawej strome mia barykad, do nisk, zamykajc ulic Ma ebracz; przeskoczy przez t przeszkod byo rzecz nietrudn, ale stercza sponadniej szpaler bagnetw. Oddziay wojska stay na czatach w tyle barykady. !Przej barykad, znaczyo tooczywicie narazi si na ogie plutonowy; kada gowa,"ktra by wysuna si za mur, staaby si celem szedziesiciu strzaw z karabinu. Po lewej stronie miapole bitwy. Za wgem bya mier. Co pocz? Jan Valjean spojrza na dom naprzeciwko, spojrza na stojc obok barykad, a potem spojrza w ziemi z gwatownoci ostatniego wysiku, jakby chcia przewidrowa j oczami. A kiedy tak w ni patrza, co, co ledwie potrafi dostrzec w tej przedmiertnej chwili, zarysowao si u jego ng, jakby potg wzroku wykrzesa to, czego pragn. O kilka krokw od siebie, u stp barykady nieubaganie strzeonej z zewntrz, pod stosem kamieni ujrza na wp$ukryt krat elazn, lec poziomo na wysokoci bruku. Ta krata, zoona z kilku poprzecznych prtw, miaa powierzchni okoo dwch stp kwadratowych. Bruk umacniajcy krat zosta wyrwany. Bya jakby wyjta z oprawy. Za prtanu widnia ciemny otwr, podobny do rury komina lub cylindra studni. Jan Valjean rzuci si ku kracie. Jego stara umiejtno organizowania ucieczek jak byskawica rozjania mu umys. Usun kamienie, podnis krat, bezwadnego jak trup Mariusza woy na ramiona, pomagajc sobie $okciami i kolanami, spuci siz tym brzemieniem w rodzaj studni, na szczcie nie !bardzo gbokiej, zamkn za $sob cik krat elazn, naktr znowu spady poruszonekamienie bruku, i stan na dnie wyoonym pytami kamiennymi, trzy okcie pod ziemi wszystkiego tego dokona jakby w gorczce, z si olbrzyma i szybkoci !ora; trwao to zaledwie kilka minut. Jan Valjean znalaz si z wci nieprzytomnym Mariuszem w jakim dugim korytarzu podziemnym. #Ogarn go tu gboki spokj, zupena cisza i noc. Wrcio mu wraenie, jakiego dowiadczy niegdy, wpadajc z ulicy do klasztoru. #Tylko e dzi unosi z sob nieKozet, lecz Mariusza. Teraz ledwo dochodzia go z gry, w postaci niewyranego szmeru, straszliwa wrzawa zdobywanej szturmem gospody. Rozdzia drugi WNTRZNOCI LEWIATANA Historia staroytna kanaw Gdyby wyobrazi sobie Pary zdjty na podobiestwo przykrywki, podziemna sie kanaw, ogldana z lotu ptaka, narysowaaby po obu brzegach Sekwany rodzaj wielkiej gazi zaszczepionej na rzece. Na prawym brzegu kana obwodowy byby pniem tej gazi, kanay doprowadzajce jej konarami, a pomniejsze, lepo koczce si cieki gazkami. Dokadniejszy obraz tej niezwykej figury geometrycznej mona uzyska, przedstawiajc sobie"rozoony na tle mrokw jaki dziwaczny i niezmiernie zagmatwany alfabet wschodni,ktrego bezksztatne litery !poczone byyby midzy sobna pozr chaotycznie i jakby przypadkowo, czasem wierzchokami, kiedy indziej znowu kracami. cieki s sumieniem miasta. Wszystko si w nich zbiega i konfrontuje. W tym sinym przybytku panuj ciemnoci, ale nie ma ju adnych tajemnic. Kada rzecz ma swjksztat prawdziwy albo przynajmniej ostateczny. Stos mieci ma t zalet, e nie kamie. Tam si schronia naiwno. Wszystkie brudy cywilizacji, odbywszy swoj sub, wpadaj w ten grb prawdy, gdzie znajduje swj kres gigantyczne obsuwanie si gruntu spoecznego. "Wpadaj, ale rozpocieraj si!w caej okazaoci. Ten chaos jest spowiedzi. Koniec wszelkich faszywych pozorw, nie ma mowy o adnej szmince, plugastwo zdejmuje koszul, absolutna nago, klska zudze i miray, nic ponad to, co jest i co przybiera zowrog posta tego, co si koczy. Rzeczywisto i nico. Odamek butelki wyznaje pijastwo, pak koszyka opowiada o tajnikach koszykowego; ogryzek, ktry niegdy mia swoje pogldy naliteratur, z powrotem staje si ogryzkiem; podobizna na miedzianym groszaku szczerzepokrywa si jadowitym grynszpanem, splunicie Kaifasza spotyka wymioty Falstaffa, luidor pochodzcy zszulerni uderza o gwd, z ktrego zwisa kawaek sznura "samobjcy, siny pd toczy sizawinity w cekiny, ktre taczyy w Operze w ostatni tusty wtorek, biret, ktry sdzi ludzi, tarza si obok !zgniego achmana, ktry by spdnic ulicznej dziewczyny; to ju nie jest braterstwo, ale tykanie si. Wszystko, co si malowao, teraz nurza twarz wbrudzie. Ostatnia zasona zostaa zerwana. ciek jest cynikiem. Mwi wszystko. Ta szczero nieczystoci podoba si nam i dziaa kojco na dusz. Kiedy ycie na ziemi wypenia czowiekowiwidowisko, jakie daj, przybierajc majestatyczne pozy, racja stanu, niewzruszono przysigi, mdro polityczna, sprawiedliwo ludzka, uczciwo zawodowa, koniunkturalne przypywy bezwzgldnoci, nieprzekupne togi doznaje si ulgi, wchodzc do cieku i widzc boto, ktre to wszystko wyznaje. W redniowieczu kanay paryskie byy legendarne. W szesnastym wieku Henryk II prbowa je zbada, lecz prba si nie powioda. Na pocztku biecego stulecia wci jeszcze byy miejscem tajemniczym. Pary "domyla si, e ma pod sob straszn piwnic. Mwiono o niej, jak o owej potwornej kauy tebaskiej, w ktrej roiy si stonogi majce po pitnacie stp dugoci i ktra mogaby suy za wann dla Behemota. Otwr kanau na ulicy Mortellerie sawny by z zaraliwych wyzieww, ktre si z niego wydobyway. Zamknity krat z ostro zakoczonych sztab elaznych, podobnych do szeregu zbw, wyglda na tej nieszczsnej ulicy jak paszcza smoka ziejca piekem na ludzi. Wyobrania ludowa przydaa ponuremu zlewowi Parya jakiej ohydnej !nieskoczonoci. Nawet policji nie przychodzia myl zbadania!tych kryjwek trdu. Kt by si odway przetrzsa to niewiadome, zapuci sond w te cienie, robi odkrycia w tejprzepaci. Byo to przeraajce. !Jednak znalaz si kto taki. Kloaka miaa swojego Krzysztofa Kolumba. Pewnego dnia w roku 1805, podczas jednej z rzadkich wizyt, ktre cesarz skada Paryowi, minister spraw wewntrznych asystowa przy wstawaniu monarchy. Sycha . jako o wielkiej 0 5rrkPnk&k{A.pi ch/ [Ei0 ci1e cj2+ cfj3 6v Sj byo na placu Karuzelu szczk szabel tych niezwykych !onierzy wielkiej Republiki i wielkiego Cesarstwa. Caa wczesna armia bya tam, na dziedzicu Tuileriw, reprezentowana przez szwadrony lub plutony strzegce spoczynku Napoleona; bya to owa wietna epoka, w ktrej wielka armia miaa za sob Marengo, a przed sob Austerlitz. Najjaniejszy panie powiedzia minister spraw wewntrznych do Napoleona widziaem wczoraj najodwaniejszego czowieka w twoim cesarstwie.  Kim jest ten czowiek zapyta porywczo cesarz i co zrobi??  Chce dopiero zrobi, najjaniejszy panie.  C takiego??  Zwiedzi paryskie kanay. Czowiek ten istnia rzeczywicie i nazywa si Bruneseau. Nieznane szczegy "I zwiedzi je. Bya to straszna wyprawa, nocna walka przeciwzarazie i trucinie. Bya to rwnie podr odkrywcza. Jeden z uczestnikw tej wyprawy, inteligentny robotnik, bardzo wwczas mody, jeszcze przed kilku laty opowiada ciekawe szczegy, ktre Bruneseau uzna za konieczne pomin wraporcie zoonym prefektowi policji, jako niegodne stylu urzdowego. Tu i wdzie, gwnie pod Paacem Sprawiedliwoci, rozpoznano lady komrek dawnych wizie, umieszczonych tu wanie, w kanaach. Ohydne in pace. !elazna obrcz wisiaa jeszczena acuchu w jednej z takichcelek. Zamurowano je wszystkie. Niektre odkrycia byy bardzo niezwyke; midzyinnymi znaleziono szkielet orangutana, ktry znikn z Ogrodu Zoologicznego w roku 1800. Zniknicie to prawdopodobnie nie byo bez zwizku ze synnym i niezaprzeczonym pojawieniem si diaba na ulicy Bernardynw, w ostatnim roku osiemnastego stulecia. Biedny #diabe skoczy, topic si w kanale. W drugim sklepionym korytarzu, koczcym si pod ukiem Marion, wzbudzi podziw znawcw doskonale zachowany kosz szmaciarza. Mu, ktry robotnicy kanalizacyjni nauczyli si w kocu porusza bez lku, obfitowa wszdzie w drogocenne przedmioty, zot "i srebrn biuteri, szlachetnekamienie, monety. Olbrzym, ktre by przefiltrowa t kloak, odkryby w swoim filtrze bogactwa stuleci. Pod rozgazieniem ulic Temple i Sainte-Avoye znaleziono osobliwy medal protestancki z miedzi, przedstawiajcy no jednej stronie wieprza w kapeluszu kardynalskim, a po drugiej wilka ubranego w tiar.Caa wizytacja podziemnych nieczystoci Parya trwaa siedem lat od roku 1805 do 1812. W czasie tych podry Bruneseau projektowa powane roboty, kierowa nimii doprowadza je do koca; w roku 1808 obniy poziom kanau Ponceau i budujc wszdzie nowe przewody, !przeduy w roku 1809 kanay!pod ulic w. Dionizego a do fontanny Modziankw, w roku1812 do ulicy Pokoju i alei dAntin. Jednoczenie te dezynfekowa i oczyszcza ca sie. W drugim roku tej pracy wzi do pomocy swojego zicia Nargaud. W ten sposb na pocztku naszego stulecia stare spoeczestwo zatroszczyo si o swoj podszewk i zrobio toalet swoich ciekw, co przynajmniej w sobie oczyszczajc. Krte, pene zapadlin, pozbawione bruku, usiane trzsawiskami, wznoszce si i zniajce bezsensownie, smrodliwe, dzikie, przeraajce, pogrone w ciemnociach, z bliznami na kamiennych pytach i szramami na cianach, !odraajce takie byy przedlaty staroytne cieki paryskie. Odnogi we wszystkiestrony, krzyujce si przejcia, rozgazienia w ksztacie ptasich ap lub gwiazd, jak w okopach, przewody bez wyjcia, lepe zauki, przearte saletr sklepienia, ziejce zaraz doy, liszajowate wycieki na cianach, krople wilgoci spadajce ze sklepie, nieprzejrzane ciemnoci; nic nie dorwnywao okropnociomtej starej krypty sczcej zgnilizn, tego systemu trawiennego Babilonu, tej jaskini, grobu, pieczary przewierconej ulicami, tytanicznego kretowiska, w ktrym umys zdaje si spostrzega bdzcego w mroku, w plugastwie, ktre byo wietnoci, ogromnego !lepego kreta przeszo. !Dzi ciek paryski jest czysty,chodny, prosty, poprawny. Jest on prawie urzeczywistnieniem tego ideau, ktry okrela si w Anglii wyrazem respectable. Jest godny, siwiejcy, wycignity pod sznur, monaby prawie powiedzie: wymuskany. Jest w nim niemal jasno. Nieczystoci zachowujsi tu przyzwoicie. Trzydzieci lat temu, w epoce powstania pitego i szstego czerwca, w wielu miejscach ciek paryski by jeszcze ciekiem prawie staroytnym. Wiele ulic, dzi wypukych, byo nawczas wklsymi szosami. W licznych punktach,przy zbiegu ulic lub na rogach placw, znajdoway si due kwadratowe kraty z elaza, ktrych grube sztaby, wyszlifowane stopami przechodzcego tumu, byy niebezpieczne dla powozw i przewracay konie. Stara kloaka gotycka wysuwaa jeszcze cyniczne swe paszcze.Kamienne jej podniebienia, niekiedy otoczone supkami, otwieray si w ogromnym rozziewie z posgow bezczelnoci. Rozdzia trzeci BOTO, ALE I DUSZA Niespodzianki kanau Jan Valjean znajdowa si w paryskim cieku. Jest to jeszcze jedno podobiestwo Parya do morza. Nurek moe w nim znikn jak w oceanie. "Byo to przejcie niesychane. Z samego rodka miasta Jan Valjean wyszed poza miasto iw mgnieniu oka, w cigu czasu potrzebnego na podniesienie i zamknicie pokrywy, przeszed z biaego dnia w zupen ciemno, z !poudnia w pnoc, z haasu wcisz, spod gradu piorunw w bezruch grobu i zbiegiem rzeczy jeszcze cudowniejszymni na ulicy Polonceau, z najniebezpieczniejszego pooenia do najbezwzgldniejszego bezpieczestwa. Gwatowny upadek do piwnicy,zniknicie w lochach Parya, zejcie z powierzchni ziemi, !gdzie dokoa czyhaa mier, do tego grobowca, w ktrym byo ycie bya to chwila bardzo dziwna. Przez kilka minut sta jak nieprzytomny i nasuchiwa w osupieniu. Ranny nie rusza si wcale i Jan Valjean nie wiedzia, czy ten, ktrego wnis do tego grobu, by ywy czy umary. Pierwszym wraeniem, jakiego "dozna, byo olepienie. Nagle przesta widzie. Zdawao mu #si rwnie, e w jednej chwili oguch. $Nic nie sysza. Dziki grubociziemi, ktra go dzielia od ulicy, krwawa burza, szalejcao kilka stp nad nim, dochodzia do niego, jak to powiedzielimy, gucho i niewyranie niby jaki szum gbin. Czu tylko, e ma twardy grunt pod nogami, nic #wicej, ale to byo ju do. Wycign rk, pniej drug, dotkn si muru z dwch stron i stwierdzi, e #korytarz jest wski; polizn si i poczu, e bruk jest wilgotny. Ostronie wysun nog, obawiajc si dziury, studni lub topieli, i nabra !pewnoci, e bruk idzie dalej. Smrodliwy zaduch objani go omiejscu, w ktrym si znajdowa. !Po upywie kilku chwil przestaby lepy. Nieco wiata wpadao z otworu, ktrym si wlizn, i wzrok jego !dostosowa si do tej piwnicy. #Zaczyna rozrnia ksztaty. Za jego plecami korytarz, w "ktrym si zary aden inny wyraz nie oddaby lepiej !pooenia by zamurowany. Byto jeden z tych lepych zaukw, ktre jzyk specjalny nazywa !rozgazieniami kanau. Przed !nim staa inna ciana, ciana !mroku. wiato otworu gaso o dziesi lub dwadziecia krokw od miejsca, w ktrym znajdowa si Jan Valjean, i szarawym blaskiem rozjaniaozaledwie kilka metrw wilgotnych murw korytarza. Dalej ciemno stawaa si nieprzenikniona; lk powstrzymywa przed wejciem w t otcha #groc miakowi utoniciem;jednak mona i trzeba byo %zapuci si w t cian mgy.Trzeba byo nawet jak najprdzej. Jan Valjean pomyla, e krat, spostrzeon przez niego pod brukiem, mogli rwnie #spostrzec onierze i e ycie zaleao od tego przypadku. Mogli te zej w studni i zacz poszukiwania. Nie byochwili do stracenia. Przedtem zoy Mariusza na bruku, teraz zebra go jest to take wyraz dokadnie rzecz "malujcy wzi znw na barkii poszed. Zdecydowanie wkroczy w t ciemno. "Kiedy przeszed z pidziesitkrokw, musia przystan. Nastrczao si pytanie. !Korytarz koczy si u innego przewodu, ktry przecina go poprzecznie. Byy zatem dwie drogi. Ktr obra? Czy !naleao skrci w lewo, czy te w prawo? Jak zorientowasi w tym czarnym labiryncie? Labirynt ten ma wszake swoj ni spadek. I w kierunku spadku, znaczy i ku rzece. Jan Valjean zrozumia to natychmiast. Pomyla sobie, e znajduje si prawdopodobnie pod Halami; ejeeli wybierze kierunek na lewo i pjdzie w d, za niecay kwadrans dotrze do brzegu rzeki w okolicy midzy mostem Wymiany i Nowym Mostem, czyli w jasny dzie ukae si w najbardziej ruchliwym punkcie Parya. Lepiej byo zagbi si w labirynt, zaufa ciemnociom i spraw wyjcia odda w rce "Opatrznoci. Poszed pod gr, na prawo. "Kiedy skrci do nowej galerii, oddalone wiato otworu zniko, znowu spada na niego zasona zupenej ciemnoci i olep powtrnie. Mimo to jednak posuwa si nie wolniejni przedtem. Ramiona Mariusza mia zarzucone na szyj, jego nogi zwisay mu naplecach. Jan Valjean przytrzymywa jedn rk rce rannego, drug za dotyka cian. Twarz Mariusza dotykaa jego twarzy i kleia si do niej, gdy bya zakrwawiona. Czu, jak spywapo nim i przesika mu pod ubranie ciepy strumie krwi Mariusza. Ale wilgotne ciepo koo ucha, ktrego dotykay usta rannego, oznaczao !oddech, a wic ycie. Szed w ciemnociach, podobny do duchw nocy po omacku poruszajcych si w niewidzialnym i zagubionych wpodziemnych yach mroku. Powoli jednak czy to dlatego,e oddalone okienka dopuszczay nieco !rozproszonego wiata w gb tej nieprzejrzanej mgy, czy te, e oczy przyzwyczajay "si do ciemnoci zaczo mu si zdawa, e co widzi, i chwilami jakby dostrzega to cian, ktrej dotyka, to sklepienie, pod ktrym przechodzi. Powoli te, trzeba to przyzna, zaczyna go ogarnia strach. Mrok, ktry go otacza, przenika mu do mzgu. Szed wrd zagadki. Ten kloaczny akwedukt jest #grony; krzyuje si on i wikazawrotnie. By pochonitym przez ten Pary ciemnoci to rzecz okrutna. Jan Valjean musia wynajdywa, prawie wymyla sobie drog, nie widzc jej. W tym nieznanym kady krok, ktry stawia, mg by ostatnim krokiem. Jak si std wydostanie? Czy znajdzie wyjcie? Czy znajdzie je na czas? Czy #zdoa przenikn i przebi t kolosaln gbk podziemn skadajc si z kamiennych komrek? Czy natrafi na jaki niespodziewany wze ciemnoci? Czy dojdzie do nierozwizywalnego i nieprzebytego? Czy Mariusz umrze z upywu krwi, a on sam!z godu? Czy skoczy si tak, e zgin obaj i stan si dwoma szkieletami w jakim zakamarku tej nocy? Nie wiedzia. Zadawa sobie te !pytania i na adne nie potrafi odpowiedzie. Kiszki Parya to!przepa. Jan Valjean by jak prorok w brzuchu potwora. Przy kadym rozgazieniu korytarza Jan Valjean obmacywa naroniki i gdy spostrzega, e boczny otwr jest wszy od korytarza, w ktrym si znajdowa, nie skrca, lecz szed dalej !prosto, rozumujc susznie, ekada wsza droga moe doprowadzi go do lepej ciany i jedynie oddali od celu, czyli od wyjcia. Nagle zobaczy przed sob !swj cie. Rysowa si on na tle ledwie dostrzegalnej czerwonoci, ktra zabarwiaasab purpur bruk pod Jego stopami oraz sklepienie ponad %gow i lizgaa si z prawej i z lewej strony po wilgotnych murach. Zdumiony, odwrci si. Za nim, w tej czci korytarza, ktr ju #przeszed, w odlegoci, ktra wydaa mu si ogromn, byszczaa, przebijajc swoimwiatem gsty mrok, jak gdyby jaka straszna gwiazda,zdajca si spoglda na niego. Bya to pospna gwiazda policji, ktra wschodzia w kanale. !Za ni poruszao si w cieniu osiem, moe dziesi postaci karnych, wyprostowanych, niewyranych, strasznych. Wyjanienie Szstego czerwca nakazane zostao przetrznicie kanaw. Obawiano si, eby zwycieni nie szukali w nich schronienia, i prefekt Gisquet mia przeszuka Pary ukryty,w tym samym czasie, kiedy genera Bugeaud wymiata Pary jawny. Trzy plutony agentw i uprztaczy kanawprzeglday podziemn otcha Parya: pierwszy prawy brzeg, drugi lewy, trzeci za wysp Cite. To, co w tej chwili szo na Jana Valjean, byo latarni prawobrzenego patrolu. "Patrol ten zwiedzi ju ukon!galeri i trzy lepe korytarze !pod ulic Cadran. Kiedy obnosion sw latarni po tych labiryntach, Jan Valjean napotka na swej drodze wejcie do galerii i zorientowawszy si, e jest wsze od gwnego przejcia, nie wszed w nie i poszed dalej. Wychodzcym z galerii pod ulic Cadran policjantom $zdawao si, e sysz odgos krokw idcych w kierunku kanau obwodowego. Byy to rzeczywicie kroki Jana Valjean. Sierant dowodzcy patrolem podnis latarni i jego ludzie zaczli wpatrywa si w ciemnoci, skd dochodzi szmer. Dla Jana Valjean bya to chwila, ktrej opisa niepodobna. Na szczcie, on dobrze widzia latarni, a latarnia widziaa go le. Ona bya "wiatem, on by cieniem. By daleko i wtapia si w mrok. #Przylgn do ciany i stan. Zreszt nie zdawa sobie sprawy z tego, co si za nim "poruszao. Bezsenno, gd, wzruszenia i jego wprowadziyw stan pmaligny. Widzia migajce wiato i dokoa tego wiata cienie. Co to byo? Nie mia pojcia. Kiedy Jan Valjean si zatrzyma, haas usta. Ludzie nalecy do patrolu suchali i nic nie syszeli, patrzyl i i nic nie widzieli. Zaczli si naradza. Podczas tej narady doszli do wniosku, e ulegli zudzeniu, e szmeru wcale nie byo, e dalej nie ma nikogo i nie wartozapuszcza si w kana obwodowy, gdy byaby to strata czasu, jak najpieszniejnatomiast trzeba i w kierunku w. Mederyka, bo #jeeli gdzie moe by co do "roboty, jeeli uda si wytropizbiega, to wanie w tamtej dzielnicy. Sierant da rozkaz, eby skrcili w lewo, ku Sekwanie. Gdyby im przyszo do gowy "rozdzieli si na dwa oddziay i pj w dwch kierunkach, Jan Valjean zostaby schwytany. Wszystko zawiso na tym wosku. Prawdopodobnie jednak instrukcje prefektury, "przewidujc moliwo walki i obecno znaczniejszej liczby powstacw w kanale, #zabraniay patrolom dzieli si na grupy. Patrol odszed, pozostawiajc za sob Jana Valjean, ktry dostrzeg tyle $tylko, e latarnia obrcia si nagle i zgasa. Przed odejciem sierant, dla zaspokojenia swego policyjnego sumienia, !wystrzeli z karabinu w stron,ktr opuszczali, w kierunku Jana Valjean. Echo roznioso wzdu krypty detonacj niby burczenie w tym tytanicznym brzuchu. Odamek tynku, ktryupad z pluskiem w wod o kilka krokw od Jana Valjean, #uwiadomi go, e kula trafia w sklepienie tu nad jego gow. Kroki rwne i powolne odbijaysi jeszcze przez kilka chwil po bruku, cichnc coraz bardziej w rosncym oddaleniu; grupa czarnych !postaci zagbiaa si coraz dalej, migotliwe i rozkoysane !wiato rzucao na sklepienie czerwonaw smug, ktra !zwaa si coraz bardziej i wreszcie znika; powrcia . jako o wielkiej 0 5rrkPnk&k{AgB4p ck5( ck6 ck7 " cEl8+ cl96N mgboka cisza, powrcia nieprzejrzana ciemno, mrok #znowu sta si lepy i guchy. Jan Valjean, wci nie majc odwagi poruszy si, dugo jeszcze sta oparty o mur, z nastawionym uchem, z !naton renic, patrzc, jak si rozwiewa ten widmowypatrol. Czowiek tropiony Naley odda policji owych "czasw t sprawiedliwo, e nawet podczas najciszych zamieszek publicznych niezachwianie wypeniaa swjobowizek dozoru i bacznoci.Wrd wydarze politycznych,!ktre mogy mie nieobliczalne skutki, w obliczu zagraajcejrewolucji, nie pozwalajc przeszkodzi sobie, agent policyjny mimo powstania i barykad tropi zodzieja. Co w tym wanie rodzaju odbywao si po poudniu szstego czerwca nad brzegiem Sekwany, na skarpie lewego wybrzea, nieco za mostem Inwalidw. Dwaj ludzie na tym to wybrzeu, oddzieleni od siebie#pewn odlegoci, zdawali siobserwowa wzajemnie, unikajc si jednake. Ten, $ktry szed naprzd, stara si#oddali, ten za, ktry szed z!tylu, stara si przybliy. Bya to niby partia szachw rozgrywana z daleka i w milczeniu. Ani jeden, ani drugi nie zdradza popiechu i obydwaj szli powoli, Jakby w obawie, e nadmierny popiechmoe podwoi kroki partnera. Tych dwch ludzi mona byo atwo dostrzec tylko z przeciwlegego brzegu i temu, kto by ich oglda z tej odlegoci, czowiek, idcy przodem, wydaby si istot nastroszon, obdart i cherlaw, niespokojn i drc pod achmanem bluzy, "drugi za osob klasyczn i urzdow, noszc surdut wadzy zapity na wszystkie guziki. Czytelnik poznaby moe tych dwch ludzi, gdyby ich zobaczy z bliska. Jaki by cel drugiego czowieka? Prawdopodobnie pragn odzia pierwszego nieco cieplej. Kiedy czowiek ubrany przez pastwo ciga czowieka w achmanach, to po to, eby zrobi z niego take czowieka ubranego przez !pastwo. Tyle tylko, e w inn!barw. By odzianym w bkit  to rzecz chlubna; by odzianym w czerwie rzecz nieprzyjemna. Istnieje te bowiem purpura ponienia. Pierwszy czowiek stara si zapewne unikn jakiej !nieprzyjemnoci i jakiej tego rodzaju purpury. !Jeeli drugi pozwala mu i naprzd i nie schwyta go jeszcze, to wedug wszelkiegoprawdopodobiestwa dlatego, !e si spodziewa przychwycigo na jakim interesujcym spotkaniu i dosta w swoje rce jakie cenne towarzystwo. Przypuszczenie to jest tym prawdopodobniejsze, e "czowiek zapity a po szyj, spostrzegszy z wybrzea na ulicy przejedajc pust dorok, da znak dorokarzowi; dorokarz zrozumia, pozna zapewne, z !kim ma do czynienia, cign cugle i zacz jecha powoli po jezdni za tymi dwoma. Ponura i obdarta posta idca przodem nie spostrzega tego wcale. Jedna z sekretnych instrukcji policyjnych danych agentom zawiera taki artyku: Mie zawsze pod rk pojazd miejski, na wszelki wypadek. Tak manewrujc, kady ze swej strony z nienagann #strategi, zbliyli si obaj do zjazdu, po ktrym dorokarze jadcy od Passy zbaczali z ulicy na wybrzee, aby napoi konie w Sekwanie. Czowiek w bluzie zamierza prawdopodobnie wej tym zjazdem na ulic, eby prbowa znikn na Polach Elizejskich, miejscu obsadzonym drzewami, ale tepilnie strzeonym przez agentw policji, gdzie cigajcy znalazby wic atwo pomoc. Ku wielkiemu zdziwieniu swojego obserwatora czowiek tropiony nie skrci wcale na zjazd. Szed dalej brzegiem Sekwany wzdu ulicy. !Jego pooenie stawao si w ten sposb krytyczne. $Jeeli nie zamierza si rzuci do Sekwany, co mg jeszcze przedsiwzi? Co prawda ten kraniec !wybrzea by zasonity przedwzrokiem ludzkim przez stos gruzu, sze do siedmiu stp wysoki, pochodzcy z jakiej !rozbirki. Ale czy ten czowiekmg myle, e bdzie bezpieczny za rumowiskiem, !ktre dosy byo obej, by go zapa? Byoby to dziecinad. Z pewnoci na to"nie liczy. Naiwno zodziei nie siga tak daleko. Stos gruzu tworzy nad brzegiem wody rodzaj pagrka, wznoszcego si coraz wyej a do prostopadego muru, nad ktrym leaa ulica. Czowiek cigany doszed do !tego wzniesienia i okry je tak, e idcy za nim straci go z oczu. Ten skorzysta teraz, e sam te nie jest przez niego widziany, porzuci wszelkie !udawanie i zacz i bardzo szybko. W kilka chwil wchodziju za stos gruzu. Tam zatrzyma si zdumiony. "Czowieka, ktrego ciga, niebyo. !Zbieg nie mg si rzuci do Sekwany ani wdrapa na mur, #bo ten, ktry go ledzi, bybyto zobaczy. C si wic stao? Czowiek w surducie zapitym po szyj podszed do kraca wybrzea i przystan tam w zamyleniu, z zacinitymi "piciami, bystro rozgldajc $si wok. Nagle uderzy si w czoo. Tam gdzie ziemia graniczya z wod, zobaczy elazn krat, szerok i nisk, sklepion, opatrzon w potny zamek i trzy masywnezawiasy. Ta krata, rodzaj drzwi wybitych w murze nadbrzea, wychodzia jednoczenie na rzek i na skrawek brzegu. Wypywa spod niej brunatny strumyk. Strumyk ten wpada do Sekwany. Za grubymi, zardzewiaymi prtami kraty mona byo rozpozna rodzaj sklepionego iciemnego korytarza. Czowiek skrzyowa ramiona ipopatrzy na krat z wyrzutem. Poniewa spojrzenie nie wystarczyo, sprbowa j #popchn; wstrzsn ni, alekrata ani drgna. Prawdopodobnie zostaa przedchwil otwarta, jakkolwiek niesycha byo najmniejszego skrzypnicia, co jest rzecz niezwyk dla kraty tak zardzewiaej; to jednak byo pewne, e j zamknito z powrotem. A zatem osobnik, przed ktrym te drzwi si otworzyy, mia nie wytrych, lecz klucz. Czowiek usiujcy poruszy krat zrozumia to natychmiast i z ust jego wyrwaa si pena oburzenia sentencja:  adne rzeczy!! Rzdowym kluczem! Nastpnie uspokoi si w !mgnieniu oka i pomieci cay tum wewntrznych przypuszcze w szeregu wykrzyknikw wymwionych tonem prawie ironicznym:  No!! no! no! no! Po tych sowach, spodziewajc si nie wiadomo czego czy e czowiek w bluzie stamtd wyjdzie, czy te, e inni tam wejd stan na czatach za stosem "gruzu z cierpliw zaciekocipsa wystawiajcego zwierzyn. Doroka, ktra przedtem jechaa za nim krok w krok, staa teraz nad nim na skraju ulicy. Przewidujc dugie czekanie, wonica zaoy na pyski swoich koni worek z owsem, wilgotny od spodu, tak dobrze znany paryanom, ktrym, nawiasem mwic, bywa te czasem zakadany przez rzd. Przez most Jenajski przechodzili niekiedy ludzie, ktrzy przystawali i odwracali gowy, eby popatrze przez chwil na te dwa nieruchome szczegy krajobrazu: czowieka na brzegu Sekwany "i dorok na nadbrzenej ulicy.On take niesie swj krzy #Jan Valjean zacz i dalej i ju nie zatrzymywa si. Byo chyba koo trzeciej po poudniu, kiedy doszed do gwnego kanau. Zdziwio go przede wszystkim niespodziane rozszerzenie si !korytarza. Znalaz si nagle w #galerii, ktrej cian nie mg dosign wycigajc w bok obie rce, i pod sklepieniem, ktrego nie dotyka gow. Istotnie, gwny kana ma osiem stp szerokoci i siedem wysokoci. Punkt, w ktrym kana Montmartre czy si z wielkim kanaem, jest punktemprzecicia dwch innych galerii podziemnych: galerii podulic Provence i galerii pod rzeni. Majc do wyboru te cztery drogi, czowiek mniej roztropny byby niezdecydowany. Jan Valjean wybra najszersz, to jest kana obwodowy. Ale tu !wracao pytanie: i w d, czy pod gr? Pomyla, e czas nagli i e mimo ryzyka powinien czym prdzej dosta si do Sekwany. Innymi sowy, postanowi i ze spadkiem. Skrci w lewo. Dobrze na tym wyszed. Bdnebyoby mniemanie, e kana obwodowy ma dwa wyjcia, jedno przy Bercy, a drugie koo Passy, e zgodnie ze swoj nazw biegnie pod ziemi po zewntrznym obwodzie prawobrzenego "Parya. Ten wielki kana, ktryjest po prostu dawnym strumieniem Mnilmontant, koczy si, gdy i nim pod !prd, lepym zaukiem u stp wzgrza Mnilmontant, w miejscu, gdzie niegdy !strumie mia swoje rdo. Gdyby Jan Valjean poszed pod gr, po tysicznych wysikach, wyczerpany znueniem, konajcy w ciemnociach, dotarby do "lepej ciany. Byby zgubiony. Instynkt pokierowa nim &szczliwie. Pjcie w d byorzeczywicie jedyn drog ocalenia. Tu za odnog, ktra bya prawdopodobnie kanaem w. !Magdaleny, zatrzyma si. By bardzo zmczony. Dosy szerokie okienko, wychodzcezapewne na ulic Andegawesk, przepuszczao"duo wiata. Ostronie, jakbymia do czynienia z wasnym bratem, Jan Valjean zoy rannego na wystpie muru. Zakrwawiona twarz ukazaa si w bladym wietle okienka jak na dnie grobu. Mariusz miaoczy zamknite, kosmyki wosw przyklejone do skroni niby pdzle zasche w czerwonej farbie, rce zwisaybezwadnie, donie byy zimne, krew skrzepa w kcikach warg. Gruze krwi tkwi w wle krawata, koszula przywara do ran, #ubranie ocierao si o gbokieskaleczenia. Jan Valjean, rozchyliwszy kocem palcw $odzie Mariusza, pooy rk na jego piersi; serce jeszcze bio. Podar swoj koszul, obwiza rany, jak najlepiej potrafi, i zatamowa upywajc krew; nastpnie, !schyliwszy si w tym pcieniunad wci nieprzytomnym i prawie nie oddychajcym Mariuszem, popatrza na niegoz nie dajc si opisa nienawici. Poprawiajc odzie Mariusza, znalaz w jego kieszeniach dwie rzeczy: zapomniany od poprzedniego dnia kawaek "chleba i pugilares. Zjad chleb i!otworzy pugilares. Znalaz tamkartk i na niej kilka sw napisanych rk Mariusza. Przypominamy je sobie: Nazywam si Mariusz Pontmercy. Prosz zanie mojego trupa do mojego dziadka, pana Gillenormand, ulica Panien Kalwaryjskich 6, wdzielnicy Marais. Jan Valjean przy wietle okienka przeczyta te sowa i sta przez chwil jakby pogrony w samym sobie, "powtarzajc pgosem: UlicaPanien Kalwaryjskich, numer szsty, pan Gillenormand. Woy z powrotem pugilares do kieszeni Mariusza. Po zjedzeniu chleba czul si silniejszy; wzi znowu Mariusza na plecy, opar troskliwie jego gow na swoimprawym ramieniu i poszed dalej w d kanau. Ciemno gstniaa dokoa niego coraz bardziej, on jednak nie przestawa posuwa si w niej po omacku. Nagle ta ciemno staa si straszna. Topiel Jan Valjean uczu, e wchodziw wod i nie ma ju pod stopami bruku, lecz mu. Jan Valjean natrafi na grzsk zapadlin. Tego rodzaju osiadanie ziemi czsto zdarzao si wwczas pod Polami Elizejskimi, gdzie niewdziczny dla robt hydraulicznych grunt le utrzymywa podziemne budowle, gdy by nazbyt sypki. Topiel napotkana przez Jana Valjean powstaa z ulewy, ktra spada poprzedniego dnia. Uoony na piasku bruk obsun si, woda deszczowa wypenia zagbienie, przecieka dalej pod chodnik i "tak go podmya, e si zapad.Na jak duej przestrzeni? Nie sposb byo odgadn. "Ciemno zalegaa gstsza nigdzie indziej. Bya to dziura pena bota w mrocznej jaskini. Jan Valjean uczu, e kamienie uciekaj mu spod ng. Wszed w to boto. Pod wod stojc na powierzchni #dotyka muu. Trzeba byo i dalej. Wkrtce mia mu po kostki, a wod po kolana. Szed trzymajc oburcz Mariusza, o ile monoci nad !wod. Teraz mu siga mu po ydki, a woda po pas. Odwrt $mia ju odcity i zanurza si"coraz gbiej. Ten mu, do gsty na ciar jednego czowieka, widocznie nie mgutrzyma dwch. I on, i Mariusz wydostaliby si zapewne, ale pojedynczo. Jan Valjean szed przed siebie, trzymajc na rkach tego !umierajcego, ktry moe by ju trupem. Woda sigaa mu po pachy; czu, e si zapada. Ledwo mg porusza nogami w #gbokim bocie. Gszcz, ktrygo podtrzyrnywa, by zarazem przeszkod. !Dobywajc ostatka si, nis "cige Mariusza i szed dalej, $ale zanurza si coraz gbiej. #Zagbi si jeszcze bardziej, "przechyli gow do tyu, aby unikn wody i aby mc oddycha. Kto by go widzia w tych !ciemnociach, pomylaby, e to maska pywajca na powierzchni mroku; jak przez mg dostrzega nad sob !zwieszon gow i blad twarzMariusza; zrobi rozpaczliwy wysiek i wysun naprzd !nog; uderzy o co twardego. Jaki punkt oparcia. Czas by zaiste. !Wyprostowa si, obrci i z rozpaczliw energi uczepi si tej podpory. Zdawao mu si, e wstpi na pierwszy stopie schodw prowadzcych do ycia. Ten punkt oparcia, napotkany w mule w ostatniej chwili, by pocztkiem drugiego koca ocembrowania, ktre ugio !si jak deska i nie zaamujc si, w caoci leao pod wod. Dobrze zbudowane bruki#sklepiaj si w ten sposb i sna tyle wytrzymae. Fragment zatopionej cembrowiny by solidnym pomostem i wystarczyo stan na nim, aby uj niebezpieczestwa. Jan Valjean wszed po tej pochyoci i dotar do drugiego brzegu trzsawiska. Wychodzc z wody, potkn "si o kamie i upad na kolana.Pomyla, e to dobrze, i przez kilka chwil pozosta w tej pozycji, pogrony w jakiej milczcej rozmowie z Bogiem. Wsta, trzsc si z zimna, cuchncy i zgarbiony pod na p martwym brzemieniem, #ktre dwiga; ocieka botem,ale dusz mia pen przedziwnej jasnoci. Czasem czowiek osiada na mielinie, mylc, e jest blisko portu Jeszcze raz ruszy w drog. Szed z rozpacz, dosy szybko, i zrobi tak ze sto krokw, nie podnoszc gowy,prawie nie oddychajc, kiedy nagle uderzy si o cian. Doszed do zakrtu kanau i !napotka mur. Podnis oczy i u koca podziemia, daleko przed sob, spostrzeg !wiato. Tym razem nie byo to wiato straszne, ale dobre i jasne. wiato dnia. Jan Valjean zobaczy wyjcie. Nie czu ju znuenia, nie czu ciaru Mariusza, odzyska swoje stalowe nogi i $raczej bieg, ni szed. Im by !bliej, tym wyraniej rysowao$si wyjcie. By to uk niszy !od sklepienia, ktre obniao si stopniowo, i wszy od "galerii, ktra kurczya si, w miar jak sklepienie opadao. Jan Valjean doszed do wyjcia. Doszedszy zatrzyma si. Istotnie mia przed sob "wyjcie, ale wyj nie mg. #uk zamknity by siln krat,a krata, wedug wszelkiego prawdopodobiestwa rzadko obracajca si na zardzewiaych zawiasach unieruchomiona bya w swoim kamiennym obramowaniu mocnym zamkiem, ktry czerwona rdza czynia podobnym do ogromnej cegy. Byo ju pewno p do dziewitej; zapada zmrok. Jan Valjean pooy Mariusza pod murem na suchej czci cembrowiny, zbliy si do "kraty i zacisn obie donie naelaznych prtach; wstrzs by potny, lecz krata nawetnie drgna. Jan Valjean chwyta prty jeden po drugim, spodziewajc si, e wyrwie najsabszy i z jego pomoc wysadzi krat lub zdruzgocze zamek. aden prt"nie poruszy si. Zby tygrysa nie s mocniej osadzone. Bez lewara nie mg wyway kraty. Przeszkoda bya nie do przezwycienia. Ani mowy o otworzeniu kraty. Wic mia tu skona? Co o wielkiej 0 5rrkPnk&k{AgB:p cYm; p cm</ cn= cn>;+ cn?$6M WHopocz? Zawrci? Znowu rozpocz straszn podr podziemn? #Si mu ju na to nie starczao. Zreszt, jak powtrnie przeby t topiel, z ktrej wydoby si cudem? A za !trzsawiskiem, czy nie grozi patrol policji, ktremu pewnie by nie umkn po raz drugi? I dokd i? Jaki obra kierunek? Schodzenie po pochyoci nie prowadzio do celu. Choby doszed do innego wyjcia, natknby si na !krat lub czop. I inne wyjcia najprawdopodobniej tak zabezpieczono. Tylko przypadek oderwa krat, przez ktr wszed, ale na pewno pozostae wyloty kanaw byy zamknite. Udao mu si jedynie uciec do wizienia. Wszystko wic przepado. Cay wysiek Jana Valjean !okaza si bezuyteczny. Bg odmwi pomocy. Obydwaj zostali schwytani w "ciemn i ogromn sie mierci.Jan Valjean czu, jak po jej czarnych niciach, drgajcych w mroku, biegnie straszliwy pajk. "Odwrci si plecami do kraty i!usiad, a raczej upad na bruk obok nieruchomego Mariusza i gowa osuna mu si na kolana. Nie ma wyjcia to bya ju ostatnia kropla goryczy. O kim myla Jan Valjean tak przytoczony nieszczciem? Nie o sobie i nie o Mariuszu. Myla o Kozecie. Oddarta poa surduta Wrd tego unicestwienia "jaka rka opara si na jego ramieniu i odezwa si cichy gos: Dzielimy si p na pl. Czowiek wrd tym mrokw? Nic bardziej nie jest podobne snu ni rozpacz. Jan Valjean $pomyla, e ni. Nie sysza przecie krokw. Czy to moliwe? Podnis oczy. Przed nim kto sta. Czowiek ten mia na sobie bluz i by bosy, trzewiki trzyma w lewym rku. Najwidoczniej zdj je, eby podej niepostrzeenie. Jan Valjean zorientowa si w mgnieniu oka. Spotkanie byo niespodziewane, ale pozna tego czowieka od razu. By to Thnardier. Jakkolwiek eby tak powiedzie wyrwany ze snu, Jan Valjean, przywyky do nagych alarmw i niespodzianych ciosw, ktre wymagaj szybkiego odparowania, natychmiast odzyska ca przytomno "umysu. Zreszt pooenie nie "mogo si pogorszy; s takie rozpaczliwe momenty, ktre nie maj ju wyszego stopnia, i nawet Thnardier nie mg uczyni tej nocy ciemniejsz. Nastpia teraz chwila wyczekiwania. Thnardier podnis praw !rk do czoa, robic z niej daszek, zmarszczy brwi, #zmruy oczy i cisn wargi wsposb charakterystyczny dla czowieka natajcego uwag, aby rozpozna, kogo ma przed sob. Nie udao mu si to jednak. Jak powiedzielimy, Jan Valjean !siedzia tyem do wiata, a przy tym by tak zmieniony, obocony i zakrwawiony, e i w poudnie nikt by go nie pozna. Thnardier natomiast, ktremu w sam twarz padao "wiato przedostajce si zza kraty, wiato piwniczne co prawda i blade, ale mimo "bladoci owietlajce, od razu " jak powiada pena siy, cho!banalna metafora rzuci si woczy Janowi Valjean. Te odmienne warunki zapewniay mu przewag w tajemniczym pojedynku, ktry miay stoczy ze sob dwie sytuacje i dwaj ludzie. Spotkanie odbywao si midzyJanem Valjean, ktry pozostawa zakryty, i Thnardierem, ktry by bez maski. Jan Valjean w lot spostrzeg, e Thnardier go nie pozna. !Przez chwil patrzyli na siebie w tym pcieniu, jakby si obaj nawzajem mierzyli. Thnardier pierwszy przerwa milczenie:  Jakim sposobem chcesz wyj?? Jan Valjean nie odpowiedzia. Thnardier za cign:  Nie ma mowy o otworzeniu drzwi wytrychem. A jednak musisz std wyj.  To prawda rzek Jan Valjean. W takim razie podzielimy sip na p.  Co to znaczy?? Zabie tego czowieka. W porzdku. A ja mam klucz. Thnardier wskazywa przy tym na Mariusza.  Nie znam ci, ale chc ci pomc. Musisz by jednym z przyjaci powiedzia jeszcze. Jan Valjean zaczyna rozumie. Thnardier uwaa go za morderc. Thnardier doda: "Suchaj, kolego. Nie zabie go przecie, nie zajrzawszy mu do kieszeni. Daj mi poow,a ja ci otworz drzwi. I wydobywajc spod dziurawej!bluzy gruby klucz, mwi dalej: Chcesz zobaczy, jak wyglda klucz od ulicy? Popatrz. Jan Valjean zdrtwia ogupiay (wyraenie pochodzi od starego !Comeillea) tak dalece, e nie wierzy wasnym oczom. !Opatrzno zjawiaa si przednim, przybierajc t straszliw posta; anio wybawienia wyszed spod ziemi w osobie Thnardiera. Thnardier wsadzi rk do wielkiej kieszeni ukrytej pod !bluz, wyj stamtd sznur i poda go Janowi Valjean. " Masz rzek daj ci ten sznur na dodatek.  Po co mi sznur??  Potrzebny ci jest jeszcze kamie, ale go znajdziesz za drzwiami. Tam ley taka kupa gruzu.  Po co kamie?? Niedogo, skoro masz go wrzuci do rzeki, potrzebny ci jest kamie i sznur, bo inaczejto bdzie pywao po wierzchu. Jan Valjean wzi sznur. Bywa tak, e machinalnie bierzemy, co nam daj. Thnardier trzasn palcami, jakby pod wpywem jakiej nagej myli. Powiedz mi jedn rzecz, kolego. Jak wydobye si z tego trzsawiska? Ja nie miaem odwagi tam wej. Pfu! Nie mona powiedzie, eby adnie pachnia. Po chwili doda: Masz racj, e nie odpowiadasz na moje pytania. Dobrze si przygotowujesz do tej paskudnej chwili, kiedy bdziesz rozmawia z sdzi !ledczym. A nic nie mwic, napewno nie odezwiesz si zanadto gono. Mniejsza o to.Ale chocia nie widz twojej twarzy i nie znam twojego nazwiska, nie myl aby, e niewiem, kto jeste i czego chcesz. Wiem wszystko. Poturbowae troch tego !jegomocia, a teraz chciaby go gdzie schowa. Szukasz rzeki, bo w niej si ukryje !kade gupstwo. Wydobd ciz kopotu. Pomaga poczciwymchopakom to dla mnie wielka frajda. Mimo tej pochway milczenia, w widoczny sposb usiowa wcign Jana Valjean w rozmow. Trci go w rami, eby mu si przyjrze z profilu, i zawoa nie podnoszc jednak zbytnio swego przyciszonego gosu: A co do tego trzsawiska, to jeste patentowany gupiec. Dlaczego tam nie wrzuci tego czowieka? Jan Valjean wci milcza. Thnardier mwi dalej, przy czym podciga ku grdyce szmat zastpujc mu krawat, ktry to gest wyraa u ludzi penych powagi najwyszy stopie zadowolenia z siebie. W gruncie rzeczy moe i postpie rozsdnie. Robotnicy, ktrzy przyjd zatka dziur, jak dwa a dwa cztery, znaleliby zgubionego obywatela. Powolutku, po nitcedo kbka, mona by wtedy odnale lad i trafi do ciebie. Kto przechodzi kanaem! Kto? Ktrdy wyszed? Czy nikt go przy !wyjciu nie widzia? Policja maduo dowcipu. Kana jest zdradliwy i denuncjuje czowieka. Takie odkrycie to dla policji sensacja; zwraca uwag, bo mao kto zaatwia swoje interesy w kanale. Kadyma do dyspozycji rzek. Rzekato prawdziwy grb. Po miesicu wyowi twojego pasaera pod Saint-Cloud. Ale co to komu zaszkodzi? To ju jest tylko kawa cierwa. Kto "zabi tego czowieka? Pary. I policja nawet nie zaczyna ledztwa. Dobrze zrobi. Im wymowniejszy by Thnardier, tym bardziej uporczywie milcza Jan Valjean. Thnardier znowu trci go w rami.  A teraz dobijmy targu. !Podzielmy si. Widziae mj klucz, poka mi swoje pienidze. Mia wyraz twarzy dziki i podstpny, nieco grony, ale mimo wszystko przyjacielski. Jedno byo dziwne. Thnardier nie zachowywa si cakiem normalnie; wyglda jakby czym skrpowany, chocia nie stwarza specjalnie nastroju konspiracji; mwi cicho; od czasu do czasu kad!palec na ustach i szepta: Pst! Trudno byo odgadn powd takiego postpowania. Byli przecie sami. Jan Valjean "pomyla, e moe inni bandyci kryli si w jakim niedalekim zakamarku i Thnardier nie chcia si z nimi dzieli. Thnardier odezwa si znowu: Skoczmy. Ile ten frajer mia? Jan Valjean poszuka w kieszeniach. Jak pamitamy, zawsze mia przy sobie pienidze. Jego smutne ycie, pene niespodzianek, narzucio mu t zasad. Tym razem jednak zosta zaskoczony zupenie nagle. Kiedy poprzedniego wieczora wdziewa mundur gwardii narodowej, pogrony w ponurych mylach, zapomnia o pugilaresie. Mia tylko troch bilonu w kieszonce kamizelki. Byo tegookoo trzydziestu frankw. Wywrci przesiknit #botem kieszonk i pooy na murze luidora dwie piciofrankwki i pi czy sze monet dziesiciocentymowych. Thnardier wysun doln warg i znaczco pokiwa gow.  Zabie go za tanie pienidze rzek. Zacz poufale obmacywa kieszenie Janowi Valjean i Mariuszowi. Jan Valjean nie przeszkadza mu, uwaajc tylko na to, eby si nie obrci do wiata. Przetrzsajc surdut Mariusza, Thnardier ze !zrcznoci kuglarza oderwa niepostrzeenie kawaek poy #i ukry pod bluz, mylc sobiezapewne, e ten kawaek sukna posuy mu pniej do rozpoznania zabjcy i zabitego. Nie znalaz zreszt nic, co by powikszyo sum tamtych trzydziestu frankw. Rzeczywicie powiedzia wynosi kolega z kanau trupa, ktrego majtek duo nie wynosi. I zapominajc, e mwi o !podziale p na p, zabra wszystko. Waha si tylko, czy bra !miedziaki. Po namyle zgarn je take, mruczc: !Niech tam. Nie szlachtuje si ludzi po tak niskiej cenie. Po czym znowu wyj klucz spod bluzy. Teraz, mj kochany, trzeba ci otworzy. Tu, jak na jarmarku, paci si przy wyjciu. Zapacie, wic wychod. I zacz si mia. Czy wywiadczajc tym kluczem przysug nieznajomemu i wypuszczajc go za krat, mia szczery i bezinteresowny zamiar ocalenia mordercy? Wydaje sito nader wtpliwe. Thnardier pomg Janowi Valjean zarzuci Mariusza na plecy, potem na palcach, !wci boso, skierowa si ku wyjciu, dajc rk znak, eby i za nim, popatrzy "przez krat, pooy palec na !ustach i przez kilka chwil sta jakby niezdecydowany; upewniwszy si wreszcie, woy klucz do zamku. Zasuwa ustpia i drzwi !obrciy si na zawiasach, bezadnego trzasku ani zgrzytu, zupenie cicho. Widocznie krata i zawiasy, starannie naoliwione, #otwieray si czciej, niby kto przypuszcza. Ta cicho bya zowroga; czuo si w niej kroki zdajce ukradkiem na zewntrz i do rodka, dokonywane w milczeniu wyprawy i powroty nocnych ludzi, stpanie wilka zbrodni. Kana by z pewnoci wsplnikiem jakiej tajemniczej bandy. Ta milczca krata ukrywaa zoczycw. Thnardier uchyli drzwi na tyle tylko, eby Jan Valjean #mg si przez nie przecisn,zamkn je z powrotem i dwa razy przekrci klucz, po czymznik w ciemnociach, bezszelestny jak oddech. Zdawao si, e chodzi na aksamitnych apach tygrysa. Ohydna opatrzno powrcia w niewidzialne. Jan Valjean wyszed z kanau. Mariusz wydaje si martwy komu, co si na tym zna Pooy Mariusza na brzegu. Wydostali si! Smrodliwe wyziewy, ciemno, !groza byy za nim. Otoczyo go zdrowe, wiee, czyste, radosne powietrze, nadajce si do oddychania. Wszdzie dokoa cisza, rozkoszna cisza tej chwili, w ktrej soce wanie zaszo na pogodnym niebie. Zmrok ju zapad, nadchodzia noc, wielka oswobodzicielka i przyjacikatych wszystkich, ktrym potrzebny jest paszcz ciemnoci, eby si pozby udrki. Gdziekolwiek byo spojrze, niebo ofiarowywao oczom swj bezgraniczny spokj. Jan Valjean sta przez chwil urzeczony t dostojn i pieszczotliw pogod. Zdarzaj si takie minuty zapomnienia, cierpienie wypuszcza wwczas ndzarza ze swych szponw, myli !zacieraj si, spokj spowija rozmarzonego czowieka jak "noc i wrd wiate zmierzchu,na podobiestwo wieczornego nieba, w duszy wschodz gwiazdy. Jan Valjean mimo wolizapatrzy si w ten ogrom ciemnej Jasnoci, ktry mia nad sob; majestatyczna ciszaodwiecznych niebios bya dla jego zamylenia kpiel w zachwycie i modlitwie. Potem, jakby mu nagle wrcio poczucie obowizku, pochyli si nad Mariuszem i zaczerpnwszy w donie wody, prysn mu ni lekko natwarz. Powieki Mariusza nie otworzyy si, ale rozchylone usta oddychay. !Jan Valjean mia ju powtrniezanurzy rk w rzece, lecz oto nagle dozna niemiego uczucia, jakby sta za nim kto, kogo on nie widzia. Raz ju wspomnielimy o tym wraeniu, znanym kademu. Odwrci si. !Rzeczywicie kto sta za nim.Wysoki czowiek, odziany w dugi surdut, z rkami zaoonymi na piersi, w prawejrce trzymajc pak z "oowian gak, sta o kilka krokw za Janem Valjean schylonym nad Mariuszem. W zmroku wieczornym wydawa si zjaw. Prostak przestraszyby si go z powodu ciemnoci, czowiek mylcy z powodu paki. Jan Valjean pozna Javerta. Czytelnik odgad zapewne, e to Javert wanie tropi Thnardiera. Javert, po nieoczekiwanym wydostaniu si z barykady, poszed do prefektury policji, osobicie zoy prefektowi meldunek nakrtkiej audiencji, a potem bezzwocznie wrci do swoichobowizkw, ktre pamitamy znalezion przy nim notatk polegay na obserwowaniu prawego brzegu !rzeki w okolicy Pl Elizejskich,gdy miejsce to od pewnego czasu przycigao uwag policji. Tu spostrzeg Thnardiera i poszed jego ladem. Reszt znamy. Czytelnik zrozumia te niewtpliwie, e tak uprzejme otworzenie kraty przed Janem Valjean byo podstpem Thnardiera. Czu on, e Javert nadal czeka; cigany czowiek ma niezawodny wch.Wypychajc na zewntrz JanaValjean jako swojego zastpc, Thnardier dawa "up policji, naprowadza j na !inny lad, kaza jej zapomnieo sobie dla powaniejszej sprawy, wynagradza Javerta za oczekiwanie, co szpiclowi jest zawsze mie, zyskiwa !trzydzieci frankw i liczy, e uda mu si umkn, korzystajc z zamieszania. Jan Valjean wpad z jednej opresji w drug. Dwa spotkania jedno po drugim, Javert po !Thnardierze, to zaiste cikaprba. Javert nie pozna Jana Valjean, ktry jak powiedzielimy, zmieniony by nie do poznania. Stojc wci na miejscu, niedostrzegalnym ruchem &cisn silniej pak i odezwa si spokojnie:  Kto pan jest??  Ja.  Kto taki??  Jan Valjean. "Javert woy pak w zby, zgi kolana, pochyli si, pooy na ramionach Jana Valjean swoje potne donie,ktre wpiy si w nie jak !kleszcze, przypatrzy mu si i pozna. Ich twarze prawie si dotykay. Spojrzenie Javerta byo straszne. Jan Valjean nie prbowa wydoby si z ucisku Javerta, podobny do lwa, !ktry nie broni si od szponwrysia. "Inspektorze Javert rzek jestem w paskiej mocy. Zreszt ju od rana uwaam !si za twojego winia. Nie po to daem panu mj adres, ebyucieka. Zabierz mnie. Ale wprzd zrb mi pan jedn ask. #Javert zdawa si nie sysze. Utkwi w Janie Valjean nieruchome renice. Zmarszczy brod i wysun wargi, co nadao jego twarzy wyraz jakiej ponurej zadumy. Na koniec puci Jana Valjean,#wyprostowa si, wzi pak !w gar i jakby mwic przez sen, raczej wyszepta, ni powiedzia:  Co pan tu robi i co to za czowiek, ten drugi? W dalszym cigu nie tyka Jana Valjean. Jan Valjean odpowiedzia i dopiero dwik jego gosu jakby obudzi Javerta: mia tu skona? Co o wielkiej 0 5rrkPnk&k{AgB@ coA cpB3 cepCt cpDK+G c+qE6l3qF;#qWanie o nim chciaem mwi. Rozporzdzaj pan mn,jak si panu podoba, ale !najpierw pom mi odnie go do domu. O to jedno prosz. "Twarz Javerta cigna si, "jak to mu si zdarzao, ilekrokto prbowa prosi go o ustpstwo. Mimo to nie odpowiedzia odmownie. Pochyli si znowu, wyj z kieszeni chustk, umoczy j w wodzie i otar zakrwawione czoo Mariusza. Ten czowiek by na #barykadzie rzek pgosem, jakby do siebie. Nazywano go Mariuszem. Pierwszorzdny szpicel Javert wszystko podsucha, wypatrzy i zauway; cho !sdzi, e umrze, szpiclowa bliski ju agonii; oparty o krawd grobu, jeszcze zbiera informacje. "Uj rk Mariusza, szukajc pulsu.  On jest ranny rzek Jan Valjean.  Zabity odpar Javert. Jan Valjean odpowiedzia:  Nie. Jeszcze yje. " Wic pan go przynis tutaj z barykady?? zapyta Javert.Musia by nadzwyczaj zajtyswymi mylami, skoro nie zapyta o szczegy tej dziwnej podry przez kanay i nie spostrzeg nawet e Jan Valjean odpowiedzia mu milczeniem. Jan Valjean rwnie wydawa $si zajty jedn tylko myl i rzek:  Mieszka w Marais na ulicy Panien Kalwaryjskich, u dziadka... Zapomniaem nazwiska. Poszuka w surducie Mariusza,wydoby pugilares, otworzy go i poda Javertowi razem z zapisan kartk. Byo jeszcze do wiata, eby j przeczyta. Javert mia zreszt wzrok nocnych ptakw. Przeczyta sowa napisane przez Mariusza i mrukn:  Gillenormand, ulica Panien Kalwaryjskich numer 6. Nastpnie zawoa:  Doroka!! Pamitamy, e doroka na wszelki wypadek czekaa. Javert zatrzyma pugilares Mariusza. W chwil potem pojazd zjecha na sam brzeg. Mariusza zoono na siedzeniu"w gbi. Javert usiad z Janem Valjean na przedzie. Po zamkniciu drzwiczek doroka szybko ruszya w kierunku placu Bastylii. Oddalili si od Sekwany i wjechali w miasto. Dorokarz, tworzcy na kole czarn sylwetk, okada batem swojechude szkapy. We wntrzu doroki panowaa martwa cisza. Nieruchomy Mariusz, plecami wcinity w rg midzy oparciem a porcz, z gow opad na piersi, ze zwieszonymi rkami i sztywnymi nogami, zdawa si czeka ju tylko na trumn. !Jan Valjean wyglda jak cie, Javert jak gaz; w tej penej ciemnoci doroce, ktrej "wntrze, ilekro przejedali koo latarni, ukazywao si bladosine jak w blasku byskawicy, przypadek #poczy w jakiej zowrogiej konfrontacji trzy magiczne odmiany spokoju: trupi, widmow i posgow. Powrt syna marnotrawnego, ktry strwoni ycie Za kadym wstrzsem doroki kropla krwi spadaa z wosw Mariusza. Bya ju ciemna noc, kiedy doroka stana przed domem numer 6 na ulicy Panien Kalwaryjskich. Javert wysiad pierwszy, jednym rzutem oka sprawdzi numer nad bram i podnisszy"ciki motek z kutego elaza,ozdobiony starowieck mod kozem, ktry bd satyra, gwatownie zastuka. Drzwi $uchyliy si, Javert pchn je. Wyjrza zza nich dozorca; ziewa, na wp jeszcze picy, i trzyma w rku wiec. Javert odezwa si do niego tonem, jaki przystoi rzdowi przemawiajcemu do dozorcy w domu rebelianta:  Tu mieszka Gillenormand??  Tu, a czego pan chce?  Odnosz mu syna.  Syna?? powtrzy tpo dozorca.  Ju nieywego. Za Javertem sta Jan Valjean, obdarty i brudny; dozorca popatrzy na niego z widocznym lkiem, ten za poruszy przeczco gow. Dozorca jakby nie rozumia anisw Javerta, ani znaku Jana Valjean. Javert mwi dalej: Poszed na barykad, macie go z powrotem.  Na barykad?? zawoa dozorca. & Da si zabi. Idcie obudzi ojca. Dozorca nie ruszy si z miejsca. $ Prdzej!! krzykn Javert. I doda:  Jutro bdzie tu pogrzeb. Dla Javerta wszystko, co si zdarzao na ulicy, podlegao niewzruszonym kategoriom, !ktre s podstaw czujnoci idozoru. Kady wypadek mia swoj rubryk; wszelkie moliwe wydarzenia leay jakby w szufladkach, z ktrych wychodziy stosownie do okolicznoci w rozmaitych dozach; na ulicy mogy mie !miejsce: zakcenie porzdku, rozruchy, karnawa, pogrzeb. Dozorca obudzi tylko Baskijczyka, Baskijczyk Nikolet, Nikoleta ciotk Gillenormand. Dziadka zostawiono w spokoju, uwaajc, e zawszedo wczenie dowie si o nieszczciu. Wniesiono Mariusza na pierwsze pitro, tak e nikt nic nie sysza w innych !czciach domu, i zoono go na starej kanapie w przedpokoju pana Gillenormand.Gdy Baskijczyk wyruszy po lekarza, a Nikoleta otwieraa szaf z bielizn, Jan Valjean uczu, e Javert dotyka jego ramienia; !Zrozumia i zszed na d, a Javert krok w krok za nim. Odwierny patrzy na nich jak wtedy kiedy si zjawili zaspany i przestraszony. Wsiedli do doroki, dorokarz !zaj swoje miejsce na kole. Inspektorze Javert rzek Jan Valjean prosz pana jeszcze o jedn ask. " Jak?? zapyta opryskliwieJavert. # Pozwl mi wstpi na chwil do domu. Pniej zrobi pan ze mn, co pan zechce. Javert milcza przez chwil, wsunwszy brod w konierz surduta, po czym opuci szyb powozu. $ Dorokarzu poleci jed na ulic Czowieka Zbrojnego numer 7. Zachwiany absolut !Przez ca drog nie otworzyliust. Czego chcia Jan Valjean? Dokoczy tego, co rozpocz; zawiadomi Kozet, powiedzie jej, gdzie !jest Mariusz, moe udzieli jejjeszcze jakich innych poytecznych informacji i przekaza, gdyby mu na to pozwolono, swoj ostatni wol. Co do niego samego, wszystko ju si skoczyo; by schwytany przez Javerta inie stawia mu oporu. Inny na jego miejscu pomylaby o sznurku, ktry mu da Thnardier, i o kracie pierwszego wizienia, ktre goczekao, ale od spotkania z biskupem Jan Valjean czu podkrelmy to gboki religijny wstrt do zamachu naycie ludzkie, choby swoje wasne. Przy wylocie ulicy Czowieka Zbrojnego doroka zatrzymaasi, poniewa ulica ta bya zbyt wska dla pojazdw. Javert i Jan Valjean wysiedli. !Weszli w ulic. Jak zwykle byapusta. Javert kroczy za Janem Valjean. Podeszli pod numer sidmy. Jan Valjean "zastuka. Drzwi si otworzyy. # Dobrze rzek Javert. Id pan na gr. I doda z dziwnym wyrazem twarzy, jakby zadawa sobie gwat wymawiajc te sowa:  Ja tu zaczekam. Jan Valjean spojrza na Javerta. Taki sposb postpowania nie nalea do zwyczajw inspektora. Jednak nie zdziwi si, e Javert okazuje mu to wyniose zaufanie, zaufanie kota, ktrypozwala myszy porusza si w zasigu swoich pazurw, gdy by najzupeniej zdecydowany odda si w jego rce i ju raz ze wszystkim skoczy. Pchn drzwi, wszed do domui zawoawszy do odwiernego,"ktry z ka pocign za sznurek: To ja! wszed na schody. Stanwszy na pierwszym pitrze, zatrzyma si. Wszystkie drogi mki maj swoje stacje. Mae okienko nad podestem byo otwarte. Jak w wielu starych domach, klatka schodowa miaa okna od ulicy. Stojca naprzeciwko latarnia rzucaa nieco blasku na stopnie, co pozwalao oszczdza na owietleniu wejcia. Jan Valjean wysun gow przez okno, moe chcc odetchn wieym powietrzem, a moe tylko !machinalnie. Wyjrza na ulic. Bya krtka, latarnia owietlaa j od koca do koca. Jan Valjean zachwia si ze zdumienia: na ulicy nie byo nikogo. Javert odszed. Dziadek Baskijczyk i dozorca wnieli Mariusza do salonu na tej samej kanapie, na ktrej go pooono po przyjedzie. Wezwany lekarz przyby niezwocznie. Ciotka !Gillenormand wstaa z ka. Na rozkaz lekarza postawiono obok kanapy ko na pasach. Lekarz obejrza Mariusza i przekonawszy si, e puls !bije, e rana na piersi nie jestgboka, a krew zakrzepa w kcikach ust spyna z !nozdrzy, kaza go pooy na wznak, bez poduszki, gow rwno z ciaem, nawet nieco "niej, z obnaon piersi, abyuatwi oddychanie. Panna Gillenormand, widzc, e rozbieraj Mariusza, wysza i zabraa si do odmawiania raca w swoim pokoju. Ciao do pasa nie byo powaniej uszkodzone; kula, odbiwszy si od pugilaresu, "zboczya i zelizna si po ebrach, rozdzierajc ciao szpetnie, ale niegboko, a wic niezbyt niebezpiecznie. W dugiej podry podziemnej zamany obojczyk przesun si i to rzeczywicie mogo "niepokoi. Ramiona nosiy ladyszabli. adna szrama nie oszpecia twarzy, ale gowa "bya caa pocita. Jakie byy te rany na gowie? Czy zatrzymyway si na skrze, przy wosach? Czy naruszyy czaszk? Tego nie mona byo jeszcze orzec. Wany symptomat stanowio wywoane przez nie omdlenie, a z takich omdle czowiek niezawsze si budzi. Prcz tego krwotok wyczerpa rannego. Barykada ochronia Mariusza przed ranami od pasa w d. Lekarz zamyli si smutnie. Czasami czyni gow znak przeczenia, jakby odpowiada na pytanie, ktre sobie zadawa w duchu. Zy to znak dla chorego taki tajemniczy dialog lekarza z samym sob. Kiedy ociera twarz Mariusza i z lekka dotyka palcem powiek, cigle zamknitych, otwary si drzwi w gbi !salonu i blada, wyniosa postastana na progu. By to dziadek. Starcy maj lekki sen; pokj pana Gillenormand przylega dosalonu i mimo wszelkich "ostronoci haas obudzi go. Zdziwiony wiatem w szczelinie pod drzwiami, wstaz ka i wszed po cichu. Sta zdziwiony na progu, z #rk opart o klamk na wp otwartych drzwi, z gow nieco naprzd pochylon i drc, w biaym szlafroku, prostym, gadkim jak caun; przypomina widmo zagldajce w grb. Ujrza ko i na materacu modzieca we krwi, bladego bladoci wosku, jego zamknite oczy, otwarte usta, sine wargi, ciao obnaone do pasa, cae w szkaratnych ranach, nieruchome i jaskrawo owietlone. Dziadek zadra od stp do gw tak silnie, jak tylko stare, zesztywniae ciao moe zadre. Jego oczy o starczo #pokych biakach zamglia szklista powoka, caa twarz w jednej chwili zapada si trupio, rce mu zwisy, jakby pka w nich spryna, i osupienie wyrazio si w rozsuniciu palcw obu #drcych doni, kolana ugiy si do przodu, ukazujc przezotwarte poy szlafroka wychude nogi z najeonymi siwymi wosami.  Mariusz!! szepn.  Prosz pana rzek Baskijczyk przynieli !panicza. By na barykadzie i... $ Nie yje!! krzykn starzecprzeraajcym gosem. A zbj!! Naraz jaka upiorna przemianazasza w zgrzybiaym starcu, ktry si wyprostowa jak mody chopiec.  Panie rzek jest pan lekarzem. Chciej mi najpierw jedno powiedzie. Nie yje, czy tak? Lekarz milcza, peen niepokoju. !Pan Gillenormand zaama rce i wybuchn strasznym miechem. "Nie yje! Nie yje! Da si zabi na barykadzie. Z !nienawici do mnie! Na zo mnie! Ach, ty krwiopijco! To tak do mnie wracasz! O ndzo mojego ycia. Zabili go! Podszed do okna, otworzy jena ocie, jakby mu byo duszno, i twarz zwrcony ku ciemnoci, zacz mwi do nocy zalegajcej ulic: Pocity, posiekany, zarnity, zamordowany, pokrajany, porbany w !kawaki! Patrzcie go, ajdaka! Wiedzia dobrze, e na niego czekam, e kazaem !uporzdkowa jego pokj i e !zawiesiem sobie nad kiem jego portret z dziecinnych lat!Wiedzia, e go przyjm w otwarte ramiona, e wzywaem go od dawna, e pocaych wieczorach siedziaem przy kominku z rkami zaoonymi na kolanach, nie wiedzc, co robi, e ogupiaem od tego! Dobrze !wiedziae, e wystarczyoby #ci wrci i powiedzie: To ja a byby panem domu; ja #bybym ci posuszny i robiby,co chcia z tym starym safandu, twoim dziadkiem! Wiedziae to, a jednak "powiedziae: Nie, nie pjd, %to rojalista! I wolae i na barykady i da si tam zabi ze zoci! Z zemsty za to, comci mwi o jego wysokoci ksiciu de Berry! To haniebne! "Pocie si teraz i pijcie spokojnie! Nie yje. Oto moje przebudzenie. #Zbliy si do Mariusza, ktry #lea blady i nieruchomy. Biae wargi starca poruszay si machinalnie; wydobyway si znich, niby rzcy oddech konajcego, prawie niedosyszalne sowa: A, serce z kamienia! A, klubista! Zbrodniarz! Septembrzysta! Byy to ciche wyrzuty agonii wobec trupa. Powoli jednak, jako e wybuchy wewntrzne zawsze musz wydoby si na !wierzch, zwizek sw wraca,lecz starzec jakby nie mia siy wymawia ich wyranie; gos jego sta si guchy i zagasy, jakby przychodzi z drugiego brzegu otchani: Wszystko mi jedno, i ja te !umr. Pomyle tylko, e nie ma w Paryu spdniczki, ktra!by nie czua si szczliwa, uszczliwiajc tego otra! Bd dwa pogrzeby naraz. I take si urzdzi dla piknych oczu generaa Lamarque? Co ci zrobi dobrego ten genera Lamarque? Rbacz, gadua! Dagow za trupa! Jak tu nie zwariowa? I kto to zrozumie? W dwudziestym roku ycia! I nie odwrci gowy, eby spojrze, czy za sob czego nie zostawia. Tak, teraz biednistarcy musz umiera samotnie. Zdychaj w swej dziurze, sowo! Ha, tym lepiej, tego si spodziewaem, to mnie od razu zabije. Jestem zbyt stary; mam sto lat, mam sto tysicy lat, od dawna ju mam prawo umrze. Taki cios to koniec. Stao si, co za szczcie! Po co mu pod nos podsuwa amoniak i te wszystkie leki? Na prno "tracisz czas, gupi lekarzu! Idsobie, nie yje, na dobre nie yje. Znam si na tym, bo sam "ju jestem nieywy. Nie zrobi tego do poowy. Tak, dzisiejsze czasy s haniebne, haniebne, haniebne! Oto, co myl o was, o waszych ideach, o waszych systemach,o waszych mistrzach, o waszych wyroczniach, o waszych uczonych, o waszychajdackich pisarzach, o waszych gaganach filozofach i o wszystkich rewolucjach, !ktre od szedziesiciu lat posz stada krukw w Tuileriach! A e bye bez $litoci, dajc si zabi w taki sposb, nie bd nawet czu alu po twej mierci syszysz, morderco? W tej chwili Mariusz powoli otworzy powieki i jego wzrok jeszcze zamglony, jakby si dziwi przebudzeniem z letargu, spocz na panu Gillenormand. "Mariuszu! krzykn starzec. ! Mariuszu! Mj may Mariuszu!moje dziecko! mj synu kochany! Otwierasz oczy, patrzysz na mnie yjesz, dziki ci! I mdlejc osun si na podog. Rozdzia czwarty JAVERT WYKOLEJONY Javert wolnym krokiem wyszed z ulicy Czowieka Zbrojnego. Po raz pierwszy w "yciu szed z pochylon gowi rwnie po raz pierwszy w yciu zaoy rce w ty. A do tego dnia z dwch postaw Napoleona Javert przybiera tylko jedn, t, ktra wyraa niezomn decyzj ramiona skrzyowane!na piersi; druga, ktra wyraa "niepewno rce zaoone w !ty nie bya mu znana. Terazdokonaa si odmiana; jego powolne ruchy i caa ponura posta zdradzay gbok rozterk. $Zapuci si w milczce uliczki.Szed jednak w okrelonym kierunku. Obra najkrtsz drog do Sekwany, dotar do nadbrzea Wizw, poszed nim wzdu rzeki, min plac Grve i zatrzyma si w pewnej odlegoci od komisariatu na placu Chtelet, koo mostu Notre-Dame. Midzy tym mostem i mostem Wymiany z ? Co o wielkiej 0 5rrkPnk&k{AGp cqH{ ^ cGrI crJ! c sK,o cpsL.7EIsjednej strony, a midzy !nadbrzeami Biaoskrnikw i Kwiatowym z drugiej, Sekwanatworzy rodzaj kwadratowego jeziora, przez ktre przepywawartki prd. Wszyscy eglujcy po Sekwanie boj si tego miejsca. Nie ma nic bardziej niebezpiecznego ni ten prd,cinity w owym czasie i pienicy si midzy supami myna stojcego na mocie, dzi zburzonego. Dwa mosty !tak bliskie siebie powikszaj niebezpieczestwo; woda pdzi pod ukami z niesamowitym popiechem. Toczy swoje grone fady i "spitrzona rzuca si na filary, jakby je chciaa wyrwa pynnymi postronkami. Kto tamwpadnie, ten ju nie wypywa na powierzchni; najlepsi pywacy ton w tym miejscu. !Javert opar okcie o parapet, brod skry w doniach i machinalnie zatapiajc paznokcie w gstych faworytach, zamyli si. Nowe, rewolucyjne, katastrofalne rzeczy zaszy w#gbi jego duszy; mia si nad czym zastanowi. Cierpia straszliwie. Od kilku godzin przesta by prostym czowiekiem. Wszystko w nim si zmcio; ten mzg, tak jasny w swojej lepocie, utraci sw przezroczysto; w tym krysztale zjawia si chmura. Javert czu, e poczucie obowizku rozdwaja si w jego wiadomoci, i nie potrafi tego ukry przed sob. Kiedy tak niespodzianie spotka nad brzegiem SekwanyJana Valjean, podobny by do wilka odzyskujcego swoj zdobycz i do psa odnajdujcego swojego pana. Widzia przed sob dwie drogi,obie jednakowo proste, ale byo ich dwie i to go przeraao, jego, ktry w caym swoim yciu zna tylko jedn prost drog. A najbardziej go nkao, e te drogi byy rozbiene. Jedna z tych linii prostych wykluczaa drug. Ktra bya suszna? "Znajdowa si w pooeniu nie do opisania. Zawdzicza ocalenie ycia #zoczycy, przyj ten dug i #spaci go, znale si wbrew samemu sobie na rwni z wyrzutkiem spoeczestwa i odda mu usug za usug, dopuci do tego, eby mu %kto powiedzia: moesz i iz kolei powiedzie temu czowiekowi: jeste wolny powici z osobistych pobudek obowizek, ktry jest najwyszym prawem, i wyczuwa w tych osobistych pobudkach co, co jest take prawem i moe jeszcze wyszym; zdradzi spoeczestwo, eby pozostawiernym sumieniu wszystko to byo absurdalne, ale rzeczywiste i zwalio si na Javerta, miadc go swym ciarem. Jedno go zdumiao e Jan Valjean darowa mu ycie, i jedno wprawio w stan "zupenego osupienia e on, Javert, darowa ycie Janowi Valjean. Co si z nim stao? Szuka samego siebie i nie mg odnale. Co uczyni teraz? Odda Jana Valjean w rce policji le, zostawi Jana Valjean na wolnoci le. W pierwszym wypadku czowiek reprezentujcy wadz spada niej od czowieka z galer, w drugim galernik stawa si wyszy nad prawo i depta je. Czy tak, czy owak, Javert #ciga na siebie hab. Czy z tej, czy z tamtej strony mg go spotka tylko upadek. Los prowadzi czasem czowieka na strome szczyty niemoliwoci, poza ktrymi ycie jest tylko przepaci. Javert sta na jednym z takich szczytw. Niepokoio go take to, e mimo woli zacz myle. Zmusia go do tego ju sama gwatowno jego sprzecznych wzrusze. Mylenie byo czynnoci, !ktrej nie praktykowa i ktrasprawiaa mu dotkliwy bl. $Kada myl zawiera jak ilowewntrznego buntu i Javert irytowa si, kiedy poczu w sobie co takiego. Rozmylanie o czymkolwiek poza ciasnym krgiem jego czynnoci urzdowych uwaa zawsze za bezuyteczne i mczce, a rozmylanie o wydarzeniach ostatniego dnia byo ju dla niego prawdziw katusz. Naleao jednak zajrze w swoje sumienie po tych wstrzsach i zda sobie spraw z samego siebie. W jego refleksjach coraz bardziej wzbieraa groza. Mgby sobie wyrzuca i owego powstaca, ktrego odwiz na ulic Panien Kalwaryjskich, ale o tym nawetnie pomyla. Mniejsza wina gina w wikszej. Zreszt, powstaniec przecie ju nie y, a wedug przepisw mier uwalnia od odpowiedzialnoci prawnej. Ciarem, ktry przygniata jego dusz, by Jan Valjean. Jan Valjean dezorientowa go. Wszystkie prawdy, na ktrychdotychczas opiera cae swojeycie, runy wobec tego czowieka. Gnbia go wspaniaomylno Jana Valjean wzgldem niego, Javerta. Inne fakty, ktre sobie przypomnia, a ktre dawniej uwaa za kamstwa i brednie, odyy teraz jako rzeczywisto. Za Janem Valjean pojawi si pan Madeleine i obydwie postacie, nakadajc si na siebie, stworzyy jedn cao nakazujc szacunek. Javert czul, e co okropnego przenika do jego duszy: podziw dla galernika. Szacunekdla czowieka skazanego przezprawo czy to do czego podobne? Dreszcz wstrzsa !nim na t myl, ale nie mg si jej oprze. Daremnie !szamota si; musia uzna w duchu szlachetno tego ndznika. To byo dla niego straszne. Dobroczynny zoczyca, agodny i zawsze gotowy nie pomoc, galernik o !ludzkim sercu, ktry odpaca dobrem za zo, przebaczeniem%za nienawi, przekada lito nad zemst, wasn zgub nad zgub wroga, ocala wasnego !oprawc i klcza na szczycie cnoty, bliszy anioom ni ludziom! Javert zmuszony by wyzna sobie, e taki potwr istnieje. Nie mogo tak trwa duej. Nie bez sprzeciwu stwierdzamy to z naciskiem podda si temu potworowi, temu haniebnemu anioowi, wstrtnemu bohaterowi, ktry go w tym samym prawie stopniu oburza, co zdumiewa.Ze dwadziecia razy, gdy siedzia w doroce naprzeciw Jana Valjean, zarycza w nim tygrys praworzdnoci. Ze dwadziecia razy braa go ochota rzuci si na Jana Valjean, schwyta go i pore, to znaczy aresztowa.C byo atwiejszego? Zawoa na pierwszy lepszy posterunek, koo ktrego przejedali: oto zbiegy kryminalista! Wezwa andarmw i rozkaza im: "zabierzcie go! a potem pjsobie, zostawi tego #potpieca i nie troszczy si o reszt. Nad tym czowiekiemwisi nieodwoalnie brzemi prawa i prawo zrobi z nim co zechce. C bardziej susznego? Javert powiedzia sobie to !wszystko, chcia si przemc, !dziaa i zaaresztowa go, ale"i wwczas, i teraz nie potrafi.Jego rka, konwulsyjnie podnoszca si do konierza Jana Valjean, opadaa za kadym razem, jakby lea na niej jaki ogromny ciar. W "gbi jego myli odzywa si #gos, dziwny gos, ktry wola:Dobrze, wydaj swojego zbawc, a potem ka przynie misk Poncjusza Piata i umyj sobie szpony. Zwraca myl ku sobie i obok olbrzymiego Jana Valjean widzia si may i upodlony. !Galernik by jego dobroczyc.Dlaczego pozwoli temu czowiekowi darowa sobie ycie? Mia prawo zosta zabity na tej barykadzie. Powinien by skorzysta z tego prawa. Mg wezwa innych powstacw na pomoc przeciw Janowi Valjean i kaza si rozstrzela, tak byoby lepiej. !Najbardziej drczyo go to, e"straci pewno siebie. Czu, e nie ma gruntu pod nogami. Kodeks w jego rku by ju tylko odamkiem strzaskanego miecza. Obudziy si w nim nieznane skrupuy. Doznawa jakiego uczuciowego objawienia, zupenie rnego od litery prawa, ktr jedynie dotd si kierowa. Dawna sumienno przestaa mu ju wystarcza. Nowe, nieoczekiwane fakty stany przed nim, eby go obezwadni. Nieznany wiat ukaza si jego duszy: zobowizanie wynikajce z doznanego dobrodziejstwa, powicenie, wspczucie, wyrozumiao, lito triumfujca nad surowoci, zrozumienie kadej indywidualnoci, koniec bezapelacyjnych wyrokw, ktre potpiaj na zawsze, prawo, ktremu wolno si wzruszy, jaka sprawiedliwo boska, idca pod prd sprawiedliwoci ludzkiej. Widzia w ciemnociach, jak wschodzi soce nieznanej etyki, "budzc w nim groz i olnienie.By jak sowa zmuszona patrzy wzrokiem ora. Musia przyzna, e dobro istnieje. Ten przestpca by dobry. I on sam, rzecz "niesychana, zrobi dzi dobry uczynek. A wic uleg demoralizacji. %Uwaa, e stchrzy. Myla osobie z przeraeniem. Jak to? Ten wielkoduszny ndznik odkry pknicie w pancerzu, ktry chroni spoeczestwo. Jak to? Uczciwy suga prawa znalaz si nagle midzy dwiema zbrodniami, midzy zbrodni wypuszczenia czowieka na wolno i zbrodni aresztowania go. Nie wszystko zatem jest pewne w poleceniach, jakie pastwo daje urzdnikowi? Wic istniej bezdroa obowizku. Wic to prawda? Czy to moliwe, eby dawny bandyta, dwigajcy na plecach wyroki prawa, wyprostowa si i w kocu mia suszno? To nie do wiary. A wic s wypadki, w ktrych prawo powinno si cofn wobec przeistoczonego zbrodniarza i prosi o przebaczenie! Tak, to bya prawda, Javert towidzia, dotyka tego i nie !tylko nie mg zaprzeczy, alenawet bra w tym udzia. To byy rzeczywicie fakty. Obrzydliwa jest rzeczywistoa do tego stopnia potworna. Gdyby fakty speniay swj obowizek, dowodziyby jedynie susznoci prawa. Fakty zsya sam Bg. Czyby teraz miaa zej z nieba anarchia? A zatem wyolbrzymiajce wszystko wzburzenie i faszywa optyka bezradnoci przesoniy mu to, co by go mogo podtrzyma, i Javert obejmowa teraz spoeczestwo, ludzko, wiat jednym prostym i okropnym konturem a zatem prawo karne, prawomocny wyrok, powaga ustawodawstwa, orzeczenia najwyszych instancji, cae sdownict wo, ciganie i karanie przestpstwa, przykazania urzdowej mdroci, nieomylno trybunaw, podstawy monarchii, te rne dogmaty, !na ktrych opiera si polityka i ad spoeczny, wadza, sprawiedliwo, logika kodeksu, idea spoeczestwa, oficjalne prawdy wszystko to obraca si w ruiny, gruzy, chaos; on sam, Javert, str porzdku, nieprzekupno na "subie policji, opatrzno i pies podwrzowy spoeczestwa, ley pokonanyna ziemi, a na tych ruinach stoi czowiek w zielonej czapce i w aureoli nad czoem.Oto, jaki zamt powsta w duszy Javerta i jaka straszliwawizja mu si ukazaa. Czy mg to znie? Nie. Nie mona sobie wyobrazi stanu gwatowniejszego wzburzenia. Byy tylko dwa sposoby wyjcia z niego. Jeden: ruszy zdecydowanym krokiem po Jana Valjean i "wtrci galernika do wizienia. Drugi... Javert odsun si od parapetu i tym razem z podniesion gow poszed pewnym i silnym krokiem w kierunku komisariatu, ktry wskazywaa latarnia na rogu placu Chtelet. Przyszedszy tam, zobaczy przez oszklone drzwi !policjanta i wszed do rodka. Wymieni swoje nazwisko, !wylegitymowa si i usiad za stoem, na ktrym pona wieca. Znalaz tam piro oowiany kaamarz i papier do protokow i sprawozda z nocnych patroli. Javert wzi arkusz papieru i #zacz pisa. Oto, co napisa: Kilka uwag dla dobra suby Po pierwsze: prosz pana prefekta, eby sam zechcia na to rzuci okiem. Po wtre: aresztaci przyprowadzeni na ledztwo zdejmuj trzewiki i stoj bosona kamiennej posadzce przez cay czas trwania rewizji osobistej. Wielu wraca do wizienia z kaszlem. To pociga wydatki na szpital. Po trzecie: siedzenie podejrzanych osobnikw z pomoc agentw rozstawionych w pewnych odlegociach od siebie jest skuteczne, trzeba jednak miena uwadze, eby przynajmniej dwaj agenci nie spuszczali si z oczu, zwaywszy, e gdy z jakiej bd przyczyny jeden agent zachwieje si w wypenianiu obowizkw, drugi powinien nad nim czuwai w potrzebie zastpi go. Po czwarte: nie mona sobie wytumaczy, dlaczego specjalny regulamin wizienia Magdalenek zabrania winiowimie krzeso, nawet za opat. Po pite: przy kantynie u Magdalenek s tylko dwa prty, wskutek czego "winiowie mog dotyka rki sprzedajcej. Po szste: winiowie zwani szczekaczami, dlatego e wywouje i nnych winiw do"rozmwnicy, ka sobie pacidwa su za wyrane wywoanie nazwiska. Jest to kradzie: Po sidme: w warsztacie tkackim strca si winiom !dziesi su od sztuki; jest to naduycie przedsibiorcy, bo ich ptno nie jest gorsze. Po sme: nie jest dobrze, e przychodzcy na widzenie do wizieniu La Force musz przechodzi przez oddzia kobiecy, udajc si do rozmwnicy w pawilonie w. Marii Egipcjanki. Po dziewite: jest rzecz pewn, e andarmi opowiadaj sobie na podwrzuprefektury szczegy z przesuchiwa oskaronych. Jest to powane uchybienie, gdy andarm, ktry powinien dochowywa wicie tajemnicy, opowiada, co sysza w gabinecie sdziego ledczego. Po dziesite: pani Henry jest uczciw kobiet, jej kantyna jest bardzo schludna, ale miejsce kobiety nie jest przy drzwiach wiziennych. Nie licuje to z powag wiziennictwa w kraju wielkiej kultury. Javert napisa to pismem rwnym, starannym, nie opuciwszy ani jednego przecinka i silnie skrzypic pirem po papierze. Na koniec podpisa si: Javert Inspektor I klasy Komisariat na placu Chtelet. 7 czerwca 1832 r. , okoo pierwszej nad ranem. Wysuszy atrament, zoy !arkusz jak list, zapiecztowa,napisa na wierzchu: Notatka dla administracji, zostawi swoje pismo na stole i trzasnwszy oszklonymi drzwiami, wyszed z komisariatu. Znowu przeci na ukos plac Chtelet, poszed na wybrzeei z dokadnoci automatu wrci na miejsce, ktre opuci przed kwadransem; oparty okciami o parapet statak samo jak przedtem i w tym samym punkcie, jakby si w ogle stamtd nie ruszy. Dokoa panowaa !nieprzenikniona ciemno. Byato ta grobowa pora, ktra nastpuje po pnocy. Gste chmury zasaniay niebo. Na bruku nadbrzenej ulicy latarnia kada czerwon plam. Mosty, jeden za drugim,roztapiay we mgle swoje sylwetki. Rzeka przybraa po niedawnych deszczach. Miejsce, gdzie sta Javert, znajdowao si nad samym prdem, obmurowanie schodzio pionowo w gron %spiral wiru, ktra skrcaa sii rozkrcaa jak ruba bez koca. Javert pochyli gow i spojrza. Wszystko byo czarne. Dochodzi do niego szum spienionych fal, ale rzeki nie byo wida. Czasami w tej "przepacistej gbi wia si jaka lnica smuga, gdy woda nawet w najciemniejsze noce potrafi nie wiadomo jakim sposobem zapala wiata, ktre zamienia w #we. Te byski gasy po chwilii wszystko znowu stawao si nierozpoznawalne i bezgraniczne. W dole nie pyna woda, lecz ziona otcha. ciana nadbrzena, stroma, niewyrana, pomieszana z mg, uciekaa oczom i podobna bya do krawdzi nieskoczonoci. !Nic nie byo wida, zalatywa !tylko wrogi chd wody i mdy zapach wilgotnych kamieni. Przepa wysyaa w gr swj niesamowity oddech. Przybr wody, nie tyle dajcy si dostrzec, co odgadn, tragiczny szept fal, ogrom ponurych ukw mostu, moliwo upadku w czarn prni na dole wszystko w tych mrokach pene byo grozy. Javert przez kilka minut sta bez ruchu nad otwart pod nim ciemnoci i wpatrywa si w niewidzialne z nateniem, jakby skupiajc uwag. Woda szumiaa. Nagle #zdj kapelusz i pooy go naparapecie. Po chwili wysoka i czarna posta, ktr spniony przechodzie mgby wzi z daleka za upiora, stana na parapecie pochylia si ku Sekwanie i znowu wyprostowana spada wtem Wymiany z ? Co o wielkiej 0 5rrkPnk&k{AgBMytNE c"tO> ctP ctQ! cKuR9, cuS6Mv"ciemno; rozleg si guchy plusk i tylko noc widziaa konwulsje tej czarnej postaci znikajcej pod wod. Rozdzia pity WNUK I DZIADEK Znowu spotykamy drzewo obite blach W jaki czas po wypadkach, ktremy opowiedzieli, im Boulatruelle przey wielkie wzruszenie. #Im Boulatruelle to w drnik z Montfermeil, ktrego ju widzielimy w mrocznych czciach tej ksiki. Boulatruelle jak sobie moe czytelnik przypomina oddawa si rnym i podejrzanym zajciom. Tuk kamienie i niepokoi podrnych na gocicu. Robotnik drogowy i zodziej, marzy o skarbach zakopanychw lesie Montfermeil. Spodziewa si, e pewnego dnia znajdzie pienidze w ziemi u stp jakiego drzewa, a na razie chtnie szuka ich w kieszeniach przechodniw. Ostatnio jednak zachowywa si ostronie, poniewa cudem tylko wydoby si z opaw. Zosta on aresztowany na poddaszu Jondrettea razem z innymi bandytami. Naogi czasem si przydaj uratowao go pijastwo. Nie umiano w aden sposb ustali, w jakim charakterze tam si znalaz jako rabu czy jako obrabowany. Sprawa jego zostaa umorzona na podstawie niezbicie stwierdzonego faktu, e w czasie zasadzki by pijany, i dziki temu wyszed na wolno. Pewnego poranka Boulatruelle, idc jak zwykle do pracy, a moe i na zasadzk, nieco przed wschodem soca, zobaczy midzy drzewami czowieka, ktrego sylwetka, mimo i widzia j tylko od tyu, z daleka i wrd szarwki, nie bya mu nieznajoma. Chocia pijak, #Boulatruelle mia dobr pami, t nieodzown bro kadego, kto yje w niezupenej zgodzie z prawem. Gdzie, u diaba, mogem widzie co podobnego do tego czowieka? zastanawiasi. Potrafi odpowiedzie sobie tylko tyle, e czowiek ten podobny by do kogo, kto pozostawi w jego wspomnieniach jaki niewyrany lad. "Boulatruelle pomyla o skarbie.Poszperawszy w pamici, przypomnia sobie, e przed kilku laty obudzi jego podejrzenia osobnik, ktry jakmu si wydawao, mg by tym samym czowiekiem. Pod ciarem tych rozmyla pochyli gow; ruch to naturalny, ale niezbyt zrczny.#Kiedy j podnis, nic ju nie "mg dostrzec. Czowiek znik w lesie i w mroku. #Do pioruna! rzek Boulatruelle! znajd go. Dowiem si, co toza ptaszek. Ten wczga spod kociej apy chodzi tu niebez kozery. W moim lesie nikt nie moe mie przede mn tajemnic. Wzi swoj bardzo ostr motyk. Ot mrukn jest czym pogrzeba w ziemi i w czowieku. Aby zwiza przerwan ni, ruszy spiesznie w kierunku, wktrym najprawdopodobniej poszed w czowiek, i zapuci si w zarola. Jaki myliwy, ktry o tej wczesnej porze z daleka przechodzi lasem, gwidc sobie piosenk o Guillerym, !nasun mu myl wdrapania sina drzewo. Boulatruelle, cho stary, by zwinny. Pod rk mia wysoki buk, godny Tityra #i Boulatruellea. Wdrapa si naniego, jak mg najwyej. Pomys by dobry. Badajc okolic w stronie, gdzie las jest najgstszy i najdzikszy, Boulatruelle nagle spostrzeg tego czowieka. Zobaczy go i natychmiast zgubi z oczu. Czowiek #wszed, a raczej wlizn si na polank do odleg i zasonit wysokimi drzewami,ale Boulatruelle zna j doskonale i zauway przy stosie kamieni chory kasztan, obandaowany przybit do "kory blach. T polan niegdynazywano k Blaru. Stos kamieni, ktry lea tam nie wiadomo po co przed trzydziestu laty, ley pewnie do dzi. Nic nie jest rwnie dugotrwae jak stos kamieni, chyba ogrodzenie z desek. Jedno i drugie jest tymczasowe. Najlepszy powd,eby trwa dugo. Boulatruelle, lekki i radosny, raczej zeskoczy z drzewa, "ni zszed. Znalaz legowisko, !teraz trzeba byo tylko zowizwierza. Prawdopodobnie by tam w sawny skarb. Wszed bez wahania w gstwin krzakw. Przedziera si przez ostrokrzewy, tarniny, pokrzywy, dzikie re, osty i kolczaste ciemi. Podrapa si okrutnie. Na koniec po czterdziestu minutach doszed do czki Blaru. spocony, zmczony, zadyszany, podrapany, wcieky. Na polanie nie byo nikogo. Boulatruelle podbieg do kamieni. Leay na swoim miejscu; nikt ich nie zabra. "Czowiek za znikn w lesie. "Wymkn si. Gdzie? Ktrdy? W jak wszed gstwin? Niepodobna odgadn. !A najboleniejsze byo to, e za stosem kamieni, naprzeciw drzewa obandaowanego blach, Boulatruelle zobaczy wieo poruszon ziemi, zapomnian albo porzucon motyk i d. D by pusty.  Ach, ty zodzieju! krzykn Boulatruelle, #podnoszc w gr obie pici. Po wyjciu z jednej wojny domowej Mariusz gotuje si dodrugiej Przez dugi czas Mariusz by pmartwy, pywy. Przez !kilka tygodni mia gorczk z majaczeniami i dosy grone zaburzenia mzgowe, raczej od wstrzsw, ktrych doznaodnoszc rany w gow, ni od samych ran. Po caych nocach w zowrogimgorczkowym podnieceniu i z uporem agonii powtarza imi Kozety. Due rany byy niebezpieczne, gdy ich ropa przy pewnych stanach atmosfery moga zosta wchonita przez organizm i zabi chorego; za kad zmian pogody, przy lada "burzy, lekarz niepokoi si. Chory przede wszystkim nie moe mie adnych wzrusze  powtarza. Dopki trwao niebezpieczestwo, pan Gillenormand siedzia jak "obkany przy ku Mariusza i jak on by pmartwy, pywy. Codziennie, a niekiedy dwa razy dziennie, jaki siwy pan, wedug relacji dozorcy bardzo porzdnie ubrany, przychodzidowiadywa si o rannego i !przynosi du paczk szarpi do opatrunkw. Na koniec sidmego wrzenia, dokadnie w cztery miesice od owej bolesnej nocy, w ktrej przyniesiono do dziadkaumierajcego Mariusza, lekarz !owiadczy, e rczy za jego ycie. !Zacza si rekonwalescencja. Ale z powodu zamania obojczyka Mariusz musia jeszcze przez dwa miesice lee na szezlongu. Ta duga choroba i powolny powrt do zdrowia zabezpieczyy go przed poszukiwaniami wadz. We Francji aden gniew, nawet "publiczny, nie trwa duej ni p roku. Zamieszki s tak dalece win wszystkich w obecnym stanie !spoeczestwa, e daje si ponich odczu potrzeba przymknicia oczu. Pan Gillenormand przeszed przez wszystkie rozpacze, a pniej przez wszystkie !radoci. Z wielk trudnoci odwiedziono go od zamiaru czuwania nocami przy rannym;"kaza ustawi swj wielki fotel"przy ku Mariusza; da, eby crka dawaa najpikniejsze ptno na opatrunki i bandae. Panna Gillenormand, jako osoba !dojrzaa i roztropna, znalaza sposb oszczdzania ptna, wmawiajc w ojca, e czyni zado jego rozkazom. Pan Gillenormand nie dawa si jednak przekona, e grube ptno jest rwnie dobre na szarpie jak batyst, a stare lepsze ni nowe. By obecny przy wszystkich opatrunkach, podczas ktrych panna Gillenormand wychodzia wstydliwie do drugiego pokoju.Gdy odcinano noyczkami zgangrenowane kawaki ciaa, !krzycza: aj, aj. Wzruszajcyby widok, jak ten starzec drcymi rkami podawa rannemu zika w filiance. Lekarza zasypywa pytaniami, nie spostrzegajc, e cigle pyta o to samo. Owego dnia, w ktrym lekarz owiadczy, e !niebezpieczestwo ju mino,starowina szala z radoci. Prbowa wzi Nikolet na kolana. Tytuowa Mariusza !baronem i woa: Niech yje Republika! Nie uznawa ju siebie, uwaa si za nic. Mariusz by panem domu, !starzec z radoci wyrzek si wadzy ojcowskiej i sta si wnukiem swego wnuka. W tej radoci pan Gillenormand by wzruszajco dziecinny. Niechcc naprzykrza si rekonwalescentowi, stawa za !nim i umiecha si do niego. By zadowolony, wesoy, zachwycony, czarujcy, mody. Jego biae wosy dodaway agodnego majestatu radoci rozlanej na jego twarzy. Kiedy wdzik czy si ze zmarszczkami, budzi uwielbienie. Jest co z "jutrzenki w szczciu staroci.Tymczasem Mariusz, pozwalajc si bandaowa i pielgnowa, myla tylko o Kozecie. Kiedy gorczka i maligna "opuciy go, nie wspomina jujej imienia i mona byo %sdzi, e ju o niej nie myli. On milcza dlatego, e dusz by przy niej. Nie wiedzia, co si stao z Kozet. Wydarzenia z ulicy Konopnej wynurzay si z jegopamici jak obok mgy; niewyrane cienie kryy w jego umyle: Eponina, Gavroche, Mabeuf, Thnardierowie i tragiczne postacie przyjaci w dymie barykady; dziwny udzia pana Fauchelevent w tej krwawej przygodzie by dla niego !zagadk wrd nawanicy; nie rozumia, dlaczego yje, nie rozumia, kto i w jaki sposb go ocali, i nikt w domu tego nie wiedzia; powiedziano mu tylko, e zosta przywieziony w nocy na ulic Panien Kalwaryjskich. "Przeszo, teraniejszo, $przyszo stay si mglistymi "pojciami, ale wrd tej mgy jeden punkt trwa, jedno byo wyrane i jasne silne postanowienie jakby wykute wgranicie: odnale Kozet. Nie ukrywa przed sob czekajcych go przeszkd i trudnoci. Zanotujmy tu jeden szczeg: wszystkie starania, caa tkliwo dziadka nie podbia go, nie rozczulia. Przede wszystkim nie zna caych jej rozmiarw, a po wtre umys chorego, moe jeszcze rozgorczkowany, nie dowierza tym pieszczotom, ktre byy dla niego dziwne i nowe, a miay go zapewne ujarzmi. Przyjmowa je chodno. Biedny dziadek na prno wysila swj stary !umiech. Mariusz mwi sobie, e wszystko to dobre, pki onsi nie odzywa, ale gdy wspomni o Kozecie, ujrzy cakiem inn twarz i rzeczywisty stosunek dziadka !do niego wwczas si odsoni. A przy tym, w miar jak odzyskiwa ycie, wracay dawne urazy, otwieray si stare rany pamici; wspomina przeszo, pukownik Pontmercy stawa midzy nim a panem Gillenormand i Mariuszmwi sobie, e niczego dobrego nie mona si spodziewa po czowieku, !ktry by tak niesprawiedliwy itwardy dla jego ojca. Razem ze zdrowiem wracaa cierpko wobec dziadka. Biedny starzec cierpia i milcza. Pan Gillenormand, cho tego nie okazywa, zauway, e Mariusz od chwili, gdy go przyniesiono i gdy odzyska przytomno, ani razu nie nazwa go ojcem. Nie mwi mu co prawda prosz pana, ale unikajc jednego i drugiego znajdowa zawsze jaki wymijajcy sposb zwracania si do niego. "Chwila przeomowa zbliaa sinajwidoczniej. Jak prawie zawsze bywa w podobnych razach, przed przystpieniem do bitwy "Mariusz przedsiwzi prbn utarczk. Pewnego poranka pan Gillenormand wziwszy do rki gazet odezwa si lekcewaco o Konwencie i zakoczy rojalistyczn sentencj na temat Dantona, Saint-Justa i Robespierrea. Ludzie dziewidziesitego trzeciego roku byli olbrzymami  odpar surowo Mariusz. Starzec umilk i przez cay dzie nie powiedzia ju ani sowa. Mariusz, ktry od najmodszych lat zna niezomny charakter dziadka, oceni to milczenie jako stumiony gniew i wywnioskowa, e walka bdzie zacita; w zaktkach myli zacz mnoy przygotowania do boju. Postanowi sobie, i w razie odmowy poszarpie bandae, rozecie zestawiony obojczyk, rozjtrzy rany i nie bdzie przyjmowa adnych pokarmw. Rany byy jego broni. Dostanie Kozet albo umrze. !Czeka na sprzyjajc chwil z podstpn cierpliwoci choych. Chwila ta nadesza. Mariusz atakuje Pewnego dnia, kiedy ciotka porzdkowaa buteleczki i filianki na marmurowym blaciekomody, pan Gillenormand, pochyliwszy si ku Mariuszowi,powiedzia do niego swoim. najtkliwszym tonem: Wiesz co, Mariuszku, na twoim miejscu jadbym teraz "wicej misa ni ryb. Smaona ryba dobra jest w pocztkach rekonwalescencji, ale eby stan na nogach, chory potrzebuje dobrego kotleta. Mariusz, ktry prawie cakiem "ju odzyska siy, zebra je, usiad, pooy na kodrze zacinite donie, spojrza dziadkowi prosto w twarz i rzek gronym tonem:  To mi przypomina, e mam cico powiedzie.  Co takiego??  e chc si oeni.  To jest przewidziane odpowiedzia dziadek i rozemia si.  Jak to: przewidziane?  Tak, przewidziane. Dostaniesz t swoj dziewczynk. Mariusz zadra, osupiay, zgnbiony i olniony. Pan Gillenormand mwi dalej: Tak, dostaniesz t liczn dziewczyn. Ona tu przychodzi codziennie w postaci starego jegomocia, eby dowiadywa si o twoje zdrowie. Odkd jeste ranny, cay czas tylko pacze i !skubie szarpie. Zasignem o niej informacji. Mieszka na ulicy Czowieka Zbrojnego pod sidmym. Wic o to ci chodzi, chcesz j dobrze, dostaniesz. Ja ci proponuj kotlety, a ty mi odpowiadasz: &A propos, chc si oeni. !adne skojarzenie. Liczye na!sprzeczk, co? Nie wiedziae,e jestem stary tchrz. Co teraz powiesz? Dsasz si? Nieprzypuszczae, e twj dziadek jest gupszy od ciebie, i przepada ci mowa, ktr sobie przygotowae, panie adwokacie. To irytujce,$ale trudno, zo si. Zatkao !ci, guptasie, e robi to, czego chcesz. Posuchaj. Dowiedziaem si wszystkiego,bo i ja jestem chytry. Ona jestzachwycajca, cnotliwa, w !historii o oficerze nie byo nicprawdy naskubaa fur szarpi to prawdziwy klejnot, ubstwia ci. Gdyby umar, pogrzeb byby na trzy osoby, poniewa jej trumna towarzyszyaby mojej. Wiedziaem, uwaasz, e mnie nie kochasz, wic pomylaem "sobie: co, u licha, zrobi, ebymnie to zwierz pokochao? Aha, mam pod rk t ma Kozet, dam mu j i wtedy musi mnie troch pokocha albo powiedzie, dlaczego nie kocha. Mylae pewno, e stary bdzie si rzuca, %zoci, krzycza: nie pozwol! i podniesie kij na t ryczk. Nic podobnego. Kozeta? prosz bardzo. Mio? prosz bardzo. Niczego wicej nie pragn, niech pan bdzie askaw si $oeni. Bd szczliwy, mj drogi chopcze. To powiedziawszy starzec zaszlocha. !Obj rkoma gow Mariusza,#przycisn j do starej piersi i obydwaj pakali. Jest to jedna z form najwyszego szczcia. Mj ojcze!! zawoa Mariusz.  Ach!! Wic jednak mnie kochasz powiedzia starzec. Nadesza niewysowiona "chwila. Dusio ich kanie i nie mogli mwi. Na koniec starzec wybekota: No, nareszcie si odkorkowa"i powiedzia mi: mj ojcze. Mariusz wysun gow z obj dziadka i powiedzia:  Mj ojcze, teraz jestem !zdrw, wic zdaje mi si, e mgbym j zobaczy. I to jest przewidziane, zobaczysz j jutro. Ojcze...  Co??  Dlaczego nie dzi?? Zgoda, dzi! Niech bdzie "dzi. Powiedziae mi trzy razy$ojcze, wic ci si to naley.Zajm si tym, przyprowadz j do ciebie. To byo przewidziane, powiadam ci, a nawet dawno ju uoone wierszem. Tak si koczy elegia Chory chopiec AndrzejaChnier, ktrego zamordowali ci zbrod... ci olbrzymi z roku !dziewidziesitego trzeciego. Panu Gillenormand zdawao si,e dostrzega lekk zmarszczk na czole Mariusza,"ktry nawet nie sysza sw dziadka, pogrony w zachwycie i mylcy o Kozecie, a nie o roku dziewidziesitym trzecim. Przeraony swoj niefortunn uwag o Andrzeju Chenier, starzec zacz mwi bardzo szybko: Zamordowali to nie jest waciwe sowo. W Wymiany z ? Co o wielkiej 0 5rrkPnk&k{ATp c^vUL cvV! c$wW cwXv+ cwYh6 PMxrzeczywistoci ci genialni "rewolucjonici, ktrzy nie byli !zymi ludmi bez wtpienia, to byli nawet bohaterowie !uwaali, e Chenier troch im !przeszkadza, i go zgiloty... toznaczy w interesie ocalenia publicznego ci wielcy ludzie sidmego termidora poprosili Andrzeja Chnier, eby by askaw wej na... Rozpoczte zdanie uwizo muw gardle i pan Gillenormand nie mg go dokoczy, a e za !pno ju byo na odwoanie wypowiedzianych sw, wzburzony tylu wzruszeniami, starzec spiesznie wybieg z sypialni, podczas gdy jego crka poprawiaa Mariuszowi poduszk, trzasn drzwiami za sob i czerwony, zapieniony, z wytrzeszczonymi oczami, wpad na poczciwego Baskijczyka, ktry w przedpokoju czyci buty. Porwa Baskijczyka za !konierz i krzykn mu w uszy gosem penym wciekoci:  Do stu tysicy fur beczek diabw, ci rozbjnicy go zamordowali!  Kogo, prosz pana?  Andrzeja Chnier!!  Tak jest, prosz pana odpowiedzia przestraszony Baskijczyk. Panna Gillenormand w kocu !przestaje mie za ze, e pan Fauchelevent przyszed, trzymajc co pod pach Kozeta i Mariusz zobaczyli si znowu. Spotkania tego opisywa nie bdziemy. S rzeczy, ktrych odmalowa niepodobna; do ich liczby naley soce. !Caa rodzina, nie wyczajc Baskijczyka i Nikolety, zebraasi w pokoju Mariusza w chwili, gdy wesza Kozeta. Ukazaa si na progu; zdawao#si, e biy od niej promienie. Wanie w tej chwili dziadek mia wytrze nos; znieruchomia na jej widok i z chustk przy nosie spojrza na Kozet. Przeliczna!! zawoa. Po czym gono dokoczy wycierania nosa. Kozeta bya pena upojenia, zachwytu, lku i szczcia. Czua niepokj o tyle, o ile szczcie moe niepokoi. Mwia plczc sowa, na przemian blada i purpurowa, miaa ochot rzuci si w !objcia Mariusza i zabrako jej"odwagi. Wstydzia si, e tyle osb widzi jej mio. Nie !mamy litoci dla szczliwych kochankw; zostajemy przy nich, gdy najbardziej chcielibyzosta sami. A oni przecie wcale nas nie potrzebuj. Za Kozet wszed mczyzna o siwych wosach, powany, cho umiechnity jakim dziwnie bolesnym umiechem. By to pan Fauchelevent, czyli Jan Valjean. By bardzo porzdnie ubrany, jak mwi dozorca, cay na czarno i w biaym krawacie. W tym nieskazitelnym mieszczaninie, wygldajcym na notariusza, dozorca nigdy by nie pozna przeraajcego tragarza trupw, ktry ukazasi mu w nocy sidmego czerwca obdarty, zabocony, okropny, dziki, z twarz umazan krwi i botem, niosc w ramionach omdlaego Mariusza. Strowski wch dziaa wszake. Kiedy pan Fauchelevent wszed z Kozet, dozorca powiedzia na ucho swojej onie: Nie wiem !dlaczego, ale co mi si zdaje,e ju kiedy t twarz widziaem. W pokoju Mariusza pan Fauchelevent stan jakby na uboczu, przy drzwiach. Mia pod pach pakiet dosy podobny do ksiki formatu inoctavo. owinity w papier. Papier ten by zielonkawy i jakby spleniay. Czy ten pan zawsze nosi !ksiki pod pach? szeptem zapytaa Nikolet panna !Gillenormand, ktra nie lubia ksiek. To pewnie jaki uczony odpowiedzia rwnie cicho panGillenormand, dosyszawszy jejsowa. Czy to jego wina?? Pan Boulard, mj znajomy, te!zawsze chodzi z ksik pod pach. $I skoniwszy si rzek gono:  Panie Trancheleverit... Pan Gillenormand nie zrobi tego umylnie; niezwracanie uwagi na nazwiska naleao dojego arystokratycznych manier. Panie Tranchelevent, mam zaszczyt prosi pana o rk panny Tranchelevent dla mojego wnuka, pana barona Mariusza Pontmercy. Pan Tranchelevent ukoni si.  Sprawa zaatwiona owiadczy dziadek. Po czym, obrcony ku Mariuszowi i Kozecie, wycign do nich rce bogosawicym gestem i zawoa:  Moecie si teraz ubstwia!! Nie kazali sobie powtarza tego pozwolenia. Rozpocz si szczebiot. Rozmawiali po cichu, Mariusz wsparty na szezlongu, Kozeta stojc przynim.  O mj Boe szeptaa Kozeta. Znowu pana widz. Toty! To pan! ... Po co byo chodzi na barykad. Co za okropno! Przez cztery miesice byam jak nieywa. Ach, jak to nieadnie, e pan poszed bi si! Co ja panu takiego zrobiam? Przebaczam, ale eby to byo ostatni raz. Kiedy si teraz dowiedziaam, e mam tu przyj znowu mylaam, e umr, ale z radoci. Tak mi byo smutno. Nie zdyam si przebra, pewno wygldam jak strach nawrble. Co pana rodzina powie na mj wygnieciony konierzyk? No, niech si pan odezwie cho sowem. Cay czas tylko ja mwi. Mieszkamy wci na ulicy Czowieka Zbrojnego. Podobno by pan tak strasznie ranny w rami. Syszaam, e w tej %ranie zmieciaby si pi! I podobno obcinali panu ciao noyczkami. To straszne. Oczy sobie wypakaam. A dziwne, "e mona tak cierpie. Paski dziadek jest bardzo przyjemny. Niech pan ley spokojnie i nie opiera si na "okciu, bo bdzie bolao. Ach, jaka jestem szczliwa! Wic ju wszystko w porzdku! Zupenie zgupiaam, miaam tyle do powiedzenia i wszystko mi wyleciao z gowy. Czy pan mnie jeszcze kocha? Mieszkamy na ulicy Czowieka Zbrojnego. Tam nie ma ogrodu. Cay czas skubaam szarpie, prosz spojrze, to pana wina, porobiy mi si na palcach odciski.  Aniele odpowiada jej Mariusz. !Anioto najbardziej odporne sowo w mowie ludzkiej; adneinne nie wytrzymaoby tak niemiosiernego naduywania przez kochankw. Potem, przez wzgld na obecnych, przerwali rozmow. Nie mwili ju nic, tylko ciskali si za rce. !Pan Gillenormand odwrci si do wszystkich obecnych i zawoa: Rozmawiajcie gono, krzyczcie, haasujcie, u diaba, eby dzieci mogy sobie swobodnie poszczebiota. !I zbliywszy si do Mariusza i Kozety, szepn im:  Mwcie sobie ty, nie krpujcie si. Ciotka Gillenormand z osupieniem patrzya na to wtargnicie wiata w jej starczy dom. Osupienie to jednak nie miaow sobie nic nieprzyjaznego, nie byo to bynajmniej zgorszone i zazdrosne spojrzenie sowy na dwoje turkawek, tylko bezmylne oko biednego, pidziesicioletniego niewinitka; chybione ycie patrzyo na triumf mioci. Panno Gillenormand starsza rzek do niej ojciec a co, !mwiem przecie, e ci to spotka. I po chwili milczenia doda:  Przypatrz si szczciu innych. Usiad przy nich, posadzi "Kozet i uj ich cztery rce w swoje stare, pomarszczone donie. Zachwycajca jest ta maa. Kozeta to arcydzieo. Maa dziewczynka, a wielka dama. Szkoda, e bdzie tylko baronow, urodzia si na margrabin. Co za rzsy! Moje dziatki, dobrze zapamitajcie sobie, e nie ma nic lepszego ni mio. Kochajcie si! &Zgupiejcie z mioci! Mio to"gupota ludzi i mdro Boga. #Ubstwiajcie si! Tylko dodanagle zachmurzony co za nieszczcie! Przyszo mi na myl, e poowa tego, co posiadam, to doywocie. Dopki bd y, to jako !pjdzie, ale po mojej mierci, za dwadziecia lat mniej "wicej, nie bdziecie mieli ani szelga, biedne dzieci. Twoje pikne rczki, pani baronowo, bd musiay klepa bied. Tu odezwa si powany i spokojny gos:  Panna Eufrazja Fauchelevent ma szeset tysicy frankw posagu. By to gos Jana Valjean. Dotychczas nie wyrzek jeszcze ani sowa; wszyscy zapomnieli prawie, e sta nieruchomy, z tyu za tymi szczliwymi ludmi.  Jaka panna Eufrazja?? zapyta zdumiony dziadek.  To ja odpowiedziaa Kozeta. % Szeset tysicy frankw!! powtrzy pan Gillenormand.  Bez czternastu czy moe "pitnastu tysicy doda Jan Valjean. I pooy na stole pakiet, ktry ciotka Gillenormand wzia za ksik. Jan Valjean sam go rozwin; by to plik banknotw. Rozwizano go i przeliczono. Byo piset banknotw tysicfrankowych i sto szedziesit osiem pisetfrankowych. Razem piset osiemdziesit cztery tysice frankw.  To rzeczywicie pikna ksika rzek pan Gillenormand. " Piset osiemdziesit cztery tysice frankw szepna ciotka. To si dobrze skada, nieprawda, panno !Gillenormand starsza? mwi !dziadek. Ten diabe, Mariusz, odkry na drzewie marze milionow gryzetk. I ufaj tu miostkom modych ludzi! Studenci znajduj kochanki z !szeciuset tysicami frankw! "Piset osiemdziesit cztery "tysice frankw! powtrzya !pgosem panna Gillenormand.  Piset osiemdziesit cztery!! To jakby szeset tysicy, co? A Mariusz i Kozeta tymczasem wpatrywali si w siebie i prawie nie zwrcili uwagi na ten drobiazg. Bezpieczniej jest zoy pienidze w lesie ni u notariusza Nie potrzebujemy chyba opowiada szczegowo, e posprawie Champmathieu Jan Valjean mg podczas swej pierwszej kilkudniowej !ucieczki wpa do Parya, e zdy jeszcze podnie u Laffittea swoje pienidze, zoone na nazwisko pana Madeleine, mera w Montreuil-sur-mer, i e obawiajc si powtrnego !aresztowania, ktre nastpio wkrtce, zakopa te pienidzew lesie Montfermeil, w miejscuzwanym polan Blaru. Suma szeciuset tysicy frankw, caa w banknotach, mao zajmowaa miejsca i mona j byo zamkn w pudeku, ale eby uchroni pienidze od wilgoci, woy je do dbowego kuferka napenionego wirami z kasztanowego drzewa. Do #kuferka tego woy rwnie i swj drugi skarb, wieczniki biskupa. Pamitamy, e je zabra, uciekajc z Montreuil-sur-mer. Czowiek, ktrego Boulatruelle zobaczy pierwszy raz pewnego wieczora, by to Jan Valjean. Pniej, ilekro Jan Valjean potrzebowa pienidzy, "chodzi po nie na polan Blaru. Std wyjazdy, o ktrych bya mowa. Mia motyk schowan w krzakach, w jemu tylko znanej kryjwce. Rzeczywista suma wynosia piset osiemdziesit cztery !tysice piset frankw. Jan Valjean zachowa piset frankw dla siebie. Co bdzie $dalej, to si zobaczy myla. Rnica midzy t sum i szeciuset trzydziestoma tysicami frankw podniesionymi u Laffittea zostaa wydana w cigu dziesiciu lat, od 1823 do 1833 roku. Pi lat pobytu w klasztorze kosztowao tylko pi tysicy frankw. Jan Valjean postawi na swoimkominku dwa srebrne lichtarze, gdzie byszczay ku wielkiemu podziwowi starej Toussaint. Jan Valjean wiedzia, e si uwolni od Javerta. Opowiadano przy nim i sam to sprawdzi w Monitorze, ktry ten fakt ogosi, e !inspektor policji Javert zosta znaleziony pod galarami praczek midzy mostem Wymiany i Nowym Mostem i epismo zostawione przez tego czowieka, nieskazitelnego zreszt i bardzo cenionego przez zwierzchnikw, naprowadzio na domys, e w przystpie pomieszania !zmysw odebra sobie ycie. Rzeczywicie pomyla Jan Valjean jeeli mia mnie w "rku i puci na wolno, to ju wtedy chyba nie by przy zdrowych zmysach. Dwaj starcy, kady na swj !sposb, robi, co mog, eby Kozeta bya szczliwa Przygotowano wszystko do !wesela. Lekarz owiadczy, e moe si ono odby w lutym. By grudzie. Rozkoszne tygodnie doskonaego !szczcia przeminy szybko. Dziadek nie nalea do !najmniej szczliwych. Caymi godzinami wpatrywa si w Kozet. $ liczna dziewczyna!! woa.  I ma twarz tak agodn i dobr! Dalibg, bardziej uroczej nie widziaem, jak $yj. Pniej bdzie to miao cnoty z zapachem fiokw. Prawdziwa gracja, na honor! "Majc tak on, musisz y na wysokiej stopie. Mariuszu, drogi chopcze, jeste baronem, jeste bogaty rzuto swoje adwokackie rzemioso, bagam ci. Kozeta i Mariusz nagle przeszli!z grobu do raju. Przejcie byotak niespodziane, e odurzyoby ich, gdyby ich nie olnio.  Czy rozumiesz co z tego wszystkiego?? pyta Mariusz.! Nie odpowiadaa Kozeta ale zdaje mi si, e Pan Bg na nas patrzy. Jan Valjean dziaa, pokonywa trudnoci, zabiega o wszystko i wszystko uatwi.!Przypiesza szczcie Kozetytak skwapliwie i na Dozr z !tak radoci jak i ona sama. Jako dawny mer potrafi rozwiza draliwe zagadnienie, ktego tajemnicposiada on tylko: spraw pochodzenia Kozety. Wyznaniecaej prawdy moe by !przeszkodzio maestwu. JanValjean usun jednak wszystkie trudnoci. Wynalaz jej zmarych rodzicw, co mu dao pewno, e nikt si nigdy o nic nie upomni. Kozetanie miaa odtd nikogo z "najbliszej rodziny, ktra ju "wygasa; nie bya jego crk, ale crk innego Faucheleventa. Dwaj bracia Fauchelevent pracowali niegdy jako ogrodnicy w klasztorze przy ulicy Petit-Picpus. Zapytany o nich klasztor da wiadectwa rwnie pochlebne, jak zasugujce na zaufanie; poczciwe zakonnice, niezbyt zdolne i niezbyt skonne do roztrzsa w materii ojcostwa, nie znalazy powodudo adnych podejrze, a w dodatku nigdy dobrze nie wiedziay, ktry z dwch Faucheleventw by ojcem maej Kozety. Potwierdziy wic wszystko z najwikszym przekonaniem. Spisano akt "tosamoci. Kozeta staa si wobliczu prawa pann Eufrazj Fauchelevent, sierot, ktr odumarli oboje rodzice Jan Valjean urzdzi si w ten sposb, e pod nazwiskiem Fauchelevent wyznaczony zosta na opiekuna Kozety, a jako drugiego opiekuna dodanojej pana Gillenormand. Co do piciuset osiemdziesiciu czterech !tysicy frankw, by to zapis dla Kozety, uczyniony przez "osob ju nie yjc, ktra chciaa pozosta nieznan; pierwotny zapis wynosi piset dziewidziesit cztery tysice frankw, ale dziesi tysicy kosztowao wychowanie panny Eufrazji; "pi tysicy z tej sumy dostaprzed laty klasztor. Zapis, zoony na rce osoby trzeciej, mia by oddany Kozecie, gdy dojdzie do penoletnoci lub wyjdzie za m. Jak widzimy, caa ta historia bya do przyjcia, zwaszcza z dodatkiem "przeszo p miliona frankw. "Niektre szczegy wyglday co prawda troch dziwnie, ale ich nie spostrzeono. Jednemu z zainteresowanych zawizaaoczy mio, wobec innych spenio t rol szeset tysicy. !Kozeta dowiedziaa si, e niejest crk tego starca, ktrego tak dugo nazywaa ojcem. By to tylko jej krewny;jej ojcem prawdziwym by innyFauchelevent. W kadej innej chwili dotknoby j to "bolenie. Ale przeywaa teraz godziny niewysowionego szczcia i ta wiadomo !rzucia na ni tylko przelotny cie, ktry rado wkrtce rozproszya. Miaa Mariusza. Zjawi si mody, stary odchodzi na stron takie jest ycie. Ponadto Kozeta od wielu lat przywyka do ycia wrd zagadek; kada istota, ktrej dziecinne lata otoczya tajemnic, atwo godzi si z jej wyjanieniem. Jednake w dalszym cigu nazywaa Jana Valjean ojcem. Kozeta bya wniebowzita i zachwycaa si panem Gillenormand. Przyczyniy si do tego jego komplementy i podarunki. Kiedy Jan Valjean stara si zapewni jej normaln sytuacj w spoeczestwie, pan Gillenormand czuwa nad wypraw. Najwicej radowaa go wasna szczodro. Co rano Kozeta dostawaa jaki nowy prezent. Dokoa niej pitrzyy si stosy kosztownych fataaszkw. Uoono, e mode !maestwo bdzie mieszka udziadka. Pan Gillenormand Co o wielkiej 0 5rrkPnk&k{AgBZ cx[ cy\i ccy]! @ cy^a* c)z_4 cz`>z!koniecznie chcia odstpi im swj pokj, najpikniejszy w caym domu. Odmodniej dziki temu mwi. To dawny projekt, zawsze marzyem, eby wyprawi wesele w moim pokoju. Umeblowa ten pokj mnstwem starych wytwornych cacek, sufit i !ciany kaza obi niezwyk !materi, ktrej ca sztuk mia w zapasie i sdzi, e pochodzia z Utrechtu na atasowym tle barwy jasnotej widniay tam aksamitne pierwiosnki. Biblioteka pana Gillenormand !staa si kancelari adwokata,ktrej potrzebowa Mariusz, poniewa jak czytelnik zapewne przypomina sobie rada adwokacka wymagaa posiadania wasnej kancelarii. Majaki pomieszane ze szczciem Narzeczeni widywali si codziennie. Kozeta przychodzia z panem Fauchelevent. Mariusz zadawa w mylach najrozmaitsze nieme zapytaniatemu panu Fauchelevent, ktry nie okazywa mu nic "oprcz yczliwej obojtnoci. Mody czowiek powtpiewa czasem o wasnych wspomnieniach. Mia w pamiciluk, ciemne miejsce, !przepa, ktr wydryy cztery miesice konania. Zagubio si w niej wiele rzeczy. Tak by niepewny, e zapytywa siebie, czy rzeczywicie widzia na barykadzie pana Fauchelevent,tego czowieka tak powanego i spokojnego. Mariusz nie mg uwierzy, eby Fauchelevent z barykadyby tym samym Faucheleventem z krwi i koci,tak dostojnie siedzcym obok Kozety. Pierwszy by zapewne jednym z tych drczcych snw, ktre mu przyniosa i odchodzc zabraa maligna. Zreszt natury ich byy niedostpne dla siebie nawzajem i Mariusz czu, e nie potrafi zada panu Fauchelevent jakiegokolwiek pytania. Dwaj ludzie, ktrzy maj wspln tajemnic i na podstawie milczcej umowy nie wspominaj o niej ani sowem to si zdarza czciej, niby kto przypuszcza. Raz jednak Mariusz zdoby si na prb. Napomkn w rozmowie ulic Konopn i zwracajc si do pana Fauchelevent zapyta:  Pan chyba zna t ulic??  Jak ulic??  Konopn!! Nie mam adnego pojcia o nazwie tej ulicy odpowiedziapan Fauchelevent tonem najnaturalniejszym w wiecie. Odpowied dotyczya nazwy !ulicy, nie za samej ulicy, ale mimo to Mariusz uzna te sowa za bardziej jednoznaczne, ni byy w istocie. $Przywidziao mi si pomyla. ! Miaem halucynacje. To kto kto by do niego podobny. Pan Fauchelevent tam nie by. Dwaj ludzie, ktrych nie sposb odszuka Jakkolwiek wielkie byo szczcie Mariusza, nie wyposzyo ono jednak z jego umysu innych spraw. Podczas przygotowa do wesela, w oczekiwaniu naznaczonego dnia, Mariusz sondowa przeszo, zarzdzajc trudne i skrupulatne poszukiwania. Poczuwa si do rnych dugw wdzicznoci; winien j by za ojca i za siebie. Istnia przecie Thnardier, !istnia te nieznajomy, ktry go odnis do pana Gillenormand. Mariuszowi bardzo zaleao na odnalezieniu tych ludzi. Nie chcia oeni si i by szczliwy, zapominajc o !nich. Lka si, eby te nie spacone dugi nie rzuciy cienia na jego ycie, ktre odtd miao by tak pogodne. Niepodobna mu byo zostawi ich za sob i przed wkroczeniem w radosn #przyszo pragn rozliczy si z przeszoci. To, e Thnardier by zoczyc, w niczym nie zmieniao faktu, e ocali ycie pukownikowi Pontmercy.Thnardier by bandyt dla wszystkich, ale nie dla Mariusza. Niewiadomy rzeczywistego przebiegu wydarze na polu bitwy pod Waterloo, nie wiedzia, e w tej dziwnej przygodzie jego ojciec by wprawdzie winien Thnardierowi ycie, lecz nie by obowizany do wdzicznoci. Ani jeden z licznych agentw, ktrych uywa Mariusz, nie mg trafi na trop Thnardiera. !Zdawao si, e przepad bez !ladu. Thnardierowa umara w wizieniu podczas ledztwa. Thnardier i jego crka Anzelma, dwie istoty pozostae z tej aosnej rodziny, znw utony w mroku. Wobec tego, e Thnardierowa umara, Boulatruelle nie by objty oskareniem, Claquesous znikna gwni oskareni uciekli z wizienia, proces o zasadzk w ruderze Gorbeau waciwie spez na niczym. Sprawa pozostaa nie wyjaniona. Sd przysigych musia poprzesta na dwch podrzdnych winowajcach, Panchaudzie, zwanym Wiosennym i Urwipociem, orazPszelgu, zwanym Dwa !Miliardy, ktrzy zostali skazanina dziesi lat galer. Ich zbiegych wsplnikw skazano zaocznie na doywotnie !cikie roboty, a Thnardiera  jako herszta bandy te zaocznie, na kar mierci. Co do drugiego czowieka, nieznajomego, ktry ocali ycie Mariuszowi, poszukiwania, przebiegajce zpocztku do pomylnie, utkny nagle na martwym punkcie. Odszukano dorokarza, ktry przywiz Mariusza na ulic Panien Kalwaryjskich wieczorem szstego czerwca. Dorokarz !owiadczy, e dnia szstego czerwca, na rozkaz agenta policji, sta od trzeciej po poudniu a do zapadnicia nocy na nadbrzeu przy PolachElizejskich nad wejciem do gwnego kanau; e okoo godziny dziewitej wieczorem !otworzya si krata kanau od strony rzeki i wyszed z niej czowiek nioscy drugiego !czowieka, ktry wydawa si "nieywy; e agent, ktry sta na czatach w tym miejscu, aresztowa czowieka yjcego i zabra martwego; e na rozkaz agenta, on, dorokarz, zabra wszystkich do swego powozu i pojecha na ulic Panien Kalwaryjskich; !e tam zoono zmarego; e zmarym by pan Mariusz i e on, dorokarz, poznaje go, cho tym razemyje; e nastpnie znowu wsiedli do !powozu, e zaci konie, e okilka krokw przed wejciem do Archiww kazano mu si zatrzyma, zapacono go i odprawiono; e agent zabra ze sob tego drugiego czowieka; e on nic ju wicej nie wie, e noc bya bardzo ciemna. Mariusz, jak powiedzielimy, nic sobie nie przypomina. To "jedno tylko pamita, e jakasilna rka schwycia go w chwili, gdy pada na wznak na barykadzie; wszystko, co %pniej nastpio, zataro si w jego pamici. Odzyska przytomno dopiero u pana Gillenormand. Gubi si w domysach. Starannie schowa zakrwawione ubranie, w ktrym go przyniesiono do dziadka, liczc, e mu si przyda w poszukiwaniach. Kiedy oglda surdut, !zauway, e jedna poa jest dziwnie rozdarta. Brakowao kawaka sukna. Pewnego wieczora Mariusz w obecnoci Kozety i Jana Valjean opowiada o tej swojej dziwnej przygodzie, o niezliczonych poszukiwaniach i braku jakichkolwiek wynikw. Zniecierpliwiony zimnym wyrazem twarzy pana Faucheleventzawoa z ywoci, w ktrej brzmia prawie gniew: Tak, ten czowiek, kimkolwiek on jest, by wspaniay. Czy pan wie, co on uczyni? Zjawi si jak #archanio. Musia rzuci si w zgiek walki, porwa mnie, otworzy kana, wcign mnie tam nie! Musia i przeszo ptorej mili po strasznych galeriach podziemnych, pochylony, zgity w ciemnociach, w "kloace przeszo ptorej mili, prosz pana, z trupem na plecach! I w jakim celu? eby uratowa trupa. A tym trupem byem ja. Powiedzia sobie: Moe tli si w nim jeszcze iskierka ycia; zaryzykuj moje ycie dla tej ndznej "iskierki! I nie ryzykowa tegoycia raz, ale dwadziecia razy! Na kadym kroku czyhao niebezpieczestwo. Najlepszy dowd, e ledwie Wyszed z kanau, zosta aresztowany. Pojmuje pan, e on to wszystko zrobi? Nie mogc oczekiwa adnej nagrody! Bo kime ja byem? Powstacem, zwycionym. Ach, gdyby te szeset tysicy frankw Kozety naleay do mnie... ! Nale do pana przerwa Jan Valjean.  Wic rzek Mariusz oddabym je za odnalezienie tego czowieka. Jan Valjean milcza. Rozdzia szsty BIAA NOC 16 lutego 1833 roku Noc z 16 na 17 lutego 1833 "roku bya bogosawion noc."Nad jej ciemnoci otwaro siniebo. Bya to noc wesela Mariusza i Kozety. Chocia zawarcie maestwa jest spraw naturaln i prost, ogoszenie zapowiedzi, spisanie aktw, zaatwienie formalnoci w biurze mera i w kociele zawsze bywa do kopotliwe. Nie udao si zdy przed szesnastym. !Ot notujemy ten szczegtylko z zamiowania do $cisoci trzeba byo trafu, e szesnastego lutego wypad tusty wtorek. Std wahania i skrupuy, szczeglnie ze strony ciotki Gillenormand. Tusty wtorek! zawoa dziadek tym lepiej. Jest przysowie: !Kto si w tusty wtorek eni, Za dzieci si nie rumieni Nie zwracajmy na to uwagi. Niech ju zostanie szesnasty! A moe ty, Mariuszu, chciaby odoy lub?  O, nie! odpowiedzia zakochany. " A wic emy si rzek dziadek. I wesele odbyo si szesnastego, pomimo publicznych zabaw. Dnia tego pada deszcz, ale zawsze "znajdzie si na niebie bkitny kcik na usugi szczcia i narzeczem widz go nawet wtedy, kiedy reszta stworzenia kryje si pod parasolem. Poprzedniego dnia Jan Valjeanwrczy Mariuszowi w obecnoci Pana Gillenormand piset osiemdziesit cztery tysice frankw. Niepotrzebn ju Janowi Valjean Toussaint odziedziczya Kozeta i awansowaa j na pokojow. Dla niego przygotowano w domu pana Gillenormand piknypokj umeblowany z myl o nim. Kozeta powiedziaa z tak nieodpartym wdzikiem: !Ojcze, prosz ci, mieszkaj znami e Jan Valjean prawie przysta na to. Na kilka dni przed lubem Jan !Valjean mia wypadek: zgnit sobie palec u prawej rki. Nie byo to nic niebezpiecznego. Nie pozwoli, eby kto si tym zaj, opatrzy lub przynajmniej zobaczy jego ran, ktrej nie pokaza nawet Kozecie. Musia jednak !obandaowa rk i nosi na temblaku; nie mg wic nic podpisa. Zastpi go pan Gillenormand jako drugi opiekun Kozety. Nie zaprowadzimy czytelnika ani do kancelarii mera, ani do #kocioa. Nie chodzi si a tamw lad za zakochanymi i dramat zwykle przestaje interesowa, gdy tylko nadejdzie chwila lubnego bukietu. Poprzestaniemy na zanotowaniu jednego szczegu nie dostrzeonego przez mod par i orszak podczas przejazdu z ulicy Panien Kalwaryjskich do kocioa w. Pawa. W owym czasie naprawiano bruk w pnocnym kocu ulicy w. Ludwika, ktr wobec tegozamknito od ulicy Parku Krlewskiego. Powozy weselne nie mogy jecha wprost do w. Pawa i trzeba byo zdecydowa si na okrn drog przez bulwar. Na bulwarze rojno byo od masek. Padajcy co pewien czas deszcz nie zraa "pajacw, baznw i trefnisiw.Pary, wesoy tej zimy 1833 roku, przeistoczy si w Wenecj. Takich zapustw teraz ju nie ma. Poniewa wszystko stao si powszechnym karnawaem, karnawa przesta istnie. W podwjnym rzdzie powozw, wzdu ktrych nibypsy pasterskie cwaowali gwardzici miejscy, poczciwe koczobryki familijne, zapchaneciociami i babkami, ukazywayw drzwiczkach wiee twarzyczki poprzebieranych dzieciakw, siedmioletnich pierrotw, szecioletnich kolombin, czarujcych istotek,ktre czujc, e oficjalnie bior udzia w publicznej zabawie, przeniknite byy godnoci tej maskarady i zachowyway si z powag urzdnikw. Czasami w tej procesji powstawao jakie zamieszanie. Po lewej lub prawej stronie sznur powozw zatrzymywa si, dopki znowu nie rozwizano supa; jeden powz, ktry utkn w miejscu, wystarcza, eby sparaliowa cay korowd. Potem znowu ruszano naprzd.Powozy weselne naleay do szeregu cigncego ku placowi Bastylii, wzdu prawego brzegu bulwaru. Przy ulicy Pont-aux-Choux orszak zatrzyma si. Prawie w tej samej chwili drugi orszak, !cigncy w kierunku kocioa w. Magdaleny, przystan take. Naprzeciwko powozu panny modej znalaz si powz z maskami. " Patrzajcie zawoaa jedna z masek wesele!! To na niby odpowiedziaa druga. Prawdziwe wesele jestu nas. Tymczasem dwie inne maski z tego samego powozu, stary Hiszpan z potwornym nosem i ogromnymi czarnymi wsami i chuda przekupka, moda dziewczyna w czarnej masce, "te zauwayli wesele i zaczli rozmawia po cichu. Rozmowa ich gina w oglnym#zgieku. Strugi deszczu lay siw odkryty powz, a wiatr w lutym nie jest ciepy, tote wydekoltowana przekupka rozmawiajca z Hiszpanem draa i kasaa midzy jednym a drugim wybuchem miechu. Oto ich dialog:  Suchaj no!!  Co tata powie??  Widzisz tego starego??  Jakiego starego??  Tego w pierwszej lubnej dryndzie z naszej strony.  Co ma rk zawieszon na czarnej chustce??  Wanie.  Wic co??  Jestem pewny, e go znam.  O!! " Wychyl si, moe ci si uda zobaczy pann mod.  Nie widz.  Mniejsza o to, ale tego "starego, ktremu co si stao w ap, dalibg, ja na pewno znam. ! Na co si to moe przyda?? Nie wiem. Rne rzeczy przydaj si. A co mnie obchodz starzy!!  Skd jedzie to wesele??  A czy ja wiem!!  Suchaj no!!  Co?? !Musisz si dowiedzie, co to jest za wesele, z ktrym jedzie ten stary, i gdzie oni mieszkaj. Nie mog opuci powozu.  Dlaczego??  Jestem wynajta.  A, do licha! Prefektura wynaja mnie nadzisiaj jako przekupk.  To prawda. Jeeli opuszcz wz, zatrzyma mnie pierwszy lepszyinspektor, ktry mnie zobaczy.Wiesz o tym dobrze.  Tak, wiem.  Na dzisiaj jestem kupiona przez rzd.  Wszystko jedno. Ten stary mnie nudzi. Suchaj no.  Co?? ! Musisz si dowiedzie, gdziepojechao to wesele. Jeszcze czego! Znale po tygodniu wesele, ktre przejedao przez Pary w tusty wtorek! Szukaj szpilki wstogu siania. Jak ja ich znajd? Trudno, musisz sprbowa. Rozumiesz, Anzelmo? Dwa szeregi po obu stronach bulwaru ruszyy z miejsca w przeciwnych kierunkach i powz masek straci z oczu dryndpastwa modych. Nieodczny Po skoczeniu wszystkich ceremonii, kiedy powiedzieli ju przed merem i przed ksidzem wszystkie moliwe #tak, kiedy ju podpisali si w merostwie i w zakrystii, kiedy klczc obok siebie pod baldachimem z biaej mory wrd dymu kadzielnicy, zamienili obrczki, kiedy !wracali trzymajc si za rce,budzc podziw i zazdro wszystkich, Mariusz cay na czarno, ona w bieli, poprzedzani przez szwajcara, !ktry mia epolety pukownika i stuka halabard w marmurow posadzk, midzy dwoma rzdami zachwyconychwidzw, kiedy stanli w drzwiach kocioa otwartych !na ocie, kiedy wszystko si skoczyo i mieli siada do powozu, Kozeta nie wierzya, e to prawda. Patrzya na Mariusza, patrzya na tum, patrzya na niebo, jakby w obawie, e si zbudzi ze snu. Potem wrcili do domu na ulicPanien Kalwaryjskich. Mariusz promieniejcy triumfem wstpowa obok Kozety na te same schody, po ktrych niedawno wniesiono go umierajcego. Pan Gillenormand poda rami Kozecie i wszed z ni pierwszy do jadalni, a za nim reszta biesiadnikw. Zajto miejsca za stoem. Dwa wielkie fotele stay po prawej i po lewej rce panny modej: jeden dla pana Gillenormand, drugi dla Jana Valjean. Pan Gillenormand usiad. Drugi fotel zosta pusty. Zaczto si rozglda za panem Fauchelevent. Nigdzie go nie byo. Pan Gillenormand zapyta Baskijczyka:  Gdzie jest pan Fauchelevent?? !Janie panie odpowiedzia Baskijczyk pan Fauchelevent kaza powiedzie, e boli go $chora rka i e nie moe sido obiadu z panem baronem i wielkiej 0 5rrkPnk&k{AaN czb )X{coq c{d c{e% cG|f0k c|gC@PD0&0  ` `" P0 !!!#"D A ? """`" ""`"!@@  ?@@@@ 1IIIII8$$$T$T$FIHHHHp IIIIII1$$$$$$$8KIIIII p ``1a<~x<|90```q?gsc``````????<~8qခ x`acgfffgca fcSY@`!0 """""0( 0   30 PLC"@IDDqBaBaAApL.#!?$b`b`!0!"""""""      @`0O`pXw`FĀ0!B ` @@@`@@@  @@ PPP   @pp pppxt  p@  pp Ppxx pp  @ p@ HH@@@P`@@x8DD8 Ppp  @@ 000`@ 800000p0q?1cox`@p?0 00 1cggg0opom991<~011aaa{gs c ` ` ` ` ` ` 80008`EEBB   ( ( ( 8QQ1@@@<@P@P@P@ @ $$>|  >   D>D2  @ <  >$$'$HH@@ȠHHHHH$$""D D DTTHHA!!!|   2 ((8( !A @|  Ppp8DD8@@@@@@H$$H |   g0 `@0px1p   0000xÌ ```  8p433 0p Ì```B"""""" 9-D#q9O """"$B`00' ( H &' 8,nHHHHHH "      0P 9-D#q9O @@ ?HHHH`b 2    @"0 B`00' (0@  π|~88|=><<<<<<<<<<<<<<<<<<<xx||<|<|xaCCG>p{3>|> 8<< |<<<<|<<<<~~?xp0`p88p?>x8pp`0`@<<xppp  8p<8p00=>0888xxx|<?0@p