.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBAHٟHYHdAD dT,0Q 4 4:9Q 4 4:N8Q 4 4: S 4:8  0S`H`hH`/.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBA 0Uih7 RUD@ 0X@ q`PUUQ HAptbd5Q1QUUQl)`D` P@ @I Hps'6FTQE%In@p`P+5@;7g;#Oh(qF&PRQ oOwww.a$PcWЏ`^&'_ ?dP@*Q?piIp`5SQUEU`ߖ_p`_c~P?@G@FTtU4b_`dHpw6fP0;UhGsPpIwrF@TPAUE@?c@`@wGfaUP ?Ph`tp@ff1UU$b!o{׀(2?ulB_a{%aQbrf>)< ^ 5~C?B{A H7p6 `^Q5UU@IFtrdUQE@??faUR0U?@)A)(wJfZS00%1[1F!wpfU!U UU4AwwGf~_ @DwfaS#P`@A0PU@k_ ! T?2ifa$UEDQ$!?^%^?#I@hwttFbBEqA  wBd@Q@biq_TR0BC?ww??QbTUBU4$??dQC!?ۙA_swwbE3_Ai~$_~`1P0S$I`QiÆqw 6UT'@i `h`GGGf&A%`iݑhHq#FF]E$E~a Iqi!GOETHH#`P1a C@q@81b@r6F0`ffPFR??01?HB*i8btwa79*Q@ _ TPp#```0w%FS ?`0660SS R8 DqF6 Qy@`p?TPU4q? ~@  7 _0\/zz @0H??*kp3$$$$RSSC4FF%RteC4VG%RddC455%BBBBX=RJZ9gs{X=LJZ1gs{gCClC)C] 𵆰KN$kIHRR!B!GOys@-h$U`!!4, W@  7B  ?' xG 7(9"HBa8dI# h@C8!> - @'% x 7 / ' L '` h #@ Hx( GhCXC C2C J'PhR{3:3z;@* 9+ѐpGhC񵂰 )Hh.8PCpR(0 9 B %($EHh( "B"1# .1o0:0z!@4B Hh ))IBIIIBIIAG1hCHIh h`B@@#@Oi#B i1a)ۉ HaaI ` !@CpGhCCC!"R( KR(HQ1B !HpG0  #GK *KK#A#CETS0 \ ,!!1BCR0(۰pG0*A A"I2 "HpG@I" pG@NhH1iCA@@ 0a xA(h (ya` h 7B  ?'! 1@#BHМC` GC "JI# h@#[B EHpEI hO#'<pK $x#Cp"Cp8< $Qx9K!CQph !#B!`4I`4I3IMH`$] h`!!4,*L C8a!Lhi@Hhh (ڠ!I!IXH` 8@H8@$( 2`!4 ,L C I  IMGC2lCC `8` $M/`U/ HC(a/ / ` Ӯh/ѰI/IX` @/(/ H @O8CGC h`` G G Oh 0*2Rh"B"]GCK"hB"%0NGCB828!RGOFFONwith RONOFFSLOWMO5min10min30minOFFIIIIIIIIIIIIIIINormalTurboCrapProtGBAGBPNDS1P2PLink2PLink3PLink4PBlackGreyBlueNoneYellowGreyMulti1Multi2ZeldaMetroidAdvIslandAdvIsland2BaloonKidBatmanBatmanROTJBionicComCV AdvDr.MarioKirbyDK LandDMGMGBSGBCGBAGBAuto Goomba Pogoomba ' I" ;`AHx('@I XhF? @HAIx XiFhFiF" F;O @ 2 2 > GPowered by XGFLASH2.com 2005uChav2.2 on wC`C`B autofire: A autofire: 2`Controller: Display->Other Settings->Link TransferSleepRestartSave State->Load State->Manage SRAM->Exit Q" 6h:H;Ix X:hFiF 8H8Ox8:XhFiF 6L7Ix X6hFiF x4I X4hFiF 4H4h :XhFiF y0:XhFiF /H/x:XhFiF /H/hhFiF G Other Settings(`VSync: _`FPS-Meter: C`Autosleep: `EWRAM speed: 2Swap A-B: Autoload state: (Goomba detection: PaGame Boy:  " HIh XhFIiF 7HIx XhFfOKBa  @&60`.CH p ;pAH[#  >Np00Xp!000pp@;p#C3H&1H1A1HA(1%H&V f>Й(`]0 Z&v  # 06N<,$$ 4D=- Hh. 47?/ JGgCTCC brac#\T3:рpG H!I LhB 8hB <`x`Gg1W!"Cxx;Cx?;Cx?;CY02*ۀpG e") |"* wZ'?рG Write error! Memory full. Delete some games.1K1Oh#[<f'BC#fB7B+) #[B 5 (92>.'C.`h`=- 9*d'C'``` I02 `!Ip02B @I9 GCg^)2:p01ypG "S!H9 !7< 9< !7< }9 79 G00:00:00 - 00/00kKCIh h&1+AL! + + h)89B)) !`  Y'# ` B )"B" 0 1_Bѡh7  &.ѽB  i"2 D/"3 =( ("B" 0." )7 (" H` `GCgPush SELECT to deleteSave state:Load state:Erase SRAM:CKL(#[30 g``Hh`Hh2`HOx(8I Hh1.1"8NGg0CPCuCgCTC LjF ` (ќG  "! h-!h8BH ` 8@jF (H8@C #L!:#k LjF `  @"! h("! h 8@jF H8@GgCd#C% I NBh3B1` *I `GgCIh" J)0% )>hI`GgCH#h@pGlC( Hh/jF!(HhGPCTC(јG ") O#!";HhjF!v( "!6( g Saving.gPC(4! N(-h()!D("#[M0"#K!I H631!"H`!8Gg0!HKJ?"!GgA(< Hx8Hhw! ! -hB "RIH<// "Ah J00""RIH"GdCPCHx"Hh-jF! (hBE"R I HjF!8(zGdCPC  .MiF(`(G @&h%(B(!{%mH5hB#[B I") `%5<- M"!(h)h8BH(` 8@iF ( H8@CpC ROM not found.I(IjF! ("L#[0" IHhqHhHqHIx xCI x CI xICqHxHhO`/"! #[0"Gg0g8\_C(C_dCPC(!jF! (Jy`Ay J`y Jp!@ Jp!@ J#pI@@ pG8\_C(C_&O(C !I%=p70BjF! Z(L#[0"IHJhqHhHqHxqxyCq/`"! #[0"Gg0g8\_CC8O8J9j `%3L.S][D/7>W S BՉ-63CCBiсщ) щIaZ %KB$H!!с!C P CKBH!KBH!KBPh(Е`h(Аh8`HH8bH#CpG!`Q`сQ`gC @0&@  HKhB Hx( H! I CII#CpGC0vC CB0ӄFR) xp@Iу:Ӱɸ:Ұ 2 p Cp p p xpI@R`FpG CCXPpGR\TpG/Y@P@ KRB#BBRB[AB Z@P@Y@pGGGGG G(G0G8G CфF0 LC+@# @pB0`FpG xpI[*pG2x+ x1p2+pG/KRB#BBRB[ABpGFCˀ  xx[IR gFpGFRp@: C C  :ӁTR`FpGxG0`B @ @   !QR B0`BaB/F C ӰL;C+@рҰ xpI@+ R`FpG p@R`FpGxG--N< \/ Divide by zero///4 ,P$PP //38//1e "" \  /\ \$/< }Ϡ0\ }Ϡ@\  @0}ϠP\ // XTS4xVͫ0 FhnzZ~h2 0;.Yk  RT;h;h;h;;;T; T; = = =<<<<<===<<<<<<" =l=H=T; O-<04 +**)HAIB*@/@GPO|xt,`- .{H x@@44P,T(X$\ㄔGO 2 ZB^?O/pD-逡$ b(`4@ 0 PPQ0S$pD/XCP ` w9`9@9,C BB4Cx0@P`x404x40x4L-`ጠ匰Z @O PPQP$T0IE?@  L/xxxx h>P`@: ;;,'t,C2\+phà`àbàcàdàeàhàiàlàmàpàrà`sàtàu` àxàyà|à}ààà`bcdehilmprs`tu` xy|}wxFFFG8GhGGG H(??(@@(AA(B?(M3"o{3"o{3"o{3"o{UUUUUUUUUUUUUUUUUUZJZcUUUތk)ZcZJggU F%)YZJZcޢBk{URZJ!1sJ!!scR)祥{))Bu)ksJ!!scR)祥{))BތZsJ!!kkcB{))BȐPDBRRRRZZk{!BRZ{9RZ{9RZ{9Zk{!Bε!)99JZ9ﭥkZZB猥BRkRRRBZޜkf!BRUURBΌZR>sB3 wx#5 ZM`) UUUѩQH%GGM[jcBs{!%   @h*>` ; 8L 50@  ,$ /P-"P-p???????-???/@-L =@P 1 @@@0S@/0S@/                  @-BJRZbjrz "&.B1.07, T\ 0P@0/P00/$0/  R 0/޼ DP`l  0܀P:O-@PB A  ᠀堐cp@DA`PPP` \ EX P: O 0@-S"I 0  \0 Π0 S( 000 Q@@Ao 0!CexV4-$2X$QP$? @P,,0 R :Q0A 2 --N< \  Divide by zero!"!!"!"!!""!!"!""""!"!!""!!"!""""!!!!!!""""!"!!"!!!!!!!"!!""!!"!!!!!!!"""""!!"!!!!!!!!!!!!!0CFGNINTENDOxG[?xGbxGDxG\?xGZxGxG\xG xGxGxGexGxGqxGxGXTW@XTW@XTWXXTW$ %Ƞ B.瀀XTWX XTW2T12@XTW21TE112@XTWX\ကXTW0@2#D#@XTWČ~ B. B.XTW'1p2#!2XTW%Ƞ +LကXTWXE XTWe\2T12eT@XTWe\21TE112eT@XTWTXကXTW0L2#@#L@XTW$ PI@XTWhXTW$ &Ƞ B.瀀XTWh XTW2d12@XTW21dF112@XTWhlကXTW0E@2#@XTWXTW'1p2#!2XTW&Ƞ +LကXTWhF XTWfl2d12fd@XTWfl21dF112fd@XTWdhကXTW(0d@2E@XTW@HXTWxXTW$ 'Ƞ B.x XTWx XTW2t12@XTW21tG112@XTWx|ကXTWD QDR T"@ 22#1@XTW@T 2231@XTW@HXTW'1p2#!2XTW'Ƞ +xLကXTWxG XTWg|2t12gt@XTWg|21tG112gt@XTWtxကXTWD$ 2@XTW@HXTW|XTW$ 'Ƞ B.xG XTW||倀XTW'Ƞ + 212  B.XTW'Ƞ + 21@112  B.XTW'Ƞ B.XTW12@XTW@HXTW|'1p2#!2XTW'Ƞ +xGLကXTW|@|倀XTW2D12@XTW21DD112@XTWLကXTW22#@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTW'Ƞ +X\ကXTWXP@XTWT%T@XTWT&T\@XTWTP@XTWT'T\@XTWTP@XTW'Ƞ +TXကXTWT$T@XTWh`@XTWhd@XTWhd@XTWh`@XTWhd@XTW'Ƞ +hlကXTWh`@XTWd%dl@XTWd`@XTWd&d@XTWd'dl@XTWd`@XTW'Ƞ +dhကXTWd$d@XTWxp@XTWxt@XTWxp@XTWxt@XTWxt@XTW'Ƞ +x|ကXTWxp@XTWt%t|@XTWtp@XTWt&t|@XTWtp@XTWt't@XTW'Ƞ +txကXTWt$t@XTW% 'Ƞ B.瀀XTW%'Ƞ B.瀀XTW& 'Ƞ B.瀀XTW&'Ƞ B.瀀XTW' 'Ƞ B.瀀XTW'Ƞ  B.瀀XTW PI@XTW@H$ 'Ƞ B.瀀XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTW'Ƞ +LကXTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW'Ƞ +$L02!2XTW$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW'Ƞ + (!$@02!2XTW(!$@02!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW'Ƞ +$LT02 2#!2XTW$@T02 2#!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW'Ƞ + 2##?$@2# 2#D1!2XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW'Ƞ +2L1XTW2@1@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW'Ƞ +0L41XTW@1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW'Ƞ +0L1XTW0@1@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW'Ƞ +$ T02 2#!2XTW$T02 2#!2@XTWg XTW|Ě -,XȌ,Ȍ|ĊTXXTW XTW -XTWa XTW%|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$L02!2XTWI|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWXTW@H|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -XTWXTWXTW I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Qf  -XTW (!$@02!2XTWI XTW|Ě -,hȌ,Ȍ|ĊdhXTWJ XTW XTW&|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$LT02 2#!2XTWIOhXTWXTW}XTW 2##?$@2# 2#D1!2XTWI& $ XTW|Ě -,xȌ,Ȍ|ĊtxXTW%( $ v뀀XTW'|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW2L1XTWI |(!|02 "2XTW' -@XTWČ$  B.XTW0L41XTWI( LXTW|Ě -,Ȍ,HȌ|ĊL0P ;XTW%( oLကXTW@XTW  $|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q8 XTW0L1@XTWI0s|(!x02 "2XTW|t倀XTWČ +LXTW|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -H@H$ T02 2#!2XTWI80O- ģij,F.  !#RO/#>5:5`   h/<<3   4# R $# ,/  /"P" R" B4 4@ FxGQEĊQEĊ x ĊG @ĊQEOĊ$ P P@ $ @: $  vR $ $@ H  P  X ` @ I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWPFPFh>P01// \J" 3--:--. .:::::::.TA`AlAxAA:AAAAAAAAA:B B,B8BDBPB\B:::::::::BBBBBBBBBBBBBBBB@56d6677:477778::::::::::-::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: \(UWQL \UWQLRead from OAM. Wrote to OAM. \J2--:----:::::::-<@H@T@`@l@:x@@@@@@@@@:A AA$A0A  ˌ  ˌLT!L t >  ˌ  +xxxxSNtuuh>Ix^Z!`@@&9_9_9_9_`?DDDD@ D H L P T X T X  PO4OdO::::(;|;;;-<;:: v  (;=L<$<!Q@-U@ nO4rOP$ P$ P$ P$ P$ (;<<: 9: =0=:+ P CSv(;\=;;?(;=<:(;=::C9@-0<<<<8$@DA$HLI -$@DHL$T?99 0Px h8Tx0`|  P 8Lt@`4PhH 4 ` |       8 P l        4 P |        @ X t       $ @ X t       <X p0\(<Pdx @l4p$`(\$THH0Lh ,Hh(Dd0d<l (ldlBDTl$ X h P$     !(!d!!!!!0"X"""""#<#T#### $ $$$$:::::::(::::8 ;;D+bkGG@@>BEoE>B>RG>Uff s nٙgcnܙ3>CLAS OGNIEM1 0034Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. >P Q1b͛ >a>&> > ͜:\ BS ( O>ͧ ͮ Ϳ ͮ G ͮ Q|r>>xE>@A>>@ v(́ Vw cog_ 9W -O G  < >O < >Oͳ S  (((# ("(*( */͘^# = >O| < >O|!>w# !6# 6#6# ! 6#6# 6# B͜ w  O> O͜Oͮ < 8>   G3 8  3 8 #@w    (=> O> >O͜Oͮ 0< O  ͟ w  ͮ y  {   G3  3  O w  ͮ y  > > >>!>A!@}|!* a* OG> > >>>!>A!@}|- = 3  -(>(>ʘ 3  u,#> >(og #F+Nx<(,x ͷ ͮ Q>$(>ͯ ͮ Q> (!В@(=3 y !В@y( 3 y >G ͮ Q O> |y (((( ($((!p(! !!!!~"  ! (q! (j!H (c!p (\! (U! (N! (G! (@! (9!: (2!b (+! &! !! ! !a* Przewi Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlttern: Zeil Seit Kapt AlleDfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Lnea Pgina Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Lnia Plana Cap. Tot G<8-(>> 7 > O O ( u> 7 => G!x(~# * !6# x y!(#!@(!(!(!@y(=]T! P* P* P* P* > >A! y( >"" " N"O">A> >A! y( *GN 6*GO . * >!A 3  > >A!   # A! @6# x !~#(  o&MD)))  0( 8 V#F#' y z_k&)}o ! {(8=xw#wyw#wˇ@@>@>GHI!`>" " !` y(=> W>'('('(y !`Q'('('((,>O!`>" x >" x `>" x >Ow#<  6# !>"< ! "< !@6# ! 6# !>("< !  "< ́> /7G>/Gx>0(>>$ x >$@(D ɇƀhiA * >hiA * >h@iA * ɇƀjkA * >jk@A * ==|================<=MBFONTMonospaced @@@@@@@``@ @ @@@`@@ @@@@@ @ @@@@@ @`@ @@@ࠠ@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ ࠠࠠ@@ࠠࠠ ࠠ @@@@@@@@@@@@ @@@`@@@@@`@@@ ` `@@  ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠࠠࠠࠠ  @`@@@ @@  @ @@@@ @@@@@@@@@ @@`@`@ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ @@`@@@@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@@@@@@@@ࠠࠠ0@@@@@@   @@  @ @@@@ @@@`@@@@@@ @ @@@@ @@@ @` @ @@ @@`@@@ @ @ @@@ @@@@@@@@ࠠ @ࠠ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠࠠ@ࠠࠠ@ @@ @@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@  @ࠠ@ @ࠠ@Pࠠ@@@ @@ @  MBFONTVariable pitch PPPPP x(  @ࠠ@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ بȨࠠࠠࠠ ࠠ @@@@@@@P@@@@ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ࠠ@@ࠠࠠ` ࠀ @P@  @ @@@@ @@ @@P```ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @P@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ@@HHP\T@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@pPpࠠࠠ xx $HH$ xx@ @@@@ @@@`@@@@PPPPP@ H$H(8 8 ( @ @@ࠠ @ࠠ@Pࠠ@ࠠ@@ @  @@@ @@@@@@@@@pHHHHpȨ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠPpp@Ȉ@ @@ @@@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@p` @ࠠ@ࠠ @ࠠ@ࠠPࠠࠠ@@@@ @@ @ ࠠ Pc8Dc| cP,pc:$ "OGNIEM I MIECZEM" TOM I HENRYK SIENKIEWICZ TOM I: Rozdziay 1-10 Rozdzia 1 Rok 1647 by to dziwny rok, w ktrym rozmaite znaki na niebie i ziemi zwiastoway jakowe klski i nadzwyczajnezdarzenia. Wspczeni kronikarze wspominaj, i z wiosny szaracza w niesychanej iloci wyroia si z Dzikich Pl i zniszczya zasiewy i trawy, co byo przepowiedni napadw tatarskich. Latem zdarzyo si wielkie zamienie soca, a wkrtce potem kometa pojawia si na niebie. W Warszawiewidywano te nad miastem mogi i krzy ognisty w obokach; odprawiano wic postyidawano jamuny, gdy niektrzy twierdzili, e zaraza spadnie na kraj i wygubi rodzaj ludzki. Nareszcie zima nastaa tak lekka, e najstarsi ludzie nie pamitali podobnej. W poudniowych wojewdztwach lody nie poptay wcale wd, ktre podsycane topniejcym kadego ranka niegiem wystpiy z oysk i pozaleway brzegi. Paday czste deszcze. Step rozmk i zmieni si w wielk kau, soce za w poudnie dogrzewaotak mocno, e - dziw nad dziwy! - w wojewdztwie bracawskim i na Dzikich Polach zielona ru okrya stepy i rozogi ju w poowie grudnia. Roje po pasiekach poczy si burzy i hucze, bydo ryczaopo zagrodach. Gdy wic tak porzdek przyrodzenia zdawa si by wcale odwrconym, wszyscy na Rusi oczekujc niezwykych zdarze zwracali niespokojny umys i oczy szczeglniej ku Dzikim Polom, od ktrych atwiej nili skdind mogo si ukaza niebezpieczestwo. Tymczasem na Polach nie dziao si nic nadzwyczajnego i nie byo innych walk i potyczek jak te, ktre si odprawiay tam zwykle, a o ktrych wiedziay tylko ory, jastrzbie, kruki i zwierz polny. Bo takie to ju byy te Pola. Ostatnie lady osiadego ycia koczyy si, idc ku poudniowi, niedaleko za Czehrynem ode Dniepru, a od Dniestru -niedaleko za Humaniem, a potem ju hen, ku limanom i morzu, step i step, w dwie rzeki jakby w ram ujty. Na uku Dnieprowym, na Niu, wrzao jeszcze kozacze ycie za porohami,ale w samych Polach nikt nie mieszka i chyba po brzegach tkwiy gdzieniegdzie "polanki" jakoby wyspy wrd morza. Ziemia bya de nomine Rzeczypospolitej, alepustynna, na ktrej pastwisk RzeczpospolitaTatarom pozwalaa, wszake gdy Kozacy czsto bronili, wic to pastwisko byo i pobojowiskiem zarazem. Ile tam walk stoczono, ilu ludzi lego, nikt nie zliczy, nikt nie spamita. Ory, jastrzbie i kruki jedne wiedziay, a kto z daleka dosysza szum skrzyde i krakanie,kto ujrza wiry ptasie nad jednym koujcemiejscem, to wiedzia, e tam trupy lub koci nie pogrzebione le... Polowano w trawach na ludzi jakby na wilki lub suhaki. Polowa, kto chcia. Czek prawem cigan chroni si w dzikie stepy, orny pasterz trzd strzeg, rycerz przygd tam szuka,otrzyk upu. Kozak Tatara, Tatar Kozaka. Bywao, e i cae watahy broniy trzd przed tumami napastnikw. Step to by pusty i peny zarazem, cichy i grony, spokojny i peen zasadzek, dziki od Dzikich Pl, ale i od dzikich dusz. Czasem te napeniaa go wielka wojna. Wwczas pyny po nim jak fale czambuytatarskie, puki kozackie, to chorgwie polskie lub wooskie; nocami renie koni wtrowao wyciom wilkw, gos kotw i trb mosinych lecia a do Owidowego jeziora i ku morzu, a na Czarnym Szlaku, na Kuczmaskim - rzekby: powd ludzka.Granic Rzeczypospolitej strzegy od Kamieca a do Dniepru stanice i "polanki" i- gdy szlaki miay si zaroi, poznawano wanie po niezliczonych stadach ptactwa, ktre, poszone przez czambuy, leciay napnoc. Ale Tatar, byle wychyli si z Czarnego Lasu lub Dniestr przeby od strony wooskiej, to stepem rwno z ptakami stawa w poudniowych wojewdztwach. Wszelako zimy owej ptactwo nie cigno z wrzaskiem ku Rzeczypospolitej. Na stepie byo ciszej ni zwykle. W chwili gdy rozpoczyna si powie nasza, soce zachodzio wanie, a czerwonawe jego promienie rozwiecay okolic pust zupenie. Na pnocnym kracu Dzikich Pl,nad Omelniczkiem, a do jego ujcia, najbystrzejszy wzrok nie mgby odkry jednej ywej duszy ani nawet adnego ruchu w ciemnych, zaschnitych i zwidych burzanach. Soce poow tylko tarczy wygldao jeszcze zza widnokrgu. Niebo byo ju ciemne, a potem i step z wolna mroczy si coraz bardziej. Na lewym brzegu, na niewielkiej wyniosoci podobniejszej do mogiy ni do wzgrza, wieciy tylko resztki murowanej stanicy, ktr niegdy jeszcze Teodoryk Buczacki wystawi, a ktr potem napady stary. Od ruiny owej pada dugi cie. Opodal wieciy wody szeroko rozlanego Omelniczka, ktry w tym miejscu skrca siku Dnieprowi. Ale blaski gasy coraz bardziej na niebie i na ziemi. Z nieba dochodziy tylko klangory urawi cigncych ku morzu; zreszt ciszy nie przerywa aden gos. Noc zapada nad pustyni, a z ni nastaa godzina duchw. Czuwajcy w stanicach rycerze opowiadali sobie w owych czasach,e nocami wstaj na Dzikich Polach cienie polegych, ktrzy zeszli tam nag mierciw grzechu, i odprawuj swoje korowody, wczym im aden krzy ani koci nie przeszkadza. Tote gdy sznury wskazujce pnoc poczynay si dopala, odmawiano po stanicach modlitwy za umarych. Mwiono take, e one cienie jedcw snujc si po pustyni zastpuj drog podrnym jczc i proszc o znak krzya witego. Midzy nimi trafiay si upiory, ktre goniy za ludmi wyjc. Wprawne ucho z daleka ju rozeznawao wycie upiorw od wilczego. Widywano rwnie cae wojska cieniw, ktre czasem przybliay si tak do stanic, e strae gray larum. Zapowiadao to zwykle wielk wojn. Spotkanie pojedynczych cieniw nie znaczyo rwnie nic dobrego, ale nie zawsze naleao sobie le wry, bo i czek ywy zjawia si nieraz i nikn jak cie przed podrnymi, dlatego czsto i snadnie za ducha mg by poczytanym. Skoro wic noc zapada nad Omelniczkiem, nie byo w tym nic dziwnego, e zaraz kooopustoszaej stanicy pojawi si duch czy czowiek. Miesic wychyn wanie zza Dniepru i obieli pustk, gowy bodiakw i dal stepow. Wtem niej na stepie ukazay si inne jakie nocne istoty. Przelatujce chmurki przesaniay co chwila blask ksiyca, wic owe postacie to wybyskiway z cienia, to znowu gasy. Chwilami niky zupenie i zdaway si topnie w cieniu. Posuwajc si ku wyniosoci, na ktrej sta pierwszy jedziec, skraday si cicho, ostronie, z wolna, zatrzymujc si co chwila. W ruchach ich byo co przeraajcego, jak i w caym tym stepie, tak spokojnym napozr. Wiatr chwilami podmuchiwa ode Dniepru sprawujc aosny szelest w zeschych bodiakach, ktre pochylay si i trzsy, jakby przeraone. Na koniec postacie zniky, schroniy si w cie ruiny.W bladym wietle nocy wida byo tylko jednego jedca stojcego na wyniosoci. Wreszcie szelest w zwrci jego uwag. Zbliywszy si do skraju wzgrza pocz wpatrywa si w step uwanie. W tej chwiliwiatr przesta wia, szelest usta i zrobia si cisza zupena. Nagle da si sysze przeraliwy wist. Zmieszane gosy poczy wrzeszcze przeraliwie: "Haa! Haa! Jezu Chryste! ratuj! bij!" Rozleg si huk samopaw, czerwone wiata rozdary ciemnoci. Ttent koni zmiesza si z szczkiem elaza. Nowi jacy jedce wyroli jakby spod ziemi na stepie. Rzekby: burza zawrzaa nagle w tej cichej, zowrogiej pustyni. Potem jki ludzkie zawtroway wrzaskom strasznym, wreszcie ucicho wszystko: walka bya skoczona. Widocznie rozegrywaa si jedna ze zwykych scen na Dzikich Polach. Jedcy zgrupowali si na wyniosoci; niektrzy pozsiadali z koni, przypatrujc si czemu pilnie. Wtem w ciemnociach ozwa si silny i rozkazujcy gos: - Hej tam! skrzesa ognia i zapali! Po chwili posypay si naprzd iskry, a potem buchn pomie suchych oczeretw i uczywa, ktre podrujcy przez Dzikie Pola wozili zawsze ze sob. Wnet wbito w ziemi drg od kaganka i jaskrawe, padajce, z gry wiato owiecio wyranie kilkunastu ludzi pochylonych nad jak postaci lec bez ruchu na ziemi. Byli to onierze ubrani w barw czerwon,dworsk, i w wilcze kapuzy. Z tych jeden, siedzcy na dzielnym koniu, zdawa si reszcie przywodzi. Zsiadszy z konia zbliy si do owej lecej postaci i spyta:- A co, wachmistrzu? yje czy nie yje? - yje, panie namiestniku, ale charcze; arkan go zdawi. - Co zacz jest? - Nie Tatar, znaczny kto. - To i Bogu dzikowa. Tu namiestnik popatrzy uwanie na lecego ma. - Co jakby hetman - rzek. - I ko pod nim tatar zacny, jak lepszego uchana nie znale - odpowiedzia wachmistrz. - A ot, tam go trzymaj. Porucznik spojrza i twarz mu si rozjania. Obok dwch szeregowych trzymao rzeczywicie dzielnego rumaka, ktry tulc uszy i rozdymajc chrapy wyciga gow i poglda przeraonymi oczyma na swego pana. - Ale ko, panie namiestniku, bdzie nasz? -wtrci tonem pytania wachmistrz. - A ty, psiawiaro, chciaby chrzecijanowikonia w stepie odj? - Bo zdobyczny... Dalsz rozmow przerwao silniejsze chrapanie zduszonego ma. - Wla mu gorzaki w gb - rzek pan namiestnik - pas odpi. - Czy zostaniemy tu na nocleg? - Tak jest, konie rozkulbaczy, stos zapali.onierze skoczyli co ywo. Jedni poczli cuci i rozciera lecego, drudzy ruszyli po oczerety, inni rozesali na ziemi skry wielbdzie i niedwiedzie na nocleg. Pan namiestnik, nie troszczc si wicej o zduszonego ma, odpi pas i rozcign si na burce przy ognisku. By to mody jeszcze bardzo czowiek, suchy, czarniawy, wielce przystojny, ze szczup twarz i wydatnym orlim nosem. W oczach jego malowaa si okrutna fantazja i zadzierysto, ale w obliczu mia wyraz uczciwy. Ws do obfity i nie golona widocznie od dawna broda dodaway mu nadwiek powagi. Tymczasem dwaj pachokowie zajli si przyrzdzaniem wieczerzy. Pooono na ogniu gotowe wierci baranie; zdjto te z koni kilka dropiw upolowanych w czasie dnia, kilka pardew i jednego suhaka, ktrego pacho wnet zacz obupywa ze skry. Stos pon rzucajc na step ogromne, czerwone koo wiata. Zduszonyczowiek pocz z wolna przychodzi do siebie. Przez czas jaki wodzi nabiegymi krwi oczyma po obcych badajc ich twarze; nastpnie usiowa powsta. onierz, ktry poprzednio rozmawia z namiestnikiem, dwign go w gr pod pachy; drugi woy mu obuszek w do, na ktrym nieznajomy wspar si z caej siy. Twarz jego bya jeszcze czerwona, yy jej nabrzmiae. Na koniec przyduszonym gosem wykrztusi pierwszywyraz: - Wody? Podano mu gorzaki, ktr pi i pi, co mu widocznie dobrze zrobio, bo odjwszy wreszcie flasz od ust, czystszym ju gosem spyta: - W czyich jestem rku? Namiestnik powsta i zbliy si ku niemu. - W rku tych, co waci salwowali. - Przeto nie waszmociowie schwycili mnie na arkan? - Mosanie, nasza rzecz szabla, nie arkan. Krzywdzisz wa dobrych onierzw podejrzeniem. Zapali ci jakowi otrzykowie udajcy Tatarw, ktrych jeli ciekaw, oglda moesz, bo oto le tam pornici jak barany. To mwic wskaza rk na kilka ciemnych cia lecych poniej wyniosoci. A nieznajomy na to: - To pozwlcie mi spocz. Podoono mu wojokow kulbak, na ktrej siad i pogry si w milczeniu. By to m w sile wieku, redniego wzrostu, szerokich ramion, prawie olbrzymiej budowy ciaa i uderzajcych rysw. Gow mia ogromn, cer zawid, bardzo ogorza, oczy czarne i nieco ukone jak u Tatara, a nad wskimi ustami zwiesza mu si cienki ws rozchodzcy si dopiero przy kocach w dwie szerokie kicie. Twarz jego potna zwiastowaa powag i dum. Byo w niej co pocigajcego i odpychajcego zarazem- powaga hetmaska oeniona z tatarsk chytroci, dobrotliwo i dziko. Posiedziawszy nieco na kulbace, wsta i nadwszelkie spodziewanie, zamiast dzikowa, poszed oglda trupy. - Prostak! - mrukn namiestnik. Nieznajomy tymczasem przypatrywa si uwanie kadej twarzy kiwajc gow jak czowiek, ktry odgad wszystko, po czym wraca z wolna do namiestnika, klepic si po bokach i szukajc mimowolnie pasa, za ktry widocznie chcia zatkn rk. Nie podobaa si modemu namiestnikowi tapowaga w czeku odernitym przed chwilod powroza, wic rzek z przeksem: - Rzekby kto, e wasze znajomych szukaszmidzy owymi otrzykami albo e pacierz za ich dusz odmawiasz. Nieznajomy odpar z powag: - I nie mylisz si wa, i mylisz: nie mylisz si, bom szuka znajomych, a mylisz si, bo to nie otrzykowie, jeno sudzy pewnegoszlachcica, mego ssiada. - Tedy widocznie nie z jednej studni pijacie z onym ssiadem. Dziwny jaki umiech przelecia po cienkichwargach nieznajomego. - I w tym si wa mylisz - mrukn przezzby. Po chwili doda goniej: - Ale wybacz waszmo pan, em mu naprzd powinnej nie zoy dziki za auxilium i skuteczny ratunek, ktry mnie odtak nagej mierci wybawi. Waci mstwo stano za moj nieostrono, bom si od ludzi swoich odczy, ale te wdziczno moja dorwnywa waszmocinej ochocie. To rzekszy wycign ku namiestnikowi rk. Ale butny modzieczyk nie ruszy si z miejsca i nie spieszy z podaniem swojej; natomiast rzek: - Chciabym naprzd wiedzie, jeeli ze szlachcicem mam spraw, bo chocia o tymnie wtpi, jednake bezimiennych podzikw przyjmowa mi si nie godzi. - Widz w waszmoci prawdziwie kawalersk fantazj - i susznie mwisz. Powinienem by zacz od nazwiska mj dyskurs i moj podzik. Jestem Zenobi Abdank, herbu Abdank z krzyykiem, szlachcic z wojewdztwa kijowskiego, osiady i pukownik kozackiej chorgwi ksicia Dominika Zasawskiego. - A ja Jan Skrzetuski, namiestnik chorgwi pancernej J.O. ksicia Jeremiego Winiowieckiego. - Pod sawnym wojownikiem wa suysz. Przyjme teraz moj wdziczno i rk. Namiestnik nie waha si duej. Towarzysze pancerni z gry wprawdzie patrzyli na onierzw spod innych chorgwi, ale pan Skrzetuski by na stepie,na Dzikich Polach, gdzie takie rzeczy mniej szy pod uwag. Zreszt mia do czynienia z pukownikiem, o czym zaraz naocznie si przekona, bo gdy jego onierze przynielipanu Abdankowi pas i szabl, i krtki buzdygan, z ktrych go rozpasano dla cucenia, podali mu zarazem i krtk buawo osadzie z koci, o gowie ze linowatego rogu, jakich zaywali zwykle pukownicy kozaccy. Przy tym ubir imci Zenobiego Abdanka by dostatni, a mowa ksztatna znamionowaa umys bystry i otarcie si wwiecie. Wic pan Skrzetuski zaprosi go do kompanii. Zapach pieczonych mis j wanie rozchodzi si od stosu, echcc nozdrza i podniebienie. Pacho wydoby je zaru i poda na latercynowej misie. Poczli je, a gdy przyniesiono spory worek modawskiego wina uszyty z kolej skry, wnet zawizaa si ywa rozmowa. - Oby nam si szczliwie do domu wrcio!- rzek pan Skrzetuski. - To waszmo wracasz? skde, prosz? -spyta Abdank. - Z daleka, bo z Krymu. - A ce waszmo tam robi? z wykupnem jedzie? - Nie, moci pukowniku; jedziem do samego chana. Abdank nastawi ciekawie ucha. - Ano to, prosz, w pikn wa wszede komityw! I z czyme do chana jedzie? - Z listem J. O. ksicia Jeremiego. - To wa posowa! O c jegomo ksido chana pisa? Namiestnik popatrzy bystro na towarzysza. - Moci pukowniku - rzek - zagldae w oczy otrzykom, ktrzy ci na arkan ujli -to twoja sprawa; ale co ksi do chana pisa, to ani twoja, ani moja, jeno ich obydwch. - Dziwiem si przed chwil - odpar chytrze Abdank - e jegomo ksi tak modego czowieka posem sobie do chana obra, ale po wacinej odpowiedzi ju si nie dziwi, bo widz, e mody laty, ale stary eksperiencj i rozumem. Namiestnik pokn gadko pochlebne swko, pokrci tylko modego wsa i pyta: - A powiedze mi waszmo, co porabiasz nad Omelniczkiem i jake si tu wzi sam jeden? - Nie jestem sam jeden, jenom ludzi zostawi po drodze, a jad do Kudaku, do o6 j A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jdhiC }x}`XjPcb7 [c ) c 74pana Grodzickiego, ktren tam jest przeoonym nad prezydium i do ktrego jegomo hetman wielki wysa mnie z listami. - A czemu wa nie bajdakiem, wod? - Taki by ordynans, od ktrego odstpi misi nie godzi. - To dziw, e jegomo hetman taki wyda ordynans, gdy wanie na stepie w tak cikie popade terminy, ktrych wod jadc pewno byby unikn. - Mosanie, stepy teraz spokojne; znam ja si z nimi nie od dzi, a to, co mnie spotkao, to jest zo ludzka i invidia. - I kt to na jegomoci tak nastaje? - Dugo by gada. Ssiad to zy, moci namiestniku, ktry substancj mi zniszczy,z woci mnie ruguje, syna mi zbi - i ot - widziae wa, tu jeszcze na szyj moj nastawa. - A to wa nie nosisz szabli przy boku? W potnej twarzy Abdanka zabysa nienawi, oczy zawieciy mu pospnie i odrzek z wolna a dobitnie: - Nosz, i tak mi dopom Bg, jako innych rekursw przeciw wrogom moim szuka junie bd. Porucznik chcia co mwi, gdy nagle na stepie rozleg si ttent koni, a raczej popieszne chlupotanie koskich ng po rozmikej trawie. Wnet te i czeladnik namiestnika, trzymajcy stra, nadbieg z wieci, e jakowi ludzie si zbliaj. - To pewnie moi - rzek Abdank - ktrzy zaraz za Tamin zostali. Jam te, nie spodziewajc si zdrady, tu na nich czeka obieca. Jako po chwili gromada jedcw otoczyapokrgiem wzgrze. Przy blasku ognia ukazay si gowy koskie z otwartymi chrapami, prychajce ze zmczenia, a nad nimi pochylone twarze jedcw, ktrzy przysaniajc rkoma od blasku oczy patrzyli bystro w wiato. - Hej, ludzie! kto wy? - spyta Abdank. - Raby boe! - odpowiedziay gosy z ciemnoci. - Tak, to moi moojce - powtrzy Abdank zwracajc si do namiestnika. - Bywajcie! bywajcie! Niektrzy zeszli z koni i zbliyli si do ognia. - A my pieszyli, pieszyli, bat'ku. Szczo z toboju? - Zasadzka bya. Chwedko, zdrajca, wiedzia o miejscu i tu ju czeka z innymi.Musia pody dobrze przede mn. Na arkan mnie ujli! - Spasi Bih! spasi Bih! A to co za Laszek koo ciebie? Tak mwic spogldali gronie na pana Skrzetuskiego i jego towarzyszw. - To druhy dobre - rzek Abdank. - Sawa Bogu, caym i yw. Zaraz bdziemy rusza dalej. - Sawa Bogu! my gotowi. Nowo przybyli poczli rozgrzewa donie nad ogniem, bo noc bya zimna, cho pogodna. Byo ich do czterdziestu ludzi rosych i dobrze zbrojnych. Nie wygldali wcale na Kozakw regestrowych, co nie pomau zdziwio pana Skrzetuskiego, zwaszcza e bya ich gar tak spora. Wszystko to wydao si namiestnikowi mocno podejrzanym. Gdyby hetman wielki wysa imci Abdanka do Kudaku, daby mu przecie stra z regestrowych, a po wtre, z jakieje by racji kaza mu i stepem od Czehryna, nie wod? Koniecznoprzeprawiania si przez wszystkie rzeki idce Dzikimi Polami do Dniepru moga tylko pochd opni. Wygldao to raczej tak, jakby im pan Abdank chcia wanie Kudak omin. Ale zarwno i sama osoba pana Abdanka zastanawiaa wielce modego namiestnika. Zauway wraz, e Kozacy, ktrzy ze swymi pukownikami obchodzili si do poufale, jego otaczali czci niezwyczajn, jakby prawego hetmana. Musia to by jakirycerz duej rki, co tym dziwniejsze byopanu Skrzetuskiemu, e znajc Ukrain i z tej, i z tamtej strony Dniepru, o takim przesawnym Abdanku nic nie sysza. Byoprzy tym w twarzy tego ma co szczeglnego - jaka moc utajona, ktra tak bia z oblicza, jak ar od pomienia, jaka wola nieugita, znamionujca, e czek ten przed nikim i niczym si nie cofnie. Tak wanie wol w obliczu mia ksi Jeremi Winiowiecki, ale co w ksiciu byo przyrodzonym natury darem, waciwym wielkiemu urodzeniu i wadzy, to mogo zastanowi w mu nieznanego nazwiska, zabkanym w guchym stepie. Pan Skrzetuski dugo deliberowa. Chodzio mu po gowie, e to moe jaki potny banita, ktry, wyrokiem cigan, chroni siw Dzikie Pola - to znw, e to wataka watahy zbjeckiej; ale to ostatnie nie byo prawdopodobne. I ubir, i mowa tego czowieka pokazyway co innego. Zgoa wic nie wiedzia namiestnik, czego si trzyma, mia si tylko na bacznoci, a tymczasem Abdank kaza konia sobie podawa. - Moci namiestniku - rzek - komu w drog, temu czas. Pozwle podzikowa sobie raz jeszcze za ratunek. Oby Bg pozwoli mi odpaci ci rwn usug! - Nie wiedziaem, kogo ratuj, przetom i na wdziczno nie zasuy. - Modestia to twoja tak mwi, ktra jest mstwu rwna. Przyjmije ode mnie ten piercie. Namiestnik zmarszczy si i krok w ty odstpi mierzc oczyma Abdanka, ten za mwi dalej z ojcowsk niemal powag w gosie i postawie: - Spojrzyj jeno. Nie bogactwo tego piercienia, ale inne cnoty ci zalecam. Za modych jeszcze lat w bisurmaskiej niewoli bdc dostaem go od ptnika, ktryz Ziemi witej powraca. W tym oczku zamknity jest proch z grobu Chrystusa. Takiego daru odmawia si nie godzi, choby i z osdzonych rk pochodzi. Jeste wa modym czowiekiem i onierzem, a gdy nawet i staro bliska grobu nie wie, co j przed ostateczn godzin spotka moe, c dopiero adolescencja, ktra majc przed sob wiek dugi, na wiksza liczb przygd trafi musi ! Piercie ten ustrzee ci od przygody i obroni, gdy dzie sdu nadejdzie, a to ci powiadam, e dzie ten idzie ju przez Dzikie Pola. Nastaa chwila ciszy; sycha byo tylko syczenie pomienia i parskanie koni. Z dalekich oczeretw dochodzio aosne wycie wilkw. Nagle Abdank powtrzy raz jeszcze, jakby do siebie: - Dzie sdu idzie ju przez Dzikie Pola, a gdy nadejdzie - zadywytsia wsij swit boyj... Namiestnik przyj piercie machinalnie, tak by zdumiony sowami tego dziwnego ma. A ten zapatrzy si w dal stepow, ciemn. Potem zwrci si z wolna i siad na ko. Moojcy jego czekali ju u stp wzgrza. - W drog! w drog!.. Bywaj zdrw, druhu onierzu! - rzek do namiestnika. - Czasy teraz takie, e brat bratu nie ufa, przeto i nie wiesz, kogo ocali, bom ci nazwiska swego nie powiedzia. - Wic wa nie Abdank? - To klejnot mj... - A nazwisko? - Bohdan Zenobi Chmielnicki. To rzekszy zjecha ze wzgrza, a za nim ruszyli moojcy. Wkrtce okryy ich tuman i noc. Dopiero gdy odjechali ju z p stajania, wiatr przynis od nich sowa kozackiej pieni: Oj wyzwoy, Boe, nas wsich, bidnych newilnykiw, Z tiakoj newoli, Z wiry bisurmanskoj - Na jasni zori, Na tychi wody, U kraj weseyj, U mir chreszczennyj - Wysuchaj, Boe, u probach naszych. U neszczasnych moytwach, Nas bidnych newilnykiw. Gosy cichy z wolna, potem stopiy si z powiewem szumicym po oczeretach. Rozdzia 2 Nazajutrz z rana przybywszy do Czehryna pan Skrzetuski stan w miecie w domu ksicia Jeremiego, gdzie te mia ks czasuzabawi, aby ludziom i koniom da wytchnienie po dugiej z Krymu podry, ktr z przyczyny wezbrania i nadzwyczaj bystrych prdw na Dnieprze trzeba byo ldem odbywa, gdy aden bajdak nie mgowej zimy pyn pod wod. Sam te Skrzetuski zay nieco wczasu, a potem szed do pana Zawilichowskiego, byego komisarza Rzplitej, onierza dobrego, ktren, nie suc u ksicia, by jednak jego zaufanym i przyjacielem. Namiestnik pragn si go wypyta, czy nie ma jakich z ubniw dyspozycji. Ksi wszelako nic szczeglnego nie poleci; kaza Skrzetuskiemu, w razie gdyby odpowied chanowa bya pomylna, wolno i, tak aby ludzie i konie mieli si dobrze. Z chanem zamia ksi tak spraw, e chodzio mu o ukaranie kilku murzw tatarskich, ktrzy wasnowolnie pucili mu w jego zadnieprzaskie pastwo zagony, a ktrychsam zreszt srodze zbi. Chan rzeczywicieda odpowied pomyln: obieca przysa osobnego posa na kwiecie, ukara nieposusznych, a chcc sobie zyska yczliwo tak wsawionego jak ksi wojownika, posa mu przez Skrzetuskiego konia wielkiej krwi i szyk soboli. Pan Skrzetuski wywizawszy si z niemaym zaszczytem z poselstwa, ktre ju samo byo dowodem wielkiego ksicego faworu, bardzo by rad, e mu w Czehrynie zabawi pozwolono i nie naglono zpowrotem. Natomiast stary Zawilichowski wielce by zafrasowany tym, co dziao si od niejakiego czasu w Czehrynie. Poszli tedyrazem do Dopua, Woocha, ktry w miecie zajazd i winiarni trzyma, i tam, cho bya godzina jeszcze wczesna, zastaliszlachty huk, gdy to by dzie targowy, a oprcz tego w tyme dniu wypada w Czehrynie postj byda pdzonego ku obozowi wojsk koronnych, przy czym ludzi nazbierao si w miecie mnstwo. Szlachtaza gromadzia si zwykle w rynku, w tak zwanym Dzwonieckim Kcie, u Dopua. Byli tam wic i dzierawcy Koniecpolskich, i urzdnicy czehryscy, i waciciele ziem pobliskich siedzcy na przywilejach, szlachta osiada i od nikogo niezalena, dalej urzdnicy ekonomii, troch starszyznykozackiej i pomniejszy drobiazg szlachecki, bd to na kondycjach yjcy, bd na swoich futorach. Ci i tamci pozajmowali awy stojce wedle dugich dbowych stow i rozprawiali gono, a wszyscy o ucieczce Chmielnickiego, ktra bya najwikszym w miecie ewenementem. Skrzetuski wic z Zawilichowskim siedli sobie w kcie osobnoi namiestnik pocz wypytywa, co by to zafeniks by ten Chmielnicki, o ktrym wszyscy mwili. - To wa nie wiesz? - odpowiedzia stary onierz. - To jest pisarz wojska zaporoskiego, dziedzic Subotowa i - doda ciszej - mj kum. Znamy si dawno. Bywalimy w rnych potrzebach, w ktrych niemao dokazywa, szczeglniej pod Cecor. onierza takiej eksperiencji wwojskowych rzeczach nie masz moe w caej Rzeczypospolitej. Tego si gono nie mwi, ale to hetmaska gowa: czek wielkiej rki i wielkiego rozumu; jego cae kozactwo sucha wicej ni koszowych i atamanw, czek nie pozbawiony dobrych stron, ale hardy, niespokojny i gdy nienawi wemie w nim gr - moe by straszny. - Co mu si stao, e z Czehryna umkn? - Koty ze starostk Czapliskim darli, ale tofurda! Zwyczajnie szlachcic szlachcicowi z nieprzyjani sada zalewa. Nie jeden on i nie jednemu jemu. Mwi przy tym, e onstarostce baamuci: starostka mu kochanic odebra i z ni si oeni, a on mu j za to pniej baamuci, a to jest podobna rzecz, bo zwyczajnie... kobieta lekka. Ale to s tylko pozory, pod ktrymi gbsze jakie praktyki si ukrywaj. Widzisz wa, rzecz jest taka: w Czerkasach mieszka stary Barabasz, pukownik kozacki, nasz przyjaciel. Mia onprzywileje i jakowe pisma krlewskie, o ktrych mwiono, e Kozakw do oporu przeciw szlachcie zachcay. Ale e to ludzki, dobry czek, trzyma je u siebie i nie publikowa. Ow Chmielnicki Barabasza na uczt zaprosiwszy tu do Czehryna, do swego domu, spoi, potem posa ludzi do jego futoru, ktrzy pisma i przywileje u ony podebrali - i z nimi umkn. Strach, byz nich jaka rebelia, jako bya Ostranicowa, nie korzystaa, bo repeto: e to czek straszny, a umkn nie wiadomo gdzie. Na to pan Skrzetuski: - A to lis! w pole mnie wywid. To ja jegotej nocy na stepie spotkaem i od arkana uwolniem! Zawilichowski a si za gow porwa. - Na Boga, co wa powiadasz? Nie moe to by! - Moe by, kiedy byo. Powiada mi si pukownikiem u ksicia Dominika Zasawskiego i e do Kudaku, do pana Grodzickiego, od hetmana wielkiego jest posany, alem ju temu nie wierzy, gdy nie wod jecha, jeno si stepem przekrada. - To czek chytry jak Ulisses. I gdziee gowa spotka? - Nad Omelniczkiem, po prawej stronie Dnieprowej. Widno do Siczy jecha. - Kudak chcia min. Teraz intelligo. Ludzi sia byo przy nim? - Byo ze czterdziestu. Ale za pno przyjechali. Gdyby nie moi, byliby go sudzystarostki zdawili. - Czekaje waszmo. To jest wana rzecz.Sudzy starostki, mwisz? - Tak sam powiada. - Skde starostka mg wiedzie, gdzie jego szuka, kiedy tu w miecie wszyscy gowy trac nie wiedzc, gdzie si podzia?- Tego i ja wiedzie nie mog. Moe te Chmielnicki zega i zwykych otrzykw nasug starostki kreowa, by swoje krzywdy tym mocniej afirmowa. - Nie moe to by. Ale to jest dziwna rzecz.Czy waszmo wie, e s listy hetmaskie przykazujce Chmielnickiego apa i in fundo zadziery? Namiestnik nie zdy odpowiedzie, bo w tej chwili wszed do izby jaki szlachcic z ogromnym haasem. Drzwiami trzasn raz i drugi, a spojrzawszy hardo po izbie zawoa: - Czoem waszmociom! By to czek czterdziestoletni, niski, z twarz zapalczyw, ktrej to zapalczywoci przydaway jeszcze bardziejoczy jakby liwy na wierzchu gowy siedzce, bystre, ruchliwe - czek widocznie bardzo ywy, wichrowaty i do gniewu skory. - Czoem waszmociom! - powtrzy goniej i ostrzej, gdy mu zrazu nie odpowiadano. - Czoem, czoem - ozwao si kilka gosw. By to pan Czapliski, podstaroci czehryski, suga zaufany modego pana chorego Koniecpolskiego. W Czehrynie nie lubiono go, bo by zawadiaka wielki, pieniacz, przeladowca, ale mia niemniej wielkie plecy, przeto ten iw z nim politykowa. Zawilichowskiego jednego szanowa, jak i wszyscy, dla jego powagi, cnoty i mstwa. Ujrzawszy go, wnet te zbliy si ku niemu i skoniwszy si do dumnie Skrzetuskiemu zasiad przy nich ze swoj lampk miodu. - Moci starostko - spyta Zawilichowski -czy wiesz, co si dzieje z Chmielnickim? - Wisi, moci chory, jakem Czapliski, wisi, a jeli dotd nie wisi, to bdzie wisia. Teraz, gdy s listy hetmaskie, niech jedno go dostan w swoje rce. To mwic, uderzy pici w st, a pynrozla si ze szklenic. - Nie wylewaj wapan wina! - rzek pan Skrzetuski. Zawilichowski przerwa: - A czy go wa dostaniesz! Przecie uciek i nikt nie wie, gdzie jest? - Nikt nie wie? Ja wiem, jakem Czapliski! Waszmo, panie chory, znasz Chwedka. Ow Chwedko jemu suy, ale i mnie. Bdzie on Judaszem Chmielowi. Sia mwi. Wda si Chwedko w komityw z moojcamiChmielnickiego. Czek sprytny. Wie o kadymkroku. Podj si mi go dostawi ywym czy zmarym i wyjecha w step rwno przed Chmielnickim, wiedzc, gdzie ma go czeka!... A, didkw syn przeklty! To mwic znowu w st uderzy. - Nie wylewaj wapan wina! - powtrzy z przyciskiem pan Skrzetuski, ktry dziwn jak awersj uczu do tego podstarociego od pierwszego spojrzenia. Szlachcic zaczerwieni si, bysn swymi wypukymi oczyma, sdzc, e mu daj okazj, i spojrza zapalczywie na Skrzetuskiego, ale ujrzawszy na nim barwWiniowieckich zmitygowa si, gdy jakkolwiek chory Koniecpolski wadzi si wwczas z ksiciem, wszelako Czehryn zbyt by blisko ubniw i niebezpiecznie byo barwy ksicej nie uszanowa. Ksi te i ludzi dobiera takich, e kady dwa razy pomyla, nim z ktrym zadar. - Wic to Chwedko podj si waci Chmielnickiego dostawi? - pyta znw Zawilichowski. - Chwedko: I dostawi, jakem Czapliski. - A ja waci mwi, e nie dostawi: Chmielnicki zasadzki uszed i na Sicz pody, o czym trzeba pana krakowskiego dzi jeszcze zawiadomi. Z Chmielnickim niema artw. Krtko mwic, lepszy on ma rozum, tsz rk i wiksze szczcie od waci, ktry zbyt si zapalasz. Chmielnicki odjecha bezpiecznie, powtarzam waci, a jeli mnie nie wierzysz, to ci to ten kawaler powtrzy, ktry go wczoraj na stepie widzia i zdrowym go poegna. - Nie moe by! nie moe by! - wrzeszczatargajc si za czupryn Czapliski. - I co wiksza - doda Zawilichowski - to ten kawaler tu obecny sam go salwowa i wacinych sug wygubi, w czym mimo listw hetmaskich nie jest winien, bo z Krymu z poselstwa wraca i o listach nie wiedzia, a widzc czeka przez otrzykw, jak sdzi, w stepie oprymowanego, przyszed mu z pomoc. O ktrym to wyratowaniu si Chmielnickiego wczeniej waci zawiadamiam, bo gotw ci z Zaporocami w twojej ekonomii odwiedzi, a zna nie byby mu rad bardzo. Nadto si z nim warcholi. Tfu, dolicha! Zawilichowski nie lubi take Czapliskiego.Czapliski zerwa si z miejsca i a mu ku, do o6 j A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AA P0c uc  c*!c8+mow ze zoci odjo; twarz tylko spsowiaa mu zupenie, a oczy coraz bardziej na wierzch wyaziy. Tak stojc przed Skrzetuskim puszcza tylko urywane wyrazy: - Jak to! wa mimo listw hetmaskich!... Ja waci... ja waci... A pan Skrzetuski nie wsta nawet z awy, jeno wsparszy si na okciu patrzy na podskakujcego Czapliskiego jak rarg na uwizanego wrbla. - Czego si wa mnie czepiasz jak rzep psiego ogona? - spyta. - Ja waci do grodu ze sob... Wa mimo listw... Ja waci Kozakami!... Krzycza tak, e w izbie uciszyo si troch. Obecni poczli zwraca gowy w stron Czapliskiego. Szuka on okazji zawsze, bo taka bya jego natura, robi burdy kademu, kogo napotka, ale to zastanowio wszystkich, e teraz zacz przy Zawilichowskim, ktrego jednego si obawia, i e zacz z onierzem noszcym barw Winiowieckich. - Zamilknij no wasze - rzek stary chory.- Ten kawaler jest ze mn. - Ja wa... wa... waci do grodu... w dyby! - wrzeszcza dalej Czapliski nie uwaajc ju na nic i na nikogo. Teraz pan Skrzetuski podnis si take ca wysokoci swego wzrostu, ale nie wyjmowa szabli z pochew, tylko jak j mia spuszczon nisko na rapciach, chwyciw rodku i podsun w gr tak, e rkoje wraz z krzyykiem posza pod sam nos Czapliskiemu. - Powchaj no to wa - rzek zimno. - Bij, kto w Boga!... Suba! - krzykn Czapliski chwytajc za rkoje. Ale nie zdy szabli wydoby. Mody namiestnik obrci go w palcach, chwyci jedn rk za kark, drug za hajdawery poniej krzya, podnis w gr rzucajcego si jak cyga i idc ku drzwiom midzy awami woa: - Panowie bracia, miejsce dla rogala, bo pobodzie! To rzekszy doszed do drzwi, uderzy w nie Czapliskim, roztworzy i wyrzuci podstarociego na ulic. Po czym spokojnie usiad na dawnym miejscu obok Zawilichowskiego. W izbie przez chwil zapanowaa cisza. Sia, jakiejdowd zoy pan Skrzetuski, zaimponowaa zebranej szlachcie. Po chwili jednak caa izba zatrzsa si od miechu. - Vivant winiowiecczycy! - woali jedni. - Omdla, omdla i krwi oblan! - krzyczeli inni, ktrzy zagldali przeze drzwi, ciekawi, co te pocznie Czapliski. - Sudzygo podnosz! Maa tylko liczba stronnikw podstarociego milczaa i nie majc odwagi uj si za nim, spogldaa ponuro na namiestnika. - Prawd rzekszy, w pitk goni ten ogar - rzek Zawilichowski. - Kundys to, nie ogar - rzek zbliajc si gruby szlachcic, ktry mia bielmo na jednym oku, a na czole dziur wielkoci talara, przez ktr wiecia naga ko. - Kundys to, nie ogar! pozwl wa - mwi dalej zwracajc si do Skrzetuskiego - abym mu suby moje ofiarowa. Jan Zagoba herbu Wczele, co kady snadno pozna moe choby po onej dziurze, ktr w czele kula rozbjnicka mi zrobia; gdym si do Ziemi witej za grzechy modoci ofiarowa. - Daje wa pokj - rzek Zawilichowski -powiadae kiedy indziej, e ci j kuflem wRadomiu wybito. - Kula rozbjnicka, jakom yw! W Radomiu byo co innego. - Ofiarowae si wa do Ziemi witej... moe, ale w niej nie by, to pewna. - Nie byem, bom ju w Galacie palm mczesk otrzyma. Jeli , jestem arcypies, nie szlachcic. - A taki breszesz i breszesz! - Szelm jestem bez uszu. W wasze rce, panie namiestniku ! Tymczasem przychodzili i inni zabierajc z panem Skrzetuskim znajomo i afekt mu swj owiadczajc, nie lubili bowiem oglnieCzapliskiego i radzi byli, e go taka spotkaa konfuzja. Rzecz dziwna i trudna dzi do zrozumienia, e tak caa szlachta wokolicach Czehryna, jak i pomniejsi waciciele sobd, dzierawcy ekonomii, ba! nawet ze suby Koniecpolskich, wszyscy wiedzc, jako zwyczajnie w ssiedztwie, o zatargach Czapliskiego z Chmielnickim, byli po stronie tego ostatniego. Chmielnicki bowiem mia saw znamienitego onierza, ktren niemae zasugi w rnych wojnach pooy. Wiedziano take, e sam krl si z nim znosi i wysoce jego zdanie ceni, na cae za zajcie patrzano tylko jak na zwyk burd szlachcica ze szlachcicem, jakich to burd na tysice si liczyo, zwaszcza w ziemiach ruskich. Stawano wic po stronie tego, kto sobie wicej przychylnoci zjedna umia, nie przewidujc, by z tego takie straszliwe skutki wynikn miay. Pniej dopiero zapony serca nienawici ku Chmielnickiemu, ale zarwno serca szlachty i duchowiestwa obydwch obrzdkw. Przychodzili tedy do pana Skrzetuskiego z kwartami mwic: "Pij, panie bracie! Wypij ize mn! - Niech yj winiowiecczycy! Tak mody, a ju porucznik u ksicia. Vivat ksi Jeremi, hetman nad hetmany! Z ksiciem Jeremim pjdziemy na kraj wiata!- Na Turkw i Tatarw! - Do Stambuu! Niech yje miociwie nam panujcy Wadysaw IV!" Najgoniej za krzycza pan Zagoba, ktry sam jeden gotw by cay regiment przepi i przegada. - Moci panowie! - wrzeszcza, a szyby woknach dzwoniy - pozwaem ja ju jegomoci sutana do grodu za gwat, ktrego si na mnie w Galacie dopuci. - Nie powiadaje wapan lada czego, eby ci si gba nie wystrzpia! - Jak to, moci panowie? Quatuor articuli judicii castrensis: stuprum, incendium; latrocinium et vis armata alienis aedibus illata- a czy nie bya to wanie vis armata? - Krzykliwy z waci guszec. - I choby do trybunau pjd! - Przestae wasze... - I kondemnat uzyskam, i bezecnym go ogosz, a potem wojna, ale ju z infamisem. - Zdrowie waszmociw! Niektrzy wszelako mieli si, a z nimi i pan Skrzetuski, bo mu si z czupryny troch kurzyo, szlachcic za tokowa dalej naprawd jak guszec, ktry si wasnym gosem upaja. Na szczcie dyskurs jego przerwany zosta przez innego szlachcica, ktry zbliywszy si pocign go za rkaw i rzek piewnym litewskim akcentem: - Poznajomije wapan, moci Zagobo, i mnie z panem namiestnikiem Skrzetuskim... poznajomije! - A i owszem, i owszem. Moci namiestniku,oto jest pan Powsinoga. - Podbipita - poprawi szlachcic. - Wszystko jedno! herbu Zerwipludry... - Zerwikaptur - poprawi szlachcic. - Wszystko jedno! Z Psichkiszek. - Myszykiszek - poprawi szlachcic. - Wszystko jedno. Nescio, co bym wola, czy mysie, czy psie kiszki. Ale to pewna, ebym w adnych mieszka nie chcia, bo to i osiedzie si tam nieatwo, i wychodziniepolitycznie. Moci panie! - mwi dalej doSkrzetuskiego ukazujc Litwina - oto tydzie ju pij wino za pienidze tego szlachcica, ktren ma miecz za pasem rwnie ciki jak trzos, a trzos rwnie ciki jak dowcip. Ale jelim pi kiedy wino za pienidze wikszego cudaka, to pozwol si nazwa takim kpem, jak ten, co mi winokupuje. - A to go objecha! - woaa miejc si szlachta. Ale Litwin nie gniewa si, kiwa tylko rk, umiecha si agodnie i powtarza: - At, daby wapan pokj... sucha hadko!Pan Skrzetuski przypatrywa si ciekawie tej nowej figurze, ktra istotnie zasugiwaa na nazw cudaka. Przede wszystkim by to m wzrostu tak wysokiego, e gow prawie poway dosiga, a chudo nadzwyczajna wydawaa go wyszym jeszcze. Szerokie jego ramiona i ylasty kark zwiastoway niepospolit si, ale bya na nim tylko skra i koci. Brzuch mia tak wpady pod piersi, e mona by go wzi za godomora, lubo ubrany by dostatnio, w szar opit kurt ze wiebodziskiego sukna, z wskimi rkawami, i wysokie szwedzkie buty, ktre na Litwie zaczynay wchodzi w uycie. Szeroki i dobrze wypchany osiowy pas nie majc na czym si trzyma opada mu a na biodra, a do pasa przywizany by krzyacki miecz tak dugi, e temu olbrzymiemu mowi prawie do pachy dochodzi. AIe kto by si miecza przelk, wnet by siuspokoi spojrzawszy na twarz jego waciciela. Bya to twarz chuda, rwnie jak i caa osoba, ozdobiona dwiema zwinitymi ku doowi brwiami i par tak samo zwisych konopnego koloru wsw, ale tak poczciwa, tak szczera, jak u dziecka. Owa obwiso wsw i brwi nadawaa jej wyraz stroskany, smutny i mieszny zarazem. Wyglda na czeka, ktrego ludzie popychaj, ale panu Skrzetuskiemu podoba si z pierwszego wejrzenia za ow szczero twarzy i doskonay moderunek onierski. - Panie namiestniku - rzek - to waszmo od ksicia pana Winiowieckiego? - Tak jest. Litwin rce zoy jako do modlitwy i oczy podnis w gr. - Ach, co to za wielki wojennik! co to za rycerz! co to za wdz! - Daj Boe Rzeczypospolitej takich jak najwicej. - I pewno, i pewno! A czyby nie mona do niego pod znak? - Bdzie waci rad. Tu pan Zagoba wtrci si do rozmowy: - Bdzie mia ksi dwa rony do kuchni: jeden z wapana, drugi z jego miecza, albo najmie waci za mistrza, albo kae na wasanu zbjw wiesza lub sukno na barwbdzie waspanem mierzy! Tfu, jak si wapan nie wstydzisz, bdc czowiekiem i katolikiem, by tak dugim, jak serpens lub jak pogaska wcznia! - Sucha hadko - rzek cierpliwie Litwin. - Jake te godno waszeci? - spyta pan Skrzetuski - bo gdy mwi, pan Zagoba tak waci podrywa, e z przeproszeniem nic nie mogem zrozumie. - Podbipita. - Powsinoga. - Zerwikaptur z Myszykiszek. - Masz babo pociech! Pij jego wino, ale kpem jestem, jeli to nie pogaskie imiona. - Dawno wa z Litwy? - pyta namiestnik. - At, ju dwie niedziele w Czehrynie. Dowiedziawszy si od pana Zawilichowskiego, e wa tdy cign bdziesz, czekam, by pod jego opiek ksiciu moje proby przedstawi. - Powiedze mi waszmo, prosz, bom ciekaw, czemu te taki katowski miecz pod pach nosisz? - Nie katowski to, moci namiestniku, ale krzyacki, a nosz, bo zdobyczny i dawno w rodzie. Ju pod Chojnicami suy w litewskim rku - tak i nosz. - Ale to sroga machina i cika by musi okrutnie - chyba do obu rk? - Mona do obu, mona do jednej. - Pokae wasze ! Litwin wydoby i poda, ale panu Skrzetuskiemu rka zwisa od razu. Ni si zoy, ni cicia wymierzy swobodnie. Na dwie rce poradzi, ale jeszcze byo za ciko. Wic pan Skrzetuski zawstydzi si troch i zwrciwszy si do obecnych: - No, moci panowie - rzek - kto krzy uczyni? - My ju prbowali - odrzeko kilkanacie gosw. - Jeden pan komisarz Zawilichowski podniesie, ale krzya i on nie uczyni. - No, a wapan? - pyta pan Skrzetuski zwracajc si do Litwina. Szlachcic podnis miecz jak trzcin i machn nim kilkanacie razy z najwiksz atwoci, a powietrze warczao w izbie, a wiatr powia po twarzach. - A nieche waci Bg sekunduje! - zawoaSkrzetuski. - Pewn masz sub u ksicia pana! - Bg widzi, e jej pragn, bo mi miecz w niej nie zardzewieje. - Ale dowcip do reszty - rzek pan Zagoba - gdy nie umiesz wa tak samo nim obraca. Zawilichowski wsta i obaj z namiestnikiemzabierali si do odejcia, gdy naraz wszeddo izby biay jak gob czowiek i spostrzegszy Zawilichowskiego rzek: - Moci chory komisarzu, ja tu do pana umylnie! By to Barabasz, pukownik czerkaski. - To chode waszmo do mnie na kwater- rzek Zawilichowski. - Tu ju si tak ze bw kurzy, e i wiata nie wida. Wyszli razem, a Skrzetuski z nimi. Zaraz zaprogiem Barabasz spyta: - Czy nie ma wieci o Chmielnickim? - S. Uciek na Sicz. Oto ten oficer spotka go wczoraj na stepie. - To nie wod pojecha? Pchnem goca doKudaku, by go apano, ale jeli tak, to na prno. To rzekszy Barabasz zatkn rkami oczy i pocz powtarza: - Ej! spasi Chryste! spasi Chryste! - Czego wa trwoysz? - A czy waszmo wiesz, co on mi zdrad wydar? Czy wiesz, co to znaczy takie dokumenta w Siczy opublikowa? Spasi Chryste! Jeli krl wojny z bisurmanem nie uczyni, to iskra na prochy... - Rebeli waszmo przepowiadasz? - Nie przepowiadam, bo j widz, a Chmielnicki lepszy od Nalewajki i od obody.- A kto za nim pjdzie? - Kto? Zaporoe, regestrowi, mieszczanie, czer, futornicy - i tacy ot! Tu pan Barabasz wskaza na rynek i na uwijajcych si po nim ludzi. Cay rynek by zapchany wielkimi siwymi woami pdzonymi ku Korsuniowi dla wojska, a przywoach szed mnogi lud pastuszy, tak zwani czabanowie, ktrzy cae ycie w stepach i pustyniach spdzali - ludzie zupenie dzicy, nie wyznajcy adnej religii- religionis nullius, jak mwi wojewoda Kisiel. Spostrzegae midzy nimi postacie podobniejsze do zbjw ni do pasterzy, okrutne, straszne, pokryte achmanami rozmaitych ubiorw. Wiksza ich cz byaprzybrana w touby baranie albo w niewyprawne skry wen na wierzch, rozchestane na przodzie i ukazujce, chobya to zima, nag pier spalon od wiatrw stepowych. Kaden zbrojny, ale w najrozmaitsz bro: jedni mieli uki i sajdaki na plecach, niektrzy samopay albotak zwane z kozacka "piszczele", inni szable tatarskie inni kosy lub wreszcie tylko kije z przywizan na kocu szczk kosk. Midzy nimi krcili si mao co mniej dzicy, cho lepiej zbrojni Niowcy wiozcy do obozu na sprzeda ryb suszon, zwierzyn i tuszcz barani; dalej czumacy z sol, stepowi i leni pasiecznicy oraz woskoboje z miodem, osadnicy leni zesmo i dziegciem; dalej chopi z podwodami, Kozacy regestrowi, Tatarzy z Biaogrodu i Bg wie nie kto - wczgi - siromachy z koca wiata. W caym mieciepeno byo pijanych, w Czehrynie bowiem wypada nocleg, wic i hulatyka przed noc.Na rynku rozkadano ognie, gdzieniegdzie palia si beczka ze smo. Zewszd dochodzi gwar i wrzaski, przeraliwy gospiszczaek tatarskich i bbenkw miesza si z ryczeniem byda i z agodniejszymi gosami lir, przy ktrych wtrze lepcy piewali ulubion wwczas pie: Sokoe jasnyj, Brate mij ridnyj, Ty wysoko etajesz, Ty daeko widajesz. A obok tego rozlegay si dzikie okrzyki: "hu! ha! - hu! ha!" Kozakw taczcych na rynku trepaka, pomazanych dziegciem i pijanych zupenie. Wszystko to razem byo dzikie i rozszalae, do byo Zawilichowskiemu jednego spojrzenia, by si przekona, e Barabasz mia suszno, e lada podmuch mg rozpta te niesforne ywioy skonne do grabiey, a przywyke do boju, ktrych peno byo na caej Ukrainie. A poza tymi tumami staa jeszcze Sicz, stao Zaporoe od niedawna okieznane i w karby po Masowym Stawie ujte, ale gryzce niecierpliwie munsztuk, pomne dawnych przywilejw, nienawidzce komisarzy, a stanowice uorganizowan si. Sia ta miaa przecie za sob sympati niezmiernych mas chopstwa mniej cierpliwego ni w innych Rzplitej stronach, bo majcego pod bokiem Czertomelik, a na nim bezpastwo, rozbj i wol. Wic pan chory, cho sam Rusin i gorliwy wschodniego obrzdku stronnik, zaduma si smutno. Jako czek stary, pamita dobrze czasy Nalewajki, obody, Kremskiego, zna ukraiskie rozbjnictwo lepiej moe jak ktokolwiek na Rusi, a znajcjednoczenie Chmielnickiego wiedzia, e onwart dwudziestu obodw i Nalewajkw. Zrozumia tedy cae niebezpieczestwo jego na Sicz ucieczki, zwaszcza z listami krlewskimi, o ktrych pan Barabasz powiada, e byy pene obietnic dla Kozakw i zachcajce ich do oporu. - Moci pukowniku czerkaski - rzek do Barabasza - powinien by waszmo na Siczjecha, wpywy Chmielnickiego rwnowayi pacyfikowa, pacyfikowa! - Moci chory - odpar Barabasz - powiem tylko tyle waszmoci, e na sam wie o ucieczce Chmielnickiego z papieramipoowa moich czerkaskich ludzi dzisiejszej nocy take na Sicz za nim zbiega. Moje czasy ju miny - mnie mogia, nie buawa! Rzeczywicie Barabasz by onierz dobry, ale czowiek stary i bez wpywu. Tymczasem doszli do kwatery Zawilichowskiego; stary chory odzyska ju troch pogody umysu waciwej jego gobiej duszy i gdy zasiedli nad pgarncwk miodu, rzek raniej: - Wszystko to furda, jeli, jak mwi, wojna z bisurmanem praeparatur, a podobno e tak i jest, bo cho Rzeczpospolita wojny nie chce i niemao jusejmy krlowi krwi napsuy, wszelako krl moe na swoim postawi. Cay ten ogie mona bdzie na Turka obrci, a w kadymrazie mamy przed sob czas. Ja sam pojaddo pana krakowskiego i zdam mu spraw, i mu ku, do o6 j A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAPh R ckc)c 8d3bd prosi, by si jako najbliej ku nam z wojskiem przymkn. Czy co wskram, nie wiem, bo chocia to pan mny i wojownik dowiadczony, ale okrutnie w swoim zdaniu i swoim wojsku dufny. Wa, moci pukowniku czerkaski, trzymaj w ryzie Kozakw - a wasze, moci namiestniku, poprzybyciu do ubniw ostrze ksicia, by naSicz baczno obrci. Choby mieli co pocz - repeto; mamy czas. Na Siczy teraz ludzi niewiele: za ryb i za zwierzem si porozchodzili i po caej Ukrainie we wsiach siedz. Nim si cign, duo wody w Dnieprze upynie. Przy tym imi ksicia straszne i gdy si zwiedz, e na Czertomelik oczy ma obrcone, moe bd cicho siedzieli. - Ja z Czehryna choby we dwch dniach ruszy gotowy - rzek namiestnik. - To i dobrze. Dwa i trzy dni nic nie znacz.Waszmo, panie czerkaski, pchnij te gocw z oznajmieniem sprawy do pana chorego koronnego i do ksicia Dominika. Ale waszmo ju pisz, jak widz? Rzeczywicie, Barabasz zoy rce na brzuchu i zdrzemn si gboko; po chwili nawet chrapa zacz. Stary pukownik, gdy nie jad i nie pi, co oboje nad wszystko lubi, to spa. - Patrz, wasze - rzek cicho do namiestnika Zawilichowski - i przez takiegoto starca warszawscy statyci chcieliby Kozakw w ryzie utrzyma. Bg z nimi! Ufalite i samemu Chmielnickiemu, z ktrym kanclerz w jakowe ukady wchodzi, a ktren podobno srodze ufno zawiedzie. Namiestnik westchn na znak wspczuciastaremu choremu. Barabasz za chrapnsilniej, a potem mrukn przez sen: - Spasi Chryste! spasi Chryste! - Kiedy wa mylisz z Chehryna ruszy? -spyta chory. - Wypada mi ze dwa dni Czapliskiemu poczeka, ktren pewnie bdzie chcia konfuzji, jaka go spotkaa, dochodzi. - Nie uczyni tego. Prdzej by na waci sugswoich nasa, gdyby barwy ksicej nie nosi - ale z ksiciem zadrze straszna rzecz nawet dla sugi Koniecpolskich. - Oznajmi mu, e czekam, a w dwa lub w trzy dni rusz. Zasadzki te nie obawiam si majc przy boku szabl i gar ludzi. To rzekszy namiestnik poegna starego chorego i wyszed. Nad miastem wiecia tak jasna una od stosw naoonych na rynku, e rzekby: cay Czehryn si pali, a gwar i krzyki wzmogy si jeszcze z nastaniem nocy. ydzi nie wychylali si wcale ze swych domostw. W jednym kcie tumy czabanw wyy pospne pieni stepowe. Dzicy Zaporocy taczyli koo ognisk rzucajc w gr czapki, palc z piszczeli i pijc kwartami gorzak. Tu i wdzie zrywaa si bijatyka, ktr umierzali ludzie starostki. Namiestnik musia torowa sobiedrog rkojeci szabli i suchajc tych wrzaskw i szumu kozaczego, chwilami myla sobie, e to ju rebelia tak przemawia. Zdawao mu si take, e widzigrone spojrzenia i syszy ciche, zwracaneku sobie kltwy. W uszach brzczay mu jeszcze sowa Barabasza: "Spasi Chryste, spasi Chryste!", i serce bio mu ywiej. A tymczasem w miecie czabanowie zawodzili coraz goniej chorowody, a Zaporocy palili z samopaw i kpali si w gorzace. Strzelanina i dzikie "u-ha!, u-ha!" dochodziy do uszu namiestnika nawet wwczas, gdy ju pooy si spa w swojej kwaterze. Rozdzia 3 W kilka dni pniej poczet naszego namiestnika posuwa si rano w stron ubniw. Po przeprawie przez Dniepr szli szerok drog stepow, ktra czya Czehryn z ubniami idc na uki, Semi-Mogiy i Chorol. Drugi taki gociniec wid ze stolicy ksicej do Kijowa. Za dawniejszych czasw, przed rozpraw hetmana kiewskiego pod Soonic, drg tych nie byo wcale. Do Kijowa jechao si z ubniw stepem i puszcz; do Czehryna bya droga wodna - z powrotem za jedono na Chorol. W ogle za owe naddnieprzaskie pastwo - stara ziemia poowiecka - byo pustyni mao co wicej od Dzikich Pl zamieszkan, przez Tatarw czsto zwiedzan, dla watah zaporoskich otwart. Nad brzegami Suy szumiay ogromne, prawie stop ludzk nie dotykane lasy- miejscami, po zapadych brzegach Suy, Rudej, leporodu, Korowaja, Orawca, Pszoy i innych wikszych i mniejszych rzek i przytokw, tworzyy si mokrada zaronite czci gstwin krzw i borw,czci odkryte; pod postaci k. W tych borach i bagniskach znajdowa atwy przytuek zwierz wszelkiego rodzaju, w najgbszych mrokach lenych ya moc niezmierna turw brodatych, niedwiedzi i dzikich wi, a obok nich liczna szara gawied wilkw, rysiw, kun, stada sarn i kranych suhakw; w bagniskach i w achach rzecznych bobry zakaday swoje eremia, o ktrych to bobrach chodziy wieci na Zaporou, e s midzy nimi stuletnie starce, biae jak nieg ze staroci. Na wysokich, suchych stepach bujay stadakoni dzikich o kudatych gowach i krwawych oczach. Rzeki roiy si ryb i ptactwem wodnym. Dziwna to bya ziemia, na wp upiona, ale noszca lady dawniejszego ycia ludzkiego. Wszdzie peno popieliszcz po jakich przedwiecznych grodach; same ubnie i Chorol byy z takich popieliszcz podniesione; wszdzie peno mogi nowszych i starszych, porosych ju borem. I tu, jak na Dzikich Polach, nocami wstaway duchy i upiory, a starzy Zaporocy opowiadali sobie przy ogniskach dziwy o tym, co si czasami dziao w owych gbinach lenych, z ktrych dochodziy wycia nie wiadomo jakich zwierzt, krzyki pludzkie, pzwierzce, gwary straszne, jakoby bitew lub oww. Pod wodami odzyway si dzwony potopionych miast. Ziemia bya mao gocinna i mao dostpna, miejscami zbyt rozmika, miejscami cierpica na brak wd, spalona, sucha a do mieszkania niebezpieczna, osadnikw bowiem, gdy si jako tako osiedli i zagospodarowali, cieray napady tatarskie. Odwiedzali j tylko czsto Zaporocy dla gonw bobrowych, dla zwierza i ryby, w czasie bowiem pokoju wiksza cz Niowcw rozazia si z Siczy na owy, czyli, jak mwiono, na "przemys" po wszystkich rzekach, jarach, lasach i komyszach, bobrujc w miejscach, o ktrych istnieniu nawet mao kto wiedzia. Jednake i ycie osiade prbowao uwiza si do tych ziem jak rolina, ktra prbuje, gdzie moe, chwyci si gruntu korzonkami i raz w raz wyrywana, gdzie moe, odrasta. Powstaway na pustkach grody, osady, kolonie, sobody i futory. Ziemia bya miejscami ywna, a ncia swoboda. Ale wtedy dopiero zakwito ycie, gdy ziemie teprzeszy w rce kniaziw Winiowieckich. Knia Micha po oenieniu si z Mohilank pocz starowniej urzdza swoje zadnieprzaskie pastwo; ciga ludzi, osadza pustki, zapewnia swobody do lat trzydziestu, budowa monastery i wprowadza prawo swoje ksice. Nawet taki osadnik, ktry przymkn do tych ziemnie wiadomo kiedy i sdzi, e siedzi na wasnym gruncie, chtnie schodzi do roli kniaziowego czynszownika, gdy za w czynsz szed pod potn ksic opiek, ktra go ochraniaa, bronia od Tatarw i od gorszych nieraz od Tatarw Niowcw. Ale prawdziwe ycie zakwito dopiero pod elazn rk modego ksicia Jeremiego. ZaCzehrynem zaraz zaczynao si jego pastwo, a koczyo het! a pod Konotopemi Romnami. Nie stanowio ono caej kniaziowej fortuny, bo od wojewdztwa sandomierskiego poczwszy ziemie jego leay w wojewdztwach: woyskim, ruskim, kijwskim, ale naddnieprzaskie pastwo byo okiem w gowie zwycizcy spod Putywla. Tatar dugo czyha nad Orem, nad Worskli wietrzy jak wilk, nim omieli si na pnoc konia popdzi; Niowcy nie prbowali zatargu. Miejscowe niespokojne watahy poszy w sub. Dziki i rozbjniczylud, yjcy dawniej z gwatw i napadw, teraz ujty w karby, zajmowa "polanki" na rubieach i lec na granicach pastwa jak brytan na acuchu grozi zbem najedcy. To zakwito i zaroio si wszystko. Pobudowano drogi na ladach dawnych gocicw; rzeki ujto groblami, ktre sypa niewolnik Tatar lub Niowiec schwytany z broni w rku na rozboju. Tamgdzie niegdy wiatr grywa dziko nocami naoczeretach i wyy wilki i topielcy, teraz hurkotay myny. Przeszo czterysta k, nie liczc rzsicie rozsianych wiatrakw, meo zboe na samym Zadnieprzu. Czterdzieci tysicy czynszownikw wnosio czynsz do kas ksicych, lasy zaroiy si pasiekami, na rubieach powstaway wsie coraz nowe, futory, sobody. Na stepach, obok tabunw dzikich,pasy si cae stada swojskiego byda i koni. Nieprzejrzany, jednostajny widok borw i stepw ubarwi si dymami chat, zoconymi wieami cerkwi i kociow - pustynia zamienia si w kraj do ludny. Jecha tedy pan namiestnik Skrzetuski wesoo i nie pieszc si, jakoby swoj ziemi, majc po drodze wszelkie wczasy zapewnione. By to dopiero pocztek stycznia 48 roku, ale dziwna, wyjtkowa zima nie dawaa si wcale we znaki. W powietrzu tchna wiosna; ziemia rozmika i przewiecaa wod roztopw; na polach zieleniaa ru, a soce dogrzewao tak mocno, e w podry o poudniu kouchy prayy grzbiet jak latem.Orszak namiestnika zwikszy si znacznie,w Czehrynie bowiem przyczyo si do niego poselstwo wooskie, ktre hospodar do ubniw wysa w osobie pana Rozwana Ursu. Przy poselstwie byo kilkunastu karaaszw eskorty i wozy z czeladzi. Prcz tego z namiestnikiem jecha nasz znajomy pan Longinus Podbipita herbu Zerwikaptur ze swoim dugim mieczem pod pach i z kilkoma czeladzi subowej. Soce, cudna pogoda i wo zbliajcej si wiosny napaway wesooci serca, a namiestnik tym by weselszy, e wraca z dugiej podry pod dach ksicy, ktry by zarazem jego dachem, wraca sprawiwszy si dobrze, wic i przyjcia dobrego pewny. Ale wesoo jego miaa i inne powody. Oprcz aski ksicia, ktrego namiestnik z caej duszy kocha, czekay go w ubniachjeszcze i pewne czarne oczy, tak sodkie jak mid. Oczy te naleay do Anusi Borzobohatej-Krasieskiej, panienki respektowej ksiny Gryzeldy, najpikniejszej dziewczyny z caego fraucymeru, baamutki wielkiej, za ktr przepadali wszyscy w ubniach, a ona za nikim. U ksiny Gryzeldy mores by wielki isurowo obyczajw niepomierna, co jednak nie przeszkadzao modym spoglda na si jarzcymi oczyma i wzdycha. Pan Skrzetuski posya tedy swoje westchnienia ku czarnym oczom na rwni z innymi, a gdy bywao, zostawa sam w swojej kwaterze, wwczas chwytalutni w rk i piewywa: Ty jest specja nad specjay... lub te: Jak tatarska orda Bierzesz w jasyr corda! Ale e to by czek wesoy i przy tym onierz wielce w swym zawodzie zamiowany, wic nie bra zbyt do serca tego, e Anusia umiechaa si tak samo doniego, jak i do pana Bychowca z chorgwi wooskiej, jak do pana Wurcla z artylerii, jak do pana Woodyjowskiego z dragonw, a nawet do pana Baranowskiego z husarii, chocia ten ostatni by ju dobrze szpakowaty i szepleni majc podniebienie potrzaskane kul z samopau. Nasz namiestnik bi si ju nawet raz z panem Woodyjowskim w szable o Anusi, ale gdy przyszo za dugo siedzie w ubniach bez jakowej wyprawy na Tatarw, to sobie nawet i przy Anusi przykrzy, a gdy przyszo cign -to cign z ochot, bez alu, bez wspominkw. Za to te i wita z radoci. Teraz wic otowracajc z Krymu po pomylnym rzeczy zaatwieniu podpiewywa wesoo i czwani koniem, jadc obok pana Longinusa,ktry siedzc na ogromnej inflanckiej kobyle strapiony by i smutny jak zawsze. Wozy poselstwa, karaasze i eskorta zostay znacznie za nimi. - Jegomo pose ley na wozie jak kawa drzewa i pi cigle - rzek namiestnik. - Cudw mi naprawi o swojej Wooszczynie, a i usta. Jam te suchaz ciekawoci. Nie ma co! kraj bogaty, klima przednie, zota, wina, bakaliw i byda dostatek. Pomylaem sobie tedy, e nasz ksi rodzi si z Mohilanki i e ma takie dobre prawo do hospodarskiego tronu,jak kto inny, ktrych praw przecie ksi Micha dochodzi. Nie nowina to naszym panitom Wooszczyzna. Bijali ju tam i Turkw, i Tatarw, i Woochw, i Siedmiogrodzian... - Ale lud tam mikszy ni u nas, o czym mi ipan Zagoba w Czehrynie opowiada - rzekpan Longinus - a gdybym jemu nie wierzy, to tedy w ksikach od naboestwa potwierdzenie tej prawdy si znajduje. - Jak to w ksikach? - Ja sam mam tak i mog j waszmoci pokaza, bo j zawsze wo ze sob. To rzekszy odpi troki przy terlicy i wydobywszy niewielk ksieczk, starannie w ciel oprawion, naprzd ucaowa j pobonie, potem przewrciwszy kilkanacie kartek rzek: - Czytaj wa. Pan Skrzetuski rozpocz: - "Pod Twoj obron uciekamy si, wita Boa Rodzicielko..." Gdzie za tu jest o Woochach? co wa mwisz! - to antyfona!- Czytaj wa dalej. - "...Abymy si stali godnymi obietnic Pana Chrystusowych. Amen." - No, a teraz pytanie... Skrzetuski czyta. - "Pytanie: Dlaczego jazda wooska zowie si lekk? Odpowied: Bo lekko ucieka. Amen." - Hm! prawda! Wszelako w tej ksice dziwne jest materii pomieszanie. - Bo to jest ksika onierska; gdzie obok modlitw rozmaite instructiones militares s przyczone, z ktrych nauczysz si wa o wszystkich nacjach, ktra z nich zacniejsza, ktra poda; co do Woochw za, to si pokazuje, i tchrzliwe z nich pachoki, a przy tym zdrajcy wielcy. - e zdrajcy, to pewno, bo pokazuje si to iz przygd ksicia Michaa. Co prawda, to i ja syszaem, i onierz to z przyrodzenia nieszczeglny. Ma przecie ksi jegomo chorgiew woosk bardzoprzedni, w ktrej pan Bychowiec porucznikuje, ale stricte to w owej wooskiej chorgwi nie wiem, czy i dwudziestu Woochw si znajduje. - Jak te waszmo mylisz, panie namiestniku, sia ksi ma ludzi pod broni? - Bdzie z om tysicy nie liczc Kozakw, co po paankach stoj. Ale powiada mi Zawilichowski, e teraz nowe zacigi s czynione. - To moe Bg da jakow wypraw pod ksiciem panem? - Tak mwi, e wielka wojna z Turczynem si gotuje i e sam krl z ca potg Rzplitej ma ruszy. Wiem te, e upominki Tatarom s wstrzymane, ktrzy przecie od strachu nie mi zagonw ruszy. O tym syszaem i w Krymie, gdzie bodaj dlatego przyjmowano mnie tak honeste, bo jest wie, e gdy krl z hetmany pocignie, ksi ma na Krym uderzy i cakiem Tatarw zetrze. Jako to jest pewna, e takowej imprezy innemu nie powierz. Pan Longinus podnis do gry rce i oczy. - Daje, Boe miosierny, daj takow wit wojn na chwa chrzecijastwu i naszemu narodowi, a mnie grzesznemu pozwl w niej wota moje speni, abym in luctu mg by pocieszony albo te mier chwalebn znale! - To wa lub wedle wojny uczyni? - Tak zacnemu kawalerowi wszystkie arkana duszy mojej otworz, cho sia mwi, ale gdy wapan ucha chtnego skaniasz, przeto incipiam: Wiesz waszmo, e herb mj zwie si Zerwikaptur, co z takowej przyczyny pochodzi, e gdy jeszcze pod Grunwaldem przodek mj Stowejko Podbipita ujrza trzech rycerzy w mniszych kapturach w szeregu jadcych, zajechawszy ich, ci wszystkich trzech od razu, o ktrym to sawnym czynie stare kroniki pisz z wielk dla przodka mego chwa... - Nie lejsz mia on przodek od waci rk, ale i susznie Zerwikapturem go nazwali. - Ktremu te krl herb nada, a w nim trzy kozie gowy w srebrnym polu na pamitk owych rycerzy, gdy takie same gowy byy na ich tarczach wyobraone. Ten herb wraz z tym tu oto mieczem przodek mj Stowejko Podbipita przekazapotomkom swoim z zaleceniem, by starali si splendor rodu i miecza podtrzyma. - Nie ma co mwi, z grzecznego rodu waszmo pochodzisz! Tu pan Longinus zacz wzdycha rzewnie, a gdy na koniec ulyo mu troch, tak mwi dalej: - Bdc tedy z rodu ostatni, lubowaem w Trokach Najwitszej Pannie y w czystoci i nie prdzej stan na lubnym kobiercu, pki za sawnym przykadem przodka mego Stowejki Podbipity trzech gw tyme samym mieczem od jednego zamachu nie zetn. O Boe miosierny, widzisz, em wszystko uczyni, co byo w mocy mojej! Czystoci dochowaem do dnia dzisiejszego, sercu czuemu milcze kazaem, wojny szukaem i walczyem, aIeszczcia nie miaem... Porucznik umiechn si pod wsem. - I nie cie wapan trzech gw? 6 j A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAPc/cc,Kc:x- Ot! nie zdarzyo si! Szczcia nie ma! Po dwie na raz nieraz bywao, ale trzech nigdy. Nie udao si zajecha, a trudno prosi wrogw, by si ustawili rwno do cicia. Bg jeden widzi moje smutki: sia w kociach jest, fortuna jest... ale adolescentia uchodzi, czterdziestu piciu latdobiegam, serce do afektw si wyrywa, rd ginie, a trzech gw jak nie ma, tak niema!... Taki i Zerwikaptur ze mnie. Pomiewisko dla ludzi, jak susznie mwi pan Zagoba, co wszystko cierpliwie znoszi Panu Jezusowi ofiaruj. Litwin pocz znowu tak wzdycha, e a i jego inflancka kobya, wida ze wspczucia dla swego pana, ja stka i chrapa aonie. - To tylko mog waszmoci powiedzie - rzek namiestnik - i jeli pod ksiciem Jeremim nie znajdziesz okazji, to chyba nigdy. - Daj Boe! - odpar pan Longinus. - Dlatego i jad prosi o ask ksicia pana. Dalsz rozmow przerwa im nadzwyczajnyopot skrzyde. Jako si rzeko, zimy tej ptastwo nie szo za morza, rzeki nie zamarzay, przeto szczeglniej wodnego ptastwa wszdzie byo peno nad botami. Wanie w tej chwili porucznik z panem Longinem zbliyli si do brzegu Kahamliku, gdy nagle zaszumiao im nad gowami cae stado urawi, ktre przecigay tak nisko, e mona by niemal kijem do nich dorzuci. Stado leciao z wrzaskiem okrutnym i zamiast zapa w oczerety, podnioso si niespodziewanie w gr. - Mkn jakby gonione - rzek pan Skrzetuski. - A o! widzisz wa- rzek pan Longinus ukazujc na biaego ptaka, ktry tnc powietrze ukonym lotem stara si podlecie pod stado. - Rarg, rarg! przeszkadza im zapa! - woa namiestnik. - Pose ma rarogi - musia puci. W tej chwili pan Rozwan Ursu nadjecha pdem na czarnym anatolskim dzianecie, a za nim kilku karaaszw subowych. - Panie poruczniku, prosz na zabaw - rzek. - Czy to rarg waszej czeci? - Tak jest, i zacny bardzo, zobaczysz wa... Popdzili naprzd we trzech, a za nimi Wooch sokolniczy z obrcz, ktry utkwiwszy oczy w ptaki krzycza z caych si, zachcajc raroga do walki. Dzielny ptak zmusi ju tymczasem stado dopodniesienia si w gr, potem sam wzbi si jak byskawica jeszcze wyej i zawis nad nim. urawie zbiy si w jeden ogromnywir szumicy jak burza skrzydami. Gronewrzaski napeniay powietrze. Ptaki powycigay szyje, powytykay ku grze dzioby jak wcznie i czekay ataku. Rarg tymczasem kry nad nimi. To znia si, to podnosi, jak gdyby waha si run na d, gdzie na pier jego czekao sto ostrych dziobw. Jego biae pira, owiecone socem, byszczay jak samo soce na pogodnym bkicie nieba. Nagle, zamiast rzuci si na stado, pomkn jak strzaa w dal i wkrtce znikn za kpami drzew i oczeretw. Pierwszy Skrzetuski ruszy za nim z kopyta. Pose, sokolnik i pan Longinus poszliza jego przykadem. Wtem na skrcie drogi namiestnik wstrzyma konia, gdy nowy a dziwny widok uderzy jego oczy. W porodku gocica leaa na boku kolaska ze zaman osi. Odprzone konie trzymao dwch kozaczkw. Wonicy nie byo wcale, widocznie odjecha w celu szukania pomocy.Przy kolasce stay dwie niewiasty, jedna ubrana w lisi toub i tak czapk z okrgym dnem, twarzy surowej, mskiej; druga bya to moda panna wzrostu wyniosego, rysw paskich i bardzo foremnych. Na ramieniu tej modej pani siedzia spokojnie rarg i rozstrzpiwszy pira na piersiach muska je dziobem. Namiestnik osadzi konia, a kopyta wryy si w piasek gocica, i rk podnis do czapki zmieszany i nie wiedzcy, co ma mwi: czy wita, czy o raroga si dopomina? Zmieszany by jeszcze i dlatego, e spod kuniego kapturka spojrzay na takie oczy, jakich jak ycie swoje nie widzia, czarne, aksamitne, a zawe, a mienice si, a ogniste, przy ktrych oczy Anusi Borzobohatej zgasyby jak wieczki przy pochodniach. Nad tymi oczami jedwabne ciemne brwi rysoway sidwoma delikatnymi ukami, zarumienione policzki kwitny jak kwiat najpikniejszy, przez malinowe wargi, troch otwarte, widniay zbki jak pery, spod kapturka spyway bujne czarne warkocze. "Czy Juno we wasnej osobie, czy inne jakowe bstwo?" - pomyla namiestnik widzc ten wzrost strzelisty, pier wypuk i tego biaego sokoa na ramieniu. Sta tedy nasz porucznik bez czapki i zapatrzy si jak w cudowny obraz, i tylko oczy mu si wieciy, a za serce chwytao go co jak rk. I ju mia rozpocz mow od sw: "Jeli jest mierteln istot, a nie bstwem..." - gdy w tej chwili nadjecha pose i pan Longinus, a z nimi sokolnik z obrcz. Co widzc bogini nadstawia rarogowi rk, na ktrej ten zaraz, zszedszy z ramienia, usadowi si przestpujc z nogi na nog. Namiestnik uprzedzajc sokolniczego chcia zdj ptaka, gdy nagle sta si dziwny omen. Oto rarg, pozostawiwszy jedn nog na rku panny, drug chwyci si namiestnikowej doni i zamiast przesi si, pocz kwiliradonie i przyciga te rce ku sobie tak silnie, e si musiay zetkn. Po namiestniku mrowie przeszo, rarg za dopiero wtedy da si przenie na obrcz,gdy sokolnik naoy mu kaptur na gow. Awtem starsza pani pocza wyrzeka: - Rycerze! - mwia - ktokolwiek jestecie, nie odmawiajcie pomocy biaogowom, ktre zostawszy na drodze bez pomocy, same nie wiedz, co pocz. Do domu nam ju nie dalej jak trzy mile, ale w kolasce osie popkay i chyba nam nocowa w polu przyjdzie; wonic posaam do synw, by nam cho wz przysali, ale nim wonica dojedzie i wrci, ciemno bdzie, a na tym uroczysku strach zosta, bo tu w pobliu mogiy. Stara szlachcianka mwia prdko i gosemtak grubym, e namiestnik a si zadziwi, wszelako odrzek grzecznie. - Nie dopuszczaje jejmo tej myli, bymy pani i nadobn jej crk mieli bez pomocy zostawi. Jedziemy do ubniw, gdy onierzami w subie J. 0. ksicia Jeremiego jestemy, i podobno nam droga w jedn stron wypada, a choby te nie, to zboczymy chtnie, byle si nasza asystencja nie uprzykrzya. Co za do wozw, to ich nie mam, bo z towarzyszami po oniersku komunikiem id, ale pan pose ma i tusz, e jako uprzejmy kawaler, chtnie nimi pani i jejmociance suy bdzie. Pose uchyli sobolowego kopaka, gdy znajc mow polsk, zrozumia, o co idzie,izaraz z piknym komplimentem, jako grzeczny bojar, wystpi, po czym rozkaza sokolniczemu skoczy po wozy, ktre byy znacznie z tyu zostay. Przez ten czas namiestnik patrzy na pann, ktra poerczego wzroku jego znie nie mogc opucia oczy na ziemi, a dama o kozackim obliczu tak mwia dalej: - Niech Bg zapaci im panom za pomoc. A e do ubniw droga jeszcze daleka, nie pogardzicie moim i moich synw dachem, pod ktrym radzi wam bdziemy. My z Rozogw-Siromachw, ja wdowa po kniaziuKurcewiczu Buye, a to nie jest moja crka, jeno crka po starszym Kurcewiczu,bracie mego ma, ktren sierot sw nam na opiek odda. Synowie moi teraz w domu, a ja wracam z Czerkas, gdziem si do otarza witej-Przeczystej ofiarowaa.A oto w powrocie spotka nas ten wypadeki gdyby nie polityka waszmociw, chybaby na drodze nocowa przyszo. Kniaziowa mwiaby jeszcze duej, ale wtem z dala pokazay si wozy nadjedajce kusem wrd gromady karaaszw poselskich i onierzy pana Skrzetuskiego. - To jejmo pani wdowa po kniaziu Wasylu Kurcewiczu? - spyta namiestnik. - Nie! - zaprzeczya ywo i jakby gniewliwie kniahini. - Jam wdowa po Konstantynie, a to jest crka Wasyla, Helena - rzeka wskazujc pann. - O kniaziu Wasylu wiele w ubniach rozpowiadaj. By to onierz wielki i nieboszczyka ksicia Michaa zaufany. - W ubniach nie byam - rzeka z pewn wyniosoci Kurcewiczowa - i o jego onierstwie nie wiem, a o pniejszych postpkach nie ma co wspomina, gdy i takwszyscy o nich wiedz. Syszc to kniaziwna Helena zwiesia gow na piersi wanie jak kwiat podcity kos, a namiestnik odpar ywo: - Tego wapani nie mw. Knia Wasyl, przezstraszliwy error sprawiedliwoci ludzkiej skazany na utrat garda i mienia, musia si ucieczk salwowa, ale pniej wykryasi jego niewinno, ktr te promulgowano i do sawy go jako cnotliwego ma przywrcono; a sawa tymwiksz by powinna, im wiksz bya krzywda. Kniahini spojrzaa bystro na namiestnika, a w jej nieprzyjemnym, ostrym obliczu gniewodbi si wyranie. Ale pan Skrzetuski, choczowiek mody, tyle mia w sobie jakowej powagi rycerskiej i tak jasne wejrzenie, e mu zaoponowa nie miaa, natomiast zwrcia si do kniaziwny Heleny: - Wapannie tego sucha nie przystoi. Id oto dopilnuj, aby toboy z kolaski byy przeoone na wozy, na ktrych z pozwoleniem ichmociw siedzie bdziem. - Pozwolisz jejmo panna pomc sobie - rzek namiestnik. Poszli oboje ku kolasce, ale skoro tylko stanli naprzeciw siebie po obu stronach jejdrzwiczek, jedwabne frdzle oczu kniaziwny podniosy si i wzrok jej pad na twarz porucznika jakoby jasny, ciepy promie soneczny. - Jake mam waszmoci panu dzikowa... -rzeka gosem, ktren namiestnikowi wyda si tak sodk muzyk, jak dwiczenie lutni i fletw - jake mam dzikowa, e si za saw ojca mego uj i za t krzywd, ktra go od najbliszych krewnych spotyka. - Mocia panno! - odpowiedzia namiestnik, a czu, e serce tak mu taje, jako nieg nawiosn. - Tak mi Pan Bg dopom, jakobymdla takiej podziki w ogie skoczy gotowy albo zgoa krew przela, ale gdy ochota takwielka, przeto zasuga mniejsza, dla ktrejmaoci nie godzi mi si dzikczynnego odu z ust im panny przyjmowa. - Jeeli waszmo pan nim pogardzasz, to jako uboga sierota nie mam jak inaczej wdzicznoci mojej okaza. - Nie pogardzam ja nim - mwi ze wzrastajc si namiestnik - ale na tak wielki fawor zarobi dug i wiern subpragn i o to tylko prosz, aby mnie im panna przyj na ow sub raczya. Kniaziwna syszc te sowa zaponia si,zmieszaa, potem przyblada nagle i rce do twarzy podnoszc odrzeka aosnym gosem: - Nieszczcie by chyba wapanu taka suba przynie moga. A namiestnik przechyli si przez drzwiczkikolaski i tak mwi z cicha a tkliwie: - Przyniesie, co Bg da, a choby te i bl, przeciem ja do ng wapanny upa i prosio ni gotowy. - Nie moe to by, rycerzu, aby wapan dopiero mnie ujrzawszy, tak wielk mia doonej suby ochot. - Ledwiem ci ujrza, juem o sobie zgoa zapomnia i widz, e wolnemu dotd onierzowi chyba w niewolnika zmieni si przyjdzie, ale taka wida wola boa. Afekt jest jako strzaa, ktra niespodzianie pierprzeszywa, i oto czuj jej grot, cho wczoraj sam bym nie wierzy, gdyby mi ktopowiada. - Jeliby waszmo wczoraj nie wierzy, jake ja uwierzy dzisiaj mog? - Czas o tym najlepiej wapann przekona, a szczeroci choby zaraz nie tylko w sowach, ale i w obliczu dopatrzy si moesz. I znowu jedwabne zasony oczu kniaziwnypodniosy si, a wzrok jej napotka mskieiszlachetne oblicze modego onierza i spojrzenie tak pene zachwytu, e ciemny rumieniec pokry jej twarz. Ale nie spuszczaa ju wzroku ku ziemi i przez chwil on pi sodycz jej cudnych oczu. I tak patrzyli na siebie, jak dwie istoty, ktre spotkawszy si choby na gocicu na stepie, czuj, e si wybray od razu, i ktrych dusze poczynaj zaraz lecie wzajemnie ku sobie jak dwa gobie. A t chwil zachwytu przerwa im ostry gos kniahini Konstantowej woajcej na kniaziwn. Wozy nadeszy. Karaasze poczli przenosi na nie pakunki z kolaski i za chwil wszystko byo gotowe. Pan Rozwan Ursu, grzeczny bojar, ustpi obydwom niewiastom wasnej kolaski, namiestnik siad na ko. Ruszono w drog. Dzie te mia si ju ku spoczynkowi. Rozlane wody Kahamliku wieciy zotem odzachodzcego soca i purpury zorzy. Wysoko na niebie uoyy si stada lekkich chmurek, ktre czerwieniejc stopniowo, zsuway si z wolna ku kracom widnokrgu, jakby zmczone lataniem po niebie, szy spa gdzie do nieznanej kolebki. Pan Skrzetuski jecha po stronie kniaziwny, ale nie zabawia jej rozmow, bo tak z ni mwi, jak przed chwil, przy obcych nie mg, a bahe sowa nie chciaymu si przez usta przecisn. W sercu jenoczu bogo, a w gowie szumiao mu cojak wino. Caa karawana poruszaa si rano naprzd, a cisz przerywao tylko parskanie koni lub brzk strzemienia o strzemi. Potem karaasze poczli na tylnych wozach smutn pie woosk, wkrtce jednak ustali, a natomiast rozleg si nosowy gos pana Longina piewajcegopobonie: "Jam sprawia na niebie, aby wschodzia wiato nieustajca, i jako mga - pokryam wszystk ziemi." Tymczasem ciemniao. Gwiazdki zamigotayna niebie, a z wilgotnych k wstay biae tumany jako morza bez koca. Wjechali w las, ale zaledwie ujechali kilka staj, gdy dasi sysze ttent koni i piciu jedcw ukazao si przed karawan. Byli to modzi kniaziowie, ktrzy zawiadomieni przez wonic o wypadku, jaki spotka matk, pieszyli na jej spotkanie prowadzc z sobwz zaprzony w cztery konie. - Czy to wy, synkowie? - woaa stara kniahini. Jedcy przybliyli si do wozw. - My, matko! - Bywajcie! Dziki tym oto ichmociom nie potrzebuj ju pomocy. To moi synkowie, ktrych polecam asce moci panw: Symeon, Jur, Andrzej i Mikoaj - a to kto pity? - rzeka przypatrujc si pilnie - hej! jeli stare oczy widz po ciemku, to Bohun - co? Kniaziwna cofna si nagle w gb kolaski. - Czoem wam, kniahini, i wam, kniaziwno Heleno! - rzek pity jedziec. - Bohun! - mwia stara. - Od puku przybye, sokole? A z teorbanem? Witaje,witaj! Hej, synkowie! Prosiam ju ichmociw panw na nocleg do Rozogw, a teraz wy im si pokocie! Go w dom, Bg w dom! Bdcieichmociowie na nasz dom askawi. Buyhowie uchylili czapek. - Prosimy pokornie waszmociw w niskie progi. - Ju mi te obiecali i jego wysoko pan pose, i im pan namiestnik. Zacnych kawalerw bdziemy przyjmowali, tylko e przywykym do specjaw na dworach, nie wiem, czyli bdzie smakowaa nasza uboga pasza. - Na onierskim my chlebie, nie na dworskim chowani - rzek pan Skrzetuski. A pan Rozwan Ursu doda: - Prbowaem ja ju gocinnego chleba w szlacheckich domach i wiem, e i dworski mu nie wyrwna. Wozy ruszyy naprzd, a stara kniahini mwia dalej: - Dawno to; dawno ju miny lepsze dla nas czasy. Na Woyniu i na Litwie s jeszcze Kurcewicze, ktrzy poczty trzymaj i wcale po pasku yj, ale ci biedniejszych krewnych zna nie chc, za co niech ich Bg skarze. U nas prawie kozacza bieda, ktr nam waszmociowie musicie wybaczy i szczerym sercem przyj to, co szczerze ofiarujemy. Ja i piciu synw siedzimy na jednej wiosce i kilkunastu sobodach, a z nami i ta jeszcze jejmocianka na opiece. Namiestnika zdziwiy te sowa, gdy sysza w ubniach, e Rozogi byy niema fortun szlacheck, a po wtre, enaleay ongi do kniazia Wasyla, ojca Heleny. Nie zdao mu si jednak rzecz stosown pyta, jakim sposobem przeszy w rce Konstantyna i jego wdowy. - To jejmo pani piciu masz synw? - zagadn pan Rozwan Ursu. - Miaam piciu jak lww - rzecze kniahini -ale najstarszemu, Wasylowi, poganie w Biaogrodzie oczy wykapali pochodniami, od czego mu te i rozum si nadwery. Gdy modzi pjd na wypraw, ja sama w domuzostaj, z nim tylko i z jejmociank, z ktr wiksza bieda ni pociecha. Pogardliwy ton, z jakim stara kniahini mwia o swej synowicy, tak by widoczny,e nie uszed uwagi porucznika. Pier mu zawrzaa gniewem i o mao nie zakl szpetnie, ale sowa zamary mu na ustach,gdy spojrzawszy na kniaziwn ujrza przywietle ksiyca oczy jej zalane zami... - Co wapannie jest? czego paczesz? - spyta z cicha. Kniaziwna milczaa. - Ja nie mog znie ez wapanny - mwipan Skrzetuski i pochyli si ku niej, a widzc, e stara kniahini rozprawia z panem Rozwanem Ursu i nie patrzy w t stron, nalega dalej: - Na Boga, przemw cho sowo, bo Bg zech gw? 6 j A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAPc M/c)lc!9J)widzi, e i krew, i zdrowie bym odda, byleciebie pocieszy. Nagle uczu, e jeden z jedcw napiera go tak silnie, e a konie poczynaj si trze bokami. Rozmowa z kniaziwn bya przerwana, wic pan Skrzetuski zdziwiony, ale i rozgniewany, zwrci si ku miakowi. Przy wietle ksiyca ujrza dwoje oczu, ktre patrzyy na niego zuchwale, wyzywajco i szyderczo zarazem. Straszne te oczy wieciy jak lepie wilka w ciemnym borze. "Co, u kaduka? - pomyla namiestnik - biesczy co?" - i z kolei zajrzawszy z bliska w te paajce renice, spyta: - A czego to wa tak koniem najedasz i oczyma we mnie wiercisz? Jedziec nie odpowiedzia nic, ale patrzy wci rwnie uporczywie i zuchwale. - Jeli ciemno, to mog ognia skrzesa, a jeli gociniec za ciasny, to hajda w step! - rzek ju podniesionym gosem namiestnik. - A ty odlitaj, Laszku, od kolaski, koy stepbaczysz - odpar jedziec. Namiestnik, jako by czowiek do czynu skory, zamiast odpowiedzie, uderzy tak silnie nog w brzuch konia napastnika, e rumak jkn i w jednym szczupaku znalazsi na samym brzegu gocica. Jedziec osadzi go na miejscu i przez chwil zdawao si, e pragnie rzuci si na namiestnika, ale wtem zabrzmia ostry, rozkazujcy gos starej kniahini: - Bohun, szczo z toboju? Sowa te miay natychmiastowy skutek. Jedziec zwrci konia mycem i przejecha na drug stron kolaski do kniahini, ktra mwia dalej: - Szczo z toboju? Ej, ty nie w Perejasawiuani w Krymie, ale w Rozogach - bacz na to.A teraz skocz mi naprzd i prowad wozy, bo jar zaraz, a w jarze ciemno. Hodi, siromacha! Pan Skrzetuski rwnie by zdziwiony, jak rozgniewany. Ten Bohun widocznie szuka okazji i byby j znalaz, ale dlaczego szuka? skd ta niespodziewana napa? Przez gow namiestnika przeleciaa myl, e tu kniaziwna wchodzia do gry, i utwierdzi si w tej myli, gdy spojrzawszy na twarz jej ujrza mimo mrokw nocnych, e twarz ta bya blada jak ptno i e widocznie malowao si na niej przeraenie. Tymczasem Bohun ruszy z kopyta naprzd wedle rozkazu kniahini, ktra spogldajc za nim rzeka wp do siebie, wp do namiestnika: - To szalona gowa i bies kazaczy. - Wida, niespena rozumu - odpowiedzia pogardliwie pan Skrzetuski. - Czy to Kozak w subie synw imci pani? Stara kniahini rzucia si w ty kolaski. - Co wapan mwisz! To jest Bohun, podpukownik, przesawny junak, synom moim druh, a mnie jak szsty syn przybrany. Nie moe te to by, aby waszmo o nazwisku jego nie sysza, bo wszyscy o nim wiedz. I rzeczywicie, panu Skrzetuskiemu dobrzebyo znane to nazwisko. Spord imion rnych pukownikw i atamanw kozackichwypyno ono na wierzch i byo na wszystkich ustach po obu stronach Dniepru.lepcy piewali o Bohunie pieni po jarmarkach i karczmach, na wieczornicach opowiadano dziwy o modym watace. Kto on by, skd si wzi, nikt nie wiedzia. To pewna, e kolebk byy mu stepy, Dniepr, porohy i Czertomelik ze swoim labiryntem cienin, zatok, kobani, wysp, ska, jarw i oczeretw. Od wyrostka zysi i zespoli z tym dzikim wiatem. Czasu pokoju chodzi z innymi "za ryb i zwierzem", tuk si po zakrtach Dnieprowych, brodzi po bagniskach i oczeretach wraz z gromad pnagich towarzyszw - to znw cae miesice spdza w gbinach lenych. Szko byy mu wycieczki na Dzikie Pola po trzody i tabuny tatarskie, zasadzki, bitwy, wyprawyprzeciw brzegowym uusom, do Biaogrodu,na Wooszczyzn lub czajkami na Czarne Morze. Innych dni nie zna, jak na koniu, innych nocy, jak przy ognisku na stepie. Wczenie sta si ulubiecem caego Niu, wczenie sam zacz wodzi innych; i wkrtce odwag wszystkich przewyszy. Gotw by w sto koni i choby do Bakczysaraju i samemu chanowi zawieci w oczy poog; pali uusy i miasteczka, wycina w pie mieszkacw, schwytanychmurzw rozdziera komi, spada jak burza, przechodzi jak mier. Na morzu rzuca si jak wcieky na galery tureckie.Zapuszcza si w rodek Budziaku, wazi, jak mwiono, w paszcz lwa. Niektre jegowyprawy byy wprost szalone. Mniej odwani, mniej ryzykowni konali na palach w Stambule lub gnili przy wiosach na tureckich galerach - on zawsze wychodzi zdrowo z i upem obfitym. Mwiono, e zebra skarby ogromne i e trzyma je ukryte po Dnieprowych komyszach, ale te nieraz go widziano, jak depta zaboconyminogami po zotogowiach i lamach, koniom sa kobierce pod kopyta albo jak, ubrany w adamaszki, kpa si w dziegciu, umylnie kozacz pogard dla onych wspaniaych tkanin i ubiorw okazujc. Miejsca dugo nigdzie nie zagrza. Czynami jego powodowaa fantazja. Czasem przybywszy do Czehryna, Czerkas lub Perejasawia hula na mier z innymi Zaporocami, czasem y jak mnich, do ludzi nie gada, w stepy ucieka. To znw otacza si lepcami, ktrych grania i pieni po caych dniach sucha, a samych zotem obrzuca. Midzy szlacht umia by dwornym kawalerem, midzy Kozaki najdzikszym Kozakiem, midzy rycerzami rycerzem, midzy upiecami upiec. Niektrzy mieli go za szalonego, bo te i bya to dusza nieokieznana i rozszalaa. Dlaczego na wiecie y i czego chcia, dokd dy, komu suy - sam nie wiedzia. Suy stepom, wichrom, wojnie, mioci i wasnej fantazji. Ta wanie fantazja wyrniaa go od innych watakwgrubianw i od caej rzeszy rozbjniczej, ktra tylko grabie miaa na celu i ktrej za jedno byo grabi Tatarw czy swoich. Bohun bra up, ale wola wojn od zdobyczy, kocha si w niebezpieczestwach dla wasnego ich uroku; zotem za pieni paci, za saw goni, o reszt nie dba. Ze wszystkich watakw on jeden najlepiej uosabia Kozaka-rycerza, dlatego te pie wybraa go sobie na kochanka, a imi jego rozsawio si na caej Ukrainie. W ostatnich czasach zosta podpukownikiem perejasawskim, ale pukownikowsk wadz sprawowa, bo stary oboda sabo ju trzyma buaw krzepnc doni. Pan Skrzetuski dobrze tedy wiedzia, kto by Bohun, a jeli pyta starej kniahini, czyto Kozak w subie jej synw, to czyni to przez umyln pogard, bo przeczu w nim wroga, a mimo caej sawy wataki wzburzya si krew w namiestniku, e Kozak poczyna sobie z nim tak zuchwale. Domyla si te, e skoro si zaczo, to si na byle czym nie skoczy. Ale city to by jak osa czowiek pan Skrzetuski, dufnya nadto w siebie i rwnie nie cofajcy siprzed niczym, a na niebezpieczestwa chciwy prawie. Gotw by choby i zaraz wypuci konia za Bohunem, ale jecha przyboku kniaziwny. Zreszt wozy miny ju jar i z dala ukazay si wiata w Rozogach. Rozdzia 4 Kurcewicze Buyhowie by to stary ksicy rd, ktry si Kurczem piecztowa, od Koriata wywodzi, a podobno istotnie szed od Ruryka. Z dwch gwnych linii jedna siedziaa na Litwie, druga na Woyniu, a na Zadnieprze przenis si dopiero knia Wasyl, jeden z licznych potomkw linii woyskiej, ktry, ubogim bdc, nie chcia wrd monych krewnych zostawa i wszed na sub ksicia Michaa Winiowieckiego, ojca przesawnego "Jaremy". Okrywszy si saw w tej subie i znaczne posugi rycerskie ksiciu oddawszy, otrzyma od tego w dziedzictwo Krasne Rozogi, ktre potem dla wielkiej mnogoci wilkw Wilczymi Rozogami przezwano, i stale w nich osiad.W roku 1629 przeszedszy na obrzdek aciski oeni si z Rahoziank, pann z zacnego domu szlacheckiego, ktren si z Wooszczyzny wywodzi. Z maestwa tego w rok pniej przysza na wiat crkaHelena; matka umara przy jej urodzeniu, ksi Wasyl za, nie mylc ju o powtrnym oenku, odda si cakiem gospodarstwu i wychowaniu jedynaczki. Byto czowiek wielkiego charakteru i niepospolitej cnoty. Dorobiwszy si do szybko redniej fortuny pomyla zaraz o starszym swym bracie Konstantynie, ktrenna Woyniu w biedzie zosta i odepchnity od monej rodziny, zmuszony by chodzi po dzierawach. Tego wraz z on i picioma synami do Rozogw sprowadzi i kadym kawakiem chleba si z nimi dzieli.W ten sposb obaj Kurcewicze yli w spokoju a do koca 1634 roku, w ktrym Wasyl z krlem Wadysawem pod Smoleskruszy. Tam to zaszed w nieszczsny wypadek, ktry zgub jego spowodowa. W obozie krlewskim przejto list pisany do Szehina, podpisany nazwiskiem kniazia i przypiecztowany Kurczem. Tak jawny dowd zdrady ze strony rycerza, ktry a dotd nieskazitelnej sawy uywa, zdumiai przerazi wszystkich. Na prno Wasyl wiadczy si Bogiem, e ni rka, ni podpis na licie nie s jego herb Kurcz na pieczci usuwa wszelkie wtpliwoci, w zgubienie za sygnetu, czym si knia tumaczy, nikt wierzy nie chcia - ostatecznie nieszczliwy knia, pro crimine perduelionis skazany na utrat czci i garda, musia si ucieczk salwowa. Przybywszy noc do Rozogw zakl brataKonstantyna na wszystkie witoci, by jak ojciec opiekowa si jego crk - i odjecha na zawsze. Mwiono, e raz jeszcze z Baru pisa list do ksicia Jeremiego z prob, by nie odejmowa kawaka chleba Helenie i spokojnie j w Rozogach na opiece Konstantyna zostawi; potem gos o nim zagin. Byy wieci, e zmar zaraz, to e przysta do cesarskich i zgin na wojnie w Niemczech - ale kt mg co wiedzie na pewno? Musia zgin,skoro si wicej o crk nie pyta. Wkrtceprzestano o nim mwi, a przypomniano go sobie dopiero, gdy wysza na jaw jego niewinno. Niejaki Kupcewicz, Witebszczanin, umierajc zezna, jako on pisa pod Smoleskiem list do Szehina i znalezionym w obozie sygnetem go przypiecztowa. Wobec takiego wiadectwaao i konsternacja ogarna wszystkie serca. Wyrok zosta zmieniony, imi ksiciaWasyla do sawy przywrcone, ale dla niego samego nagroda za mk przysza zapno. Co do Rozogw, to Jeremi nie myla ich zagarnia, bo Winiowieccy, znajc lepiej Wasyla, nigdy o jego winie nie byli zupenie przekonani. Mgby on by nawet zosta i drwi z wyroku pod ich potn opiek i jeeli uszed, to dlatego, e niesawy znie nie umia. Helena chowaa si wic spokojnie w Rozogach pod czu opiek stryja - i dopiero po jego mierci zaczy si dla niejcikie czasy. ona Konstantyna, z rodziny wtpliwego pochodzenia, bya to kobieta surowa, popdliwa a energiczna, ktr mjeden utrzyma w ryzie umia. Po jego mierci zagarna w elazne rce rzdy w Rozogach. Suba draa przed ni - dworzyszczowi bali si jej jak ognia, ssiadom daa si wkrtce we znaki. W trzecim roku swych rzdw po dwakro zbrojno najedaa Siwiskich w Browarkach, sama przebrana po msku, konno przywodzc czeladzi i najtym Kozakom. Gdy raz puki ksicia Jeremiego pogromiy watah Tatarw swawolc kooSiedmiu Mogi, kniahini na czele swoich ludzi zniosa ze szcztem kup niedobitkw,ktra si a pod Rozogi zapdzia. W Rozogach te usadowia si na dobre i pocza je uwaa za swoj i swoich synw wasno. Synw tych kochaa jak wilczyca mode, ale sama bdc prostaczk, nie pomylaa o przystojnym dla nich wychowaniu. Mnich greckiego obrzdku, sprowadzony z Kijowa, wyuczy ich czyta i pisa - na czym te skoczya si edukacja. A przecie niedaleko byy ubnie, a w nich dwr ksicy, na ktrym by modzi kniaziowie mogli nabra poloru, wywiczy si w kancelarii w sprawach publicznych lub - zacignwszy si pod chorgwie - w szkole rycerskiej. Kniahini miaa wszelako swoje powody, dla ktrych nie oddawaa ich do ubniw. A nuby ksi Jeremi przypomnia sobie, czyje s Rozogi, i wejrza w opiek nad Helen albosam dla pamici Wasyla t opiek chcia sprawowa? Przyszoby chyba wwczas wynosi si z Rozogw - wolaa wic kniahini, by w ubniach zapomniano, e jacyKurcewicze yj na wiecie. Ale te za to modzi kniaziowie hodowali si wp dziko iwicej po kozacku ni po szlachecku. Pacholtami jeszcze bdc brali udzia w poswarkach starej kniahini, w zajazdach naSiwiskich, w wyprawach na kupy tatarskie. Czujc wrodzony wstrt do ksiek i pisma, po caych dniach strzelali z ukw lub wprawiali rce we wadanie kicieniami, szabl, w rzucanie arkanw. Nie zajmowali si nawet i gospodarstwem, bo go nie puszczaa z rk matka. I al byopatrze na tych potomkw znakomitego rodu, w ktrych yach pyna krew ksica, ale ktrych obyczaje byy surowei grube, a umysy i zatwardziae serca przypominay step nieuprawny. Tymczasem powyrastali jak dby; wiedzc wszelako to do siebie, i s prostakami, wstydzili si y ze szlacht, a natomiast milszym im byo towarzystwo dzikich watakw kozackich. Wczenie te weszli w komityw z Niem, gdzie ich za towarzyszw uwaano. Czasem po p roku i wicej siedzieli na Siczy; chodzili na "przemys" z Kozakami, brali udzia w wyprawach na Turkw i Tatarw, ktre w kocu stay sigwnym i ulubionym ich zajciem. Matka nie sprzeciwiaa si temu, bo czsto przywozili zdobycz obfit. Wszelako na jednej z takich wypraw najstarszy Wasyl dosta si w rce pogaskie. Bracia przy pomocy Bohuna i jego Zaporocw odbili go wprawdzie, ale z wykapanymi oczami. Od tej pory ten w domu siedzie musia; a jako dawniej by najdzikszy, tak potem zagodnia bardzo i w rozmylaniach a naboestwie si zatopi. Modzi prowadzilidalej wojenne rzemioso, ktre w kocu przydomek kniaziw-Kozakw im zjednao. Do te byo spojrze na Rozogi-Siromachy, by odgadn, jacy w nich ludzie mieszkali. Gdy pose i pan Skrzetuski zajechali przez bram ze swymi wozami, ujrzeli nie dwr, ale raczej obszern szop z ogromnych bierwion dbowych zbit, z wskimi, podobnymi do strzelnic oknami. Mieszkania dla czeladzi i kozakw, stajnie, spichlerze i lamusy przytykay do tego dworu bezporednio tworzc budow nieforemn, z wielu to wyszych, to niszych czci zoon, na zewntrz tak ubog i prostack, e gdyby nie wiata w oknach, trudno by j za mieszkanie ludzi poczyta. Na majdanie przed domem wida byo dwa urawie studzienne, bliej bramy sup z koem na szczycie, na ktrym siadywa niedwied chowany. Brama potna, z takiche bierwion dbowych, dawaa przejcie na majdan, ktry cay by otoczony rowem i palisad. Widocznie byo to miejsce obronne, przeciwnapadom i zajazdom zabezpieczone. We wszystkim te przypominao kresow paank kozack, a lubo wikszo siedzib szlacheckich na kresach takiego, a nie innego bya pokroju, ta przecie bardziej jeszcze od innych wygldaa na jakie drapiene gniazdo. Czelad, ktra naprzeciwgoci wysza z pochodniami, podobniejsza bya do zbjw ni do ludzi subowych. Wielkie psy na majdanie targay za acuchy, jakby chciay si urwa i rzuci na przybyych, ze stajen dobywao si renie koni, modzi Buyhowie wraz z matk poczli woa na sub, rozkazywa jej i przeklina. Wrd takiego harmidru gocie weszli do rodka domu, aletu dopiero pan Rozwan Ursu, ktry widzc poprzednio dziko i mizeri siedliska, prawie aowa, i si da zaprosi na nocleg, zdumia prawdziwie na widok tego, co ujrzay jego oczy. Wntrze domu zgoa nie odpowiadao jego lichym zewntrznym pozorom. Najprzd weszli do obszernej sieni, ktrej ciany cakiem prawie pokrytebyy zbroj, orem i skrami dzikich zwierzt. W dwch ogromnych grubach paliy si kody drzewa, a przy jasnym ich blasku wida byo bogate rzdy koskie, byszczce pancerze, karaceny tureckie, na ktrych tu i owdzie wieciy drogie kamienie, druciane koszulki ze zoconymi guzami na spiciach, ppancerze, nabrzuszniki, ryngrafy, stalowe harnasze wielkiej ceny, hemy polskie i tureckie orazmisiurki z wierzchami od srebra. Na przeciwlegej cianie wisiay tarcze, ktrych ju nie uywano w wieku wczesnym; obok nich kopie polskie i dziryty wschodnie; siecznego ora te dosy, od szabli a do gindaw i jataganw, ktrych gownie migotay rnymi kolorami jak gwiazdki w blasku ognia. Po ktach zwieszay si wizki skr lisich, wilczych, niedwiedzich, kunich i gronostajowych - owoc mylistwa kniaziw.? 6 j A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAPc >c! y c"+c#q:"Niej, wzdu cian, drzemay na obrczach jastrzbie, sokoy i wielkie berkuty sprowadzane z dalekich stepw wschodnich, a uywane do pocigu wilkw. Z sieni owej gocie przeszli do wielkiej gocinnej komnaty. I tu na kominie z okapem pali si rzsisty ogie. W komnacietej wikszy by jeszcze przepych ni w sieni. Goe belki w cianach pookrywane byy makatami, na pododze rozcieay si przepyszne wschodnie kobierce. W porodku sta dugi st na krzyowych nogach, sklecony z prostych desek, na nim za roztruchany cae zocone lub rznite ze szka weneckiego. Pod cianami mniejszestoy, komody i pki, na nich sepety, puzdra nabijane brzem, mosine wieczniki i zegary zrabowane czasu swegoprzez Turkw Wenecjanom, a przez Kozakw Turkom. Caa komnata zaoona bya mnstwem przedmiotw zbytkownych, czstokro niewiadomego dla gospodarzy uycia. Wszdzie przepych miesza si z najwiksz stepow prostot. Cenne komodytureckie, nabijane brzem, hebanem, perow macic, stay obok nie heblowanych pek, proste drewniane krzesa obok mikkich sof krytych kobiercami. Poduszki, lece mod wschodni na sofach, miay pokrowce z altembasu lub bawatw, ale rzadko byy wypchane kwapiem, czciej sianem lub grochowinami. Kosztowne tkaniny i zbytkowne przedmioty byo to tak zwane "dobro" tureckie, tatarskie, czci kupione za byle co od Kozakw, czci zdobyte na licznych wojnach jeszcze przez starego kniazia Wasyla, czci w czasie wypraw z Niowcami przez modych Buyhw, ktrzy woleli puszcza si czajkami na Czarne Morze ni eni si lub gospodarstwa pilnowa. Wszystko to nie dziwio zgoa pana Skrzetuskiego znajcegodobrze domy kresowe, ale bojar wooski zdumiewa si widzc wrd tego przepychu Kurcewiczw ubranych w jaowicze buty i w kouchy niewiele lepsze od tych, jakie nosia suba; dziwi si rwnie i pan Longin Podbipita, przywyky na Litwie do innych porzdkw. Tymczasem modzi kniaziowie podejmowali goci szczerze i z wielk ochot, lubo - mao otarci w wiecie - czynili to manier tak niezgrabn, i namiestnik zaledwie mgumiech powcign. Starszy Symeon mwi: - Radzimy waszmociom i wdziczni za ask. Dom nasz - dom wasz, tak te i bdcie jak u siebie. Kaniamy panom dobrodziejstwu w niskich progach. I lubo nie zna byo w tonie jego adnej pokory ani rozumienia, jakoby przyjmowa wyszych od siebie, przecie kania im siobyczajem kozackim w pas, a za nim kaniali si i modsi bracia sdzc, e tego gocinno wymaga, i mwic: - Czoem waszmociom, czoem!... Tymczasem kniahini, szarpnwszy Bohuna za rkaw, wyprowadzia go do innej komnaty. - Sysz, Bohun - rzeka popiesznie - nie mam czasu dugo gada. Widziaam, e ty tego modego szlachcica na zb wzi i zaczepki z nim szukasz? - Maty! - odpowiedzia Kozak caujc star w rk. - wiat szeroki, jemu inna droga, mnie inna. Ani ja go zna, ni o nim sysza,ale niech mi si nie pochyla do kniaziwny, bo jakem yw, szabl w oczy zawiec. - Hej, oszala, oszala! A gdzie gowa, Kozacze? Co si z tob dzieje? Czy ty chcesz zgubi nas i siebie? To jest onierzWiniowieckiego i namiestnik, czowiek znaczny, bo od ksicia do chana posowa. Niech mu wos z gowy spadnie pod naszym dachem, wiesz, co bdzie? Oto wojewoda obrci oczy na Rozogi, jego pomci, nas wygna na cztery wiatry, a Helen do ubniw zabierze - i co wwczas?Czy i z nim zadrzesz? Czy na ubnie napadniesz? Sprbuj, jeli chcesz pala posmakowa, Kozacze zatracony!... Chyla siszlachcic do dziewczyny, nie chyla, ale jak przyjecha, pojedzie, i bdzie spokj. Hamuje ty si, a nie chcesz, to ruszaj, skde przyby, bo nam tu nieszczcia naprowadzisz! Kozak gryz ws, sapa, ale zrozumia, e kniahini ma suszno. - Oni jutro odjad, matko - rzek - a ja si pohamuj, niech jeno czarnobrewa nie wychodzi do nich. - A tobie co? eby myleli, e j wi. Otwyjdzie, bo ja tego chc! Ty mi tu w domu nie przewod, bo nie gospodarz. - Nie gniewajcie si, kniahini. Skoro inaczejnie mona, to bd im jako tureckie bakalie sodki. Zbem nie zgrzytn, do gowni nie sign, choby mnie gniew i poar, chobydusza jcze miaa. Nieche bdzie wasza wola! - A to tak gadaj, sokole, teorban we, zagraj, zapiewaj, to ci i na duszy Iej sizrobi. A teraz chod do goci. Wrcili do gocinnej komnaty, w ktrej kniaziowie, nie wiedzc, jak goci bawi, wci ich zapraszali, by byli sobie radzi, i kaniali im si w pas. Tu zaraz pan Skrzetuski spojrza ostro a dumnie w oczy Bohunowi, ale nie znalaz w nich ni zaczepki, ni wyzwania. Twarz modego wataki janiaa uprzejm wesooci tak dobrze symulowan, e mogaby omyli najwprawniejsze oko. Namiestnik przyglda mu si bacznie, gdy poprzedniow ciemnoci nie mg dojrze jego rysw. Teraz ujrza moojca smukego jak topola,z obliczem smagym, zdobnym w bujny, czarny ws zwieszajcy si ku doowi. Wesoo na tej twarzy przebijaa przez ukraisk zadum jako soce przez mg.Czoo mia wataka wysokie, na ktre spadaa czarna czupryna w postaci grzywkiuoonej w pojedyncze kosmyki obcite w rwne zbki nad siln brwi. Nos orli, rozdte nozdrza i biae zby, poyskujce przy kadym umiechu, nadaway tej twarzy wyraz troch drapieny, ale w ogle by to typ piknoci ukraiskiej, bujnej, barwnej i zawadiackiej. Nad podziwwietny ubir wyrnia take stepowego moojca od przybranych w kouchy kniaziw. Bohun mia na sobie upan z cienkiej lamy srebrnej i czerwony kontusz, ktr to barw nosili wszyscy Kozacy perejasawscy. Biodra otacza mu pas krepowy, od ktrego bogata szabla zwieszaa si na jedwabnych rapciach; ale iszabla, i ubir gasy przy bogactwie tureckiego gindau, zatknitego za pas, ktrego gownia tak bya nasadzona kamieniami, e a skry sypay si od niej. Tak przybranego kady by snadnie poczytaraczej za jakie panitko wysokiego rodu niza Kozaka, zwaszcza e i jego swoboda, jego wielkopaskie maniery nie zdradzay niskiego pochodzenia. Zbliywszy si do pana Longina wysucha historii o przodku Stowejce i o ciciu trzech Krzyakw, a potem zwrci si do namiestnika i jak gdyby nic pomidzy nimi nie zaszo, spyta z ca swobod: - Wasza mo, sysz, z Krymu powracasz? - Z Krymu - odpar sucho namiestnik. - Byem tam i ja, chociaem si do Bakczysaraju nie zapdza, przecie mniemam, e i tam bd, jeli si one pomylne wieci sprawdz. - O jakich wieciach wa mwisz? - S gosy, e jeli krl miociwy wojn zTurczynem zacznie, to ksi wojewoda Krym ogniem i mieczem nawiedzi, od ktrych wieci wielka jest rado na caej Ukrainie i na Niu, bo jeli pod takim wodzem nie pohulamy w Bakczysaraju, tedypod adnym. - Pohulamy, jako Bg w niebie! - ozwali si Kurcewicze. Porucznika uj respekt, z jakim wataka odzywa si o ksiciu, przeto umiechn si i rzek agodniejszym ju tonem: - Waci, widz, nie do wypraw z Niowcami, ktre ci przecie saw okryy. - Maa wojna, maa sawa; wielka wojna, wielka sawa. Konaszewicz Sahajdaczny nie na czajkach, ale pod Chocimiem jej naby. W tej chwili drzwi si otworzyy i do komnaty wszed z wolna Wasyl, najstarszy z Kurcewiczw, prowadzony za rk przez Helen. By to czowiek dojrzaych lat, wyblady i wychudy, z twarz ascetyczn i smtn, przypominajc bizantyjskie obrazy witych. Dugie wosy, posiwiae przedwczenie od nieszcz i blu, spaday mu a na ramiona, a zamiast oczu mia dwie czerwone jamy; w rku trzyma krzy mosiny, ktrym pocz egna komnat i wszystkich obecnych. - W imi Boga i Ojca, w imi Spasa i witej-Przeczystej! - mwi. - Jeli apostoami jestecie i dobre nowiny niesiecie, witajcie w progach chrzecijaskich. Amen. - Wybaczcie waszmociowie - mrukna kniahini - on ma rozum pomieszany. Wasyl za egna wci krzyem i mwi dalej: - Jako stoi w Biesiadach apostolskich: "Ktrzy przelej krew za wiar, zbawieni bd; ktrzy polegn dla dbr ziemskich, dla zysku lub zdobyczy - maj by potpieni... " Mdlmy si! Gorze wam, bracia! gorze mnie, bomy dla zdobyczy wojn czynili! Boe, bd miociw nam grzesznym! Boe, bd miociw... A wy, mowie, ktrzy przybylicie z daleka, jakie nowiny niesiecie? Jestecie apostoami? Umilk i zdawa si czeka na odpowied, wic namiestnik odpowiedzia po chwili: - Daleko nam od tak wysokiej szary. onierzami tylko jestemy, gotowymi polecza wiar. - Tedy bdziecie zbawieni - rzek lepy - ale dla nas nie nadesza jeszcze godzina wyzwolenia... Gorze wam, bracia! Gorze mnie! Ostatnie sowa wymwi prawie jczc i taka niezmierna rozpacz malowaa si na jego twarzy, e gocie nie wiedzieli co maj pocz. Tymczasem Helena posadzia go na krzele, sama za, wybiegszy do sieni, wrcia po chwili z lutni w rku. Ciche dwiki ozway si w komnacie, a do wtru im kniaziwna pocza piewa piepobon: I w noc, i we dnie woam do Ci, Panie! Pofolguj mce i zom aoliwym, Bd mnie, grzesznemu, ojcem miociwym,Usysz woanie! Niewidomy przechyli w ty gow i sucha sw pieni, ktre zdaway si dziaa jak balsam kojcy, bo z twarzy znikay mu stopniowo bl i przeraenie; na koniec gowa spada mu na piersi i tak pozosta jakby w pnie, podrtwieniu. - Byle nie przerywa piewania, ju on si cakiem uspokoi - rzeka z cicha kniahini. - Widzicie, waszmociowie, wariacja jego polega na tym, e cigle czeka apostow i byle kto do domu przyjecha, zaraz wychodzi pyta, czy nie apostoowie... Tymczasem Helena piewaa dalej: Wskae mi drog, o Panie nad pany, Bom jako ptnik na pusty bezdrou Lub jak wrd fali na niezmiernym morzu Korab zbkany. Sodki gos jej brzmia coraz silniej i z t lutni w rku, z oczyma wzniesionymi do gry, bya tak cudna, e namiestnik oczu nie mg od niej oderwa. Zapatrzy si w ni, uton w niej - o wiecie zapomnia. Z zachwytu rozbudziy go dopiero sowa starej kniahini: - Dosy tego! Ju on si teraz nieprdko rozbudzi. A tymczasem prosz ichmociw na wieczerz. - Prosimy na chleb i sl! - ozwali si za matk modzi Buyhowie. Pan Rozwan, jako kawaler wielkich manier, poda rami kniahini, co widzc pan Skrzetuski sun zaraz do kniaziwny Heleny. Serce zmiko w nim jak wosk, gdy czu jej rk na swojej, z oczu a skry poszy - i rzek: - Snad ju chyba i anieli w niebie cudniej nie piewaj od wapanny. - Grzeszysz, rycerzu, przyrwnywajc moje piewanie do anielskiego - odpowiedziaa Helena. - Nie wiem, czy grzesz, ale to pewno, e chtnie dabym sobie oczy wykapa, byle twego piewania do mierci sucha. Ale c mwi! lepym bdc nie mgbym ciebie widzie, co rwnie byoby mk nieznon. - Nie mw tego waszmo, gdy wyjechawszy std jutro, jutro zapomnisz. - O, nie stanie si to, gdy takem si w wapannie rozkocha, i po wiek ywota mego innego afektu zna nie chc, a tego nigdy nie zapomn. Na to szkaratny rumieniec obla twarz kniaziwny, pier pocza falowa mocniej.Chciaa odpowiedzie, ale tylko wargi jej dray - wic pan Skrzetuski mwi dalej: - Wapanna raczej zapomnisz o mnie przy owym kranym watace, ktry twemu piewaniu na baabajce przygrywa bdzie. - Nigdy, nigdy! - szepna dziewczyna. - Alewapan si jego strze, bo to straszny czowiek. - Co mi tam jeden Kozak znaczy, a choby te i caa Sicz z nim trzymaa, jam si dla ciebie na wszystko way gotowy. Ty mi jest wanie jako klejnot bez ceny, ty mjwiat, jeno niech wiem, e mi jest wzajemn. Ciche "tak" zadwiczao jak rajska muzyka w uszach pana Skrzetuskiego i zaraz wydao mu si, e w nim przynajmniej dziesi serc bije; w oczach mu pojaniao wszystko, jakoby promienie soneczne na wiat pady, uczu w sobie jakie moce nieznane, jakie skrzyda u ramion. Przy wieczerzy migna mu kilkakro twarz Bohuna, ktra bya zmieniona bardzo i blada, ale namiestnik majc wzajemno Heleny nie dba o tego wspzawodnika. "Jecha go sk! - myla sobie - nieche mi w drog nie wazi, bo gozetr." Zreszt myli jego szy w inn stron. Czu oto, e Helena siedzi przy nim tak blisko, i prawie ramieniem dotyka jej ramienia, widzia rumiece nie schodzce zjej twarzy, od ktrych bi ar, widzia pier falujc i oczy, to skromnie spuszczone i rzsami nakryte, to byszczce jak dwie gwiazdy. Bo te Helena, cho zahukana przez Kurcewiczow,cho yjca w sieroctwie, smutku i obawie,bya przecie Ukraink o krwi ognistej. Gdy tylko pady na ni ciepe promienie mioci,zaraz zakwita jak ra i do nowego, nie znanego rozbudzia si ycia. W jej twarzy zabyso szczcie, odwaga, a te porywy, walczc ze wstydem dziewiczym, umaloway jej policzki w liczne kolory rane. Wic pan Skrzetuski mao ze skry nie wyskoczy. Pi na umr, ale mid nie dziaa na niego, bo ju by pijany mioci. Nie widzia nikogo wicej przy stole, tylko swoj dziewczyn. Nie widzia,e Bohun blad coraz bardziej i coraz to maca gowni swego kindau; nie sysza,jak pan Longin opowiada po raz trzeci o przodku Stowejce, a Kurcewicze o swoich wyprawach po "dobro tureckie". Pili wszyscy prcz Bohuna, a najlepszy przykad dawaa stara kniahini wznoszc kusztyki to za zdrowie goci, to za zdrowiemiociwego ksicia pana, to wreszcie hospodara Lupua. Bya te mowa o lepym Wasylu, o jego dawniejszych przewagach rycerskich, o nieszczsnej wyprawie i teraniejszej wariacji, ktr najstarszy, Symeon, tak tumaczy: - Zwacie, waszmociowie, i gdy najmniejsze dbo w oku patrzy przeszkadza, jake tedy znaczne kaway smoy dostawszy si do rozumu nie miay go o pomieszanie przyprawi? - Bardzo to jest delikatne instrumentum - zauway na to pan Longin. Wtem stara kniahini spostrzega zmienion twarz Bohuna. - Co tobie, sokole? - Dusza boli, maty - rzek pospnie - ale kozacze sowo nie dym, wic zdzier. - Terpy, synku, mohorycz bude. Wieczerza bya skoczona - ale miodu dolewano cigle do kusztykw. Przyszli te kozaczkowie wezwani do tacowania na tymwiksz ochot. Zadwiczay baabajki i bbenek, przy ktrych odgosach zaspane pacholta musiay plsa. Pniej i modzi Buyhowie poszli w prysiudy. Stara kniahini,wziwszy si pod boki, pocza drepta w miejscu, a podrygiwa, a podpiewywa, cowidzc pan Skrzetuski sun z Helen do taca. Gdy j obj rkoma, zdawao mu si, i kawa nieba przyciska do piersi. W zawrotach taca dugie jej warkocze omotay mu szyj, jakby dziewczyna chciaa go przywiza do siebie na zawsze.Nie wytrzyma tedy szlachcic, ale gdy rozumia, e nikt nie patrzy, pochyli si i z caej mocy pocaowa jej sodkie usta. Pno w noc znalazszy si sam na sam z panem Longinem w izbie, w ktrej posano im do spania, porucznik zamiast i spa, siad na tapczanie i rzek: - Z innym to ju czowiekiem jutro wapan do ubniw pojedziesz! Podbipita, ktry wanie ukoczy pacierze, otworzy szeroko oczy i spyta: - Tak bo c? czy waszmo tu zostaniesz?- Nie ja zostan, ale serce zostanie, a jedno dulcis recordatio ze mn pojedzie. Widzisz mnie wapan w wielkiej alteracji, gdy od dz tkliwych ledwie e tchu oribusmog zapa. - To wapan zakocha si w kniaziwnie? - Nie inaczej, jako yw tu przed wapanemsiedz. Sen ucieka mnie od powiek i jeno do wzdychania mam ochot, od ktrego chyba cay w par si rozpyn - co wapanu powiadam dlatego, e majc serce czue i afektw godne, snadnie mk moj zrozumiesz. Pan Longin sam wzdycha pocz na znak, e mczarnie mioci rozumie, po chwili za spyta aonie: - A moe wapan tako czysto lubowa? - Pytanie wacine jest nie do rzeczy, bo gdyby wszyscy podobne luby czynili, tedyby genus humanum zagin musiao. Wejcie sugi przerwao dalsz rozmow. By to stary Tatar o bystrych czarnych oczach i pomarszczonej jak suszone jabkotwarzy. Wszedszy rzuci znaczce spojrzenie na Skrzetuskiego i spyta: - A czy nie trzeba czego waszmociom? j A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AA$Pj c% bc& c'* U(5 BMoe miodu po kusztyczku do poduszki? - Nie trzeba. Tatar zbliy si do Skrzetuskiego i mrukn: - Mam dla waszmoci pana swko od panny. - Bde mi Pandarem! - zawoa radonie namiestnik. - Moesz te mwi przy tym kawalerze, bom si przed nim spuci z sekretu. Tatar wydoby zza rkawa kawaek wstki: - Panna przysya waszmoci panu t szarfi to kazaa powiedzie, e miuje go z caej duszy. Porucznik porwa szarf i pocz j z uniesieniem caowa i do piersi przyciska,a dopiero ochonwszy nieco spyta: - Co ci zlecia powiedzie? - e miuje waszmo pana z caej duszy. - Nacie talera za musztuluk. Rzeka tedy,e mi miuje? - Tak jest! - Nacie jeszcze talera. Nieche j Bg bogosawi, bo i ona mi najmilsza. Powiedze jej... albo czekaj; sam ja do niej pisa bd; przynie mi jeno inkaustu, pir i papieru. - Czego? - spyta Tatar. - Inkaustu, pir i papieru. - Tego u nas w domu nie ma. Za kniazia Wasyla byo - i potem, jak si modzi kniaziowie pisa od czerca uczyli - ale to ju dawno. Pan Skrzetuski klasn palcami. - Moci Podbipito, nie masz wasze inkaustui pir? Litwin rozoy rce i wznis oczy do gry. - Tfy, do licha! - rzecze porucznik - otom jest w kopocie! Tymczasem Tatar usiad w kuczki przed ogniem. - Po co pisa - rzek grzebic w wglach. -Panna spa posza. A co masz wasza mio jej napisa, to jutro powiedzie mona. - Kiedy tak, to co innego. Wierny, jak widz, suga kniaziwny. Nacie trzeciegotalera. Dawno suysz? - Ho, ho! czterdzieci lat temu, jako mnie knia Wasyl w jasyr wzi - i od tej pory suyem mu wiernie, a gdy onej nocy odjeda na przepade imi, to dziecko Konstantynu zostawi, a do mnie rzek: " Czechy! i ty nie odstpisz dziewczyny, i bdziesz jej strzeg jak oka w gowie." acha i Aa! - Tak te i czynisz? - Tak te i czyni, i patrz. - Mw, co widzisz: Jak tu kniaziwnie? - le tu myl o niej, bo j chc da Bohunowi, ktry jest pies potpiony. - O! nie bdzie z tego nic! znajdzie si komuza ni uj! - Tak! - rzek stary potrzsajc palce si gownie. - Oni j chc da Bohunowi, by j wzi i ponis jako wilk jagni, a ich w Rozogach zostawi - bo Rozogi jej, nie ich, po kniaziu Wasylu. On te Bohun to uczyni gotw, bo po komyszach wicej ma zota i srebra nieli piasku w Rozogach, ale ona ma go w nienawici od pory, jak przy niej czowieka czekanem rozszczepi. Krew pada midzy nich i nienawi wyrosa. Bg jest jeden! Namiestnik tej nocy usn nie mg. Chodzi po izbie, patrzy w ksiyc i w myli rne way postanowienia. Zrozumia teraz gr Buyhw. Gdyby kniaziwn szlachcic jaki okoliczny poj, to by si upomnia o Rozogi i miaby suszno, bo si jej naleay; a moe zadaby jeszcze rachunkw z opieki. Dla tej to przyczyny i tak ju skozaczeni Buyhowie postanowili da dziewczyn Kozakowi. O czym mylc pan Skrzetuski picie ciska i miecza szuka wedle siebie. Postanowi wic rozbi te machinacje i czu si na siach to uczyni. Przecie opieka nad Helen naleaa i do ksicia Jeremiego, raz, e Rozogi byy puszczone od Winiowieckich staremu Wasylowi, po wtre, e sam Wasyl z Baru pisa list do ksicia proszc o opiek. Tylkonawa spraw publicznych, wojny i wielkie przedsiwzicia mogy sprawi, e wojewoda dotd w opiek nie wejrza. Ale do bdzie sowem mu przypomnie, a sprawiedliwo uczyni. Szaro ju robio si na wiecie, gdy pan Skrzetuski rzuci si na posanie. Spa twardo i nazajutrz zbudzi si z gotowym postanowieniem. Ubrali si tedy z panem Longinem piesznie, ile e i wozy stay ju w gotowoci, a onierze pana Skrzetuskiego siedzieli na koniach, gotowi do odjazdu. W gocinnej izbie pose pokrzepia si polewk w towarzystwie Kurcewiczw i starej kniahini; Bohuna tylko nie byo; nie wiadomo: spa jeszcze czy odjecha. Posiliwszy si Skrzetuski rzek: - Mocia pani! Tempus fugit, za chwil na ko nam siada trzeba, nim wic podzikujemy wdzicznym sercem za gocin, mam ja tu wan spraw, o ktrejbym chcia z jejmo pani i z ichmo jej synami kilka sw na osobnoci pomwi. Na twarzy kniahini odmalowao si zdziwienie; spojrzaa na synw, na posa i na pana Longina, jakby pragnc z ich twarzy odgadn, o co idzie, i z pewnym niepokojem w gosie rzeka: - Su waszmoci. Pose chcia wstawa, ale mu nie dozwolia, natomiast przeszli do owej sieni pokrytej zbroj i orem. Modzi kniaziowieustawili si szeregiem za matk, ktra stanwszy naprzeciw Skrzetuskiego, spytaa: - O jakieje sprawie wapan chcesz mwi?Namiestnik utkwi w niej wzrok bystry, surowy prawie, i rzek: - Wybacz, jejmo, i wy, modzi kniaziowie, e przeciw zwyczajowi postpujc, zamiast przez zacnych posw mwi, sam w sprawie mej rzecznikiem bd. Ale nie moe by inaczej, a gdy z musem nikt walczy nie zdoa, przeto bez duszego kunktatorstwa przedstawiam jejmo pani i ichmociom, jako opiekunom,moj pokorn prob, bycie mi ksiniczkHelen za on odda raczyli. Gdyby w tej chwili, w czasie zimy piorun run na majdan w Rozogach, mniejsze by sprawi wraenie na kniahini i jej synach ni owe sowa namiestnika. Przez chwil spogldali ze zdumieniem na mwicego, ktry sta przed nimi wyprostowany, spokojny i dziwnie dumny, jakby nie prosi,ale rozkazywa zamierza, i nie umieli znale sowa odpowiedzi - a natomiast kniahini pyta zacza: - Jak to? wa? o Helen? - Ja, mocia pani - i to jest niewzruszony mj zamiar. Nastaa chwila milczenia. - Czekam odpowiedzi imo pani. - Wybacz wapan - odrzeka ochonwszy kniahini, a gos jej sta si suchy i ostry - zaszczyt to dla nas niemay proba takiego kawalera, ale nie moe z niej nic by, gdy Helen obiecaam ju komu innemu. - Zwa wszelako wapani, jako troskliwa opiekunka, czy to nie byo przeciw woli kniaziwny i czym nie lepszy nili ten, komuj wapani obiecaa. - Moci panie! Kto lepszy, mnie sdzi. Moesz by i najlepszy, wszystko nam jedno, bo ci nie znamy. Na to namiestnik wyprostowa si jeszcze dumniej, a spojrzenia jego stay si jako noe ostre, cho zimne. - Ale ja was znam, zdrajcy! - hukn. - Chcecie krewniaczk chopu odda, byle was tylko w zagarnitej nieprawnie woci zostawi... - Sam zdrajco! - krzykna kniahini. - Tak to za gocin pacisz? tak to wdziczno w sercu ywisz? O mijo! Co za jeden? Skde si wzi? Modzi Kurcewicze poczli w palce trzaska i po cianach za broni si oglda, namiestnik za woa: - Poganie! zagarnlicie wo sieroc, ale nic z tego. Za dzie ksi ju o tym wiedzie bdzie. Usyszawszy to kniahini rzucia si w ty izby i chwyciwszy rohatyn sza z ni do namiestnika. Kniaziowie te porwawszy, co ktry mg, ten szabl, ten kicie, ten n, otoczyli go pkolem, dyszc jak stadowilkw wciekych. - Do ksicia pjdziesz? - woaa kniahini - awiesz-li, czy yw std wyjdziesz? czy to nie ostatnia twoja godzina? Skrzetuski skrzyowa rce na piersiach i okiem nie mrugn. - Jako ksicy pose z Krymu wracam - rzek - i niech tu jedn kropl krwi uroni,a w trzy dni i popiou z tego miejsca nie zostanie, wy za pognijecie w lochach ubniaskich. Jest-li na wiecie moc, co by was uchroni zdoaa? Nie grocie, bo wassi nie boj! - Zginiemy, ale ty pierwej zginiesz. -Tedy uderzaj - oto pier moja. Kniaziowie z matk na czele trzymali wci ostrza skierowane ku piersi namiestnika, ale rzekby, jakie niewidzialne acuchy skrpoway im rce. Sapic i zgrzytajc zbami, szarpali si w bezsilnej wciekoci - wszelako nie uderza aden. Ubezwadnio ich straszliwe imi Winiowieckiego. Namiestnik by panem pooenia. Bezsilny gniew kniahini wyla si tylko potokiem obelg: - Przechero! szaraku! hoyszu! kniaziowej krwi ci si zachciao - ale nic z tego! Kademu oddamy, byle nie tobie, czego nam i sam ksi nakaza nie jest w stanie. Na to pan Skrzetuski: - Nie pora mi si z mego szlachectwa wywodzi, ale tak myl, e wasze ksistwo mogoby snadnie za nim mieczyk i tarcz nosi. Zreszt, skoro chop by wam dobry, to jam lepszy. Co do fortuny mojej, i ta wej moe z wasz w paragon,a e mwicie, i mnie Heleny nie dacie, to suchajcie, co powiem: i ja ostawi was przy Rozogach, rachunkw z opieki nie dajc. - Nie darowywuj tego, co nie twoje. - Nie darowuj, jeno obietnic na przyszo daj i rycerskim sowem j porczam. Tedy wybierajcie: albo rachunki ksiciu z opieki zoy i z Rozogw ustpi, albo-li mnie dziewk odda, a wo zatrzyma... Rohatyna wysuwaa si z wolna z rk kniahini. Po chwili upada z brzkiem na podog. - Wybierajcie - powtrzy pan Skrzetuski: -aut pacem, aut bellum! - Szczcie to - rzeka ju agodniej Kurcewiczowa - e Bohun z sokoy pojechanie chcc na waszmoci patrzy, bo on ju wczora podejrzewa. Inaczej nie byoby tubez krwi rozlania. - Mocia pani, i ja szabl nie po to nosz, by mi pas obcigaa. - Uwa jednak waszmo, czy to politycznieze strony takiego kawalera, wszedszy po dobremu w dom, tak na ludzi nastawa i dziewk impetem bra, tak wanie, jakby z niewoli tureckiej? - Godzi si, gdy po niewoli miaa by chopuzaprzedana. - Tego wa o Bohunie nie mw, bo on cho rodzicw niewiadom, przecie wojownik jest zawoany i rycerz sawny, a nam od dziecka znajomy, w domu jakoby krewny. Ktremu za jedno, czyby mu t dziewk odj, czyby go noem pchn. - Mocia pani, a mnie czas w drog, wybaczcie wic, e raz jeszcze powtrz: wybierajcie! Kniahini zwrcia si do synw:- A co, synkowie, mwicie na tak pokorn prob tego kawalera? Buyhowie spogldali po sobie, trcali si okciami i milczeli. Na koniec Symeon mrukn: - Kaesz bi, maty, to bdziem; kaesz da dziewk, to damy. - Bi le i da le. Potem zwracajc si do Skrzetuskiego: - Przycisne nas wa tak do ciany, e cho opn. Bohun jest czowiek szalony, gotw si way na wszystko. Kto nas przed jego zemst osoni? Sam zginie od ksicia, ale nas pierwej zgubi. Co nam pocz? - Wasza gowa. Kniahini milczaa przez chwil. - Suchaje, moci kawalerze. Musi to wszystko w tajemnicy zosta. Bohuna wyprawim do Perejasawia, sami z Helen do ubniw zjedziem, a wa uprosisz ksicia, by nam prezydium do Rozogw przysa. Bohun ma w pobliu ptorasta semenw, z ktrych cz tu jest. Nie moesz Heleny zaraz bra, bo j odbije. Inaczej to nie moe by. Jede wic, nikomu sekretu nie powiadajc, i czekaj nas. - Bycie mnie zdradzili? - Bymy tylko mogli! - ale nie moem, sam to widzisz. Daj sowo, e sekret do czasu utrzymasz! - Daj - a wy dajecie dziewk? - Bo nie moemy nie da, cho nam Bohuna al... - Tfy! tfy! moci panowie - rzek nagle namiestnik zwracajc si do kniaziw - czterech was jak dbw i jednego Kozaka si bojc, zdrad go bra chcecie. Chociem wam winien dzikowa, jednake powiem: nie przystoi to zacnej szlachcie! - Wa si w to nie mieszaj - zakrzykna kniahini. - Nie twoja to rzecz. Co nam pocz? Ilu wa masz onierzw na jego ptorasta semenw? Osonisze nas? osonisze sam Helen, ktr on gwatem porwa gotw? To nie wacina rzecz. Jede sobie do ubniw, a co my poczniemy, to nam wiedzie, bylemy Helenci przywieli. - Czycie, co chcecie: jedno wam tylko jeszcze powiem, gdyby si tu krzywda kniaziwnie dziaa - tedy biada wam! - Nie poczynaje sobie tak z nami, by nas do desperacji nie przywid. - Bocie jej gwat uczyni chcieli, a i teraz, przedajc j za Rozogi, do gowy wam nie przyszo spyta: zali bdzie jej pomyli moja persona? - Za czym spytamy jej wobec ciebie - rzeka kniahini tumic gniew, ktry na nowo poczyna wrze w jej piersi, czua bowiem doskonale pogard w sowach namiestnika. Symeon poszed po Helen i po chwili ukaza si z ni w sieni. Wrd tych gnieww i grb, ktre zdaway si hucze jeszcze w powietrzu jak odgosy przemijajcej nawanicy, wrd tych zmarszczonych brwi, srogich spojrze i surowych twarzy, jej liczne oblicze zabyso jakoby soce po burzy. - Mocia panno! - rzeka ponuro kniahini ukazujc na Skrzetuskiego jeli masz wol po temu, to jest twj przyszy m. Helena zblada jak ciana i krzyknwszy zakrya oczy rkoma, a potem nagle wycigna je ku Skrzetuskiemu. - Prawda-li to? - szeptaa w upojeniu. W godzin pniej orszak posa i namiestnikowy posuwa si z wolna lenym gocicem w stron ubniw. Skrzetuski z panem Longinem Podbipit jechali na czele;za nimi wozy poselskie wycigny si dugim pasem. Namiestnik cay by pogrony w zadumie i tsknocie, gdy wtemz owej zadumy zbudziy go urwane sowa pieni: Tuu, tuu, serce boyt... W gbi lasu na wskiej wyjedonej przez chopw droynie ukaza si Bohun. Ko jego cakiem by pokryty pian i botem. Widocznie Kozak, wedle swego obyczaju, puci si by na stepy i lasy, by si wiatrem spi, zgubi w dali i zapamita, i to, co dusz bolao - przebole. Teraz wraca wanie do Rozogw. Patrzc na t przepyszn, icie rycersk posta, ktra migna tylko i znika, pan Skrzetuski mimo woli pomyla sobie, a nawet mrukn pod nosem: - Wszelako to szczcie, e on czowieka przy niej rozszczepi. Nagle jaki al cisn mu serce. al mu byo jakoby i Bohuna, ale wicej jeszcze tego, e zwizawszy si sowem kniahini, nie mg, ot teraz, popdzi za nim konia i rzec: - Kochamy jedn, wic jednemu z nas nie y na wiecie. Dobd, Kozacze, serpentyny! Rozdzia 5 Przybywszy do ubniw nie zasta pan Skrzetuski w domu ksicia, ktry by do pana Suffczyskiego, dawniejszego swego dworzanina, do Sieczy na chrzciny pojecha, a z nim ksina, dwie panny Zbaraskie i wiele osb ze dworu. Dano tedy zna do Sieczy i o powrocie z Krymu namiestnika, i o przybyciu posa; tymczasem znajomi i towarzysze witali radonie po dugiej podry Skrzetuskiego, a zwaszcza pan Woodyjowski, ktry po ostatnim pojedynku by najbliszym naszemu namiestnikowi przyjacielem. Odznacza si ten kawaler tym, i ustawicznie by zakochany. Przekonawszy si o nieszczeroci Anusi Borzobohatej, zwrci by czue serce ku Anieli Leskiej,pannie rwnie z fraucymeru, a gdy i ta przed miesicem wanie zalubia pana Staniszewskiego, wwczas Woodyjowski dla pociechy j wzdycha do starszej ksiniczki Zbaraskiej, Anny, synowicy ksicia Winiowieckiego. Wszelako sam rozumia, i podnisszy tak wysoko oczy nie mg choby najmniejsz pokrzepia si nadziej, tym bardziej e i po ksiniczk zgosili si ju dziewosbowie, pan Bodzyski i pan Lassota, w imieniu pana Przyjemskiego, wojewodzica czyckiego. Opowiada wic nieszczsny Woodyjowski te nowe strapienia naszemu namiestnikowi, wcielajc go we wszystkie sprawy i tajemnice dworskie, ktrych ten puchem sucha majc umys i serce czym innym zajte. Gdyby nie owe duszne niepokoje, ktre z mioci, choby wzajemn, zawsze w parze chodzi zwyky, byby si czu pan Skrzetuski szczliwym wrciwszy po dugiej nieobecnoci do ubniw, gdzie otoczyy go twarze yczliwei w gwar ycia onierskiego, z ktrym oddawna by zyy. Albowiem ubnie, jakkolwiek jako zamczysta rezydencja paska, mogy pod wzgldem wspaniaoci rwna si ze wszystkimi siedzibami "krlewit", tym si wszelako od nich rniy, i ycie w nich byo surowe, prawdziwie obozowe. Kto nie zna tamtejszych zwyczajw i ordynku, ten przyjechawszy choby w porze najspokojniejszej mg sdzi, e si tam jaka wyprawa wojenna gotuje. onierz przewaa tam nad dworzaninem, elazo nad zotem, dwik trb obozowych nad gwarem uczt i zabaw. Wszdy panowa wzorowy ad i nie znana gdzie indziej dyscyplina; wszdy roio si od rycerstwa spod rnych chorgwi: pancernych, dragoskich, kozackich, tatarskich i wooskich, pod ktrymi suyo nie tylko cae Zadnieprze, ale i ochocza szlachta ze wszystkich okolic Rzplitej. Kto si chcia w prawdziwej rycerskiej szkole wywiczy, aszmociom? j A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AA)Pfc*Cc+hc,a.c-=3.P?&ten cign do ubniw; nie brako wic tam obok Rusinw ani Mazurw, ani Litwy, ani Maopolan, ba! nawet i Prusakw. Pieszeregimenta i artyleria, czyli tak zwany "lud ognisty", zoone byy przewanie z wyborowych Niemcw najtych za od wysoki; w dragonach suyli gwnie miejscowi, Litwa w tatarskich chorgwiach.Maopolanie garnli si najchtniej pod znaki pancerne. Ksi nie pozwala te gnunie rycerstwu; dlatego w obozie panowa ruch ustawiczny. Jedne puki wychodziy na zmian do stanic i polanek, inne wchodziy do stolicy; po caych dniachodbyway si musztry i wiczenia. Czasem te, chocia i spokojnie byo od Tatar, ksi przedsibra dalekie wyprawy w guche stepy i pustynie, by onierzy do pochodw przyuczy, dotrze tam, gdzie nikt nie dotar, i roznie saw swego imienia. Tak zeszej jesieni zapuci si lewym brzegiem Dniepru do Kudaku, gdzie go pan Grodzicki, trzymajcy prezydium, jak monarch udzielnego przyjmowa; potem pocign obok porohw a do Chortycy i na uroczyszczu Kuczkasw kazamogi wielk z kamieni usypa na pamitki na znak, e tamt stron aden jeszcze pan nie bywa tak daleko . Pan Bogusaw Maszkiewicz, onierz dobry, cho mody, a zarazem czowiek uczony, ktry t wypraw rwnie jak i inne pochody ksice opisa, cuda o niej opowiada Skrzetuskiemu, co pan Woodyjowski zaraz potwierdza, gdy i on bra udzia w wyprawie. Widzieli tedy porohy i dziwili im si, a zwaszcza strasznemu Nienasytcowi,ktry rokrocznie jak ongi Scylla i Charybda po kilkadziesit ludzi poera. Potem pucili si na wschd, na spalone stepy, gdzie od niedogarkw jazda postpowa nie moga, ia musieli koniom nogi skrami obwija. Spotkali tam mnstwo gadzin, padalcw i olbrzymie we poozy, na dziesi okci dugie, a grube jak rami ma. Po drodze na samotnych dbach ryli pro aeterna rei memoria herby ksice, na koniec zaszli wtak guche stepy, gdzie ju i ladwczowieka nie byo mona dopatrzy.- Mylaem - mwi uczony pan Maszkiewicz - e nam w kocu na wzr Ulissesa i do Hadu zstpi przyjdzie. Na to pan Woodyjowski: - Przysigali te ludzie spod chorgwi pana stranika Zamojskiego, ktra sza na przodku, jako ju widzieli owe fines, na ktrych orbis terrarum si koczy. Namiestnik opowiada wzajemnie towarzyszom o Krymie, gdzie prawie p roku spdzi czekajc na respons chana jegomoci, o tamtejszych miastach pozostaych z dawnych czasw, o Tatarachio potdze ich wojennej, a na koniec o postrachu, w jakim yli usyszawszy o walnej na Krym wyprawie, w ktrej wszystkie siy Rzeczypospolitej miay wzi udzia. Tak gwarzc, co wieczr oczekiwali powrotu ksicia; tymczasem namiestnik przedstawia co bliszym towarzyszom pana Longina Podbipit, ktry jako czek sodki, od razu pozyska serca, a okazawszy przy prbach z mieczem nadludzk sw si, powszechny sobie zjednywa szacunek. Opowiedzia on ju temu i owemu o przodku Stowejce i o citych trzech gowach, zamilcza tylko o swoim lubie nie chcc si na arty naraa. Szczeglniej podobali si sobie z Woodyjowskim, a to dla zoboplnej serc czuoci; po kilku te dniach chodzili razemwzdycha na way, jeden do gwiazdki za wysoko wieccej, by j mg dosta, aliasdo ksiniczki Anny - drugi do nieznanej, odktrej go trzy lubowane gowy oddzielay.Cign nawet Woodyjowski pana Longina do dragonw, ale Litwin postanowi sobie koniecznie zapisa si pod znak pancerny, by pod Skrzetuskim suy, o ktrym z rozkosz dowiedzia si w ubniach, e wszyscy maj go za rycerza pierwszej wody i jednego z najlepszych oficerw ksicych. A wanie w chorgwi, w ktrej pan Skrzetuski porucznikowa, otwiera si wakans po panu Zakrzewskim, przezwiskiem Miserere mei, ktry od dwch tygodni obonie chorowa i by bez nadziei ycia, bo mu si wszystkie rany od wilgoci pootwieray. Do trosk miosnych namiestnika doczy si jeszcze i smutek z grocej straty starego towarzysza i dowiadczonego przyjaciela; nie odstpowate po kilka godzin dziennie ani pidzi od jego wezgowia, pocieszajc go, jak umia,i krzepic go nadziej, e jeszcze niejedn wypraw razem odbd. Ale starzec nie potrzebowa pociechy. Kona sobie wesoo na twardym ou rycerskim obcignitym kosk skr i z umiechem prawie dziecinnym spoglda na krucyfiks zawieszony nad oem, Skrzetuskiemu za odpowiada: - Miserere mei, moci poruczniku, ju ja sobie id po swoj laf niebiesk. Ciao na mnie takie od ran dziurawe, e o to si tylko boj, czy wity Piotr, ktry jest marszakiem boym i ochdstwa w niebie doglda musi, puci mnie do raju w tak podziurawionej sukni. Ale mu powiem: "wity Pietruku! zaklinam ci na ucho Malchusowe, nie czye mi wstrtu, bo topoganie tak mi popsowali szatki cielesne... Miserere mei! a bdzie jaka wyprawa w. Michaa na potencj piekieln, to si stary Zakrzewski przyda jeszcze." Wic porucznik, cho jako onierz tyle razy mier oglda i sam j zadawa, nie mg ez wstrzyma suchajc tego starca, ktrego zgon do pogodnego zachodusoca by podobny. A jednego ranka zabrzmiay dzwony we wszystkich kocioach i cerkwiach ubniaskich zwiastujce mier pana Zakrzewskiego. Tego dnia ksi z Sieczyprzyjecha, a z nim panowie Bodzyski i Lassota oraz cay dwr i duo szlachty w kilkudziesiciu kolaskach, bo zjazd u pana Suffczyskiego by niezmierny. Ksi wyprawi wspaniay pogrzeb chcc uczci zasugi zmarego i okaza, jak si w ludziach rycerskich kocha. Asystoway wicw pochodzie aobnym wszystkie regimentystojce w ubniach, na waach bito z hakownic i rusznic. Kawaleria sza od zamku a do kocioa farnego w miecie bojowym ordynkiem, ale ze zwinitymi banderiami; za ni piesze regimenta z kolbami do gry. Sam ksi przybrany w aob jecha za trumn w pozocistej karecie zaprzonej w om biaych jak mleko koni majcych grzywy i ogony pofarbowane na psowo i kicie strusich pir czarnej barwy na gowach. Przed kolask postpowa oddzia janczarw stanowicych przyboczn stra ksic, tu za kolask paziowie przybrani z hiszpaska, na dzielnych koniach, dalej wysocy urzdnicy dworscy, dworzanie rkodajni, pokojowcy, na koniec hajducy i pajucy. Kondukt zatrzyma si naprzd u drzwi kocioa, gdzie ksidz Jasklski powita trumn mow poczynajc si od sw: "Gdzie tak spieszysz, moci Zakrzewski?" Potem przemawiao jeszcze kilku z towarzystwa, a midzy nimi i pan Skrzetuski, jako zwierzchnik i przyjaciel zmarego. Nastpnie wniesiono ciao do kocioa i tu dopiero zabra gos najwymowniejszy z wymownych: ksidz jezuita Muchowiecki, ktren mwi tak grnie i ozdobnie, e sam ksi zapaka. By to bowiem pan nadzwyczaj tkliwego serca i dla onierzw ojciec prawdziwy. Dyscypliny przestrzega elaznej, ale pod wzgldem hojnoci, askawego traktowania ludzi i opieki, jak otacza nie tylko ich samych, ale ich dzieci i ony, nikt si z nimnie mg porwna. Dla buntw straszny i niemiosierny, by jednak prawdziwym dobrodziejem nie tylko szlachty, ale i caego swego ludu. Gdy w czterdziestym szstym roku szaracza zniszczya plony, to czynszownikom za cay rok czynsz odpuci, poddanym kaza wydawa zboe ze spichlerzw, a po poarze w Chorolu wszystkich mieszczan przez dwa miesice swoim kosztem ywi. Dzierawcy i podstarociowie w ekonomiach dreli, by douszu ksicia wie o jakowych naduyciach lub krzywdach ludowi czynionych nie dosza. Sierotom taka bya opieka zapewniona, e przezywano je na Zadnieprzu "ksicymi detynami". Czuwaanad tym sama ksina Gryzelda przy pomocy ojca Muchowieckiego. ad tedy panowa we wszystkich ziemiach ksicych, dostatek, sprawiedliwo, spokj, ale i strach, bo w razie najmniejszego oporu nie zna ksi miary w gniewie i karaniu, tak w jego naturze czya si wspaniaomylno ze srogoci. Ale w owych czasach i w owych krainach tylko ta srogo pozwalaa si krzewi i pleni ludzkiemu yciu i pracy, jejtylko dziki powstaway miasta i wsie, rolnik wzi gr nad hajdamak, kupiec spokojnie towar swj prowadzi, dzwony spokojnie wzyway wiernych na modlitw, wrg nie mia granicy przestpi, kupy otrw giny na palach lub zmieniay si wrzdnych onierzy, a kraj pustynny rozkwita. Dzikiej krainie i dzikim mieszkacom takiej potrzeba byo rki, na Zadnieprze bowiem szy najniespokojniejsze z Ukrainy ywioy,cignli osadnicy nceni rol i yznoci ziemi, zbiegli chopi ze wszystkich ziem Rzeczypospolitej, przestpcy uciekajcy z wizie, sowem, jakoby rzek Livius: "pastorum convenarumque plebs transfuga ex suis populis". Utrzyma ich w ryzie, zmieni w spokojnych osadnikw i wtoczyw karby osiadego ycia mg tylko taki lew, na ktrego ryk drao wszystko. Pan Longinus Podbipita, pierwszy raz w yciu ksicia na pogrzebie ujrzawszy, wasnym oczom uwierzy nie mg. Syszc bowiem tyle o sawie jego wyobraa sobie, e musi to by jaki olbrzym o gow rodzaj ludzki przewyszajcy, a tymczasem ksi by wzrostu prawie maego i do szczupy. Mody by jeszcze, liczy dopiero trzydziesty szsty rok ycia, ale na twarzyjego widne ju byy trudy wojenne. O ile bowiem w ubniach y jak krl prawdziwy,o tyle w czasie licznych wypraw i pochodwdzieli niewczasy prostego towarzysza, jada czarny chleb i sypia na ziemi na wojoku, a e wiksza cz ycia schodzia mu na pracach obozowych, wic odbiy si one na jego twarzy. Wszelako oblicze to na pierwszy rzut oka zdradzao nadzwyczajnego czowieka. Malowaa si wnim elazna, nieugita wola i majestat, przed ktrym kady mimo woli musia uchyli gowy. Wida byo, e ten czowiekzna swoj potg i wielko - i gdyby mu jutro woy koron na gow, nie czuby si ani zdziwionym, ani przygniecionym jej ciarem. Oczy mia due, spokojne, prawiesodkie, jednake gromy zdaway si by wnich upione, i czue, e biada temu, kto by je rozbudzi. Nikt te znie nie mg spokojnego blasku tego spojrzenia i widywano posw, wytrawnych dworakw, ktrzy stanwszy przed Jeremim mieszali si i nie umieli zacz dyskursu. By to zreszt na swoim Zadnieprzu krl prawdziwy. Z kancelarii jego wychodziy przywileje i nadania: "My po boej myosti knia i hospodyn" etc. Niewielu te i panw za rwnych sobie poczytywa. Kniaziowie z krwi dawnych wadcw bywali u niego marszakami. Takim by w swoim czasie i ojciec Heleny, Wasyl Buyha Kurcewicz, ktry to rd przecie, jak si wyej wspomniao, wyprowadza si od Koriata, aw samej rzeczy od Rurykowiczw pochodzi. Byo w ksiciu Jeremim co, co mimo wrodzonej mu askawoci trzymao ludzi woddaleniu. Kochajc onierzw, on sam poufali si z nimi; z nim nikt nie mia si poufali. A jednake rycerstwo, gdyby mu kaza konno w przepacie Dnieprowe skoczy, uczynioby to bez wahania. Po matce Wooszce odziedziczy on cer bia t biaoci rozpalonego elaza, od ktrej ar bije, i czarny jak skrzydo kruka wos, ktry na caej gowie podgolony, z przodu tylko spada bujniej i obcity nad brwiami, zasania mu poow czoa. Nosi si po polsku, o ubir niezbyt dba i tylko na wielkie uroczystoci nakada szaty kosztowne, ale wwczas wieci cay od zota i kamieni. Pan Longin w kilka dni pniej by obecny na takiej uroczystoci, gdy ksi dawa posuchaniepanu Rozwanowi Ursu. Audiencje posw odbyway si zawsze w sali tak zwanej niebieskiej, gdy na jej suficie firmament niebieski wraz z gwiazdami pdzlem gdaszczanina Helma by wyobraony. Zasiada tedy ksi pod baldachimem z aksamitu i gronostajw, na wyniosym krzele do tronu podobnym, ktrego podnek by blach pozocist obity, za ksiciem za sta ksidz Muchowiecki, sekretarz, marszaek knia Woronicz, pan Bogusaw Maszkiewicz, dalej paziowie i dwunastu trabantw z halabardami, przybranych po hiszpasku; gbie sali przepenione byy rycerstwem w wietnychstrojach i ubiorach. Pan Rozwan prosi w imieniu hospodara, by ksi swym wpywem i groz imienia wyrobi u chana zakaz Tatarom budziackim wpadania do Wooszczyzny, w ktrej corocznie straszliwe szkody i spustoszenia czynili, naco ksi odpowiedzia pikn acin, e Budziaccy nie bardzo samemu chanowi byli posuszni, e jednake gdy na kwiecie spodziewa si czausa murzy, posa chanowego, u siebie, bdzie przez niego upomina si u chana o krzywdy wooskie. Pan Skrzetuski poprzednio ju zda relacj ze swego poselstwa i podry oraz ze wszystkiego, co sysza o Chmielnickim i jego na Sicz ucieczce. Ksi postanowi posun kilka pukw ku Kudakowi, ale nie przywizywa wielkiej do tej sprawy wagi. Tak wic, gdy nic nie zdawao si zagraaspokojowi i potdze zadnieprzaskiego pastwa, rozpoczy si w ubniach uroczystoci i zabawy, tak z powodu bytnoci posa Rozwana, jak i dlatego, e panowie Bodzyski i Lassota owiadczyli siwreszcie uroczycie w imieniu wojewodzicaPrzyjemskiego o rk starszej ksiniczki Anny, na ktr prob otrzymali i od ksicia, i od ksiny Gryzeldy odpowied pomyln. Jeden tylko may Woodyjowski cierpia nad tym niemao, a gdy Skrzetuski prbowa wla mu otuch w serce, odpowiedzia: - Dobrze tobie, bo gdy jeno zechcesz, Anusia Borzobohata ci nie minie. Ju tu ona o tobie bardzo wdzicznie przez cay czas wspominaa; rozumiaem z pocztku, i w tej myli, by zazdro w Bychowcu excitare, ale widz, e chciaa go na hak przywie i chyba dla ciebie jednego czulszy w sercu ywi sentyment. - Co tam Anusia! Wre sobie do niej - non prohibeo. Ale o ksiniczce Annie przesta myle, gdy to jest to samo, jakby chciafeniksa czapk na gniedzie przykry. - Wiem ci to, e ona jest feniksem, i dlatego z alu po niej pewnie umrze mi przyjdzie. - yw bdziesz i wraz si zakochasz, byle jeno nie w ksiniczce Barbarze, bo ci j drugi wojewodzic sprzed nosa sprztnie. - Zali serce jest pachokiem, ktremu rozkaza mona? zali oczom zabronisz patrzy na tak cudn istot, jak ksiniczkaBarbara, ktrej widok dzikie nawet bestie poruszy byby zdolny? - Masz diable kubrak! - wykrzykn pan Skrzetuski. - Widz, e si bez mojej pomocy pocieszysz, ale to powtarzam: wr do Anusi, bo z mojej strony adnych impedimentw mie nie bdziesz. Anusia jednak ani mylaa rzeczywicie o Woodyjowskim. Natomiast drania j, zaciekawiaa i gniewaa obojtno pana Skrzetuskiego, ktry wrciwszy po tak dugiej nieobecnoci, prawie na ni nie spojrza. Wieczorami tedy, gdy ksi z co przedniejszymi oficerami i dworzany przychodzi do bawialnej komnaty ksiny, by zabawi si rozmow, Anusia wygldajczza plecw swej pani (bo ksina bya wysoka, a Anusia niska) widrowaa swymi czarnymi oczkami w twarzy namiestnika, chcc mie rozwizanie tej zagadki. Ale oczy Skrzetuskiego, rwnie jak myl, bdziy gdzie indziej, a gdy wzrok jego pada na dziewczyn, to taki zamylony i szklany, jak gdyby nie na t patrzy, do ktrej piewa niegdy: Jak tatarska orda, Bierzesz w jasyr corda!... "Co mu si stao?" - pytaa sama siebie rozpieszczona faworytka caego dworu i tupic drobn nk, czynia postanowienie rzecz t zbada. Nie kochaa si ona wprawdzie w Skrzetuskim, ale przyzwyczaiwszy si do hodw nie moga znie, by na ni nie zwaano i gotowa byaze zoci sama si rozkocha w zuchwalcu.Razu tedy jednego biegnc z motkami dla ksiny spotkaa pana Skrzetuskiego wychodzcego z przylegej sypialnej komnaty ksicej. Naleciaa na niego jak burza, prawie go potrcia piersi i cofnwszy si nagle, rzeka: - Ach! jakem si przestraszya! Dzie dobrywapanu! - Dzie dobry pannie Annie! Czyli takowe monstrum ze mnie, bym a mia pann Annprzestrasza? Dziewczyna staa ze spuszczonymi oczkami,krcc w palcach niezajtej rki koce warkoczw, przestpujc z nki na nk i niby zmieszana odpowiedziaa z umiechem: - E nie! to to nie... wcale nie... jak matk kocham! Nagle spojrzaa na porucznika i znw j A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AA/P c0c1tc2/,+c3Z: "zaraz spucia oczy. - Czy si wapan gniewasz na mnie? - Ja? Albo panna Anna dba o mj gniew? - Co prawda, to nie. Miaabym te o co dba! Moe wapan mylisz, e zaraz bd pakaa? Pan Bychowiec grzeczniejszy... - Jeli tak, to nie pozostaje mnie nic innego, jak ustpiwszy pola panu Bychowcowi, zej z oczu panny Anny. - A czy ja trzymam? To, rzekszy Anusia zastpia mu drog. - To wapan z Krymu powraca? - spytaa. - Z Krymu. - A co wapan z Krymu przywiz? - Przywiozem pana Podbipit. Wszake go panna Anna ju widziaa? Bardzo to miy i stateczny kawaler. - Pewnie, e milszy od wapana. A po co on tu przyjecha? - By panna Anna miaa na kim swojej mocy poprbowa. Ale radz ostro si bra, bo wiem jeden sekret o tym kawalerze, dla ktrego jest on niezwyciony... i nawet panna Anna z nim nic nie wskra. - Dlaczeg to on jest niezwyciony? - Bo si nie moe eni. - A co mnie to obchodzi! Czemu to on nie moe si eni? Skrzetuski pochyli si do ucha dziewczyny,ale rzek bardzo gono i dobitnie: - Bo czysto lubowa. - Niemdry wapan! - zawoaa prdko Anusia i w teje chwili furkna jak ptak sposzony. Tego wieczora jednak popatrzya pierwszy raz uwaniej na pana Longina. Goci dnia tego byo niemao, bo ksi wyprawia poegnaln uczt dla pana Bodzyskiego. Nasz Litwin, przybrany starannie w biay atasowy upan i ciemnoniebieski aksamitny kontusz, wyglda bardzo okazale, tym bardziej e przy boku zamiast katowskiego Zerwikaptura zwieszaa mu si lekka, krzywa szabla w pozocistej pochwie. Oczki Anusi strzelay na pana Longina po trochu umylnie, na zo panu Skrzetuskiemu. Byby tego jednake namiestnik nie zauway, gdyby nie Woodyjowski, ktry trciwszy go okciem rzek: - Nieche mnie jasyr spotka, jeli Anusia nie wdziczy si do tej chmielowej tyczki litewskiej. - Powiedze to jemu samemu. - Pewnie, e powiem. Dobrana bdzie z nich para. - Bdzie j mg nosi zamiast spinki u upana, taka wanie jest midzy nimi proporcja. - Albo zamiast kitki na czapce. Woodyjowski podszed do Litwina. - Mospanie! - rzek - niedawno jake tu przyby, ale frant, widz, z waci nie lada.- A to czemu, brateku dobrodzieju? a to czemu? - Bo nam tu najgadsz dziewk z fraucymeru ju zbaamuci. - Dobrodzieju! - rzek Podbipita skadajc rce - co wapan mwisz najlepszego? - Spojrzyj waszmo na pann Ann Borzobohat, w ktrej si tu wszyscy kochamy, jak to ona na waci dzi oczkiem strzye. Pilnuj si jeno, eby z waci dudkanie wystrzyga, jako z nas powystrzygaa. To rzekszy Woodyjowski zakrci si na picie i odszed pozostawiajc pana Longinaw zdumieniu. Nie mia on nawet zrazu spojrze w stron Anusi i po niejakim dopiero czasie rzuci znienacka okiem - ale a zadra. Spoza ramienia ksiny Gryzeldy dwoje jarzcych lepkw patrzyona niego istotnie z ciekawoci i uporem. "Apage, satanas!" - pomyla Litwin i oblawszy si jak aczek rumiecem, uciekw drugi kt sali. Jednake pokusa bya cika. Ten szatanek wygldajcy zza plecw ksiny tyle mia pont, te oczki tak wieciy jasno, e pana Longina a cigno co, by w nie cho jeszcze raz tylko spojrze. Ale wtem wspomnia na swj lub, w oczach stan mu Zerwikaptur, przodek Stowejko Podbipita, trzy cite gowy, i strach go zdj. Przeegna si i tego wieczora nie spojrza wicej. Natomiast rankiem nazajutrz przyszed na kwater Skrzetuskiego. - Panie namiestniku - rzek - a prdko pocigniemy? Co te tam waszmo syszao wojnie? - Przypilio waci. Bde cierpliwy, pki si pod znak nie zacigniesz. Pan Podbipita bowiem nie by jeszcze zapisany na miejsce zmarego Zakrzewskiego. Musia czeka z tym, a wier wyjdzie, co miao nastpi dopiero pierwszego kwietnia. Ale byo mu rzeczywicie pilno, dlatego pyta namiestnika w dalszym cigu: - A nice J. O. ksi w tej materii nie mwi? - Nic. Krl pono do mierci nie przestanie owojnie myle, ale Rzeczpospolita jej nie chce. - A mwili w Czehrynie, e rebelia kozacka zagraa? - Zna, e waci mocno lub dolega. Co do rebelii, wiedze, i jej przed wiosn nie bdzie, bo cho to zima lekka, ale zima zim. Mamy dopiero 15 februarii, lada dziemrozy jeszcze mog nasta, a Kozak w polenie rusza, pki si nie moe okopa, bo oni za waem bij si okrutnie, w polu za nie umiej dotrzyma. - Tak i trzeba czeka nawet na Kozakw? - Zwa wapan i to, e choby w czasie rebelii swoje trzy gowy znalaz. to nie wiadomo, czy od lubu wolnym bdziesz, bo co innego Krzyacy lub Turcy, a co innego swoi - jakoby rzec, dzieci eiusdem matris. - O wielki Boe! A to mi wapan ska w gow zada! Ot, desperacja! Nieche mnie ksidz Muchowiecki te wtpliwoci rozstrzygnie, bo inaczej nie bd mia i chwili spokoju. - Pewnie, e rozstrzygnie, gdy jest czek uczony i pobony, ale pewnie nie powie nic innego. Bellum civile to wojna braci. - A gdyby rebelizantom obca potga na pomoc przysza? - Tedy miaby pole. Ale teraz jedno mog waci zaleci: czekaj i bd cierpliwy. Jednake pan Skrzetuski sam nie umia pj za t rad. Ogarniaa go tskno coraz wiksza, nudziy go uroczystoci dworskie i te twarze, na ktre dawniej byo mu tak mile spoglda. Panowie Bodzyski, Lassota i pan Rozwan Ursu wyjechali wreszcie, a po ich wyjedzie nasta spokj gboki. ycie zaczo pyn jednostajnie. Ksi zajty by lustracjami dbr ogromnych i co rano zamyka si z komisarzami nadjedajcymiz caej Rusi i Sandomierskiego - wic naweti wiczenia wojskowe rzadko tylko mogy si odbywa. Gwarne uczty oficerskie, na ktrych rozprawiano o przyszych wojnach, nuyy niewymownie Skrzetuskiego, wic z guldynk na ramieniu ucieka nad Soonic, gdzie ongi kiewskitak strasznie Nalewajk, obod i Krpskiego pogromi. lady owej bitwy ju si byy zatary i w pamici ludzkiej, i na pobojowisku. Czasem tylko jeszcze ziemia wyrzucaa z ona zbielae koci, a za wodstercza nasyp kozacki, spoza ktrego bronili si tak rozpaczliwie Zaporocy obody i Nalewajkowa wolnica. Ale ju i na nasypie puci si gsto gaj zaroli. Tam toSkrzetuski chroni si przed gwarem dworskim i zamiast strzela do ptakw, rozpamitywa; tam to przed oczyma jego duszy stawaa przywoywana pamici i sercem posta kochanej dziewczyny; tam wrd mgy, szumu oczeretw i melancholiiowych miejsc doznawa ulgi we wasnej tsknocie. Ale pniej jy pada obfite, zapowiadajce wiosn deszcze. Soonica zamienia si w topielisko, gowy spod dachu trudno byo wychyli, wic namiestnik i tej pociechy, jak znajdowa wbkaniu si samotnym, zosta pozbawiony. A tymczasem wzrasta jego niepokj - i susznie. Mia on z pocztku nadziej, e Kurcewiczowa z Helen, jeli tylko kniahini potrafi wyprawi Bohuna, zjad zaraz do ubniw, a teraz i ta nadzieja zgasa. Sotazepsua drogi, step na kilka mil, po obu brzegach Suy, sta si ogromnym begniskiem, na przebycie ktrego trzeba byo czeka, pki wiosenne gorce soce nie wyssie zbytku wd i wilgoci. Przez cayten czas Helena miaa pozostawa pod opiek, ktrej Skrzetuski nie ufa, w prawdziwym wilczym gniedzie, wrd ludzinieokrzesanych, dzikich, a Skrzetuskiemu niechtnych. Wprawdzie dla wasnego dobrapowinni mu byli sowa dotrzyma i prawie nie mieli innej drogi - ale kt mg odgadn, co wymyl, na co si odwa, zwaszcza gdy ciy nad nimi straszliwy wataka, ktrego widocznie i kochali, i bali si jednoczenie. atwo by mu przyszo zmusi ich do oddania mu dziewczyny, bo nierzadkie byy i podobne wypadki. Tak samo swego czasu towarzysz nieszczsnego Nalewajki, oboda, zmusi pani Poplisk, by mu oddaa za on sw wychowank, cho dziewczyna bya szlachciank dobrego rodu i chocia z caejduszy nienawidzia wataki. A jeli byo prawd, co mwiono o niezmiernych bogactwach Bohuna, to przecie mg im i dziewczyn, i utrat Rozogw zapaci. A potem co? "Potem - myla p. Skrzetuski - donios mi szyderczo, e jest , a sami umkn gdzie w puszcze litewskie lub mazowieckie, gdzie ich nawet ksica potna rka nie dosignie." Pan Skrzetuski trzs si jak w febrze na t myl, targa si jak wilk na acuchu, aowa swego rycerskiego sowa danego kniahini - i nie wiedzia, co ma pocz. A by to czowiek,ktry nierad pozwala si cign za brod wypadkom. W jego naturze leaa wielka przedsibiorczo i energia. Nie czeka on na to,co mu los zdarzy; wola los bra za kark i zmusza, by zdarza fortunnie - dlatego trudniej mu byo ni komu innemu siedzie z zaoonymi rkoma w ubniach. Postanowi wic dziaa. Mia on pacholika Rzdziana, szlachcica chodaczkowego z Podlasia, lat szesnastu, ale franta kutego na cztery nogi, ktrym niejeden stary wyganie mg i o lepsze, i tego postanowi wysa do Heleny oraz na przeszpiegi. Skoczy si te by luty; deszcze przestay la, marzec zapowiada si do pogodnie i drogi musiay si nieco poprawi.Wybiera si wic Rzdzian w drog. Pan Skrzetuski zaopatrzy go w list, papier, pira i flaszk inkaustu, ktrej kaza mu jak oka w gowie pilnowa, bo pamita, etych rzeczy nie masz w Rozogach. Mia take chopak polecenie, by nie powiada, od kogo jest, by udawa, e do Czehryna jedzie, i pilnie na wszystko zwraca oko, a zwaszcza wywiedzia si dobrze o Bohunie, gdzie jest i co porabia. Rzdzian nie da sobie dwa razy instrukcji powtarza, czapk na bakier nasun, nahajem wisn i pojecha. Dla pana Skrzetuskiego rozpoczy si cikie dni oczekiwania. Dla zabicia czasu cina si w palcaty z panem Woodyjowskim, wielkim mistrzem w tej sztuce, lub dzirytem do piercienia rzuca. Zdarzy si te w ubniach wypadek, ktrego namiestnik o mao zdrowiem nie przypaci. Pewnego dnia niedwied, zerwawszy si z acucha na podwrcu zamkowym, poszczerbi dwch masztalerzy, poposzy konie pana komisarza Chlebowskiego i na koniec rzuci si na namiestnika, ktren szed wanie z cekhauzu do ksicia, bez szabli przy boku, majc w rku tylko lekki nadziak z mosin gwk. Namiestnik byby zgin niezawodnie, gdyby nie pan Longin, ktry ujrzawszy z cekhauzu, co si dzieje, porwa za swj Zerwikaptur i przybieg naratunek. Pan Longin okaza si w zupenoci godnym potomkiem przodka Stowejki, gdy w oczach caego dworu odwali jednym zamachem eb niedwiedziowi wraz z ap, ktren to dowd nadzwyczajnej siy podziwia z oknasam ksi i wprowadzi nastpnie pana Longina do pokojw ksiny, gdzie Anusia Borzobohata tak wabia go oczkiem, e nazajutrz musia i do spowiedzi i nastpnie przez trzy dni nie pokazywa si w zamku, pki arliw modlitw wszelkich pokus nie odpdzi. Tymczasem upyno dni dziesi, a Rzdziana nie byo wida z powrotem. Naszpan Jan schud z oczekiwania i tak wymizernia, e a Anusia pocza si wypytywa przez posy, co mu jest - a Carboni, doktor ksicy, zapisa mu jak driakiew na melancholi. Ale innej on driakwi potrzebowa, gdy dniem i noc o swojej kniaziwnie rozmyla - i czu coraz mocniej, e to nie adne poche uczucie zagniedzio si w jego sercu, ale mio wielka, ktra musi by zaspokojona,bo inaczej pier ludzk jak sabe naczynie rozsadzi gotowa. atwo wic sobie wyobrazi rado pana Jana, gdy pewnego dnia o wicie wszed dojego kwatery Rzdzian, zabocony, zmczony, wymizerowany, ale wes i z dobr wieci wypisan na czole. Namiestnik jak si zerwa wprost z oa, tak przybiegszy do niego chwyci go za ramiona i krzykn: - Listy masz? - Mam, panie. Oto s. Namiestnik porwa i zacz czyta. Dugi czas wtpi, czy mu nawet w razie najpomylniejszym Rzdzian list przywiezie,gdy nie by pewny, czy Helena pisa umie. Kresowe niewiasty nie byway uczone, a Helena chowaa si do tego midzy prostakami. Jednake widocznie ojciec nauczy j jeszcze tej sztuki, gdy skrelia dugi list na cztery strony papieru. Biedaczka nie umiaa wprawdzie wyraa si ozdobnie, retorycznie, ale wprost od serca pisaa co nastpuje: "Ju ja wapana nigdy nie zapomn, wapanmnie prdzej, bo sysz, e s i posi midzy wami. Ale gdy pacholika umylnie tyle mil drogi przysa, to wida, em ci mia jak i ty mnie, za co sercem wdzicznym dzikuj. Nie myl te wapan,aby to nie byo przeciw skromnoci mojej tak ci o tym kochaniu pisa, ale snad lepiejju prawd powiedzie ni zega albo j ukrywa, gdy zgoa co innego jest w sercu.Wypytywaam te im Rzdziana, co w ubinach porabiasz i jakie s wielkiego dworu obyczaje, a gdy mnie o urodzie i gadkoci tamtejszych panien powiada, prawie e zami od wielkiego smutku si zalaam..." Tu namiestnik przerwa czytanie i spyta Rzdziana: - Co ty, tam kpie, powiada? - Wszystko dobrze, panie! - odpowiedzia Rzdzian. Namiestnik czyta dalej: "...Bo jake mnie prostaczce porwnywa si z nimi. Ale powiedzia mi pachoek, i wapan na adn i patrzy nie chcesz..." - To dobrze powiedzia! - rzek namiestnik. Rzdzian nie wiedzia wprawdzie, o co idzie, bo namiestnik czyta list po cichu, alezrobi mdr min i chrzkn znaczco. Skrzetuski za czyta dalej: "...I zaraz pocieszyam si proszc Boga, by ci nadal w takowej dla mnie yczliwociutrzyma i obojgu nam bogosawi - amen.Juem si tak te za wapanem stsknia, jako wanie za matk, bo mnie sierocie smutno na wiecie, ale nie przy wapanu... Bg patrzy na moje serce, e jest czyste, a co innego jest prostactwo, ktre mnie wybaczy musisz..." W dalszym cigu donosia liczna kniaziwna, e do ubniw ze stryjenk wyjad, jak tylko drogi bd lepsze, i e sama kniahini chce wyjazd przypieszy, gdy z Czehryna dochodz wieci o jakich niespokojnociach kozackich, czeka wic tylko na powrt modych kniaziw, ktrzy do Bogusawia na jarmark koski pojechali."Prawdziwy z wapana czarownik - pisaa dalej Helena - e sobie i stryjn zjedna umia." Tu namiestnik umiechn si, przypomnia sobie bowiem, jakimi to sposoby musia t stryjn zjednywa. List koczy si zapewnieniami staej a poczciwej mioci, jak wanie przysza ona mowi winna. W ogle za przegldao z niego istotnie serce czyste, dlatego te namiestnik odczytywa ten list serdeczny po kilkanacie razy od pocztku do koca, powtarzajc sobie w duszy: "Moja wdziczna dziewko! nieche mnie Bg opuci, jeli ci kiedy zaniecham." Potem za pocz wypytywa o wszystko Rzdziana. Sprytny pachoek zda mu dokadnie spraw z caej podry. Przyjto go uczciwie. Stara kniahini wybadywaa go o namiestnika, a dowiedziawszy si, e by rycerzem znakomitym i ksicia poufnym, a przy tym czowiekiem zamonym, rada bya. - Pytaa mnie te - rzek Rzdzian - czy jegomo, jak co obiecnie, zawsze sowo zdziery, a ja jej na to: "Moja mocia pani!gdyby ten wooszynek, na ktrym przyjechaem, by mnie obiecany, wiedziabym, e ju mnie nie minie..." - Frant z ciebie - rzecze namiestnik - ale kiedy tak za mnie zarczy, to go ju trzymaj. Nie symulowae tedy nic? powiedziae, e ja ci przysaem? - Powiedziaem, bom obaczy, e mona, i zaraz jeszcze wdziczniej mnie przyjli, a szczeglniej panna, ktra jest tak cudna, jak drugiej na wiecie nie znale. A dowiedziawszy si, e od jegomoci jad, ju te nie wiedziaa, gdzie mnie posadzi, i gdyby nie post, opywabym we wszystko jako w niebie. Czytajc list jegomocin, zami go oblewaa od radoci. Namiestnik zamilk rwnie od radoci i po chwili dopiero spyta znowu: - A o onym Bohunie nice si nie dowiedzia? - Nie zdawao mi si panny albo pani o to pyta, alem wszed w konfidencj ze starym Tatarem Czechym, ktren cho poganin, jest wiernym panienki sug. Ten mnie powiada, e z pocztku mruczeli oni wszyscy na jegomoci bardzo, ale potem si ustatkowali, a to gdy stao si im wiadomo, i co prawi o skarbach tego Bohuna, to bajka. - Jakime sposobem o tym si przekonali? - A to, widzi jegomo, byo tak: Mieli oni A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AA4PQ:5.c6c7&4c84m @9?> dyferencj z Siwiskimi, ktr potem obowizali si spaci. Jak przyszed termin, tak do Bohuna: "Poycz!" a on na to:"Dobra tureckiego - powiada - troch mam, ale skarbw adnych, bo com mia, tom - powiada - i rozrzuci." Jak te to usyszeli, zaraz im by taszy, i do jegomoci afekt zwrcili. - Nie ma co mwi, dobrze si o wszystkim wywiedzia. - Mj jegomo, gdybym ja si jednego wywiedzia, a drugiego nie, tedyby jegomo mg do mnie rzec: "Konia mi darowae, a terlicy nie da." Co by jegomoci byo po koniu bez terlicy? - No, no, to wee i terlic. - Dzikuj pokornie jegomoci. Oni te Bohuna do Perejasawia zaraz wyprawili, wic jakem si o tym dowiedzia, tak sobie myl: czemu bym i ja nie mia do Perejasawia dotrze. Bdzie ze mnie pan kontent, to mnie barwa prdzej dojdzie... - Dojdzie ci na now wier. To bye i w Perejasawiu? - Byem. Alem Bohuna tam nie znalaz. Starypukownik oboda chory. Mwi, e rycho po nim Bohun pukownikiem zostanie... Ale tam si dzieje co dziwnego. Semenw ledwie gar przy chorgwi zostaa - reszta, mwi, za Bohunem pocigna czy te na Sicz zbiega i to jest, mj jegomo,wana rzecz, bo tam si podobno jaka rebelia knuje. Chciaem si koniecznie czego dowiedzie o Bohunie, ale tylko tylemi powiedziano, e si na ruski brzeg przeprawi. Ano! myl sobie: kiedy tak, to nasza panienka od niego bezpieczna - i wrciem. - Dobrze si sprawi. A przygody jakiej w podry nie miae? - Nie, mj jegomo, jeno mi si je okrutnie chce. Rzdzian wyszed, a namiestnik zostawszy sam zacz na nowo odczytywa list Helenyido ust przyciska te literki nie tak ksztatne jak rka, ktra je krelia. Ufno wstpia mu w serce i myla sobie:"Niedugo drogi podeschn, byle Bg da pogod. Kurcewicze te dowiedziawszy si, e Bohun hoysz, pewnie mnie ju nie zdradz. Puszcz im Rozogi, jeszcze swego doo, byle onej kochanej gwiazdki dosta..." I przybrawszy si, z janiejc twarz, z pen od szczcia piersi, szed do kaplicy, by Bogu naprzd za dobr nowin pokornie podzikowa. Rozdzia 6 Na caej Ukrainie i Zadnieprzu poczy zrywa si jakie szumy, jakoby zwiastuny burzy bliskiej; jakie dziwne wieci przelatyway od sioa do sioa, od futoru do futoru, na ksztat owych rolin, ktre jesieni wiatr po stepach enie, a ktre ludperekotypolem zowie. W miastach szeptano sobie o jakiej wielkiej wojnie, lubo nikt niewiedzia, kto i przeciwko komu ma wojowa. Co zapowiadao si wszelako. Twarze ludzkie stay si niespokojne. Rolnikniechtnie z pugiem na pole wychodzi, chocia wiosna przysza wczesna, cicha, ciepa, a nad stepami dzwoniy od dawna skowronki. Wieczorami ludzie po sioach gromadzili si w kupy i stojc na drodze gwarzyli pgosem o rzeczach strasznych.lepcw krcych z lirami i pieni wypytywano o nowiny. Niektrym zdao si,e nocami widz jakie odblaski na niebie i e ksiyc czerwieszy ni zwykle podnosi si zza borw. Wrono klski lub mier krlewsk - a wszystko to byo tym dziwniejsze, e do ziem onych, przywykych z dawna do niepokojw, walk,najazdw, strach nieatwy mia przystp; musiay wic jakie wyjtkowo zowrogie wichry gra w powietrzu, skoro niepokj sta si powszechnym. Tym ciej, tym duszniej byo, e nikt nie umia niebezpieczestwa wskaza. Wszelako midzy oznakami zej wrby dwie szczeglnie zdaway si wskazywa, e istotnie co zagraa. Oto naprzd niesychane mnstwo dziadw lirnikw pojawio si po wszystkich wsiach i miastach, a byy midzy nimi jakie postacie obce, nikomu nie znane, o ktrych szeptano sobie, e to s dziady faszywe. Ci, wczc si wszdzie, zapowiadali tajemniczo, i dzie sdu i gniewu boego si zblia. Po wtre, e Niowcy poczli pina umr. Druga oznaka bya jeszcze niebezpieczniejsza. Sicz, w zbyt szczupychgranicach objta, nie moga wszystkich swych ludzi wyywi, wyprawy nie zawsze si zdarzay, przeto stepy nie daway chleba Kozakom, mnstwo wic Niowcw rozpraszao si rokrocznie, w spokojnych czasach, po okolicach zamieszkaych. Penoich byo na Ukrainie, ba! nawet na caej Rusi. Jedni zacigali si do pocztw starociskich, inni szynkowali wdk po drogach, inni trudnili si po wsiach i miastach handlem i rzemiosami. W kadej prawie wsi staa opodal od innych chata, wktrej mieszka Zaporoec. Niektrzy mieli w takich chatach ony i gospodarstwa. A Zaporoec taki, jako czek zwykle kuty i bity, by poniekd dobrodziejstwem wsi, w ktrej mieszka. Nie byo nad nich lepszychkowali, koodziejw, garbarzy, woskobojw, rybitww i myliwych. Kozak wszystko umia, wszystko zrobi: dom postawi i siodo uszy. Powszechnie jednak nie byli to osadnicy spokojni, bo yli yciem tymczasowym. Kto chcia wyrok zbrojno wyegzekwowa, na ssiada najazd zrobi lub si od spodziewanego obroni, potrzebowa tylko krzykn, a wnet moojcy zlatywali si jak krucy na er gotowi. Uywaa ich te szlachta, uywao duchowiestwo wschodnie, wiecznie spory ze sob wiodce, gdy jednak i takich wypraw brako, to moojcy siedzieli cicho po wsiach pracujc do upadego i w pocie czoa zdobywajc chleb powszedni. I trwao tak czasem rok, dwa, a nagle przychodzia wie o jakowej walnej wyprawie czy to jakiego atamana na Tatarw, czy na Lachiw, czy wreszcie panit polskich na Wooszczyzn i wnet ci koodzieje, kowale, garbarze, woskoboje porzucali spokojne zajcie i przede wszystkim poczynali pi na mier we wszystkich szynkach ukraiskich. Przepiwszy wszystko, pili dalej na borg, nena to, szczo je, ae na to, szczo bude. Przysze upy miay zapaci hulatyk. Zjawisko owo powtarzao si tak stale, e pniej dowiadczeni ludzie ukraiscy zwykli mawia: "Oho! trzs si szynki od Niowcw - w Ukrainie co si gotuje." I starostowie wzmacniali zaraz zaogi w zamkach, pilnie dajc na wszystko baczenie, panowie cigali poczty, szlachta wysyaa ony i dzieci do miast. Ow wiosny tej Kozacy poczli pi jak nigdy, trwoni na lepo wszelakie zapracowane dobro, i to nie w jednym powiecie, nie w jednym wojewdztwie, ale na caej Rusi, jak duga i szeroka. Co si wic gotowao naprawd, chocia sami Niowcy nie wiedzieli zgoa, co takiego. Zaczto mwi o Chmielnickim, o jego na Sicz ucieczce i o grodowych z Czerkas, Bogusawia, Korsunia i innych miast, zbiegych za nim - ale powiadano tei co innego. Od lat caych kryy ju wieci o wielkiej wojnie z pogany, ktrej krl chcia, by dobrym moojcom upu przysporzy, ale Lachy nie chcieli - a terazte wszystkie wieci pomieszay si z sob izrodziy w gowach ludzkich niepokj i oczekiwanie czego nadzwyczajnego. Niepokj w przedar si i za mury ubniaskie. Na te wszystkie oznaki niepodobna byo oczu zamyka, a zwaszcza nie mia tego zwyczaju ksi Jeremi. W jego pastwie niepokj nie przeszed wprawdzie we wrzenie - strach trzyma w ryzie wszystkich - ale po niejakim czasie z Ukrainy zaczy dolatywa suchy, e tu i owdzie chopi zaczynaj dawa opr szlachcie, e morduj ydw, e chc si gwatem zacign do regestru na wojn z pogany i e liczba zbiegw na Sicz coraz si powiksza. Porozsya wic ksi posacw: do panakrakowskiego, do pana Kalinowskiego, do obody w Perejasawiu, a sam ciga stada ze stepw i wojsko z paanek. Tymczasem przyszy wieci uspokajajce. Pan hetman wielki donosi wszystko, co wiedzia o Chmielnickim, nie uwaa jednak,aby jaka zawierucha moga z tej sprawy wynikn; pan hetman polny pisa, e "hultajstwo zwykle jako roje burzy si na wiosn". Jeden stary chory Zawilichowski przesa list zaklinajcy ksicia, eby niczego nie lekceway, bo wielka burza idzie od Dzikich Pl. O Chmielnickim donosi, e z Siczy do Krymu pogna, by chana o pomoc prosi. "A jako mnie z Siczy przyjaciele donosz - pisa - i tam koszowy ze wszystkich ugw i rzeczek piesze i konne wojsko ciga nie mwic nikomu, dlaczego to czyni, mniemamprzeto, i ta burza na nas si zwali, co jeeli z pomoc tatarsk si stanie, daj Boe, by zguby wszystkim ziemiom ruskim nie przynioso." Ksi ufa Zawilichowskiemu wicej ni samym hetmanom, bo wiedzia, i nikt na caej Rusi nie zna tak Kozakw i ich fortelw, postanowi wic jak najwicej wojsk cign, a jednoczenie do gruntu prawdy dotrze. Pewnego wic rana kaza przywoa do siebie pana Bychowca, porucznika chorgwi wooskiej, i rzek mu: - Pojedziesz wa ode mnie w poselstwie naSicz do pana atamana koszowego i oddasz mu ten list z moj hospodysk pieczci. Ale eby wiedzia, czego si trzyma, to ci powiem tak: list jest pozr, a za waga caa poselstwa w waszmocinym rozumie spoczywa, aby na wszystko patrzy, co si tam dzieje, ile wojska zwoali i czy jeszcze zwouj. To szczeglniej polecam, by sobie jakich ludzi skaptowa i o Chmielnickim mi si wszystkiego dobrze wywiedzia, gdzie jest i jeeli prawda, e do Krymu pojecha Tatarw o pomoc prosi.Rozumiesz wa? - Jakoby mi kto na doni wypisa. - Pojedziesz na Czehryn, po drodze nie wytchniesz duej jak noc jedn. Przybywszy udasz si do chorego Zawilichowskiego, by ci w listy do swoichprzyjaci w Siczy opatrzy, ktre sekretnie im oddasz. Owi wszystko ci opowiedz. Z Czehryna ruszysz bajdakiem do Kudaku, pokonisz si ode mnie panu Grodzickiemu i to pismo mu wrczysz. On ci przez porohy kae przeprawi i przewonikw potrzebnych dostarczy. W Siczy te nie baw, patrz, suchaj i wracaj,jeli yw bdziesz, bo to ekspedycja nieatwa. - Wasza ksica mo jest szafarzem krwi mojej. Ludzi sia mam wzi? - Wemiesz czterdziestu pocztowych. Ruszysz dzi pod wieczr, a przed wieczorem przyjdziesz jeszcze po instrukcje. Wan to misj waszmoci powierzam. Pan Bychowiec wyszed uradowany; w przedpokoju spotka Skrzetuskiego z kilku oficerami z artylerii. - A co tam? - spytali go. - Dzi ruszam w drog. - Gdzie? gdzie? - Do Czehryna, a stamtd dalej. - To chode ze mn - rzek Skrzetuski. I zaprowadziwszy go do kwatery, nu molestowa, by mu t funkcj odstpi: - Jake przyjaciel - rzecze - daj, czego chcesz: konia tureckiego, dzianeta - dam, niczego nie bd aowa, bym jeno mg jecha, bo si we mnie dusza w tamt stron rwie! Chcesz pienidzy, pozwol, byle ustpi. Sawy to nie przyniesie, bo tu pierwej wojna, jeli ma by, to si rozpocznie - a zgin moesz. Wiem take, e ci Anusia mia jako i innym pojedziesz, to ci j zbaamuc. Ten ostatni argument lepiej od innych trafido myli pana Bychowca, ale jednak opierasi. Co by ksi powiedzia, gdyby ustpi?czyby mu nie mia za ze? To to jest fawor ksicy taka funkcja. Usyszawszy to Skrzetuski polecia do ksicia i natychmiast kaza si przez pazia meldowa. Po chwili pa powrci z oznajmieniem, i ksi wej pozwala. Namiestnikowi bio serce jak motem z obawy, e usyszy krtkie "nie!", po ktrym nie zostawao nic innego, jak wszystkiego poniecha. - A co powiesz? - rzek ksi ujrzawszy namiestnika. Skrzetuski schyli mu si do ng. - Moci ksi, przyszedem baga najpokorniej, by mnie ekspedycja na Sicz bya powierzona. Bychowiec moe by ustpi, bo mi jest przyjacielem, a mnie takwanie na niej, jako na samym yciu zaley - boi si tylko Bychowiec, czy waszaksica mo krzyw za to nie bdziesz. - Na Boga! - rzek ksi - to ja bym nikogo innego jak ciebie nie wysya, ale rozumiaem, e niechtnie ruszysz, niedawno tak dug drog odbywszy. - Moci ksi, chobym te i co dzie by wysyany, zawsze libenter te w tamt stron jedzi bd. Ksi popatrzy na niego przecigle swymiczarnymi oczyma i po chwili spyta: - Co ty tam masz? Namiestnik sta zmieszany jak winowajca, nie mogc znie badawczego spojrzenia. - Ju widz, e musz prawd mwi - rzek - gdy przed rozumem waszej ksicej moci adne arcana osta si nie mog, jedno nie wiem, znajd-li ask w uszach waszej ksicej moci. I tu zacz opowiada, jak pozna crk kniazia Wasyla, jak si w niej rozkocha i jakby pragn teraz j odwiedzi, a za powrotem z Siczy do ubniw j sprowadzi, by przed zawieruch kozack inatarczywoci Bohuna j uchroni. Zamilcza tylko o machinacjach starej kniahini, gdy w tym by sowem zwizany.Natomiast tak pocz baga ksicia, iby mu funkcj Bychowca powierzy, i ksi rzek: - Ja bym ci i tak jecha pozwoli i ludzi da, ale gdy tak wszystko mdrze uoy,by wasny afekt z on funkcj pogodzi, tedy musz ju to dla ciebie uczyni. To rzekszy w rce klasn i kaza paziowiprzywoa pana Bychowca. Namiestnik ucaowa z radoci rk ksicia, ten za za gow go cisn i spokojnym by rozkaza. Lubi on niezmiernie Skrzetuskiego, jako dzielnego onierza i oficera, na ktrego we wszystkim mona si byo spuci. Prcz tego by midzy nimi taki zwizek, jaki wytwarza si midzy podwadnym uwielbiajcym z caej duszy zwierzchnika azwierzchnikiem, ktry to czuje dobrze. Okoo ksicia krcio si niemao dworakw sucych i schlebiajcych dla wasnej korzyci, ale orli umys Jeremiegowiedzia dobrze, co o kim trzyma. Wiedzia, e Skrzetuski by czowiek jak za - ceni go wic i by mu wdziczny za uczucie. Z radoci dowiedzia si take, e jego ulubieniec pokocha crk Wasyla Kurcewicza, starego sugi Winiowieckich, ktrego pami bya tym drosz ksiciu, im bya aoniejsz. - Nie z niewdzicznoci to przeciw kniaziowi - rzek - nie dowiadywaem si o dziewczyn, ale gdy opiekunowie nie zagldali do ubniw i adnych skarg na nich nie odbieraem, sdziem, i s poczciwi. Skoro mi jednak teraz j przypomnia, bd o niej jak o rodzonej pamita. Skrzetuski syszc to nie mg si nadziwidobroci tego pana, ktren zdawa si sobie samemu robi wyrzuty, e wobec nawau spraw rozlicznych nie zaj si losami dziecka dawnego onierza i dworzanina. Tymczasem nadszed pan Bychowiec. - Mosanie - rzek mu ksi - sowo si rzeko; jeli zechcesz, pojedziesz, ale prosz, uczy to dla mnie i ustp funkcji Skrzetuskiemu. Ma on swoje szczeglne, suszne racje, by jej poda, a ja o innej pomyl dla waci rekompensie. - Moci ksi - odpar Bychowiec - aska to wysoka waszej ksicej moci, e mogc rozkaza, na moj wol to zdajesz, ktrej aski nie bybym godzien nie przyjmujc jej najwdziczniejszym sercem.- Podzikuje przyjacielowi - rzek ksi zwracajc si do Skrzetuskiego - i id gotowa si do drogi. Skrzetuski istotnie dzikowa gorco Bychowcowi, a w kilka godzin potem by gotw. W ubniach od dawna trudno ju mu byo wysiedzie, a ta ekspedycja dogadzaawszelkim jego yczeniom. Naprzd mia zobaczy Helen, a potem - prawda, e trzeba byo si od niej na duszy czas oddali, ale wanie taki czas by potrzebny, by drogi po niezmiernych deszczach stay si dla k moliwe do przebycia. Prdzej kniahini z Helen nie mogy zjecha do ubniw, musiaby wic Skrzetuski albo w ubniach czeka, albo w Rozogach przesiadywa, co byoby przeciw ukadowi z kniahini i - co wicej -obudzioby podejrzenia Bohuna. Helena prawdziwie bezpieczn przeciw jego zamachom moga by dopiero w ubniach, gdy wic musiaa koniecznie jeszcze do dugo w Rozogach pozostawa, najlepiej wypadao Skrzetuskiemu odjecha, a za to z powrotem ju pod zason siy wojskowej ksicej j zabra. Tak obrachowawszy kwapi si namiestnik z wyjazdem i uatwiwszy wszystko, wziwszy listy i instrukcje od ksicia, a pienidze na ekspedycj od skarbnika, dobrze jeszcze przed noc puci si w drog majc z sob Rzdziana i czterdziestu semenw z kozackiej ksicejchorgwi. Rozdzia 7 Byo to ju w drugiej poowie marca. Trawy puciy si bujno; perekotypola zakwity, step zawrza yciem. Rankiem namiestnik, jadc na czele swych ludzi, jecha jakby morzem, ktrego fal ruchliw bya koysana wiatrem trawa. A wszdy peno wesooci i gosw dzi jegomo, byo tak: Mieli oni A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AA:PSc;c< I=s&c>"50 C?R?!wiosennych, krzykw, wiergotu, pogwizdywa, klska, trzepotania skrzyde, radosnego brzczenia owadw: step brzmicy jak lira, na ktrej gra rka boa. Nad gowami jedcw jastrzbie tkwice nieruchomie w bkicie na ksztat pozawieszanych krzyykw, trjkty dzikich gsi, sznury urawiane; na ziemi gony zdziczaych tabunw: ot, leci stado koni stepowych, wida je, jak por trawy piersi, id jak burza i staj jak wryte otaczajc jedcw pkolem; grzywy ich rozwiane, chrapy rozdte, oczy zdziwione! Rzekby: chc roztratowa nieproszonych goci. Ale chwila jeszcze - i pierzchaj nagle, i nikn rwnie szybko, jak przybiegy; jeno trawy szumi, jeno kwiatymigoc! Ttent ucich, znowu sycha tylko granie ptactwa. Niby wesoo, a jaki smutek rd tej radoci, niby gwarno, a pusto - o! a szeroko, a przestronno! Koniemnie zgoni, myl nie zgoni... chyba te smutki, t pustosz, te stepy pokocha i tskn dusz kry nad nimi, na ich mogiach spoczywa, gosu ich sucha i odpowiada. Ranek by. Wielkie krople byszczay na bylicach i burzanach, rzewe powiewy wiatru suszyy ziemi, na ktrej po deszczach stay szerokie kaue, jakoby jeziorka rozlane, w socu wiecce. Poczet namiestnikowy posuwa si z wolna,bo trudno byo popieszy, gdy konie zapaday czasem po kolana w mikkiej ziemi. Ale namiestnik mao im dawa wytchnienia po wzgrkach mogilnych, bo pieszy zarazem wita i egna. Jako drugiego dnia o poudniu, przejechawszy szmat lasu, dojrza ju wiatraki w Rozogach rozrzucone po wzgrzach i pobliskich mogiach. Serce mu bio jak motem. Nikt go si tam nie spodziewa, niktnie wie, e przyjedzie; co te ona powie, gdy go ujrzy? O, oto ju i chaty "pidsusidkw" poukrywane w modych sadach winiowych; dalej wie rozrzucona dworzyszczowych, a jeszcze dalej widniejeiuraw studzienny na dworskim majdanie. Namiestnik wspi konia i kopn si cwaem, a za nim pocztowi; lecieli tak przez wie z brzkiem i gwarem. Tu i owdzie chop wypad z chaty, popatrzy, przeegna si: czorty, nie czorty? Tatary,nie Tatary? Boto tak pryska spod kopyt, ei nie poznasz, kto leci. A oni tymczasem dolecieli do majdanu i stanli przed bram zawart. - Hej tam! kto yw, otwieraj! Gwar, stukanie i ujadania psw wywoay ludzi ze dworu. Przypadli tedy do bramy wystraszeni, mylc, e chyba najazd. - Kto jedzie? - Otwieraj! - Kniaziw nie ma w domu. - Otwieraje, pogaski synu! My od ksicia z ubniw. Czelad poznaa wreszcie Skrzetuskiego. - A, to wasza mio! Zaraz, zaraz! Otworzono bram, a wtem i sama kniahini wysza przed sie i przykrywszy oczy rk, patrzya na przybyych. Skrzetuski zeskoczy z konia i zbliywszy si do niej rzek: - Jejmo nie poznajesz mnie? - Ach! to waszmo, panie namiestniku. Rozumiaam, e napad tatarski. Kaniam i prosz do komnat. - Dziwisz si zapewne wapani - rzek Skrzetuski, gdy weszli ju do rodka - widzc mnie w Rozogach, a przeciem sowa nie zama, gdy to sam ksi do Czehryna i dalej mnie posya. Kaza mi przytym w Rozogach si zatrzyma i o wasze zdrowie zapyta. - Wdzicznam jego ksicej moci jako askawemu panu i dobrodziejowi. Prdko nas myli z Rozogw rugowa? - Nie myli on o tym wcale, gdy nie wie, e trzeba was rugowa, a ja com powiedzia, to bdzie. Zostaniecie w Rozogach; mam ja swego chleba dosy. Usyszawszy to kniahini zaraz rozpogodziasi i rzeka: - Siadaje waszmo i bd sobie rad, jakom ja ci rada. - A kniaziwna zdrowa? gdzie jest? - Wiem ci ja, e nie do mnie przyjecha, mj kawalerze. Zdrowa ona, zdrowa; jeszcze dziewka od tych amorw potuciaa. Ale wraz ci jej zawoam, a i sama si troch ogarn, bo mi wstyd tak goci przyjmowa. Jako kniahini miaa na sobie sukni ze spowiaego cycu, kouch na wierzchu i jaowicze buty na nogach. W tej chwili jednak Helena, cho i nie woana, wbiega do komnaty, bo si od Tatara Czechy dowiedziaa, kto przyjecha. Wbiegszy zdyszana i krana jak winia, tchu prawie zapa nie moga i tylko oczy miay si jej szczciem i weselem. Skrzetuski skoczy jej rce caowa, a gdy kniahini dyskretnie wysza,caowa i usta, bo by czowiek porywczy.Ona te nie bronia si bardzo, czujc, e niemoc opanowywa j ze zbytku szczcia iradoci. - A ja si wapana nie spodziewaam - szeptaa mruc swe liczne oczy - ale jutak nie cauj, bo nie przystoi. - Jak nie mam caowa - odpowiedzia rycerz - gdy mi mid nie tak sodki, jako usta twoje? Mylaem te, e ju mi uschn przyjdzie bez ciebie, a mnie sam ksi tu wyprawi. - To ksi wie? - Powiedziaem mu wszystko. A on jeszcze rad by, na kniazia Wasyla wspomniawszy. Ej, chyba ty mi co zadaa, dziewczyno, eju i wiata za tob nie widz! - aska to boa takie zalepienie twoje. - A pamitasz jeno ten omen, ktry rarg uczyni, gdy nam rce ku sobie cign. Zna byo ju przeznaczenie. - Pamitam... - Jakem te od tsknoci chodzi w ubniach na Soonic, tom ci tak prawie, jako yw, widywa, a com wycign rce, to nika. Ale mi wicej nie umkniesz,gdy tak myl, e nic nam ju nie stanie na wstrcie. - Jeli co stanie, to nie wola moja. - Powiedze mi jeszcze raz, e mnie miujesz. Helena spucia oczy, ale odrzeka z powag i wyranie: - Jako nikogo w wiecie. - eby mnie kto zotem i dostojestwy obsypa, wolabym takie sowa twoje, bo czuj, e prawd mwisz, cho sam nie wiem, czym na takowe dobrodziejstwa od ciebie zarobi mogem. - Bo mia lito dla mnie, bo mnie przygarn i ujmowa si za mn, i takimi sowy do mnie mwi, jakich wprzdy nigdynie syszaam. Helena zamilka ze wzruszenia, a porucznikpocz na nowo caowa jej rce. - Pani mi bdziesz, nie on - rzek. I przez chwil milczeli, tylko on wzroku z niej nie spuszcza chcc sobie dugie niewidzenie nagrodzi. Wydaa mu si jeszcze pikniejsz ni dawniej. Jako w tej ciemnawej wietlicy, w grze promieni sonecznych rozamujcych si w tcz na szklanych gomkach okien, wygldaa jak owe obrazy witych dziewic w mrocznych kocielnych kaplicach. A jednoczenie bio od niej takie ciepo i ycie, tyle rozkosznych niewiecich pont i urokw malowao si w twarzy i caej postaci, e mona byo gow straci, rozkocha si na mier, a kocha na wieczno. - Od twojej gadkoci chyba mi olepn przyjdzie! - rzek namiestnik. Biae zbki kniaziwny wesoo bysny w umiechu. - Pewnie panna Anna Borzobohata ode mnie stokro gadsza! - Tak jej do ciebie, jako wanie cynowej misie do miesica. - A mnie im Rzdzian co innego powiada. - Im Rzdzian wart w gb. Co mnie tam po onej pannie! Niech inne pszczoy z tego kwiatu mid bior, a jest ich tam niemao. Dalsz rozmow przerwao wejcie staregoCzechy, ktren przyszed wita namiestnika. Uwaa go on ju za swego przyszego pana, wic kania mu si od proga, oddajc mu wschodnim obyczajem salamy. - No, stary Czechy, wezm i ciebie z panienk. Ju te jej su do mierci. - Niedugo jej czeka, wasza mio, ale pki ycia, pty suby. Bg jeden! - Za jaki miesic, gdy z Siczy wrc, ruszymy do ubniw - rzek namiestnik zwracajc si do Heleny - a tam ksidz Muchowiecki ze stu czeka. Helena przestraszya si: - To ty na Sicz jedziesz? - Ksi posya z listami. Ale si nie bj. Osoba posa i u pogan wita. Ciebie za z kniahini wyprawibym cho zaraz do ubniw, jeno drogi straszne. Sam widziaem - i koniem nie bardzo przejedzie.- A dugo w Rozogach zostaniesz? - Dzi jeszcze na wieczr do Czehryna ruszam. Prdzej poegnam, prdzej powitam. Zreszt suba ksica: nie mj czas, nie moja wola. - Prosz na posiek, jeli amorw i gruchania dosy - rzeka wchodzc kniahini.- Ho! ho! policzki ma dziewczyna czerwone, snad nie prnowae, panie kawalerze! No, ale si wam nie dziwi. To rzekszy poklepaa askawie Helen po ramieniu i poszli na obiad. Kniahini bya w doskonaym humorze. Bohuna odaowaa ju dawno, a teraz wszystko skadao si tak dziki hojnoci namiestnika, e Rozogi "cum boris, lasis, graniciebus et coloniis" moga ju uwaa za swoje i swoich synw. A byy to przecie dobra niemae. Namiestnik wypytywa o kniaziw, czy prdko wrc. - Lada dzie si ju ich spodziewam. Gniewno im byo z pocztku na wapana, ale potem, zwaywszy twoje postpki, bardzo ci jako przyszego krewniaka polubili, bo prawi, e takiej fantazji kawalera trudno ju w dzisiejszych mikkich czasach znale. Po skoczonym obiedzie namiestnik z Helenwyszli do sadu winiowego, ktry tu do fosy za majdanem przytyka. Sad by, jakoniegiem, wczesnym kwieciem obsypany, zasadem czerniaa dbrowa, w ktrej kukaakukuka. - Na szczliw to nam wrb - rzek panSkrzetuski - ale trzeba si popyta. I zwrciwszy si ku dbrowie pyta: - Zazulu niebo, a ile lat bdziem y w stadle z t oto pann? Kukuka pocza kuka i kuka. Naliczyli pidziesit i wicej. - Daje tak, Boe! - Zazule zawsze prawd mwi - zauwayaHelena. - A kiedy tak, to jeszcze bd pyta! - rzek rozochocony namiestnik. I pyta: - Zazulu niebo, a sia mie bdziem chopczyskw? Kukuka, jakby zamwiona, zaraz pocza odpowiada i wykukaa ni mniej, ni wicej, jak dwanacie. Pan Skrzetuski nie posiada si z radoci. - Ot, starost zostan, jak mnie Bg miy! Syszaa wapanna? h? - Zgoa nie syszaam - odpowiedziaa czerwona jak winia Helena nawet nie wiem, o co pyta. - To moe powtrzy? - I tego nie trzeba. Na takich rozmowach i zabawach zeszed im dzie jak sen. Wieczorem nadesza chwila czuego, dugiego poegnania - i namiestnik ruszy ku Czehrynowi. Rozdzia 8 W Czehrynie zasta pan Skrzetuski starego Zawilichowskiego w wielkim wzruszeniu i gorczce; wyglda on niecierpliwie ksicego posaca, bo z Siczy coraz groniejsze dochodziy wieci. Nie ulegao ju wtpliwoci, e Chmielnicki gotowa si zbrojn rk swoich krzywd i dawnych kozackich przywilejw dochodzi. Zawilichowski mia o nim wiadomoci, i wKrymie bawi u chana ebrzc pomocy tatarskiej, z ktr ju lada dzie by w Siczy spodziewany. Gotowaa si tedy walnaz Niu do Rzeczypospolitej wyprawa, ktra przy pomocy tatarskiej moga by zgubn. Burza rysowaa si coraz bliej, wyraniej, straszniej. Ju nie guche, nieokrelone trwogi przebiegay Ukrain, ale po prostu pewno rzezi i wojny. Hetman wielki, ktry z pocztku niewiele sobie z caej sprawy robi, przysun si teraz z wojskiem do Czerkas; wysunite placwki wojsk koronnych dochodziy a doCzehryna, a to gwnie, by zbiegostwo powstrzyma. Kozacy bowiem grodowi i czer masami poczli na Sicz ucieka. Szlachta kupia si po miastach. Mwiono, e pospolite ruszenie ma by w poudniowych wojewdztwach ogoszone. Niektrzy te i nie czekajc na wici odsyali ony i dzieci do zamkw, a sami cignli pod Czerkasy. Nieszczsna Ukraina rozdzielia si na dwie poowy: jedna pieszya na Sicz, druga do obozu koronnego; jedna opowiadaa si przy istniejcym porzdku rzeczy, druga przy dzikiej swobodzie; jedna pragna zachowa to, co byo owocem wiekowej pracy, druga pragna jej owo dobro odj.Obie wkrtce miay bratnie rce we wasnych wntrznociach ubroczy. Straszliwy zatarg, zanim wyszuka sobie hase religijnych, ktre dla Niu obce byy zupenie, zrywa si jako wojna socjalna. Ale jakkolwiek czarne chmury skbiy si na widnokrgu ukraiskim, jakkolwiek padaa od nich noc zowroga, jakkolwiek we wntrzu ich kbio si i huczao, a grzmoty przewalay si z koca w koniec, ludzie nie zdawali sobie jeszcze sprawy, dojakiego stopnia burza si rozpta. Moe nie zdawa sobie z tego sprawy i sam Chmielnicki, ktry tymczasem sa listy do pana krakowskiego, do komisarza kozackiego i do chorego koronnego, peneskarg i biada, a zarazem zakl wiernocidla Wadysawa IV i Rzplitej. Chcia-li zyska na czasie, czy te przypuszcza, ejaki ukad moe jeszcze koniec zatargowi pooy? - rni rnie sdzili - dwch tylko ludzi nie udzio si ani przez jedn godzin. Ludmi tymi byli Zawilichowski i stary Barabasz. Stary pukownik odebra rwnie list od Chmielnickiego. List by szyderczy, grony ipeen obelg. "Zaczniemy z caym wojskiem zaporoskim - pisa Chmielnicki - gorco prosi i apelowa, by stao si zado onym przywilejom, ktre wasza mio u siebie taie. A e je tai dla wasnych korzyci i poytkw, przeto cae wojsko zaporoskie czyni ci godnym pukownikowaowcom albo winiom, nie ludziom. Ja za prosz o przebaczenie waszej mioci, jeliw czym mu nie wygodziem w ubogim domu moim w Czehrynie, na praniku w. Mikoaja - i em odjecha na Zaporoe bez wiadomoci i pozwolenia." - Patrzcie waszmociowie - mwi do Zawilichowskiego i Skrzetuskiego Barabasz- jak to naigrawa si ze mnie, a przecie jam to go wojny uczy i prawie ojcem mu byem. - Zapowiada tedy, e z caym wojskiem zaporoskim upomina si o przywileje bdzie - rzek Zawilichowski. - Wojna to jest po prostu domowa, od wszystkich wojen straszniejsza. Na to Skrzetuski: - Widz, e mi si trzeba pieszy; dajcie mi waszmociowie listy do tych, z ktrymi w komityw wej mi przyjdzie. - Do atamana koszowego masz wa? - Mam od samego ksicia. - Dam ci tedy do jednego kurzeniowego, a im Barabasz ma tam te krewniaka Barabasza; od nich dowiesz si wszystkiego. A kto wie, czy to ju nie za pno na takow ekspedycj. Chce ksi wiedzie, co tam naprawd sycha? - krtka odpowied: le sycha! A chce wiedzie, czego si trzyma? - krtka rada:zebra jak najwicej wojska i z hetmany si poczy. - To pchnijcie do ksicia goca z odpowiedzi i rad - rzek pan Skrzetuski. -Ja musz jecha, bom tam posan i decyzji ksicej zmienia nie mog. - A czy wiesz wa, e to okrutnie niebezpieczna wyprawa? - rzek Zawilichowski. - Tu ju lud tak wzburzony,e osiedzie si trudno. Gdyby nie blisko koronnego wojska, czer rzuciaby si na nas. A c dopiero tam! Leziesz jakoby smokowi w gardo. - Moci chory! Jonasz by ju w brzuchu wielorybim, nie w gardle, a za pomoc bowylaz zdrowo. - Jed tedy. Chwal twoj rezolucj. Do Kudaku moesz wa dojecha bezpiecznie, tam si rozpatrzysz, co ci dalej czyni przystoi. Grodzicki stary onierz, on najlepsze da ci instrukcje. A do ksicia ja sam pewnie rusz; jeli si mam bi na swoje stare lata, to wol pod nim ni pod kim innym. Tymczasem bajdak albo dombaziprzewonikw dla waci przygotuj, ktrzy ci do Kudaku zawioz. Skrzetuski wyszed i uda si prosto do swojej kwatery na rynek, do domu ksicia, by ostatnie do odjazdu poczyni przygotowania. Mimo niebezpieczestw tej podry, o ktrych mu prawi Zawilichowski, namiestnik nie bez pewnegoukontentowania myla o niej. Mia zobaczy Dniepr w caej niemal dugoci, a do Niu, i porohy, a bya to dla wczesnego rycerstwa ziemia jakby zaczarowana, tajemnicza, do ktrej cignwszelki duch przygd chciwy. Niejeden caeycie na Ukrainie strawi, a nie mg si pochwali, by Sicz widzia - chyba eby chcia zapisa si do bractwa, a do tego mniej ju midzy szlacht byo ochotnikw. Czasy Samka Zborowskiego przeszy i nie miay wrci wicej. Rozbrat midzy Sicz a Rzeczpospolit, ktry powsta za czasw Nalewajki i Pawluka, nie tylko nie ustawa, ale zwiksza si coraz bardziej inapyw na Sicz herbowego ludu, nie tylko polskiego, ale i ruskiego, nie rnicego siod Niowcw ni mow, ni wiar, znacznie by mniejszy. Tacy Buyhowie Kurcewicze niewielu znajdowali naladowcw; w ogle na Ni do bractwa gnao teraz szlacht chyba nieszczcie, banicja, sowem, winy do odpokutowania niepodobne. Tote jaka tajemnica, nieprzenikniona jakomgy Dnieprowe, otoczya drapien niowrzeczpospolit. Opowiadano o niej cuda, ktre pan Skrzetuski wasnymi oczyma ciekaw by oglda. Nie spodziewa si te, co prawda, stamtd nie wrci. Co pose, to pose, zwaszcza od ksicia Jeremiego. i oni A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AA@P[cA cB> cC5*D6*Bc Ex8, Tak rozmylajc wyglda przez okno ze swej kwatery na rynek. Tymczasem upyna jedna godzina i druga, gdy nagle Skrzetuskiemu wydao si, e spostrzega dwie jakie znane postacie zmierzajce ku Dzwonieckiemu Ktowi, gdzie by sklep Woocha Dopua. Przypatrzy si pilnie: by to pan Zagoba zBohunem. Szli trzymajc si pod rce i wkrtce znikliw ciemnych drzwiach, nad ktrymi sterczaa wiecha oznaczajca szynk i winiarni. Namiestnika zdziwia i bytno Bohuna w Czehrynie, i przyja jego z panem Zagob. - Rzdzian! sam tu! - zawoa na pachoka. Pachoek ukaza si we drzwiach przylegej izby. - Suchaj no, Rzdzian: pjdziesz do winiarni, ot, tam pod wiech; znajdziesz tam grubego szlachcica z dziur w czele i powiesz mu, e kto, co ma piln do niego spraw, chce go widzie. A jeliby pyta kto, nie mw. Rzdzian skoczy i po niejakim czasie namiestnik ujrza go wracajcego w towarzystwie pana Zagoby. - Witaj waszmo! - rzek pan Skrzetuski, gdy szlachcic ukaza si we drzwiach izby. - Czy mnie sobie przypominasz? - Czy sobie przypominam? Nieche mnie Tatarzy na j przetopi i wiece ze mnie do meczetw porobi, jelim zapomnia! Wa to kilka miesicy temu otworzye drzwi u Dopua Czapliskim, co mnie szczeglnie do smaku przypado, gdy takim samym sposobem uwolniem si raz zwizienia w Stambule. A co porabia pan Powsinoga herbu Zerwipludry razem ze swoj innocencj i mieczem? Czy zawsze mu wrble na gowie siadaj biorc go za usche drzewo? - Pan Podbipita zdrw i kaza si kania waszmoci. - Wielce to jest bogaty szlachcic, ale srodze gupi. Jeli zetnie takie trzy gowy,jak jego wasna, to mu to uczyni dopiero ptorej, bo zetnie trzech pgwkw. Tfu! jakie gorco, cho to dopiero marzec! Jzyk w gardle zasycha. - Mam ja trojniak bardzo przedni, moe wa kusztyczek pozwoli? - Kiep odmawia, gdy nie kiep prosi. Wanie mi cyrulik mid pi zaleci, eby mi melancholi od gowy odcigno. Cikie boto czasy na szlacht si zbliaj: dies irae et calamitatis. Czapliski zdech ze strachu, do Dopua nie chodzi, bo tam starszyzna kozacka pije. Ja jeden stawiam mnie czoo niebezpieczestwom i dotrzymuj onym pukownikom kompanii, cho ich pukownictwo dziegciem mierdzi. Dobry mid!... istotnie bardzo przedni. Skd go wa masz? - Z ubniw. To duo starszyzny tu jest? - Kogo tu nie ma! Fedor Jakubowicz jest, stary Filon Dziedziaa jest, Daniel Neczaj jest, a z nimi ich oczko w gowie Bohun, ktry sta mi si przyjacielem od czasu, jakem go przepi i obiecaem go adoptowa.Wszyscy oni mierdz teraz w Czehrynie i patrz, w ktr stron si obrci, bo nie mi jeszcze otwarcie przy Chmielnickim si opowiedzie. Ale jeli si nie opowiedz,to bdzie moja zasuga. - A to jakim sposobem? - Bo pijc z nimi, dla Rzeczypospolitej ich kaptuj i do wiernoci namawiam. Jeli krlnie da mnie za to starostwa, to wierzaj wapan, nie ma justycji w tej Rzeczypospolitej ani rekompensy dla zasugilepiej pono kury sadza ni gow pro publico bono naraa. - Lepiej by wapan naraa bijc si z nimi, ale widzi mi si, e pienidze tylko prno wyrzucasz na traktamenty, bo t drog ich nie skaptujesz. - Ja pienidze wyrzucam? Za kogo mnie waszmo masz? To nie do, e pospolituj si z chamami, ebym jeszcze za nich mia paci? Za fawor to uwaam, e im pozwalam paci za siebie. - A we Bohun co tu porabia? - On? Nadstawia ucha, co od Siczy sycha,jak i inni. Po to tu przyby. To kochanek wszystkich Kozakw. Wdzicz si oni do niego na ksztat mapw, bo to jest pewna,e perejasawski puk za nim, nie za obod pjdzie. A kto wie take, za kim regestrowi Krzeczowskiego pocign? Brat Bohun Niowcom, jak trzeba i na Turka lub Tatara, ale teraz bardzo kalkuluje, bo mi po pijanemu wyzna, i si w szlachciance kocha i chce si z ni eni, przeto nie wypada mu w wigili lubu z chopy si brata. To on chce, bym go adoptowa i do herbu przypuci... Bardzo przedni ten waszmociw trojniak! - Wypije wa jeszcze. - Wypij, wypij. Nie pod wiechami to taki trojniak przedaj. - Nie pytae si te wasze, jak si nazywa owa szlachcianka, z ktr Bohun chce si eni? - Mospanie, a co mnie obchodzi jej nazwisko? Wiem tylko, e jak Bohunowi rogiprzyprawi, to si bdzie nazywa pani jeleniowa. Namiestnik uczu nagle wielk ochot trzepn w ucho pana Zagob, ten za nie spostrzegszy si na niczym mwi dalej: - Za modych lat by ze mnie gadysz nie lada. ebym tylko waci opowiedzia, za co palm w Galacie otrzymaem ! Widzisz t dziur na moim czele? Do, gdy ci powiem,e mi j rzezacy w seraju tamecznego baszy wybili. - A mwie, e kula rozbjnicka? - Mwiem? Tom dobrze mwi! Kady Turczyn rozbjnik - tak mnie Panie Boe dopom! Dalsz rozmow przerwao wejcie Zawilichowskiego. - No, moci namiestniku - rzek stary chory - bajdaki gotowe, przewonikw masz ludzi pewnych: ruszaje w imi boe, choby i zaraz. A oto listy. - To ka ludziom zaraz rusza na brzeg. - A gdzie wa si wybierasz? - spyta pan Zagoba. - Do Kudaku. - Gorco tam ci bdzie. Ale namiestnik nie sysza ju przepowiedni, bo wyszed z izby na podwrzec, gdzie przy koniach stali semenowie prawie ju gotowi do podry. - Na ko i na brzeg! - zakomenderowa panSkrzetuski. - Konie wprowadzi na statki i czeka na mnie! Tymczasem w izbie stary chory rzek do Zagoby: - Syszaem, e podobno wa teraz pukownikom kozackim dworujesz i z nimi pijesz. - Pro publico bono, moci chory. - Obrotny masz wa dowcip i podobno od wstydu wikszy. Chcesz sobie Kozakw in poculis skonwinkowa, by przyjacimi ci byli w razie zwycistwa. - Chobym te, bdc mczennikiem tureckim, nie chcia zosta i kozackim, nie byoby nic dziwnego, bo dwa grzyby mog najlepszy barszcz popsowa. A co do wstydu, nikogo nie zapraszam, by go pi zemn - sam go wypij, i da Bg, e mi nie bdzie gorzej od tego miodu smakowa. Zasuga jako olej musi na wierzch wypyn. W tej chwili wrci Skrzetuski. - Ludzie ju ruszaj - rzek. Zawilichowski nala miark: - Za szczliw podr! - I zdrowy powrt! - doda pan Zagoba. - Bdzie si wam dobrze jechao, bo woda ogromna. - Siadajcie waszmociowie, wypijem reszt.Niewielki to antaek. Siedli i pili. - Ciekawy kraj wa zobaczysz - mwi Zawilichowski. -A kaniaj si panu Grodzickiemu w Kudaku! Ej, onierz to, onierz! Na kocu wiata siedzi, daleko odhetmaskich oczu, a porzdek u niego taki, e daj Boe w caej Rzeczypospolitej podobny. Znam ja dobrze Kudak i porohy. Zadawnych lat czciej si tam jedzio - i aduszy smutno; gdy si pomyli, e to przeszo, mino, a teraz... Tu chory wspar mleczn gow na rku i zaduma si gboko. Nastaa chwila ciszy, sycha byo tylko tupot koski w bramie, bo ostatek ludzi pana Skrzetuskiegowyjeda na brzeg ku bajdakom. - Mj Boe! - mwi ocknwszy si z zadumy Zawilichowski - a jednak dawniej, cho i wrd rozterkw, lepsze byway czasy. Ot, pamitam jak dzi, pod Chocimiem, dwadziecia siedem lat temu! Gdy husaria sza pod Lubomirskim do ataku na janczarw, to moojcy w swoim okopie rzucali czapki w gr i krzyczeli, a ziemiadraa, do Sahajdacznego: "Puskaj, bat'ku, z Lachami umiraty!" A dzi co? Dzi Ni, ktry winien by przedmurzem chrzecijastwa, puszcza Tatarw w granice Rzeczypospolitej, by si na nich rzuci dopiero wtedy, gdy z upem bd wracali. Dzi gorzej: bo oto Chmielnicki czy si wprost z Tatary, z ktrymi chrzecijan bdzie do kompanii mordowa... - Wypijmy na ten smutek! - przerwa Zagoba. - Co to za trojniak! - Daje, Boe, jak najprdzej mogi, by nawojn domow nie patrzy - mwi dalej stary chory. - Wsplne winy maj si we krwi obmywa, ale nie bdzie to krew odkupienia, bo tu i brat bdzie mordowa. Kto na Niu? Rusini. A kto w wojsku ksicia Jaremy? Kto w pocztach paskich? Rusini. Amao ich w obozie koronnym? A ja sam ktotaki? Hej, nieszczsna Ukraino, krymscy poganie wo ci acuch na szyj i na galerach tureckich wiosowa bdziesz! - Nie biadajcie tak, moci chory! - rzecze pan Skrzetuski - bo ju chyba lozy z oczu nam pjd. Moe te jeszcze pogodne soce nam zawieci! Ale soce zachodzio wanie, a ostatnie jego promienie paday czerwonym blaskiem na biae wosy chorego. W miecie dzwoniono na "Anio Paski" i napochwalni. Wyszli. Pan Skrzetuski poszed do kocioa,pan Zawilichowski do cerkwi, a pan Zagoba do Dopua w Dzwoniecki Kt. Ciemno ju byo, gdy si znowu zeszli nad brzegiem Taminowej przystani. Ludzie panaSkrzetuskiego siedzieli ju w bajdakach. Przewonicy wnosili jeszcze adunki. Zimny wiatr cign od pobliskiego ujcia do Dniepru i noc obiecywaa by niezbyt pogodna. Przy wietle ognia palcego si nad brzegiem woda rzeki poyskiwaa krwawo i zdawaa si z niezmiern chyoci ucieka gdzie w nieznan ciemno. - No, szczliwej drogi! - mwi chory ciskajc serdecznie do modzieca. - A pilnuj si wa! - Nie zaniecham niczego. Bg da, e niedugo si zobaczymy. - Chyba w ubniach albo w obozie ksicym. - To waszmo ju koniecznie do ksicia? Zawilichowski podnis ramiona w gr: - A co mnie? Kiedy wojna, to wojna! - Zostawaje waszmo w dobrym zdrowiu,moci chory. - Nieche ci Bg strzee! - Vive valeque! - woa Zagoba. - A jeli woda a do Stambuu waci zaniesie, to kaniaj si sutanowi. Albo te: jecha go sk!... Bardzo to zacny by trojniak!... Brr! jak tu zimno! - Do widziska! - Do obaczyska ! - Niech Bg prowadzi! Zaskrzypiay wiosa i plusny o wod, bajdaki popyny. Ogie palcy si na brzegu pocz oddala si szybko. Przez dugi czas Skrzetuski widzia jeszcze sdziw posta chorego owiecon pomieniem stosu i jaki smutek cisn munagle serce. Niesie go ta woda, niesie, ale oddala od serc yczliwych i od ukochanej, od krain znanych; niesie go nieubaganie jakprzeznaczenie, ale w dzikie strony, w ciemno... Wypynli z ujcia Taminowego na Dniepr. Wiatr wista, wiosa wydaway plusk jednostajny a smutny. Przewonicy poczli piewa: Oj, to te pili, pilili, Ne tumany ustawali Skrzetuski obwin si w burk i pooy na posaniu, ktre umocili dla niego onierze. Pocz myle o Helenie, o tym, e ona dotd nie w ubniach, e Bohun zosta, a on odjeda. Obawa, ze przeczucia, troski obsiady go jak kruki. Pocz mocowa si z nimi, a si znuy, myli mu si mciy, zmieszay jako dziwnie z powistem wiatru, z pluskiem wiose, z pieniami rybakw - i usn. Rozdzia 9 Nazajutrz zbudzi si wiey, zdrw i z weselsz myl. Pogoda bya cudna. Szeroko rozlane wody marszczyy si w drobne zmarszczki od lekkiego i ciepego powiewu. Brzegi byy w tumanie i zleway si z paszczyzn wd w jedn nieprzejrzan rwnin. Rzdzian, zbudziwszy si i przetarszy oczy, a si przestraszy. Spojrza zdziwionymi oczyma dookoa, a nie widzc nigdzie brzegu rzek: - O dla Boga! mj jegomo, to my ju chyba na morzu jestemy... - Rzeka to tak potna, nie morze - odpowiedzia Skrzetuski - a brzegi obaczysz, gdy mga opadnie. - Myl, e niedugo ju nam i na Turecczyzn wdrowa przyjdzie. - Powdrujemy, jeli nam ka; widzisz zreszt, e nie sami pyniemy. Jako w promieniu oka wida byo kilkanacie bajdakw, dombaz, czyli tumbasw, i wskich czarnych czen kozackich obszytych sitowiem, a zwanych pospolicie czajkami. Jedne z tych statkw pyny z wod unoszone bystrym prdem, inne piy si pracowicie w gr rzeki, wspomagane wiosami i aglem. Wiozy one ryb, wosk, sl i suszone winie do miast brzegowych lub te wracay z okolic zamieszkaych obadowane zapasami ywnoci dla Kudaku i towarem, ktry chtny znajdowa pokup na Kramnym Bazarze w Siczy. Brzegi Dnieprowe byy juod ujcia Pszoy zupen pustyni, na ktrej gdzieniegdzie tylko bielay kozackie zimowniki, ale rzeka stanowia gociniec czcy Sicz z reszt wiata, wic te i ruch bywa na niej do znaczny, zwaszcza gdy przybr wody uatwia eglug i gdy nawet porohy prcz Nienasytca staway si dla statkw idcychw d rzeki moliwe do przebycia. Namiestnik przypatrywa si z ciekawocitemu yciu rzecznemu, a tymczasem bajdaki jego mkny szybko ku Kudakowi. Mga opada, brzegi zarysoway si wyranie. Nad gowami pyncych ulatyway miliony ptactwa wodnego, pelikanw, dzikich gsi, urawi, kaczek i czajek, kulonw i rybitew; w oczeretach przybrzenych sycha byo taki gwar, takie kotowanie si wody i szum skrzyde,e rzekby, i odbywaj si tam sejmy lubwojny ptasie. Brzegi za Krzemieczugiem stay si niszei otwarte. - Patrz no jegomo! - wykrzykn nagle Rzdzian - dy to niby to soce piecze, a nieg ley na polach. Skrzetuski spojrza: istotnie, jak okiem signa, jaki biay pokad byszcza w promieniach soca po obu stronach rzeki. - Hej, starszy! a co to si tam bieli? - spyta retmana. - Wiszni, pane! - odpowiedzia starszy. Byy to istotnie lasy winiowe zoone z karowatych drzew, ktrymi oba brzegi szeroko byy za ujciem Pszoy poronite.Owoc ich, sodki i wielki, dostarcza jesieni poywienia ptactwu, zwierztom i ludziom zbkanym w pustyni, a zarazem stanowi przedmiot handlu, ktry woono bajdakami a do Kijowa i dalej. Teraz lasy osypane byy kwieciem. Gdy zbliyli si do brzegu, by ludziom wiosujcym da wypoczynek, namiestnik z Rzdzianem wysiedli chcc si bliej owym gajom przypatrzy. Ogarn ich tak upajajcy zapach, i zaledwie mogli oddycha. Mnstwo patkw leao ju na ziemi. Miejscami drzewka stanowiy gszcz nieprzenikniony. Midzy winiami rosy take obficie dzikie karowate migday, okryte kwieciem rowym, wydajcym jeszcze silniejszy zapach. Miliony trzmielw, pszcz i barwnych motylw unosiy si nad owym pstrym morzem kwiatw, ktrego koca nie mona byo dojrze. - Cuda to, panie, cuda! - mwi Rzdzian. - I czemu tu ludzie nie mieszkaj? Zwierza tutake widz dostatek. Jako midzy krzakami winiowymi smykayzajce szare, biae i niezliczone stada wielkich bkitnonogich przepirek, ktrychkilka Rzdzian z guldynki ustrzeli, ale ku wielkiemu umartwieniu dowiedzia si potemod "starszego", e miso ich jest trucizn. Na mikkiej ziemi wida te byo lady jeleni i suhakw, a z dala dochodziy odgosy podobne do rechtania dzikich wi. Podrnicy napatrzywszy si i odpoczwszyruszyli dalej. Brzegi to wznosiy si, to staway si paskie odkrywajc widok na liczne dbrowy, lasy, uroczyska, mogiy i rozoyste stepy. Okolica wydawaa si takprzepyszn, e Skrzetuski mimo woli powtarza sobie pytanie Rzdziana: czemu tu ludzie nie mieszkaj? Ale na to trzeba byo, by jaki drugi Jeremi Winiowiecki obj te pustynie; urzdzi i broni od napadw Tatarw i Niowych. Miejscami rzeka tworzya achy, zakrty, zalewaa jary, bia spienion fal o skay brzene i wypeniaa wod ciemne jaskinie skalne. W takich to jaskiniach i zakrtach byway kryjwki i schowania kozacze. Ujcia rzek, pokryte lasem sitowia, oczeretw i szuwarw, a czerniy si od mnogoci ptactwa, sowem: wiat dziki, przepacisty, miejscami zapady a pusty i tajemniczy roztoczy si przed oczyma naszych wdrowcw. egluga staa si przykr, bo z powodu ciepego dnia pokazyway si roje zjadliwych komarw i rozmaitych nie znanych na suchym stepie insektw, a niektre z nich, na palec grube, ciurkiem krew po ukszeniu puszczay. Wieczorem przybyli do wyspy Romanwki, ktrej ognie z daleka byo wida, i zatrzymali si na nocleg. Rybacy, ktrzy przybiegli popatrzy na poczet namiestnika,mieli koszule, twarz i rce cakiem pomazane dziegciem dla obrony od uksze.Byli to ludzie grubych obyczajw i dzicy; nawiosn zjedali si tu tumnie dla poowu iwdzenia ryb, ktre potem rozwozili do Czehryna, Czerkas, Perejasawia i Kijowa. Rzemioso ich byo trudne, ale zyskowne z cia Jeremiego. i oni A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAFPc G0c H5c IJ, F JF6 ; powodu obfitoci ryb, ktre latem staway si nawet klsk tych okolic, zdychajc bowiem dla braku wody po achach i tak zwanych "cichych ktach", zaraay zgnilizn powietrze. Dowiedzia si od rybakw namiestnik, e wszyscy Niowcy, ktrzy rwnie zajmowali si tu poowem, od kilku dni opucili wysp i udali si na Ni, wezwani przez atamana koszowego. Co noc te widywano z wyspy ognie, ktre palili na stepie zbiegowie na Sicz podajcy. Rybacywiedzieli, e gotuje si wyprawa "na Lachiw", i wcale nie ukrywali si z tym przed namiestnikiem. Widzia tedy pan Skrzetuski, e jego ekspedycja moe istotnie jest spnion; moe, nim dojedzie do Siczy, puki moojcw rusz ju na pnoc, ale kazano mu jecha, wic, jako prawy onierz, nie rozumowa i postanowi dotrze choby w rodek zaporoskiego obozu. Nazajutrz rano wyruszyli w dalsz drog. Pominli cudny Tareski Rg, Such Gr i Koski Ostrg sawny ze swoich bagien i mnstwa gadzin, ktre go niezdatnym do mieszkania czyniy. Wszystko tu ju, i dziko okolicy, i zwikszony pd wd, zwiastowao blisko porohw. A wreszciewiea kudacka zarysowaa si na widnokrgu - pierwsza cz podry bya skoczona. Namiestnik jednak nie dosta si tego wieczora do zamku, bo pan Grodzicki zaprowadzi taki porzdek, e gdy przed zachodem soca wybito haso, nie wpuszczano nikogo z zamku i do zamku i gdyby nawet sam krl przyjecha, musiabynocowa w Sobdce stojcej pod waami fortecy. Tak te uczyni i namiestnik. Nocleg to by niezbyt wygodny, bo chaty w Sobdce, ktrych znajdowao si ze szedziesit, ulepione z gliny, tak byy szczupe, i do niektrych okrakiem trzeba byo wazi. Innych te nie opacio si budowa, bo je forteca za kadym napadem tatarskim w perzyn obracaa, a to dlatego, by nie daway napastnikom zasony i bezpiecznegodo waw przystpu. Mieszkali w onej Sobdce ludzie "zachozi", to jest przybdowie z Polski, Rusi, Krymu i Wooszy. Kaden tu by niemal innej wiary, ale tam o to nikt nie pyta. Gruntw nie wyrabiali dla niebezpieczestwa od ordy, ywili si ryb i zboem dostawianym z Ukrainy, pili palank z prosa, a trudnili si rzemiosami, dla ktrych w zamku ich ceniono. Namiestnik oka prawie zmruy nie mg dla nieznonego zapachu koskich skr, z ktrych rzemienie w Sobdce wyprawiano. Nazajutrz witaniem, jak tylko wydzwoniono i na trbach wygrano "rozbudzenie", da zna do zamku, i poseksicy przyby i prosi o przyjcie. Grodzicki, ktry wieo mia w pamici wizyt ksic, sam na jego spotkanie wyszed. By to czowiek pidziesicioletni, jednooki jak cyklop i pospny, bo siedzc w pustyni na kocu wiata i nie widujc ludzi zdzicza, a sprawujc nieograniczon wadz nabra powagi i surowoci. Twarz mu przy tym zeszpecia ospa, a ozdobiy nacicia szabeliblizny od strza tatarskich, podobne do biaych pitn na ciemnej skrze. By to jednak onierz szczery, czujny jak uraw,ktry ustawicznie oczy mia w stron Tatarw i Kozakw wytone. Pija tylko wod, nie sypia, jak siedm godzin na dob,czstokro zrywa si w nocy, by obaczy,czy strae dobrze waw pilnuj, i za najmniejsze niedbalstwo porywa na mieronierzy. Dla Kozakw wyrozumiay, cho grony, zyska sobie ich szacunek. Gdy zim godno bywao na Siczy, zboem ich wspomaga. By to Rusin pokroju tych, ktrzy swego czasu z Przecawem Lanckoroskim i Samkiem Zborowskim w stepy chodzili. - To tedy waszmo na Sicz jedziesz? - pyta Skrzetuskiego wprowadziwszy go poprzednio do zamku i uczstowawszy gocinnie. - Na Sicz. Jakie waszmo, moci komendancie, masz stamtd nowiny? - Wojna! Ataman koszowy ze wszystkich ugw, rzeczek i wysp ciga Kozakw. Zbiegi z Ukrainy id, ktrym przeszkadzam,jak mog. Wojska tam ju jest na trzydzieci tysicy albo i wicej. Gdy na Ukrain rusz, gdy si z nimi grodowi Kozacy i czer pocz, bdzie ich sto tysicy. - A Chmielnicki? - Lada dzie z Krymu z Tatarami spodziewany. Moe ju jest; prawd rzec, niepotrzebnie waszmo do Siczy chcesz jecha, bo wkrtce tu ich si doczekasz; eza Kudaku nie min ani go za sob nie zostawi, to pewna. - A obronisz si waszmo? Grodzicki popatrzy na namiestnika pospniei odrzek dobitnym, spokojnym gosem: - A ja si nie obroni... - Jak to? - Bo prochw nie mam. Mao dwadziecia czen posaem, by mi cho troch przysano - i nie przysano. Nie wiem-li: przyjto gocw - czy sami nie maj - wiem, e dotd nie przysano. Mam na dwa tygodnie - na duej nie. Gdybym mia dosy, pierwej bym Kudak i siebie w powietrze wysadzi, nimby tu noga kozaczapostaa. Kazano mi tu lee - le, kazano czuwa - czuwam, kazano zby wyszczerza - wyszczerzam, a gdy zgin przyjdzie - raz maty rodya - i to potrafi.- A same waszmo nie moesz prochw robi? - Od dwch ju miesicy Zaporocy saletry mi nie puszczaj, ktr od Czarnego Morza przywozi trzeba. Wszystko jedno. Zgin! - Uczy si nam od was, starych onierzw. A gdyby sam waszmo po prochy ruszy? - Mosanie, ja Kudaku nie zostawi i zostawi nie mog; tu mi byo ycie, tu niech mier bdzie. Wa nie myl take, e na bankiety i wspaniae recepcje jedziesz, jakimi gdzie indziej posw witaj, albo e ci tam godno poselska osoni. To oni wasnych atamanw morduj i od czasu, jak tu siedz, nie pamitam, by ktry sczez swoj mierci. Zginiesz i ty. Skrzetuski milcza. - Widz, e duch w wapanu ganie. To lepiej nie jed. - Mj moci komendancie - rzek na to z gniewem namiestnik wymyle co lepszego, by mnie przestraszy, bo to, co mi powiadasz, juem sysza z dziesi razy, a kiedy mi radzisz nie jecha, to widz, sam by na moim miejscu nie jecha - zwaprzeto, czy ci nie tylko prochw, ale i fantazji do obrony Kudaku nie zabraknie. Grodzicki, zamiast si rozgniewa, spojrzajaniej na namiestnika. - Zubastaja szczuka! - mrukn po rusisku. - Przebacz mi waszmo. Z odpowiedzi twojej miarkuj, e potrafisz dignitatem ksicia i stanu szlacheckiego utrzyma. Dam ci tedy par czajek, bo bajdakami porohw nie przejedziesz. - O to te przybyem prosi waszmoci. - Koo Nienasytca kaesz je ldem cign,bo cho woda dua, ale tam nigdy przejecha nie mona. Ledwie si jakie mae czenko przemknie. A gdy ju bdziesz na niskich wodach, tedy si pilnuj,by ci nie zaskoczono, i pamitaj, e elazoa ow od sw wymowniejsze. Tam tylko miaych ludzi ceni. Czajki bd na jutro gotowe, ka tylko drugie rudle poprzyprawia, bo jednego na porohach mao. To rzekszy Grodzicki wyprowadzi z izby namiestnika, by mu zamek i jego porzdki pokaza. Wszdy panowa wzorowy ad i karno. Strae dniem i noc gsto czuwayna waach, ktre jecy tatarscy musieli bez przestanku wzmacnia i poprawia. - Co rok na okie wyej wau sypi - rzek pan Grodzicki - tote tak ju urs, e gdybym mia prochw dostatek i we sto tysicy nic by mi nie zrobili; ale bez strzelby nie obroni, gdy przemoc przyjdzie. Forteca bya istotnie nie do zdobycia, bo prcz armat broniy jej Dnieprowe przepacie i niedostpne skay pionowo zeskakujce w wod; nie potrzebowaa nawet wielkiej zaogi. Tote w zamku nie stao wicej nad szeset ludzi, ale za to co najprzebraszego onierza, uzbrojonego w muszkiety i samopay. Dniepr, pync w tym miejscu cinitym korytem, tak by wski, e rzucona z waw strzaa przelatywaa daleko na drugi brzeg. Dziaa zamkowe panoway nad oboma brzegami i nad ca okolic. Prcz tego o p mili od zamku staa wysoka wiea, z ktrej om mil wokoo wida byo, a w niej stu onierzy, do ktrych pan Grodzicki kadego dnia zaglda. Ci, spostrzegszy w okolicy lud jaki, dawali natychmiast zna do zamku, a wwczas bitow dzwony i caa zaoga wnet stawaa pod broni. - Prawie tygodnia nie ma - mwi pan Grodzicki - bez jakowego alarmu, bo Tatarzy jak wilki stadami czsto po kilka tysicy tu si wcz, ktrych z dzia strychujemy jak mona, a czstokro tabuny dzikich koni strae bior za Tatarw. - I nie przykrzy si waszmoci siedzie na takim bezludziu? - pyta pan Skrzetuski. - Choby mi te na pokojach krlewskich miejsce dano, to bym tu wola. Wicej ja std wiata widz nieli krl ze swego oknaw Warszawie. Jako istotnie zwaw wida byo niezmiern przestrze stepw, ktre terazwydaway si jednym morzem zielonoci; na pnoc ujcie Samary, a na poudnie cay bieg Dnieprowy, skay, przepacie, lasy, a do pian drugiego porohu, Surskiego.Pod wieczr zwiedzili jeszcze wie, gdy Skrzetuski pierwszy raz widzc t zaginion w stepach fortec wszystkiego by ciekawy. Tymczasem przygotowywano dla niego w Sobdce czajki, ktre opatrzone rudlami po obu kocach, stawaysi zwrotniejsze. Nazajutrz rankiem mia wyruszy. Ale przez noc nie kad si prawie wcale spa rozmylajc, co mu czyni przystoi wobec niechybnej zguby, ktr mu grozio posowanie do straszliwejSiczy. ycie umiechao mu si wprawdzie, bo by mody i kocha, i mia y obok ukochanej; wszelako od ycia wicej honor i saw kocha. Ale przyszo mu do gowy,e wojna bliska, e Helena czekajc na niego w Rozogach moe by ogarnita najokropniejszym poarem, wystawiona na zapdy nie tylko Bohuna, ale rozptanej i dzikiej czerni, wic dusz porywaa mu trwoga o ni i bl. Stepy musiay ju podeschn, mona by ju pewno do ubniw z Rozogw jecha, a tymczasem on sam kaza Helenie i kniahini na swj powrt czeka, bo nie spodziewa si, by burza moga wybuchn tak prdko, nie wiedzia, czym grozi jazda do Siczy. Chodzi wic teraz szybkimi kroki po zamkowej izbie, brod targa i rce ama.Co mia pocz? jak postpi? W myli widzia ju Rozogi w ogniu, otoczone wyjc czerni, wicej do szatanw ni do ludzi podobn. Wasne jego kroki odbijay si pospnym echem pod sklepieniem zamkowym, a jemu wydao si, e to ju ze moce po Helen id. Na waach trbionogaszenie wiate, a jemu zdawao si, e to odgos Bohunowego rogu, i zbami zgrzyta, i za gowni szabli ima. Ach! czemu to on napar si tej ekspedycji i Bychowca jej pozbawi! Zauway t alternacj pana Rzdzian picy w progu, wic wsta, oczy przetar, objani pochodnie palce si w elaznych obrczach i pocz krci si po komnacie chcc zwrci uwag pana. Ale namiestnik uton cakowicie w swoich bolesnych mylach i chodzi dalej, budzc krokami upione echa. - Jegomo! hej, jegomo!... - rzek Rzdzian. Skrzetuski popatrzy na niego szklanym wzrokiem. Nagle zbudzi si z zamylenia. - Rzdzian, boisz ty si mierci? - spyta. - Kogo? jak to mierci? co jegomo mwi? - Bo kto na Sicz jedzie, ten nie wraca. - A to czemu jegomo jedzie? - Moja wola, ty si w to nie wtrcaj, ale ciebie mi al, bo dzieciuch, a chociae frant, tam si frantostwem nie wykrcisz. Wracaj do Czehryna, a potem do ubniw. Rzdzian zacz si drapa w gow. - Mj jegomo, juci, mierci si boj, bo kto by si jej nie ba, to by si Boga nie ba, gdy jego to wola ywi kogo albo umorzy; ale skoro jegomo dobrowolnie na mier leziesz, to ju jegomocin bdziegrzech, jako pana, nie mj, jako sugi, przeto ja jegomoci nie opuszcz, bom te nie chop aden, jeno szlachcic, cho ubogi,ale te nie bez ambicji. - Wiedziaem, e dobry pachoek, powiem ci jednak: nie chcesz po dobrej woli jecha,pojedziesz z rozkazu, bo ju inaczej nie moe by. - Choby mnie jegomo zabi, nie pojad. Co to jegomo sobie myli, em jest Judasz jaki czy co, ebym jegomoci mia na mier wydawa? Tu Rzdzian podnis rce do oczu i pocz bucze gono, widzia wic pan Skrzetuski, e t drog do niego nie trafi, a rozkazywa gronie nie chcia, bo mu byo chopca al. - Suchaj - rzek do niego - pomocy mi adnej nie dasz, ja przecie take dobrowolnie gowy pod miecz ka nie bd, a do Rozogw listy zawieziesz, na ktrych mnie wicej jak na samym ywocie zaley. Powiesz tam jejmoci i kniaziom, byzaraz, bez najmniejszej zwoki, panienk do ubniw odwieli, bo ich inaczej rebelia zaskoczy - sam te dopilnujesz, by si to stao. Wan ci funkcj powierzam, przyjaciela godn, nie sugi. - To niech jegomo kogo innego wyszle; z listem kady pojedzie. - A kogo ja tu mam zaufanego? czy zgupia! To ci powtarzam: uratuj mi po dwakro ycie, a jeszcze mi takowej przysugi nie oddasz, gdy w mce yj mylc, co moe si sta, i od boleci skra na mnie potnieje. - O dla Boga! widz, e musz jecha, ale mi tak jegomoci al, e choby mi jegomo ten kropiasty pas darowa, zgoabym si nie pocieszy. - Bdziesz pas mia, jeno spraw si dobrze.- Nie chc ja i pasa, byle mi jegomo jecha z sob dozwoli. - Jutro wrcisz czajk, ktr pan Grodzickido Czehryna wysya, dalej bez zwoki ni odpoczynku ruszysz prosto do Rozogw. Tam kniahini nic nie mw, czy mi co grozi, ani panience, pro tylko, by zaraz, choby konno, do ubniw jechay, choby bez tobow adnych. Oto masz trzos na drog,listy zaraz ci napisz. Rzdzian pad do ng namiestnika. - Panie mj, zali nie mam ci ujrze wicej? - Jak Bg da, jak Bg da! - odpar podnoszc go namiestnik. - Ale w Rozogachweso twarz pokazuj. Teraz id spa. Reszta nocy zesza Skrzetuskiemu na pisaniu listw i arliwej modlitwie, po ktrej zaraz przylecia do niego anio uspokojenia. Tymczasem noc zblada i wit ubieli wskie okienka od wschodu. Dniao - a i rowe blaski wkrady si do komnaty.Na wiey i zamku poczto gra poranne "wstawaj". Wkrtce potem Grodzicki pojawi si w komnacie. - Moci namiestniku, czajki gotowe. - I jam te gotw - rzek spokojnie Skrzetuski. Rozdzia 10 Lotne czajki mkny z wod jak jaskki, niosc modego rycerza i jego losy. Z powodu wysokich wd porohy nie przedstawiay wielkiego niebezpieczestwa.Minli Surski, ochanny, szczliwa fala przerzucia ich przez Woronow Zapor, zgrzytny troch czna na Kniaym i Strzelczym, ale jeno si otary, nie rozbiy, a wreszcie w oddali ujrzeli piany i wiry strasznego Nienasytca. Tu ju trzebabyo wysiada i czna ldem cign. Praca duga i cika, zwykle zabierajca dzie cay. Na szczcie, widocznie po dawnych przeprawach, na caym brzegu leao mnstwo klocw, ktre podkadano pod czna dla atwiejszego toczenia ich poziemi. W caej okolicy i na stepach nie byowida ywego ducha na rzece ani jednej czajki, bo ju nie mogy pyn do Siczy inne, jak te jedynie, ktre pan Grodzicki przez Kudak przepuci, a pan Grodzicki umylnie odci Zaporoe od reszty wiata. Cisz przerywa wic tylko huk fali o skayNienasytca. Przez czas, gdy ludzie toczyli czna, pan Skrzetuski przypatrywa si temu dziwowisku natury. Straszny widok uderzy jego oczy. Przez ca szeroko rzeki biego w poprzek siedm grobel skalistych sterczcych nad wod, czarnych,poszarpanych przez fale, ktre powyamyway w nich jakoby bramy i przejcia. Rzeka caym ciarem wd tuka o owe groble i odbijaa si o nie, wic rozszalaa, wcieka, zbita na bia, spienion miazg, usiowaa je przeskoczyjak rumak rozhukany. Ale odparta raz jeszcze, nim moga lun przez otwory, rzekby: gryza zbem skay, skrcaa si w bezsilnym gniewie w potworne wiry, wybuchaa supami w gr, wrzaa jak ukrop i ziaa ze zmczenia jak dziki zwierz.A potem znw huk jakby stu dzia, wycie caych stad wilkw, chrapanie, wysilenia i przy kadej grobli ta sama walka, tene sam zamt. Nad otchani wrzask ptactwa,jakby przeraonego tym widokiem, midzy groblami pospne cienie ska drgajce na kobani na ksztat zych duchw. Ludzie cigncy czna, lubo przyzwyczajeni, egnali si pobonie, przestrzegajc namiestnika, by si zbyt niezblia do brzegu. Byy bowiem podania, e kto zbyt dugo patrzy na Nienasytec, ten w kocu ujrza co takiego, od czego rozum mu si miesza; twierdzono rwnie,e czasem z wirw wynurzay si czarne, dugie rce i chwytay nieostronych, cia Jeremiego. i oni A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAKP c LO{ c M U N'R c O4s B PT?+ ktrzy zanadto si zbliyli, a wtedy straszne miechy rozlegay si w przepaciach. Nocami nawet Zaporocy nie mieli czen przeciga. Do bractwa na Niu nikt nie mg by jako towarzysz przyjty, kto porohw samotnie cznem nie przeby, ale dla Nienasytca czyniono wyjtek, gdy skay jego nigdy niebyway zalewane. O jednym Bohunie lepcy piewali, jakoby i przez Nienasytec si przekrad, wszelako nie dawano temu wiary. Przeciganie czen zajo blisko dzie czasu i soce poczo zachodzi, gdy namiestnik wsiad znw do odzi. Za to nastpne porohy przebyli z atwoci, bo cakiem byy pokryte, i wreszcie wpynli na "ciche wody niowe". Po drodze widzia pan Skrzetuski na uroczyszczu Kuczkasw olbrzymi mogi zbiaych kamieni, ktr ksi na pamitk swego pobytu kaza usypa, a o ktrej pan Bogusaw Maszkiewicz w ubniach mu opowiada. Do Siczy std nie byo ju daleko, ale e namiestnik nie chcia noc wjeda w czertomelicki labirynt, postanowi wic zanocowa na Chortycy. Chcia take spotka jak yw dusz zaporosk i da uprzednio zna o sobie, by wiedziano, i pose, a nie kto inny przyjeda. Chortyca jednak zdawaa si by pust, co niemao zdziwio namiestnika, wiedzia bowiem od Grodzickiego, e tam zawsze stawaa zaoga kozacka od inkursji tatarskiej. Puci si nawet sam z kilkoma ludmi dodaleko od brzegu na zwiady, ale caej wyspy przej nie mg, miaa bowiem przeszo mil dugoci, a noc zapadaa juciemna i niezbyt pogodna, wrci wic do czajek, ktre tymczasem powycigano na piasek i porozpalano ognie na nocleg od komarw. Wiksza cz nocy zesza spokojnie. Semenowie i przewodnicy popili si przy ogniach - czuway tylko strae, a z nimi i namiestnik, ktrego od wyjazdu z Kudaku drczya straszna bezsenno. Czu take, e trawi go gorczka. Chwilami zdawao musi, e syszy zbliajce si kroki z gbi wyspy, to znw jakie dziwne odgosy podobne do odlegego beczenia kz. Ale myla, e ucho go zwodzi. Nagle, dobrze ju ku witaniu, stana przed nim jaka ciemna posta. By to czeladnik ze stray. - Panie, id! - rzek popiesznie. - Kto taki ? - Pewnie Niowi: idzie ich ze czterdziestu. - Dobrze. To niewielu. Zbud ludzi! Ognia podpali! Semenowie wnet porwali si na nogi. Podsycony pomie buchn w gr i owieci czajki i gar onierzy namiestnika. Inni stranicy przybiegli rwnie do koa. Tymczasem nieregularne kroki gromady ludzi daway si ju rozrni wyranie; kroki te zatrzymay si w pewnym oddaleniu; natomiast jaki gos spyta z akcentem groby: - A kto na brzegu? - A wy kto? - odpar wachmistrz. - Odpowiadaj, wray synu, a nie, to z samopau zapytam! - Jego wysoko pan pose od J. O. ksicia Jeremiego Winiowieckiego do atamana koszowego - wygosi dononie wachmistrz.Gosy w gromadzie umilky; widocznie trwaa tam krtka narada. - A chod jeno sam tu! - zawoa wachmistrz - nie bj si. Posw nie bij, ale i posy nie bij! Kroki znw ozway si i po chwili kilkadziesit postaci wynurzyo si z cienia.Po niadej cerze, niskim wzrocie i kouchach wen do gry namiestnik od pierwszego wejrzenia pozna, e po wikszej czci byli to Tatarzy; Kozakw znajdowao si tylko kilkunastu. Przez gow pana Skrzetuskiego przeleciaa jak byskawica myl, e skoro Tatarzy s na Chortycy, wic Chmielnicki musia ju wrci z Krymu. Na czele gromady sta stary Zaporoec olbrzymiego wzrostu, o twarzy dzikiej i okrutnej. Ten zbliywszy si do ogniska spyta: - A ktry tu pose? Silny zapach gorzaki rozszed si dookoa - Zaporoec by widocznie pijany. - Ktry tu pose? - powtrzy. - Jam jest - rzek dumnie pan Skrzetuski. - Ty? - A cem ci brat, e mnie "ty" mwisz? - Znaj, grubianinie, polityk! - poderwa wachmistrz. - Mwi si: Janie wielmony pan pose! - Na pohybel e wam, czortowy syny! szczob was Sierpiahowa smert! jasno wielmony syny! A wy po co do atamana? - Nie twoja sprawa! wiedz jeno, e szyja twoja w tym, bym si do atamana najprdzej dosta. W tej chwili drugi Zaporoec wysun si z gromady. - My tu z woli atamana - rzek - pilnujem, by si nikt od Lachiw nie zblia, a kto si zbliy, mamy wiza i dostawia, co te uczynim. - Kto dobrowolnie jedzie, tego nie bdziesz wiza. - Budu, bo takij nakaz. - A wiesz, chopie, co to osoba posa? a wiesz, kogo tu przedstawiam? Wtedy stary olbrzym przerwa: - Zawedem posa, ale za borodu - ot tak! To rzekszy sign rk do brody namiestnika. Ale w tej chwili jkn i jakby gromem raony, zwali si na ziemi. Namiestnik roztrzaska mu gow czekanem. - Koli, koli! - zawyy wcieke gosy w gromadzie. Semenowie ksicy sypnli si na ratunek swego wodza; hukny samopay, wrzaski: "Koli! koli!", zlay si ze szczkiem elaza. Wszcza si bitwa bezadna. Zdeptane w zamieszaniu ogniska zgasy i ciemno ogarna walczcych. Wkrtce jedni i drudzy zwarli si tak, e zabrako miejsca do cicia, a noe, pici i zby zastpiy szable. Nagle z gbi wyspy ozway si liczne nowe nawoywania i krzyki; napastnikom nadchodzia pomoc. Chwila jeszcze, a byaby przysza za pno, gdy karni semenowie brali ju grnad cib. - Do czen! - krzykn grzmicym gosem namiestnik. Pocztowi wykonali rozkaz w mgnieniu oka. Na nieszczcie czajki, zbyt silnie wcignite na piasek, nie daway si teraz zepchn w wod. Tymczasem nieprzyjaciel skoczy z furi kubrzegowi. - Ognia! - skomenderowa pan Skrzetuski. Salwa z muszkietw wnet powstrzymaa napastnikw, ktrzy zmieszali si, skbili icofnli w nieadzie zostawiajc kilkanacie cia rozcignitych na piasku; niektre z tych cia rzucay si konwulsyjnie, na ksztat ryb wyowionych z wody i porzuconych na brzegu. Jednoczenie przewonicy, wspomagani przez kilkunastu semenw, wsparszy wiosa o ziemi dobywali ostatnich si, by zepchn statki na wod - ale na prno. Nieprzyjaciel rozpocz atak z daleka. Pluskanie kul po wodzie zmieszao si ze wistem strza i jkami rannych. Tatarzy aachujc coraz przeraliwiej zachcali si wzajemnie; odpowiaday im krzyki Kozakw: "Koli! koli!", i spokojny gos pana Skrzetuskiego powtarzajcy coraz czciej komend: - Ognia! Pierwszy brzask owieci bladym wiatem walk. Od strony ldu wida byo cib Kozakw i Tatarw, jednych z twarzami przy kolbach "piszczeli", drugich przegitych w ty i cigncych ciciwy ukw; od strony wody dwie czajki dymicei wiecce ustawicznymi salwami wystrzaw. W rodku leay ciaa spokojnie ju porozcigane po piasku. W jednym z czen sta pan Skrzetuski, wyszy nad innych, dumny, spokojny, z porucznikowskim buzdyganem w rku i z go gow, bo mu strzaa tatarska zerwaa czapk. Wachmistrz zbliy si ku niemu i szepn: - Panie, nie wytrzymamy - kupa za wielka! Ale namiestnikowi chodzio ju o to tylko, by poselstwo swoje krwi przypiecztowa,pohabienia godnoci nie dopuci i zgin nie bez sawy. Dlatego te, podczas gdy semenowie poczynili sobie z worw z ywnoci rodzaj zason, spoza ktrych razili nieprzyjaciela, on sta widny i na pociski wystawiony. - Dobrze! - rzek - wyginiem do ostatniego. - Wyginiem, bat'ku! - krzyknli semenowie. - Ognia! Czajki znw zadymiy. Z gbi wyspy poczy napywa nowe tumy zbrojne w spisy i kosy. Napastnicy rozdzielili si na dwie kupy. Jedna podtrzymywaa ogie, druga, zoona z dwustu przeszo moojcw i Tatarw, czekaa tylko chwili stosownej do rcznego ataku. Jednoczenie z szuwarw wyspy wysuny si cztery czna, zwane podjizdkami, ktre miay uderzy na namiestnika z tyu i z obu bokw. Zrobio si ju widno zupenie. Dymy tylko porozcigay si dugimi pasmami w spokojnym powietrzu i przesaniay pobojowisko. Namiestnik kaza zwrci si dwudziestu semenom ku atakujcym statkom, ktre gnane wiosami, pdziy z chyoci ptactwa po spokojnej wodzie rzecznej. Ogie kierowany ku Tatarom i Kozakom, idcym z gbi wyspy, osab przez to znacznie. Tego te zdawali si czeka. Wachmistrz znw zbliy si ku namiestnikowi. - Panie! Tatarzy bior handary w zby; zaraz rzuc si na nas. Jako trzystu blisko ordycw z szablami w rku, z noami w zbach gotowao si doataku. Towarzyszyo im kilkudziesiciu Zaporocw zbrojnych w kosy. Atak mia si rozpocz ze wszystkich stron, bo napastnicze czna przypyny ju na strza. Boki ich zakwity dymami. Kule jak grad poczy si sypa na ludzi namiestnika. Obie czajki napeniy si jkami. Po upywie kilkunastu minut poowasemenw polega, reszta bronia si jeszcze rozpaczliwie. Twarze ich byy sczerniae od dymu, rce ustaway, wzrokmci si, krew zalewaa oczy, rury muszkietw poczynay parzy donie. Wiksza cz bya rannych. W tej chwili wrzask straszny i wycie rozdaro powietrze. To ordycy ruszyli do ataku. Dymy, spdzone ruchem masy cia, rozproszyy si nagle i odsoniy oczom dwie czajki namiestnika pokryte czarniawym tumem Tatarw, niby dwa trupy koskie rozdzierane przez stada wilkw. Tum ten par, kotowa si, wy, wspina, zdawa si walczy sam z sob i gin. Kilkunastu semenw dawao jeszcze odpr, a pod masztem sta pan Skrzetuski, z zakrwawion twarz, ze strza utkwion a po brzechw w lewym ramieniu, i broni si z wciekoci. Posta jego wydawaa si olbrzymi wrd otaczajcego go tumu, szabla migotaa jakbyskawica. Uderzeniom odpowiaday jki i wycie. Wachmistrz z drugim semenem pilnowali mu obu bokw i tum cofa si chwilami z przeraeniem przed t trjk, ale pchany z tyu, pcha si sam i mar pod ciosami szabel. - ywych bra do atamana! do atamana! - wrzeszczay gosy w tumie. - Poddaj si! Ale pan Skrzetuski poddawa si ju tylko Bogu, bo oto poblad nagle, zachwia si i run na dno statku. - Proszczaj, bat'ku! - rykn z rozpacz wachmistrz. Ale po chwili pad take. Ruchliwa masa napastnikw pokrya czajki zupenie. Rozdziay 11-20 Rozdzia 11 W chacie kantarzeja wojskowego na przedmieciu Hassan-Basza w Siczy siedziao przy stole dwch Zaporocw pokrzepiajc si palank z prosa, ktr czerpali ustawicznie z drewnianego szaflikastojcego na rodku stou. Jeden, stary, ju prawie zgrzybiay, by to Fyyp Zachar, sam kantarzej, drugi Anton Tatarczuk, ataman czehryskiego kurzenia,czowiek okoo lat czterdziestu, wysoki, silny, z dzikim wyrazem twarzy i skonymi,tatarskimi oczyma. Obaj mwili z sob z cicha, jakby w obawie, eby ich kto nie podsucha. - Wic to dzi? - spyta kantarzej. - Ledwie nie zaraz - odpowiedzia Tatarczuk. - Czekaj tylko na koszowego i Tuhaj-beja, ktry z samym Chmielem pojecha na Bazawuk, bo tam stoi orda. "Towarzystwo" zebrao si ju na majdanie, a kurzeniowi jeszcze przed wieczorem zbior si na rad. Nim noc nastanie, bdzie wszystko wiadomo. - Hm! moe by le! - mrukn stary Fyyp Zachar. - Sysz, kantarzeju, a ty widzia, e byo pismo i do mnie? - Juci, widziaem, bom sam listy odnosi do koszowego, a jam czowiek pimienny. Znaleli przy Lachu trzy pisma; jedno do samego koszowego, drugie do ciebie, trzecie do modego Barabasza. Wszyscy juw Siczy wiedz o tym. - A kto pisa? nie wiesz? - Do koszowego pisa ksi, bo na licie bya piecz, kto do was, nie wiadomo. - Sochroni Bih! - Jeli ci tam jawnie przyjacielem Lachwnie nazywaj, to nic nie bdzie. - Sochroni Bih! - powtrzy Tatarczuk. - Wida si poczuwasz. - Tfu! Do niczego si nie poczuwam. - Moe te koszowy wszystkie listy skrci, bo mu i o wasny eb chodzi. Byo tak dobrze do niego pismo jak do was. - A moe. - Ale jeli si poczuwasz, to... Tu stary kantarzej zniy gos jeszcze bardziej: - Uchod! - Ale jak? i gdzie? - pyta niespokojnie Tatarczuk. - Koszowy na wszystkich ostrowach stra postawi, eby si nikt do Lachw nie wymkn i nie da zna, co si dzieje. Na Bazawuku pilnuj Tatarzy. Ryba si nie przecinie, ptak nie przeleci. - To si skryj w samej Siczy, gdzie moesz.- Znajd. Chyba ty mnie schowasz midzy beczkami w bazarze? Ty mj krewniak! - I brata rodzonego nie chowabym. Boisz si mierci, to si upij; pijany ani poczujesz. - A moe w listach nic nie ma? - Moe... - Ot, bieda! ot, bieda! - rzek Tatarczuk. - Nie poczuwam si do niczego. Ja dobry moojec, Lachom wrg. Ale choby i nic w licie nie byo, czort wie, co Lach powie przed rad? Moe mnie zgubi. - To serdyty Lach; on nic nie powie! - Bye dzi u niego? - Byem. Pomazaem mu rany dziegciem; nalaem gorzaki z popioem w gardo. Bdzie zdrw. To serdyty Lach! Mwi, e Tatarw narzn na Chortycy, nim go wzili, jak wi. Ty o Lacha bd spokojny. Ponury odgos kotw, w ktre bito na koszowym majdanie, przerwa dalsz rozmow. Tatarczuk usyszawszy ten odgos drgn i zerwa si na rwne nogi. Nadzwyczajny niepokj malowa si w jegotwarzy i ruchach. - Bij wezwanie na rad - rzek owic ustami oddech. - Sochroni Bih! Ty, Fyyp, nie mw, o czym ja z tob tu gada. Sochroni Bih! To rzekszy Tatarczuk chwyci szaflik z palank, przechyli go obiema rkoma do ust i pi, pi, jakby chcia si na mier zapi. - Chodmy! - rzek kantarzej. Odgos kotw hucza coraz dononiej. Wyszli. Przedmiecie Hassan-Basza oddzielone byo od majdanu tylko waem opasujcym kosz waciwy i bram z wysok baszt, na ktrej wida byo paszcze zatoczonych dzia. W rodku przedmiecia sta dom kantarzeja i chaty atamanw kramnych, naok za do obszernego placu szopy, w ktrych mieciy si kramy. Byy to w ogle ndznebudowy klecone z bierwion dbowych, ktrych w obfitoci dostarczaa Chortyca, a poszyte gaziami i oczeretem. Same chaty, nie wyczajc kantarzejowej, podobniejsze byy do szaasw, bo tylko dachy ich wznosiy si nad ziemi. Dachy tebyy czarne i zakopcone, gdy jeli w chacie palono ogie, dym wydobywa si nietylko grnym otworem dachu, ale i przez cae poszycie, a wwczas mona byo mniema, e to nie chata, jeno kupa gazi i oczeretw, w ktrej wytapiaj smo. W chatach panowaa wieczna ciemno, dlatego podtrzymywano w nich ustawicznie ogie z uczywa i ze skarp dbowych. Szopkramnych byo kilkadziesit i dzieliy si nakurzeniowe, to jest stanowice wasno pojedynczych kurzeniw, i gocinne, w ktrych w chwilach spokoju handlowali niekiedy Tatarzy i Woosi, jedni skrami, tkaninami wschodnimi, broni i wszelkiego rodzaju zdobycz, inni przewanie winem. Ale gocinne kramy rzadko byy zajte, gdy kupno zmieniao si najczciej w tymdzikim gniedzie na rabunek, od ktrego kantarzej ani kramni atamanowie nie mogli tumw powstrzyma. Midzy szopami stao take trzydzieci om szynkw kurzeniowych, a przed nimi leeli zawsze wrd mieci, wirw, kd dbowych i kupkoskiego nawozu pmartwi z przepicia si Zaporocy, jedni w kamiennym nie pogreni, drudzy z pian na ustach, w konwulsjach lub atakach delirium. Inni, ppijani, wyjc kozackie pieni, spluwajc,bijc si lub caujc, przeklinajc kozaczy los lub paczc na kozacz bied, deptali pogowach i piersiach lecych. Dopiero z chwil gdy wyruszya jaka wyprawa na Tatarw lub Ru, nakazywano trzewo i wwczas nalecych do wyprawy mierci karano za pijastwo. Ale w zwykych czasach, zwaszcza na Kramnym Bazarze, prawie wszyscy byli pijani: kantarzej i atamanowie kramni, sprzedajcy i kupujcy.Kwany zapach nieszumowanej wdki w poczeniu z zapachem smoy, ryb, dymu i koskich skr nasyca wiecznie powietrze na caym przedmieciu, ktre w ogle pstrocizn kramw przypominao jak miecin tureck lub tatarsk. Sprzedawanow nich wszystko, co si gdziekolwiek w Krymie, na Wooszczynie lub wybrzeach anatolskich dao zrabowa. Wic jaskrawe tkaniny wschodnie, lamy, altembasy, zotogowia, sukno, cyc, drelich i ptno, potrzaskane dziaa spiowe i elazne, skry, futra, suszon ryb, winie i bakalietureckie, naczynia kocielne, mosine pksiyce zupione z minaretw i pozacane krzye zdarte z cerkwi, proch i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAQP6c Rc Sjc T/-c UEi dopiero po chwili ozwa si: - Mniejsza z tym. Zbyt potny jestem, by mi jeden cherlak co znaczy. Opowiesz teksiciu, swojemu panu, co tu widzia, i przestrzeesz go, by sobie mniej zuchwale poczyna, bo gdy mnie cierpliwoci nie stanie, to go odwiedz na Zadnieprzu, a nie wiem, czyby mu bya mi moja wizyta. Skrzetuski milcza. - Mwiem i powtarzam raz jeszcze - mwi dalej Chmielnicki - nie z Rzeczpospolit, ale z panity wojn prowadz, a ksi midzy nimi w pierwszym rzdzie. Wrg to mj i ludu ruskiego, odszczepieniec od naszego Kocioa i okrutnik. Sysz, bunt we krwi gasi: nieche baczy, by swojej nie przela. Tak mwic podnieca si coraz bardziej, a te krew ja mu do twarzy uderza, a oczy ciskay pomienie. Widno byo, e go chwyta paroksyzm gniewu i zoci, w ktrych traci pami i przytomno cakowicie. - Na powrozie ka go tu Krzywonosowi przywie! - krzycza - pod nogi go sobie zegn, na konia po jego grzbiecie wsiada bd! Skrzetuski patrzy z gry na miotajcego si Chmielnickiego, po czym odrzek spokojnie: - Zwyci go wprzdy. - Janie wielmony hetmanie! - rzecze Krzeczowski - nieche ten zuchway szlachcic ju jedzie, bo nie wypada dla twojej godnoci, by si gniewem przeciw niemu unosi, a gdy mu wolno obiecae, liczy on na to, e albo sowo zamiesz, albo jego inwektyw sucha musisz. Chmielnicki opamita si, posapa chwil, po czym rzek: - Nieche tedy jedzie, aby za wiedzia, iChmielnicki dobrem za dobre paci, da mu piernacz, jakom rzek, i sorok Tatarw, ktrzy go do samego obozu odprowadz. Po czym zwracajc si do Skrzetuskiego doda: - Ty za wiedz, e teraz kwita. Polubiem ci mimo twej zuchwaoci, ale gdy si jeszcze raz w moje rce dostaniesz, nie wywiniesz si. Skrzetuski wyszed z Krzeczowskim. - Gdy ci hetman puszcza z ca szyj - rzek Krzeczowski - i moesz jecha, gdziechcesz, tedy ci powiem po starej znajomoci: salwuj si choby do Warszawy, nie na Zadnieprze, bo stamtd ywa noga wasza nie ujdzie. Wasze czasy miny. Gdyby mia rozum, do nas by przysta, ale wiem, e prno ci to mwi. Poszedby wysoko, jak my pjdziemy. - Na szubienic - mrukn Skrzetuski. - Nie chcieli mnie da starostwa lityskiego, a teraz sam nie jedno, ale dziesi wezm. Wypdzimy precz panw Koniecpolskich a Kalinowskich, a Potockich, a Lubomirskich, i Winiowieckich, Zasawskich i wszystk szlacht i sami si ich majtnociami podzielimy, co te i po boej musi by myli, gdy nam ju dwie takznaczne da wiktorie. Skrzetuski nie suchajc gadaniny pukownika zamyli sio czym innym, ten za mwi dalej: - Gdym po bitwie i naszej wiktorii widzia wTuhajowej kwaterze w yczkach mego panaidobrodzieja J.W. hetmana koronnego, zaraz on mnie niewdzicznikiem i Judaszem mianowa raczy. A ja mu na to: "J.W. wojewodo! nie jestem ja niewdzicznikiem, bo gdy ju w twoich zamkach i dobrach zasid - przyrzecz mi jeno, e si nie bdziesz napija - to ci podstarocim swoim zrobi." Ho! ho! obowi si Tuhaj-bej na tych ptakach, ktre poapa - i dlatego ich szczdzi - gdyby nie to, inaczej bymy zChmielnickim z nimi pogadali. Ale ot! wz dlaciebie gotowy i Tatary ju w ordynku. Gdzietedy yczysz jecha? - Do Czehryna. - Jak sobie pocielesz, tak si wypisz. Ordycy odwiod ci choby do samych ubniw, bo taki maj rozkaz. Staraj si jeno, eby ich twj ksi na pal nie kaza powsadza, co by z Kozakami pewno uczyni, dlatego te i dali ci Tatarw. Hetman ci i konia twego kaza odda. Bywaje zdrw, a wspominaj nas dobrze i ksiciu kaniaj si od naszego hetmana, a jeli bdziesz mg, to go namw, by przyjecha Chmielnickiemu si pokoni. Moe ask znajdzie. Bywaj zdrw! Skrzetuski siad na wz, ktry ordycy otoczyli zaraz dokoa - i ruszono w drog. Przez rynek trudno byo przejecha, bo cay zapchany by Zaporocami i czerni. Jedni i drudzy warzyli sobie kasz piewajc pieni o zwycistwie towodzkim i korsuskim, uoone ju przez lepcw-lirnikw, ktrych mnstwo pocigao zewszd do obozu. Midzy ogniami obejmujcymi koty z kasz leay tu i owdzie ciaa pomordowanych kobiet, nad ktrymi odbywaa si w nocy orgia, lubsterczay piramidki z gw ucitych po bitwie zabitym i rannym onierzom. Ciaa owe i gowy poczynay si ju psu i wydawa zgniy zapach, ktry jednake niezdawa si by wcale przykrym dla zgromadzonych tumw. Miasto nosio na sobie lady spustosze i dzikiej swawoli Zaporocw; okna i drzwi byy powyrywane; zdruzgotane szcztki tysicznych przedmiotw pomieszane z kwapiem i som zawalay rynek. Okapy domw przybrane byy wisielcami, po wikszej czci z ydostwa, a tuszcza bawia si tu i wdzie, czepiajc si ng wisielcw i hutajc si na nich. W jednej stronie rynku czerniay zgliszcza pogorzaych domw, a midzy nimi farnegokocioa; od zgliszcz bio jeszcze gorco i podnosiy si dymy. Wo spalenizny przenikaa powietrze. Za spalonymi domami sta kosz, obok ktrego pan Skrzetuski musia przejeda, i tumy jasyru pilnowane przez gste strae tatarskie. Ktosi z okolic Czehryna, Czerkas i Korsunia nie zdoa schroni lub nie pad pod siekier czerni, ten poszed w yka. Byli wic midzy jecami i onierze wzici w niewol w obu bitwach, i mieszkacy okoliczni, ktrzy si dotd nie mogli lub nie chcieli do buntu przyczy, ludzie ze szlachty osiadej lub ze szlacheckiego gminu, podstarociowie, oficjalici, chutornicy, drobna szlachta z zaciankw obojej pci i dzieci. Starcw nie byo, bo ich, jako niezdatnych na sprzeda, Tatarzy wymordowali. Pozagarniali oni rwnie caewsie i osady ruskie, czemu Chmielnicki nie mia si sprzeciwi. W wielu miejscowociach zdarzyo si, e mowie poszli do obozu kozackiego, a w nagrod zato Tatarzy popalili ich chaty i pobrali ony i dzieci. Ale w oglnym rozptaniu si i zdziczeniu dusz nikt o to nie pyta, nikt si nie upomina. Czer, ktra chwytaa za bro, wyrzekaa si wiosek rodzinnych, on i dzieci. Brali im ony, brali i oni - i lepsze, bo "Laszki", ktre po nasyceniu si ich wdzikami mordowali lub odprzedawali ordycom. Midzy jecami nie brako te moody ukraiskich, powizanych po trzy,po cztery na jednym stryczku wraz z pannami szlacheckich domw. Niewola i niedola rwnaa stany. Widok tych istot wstrzsa do gbi dusz i budzi dz zemsty. Poobdzierane, pnagie, naraone na sromotne arty pohacw wczcych si gromadami przez ciekawo po majdanie, potrcane, bite lub caowane ohydnymi usty, traciy pami, wol. Niektre szlochay lub zawodziy gono, inne z oczyma w sup, z obkaniem w twarzy i otwartymi ustami poddaway si biernie wszystkiemu, co je spotykao. Tu i owdzie zrywa si wrzask jeca mordowanego bez litoci za wybuch rozpacznego oporu. wist bizunw z byczej skry rozlega si midzy gromadami mczyzn i zlewa si z okrzykami boleci ipiskiem dzieci, ryczeniem byda i reniem koni. Jasyr nie by jeszcze rozdzielony i ustawiony w pochodowym porzdku, wic wszdzie panowao najwiksze zamieszanie.Wozy, konie, bydo rogate, wielbdy, owce, kobiety, mczyni, stosy zupionychubiorw, naczy, makat, broni, wszystko to natoczone w jeden ogromny tabr oczekiwao dopiero podziau i ordynku. Raz w raz podjazdy przypdzay nowe gromadyludzi i byda, naadowane promy pyny przez Ro, z gwnego za kosza przybywali coraz nowi gocie, by nasyca oczy widokiem zebranych bogactw. Niektrzy pijani kumysem lub gorzak, poprzebierani w dziwaczne stroje, bo w ornaty, kome, ruskie riasy lub nawet suknie kobiece, poczynali ju spory, ktniei jarmarczny wrzask o to, co komu bdzie naleao. Czabanowie tatarscy siedzc na ziemi midzy stadami zabawiali si: jedni wygwizdywaniem na piszczakach przeraliwych melodii, inni gr w koci i okadaniem si wzajemnie kijami. Gromady psw, ktre przycigny tu za swymi panami, ujaday i wyy aonie. Pan Skrzetuski min wreszcie t gehenn ludzk pen jkw, ez, niedoli i piekielnych wrzaskw; myla tedy, e ju odetchnie swobodniej, alici zaraz za taborem nowy straszny widok uderzy jegooczy. W dali szarza kosz waciwy, od ktrego dochodzio ustawiczne renie koni, i mrowi si tysicami Tatarw, bliej za na polu, tu koo gocica wiodcego do Czerkas, modzi wojownicy zabawiali si strzelaniem dla wprawy z ukw do jecwsabszych lub chorych, ktrzy by nie mogli wytrzyma dugiej drogi do Krymu. Kilkadziesit cia leao wyrzuconych ju na drog i podziurawionych jak sita: niektre z nich drgay jeszcze konwulsyjnie. Ci, do ktrych strzelano, wisieli przywizani za rce do drzew przydronych. Byy midzy nimi i stare kobiety. miechom zadowolenia po trafnych strzaach towarzyszyy okrzyki: - Jaksze, iegit! - Dobrze, chopcy! - Uk jaksze ko! - uk w dobrych rkach! Koo gwnego kosza oprawiano tysice byda i koni na pokarm wojownikom. Ziemia bya zlana krwi. Mde wyziewy surowizny tumiy oddech w piersiach, a midzy kupami misa krcili si czerwoni ordycy z noami w rku. Dzie by skwarny, soce pieko. Ledwie po godzinie drogi wydosta si pan Skrzetuski wraz ze swojeskort na czyste pola, ale z oddali dochodzi dugo jeszcze z gwnego kosza gwar i ryk byda. Po drodze widniay lady przejcia drapienikw. Tu i owdzie popalone sadyby, sterczce kominy futorw, potratowana ru zb, drzewa poamane, sady winiowe przy chatach wycite na ogie. Na gocicu raz w raz leay to trupy koskie, to ludzkie, pokaleczone okropnie, sine, nabrzmiae, a na nich i nad nimi stada wron i krukw zrywajce si z wrzaskiem i szumem przedludmi. Krwawe dzieo Chmielnickiego rzucao si wszdzie w oczy i trudno byo zrozumie, przeciw komu ten czowiek rk podnis, bo jego wasny kraj jcza przede wszystkim pod brzemieniem niedoli. W Mlejowie spotkali podjazdy tatarskie pdzce nowe tumy jecw. Horodyszcze byo spalone do cna. Sterczaa tylko murowana dzwonnica kocielna i stary db stojcy na rodku rynku, pokryty strasznym owocem, bo wisiao na nim kilkadziesit maych ydzit powieszonych przed trzema dniami. Wymordowano tu rwnie duo szlachty z Konoplanki, Starosiela, Wizwka, Baakleja i Wodaczewa. Samo miasteczko byo puste, bo mczyni poszli do Chmielnickiego, a niewiasty, dzieci i starcy uciekli do lasw przed spodziewanym najciem wojsk ksiciaJeremiego. Z Horodyszcza jecha pan Skrzetuski na mi, abotyn i Nowosielce do Czehryna, zatrzymujc si tylko tyle po drodze, ile trzeba byo na wypoczynek dla koni. Wjechali do miasta na drugi dzie z poudnia. Wojna oszczdzia miasto, niektre tylko domy byy zburzone, a midzy nimi Czapliskiego z ziemi zrwnany. W ogrodzie sta podpukownik Naokoopalec, a z nim tysic moojcw, alei on, i moojcy, i caa ludno ya w najwikszym przeraeniu, gdy tu, jak i wszdzie po drodze, wszyscy byli pewni, eksi lada chwila nadcignie i wywrze zemst, o jakiej wiat nie sysza. Nie wiadomo byo, kto puszcza te wieci, skd one przychodz; moe je tworzy przestrach, do, e ustawicznie powtarzano to, e ksi pynie ju Su, to znw, e ju jest nad Dnieprem, e spali Wasiutyce, e wyci ludno w Borysach, i kade zblienie si jedcw lubpieszego ludu wywoywao popoch bez granic. Pan Skrzetuski chwyta chciwie te wieci, bo rozumia, e choby nie byy prawdziwe, to jednak tamoway szerzenie si buntu na Zadnieprzu, nad ktrym rka ksica ciya bezporednio. Skrzetuski chcia dowiedzie si czego pewniejszego od Naokoopalca, ale pokazao si, e podpukownik na rwni z innymi nic nie wiedzia o ksiciu i jeszcze sam byby rad zasign jakich wiadomociod Skrzetuskiego. A poniewa przecignito na t stron wszystkie bajdaki, czna i podjazdki, wic i zbiegowie z drugiego brzegu nie przybywali do Czehryna. Skrzetuski wic nie bawic duej w Czehrynie kaza si przeprawi i ruszy bez zwoki do Rozogw. Pewno, e wkrtce sam przekona si, co stao si z Helen, i nadzieja, e moe jest ocalona albo te ukrya si wraz ze stryjn i kniaziami w ubniach, wrcia mu siy i zdrowie. Przesiad si z wozu na ko i gna bez litoci swoich Tatarw, ktrzy uwaajc go za posa, a siebie za przystaww oddanych pod jego komend, nie mieli mu stawi oporu. Lecieli tedy, jakby ich goniono, a za nimi zote kby kurzawy wzbijanej kopytami bachmatw. Mijali sadyby, chutory i wioski. Kraj by pusty, siedziby ludzkie wyludnione tak, e dugo nie mogli spotka ywej duszy. Prawdopodobnie te kryli si wszyscy przednimi. Tu i owdzie kaza pan Skrzetuski szuka w sadach, pasiekach, po zapolach i strzechach stod, ale nie mogli znale nikogo. Dopiero za Pohrebami jeden z Tatarw dostrzeg jak posta ludzk usiujc skry si midzy szuwarami obrastajcymi brzegi kahamliku. Tatarzy skoczyli ku rzece i w kilka minut pniej przywiedli przed pana Skrzetuskiegodwch ludzi cakiem nagich. Jeden z nich by to starzec, drugi wysmuky, moe pitnasto- lub szesnasto-letni wyrostek. Obaj kapali zbami ze strachu i dugi czas nie mogli ni sowa przemwi. - Skd wy? - spyta pan Skrzetuski. - My znikd, panie! - odpowiedzia statrzec.- Po probie chodzim - z lir, a ot ten niemowa mnie prowadzi. - Skd idziecie teraz? z jakiej wsi? Mw miao, nic ci nie bdzie. - My, panie, po wszystkich wsiach chodzili, a nas tu jaki czort obdar. Buty mieli dobre - wzi, czapki mieli dobre- wzi, sukmany z litoci ludzkiej dobre - wzi, i liry nie zostawi. - Pytam si, kpie: z jakiej wsi idziesz? - Ne znaju, pane - ja did. Ot my nadzy, noc marzniem, we dnie szukamy litociwych, co by okryli i nakarmili, my godni! - Suchaj tedy, chopie: odpowiadaj, o co pytam, bo ka powiesi. - Ja niczoho ne znaju, pane. Koyb ja szczo, abo szczo, abo bude szczo, to nechaj mini - oto szczo! Widocznym byo, e dziad nie mogc sobie zda sprawy, co by za jeden by ten, kto go pyta, postanowi nie dawa adnych odpowiedzi. - A w Rozogach bye? tam gdzie kniaziowie Kurcewicze mieszkaj? - Ne znaju, pane. - Powiesi go! - krzykn pan Skrzetuski. - Buw, pane! - zawoa dziad widzc, e niema artw. - Co tam widzia? - My tam byli pi dni temu, a potem w Browarkach syszeli, e tam ycari prijszy. - Jacy rycerze? - Ne znaju, pane! Odin kae - Lachy; drugi kae - Kozaki. - W konie! - krzykn na Tatarw pan Skrzetuski. Poczet pomkn. Soce zachodzio zupenie jak wwczas, gdy namiestnik po spotkaniu Heleny i kniahini na drodze jechaobok nich przy Rozwanowej karocy. Kahamlik tak samo wieci purpur, dzie kad si do snu jeszcze cichszy, pogodniejszy, cieplejszy. Tylko wwczas jecha pan Skrzetuski z piersi pen szczcia i budzcych si lubych uczu, a teraz pdzi jak potpieniec gnany wichremniepokoju i zych przeczu. Gos rozpaczy woa mu w duszy: "To Bohun j porwa! ju jej nie ujrzysz wicej!",a gos nadziei: "To ksi! ocalona!" I te gosy tak go rozryway midzy siebie, e ledwo nie rozerway mu serca. Pdzili reszt si koskich. Upyna jedna godzina i druga. Ksiyc zeszed i wytaczajc si coraz wyej, blad coraz bardziej. Konie pokryy si pian i chrapay ciko. Wpadli w las, mign jak byskawica, wpadli w jar, za jarem tu Rozogi. Chwila jeszcze, a losy rycerza si rozstrzygn. Tymczasem wiatr wiszcze mu w uszach od pdu, czapka spada mu z gowy, ko pod nim jczy, jakby mia pa zaraz. Chwila jeszcze, skok jeszcze i jar si roztworzy. Ju! ju! Nagle krzyk nieludzki, straszny wyrwa siz piersi pana Skrzetuskiego. Dwr, lamusy, stajnie, stodoy, czstok isad winiowy - wszystko zniko. Blady ksiyc owieca wzgrze, a na nim kup czarnych zgliszcz, ktre przestay ju nawet i dymi. Milczenia nie przerywa aden odgos. Pan Skrzetuski stan przed fos niemy, rce tylko do gry podnis, patrzy, patrzy i gow jako dziwnie potrzsa. ie nie mogc utkwi oczy w ziemi 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAPcD#CUc! c.c1=DTatarzy wstrzymali konie. On zsiad, odszuka resztek spalonego mostu, przeszed rw po belce poprzecznej i siadna kamieniu lecym na rodku majdanu. Siadszy pocz si oglda dokoa jak czowiek, ktry pierwszy raz na jakowym miejscu bdc usiuje si z nim zapozna. Opucia go przytomno. Nie wyda ani jku. Po chwili, rce na kolanach wsparszy, gow spuci i pozosta w nieruchomej postawie, tak e mogo si zdawa, e usn. Jako jeli nie usn, to odrtwia - i przez gow zamiast myli przelatyway mu tylko niejasne obrazy. Widzia wic naprzd Helen tak, jak j by poegna przed ostatni podr, jeno twarz miaa jakby przesonit przez mg, tak jej rysw nie mona byo rozpozna. On j chcia z tego mglistego oboku wydosta i nie mg. Wic odjecha z cikim sercem. Potem przez gow mign mu rynek czehryski, stary Zawilichowski i bezczelna twarz Zagoby; twarz ta ze szczeglnym uporem stawaa mu przed oczyma, a wreszcie zastpio jponure oblicze Grodzickiego. Potem widzia jeszcze Kudak, porohy, walk na Chortycy, Sicz, ca podr i wszystkie wypadki, a do dnia ostatniego, a do ostatniej, godziny.Ale dalej ju ciemno! Co si z nim teraz dziao, nie rozpoznawa. Mia tylko jakie niewyrane poczucie, e do Heleny do Rozogw jedzie, ale si mu brako, wic odpoczywa na zgliszczach. Chciaby ju, ot,podnie si i jecha dalej, ale jakie niezmierne osabienie przykuwa go do miejsca, tak jakby mu stufuntowe kule do ng poprzywizywano. Siedzia wic i siedzia. Noc upywaa. Tatarzy roztasowali si na nocleg i rozoywszy ogieniek poczli przypieka przy nim kaway koskiego cierwa; nastpnie, nasyceni, pokadli si na ziemi. Ale nie upyna i godzina, gdy zerwali si na rwne nogi. Z dala dochodzi gwar podobny do odgosw, jakie wydaje wielka liczba jazdy idcej piesznym marszem. Tatarzy zatknli co prdzej na erd bia pacht i podsycili obficie pomie, tak abyz dala mogli by rozpoznani, jako wysacypokojowi. Ttent koni, parskanie i brzk szabel zblia si coraz bardziej i wkrtce na drodze ukaza si oddzia jazdy, ktry wnet otoczy Tatarw. Rozpocza si krtka rozmowa. Tatarzy wskazali na posta siedzc na wzgrzu, ktr zreszt wida byo doskonale, bo padao na ni wiato miesica, i owiadczyli, e prowadz posa, a od kogo,to on najlepiej powie. Wwczas dowdca oddziau wraz z kilku towarzyszami uda si na wzgrze, ale zaledwie zbliy si i spojrza w twarz siedzcemu, gdy rce rozkrzyowa i wykrzykn: - Skrzetuski! Na Boga ywego, to Skrzetuski! Namiestnik ani drgn. - Moci namiestniku, nie poznajesze mnie? Jam jest Bychowiec. Co ci jest? Namiestnik milcza. - Zbude si, na Boga! Hej, towarzysze, bywajcie no! Istotnie by to pan Bychowiec, ktry szed w awangardzie przed wszystk potg ksicia Jeremiego. Tymczasem nadcigny i inne puki. Wie o odnalezieniu Skrzetuskiego rozbiega si piorunem po chorgwiach, wic wszyscy pieszyli powita miego towarzysza. May Woodyjowski, dwaj leszyscy, Dzik, Orpiszewski, Migurski, Jakubowicz, Lenc, pan Longinus Podbipita i mnstwo innych oficerw biego na wycigi na wzgrze. Aleprno przemawiali do niego, woali po imieniu, szarpali za ramiona, usiowali podnie - pan Skrzetuski patrzy na nich szeroko otwartymi oczyma i nie rozpoznawa nikogo. A raczej przeciwnie! zdawao si, e ich rozpoznaje, tylko e smu ju zupenie obojtni. Wtedy ci, co wiedzieli o jego mioci dla Heleny, a prawie wszyscy ju wiedzieli, przypomniawszy sobie, w jakim to wanie s miejscu, spojrzawszy na czarne zgliszcza i siwe popioy zrozumieli wszystko. - Od boleci si zapamita - szepta jeden.- Desperacja mentem mu pomieszaa - doda inny. - Zaprowadcie go do ksidza. Moe jak jego zobaczy, to si ocknie! Pan Longinus rce ama. Wszyscy otoczyli koem namiestnika i pogldali na niego ze wspczuciem. Niektrzy obcierali zy rkawicami, inni wzdychali aonie. A nagle z koa wysuna si jaka wyniosa posta i zbliywszy si z wolna do namiestnika pooya mu na gowie obie rce. By to ksidz Muchowiecki. Wszyscy umilkli i poklkali jakby w oczekiwaniu cudu, ale ksidz cudu nie czyni, jeno wci trzymajc rce na gowie Skrzetuskiego podnis oczy ku niebu penemu blaskw miesicznych i pocz mwi gono: - Pater noster, qui es in coelisl sanctificetur nomen Tuum, adveniat regnum Tuum, fiat voluntas Tua... Tu przerwa i po chwili powtrzy goniejiuroczyciej: -...Fiat voluntas Tua!... Cisza zapanowaa gboka. -...Fiat voluntas Tua!... - powtrzy ksidz po raz trzeci. Wtedy z ust Skrzetuskiego wyszed gos niezmiernego blu, ale i rezygnacji: - Sicut in coelo, et in terra! I rycerz rzuci si na ziemi ze szlochaniem. Rozdzia 17 Aby wyjani, co zaszo w Rozogach, naley nam si cofn nieco w przeszo, a do owej nocy, w ktrej pan Skrzetuski wyprawi Rzdziana z listem z Kudaku do starej kniahini. List zawiera usiln prob,by kniahini zabrawszy Helen jechaa jak najpieszniej do ubniw pod opiek ksicia Jeremiego, gdy wojna rozpocznie si lada chwila. Rzdzian siadszy na czajk, ktr pan Grodzicki z Kudaku po prochy wyprawi, ruszy w drog i odbywa j wolno, bo pynli w gr rzeki. Pod Krzemieczugiem spotkali wojska pynce pod wodz Krzeczowskiego i Barabasza, przez hetmanw przeciw Chmielnickiemu wyprawione. Rzdzian widzia si z Barabaszem, ktremu zaraz opowiedzia, jakie niebezpieczestwa z jazdy na Sicz dlapana Skrzetuskiego wynikn mog. Prosi zatem starego pukownika, by po spotkaniu si z Chmielnickim nie omieszka silnie upomnie si o posa. Po czym ruszy dalej.Do Czehryna przybyli witaniem. Tu zaraz otoczyy ich strae semenw pytajc, co by byli za jedni. Odpowiedzieli, e z Kudaku od pana Grodzickiego z listem do hetmanw jad. Mimo to wezwano starszego z czajki iRzdziana, by szli opowiedzie si pukownikowi. - Jakiemu pukownikowi? - pyta starszy. - Panu obodzie - odpowiedzieli esauowie ze stray - ktremu hetman wielki rozkazawszystkich przybywajcych od Siczy do Czehryna zatrzymywa i bada. Poszli. Rzdzian szed miao, gdy nie spodziewa si niczego zego, wiedzc, e tu ju rozciga si moc hetmaska. Zaprowadzono ich blisko Dzwonieckiego Wga, do domu pana eleskiego, w ktrym bya kwatera pukownika obody. Ale powiedziano im, e pukownik jeszcze witaniem do Czerkas wyjecha i e zastpigo podpukownik. Czekali wic do dugo, a na koniec drzwi si otworzyy i oczekiwany podpukownik ukaza si w izbie. Na jego widok zadray pod Rzdzianem kolana. By to Bohun. Moc hetmaska rozcigaa si wprawdzie jeszcze w Czehrynie, ale e oboda i Bohun nie przeszli dotd do Chmielnickiego, a natomiast, przeciwnie, gono opowiadali si przy Rzeczypospolitej, przeto hetman wielki im wanie wyznaczy postj w Czehrynie i straowa tam rozkaza. Bohun siad za stoem i pocz bada przybyych. Starszy, ktry wiz list pana Grodzickiego,odpowiedzia za siebie i za Rzdziana. Po obejrzeniu listu mody podpukownik pocztroskliwie wyptywa, co w Kudaku sycha,i widocznym byo, i mia wielk ochot wywiedzie si, z czym pan Grodzicki do hetmana wielkiego ludzi i czajk wysya. Ale starszy nie umia mu na to odpowiedzie, a list by sygnetem pana Grodzickiego przywarty. Wybadawszy ich tedy Bohun ju mia odprawia i do kalety siga, aby za napiwek od niego mieli, gdy wtem drzwi si otwary i pan Zagoba wlecia jak piorun do izby. - Suchaj, Bohun! - woa - zdrajca Dopuo najlepszy trojniak utai. Poszedem z nim do piwnicy - patrz: siano, nie siano wedle wga. Pytam: co jest? rzeknie: suche siano! Kiedy nie spojrz bliej, a tu eb odgsiorka wyglda jak Tatar z trawy. O! Takisynu! mwi, podzielimy si robot, ty zjesz siano, bo w, a ja mid wypij, bom czowiek. Przyniosem te gsiorek nagodziw prb, daj jeno kubkw. To rzekszy pan Zagoba jedn rk pod bok si uapi, drug podnis gsiorek nadgow i piewa pocz: Hej, Jagu, hej, Kundu, daj jeno szklanic, Daj autem i pysia, nie zwaaj na nic. Tu pan Zagoba przerwa nagle, ujrzawszy Rzdziana, postawi gsiorek na stole i rzek: - O, jak mnie Bg miy! to to pachoek pana Skrzetuskiego! - Czyj? - spyta piesznie Bohun. - Pana Skrzetuskiego, namiestnika, ktren do Kudaku pojecha, a mnie tu przed wyjazdem takim miodem ubniaskim czstowa, e niech si kady inny spod wiechy schowa. Co za si z twoim panem dzieje? co? Zdrw-li? - Zdrw i kaza si waszmoci kania - rzek zmieszany Rzdzian. - Wielkiej to jest fantazji kawaler. A ty jake si w Czehrynie znalaze! Czemu ci to pan z Kudaku odesa? - Pan jako pan - rzecze na to pacholik - ma swoje sprawy w ubniach, za ktrymi mnie wrci kaza, bo i nie miaem co robi w Kudaku. Przez cay ten czas Bohun patrzy bystro na Rzdziana; nagle rzek: - Znam i ja twego pana, widziaem go w Rozogach. Rzdzian przekrzywi gow i nadstawiwszy ucha, niby to nie dosyszawszy, spyta: - Gdzie? - W Rozogach. - To Kurcewiczw - rzek Zagoba. - Czyje? - pyta znw Rzdzian. - Widz, e co oguch - zauway suchoBohun. - Bom si te nie wyspa. - To si jeszcze wypisz. Powiadasz tedy, e twj pan wysa ci do ubniw? - A jake. - Pewnie tam ma jak podwik - wtrci pan Zagoba - do ktrej afekt przez ciebie przesya. - Czy ja tam wiem, mj jegomo!... moe ma, a moe i nie ma - rzecze Rzdzian. Nastpnie skoni si Bohunowi i panu Zagobie. - Niech bdzie pochwalony - rzek zabierajc si do odejcia. - Na wieki! - odpar Bohun. - Poczekaj no, ptaszku, nie piesz si. A czemu to ty przede mn tai, e jest pacholikiem pana Skrzetuskiego? - A bo mnie jegomo nie pyta, a ja sobie myl: co mam o byle czym mwi? Niech bdzie pochwalo... - Poczekaj, mwi. Listy jakowe od pana wieziesz? - Paska rzecz pisa, a moja, jako sugi, odda, ale jeno temu, do kogo s pisane, zaczem niech mi bdzie wolno poegna waszmo panw. Bohun zmarszczy swe sobole brwi i w rce klasn. Natychmiast dwch semenw wpado do izby. - Obszuka go! - zawoa, wskazujc na Rzdziana. - Jakom yw, gwat mi si tu dzieje! - wrzeszcza Rzdzian. -Jam jest te szlachcic, cho suga, a waszmo panowiew grodzie za ten postpek bdziecie odpowiadali. - Bohun! zaniechaj go! - wtrci pan Zagoba. Ale tymczasem jeden z semenw znalaz w Rzdzianowym zanadrzu dwa listy i odda jepodpukownikowi. Bohun kaza zaraz pj precz semenom, bo nie umiejc czyta nie chcia si z tym przed nimi zdradzi. Po czym, zwrciwszy si do Zagoby rzek: - Czytaj, a ja na pachoka uwaa bd. Zagoba przymkn lewe oko. na ktrym mia skak, i czyta adres: - "Mnie wielce miociwej pani i jejmoci dobrodzice J. O. kniahini Kurcewiczowej w Rozogach." - To ty, raroku, do ubniw jecha i nie wiesz, gdzie Rozogi? - rzek Bohun pogldajc strasznym wzrokiem na Rzdziana. - Gdzie mi kazali, tamem jecha! - odpar pachoek. - Mam-li otworzy? Sigillum szlacheckie wita rzecz - zauway Zagoba. - Mnie tu hetman wielki da prawo wszelakie pisma przeglda. Otwieraj i czytaj. Zagoba otworzy i czyta: - "Mnie wielce miociwa pani, etc. DonoszW. M. Pani, jakom ju w Kudaku stan, skd, daj Boe szczliwie, dzisiejszego rana na Sicz jecha bd, a teraz noc tu pisz, od niespokojnoci spa nie mogc, aby was za jaka przygoda od tego zbja Bohuna i jego hultajw nie spotkaa. A e mnie tu i pan Krzysztof Grodzicki powiada,e rycho patrzy, jak wielka wojna wybuchnie, od ktrej si te i czer podniesie, przeto zaklinam i bagam W. M. Pani, by eo instante, choby i stepy nie wyschy, choby wierzchem, zaraz z kniaziwn do ubniw jecha raczya i tego nie poniechaa, gdy ja na czas wrcinie zdoam. Ktr prob racz W. M. Pani zaraz speni, abym o szczliwo mnie przyrzeczon mg by bezpiecznym i za powrotem si rozradowa. A co masz W. M.Pani z Bohunem kunktowa i mnie przyrzekszy dziewk, jemu ze strachu piaskiem w oczy rzuca, to lepiej sub tutelam ksicia, mego pana, si schroni, ktren praesidium do Rozogw wysa nie omieszka, a tak i majtno ocalicie. Przy czym mam zaszczyt etc., etc." - Hm! moci Bohunie - rzek pan Zagoba - usarz co rogi ci chce przyprawi. Tocie do jednej dziewki szli w koperczaki? Czemu nie mwi? Ale si pociesz, bo i mnie si raz zdarzyo... Nagle rozpoczta facecja skonaa na ustach pana Zagoby. Bohun siedzia nieporuszenie przy stole, ale twarz jego bya jakby konwulsjami cignita, blada, oczy zamknite, brwi sfadowane. Dziao si z nim co strasznego. - Co tobie? - spyta pan Zagoba. Kozak pocz gorczkowo rk macha, a zust jego wyszed przyciszony, chrapliwy gos: - Czytaj, czytaj drugie pismo. - Drugie jest do kniaziwny Heleny. - Czytaj, czytaj! Zagoba zacz: - "Najsodsza, umiowana Halszko, serca mego pani i krlowo! Gdy po subie ksicej jeszcze niemay czas w tych stronach zosta musz, pisz tedy do stryjny, abycie do ubniw zaraz jechay,w ktrych adna twej niewinnoci szkoda zdarzy si od Bohuna nie moe i wzajemnyafekt nasz na szwank naraon nie bdzie..."- Dosy! - krzykn nagle Bohun i porwawszy si w szale od stou skoczy kuRzdzianowi. Obuch zawarcza w jego rku i nieszczsnypacholik, uderzony wprost w piersi, jkn tylko i zwali si na podog. Obd porwaBohuna: rzuci si na pana Zagob, wyrwa mu listy i schowa je w zanadrze. Zagoba porwawszy gsiorek z miodem skoczy ku piecowi i krzycza: - W imi Ojca i Syna, i Ducha witego! Czeku, czy ty si wciek? czy oszala?Uspokje si, zmityguj! Wsade eb w wiadro, do stu diabw!... syszysze mnie! - Krwi, krwi! - wy Bohun. - Czy ci si rozum pomiesza? Wsade ebw wiadro, mwi ci! Masz ju krew, rozlae j, i to niewinnie. Ju ten nieszczsny wyrostek nie dysze. Diabe ci opta - albo sam diabe z ostatkiem. Opamitaje si, a nie, to jecha ci sk, pogaski synu! Tak krzyczc pan Zagoba przesun si z drugiej strony stou ku Rzdzianowi i schyliwszy si nad nim, j go maca po piersiach i rk mu do ust przykada, z ktrych krew si rzucia obficie. Bohun uchwyci si tymczasem za gow i skowycza jak ranny wilk. Potem pad na aw nie przestajc skowycze, bo si w nim dusza z wciekoci i blu rozdara. Nagle zerwa si, dobieg do drzwi, wywali je nog i wypad do sieni. - Lee na zamanie karku! - mrukn do siebie pan Zagoba. - Le i rozbij eb o stajni albo stodo, chocia, jako rogal, b miao moesz. A to furia! Jeszczem te nic podobnego w yciu nie widzia. Zbami tak kapa jak pies na zalotach. Ale ten pachoek ywie jeszcze, niebotko. Dalibg, jeeli mu ten mid nie pomoe, to chyba zega, e szlachcic. Tak mruczc pan Zagoba wspar gow Rzdziana na swych kolanach i pocz mu z wolna sczy trojniak do ust zsiniaych. - Obaczymy, czy masz dobr krew w sobie - mwi dalej do omdlaego - gdy ydowska, podlana miodem albo-li winem, warzy si; chopska, jako leniwa i cika, idzie na spd, a jeno szlachecka animuje sii wyborny tworzy likwor, ktren ciau dajemstwo i fantazj. Innym te nacjom rneda Pan Jezus napitki, aby za kada miaa swoj stateczn pociech. Rzdzian jkn sabo. - Aha, chcesz wicej! Nie, panie bracie, pozwle i mnie... ot, tak! A teraz, gdy juda znak ycia, chyba ci przenios do stajni i poo gdzie w kcie, aby ci ten smok kozacki do reszty nie rozdar, gdy wrci. Niebezpieczny to jest przyjaciel - nieche go diabli porw, bo widz, e rk chysz ma od rozumu. To rzekszy pan Zagoba podnis Rzdziana z ziemi z atwoci, znamionujc niezwyk si, i wyszed do sieni, a nastpnie na podwrzec, na ktrymkilkunastu semenw grao w koci na rozesanym na ziemi kilimku. Ujrzawszy go powstali, on za rzek: - Chopcy, a wzi no mi tego pachoka i iemi 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAP>ccV^c,c:<pooy na sianie. Niech te ktry skoczy po cyrulika. Rozkaz speniono natychmiast, bo pan Zagoba, jako przyjaciel Bohuna, wielkie mia zachowanie u Kozakw. - A gdzie to pukownik? - spyta. - Kaza sobie da konia i pojecha do kwatery pukowej, a nam te kaza by w gotowoci i konie mie posiodane. - To i mj gotowy? - Gotowy. - To dawaj. Znajd tedy pukownika przy puku? - A oto i on nadjeda. Rzeczywicie, przez sklepion ciemn bram domostwa wida byo Bohuna nadjedajcego z rynku, za nim za ukazay si z dala spisy stu kilkudziesiciu moojcw widocznie gotowych do pochodu. - Na ko! - woa przez sie Bohun na pozostaych na podwrcu semenw. Wszyscy ruszyli si co ywo. Zagoba wyszed przed bram i spojrza uwanie na modego watak. - W pochd ruszasz? - spyta go. - Tak jest. - A dokd czort prowadzi? - Na wesele. Zagoba przysun si bliej. - Bj si Boga, synku! Hetman kaza ci miasta strzec, a ty i sam jedziesz, i semenw wyprowadzasz. Rozkaz zamiesz. Tu tumy czerni czekaj tylko chwili sposobnej, by si na szlacht rzuci - miasto zgubisz, na gniew hetmaski si narazisz. - Na pohybel miastu i hetmanowi! - O gow twoj idzie. - Na pohybel i mojej gowie! Zagoba pozna, e prno byo gada z Kozakiem. Zaci si i choby siebie i innychmia pogrze, swego musia dokaza. Domyla si te Zagoba, dokd wyprawa miaa ruszy, ale sam nie wiedzia, co z sob pocz: jecha z Bohunem czy zosta?Jecha byo niebezpiecznie, bo znaczyo to samo, co wrazi si w wojennych surowych czasach w awanturnicz, gardow spraw. A zosta? Czer istotnie czekaa tylko wieci z Siczy, chwili hasa do rzezi. A moe by i nie czekaa nawet, gdyby nie tysic semenw Bohuna i jego wielka powaga na Ukrainie. Mg si wprawdzie pan Zagoba schroni i do obozuhetmanw, ale mia swoje powody, dla ktrych tego nie czyni. Bya-li to kondemnatka za jakie zabjstwo czy te mankamencik w ksigach, on sam jeden tylko wiedzia; do, e nie chcia w oczy le. al mu byo Czehryna porzuca! Tak mu tu byo dobrze, tak tu nikt o nic nie pyta, tak ju pan Zagoba zy si tu ze wszystkimi, i ze szlacht, i z ekonomami starociskimi, i ze starszyzn kozack! Prawda, e starszyzna rozjechaa si teraz, a szlachta siedziaa cicho po ktach,bojc si burzy, ale przecie by Bohun, kompan nad kompany, bibosz nad bibosze. Poznawszy si przy szklenicy zbratali si z Zagob od razu. Odtd nie widziano jednegobez drugiego. Kozak sypa zotem za dwch, szlachcic ga, i obu, jako niespokojnym duchom, dobrze byo z sob. Gdy tedy teraz przyszo albo pozosta w Czehrynie i pod n czerni i, albo jecha z Bohunem, pan Zagoba zdecydowa si na to ostatnie. - Kiedy taki desperat - rzek - to pojad i ja z tob. Moe si przydam albo pohamuj, gdy bdzie trzeba. Ju my tak dopasowali ze sob jako hetka z ptlk, alem si tego wszystkiego nie spodziewa. Bohun nie odrzek nic. W p godziny pniej dwustu semenw stano w pochodowym ordynku. Bohun wyjecha na czoo, a z nim i pan Zagoba. Ruszyli. Chopi, stojcy tu i owdzie kupami na rynku, spogldali na nich spode bw i szeptali zgadujc, gdzie jad, czy wrc prdko, czy nie wrc. Bohun jecha milczcy, zamknity w sobie, tajemniczy a pospny jak noc. Semenowie nie pytali, gdzie ich wiedzie. Za nim gotowi byli i choby na kraj wiata. Po przeprawie przez Dniepr wjechali na gociniec ubniaski. Konie szy rysi, wzbijajc tumany kurzawy, ale e dzie by skwarny, suchy, wkrtce pokryy si pian. Zwolnili tedy biegu i rozcignli si dugim, przerywanym pasmem po gocicu.Bohun wysun si naprzd, pan Zagoba zrwna si z nim chcc zacz rozmow. Twarz modego wataki bya spokojniejsza,jeno smutek miertelny malowa si na niejwidocznie. Rzekby: dal, w ktrej wzrok gin po pnocnej stronie, za Kahamlikiem,bieg konia i powietrze stepowe uciszyy w nim t burz wewntrzn, ktra si zerwaa po przeczytaniu listw wiezionych przez Rzdziana. - ar z nieba leci - rzek pan Zagoba - a soma w butach parzy. I w pciennym kitlu za gorco, bo wiatru wcale nie ma. Bohun, suchaj no, Bohun! Wataka spojrza swymi gbokimi, czarnymi oczyma, jakby ze snu zbudzony. - Uwa no, synku - mwi pan Zagoba - aby ci melankolia nie zajada, ktra gdy z wtroby, gdzie jest waciwe jej siedlisko,do gowy uderzy, snadnie rozum pomieszamoe. Nie wiedziaem, e tak romansowy zciebie kawaler. Musiae si w maju rodzi,a to jest miesic Wenery, w ktrym taka jest lubo aury, e nawet wir ku drugiemu wirowi afekt czu poczyna, ludzie za w onym miesicu urodzeni wiksz od innych maj w kociach do biaogw ciekawo. Wszelako ten wygra,kto si pohamowa potrafi, dlatego te radz ci: lepiej ty zemsty poniechaj. Do Kurcewiczw suszny moesz mie rankor, ale albo to jedna dziewka na wiecie? Bohun, jak gdyby nie Zagobie, jeno wasnemu alowi odpowiadajc, ozwa si gosem do zawodzenia ni do mowy podobniejszym: - Jedna ona zazula, jedna na wiecie! - Choby te i tak byo, to skoro ona do innego kuka, nic ci z tego. Susznie mwi, e serce jest to wolentarz, ktren pod jakim chce znakiem suy, pod takim suy. Zwa przy tym, e dziewka to jest wielkiej krwi, bo Kurcewicze, sysz, od ksit rd wywodz... Wysokie to progi. - Do czorta-e wasze progi, wasze rody, wasze pergaminy! - tu wataka uderzy z ca si w gowni szabli: - ot, mnie rd! ot, mnie prawo i pergamin! ot, mnie swat i druba! O zdrajcy! o wraa krew przeklta!Dobry wam by Kozak, druh by i brat: do Krymu z nim chodzi, dobro tureckie bra, upem si dzieli. Ej, houbili i synkiem zwali, i dziewk przyrzekli, a teraz co? Przyszed szlachcic, Laszek cacany, i ot, Kozaka, synka i druha, odstpili - dusz wydarli, serce wydarli, innemu donia, a ty cho ziemi gry, ty Kozacze, terpy! terpy!... Watace gos zadrga; zby cisn, piciami o pier szerok ttni pocz, a echo jak z podziemia z niej wychodzio. Nastaa chwila milczenia. Bohun oddycha ciko. Bl i gniew targay na przemian zdzicza, nie znajc hamulca dusz Kozaka. Zagoba czeka, a si zmorduje i uspokoi. - Co tedy chcesz czyni, junaku nieszczsny? jak postpisz? - Jak Kozak - po kozacku! - Hm, ju widz, co to bdzie. Ale mniejsza z tym. Jedno ci tylko powiem, e to jest pastwo winiowieckie i do ubniw niedaleko. Pisa pan Skrzetuski onej kniahini, eby si tam z dziewk schronia, to znaczy, e one s pod ksic opiek, aksi srogi lew... - I chan lew, a ja mu w gardziel wazi i ogniem w lepie wieci. - Co ty, szalona gowo, ksiciu chcesz wojn wypowiada? - Chmiel i na hetmanw si porwa. Co mniewasz ksi! Pan Zagoba sta si jeszcze niespokojniejszy. - Tfu! do diaba. A to po prostu rebeli pachnie! vis armata, raptus puellae i rebelia - to niby kat, szubienica i stryczek. Dobra szstka: moesz ni zajecha, jeli nie daleko, to wysoko. Kurcewicze te broni si bd. - Taj co? Albo mnie pohybel, albo im! Ot, ja duszu by zhubyw za nich, za Kurcewiczw, oni mi byli bracia, a stara kniahini ma, ktrej ja w oczy jak pies patrzy! A jak Wasyla Tatary zapay, tak kto do Krymu poszed? kto go odbi? - ja! Kocha ich i suy im jak rab, bo myla, e t dziewczyn wysu. A oni za to proday, proday mene jak raba, na zuju dolu i na neszczastje... Wygnali precz - no, tak i pjd, tylko si wprzd pokoni; za sl i chleb, com u nich jad, po kozacku zapac- i pjd, bo swoj drog znaju. - I gdzie pjdziesz, gdy z ksiciem zaczniesz? do Chmiela obozu? - eby mnie t dziewk dali, ja by by waszlacki brat, wasz druh, wasza szabla, duszawasza zaklataja, wasz pies. I wzi by swoich semenw, innych z Ukrainy skrzykn, taj na Chmiela i na rodzonych braci zaporoskich ruszy i kopytami roznis. A chciaby za to nagrody? - nie! Ot, wziby dziewczyn i za Dniepr ruszy na boy step, na dzikie ugi, na ciche wody i mnie by byo dosy, a teraz... - Teraze si wciek. Wataka nic nie odrzek, konia nahajem uderzy i pomkn naprzd, a pan Zagoba pocz rozmyla, w jakie to tarapaty si dosta. Nie ulegao wtpliwoci, e Bohun zamierza na Kurcewiczw napa, krzywd sw pomci i dziewczyn przemoc zabra. I w tej imprezie byby mu jeszcze pan Zagoba kompanii dotrzyma. Na Ukrainie trafiay si takie sprawy czsto, a czasem i uchodziy pazem. Wprawdzie, gdy gwatownik nie by szlachcicem, rzecz wikaa si i stawaa si niebezpieczniejsz, ale za to wymiar sprawiedliwoci na Kozaku by trudny, bo gdzie go byo szuka i apa? Poprzestpstwie zbiega w dzikie stepy, gdzierka ludzka nie sigaa - i tyle go widziano - a gdy wybucha wojna, gdy Tatarzy kraj naszli, wtedy przestpca wypywa znowu,bo wtedy spay prawa. Tak mg uchroni si od odpowiedzialnoci i Bohun, a pan Zagoba nie potrzebowa mu przecie czynnie pomaga i bra na siebie poowy winy. Nie byby wreszcie tego w adnym razie czyni, bo cho mu Bohun by przyjacielem, wszelako nie wypadao Zagobie, szlachcicowi, w komityw z Kozakiem przeciw szlachcie wchodzi, zwaszcza e pana Skrzetuskiego zna i piz nim. Pan Zagoba by warcho nie lada, ale jego warcholstwo miao pewn miar. Hula po karczmach czehryskich z Bohunem i inn starszyzn kozack, zwaszcza za ich pienidze - i owszem; wobec grb kozackich dobrze nawet byo takich ludzi mie przyjacimi. Pan Zagoba o skr sw, cho tu i owdzie poszczerbion, dba wielce - a naraz spostrzeg, e i przez t przyja wlaz wokrutne boto. Bo byo jasnym, e jeli Bohun dziewczyn, narzeczon ksicego porucznika i ulubieca, porwie, to z ksiciem zadrze, a wtedy nie pozostanie munic innego, jak do Chmielnickiego uciec i do buntu si przyczy. Na to kad pan Zagoba w myli stanowcze co do swojej osoby veto, bo do buntu przycza si dla piknych oczu Bohuna nie mia wcale zamiaru, a w dodatku ksicia ba si jak ognia. - Tfu! tfu! - mrucza sobie teraz - diabam za ogon krci, a on mnie bdzie teraz za eb krci - i ukrci. Niech piorun trzanie tego watak z biaogowsk twarz, a tatarsk rk! Otom si wybra na wesele, czyste psie wesele, jak mnie Bg miy! Niech piorun trzanie wszystkich Kurcewiczw i wszystkie podwiki! Co mnie do nich?... ju mnie one niepotrzebne. Na kim si zmeo, na mnie si skrupi. I za co? czy to ja si chc eni? Niech si diabe eni, mnie wszystko jedno; co ja mam do roboty w tej imprezie! Pjd z Bohunem, to mnie Winiowiecki ze skry obedrze; pjd od Bohuna, to mnie chopi zatuk albo i on sam nie czekajc. Najgorzej to z grubiany si brata. Dobrze mi tak! Wolabym by tym koniem, na ktrym siedz, ni Zagob. Na baznam kozackiego wyszed, przy paliwodzie si wieszaem, susznie przeto na obie strony skr mi wytataruj. Tak rozmylajc spoci si bardzo pan Zagoba i w jeszcze gorszy wpad humor. Upa by wielki, ko ciko nis, bo dawnonie chodzi, a pan Zagoba by czowiek korpulentny. Miy Boe, co by by za to da, eby teraz w chodku, w gospodzie, nad szklenic zimnego piwa siedzie, nie po upale si koata i pdzi spalonym stepem!Chocia Bohun przynagla, zwolnili jednak biegu, bo ar by straszny. Popali troch konie, przez ten czas za Bohun z esauamirozmawia, widocznie dawa im rozkazy, co maj czyni, bo dotychczas nie wiedzieli nawet, gdzie jad. Do uszu Zagoby doszy ostatnie sowa rozkazu: - Czeka wystrzau. - Dobrze, bat'ku! Bohun zwrci si nagle ku niemu: - Ty jedziesz ze mn naprzd. - Ja? - rzek Zagoba z widocznym zym humorem - ja ci tak kocham, em ju jedn poow duszy dla ciebie wypoci, czemu bym nie mia i drugiej wypoci? My jak kontusz i podszewka; mam nadziej, e nas diabli razem wezm, co mi jest wszystko jedno, bo ju myl, e i w pieklenie moe by gorcej. - Jedmy. - Na zamanie karku. Ruszyli naprzd, a za nimi wkrtce i Kozacy. Ale ci ostatni postpowali z wolna, tak i wkrtce znacznie zostali w tyle - a wkocu znikli z oczu. Bohun z Zagob jechali obok siebie w milczeniu, obaj zamyleni gboko. Zagoba targa wsy i widocznym byo, e pracuje ciko gow; moe sobie ukada, jakim by sposobem mg si z caej tej sprawy salwowa. Chwilami mrucza co do siebie pgosem, to znw na Bohuna spoglda, na ktrego twarzy maloway si na przemian to niepohamowany gniew, to smutek. "Dziw - myla sobie Zagoba - e taki gadysz, a i dziewki nawet sobie nie umia skonwinkowa. Kozak jest - to prawda - ale rycerz znamienity i podpukownik, ktren te, prdzej pniej, jeli tylko do rebelii nie przystanie, bdzie nobilitowany, co wcale od niego zaley. A ju pan Skrzetuski, zacny kawaler - i przystojny, ale z tym malowanym watak na urod i porwna si nie moe. Hej, wezm te si oni za by, jak si spotkaj,bo obaj zabijaki nie lada." - Bohun, znasz-li dobrze pana Skrzetuskiego? - spyta nagle Zagoba. - Nie - odpar krtko wataka. - Cik bdziesz mia z nim przepraw. Widziaem go te, jak sobie Czapliskim drzwi otwiera. Goliat to jest i do wypitki, ido wybitki. Wataka nie odpowiedzia i znowu obaj pogryli si we wasne myli i wasne frasunki, ktrym wtrujc pan Zagoba powtarza od czasu do czasu: "Tak, tak, nie ma rady!" Upyno kilka godzin. Socepowdrowao gdzie het, na zachd ku Czehrynowi; od wschodu powia wietrzyk chodny. Pan Zagoba zdj kopaczek rysi,przecign rk po spoconej gowie i powtrzy raz jeszcze: - Tak, tak, nie ma rady! Bohun obudzi si jak ze snu. - Co rzeke? - spyta. - Mwi, e ju zaraz ciemno bdzie. Czy daleko jeszcze? - Niedaleko. Po godzinie ciemnio si rzeczywicie. Ale ju te wjechali w jar lesisty, wreszcie na kocu jaru bysno wiateko. - To Rozogi! - rzek nagle Bohun. - Tak! Brr! co jako chodno w tym jarze. Bohun wstrzyma konia. - Czekaj! - rzek. Zagoba spojrza na niego. Oczy wataki, ktre miay t wasno, e wieciy w nocy, paay teraz jak dwie pochodnie. Obaj przez dugi czas stali nieruchomie na skraju jaru. Na koniec z dala dao si sysze parskanie koni. To Kozacy Bohunowi nadjedali z wolna z gbi lasu. Esau zbliy si po rozkazy, ktre Bohun wyszepta mu do ucha, po czym Kozacy zatrzymali si znowu. - Jedmy! - rzek do Zagoby Bohun. Po chwili ciemne masy budowli dworskich, lamusy i urawie studzienne zarysoway siprzed ich oczyma. We dworze byo cicho. Psy nie szczekay. Wielki, zoty ksiyc wieci nad domostwami. Z sadu dochodzi zapach kwiatw wini i jaboni; wszdzie tak byo spokojnie, noc tak cudna, e zaiste brako tylko tego, aby jaki teorban ozwa si gdzie pod oknami piknej ksiniczki. W niektrych oknach byo jeszcze wiato. Dwaj jedcy zbliyli si do bramy. - Kto tam? - ozwa si gos nocnego stra. - Nie poznajesz mnie, Maksyrn? - To wasza mio. Sawa Bohu ! - Na wiki wikiw. Otwieraj. A co tam u was? - Wszystko dobrze. Wasza mio dawno niebya w Rozogach. Zawiasy bramy zaskrzypiay przeraliwie, most spad na fos i dwaj jedcy wjechalina majdan. - A suchaj, Maksym: nie zamykaj bramy i nie podno mostu, bo zaraz wyjedam. - To wasza mio jak po ogie? - Tak jest. Konie przywi do palika. Rozdzia 18 Kurcewiczowie nie spali jeszcze. Jedli wieczerz w owej sieni napenionej zbroj,ktra sza przez ca szeroko domu od majdanu a do sadu z drugiej strony. Na widok Bohuna i pana Zagoby zerwali si na rwne nogi. Na twarzy kniahini odbio si nie tylko zdziwienie, ale nieukontentowanie iprzestrach zarazem. Modych kniaziw byo tylko dwch: Symeon i Mikoaj. - Bohun! - rzeka kniahini. - A ty tu co robisz? - Przyjecha si wam pokoni, maty. A co,nie radzicie mi? - Radam ci, rada, jeno si dziwi, e przyby, bo syszaam, e w Czehrynie strujesz. A kogo to nam Bg z tob zesa? - To jest pan Zagoba, szlachcic, mj przyjaciel. - Radzimy waszmoci - rzeka kniahini. oka i iemi 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAP c cc)c8,U?-- Radzimy - powtrzyli Symeon i Mikoaj. - Mocia pani! - rzecze szlachcic. - Prawda,e go nie w por gorszy od Tatarzyna, ale i to wiadomo, e kto do nieba chce i,ten musi podrnego w dom przyj, godnego nakarmi, spragnionego napoi... - Siadajcie tedy, jedzcie i pijcie - mwia stara kniahini. - Dzikujemy, ecie przyjechali. No, no, Bohun, alem si ciebie nie spodziewaa, chyba e spraw masz do nas? - Moze i mam - rzek z wolna wataka. - Jak? - pytaa niespokojnie kniahini. - Przyjdzie pora, to pogadamy. Dajcie odpocz. Z Czehryna prosto jad. - To wida byo ci pilno do nas? - A gdzie by mnie miao by pilno, jeli nie do was? A kniaziwna-donia zdrowa? - Zdrowa - rzeka sucho kniahini. - Chciabym te ni oczy ucieszy. - Helena pi. - To szkoda. Bo ja dugo nie zabawi. - A gdzie jedziesz? - Wojna, maty! Nie ma na nic czasu. Lada chwila hetmani w pole wyprawi, a al bdzie Zaporocw bi. Mao to razy my z nimi jedzili po dobro tureckie - prawda, kniaziowie? - po morzu pywali, sl i chleb razem jedli, pili i hulali, a teraz my im wrogi. Kniahini spojrzaa bystro na Bohuna. Przez gow przesza jej myl, e moe Bohun ma zamiar poczy si z rebeli i przyjecha jej synw wybada. - A ty co mylisz robi? - spytaa. - Ja, maty? a c? ciko swoich bi, ale trzeba. - Tak i my uczynimy - rzek Symeon. - Chmielnicki zdrajca! - doda mody Mikoaj. - Na pohybel zdrajcom! - rzek Bohun. - Niech im kat wieci! - dokoczy Zagoba.Bohun znw mwi pocz: - Tak to na wiecie. Kto ci dzi przyjacielem, jutro Judaszem. Nikomu nie mona wierzy na wiecie. - Jeno dobrym ludziom - rzeka kniahini. - Pewnie, e dobrym ludziom mona wierzy. Dlatego ja te wam wierz i kocham was, bo wycie dobrzy ludzie, nie zdrajcy... Byo co tak dziwnego i strasznego w gosie wataki, e przez chwil zapanowao gbokie milczenie. Pan Zagobapatrzy na kniahini i mruga swoim zdrowym okiem, a kniahini utkwia wzrok wBohunie. Ten mwi dalej: - Wojna nie ywi ludzi, jeno morzy, dlatego chcia ja was jeszcze widzie, zanim rusz. Kto wie, czy wrc, a wy by mnie aowali, bo wy moje druhy serdeczne... nieprawda? - Tak nam dopom Bg! Od maego ci znamy. - Ty nasz brat - doda Symeon. - Wy kniazie, wy szlachta, a wy Kozakiem nie gardzili, w dom przygarnli i krewn-doni obiecali, bo wy wiedzieli, e dla Kozaka bez niej ni ycia, ni bycia, tak si i zmiowali nad Kozakiem. - Nie ma o czym i mwi - rzeka pieszniekniahini. - Nie, maty, jest o czym mwi, bo wy moidobrodzieje, a ja te prosi tego oto szlachcica, przyjaciela mego, eby mnie za syna wzi i do herbu przypuci, aby wy nie mieli wstydu oddajc krewniaczk Kozakowi. Na co pan Zagoba si zgodzi i my oba bdziem si stara o pozwolenie u sejmu, a po wojnie pokoni si panu hetmanowi wielkiemu, ktren na mnie askaw, moe poprze; on przecie i Krzeczowskiemu nobilitacj wyrobi. - Bg ci dopom - rzeka kniahini. - Wy szczerzy ludzie, i ja wam dzikuj. Aleprzed wojn chciabym jeszczeraz z waszych ust usysze, e wy mnie doni dajecie i e sowo wasze zdzierycie. Sowo szlacheckie nie dym - a wy przecie szlachta, wy kniazie. Wataka mwi gosem powolnym i uroczystym, ale w mowie jego drgaa zarazem jakby groba zapowiadajca, e trzeba si zgodzi na wszystko, czego da. Stara kniahini spojrzaa na synw, ci na ni, i przez chwil trwao milczenie. Nagle rarg siedzcy na berle pod cian zakwili, cho do witu byo jeszcze daleko; za nim ozway si inne; wielki berkut zbudzi si, strzsn skrzyda i kraka pocz. uczywo palce si w grubach przygaso. Wizbie zrobio si ciemnawo i ponuro. - Mikoaj, popraw ogie - rzeka kniahini. Mody knia dorzuci uczywa. - C? przyrzekacie? - pyta Bohun. - Musimy Heleny spyta. - Niech ona mwi za siebie, wy za siebie. Przyrzekacie? - Przyrzekamy - rzeka kniahini. - Przyrzekamy - powtrzyli kniaziowie. Bohun wsta nagle i zwrciwszy si do Zagoby, rzek dononym gosem: - Moci Zagobo! Poko si i ty o dziewk;moe i tobie przyrzekn. - Co ty, Kozacze, upi si?! - zawoaa kniahini. Bohun zamiast odpowiedzi wydoby list Skrzetuskiego i zwrciwszy si do Zagoby,rzek: - Czytaj. Zagoba wzi list i pocz go czyta wrd guchego milczenia. Gdy skoczy, Bohun skrzyowa rce na piersiach. - Komu tedy dziewk dajecie? - spyta. - Bohun! Gos wataki sta si podobny do syku wa. - Zdrajcy, oczajdusze, psiawiary, judasze!... - Hej, synkowie, do szabel! - krzykna kniahini. Kurcewicze skoczyli piorunem ku cianom i porwali za bro. - Moci panowie, spokojnie! - zawoa Zagoba. Ale nim domwi, Bohun wyrwa pistolet zza pasa i wystrzeli. - Jezus! Jezus!... - jkn knia Symeon, postpi krok naprzd, rkoma j bi powietrze i upad ciko na ziemi. - Suba, na pomoc! - woaa rozpaczliwie kniahini. Ale w teje chwili na dziedzicu i od stronysadu hukny inne wystrzay, drzwi i okna wyleciay z oskotem i kilkudziesiciu semenw wpado do sieni. - Na pohybel! - zabrzmiay dzikie gosy. Na majdanie ozwa si dzwon na trwog. Ptactwo w sieni poczo wrzeszcze; haas, strzelanina i krzyki zastpiy niedawn cisz upionego dworu. Stara kniahini rzucia si, wyjc jak wilczyca, naciao Symeona drgajce w ostatnich konwulsjach, ale wnet dwch semenw porwao j za wosy i odcigno na stron, a tymczasem mody Mikoaj, przyparty w kt sieni, broni si z wciekoci i lwi odwag. - Procz! - krzykn nagle Bohun na otaczajcych go Kozakw. - Procz! - powtrzy grzmicym gosem. Kozacy cofnli si. Sdzili, e wataka chceocali ycie modziecowi. Ale Bohun z szabl w rku sam rzuci si na kniazia. Rozpocza si straszna pojedyncza walka, na ktr kniahini, trzymana za wosy przezcztery elazne donie, patrzya paajcymioczyma i z otwartymi usty. Mody knia zwali si jak burza na Kozaka, ktry, cofajc si z wolna, wywid go na rodek sieni. Nagle przysiad, odbi potny cios i z obrony rzeszed do ataku. Kozacy zatrzymawszy dech w piersiach pospuszczali szable na d i stali jak wryci,ledzc oczyma przebieg walki. W ciszy sycha byo tylko oddech i sapaniewalczcych, zgrzyt zbw wist lub ostry dwik uderzajcych o siebie mieczw. Przez chwil zdawao si, e wataka ulegnie olbrzymiej sile i zacitoci modzieca, gdy znowu pocz si cofa isania. Twarz przecigna mu i jakby z wysilenia. Mikoaj podwoi ciosy, szabla jego otaczaa Kozaka nieustannym wem byskawic, kurzawa wstaa z podogi i przesonia obokiem walczcych, ale przez jej kby semenowie dojrzeli krew spywajc po twarzy wataki. Nagle Bohun uskoczy w bok, kniaziowe ostrze trafio w prni. Mikoaj zachwiasi od zamachu i pochyli naprzd, a w tej samej chwili Kozak ci go w kark tak straszliwie, e knia zwali si jakby gromem raony. Krzyki radosne Kozakw pomieszay si z nieludzkim wrzaskiem kniahini. Zdawao si,e od wrzaskw powaa pknie. Walka byaskoczona, kozactwo rzucio si na bro zawieszon na cianach i poczo j zdziera wyrywajc sobie wzajemnie kosztowniejsze szable i handary, depcc po trupach kniaziw i wasnych towarzyszw, ktrzy legli z rki Mikoaja. Bohun pozwala na wszystko. Sta on we drzwiach prowadzcych do komnat Heleny, zagradzajc drog, i oddycha ciko ze zmczenia. Twarz mia blad i pokrwawion, gdy dwa razy ostrze kniaziadotkno jego gowy. Bdny wzrok jego przenosi si z trupa Mikoaja na trupa Symeona, a czasem pada na zsiniae oblicze kniahini, ktr moojcy, trzymajc za wosy, przyciskali kolanami do ziemi, bosi rwaa z ich rk do trupw dzieci. Wrzask i zamieszanie w sieni powikszao si z kad chwil. Kozacy cignli na powrozach czelad Kurcewiczw i mordowali j bez litoci. Podoga bya zalana krwi, sie zapeniona trupami, dymem od wystrzaw, ciany ju obdarte,ptactwo nawet pobite. Nagle drzwi, pod ktrymi sta Bohun, otworzyy si na rozcie. Wataka obrci si i cofn nagle. We drzwiach ukaza si lepy Wasyl, a obokniego Helena ubrana w biae giezo, blada sama jak giezo, z oczyma rozszerzonymi zprzeraenia, z otwartymi usty. Wasyl nis krzy, ktry trzyma na wysokoci twarzy w obu doniach. Wrd zamieszania panujcego w sieni, wobec trupw, krwi rozlanej kauami na pododze, poysku szabel i rozpomienionych renic dziwnie uroczyciewygldaa ta posta wysoka, wyndzniaa, z siwiejcym wosem i czarnymi jamami zamiast oczu. Rzekby: duch albo trup, ktry zrzuci caun i przychodzi kara zbrodni. Krzyki umilky. Kozacy cofali si przeraeni. Cisz przerwa spokojny, ale bolesny i jczcy gos kniazia: - W imi Ojca i Spasa, i Ducha, i witej-Przeczystej! Mowie, ktrzy przychodzicie z dalekich stron, zali przychodzicie w imi boe? Albowiem: "Bogosawiony m w drodze, ktry idc opowiada sowo boe." A wy zali dobr nowin niesiecie? zali jestecie apostoami? Cisza miertelna zapanowaa po sowach Wasyla, on za zwrci si z wolna, z krzyem w jedn stron, nastpnie w drugi mwi dalej: - Gorze wam, bracia, bo ktrzy dla zysku lub zemsty wojn czyni, maj by potpieni na wieki... ...Mdlmy si, abymy zaznali miosierdzia. Gorze wam, bracia, gorze mnie! O! o! o! Jk wyrwa si z piersi kniazia. - Hospody pomyuj! - ozway si guche gosy moojcw, ktrzy pod wpywem nieopisanego strachu poczli si egna przeraeni. Nagle da si sysze dziki, przeralwy krzyk kniahini: - Wasyl, Wasyl!... Byo w jej gosie co tak rozdzierajcego, jakby to by ostatni gos rwcego si ycia. Jako gniotcy j kolanami moojcy uczuli, e ju nie usiuje si wyrwa z ich rk. Knia drgn, ale wnet zastawi si krzyem od strony, z ktrej dochodzi gos, i odrzek: - Duszo potpiona, woajca z gbokoci, gorze ci! - Hospody pomyuj! - powtrzyli Kozacy. - Do mnie, semenowie! - zawoa w tej chwili Bohun i zachwia si na nogach. Kozacy skoczyli i podparli go pod ramiona. - Bat'ku! ty ranny? - Tak jest! Ale to nic! Krew mnie usza. Hej,chopcy! strzec mi tej doni jak oka w gowie... Dom otoczy, nikogo nie wypuszcza... Kniaziwno... Nie mg wicej mwi, wargi mu zbielay,a oczy zaszy mg. - Przenie atamana do komnat! - zawoa pan Zagoba, ktry wylazszy z jakiego kta, niespodzianie pojawi si przy Bohunie. - To nic, to nic - mwi, zmacawszy palcami rany. - Jutro zdrw bdzie. Ju ja si nim zajm. Chleba z pajczyn mi ugnie. Wy, chopcy, ruszajcie sobie do diaba, pohula z dziewkami w czeladnej, bo nic tu po was, adwch niech zaniesie atamana. Bierzcie go. Ot, tak. Ruszajciee, do licha, czego stoicie? Domu mi pilnowa - ja sam bd doglda. Dwch semenw ponioso Bohuna do przylegej izby, reszta wysza z sieni. Zagoba zbliysi do Heleny i mrugajc mocno okiem, rzek szybko a cicho: - Jam przyjaciel pana Skrzetuskiego, nie bj si. Odprowad jeno spa swojego proroka i czekaj na mnie. To rzekszy wyszed do izby, w ktrej dwch esauw zoyo na sofie tureckiej Bohuna. Wnet wysa ich po chleb i pajczyn, a gdy je przyniesiono z czeladnej, zaj si opatrunkiem modego atamana z ca biegoci, jak wwczas kady szlachcic posiada, a ktrej nabywasklejajc by porozbijane w pojedynkach lub na sejmikach. - A powiedzcie te semenom - rzek do esauw - e jutro ataman zdrw bdzie jak ryba, eby si za o niego nie troszczyli. Oberwa, bo oberwa, ale gracko si spisa i jutro jego wesele, chocia i bez popa. Jeli jest w domu piwniczka, to sobie moecie pozwoli. Ot, ju i ranki przewizane. Idcie teraz, by ataman mia spokj. Esauowie ruszyli ku drzwiom. - A nie wypijcie tam caej piwnicy! - rzek jeszcze pan Zagoba. I siadszy przy wezgowiu wataki, wpatrzy si w niego uwanie. - No, czort ci nie wemie od tych ran, chociae dosta dobrze. Ze dwa dni ni rk, ni nog nie ruszysz - mrucza sam dosiebie, patrzc na blad twarz i zamknite oczy Kozaka. - Szabla nie chciaa katu krzywdy zrobi, bo ty jego wasno i od niego si nie wywiniesz. Gdy ci powiesz, diabe zrobi z ciebie kuk dla swoich dzieci, bo gadki. Nie, braciszku, pijesz tydobrze, ale ze mn duej nie bdziesz pi. Szukaj ty sobie kompanii midzy rakarzami,bo widz, e lubisz dusi, ale ja nie bd z tob szlacheckich dworw po nocach napada. Niech ci kat wieci! niech ci wieci! Bohun jkn z cicha. - O, jcz, o, wzdychaj! Jutro bdziesz lepiej wzdycha. Poczekaje, tatarska duszo, kniaziwny ci si zachciao? Ba, nie dziwi ci si, dziewka specja,ale jeli ty go pokosztujesz, to niech mj dowcip psi zjedz. Pierwej mi te wosy na doni wyrosn... Gwar zmieszanych gosw doszed z majdanu do uszu pana Zagoby. - Aha, pewnie si ju do piwniczki dobrali - mrukn. - Popijcie si jak bki, eby si wam dobrze spao, ju ja bd czuwa za was wszystkich, cho nie wiem, jeeli radzijutro z tego bdziecie. To rzekszy wsta zobaczy, azali i rzeczywicie moojcy zabrali ju znajomo z kniaziowsk piwnic, i wszed naprzd do sieni. Sie wygldaa strasznie. Na rodku leay sztywne ju ciaa Symeona i Mikoaja, a w kcie trup kniahiniw postawie siedzcej i skulonej, tak jak j przygnioty kolana moojcw. Oczy jej byyotwarte, zby wyszczerzone. Ogie palcy si w grubach napenia ca sie mdym wiatem drgajcym na kauach krwi; gb mroczya si cieniem. Pan Zagoba zbliy si do kniahini, zobaczy, czy nie oddycha jeszcze, i pooy jej rk na twarzy, ale twarz ta bya ju zimna - wicwyszed popiesznie na majdan, bo go w tej izbie strach bra. Na majdanie Kozacy zaczli ju hulank. Ognie byy porozpalane,a przy ich blasku ujrza pan Zagoba stojce beczki miodu, wina i gorzaki z poodbijanymi grnymi dnami. Kozacy czerpali z nich jak u studni i pili na mier. Inni, rozgrzani ju trunkiem, gonili si za moodyciami z czeladnej, z ktrych jedne, zdjte strachem, szamotay si lub uciekay na olep, skaczc przez ogie; inne wrd wybuchw miechu i wrzaskw pozwalay chwyta si i cign do beczek lub do ognisk, przy ktrych taczono kozaka. Moojcy rzucali si jak optani w prysiudach, przed nimi dziewczyny drobiy to posuwajc si w podrygach naprzd, to cofajc si przed gwatownymi ruchami tancerzy. Widzowie bili w blaszane pkwaterki lub piewali. Krzyki: "u-ha!", rozlegay si coraz goniej przy wtrze szczekania psw, renia koni i ryku wow,ktre rnito na uczt. Naokoo ognisk, w gbi, wida byo stojcych chopw z Rozogw, pidsusidkw, ktrzy na odgos strzaw i krzykw nadbiegli tumnie ze wsi, aby zobaczy, co si dzieje. Nie myleli oni broni kniaziw, bo Kurcewiczwnienawidzono we wsi, patrzyli wic tylko narozhulanych Kozakw trcajc si okciami,szepcc midzy sob i zbliajc si coraz bardziej do beczek z wdk i miodem. Orgiastawaa si coraz wrzaskliwsza, pijatyka wzrastaa, moojcy nie czerpali z beczek blaszankami, ale zanurzali w nie gowy po szyje, taczce dziewczta oblewano wdk i miodem; twarze byy rozpalone, zebw bi opar; niektrzy zataczali si ju na nogach. Pan Zagoba wyszedszy na ganek rzuci okiem na pijcych, po czym uwanie wpatrzy si w niebo. - Pogoda; ale ciemno! - mrukn - gdy ksiyc zajdzie, cho w pysk daj... To rzekszy zszed z wolna ku beczkom i pijcym moojcom. - A dalej, chopcy! - zawoa - a dalej, nie aujcie sobie. Hajda! hajda! Nie cierpn wam zby. Kiep ten, co si dzi nie upije zazdrowie atamana. Dalej do beczek! dalej do dziewczyn! - u-ha! - U-ha! - zawyli radonie Kozacy. Zagoba rozejrza si na wszystkie strony.- O takie syny, nitkoputy, harhary, oczajdusze! - wykrzykn nagle - to sami pijecie jak zdroone konie, a tamtym, co strauj koo domu, nic? Hej tam, zmieni mi ich natychmiast. Rozkaz speniono bez wahania i w mgnieniu oka kilkunastu pijanych moojcw rzucio si, by zastpi stranikw, ktrzy dotychczas nie brali udziau w hulatyce. Ci 8jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAP c c; &c*c9-nadbiegli wnet z atw do zrozumienia skwapliwoci. - Hajda, hajda! - zawoa Zagoba, ukazujc im beczki z napitkami. - Diakujem, pane! - odparli, zanurzajc blaszanki. - Za godzin zluzowa mi i tamtych. - Sucham - odpowiedzia esau. Semenom wydao si to zupenie naturalnym, e w zastpstwie Bohuna objkomend pan Zagoba. Tak ju zdarzao si nieraz i moojcy radzi temu bywali, bo szlachcic pozwala im zawsze na wszystko.Stranicy pili wic wraz z innymi, pan Zagoba za wszed w rozmow z chopamiz Rozogw. - Chopie! - pyta starego pidsusidka - a daleko std do ubniw? - Oj, daleko, pane! - odpar chop. - Na rano mona by stan? - Oj, nie stanie; pane! - A na poudnie? - Na poudnie prdzej. - A ktrdy jecha? - Prosto do gocica. - To jest gociniec? - Knia Jarema kaza, eby by, to i jest. Pan Zagoba mwi umylnie bardzo gono,aby wrd krzykw i gwaru spora gar semenw moga go sysze. - Dajcie i im gorzaki - rzek do moojcw,ukazujc na chopw - ale wprzd dajcie mnie miodu, bo chodno. Jeden z semenw zaczerpn z beczki trojniaku w garncow blaszank i poda j na czapce panu Zagobie. Szlachcic wzi ostronie we dwie rce, aby pyn si nie rozla, przytkn garncwk do wsw i przechyliwszy w tygow j pi wolno, ale bez wytchnienia. Pi, pi - a moojcy poczli si dziwi: - Baczyw ty? - szeptali jeden do drugiego. -Trastia joho mordowaa! Tymczasem gowa pana Zagoby przechylaa si z wolna w ty, wreszcie przechylia zupenie, a na koniec garncwk od poczerwieniaej twarzy odj, warg wysun, brwi podnis i mwi jakby sam do siebie: - O! wcale niezy - odstay. Zaraz wida, eniezy. Szkoda takiego miodu na wasze chamskie garda. Dobra by bya dla was i braha. Srogi mid, srogi, czuj, e mi ulyo i em si troch pocieszy. Jako ulyo panu Zagobie rzeczywicie, wgowie mu pojaniao, nabra fantazji i widocznym byo, e krew jego, podlana miodem, utworzya on wyborny likwor, o ktrym sam powiada, a od ktrego na caeciao rozchodzi si mstwo i odwaga. Skin Kozakom rk, e mog dalej pi, i odwrciwszy si przeszed wolnym krokiemcay dziedziniec, obejrza uwanie wszystkie kty, przeszed most na fosie i skrci wedle czstokou, aby zobaczy, czy strae dobrze pilnuj domostwa. Pierwszy stranik spa, drugi, trzeci i czwarty rwnie. Byli pomczeni drog, a przy tym przyszli ju pijani na miejsce i pospali si od razu. - Mgbym jeszcze i ktrego z nich wykra, abym za mia pachoka do posug - mrukn pan Zagoba. To rzekszy wrci wprost do dworu, wszed znowu do zowrogiej sieni, zajrzado Bohuna, a widzc, e wataka nie daje znaku ycia, cofn si ku drzwiom Heleny iotworzywszy je z cicha, wszed do komnaty, z ktrej dochodzi szmer jakoby modlitwy. Waciwie bya to komnata kniazia Wasyla, Helena jednak bya przy kniaziu, w pobliu ktrego czua si bezpieczniejsz. lepy Wasyl klcza przed obrazem witej-Przeczystej, przed ktrym palia si lampka, Helena obok niego. oboje modlili si gono. Ujrzawszy Zagob, zwrcia na przeraone oczy. Zagoba pooy palec na ustach. - Mocia panno - rzek - jam przyjaciel pana Skrzetuskiego. - Ratuj! - odpowiedziaa Helena. - Po tom te tu przyszed; zdaj si na mnie. - Co mam czyni? - Trzeba ucieka, pki ten czort bez zmysw ley. - Co mam czyni? - Wdziej na si ubir mski i jak zapukam we drzwi, wyjd. Helena zawahaa si. Nieufno bysna wjej oczach. - Mame wapanu wierzy? - A co masz lepszego? - Prawda, prawda jest. Ale mi przysi, e nie zdradzisz. - Rozum si wapannie pomiesza. Ale kiedy chcesz, przysign. Tak mi dopom Bg i wity krzy. Tu twoja zguba, ocalenie w ucieczce. - Tak jest, tak jest. - Wdziej mski ubir co prdzej i czekaj. - A Wasyl? - Jaki Wasyl? - Brat mj obkany - rzeka Helena. - Tobie grozi zguba, nie jemu - odpar Zagoba. - Jeli on obkany, to on dla Kozakw wity. Jako widziaem, e go maj za proroka. - Tak jest. Bohunowi nic on nie zawini. - Musimy go zostawi, inaczej zginiemy - i pan Skrzetuski z nami. piesz si wapanna.Z tymi sowy pan Zagoba opuci izb i uda si wprost do Bohuna. Wataka blady by i osabiony, ale oczy mia otwarte. - Lepiej ci? - spyta Zagoba. Bohun chcia przemwi i nie mg. - Nie moesz mwi? Bohun poruszy gow na znak, e nie moe, ale w tej samej chwili cierpienie wyryo si na jego twarzy. Rany od ruchu zabolay go widocznie. - To i krzycze by nie mg? Bohun oczyma tylko da zna, e nie. - Ani si ruszy? Ten sam znak. - To i lepiej, bo nie bdziesz ani mwi, ani krzycza, ani si rusza, a ja tymczasem zkniaziwn do ubniw pojad. Jeli ci jej nie zdmuchn, to si pozwol starej babie w arnach na osypk zemle. Jak to, ajdaku? mylisz, e nie mam dosy twojej kompanii, e si bd duej z chamem pospolitowa? 0 niecnoto, mylae, e dla twego wina, dla twoich koci i twoich chopskich amorw zabjstwa bd czyni ido rebelii z tob pjd? Nie, nic z tego, gadyszu! W miar jak pan Zagoba perorowa, czarne oczy wataki roztwieray si szerzej i szerzej. Czy ni? czy bya to jawa? czy art pana Zagoby? A pan Zagoba mwi dalej: - Czego lepie wytrzeszczasz jak kot na sperk? Czy mylisz, e tego nie uczyni? Moe si kaesz pokoni komu w ubniach?Moe cyrulika ci stamtd przysa? a moemistrza u ksicia pana zamwi? Blada twarz wataki staa si straszn. Zrozumia, e Zagoba prawd mwi, z oczu strzeliy mu gromy rozpaczy i wciekoci, na twarz uderzy pomie. Jedno nadludzkie wysilenie - podnis si i zust wyrwa mu si krzyk: - Hej, semen... Nie skoczy, gdy pan Zagoba z szybkoci byskawicy zarzuci mu na gow jego wasny upan i w jednej chwili okrci j cakowicie - po czym obali go na wznak. - Nie krzycz, bo ci to zaszkodzi - mwi z cicha, sapic mocno.- Mogaby ci jutro gowa rozbole, przeto jako dobry przyjaciel, mam o tobie staranie. Tak, tak, bdzie ci i ciepo, i zaniesz smacznie, i garda nie przekrzyczysz. Aby za opatrunku nie zdar, to ci rce zawi, a wszystko per amicitiam, aby mnie wspomina wdzicznie. To rzekszy obwin pasem rce Kozaka, zacign wze; drugim, swoim wasnym, skrpowa mu nogi. Wataka nic ju nie czu, bo zemdla. - Choremu przystoi lee spokojnie - mwi- aby mu humory do gowy nie biy, od czego delirium przychodzi. No, bd zdrw;mgbym ci noem pchn, co moe byoby z lepszym moim poytkiem, ale mi wstyd po chopsku mordowa. Co innego, jeli si zatkniesz do rana, bo to si ju niejednej wini przygodzio. Bde zdrw. Vale et me amantem redama. Moe si i spotkamy kiedy, ale jeli ja si bd o to stara, to niech mnie ze skry obedr i podogonia z niej porobi. Rzekszy to pan Zagoba wyszed do sieni, przygasi ogie w grubach i zapuka do Wasylowej komnaty. Smuka posta wysuna si z niej natychmiast. - Czy to wapanna? - spyta Zagoba. - To ja. - Chode, bylemy si do koni dobrali. Ale oni tam pijani wszyscy, noc ciemna. Nim sirozbudz, bdziemy daleko. Ostronie, tu kniazie le! - W imi Ojca i Syna, i Ducha - szepna Helena. Rozdzia 19 Dwaj jedcy jechali cicho i wolno przez lesisty jar przytykajcy do dworu w Rozogach. Noc zrobia si bardzo ciemna, bo ksiyc zaszed od dawna, a do tego chmury okryy horyzont. W jarze nie widabyo na trzy kroki przed komi, ktre te potykay si co chwila o korzenie drzew idce w poprzek przez drog. Jechali dugi czas z najwiksz ostronoci, a dopierogdy dojrzeli ju koniec jaru i step otwarty,owiecony nieco szarym odbyskiem chmur,jeden z jedcw szepn: - W konie! Pomknli jak dwie strzay wypuszczone z ukw tatarskich i tylko ttent koni bieg za nimi. Ciemny step zdawa si ucieka spod ng koskich. Pojedyncze dby, stojce tu i owdzie przy gocicu, migay jak widma i lecieli tak dugo, dugo, bez odpoczynku i wytchnienia, a wreszcie konie postulay uszy i poczy chrapa ze zmczenia; bieg ich sta si ociay i wolniejszy. - Nie ma rady, trzeba zwolni koniom - rzek grubszy jedziec. A wanie ju te i wit pocz spycha noc ze stepu. Coraz wiksze przestrzenie wychylay si z cienia, rysoway si blado stepowe bodiaki, dalekie drzewa, mogiy: wpowietrze wsikao coraz wicej wiata. Biaawe blaski rozwieciy i twarze jedcw. Byli to pan Zagoba i Helena. - Nie ma rady, trzeba zwolni koniom - powtrzy pan Zagoba.- Wczoraj przyszy z Czehryna do Rozogw bez wytchnienia. Dugo tak nie wytrzymaj, a boj si, by nie pady. Jake si wapanna czujesz? Tu pan Zagoba spojrza na swoja towarzyszk i nie czekajc jej odpowiedzi zawoa: - Pozwle mi si wapanna przy daniu obejrze. Ho, ho! czy to po braciach ubranie? Nie ma co mwi: bardzo foremnyz wapanny kozaczek. Jeszczem te takiegopachoka, pki yj, nie mia -- ale tak myl, e mi go pan Skrzetuski odbierze. A to co? O dla Boga, zwie wapanna te wosy, bo si nikt co do pci twej biaogowskiej nie omyli. Rzeczywicie po plecach Heleny spywa potok czarnych wosw rozwizanych przez szybki bieg i wilgo nocn. - Dokd jedziemy? - pytaa zwizujc je obiema rkami i usiujc wsun je pod kopaczek. - Gdzie oczy nios. - To nie do ubniw? Na twarzy Heleny odbi si niepokj, a w bystrym spojrzeniu, jakie rzucia na pana Zagob, malowaa si rozbudzona na nowonieufno. - Widzisz wapanna, mam ja swj rozum i wierzaj, em wszystko dobrze wykalkulowa. A kalkulacja moja jest na nastpnej mdrej maksymie oparta: nie uciekaj w t stron, w ktr ci goni bd. Ow, jeli goni nas ju w tej chwili,to nas goni w stron ubniw, bom te gono si wczoraj o drog wypytywa i Bohunowi na odjezdnym zapowiedziaem, etam ucieka bdziemy. Ergo: uciekamy ku Czerkasom. Jeli nas goni zaczn, to nieprdko, bo dopiero wtedy, gdy si przekonaj, e nas na drodze ubniaskiej nie ma, a to im ze dwa dni czasu zajmie. Tymczasem my bdziemy w Czerkasach, gdzie teraz stoj chorgwie polskie pana Piwnickiego i Rudominy. A w Korsuniu caa potga hetmaska. Rozumiesz wapanna? - Rozumiem i pki ycia mego, pty wdzicznoci dla wapana. Nie wiem, kto jeste, skde si w Rozogach znalaz, alemyl, e ci Bg zesa na obron moj i na ratunek, bo byabym si pierwej noem pchna, nibym miaa i w moc tego zbja. - Smok to jest na niewinno wapanny srodze zaarty. - Co ja mu uczyniam, nieszczliwa, e mnie przeladuje? Z dawna go znaam i z dawna miaam go w nienawici; z dawna boja we mnie tylko wzbudza. Czy to ja jedna na wiecie, e mnie umiowa, e przeze mnie tyle krwi rozla, e pomordowa mi braci?... Boe, gdy wspomn, krew we mnie krzepnie. Co ja poczn? gdzie si przed nim schroni? Wapan si nie dziw moim narzekaniom, bom nieszczsna, bo mnie i wstyd tych afektw, bo stokro wolaabym mier. Policzki Heleny oblay si pomiemi, na ktre stoczyy si dwie zy wycinite przez gniew i wzgard, i bl. - Nie bd si o to spiera - rzek pan Zagoba - e wielkie nieszczcie spotkao wasz dom, ale pozwl wapanna sobie powiedzie, i twoi krewniacy w czci sami sobie winni. Nie trzeba byo Kozakowi rki twojej obiecywa, a potem go zdradza, co gdy si wydao, ju on tak sirozsierdzi, i adna perswazja moja nic nie pomoga. al mnie te twoich braci pobitych, a osobliwie tego najmodszego, bo to by dzieciuch prawie, ale zaraz wida byo, e wyronie na wielkiego kawalera. Helena pocza paka. - Nie przystoj zy tym szatkom, ktre wapanna nosisz, otrzyj je tedy i tak sobie powiedz, e to bya wola boa. Bg te ukarze zabjc, ktry ju nawet zosta ukarany, gdy na prno krew przela, a wapann, jedyny i gwny cel swych namitnociw, utraci. Tu pan Zagoba umilk, po chwili za rzek:- Ej, daeby on mi upnia - miy Boe - gdyby mi tylko w rce dosta! Na jaszczurskr by mi wyprawi. Wapanna nie wiesz,em ja ju w Galacie od Turkw palm otrzyma, ale te mam dosy, drugiej nie pragn i dlatego nie do ubniw, tylko ku Czerkasom zdam. Dobrze by byo do ksicia si schroni, ale nuby dogonili? Syszaa wapanna, e gdym konie od palika odwizywa, pachoek Bohunw si obudzi. A nu larum podnis? Tedyby zaraz do pocigu byli gotowi i zapaliby nasw godzin - bo oni tam maj kniaziowskie wiee konie, a ja nie miaem czasu wybiera. Bestia to jest dzika ten Bohun, mwi wapannie. Takem go sobie zbrzydzi, e wolabym diaba zobaczy nijego. - Boe nas bro od jego rk. - Sam on si zgubi. Czehryn wbrew rozkazowi hetmaskiemu opuci, z ksiciem wojewod ruskim zadar. Nie pozostaje mu nic innego, jak do Chmielnickiego umyka. Ale straci on na fantazji, jeli Chmielnicki pobit bdzie, a to si mogo ju zdarzy. Rzdzian spotka zaKrzemieczugiem wojska pynce pod Barabaszem i Krzeczowskim na Chmiela, a oprcz tego pan Stefan Potocki ldem z usari pocign; ale Rzdzian w Krzemieczugu dziesi dni dla naprawy czajki przesiedzia, wic nim do Czehryna docign, bitwa musiaa si zdarzy. Lada chwila czekalimy wiadomoci. - To wic Rzdzian z Kudaku listy przywiz? - pytaa Helena. - Tak jest, byy listy od pana Skrzetuskiegodo kniahini i do wapanny, ale Bohun je przej, z nich si wszystkiego dowiedzia,wic zaraz Rzdziana rozszczepi i na Kurcewiczach mci si pocign. - 0, nieszczsne pachol! Przeze mnie to onkrew wyla. - Nie frasuj si wapanna. yw bdzie. - Kiedy to si stao? - Wczoraj rano. U Bohuna czeka zabi, to jak drugiemu kubek wina ykn. A rycza tak po przeczytaniu listw, e si cay Czehryn trzs. Rozmowa przerwaa si na chwil. Ju te zrobio si i widno zupenie. Rana zorza bramowana jasnym zotem, opalami i purpur pona na wschodniej stronie nieba. Powietrze byo wiee, rzewe; konie poczy prycha wesoo. - No, ruszajmy z Bogiem, a ywo! Szkapy odpoczy, czasu za do stracenia nie mamy - rzek pan Zagoba. Pucili si znw cwaem i lecieli z p mili bez wypoczynku. Nagle naprzeciw nich, ukaza si jaki punkt ciemny, ktry zbliasi z nadzwyczajn szybkoci. - Co to moe by? - rzek pan Zagoba. - Zwolnijmy. To czek na koniu. Istotnie jaki jedziec zblia si caym pdem i pochylony na siodle, z twarz ukryt w grzywie koskiej, smaga jeszczenahajem swego rebca, ktry zdawa si ziemi nie tyka. - Co to za diabe moe by i czego tak leci?Ale leci! - rzek pan Zagoba dobywajc z olster pistoletu, aby by gotowym na wszelki wypadek. Tymczasem goniec zbliy si ju na krokw trzydzieci. - Stj! - hukn pan Zagoba wymierzajc pistolet. - Kto jest? Jedziec zdar konia i podnis si na siodle, ale zaledwie spojrza, gdy krzykn:- Pan Zagoba! - Pleniewski, suga starociski z Czehryna? A ty tu co robisz? gdzie lecisz? - Moci panie! zawracaj i ty ze mn! Nieszczcie! Gniew boy,sd boy! - Co si stao? Gadaj. - Czehryn ju zajty przez Zaporocw. Chopy szlacht rn, sd boy. - W imi Ojca i Syna! Co gadasz... Chmielnicki?... - Pan Potocki pobity, pan Czarniecki w niewoli. Tatary id z Kozakami. Tuhaj-bej! - A Barabasz i Krzeczowski? - Barabasz zgin, Krzeczowski poczy si z Chmielnickim. Krzywonos jeszcze wczoraj w nocy ruszy na hetmanw, Chmielnicki dzi do dnia. Sia straszna. Krajw ogniu, chopstwo wszdy powstaje, krewsi leje! Uciekaj wapan! Pan Zagoba oczy wybauszy, usta otworzy i zdumia tak, e sowa nie mgprzemwi. - Uciekaj wapan! - powtrzy Pleniewski. - Jezus Maria! - jkn pan Zagoba. - Jezus Maria! - powtrzya Helena i wybuchna paczem. - Uciekajcie, bo czasu nie ma. - Gdzie? dokd? - Do ubniw. - A ty tam dysz? - Tak jest. Do ksicia wojewody. - A nieche to kaduk porwie! - zawoa pan Zagoba. - A hetmani gdzie s? - Pod Korsuniem. Ale Krzywonos ju pewnie si bije z nimi. - Krzywonos czy Prostonos, nieche go as nie brali udziau w hulatyce. Ci 8jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAPc ics J) c6^ Czaraza uksi ! To tam nie ma po co jecha? - Jako lwu w paszcz, na zgub wapan leziesz. - A ciebie kto wysa do ubniw? Twj pan? - Pan z yciem uszed, a mnie kum mj, co go mam midzy Zaporocami, ycie ocali i uciec pomg. Do ubniw sam z wasnej myli jad, bo i nie wiem, gdzie si schroni. - A omijaj Rozogi, bo tam Bohun. On take do rebelii chce si zapisa. - O dla Boga! Rety! W Czehrynie mwili, e jeno patrzy, jak i na Zadnieprzu chopstwo si podniesie! - By to moe, by moe! Ruszaje w swojdrog, gdzie si podoba, bo ja mam do o swojej skrze myle. - Tak i uczyni! - rzek Pleniewski i uderzywszy konia nahajem, ruszy. - A omijaj Rozogi ! - krzykn mu na drogZagoba - jeli za spotkasz Bohuna, nie gadaj, e mi widzia, syszysz? - Sysz - odpar Pleniewski. - Z Bogiem ! I popdzi, jakby ju goniony. - No! - rzek Zagoba - masz diable kubrak!Wykrcaem si sianem z rnych okazji, ale w takich jeszcze nie byem. Z przodu Chmielnicki, z tyu Bohun, co gdy tak jest, nie dabym jednej zamanej orty ani za swj przd, ani za ty, ani za ca skr. Gupstwom pono zrobi, em do ubniw z wapann nie ucieka, ale o tym nie czas mwi. Tfu! tfu! tfu! Cay mj dowcip niewart teraz tego, eby nim buty wysmarowa. Co uczyni? gdzie si uda? Wcaej tej Rzeczypospolitej nie ma wida jukta, w ktrym by czowiek swoj, nie darowan mierci mg zej ze wiata. Dzikuj za takie podarunki: niech je inni bior! - Moci panie! - rzeka Helena. - To wiem, e moi dwaj bracia, Jur i Fedor, s w Zootonoszy: moe od nich bdzie jakowy ratunek? - W Zootonoszy? Czekaje wapanna. Poznaem i ja w Czehrynie pana Unierzyckiego, ktry pod Zootonosz ma majtno Kropiwn i Czernobj. Ale to daleko std, dalej jak do Czerkas. C robi?... kiedy nie ma gdzie indziej, to uciekajmy i tam. Ale trzeba bdzie zjecha z gocica, stepem i lasami przebiera si bezpieczniej. eby tak cho na tydzie przyczai si gdzie, bodaj i w lasach, moeprzez ten czas hetmani z Chmielnickim skocz i bdzie pogodniej na Ukrainie. - Nie po to nas Bg z rk Bohunowych ocali, abymy zgin mieli. Ufaj wapan. - Czekaj wapanna. Jako duch wstpuje wemnie znowu. Bywao si w rnych okazjach. Wolnym czasem opowiem wapannie, co mnie w Galacie spotkao, z czego wraz zmiarkujesz, e i wtedy kruchobyo ze mn, a przecieem si wasnym dowcipem z tamtych terminw salwowa i wyszedem cao, chocia mi broda, jak to widzisz, posiwiaa. Ale musimy zjecha z gocica. Skr wapanna... tak wanie. Wapanna tak koniem powodujesz, jak najsprawniejszy kozaczek. Trawy wysokie, adne oko nas nie dojrzy. Rzeczywicie trawy, w miar jak si zagbiali w step, staway si coraz wysze, tak e w kocu utonli w nich zupenie. Ale koniom ciko byo i w tej pltaninie dziebe cieszych i grubszych, aczasem ostrych i kaleczcych. Wkrtce te zmczyy si tak, e ustay zupenie. - Jeli chcemy, by nam suyy one szkapiny duej - mwi Zagoba - trzeba zsi i rozsioda je. Niechby si wytarzay i podjady troch: inaczej nie pjd. Miarkuj, e niedugo do Kahamliku si dostaniemy. Rad bym ju tam by; nie masz jak oczerety: jak si schowasz, sam diabe ci nie znajdzie. Bylemy tylko nie zbdzili! To rzekszy zsiad z konia i Helenie zsi pomg; nastpnie j zdejmowa terlice i wydobywa zapasy ywnoci, w ktre si by przezornie w Rozogach zaopatrzy. - Naley si pokrzepi - rzek - bo droga daleka. Zrbe wapanna jakie wotum do w. Rafaa, bymy j szczliwie odbyli. Przecie w Zootonoszy jest stara warowienka, moe i prezydium w niej jakie stoi. Pleniewski mwi, e i na Zadnieprzu chopi si podnios. Hm! by moe, skory tuwszdy lud do buntu, ale na Zadnieprzu spoczywa rka ksicia wojewody, a diablo cika to rka! Bohun zdrowy ma kark, ale jeli ta rka na spadnie, to si przecie ugnie do samej ziemi, co daj Boe, amen. Jedze wapanna. Pan Zagoba wydoby zza cholewy sztuciec i poda go Helenie, nastpnie uoy przed ni na czapraku piecze woow i chleb. - Jedze wapanna - rzek - "kiedy w brzuchu pusto, w gowie groch z kapust..." "Chcesz nie podrwi gow, jedzpiecze woow." My za ju raz podrwili, bo pokazuje si, e lepiej byo do ubniw ucieka, ale stao si. Ksi te pewnie z wojskiem do Dniepru ruszy na pomoc hetmanom. Strasznych to czasw doylimy,gdy wojna domowa to ze wszystkiego zego najgorsze. Nie bdzie kta dla spokojnych ludzi. Lepiej mi byo ksidzem zosta, do czego miaem i powoanie, bom czek spokojny i wstrzemiliwy, ale fortuna inaczej zrzdzia. Mj Boe, mj Boe! bybym sobie teraz kanonikiem krakowskim i piewabym godzinki w stallach, bo mam gos bardzo pikny. Ale c! Z modu podobay mi si podwiki! Ho! ho! nie uwierzysz wapanna, jaki by ze mnie gadysz. A com si na ktr spojrza,to jakby w ni piorun trzas. eby mi tak dwadziecia lat mniej, miaby si z pyszna pan Skrzetuski. Bardzo foremny z wapannykozaczek. Nie dziwi si modym, e wedle ciebie zabiegaj i e si o ciebie za by bior. Pan Skrzetuski - zabijaka to take nielada. Byem wiadkiem, jak mu Czapliski okazj dawa, a on, prawda, e mia w gowie, ale kiedy nie porwie go za eb i - zprzeproszeniem wapanny -za hajdawery, kiedy nie grzmotnie nim o drzwi - to mwi wapannie, e mu wszystkie koci z zawiasw wyszy. Stary Zawilichowski powiada mi te o wapanny narzeczonym, i wielki z niego rycerz, ksicia wojewody ulubiony, ale i ja sam poznaem zaraz, i onierz to powagi niepoledniej i eksperiencji nad wiek. Gorco si robi. Chocia mia mi wapanny kompania, ale dabym nie wiem co, eby ju by w Zootonoszy. Widz, e we dnie trzeba nam bdzie w trawach siedzie, a noc jecha. Nie wiem jeno, czy wapanna takie trudy wytrzymasz? - Jam zdrowa, wszystkie trudy wytrzymam.Moemy jecha choby i zaraz. - Cakiem nie biaogowska w wapannie fantazja. Konie si wytarzay, wic i pokulbacz je zaraz, eby na wszelki przypadek byy gotowe. Nie bd si czu bezpiecznym, pki kahamlickich oczeretw izaroli nie zobacz. ebymy byli z gocica nie zjedali, to bymy si byli bliej Czehryna na rzek natknli, ale w tym miejscu bdzie do niej od gocica z mila drogi. Tak przynajmniej miarkuj. Przeprawimy si zaraz na drug stron rzeki. Powiem wapannie, e okrutnie spa mi si chce. Wczorajsz noc ca przebaraszkowao si w Czehrynie, wczorajszego dnia do Rozogw licho mnie z Kozakiem nioso, a dzisiejszej nocy znowu z Rozogw odnosi. Spa mi si tak chce, e i do rozmowy straciem ochot, a cho milcze nie mam zwyczaju, bo filozofowie mwi, e kot powinien by owny, a chop mowny, jednake widz, ejzyk mi jako zleniwia. Przepraszam tedywapann, jeli si zdrzemn. - Nie ma za co - odpowiedziaa Helena. Pan Zagoba niepotrzebnie wprawdzie oskara swj jzyk o lenistwo, bo od witu me nim bez przestanku, ale spa chciao mu si istotnie. Jako gdy siedli znowu na ko, pocz zaraz drzema i ydy wozi na kulbace, a na koniec usn na dobre. Upi go trud i szum traw rozchylanych piersiami koskim i. Helena za oddaa si mylom, ktre w jej gowie wichrzyy si jak stado ptactwa. Dotychczas wypadki tak szybko nastpoway po sobie, e dziewczyna nie umiaa zda sobie sprawy ze wszystkiego, co j spotkao. Napad, straszne sceny mordu, strach, niespodziany ratunek i ucieczka- wszystko to przewalio si jak burza w cigu jednej nocy. A przy tym zaszo tyle rzeczy niezrozumiaych! Kto by ten, co j ratowa? Powiedzia jej wprawdzie swe nazwisko, ale to nazwisko w niczym nie objanio powodw jego postpku. Skd si wzi w Rozogach? Mwi, e przyjecha z Bohunem, wic widocznie trzyma z nim kompani, by mu znajomym i przyjacielem. Ale w takim razie dlaczego j ratowa naraajc si na najwiksze niebezpieczestwo i straszn zemst Kozaka? eby to zrozumie, trzeba byo zna dobrze pana Zagob i jego niespokojn gow przy dobrym sercu. Helena za znaa go od szeciu godzin. I oto ten nieznajomy czowiek z bezczeln twarz warchoa i opoja jest jej zbawc. Gdyby go spotkaa trzy dni temu, wzbudziby w niej wstrt i nieufno, a teraz patrzy na jak na swego dobrego anioa i ucieka z nim - dokd? Do Zootonoszy- lub gdzie indziej, sama dobrzejeszcze nie wie. Co za zmiana losu! Wczorajjeszcze kada si do snu pod spokojnym dachem rodzinnym, dzisiaj jest w stepie, nakoniu, w mskich szatach, bez domu i bez przytuku. Za ni straszliwy wataka godzcy na jej cze, na jej mio; przed ni poar buntu chopskiego, wojna domowa, wszystkie jej zasadzki, trwogi i okropnoci. A caa ufno w tym czowieku? Nie! jeszcze w kim, potniejszym nad gwatownikw, nad wojny, mordy i poogi... Tu dziewczyna podniosa oczy do nieba: - Ratuje Ty mnie, Boe wielki a miosierny,ratuj sierot, ratuj nieszczsn, ratuj zabkan! Bd wola Twoja, ale sta si miosierdzie Twoje! A przecie ju stao si miosierdzie, bo otowyrwana jest z rk najokropniejszych, cudem boym, niezrozumiaym ocalona. Niebezpieczestwo nie mino jeszcze, ale moe i zbawienie niedalekie. Kto wie, gdzie jest ten, ktrego sercem wybraa. Z Siczy musia ju wrci, moe jest gdzie na tym samym stepie. Bdzie jej szuka i odnajdzie, a wtedy rado zastpi zy, wesele - smutek, groby i trwogi min raz na zawsze - przyjdzie spokj i pocieszenie. Dzielne, proste serce dziewczyny napeniosi ufnoci i step szumia sodko naokoo,a powiew, ktry tymi trawami koysa, nawiewa zarazem myli sodkie do jej gowy. Nie taka ona przecie sierota na tymwiecie, gdy oto przy niej jeden dziwny, nieznany opiekun - a drugi, znany i kochany,zatroszczy si o ni, nie opuci, przyhoubiraz na zawsze. A to jest czowiek elazny, mocniejszy i potniejszy od tych, ktrzy na ni dybi w tej chwili. Step szumia sodko, z kwiatw wychodziyzapachy silne i upajajce, czerwone gowy bodiakw, purpurowe kistki roztocza, biaepery mikoajkw i pira bylicy pochylay si ku niej, jakby w tym kozaczku przebranym, o dugich warkoczach, mlecznej twarzy i kranych ustach rozpoznaway siostr- dziewczyn. Chyliy si tedy ku niej, jakby chciay mwi: "Nie pacz, krasnodiwo, my take na opiece boej!" Jako uspokojenie przychodzio do niej od stepu coraz wiksze. Zacieray si obrazy mordu i pogoni w umyle, a natomiast ogarniaa j jaka niemoc, ale sodka, sen pocz klei i jej powieki, konie szy wolno - ruch j koysa. Usna.Rozdzia 20 Obudzio j szczekanie psw. Otworzywszy oczy ujrzaa w dali przed sob db wielki, cienisty, zagrod i uraw studzienny. Wnet zbudzia towarzysza. - Moci panie, zbud si waszmo! Zagoba otworzy oczy. - A to co? A my gdzie przyjechali? - Nie wiem. - Czekaje wasanna. To jest zimownik kozacki. - Tak i mnie si widzi. - Pewnie tu czabanowie mieszkaj. Niezbyt mia kompania. Czego te psy ujadaj, eby ich wilcy ujedli! Wida konie i ludzi pod zagrod. Nie ma rady, trzeba zajecha, eby nie cigali, jak ominiem. Musiaa i wapanna si zdrzemn. - Tak jest. - Raz, dwa, trzy, cztery konie osiodane-czterech ludzi pod zagrod. No, niewielka potga. Tak jest, to czabanowie. Co ywo rozprawiaj. Hej tam, ludzie! a bywaj no tu! Czterech Kozakw zbliyo si natychmiast. Byli to istotnie czabanowie od koni, czyli koniuchowie, ktrzy latem stad wrd stepw pilnowali. Pan Zagoba zauway natychmiast, e jeden z nich mia tylko szabl i piszczel, trzej inni zbrojni byli w szczki koskie poprzywizywane do kijw,ale wiedzia i to take, e tacy koniuchowiebywaj to ludzie dzicy i czsto dla podrnych niebezpieczni. Jako wszyscy czterej zbliywszy si pogldali spode ba na przybyych. W brzowych twarzach ich nie byo najmniejszego ladu yczliwoci. - Czego chcecie? - pytali nie zdejmujc czapek. - Sawa Bohu - rzek pan Zagoba. - Na wiki wikiw. Czego chcecie? - A daleko do Syrowatej? - Nie znajem nikakij Syrowatej. - A we zimownik jak si zwie? - Hula. - Dajcie no koniom wody. - Nie ma wody, wyscha. A wy skd jedziecie? - Z Kriwoj Rudy. - A dokd? - Do Czehryna. Czabanowie spojrzeli po sobie. Jeden z nich, czarny jak uk i kosooki, pocz wpatrywa si w pana Zagob, wreszcie rzek: - A czego wy z gocica zjechali? - Bo upa. Kosooki pooy rk na lejcach pana Zagoby. - Zle no, panku, z konia. Do Czehryna nie masz po co jecha. - I czemu to? - spyta spokojnie pan Zagoba. - A widzisz ty tego moojca? - rzek kosooki ukazujc jednego z czabanw. - Widz. - On z Czehryna prijichaw. Tam Lachiw riut. - A wiesz ty, chopie, kto do Czehryna za nami jedzie? - Kto takij? - Knia Jarema! Zuchwae twarze czabanw spokorniay w jednej chwili. Wszyscy jakby na komend poodkrywali gowy. - A wiecie wy, chamy - mwi dalej pan Zagoba - co Lachy robi z takimi, co riut?Oni takich wiszajut! A wiecie, ile knia Jarema wojska prowadzi? a wiecie, e on nie dalej, jak p mili std? A co, psie dusze? Dudy w miech? Jak to wy nas tu przyjli? Studnia wam wyscha? wody dla koni nie macie? A, basayki! a, kobyle dzieci! poka ja wam! - Ne serdyte, pane! Studnia wyscha. My sami do Kahamliku jedzim poi i wod dla siebie nosimy. - A, skurczybyki! - Prostyte, pane. Studnia wyscha. Kaecie, to skoczym po wod. - Obejdzie si bez was, sam pojad z pachokiem. Gdzie tu Kahamlik? - spyta gronie. - Ot, dwie staje std! - rzek kosooki pokazujc na pas zaroli. - A do gocica czy tdy musz wraca, czy brzegiem dojedzie? - Dojedzie, pane. Mil std rzeka do gocica skrca. - Pachoek, ruszaj przodem! - rzek pan Zagoba zwracajc si do Heleny. Mniemany pachoek skrci konia na miejscu i poskoczy. - Sucha! - rzek Zagoba zwracajc si do chopw. - Jeli tu podjazd przyjdzie, powiedzie, em brzegiem do gocica pojecha. - Dobrze, pane. W kwadrans pniej Zagoba jecha znw obok Heleny. - W por im ksicia wojewod wymyliem -rzek przymruajc oko pokryte bielmem. -Bd teraz siedzieli cay dzie i czekali podjazdu. Drczka ich porwaa na samo imi ksice. - Widz, e waszmo tak obrotny masz dowcip, i z kadej biedy ratowa si potrafisz - rzeka Helena - i Bogu dzikuj,e mi zesa takiego opiekuna. Szlachcicowi poszy po sercu te sowa, umiechn si, rk brod pogadzi i rzek: - A co? ma Zagoba gow na karku? Chytrym jak Ulisses i to musz wapannie powiedzie, i gdyby nie ta chytro, dawnoby mnie krucy zdziobali. Ale c robi? trzeba si ratowa. Oni w blisko ksicia snadnie uwierzyli, bo to jest prawdziwa rzecz, e dzi, jutro on si w tych stronach zjawi z mieczem ognistym jak archanio. A eby tak i Bohuna po drodze gdzie rozcisn, ofiarowabym si boso do Czstochowy. Choby te byli oni czabanowie i nie uwierzyli, samo przypomnienie mocy ksicej wystarczao,by ich od napaci na nasze zdrowie powstrzyma. Wszelako powiem wapannie, e zuchwao ich niedobre to dla nas signum, bo to znaczy, e ju si tu chopstwo o wiktoriach Chmielnickiego zwiedziao i coraz si bdzie stawa zuchwalsze. Musimy teraz pustek si trzyma i do wsiw mao zaglda, bo niebezpiecznie. Daje Boe jak najprdzej ksicia wojewod, bomy si w tak matnidostali, e jakom yw, gorszej trudno wymyli. Trwoga znw ogarna Helen, pragnc wic wydoby jakie sowo nadziei z ust pana Zagoby, rzeka: - Ju ja teraz ufam, e waszmo i siebie, i mnie ocalisz. - To si rozumie - odpowiedzia stary wyga- gowa od tego, eby o skrze mylaa. A wapann takem ju polubi, e za ni jako za wasn crk bd obstawa. Najgorszetylko to, e prawd rzekszy, sami nie wiemy, gdzie ucieka, bo i ta Zootonosza niezbyt to pewne asilum. - To wiem na pewno, e bracia s w Zootonoszy. - S albo ich nie ma, bo mogli wyjecha, a do Rozogw pewnie nie t drog, ktr myjedziemy, wracaj. Wicej ja licz na nie brali udziau w hulatyce. Ci 8jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAPc@c] c)c8/tamtejsze prezydium. eby tak cho z p chorgiewki albo z p regimenciku w zameczku! Ale ot i Kahamlik. Tymczasem przynajmniej oczerety pod bokiem. Przeprawimy si na drug stron i zamiast z biegiem ku gocicowi cign, pocigniemy w gr, eby lad pomyli. Prawda, e zbliymy si do Rozogw, ale nie bardzo... - Zbliymy si do Browarkw - rzeka Helena - przez ktre do Zootonoszy si jedzie. - To i lepiej. Stj no wapanna. Napoili konie. Nastpnie pan Zagoba zostawiwszy Helen dobrze ukryt w zarolach pojecha wyszuka brodu, ktry znalaz z atwoci, bo lea o kilkadziesit zaledwie krokw od miejsca, do ktrego przyjechali. Wanie tamtdy owi czabanowie przepdzali konie na drug stron rzeki, ktra zreszt caa bya dopytka, jeno brzegi miaa mao dostpne, bo zarose i botniste. Przeprawiwszy si tedy na drug stron, ruszyli piesznie w gr rzeki i jechali bez wytchnienia a do nocy. Droga bya cika, bo do Kahamliku wpadao mnstwo strumieni, ktre rozlewajc si szerzej przy ujciach, tworzyy tu i owdzie trzsawice i topieliska. Trzeba byo co chwila wyszukiwa brodw lub przedziera si przez zarola trudne do przebycia dla jezdnych. Konie pomczyy si okrutnie i zaledwie wloky za sob nogi. Chwilami zapaday tak, e Zagobie zdawao si, i nie wylez ju wicej. Na koniec wydostali si na wysoki, suchy brzeg, porosy dbin.Ale ju te noc bya gboka i ciemna bardzo. Dalsza podr staa si niepodobiestwem, bo w ciemnociach mona byo trafi na chonce bagna i zgin, wic pan Zagoba postanowi czeka ranka. Rozsioda konie, popta je i puci na pastwisko, po czym j zbiera licie, wymoci z nich posanie, zasa czaprakami i okrywszy burk rzek do Heleny: - Po si wapanna i pij, bo nie masz niclepszego do zrobienia. Rosa ci oczki przemyje, to i dobrze. Ja te przyo gow do terlicy, bo ju koci nie czuj w sobie. Ognia nie bdziem palili, gdy wiatoby nam tu jakich czabanw cigno. Noc krtka, witaniem ruszymy dalej. pij wapanna spokojnie. Nakluczylimy jak zajce, niewiele po prawdzie drogi zrobiwszy, ale te takemy zatarli za sob lady, e zje diaba, kto nas odnajdzie. Dobranoc wapannie! - Dobranoc wapanu! Smuky kozaczek uklk i modli si dugo, podnoszc oczy do gwiazd, a pan Zagoba wzi na plecy terlic i ponis j nieco opodal, gdzie sobie upatrzy miejsce do spania. Brzeg dobrze by wybrany do noclegu, bo wysoki i suchy, zatem bez komarw. Gste licie dbw mogy stanowi niez ochron od deszczu. Helena dugo nie moga zasn. Wypadki ubiegej nocy stany jej zaraz jako ywe w pamici, z ciemnoci wychyliy si twarze pomordowanych: stryjny i braci. Zdawao si jej, e jest razem z ich trupami w owej sieni zamknita i e do tej sieni zaraz wejdzie Bohun. Widziaa jego oblicze wyblade i sobole brwi czarne, blem cignite, i oczy w siebie utkwione. Trwoga ogarna j niewymowna. A nu nagle w tych ciemnociach, ktre j otaczaj, ujrzy naprawd dwoje wieccych oczu... Ksiyc przelotem wyjrza zza chmur, pobieli garci promieni dbrow i ponadawa fantastyczne ksztaty pniom i gaziom. Derkacze ozway si po kach, przepirki na stepach; czasem dochodziy jakie dziwne, dalekie odgosy ptakw czy zwierzt nocnych. Bliej prychay konie, ktre gryzc traw i skaczc w ptach, oddalay si coraz wicej od picych. Ale te wszystkie gosy uspokajay Helen, bo rozpraszay fantastyczne widzenia i przenosiy j w rzeczywisto; mwiy jej, e ta sie, ktra cigle stawaa jej przed oczyma, i te trupy krewnych, i ten Bohun blady, z zemst w oczach, to zuda zmysw, urojenie strachu, nic wicej. Przed kilku dniami myl o takiej nocy pod goym niebem, w pustyni, przeraaaby j miertelnie; dzi musiaa sobie przypomina, e istotnie jest nad Kahamlikiem, daleko od swej komnaty dziewiczej, aby si uspokoi. Gray jej tedy do snu derkacze i przepirki, migotay gwiazdy, gdy powiew poruszy gazie, brzczay chrzszcze nadbowych liciach - i usna wreszcie. Ale noce w pustyni maj take swoje niespodzianki. Szaro ju byo, gdy uszu jej doszy z dala jakie straszne gosy, jakieharkotania, wycia, chrapania, pniej kwik tak bolesny i przeraliwy, e krew cia si w jej yach. Zerwaa si na rwne nogi okryta zimnym potem, przeraona i niewiedzca, co czyni. Nagle w oczach jej mign Zagoba, ktry lecia bez czapki w stron tych gosw, z pistoletami w rku. Po chwili rozleg si jego gos: "U-ha! u-ha!siromacha!" - hukn wystrza i wszystko umilko. Helenie zdawao si, e wieki czeka; na koniec przecie poniej brzegu usyszaa znw Zagob. - A eby was psi pojedli! eby was ze skryobdarto! eby was ydzi na konierzach nosili! W gosie Zagoby brzmiaa prawdziwa desperacja. - Moci panie, co si stao? - pytaa dziewczyna. - Wilcy konie pornli. - Jezus Maria! oba? - Jeden zarnity, drugi skaleczon tak, e stajania nie ujdzie. W nocy odeszy nie dalej, jak trzysta krokw i ju po nich. - C teraz poczniem? - Co poczniem? Wystruemy sobie kije i sidziemy na nie. Czyja wiem, co poczniem?Ot, czysta desperacja! Mwi wapannie, ediabe wyranie zawzi si na nas - co i nic dziwnego, bo musi on by Bohunowi przyjacielem albo zgoa krewnym. Co poczniem? Jeli wiem, to niech si w konia zmieni, przynajmniej wapanna bdziesz miaa na czym jecha. Szelm jestem, jeli kiedy byem w podobnej imprezie. - Pjdziemy piesz... - Dobrze to wapannie przy jej dwudziestu leciech, ale nie mnie przy mojej cyrkumferencji chopsk mod podrowa.Cho i to le mwi, bo tu lada chop na szkap si zdobdzie, a psi tylko chodz na piechot. Czysta desperacja, jak mnie Bg miy. Juci, nie bdziem tu siedzie, tylko pjdziemy, ale kiedy zajdziemy do onej Zootonoszy? - nie wiem. Jeli ucieka nawet i na koniu niemio, to na piechot ostatnia rzecz. Tedy przygodzio si ju nam, co si mogo najgorszego przygodzi. Kulbaki musimy zostawi, a co do gby woy, to na wasnym karku dwiga. - Nie pozwol ja na to, aby wapan sam dwiga, a co bdzie trzeba, to i ja te ponios. Zagoba udobrucha si widzc takow determinacj dziewczyny. - Moja mocia panno - rzek - a to chyba bybym Turkiem albo poganinem, gdybym nato pozwoli! Nie do dwigania to te bieluchne rczki, nie do dwigania te strzeliste pleczyki. Jako Bg da, e i sam poradz, jeno wypoczywa czsto musz, bo nadtom by zawsze wstrzemiliwy w jedle i napoju, od czego mam teraz dech krtki. Wemiemy czapraki do spania i ywnoci troch, a zreszt niewiele ju jejzostanie liczc, e zaraz trzeba si dobrze pokrzepi. Jako zabrali si do posiku, przy ktrym pan Zagoba porzuciwszy sw zachwalan wstrzemiliwo stara si o dech dugi. Koo poudnia przyszli nad brd, ktrym widocznie od czasu do czasu przejedali ludzie i wozy, bo po obu brzegach byy lady k i kopyt koskich. - Moe to droga do Zootonoszy? - rzeka Helena. - Ba, nie ma si kogo spyta. Ledwie pan Zagoba skoczy mwi, gdy zoddali doszed ich uszu gos ludzki. - Czekaj wapanna, ukryjmy si - szepn Zagoba. Gos zblia si coraz bardziej. - Widzisz co wapan? - spytaa Helena. - Widz. - Kto si zblia? - Dziad-lepiec z lir. Wyrostek go prowadzi. Teraz buty zdejmuj. Przejd ku nam przez rzek. Po chwili pluskanie wody oznajmio, e istotnie przechodz. Zagoba wraz z Helen wyszli z ukrycia. - Sawa Bohu ! - rzek gono szlachcic. - Na wiki wikiw - odpowiedzia dziad. - A kto tam jest? - Chrzecijanie. Nie bj si, dziadu, naci ort. - Szczob wam wiatyj Mikoaj daw zdorowla i szczastje. - A skd, dziadu, idziecie? - Z Browarkw. - A ta droga dokd prowadzi? - Do chutoriw, pane, do sea... - A do Zootonoszy ni dojdzie? - Mona, pane. - Dawnocie wyszli z Browarkw? - Wczoraj rano, pane. - A w Rozogach bylicie? - Byli. Ale powiadaj, e tam ycary prijszli, szczo bitwa bua. - Kt to powiada? - W Browarkach powiadali. Tam jeden z kniaziowej czeladzi przyjecha, a co powiada, strach! - A wycie go nie widzieli? - Ja, pane, nikogo nie widz, ja lepy. - A we wyrostek? - On widzi, ale on niemowa, ja jeden jego rozumiem. - Daleko te stad do Rozogw, bo my tam wanie idziemy? - Oj! daleko! - Wic powiadacie, ecie byli w Rozogach?- Byli, pane. - Tak? - rzek pan Zagoba i nagle chwyci za kark wyrostka. - Ha, otry, zodzieje, ajdaki, na przeszpiegi chodzicie, chopw do buntu podmawiacie! Hej, Fedor, Olesza, Maksym, bra ich, obedrze do naga i powiesi albo utopi! Bij ich, to buntownicy, szpiegi, bij, zabijaj! Pocz szarpa wyrostka i potrzsa nim silnie, i krzycze coraz goniej. Dziad rzuci si na kolana proszc o miosierdzie, wyrostek wydawa przeraliwe gosy waciwe niemowom, a Helena spogldaa ze zdumieniem na ow napa. - Co wapan robisz? - pytaa nie wierzc wasnym oczom. Ale pan Zagoba wrzeszcza, przeklina, porusza cae pieko, wzywa wszystkich nieszcz, klsk, chorb - grozi wszelkimi rodzajami mk i mierci. Kniaziwna mylaa, e mu si rozum pomiesza. - Umykaj! - woa na ni - nie przystoi ci patrzy na to, co si tu stanie, umykaj, mwi. Nagle zwrci si do dziada: - Zdejmuj przyodziewek, capie, a nie, to citu potn na sztuki. I obaliwszy wyrostka na ziemi pocz go wasnymi rkami obdziera. Dziad, przeraony, zrzuci co prdzej lir, torb iwitk. - Zdziewaj wszystko!... bogdaj ci zabito! - wrzeszcza Zagoba. Dziad pocz ciga koszul. Kniaziwna widzc, na co si zanosi, oddalia si piesznie, aby swej skromnociwidokiem nagich czonkw nie obrazi, a zauciekajc goniy jeszcze przeklestwa Zagoby. Oddaliwszy si znacznie, zatrzymaa si nie wiedzc sama, co pocz. W pobliu lea pie obalonego przez wichry drzewa, siada wic na nim i czekaa. Do uszu jej dochodziy wrzaski niemowy, jki dziada i warcho czyniony przez pana Zagob. Wreszcie umilko wszystko. Sycha byo tylko wiergotanie ptakw i szmer lici. Po chwili dao si sysze sapanie i ciki chd ludzki. By to pan Zagoba. Na ramieniu nis przyodziewek zdarty z dziada i pacholcia, w rku dwie pary butw i lir. Zbliywszy si pocz mruga swoim zdrowym okiem, umiecha si i sapa. Widocznie by w doskonaym humorze. - aden wony w trybunale nie nakrzyczy si tak, jakom si ja nakrzycza! - rzek. -Aem ochryp. Ale mam, czegom chcia. Wypuciem ich nagich, jak ich matka porodzia. Jeli mnie sutan nie zrobi baszalbo hospodarem wooskim, to jest niewdzicznikiem, gdy przysporzyem dwch tureckich witych. O ajdaki! prosili, by im te cho koszule zostawi! Alem im rzek, i do powinni by wdziczni, e ich przy ywocie zostawiam. A zobacz no wapanna. Wszystko nowe, i wity, i buty, i koszule. Ma tu by porzdek w tej Rzeczypospolitej, gdy chamstwo tak zbytkownie si ubiera? Ale oni byli na odpucie w Browarkach, gdzie niemao zebrali grosiwa, to sobie kupili wszystko nowe na jarmarku. Niejeden szlachcic tyle nie wyorze w tym kraju, ile dziad wyebrze. Odtd porzucam rycerskie rzemioso, a bd dziadw na gocicach obdziera, bo widz, e eo modo prdzej dofortuny doj mona. - Ale na jaki poytek wapan to uczynie?- pytaa Helena. - Na jaki poytek? Wapanna tego nie rozumiesz? tedy poczekaj troch, zaraz siw poytek widocznie wapannie ukae. To rzekszy wzi poow zdartego przyodziewku i oddali si w krze zarastajce brzegi. Po niejakim czasie w krzach ozway si dwiki liry, a nastpnieukaza si... ju nie pan Zagoba, ale prawdziwy did ukraiski z bielmem na jednym oku, z siw brod. Did zbliy si doHeleny piewajc ochrypym gosem: Sokoe jasnyj, brate mij ridnyj, Ty wysoko litajesz, Ty szyroko widajesz. Kniaziwna klasna w rce i po raz pierwszy od ucieczki z Rozogw umiech rozjani jej liczn twarz. - Gdybym nie wiedziaa, e to wapan, zgoa bym go nie poznaa! - A co? - rzek pan Zagoba. - Pewnie i na zapusty nie widziaa wapanna lepszej maszkary. Przejrzaem si te w Kahamlikui jelim widzia kiedy foremniejszego dziada, niech mnie na wasnej torbie powiesz! Na pieniach te mnie nie zbraknie. Co wapanna wolisz? Moe o Marusi Bohusawce, o Bondariwnie albo o Sierpiahowej mierci? Mog i to. Szelm jestem, jeli na kawaek chleba midzy najwikszymi hultajami nie zarobi. - Ju teraz rozumiem waszmociw uczynek, dlaczego szatki zewlk z tych biedakw, a to by drog w przebraniu bezpieczniej odby. - Rozumie si - rzecze pan Zagoba. - C bo wapanna mylisz? Tu, na Zadnieprzu, lud gorszy ni gdzie indziej i tylko rka ksicia hultajw od swywoli powstrzymuje, a teraz, gdy si zwiedz o wojnie z Zaporoem i o wiktoriach Chmielnickiego, tedy adna moc ich od rebelii nie powstrzyma. Widziaa wapanna owych czabanw, ktrzy si ju do naszej skry chcieli zabiera. Jeli prdko hetmany Chmielnickiego nie zetr, to za dzie, za dwa cay kraj bdzie w ogniu - i jake ja wapann wwczas przez kupy zbuntowanego chopstwa przeprowadz? A mielibymy wpa w ich rce, to lepiej byodla wapanny w Bohunowych pozosta. - O, nie moe to by! Wol mier! - przerwaa kniaziwna. - Ja za wol ycie, bo mier to na raz sztuka, od ktrej si adnym dowcipem nie wykrcisz. Ale tak myl, Bg nam zesa tych dziadw. Takem ich przestraszy, e ksi z caym wojskiem blisko, jak i owych czabanw. Bd ze trzy dni od strachu goli w oczeretach siedzieli. Amy tymczasem w przebraniu jako do Zootonoszy si przebierzem, znajdziemy braci wapanny i pomoc - dobrze; nie, to pjdziem dalej, a do hetmanw, albo na ksicia bdziem czeka, a wszystko w przezpiecznoci, bo dziadom od chopw i od Kozakw aden strach. Moglibymy przezobozy Chmielnickiego zdrowo gowy przenie. Tylko jednych Tatarw vitare nam naley, bo oni by wapann jako pachoka modego w jasyr wzili. - To i ja tedy przebra si musz? - Tak jest, zrzu wapanna z siebie kozaczka, a w wyrostka chopskiego si przedzierzgnij. Troch jak na chamskie dziecko za gadka, ja take na dida, ale to nic. Wiater opali liczko wapanny, a mnie odchodzenia brzuch spadnie. Wszystk tusto z siebie wypoc. Gdy mnie Woosi oko wypalili, mylaem, i zgoa okrutna przygoda mi nachodzi, a widz teraz, e mi si to wanie przyda, bo dziad nie lepiec byby podejrzanym. Bdziesz mnie wapanna za rk prowadzi, a zwij mnie Onufrij, bo takowe jest moje dziadowskie imi. Teraz za si przebierz co prdzej, bo nam czas w drog, ktra, ile e na piechot, duy si bdzie. Pan Zagoba odszed, a Helena wnet ja si przebiera za dziadowskie pachol. Wypluskawszy si w rzece, zrzucia upanik kozacki, a wdziaa witk chopski kapelusz ze somy, i sakwy podrne. Szczciem, wyrostek w obdarty przez Zagob smukym by, wic pasowao na ni wszystko dobrze. Zagoba wrciwszy obejrza j uwanie i rzek: - Mj Boe, niejeden rycerz chtnie by zbystaniku swego, byle go taki pachoek prowadzi, a ju jednego husarza znam, ktren by to na pewno uczyni. Tylko ju z tymi wosami trzeba koniecznie co uczyni. Widziaem ja w Stambule urodziwe pacholta, ale takiego nie widziaem. - Daj Boe, aby mi na ze nie wysza gadko moja! - rzeka Helena. Ale umiechaa si jednak, bo jej niewiecieuszy mile echta podziw pana Zagoby. - Gadko nigdy na ze nie wychodzi, a ja tego pierwszym przykadem, bo gdy mnie Turcy w Galacie oko wypalili, chcieli wypalii drugie, gdy mnie ona tamecznego baszy uratowaa, a to dla nadzwyczajnej mojej urody, ktrej ostatki moesz jeszcze wapanna oglda. - A mwie wapan, i to Woosi mu oczy wypalili? - Bo Woosi, ale poturczeni i w Galacie u baszy sucy. - Przecie wapanu nawet i tego jednego nie wypalili? - Jeno mi od gorcoci elaza bielmem zaszo. Wszystko to jedno. C tedy wapanna z warkoczami swymi chcesz cz na nie brali udziau w hulatyce. Ci 8jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAPcc c+ c9'uczyni? - A c? trzeba obci. - A trzeba. Ale jak? - Wapanow szabl. - Dobrze to szabl gow uci, ale wosy to ju nie wiem, quo modo? - Wiesz wapan co? Sid ja przy tym zwalonym pniu, a wosy przez pie przeo, wapan za tniesz i utniesz. Jenomi gowy nie utnij. - O to si wapanna nie bj. Nieraz ja knotyu wiec po pijanemu obcinaem, samej wiecy nie zaciwszy. Nie uczyni i wapannie krzywdy, chocia takowa prezentacja dla mnie pierwsza. Helena siada koo pnia i rzuciwszy w poprzek swe ogromne, czarne wosy podniosa oczy ku panu Zagobie. - Gotowam - rzeka - tnij wapan. I umiechaa si do niego troch smutno, bo jej al byo owych wosw, ktre przy gowie ledwie by w dwie pidzie mona uj. A i panu Zagobie byo jako niesporo.Okraczy pie dla lepszego cicia i mrucza: - Tfu! tfu! wolabym zosta cyrulikiem i oseedce Kozakom podgala. Zdaje mi si, em jest mistrzem i e do katowskiej przystpuj roboty, gdy wiadomo wapannie, e oni czarownicom wosy na gowie obcinaj, aby za diabe si w nich nie utai i swoj moc efektu torturw nie zepsowa. Ale wapanna nie czarownica, przeto i ten postpek paskudnym mi si wydaje, za ktry jeli mi pan Skrzetuski uszu nie obetnie, to mu imparitatem zadam. Dalibg, e mnie mrowie chodzi po rku. Zamru przynajmniej wapanna oczy. - Ju! - rzeka Helena. Pan Zagoba podnis si w gr, jakby si na strzemionach do cicia wznosi. Pytkie elazo wisno w powietrzu i natychmiast dugie, czarne sploty zsuny si po gadkiej korze pnia na ziemi. - Ju - rzek z kolei Zagoba. Helena podniosa si ywo i natychmiast krtko obcite wosy rozsypay si czarnym koliskiem koo jej twarzy, na ktr biy rumiece wstydu, bo w owych czasach ucicie warkocza dziewczynie poczytywano za hab wielk, wic bya toz jej strony cika ofiara, ktr z koniecznoci tylko przenie moga. Nawet i zy pokazay si w jej oczach, a pan Zagoba, niekontent z siebie, wcale jej nie pociesza. - Zdaje mi si, em si na co bezecnego odway - rzek - i powtarzam wapannie, e pan Skrzetuski, jeeli jest godnym kawalerem, uszy mi za to obci powinien. Ale nie mona byo inaczej, boby sexus wapanny zaraz odgadnito. Teraz przynajmniej pjdziemy miao. Rozpytaemsi te dziada o drog, przyoywszy mu sztych do garda. Wedle tego, co powiada,ujrzymy na stepie trzy dby, koo ktrych bdzie wilczy jar, a wedle jaru droga na Demianwk ku Zootonoszy. Mwi, e i czumakowie drog jed, bdzie si monaprzysi na wozie. Cikie my to chwile z wapann przeywamy, ktre wiecznie wspomina bdziem. Teraz ot, trzeba si bdzie i z szablami rozsta, bo nie przystoidziadowi ni jego pacholciu mie szlacheckieoznaki przy sobie. Wetkn je pod ten pie; moe Bg da, e kiedy odnajd. Duo wypraw ta szabla widziaa i wielkich przewag bya przyczyn. Wierzaj mi wapanna, e dotd bybym ju regimentarzem, gdyby nie invidia i zo ludzka, ktra mnie o mio do gorcych napojw posdzaa. Tak to zawsze na wiecie. W niczym nie masz sprawiedliwoci! em nie laz, jak kto gupi, na zgub i z mstwem umiaem jako drugi Cunctator czy roztropno, tedy pierwszy pan Zawilichowski powiada, e mnie tchrz oblatywa. Dobry on czowiek, ale zy jzyk. Jeszcze niedawno dogryza mi, em si z Kozaki brata, a gdyby nie owo bratanie, pewnie by wapanna mocy Bohunowej nie usza. Tak rozmawiajc powtyka pan Zagoba szable pod pie, nakry je zielskiem i traw, nastpnie przewiesi przez plecy sakwy i teorban, wzi w rk dziadowski kij sadzony krzemieniami, machn nim raz i drugi, po czym rzek: - No, nieze i to, mona jakowemu psu alboi wilkowi wieczki w lepiach zapali i zby porachowa. Najgorsze ze wszystkiego, e trzeba i piechot, ale nie ma rady! Chodmy! Poszli. Pachol czarnowose przodem, dziad za nim. Dziad mrucza i przeklina, bo mu byogorco i piechot, chocia po stepie wiatrprzeciga. Wiatr ten opala i czyni smagym lice licznego pacholcia. Wkrtce trafili na jar; na ktrego dnie bia krynica sczc swe przeczyste wody do Kahamliku: Koo tego jaru, niedaleko rzeki, rosy na mogile trzy potne dby; ku nim zaraz skrcili nasi podrni. Zaraz te trafili na lady drogi, ktra cia si na stepie od kwiecia wyrosego na bydlcym nawozie. Droga bya pusta, ani czumaka na niej, ani mazi, ani siwych wow wolno idcych. Gdzieniegdzie leay tylko koci bydlce, porozwczone przez wilki i wybielone na socu. Podrni szli cigle, wypoczywali jeno w dbrowach cienistych. Czarnowose pachol ukadao si do snu na zielonej murawie, a dziad czuwa. Przechodzili te iprzez ruczaje, a gdzie brodu nie byo, to go szukali chodzc dugo brzegiem. Czasem te dziad przenosi pachol na rku z si dziwn w czeku, ktry ju chodzi po ebranym chlebie. Ale by to barczysty dziad! Tak wlekli si znowu a do wieczora,a wreszcie pachoek usiad przy drodze wlesie dbowym i rzek: - Ju mi i tchu brak, i siy zbyam. Nie pjd dalej. Tu si poo i zamr. Dziad zakopota si srodze. - O, to przeklte pustkowie! - rzek - ani futora, ani sadyby na drodze, ani ywego czeka. Ale nie moemy tutaj na noc zostawa. Wieczr ju zapada, za godzin ciemno bdzie - a posuchaj jeno wapanna!Tu dziad umilk i przez chwil panowaa cisza gboka. Ale nagle przerwa j daleki, pospny gos,ktry zdawa si wychodzi z wntrznoci ziemi, a rzeczywicie wychodzi z jaru lecego niedaleko drogi. - To wilcy - rzek pan Zagoba. - Zeszej nocy mielimy konie, to nam konie zjedli, teraz by do nas samych si zabrali. Trzymam ci ja wprawdzie pistolet pod witk, ale mi prochu nie wiem, czy na dwarazy stanie, a nie chciabym suy za marcepan na wilczym weselu. Syszysz wapanna - znowu! Wycie istotnie rozlego si znowu i zdawaosi bliszym. - Wstawaj, detyno! - rzek dziad. - A nie moesz i, to ci ponios. C robi! Widz, e zanadto polubiem wapann, ale to pewnie dlatego, e yjc w stanie bezennym, wasnych prawych potomkw zostawi nie mogem, a jeli mam nieprawe, to s bisurmanami, bom w Turczech dugo przebywa. Na mnie te koczy si rd Zagobw herbu Wczele. Wapanna si staroci moj zaopiekujesz, ale teraz wstawaj albo-li siadaj mi na plecy, na barana. - Nogi mi tak ociay, e ju i ruszy si nie mog. - A chwalia si wapanna swoj si! Ale cicho no! cicho! Jak mi Bg miy, tak syszszczekanie psw. Tak jest, to psi, nie wilcy.Tedy niedaleko musi by Demianwka, o ktrej mnie dziad powiada. Chwaa bd Bogu najwyszemu! Juem myla, czyby ognia nie napali od wilkw, ale bymy si pewnie pospali, bomy oboje znueni. Tak jest, to psi. Syszysz? - Chodmy - rzeka Helena, ktrej nagle siprzybyo. Jako zaledwie wyszli z lasu, pokazay si o kilka staja ognie licznych chat. Dojrzeli take trzy kopuki cerkwi pobite wieymi gontami, ktre wieciy jeszcze w pomroceod ostatnich blaskw zorzy wieczornej. Szczekanie psw dochodzio coraz wyraniej. - Tak jest, to Demianwka, nie moe by nicinnego - rzek pan Zagoba. - Dziadw wszdy chtnie przyjmuj, moe zdarzy si i nocleg, i wieczerza, a moe dobrzy ludzie dalej podwioz. Czekaje wapanna, to jest ksica wie, wic pewnie i podstaroci w niej mieszka. I spoczniem, i wieci zasigniem. Ksi ju musi by w drodze. Moe poratowanie prdzej si zdarzy, ni si wapanna spodziewasz! Ale! pamitaje, e niemowa. Zaczynam ju w pitk goni, gdy kazaemci si zwa Onufrym, a skoro jeste niemow, nie moesz mnie nijak nazywa. Ja sam bd gada za ciebie i za siebie, a chwali Boga, po chopsku tak dobrze mwi jak i po acinie. Dalej, dalej! Ot! ju ipierwsze chaty niedaleko. Mj Boe! kiedy si ju skoczy nasze tuactwo! ebymy cho piwa grzanego mogli dosta, chwalibym Pana Boga i za to. Pan Zagoba umilk i przez czas niejaki szlicicho koo siebie. Po czym znw mwi pocz: - Pamitaje wapanna, e niemowa. Gdy ci kto o co spyta, zaraz mu poka na mnie i rzeknij: "Hum, hum, hum! nija, nija!" Wapanna, uwaaem, wiele masz roztropnoci, a to przecie o nasz skr chodzi. Chybabymy przypadkiem na hetmaskie albo ksice chorgwie trafili,wtedy zaraz ogosimy, kto jestemy, zwaszcza jeli si znajdzie oficer grzeczny i pana Skrzetuskiego znajomy. Prawda, e to wapanna pod opiek ksic, tedy nie masz si czego onierzw obawia. 0! a to co za ogniska tam w doku buchaj? Aha, kuj, to kunia !Ale widz i ludzi przy niej niemao, pjdmytam. Istotnie, w rozpadlinie stanowicej przedsionek jaru staa kunia, z ktrej komina sypay si snopy i kby zotych iskier, a przez otwarte drzwi i przez licznedziury wiercone w cianach buchao jaskrawe wiato przesaniane chwilami przez ciemne postacie krcce si we wntrzu. Na zewntrz, przed kuni, widabyo take w pomroce nocnej kilkadziesit postaci stojcych kupkami. Moty w kunicybiy w takt, a echo rozlegao si dokoa, a odgos ten miesza si ze piewami przedkuni, z gwarem rozmw, ze szczekaniem psw. Widzc to wszystko pan Zagoba skrci zaraz w w jar, zabrzkn w lir i pocz piewa: Ej, tam na hori enci nut' A popid horoju, Popid zeenoju, Kozaki idut'. Tak piewajc zbliy si do gromady ludzi stojcych przed kuni. Rozejrza si: byli to chopi, po wikszej czci pijani. Prawiewszyscy trzymali w rku drgi. Na niektrych z tych drgw widniay kosy poobsadzane sztorcem i ostrza spis. Kowalew kuni pracowali wanie nad wyrobem tych ostrz i odginaniem kos. - Ej, did! did! - poczto woa w gromadzie.- Sawa Bohu! - rzek pan Zagoba. - Na wiki wikiw. - Skayte ditki, we je Demianiwka? - Demianiwka. Abo szczo? - Bo mnie po drodze mwili - cign dalej dziad - e tu dobrzy ludzie mieszkaj, co dziada przygarn, nakarmi, napoj, przenocuj i hroszi dadut. Ja stary, dalek drog odby, a chopiec to ju dalej krokiem nie moe. On biedny, niemowa, mniestarego prowadzi, bo nie widz, lepiec ja nieszczsny. Bg was pobogosawi, dobrzyludzie, i wity Mikoaj cudotwrca pobogosawi, i wity Onufrij pobogosawi. W jednym oku troch mi wiata boego zostao; a drugie ciemne nawieki; tak z teorbanem chodz, pieni piewam i yj jak ptaki, tym co z rk dobrych ludzi spadnie. - A skd wy, didu? - Oj, z daleka, z daleka! Ale pozwlcie spocz, bo widz, pod kuni jest awa. Siadaj i ty, niebo - mwi dalej, ukazujcawk Helenie. - My a znad Ladawy, dobrzy ludzie. Ale z domu dawno, dawno wyszli, a teraz z Browarkw, z odpustu idziemy. - A co tam syszeli dobrego? - pyta stary chop ? kos w rku. - Syszeli, syszeli, ale czy co dobrego, niewiemy. Ludzi tam naschodzio si mnogo. O Chmielnickim mwili, e hetmaskiego syna ijego ycariw zwojowa. Syszeli take, e na ruskim brzegu chopi na panw si podnosz. Gromada otoczya zaraz Zagob,ktry siedzc obok kniaziwny, od czasu doczasu w struny liry uderza. - To wy, ojcze, syszeli, e si podnosz? - A jake. Nieszczliwa bo nasza chopskadola! - Ale mwi, e koniec bdzie? - W Kijowie pismo od Chrysta na otarzu znaleli, e bdzie wojna straszna i okrutnai wielkie krwi przelanie na caej Ukrainie. Pkole otaczajce aw, na ktrej siedziapan Zagoba, cienio si jeszcze bardziej.- Mwicie, e pismo byo? - Byo, jako ywo! O wojnie, o krwi przelaniu... Ale nie mog mwi wicej, bo mi staremu, biednemu, w gardle ju zascho. - Macie, ojcze, miark gorzaki, a mwcie,cocie na wiecie syszeli. Wiemy i my, e dziady wszdy bywaj i wszystko znajut. Byway ju u nas, taj kazay, szczo na paniw przyjdzie od Chmiela czarna godzina. No, tak my kosy i spisy kazali sobie robi, aby nie byli ostatni, ale teraz nie wiemy, zaczynac-li ju czy pisma od Chmiela czeka. Zagoba wychyli miark, posmakowa, potem pomyla chwil i rzek: - A kto wam mwi, e czas zaczyna? - My sami chcemy. - Zaczyna! zaczyna! - ozway si liczne gosy. - Koy Zaporoci paniw pobyy, tak zaczyna! Kosy i spisy zatrzsy si w krzepkich rkach i wyday brzk zowrogi. Potem nastaa chwila milczenia, jeno motyw kunicy biy. Przyszli rezunowie czekali, co powie did. Dziad myla, myla, wreszcie spyta: - Czyi wy ludzie? - My kniazia Jaremy. - A kog wy bdziecie rizaty? Chopi spojrzeli po sobie. - Jego? - spyta dziad. - Ne zderymo... - Oj, ne zderyte, ditki, ne zderyte. Bywaja i w ubniach i widzia kniazia na wasne oczy. Straszny on! Kiedy krzyknie, drzewa dr w lesie, a jak nog tupnie, jar si robi. Jego i korol boitsia, i hetmany suchaj, i wszyscy si jego boj. A wojskawicej u niego ni u chana i u sutana. Ne zderyte, ditki, ne zderyte. Nie wy jego poszukacie, ale on was poszuka. A jeszcze tego nie wiecie, co ja wiem, e jemu wszystkie Lachy przyjd w pomoc, a to znajte: szczo Lach, to szabla! Ponure milczenie zapanowao w gromadzie; dziad brzkn znw w teorban i mwi dalej, podnisszy twarz ku ksiycowi: - Idzie knia, idzie, a przy nim tyle krasnych kit i chorgwi, ile gwiazd na niebie, a bodiakw na stepie. Leci przed nimwiater i jczy, a znajete, ditki, dlaczego onjczy? Nad wasz dol on jczy. Leci przednim mier-matka z kos i dzwoni, a wiecie, dlaczego dzwoni? Na wasze szyje dzwoni. - Hospody, pomyuj! - ozway si ciche, przeraone gosy. I znowu sycha byo tylko bicie motw. - Kto tu kniaziowy komysar? - pyta dziad. - Pan Gdeszyski. - A gdzie on? - Uciek. - A czemu on uciek? - Bo sysza, e dla nas spisy taj kosy kuj, tak si przelk i uciek. - Tym gorzej, bo on o was kniaziowi doniesie. - Co ty, didu, kraczesz jak kruk! - rzek stary chop. - A tak my i wierzymy, e na paniw czarna godzina nadchodzi. I nie bdzie ich ani na ruskim, ani na tatarskim brzegu, ni panw, ni kniaziw, tylko Kozaki,wolni ludzie bd - i nie bdzie ni czynszu, ni czopowego, ni suchomielszczyzny, ni przewozowego, i nie bdzie ydw, bo tak stoi w pimie od Chrystusa, o ktrym ty sam powiada. A Chmiel taki, jak i knia mocny. Naj sia poprobujut. - Daje mu Boe! - mwi did. - Cika nasza chopska dola, a dawniej inaczej bywao. - Czyja ziemia? kniazia; czyj step? kniazia; czyj las? czyje stada? kniazia; a dawniej by boy las, boy step; kto przyszed pierwszy, to wzi i nikomu nie by powinien. Teraz wsio paniw a kniaziej... - Dobra wasza, ditki - rzek dziad - ale ja wam jedn rzecz powiem. Sami wiecie, e tu kniaziowi nie zdzierycie, wic oto, co powiem: kto chce paniw rizaty, niech si tu nie ostaje, pki si Chmiel z kniaziem nie poprbuje, ale niech do Chmiela ucieka - i tozaraz jutro, bo knia ju w drodze. Jeli jego pan Gdeszyski do Demianwki namwi,to nie bdzie on knia was tu ywi, ale do ostatniego wybije - tak wy do Chmiela uciekajcie. Im was wicej tam bdzie, tym Chmiel atwiej sobie poradzi. O! a cik on ma przed sob robot. Hetmany naprzd i wojsk koronnych bez liku, a potem knia odhetmanw mocniejszy. Lecie wy, ditki, pomaga Chmielowi i Zaporocom, bo oni, niebota, nie wydzier - a przecie za wasz to oni swobod i za wasze dobro z panami si bij. Lecie, to si i przed kniaziem ocalicie, i Chmielowi pomoecie. - We prawdu kae! - ozway si gosy w gromadzie. - Dobrze mwi. - Mudryj did! - To ty widzia kniazia w drodze? - Widzie, nie widziaem, alem w Browarkach sysza, e ju ruszy z ubniw; pali i cina, gdzie jedn spis znajdzie: ziemi i niebo zostawia. - Hospody pomyuj ! - A gdzie nam Chmiela szuka? - Po to ja tu, ditki, przyszed, eby wam powiedzie, gdzie Chmiela szuka. Pjdcie wy, dzieci, do Zootonoszy, a potem do Trechtymirowa pjdziecie i tam ju Chmiel bdzie na was czeka, tam si te ze wszystkich wsiw, sadyb i chutorw ludzie zbior, tam i Tatary przyjd, bo inaczej knia wszystkim wam by po ziemi, po matce, chodzi nie da. - A wy, ojcze, pjdziecie z nami? - Pj, nie pjd, bo stare nogi ziemia ju ce. Ci 8jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAPcj 8cz c+c:M&cignie. Ale mnie teleg zaprzcie, taj pojad z wami. A przed Zootonosz pjd naprzd zobaczy, czy tam paskich onirw nie ma. Jak bd, to ominiemy i prosto na Trechtymirw pocigniem. Tam ju kozacki kraj. A teraz mnie je i pi dajcie, bom ja stary godny i pachoek mjgodny. Jutro rano ruszymy, a po drodze o panu Potockim i o kniaziu Jaremie wam zapiewam. Oj, srogie to lwy! Wielkie bdzieprzelanie krwi na Ukrainie, niebo czerwieni si okrutnie, a i miesic jakoby we krwi pywa. Procie wy, ditki, zmiowania boego, bo niejednemu nie chodzi ju dugo po boym wiecie. Sysza ja te, eupiory z mogi wstaj i wyj. Jaki przestrach ogarn zgromadzone chopstwo. Mimo woli zaczli si oglda i egna, i szepta midzy sob. Na koniec jeden wykrzykn: - Do Zootonoszy! - Do Zootonoszy! - powtrzyli wszyscy, jakby tam wanie bya ucieczka i ocalenie.- W Trechtymirwl - Na pohybel Lachom i panom! Nagle mody jaki kozaczek wystpi naprzd, potrzsn spis i krzykn: - Bat'ki ! a kiedy jutro do Zootonoszy idziem, to dzi chodmy na komisarski dwr! - Na komisarski dwr! - krzykno od razu kilkadziesit gosw. - Spali! dobro zabra! Ale dziad, ktry dotd gow mia spuszczon na piersi, podnis j i rzek: - Ej, ditki, nie chodcie wy na komisarski dwr i nie palcie go, bo bdzie ycho. Knia tu moe gdzie blisko z wojskiem kry; un zobaczy, to przyjdzie i bdzie ycho. Lepiej wy mnie je dajcie i nocleg pokacie. Siedzie wam cicho, nie hulaty po pasikam. - Prawdu kae! - odezwao si kilka gosw. - Prawdu kae, a ty, Maksym, durny! - Chodcie, ojcze, do mnie na chleb i sl, i na miodu kwaterk, a podjecie, to pjdziecie spa na siano do odryny - rzek stary chop zwracajc si do dziada. Zagoba wsta i pocign Helen za rkaw witki. Kniaziwna spaa. - Zmordowao si pachol, to cho i przy motach usno - rzek pan Zagoba. A w duszy pomyla sobie: "O sodka niewinnoci, ktra wrd spis i now spa moesz! Wida, anieli niebiescy ci strzeg, a przy tobie i mnie ustrzeg." Zbudzi j i poszli ku wsi, ktra leaa nieco opodal. Noc bya pogodna, cicha - gonio ich echo bijcych motw. Stary chop szed naprzd, by drog w ciemnociach pokaza, a pan Zagoba udajc, e pacierz odmawia, mrucza monotonnym gosem: - O hospody Boe, pomyuj nas hrisznych...Widzisz wapanna!... wiataja-Preczystaja... C bymy zrobili nie majc chopskiego przebrania?... Jako we na zemli i dosza ku nebesech... Je dostaniemy, a jutro pojedziemy ku Zootonoszy miasto i piechot... Amin, amin, amin... Mona si spodziewa, e Bohun trafi tu naszym ladem, bo go nie oszukaj nasze fortele... Amin, amin!... Ale ju bdzie za pno, bo w Prochorwce Dniepr przejedziemy, a tam ju moc hetmaska... Diawo bahougodnyku ne straszen. Amin... Tu za par dni kraj bdzie w ogniu, niech tylko ksi za Dniepr ruszy... Amin... eby ich czarna mier wydusia, niech im kat wieci... Syszysz nowapanna, jako tam wyj pod kuni? Amin... Cikie na nas przyszy terminy, alekpem jestem, jeli wapanny z nich nie wydobd, chobymy mieli do samej Warszawy ucieka. - A co tam mruczycie, ojcze? - pyta chop.- Nic, modl si za wasze zdrowie. Amin, amin... - A ot, i moja chata... - Sawa Bohu. - Na wiki wikiw. - Prosz na chleb-sl. - Bg nagrodzi. W kilka chwil pniej dziad pokrzepia si silnie baranin popijajc obficie miodem, a nazajutrz rano ruszy wraz z pacholciem wygodn teleg ku Zootonoszy, eskortowany przez kilkudziesiciu konnych chopw zbrojnych w spisy i kosy. Jechali na Kawrajec, Czarnobaj i Kropiwn. Po drodze widzieli, e wrzao ju wszystko. Chopi wszdzie zbroili si, kunice po jarach pracoway od rana do nocy i tylko straszna potga, straszne imi ksicia Jeremiego wstrzymywao jeszcze krwawy wybuch. Tymczasem za Dnieprem burza rozszalaa si z ca wciekoci. Wie o klsce korsuskiej rozbiega si lotem byskawicypo caej Rusi, wic zrywa si, kto y. Rozdziay 21-34 Rozdzia 21 Bohuna znaleli semenowie nastpnego rana po ucieczce Zagoby na wp zduszonego wupanie, w ktry pan Zagoba go obwin, ale e ran nie mia cikich, wkrtce przyszed do przytomnoci. Przypomniawszy sobie wszystko, co si stao, wpad we wcieko, rycza jak dziki zwierz, krwawi rce na wasnym krwawym bie i noem godzi w ludzi, tak e semenowie nie mieli do niego przystpi. Wreszcie nie mogc si jeszcze na kulbace utrzyma, kaza przywiza midzy dwa konie kolebk ydowsk i wsiadszy w ni, pogna jak szalony w stron ubniw, sdzc, e tam udali si zbiegowie. Lec tedy w betach ydowskich,w puchu i wasnej krwi, rwa stepem jak upir, ktry przed brzaskiem rannym do mogiy ucieka, a za nim pdzili wierni semenowie w tej myli, e na oczywist mier pdz. Lecieli tak a do Wasiwki, w ktrej stao na zaodze sto piechoty wgierskiej, ksicej. Dziki wataka, jakbymu ycie zbrzydo, uderzy na ni bez wahania, sam pierwszy rzuci si w ogie ipo kilkugodzinnej walce wyci j w pie z wyjtkiem kilku onierzy, ktrych oszczdzi, aby mkami zeznania z nich wydoby. Dowiedziawszy si od nich, e aden szlachcic nie ucieka t stron z dziewczyn, sam nie wiedzia, co pocz, i dar na sobie bandae z blu. I dalej byo ju niepodobiestwem, gdy wszdzie ku ubniom stay puki ksice, ktre mieszkacy zbiegli w czasie bitwy z Wasiwki musieli ju ostrzec o napaci. Porwali wic wierni semenowie osabego zwciekoci atamana i prowadzili nazad do Rozogw: Wrciwszy nie zastali ju i ladw ze dworu, bo go chopi miejscowi zrabowali i spalili wraz z kniaziem Wasylem, sdzc, e w razie gdyby si kniaziowie albo ksi Jeremi mci chcieli,z atwoci zwal win na Kozakw i Bohuna. Spalono przy tym wszystkie zabudowania, wycito sad winiowy, wybitowszystk czelad, bo chopstwo mcio sibez litoci za twarde rzdy i ucisk, jakiego od Kurcewiczw doznawao. Zaraz za Rozogami wpad w rce Bohuna Pleniewski, ktry od Czehryna z wieci o klsce towodzkiej jecha. Ten pytany, dokd i z czym jedzie, gdy plta si i nie dawa jasnych odpowiedzi, wpad w podejrzenie, a przypieczony ogniem, wypiewa, co wiedzia i o klsce, i o panuZagobie, ktrego poprzedzajcego dnia spotka. Uradowany wataka odetchn. Powiesiwszy Pleniewskiego puci si dalej, ju prawie pewny, e mu Zagoba nieujdzie. Jako czabanowie dostarczyli nowych wskazwek, ale za to za brodem wszelkie lady jak w wod wpady. Na dziada obdartego przez pana Zagob ataman nie mg si natkn, bo ten posun si ju niej z biegiem Kahamliku i zreszt tak by przeraony, e kry si jak lis w oczeretach. Tymczasem upyny znowu dzie i noc, a e pocig w stron Wasiwki zaj rwnie ze dwa dni, Zagoba mia wic ogromny czas za sob. Co tedy byo robi? W tym trudnym razie przyszed Bohunowi zrad i pomoc esau, stary wilk stepowy, przyzwyczajony od modoci do tropienia Tatarw w Dzikich Polach. - Bat'ku - rzek - uciekali oni do Czehryna i mdrze uciekali, bo zyskali na czasie - ale gdy si o Chmielu i towodzkiej batalii od Pleniewskiego dowiedzieli, zmienili drog. Ty, bat'ku, sam widzia, e zjechali z gocica i w bok si rzucili. - W step? - W stepie ja by ich, bat'ku, znalaz, ale oniposzli ku Dnieprowi, by si do hetmanw dosta, wic poszli albo na Czerkasy, albo na Zootonosz i Prochorwk... a jeli i ku Perejasawiu poszli, chocia ne dumaju, to i tak ich znajdziemy. Nam by, bat'ku, trzeba jednemu do Czerkas, drugiemu do Zootonoszy na czumack drog - i prdko, bo jak si przez Dniepr przeprawi, to do hetmanw zd albo ich Tatary Chmielnickiego ogarn. - Ruszaje ty do Zootonoszy, ja do Czerkas pocign. - Dobrze, bat'ku. - A pilnuj dobrze, bo to chytry lis. - Oj, i ja chytry, bat'ku. Tak uoywszy plan pogoni, skrcili natychmiast, jeden ku Czerkasom, drugi wyej, ku Zootonoszy. Wieczorem tego samego dnia stary esau Anton dotar do Demianwki. Wie bya pusta, zostay tylko same baby, gdy wszyscy mczyni ruszyli za Dniepr do Chmielnickiego. Widzc zbrojnych, a nie wiedzc, kto by byli, baby pokryy si po strzechach i stodoach. Anton dugo musiaszuka, nim odnalaz staruszk, ktra nie obawiaa si ju niczego, nawet i Tatarw. - A gdzie chopy, matko? - pyta Anton. - A czy ja wiem! - odpara ukazujc te zby. - My Kozaki, matko, nie bjcie si, my nie od Lachiw. - Lachiw?... szczob ich ycho! - Wy nam yczycie?... prawda? - Wam? - Starucha zastanowia si chwil. -A was szczoby bolaczka! Anton nie wiedzia, co ma pocz, gdy nagledrzwi jednej chaty skrzypny i modsza, adna kobieta wysza na podwrko. - Ej, moojcy, syszaa ja, szczo wy ne Lachy. - Tak jest. - A wy od Chmiela? - Tak jest. - Ne od Lachiw? - Ni. - A czego wy o chopw pytali? - Ot, tak pytali, czy ju poszli. - Poszli, poszli! - Sawa Bohu! A powiedz no, moodycio, nieucieka tu tdy jeden szlachcic, Lach przeklty, z crk? - Szlachcic? Lach? ja nie baczya. - Nikogo tu nie byo? - Buw did. On chopw namwi, eby do Chmiela, do Zootonoszy poszli, bo mwi, e tu knia Jarema przyjdzie. - Gdzie? - A tutki. A potem do Zootonoszy ma cign, to mwi did. - I did namwi chopw do buntu? - A did. - A sam by? - Nie. Z niemow. - A jak wyglda? - Kto ? - Did. - Oj, stary, stareki, na lirze gra i na paniw paka. Ale ja jego nie widziaa. - I on chopw do buntu namawia? - pytaraz jeszcze Anton. - A on. - Hm! ostacie z Bogiem, moodycio. - Jedcie z Bogiem. Anton zastanowi si gboko. Gdyby ten dziad by przebranym Zagob, dlaczego by, u licha, chopw do Chmielnickiego namawia? Zreszt skd by przebrania wzi? Gdzie by koni zby? Ucieka przecie konno. Ale przede wszystkim dlaczego by chopw do buntu namawia i o przyjciu ksicia ich ostrzega? Szlachcic by nie ostrzega i przede wszystkim sam si pod moc ksic schroni. A jeli ksi idzie do Zootonoszy, w czym nie masz nic niepodobnego, to za Wasiwk niezawodniezapaci. Tu Anton wzdrygn si, bo nagle k nowy we wrotach wyda mu si kubek w kubek do pala podobny. - Nie! Ten dziad to by tylko dziad i nic wicej. Nie ma co goni do Zootonoszy, chyba ucieka w tamt stron. Ale uciekszy, co dalej robi? Czeka - to ksi moe nadej; i do Prochorwki i za Dniepr si przeprawi - to znaczy na hetmanw wpa. Staremu wilkowi stepowemu stao si jakociasno na szerokich stepach. Uczu take, e wilkiem bdc, na lisa w panu Zagobie trafi. Nagle uderzy si w czoo. A czemu ten did chopw powid do Zootonoszy, za ktr bya Prochorwka, aza ni, za Dnieprem, hetmani i cay obz koronny? Anton postanowi bd co bd jecha do Prochorwki. Jeli przybywszy na brzeg usyszy, i po drugiej stronie stoj wojska hetmaskie, tosi nie bdzie przeprawia, jeno w d rzeki pjdzie i naprzeciw Czerkas z Bohunem si poczy. Zreszt wieci o Chmielnickim po drodze zasignie. Antonowi byo ju wiadomo z relacji Pleniewskiego, e Chmielnicki Czehryn zaj, e Krzywonosa ju na hetmanw wysa, a sam z Tuhaj-bejem zaraz mia ruszy za nim. Anton wic, jako onierz dowiadczony i pooenie miejsc dobrze znajcy, pewien by; i bitwa musiaa by ju stoczona. W takim razie naleao wiedzie, czego si trzyma. Jeli Chmielnicki by pobity, tedy wojska hetmaskie rozlay si w pogoni po caym Podnieprzu i w takim razie Zagoby nie ma co ju szuka. Ale jeli Chmielnicki pobi?... Co prawda, Anton nie bardzo w to wierzy. atwiej pobi syna hetmaskiego jak hetmana; atwiej podjazd jak cae wojsko. "Et - myla stary Kozak - nasz ataman lepiej by zrobi, eby o wasnej skrze, nie o dziewczynie myla. Pod Czehrynem mona by si przez Dniepr przeprawi; a stamtd, pki czas, na Sicz umkn. Tu, midzy ksiciem Jarem a hetmanami, ciko mu teraz bdzie usiedzie." Tak rozmylajc posuwa si szybko wraz ze swymi semenami w kierunku Suy, ktrprzeby zaraz za Demianwk musia, chcc do Prochorwki si dosta. Dojechali do Mohylnej, nad sam rzek lecej. Tu losposuy Antonowi, bo jakkolwiek Mohylna, rwnie jak i Demianwka bya pusta, zasta jednak promy gotowe i przewonikw, ktrzy przeprawiali chopstwo uciekajce ku Dnieprowi. Zadnieprze nie miao samo pod rk ksic powsta, ale za to ze wszystkich wsi, osad i sobd chopstwo uciekao, by si z Chmielnickim poczy i pod jego znakizacign. Wie o zwycistwie Zaporoa pod tymi Wodami przeleciaa jak ptak przez cae Zadnieprze. Dziki lud nie mg usiedzie spokojnie, chocia tam wanie adnych prawie uciskw nie doznawa, bo jako si rzeko, ksi, niemiosierny dla buntw, by prawdziwym ojcem spokojnychosiedlecw, komisarze za jego bali si czyni krzywd powierzonemu sobie ludowi. Ale lud ten, niedawno ze zbjcw w rolnikw zmieniony, przykrzy sobie prawo,surowo rzdw i porzdek, ucieka wic tam, kdy nadzieja dzikiej swobody zabysa. W wielu wioskach ucieky do Chmielnickiego nawet i baby. W Czabanwce i w Wysokiem wysza caa ludno spaliwszy za sob chaty, aby nie byo gdziewraca. W tych wioskach, w ktrych zostao jeszcze troch ludu, zbrojono si na gwat. Anton pocz wypytywa zaraz przewonikw, czyliby wieci z Zadnieprza nie mieli. Wieci byy, ale sprzeczne, pomieszane, niejasne. Mwiono, e Chmiel bije si z hetmany; lecz jedni twierdzili, e pobit, drudzy, e zwyciski. Jaki chop uciekajcy ku Demianwce mwi, e hetmani wzici w niewol. Przewonicy podejrzewali, e to szlachcic przebrany, ale nie mieli go zatrzyma, bo syszeli take, e ksice wojska niedaleko. Jako strach mnoy wszdzie liczb wojsk ksicych i czyni z nich wszdobylskie zastpy, gdy pewno nie byo w tej chwili ani jednej wioski na caym Zadnieprzu, w ktrej by nie mwiono, e ksi tu, tu. Anton spostrzeg, e wszdzie bior jego oddzia za podjazd kniazia Jaremy. Ale wnet uspokoi przewonikw i pocz ich wypytywa o chopw demianowskich. - A jake. Byli, my ich przeprawili na drug stron - rzek przewonik. - A dziad by z nimi? - By. - I niemowa z dziadem? mae pachol? - Jako ywo. - Jak wyglda dziad? - Niestary, gruby, oczy mia jak u ryby, najednym bielmo. - To on! - mrukn Anton i pyta dalej: - A pachol? - Oj! otcze atamane! kae prosto cheruwym.Takoho my i ne baczyy. Tymczasem dopynli do brzegu. Anton wiedzia ju, czego si trzyma. - Ej! przywieziemy moodyci atamanowi - mrucza sam do siebie. Potem zwrci si do semenw: - W konie. Pomknli jak stado sposzonych dropiw, cho droga bya trudna, bo kraj w jary popkany. Ale wjechali w jeden wielki, na ktrego dnie przy krynicy by jakoby gociniec przez natur uczyniony. Jar szeda do Kawrajca, lecieli wic kilkadziesit staja bez wypoczynku, a Anton na najlepszym koniu naprzd. Ju byo wida szerokie ujcie jaru, gdy nagle Anton osadzi konia, a mu zadnie kopyta zazgrzytay na kamieniach. - Szczo ce? Ujcie zamio si nagle ludmi i komi. Jaka jazda wchodzia w parw i formowaa si szstkami. Byo ich ze trzysta koni. Anton spojrza i lubo stary by wojownik, wszelkich niebezpieczestw zwyczajny, przecie serce zadygotao mu wpiersi, a na lice wystpia blado miertelna. Pozna dragonw ksicia Jeremiego. Ucieka byo za pno, ledwie dwiecie krokw dzielio zastp Antona od dragonw,a zmczone konie semenw nie uszyby daleko przed pogoni. Tamci te dostrzegszy ich pucili si z miejsca rysi.Po chwili otoczono semenw ze wszystkich stron. - Co wy za ludzie? - spyta grono porucznik. - Bohunowi! - rzek Anton widzc, e trzebaprawd mwi, bo sama barwa zdradzi. Ale poznawszy porucznika, ktrego widywa w Perejasawiu, wykrzykn zaraz z udan radoci: - Pan porucznik Kuszel! Sawa Bohu! - A to ty, Anton! - rzek porucznik przyjrzawszy si esauowi. - Co wy tu i ziemia ju ce. Ci 8jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAP c]cm c(+/%W0crobicie? Gdzie wasz ataman? - Kae, pane, hetman wielki wysa naszegoatamana do ksicia wojewody proszc o pomoc, tak ataman pojecha do ubniw, a nam tu kaza wczy si po wsiach, by zbiegw apa. Anton ga jak najty, ale ufa w to, e skoro chorgiew dragoska idzie od strony Dniepru, nie moe przeto jeszcze wiedzie ani o napaci na Rozogi, ani o bitwie pod Wasiwk, ani o adnych imprezach Bohunowych. Wszelako porucznik rzek: - Rzekby kto, do rebelii chcecie si przekra. - Ej ! pane poruczniku - rzek Anton - eby my chcieli do Chmiela, tak by my nie byli z tej strony Dniepru. - Prawda jest - rzecze Kuszel - prawda oczywista, ktrej ci nie mog negowa. Ale ataman nie zastanie ksicia wojewody w ubniach. - O! a gdzie knia? - By w Przyuce. Moe dopiero wczoraj doubniw ruszy. - To i szkoda. Ataman ma pismo od hetmana do kniazia, a z przeproszeniem waszej mioci, czy to wasza mio z Zootonoszy wojsko prowadzi? - Nie. My stali w Kalenkach, a teraz dostali rozkaz, jak i wszystko wojsko, eby do ubniw ciga, skd ksi ca potg wyruszy. A wy dokd idziecie? - Do Prochorwki, bo tam chopstwo si przeprawia. - Duo ju ucieko? - Oj, bahato! bahato! - No, to jedcie z Bogiem. - Dzikujemy pokornie waszej mioci. Niech Bg prowadzi. Dragoni rozstpili si i poczet Antona wyjecha spord nich ku ujciu jaru. Minwszy ujcie Anton stan i sucha pilnie, a gdy ju dragoni zniknli mu z oczu i ostatnie echa po nich przebrzmiay, zwrci si do swoich semenw i rzek: - Wiecie, durnie, e gdyby nie ja, to by wy za trzy dni na palach w ubniach pozdychali.A teraz w konie, choby ostatni dech z nichwyprze! I ruszyli z kopyta. "Dobra nasza! - myla Anton - podwjnie dobra nasza: raz, emy skr ca unieli,a po wtre, e ci dragoni nie szli z Zootonoszy i e Zagoba min si z nimi, bo gdyby ich by napotka, tedy byby ju przed wszelk pogoni bezpieczny." Jako istotnie by to termin dla pana Zagoby nader niepomylny, w ktrym fortuna zgoa mu nie dopisaa, e si nie natkn na pana Kuszla i jego chorgiewk, gdy byby od razu ocalony i wolen od wszelkiej obawy. Tymczasem w Prochorwce uderzya w niego jak piorun wie o klsce korsuskiej. Ju po drodze do Zootonoszy po wsiach i chutorach chodziy suchy o wielkiej bitwie, nawet o zwycistwie Chmiela, ale pan Zagoba nie dawa im wiary, wiedzia bowiem z dowiadczenia, e midzy ludem wie kada ronie i ronie do niebywaych rozmiarw i e zwaszcza o przewagach kozackich lud ten chtnie cuda sobie opowiada. Ale w Prochorwce trudno byo ju duej wtpi. Prawda straszna i zowroga bia obuchem w gow. Chmiel tryumfowa, wojsko koronne byo zniesione, hetmani w niewoli, caa Ukraina w ogniu. Pan Zagoba w pierwszej chwili straci gow. By bowiem w strasznym pooeniu.Fortuna nie dopisaa mu i po drodze, bo w Zootonoszy nie znalaz adnej zaogi. Miasto wrzao przeciw Lachom, a stara forteczka bya opuszczona. Nie wtpi on ani chwili, e Bohun szuka go i e prdzej czy pniej trafi na jego lady. Kluczy wprawdzie szlachcic jak cigany szarak, ale zna na wylot ogara, ktry go ciga, i wiedzia, e ogar ten nie da si zbi z tropu. Mia wic pan Zagoba poza sob Bohuna, przed sob morze chopskiego buntu, rzezie, poogi, zagony tatarskie, tumy rozbestwione. Ucieka w takim pooeniu byo to zadanie prawie niepodobne do spenienia, zwaszcza ucieka z dziewczyn, ktra, lubo przebrana za dziadowskie pachol, zwracaa wszdy uwag swoj nadzwyczajn piknoci. Zaiste, byo od czego gow straci. Ale pan Zagoba nigdy na dugo jej nie traci. Wrd najwikszego zamtu w mzgownicy widzia doskonale to jedno, a raczej czu najwyraniej, e Bohuna boi sisto razy wicej jak ognia, wody, buntu, rzezi i samego Chmielnickiego. Na sam myl, e mgby dosta si w rce strasznego wataki, skra na panu Zagobiecierpa. "Ten by mi da upnia! - powtarza sobie cochwila. - A tu przede mn morze buntu!" Pozostawa jeden Sposb ocalenia: porzuciHelen i zostawi j na boej woli, ale tego pan Zagoba uczyni nie chcia. - Nie moe by - mwi do niej - musiaa mi wapanna czego zada, co bdzie miaoten skutek, e mi przez wapann skr najaszczur wyprawi. Ale porzuci jej nie chcia i do gowy nawet nie dopuszcza tej myli. C wic mia robi? "Ha! - myla - ksicia szuka nie czas! Przede mn morze, wic dam nurka w ono morze, przynajmniej si skryj, a Bg da, to i na drugi brzeg przepyn." I postanowi przeprawi si na prawy brzeg Dnieprowy. Ale w Prochorwce nie byo to rzecz atw. Pan Mikoaj Potocki pozabiera jeszcze dla Krzeczowskiego i wyprawionychz nim wojsk wszystkie dumbasy, szuhaleje,promy, czajki i pidjizdki, to jest mniejsze czna i odzie, poczwszy od Perejasawia a do Czehryna. W Prochorwce by tylko jeden dziurawy prom. Na ten prom czekay tysice ludzi zbiegych z okolicznego Zadnieprza. W caejwiosce zajte byy wszystkie chaty, obory,stodoy, chlewy, i droyzna niesychana. Pan Zagoba naprawd musia lir a pienina kawaek chleba zarabia. Przez ca dob nie mogli si przeprawi, bo prom zepsu si dwa razy, musiano go wic naprawia. Noc spdzili z Helen siedzc nabrzegu rzeki razem z gromadami pijanego chopstwa, przy ogniskach. A noc bya wietrzna i chodna. Kniaziwna upadaa ze znuenia i blu, bo chopskie buty poczyniyjej rany na nogach. Baa si, czy nie zachoruje obonie. Twarz jej sczerniaa i zblada, cudne oczy przygasy, co chwila dobijaa j obawa, e moe by poznana pod przebraniem albo e niespodzianie nadejdzie pogo Bohunowa. Teje nocy nakarmiono jej oczy strasznym widokiem. Chopi sprowadzili od ujcia Rosi kilku szlachty chccych przed nawa tatarsk schroni si do pastwa Winiowieckiego i pomordowali ich nad brzegiem okrutnie. Wiercono im widrami oczy, a gowy gnieciono midzy kamieniami. Prcz tego w Prochorwce byo dwch ydw z rodzinami. Tych rozszalaa tuszcza wrzucia do Dniepru, a gdy nie chcieli zarazi na dno, pogrono ich samych, ydowicei ydzita, za pomoc dugich oskw. Towarzyszyy temu wrzaski i pijastwo. Podchmieleni moojcy gzili si z podchmielonymi moodyciami. Straszne wybuchy miechu brzmiay zowrogo na ciemnych brzegach Dnieprowych ! Wiatr rozrzuca ogniska, czerwone gownie i iskry, porwane wichur, leciay kona na fali. Chwilami zrywa si popoch. Od czasudo czasu jaki gos pijacki, ochrypy woa w ciemnociach: "Ludy, spasajtes, Jarema ide!!" I tum rzuca si na olep kubrzegowi, tratowa si, spycha w wod. Raz mao nie roztratowano Zagoby i kniaziwny. Bya to piekielna noc, a zdawaa si nie mie koca. Zagoba wyebra kwart wdki, sam pi i kniaziwn zmusza do picia, bo inaczej zemdlaaby lub wpada w gorczk. Na koniec fala Dnieprowa pocza bieli si i poyskiwa. witao. Dzie robi si chmurny, pospny, blady. Zagoba chcia coprdzej przeprawi si na drug stron. Szczciem i prom te naprawiono. Ale cisk sta si przy nim okropny. - Miejsce dla dziada, miejsce dla dziada! - krzycza Zagoba trzymajc przed sob midzy wycignitymi rkoma Helen i bronic jej od cisku.- Miejsce dla dziada! Do Chmielnickiego i do Krzywonosa id! Miejsce dla dziada, dobrzy ludzie, lube moojcy, eby was czarna mier wydusia, was i dzieci wasze! Nie widz dobrze, wpadn w wod, pachol mi utopicie. Ustpcie, ditki, eby parali powytrzsa wam wszystkie czonki, ebycie polegli, ebycie na palach pozdychali. Tak wrzeszczc, klnc, proszc i rozpychajc tum swymi potnymi okciami, wepchn naprzd Helen na prom, a potem wgramoliwszy si sam, zaraz pocz znowu wrzeszcze: - Dosy ju was tu!... czego si tak pchacie?... prom zatopicie, jak was tyle si tu napcha. Dosy, dosy!... przyjdzie kolej i na was, a jeli nie przyjdzie, mniejsza z tym. - Dosy, dosy! - woali ci, ktrzy dostali si na prom. - Na wod! na wod! Wiosa wypryy si i prom pocz oddala si od brzegu. Bystra fala zaraz gozniosa nieco z biegiem rzeki, w kierunku Domontowa. Przebyli ju poow szerokoci koryta, gdyna prochorowskim brzegu day si sysze krzyki, woania. Zamieszanie okropne wszczo si midzy tumami, ktre zostay nad wod; jedni uciekali jak szaleniku Domontowu, drudzy wskakiwali w wod, a inni krzyczeli, machali rkami lub rzucali si na ziemi. - Co to? co si stao? - pytano na promie. - Jarema! - krzykn jeden gos. - Jarema, Jarema! uciekajmy! - woali inni. Wiosa poczy bi gorczkowo o wod, prom mkn jak kozacka czajka po fali. W teje chwili jacy konni ukazali si na prochorowskim brzegu. - Wojska Jaremy! - woano na promie. Konni biegali po brzegu, krcili si, wypytywali o co ludzi - wreszcie poczli krzycze na pyncych: - Stj! stj! Zagoba spojrza i zimny pot obla go od stp do gowy: pozna Kozakw Bohunowych. Rzeczywicie by to Anton ze swymi semenami. Ale jako si rzeko, pan Zagoba nigdy na dugo gowy nie traci; przykry oczy rk, niby to jako czek le widzcy wpatrywa si musia czas jaki, wreszciepocz krzycze, jakby go kto ze skry obdziera: - Dzitki! to Kozacy Winiowieckiego! O, dla Boga i witej-Przeczystej! prdzej do brzegu ! Ju my tamtych, co zostali, odaujemy, a porba prom, bo inaczej pohybel nam wszystkim!! - Prdzej, prdzej, porba prom - woali inni. Zrobi si krzyk, wrd ktrego nie byo sycha nawoywa od strony Prochorwki.W tej chwili prom zgrzytn o wir brzegowy. Chopi poczli wyskakiwa, ale jedni nie zdyli jeszcze wysi, gdy drudzy rwali ju burty promu, bili siekierami w dno. Deski i oderwane szczapypoczy lata w powietrzu. Niszczono nieszczsny statek z wciekoci, rwano na sztuki i kawaki, przestrach za dodawa siy burzcym. A przez ten czas pan Zagoba krzycza: - Rb, tucz, rwij, pal!... ratuj si! Jarema idzie! Jarema idzie! Tak krzyczc wycelowa swoje zdrowe okona Helen i pocz nim mruga znaczco. Tymczasem z drugiego brzegu krzyki wzmogy si na widok niszczenia statku, ale e byo zbyt daleko, przeto nie mona byo zrozumie, co krzyczano. Wymachiwania rkami podobne byy do grb i zwikszyy tylko popiech w niszczeniu. Statek znikn po chwili, ale nagle ze wszystkich piersi znw wyrwa si okrzyk grozy i przeraenia: - Skaczut w wodu! pynut k'nam! - wrzeszczeli chopi. Jako naprzd jeden konny, a za nim kilkudziesiciu innych wparo konie w wod i pucio si wpaw do drugiego brzegu. By to czyn szalonej niemal miaoci, gdyz wiosny wezbrana fala pyna potniej jak zwykle, tworzc tu i owdzie liczne wiryi zakrty. Porwane pdem rzeki konie nie mogy pyn wprost, fala pocza je znosi z nadzwyczajn szybkoci. - Nie dopyn! - krzyczeli chopi. - Poton! - Sawa Bohu! O! o! ju ko jeden zanurzy si. - Na pohybele im! Konie przepyny trzeci cz rzeki, ale woda znosia je w d coraz silniej. Widocznie poczy traci siy, z wolna te zanurzay si coraz gbiej. Po chwili siedzcy na nich moojcy byli ju do pasa wwodzie. Przeszed czas jaki. Nadbiegli chopi z Szelepuchy patrzy; co si dzieje: ju tylko by koskie wyglday nad fal, emoojcom woda dochodzia do piersi. Ale te przepynli ju p rzeki. Nagle jeden eb i jeden moojec znikn pod wod, za nim drugi, trzeci, czwarty, pity... liczba pyncych zmniejszaa si coraz bardziej. Po obu stronach rzeki zapanowao w tumach guche milczenie, ale szli wszyscy z biegiem wody, eby widzie, co si stanie.Ju dwie trzecie rzeki przebyte, liczba pyncych zmniejszya si jeszcze, ale sycha ju cikie chrapanie koni i gosy zachcajce moojcw; ju wida, e niektrzy dopyn. Nagle gos Zagoby rozleg si wrd ciszy: - Hej! ditki! do piszczeli! na pohybel kniaziowym! Buchny dymy, zahuczay wystrzay. Krzyk z rzeki zabrzmia rozpaczliwie i po chwili konie, moojcy, wszystko zniko. Rzeka bya pusta, tylko gdzie ju dalej, w rozkrtach fal, zaczernia czasem brzuch koski, czasem migna krasna czapka moojca. Zagoba patrzy na Helen i mruga... Rozdzia 22 Ksi wojewoda ruski, zanim pana Skrzetuskiego siedzcego na zgliszczach Rozogw spotka, wiedzia ju o klsce korsuskiej, gdy mu o niej pan Polanowski, towarzysz ksicy husarski, w Sahotynie donis. Poprzednio bawi ksi w Przyuce i stamtd pana Bogusawa Maszkiewicza do hetmanw z listem wysa pytajc, gdzie by mu si z ca potg stawi rozkazali. Gdy jednak pana Maszkiewicza z odpowiedzi hetmanwdugo nie byo wida, ruszy ksi ku Perejasawiu, wysyajc na wszystkie strony podjazdy oraz rozkazy, by te puki, ktre jeszcze po Zadnieprzu tu i owdzie byy rozrzucone, do ubniw jak najpieszniej cigay. Ale przyszy wieci, e kilkanacie chorgwi kozackich, na granicach ku Tatarszczynie w polankach stojcych, rozsypao si lub te do buntu poszo. Tak wic widzia ksi swe siy nagle uszczuplone i zgryz si tym niemao, bo nie spodziewa si, by ci ludzie, ktrych tylekro do zwycistw prowadzi, kiedykolwiek opuci go mogli. Jednake po spotkaniu z panem Polanowskim i po odebraniu wieci o niesychanej klsce takow przed wojskiem zatai i cign dalej ku Dnieprowi chcc i na olep w rodek burzy i buntu i albo klsk pomci, niesaw wojsk zetrze, albo samemu krewrozla. Sdzi przy tym, e musiao si co, a moe i sporo wojska koronnego z pogromu ocali. Ci, gdyby jego szeciotysiczn dywizj wzmogli, mgby si z nadziej zwycistwa z Chmielnickim zmierzy. Stanwszy tedy w Perejasawiu poleci maemu panu Woodyjowskiemu i panu Kuszlowi, by swoich dragonw na wszystkiestrony, do Czerkas, do Mantowa, Siekiernej, Buczacza, Stajek, Trechtymirowa i Rzyszczowa, rozesali dla sprowadzenia wszelkich statkw i promw, jakie by si w okolicy znalazy. Po czym wojsko miao si z lewego brzegu do Rzyszczowa przeprawi. Wysacy dowiedzieli si od spotykanych tuiowdzie zbiegw o klsce, ale we wszystkichonych miejscach ani jednego statku nie znaleli, gdy jako ju byo wspomniane, poow ich hetman wielki koronny dawno dla Krzeczowskiego i Barabasza zabra, reszt za zbuntowana na prawym brzegu czer z obawy przed ksiciem poniszczya.Wszelako dosta si pan Woodyjowski samodziesi na prawy brzeg, kazawszy z pni zbi naprdce tratw. Tam schwyta kilkunastu Kozakw, ktrych przed ksiciemstawi. Od nich dowiedzia si ksi o potwornych rozmiarach buntu i straszliwych owocach, jakie klska korsuska ju zrodzia. Caa Ukraina, co do jednej gowy, powstaa. Bunt rozlewa si tak wanie, jak powd, ktra toczc si rwnin, w mgnieniu oka coraz wiksze i wiksze przestrzenie zajmuje. Szlachta bronia si w zamkach i zameczkach. Ale wiele z nich ju zdobyto. Chmielnicki rs z kad chwil w siy. Schwytani Kozacy podawali ju kwot jego wojsk na dwiecie tysicy ludzi, a za par dni siy te mogy zdwoi si atwo. Dlatego po bitwie sta jeszcze w Korsuniu, a zarazem korzystajcz chwili spokoju wprowadzi ad w swoje niezliczone zastpy. Czer dzieli na puki, wyznaczy pukownikw z atamanw i co dowiadczeszych esauw zaporoskich - wyprawia podjazdy lub cae dywizje dla dobywania pobliskich zamkw. Zwaywszy to wszystko ksi Jeremi widzia, i i dla braku statkw, ktrych przygotowanie dla 6000 wojska zajoby kilka tygodni czasu, idla wybujaej nad wszelk miar potgi nieprzyjaciela nie masz sposobu przeprawienia si za Dniepr w tych okolicach, w ktrych obecnie zostawa. Na radzie wojennej pan Polanowski, pukownik Baranowski, stranik pan Aleksander Zamojski, pan Woodyjowski i Wurcel byli zdania, by na pnoc ku Czernihowu ruszy,ktren za guchymi lasami lea, stamtd i na Lubecz i tam dopiero ku Brahinowi si przeprawia. Bya to droga duga i niebezpieczna, bo za czernihowskimi lasami leay ku Brahinowi olbrzymie bota, przez tu i ziemia ju ce. Ci 8jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAP8ccQ c+, S-801ktre i piechocie nieatwo si byo przeprawia; a c dopiero cikiej jedzie, wozom i artylerii! Ksiciu wszelakoprzypada do smaku ta rada, pragn tylko raz jeszcze przed t dug, a jak si spodziewa i niepowrotn drog, na swym Zadnieprzu tu i owdzie si ukaza, by wybuchu zaraz nie dopuci, szlacht pod swe skrzyda zgarn, groz przej i pami owej grozy midzy ludem zostawi, ktra pod niebytno pana sama jedna miaa by strem kraju i opiekunem tych wszystkich, co z wojskiem pocign nie mogli. Prcz tego ksina Gryzelda, panny Zbaraskie, fraucymer, dwr cay i niektreregimenta, mianowicie piechoty, byy jeszcze w ubniach, postanowi wic ksipj na ostatnie poegnanie do ubniw. Wojska ruszyy tego samego dnia, a na czele pan Woodyjowski ze swymi dragonami, ktrzy cho wszyscy bez wyjtku Rusini, przecie w kluby dyscypliny ujci i w onierza regularnego zmienieni, wiernoci prawie wszystkie inne chorgwie przewyszali. Kraj by jeszcze spokojny. Gdzieniegdzie potworzyy si ju kupy hultajw rabujc zarwno dwory, jak i chopw. Tych znacznie po drodze wygnieciono i na pale powbijano. Ale chopstwo nigdzie nie powstao. Umysy wrzay, ogie by w chopskich oczach i duszach, zbrojono si po cichu, uciekano zaDniepr. Wszelako strach panowa jeszcze nad godem krwi i mordu. To tylko za z wrb na przyszo poczytanym by mogo, e w tych nawet wioskach, w ktrych chopi nie pucili si dotd do Chmiela, uciekali za zblianiem si wojsk ksicych, jakby w obawie, by im strasznyknia z twarzy nie wyczyta tego, co w sumieniach si kryo, i z gry nie pokara. Kara on jednake tam, gdzie najmniejsz oznak knujcego si buntu znalaz, a jako natur mia i w nagradzaniu, i w karaniu niepohamowan, kara bez miary i litoci. Mona byo rzec, i po dwch stronach Dniepru bdziy podwczas dwa upiory: jeden dla szlachty - Chmielnicki, drugi dla zbuntowanego ludu - ksi Jeremi. Szeptano sobie midzy ludem, e gdy ci dwaj si zetr, chyba soce si zami i wody po wszystkich rzekach poczerwieniej. Ale starcie nie byo bliskim,bo w Chmielnicki, zwycizca spod tych Wd, zwycizca spod Korsunia, w Chmielnicki, ktry rozbi w puch wojska koronne, wzi do niewoli hetmanw i terazsta na czele setek tysicy wojownikw, poprostu ba si tego pana z ubniw, ktry chcia go szuka za Dnieprem. Wojska ksice przebyy wanie lepord, sam za ksi zatrzyma si dla wypoczynku wFilipowie, gdy dano mu zna, e przybyli wysacy Chmielnickiego z listem i prosz oposuchanie. Ksi kaza im si stawi natychmiast. Weszo tedy szeciu Zaporocw do podstarociskiego dworku,w ktrym sta ksi, i weszo do hardo, zwaszcza najstarszy z nich, ataman Sucharuka, pamitny na pogrom korsuski i na sw wie pukownikowskszar. Ale gdy spojrzeli na oblicze ksicia,wnet ogarn ich strach tak wielki, e padszy mu do ng, nie mieli sowa przemwi. Ksi, siedzc w otoczeniu co przedniejszego rycerstwa, kaza im podnie si i pyta, z czym przybyli. - Z listem od hetmana - odpar Sucharuka. Na to ksi utkwi w Kozaku oczy i rzek spokojnie, lubo z przyciskiem na kadym sowie: - Od otra, hultaja i rozbjnika, nie od hetmana! Zaporocy pobledli, a raczej posinieli tylko, i spuciwszy gowy na piersi stali w milczeniu u drzwi. Tymczasem ksi kaza panu Maszkiewiczowi wzi list i czyta. List by pokorny. W Chmielnickim, lubo ju po Korsuniu, lis wzi gr nad lwem, w nad orem, bo pamita, e pisze do Winiowieckiego. asi si moe, by uspokoi i tym atwiej uksi, ale asi si.Pisa, i co si stao, z winy Czapliskiego si stao; a e hetmanw rwnie spotkaafortuny odmienno, tedy to nie jego, nie Chmielnickiego wina, ale zej ich doli i uciskw, jakich na Ukrainie Kozacy doznaj.Prosi on jednak ksicia, by si o to nie uraa i przebaczy mu to raczy, za co onzostanie zawsze powolnym i pokornym ksicym sug; aby za ask ksic dla wysannikw swych zjedna i od srogoci ksicego gniewu ich zbawi, oznajmia, i towarzysza usarskiego, pana Skrzetuskiego, ktry na Siczy by pojman, zdrowo wypuszcza. Tu nastpoway skargi na pych pana Skrzetuskiego, e listw od Chmielnickiego nie chcia do ksicia bra, czym godno jego hetmask i caego wojska zaporoskiego wielce spostponowa. Tej to wanie pysze i poniewierce, jakie ustawicznie od Lachw Kozakw spotykay, przypisywa Chmielnicki wszystko, co si stao, poczwszy od tych Wd a do Korsunia. Wreszcie list koczy si zapewnieniami alu i wiernoci dla Rzeczypospolitej oraz zaleceniem pokornychsub, wedle ksicej woli. Suchajc tego listu sami wysacy byli zdziwieni, nie wiedzieli bowiem poprzednio, co si w pimie onym znajduje, a przypuszczali, e prdzej obelgi i harde wyzwania ni proby. Jasnym im tylko byo,e Chmielnicki nie chcia wszystkiego na kart przeciw tak wsawionemu wodzowi stawi, i zamiast ca potg na niego ruszy, zwleka, pokor udzi, oczekiwa widocznie, by si siy ksice w pochodach i walkach z pojedynczymi watahami wykruszyy, sowem: widocznie ba si ksicia. Wysacy spokornieli wic jeszcze bardziej i w czasie czytania pilnie oczyma w twarzy ksicej czytali, czy czasem mierci swej nie wyczytaj. I cho idc byli na ni gotowi, przecie teraz strach ich zdejmowa. A ksi sucha spokojnie, jeno od chwili do chwili powieki na oczy spuszcza, jakby chcc utajone w nich gromy zatrzyma, i wida byo jak na doni, e gniew straszny trzyma na wodzy. Gdy skoczono list, nie ozwa si ni sowa do posacw, tylko kaza Woodyjowskiemu wzi ich precz i pod stra zatrzyma, sam za zwrciwszy sido pukownikw ozwa si w nastpujce sowa: - Wielk jest chytro tego nieprzyjaciela, bo albo mi chce owym listem upi, by na upionego napa, albo-li w gb Rzeczypospolitej pocignie, tam ukad zawrze, przebaczenie od powolnych stanwikrla uzyska, a wtenczas bdzie si czu bezpiecznym, bo gdybym go duej chcia wojowa, tedy nie on ju, ale ja postpibym wbrew woli Rzeczypospolitej i za rebelizanta bym uchodzi. Wurcel a si za gow zapa. - O vulpes astuta! - Co tedy radzicie czyni, moci panowie? - rzek ksi. - Mwcie miao, a potem ja wam swoj wol oznajmi. Stary Zawilichowski, ktry ju od dawna, porzuciwszy Czehryn, z ksiciem si by poczy, rzek: - Nieche si stanie wedle woli waszej ksicej moci; ale jeli radzi wolno, tedy powiem, e zwyk sobie bystroci wasza ksica mo intencje Chmielnickiego wyrozumia, gdy takie one s, a nie inne; mniemabym przeto, e na list jego nic nie potrzeba zwaa, ale ksin pani wpoprzd ubezpieczywszy, zaDniepr i i wojn rozpocz, nim Chmielnicki jakowe ukady zawie; wstyd by to bowiem i dyshonor by dla Rzeczypospolitej, by takie insulta pazem puci miaa. Zreszt (tu zwrci si do pukownikw) czekam zdania waciw, megoza nieomylne nie podajc. Stranik obozowy pan Aleksander Zamojski w szabl si uderzy. - Moci chory, senectus przez was mwi i sapientia. Trzeba eb urwa tej hydrze, pki za si nie rozronie i nas samych nie pore. - Amen! - rzek ksidz Muchowiecki. Inni pukownicy, zamiast mwi, poczli zaprzykadem pana stranika trzaska szablami a sapa, a zgrzyta, pan Wurcel za zabra gos w ten sposb: - Moci ksi! Kontempt to nawet jest dla imienia waszej ksicej moci, i w otr pisa si do waszej ksicej moci odway, bo ataman koszowy nosi w sobie preeminencj od Rzeczypospolitej potwierdzon i uznan, czym nawet kurzeniowi zasania si mog. Ale to jest hetman samozwaczy, ktren nie inaczej, jedno za zbjc uwaany by moe, w czympan Skrzetuski chwalebnie si spostrzeg, gdy listw jego do waszej ksicej moci bra nie chcia. - Tak te i ja myl - rzek ksi - a poniewa jego samego nie mog dosign, przeto w osobach swych wysannikw ukaranym zostanie. To rzekszy zwrci si do pukownika tatarskiej nadwornej chorgwi: - Moci Wierszu, ka wa swoim Tatarom tych Kozakw pocina, dla naczelnego za palik zastruga i nie mieszkajc go zasadzi. Wierszu pochyli sw rud jak pomie gow i wyszed, a ksidz Muchowiecki, ktry zwykle ksicia hamowa, rce zoyjak do modlitwy i w oczy mu bagalnie patrzy pragnc ask wypatrzy. - Wiem, ksie, o co ci chodzi - rzek ksi wojewoda - ale nie moe by. Trzebatego i dla okruciestw, ktre oni tam za Dnieprem speniaj, i dla godnoci naszej, idla dobra Rzeczypospolitej. Trzeba, aby si dowodnie okazao, i jest kto, co si jeszcze tego wataki nie lka i jak zbja gotraktuje, ktren cho pokornie pisze, przecie zuchwale postpuje i na Ukrainie jakby udzielny ksi sobie poczyna, i taki paroksyzm na Rzeczpospolit sprowadza, jakiego z dawna nie doznaa. - Moci ksi, on pana Skrzetuskiego, jakopisze, odesa - rzek niemiao ksidz. - Dzikuj- w jego imieniu, e go z rezunami rwnasz. - Tu ksi zmarszczy brwi. - Wreszcie do o tym. Widz - mwidalej; zwracajc si do pukownikw - e waszmociowie wszyscy sufragia za wojn dajecie; taka jest i moja wola. Pjdziemy tedy na Czernihw, zabierajc szlacht po drodze, a pod Brahinem si przeprawimy, za czym ku poudniowi ruszy nam wypadnie. Teraz do ubniw! - Boe nam pom! - rzekli pukownicy. W tej chwili drzwi si otworzyy i ukaza si w nich Roztworowski, namiestnik wooskiej chorgwi, wysany przed dwomadniami w trzysta koni na podjazd. - Moci ksi! - zawoa - rebelia szerzy si! Rozogi spalone, w Wasiwce chorgiew do nogi wybita. - Jak? co? gdzie? - pytano ze wszystkich stron. Ale ksi skin rk, by milczano, i sam pyta: - Kto to uczyni - hultaje czy jakowe wojsko? - Mwi, e Bohun. - Bohun? - Tak jest. - Kiedy si to stao? - Przed trzema dniami. - Szede wa ladem? Dognae, schwytae jzyka? - Szedem ladem, dogna nie mogem, gdy po trzech dniach byo za pno. Wiecim po drodze zbiera; uciekali z powrotem ku Czehrynowi, potem si rozdzielili. Poowa posza ku Czerkasom, poowa ku Zootonoszy i Prochorwce. Na to pan Kuszel: - A tom ja spotka ten oddzia, ktren szed ku Prochorwce, o czym waszej ksicej moci donosiem. Powiadali si by wysanymi od Bohuna, by ucieczki chopstwa za Dniepr nie dopuszcza, przetoich puciem wolno. - Gupstwo wa zrobi, ale ci nie winuj. Trudno si tu nie myli, gdy zdrada na kadym kroku i grunt pod nogami piecze - rzek ksi. Nagle uapi si za gow. - Boe wszechmogcy! - zakrzykn - przypominam sobie, co mnie Skrzetuski powiada, e Bohun na niewinno Kurcewiczwny si zasadzi. Rozumiem teraz, czemu Rozogi spalone. Dziewka musiby porwana. Hej, Woodyjowski! sam tu! Wemiesz wa piset koni i ku Czerkasomjeszcze raz ruszysz; Bychowiec w piset Woochw niech na Zootonosz do Prochorwki idzie. Koni nie aowa; ktrenmi dziewczyn odbije, Jeremiwk w doywocie wemie. Rusza! Rusza! Po czym do pukownikw: - Moci panowie, a my na Rozogi do ubniw! Tu pukownicy wysypali si spod starociskiego dworku i skoczyli do swoich chorgwi. Rkodajni pobiegli na ko siada; ksiciu te dzianeta cisawego sprowadzono, ktrego zwykle w pochodach zaywa. Za chwil chorgwie ruszyy i wycigny si dugim, barwistym i byszczcym wem po filipowieckiej drodze. Wedle koowrotu krwawy widok uderzy onierskie oczy. Na pocie w chrustach wida byo pi odcitych gw kozaczych, ktre patrzyy na przechodzce wojska martwymi biakami otwartych oczu, a opodal, ju za koowrotem, na zielonym pagrku, rzuca si jeszcze i drga, zasadzony na pal, ataman Sucharuka. Ostrzeprzeszo ju p ciaa, ale dugie godziny konania znaczyy si jeszcze nieszczsnemu atamanowi, bo i do wieczoramg tak drga, zanimby mier go uspokoia. Teraz za nie tylko yw by, ale oczy straszne zawraca za chorgwiami, wmiar jak ktra przechodzia; oczy, ktre mwiy: "Bogdaj was Bg pokara, was i dzieci; i wnuki wasze do dziesitego pokolenia, za krew, za rany, za mki! bogdajecie sczeli, wy i wasze plemi! bogdaj wszystkie nieszczcia w was biy! bogdajecie konali cigle i ni umrze, ni ynie mogli!" A cho to prosty by Kozak, cho kona nie w purpurze ani w zotogowiu, ale w sinym upaniku, i nie w komnacie zamkowej, ale pod goym niebem,na palu, przecie owa mka jego, owa mier krca mu nad gow tak okryy go powag, tak si woyy w jego spojrzenie, takie morze nienawici w jego oczy, i wszyscy dobrze zrozumieli, co chcia mwi - i chorgwie przejeday wmilczeniu koo niego, a on w zotych blaskach poudnia growa nad nimi i wieci na wieo ostruganym palu jako pochodnia... Ksi przejecha, okiem nie rzuciwszy, ksidz Muchowiecki krzyem nieszczsnego przeegna i ju mijali wszyscy, a jakie pachol spod usarskiej chorgwi, nie pytajc si nikogo o pozwolenie, zatoczyo konikiem na wzgrze i przyoywszy pistolet do ucha ofiary, jednym strzaem skoczyo jej mk. Zadreli wszyscy na tak zuchway i wykraczajcy przeciw wojennej dyscyplinie postpek i znajc surowo ksicia zgoa ju za zgubionego pachoka uwaali; ale ksi nie mwi nic: czy udawa, e nie syszy, czy te by takw mylach pogrony, do, e pojecha dalej spokojnie i wieczorem dopiero kaza woa pachoka. Stan wyrostek ledwie ywy przed paskim obliczem i myla, e wanie ziemia rozpada m si pod nogami. A ksi spyta: - Jak ci zowi? - eleski. - Ty strzelie do Kozaka? - Ja - wyjkao blade jak ptno pachol. - Przecz-e to uczyni? - Gdy na mk patrze nie mogem. Ksi, zamiast si rozgniewa, rzek: - Oj, napatrzysz ty si ich postpkw, e od tego widoku lito od ciebie jako anio odleci. Ale e dla litoci swoje zaway ycie, przeto ci skarbnik w ubniach dziesi czerwonych zotych wypaci i do mojej osoby na sub ci bior. Dziwili si wszyscy, i tak skoczya si owa sprawa, ale wtem dano zna, e podjazd od bliskiej Zootonoszy przyjecha,i umysy zwrciy si w inn stron. Rozdzia 23 Pnym wieczorem, przy ksiycu, doszy wojska do Rozogw. Tam pana Skrzetuskiego na swej kalwarii zastay siedzcego. Rycerz, jak wiadomo, z blu i mki zupenie si zapamita, a gdy dopieroksidz Muchowiecki do przytomnoci go wrci, oficerowie wzili go midzy siebie, wita i pociesza zaczli, a osobliwie pan Longinus Podbipita, ktren ju od wierci w chorgwi Skrzetuskiego by sowitym towarzyszem. Gotw mu te by towarzyszy we wzdychaniach i pakaniu i zaraz lub nowy na jego intencj uczyni, e wtorki do mierci suszy bdzie, jeli Bg w jakikolwiek sposb zele namiestnikowi pocieszenie. Tymczasem poprowadzono pana Skrzetuskiego do ksicia, ktren w chopskiej chacie si zatrzyma. Ten, gdy swego ulubieca ujrza, nie rzek ni sowa, tylko mu ramiona otworzy i czeka. Pan Jan rzuci si natychmiast z wielkim pakaniem w oweramiona, a ksi do piersi go cisn, w gow caowa, przy czym obecni oficerowie widzieli zy w jego dostojnych oczach. Po chwili dopiero mwi pocz: - Jako syna ci witam, gdy tak mylaem, i ci ju nie ujrz wicej. Zniee mnie twoje brzemi i na to pamitaj, e tysice bdziesz mia towarzyszw w nieszczciu,ktrzy potrac ony, dzieci, rodzicw, krewnych i przyjaci. A jako kropla ginie w oceanie, nieche tak twoja bole w morzu powszechnej boleci utonie. Gdy na ojczyzn mi tak straszne przyszy termina, kto mem jest i miecz przy boku nosi, ten si pakaniu nad swoj strat nie odda, ale na ratunek tej wsplnej matce popieszy i albo w sumieniu zyska uspokojenie, albo sawn mierci pole i koron niebiesk, a z ni wiekuist szczliwo posidzie. - Amen! - rzek kapelan Muchowiecki. - O moci ksi, wolabym j zmar widzie! - jcza rycerz. - Pacze, bo wielk jest twoja strata, i a, przez tu i ziemia ju ce. Ci 8jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAPec2cc+b: my z tob paka bdziem, gdy nie do pogan, nie do dzikich Scytw ani Tatarw, jeno do braci i towarzyszw yczliwych przyjechae, ale tak sobie powiedz: "Dzi pacz nad sob, a jutro ju nie moje" - boto wiedz, i jutro na bj ruszamy. - Pjd z wasz ksic moci na kraj wiata, ale pocieszy si nie mog, bo mi tak bez niej ciko, e ot, nie mog, nie mog... I biedny onierzysko to si za gow chwyta, to palce w zby wkada i gryz je, by jki potumi, bo go wichura rozpaczy znowu targaa. - Rzeke: Sta si wola Twoja! - mwi surowo ksidz. - Amen, amen! Woli Jego si poddaj, jeno...z blem... nie mog da rady - odpowiedziaprzerywanym gosem rycerz. I wida byo, jak si ama, jak si pasowa, a mka jego wszystkim zy wycisna, a czulsi, jako pan Woodyjowskii pan Podbipita, strumienie prawdziwe wylewali. Ten ostatni rce skada i powtarza aonie: - Braciaszku, braciaszku, pohamuj si! - Suchaj - rzek nagle ksi - mam wie, e Bohun std ku ubniom goni, bo mi w Wasiwce ludzi wysiek. Nie desperuje naprzd, bo moe on jej nie dosta, gdy po c by si ku ubniom puszcza? - Jako ywo, moe to by! -zakrzyknli oficerowie. - Bg ci pocieszy. Pan Skrzetuski oczy otworzy, jakby nie rozumia, co mwi, nagle nadzieja zawitaa i w jego umyle, wic rzuci si jak dugi do ng ksicych. - O moci ksi! ycie, krew! - woa. I nie mg wicej mwi. Zesab tak, i pan Longinus musia go podnie i posadzi na awce, ale ju zna mu byo z twarzy, e si owej nadziei uchwyci jak toncy deski i e go bole opucia. Za inni rozdmuchiwali ow iskr mwic, e moe swoj kniaziwn w ubniach znajdzie. Po czym przeprowadzono go do innej chaty, a nastpnie przyniesiono miodu i wina. Namiestnik chcia pi, ale dla cinitego garda nie mg; natomiast towarzysze wierni pili, a podpiwszy poczli go ciska, caowa i dziwi si nad jego chudoci i oznakami choroby, ktre na twarzy nosi. - Jako Piotrowin wygldasz! - mwi gruby pan Dzik. - Musieli ci tam w Siczy insultowa, je i pi nie dawa? - Powiedz, co ci spotykao? - Kiedy indziej opowiem - mwi sabym gosem pan Skrzetuski.- Poranili mi i chorowaem. - Poranili go! - woa pan Dzik. - Poranili, cho posa - odrzek pan leszyski. I obaj patrzyli na si ze zdumieniem nad zuchwaoci kozack, a potem zaczli si ciska z wielkiej ku panu Skrzetuskiemu przychylnoci. - A widziae Chmielnickiego? - Tak jest. - Dawajcie go nam sam! - krzycza Migurski- wnet go tu bdziem bigosowali! Na takich rozmowach zesza noc. Nad ranem dano zna, e i ten drugi podjazd, ktry w dalsz drog ku Czerkasom by posany, wrci. Podjazd oczywicie Bohunanie dogna ani nie schwyta, wszelako przywiz dziwne wiadomoci. Sprowadzi on wielu spotkanych na drodze ludzi, ktrzyprzed dwoma dniami Bohuna widzieli. Ci mwili, i wataka widocznie kogo goni, wszdy bowiem rozpytywa, czy nie widziano grubego szlachcica uciekajcego z kozaczkiem. Przy tym pieszy si bardzo i lecia na zamanie karku. Ludzie owi zarczali take, e nie widzieli, aby Bohun jak pann uwozi, ktra gdyby bya, tedyby si jej dopatrzyli niezawodnie, gdy semenw niewielu przy Bohunie si znajdowao. Nowa otucha, ale i nowa troska wstpia w serce pana Skrzetuskiego, gdy relacje owe byy po prostu dla niego niezrozumiae. Nie rozumia bowiem, dlaczego Bohun gonipocztkowo w stron ubniw, rzuci si na prezydium wasiowskie, a potem nagle zwrci si w stron Czerkas. e Heleny nieporwa, to zdawao si by pewnym, bo pan Kuszel spotka oddzia Antonowski, w ktrym jej nie byo, ludzie za sprowadzeniteraz od strony Czerkas nie widzieli jej przy Bohunie. Gdzie wic by moga? gdziesi schronia? Ucieka-li? Jeli tak, to w ktr stron? Dla jakich powodw moga ucieka nie do ubniw, ale ku Czerkasom lub Zootonoszy? A jednak oddziay Bohunowe goniy i poloway na kogo koo Czerkas i Prochorwki. Ale czemu znowu rozpytyway si o szlachcica z kozaczkiem?Na wszystkie te pytania nie znajdowa namiestnik odpowiedzi. - Radciee, mwcie, tumaczcie, co to si znaczy - rzek do oficerw- bo moja gowanic po tym! - Przecie myl, e ona musi by w ubniach - rzecze pan Migurski. - Nie moe to by - odpar chory Zawilichowski - bo gdyby ona bya w ubniach, tedy Bohun co prdzej do Czehryna by si schroni, nie za pod hetmanw si podsuwa, o ktrych pogromie nie mg jeszcze wiedzie. Jeeli za semenw podzieli i gna we dwie strony, to ju, mwi waci, nie za kim innym, jeno za ni. - A przecz o starego szlachcica i o kozaczka pyta? - Nie potrzeba na to wielkiej sagacitatis, aby odgadn, e jeli uciekaa, to nie w biaogowskich szatach, ale chyba w przebraniu, aby ladu za sob nie dawa. Tak tedy mniemam, i ten kozaczek to ona. - O, jako ywo, jako ywo! - powtrzyli inni. - Ba, ale kto w szlachcic? - Tego ja nie wiem - mwi stary chory -ale o to mona by si, i rozpyta. Musieli przecie chopi widzie, kto tu by i co si zdarzyo. Dawajcie no tu sam gospodarza tej chaty. Oficerowie skoczyli i wkrtce przywiedli zakark z obory pidsusidka. - Chopie - rzek Zawilichowski - a bye, gdy Kozacy z Bohunem na dwr napadli? Chop, jako zwykle, pocz si przysiga, e nie by, e niczego nie widzia i o niczym nie wie, ale pan Zawilichowski wiedzia, z kim ma do czynienia, wic rzek: - O, wier, pogaski synu, e ty siedzia pod aw, gdy dwr rabowali! Powiedz to innemu - ot, tu ley czerwony zoty, a tam czeladnik z mieczem stoi - obieraj! W ostatku i wie spalimy, krzywda ubogim ludziom przez ciebie si stanie. Dopiero pidsusidok j opowiada, co widzia. Gdy Kozacy hula na majdanie przede dworem poczli, tedy poszed z innymi zobaczy, co si dzieje. Syszeli, e kniaziowa i kniazie pobici, ale e Mikoaj atamana porani, ktren te ley jak bez duszy. Co si z pann stao, nie mogli si dopyta, ale drugiego dnia witaniem zasyszeli, e ucieka z jednym szlachcicem, ktry z Bohunem przyby. - Ot, co jest! ot, co jest! - mwi pan Zawilichowski. - Masz, chopie, czerwony zoty: widzisz, e krzywda si nie dzieje. A ty widzia tego szlachcica? czy to kto z okolicy? - Widzia ja jego, pane, ale to nietutejszy. - A jake wyglda? - Gruby, pane, jak piec, z siw brod. A proklinaw kak didko. lepy na jedno oko. - O dla Boga! - rzecze pan Longinus -ta to chyba pan Zagoba!... albo kto? a? - Zagoba? Czekaj wa! Zagoba. Mogoby to by! Oni w Czehrynie si z Bohunem powchali, pili i w koci grali. Moe to by. Jego to konterfekt. Tu pan Zawilichowski zwrci si znw do chopa: - I to w szlachcic z pann uciek? - Tak jest. Tak my syszeli. - A wy znacie Bohuna dobrze? - Oj! oj! pane. On tu przecie miesicami przesiadywa. - A moe w szlachcic za jego wol j uwiz? - Gdzie tam, pane! On Bohuna zwiza i upanikiem okrci, a pann, mwili, porwa, e tyle j oko ludzkie widziao. Ataman tak wy, jak siromacha. Do dnia kaza si midzy konie uwiza i do ubniw pogna, ale nie zgoni. Potem te gna w inn stron. - Chwaa bd Bogu! - rzecze Migurski - to ona moe by w ubniach, bo e gonili i ku Czerkasom, to nic nie znaczy; nie znalazszy jej tam, prbowali tu. Pan Skrzetuski klcza ju i modli si arliwie. - No, no! - mrucza stary chory - nie spodziewaem si po Zagobie tego animuszu, by on z tak bitnym mem, jako jest Bohun, zadrze si omieli. Prawda, e panu Skrzetuskiemu bardzo by yczliwyza w trojniak ubniaski, ktrymy razemw Czehrynie pili, i nieraz mnie o tym mwi, i zacnym kawalerem go nazywa... No, no! a mnie si w gowie nie mieci, boi za Bohunowe pienidze wypi on przecie niemao. Ale by Bohuna mia zwiza, a pann porwa - tak miaego postpku od niego nie wygldaem, gdyem mia go za warchoa i tchrza. Obrotny on jest, ale kolorysta z niego wielki, a u takich ludzi caa odwaga zwykle w gbie spoczywa. - Nieche on sobie bdzie, jaki chce, do, e kniaziwn z rk rozbjnickich wydosta- rzecze pan Woodyjowski. - A e, jak wida, na fortelach mu nie zbywa, wic pewnikiem tak z ni umknie, by od nieprzyjaci by bezpieczny. - Jego wasne gardo w tym - odpowiedziaMigurski. Po czym zwrci si do pana Skrzetuskiego:- Pociesze si, towarzyszu miy! - Jeszcze ci wszyscy bdziem drubowali! - I popijemy si na weselu. Zawilichowski doda: - Jeli on ucieka za Dniepr, a o pogromie korsuskim si dowiedzia, to powinien bydo Czernihowa si zwrci, a w takim raziew drodze go dognamy. - Za pomylny koniec troskw i umartwie naszego przyjaciela!- zawoa leszyski. Poczto wznosi wiwaty dla pana Skrzetuskiego, kniaziwny, ich przyszych potomkw i pana Zagoby, i tak schodzia noc. witaniem zatrbiono wsiadanego - wojska ruszyy do ubniw. Pochd odbywa si szybko, gdy hufce ksice szy bez taborw. Chcia by pan Skrzetuski z tatarsk chorgwi naprzd skoczy, ale zbyt by osabiony, zreszt ksi trzyma go przy swej osobie, bo yczy mie relacj z namiestnikowego posowania do Siczy. Musia wic rycerz spraw zdawa, jako jecha, jak go na Chortycy napadli i do Siczy powlekli, tylko oswych certacjach z Chmielnickim zamilcza,by si nie zdawao, e sobie chwalb czyni.Najbardziej zalterowaa ksicia wiadomoo tym, e stary Grodzicki prochw nie miaie przeto dugo si broni nie obiecywa. - Szkoda to jest niewypowiedziana - mwi - bo sia by ta forteca moga rebelii przeszkadza i wstrtw czyni. M te towielki jest pan Grodzicki, prawdziwe Rzeczypospolitej decus et praesidium. Czemu on jednak do mnie po prochy nie przysa? Bybym mu by z piwnic ubniaskich udzieli. - Sdzi wida, e hetman wielki ex officio powinien by o tym pamita - rzek pan Skrzetuski. - A wierz... - rzek ksi i umilk. Po chwili jednak mwi dalej: - Wojennik to stary i dowiadczony, hetmanwielki, ale zbyt on dufa w sobie, i tym si zgubi. Wszake on ca t rebeli lekceway i gdym mu si z pomoc kwapi,wcale nie chciwie mnie wyglda. Nie chciasi z nikim saw dzieli, ba si, e mnie wiktori przypisz... - Tak i ja mniemam - rzek powanie Skrzetuski. - Batogami zamierza Zaporoe uspokoi, i ot, co si zdarzyo. Bg pych skara. Pych te to, Bogu samemu nieznon, ginieta Rzeczpospolita i podobno nikt tu nie jest bez winy... Ksi mia suszno, gdy nawet i on sam nie by bez winy. Nie tak to dawno jeszcze, jak w prawie z panem Aleksandrem Koniecpolskim o Hadziacz ksi wjecha w cztery tysice ludzi do Warszawy, ktrym rozkaza, aby jeli bdzie zmuszony do przysigi w senacie, doizby senatorskiej wpadli i wszystkich siekli.A czyni to nie przez co innego, jeno take przez pych, ktra nie chciaa pozwoli, bygo do przysigi pocigano, sowom nie wierzc. Moe w tej chwili przypomnia sobie on spraw, bo si zamyli- i jecha dalej w milczeniu, bdzc oczyma po szerokich stepach okalajcych gociniec - a moe myla o losach tej Rzeczypospolitej, ktr kocha ze wszystkich si swej gorcej duszy, a dla ktrej zdawaa si zblia diesirae et calamitatis. A te po poudniu pokazay si z wysokiego brzegu Suy wydte kopuki cerkwi ubniaskich, byszczcy dach i spiczaste wiee kocioa w. Michaa. Wojska powoli wchodziy i zeszo a do wieczora. Sam ksi uda si natychmiast na zamek, w ktrym, wedle naprzd wysanych rozkazw, wszystko miao by do drogi gotowe; chorgwie za roztasowyway si na noc w miecie, co nie byo rzecz atw, bo zjazd by wielki.Wskutek wieci o postpach wojny domowejna prawym brzegu i wskutek wrzenia midzy chopstwem cae szlacheckie Zadnieprze zwalio si do ubniw. Przycigaa szlachta z dalekich nawet okolic, z onami, dziemi, czeladzi, komi,wielbdami i caymi stadami byda. Pozjedali si take komisarze ksicy, podstarociowie, najrozmaitsi oficjalici stanu szlacheckiego, dzierawcy, ydzi - sowem, wszyscy, przeciw ktrym bunt ostrze noa mg zwrci. Rzekby: odprawowa si w ubniach jaki wielki doroczny jarmark, bo nie brakowao nawetkupcw moskiewskich i Tatarw astrachaskich, ktrzy na Ukrain z towarem cignc, tu si przed wojn zatrzymali. Na rynku stay tysice wozw najrozmaitszego ksztatu, o koach wizanych wiciami i o koach bez szprych, z jednej sztuki drzewa wycitych; teleg kozackich, szarabanw szlacheckich. Gocieco przedniejsi miecili si w zamku i w gospodach, drobiazg za i czelad w namiotach obok kociow. Porozpalano ognie na ulicach, przy ktrych warzono jado. A wszdy cisk, zamieszanie i gwar jak w ulu. Najrozmaitsze stroje i najrozmaitsze barwy; onierstwo ksicespod rnych chorgwi; hajducy, pajucy, ydzi w czarnych opoczach, chopstwo. Ormianie w fioletowych myckach, Tatarzy wtoubach. Peno jzykw, nawoywa, przeklestw, paczu dzieci, szczekania psw i ryku byda. Tumy te witay z radoci nadchodzce chorgwie, bo w nichwidziay pewno opieki i zbawienia. Inni poszli pod zamek wrzeszcze na cze ksicia i ksiny. Chodziy te najrozmaitsze wieci midzy tumem: to e ksi zostaje w ubniach, to e wyjeda a hen, ku Litwie, gdzie trzeba bdzie za nim jecha; to nawet, e ju pobi Chmielnickiego. A ksi po przywitaniu si z maonk i oznajmieniu o jutrzejszej drodze patrzy frasobliwie na one gromadywozw i ludzi, ktrzy mieli cign za wojskiem i by mu kul u ng, opniajc szybko pochodu. Pociesza si tylko myl, e za Brahinem, w spokojniejszym kraju, wszystko to si rozproszy, po rozmaitych ktach pochowa i ciy przestanie. Sama ksina z fraucymerem i dworem miaa by odesana do Winiowca, aby ksi z ca potg bezpieczny i bez przeszkd mg w ogie ruszy. Przygotowania na zamku byy ju zrobione,wozy z rzeczami i kosztownociami spakowane, zapasy zgromadzone, dwr choby zaraz do wsiadania na wozy i konie gotowy. A on gotowo sprawia ksina Gryzelda, ktra dusz w nieszczciu miaatak wielk jak ksi - i prawie mu wyrwnywaa energi i nieugitoci charakteru. Widok ten bardzo pocieszy ksicia, cho serce rozdzierao mu si na myl, e przychodzi opuci gniazdo ubniaskie, w ktrym tyle szczcia zay, tyle potgi rozwin, tyle sawy zdoby. Zreszt smutek ten podzielali wszyscy, i wojsko, i suba, i cay dwr; bo te wszyscy byli pewni, e gdy knia w dalekich stronach bdzie walczy, nieprzyjaciel nie zostawi ubniw w spokojnoci, ale si na tych kochanych murach zemci za wszystkie ciosy, jakie z rk ksicych poniesie. Nie brakowao wic paczu i lamentw, osobliwie midzy pci niewieci i tymi, ktrzy si ju tu porodzili i groby rodzicielskie zostawiali. Rozdzia 24 Pan Skrzetuski, ktry pierwszy przed chorgwiami do zamku skoczy, o kniaziwn i Zagob pytajc, oczywicie ich tu nie znalaz. Ni tu ich widziano, ani o nich syszano, jakkolwiek byy ju wieci onapadzie na Rozogi i o zniesieniu wasiowskiego prezydium. Zamkn si tedyrycerz w swojej kwaterze, w cekhauzie, razem z zawiedzion nadziej - i al, i obawa, i troski n nowo do niego przyleciay. Ale opdza si im, jak ranny onierz opdza si na pobojowisku krukomikawkom, ktre si ku niemu zgromadzaj, by ciep krew pi i wiee miso szarpa. Krzepi si myl, e Zagoba, tak w fortele obfity, przecie si moe wykrci i do Czernihowa, po otrzymaniu wiadomoci ozniesieniu hetmanw, si schroni. Przypomnia te sobie w por owego dziada, ktrego jadc do Rozogw spotka,a ktry, jak sam powiada, przez jakiego czorta z odziey wraz z pachokiem odarty, trzy dni goy w oczeretach kahamlickich siedzia bojc si na wiat wychyli. Przysza nagle myl panu Skrzetuskiemu, e to Zagoba musia dziadaobedrze, aby dla siebie i dla Heleny przebranie zdoby. "Nie moe to inaczej by!" - powtarza sobie namiestnik - i ulgi wielkiej na t myl doznawa, gdy takie iemia ju ce. Ci 8jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAPcccwc-Dc><8przebranie bardzo ucieczk uatwiao. Spodziewa si te, e Bg, ktren nad niewinnoci czuwa, Heleny nie opuci, a chcc ask Jego tym bardziej dla niej zjedna, postanowi sam z grzechw si oczyci. Wyszed tedy z cekhauzu i szukaksidza Muchowieckiego, a znalazszy go pocieszajcego niewiasty, o spowied prosi. Ksidz powid go do kaplicy, zaraz siad do konfesjonau i sucha pocz. Wysuchawszy, nauk dawa, budowa, w wierze utwierdza, pociesza i gromi. A gromi w ten sens, i nie wolno jest chrzecijaninowi w moc Bo wtpi, a obywatelowi wicej nad swym wasnym ni nad ojczyzny nieszczciem paka, gdy prywata to jest swego rodzaju mie wicejez dla siebie ni dla publiki - i wicej swego kochania aowa ni klsk powszechnych. Po czym te klski, ten upadek i hab ojczyzny w tak wzniosych iaoliwych wyrazi sowach, e zaraz wielk mio dla niej w sercu rycerza roznieci, od ktrej wasne nieszczcia tak mu zmalay, e prawie ich dostrzec niemg. Oczyci te go z zawzitoci i nienawici, jak przeciw Kozakom w nim spostrzeg. "Ktrych gromi bdziesz - mwi - jako nieprzyjaci wiary, ojczyzny, jako sprzymierzecw pogastwa, ale jako swoim krzywdzicielom przebaczysz, z serca odpucisz - i mci si nie bdziesz. A gdy tego dokaesz, tedy widz ju, e Bg ci pocieszy i kochanie twoje tobie odda, i spokj tobie zele..." Po czym go przeegna, pobogosawi i wyszed, krzyem mu za pokut do rana przed Chrystusem rozpitym lee kazawszy. Kaplica bya pusta i ciemna, jeno dwie wiece migotay przed otarzem, kadc blaski rowe i zote na twarz Chrystusa wykowan z alabastru a pen sodyczy i cierpienia. Godziny cae upyway, a namiestnik lea bez ruchu niby martwy - ale te czu coraz wyraniej, e gorycz, rozpacz, nienawi, bl, troski, cierpienie odwijaj mu si od serca, wypezaj mu z piersi i pezn jak we, i kryj si gdzie w ciemnociach. Uczu, e lej oddycha, e jakoby wstpuje w niego nowe zdrowie, nowe siy, e w gowie robi mu si janiej i bogo jaka ogarnia - sowem, przed tym otarzem i przed tym Chrystusem znalaz wszystko, cokolwiek mg znale czowiek tamtych wiekw, czowiek wiary niewzruszonej, bez ladu i cienia zwtpienia. Nazajutrz by te namiestnik jakby odrodzony. Rozpocza si praca, ruch i krtanina, bo by to dzie odjazdu z ubniw. Oficerowie od rana mieli lustrowachorgwie, czy konie i ludzie w naleytym porzdku, nastpnie wyprowadza na boniai szykowa do pochodu. Ksi sucha mszy witej w kociele w. Michaa, po czym wrci do zamku i przyjmowa deputacje od greckiego duchowiestwa i od mieszczan z ubniw i z Chorola. Zasiad tedy na tronie w sali malowanej przez Helma, w otoczeniu co przedniejszego rycerstwa, i tu go burmistrz ubniaski Hruby egna po rusku w imieniu wszystkich miast do dzierawy zadnieprzaskiej nalecych. Prosi go naprzd, eby nie odjeda i nie zostawiaich jako owiec bez pasterza, co syszc inni deputaci skadajc rce powtarzali: "Ne odjiaj! ne odjiaj!" - a gdy ksi odpowiedzia, i nie moe to by - padli mu do ng, dobrego pana aujc lub udajc al, gdy mwiono, e wielu z nich mimo caej askawoci ksicej bardziej sprzyjao Kozakom i Chmielnickiemu. Ale zamoniejsi bali si motochu, co do ktrego bya obawa, e zaraz po wyjedzieksicia z wojskiem powstanie. Ksi odpowiedzia, e ojcem stara si im by, nie panem, i zaklina ich, by wytrwali w wiernoci dla majestatu i Rzeczypospolitej, wsplnej wszystkim matki, pod ktrej skrzydami krzywd nie cierpieli, w spokoju yli, w zamono wzrastali, jarzma adnego nie doznajc, ktrego by postronni woy na nich nie zaniechali. Podobnymi sowy poegna i duchowiestwo greckie, po czym nadesza godzina wyjazdu. Dopiero pacze i lamenty suby rozlegy si po caym zamczysku. Panny z fraucymeru mdlay, a panny Anny Borzobohatej ledwie si docuci mogli. Samaksina tylko siadaa z suchymi oczyma do karety i z podniesion gow, bo dumna pani wstydzia si pokazywa ludziom cierpienia. Tumy za ludu stay pod zamkiem, w ubniach bito we wszystkie dzwony, popi egnali krzyami wyjedajcych, korowd powozw, szarabanw i wozw zaledwie mg si przecisn przez zamkow bram. Wreszcie i sam ksi siad na konia. Chorgwie po pukach zniyy si przed nim, uderzono na waach z dzia; pacze, gwar ludu i okrzyki pomieszay si z gosem dzwonw, z wystrzaami, z dwikami trb wojennych, z huczeniem kotw. Ruszono. Naprzd szy dwie tatarskie chorgwie podRoztworowskim i Wierszuem, potem artyleria pana Wurcla, piechoty obersztera Machnickiego, za nimi jechaa ksina z fraucymerem i cay dwr, wozy z rzeczami, za nimi wooska chorgiew pana Bychowca i wreszcie komput wojska, grnepuki cikiej jazdy, chorgwie pancerne i usarskie, pochd za zamykaa dragonia i semenowie. Za wojskiem cign si nieskoczony i pstry jak w orszak wozw szlacheckich, wiozcych rodziny tych wszystkich, ktrzy po wyjedzie ksicym nie chcieli zostawa na Zadnieprzu. Surmy po pukach gray, ale serca byy cinite. Kady patrzc na owe mury myla sobie w duszy: "Miy domie, zali cizobacz jeszcze w yciu?" Wyjecha atwo, ale wrci trudno. A przecie kady cz jakow duszy w tych miejscach zostawia i pami sodk. Wic wszystkie oczy zwracay si po raz ostatni na zamek,na miasto, na wiee kociow i kopuy cerkwi, i dachy domw. Kady wiedzia, co tu zostawia, a nie wiedzia, co go tam czekao w owej sinej dali, ku ktrej dy tabor... al wic by we wszystkich duszach. Miastowoao za odjedajcymi gosami dzwonw, jakby proszc i zaklinajc ze swej strony, by go nie opuszczano, nie wystawiano na niepewno, na ze losy przysze; woao, jakby tym aosnym dwikiem dzwonw chciao si egna i utrwali w pamici... Wic cho pochd oddala si,. gowy byy ku miastu zwrcone, a we wszystkich obliczach czytae pytanie: - Zali nie ostatni raz? Tak jest! Z tego caego wojska i tumu, z tych tysicw, ktre w tej chwili szy z ksiciem Winiowieckim, ani on sam, ani nikt nie mia ju ujrze wicej ni miasta, nikraju. Trby gray. Tabor posuwa si z wolna, ale cigle, i po niejakim czasie miasto poczo przesania si mg bkitn, domy i dachy zleway si w jedn mas mocno w socu wiecc. Wtedy ksi wypuci naprzd konia i wjechawszy na wysok mogi stan nieruchomie i patrzy dugo. To ten grd byszczcy teraz w socu i cay ten kraj widny z mogiy to byo dzieo jego przodkw i jegowasne. Winiowieccy bowiem zmienili te guche dawniej pustynie na kraj osiady, otworzyli je ludzkiemu yciu i rzec mona: stworzyli Zadnieprze. A najwiksz cz tego dziea speni sam ksi. On budowate kocioy, ktrych wiee, ot, bkitniej tam, nad miastem, on wzmg miasto, on poczy je traktami z Ukrain, on trzebi lasy, osusza bagna, wznosi zamki, zakada wsie i osady, sprowadza mieszkacw, tpi upiecw, broni od inkursji tatarskich, utrzymywa spokj dla rolnika i kupca podany, wprowadza panowanie prawa i sprawiedliwoci. Przez niego ten kraj y, rozwija si i kwitn. On by mu dusz i sercem - a teraz przyszo to wszystko porzuci. I nie tej fortuny olbrzymiej, rwnej caymksistwom niemieckim, aowa ksi, ale si do tego dziea rk wasnych przywiza; wiedzia, e gdy jego tu zbraknie, wszystkiego zbraknie, e praca lat caych od razu zostanie zniszczona, e trud pjdzie na marne, dzicz si rozpta, poary ogarn wsie i miasta, e Tatar bdzie poi konie w tych rzekach, br poronie na zgliszczach i e jeli Bg da wrci - wszystko, wszystko wypadnie poczyna na nowo - a moe ju tych si niebdzie i czasu zbraknie, i ufnoci takiej, jak pierwej, nie stanie. Tu zeszy lata, ktre byy dla chwa przed ludmi, zasug przed Bogiem - a teraz chwaa i zasuga maj si z dymem rozwia... Wic te dwie zy stoczyy mu si z wolna na policzki. Byy to ostatnie zy, po ktrych zostay w tych oczach same tylko byskawice. Ko ksicy wycign szyj i zara, a reniu temu odpowiedziay zaraz inne pod chorgwiami. Te gosy ocuciy ksicia z zadumy i napeniy go otuch. A to zostajemu jeszcze sze tysicy wiernych towarzyszw, sze tysicy szabel, z ktrymi wiat mu otwarty, a ktrych czekajak jedynego zbawienia pognbiona Rzeczpospolita. Idylla zadnieprzaska skoczona, ale tam, gdzie dziaa grzmi, gdzie wsie i miasta pon, gdzie po nocach z reniem koni tatarskich i wrzaskiem kozackim miesza si pacz niewolnikw, jki mw, niewiast i dzieci - tam pole otwarte i sawa zbawcy i ojca ojczyzny do zdobycia... Kt po ten wieniec signie, ktbdzie ratowa tak pohabion, chopskimi nogami zdeptan, upokorzon, konajc ojczyzn, jeli nie on - ksi, jeli nie te wojska, ktre owo tam, na dole, zbrojami ku socu wiec i migoc? Tabor przechodzi wanie koo stp mogiy, a na widok ksicia, stojcego z buaw w rku na szczycie pod krzyem, wszystkim onierzom wydar si naraz z piersi okrzyk: - Niech yje ksi! Niech yje wdz nasz ihetman, Jeremi Winiowiecki! I setki chorgwi zniyo si do ng jego, husarie wyday karwaszami dwik grony,koty hukny do wtru okrzykom. Wtedy ksi wydoby szabl i wznisszy j wraz z oczami ku niebu tak mwi: - Ja, Jeremi Winiowiecki, wojewoda ruski,ksi na ubniach i Winiowcu, przysigamTobie Boe w Trjcy witej jedyny i Tobie Matko Najwitsza, jako podnoszc t szabl przeciw hultajstwu, od ktrego ojczyzna jest pohabiona, pty jej nie zo, pki mi si i ycia stanie, pki habyowej nie zmyj, kadego nieprzyjaciela do ng Rzeczypospolitej nie zegn, Ukrainy nie uspokoj i buntw chopskich we krwi nie utopi. A jako ten lub ze szczerego serca czyni, tak mi Panie Boe dopom - amen! To rzekszy sta jeszcze przez chwil patrzc w niebo, po czym z wolna zjecha z mogiy ku chorgwiom. Wojska doszy na noc do Basani, wsi pani Krynickiej, ktra przyja ksicia klczc we wrotach, bo ju j byli chopi we dworze oblegali, ktrym z pomoc co wierniejszej czeladzi si opdzaa, gdy nage przyjcie wojsk ocalio j i jej dziewitnacioro dzieci, a wtym samych panien czternacie. Ksi, kazawszy napastnikw pochwyta, wysa Poniatowskiego, rotmistrza kozackiej chorgwi, ku Kaniowu, ktry teje nocy przywid piciu Zaporocw z wasiutyskiego kurzenia. Uczestniczyli oni wszyscy w bitwie korsuskiej i przypieczeni ogniem, zdali dokadn o niej ksiciu relacj. Zapewnili rwnie, e Chmielnicki jeszcze jest w Korsuniu. Tuhaj-bej za z jasyrem, z upami i z oboma hetmanami uda si do Czehryna, skd do Krymu mia jecha. Syszeli take, e Chmielnicki prosi go bardzo, aby wojsk zaporoskich nie opuszcza i przeciw ksiciuszed, wszelako murza nie chcia si na to zgodzi mwic, i po zniesieniu wojsk i hetmanw sami Kozacy mog ju sobie poradzi, on za nie bdzie duej czeka, bo jasyr by mu wymar. Badani o siy Chmielnickiego podawali je na dwiecie tysicy, ale do lada jakich, a dobrych tylko pidziesit, to jest Zaporocw i Kozakw paskich albo grodowych, ktrzy si do buntu przyczyli. Po otrzymaniu tych wiadomoci pokrzepi si na duchu ksi, spodziewa si bowiemtake za Dnieprem znacznie w potg urosn przez szlacht, zbiegw wojska koronnego i poczty paskie. Za czym nazajutrz rano uda si w dalsz drog. Za Perejasawiem weszy wojska w olbrzymie, guche lasy cignce si wzdubiegu Trubiey a do Kozielca i dalej pod sam Czernihw. By to schyek maja - upay straszliwe. W lasach miasto chodu byo tak duszno, i ludziom i koniom powietrza brako do oddechu. Bydo prowadzone za taborem padao co krok lub zwietrzywszy wod biego ku niej jak szalone, przewracajc wozy i powodujc zamieszanie. Zaczy te i konie pada, zwaszcza w cikiej jedzie. Noce szczeglniej byy nieznone dla niezmiernejiloci robactwa i zbyt silnego zapachu ywicy, ktr z powodu upaw drzewa roniy obficiej ni zwykle. Wleczono si tak cztery dni, na koniec pitego upa sta si nadnaturalny. Gdy przysza noc, konie zaczy chrapa, a bydo rycze aonie, jakoby przewidujc jakie niebezpieczestwo, ktrego ludzie nie mogli si jeszcze domyli. - Krew wietrz! - mwiono z taboru midzy tumami uciekajcych rodzin szlacheckich. - Kozacy goni nas! bitwa bdzie! Na te sowa niewiasty podniosy lament - wie dosza do czeladzi, wszcz si popoch i zamieszanie - wozy jy si przeciga wzajemnie albo zjeda z traktu na olep w las, w ktrym wizy midzy drzewami. Ale ludzie przysani przez ksicia przywrcili szybko porzdek. Rozesano na wszystkie strony podjazdy, by si przekona, czy rzeczywicie jakie niebezpieczestwo nie grozio. Pan Skrzetuski, ktry na ochotnika z Woosz poszed, wrci pierwszy nad ranem, a wrciwszy uda si natychmiast do ksicia. - Co tam? - spyta Jeremi. - Moci ksi, lasy si pal. - Podpalone? - Tak jest. Schwytaem kilku ludzi, ktrzy wyznali, i Chmielnicki wysa ochotnika, ktry by za wasz ksic moci szed aogie, jeli wiatr bdzie pomylny, podkada. - ywcem by nas chcia upiec, bitwy nie staczajc. Dawa tu tych ludzi ! Za chwil przyprowadzono trzech czabanw, dzikich, gupich, przestraszonych, ktrzy natychmiast przyznali si, e istotnie kazano im lasy podpali. Wyznali take, e i wojska byy ju za ksiciem wyprawione, ale te szy kuCzernihowu inn drog, bliej Dniepru. Tymczasem przybyy i inne podjazdy, a kady przywiz t sam wie: - Lasy si pal. Ale ksi nie zdawa si tym bynajmniej trwoy. - Pogaski to sposb - rzek - ale nic po tym! Ogie nie przejdzie za rzeki idce do Trubiey. Jako istotnie do Trubiey, wzdu ktrej posuwa si ku pnocy tabor, wpadao tyle rzeczek tworzcych tu i owdzie szerokie bagna, i nie byo obawy, aby ogie mg si przez nie przedosta. Potrzeba byo chyba za kad z nich na nowo br podpala. Podjazdy sprawdziy wkrtce, i tak i czyniono. Codziennie te sprowadzay podpalaczw, ktrymi ubierano sosny przydrone. Ogie szerzy si gwatownie, ale wzdu rzeczek ku wschodowi i zachodowi, nie ku pnocy. Nocami niebo czerwienio si, jak okiem dojrza. Niewiasty pieway od wieczora do witania pieni pobone. Przeraony dziki zwierz z poncych borwchroni si na trakt i cign za taborem mieszajc si ze stadami domowego byda. Wiatr nanis dymw, ktre przesoniy cay widnokrg. Wojska i wozy posuway si jak we mgle gstej, przez ktr wzrok nie siga. Piersi nie miay czym oddycha, dym gryz oczy - a wiatr napdza go coraz wicej. wiato soneczne nie mogo si przebi przez te tumany i nocami byo widniej ni w dzie, bo wieciy uny. Br zdawa si nie mie koca. Wrd takich to poncych lasw i dymw prowadzi Jeremi swoje wojska. Przy tym nadeszy wieci, e nieprzyjaciel idzie drug stron Trubiey, ale nie wiedziano, jak wielk bya jego potga - wszelako Tatarzy Wierszua sprawdzili, e by jeszcze bardzo daleko. Tymczasem pewnej nocy przyjecha do taboru pan Suchodolski z Bodenek, z tamtej strony Desny. By do dawny dworzanin, rkodajny ksicia, ktry przed kilkoma laty na wie si przenis. Ucieka i on przed chopstwem, ale przywiz wie, o ktrejnie wiedziano jeszcze w wojsku. Wielka te zrobia si konsternacja, gdy zapytany przez ksicia o nowiny, odpowiedzia: - Ze, moci ksi! 0 pogromie hetmaskimju wiecie, zarwnie jak i o mierci krlewskiej? Ksi, ktry siedzia na maym taboreciku podrnym przed namiotem, zerwa si na rwne nogi: - Jak to? krl umar? - Miociwy pan odda ducha w Mereczu jeszcze na tydzie przed pogromem korsuskim - rzek Suchodolski. - Bg w miosierdziu swoim nie da mu doy takiej chwili! - odpowiedzia ksi, po czym za gow si wziwszy mwi dalej: - Straszne to czasy nadchodz na t u ce. Ci 8jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAP@5c c$ c12 I=:Rzeczpospolit. Konwokacje i elekcje - interregnum, niezgody i machinacje zagraniczne teraz, gdy potrzeba by, aby cay nard w jeden miecz w jednych rku si zmieni. Bg chyba odwrci od nas oblicze swoje i w gniewie swym za grzechychosta nas zamierza. To t poog sam tylko krl Wadysaw mg ugasi, gdy dziwn on mia mio midzy kozactwem, a prcz tego wojenny by pan. W tej chwili kilkunastu oficerw, midzy nimi Zawilichowski, Skrzetuski, Baranowski, Wurcel, Machnicki i Polanowski, zbliyo si do ksicia, ktry rzek: - Moci panowie, krl umar! Gowy odkryy si jak na komend. Twarze spowaniay. Wie tak niespodziana mow wszystkim odja. Po chwili dopiero wybuchn al powszechny. - Wieczne odpocznienie racz mu da, Panie! - rzek ksi. - I wiato wiekuista niechaj mu wieci na wieki! Wkrtce potem ksidz Muchowiecki zaintonowa ' 'Dies irae' ' i wrd tych lasw, wrd tego dymu pognbienie niewypowiedziane ogarno serca i dusze. Wszystkim zdawao si, jakby jaka oczekiwana odsiecz zawioda, jakby ju teraz wobec gronego nieprzyjaciela sami zostali na wiecie... i nie mieli na nim nikogowicej, ino swego ksicia. Tote wszystkie oczy zwrciy si ku niemui nowy wze zosta midzy nim a onierstwem zawizany. Tego dnia wieczorem ksi rzek do Zawilichowskiego tak, i syszeli go wszyscy: - Potrzeba nam krla wojownika, tote jeliBg pozwoli, bymy dali nasze kreski na elekcji, damy je za krlewiczem Karolem, ktren wicej od Kazimierza ma wojennego animuszu. - Vivat Carolus rex! - zawoali oficerowie. - Vivat! - powtrzyy usarie, a za nimi caewojsko. I nie spodziewa si zapewne ksi wojewoda, e te okrzyki brzmice na Zadnieprzu, wrd guchych lasw czernihowskich, dojd a do Warszawy i emu buaw wielk koronn z rk wytrc. Rozdzia 25 Po dziesiciodniowym pochodzie, ktrego pan Maszkiewicz by Ksenofontem, i trzydniowej przeprawie przez Desn przyszy wreszcie wojska do Czernihowa. Przed wszystkimi wszed pan Skrzetuski z Woosz, ktrego umylnie ksi do zajcia miasta wykomenderowa, aby si mg prdzej o kniaziwn i Zagob rozpyta. Ale tu rwnie, jak i w ubniach, ani w miecie, ani na zamku nikt o nich nie sysza. Przepadli gdzie bez ladu jak kamie w wodzie i rycerz sam ju nie wiedzia, co o tym myle. Gdzie si mogli schroni? Przecie nie do Moskwy ani do Krymu, ani na Sicz? Pozostawao jedno przypuszczenie, i przeprawili si przez Dniepr, ale w takim razie znaleli si od razu w rodku burzy. Tam rzezie, poogi, pijane tumy czerni, Zaporocy i Tatarzy, przed ktrymi nawet i przebranie Heleny niechronio, bo dzicz pogaska chtnie zagarniaa w jasyr chopcw dla wielkiego na nich na targach stambulskich pokupu. Przychodzio nawet do gowy panu Skrzetuskiemu straszliwe podejrzenie, e moe umylnie Zagoba w tamt stron j powid, aeby Tuhaj-bejowi j sprzeda, ktry mg hojniej od Bohuna go nagrodzi - i ta myl prawie go o szalestwo przyprawiaa, ale uspokaja go w tym znacznie pan Longinus Podbipita, ktry Zagob pozna dawniej od Skrzetuskiego. - Braciaszku, moci namiestniku - mwi - wybije sobie to z gowy. Jue ten szlachcic tego nie uczyni! Byo i u Kurcewiczw dosy skarbw, ktre by mu Bohun chtnie odstpi, ta gdyby chcia dziewczyn gubi, garda by nie naraa i do fortuny doszed. - Prawda jest - mwi namiestnik - ale czemu za Dniepr, a nie do ubniw lub do Czernihowa z ni ucieka? - Jue ty si uspokj, mileki. Ja tego Zagob znam. Pi on ze mn i zapoycza si u mnie. 0 pienidze on nie dba ani o swoje, ani o cudze. Swoje ma, to straci, cudzych nie odda - ale eby mia na takie postpki si puszcza, tego po nim si nie spodziewam. - Lekki to jest czek, lekki - mwi Skrzetuski. - To moe i lekki, ale i frant, ktry kadegow pole wywiedzie i ze wszystkich niebezpieczestw si wykrci. A jako tobie ksidz prorockim duchem przepowiedzia, i ci j Bg powrci - tak i bdzie, gdy suszna to jest, aby wszelki szczery afekt by wynagrodzony, ktr ufnoci pocieszaj si, jako ja si pocieszam. Tu pan Longinus sam pocz wzdycha ciko, a po chwili doda: - Popytajmy si jeszcze w zamku, moe oni cho przechodzili tdy. I pytali si wszdzie, ale na prno - nie byo adnego ladu nawet i przejcia zbiegw. W zamku peno byo szlachty z onami i dziemi, ktra si tu przed Kozakami zawara. Ksi namawia ich, byszli z nim razem, i przestrzega, e Kozacyid za nim w tropy. Nie mieli oni uderzy na wojsko, ale byo prawdopodobnym, e po odejciu ksicia pokusz si o zamek i miasto. Szlachta jednak w zameczku dziwniebya zalepiona. - Bezpieczni my tu jestemy za lasami - odpowiadali ksiciu. - Nikt tu do nas nie przyjdzie. - A przecie ja owe lasy przeszedem - mwi ksi. - To wasza ksica mo przesza, ale hultajstwo nie przejdzie. Ho! ho! nie takie tolasy. I nie chcieli i trwajc w swoim zalepieniu, ktre potem srodze przypacili,gdy po odejciu ksicia rycho nadcignli Kozacy. Zamek broni si mnie przez trzytygodnie, po czym zosta zdobyty i wszyscyw nim w pie wycici. Kozacy dopuszczali si strasznych okruciestw, rozdzierajc dzieci, palc niewiasty na wolnym ogniu - i nikt nie zemci si nad nimi. Ksi tymczasem, przyszedszy do Lubecza nad Dniepr, tam wojsko dla odpoczynku rozoy, sam za z ksin, dworem i ciarami jecha do Brahina, pooonego wrd lasw i bot nieprzebytych. W tydzie pniej przeprawio si i wojsko. Ruszono nastpnie do Babicy pod Mozyr - i tam w wito Boego Ciaa wybia godzina rozstania si, bo ksina z dworem miaa jecha do Turowa, do pani wojewodziny wileskiej, ciotki swojej, ksi za z wojskiem w ogie ku Ukrainie. Na ostatnim poegnalnym obiedzie byli obojeksistwo, fraucymer i co przedniejsze towarzystwo. Ale wrd panien i kawalerwnie byo zwykej wesooci, bo niejedno tam onierskie serce krajao si na myl, e za chwil trzeba bdzie porzuci t wybran, dla ktrej by si chciao y, bi i umiera, niejedne jasne lub ciemne oczy dziewczce zachodziy zami z alu, i on odjedzie na wojn, midzy kule i miecze, midzy Kozaki i dzikie Tatary... odjedzie i moe nie wrci... Tote gdy ksi przemwi egnajc on idwr, pannitka zapiszczay jedna w drugaonie jak kocita, rycerze za, jako to silniejszego ducha, powstali z miejsc swoich i chwyciwszy za gownie szabel krzyknli razem: - Zwyciymy i powrcimy! - Dopom wam Bg! - odpowiedziaa ksina. Na to rozleg si okrzyk, a okna i ciany si zatrzsy: - Niech yje ksina pani! niech yje matka nasza i dobrodziejka! - Niech yje! niech yje! Kochali j te onierze za jej przychylnodla rycerstwa, za jej wielk dusz, hojnoi askawo, za opiek nad ich rodzinami. Kocha j nad wszystko ksi Jeremi, bo to byy dwie natury jakby dla siebie stworzone, kubek w kubek do siebie podobne, obie ze zota i spiu ulane. Wic wszyscy szli ku niej i kady klka z kielichem przed jej krzesem, a ona za gow kadego cisnwszy, kilka sw askawych przemwia. Skrzetuskiemu za rzeka: - Niejeden tu podobno rycerz szkaplerzyk albo wsteczk na walet dostanie, a e nie masz tu tej, od ktrej by wapan najbardziej pragn, przeto przyjm ode mnie jakby od matki. To rzekszy zdja krzyyczek zoty turkusami usiany i zawiesia go na szyi rycerza, ktren rk jej ze czci ucaowa. Zna byo, e i ksi by bardzo kontent ztego, co pana Skrzetuskiego spotkao, gdyw ostatnich czasach jeszcze bardziej go polubi za to, i godno ksic, posujcna Siczy, ochroni - i listw od Chmielnickiego bra nie chcia. Tymczasem ruszono si od stou. Panny, chwyciwszy wlot sowa ksiny do pana Skrzetuskiego wyrzeczone i biorc je za zgod i pozwolenie, zaraz te poczy wydobywa: ta szkaplerz,ta szarf ta krzyyk - co widzc rycerze obces kady do swojej, jeli nie wybranej, to przynajmniej do najmilszej. Sun tedy Poniatowski do ytyskiej, Bychowiec do Bohowitynianki, bot sobie w ostatnich czasach upodoba, Roztworowski do ukwny, rudy Wierszu do Skoropackiej, oberszter Machnicki, chostary, do Zawiejskiej; jedna tylko Anusia Borzobohata- Krasieska, cho najpikniejsza ze wszystkich, staa pod oknem sama i opuszczona. Lice jej zarumienio si, oczki nakryte powiekami strzelay z ukosa, jakby gniewem a zarazem i prob, by jej nie czyniono takiego afrontu, za zdrajca Woodyjowski zbliy si i rzek: - Chciaem te i ja prosi pann Ann o jakow pamitk, alem si tej chci wyrzek, gdyem tak mniema, e dla zbyt wielkiego toku si nie docisn. Policzki Anusi zapaay jeszcze ogniciej, wszelako bez chwili namysu odrzeka: - Z innych by wapan rk, nie z moich, chcia pamitki, ale jej nie dostaniesz, bo tam jeli nie za ciasno, to dla waszeci za wysoko. Cios by dobrze wymierzony i podwjny, bopo pierwsze - zawiera przymwk do maego wzrostu rycerza, a po wtre - do jego afektu dla ksiniczki Barbary Zbaraskiej. Pan Woodyjowski kocha si naprzd w starszej Annie, ale gdy t zaswatano, przebola i w cichoci ofiarowa serce Barbarze sdzc, e nikt si tego nie domyla. Wic te, gdy o tym od Anusi zasysza, cho to niby szermierzpierwszej wody i na szable, i na sowa, skonfundowa si tak, e jzyka w gbie zapomnia, i tylko jka nie do rzeczy: - Wapanna take mierzysz wysoko, bo tak wanie, jak gowa pana... Podbipity... - Wyszy on istotnie od wapana i mieczem,i polityk - odpara rezolutna dziewczyna. -Dzikuj- te, e mi go przypomnia. Dobrze i tak! To rzekszy zwrcia si ku Litwinowi: - Moci panie, zbli si jeno wapan. Chc te i ja mie swojego rycerza, a ju nie wiem, czybym moga na mniejszej piersi on szarf przewiza. Pan Podbipita oczy wytrzeszczy jakby niewierzc sobie, czy dobrze syszy, nareszcie jak rzuci si na kolana, a podoga zatrzeszczaa: - Dobrodziko moja! dobrodziko! Anusia przewizaa szarf, a potem mae rczki jej zniky cakiem pod powymi wsami pana Longina, rozlego si tylko mlaskanie i mruczenie, ktrego suchajc pan Woodyjowski rzek do porucznika Migurskiego: - Przysigby, e niedwied pszczoy psowa i mid wyjada. Po czym odszed z pewn zoci, bo czu w sobie Anusine do, a przecie kocha siw niej take swego czasu. Ale ju te i ksi pocz si z ksin egna - i w godzin pniej dwr ruszy do Turowa, wojska za ku Prypeci. W nocy na przeprawie, gdy budowano tratwy do przeniesienia dzia, a usarie pilnoway robt, rzek pan Longinus do Skrzetuskiego: - Ot, braciaszku, nieszczcie! - Co si stao? - pyta namiestnik. - A to te wieci z Ukrainy! - Jakie? - Powiadali przecie Zaporocy, e Tuhaj-bejodszed z ord do Krymu. - To i c z tego? Na to przecie nie bdziesz paka. - Owszem, braciaszku, bo mnie powiedzia- i miae suszno - co? - e kozackich gw liczy nie mog, a skoro Tatarzy odeszli, tak skde ja wezm trzech gw pogaskich? gdzie ich szuka bd? A mnie one, ach, jak potrzebne! Skrzetuski, cho sam strapiony, umiechnsi i odrzek: - Zgaduj, o co ci chodzi, bom widzia, jak ci dzi na rycerza pasowano. Na to pan Longinus rce zoy: - Tak, bo po c duej i skrywa, polubiem, braciaszku, polubiem... Ot, nieszczcie! - Nie martw si. Nie wierz ja w to, by Tuhaj-bej ju odszed, a zreszt bdziesz mia pogastwa jak tych komarw nad gow. Rzeczywicie cae chmury komarw unosiysi nad komi i ludmi, bo wojska weszy w kraj bot nieprzebytych, lasw bagnistych, k rozmikych, rzek, rzeczeki strumieni, w kraj pusty, guchy, jedn puszcz szumicy, o ktrego mieszkacach mawiano w owych czasach: Da dla creczki Szlachcic Hoota Dziegciu dwie beczki, Grzybw wianuszek, Wiunw garnuszek I lech bota. Na bocie owym rosy wprawdzie nie tylko grzyby, ale wbrew owym rytmom i wielkie fortuny paskie. Wszelako w tej chwili ludzie ksicy, ktrzy w znacznej czci wychowali si i wyroli na suchych, wysokich stepach zadnieprzaskich, nie chcieli oczom wasnym wierzy. Wszake itam byy miejscami bagna i lasy, ale tu cay kraj zdawa si jednym bagnem. Noc bya pogodna, jasna - i przy blasku ksiyca, jak okiem sign, nie zajrzae snia suchego gruntu. Kpy tylko czerniy si nad wod, lasy zdaway si z wody wyrasta, woda chlupotaa pod nogami koskimi, wod wyciskay koa wozw i armat. Wurcel wpad w desperacj. "Dziwny pochd - mwi - pod Czernihowemgrozi nam ogie, a tu woda nas zalewa." Rzeczywicie ziemia wbrew przyrodzeniu nie dawaa tu staej podpory nogom, ale gia si, trzsa, jakby si chciaa rozstpi i pochon tych, co si po niej poruszali. Wojska przez Prype przeprawiay si cztery dni, potem niemal codziennie trzeba byo przebywa rzeki i rzeczuki pynce w rozkisym gruncie. A nigdzie mostu. Lud cay na odziach, w szuhalejach. Po kilku dniach wszczy si i mgy, i deszcze. Ludzie dobywali ostatnich si, by si na koniec wydosta z tych zakltych okolic. A ksi pieszy, pdzi. Kaza wali cae lasy, ukada drogi z okrglakw i szed naprzd. onierz te widzc, jak nie szczdzi si wasnych, jak od rana do nocy by na koniu, wojska sprawowa, nad pochodem czuwa, wszystkim osobicie zawiadywa - nie mia szemra, cho trudby prawie nad siy. Od rana do nocy lgn i mokn - oto by wsplny los wszystkich. Koniom rg pocz zazi z kopyt, wiele ichod armat odpado, wic piechota i dragoni Woodyjowskiego sami cignli dziaa. Najgrniejsze puki, jako usarie Skrzetuskiego, Zawilichowskego i pancerni, brali si do siekier dla moszczenia drg. By to sawny pochd o chodzie, wodzie i godzie, w ktrym wola wodza i zapa onierzy amay wszystkie przeszkody. Nikt tdy dotychczas nie odway si z wiosny, przy rozlaniu wd, wojsk prowadzi. Szczciem pochd nie by ani razu adnym napadem przerwany. Lud tam cichy, spokojny, nie myla o buncie, a cho pniej podburzany przez Kozakw i zachcany przykadem, nie chcia garn si pod ich znaki. To i teraz spoglda sennym okiem na przechodzce zastpy rycerzy, ktrzy wynurzali si z borw i bagien, jakby zaklci, a przechodzili jak sen; dostarcza przewodnikw, spenia cicho i posusznie wszystko, czego od niego dano. Co widzc ksi powciga surowie wszelk swawol oniersk i nie pyny za wojskiem jki ludzkie, przeklestwa i narzekania, a gdy po przejciu wojsk zostaa w jakiej dymnej wiosce wie, e to knia Jarema przechodzi, ludzie potrzsali gowami. "We win dobryj!" - mwili sobie z cicha. Na koniec po dwudziestu dniach nadludzkichtrudw i wysile wychyliy si wojska ksice w kraj zbuntowany. "Jarema ide! Jarema ide!" - rozlegao si po caej Ukrainie, a hen, po Dzikie Pola, do Czehryna i Jahorliku. "Jarema ide!" - rozlegao si po miastach, wsiach, chutorach i pasiekach i na t wie kosy, widy i noe wypaday z rk chopskich, twarze blady, kupy swawolne pomykay nocami ku poudniowi jak stada wilkw przed odgosem rogw myliwskich; Tatar zabkany dla grabiey zeskakiwa z konia iucho co chwila do ziemi przykada; w nie zdobytych jeszcze zamkach i zameczkach bito w dzwony i piewano Te Deum laudamus! A w grony lew pooy si na progu zbuntowanego kraju i odpoczywa. Siy zbiera. Rozdzia 26 Tymczasem Chmielnicki, postawszy czas jaki w Korsuniu, do Biaocerkwi si cofni tam stolic sw zaoy. Orda zapada koszem z drugiej strony rzeki, rozpuszczajc zagony po caym wojewdztwie kijowskim. Niepotrzebnie si te martwi pan Longinus Podbipita, e mugw tatarskich nie stanie. Pan Skrzetuski susznie przewidywa, e Zaporocy, schwytani przez pana Poniatowskiego pod Kaniowem, faszyw dali wiadomo: Tuhaj-bej nie tylko nie odszed, ale nawet do Czehryna si nie rusza. Co wicej, nowe czambuy nadcigny ze wszystkich raszne to czasy nadchodz na t u ce. Ci 8jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAPcc-c+cZ:"stron. Przyszli carzykowie: azowski i astrachaski, ktrzy nigdy przedtem w Polsce nie bywali, w cztery tysice wojownikw; przyszo dwanacie tysicy hordy nohajskiej, dwadziecia tysicy bigorodzkiej i budziackiej, wszystko zaklci ongi Zaporoa i kozactwa nieprzyjaciele, dzi bracia i na krew chrzecijask zaprzysigli sprzymierzecy. Na koniec przyby i sam chan Islam Girej z dwunastoma tysicami Perekopcw. Cierpiaa od tych przyjaci caa Ukraina, cierpia nie tylko stan szlachecki, ale i lud ruski, ktremu palono wioski, zabierano dobytek, a samych chopw, niewiasty i dzieci pdzono w jasyr. W tych czasach mordu, poogi i krwiwylania jeden tylko dla chopa by ratunek: uciec do obozu Chmielnickiego. Tam z ofiarystawa si zbjem i sam wasn ziemi niszczy, ale przynajmniej ywota by bezpieczny. Nieszczsny kraj!... Gdy bunt w nim wybuch, pokara go naprzd i spustoszy pan Mikoaj Potocki, potem Zaporocy i Tatarzy, ktrzy niby dla oswobodzenia go przyszli, a teraz zawis nad nim Jeremi Winiowiecki. Ucieka te, kto mg, do obozu Chmielnickiego, uciekaa nawet i szlachta, gdy innego rodka ocalenia nie byo. Dziki temu Chmielnicki rs w siy i e nie zaraz ruszy w gb Rzeczypospolitej, e lea dugo w Biaocerkwi, to przewanie dlatego, by ad w te rozhukane i dzikie ywioy wprowadzi. Jako w elaznym jego rku zmieniay si one szybko w bojow potg. Kadry z wywiczonych Zaporocw byy gotowe, podzielono czer na puki, wyznaczono pukownikw z dawnych atamanw koszowych, pojedyncze oddziay wysyano na zdobywanie zamkw, by je do boju zaprawi. A bitny to by z natury lud, do wojny tak jak aden inny sposobny, do broni przywyky, przez napady tatarskie z ogniem i krwawym obliczem wojny oswojony. Poszo wic dwch pukownikw, Handa i Ostap, na Nesterwar, ktry zdobyli, ludno ydowsk i szlacheck w pie wycili. Czertwertyskiemu kniaziowi wasny jego mynarz gow na progu zamkowym odci, a z ksiny - Ostap niewolnic swoj uczyni. Szli inni w inne strony i powodzenie towarzyszyo ich orowi, bo strach serca Lachom odj - strach "temu narodowi niezwyczajny", ktren bro z rk wytrca i si zbawia. Nieraz, bywao, pukownicy nagabywali Chmielnickiego: "Czemu za ku Warszawie nie ruszasz, ale spoczywasz, z czarownicami czary odprawujesz i gorzak si zalewasz, a Lachom si obaczy od strachu i wojska zebra pozwalasz?" Nieraz te czer pijana wya po nocach, oblegaa kwater Chmielnickiegodajc, by j na Lachiw prowadzi. Chmielnicki podnis bunt i da mu si straszliw, ale teraz j miarkowa, e jusia owa jego samego pcha ku nieznanej przyszoci, wic czsto chmurnym okiem w on przyszo spoglda i zbada j usiowa - i sercem wobec niej si trwoy. Jako si rzeko, wrd tych pukownikw iatamanw on jeden wiedzia, ile jest straszliwej potgi w pozornej bezsilnoci Rzeczypospolitej. Podnis bunt, zbi pod tymi Wodami, zbi pod Korsuniem, star wojska koronne - a co dalej? Zbiera tedy pukownikw do rady i wodzcpo nich krwawymi oczyma, przed ktrymi dreli wszyscy, stawia im ponuro to samo pytanie: - Co dalej? czego wy chcecie? - I do Warszawy? to tu knia Winiowiecki przyjdzie, ony i dzieci wasze jako piorun pobije, ziemi a wod tylko zostawi, a potem i on za nami do Warszawyz ca potg szlacheck, ktra si do niego przyczy, pocignie - i we dwa ogniewzici, zginiem, jeli nie w bitwach, to na palach... - Na przyja tatarsk liczy nie mona. Oni dzi z nami, jutro przeciw nam si odwrc i do Krymu popdz albo panom nasze gowy sprzedadz. - Ano, co dalej, mwcie! I na Winiowieckiego? to on si nasz i tatarsk ca na sobie zadziery, a przez ten czas wojska si zbior i z gbi Rzeczypospolitej w pomoc mu rusz. Wybierajcie... I potrwoeni pukownicy milczeli, a Chmielnicki mwi: - Czemuecie to zmaleli? czemu wicej nie przecie na mnie, bym ku Warszawie cign? Gdy tedy nie wiecie, co czyni, na mnie to zdajcie, a Bg da, swoj i wasze gowy ocal i kontentacj dla wojska zaporoskiego i wszystkich Kozakw otrzymam. Jako pozostawa jeden sposb: ukady. Chmielnicki dobrze wiedzia, ile t drog mona w Rzeczypospolitej wymc; liczy, e sejmy prdzej na znaczn kontentacj si zgodz ni na podatki, zacigi i wojn, ktra musiaaby by i dug, i trudn. Wiedzia wreszcie, e w Warszawie jest potna partia, a na jej czele sam krl, o ktrego mierci wie jeszcze nie dosza, ikanclerz, wielu panw, ktrzy radzi by wzrost olbrzymich fortun magnackich na Ukrainie powstrzyma, z Kozakw si dla rk krlewskich stworzy, wieczysty pokjz nimi zawrze i ona tysice zebrane do postronnej wojny uy. W tych warunkach mg i dla siebie Chmielnicki znamienit szar zyska, buaw hetmask z krlewskiego ramienia otrzyma i dla Kozakw nieprzeliczone ustpstwa osign.Oto dlaczego lea dugo pod Biaocerkwi. Zbroi si, uniwersay na wszystkie stronyrozsya, lud ciga, cae armie tworzy,zamki pod moc swoj zagarnia, bo wiedzia, e tylko z silnym ukada si bd, ale w gb Rzeczypospolitej nie rusza. O! gdyby n mocy ukadw pokj mg zawrze!... Wtedy tym samym albo bro z rki Winiowieckiego wytrci, albo - jeli knia jej nie zoy - to nie on, Chmielnicki, ale knia bdzie rebelizantem, wbrew woli krla i sejmw wojn wiodcym. Nawczas ruszy on na Winiowieckiego - ale ju z krlewskiego i Rzeczypospolitej mandatu - i wybije wtedy ostatnia godzina nie tylko dla kniazia, ale dla wszystkich ukrainnych krlewit, dla ich fortun i latyfundiw. Tak myla samozwaczy hetman zaporoski, taki gmach na przyszo budowa. Ale na rusztowaniach pod on gmach przygotowanych siadao czsto czarne ptactwo trosk, zwtpie, obaw - i krakao zowrogo. Bdzie-li do siln pokojowa partia w Warszawie? zaczn-li z nim ukady? Co powie sejm i senat? zatkn-li tam uszy na jki i woania ukrainne? zamkn oczy na uny poarw?... Czy nie przeway wpyw panw owe niezmierne latyfundia posiadajcych, o ktrych ochron im i bdzie? I czy ta Rzeczpospolita tak si ju przerazia, e mu przebaczy to, i si z Tatary poczy?A z drugiej strony szarpao dusz Chmielnickiego zwtpienie, czy i w bunt niezanadto si ju rozpali i rozwin. Czy owe zdziczae masy dadz si wtoczy w jakie karby? Dobrze: on, Chmielnicki, pokj zawrze, a rezuny - pod jego imieniem - dalej mord i poog szerzy bd albo si te na jego gowie swych zawiedzionych nadziei pomszcz. To to rzeka wezbrana, morze, burza ! Straszne pooenie! Gdyby wybuch by sabszy, tedyby nie ukadano si z nim jako ze sabym; poniewa bunt jest potny, wic ukady si rzeczy mogsi rozbi. I co bdzie? Gdy takie myli opady cik gow hetmana, nawczas zamyka si w swej kwaterze i pi dnie cae i noce. Wwczas midzy pukownikami i czerni rozchodzia si wie: "Hetman pije" - i za przykadem jego pili wszyscy, karno si rozprzgaa,mordowano jecw, bito si wzajemnie, rabowano upy - rozpoczyna si sdny dzie, panowanie zgrozy i okropnoci. Biaocerkiew zmieniaa si w pieko prawdziwe. A pewnego dnia do pijanego hetmana wszed szlachcic Wyhowski, pod Korsuniem do niewoli wzity i na sekretarza hetmaskiego awansowany. Wszedszy pocz trz bez ceremonii opoja, a go wreszcie porwa za ramiona, na tapczanie posadzi i ocuci. - A ce szczo takie, jakie ycho? - pyta Chmielnicki. - Moci hetmanie, wstawaj i oprzytomniej! -odpowiedzia Wyhowski. - Poselstwo przyszo! Chmielnicki zerwa si na rwne nogi i w jednej chwili otrzewia. - Hej! - woa na pachol kozackie siedzcew progu - deli, kopak i buaw! A potem do Wyhowskiego: - Kto przyjecha? od kogo? - Ksidz Patroni asko z Huszczy od pana wojewody bracawskiego. - Od pana Kisiela? - Tak jest. - Sawa Otcu i Synu, sawa Swiatomu Duchui Swiatoj-Preczystoj!! - mwi egnajc si Chmielnicki. I twarz mu pojaniaa, wypogodzia si - rozpoczynano z nim ukady. Ale tego dnia przyszy i wieci wprost przeciwne pokojowemu poselstwu pana Kisiela. Doniesiono, i ksi wypoczwszy wojsku, strudzonemu pochodem przez lasy i bota, wstpi w kraj zbuntowany; e bije, pali, cina; e podjazd wysany pod Skrzetuskimrozbi dwutysiczn watah Kozakw i czerni- i wytpi j co do nogi; e sam ksi wzi szturmem Pohrebyszcze, majtno ksit Zbaraskich - i ziemi a wod tylko zostawi. Opowiadano przeraajce rzeczy o tym szturmie i zdobyciu Pohrebyszcz - byo to bowiem gniazdo najzacitszych rezunw. Ksi mia powiedzie do onierzy: "Mordujcie ich tak, by czuli, e umieraj." Wic te onierstwo najdzikszych dopuszczao si okruciestw. Z caego miasta nie ocalaa jedna ywa dusza. Siedmiuset jecw powieszono, dwustu wbito na pale. Mwionorwnie o wierceniu oczu widrami, o paleniu na wolnym ogniu. Bunt zgas od razuw caej okolicy. Mieszkacy albo pouciekali do Chmielnickiego, albo przyjmowali pana ubniaskiego na klczkach, z chlebem i sol, wyjc o miosierdzie. Pomniejsze watahy wszystkie byy starte - a w lasach,jak twierdzili zbiegowie z Samhorodka, Spiczyna, Pleskowa i Wachnwki, nie byo jednego drzewa, na ktrym by Kozak nie wisia. I dziao si to wszystko pod bokiem Biaocerkwi i krociowej armii Chmielnickiego. Tote Chmielnicki, gdy si o tym dowiedzia,pocz rycze jak ranny tur. Z jednej strony ukady, z drugiej miecz. Jeli ruszy na ksicia, bdzie to oznak, e nie chce ukadw proponowanych przez pana z Brusiowa. Jedyna nadzieja pozostawaa w Tatarach. Chmielnicki zerwa si i ruszy do Tuhaj-bejowej kwatery. - Tuhaj-beju, mj przyjacielu! - rzek po oddaniu zwykych salamw - jako mnie podt Wod i pod Korsuniem ratowa, tak i teraz mnie ratuj. Przyszed tu pose od wojewody bracawskiego z pismem, w ktrym mnie wojewoda obiecuje kontentacj, a wojsku zaporoskiemu powrcenie do dawnych swobd pod warunkiem, ebym wojny zaprzesta, co jauczyni musz chcc swoj szczero i dobr ch pokaza. A tymczasem przyszytu wieci od niedruga mojego, ksicia Winiowieckiego, e Pohrebyszcze wyci i nikogo nie ywi - i dobrych moojcw moich wycina, na pale wbija i - widrami oczy wierci. Na ktrego ja ruszy nie mogc, do ciebie z pokonem przyszedem, aby ty na tego mojego i swojego niedruga z Tatary ruszy, gdy inaczej wkrtce on tu na nasze obozy nastpi. Murza siedzc na kupie kobiercw pobranych pod Korsuniem lub zupionych po dworach szlacheckich kiwa si czas jaki w ty i naprzd, oczy zamruy jakby dla lepszego namysu, nareszcie odrzek: - Aa! Ja tego uczyni nie mog. - Czemu? - pyta Chmielnicki. - Bom i tak ju dosy dla ciebie bejw i czausw pod t Wod i pod Korsuniem wytraci; po c mam jeszcze traci? Jarema to wielki wojownik! Rusz na niego, gdy i ty ruszysz, ale sam nie. Nie gupim wjednej bitwie wszystko, com dotd zyska, utraci; lepiej mi czambuy po up i jasyr wysya. Dosy ja ju dla was, psw niewiernych, uczyni. I sam nie pjd, i chanowi bd odradza. Rzekem. - Pomoc mi zaprzysige! - Tak jest, alem przysiga obok ciebie, nieza ciebie wojowa. Ide ty precz! - Jam ci jasyr z mego wasnego ludu pozwoli, upy odda, hetmanw odda. - Bo gdyby nie odda, to bym ja, ciebie im odda. - Do chana pjd. - Ide precz, capie, mwi ci. I koczaste zby murzy ju zaczy byska spod warg. Chmielnicki pozna, e nie ma co tu robi, a duej nastawa niebezpiecznie, wic wsta i rzeczywicie uda si do chana. Ale od chana tak sam odebra odpowied. Tatarzy mieli swj rozum i szukali wasnej korzyci. Zamiast way si na waln bitw z wodzem, ktry za niezwycionego uchodzi, woleli zagony rozpuszcza i bogaci si bez krwi przelewu. Chmielnicki wrci wcieky do swej kwatery i z desperacji ju do gsiora si zabiera, ale mu go Wyhowski wyrwa z rki. - Nie bdziesz pi, moci hetmanie - rzek. - Pose jest, trzeba posa odprawi. Chmielnicki wpad w gniew straszliwy. - Ja ciebie i posa ka na pal wbi! - A ja ci gorzaki nie dam. Nie wstyd-e ci,gdy ci fortuna tak wysoko wyniosa, wdk si jak prostemu Kozakowi zalewa? Tfu, tfu, moci hetmanie, nie moe tak by.Wie o przybyciu posa ju si rozesza. Wojsko i pukownicy chc na rad. Tobie niepi teraz, ale ku elazo, pki gorce - bo teraz moesz pokj zawrze i wszystko, cochcesz, otrzyma, potem bdzie za pno, a gardo moje i twoje w tym. Wysa tobie zaraz poselstwo do Warszawy i krla o ask prosi... - Mdra ty gowa - rzek Chmielnicki. - Kauderzy w dzwon na rad, a na majdanie powiedz pukownikom, e zaraz wyjd. Wyhowski wyszed, a po chwili ozwa si dzwon na rad, na ktrego gos wnet wojska zaporoskie poczy si zbiera. Zasiedli wic dowdcy i pukownicy: straszliwy Krzywonos, prawa Chmielnickiego rka, Krzeczowski, miecz kozacki, stary i dowiadczony Filon Dziedziaa, pukownik kropiwnicki, Fedor oboda perejasawski, okrutny Fedoreko kalnicki, dziki Puszkareko potawski, ktry samym czabanom przewodzi; Szumejko niyski, ognisty Czarnota hadziacki, Jakubowicz czehryski, dalej Nosacz, Hadki, Adamowicz, Guch, Pujan,Panicz - nie wszyscy, bo niektrzy byli na wyprawach, a niektrzy na tamtym wiecie,ktrych ju ksi Jeremi tam wysa. Tatarzy nie byli tym razem wezwani na narad. "Towarzystwo" zebrao si obok namajdanie, cisnc si czer odpdzano kijami, a nawet kicieniami, przy czym i zabjstw nie brako. Na koniec ukaza si i sam Chmielnicki, przybrany w czerwie, w kopaku i z buaw w rku. Obok niego szed biay jak gob ksidz bahoczeciwy Patroni asko, a z drugiej strony Wyhowski z papierami w rku. Chmiel zasiadszy midzy pukownikami siedzia przez chwil w milczeniu, po czym zdj kopak na znak, inarada si rozpoczyna, wsta i tak mwi pocz: - Moci panowie pukownicy i atamani dobrodziejstwo! Wiadomo wam, jako dla wielkich, a niewinnie cierpianych krzywd naszych musielimy za bro uchwyci, a z pomoc najjaniejszego carza krymskiego odawne wolnoci i przywileje, odjte nam bez woli krla jegomoci, od panit si upomnie, ktr imprez Bg bogosawi i spuciwszy na nieszczerych tyranw naszych strach, wcale im niezwyczajny, nieprawdy i uciski ich pokara, a nam znacznymi wiktoriami wynagrodzi, za co mu wdzicznym sercem powinnimy dzikowa. Gdy tedy pycha ich pokaran zostaa, naley myle nam, aby rozlew krwi chrzecijaskiej powstrzyma, co nam Bg miosierny i nasza bahoczeciwa wiara nakazuje, a szabli pty z rki nie puszcza, pki nam za wol najjaniejszegokrla jegomoci nasze dawne wolnoci i przywileje nie bd powrcone. Pisze mi tedy pan wojewoda bracawski, i si to moe sta, co i ja tak myl, gdy nie my to, ale panita, Potoccy, Kalinowscy, Winiowieccy i Koniecpolscy, z posuszestwa majestatowi i Rzeczypospolitej wyszli, ktrych emy ukarali, przeto nam si suszna kontentacjai nagroda od majestatu i stanw naley. Prosz ja wic moci panw dobrodziejw iaskawcw moich, abycie pismo wojewodybracawskiego, mnie przez ojca Patroniego aska, szlachcica wiary bahoczeciwej, przysane, przeczytali i mdrze postanowili, aby rozlew krwie chrzecijaskiej by wstrzymany, a nam kontentacja uczyniona i nagroda za posuszestwo i wierno Rzplitej oddana. Chmielnicki nie pyta, czy wojna ma by zaniechan, ale da postanowienia, aby bya zaniechan, zaraz przeto niechtnie podnieli szemranie, to za po chwili zmienio si w krzyki grone, ktrym gwnie Czarnota hadziacki przewodzi. Chmielnicki milcza, patrzy tylko uwanie, skd wychodz protesty, i opornych sobie w pamici notowa. Tymczasem powsta Wyhowski z listem Kisielowym w rku. Kopi pisma ponis Zorko, aby j odczyta "towarzystwu", wic tam i tu zapada cisza gboka. Wojewoda poczyna list w te sowa: "Moci Panie Starszy Wojska Rzeczypospolitej Zaporoskiego, z dawna u ce. Ci 8jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAPscc@c,/c= mnie miy panie i przyjacielu! Gdy wiele jest takich, ktrzy o WMci jako onieprzyjacielu Rzplitej rozumiej, ja nie tylko zostawam sam cale upewnionym o WMci wiernym ku Rzplitej afekcie, ale i innych w tym upewniam IMP Panw Senatorw, kolegw moich. Trzy rzeczy mnie upewniaj: pierwsza, i lubo od wiekw wojsko Dnieprowe sawy i wolnociswoich przestrzega, ale wiary swojej zawsze krlom, panom i Rzplitej dotrzymywa. Druga, e nard ruski nasz w wierze swej prawowiernej tak stateczny, e woli kady z nas zdrowie swoje pokada nili t wiar czymkolwiek naruszy. Trzecia, e lubo rne bywaj (jako i teraz si stao, al si Boe) wntrzne krwie rozlania, przecie jednak ojczyzna nam wszystkim jest jedna, w ktrej si rodzimy, wolnoci naszych zaywamy, i nie masz prawie we wszystkimwiecie inszego pastwa i drugiego podobnego ojczynie naszej w prawach i swobodach. Dlatego zwyklimy wszyscy jednostajnie tej matki naszej, Korony, caoci przestrzega; a chocia bywaj rne dolegliwoci (jako to na wiecie), to jednak rozum kae uwaa, e atwiej domwi si w pastwie wolnym, co ktrego z nas boli, nili straciwszy t matk, ju drugiej takiej nie nale ani w chrzecijastwie, ani w pogastwie..." oboda perejasawski przerwa czytanie. - Prawdu kae - rzek gono. - Prawdu kae! - powtrzyli inni pukownicy. - Neprawdu, bresze psia wira! - wrzasn Czarnota. - Milcz! sam psia wira! - Wy zdrajcy! na pohybel wam! - Na pohybel tobi! - Sucha, czyta dalej! czyta! on nasz czoowik. Sucha, sucha! Burza zbieraa si na dobre, ale Wyhowski j dalej czyta, wic uciszyo si znowu. Pisa wojewoda w dalszym cigu, i wojskozaporoskie powinno mie do niego ufno, gdy wie dobrze, e on tej samej bdc krwi i wiary, yczliwym mu by musi; przypomina; jako w nieszczsnym krwi wylaniu pod Kumejkami i pod Starcem udziau nie bra, nastpnie wzywa Chmielnickiego, aby wojny poprzesta, Tatarw odprawi albo na nich or obrci- i w wiernoci dla Rzplitej si utrwali. Wreszcie list koczy si w nastpujce sowa: "Obiecuj waszmoci, tak jakom synem Cerkwi Boej i jako dom mj ze krwie narodu ruskiego staroytnej idzie, e sam bd pomocny do wszystkiego dobrego. Wiecie WM bardzo dobrze, e i na mnie w tej Rzplitej (za ask Bo) cokolwiek zaley i beze mnie ani wojna uchwalona bymoe, ani pokj stanowiony, a ja pierwszy wntrznej wojny nie ycz" etc... Powstay zaraz tedy tumulty za i przeciw, ale list w ogle podoba si i pukownikom, i nawet "towarzystwu". Niemniej przeto w pierwszej chwili nie mona byo niczego zrozumie ani dosysze dla wielkiej furii, z jak nad pismem rozprawiano. "Towarzystwo" podobne byo z dala do wielkiego wiru, w ktrym wrzao, kotowao si i huczao mrowie ludzkie. Pukownicy potrzsali piernaczami i przyskakiwali sobie z piciami do oczu. Widziae twarze czerwone, rozpalone oczy, pian na ustach, a wszystkim partyzantom dalszej wojny przewodzi Erazm Czarnota, ktry wpad w sza prawdziwy. Chmielnicki te patrzc na jego wcieko bliskim by wybuchu, przed ktrym cicho zwykle wszystko jak przed rykiem lwa. Ale pierwej jeszcze wskoczy na aw Krzeczowski, piernaczem machn i krzykn gosem do grzmotu podobnym: - Czabanowa wam, nie radzi, raby pogaskie! - Cicho! Krzeczowski chce mwi! - krzykn pierwszy Czarnota, ktry spodziewa si, i przesawny pukownik za wojn bdzie przemawia. - Cicho! cicho! - wrzeszczeli inni. Krzeczowski by niezmiernie szanowany midzy kozactwem, a to dla wielkich usug,ktre odda, dla wielkiej gowy wojennej i - dziwna rzecz - dlatego, i by szlachcic. Uciszyo si wic zaraz i wszyscy czekali zciekawoci, co powie; sam Chmielnicki utkwi w niego wzrok niespokojny. Ale Czarnota myli si przypuszczajc, i pukownik za wojn wystpi. Krzeczowski bystrym swym umysem zrozumia, i teraz albo nigdy mg uzyska od Rzplitej owe starostwa i dostojestwa, o ktrych marzy. Odgad, e przy pacyfikacji Kozakw jego przed wielu innymi bd si starali uj i zaspokoi, czemu pan krakowski, jako w niewoli bdcy, nie bdzie mg przeszkadza; wic te odezwa si w takie sowa: - Rzecz moja bi, nie radzi; ale gdy do rady przyszo, poczuwam si te do tego, abym swoje zdanie powiedzia, gdyem na taki wasz fawor, jak i inni, jeeli nie lepiejzarobi. Po to my wojn podniecili, aby namnasze wolnoci i przywileje zostay powrcone, a pisze wojewoda bracawski, e tak by ma. Wic albo bdzie, albo nie bdzie. Jeli nie bdzie, tak wojna, a jeli bdzie - pokj! Po co darmo krew la? Niech nas zaspokoj, a my czer uspokoimy i wojna ustanie; nasz bat'ko Chmielnicki mdrze to wszystko uoy i obmyli, aby my po stronie najjaniejszegokrla jegomoci stanli, ktren nagrod za to nam da, a jeli panita si sprzeciwi, tedy pozwoli nam z nimi pohula - i pohulamy. Tego bym tylko nie radzi, by Tatarw odprawia; niech koszem na Dzikich Polach zapadn i le, pki nam wzlub przewz. Chmielnicki rozjani twarz syszc te sowa, a pukownicy w ogromnej ju wikszoci poczli woa, by wojn zawiesi i posw do Warszawy wysa, a pana z Brusiowa prosi, by sam dla ukadw przyby. Czarnota krzycza jeszcze i protestowa, ale pukownik oczy grone w niego utkwi i rzek: - Ty Czarnota, hadziacki pukowniku, o wojn i krwi przelanie woasz, a gdy pod Korsuniem szli na ci petyhorcy pana Dmochowskiego, to jak pidswynok kwicza:"Braty ridnyje, spasajte!", i uciekae przed caym twoim pukiem. - esz! - wrzasn Czarnota - ja si nie boj ni Lachiw, ni ciebie. Krzeczowski piernacz w rku cisn i ku Czarnocie skoczy; inni te poczli piciami okada hadziackiego pukownika. Tumult znowu pocz si wzmaga. Na majdanie "towarzystwo" ryczao jak stado dzikich ubrw. Wtem powsta znowu sam Chmielnicki. - Moci panowie pukownicy dobrodziejstwo! - rzek. - Za czym ustanowilicie, aby posw do Warszawy wysa, ktrzy suby nasze wierne najjaniejszemu krlowi jegomoci zalec i o nagrod prosi bd. Ale te kto chce wojny, ten j mie moe - nie z krlem, niez Rzeczpospolit, bo my z nimi nigdy wojnynie prowadzili, ale z najwikszym niedrugiem naszym, ktren ju cay od krwi kozackiej czerwony, ktry pod Starcem jeszcze si w niej umaza i teraz maza si nie przestaje, w nieyczliwoci dla wojsk zaporoskich trwajc. Do ktrego ja pismo i posw wysaem proszc, aby onej nieyczliwoci zaniecha, a on ich tyrasko pomordowa, odpowiedzi adn mnie, starszego waszego, nie uczciwszy, przez co kontempt caemu wojsku zaporoskiemu wyrzdzi. A teraz z Zadnieprza przyszed i Pohrebyszcze w pie wyci, niewinnych ludzi pokara, nad ktrymim ja rzewnymi zami paka. Potem, jako mnie dzi rano dali zna, do Niemirowa on poszed i take nikogo nie ywi. A gdy Tatarzy dla strachu i bojani ruszy na niego nie chc, rycho patrze, jak on tu przyjdzie, aby i nas, niewinnych ludzi, wygubi, przeciw woli przychylnego nam najjaniejszego krla jegomoci i caejRzeczypospolitej, bo on w pysze swej o nikogo nie dba, a jako si teraz buntuje, tak zawsze si jest gotw przeciw woli jego krlewskiej moci zbuntowa... W zgromadzeniu zrobio si bardzo cicho. Chmielnicki odsapn i mwi dalej: - Bg nam nad hetmanami wiktori nagrodzi, ale on gorszy od hetmanw i od wszystkich krlewit, diabelski syn sam nieprawd yjcy. Na ktrego gdybym ja sam ruszy, tedyby on w Warszawie przez przyjaci swych krzycze nie omieszka, i pokoju nie chcemy, i przed jego krlewsk moci niewinno nasz by oskara. Co aby si nie stao, potrzeba, iby krl jegomo i caa Rzplita wiedziaa,i ja wojny nie chc i cicho siedz, a on pierwszy na nas wojn nastaje; przeto ja ruszy nie mog, bo i do ukadw z panem wojewod bracawskim zosta musz, ale by on, diabelski syn, siy naszej nie zama, trzeba mu si zastawi i potg jego tak zgubi, jakemy pod tymi Wodami i pod Korsuniem niedrugw naszych,panw hetmanw, zgubili. O to wic prosz,abycie waszmociowie na niego na ochotnika ruszyli, a ja do krla jegomoci pisa bd, i to si stao beze mnie i dla koniecznej obrony naszej przed jego, Winiowieckiego, nieyczliwoci i napaci.Guche milczenie panowao w zgromadzeniu.Chmielnicki mwi dalej: - Ktry tedy z waszmociw na w przemys wojenny wyjdzie, temu ja wojskadosy dam, dobrych moojcw, i armat dam, i ludu ognistego, aby z pomoc bo niedruga naszego mg znie i wiktori nad nim otrzyma... Ani jeden z pukownikw nie wysun si naprzd. - Szedziesit tysicy wybranego komunikadam! - rzek Chmielnicki. Cisza. A przecie byli to wszystko nieustraszeni wojownicy, ktrych okrzyki wojenne odbijay si nieraz o mury Carogrodu. I moe wanie dlatego kady z nich obawia si utraci zdobytej sawy w spotkaniu ze straszliwym Jeremim. Chmielnicki wodzi oczyma po pukownikach, ktrzy pod wpywem tego spojrzenia wzrok spuszczali ku ziemi. Twarz Wyhowskiego przybraa wyraz szataskiej zoliwoci. - Znam ja moojca - rzek pospnie Chmielnicki - ktren by przemwi w tej chwili i od tej wyprawy si nie wybiega, ale go nie masz midzy nami... - Bohun! - rzek jaki gos. - Tak jest. Znis on ju regiment Jaremy w Wasiwce, jeno go poszczerbili w tej potrzebie i ley teraz w Czerkasach, ze mierci-matk walczy. A gdy jego nie masz, nikogo nie masz, jak widz! Gdzie sawa kozacka? gdzie Pawluki, Nalewajki, obody i Ostranice? Wtem niski, gruby czowiek, z twarz sin,ponur, rudym jak ogie wsem nad skrzywionymi ustami i zielonymi oczyma, powsta z awy, wysun si ku Chmielnickiemu i rzek: - Ja pjd. By to Maksym Krzywonos. Okrzyki zabrzmiay: "Na sawu!", on za wspar si piernaczem w bok i tak mwi chrapliwym, urywanym gosem: - Nie myl, hetmanie, eby ja si ba. Ja byod razu si podj - ale myla: s lepsi! Ale kiedy tak, to pjd. Wy co? wy gowy i rce, a u mnie nie ma gowy, tylko rce a szabla. Raz maty rodya! Wojna mnie ma i siostra. Winiowiecki reet i ja budu; on wiszajet i ja budu. A ty mnie, hetmanie, moojcw dobrych daj, bo czerni nie z Winiowieckim to poczyna. Tak i pjd - zamkiw dobuwaty, byty, rizaty, wiszaty! Napohybel im, bioruczkym! Drugi ataman wysun si naprzd - Ja z toboju, Maksym! By to Pujan. - I Czarnota hadziacki, i Hadki mirhorodzki, i Nosacz ostrski pjd z tob! - rzek Chmielnicki. - Pjdziemy! - ozwali si jednogonie, bo ju ich przykad Krzywonosa zachci i duch w nich wstpi. - Na Jaremu! na Jaremu! - zagrzmiay okrzyki w zgromadzeniu. - Koli! koli! - powtrzyo "towarzystwo", i po pewnym czasie narada zmienia si w pijatyk. Puki wyznaczone z Krzywonosem piy na mier- bo te i szy na mier. Moojcy sami dobrze o tym wiedzieli, ale ju w ich sercach nie byo strachu. "Raz maty rodya" - powtarzali za swym wodzem i dlatego te sobie ju nic nie aowali, jako zwyczajnie przed mierci. Chmielnicki pozwala i zachca - czer sza za ich przykadem. Tumy zaczy piewa pieni w sto tysicygosw. Rozproszono konie powodowe, ktre szalejc po obozie i wzbijajc tumanykurzawy wszczy nieopisany niead. Goniono je z krzykiem, zgiekiem i miechami; znaczne watahy wczyy si nad rzek, strzelay z samopaw, pary si i cisny do kwatery samego hetmana, ktry kaza je wreszcie Jakubowiczowi rozpdza. Wszczy si bjki i zamt, dopki deszcz ulewny nie zapdzi wszystkich pod szaasy i wozy. Wieczorem burza rozhulaa si na niebie. Grzmoty przewalay si z jednego koca chmur w drugi, byskania owiecay ca okolic to biaym, to czerwonym wiatem. Przy blaskach ich wyrusza z obozu Krzywonos na czele szedziesiciu tysicy co przedniejszych, wybranych wojownikw i czerni. Rozdzia 27 Szed tedy Krzywonos z Biaocerkwi na Skwir i Pohrebyszcze ku Machnwce, a gdzie przeszed, giny nawet lady ludzkiego ycia. Kto do niego nie przysta, pod noem gin. Palono nawet zboa na pniu, lasy i sady, a ksi tymczasem prowadzi na swoj rk zniszczenie. Po wyciciu Pohrebyszcz i krwawym chrzcie, jaki pan Baranowski Niemirowowi sprawi, wygnioty jeszcze wojska kilkanacie znacznych watah i stany obozem pod Rajgrodem, gdy miesic to ju upywa, jak nie zsiaday z konia, i trud je nadwtli, i mier je znacznie umniejszya. Trzeba byo odpocz, gdy rce tych kosiarzy od krwawej koby pomdlay. Waha si nawet ksi i rozmyla, czyby nie pj na czas jaki dospokojniejszego kraju dla odpoczynku i pomnoenia wojsk, a zwaszcza koni, ktrepodobniejsze byy do szkieletw zwierzcych ni do ywych stworze, gdyod miesica ziarna nie zaznay, stratowantraw tylko yjc. A wtem po tygodniowym postoju dano zna, e posiki id. Ksi zaraz wyjecha na spotkanie - i istotnie spotka pana Janusza Tyszkiewicza, wojewod kijowskiego, ktry nadchodzi w ptora tysica ludzi dobrych, a z nim pan Krzysztof Tyszkiewicz, podsdek bracawski, mody pan Aksak, prawie pachol jeszcze, z dobrze okryt wasn chorgiewk usarsk i wiele szlachty, jako panowie Sieniutowie, Poubiscy, ytyscy,Jeowiccy, Kierdeje, Bohusawscy, jedni z pocztami, drudzy bez, razem caej siy blisko dwa tysice koni prcz czeladzi. Ucieszy si wic ksi bardzo i wdzicznie pana wojewod do swej kwateryzaprosi, ktry nie mg si oddziwi jej ubstwu i prostocie. Bo ksi, o ile w ubniach y po krlewsku, o tyle na wyprawach, chcc przykad da onierstwu, adnych wygd sobie nie pozwala. Sta wic w jednej izbie, do ktrej pan wojewoda kijowski zaledwie mg si z powodu swej ogromnej tuszy przez wskie drzwi przecisn, a si kaza rkodajnemu z tyu pcha. W izbie prcz stou, aw drewnianych i tapczana okrytego skr kosk nie byo nic wicej,jeno jeszcze siennik przy drzwiach, na ktrym sypia pacholik zawsze do posug gotowy. Ta prostota zdziwia bardzo wojewod, ktren wygod lubi i z kobiercami si wozi. Wszed tedy i ze zdumieniem na ksicia poglda dziwic si,jak mg tak wielki duch mieci si w takiej prostocie i takim ubstwie. Widywa on czasem ksicia na sejmach w Warszawie, by mu nawet z dala pokrewnym, ale go bliej nie zna. Dopiero gdy z nim mwi pocz, pozna zaraz, e ma z nadzwyczajnym czowiekiem do czynienia. I on, stary senator i stary onierz rubacha, ktren kolegw senatorw po ramieniu klepa, ksiciu Dominikowi Zasawskiemu mwi: "Mj askawco!", i z samym krlem by poufale,nie mg si na takow poufao z Winiowieckim zdoby, chocia ksi przyj go uprzejmie, bo by mu wdziczenza posiki. - Moci wojewodo - rzek - Bogu chwaa, iecie przybyli ze wieym ludem, bom teju ostatnim tchem goni. - Widziaem ja po onierzach waszej ksicej moci, i si napracowali, niebota, co i mnie trapi niemao, gdyem tu z prob przyby, by wasza ksica mo na ratunek mnie popieszy. - A czy pilno? - Periculum in mora, periculum in mora! Nadcigno hultajstwa kilkadziesit tysicy, a nad nimi Krzywonos, ktren jakom sysza, na wasz ksic mo by komenderowany, ale dostawszy jzyka,ie wasza ksica mo ku Konstantynowu ruszy, tam pocign, a teraz po drodze mnie Machnwk obleg i takie spustoszenie poczyni, i aden jzyk tego wypowiedzie nie jest w monoci. - Syszaem ja o Krzywonosie i tum go czeka, ale skoro mnie min, widz, e sam go szuka musz. Istotnie, rzecz nie cierpi zwoki. Sia w Machnwce jest zaogi? - Jest w zamku dwiecie Niemcw bardzo dobrych, ktrzy wytrzymaj jeszcze czas jaki. Ale co najgorzej, to i do miasta zjechao si sporo szlachty z rodzinami, miasto za, jeno waem i czstokoem obronne, dugo oporu stawia nie moe. - Istotnie, rzecz nie cierpi zwoki - powtrzy ksi. A potem zwrciwszy si ku pacholikowi: - eleski! - rzek - biegaj po pukownikw.Wojewoda kijowski siad tymczasem na pospolitej Zaporoskiego, z dawna u ce. Ci 8jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAPU c =cc+}c;Uawie i sapa; troch si przy tym za wieczerz oglda, gdy by godny, a lubije dobrze. Wtem rozlegy si zbrojne stpania i weszlioficerowie ksicy - czarni, wychudli, brodaci, z pozapadanymi oczyma, ze ladami niewypowiedzianych trudw na twarzy. Skonili si w milczeniu ksiciu, gociom i czekali, co powie. - Moci panowie - rzek ksi - czy konie u tokw? - Tak jest. - Gotowe? - Jako zawsze. - To dobrze. Za godzin ruszamy na Krzywonosa. - H? - rzek wojewoda kijowski i spojrzaze zdziwieniem na pana Krzysztofa, podsdka bracawskiego. A ksi mwi dalej: - Im Poniatowski i Wierszu rusz pierwsi. Za nimi pjdzie Baranowski z dragoni, a w godzin eby mi i armaty Wurcla wyszy. Pukownicy skoniwszy si opucili izb i pochwili rozlegy si trbki grajce wsiadanego. Wojewoda kijowski takiego popiechu si nie spodziewa, a nawet sobienie yczy, gdy by zmczony i zdroony. Liczy on na to, e z dzionek u ksicia wypocznie i jeszcze zdy - a tu przychodzio zaraz, nie pic, nie jedzc, na ko siada. - Moci ksi - rzek - a czy zajd onierze wasi do Machnwki, bo widziaem, strasznie fatigati, a to droga daleka. - Niech wasz mo o to gowa nie boli. Jak na piewanie id oni na bitw. - Widz ja to, widz. Siarczysty onierz, ale bo to..: i mj lud podroony. - Mwie wasza mo: periculum in mora. - Tak jest, ale moe by przez noc odpocz.My spod Chmielnika idziemy. - Moci wojewodo, my z ubniw, z Zadnieprza. - Cay dzie bylimy w drodze. - My cay miesic. To rzekszy ksi wyszed, by osobicie szyk pochodowy sprawi, a wojewoda oczy na podsdka, pana Krzysztofa, wytrzeszczy, domi po kolanach uderzy i mwi: - Ot, mam, czegom chcia. Dalibg, oni mnietu godem zamorz. O! to w gorcej wodziekpani. Przychodz o pomoc, myl, e po wielkich molestacjach za dwa, trzy dni rusz, a tu i odetchn nie dadz. Nieche ich kaduk porwie! Pulisko mi nog przetaro, co mi je zdrajca pachoek le przypi, w brzuchu mi kruczy... nieche ich kaduk porwie! Machnwka Machnwk, abrzuch brzuchem ! Jam te stary onierz, wicej jam moe od nich wojny zaywa - ale nie tak ap, cap! To diaby, nie ludzie: nie pi, nie jedz -tylko si bij. Jak mi Bg miy, tak oni nigdy nie jedz. Widziae, panie Krzysztofie, tych pukownikw - czy nie wygldaj jak spectra? co? - Ale fantazja u nich ognista - odpowiedziapan Krzysztof, ktry onierz by zamiowany. - Miy Boe! ile to zamieszaniainieadu po innych obozach, gdy rusza przyjdzie! ile bieganiny, szykowania wozw,posyania po konie!... a tu - syszycie waszmo? - oto ju lekkie chorgwie wychodz! - A juci, e tak jest! Desperacja! - mwi wojewoda. A mody pan Aksak donie swoje chopice zoy: - Ach, wielki to wdz! ach, wielki to wojennik! - mwi z uniesieniem. - U waci mleko pod nosem! - hukn na niego wojewoda. - Cunctator take by wielki wdz!... rozumiesz wasze? Wtem wszed ksi: - Moci panowie, na ko! ruszamy! Wojewoda nie wytrzyma. - Kae, wasza ksica mo, da co zje, bom godny! - wykrzykn z wybuchem zego humoru. - A, mj moci wojewodo! - rzek ksi miejc si i biorc go w ramiona - wybaczcie, wybaczcie, caym sercem, ale na wojnie czek o tych rzeczach zapomina. - A co, panie Krzysztofie? czy nie mwiem, e oni nic nie jedz? - rzecze wojewoda zwracajc si do podsdka bracawskiego. Ale wieczerza niedugo trwaa i w par godzin pniej nawet i piechoty wyszy ju z Rajgrodu. Cigny wojska na Winnic i Lity ku Chmielnikowi. Po drodze natkn si Wierszu na zagonek tatarski w Sawerwce, ktry wraz z panem Woodyjowskim wygnietli do szcztu, oswobodziwszy kilkaset dusz jasyru, samych prawie dziewczt. Tame rozpoczyna si ju kraj spustoszony, peen ladw Krzywonosowej rki. Strzyawka bya spalona, a ludno jej wymordowana w straszny sposb. Widocznie nieszcznicy stawili opr Krzywonosowi, za ktry dziki wdz odda ich mieczom i pomieniom. U wejcia do wsiwisia na dbie sam pan Strzyowski, ktrego ludzie Tyszkiewicza zaraz poznali. Wisia nagi zupenie, a na piersiach mia okropny naszyjnik zoony z gw ponawczonych na powrz. Byy to gowy jego szeciorga dziatek i ony. W samej wsi, spalonej zreszt do szcztu, ujrzay chorgwie po obu stronach drogi dugi szereg "wiec" kozackich, to jest ludzi z wzniesionymi nad gow rkoma, poprzywizywanych do erdzi wbitych w ziemi, obwinitych som, oblanych smo i zapalonych od doni. Wiksza ich cz miaa poupalane tylko rce; gdy deszcz przeszkodzi widocznie dalszemu gorzeniu. Ale straszne byy to trupy z powykrzywianymi twarzami, wycigajce kuniebu czarne kikuty. Zapach zgnilizny rozchodzi si dokoa. Nad supami kotoway si chorowody wron i kawek, ktre za zblieniem si wojska zryway siz wrzaskiem z bliszych supw, by si na dalszych. Kilka wilkw pomkno przed chorgwiami ku zarolom. Wojska posuwaysi w milczeniu straszliw alej i liczyy "wiece". Byo ich trzysta kilkadziesit. Minli wreszcie ow nieszczsn wiosk i odetchnli wieym powietrzem polnym. Ale lady zniszczenia szy dalej. Bya to pierwsza poowa lipca. Zboa ju prawie dochodziy, spodziewano si bowiem wczesnych niw. Ale cae any byy czcispalone, czci stratowane, zwikane, wdeptane w ziemi. Zdawa by si mogo, e huragan przeszed przez niwy. Jako i przeszed po nich huragan najgroniejszy ze wszystkich - wojny domowej. onierze ksicy widzieli nieraz yzne okolice spustoszae po napadzie Tatarw, ale podobnej zgrozy, podobnej wciekoci zniszczenia nie widzieli nigdy w yciu. Lasy popalono tak samo jak zboa. Gdzie ogie drzew nie poar, tam odar z nich ognistym jzykiem li i kor, opali oddechem, odymi, poczerni - i drzewa wic sterczay jak szkielety. Pan wojewodakijowski patrzy i oczom nie wierzy. Miedziakw, Zhar, Futory, Soboda - jedno zgliszcze! Gdzieniegdzie chopi uciekli do Krzywonosa, kobiety za i dzieci poszy w jasyr owego zagonu ordy, ktry Wierszu z Woodyjowskim wygnietli. Na ziemi pustosz, na niebie za stada wron, krukw,kawek, spw, ktre pozlatyway si, Bg wie skd, na kozacze niwo... lady przejcia wojsk staway si coraz wiesze. Napotykano raz w raz zamane wozy, trupy bydlce i ludzkie jeszcze nie popsute, potuczone garnki, miedziane koty, wory z zamok mk, zgliszcza jeszcze dymice, stogi wieo napoczte i rozrzucone. Ksi par chorgwie ku Chmielnikowi, nie dajc im odetchn, staryza wojewoda za gow si chwyta powtarzajc aonie: - Moja Machnwka! moja Machnwka! widzju, i nie zdymy. Tymczasem w Chmielniku przysza wiadomo, e nie sam stary Krzywonos, ale syn jego Machnwk w kilkanacie tysicy ludzi oblega i e on to naczyni tak nieludzkich spustosze po drodze. Miasto, wedle tego, co gosiy wieci, byo ju zdobyte, Kozacy dostawszy go wyrnli w pie szlacht i ydw, szlachcianki za pobrali do swego taboru, gdzie oczekiwa je los gorszy od mierci. Ale zameczek pod wodz pana Lwa broni si jeszcze. Kozacy szturmowali go z klasztoru bernardynw, wktrym wysiekli zakonnikw. Pan Lew, gonic ostatkiem si i prochw, nie obiecywa si duej trzyma nad jedn noc. Zostawi wic ksi piechoty, dziaa i gwne siy wojska, ktrym kaza i do Bystrzyka, sam za z wojewod, panem Krzysztofem, panem Aksakiem, we dwa tysice komunika na pomoc skoczy. Stary wojewoda ju hamowa, bo gow straci: "Machnwka przepada, przyjdziemy za pno! lepiej poniecha, a innych miejsc broni i w prezydia je zaopatrzy" - powtarza. Ale ksi nie chcia sucha. Pan podsdek bracawski nagli, a wojska rway si do boju. "Skoromy tu przyszli, nie odejdziemy bez krwi" - mwili pukownicy. I ruszono naprzd. A w p mili od Machnwki kilkunastu jedcw pdzc co ko wyskoczy zabiegowojsku drog. By to pan Lew z towarzyszami. Ujrzawszy go wojewoda kijowski odgad natychmiast, co si stao. - Zamek zdobyty! - krzykn. - Tak jest! - odpowiedzia pan Lew i w teje chwili omdla, bo by posieczony i postrzelany, wic krew go usza. Ale inni poczli opowiada, co si stao. Niemcw na murach wybito do nogi, gdy woleli umiera ni si poddawa; pan Lew przebi si przez gstw czerni i wyamane bramy,wszelako w izbach na wiey bronio si kilkudziesiciu szlachty - tym naleao pieszny da ratunek. Ruszono wic z kopyta. Po chwili ukazao si na grze miasto i zamek, a nad nimi cika chmura dymw od wszcztego poaru. Dzie ju zapada. Na niebie paliy si olbrzymie zorze purpurowe i zote, ktre wojska zrazu za un poczytay. Przy tych blaskach wida byo puki Zaporocw i zbite masy czerni pynce przez bramy na spotkanie wojsk tym mielej, e nikt w miecie nie wiedzia o przybyciu ksicia, sdzono bowiem, e sam tylko wojewoda kijowski nadciga z odsiecz. Zna wdka olepia ich zupenie albo wiee zdobycie zamku natchno pych niezmiern, gdy miao zstpili z gry i dopiero na rwninie poczli si szykowa do bitwy ochot wielk, grzmic w koty i litaury. Na ten widok okrzyk radoci wyrwa si ze wszystkich polskich piersi, a pan wojewoda kijowski mia sposobno po raz wtry podziwia sprawno chorgwi ksicych. Zatrzymawszy si na widok kozactwa, stany od razu w szyku bojowym, cika jazda we rodku, lekkie na skrzydach, taki nic nie naleao poprawia i mona byo z miejsca zaczyna. - Panie Krzysztofie, co to za lud! - rzek wojewoda. - Od razu stanli w ordynku. Mogliby oni i bez wodza bitwy stacza. Ksi wszelako, jako wdz przezorny, przelatywa z buaw w rku midzy chorgwiami od skrzyda do skrzyda, opatrywa, ostatnie dawa rozkazy. Zorze odbijay si w jego srebrnym pancerzu i podobny by do jasnego pomienia latajcego midzy szeregami, ile e rd ciemnych zbroic sam jeden wieci mocno. Stany tedy: w rodku, w pierwszej linii trzy chorgwie - pierwsza, ktr sam wojewoda kijowski sprawowa, druga modego pana Aksaka, trzecia pana Krzysztofa Tyszkiewicza; za nimi, w drugiej linii, dragonia pod panem Baranowskim, a wreszcie olbrzymia husariaksica - przy niej jako sprawca pan Skrzetuski. Skrzyda zajli Wierszu, Kuszel i Poniatowski. Armaty nie byo, gdy Wurcel zosta w Bystrzyku. Ksi poskoczy do wojewody i buaw skin. - Za swoje krzywdy poczynaj wasza mo najpierwszy. Wojewoda z kolei machn buzdyganem - pochylili si onierze w kulbakach i ruszyli.A zaraz po sposobie prowadzenia chorgwi mona byo pozna, i wojewoda, cho ciki i kunktator, bo wiekiem przygnieciony, przecie onierz jest dowiadczony i mny. Nie zerwa on z miejsca chorgwi do najwikszego impetu, by si oszczdzi, ale prowadzi z wolna, powikszajc pd w miar, jak ku nieprzyjacielowi si zblia. Sam te bieg w pierwszym szeregu z buzdyganem w rku, pacholik mu tylko pod rk trzyma koncerz dugi i ciki, nie za ciki jednak na jego rk. Czer te sypna si ku chorgwi piechot, z kosami i cepami, by pierwszy impet powstrzyma i Zaporocom atak uatwi. Gdy wic nie dzielio ich wicej nad kilkadziesit krokw, poznali wojewod machnowiczanie po olbrzymim wzrocie i tuszy, a poznawszy woa poczli: - Hej, janie wielmony wojewodo, niwa bliskie, czemu to poddanym wychodzi nie kaesz? Czoem, jasny pane! ju my ci ten brzuch przewiercimy. I grad kul posypa si na chorgiew, ale szkody nie uczyni, bo sza ju jak wicher.Zderzyli si tedy mocno. Rozleg si stukot cepw i brzk kos o pancerze, krzyki i jki.Kopie otwary bram w zbitej masie czerni,przez ktr rozhukane konie wpady jak orkan tratujc, przewalajc, miadc. I jako na ce, gdy stanie szereg kosiarzy, bujna trawa znika przed nimi, a oni id naprzd, machajc drgami od kos, tak wanie pod ciciami mieczw szeroka awica czerni zwaa si, topniaa, nika,a parta piersiami koskimi, nie mogc ustana miejscu, pocza si koleba. Wreszcie zagrzmia krzyk: "Ludy, spasajtes!", i caamasa, rzucajc kosy, cepy, widy, samopay, rzucia si w dzikim popochu na stojce w tyle puki Zaporocw. Ale Zaporocy bojc si, by uciekajcy tum niezawichrzy ich szeregw, nadstawili mu spisy, wic czer widzc t zapor rzuciasi z wyciem rozpaczliwym w obie strony, wnet jednak zegnali j na nowo Kuszel i Poniatowski, ktrzy od skrzyde ksicychwanie ruszyli. A za wojewoda idc po trupach czerni stan w obliczu Zaporocw i gna ku nim,oni za ku niemu, chcc na impet impetem odpowiedzie. I tak wanie uderzyli si o siebie jako dwie fale z przeciwnych stron idce, ktre przy zderzeniu grzebie pienisty utworz. Tak konie wspiy si przed komi, jedcy jak wa, a szable nadwaem jak piana. I pozna wojewoda, e tonie z czerni robota, ale z citym i wywiczonym onierzem zaporoskim. Dwie linie pary si wzajem, giy, jedna drugiejprzegi nie mogc. Trup pada gsty, bo tam m uderza na ma, miecz na miecz. Sam wojewoda, zasadziwszy za pas buzdygan, a porwawszy koncerz od pacholika, pracowa w pocie czoa, sapic jak miech kowalski. Przy nim dwch panw Sieniutw, panowie Kierdeje, Bohusawscy, Jeowiccy i Poubiscy uwijali si jak w ukropie. Ale po stronie kozackiej sroy sinajbardziej Iwan Burdabut, z kalnickiego puku podpukownik, Kozak olbrzymiej siy i statury, tym straszniejszy, e i konia mia takiego, ktry na rwni z panem walczy. Niejeden tedy towarzysz zdar rumaka i cofn si, by si z owym centaurem nie spotka, szerzcym mier ispustoszenie. Skoczyli ku niemu bracia Sieniutowie, ale ko Burdabutowy schwyci modszego, Andrzeja, zbami za twarz i zmiady j w mgnieniu oka, co widzc starszy, Rafa, ci besti nad oczyma. Zrani j, ale nie zabi, bo szabla na guz mosiny na naczku trafia. Jemu za Burdabut w tej chwili wepchn sztych pod brod i ycia go zbawi. Tak polegli obaj bracia, panowie Sieniutowie, i leeli w pozocistych pancerzach w kurzawie, pod kopytami rumakw; za Burdabut rzuci sijak pomie w dalsze szeregi i porwa zaraz kniazia Poubiskiego, szesnastoletnie pachol, ktremu odci prawe rami wraz z rk. Widzc to, pan Urbaski chcia pomci mier krewniaka iw sam twarz Burdabutowi z pistoletu wypali, ale chybi, ucho mu tylko odstrzeli i krwi go obla. Straszny by wtedy Burdabut i jego ko, obaj czarni jak noc, obaj krwi zlani, obaj z dzikimi oczyma i rozdtymi nozdrzami, szalejcy jak burza. Nie wybiega si od mierci z jego rki i pan Urbaski, ktremu gow jak kat jednym zamachem uci, i stary, omdziesitletni pan ytyski, i dwch panw Nikczemnych - a inni cofa si poczli z przeraeniem; zwaszcza e za Burdabutem byskao sto innych szabel zaporoskich i sto spis w krwi ju zmoczonych. Dojrza na koniec dziki wataka wojewod iwydawszy okropny okrzyk radoci rzuci si ku niemu obalajc po drodze konie i jedcw, a wojewoda si nie cofa. Dufajc w si niepospolit, sapn jak ranny odyniec, wznis koncerz nad gow i wspiwszy konia ku Burdabutowi skoczy. I byby pewnie nadszed ostatni kres jego,pewno ju Parka w noyce ni jego ywota schwycia, ktr potem w Okrzei przecia, gdyby nie Silnicki, pacholik szlachecki, ktren jak byskawica na watak si rzuci i wp go chwyci, nim szabl zosta przeszyty. Bo gdy si Burdabut z nim zabawia, krzyknli panowieKierdeje o ratunek dla wojewody; wnet skoczyo kilkadziesit ludzi, ktrzy go od wataki przedzielili, zaczem bitwa zawizaa si zacita. Ale zmorzony puk wojewodzin pocz si ju ugina pod przemoc zaporosk, cofa si i miesza, gdy pan Krzysztof, podsdek bracawski, i pan Aksak ze wieymi chorgwiami nadbiegli. Wprawdzie i nowe puki zaporoskie ruszyy w tej chwili do boju, ale przecie poniej sta jeszcze ksi z dragonami Baranowskiego i husari pana Skrzetuskiego, ktrzy dotychczas nie brali w potrzebie udziau. j Zaporoskiego, z dawna u ce. Ci 8jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAPc-c c.ca=Zawrzaa wic na nowo krwawa rzeba, a tymczasem mrok ju zapada. Lecz poar ogarn skrajne domy miasta. una owiecia pobojowisko i wida byo doskonale obie linie, polsk i kozack, amice si pod gr, wida byo barwy proporcw i nawet twarze. Ju te pan Wierszu, pan Poniatowski i pan Kuszel bylitake w ogniu i pracy, bo starszy czer, bili si na skrzydach kozackich, ktre pod ich naciskiem poczy cofa si ku grze. Duga linia walczcych wygia si dwoma kocami ku miastu i pocza wygina si coraz bardziej, bo gdy skrzyda polskie awansoway, rodek, party przez przewane siy kozackie, ustpowa ku ksiciu. Poszy trzy nowe puki kozackie, by go rozerwa, ale w tej chwili ksi pchn dragonw pana Baranowskiego i ci pokrzepili siy walczcych. Przy ksiciu zostaa sama husaria - z daleka, rzekby: br ciemny, co prosto z pola wyrasta, grona awica elaznych mw, koni i kopii. Powiew wieczorny szeleci nad nimi proporcami, a oni stali cicho, nie rwc si bez rozkazu do boju - cierpliwi, bo wytrawni i w tylu bitwach dowiadczeni, i wiedzcy, e ich udzia krwawy nie minie. Midzy nimi ksi, w srebrnej zbroi, ze zot buaw w rku, wyta oczy na bitw - a z lewej strony pan Skrzetuski troch bokiem na kocu stojcy. Rkaw, jako porucznik, na ramieniuzawin i trzymajc w potnej, goej do okcia rce koncerz zamiast buzdygana, czeka spokojnie komendy. A ksi lew doni oczy przeciw poarowinakry i patrzy na bitw. rodek polskiegopksiyca obsuwa si z wolna ku niemu, zmagany przez przemoc, bo nie na dugo wspar go pan Baranowski, ten sam, ktrenNiemirw wyci. Widzia wic ksi jak na doni prac cik onierzy. Wyduonabyskawica szabel to wznosia si nad czarn lini gw, to nika w zamachach. Konie bez jedcw wypaday z tej awy walczcych i rc biegy po rwninie z rozwianymi grzywami, na tle poaru do bestii piekielnych podobne. Czasem chorgiew krana powiewajca nad cib zapadaa nagle w tum, by nie podnie si wicej. Ale wzrok ksicia bieg poza lini walczcych, a na gr ku miastu, gdzie naczele dwch pukw wybranych sta sam mody Krzywonos czekajc na chwil, by si rzuci w rodek walczcych i zama nadwtlone szyki polskie zupenie. Skoczy nareszcie biegnc ze strasznym krzykiem wprost na dragonw Baranowskiego, ale na t chwil czeka take i ksi. - Prowad! - krzykn do Skrzetuskiego. Skrzetuski koncerz w gr podnis i elazna nawaa ruszya naprzd. Nie biegli dugo, bo linia bojowa zbliya si do nich znacznie. Dragoni Baranowskiegorozstpili si z byskawiczn szybkoci w prawo i lewo, by przystp husarii do Kozakw otworzy, oni za runli przez te wrota caym ciarem na zwyciskie ju sotnie Krzywonosowe. - Jarema! Jarema! - zawoali husarze. - Jarema! - powtrzyo cae wojsko. Straszne imi dreszczem trwogi cisno serca Zaporocw. W tej chwili dopiero poznali, i to nie wojewoda kijowski, lecz sam ksi dowodzi. Zreszt nie mogli oni stawi oporu husarii, ktra samym swoim ciarem druzgotaa ich tak, jak walcy simur druzgoce stojcych pod nim ludzi. Jedynym ratunkiem dla nich byo rozstpi si na obie strony, puci husari przez siebie i z bokw na ni uderzy; ale te boki byy ju pilnowane przez dragoni i przez lekkie chorgwie Wierszua, Kuszla i Poniatowskiego, ktrzy spdziwszy skrzyda kozackie zepchnli je w rodek. Teraz posta walki zmienia si, bo owe lekkie chorgwie utworzyy jakby ulic, rodkiem ktrej lecieli w szalonym zapdziehusarze gnc, amic, pchajc, walc ludzi i konie, a przed nimi uciekao z rykiem i wyciem kozactwo ku grze i miastu. Gdyby skrzydo Wierszua zdoao si zej ze skrzydem Poniatowskiego, byliby otoczeni iwycici do szcztu. Wszelako ni Wierszu, ni Poniatowski nie mogli tego dokona dla zbytniej naway uciekajcych, bili wic tylko z boku, a rce od ci im mdlay. Mody Krzywonos, cho mny i dziki, gdy zrozumia, e wasne niedowiadczenie przychodzi mu takiemu wodzowi, jak ksi, przeciwstawi, straci cakiem gow i umyka na czele innych ku miastu. Uciekajcego spostrzeg pan Kuszel, z bokustojcy, ktry na krtk met tylko widzia, przyskoczy wic koniem i w pysk modego watak szabl trzasn. Nie zabi, bo ostrze wstrzymaa podpinka, ale zala go krwi i tym bardziej serca pozbawi. Wszelako o mao sam czynu tego yciem nieprzypaci, bo w tej chwili rzuci si na niego Burdabut na czele resztek kalnickiego puku. Dwakro prbowa on stawi czoo husarzom, ale dwakro, jakoby si nadprzyrodzon odparty i rozgromiony, musia ustpowa wraz z innymi. W kocu sprawiwszy ostatki postanowi z boku na Kuszla uderzy i przez jego dragonw na wolne si pole wydosta. Nim jednak zdoaich rozerwa, zapchaa si owa droga wiodca ku miastu i grze tak dalece, e szybka ucieczka staa si niemoliw. Husarze wobec tego natoku ludzi wstrzymali impet i skruszywszy kopie, mieczami ci tumy poczli. Zapanowaa walka zmieszana, bezadna, dzika, bezpardonowa, wrzca w toku, zgieku, gorcu, wrd wyzieww ludzkich i koskich. Trup pada na trupa, kopyta koskie grzzy w drgajcych ciaach. Gdzieniegdzie masy tak skbiy si, e nie byo miejsca na zamach dla szabli; tam bitosi gowniami, noami i piciami, konie poczy kwicze. Tu i owdzie ozway si gosy: "Pomyujte, Lachy!" Gosy te wzmagay si, mnoyy, zaguszay brzk mieczw, zgrzyt elaza o koci, chrapanie istraszn czkawk konajcych. "Pomyujte, pany!" - rozlegao si coraz aoniej, ale miosierdzie nie wiecio nad t awic walczcych; jak soce nad burz wieci im poar. Jeden Burdabut na czele swoich kalnickich ludzi o miosierdzie nie prosi. Brako mu miejsca do walki, wic czyni sobie rum noem. Star si naprzd z brzuchatym panem Dzikiem i pchnwszy go w brzuch, z konia zwali, a ten krzyknwszy: "O Jezu!",ju si wicej spod kopyt, ktre mu tratoway wntrznoci, nie podnis. Wtedyzaraz przybyo miejsca, wic Burdabut ju szabl rozrba gow z hemem towarzyszowi Sokolskiemu, potem obali razem z komi panw Pryjama i Certowicza; miejsce otworzyo si szersze.Mody Zenobiusz Skalski ci go w gow, ale szabla zwina mu si w rku i uderzya pazem, wataka za, jego pici na odlew w twarz uderzywszy, zabi na miejscu. Ludzie kalniccy szli za nimsiekc i gindaami kujc. ' 'Charakternik! charakternik!" - poczli woa husarze. "elazo si jego nie ima! M szalony!" On za istotnie mia pian na wsach, a wcieko w oczach. Dojrza nareszcie Skrzetuskiego i poznawszy oficera po odwinitym rkawie, run na niego. Wszyscy dech zatrzymali w piersiach i bitw przerwali patrzc na walk dwch najstraszliwszych rycerzy. Pan Jan si bowiem woaniem: "Charakternik!", nie strwoy - ale gniew zawrza mu w duszy na widok tylu spustosze, zgrzytn wic zbem i z furi natar na watak. Zwarli si wic, a konie na zadach przysiady. Rozleg si wist elaza i nagle szabla wataki rozleciaa si w kawaki pod ciciem polskiego koncerza. Ju si zdawao, e adna moc nie wyratuje Burdabuta, gdy on skoczy, sczepi si z panem Skrzetuskim tak, i obaj jedno zdawali si tworzy ciao - i noem nad gardem husarza bysn. Teraz Skrzetuskiemu mier stana w oczach, bo ci ju mieczem nie mg. Ale szybki jak byskawica puci miecz, ktry na rzemyku zawis, a rk za rk watakichwyci. Przez chwil dwie te rce drgay konwulsyjnie w powietrzu, ale elazny to musia by ucisk pana Skrzetuskiego, bo wataka zawy jak wilk i w oczach wszystkich n wypad mu ze zdrtwiaychpalcw jak wyuskwione ziarno z kosa. Wtedy Skrzetuski rk zgniecion mu pucii za kark ucapiwszy przygi straszny eb a do kuli kulbaki, lew za doni buzdyganzza pasa wychwyci, gruchn raz, drugi - wataka zacharcza i spad z konia. Jknli na ten widok ludzie kalniccy i biegli pomci - w tej chwili jednake rzucia si na nich husaria i wycia co do nogi. Na drugim za kocu awy husarskiej bitwa nie ustawaa ani na chwil, bo tok by mniejszy. Tam, przepasany Anusin szarf, szala pan Longinus ze swoim Zerwikapturem. Nazajutrz po bitwie rycerze ze zdziwieniem ogldali te miejsca,a pokazujc sobie rce poodwalane wraz z ramionami, rozcite gowy od czoa do brody, ciaa rozchlastane straszliwie na dwie poowy, ca drog ludzkich i koskich trupw, szeptali wzajem do siebie:"Patrzcie, tu walczy Podbipita!" Sam ksi trupy oglda i cho nazajutrz bardzo by rnymi wieciami stroskany, dziwi si raczy, bo takich ci zgoa dotd w yciu nie widzia. Ale tymczasem walka zdawaa si zblia ku kocowi. Cika jazda ruszya znowu naprzd, gonic przed sob puki zaporoskie, ktre pod gr ku miastu si chroniy. Reszcie uciekajcych przeciy odwrt chorgwie Kuszla i Poniatowskiego. Otoczeni bronili si z rozpacz, pki nie wyginli do nogi, lecz mierci swoj zbawili innych, bo gdy w dwie godziny potem pierwszy Wierszu z nadwornymi Tatary wszed do miasta, ju tam ani jednego Kozaka nie zasta. Nieprzyjaciel korzystajc z ciemnoci, bo deszcze zgasiy poar, nabra w lot czczych wozww miecie i otaborzywszy si z szybkoci Kozakom tylko waciw, za miasto za rzek uszed zniszczywszy za sob mosty. Uwolniono owych kilkudziesiciu szlachty bronicych si w zameczku. Prcz tego kaza ksi Wierszuowi pokara mieszczan, ktrzy si byli z kozactwem poczyli, a sam ruszy w pogo. Ale taboru bez armat i piechoty zdoby nie mg. Nieprzyjaciel zyskawszy na czasie przez spalenie mostw, gdy rzek daleko grobl naleao obchodzi, uchodzi tak szybko, I pomczone konie ksicej jazdyzaledwie go docign mogy. Atoli Kozacy, lubo sawni z obrony w taborach, nie bronili si tak mnie jak zwykle. Straszna pewno, i sam ksi ich ciga, tak dalece odebraa im serca, e zupenie o swym ocaleniu zwtpili. I byby pewnie na nich przyszed kres, bo po caonocnej strzelaninie urwa ju pan Baranowski czterdzieci wozw i dwie armaty, gdyby nie wojewoda kijowski, ktren si dalszej pogoni sprzeciwi i swoich ludzi cofn. Przyszo o to midzy nim a ksiciem do ostrych przymwek, ktre wielu pukownikw syszao. - Czemu to wasza mo - pyta ksi - chcesz teraz nieprzyjaciela poniecha, gdyw bitwie z tak rezolucj przeciwko niemu stawa? Saw, ktrej wieczorem nabye,rankiem przez opieszao sw utracisz. - Moci ksi -odpar wojewoda - nie wiem, jaki duch w was mieszka, alem ja czowiek z ciaa i koci, po pracy spoczynku potrzebuj - i moi ludzie take. Zawsze ja bd na nieprzyjaciela tak szed,jakom dzi szed, gdy czoo stawi, ale pobitego ju i uciekajcego nie bd goni. - Wybi ich do nogi! - zakrzykn ksi. - I c z tego? - rzecze wojewoda. - Tych wybijemy, przyjdzie starszy Krzywonos. Popali, poniszczy, dusz nagubi, jako ten w Strzyawce nagubi - i za zacieko nasznieszczni ludzie zapac. - O, widz - ju zawoa z gniewem ksi - e wasza mo wraz z kanclerzem i z tymi ich regimentarzami do pokojowej fakcji naleysz, ktra by ukadami chciaa bunt gasi, ale przez Bg ywy! nie bdzie ztego nic pki u mnie szabla w garci! A Tyszkiewicz na to: - Nie do fakcji ja ju nale, ale do Boga, bom stary i wkrtce mi przed Nim stan przyjdzie. A e nie chc, by mnie zbyt wielkie brzemi krwi w wojnie domowej przelanej obciao, temu si, wasza ksica mo, nie dziw... Jeeli za wasza ksica mo krzyw o to, e ci regimentarstwo mino, tedy tak powiem: zmstwa naleao ci si susznie, wszelako moe i lepiej, e go nie dali, bo ty by bunt, ale z nim razem i t nieszczsn ziemi we krwi utopi. Jowiszowe brwi Jeremiego cigny si, kark mu napcznia, a oczy poczy ciska takie byskawice, e wszyscy obecni struchleli o wojewod, ale wtem zbliy siszybko pan Skrzetuski i rzek: - Wasza ksica mo, s wieci o starszym Krzywonosie. Zaraz wic umys ksicia w inn zwrci si stron i gniew na wojewod w nim osab. Tymczasem wprowadzono przybyych z wieciami czterech ludzi, w tym dwch starych bahoczestywych ksiy, ktrzy ujrzawszy ksicia rzucili siprzed nim na kolana. - Ratuj, wadyko, ratuj! - powtarzali wycigajc ku niemu rce. - Skd wy? - pyta ksi. - My z Poonnego. Starszy Krzywonos obleg zamek i miasto; jeli twoja szabla nad jego karkiem nie zawinie, tedy zginiemy wszyscy. Na to ksi: - O Poonnem ja wiem, i si tam sia ludu schronio, ale jak mnie doniesiono, najwicej Rusinw. Zasuga to wasza przedBogiem, i zamiast poczy si z buntem, opr mu dajecie, przy matce stawajc, jednak boj si zdrady jakowej od was, takiej, jak w Niemirowie doznaem. Na to posacy poczli przysiga na wszystkie witoci niebieskie, e jako zbawiciela, tak ksicia wyczekuj, i myl zdrady w gowie im nawet nie postaa. Jako i szczerze mwili. Krzywonos bowiemoblegszy ich w pidziesit tysicy ludu, poprzysig im zgub dlatego wanie, e bdc Rusinami nie chcieli si z buntem czy. Ksi przyrzek im pomoc, ale poniewa gwne siy jego byy w Bystrzyku, musiawic na nie czeka. Wysacy odeszli z pociech w sercu, on za zwrci si do wojewody kijowskiego i rzek: - Przebaczcie, wasza mo! Widz ju sam,i trzeba Krzywonosa zaniecha, aby Krzywonosa dosign. Modszy duej na powrz moe poczeka. Sdz te, i mnie nie odstpicie w tej nowej imprezie. - Jako ywo! - rzecze wojewoda. Wnet ozway si trby oznajmiajc chorgwiom zagnanym za taborem, by si cigay na powrt. Trzeba te byo spocz i da "oddech" koniom. Wieczorem nadcigna caa dywizja z Bystrzyka, a z ni pose, pan Stachowicz, od wojewody bracawskiego. Pisa pan Kisiel do ksicia list peen uwielbienia, e jako drugi Mariusz ojczyzn z ostatniej toni ratuje, pisa te o radoci, jak przybycie ksicia z Zadnieprza we wszystkich sercach wzbudzio, winszowa mu zwycistw - ale w kocu listu pokazay si przyczyny, dla ktrych by pisany. Oto pan z Brusiowa owiadcza, e ukady rozpoczte, e on sam z innymi komisarzami udaje si do Biaocerkwi i ma nadziej Chmielnickiego powstrzyma i ukontentowa. Na koniec prosi ksicia, by do czasu ukadw nie nastawa tak bardzo na Kozakw i o ile mona, krokw wojennych zaprzesta. Gdyby doniesiono ksiciu, e cae jego Zadnieprze zniszczone, a wszystkie grody zziemi zrwnane, nie bolaby tak srodze, jako si nad tym listem rozbola. Byli przy tym obecni pan Skrzetuski, pan Baranowski,pan Zawilichowski, obaj Tyszkiewiczowie i Kierdeje. Ksi rkoma oczy zakry, w tygow przewrci, jakoby strza w sercetrafiony. - Haba! haba! Boe! daje mnie ju polec prdzej, abym na takie rzeczy nie patrzy! Cisza zapanowaa gboka midzy obecnymi, a ksi mwi dalej: - Nie chc ja y w tej Rzeczypospolitej, bo dzi wstydzi si za ni przychodzi. Oto czer kozacka i chopska zalaa krwi ojczyzn, z pogastwem si przeciw wasnej matce poczya. Pobici hetmani, zniesione wojska, zdeptana sawa narodu; zgwacony majestat, popalone kocioy, wyrnici ksia, szlachta, pohabione niewiasty, a na te klski i na t hab, na ktrej wspomnienie samo pomarliby nasi przodkowie - czyme odpowiada ta Rzeczpospolita? Oto ze zdrajc, z habicielem swym, ze sprzymierzecem pogan ukady rozpoczyna i kontentacj mu obiecuje! O Boe! daj mier, powtarzam, bo nie y nam na wiecie, ktrzy dyshonorojczyzny czujemy i gowy dla niej niesiemy w ofierze. Wojewoda kijowski milcza, a pan Krzysztof, podsdek bracawski, ozwa sipo chwili: - Pan Kisiel nie stanowi Rzeczypospolitej. Ksi na to: - Nie mw mnie waszmo o panu Kisielu, bo wiem dobrze, i ma on ca parti za sob: utrafi on w myl prymasa i kanclerza, i ksicia Dominika, i wielu panw, ktrzy dzi w czasie interregnum rzdy w Rzeczypospolitej sprawuj i majestat jej przedstawiaj, a raczej go, z dawna u ce. Ci 8jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAP Y$ cDcV* c6v:habi j saboci wielkiego narodu niegodn, bo nie ukadami, ale krwi ten ogie gasi naley, bo lepiej dla narodu rycerskiego gin ni si upodli i kontemptcaego wiata dla siebie obudzi. I znowu ksi zakry rkoma oczy - widokby to za tak aosny tego blu i alu, e pukownicy zgoa nie wiedzieli, co czyni ze zami, ktre im do oczu nabiegy. - Moci ksi - omieli si ozwa Zawilichowski - nieche oni szermuj jzykiem, my mieczem bdziem dalej szermowali. - Zaiste - odpowiedzia ksi - i na t mylrozdziera si serce: co czyni nam dalej przystoi? Oto, moci panowie, syszc o klsce ojczyzny przyszlimy tu przez ponce lasy i nieprzebyte bota, nie pic,nie jedzc, ostatnich si dobywajc, by t matk nasz od zagady i haby ratowa. Rce mdlej nam od pracy, gd skrca kiszki, rany bol - my za na trud nie baczym, byle nieprzyjaciela pohamowa. Mwiono na mnie, em krzyw, i mnie regimentarstwo mino. Nieche cay wiatsdzi, czy godniejsi ci, co je dostali, a ja Boga i waszmociw na wiadki bior, e tak jak i wy nie dla nagrody i dostojestw nios krew sw w ofierze, ale z czystej kuojczynie mioci. Ale gdy my ostatni dech zpiersi wydajemy - c nam donosz? Oto, e panowie w Warszawie, a pan Kisiel w Huszczy kontentacj dla tego nieprzyjaciela obmylaj? Haba! haba!!! - Zdrajca Kisiel!- zawoa pan Baranowski. Na to pan Stachowicz, czowiek powany i miay, wsta i zwracajc si ku Baranowskiemu rzek: - Przyjacielem panu wojewodzie bracawskiemu bdc i posujc od niego, nie pozwol, by go tu zdrajc zwali. I jemute broda od zgryzoty zbielaa - a ojczynie suy tak, jak rozumie, moe mylnie, ale uczciwie! Ksi nie sysza tej odpowiedzi, bo pogry si w mylach i boleci. Baranowski nie mia te w obecnoci jego burdy robi; wic tylko oczy swe stalowe utkwi w panu Stachowiczu, jakby mu chcia rzec: "Znajd ci!", i rk na gownimiecza pooy - tymczasem jednak Jeremiocuci si z zamylenia i rzek ponuro: - Nie ma tu innego wyboru, jeno albo posuszestwo zama (bo w czasie bezkrlewia oni wadz sprawuj), .albo honor ojczyzny, dla ktregomy pracowali, powici... - Z nieposuszestwa wszystko zo w tej Rzeczypospolitej pynie - rzek powanie wojewoda kijowski. - Wic zezwolimy na pohabienie ojczyzny? Wic jeli jutro nam ka, bymy z powrozem u szyi do Tuhaj-beja i Chmielnickiego poszli, tedy i to dla posuszestwa uczynim? - Veto! - ozwa si pan Krzysztof, podsdekbracawski. - Veto! - powtrzy pan Kierdej. Ksi zwrci si do pukownikw: - Mwcie, starzy onierze! - rzek. Pan Zawilichowski gos zabra: - Moci ksi, ja mam lat siedmdziesit, jestem Rusin bahoczestywy, byem komisarzem kozackim i ojcem mnie sam Chmielnicki nazywa. Prdzej bym powinien za ukadami przemawia, ale jeli mi rzec przyjdzie: "haba" albo "wojna", tedy jeszcze do grobu zstpujc powiem: "wojna!" - Wojna! - powtrzy pan Skrzetuski. - Wojna, wojna! - powtrzyo kilkanacie gosw, midzy nimi pan Krzysztof, panowie Kierdeje, Baranowski i prawie wszyscy obecni. - Wojna!wojna! - Nieche si stanie wedle sw waszych - odrzek powanie ksi- i buaw w otwarty list pana Kisiela uderzy. Rozdzia 28 W dzie pniej, gdy wojska zatrzymay si w Rylcowie, ksi zawoa pana Skrzetuskiego i rzek: - Siy nasze sabe i zmorzone, a Krzywonos ma szedziesit tysicy luda i jeszcze co dzie w potg ronie, bo czerdo niego napywa. Na wojewod kijowskiego te liczy nie mog, gdy w duszy rwnie on do pokojowej partii naley i cho idzie ze mn, ale niechtnie. Trzeba nam skd posikw. Ot dowiaduj si, e niedaleko od Konstantynowa stoj dwaj pukownicy: Osiski z gwardi krlewsk i Korycki. Wemiesz dla bezpieczestwa sto semenw nadwornych i pjdziesz do nich z moim listem, aby za si popieszyli i bez zwoki do mnie przyszli, bo za par dni na Krzywonosa uderz. Z wszelkich funkcji nikt mi si lepiej od ciebie nie wywizuje, dlatego te ciebie posyam - a to jest wana rzecz. Pan Skrzetuski skoni si i tego wieczoruku Konstantynowu ruszy na noc, by przej niepostrzeenie, bo tu i owdzie krciy si Krzywonosowe podjazdy albo kupy czerni, ktra czynia zbjeckie zasadzki po lasach i gocicach, ksi zanakaza bitew unika, aby zwoki nie byo. Idc tedy cicho, witaniem doszed do Wiszowatego Stawu, gdzie si na obu pukownikw natkn i w sercu si na widok ich mocno uradowa. Osiski mia gwardi dragosk wyborn, na cudzoziemski ad wywiczon, i Niemcw. Korycki za tylko piechot niemieck z samych prawie weteranw z trzydziestoletniej wojny zoon. By to onierz tak straszny i sprawny, e w rkupukownika jako jeden miecz dziaa. Oba puki byy przy tym obficie pokryte i w strzelb zaopatrzone. Usyszawszy, e do ksicia maj i, podnieli zaraz radosne okrzyki, bo tsknili za bitwami, a wiedzieli, e pod adn komend tylu ich nie bd zaywa. Na nieszczcie, obaj pukownicydali odpowied odmown, gdy obaj naleeli do komendy ksicia Dominika Zasawskiego imieli wyrane rozkazy, by si z Winiowieckim nie czyli. Na prno pan Skrzetuski tumaczy im, jakiej by to sawy mogli naby pod takim wodzem suc i jak wielkie krajowi odda przysugi - nie chcieli sucha twierdzc, i subordynacja ma by dla wojskowych ludzi najpierwszym prawem i obowizkiem. Mwili natomiast, e w takim tylko razie mogliby si z ksiciem poczy, gdyby ocalenie ich pukw tego wymagao. Odjecha wic pan Skrzetuski mocno strapiony, bo wiedzia, ile ksiciu bdzie bolesnym nowy ten zawd i jak dalece wojska jego s istotnie znuone i wyczerpane pochodami, ustawicznym cieraniem si z nieprzyjacielem, tpieniem pojedynczych watah, wreszcie ustawicznymczuwaniem, godem i niewywczasem. Mierzy si w podobnych warunkach z dziesikro liczniejszym nieprzyjacielem byo prawie niepodobiestwem, widzia wic jasno pan Skrzetuski, e zwoka w dziaaniach wojennych przeciw Krzywonosowi musi nastpi, bo trzeba bdzie da dusz folg wojsku i czeka na napyw wieej szlachty do obozu. Tymi mylami przejty pan Skrzetuski wraca na powrt do ksicia n czele swoich semenw, a musia i cicho, ostronie i tylko noc, aby unikn i podjazdw Krzywonosowych, i licznych lunych band zoonych z kozactwa i czerni, nieraz bardzo potnych, ktre grasoway w caej okolicy palc dwory, wycinajc szlacht i owic uciekajcych pogocicach. Tak przeszed Bakaj i wjechaw bory Mszynieckie, gste, pene zdradliwych jarw i rozogw. Szczciem,po niedawnych deszczach suya mu pikna pogoda w tej podry. Noc bya pyszna, lipcowa, bez ksiyca, ale usiana gwiazdami. Semenowie szli wsk drk len, prowadzeni przez suaych borowych mszynieckich, ludzi bardzo pewnych i znajcych swoje bory doskonale. W lesie panowaa cisza gboka, przerywana tylko trzaskiem suchych gazek pod kopytami koskimi - gdy nagle do uszu pana Skrzetuskiego i semenw doszed daleki jaki szmer podobny do piewu przerywanego okrzykami. - Stj ! - rzek cicho pan Skrzetuski i zatrzyma lini semenw. - Co to jest? Stary borowy przysun si ku niemu. - To, panie, wariaty chodz teraz po lesie i krzycz, ci, co im si od okropnoci w gowie pomieszao. My wczoraj spotkali jedn szlachciank, co chodzi, panie, chodzi, po sosnach patrzy i woa: "Dzieci! dzieci!" Widno, jej chopi dzieci pornli. Na nas te oczy wytrzeszczya i pocza piszcze, e a nogi pod nami zadray. Mwi, e po wszystkich lasach takich jest duo. Pana Skrzetuskiego, cho by rycerzem beztrwogi, dreszcz przeszed od stp do gw. - A moe to wilcy wyj? Z daleka rozezna nie mona - rzek. - Gdzie tam, panie! Wilkw teraz w lesie niema; wszystkie poszy do wsi, gdzie maj trupw dostatek. - Straszne czasy - odrzek na to rycerz - w ktrych wilcy we wsiach mieszkaj, a w lasach obkani ludzie wyj! Boe! Boe! Przez chwil zapanowaa znw cisza, sycha byo tylko szum zwyky w wierzchokach sosen, ale po chwili owe dalekie odgosy wzmogy si i stay wyraniejsze. - Hej ! - rzek nagle borowy. - Tam na to patrzy, e jaka wiksza kupa ludzi jest. Waszmociowie tu postjcie albo idcie wolno naprzd, a my pjdziem z towarzyszem obaczy. - Idcie - rzek pan Skrzetuski. - Tu bdziem czekali. Borowi znikli. Nie byo ich z godzin; ju pan Skrzetuski zacz si niecierpliwi, a nawet podejrzewa, czy mu jakiej zdrady nie gotuj, gdy nagle jeden wynurzy si z ciemnoci. - S, panie! - rzek zbliajc si do Skrzetuskiego. - Kto? - Chopy rezuny. - A sia ich jest? - Bdzie ze dwustu. Nie wiadomo, panie, co pocz, bo le w wwozie, przez ktry droga nam wypada. Ognie pal, jeno blasku nie wida, bo w dole. Stray nijakich nie maj: mona do nich podej na strzeleniu zuku. - Dobrze! - rzek pan Skrzetuski i zwrciwszy si do semenw pocz dwom starszym wydawa rozkazy. Wnet orszak ruszy ywo przed siebie, ale tak cicho, e tylko trzaskanie gazek mogo zdradzi pochd; strzemi nie zadzwonio o strzemi, szabla nie zabrzka, konie, zwyczajne podchodze i napadw, szy wilczym chodem bez parskania i renia. Przybywszy na miejsce, gdzie droga skrcaa si nagle, semenowie ujrzeli zaraz z dala ognie i niewyrane postacie ludzkie. Tu pan Skrzetuski podzieliich na trzy oddziay, z ktrych jeden pozosta na miejscu, drugi poszed krawdzi wzdu wwozu, by zamkn przeciwlege ujcie, a trzeci, zsiadszy z koni i czogajc si na brzuchach, pooy si na samej krawdzi, tu nad chopskimi gowami. Pan Skrzetuski, ktry znajdowa si w owym rodkowym oddziele, spojrzawszy w d widzia jak na doni, w odlegoci dwudziestu lub trzydziestu krokw, cae obozowisko: ognisk palio si dziesi, ale nie pony zbyt jaskrawo, wisiay w nich bowiem koty z jedzeniem. Zapach dymu i warzonych mis dochodzi wyranie do nozdrzy pana Skrzetuskiego i semenw. Naok kotw stali lub leeli chopi pijc igawarzc. Niektrzy mieli w rku flasze z wdk, inni wspierali si na spisach, na ktrych ostrzach osadzone byy, jako trofea, cite gowy mczyzn, kobiet i dzieci. Blask ognia odbija si w ich martwych renicach i wyszczerzonych zbach; tene sam blask owieca twarze chopskie dzikie, okrutne. Tu pod sam cian jaru kilkunastu z nich spao chrapicgono; inni gwarzyli, inni poprawiali ogniska, ktre strzelay wwczas do gry snopami zotych iskier. Przy najwikszym ognisku siedzia, zwrcony plecami do ciany wwozu i do pana Skrzetuskiego, barczysty stary dziad - i brzdka na lirze;naokoo niego skupio si pkolem ze trzydziestu rezunw. Do uszu pana Skrzetuskiego doszy nastpujce sowa: - Hej, didu! pro Kozaka Hootu! - Nie! -woali inni - pro Marusiu Bohusawku! - Do czorta z Marusi! o panu z Potoka, o panu z Potoka! - woay najliczniejsze gosy. Did uderzy silniej w lir, odchrzkn i pocz piewa: Sta, obernysia, hla, zadywysia, kotory majesz mnoho, e riwny budesz tomu, w kotoroho ne majesz niczoho, Bo toj sprawujet; szczo wsim kierujet, samBoh myostywe, Wsi naszy sprawy na swojej szali wayt sprawedywe. Sta, obernysia, hla, zadywysia, kotory wysoko Umom litajesz, mudrosty znajesz, szyroko, huboko... Tu did przerwa na chwil i westchn, a za nim poczli wzdycha i chopi. Coraz teich wicej zbierao si koo niego - a i pan Skrzetuski, cho wiedzia, e ju wszyscy jego ludzie musz by w pogotowiu, nie dawa hasa do napadu. Ta noc cicha, ponce ogniska, dzikie postacie i pie o panu Mikoaju Potockim, jeszcze nie dopiewana, wzbudziy w rycerzu jakie dziwne myli, jakie uczucia i tsknot, z ktrych sam sobie sprawy zda nie umia. Nie zagojone rany jego serca otworzyy si, cisn go al gboki za niedawn przeszoci, za utraconym szczciem, zaowymi chwilami ciszy i pokoju. Zaduma si i rozali - a tymczasem did piewa dalej: Sta, obernysia, hla, zadywysia, kotory wojujesz, ukom striamy, porochom, kulami i meczem szyrmujesz, Bo te rycere i kawalere pered tym buway, Tym wojoway, od toho mecza sami umiray! Sta, obernysia, hla, zadywysia i ski z sercia butu, Nawerny oka, kotory z Potoka idesz na Sawutu. Newynnyje duszy beresz za uszy, wolnost' odejmujesz Korola ne znajesz, rady ne dbajesz, sam sobie sejmujesz. Hej, poraajsia, ne zapalajsia, bo ty rejmentarujesz, Sam buawoju, w sem polskim kraju, jak sam choczesz, kierujesz. Did znw usta, a wtem kamyk wysun sispod opartej na nim rki jednemu z semenw i pocz si toczy z szelestem na d. Kilku chopw zakryo oczy rkomaipoczo patrzy bystro w gr ku lasowi; wtedy pan Skrzetuski uzna, i czas nadszed, i wypali w rodek tumu z pistoletu. - Bij! morduj! - krzykn i trzydziestu semenw dao ognia tak prawie, jak w twarz chopstwu, a po wystrzeleniu, z szablami w rku, zsunli si byskawic po pochyej cianie wwozu midzy przeraonych i zmieszanych rezunw. - Bij! morduj! - zabrzmiao przy jednym ujciu wwozu. - Bij! morduj! - powtrzyy dzikie gosy przy drugim. - Jarema! Jarema! Napad tak by niespodziany, przeraenie tak straszne, i chopstwo, cho zbrojne, prawie adnego nie dawao oporu. Ju i takopowiadano w obozach zbuntowanej czerni, e Jeremi przy pomocy zego ducha moe by i bi jednoczenie w kilku miejscach, a teraz to imi spadszy na nie oczekujcych niczego i bezpiecznych - istotnie jak imi zego ducha - wytrcio im bro z rki. Zreszt spisy i kosy nie day si uy w ciasnym miejscu, wic te przyparci jak stado owiec do przeciwlegej ciany jaru, rbani szablami przez by i twarze, bici, przebijani, deptani nogami, wycigali z szalestwem strachu rce i chwytajc nieubagane elazo ginli. Cichy br napeni si zowrogim wrzaskiem bitwy. Niektrzy starali si uj przez prostopad cian jaru i drapic si, kaleczc sobie rce spadali na sztychy szabel. Niektrzy ginli spokojnie, inni ryczeli litoci, inni zasaniali twarze rkoma, nie chcc widzie chwili mierci, inni znw rzucali si na ziemi twarz na d, a nad wistem szabel, nad wyciem konajcych growa krzyk napastnikw: "Jarema! Jarema!" - krzyk, od ktrego wosy powstaway na chopskich gowach imier tym straszniejsz si wydawaa. A dziad gruchn w eb lir jednego z semenw, a si przewrci, drugiego zapa za rk, by ciciu szabl przeszkodzi, i rycza ze strachu jak baw. Inni spostrzegszy go biegli rozsieka, a przypad i pan Skrzetuski: - ywcem bra! ywcem bra! - krzykn. - Stj! - rycza dziad - jam szlachcic przebrany! Loquor latine! Jam nie dziad! Stjcie, mwi wam, zbje, skurczybyki, kobyle dzieci, oczajdusze, amignaty, rzezimieszki! Ale dziad nie skoczy jeszcze litanii, gdy pan Skrzetuski w twarz mu spojrza i krzykn, a si ciany parowu echem ozway: - Zagoba! I nagle rzuci si na niego jak dziki zwierz,wpi mu palce w ramiona, twarz przysundo twarzy i trzsc nim jak gruszk wrzasn: - Gdzie kniaziwna, gdzie kniaziwna? - yje! zdrowa! bezpieczna! - odkrzykn dziad. - Pu wapan, do diaba, bo dusz wytrzsiesz. Wtedy tego rycerza, ktrego pokona nie moga ani niewola, ani rany, ani bole, anistraszliwy Burdabut, pokonaa wie szczsna. Rce mu opady, na czoo wystpi pot obfity, obsun si na kolana, twarz zakry rkoma i oparszy si gow o cian jaru, trwa w milczeniu - wida, Bogu dzikowa. Tymczasem docito reszty nieszczsnych chopw, kilkunastu zwizano, ktrzy katu mieli by oddani w obozie, aby zeznania z nich wydoby, za inni leeli porozcigani i martwi. Bitwa ustaa - zgiek uciszy si. Semenowie zbierali si koo swego wodza i widzc go klczcego pod ska, pogldali na niego niespokojnie nie wiedzc, czy nie ranny. On za wsta, a twarz mia tak jasn, jakby mu zorze w duszy wieciy. - Gdzie ona jest? - spyta Zagoby. - W Barze. , a raczej go, z dawna u ce. Ci 8jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAP c; c&!qc/Pc=z - Bezpieczna? - Zamek to potny, adnej inwazji si nie boi. Ona w opiece jest u pani Sawoszewskiej i u mniszek. - Chwaa bd Bogu najwyszemu! - rzek rycerz - a w gosie drgao mu gbokie rozrzewnienie. - Daje mnie wa rk. Z duszy, z duszy dzikuj. Nagle zwrci si do semenw: - Sia jest jecw? - Simnadciat' - odpowiedzieli onierze. Na to pan Skrzetuski: - Potkaa mnie wielka rado i miosierdziejest we mnie: Puci ich wolno. Semenowie uszom swoim wierzy nie chcieli. Tego zwyczaju nie bywao w wojskach Winiowieckiego. Skrzetuski zmarszczy z lekka brwi. - Puci ich wolno - powtrzy. Semenowie odeszli, ale po chwili starszy esau wrci i rzek: - Panie poruczniku, nie wierz, i nie mi.- A pta maj rozcite? - Tak jest. - Tedy ostawi ich tutaj, a sami na ko. W p godziny pniej orszak posuwa si znw wrd ciszy wsk droyn. Zeszed te ksiyc, ktry poprzenika dugimi, biaymi pasmami do rodka boru i rozwieci ciemne gbie. Pan Zagoba i Skrzetuski, jadc na czele, rozmawiali z sob. - Mwe mnie waszmo o niej wszystko, co tylko wiesz - rzek rycerz. - To tedy waszmo j z rk Bohunowych wyrwae? - A ja, jeszczem mu eb na odjezdnym obwiza, by krzycze nie mg. - O, to waszmo postpi wybornie, jak mnie Bg miy! Ale jakecie si do Baru dostali? - Ej, sia by mwi, i to podobno bdzie innym razem, bom okrutnie fatigatus, w gardle mi zascho od piewania chamom. Nie masz waszmo czego si napi? - Mam manierczyn z gorzak - oto jest! Pan Zagoba uchwyci blaszank i przechyli do ust; rozlegy si dugie grzdykania, a pan Skrzetuski, niecierpliwy, nie czekajc ich koca pyta dalej: - A zdrowa ona? - Co tam! - odpar pan Zagoba - na suche gardo kada zdrowa. - Ale ja o kniaziwn pytam! - O kniaziwn? Jako ania. - Bde chwaa Bogu najwyszemu! Dobrzejej tam w Barze? - e i w niebie lepiej by jej by nie mogo. Dla jej gadkoci wszystkie corda lgn do niej. Pani Sawoszewska tak j miuje, jakby wanie rodzon. A co tam si kawalerw w niej kocha, tego by waszmo na racu nie zliczy, jeno e ona tyle o nich dba, ile ja teraz o wacin prn manierk, staym ku waszmoci afektem ponc. - Nieche jej Bg da zdrowie, onej najmilszej! - mwi radonie pan Skrzetuski. - Tak e to mi wdzicznie wspomina? - Czy waci wspomina? Mwi wapanu, em i sam ju nie rozumia, skd si tam wniej powietrza na tyle wzdycha bierze. A si wszyscy lituj, a najbardziej mniszeczki, bo je sobie przez swoj sodko cakiem zjednaa. To ona i mnie wyprawia na one hazardy, ktrych o maozdrowiem nie przypaciem, eby to koniecznie do waci i a dowiedzie si, czy yw i zdrw. Chciaa te nieraz posacw wyprawia, ale nikt si nie chcia podj, wicem si w kocu zlitowai do waszegom obozu si wybra. Jako gdyby nie przebranie, pewno bym gow naoy. Ale mnie za dziada chopy wszdy maj, bo i piewam bardzo piknie. Pan Skrzetuski a zaniemwi z radoci. Tysic myli i wspomnie cisno mu si dogowy; Helena jak ywa stana mu przed oczyma, taka, jak j widzia ostatni raz wRozogach przed samym na Sicz wyjazdem: wic liczna, zarumieniona, smuka, z tymi jej oczyma czarnymi jak aksamit, penymi niewysowionych pont. Zdawao mu si teraz, e j widzi, e czuje ciepo bijce od jej policzkw, e syszy jej sodki gos.Wspomnia ow przechadzk w sadzie winiowym i kukuk, i te pytania, ktre jejzadawa, i wstyd Heleny, gdy im dwunastu chopczyskw wykukaa - wic dusza prawie wychodzia z niego, serce a mdlao z kochania i radoci, przy ktrej wszystkie przesze cierpienia byy jakby kropla przy morzu. Sam nie wiedzia, co siz nim dzieje. Chcia krzycze, to znw na kolana pada i znw Bogu dzikowa; to wspomina, to pyta i pyta bez koca! Wreszcie zacz powtarza: - yje, zdrowa! - yje, zdrowa! - odrzek jak echo pan Zagoba. - I ona to waci wysaa? - Ona. - A list wa masz? - Mam. - Dawaj! - Zaszyty i przecie noc. Hamuj si wa. - Cakiem nie mog. Sam waszmo widzisz.- Widz. Odpowiedzi pana Zagoby staway si corazlakoniczniejsze, w kocu kiwn si raz, drugi - i usn. Skrzetuski widzia, e nie ma rady, wic na powrt odda si rozmylaniom. Przerwa je dopiero ttent koni jakiego znacznego oddziau jedcw zbliajcego si szybko. By to Poniatowski z nadwornymi kozakami, ktrego ksi naprzeciw wysa z obawy, aby co zego Skrzetuskiego nie spotkao. Rozdzia 29 atwo zrozumie, jak przyj ksi relacj, ktr mu witaniem pan Skrzetuskiuczyni, o odmowie Osiskiego i Koryckiego.Wszystko tak si skadao, i trzeba byo tak wielkiej duszy, jak mia w elazny knia, by si nie ugi, nie zwtpi i rk nieopuci. Prno mia olbrzymi fortun na utrzymanie wojsk rujnowa, prno si mia miota jak lew w sieci, prno urywajedna po drugiej gowy buntu, dokazywa cudw mstwa, wszystko na prno! Nadchodzia chwila, w ktrej musia poczu wasn bezsilno, cofn si gdzie daleko w spokojne kraje i pozosta niemym wiadkiem tego, co dziao si na Ukrainie. I kt to go tak ubezwadni? - oto nie miecze kozackie, ale niech swoich.Czy nie susznie spodziewa si ruszajc w maju z Zadnieprza, e gdy jako orze z gry na bunt uderzy, gdy w powszechnym przeraeniu i popochu pierwszy szabl nadgow wzniesie, wnet caa Rzeczpospolita w pomoc mu przyjdzie i sw si, swj miecz karzcy w jego rce powierzy? Tymczasem c si stao? Krl umar, a pojego mierci regimentarstwo oddano w innerce - jego za, ksicia, ostentacyjnie pominito. Byo to pierwsze ustpstwo uczynione Chmielnickiemu - i nie z powodu utraconej godnoci cierpiaa dusza ksicia, ale cierpiaa na myl, e ta zdeptana Rzeczpospolita tak ju upada nisko, i nie chce walki na mier, i cofa si przed jednym Kozakiem i ukadami woli zuchwa jego prawic powstrzyma. Od chwili zwycistwa pod Machnwk coraz gorsze wiadomoci przychodziy do obozu: wic naprzd wie o ukadach przez pana Kisiela przysana, potem wie o zalaniu Polesia woyskiego przez fale buntu - na koniec odmowa ze strony pukownikw, wykazujca jasno, jak dalece gwny regimentarz, ksi Dominik Zastawski-Ostrogski, by nieprzyjanie dla Winiowieckiego usposobiony. Wanie podczas niebytnoci pana Skrzetuskiego przyby do obozu pan Korsz Zienkowicz z doniesieniem, i cae Owruckie w ogniu ju stoi. Lud tam cichy, nie rwa si do buntu, ale przyszli Kozacy pod Krzeczowskim i Pksiycem i gwatem zmuszali czer, bysi garna w ich szeregi. Dwory wic i miasteczka zostay popalone, szlachta, ktra nie usza - wycita, a midzy innymi stary pan Jelec, dawny suga i przyjaciel domu Winiowieckich. Uoy sobie tedy ksi, e po poczeniu si z Osiskim i Koryckim zniesie Krzywonosa, a potem na pnoc ku Owruczowi ruszy, aby porozumiawszy si z hetmanem litewskim wdwa ognie wzi buntownikw. Ale te wszystkie plany upaday teraz z powodu zakazu danego obydwom pukownikom przezksicia Dominika. Jeremi bowiem po wszystkich pochodach, bitwach i trudach nie by do silny, by si z Krzywonosem mierzy, zwaszcza e i wojewody kijowskiego nie by pewien. Pan Janusz bowiem naprawd dusz i sercem nalea do partii pokojowej. Ugi si on przed powag i potg Jeremiego i musia z nim i, ale im bardziej widzia ow powag zachwian, tym skonniejszy by do stawienia oporu wojowniczym chciom ksicym, co te si zaraz pokazao. Zdawa wic spraw pan Skrzetuski, a ksi sucha go w milczeniu. Wszystka starszyzna bya obecna posuchaniu, wszystkie twarze spospniay na wie o odmowie pukownikw, a oczy zwrciy sina ksicia, ktren rzek: - Wic to ksi Dominik przysa im zakaz? - Tak jest. Pokazywali mi go na pimie. Jeremi wspar si rkoma o st i twarz ukry w donie. Po chwili za mwi: - Zaiste, jest to wicej, ni czowiek przenie moe. Zali ja jeden mam pracowa i zamiast pomocy jeszcze impedimentw doznawa? Zali to nie mogem hen! a ku Sandomierzu, do swoich majtnoci pj i tam spokojnie siedzie? A przecz-em tego nie uczyni, jeli nie dla mioci ku ojczynie? Oto mi nagroda teraz za trudy, za uszczerbek w fortunie, za krew... Knia mwi spokojnie, ale taka gorycz, taki bl drga w jego gosie, e wszystkie serca cisny si alem. Starzy pukownicy, weterani spod Putywla, Starca,Kumejkw, i modzi zwycizcy z ostatniej wojny pogldali na niego z niewysowion trosk w oczach, bo wiedzieli, jak cik walk stacza z samym sob ten elazny czowiek, jak strasznie musi cierpie jego duma od upokorze, ktre si na niego zwaliy. On, knia "z boej mioci" - on, wojewoda ruski, senator Rzeczypospolitej, musia ustpowa takim Chmielnickim i Krzywonosom; on, monarcha prawie; ktry niedawno jeszcze przyjmowa posw postronnych wadcw, musia si cofn z pola chway i zamkn w jakim zameczku czekajc na rezultat wojny, ktr inni prowadzi bd, albo upokarzajcych ukadw. On, stworzony do wielkich przeznacze, czujc si, by im sprosta -musia si uzna bezsilnym... Cierpienie to razem z trudami odbio si na jego postaci.Wychud znacznie, oczy mu wpady, czarnajak skrzydo kruka czupryna siwie pocza. Ale jaki wielki, tragiczny spokj rozla si po jego twarzy, bo duma broniamu zdradzi si z cierpieniem. - Ha, nieche tak bdzie! - rzek. - Pokaemy tej niewdzicznej ojczynie, i nie tylko wojowa, ale i zgin dla niej potrafimy. Zaiste, wolabym sawniejsz mierci w jakiej innej wojnie polec ni przeciw chopstwu w domowej zawierusze,ale trudno! - Moci ksi - przerwa wojewoda kijowski - nie mw wasza ksica mo o mierci, bo cho nie wiadomo, co komu Bg przeznaczy, ale przecie jeszcze moe do niej daleko. Uwielbiam ja wojenny geniusz i rycerski animusz waszej ksicej moci, ale przecie nie mog bra za ze ani vice-rexowi, ani kanclerzowi, ani regimentarzom, e t wojn domow staraj si ukadami zahamowa, bo si tobratnia krew w niej leje a z oboplnej zawzitoci kt, jeli nie zewntrzny nieprzyjaciel, bdzie korzysta? Ksi popatrzy dugo w oczy wojewodzie i rzek dobitnie: - Zwycionym ask okacie, to j przyjm z wdzicznoci i pamita bd; uzwycizcw w pogard tylko pjdziecie. Bogdaj temu ludowi nikt nigdy krzywd nie by czyni! Ale gdy raz bunt rozgorza, tedy nie ukadami, ale krwi gasi go trzeba. Inaczej haba i zguba nam!.. - Prdsza zguba, gdy na wasn rk wojnprowadzi bdziem - odpowiedzia wojewoda. - Czy to znaczy, e wasza mo nie pjdziesz dalej ze mn? - Moci ksi! Boga na wiadka bior, e nie stanie si to ze zej ku wam woli, ale sumienie mnie mwi, ibym na oczywist zgub ludzi moich nie wystawia, bo to krew droga i przyda si jeszcze Rzeczypospolitej. Ksi zamilk, a po chwili zwrci si ku swoim pukownikom: - Wy, starzy towarzysze, nie opucicie mnie przecie, nieprawda? Na te sowa pukownicy, jakoby jedn siiwol popchnici, rzucili si ku ksiciu. Niektrzy caowali jego szaty, inni obejmowali kolana, inni rce ku grze podnoszc woali: - My przy tobie do ostatniego tchu, do ostatniej krwi! - Prowad! prowad! bez odu suy bdziem! - Moci ksi! i mnie przy sobie umiera pozwl! -woa zaponiony jak panna modypan Aksak. Widzc to nawet wojewoda kijowski by wzruszony, a ksi od jednego do drugiegochodzi, ciska kadego za gow i dzikowa. Zapa wielki ogarn starszych imodszych. Z oczu wojownikw sypay si iskry, rce co chwila chwytay za szable. - Z wami y, z wami umiera! - mwi ksi. - Zwyciymy! - woali oficerowie. - Na Krzywonosa! Pod Poonne! kto chce nas opuci, niechaj to uczyni. Obejdziemy si bez pomocy. Nie chcemy si dzieli ni chwa, ni mierci! - Moci panowie! - rzek na to ksi. -Wolajest moja, abymy, nim na Krzywonosa ruszymy, zayli cho krtkiego spoczynku, ktren by siy nasze mg restaurowa. Oto ju trzeci miesic idzie, jak nie zsiadamy prawie z koni. Od trudw, niewywczasw i zmiennoci aury ju ciao odpada nam od koci. Koni nie mamy, piechoty nasze boso chodz. Pjdziem tedy pod Zbara, tam si odywim i wypoczniem,moe te co onierzy skupi si do nas i znowymi siami ruszymy w ogie. - Kiedy wasza ksica mo rozkae ruszy? - pyta stary Zawilichowski. - Bez zwoki, stary onierzu, bez zwoki! Tu ksi zwrci si do wojewody: - A wasza mio dokd si chcesz uda? - Pod Gliniany, bo sysz, e tam si wojska kupi. - Tedy odprowadzimy wasz mo a do spokojnej okolicy, aby wam si przypadek jaki nie trafi. Wojewoda nie odrzek nic, bo mu si stao jako niesmaczno. On ksicia opuszcza, a ksi mu jeszcze troskliwo okazywa i odprowadzi go zamierza. Bya-li to ironia w sowach ksicia - wojewoda nie wiedzia, niemniej przeto zamiaru swego nie zaniecha, bo pukownicy ksicy coraz niechtniej na niego patrzyli i jasnymbyo, e w kadym innym, mniej karnym wojsku tumult by przeciw niemu powsta. Skoni si wic i wyszed; pukownicy teporozchodzili si, kady do swojej chorgwi, aby je do pochodu sprawi; zosta tylko z ksiciem sam Skrzetuski. - Jaki tam onierz pod tymi chorgwiami? - spyta ksi. - Tak przedni, e lepszego nie znale. Dragonia moderowana na niemiecki ad, a wgwardii pieszej sami weterani z trzydziestoletniej wojny. Gdym ich ujrza, mylaem, e triarii rzymscy. - Sia ich jest? - Dwa puki z dragoni, razem trzy tysice ludzi. - Szkoda, szkoda, wielkich rzeczy mona byz tak pomoc dokaza! Cierpienie widocznie odmalowao si na twarzy ksicia. Po chwili rzek jakby sam do siebie: - Nieszcznie to wybrano takich regimentarzy na te czasy klski ! Ostrorg byby dobry, gdyby wymow a acin mona t wojn zaegna; Koniecpolski, dziewierz mj, z krwi wojownikw, ale modzik bez dowiadczenia, a za Zasawski ze wszystkich najgorszy. Znam ja jego od dawna. Czek to maego serca i miakiego umysu. Jego rzecz nad dzbanem drzema i przed si na brzuch spluwa, niewojska sprawowa... Tego ja gono nie mwi, by nie sdzono, i mnie invidia podnieca, ale straszne klski przewiduj. I to teraz, teraz wanie, tacy ludzie wzili ster w donie! Boe, Boe, odwr ten kielich ! Co si te stanie z t ojczyzn? Gdy o tym myl, mierci prdkiej pragn, bom te ju zmorzon bardzo, i mwi ci: niedugo odejd. Dusza si rwie do wojny, ale ciau si braknie. - Wasza ksica mo powinien by wicejzdrowia chroni, bo caej ojczynie sia nanim zaley, a ju te zna, e trudy bardzowasz ksic mo poszczerbiy. - Ojczyzna zna inaczej myli, gdy mnie pominito; i teraz szabl mi z rki wytrcaj. - Gdy Bg da, krlewicz Karol infu na koron zmieni, bdzie wiedzia, kogo wynie, a kogo kara, wasza ksica mo za do potny jeste, by o nikogo teraz nie dba. - Pjd te swoj drog. Ksi nie spostrzeg si moe, e torem innych "krlewit" polityk na wasn rk prowadzi, ale gdyby si w tym i obaczy, byby jej nie odstpi, bo to jedno czu dobrze, i honor Rzeczypospolitej ratuje. I znw nastaa chwila milczenia, ktr wkrtce przerwao renie koni i gosy trbek obozowych. Chorgwie szykoway si do pochodu. Gosy te zbudziy ksicia z zamylenia, trzsn gow, jakby cierpienie i ze myli chcia strzsn, po czym rzek: - A drog miae spokojn? - Spotkaem w lasach mszynieckich spor watah chopstwa, na dwiecie ludzi, ktrstarem. - Dobrze. A jecw wzie, bo to teraz wana rzecz? - Wziem, ale... - Ale kazae ju ich sprawi? tak? - Nie, wasza ksica mo! puciem ich wolno. Jeremi spojrza ze zdziwieniem na Skrzetuskiego, po czym brwi jego cignysi nagle. - C to? czy i ty do pokojowej partii ju naleysz? Co to znaczy? - Wasza ksica mo, jzyka przywiozem, bo midzy chopstwem by przebrany szlachcic, ktry zosta yw. Zaaczej go, z dawna u ce. Ci 8jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAPw E 1cc &c4h Einnych puciem, bo Bg ask na mnie zesa i pocieszenie. Kar chtnie ponios. Ten szlachcic - to jest pan Zagoba, ktren mnie wie o kniaziwnie przynis. Ksi zbliy si ywo do Skrzetuskiego. - yje? zdrowa? - Bogu najwyszemu chwaa! Tak jest! - I gdzie si schronia? - Jest w Barze. - To potna forteca. Mj chopcze! - tu ksi rce w gr wycign i wziwszy gow pana Skrzetuskiego ucaowa go kilkakro w czoo - raduj si twoj radoci, bo ci jak syna kocham. Pan Jan ucaowa serdecznie rk ksici cho od dawna ju byby za niego chtnie krew przela, przecie poczu teraz na nowo, i na jego rozkaz skoczyby i w pieko gorejce. Tak w grony i okrutny Jeremi umia sobie jedna serca rycerstwa. - No, nie dziwi ci si, e tych chopw puci. Ujdzie ci to bezkarnie. Ale to wik ten szlachcic! To on j tedy a z Zadnieprzado Baru przeprowadzi? Chwaa Bogu! W tych cikich czasach i dla mnie to prawdziwa pociecha. wik to, wik musi bynie lada! A dawaj no tu tego Zagob! Pan Jan rano ku drzwiom ruszy, ale w tej chwili rozwary si one nagle i ukazaa si w nich pomienista gowa pana Wierszua, ktren z nadwornymi Tatary nadaleki podjazd by posany. - Moci ksi! - zawoa oddychajc ciko. - Poonne Krzywonos wzi, ludzi dziesi tysicy w pie wyci, niewiast, dzieci. Pukownicy zaczli si znowu schodzi i cisn koo Wierszua, przylecia i wojewoda kijowski, ksi za sta zdumiony, bo si nie spodziewa takiej wieci. - To tam sama Ru si zamkna! To chybanie moe by! - Jedna dusza ywa z miasta nie wysza. - Syszysz wasza mo - rzek ksi zwracajc si do wojewody - prowade ukady z takim nieprzyjacielem, ktren swoich nawet nie szczdzi! Wojewoda sapn i rzek: - O dusze pieskie! kiedy tak, nieche diabli porw wszystko! Pjd jeszcze z wasz ksic moci! - A to mi brat! - rzek ksi. - Niech yje wojewoda kijowski! - zakrzykn stary Zawilichowski. - Niech yje zgoda! A ksi zwrci si znw do Wierszua: - Gdzie rusz z Poonnego? nie wiadomo? - Podobno pod Konstantynw. - O na Boga! to puki Osiskiego i Koryckiego s zgubione, bo z piechot uj nie zd. Trzeba urazy zapomnie i w pomoc im ruszy. Na ko! na ko ! Twarz ksica zajaniaa radoci, a rumieniec obla na nowo wychude policzki,bo droga sawy znw stana przed nim otworem. Rozdzia 30 Wojska miny Konstantynw i zatrzymay si w Rosoowcach. Wyliczy bowiem ksi, i gdy Korycki i Osiski powezm wiadomo o wziciu Poonnego, musz na Rosoowce si cofa, a jeli nieprzyjaciel zechce ich goni, to niespodzianie midzy ca si ksic jakoby w puapk wpadnie i tym pewniej klsk poniesie. Jako przewidywania te speniy si w wikszej czci. Wojska zajy pozycje i stay cicho w gotowoci do bitwy. Wiksze imniejsze podjazdy rozeszy si na wszystkie strony z obozu. Ksi za z kilku pukami stan we wsi i czeka. A wieczorem Tatarzy Wierszua dali zna, iod strony Konstantynowa zblia si jaka piechota. Usyszawszy to ksi wyszed przede drzwi swej kwatery w otoczeniu oficerw, a z nimi kilkadziesit znaczniejszego towarzystwa, by patrzy naowo wejcie. Tymczasem puki, oznajmiwszy si odgosem trb, zatrzymay si przede wsi, a dwaj pukownicy biegli co prdzej, zadyszani, przed ksicia, aby mu suby swoje ofiarowa. Byli to Osiski i Korycki. Ujrzawszy Winiowieckiego, a przy nim wspania wit rycerstwa, zmieszali si bardzo, niepewni przyjcia, i skoniwszy si nisko czekali w milczeniu, co powie. - Fortuna koem si toczy i pysznych ponia- rzek ksi. - Nie chcielicie waszmociowie przyj na zaprosiny nasze,teraz za sami przychodzicie. - Wasza ksica mo! - rzek miao Osiski. - Dusz ca chcielimy pod wasz ksic moci suy, ale zakaz by wyrany. Kto go wyda, niech za odpowiada. My prosim o przebaczenie, choniewinni, bo jako wojskowi musielimy sucha i milcze. - To ksi Dominik rozkaz odwoa? - pyta ksi. - Rozkaz nie zosta odwoany - rzek Osiski - ale ju nas nie obowizuje, gdy jedyny ratunek i ocalenie wojsk naszych w asce waszej ksicej moci, pod ktrego komend odtd y, suy i umiera chcemy. Sowa te, pene siy mskiej, i posta Osiskiego jak najlepsze wywary na ksiciu i towarzyszach wraenie. By to bowiem synny onierz i cho mody jeszcze, bo nie wicej czterdziestu lat liczy, peen ju wojennej praktyki, ktrej w armiach cudzoziemskich naby. Kade onierskie oko spoczywao te na nim chtnie. Wysoki, prosty jak trzcina, z podczesanym do gry tym wsem i szwedzk brod, strojem i postaw przypomina zupenie pukownikw z trzydziestoletniej wojny. Korycki, z pochodzenia Tatar, w niczym do niego nie by podobny. Maego wzrostu i krpy, spojrzenie mia pospne i dziwnie wygldaw cudzoziemskim ubiorze nie licujcym z jego wschodnimi rysami. Dowodzi pukiem niemieckiej wybranej piechoty i syn zarwno z mstwa, jak z mrukliwoci i elaznej dyscypliny, w ktrej onierzy swych utrzymywa. - Czekamy rozkazw waszej ksicej moci - rzek Osiski. - Dzikuj za rezolucj waszmociw, a usugi przyjmuj. Wiem, i onierz sucha musi, i jelim po waciw posya,to dlatego, em o zakazie nie wiedzia. Niejedn odtd z i dobr chwil z sob przeyjemy, ale spodziewam si take, i waszmociowie radzi bdziecie z nowej suby. - Byle wasza ksica mo by z nas rad i z naszych pukw. - Dobrze! - rzek ksi. - Daleko nieprzyjaciel za wami? - Podjazdy blisko, ale gwna sia dopiero na rano by tu zdy moga. - Dobrze. Tedy mamy czas. Kacie waszmociowie przej waszym pukom przez majdan, niech je zobacz, abym pozna, jakiego to przywiedlicie mi onierza i czy sia bdzie z nim mona dokaza. Pukownicy wrcili do pukw i w kilka pacierzy weszli na ich czele do obozu. Towarzystwo spod grnych chorgwi ksicych sypno si jak mrowie, aby widzie nowych towarzyszw. Sza wic naprzd dragonia krlewska pod kapitanem Giz, w cikich hemach szwedzkich z wysokimi grzebieniami. Konie pod nimi podolskie, ale dobrane i dobrze wypasione, onierz wiey, wypoczty, w jaskrawej ibyszczcej odziey, wspaniale na pozr odbija od wymizerowanych regimentw ksicych odzianych w podart i wypowia od deszczw i soca barw. Za nimi szed z pukiem Osiski, w kocu Korycki. Szmer pochwalny rozleg si midzy ksicym rycerstwem na widok gbokich szeregw niemieckich. Kolety na nich jednostajne, czerwone, na ramionach poyskujce muszkiety. Szli po trzydziestu w rzdzie, krokiem jednostajnym, jakby szed jeden czowiek, silnym i grzmicym. A wszystko chopy rose, pleczyste - onierz stary, ktry w niejednym kraju i niejednym ogniu bywa, po wikszej czci weterani z trzydziestoletniej wojny, sprawni, karni i dowiadczeni. Gdy nadeszli przed ksicia, Osiski krzykn: - Halt! - i puk zatrzyma si jak w ziemi wkopany; oficerowie podnieli trzciny do gry, a chory wznis chorgiew i chwiejc ni, po trzykro zniy j przed ksiciem.- Vorwrts! - zawoa Osiski. - Vorwrts! - powtrzyli oficerowie i puk ruszy znw naprzd. Taksamo, a niemal jeszcze sprawniej zaprezentowa swoich Korycki, na ktry widok uradoway si wszystkie serca onierskie, a Jeremi, znawca nad znawcami, a si w boki wspar z zadowolenia i patrzy, i umiecha si, bo wanie piechoty mu brako, a pewien by, e lepszej trudno by mu byo w caym wiecie znale. Czu si te na siach wzmoony i spodziewa si wielkich dzie wojennych dokona. Towarzystwo za rozmawiao o rnych rzeczach wojskowych i rozmaitych onierzach, ktrych po wiecie widzie mona. - Dobra jest piechota zaporoska, szczeglniej do obrony zza okopu - mwi pan leszyski - ale ci jej wytrzymaj, bo wywiczesi. - Ba! wiele lepsi! - odpar pan Migurski. - Wszelako to ciki lud - rzecze pan Wierszu. - eby tak na mnie, podjbym si z moimi Tatary we dwa dni tak ich zmorzy, i trzeciego ju bym ich jako barany mg wyrzyna. - Co wa gadasz! Niemcy dobrzy onierze. A na to ozwa si pan Longinus Podbipita swoj piewn litewsk mow: - Jak to Bg w miosierdziu swoim rne nacje rnymi cnotami obdarzy. Jako syszaem, nie masz w wiecie nad nasz jazd, a znowu ani nasza, ani wgierska piechota porwna si z niemieck nie moe. - Bo Bg jest sprawiedliwy - rzecze na to pan Zagoba. - Waci na przykad da wielk fortun, wielki miecz i cik rk, a za to may dowcip. - Ju si do niego przypi jak koska pijawka - rzek miejc si pan Skrzetuski.A pan Podbipita oczy zmruy i rzek ze zwyk sobie sodycz: - Sucha hadko! Waci da jzyk, pono za dugi! - Jeli utrzymujesz, e le zrobi dajc mi taki, jaki mam, tedy pjdziesz do pieka razem ze swoj czystoci, bo woli jego chcesz kontrowa. - Et, kto tam waci przegada! Gadasz i gadasz. - A wiesze wapan, czym czowiek rni si od zwierzt? - A czym? - Oto rozumem i mow. - Ot, dae mu, da! - rzecze pukownik Mokrski. - Jeeli tedy wapan nie pojmujesz, dlaczego w Polsce najlepsza jazda, a u Niemcw piechota, to ja ci to wytumacz. - No, dlaczego? dlaczego? - spytao kilka gosw. - Oto, gdy Pan Bg konia stworzy, przyprowadzi go przed ludzi, eby za jego dzieo chwalili. A na brzegu sta Niemiec, jako to si oni wszdy wcisn. Pokazuje tedy Pan Bg konia i pyta si Niemca: co to jest? A Niemiec na to: Pferd!- Co? - powiada Stwrca - to ty na moje dzieo "pfe" mwisz? A nie bdziesz ty za to, plucho, na tym stworzeniu jedzi - a jeli bdziesz, to kiepsko. To rzekszy, Polakowi konia darowa. Oto dlaczego polskajazda najlepsza, a za Niemcy, jak poczli piechot za Panem Bogiem draowa a przeprasza, tak si na najlepsz piechot wyrobili. - Bardzo to wa misternie wykalkulowa -rzek pan Podbipita. Dalsz rozmow przerwali nowi gocie, nadbiegli z doniesieniem, i jeszcze jakie wojsko do obozu si zblia, ktre nie moe by kozackie, bo nie od Konstantynowa, ale cakiem z innej strony, od rzeki Zbrucza, nadciga. Jako we dwie godziny pniej weszy te chorgwie z takim grzmieniem trb i bbnw, e a ksi si rozgniewa i posa do nich rozkaz, by byli cicho, bo nieprzyjaciel w pobliu. Pokazao si, i byto pan stranik koronny Samuel aszcz, sawny zreszt awanturnik, krzywdziciel, warcho i zabijaka, ale onierz wielki. Wid on omiuset ludzi takiego jak sam pokroju, czci szlachty, czci Kozakw, ktrzy by wszyscy, na dobr spraw, wisie powinni. Ale ksi Jeremi nie zraa si swawol tego onierstwa, dufajc, e w jego rku zmieni si na pokorne owieczki musz, a za zaciekocii mstwem inne braki nagrodz. By to tedyszczliwy dzie. Wczoraj jeszcze ksi, zagroony odejciem wojewody kijowskiego, ju by postanowi wojn a do chwili przybytku si zawiesi i do spokojniejszego kraju si na czas jaki uchyli - dzi sta znw na czele blisko dwunastotysicznej armii, a cho Krzywonos pi razy tyle liczy, jednak ze wzgldu i wikszo wojsk zbuntowanych skadaa si z czerni, obie siy za rwne poczytywane by mogy. Teraz te ksi ju ani myla o odpoczynku. Zamknwszy si z aszczem, wojewod kijowskim, Zawilichowskim, Machnickim i Osiskim, naradza si nad dalsz wojn. Krzywonosowi nazajutrz postanowiono wyda bitw, a gdyby nie nadszed, tedy mieli i ku niemu w odwiedziny. Noc zapada ju gboka, ale od czasu ostatnich deszczw, ktre pod Machnwk tak bardzo dokuczay onierzom, pogoda ustalia si wyborna. Na ciemnym sklepieniuniebios wieciy roje gwiazd zotych. Ksiyc wytoczy si wysoko i ubieli wszystkie dachy rosoowskie. W obozie niktspa nie myla. Wszyscy odgadli jutrzejszbitw i gotowali si do niej gwarzc po staremu, piewajc i wielkie sobie rozkoszeobiecujc. Oficerowie i znaczniejsze towarzystwo, wszyscy w wybornych humorach, zebrali si naok wielkiego ogniska i zabawiali si szklankami. - Mwe za wapan dalej! - woali na Zagob. - Gdycie tedy przez Dniepr przeszli, cecie czynili i jakim sposobem dostalicie si do Baru? Pan Zagoba wychyli kwart miodu i rzek:-...Sed jam nox humida coelo praecipitat, Suadentque sidera cadentia somnos, Sed si tantus amor casus cognoscere nostros, Incipiam. . . - Moi moci panowie! gdybym zacz wszystko szczegowie opowiada, tedy i dziesiciu nocy by nie starczyo, a pewnie imiodu, bo stare gardo jak stary wz smarowa trzeba. Do, gdy wapastwu powiem, iem do Korsunia, do obozu samegoChmielnickiego z kniaziwn poszed i z tego pieka bezpieczniem j wyprowadzi. - Jezus Maria! to chyba wapan czarowa!- zakrzykn pan Woodyjowski. - Co prawda, to czarowaem - odpowiedziapan Zagoba - bom si te tego piekielnego kunsztu jeszcze za modych lat od jednej czarownicy w Azji wyuczy, ktra zakochawszy si we mnie, wszystkie arcana czarnoksiskiej sztuki mi dywulgowaa. Ale wiele czarowa nie mogem, bo sztuka na sztuk. Peno tam wrkw i czarownic koo Chmielnickiego, ci tyle mu diabw do usug posprowadzali,i on nimi jak chopami robi. Spa idzie, to mu diabe musi buty ciga; szaty mu si zakurz, to je diabli ogonami trzepi, a on jeszcze, gdy pijany, tego lub owego w pysk, e to - powiada - le suysz! Pobony pan Longinus przeegna si i rzek: - Z nimi moce piekielne, z nami niebieskie. - Byliby te mnie czarni zdradzili przed Chmielnickim, ktom jest i kogo prowadz, alem ich pewnym sposobem zakl, e milczeli. Baem si te, eby Chmielnicki mnie nie pozna, bom si z nim w Czehrynierok temu ze dwa razy u Dopua zetkn; byo te i kilku innych znajomych pukownikw, ale c? Brzuch mnie spad, broda wyrosa do pasa, wosy o ramion, przebranie reszt zmienio, wic nikt nie pozna. - To wapan widzia samego Chmielnickiegoi mwie z nim? - Czym widzia Chmielnickiego? Tak, jako waszmociw widz. Przecie on mnie jako szpiega na Podole wysa, ebym jego manifesty chopstwu po drodze rozdawa. Piernacz mnie da dla bezpieczestwa od Ordy, tak e ju spod Korsunia jechaem wszdy bezpiecznie. Jak mnie chopi albo Niowi spotkali, tak ja im piernacz pod nos i mwi: "Powchajcie to, ditki, i idcie do diaba!" Kazaem te sobie dawa wszdzieje i pi suto, a oni dawali i podwody take, czemum by rad i ju cigle na mojniebog kniaziwn patrzyem, aby po takich wielkich fatygach i strachu wypocza. Mwi tedy wapastwu, e nimem dojecha do Baru, to ju si tak odywia, e mao sobie ludziska tam w Barze oczu za ni nie powypatrywali. Jest tam wiele gadkich panien, gdy si szlachta z dalekich okolic pozjedaa, ale tak im wanie do niej, jako sowom do kraski. Miuj j te ludzie, a i waszmociowie bycie j miowali, gdybycie zna mogli. - Pewnie, e nie byoby inaczej! - rzek may pan Woodyjowski. - Ale czemue waszmo a do Baru wdrowa? - pyta pan Migurski. - Bom sobie powiedzia, e nie stan, pki do bezpiecznego miejsca nie przybd, wicte i maym zameczkom nie ufaem mylc,e przecie bunt moe do nich doj. A do Baru choby i doszed, to by sobie zby na nim poama. Tam pan Andrzej Potocki potnie mury obsadzi i tyle dba o Chmiela,ile j o prn szklank. Co waszmociowie mylicie, em le uczyni, tak daleko od ognia odjedajc? A to mnie pewnie w Bohun goni, a gdyby by dogoni, tedy, mwi waszmociom, marcepan by ze mnie dla psw zrobi. Wy jego nie znacie, ale ja go znam. Niech go tam diabli porw ! Pty nie bd mia spokoju, pki jego nie powiesz. Daje mu Boe tak szczliwy koniec - amen! Pewnie te nikogo sobie tak nie zakarbowa, jako mnie. Brr! Gdy o tym pomyl, a mnie si zimno robi. Dlatego to i napitkw chtniej teraz zaywam, chociaz natury pi nie lubi. - Co wapan mwisz! - odezwa si pan Podbipita - to pijesz, brateku, jak uraw studzienny. Zaaczej go, z dawna u ce. Ci 8jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAPc8c)? & c3t L- Nie zagldaj wapan do studni, bo mdrego na dnie nie obaczysz. Ale mniejsza z tym. Jadc tedy z piernaczem i manifestami Chmielnickiego, wielkich przeszkd nie doznaem. Przybywszy do Winnicy znalazem tam chorgiew obecnego tu w obozie pana Aksaka, alem si przecie dziadowskiej skry jeszcze nie pozbywa, bom si chopstwa ba. Jenom si manifestw zby. Jest tam rymarz, ktren si zowie Suhak i dla Zaporocw szpiegowa a wiadomoci Chmielnickiemu posya. Przez tego manifesty odesaem wypisawszy na nich takie sentencje, e chyba go Chmiel kae ze skry obedrze, gdy je przeczyta. Ale tymczasem pod samym Barem taka mnie przygoda spotkaa,em mao przy brzegu nie uton. - Jake to byo? jake? - Spotkaem pijanych onierzw swawolnikw, ktrzy usyszeli, jakem do kniaziwny mwi: "wapanna", bom si tenie bardzo ju i strzeg, jako to blisko swoich. Tak tedy: co to za dziad i co to za szczeglne chopi, do ktrego si mwi: "wapanna"? Kiedy spojrz na kniaziwn: a tu uroda jak malowanie! Daleje do nas! Ja w kt moj niebog, zastawiem j sobido szabli... - To dziw - przerwa Woodyjowski - e wapan za dziada przebranym bdc mia szabl przy boku! - H - rzek Zagoba - e miaem szabl? Akto wapanu powiedzia, e miaem szabl?Nie miaem, jenom oniersk pochwyci, co leaa na stole. Bo to byo w karczmie w Szypicach. Pooyem w mgnieniu oka dwch napastnikw. Ci do bandoletw! Krzycz: "Stjcie, sobaki, bom szlachcic!" A tu woaj "Alt, alt! jedzie podjazd!" Pokazao si, e to nie by podjazd, jeno pani Sawoszewska z eskort, ktr syn w pidziesit koni odprowadza, mode chopi. Dopiero tamtych pohamowali. A ja do pani z oracj. Takem j rozczuli, e zaraz jej upusty w oczach si otworzyy. Wzia kniaziwn do karety i ruszylimy do Baru. Ale mylicie, wapastwo, e na tym koniec? Gdzie tam!... Nagle pan leszyski przerwa opowiadanie: - Patrzcie no, waszmociowie - rzek - czyto tam wit, czy co? - O! nie moe by! - odpar pan Skrzetuski. - Za wczesna pora. - To w stronie Konstantynowa! - Tak jest. Ano widzicie: coraz janiej. - Jako ywo, to una! Na te sowa twarze spowaniay, wszyscyzapomnieli o opowiadaniu, zerwali si na rwne nogi. - una! una! - powtrzyo kilka gosw. - To Krzywonos nadszed spod Poonnego. - Krzywonos z ca potg. - Przednie strae musiay podpali miasto lub wsie pobliskie. A wtem zabrzmiay ciche trbki alarmowe; jednoczenie stary Zawilichowski pojawi si nagle midzy rycerstwem. - Moci panowie! - rzek - przyszy podjazdy z wieciami. Nieprzyjaciel w oczach! zaraz ruszamy! Do chorgwi! do chorgwi!... Oficerowie ruszyli co prdzej do swoich pukw. Czelad potumia ogniska i po chwili ciemno zapanowaa w obozie. Tylkow dali, od strony Konstantynowa, niebo czerwienio si coraz szerzej, coraz silniej, przy ktrym blasku blady i gasy stopniowo gwiazdy. I znw zabrzmiay ciche trbki. Grano wsiadanego przez munsztuk. Niewyrane masy ludzi i koni poczy si porusza. rd ciszy sycha byo ttent koni, miarowe kroki piechurw,a wreszcie guchy turkot armat Wurcla; czasem zabrzky muszkiety lub rozlegy si gosy komendy. Byo co gronego i zowrogiego w tym nocnym pochodzie przysonitym pomrok, w tych gosach, szmerach, brzkaniu elastwa, poysku zbroic i mieczw. Chorgwie spuszczay siku konstantynowskiej drodze i pyny ni w stron poaru, podobne do jakiego olbrzymiego smoka czy wa pezncego wrd ciemnoci. Ale pyszna lipcowa noc miaa si ju ku schykowi. W Rosoowcachpoczy kury pia podajc sobie gosy przez cae miasto. Mila drogi dzielia Rosoowce od Konstantynowa, wic zanim wojska w wolnym pochodzie przeszy poow drogi, spoza uny poarnej wychylia si i jutrzenka blada, jakby przeraona, i nasycaa coraz bardziej wiatem powietrze wydobywajc z cienia lasy, zagaje, bia wstg gocica i idce po nim wojska. Teraz wyranie mona ju byo odrni ludzi, konie i zbite szeregi piechurw. Podnis si ranny, chodny wietrzyk i opota chorgwiami nad gowami rycerzy. Szli naprzd Tatarzy Wierszua, za nimi Kozacy Poniatowskiego, potem dragonia, armaty Wurcla, a piechoty i husarie na ostatku. Pan Zagoba jecha przy Skrzetuskim, ale wierci si jako na kulbace i wida byo, e wobec bliskiej bitwy niepokj go ogarnia. - Moci panie - rzek do Skrzetuskiego szepcc cicho, jakby si ba, by go kto nie podsucha. - A co waszmo powiesz? - Czy to husarze pierwsi uderz? - Mwie wapan, e stary onierz, a nie wiesz, e husarzy konserwuje si do rozstrzygnicia bitwy w chwili, gdy nieprzyjaciel najbardziej siy wyty. - Wiem ci ja to, wiem, alem si chcia upewni. Nastaa chwila milczenia. Po czym pan Zagoba zniy gos jeszcze bardziej i pyta dalej: - Czy to Krzywonos z ca potg? - Tak jest. - A ile prowadzi? - Razem z czerni szedziesit tysicy ludzi. - O, do diaba! - rzek pan Zagoba. Skrzetuski umiechn si pod wsem. - Nie myl wapan, e ja si boj - szeptadalej Zagoba - ale mam krtki oddech i nie lubi toku, bo gorco, a jak gorco, to junic po mnie. Bodaj to w pojedynk sobie radzi! Czek przynajmniej fortelw moe zay, a tu nic i po fortelach. Nie gowa, jeno rce wygrywaj. Tu ja gupi przy panuPodbipicie. Mam na brzuchu te dwiecie czerwonych zotych, co mi je ksi darowa, ale wierzaj mi waszmo, e brzuch wolabym mie gdzie indziej. Tfu! tfu! nie lubi ja tych wielkich bitew! Niech je zaraza tucze! - Nic waci nie bdzie. Nabierz ducha. - Ducha? Tego ja si tylko przecie boj, e mstwo roztropno we mnie zwyciy! Nadtom zapalczywy... A miaem zy omen: gdymy siedzieli przy ognisku, dwie gwiazdyspado. Kto je wie?... moe ktra moja! - Za dobre uczynki Bg waszmoci nagrodzi i w zdrowiu zachowa. - Byle mi za wczenie nagrody nie obmyli!- Czemue nie zosta przy taborach? - Mylaem, e przy wojsku bezpieczniej. - Bo i tak jest. Obaczysz wapan, e to nic wielkiego. My ju zwyczajni, a consuetudo altera natura. Ot, ju Sucz i Wiszowaty Staw. Istotnie wody Wiszowatego Stawu, oddzielone od Suczy dug grobl, zabysy w oddaleniu. Wojska zatrzymay si naraz na caej linii. - Czy to ju? - spyta pan Zagoba. - Ksi szyk bdzie sprawia - odpar pan Skrzetuski. - Nie lubi toku!... powtarzam waci... nie lubi toku. - Husaria na prawe skrzydo! - rozleg si gos subowego, ktry od ksicia przypad do pana Jana. Rozwidnio si zupenie. una zblada w blaskach wschodzcego soca, zociste promienie odbiy si w ostrzach husarskichkopii i zdao si, e nad rycerzami pon tysice wiec. Po sprawieniu szykw wojsko nie ukrywajc si ju duej zapiewao w jeden gos: "Witajcie, podwoje zbawienia!" Potna pie rozbiega si po rosach, uderzya si o brsosnowy i odbita echem, wzleciaa ku niebu.Nareszcie brzeg po drugiej stronie grobli zaczerni si, jak okiem sign, chmaramikozactwa; puki pyny za pukami, konni Zaporocy zbrojni w dugie spisy, pieszy lud z samopaami i fale chopstwa zbrojnego w kosy, cepy i widy. Za nimi wida byo jak we mgle olbrzymi tabor nibymiasto ruchome. Skrzypienie tysicy wozwirenie koni dochodzio a do uszu ksicych onierzy. Kozactwo jednak szobez zwykych wrzaskw, bez wycia i zatrzymao si po drugiej stronie grobli. Dwie przeciwne potgi patrzyy czas jaki na si w milczeniu. Pan Zagoba trzymajc si cigle przy Skrzetuskim spoglda na owo morze ludzkie i mrucza: - Jezu Chryste, po ce stworzy tyle tego taaajstwa! To chyba sam Chmielnicki z czerni i wszystkimi wszami! Nie rozpustae to, powiedz mi waszmo? Czapkami nas pokryj. A tak dobrze przedtem bywao w Ukrainie! Wal si i wal! bogdaj was diabli w piekle walili. I wszystko to na nasz skr. Bogdaj ich nosacizna zara!.. - Nie klnij wa. Dzi niedziela. - A prawda. dzi niedziela, lepiej by o Bogu pomyle... Pater noster qui es in coelis... adnego respektu od tych ajdakw spodziewa si nie mona... Sanctificetur nomen Tuum... co to si bdzie dziao na tejgrobli !... Adveniat regnum Tuum... Ju we mnie dech zaparo... Fiat voluntas Tua... Bodajecie wyzdychali, hamany mobjcze!... Patrz no wal Co to? Oddzia zoony z kilkuset ludzi oderwa si od czarnej masy i sun bezadnie ku grobli. - To harcownik - rzecze pan Skrzetuski. - Zaraz nasi ku nim wyjad. - Czy to ju koniecznie bitwa si zacznie? - Jak Bg na niebie. - Niech to diabli porw! - (Tu zy humor pana Zagoby nie mia ju miary.) - A wa to patrzysz jakby na teatrum w misopust! -wykrzykn z niechci do Skrzetuskiego -jakby nie o waci skr chodzio! - My ju zwyczajni, mwiem. - I pewnie na harce ruszysz? - Nie bardzo to przystoi rycerzom spod grnych znakw na pojedynk z takim nieprzyjacielem si bi; nie czyni tego, kto powag kocha. Ale w tych czasach nikt nie ma wzgldu na godno. - Id ju i nasi, id! - wykrzykn pan Zagoba widzc kran lini dragonw Woodyjowskiego posuwajc si truchtem ku grobli. Za nimi ruszyo po kilkanacie ochotnika spod kadej chorgwi. Poszli midzy innymi:rudy Wierszu, Kuszel, Poniatowski, dwchKarwiczw; a spod husarskiego znaku pan Longinus Podbipita. Odlego midzy dwoma oddziaami zacza si zmniejsza gwatownie. - Piknych rzeczy bdziesz wa wiadkiem- rzek Skrzetuski do pana Zagoby. - Uwaszczeglnie Woodyjowskiego i Podbipit. Wielcy to rycerze. Dojrzysz ich wa? - Dojrz. - To patrz; sam si rozakomisz. Rozdzia 31 Ale wojownicy zbliywszy si do siebie zatrzymali konie i poczli naprzd si ly wzajemnie. - Bywajcie! bywajcie! zaraz tu psy waszym padem nakarmimy! - woali ksicy onierze. - Wasze i dla psw si nie godzi. - Pognijecie w tym stawie, zbje bezecni! - Komu pisano, ten zgnije. Was tu prdzej ryby oszczypi. - Z widami do gnoju, chamy! Lepiej wam toprzystoi ni szabla. - Chocia my chamy, ale synki nasze bd szlachta, bo si z waszych panienek porodz! Jaki Kozak, widno zadnieprzaski, wysun si naprzd i zoywszy donie koo ust, woa potnym gosem: - U kniazia dwie synowice! Powiedzcie mu, eby je Krzywonosowi przysa. Panu Woodyjowskiemu a pociemniao w oczach z wciekoci, gdy to blunierstwo usysza, i w teje chwili wypuci konia na Zaporoca. Pozna go z dala pan Skrzetuski stojc na prawym skrzydle z husarzami i krzykn naZagob: - Woodyjowski leci! Woodyjowski! patrz wa! tam! tam! - Widz! - woa pan Zagoba. - Ju go dopad! Ju si bij ! Raz! dwa! daleje po nim! Widz doskonale! Oho, ju! To gracz, niech go las ogarnie! Istotnie w drugim zoeniu blunierca pad na ziemi jak gromem raony - i pad gow ku swoim, na z im wrb. A wtem wyskoczy drugi, ubrany w czerwony kontusz zdarty z jakiego szlachcica. Dopad on pana Woodyjowskiego troch z boku, ale ko muw chwili samego cicia utkn. Pan Woodyjowski za zwrci si i wtedy to mona byo pozna mistrza, bo doni tylkosam poruszy robic ruch tak lekki i mikki, e prawie niewidoczny, a jednak szabla Zaporoca furkna w gr, pan Woodyjowski za za kark go ucapi i porwa wraz z koniem ku swoim. - Braty ridnyje, spasajte! - woa jeniec. Ale oporu nie dawa wiedzc, e w razie najmniejszego szabl bdzie natychmiast przeszyty; jeszcze konia pitami bi, by poda. I tak go wid pan Woodyjowski jak wilk koz. Sypno si na ten widok z obu stron po kilkunastu wojownika, bo wicej na wskiejgrobli nie mogo si pomieci. Przypadali tedy do siebie pojedynczo. M zwiera si z mem, ko z koniem, szabla z szabl i by to cudny widok tego szeregu pojedynkw, na ktre oba wojska patrzyy z najwiksz ciekawoci, wrc sobie z nich o dalszym powodzeniu. Poranne socewiecio nad walczcymi, a powietrze tak byo przezroczyste, e prawie twarze mona byo z obu stron odrni. Mylaby kto patrzc z dala, e to turniej jakowy lubzabawa. Czasem jednak ko wylatywa z zamtu bez jedca; czasem trup wpada zgrobli w jasn szyb wody, ktra rozpryskiwaa si w zote iskry, a potem sza kolist fal od brzegu coraz dalej i dalej. Roso serce onierzom obu wojsk, patrzcym na mstwo swych rycerzy, i ochota do boju. Kady ku swoim sa yczenia; nagle pan Skrzetuski w rce klasn, a zadwiczay karwasze, i wykrzykn: - Wierszu zgin! pad razem z koniem... patrzcie: siedzia na tym biaym! Ale Wierszu nie zgin, chocia istotnie pad razem z koniem, bo przewrci obydwch olbrzymi Pujan, dawny kozak ksicia Jeremiego, dzi drugi po Krzywonosie dowdca. By to synny harcownik i nigdy tej gry nie opuszcza. Silny tak, i z atwoci mg zama dwieod razu podkowy, uchodzi za niezwycionego w pojedynczej walce. Przewrciwszy Wierszua uderzy na dzielnego oficera Kuroszlachcica i przeci go strasznie, bo prawie a do kulbaki. Inni cofnli si przeraeni, co widzc pan Longinus zwrci ku niemu swoj inflanck koby. - Pohybnesz! - krzykn Pujan widzc zuchwaego ma. - C robi? - odpowiedzia pan Podbipita wznoszc szabl do cicia. Nie mia on jednak swego Zerwikaptura, bogo do zbyt wielkich celw przeznaczy, abysi nim w pojedynczej walce posugiwa; zostawi go wic w rkach wiernego pachoka przy szeregu; mia za tylko lekk batorwk o bkitnawej pisanej zotem klindze. Wytrzyma pierwsze jej cicie Pujan, cho zaraz pozna, e ma z nie lada zapanikiem do czynienia, bo mu aszabla w garci zadraa; wytrzyma jednak i drugie, i trzecie, po czym, czy wiksz przeciwnika biego w szermiercepozna, czy moe wobec obu stron swoj straszliw si pochlubi si pragn, czy przyparty do skraju grobli, obawia si, aby nie by przez ogromne bydl pana Longina do wody wepchnitym, do, e odbiwszy ostatnie cicie, konia z koniem bokami zestosowa i wp Litwina w potne ramiona uchwyci. I sczepili si tak, jako dwa niedwiedzie, gdy o samic w czasie rui walcz; owinli si koo siebie jak dwie sosny, ktre z jednego pnia wyrsszy, wzajemnie si okrc i prawie jedno drzewo utworz. Wszyscy dech wstrzymali i w milczeniu patrzyli na walk tych zapanikw, z ktrych kady za najwikszego siacza midzy swymi uchodzi. Oni za - rzekby: naprawd zroli si w jedno ciao - bo dugi czas pozostali bez ruchu. I tylko twarze ich stay si czerwone, i tylko z y, ktre wyskoczyy im na czoa, z wygitych jak uki grzbietw mona byo pod tym straszliwym spokojem pozna nadludzkie wytenie ramion, ktre gnioty si nawzajem w ucisku. Na koniec obaj poczli dygota. Ale stopniowo twarz pana Longina stawaa si coraz czerwiesza, a twarz wataki coraz sisza. Upyna jeszcze chwila. Niepokj patrzcych wzrasta. Nagle milczenie przerwa guchy, przyduszony gos: - Puskaj... - Nie... braciaszku!... - odpowiedzia drugi gos. Jeszcze chwila: wtem chrobotno co okropnie, da si sysze jk jakby z podziemia; fala czarnej krwi buchna z ust Pujana i gowa mu zwisa na rami. Wtedy pan Longinus podnis go z kulbaki i zanim patrzcy mieli czas pomyle, co si stao, przerzuci go na swoje siodo, po czym ruszy rysi ku swoim. - Vivat! - krzyknli winiowiecczycy. - Na pohybel ! - odpowiedzieli Zaporocy. I zamiast si zmiesza klsk swego wodza, tym zaciciej uderzyli na nieprzyjaci. Zawrzaa walka tumna, ktr ciasnota miejsca tym zacieklejsz czynia. I byliby moojcy mimo caego mstwa ulegli pewnie wikszej szermierskiej wprawie przeciwnikw, gdyby nie to, e od taboru Krzywonosowegoday si nagle sysze trby woajce ich do odwrotu. Cofnli si natychmiast, a przeciwnicy postawszy chwil, by okaza, i odzieryli pole, zawrcili rwnie ku swoim. Grobla opustoszaa, zostay tylko na niej trupy ludzkie i koskie, jakby zapowied tego, co si dzia bdzie - i czerniaa ta droga mierci midzy dwoma wojskami -jeno lekkipowiew wiatru pomarszczy gadk o, z dawna u ce. Ci 8jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAP)cy8ccp, cR:%powierzchni jeziora i zaszumia aonie w liciach wierzb stojcych tu i owdzie nadbrzegami stawu. Tymczasem ruszyy Krzywonosowe puki jakby nieprzejrzane okiem stada szpakw i siewek. Sza naprzd czer, za ni sforna piechota zaporoska i sotnie konne, i ochotnicy Tatarowie, i artyleria kozacka, a wszystko bez wielkiego adu. Pchali si jedni przez drugich, szli "na gow" pragnc liczb niezmiern sforsowa grobl, a potem zala i pokry wojsko ksice. Dziki Krzywonos wierzy w pi iszabl, nie w sztuk wojenn, dlatego par ca si do ataku i kaza pukom idcym ztyu popycha przednie, aby cho po niewolii musiay. Kule armatnie poczy pluska po wodzie na ksztat dzikich abdzi i nurw, nie czynic zreszt z powodu odlegoci szkody w ksicych wojskach ustawionych w szachownic po drugiej stronie stawu. Powd ludzka zalaa grobl i sza naprzd bez przeszkody; cz owejfali dosignwszy rzeki szukaa przez ni przeprawy i nie znajdujc wracaa znw kugrobli; i szli tak gsto, e jak pniej mwi Osiski, po bach konno mona by byo przejecha, i pokryli tak grobl, e pidzi wolnej ziemi nie zostao. Patrzy na to Jeremi z wyszego brzegu i brwi marszczy, a z oczu szy mu ze byskawice ku tym tumom, widzc za bezad i przepychanie si Krzywonosowych pukw rzek do obersztera Machnickiego: - Po chopsku nieprzyjaciel z nami poczyna i na sztuk wojenn nie dbajc obaw idzie, ale nie dojdzie. Tymczasem, jakby wbrew jego sowom, doszli ju do poowy grobli i zatrzymali si zdziwieni i zaniepokojeni milczeniem wojsk ksicych. Ale wanie w tej chwili zrobi si ruch midzy tymi wojskami - i cofny si zostawiajc midzy sob a grobl obszerne puste pkole, ktre miao by polem walki. Po czym piechoty Koryckiego rozstpiy si odsaniajc zwrcone ku grobli paszcze armat Wurcla, a w kcie utworzonym przezSucz i grobl poyskiway w nadbrzenychzarolach muszkiety Niemcw Osiskiego. I zaraz dla ludzi wojny widocznym byo, naczyj tu stron musi pa zwycistwo. Tylko tak szalony wataka, jak Krzywonos, mg porywa si na bitw w takich warunkach, w ktrych ca potg nie mgby zdoby nawet przeprawy, gdyby Winiowiecki chcia mu jej broni. Ale ksi umylnie postanowi puci czjego si za grobl, by j otoczy i zetrze. Wielki wdz korzysta z zalepienia przeciwnika, ktren nawet i na to nie baczy, e ludziom swoim walczcym na drugim brzegu bdzie mg przychodzi w pomoc tylko wskim przejciem, przez ktre znaczniejszych oddziaw niepodobna od razu przeprawi. Wic praktycy wojenni patrzyli ze zdumieniem na czyn Krzywonosa, ktrego nic nie zmuszao do tak szalonego kroku. Zmuszaa go tylko ambicja i pragnienie krwi. Oto wataka dowiedzia si, e Chmielnicki pomimo przewagi wysanych podKrzywonosem si, lkajc si o rezultat bitwy z Jeremim, szed ca potg swoim w pomoc. Do Krzywonosa przyszy rozkazy,by bitwy nie stacza. Ale wanie dlatego Krzywonos postanowi j stoczy - i pieszy si. Wziwszy Poonne rozsmakowa si we krwi i nie chcia si ni dzieli, dlatego spieszy si. Straci poow ludzi - to i c z tego! Ale reszt zaleje szczupe siy ksice i w pie je wytnie. Gow Jeremiego poniesie Chmielnickiemu w podarunku. Tymczasem fale czerni dosigy koca grobli, na koniec przeszy j i rozlay si po owym pkolu zostawionym przez wojska Jeremiego. Ale w teje chwili ukrytapiechota Osiskiego daa im w bok ognia; z armat Wurcla wykwity dugie smugi dymu,ziemia zatrzsa si od huku i bitwa rozpocza si na caej linii. Dymy przesoniy brzegi Suczy, staw, groble i samo pole, tak i nic nie byo wida; czasem tylko zamigotay czerwone barwy dragonw, czasem bysny grzebienie nad leccymi hemami i wrzao w onej chmurze okropnie. W miecie bito we wszystkie dzwony, ktrych jk aosny miesza si z basowym rykiem armat. Z taboru waliy ku grobli coraz nowe i nowe puki. Te za, ktre j przeszy i dostay si na drug stron stawu, rozcignwszy si w mgnieniu oka w dug lini, uderzyy z wciekoci na ksice chorgwie. Bitwa rozcigna si od jednego koca stawu a do skrtu rzeki i botnistych k,wczesnego mokrego lata zalanych. Czer i Niowi musieli zwyciy lub zginmajc za sob wod, ku ktrej spieray j ataki piechoty i jazdy ksicej. Gdy husaria ruszya naprzd, pan Zagoba, cho oddech mia krtki i toku nie lubi, skoczy przecie z innymi, bo zreszt i nie mg inaczej uczyni bez naraenia si na stratowanie. Lecia tedy przymknwszy oczy, a w gowie latay mu z byskawicow szybkoci myli: "Na nic fortele! na nic fortele! gupi wygrywa, mdry ginie!" Potem ogarna go zo na wojn, na Kozakw, na husarzy i na wszystkich w wiecie. Zacz kl - i modli si. Powietrze wiszczao mu w uszach, tamowao oddech w piersi! - nagle uderzy si o co koniem, poczu opr, wic otworzy oczy - i c ujrza: oto kosy, szable, cepy, mnstwo rozpalonych twarzy, oczu, wsw... a wszystko to niewyrane, nie wiadomo czyje, wszystko drgajce, skaczce, wcieke. Wtedy porwaa go ostatnia pasja na tych nieprzyjaci, e nie uciekli do diaba, e leli w oczy i e zmuszali go do bitwy. "Chcecie, to macie!" - pomyla i pocz ci lepo na wszystkie strony. Czasem przecina powietrze, a czasem czu, i ostrze mu grznie w co mikkiego. Jednoczenie czu, e jeszcze yje, i to dodawao mu nadzwyczajnie otuchy. "Bij! zabij !" - rycza jak baw - na koniec owewcieke twarze zniky mu z oczu, a natomiast ujrza mnstwo plecw, wierzchw od czapek, a krzyki mao mu uszu nie rozdary. "Zmykaj? - przemkno mu przez gow. -Tak jest!" Wtedy odwaga wezbraa w nim bez miary. - Zodzieje! - krzykn. - Tak to szlachcie stawacie? I skoczy midzy uciekajcych, min wielui zamieszawszy si w gstwinie, z wiksz ju przytomnoci pracowa pocz. Tymczasem towarzysze jego przyparli Niowcw do brzegw Suczy, poronitychdo gsto drzewami, i gnali ich wzdu brzegu do grobli, nikogo ywcem nie biorc,bo czasu nie stawao. Nagle pan Zagoba poczu, e ko poczyna si pod nim rozpiera, a jednoczenie spado na co cikiego i obwino mu ca gow, tak i otoczya go ciemno zupena. - Moci panowie! ratujcie! - krzykn bijc pitami konia. Rumak jednak, widocznie zmorzony ciarem jedca, jcza tylko i sta w miejscu. Pan Zagoba sysza wrzask, krzyki przelatujcych koo siebie jedcw, potemcay ten huragan przelecia i naok nastaa wzgldna cisza. I znowu myli, tak szybkie jak strzay tatarskie, poczy mkn przez jego gow. "Co to jest? co si stao? Jezus Maria! wzito mnie w niewol!" I na czoo wystpiy mu krople zimnego potu. Widocznie owinito mu gow tak samo, jak on niegdy Bohunowi. Ten ciar, ktry czuje na ramieniu - to do hajdamacka. Ale czemu go nie prowadz lub nie zabijaj? czemu stoi w miejscu? - Puszczaj, chamie! - krzykn wreszcie przyduszonym gosem. Milczenie. - Puszczaj, chamie! Daruj ci zdrowiem! adnej odpowiedzi. Pan Zagoba raz jeszcze uderzy pitami wboki konia, ale znowu bez skutku. Zatknite bydl rozkraczyo si tylko szerzej i stao w miejscu. Wwczas ostatnia pasja pochwycia nieszczsnego jeca i dobywszy noa z pochwy wiszcej mu na brzuchu da straszne pchnicie w ty za siebie. Ale n przeci tylko powietrze. Wtedy Zagoba porwa obu rkoma za ow zason obwijajc mu gow i zerwa j w mgnieniu oka. Co to jest? Hajdamakw nie ma. Naok pusto. Z dala tylko wida w dymie przelatujcych kranych dragonw Woodyjowskiego, a o kilkanacie staj dalej migoc zbroje husarzy, ktrzy gnaj resztki niedobitkw zawracajc je z pola ku wodzie. Natomiast u ng pana Zagoby ley pukowachorgiew zaporoska. Widocznie uciekajcy Kozak cisn j tak, e drzewcem wspara si na ramieniu pana Zagoby, a pacht pokrya mu gow. Ujrzawszy to wszystko i zrozumiawszy dokadnie m w oprzytomnia zupenie. - Aha! - rzek - zdobyem chorgiew. Jak to? moem jej nie zdoby? Jeli justycja nie polegnie take w tej bitwie, tedy pewienjestem nagrody. O chamy! szczcie wasze,i mi si ko rozpar. Nie znaem si mniemajc, i fortelom mog ufa bardziej ni mstwu. Mog si do czego wicej w wojsku przyda ni do zjadania sucharw. Odla Boga! znowu tu jaka wataha leci. Nie tdy, psubraty, nie tdy! eby tego konia wilcy zjedli!... Bij!... zabij! Istotnie nowa wataha Kozakw gnaa ku panu Zagobie, wyjc nieludzkimi gosami, ana karku jej siedzieli pancerni Polanowskiego. I byby moe pan Zagoba znalaz mier pod kopytami, gdyby nie to, e husaria Skrzetuskiego wytopiwszy tych, za ktrymi sza w pocigu, wracaa teraz,by wzi w dwa ognie owe nadbiegajce oddziay. Co widzc Zaporocy rzucili si wwod na to tylko, by uszedszy mieczw znale mier w botach i w gbokich doach. Inni, ktrzy padli na kolana bagajco lito, marli pod ciciami. Pogromsta si straszliwy i powszechny, ale najstraszliwszy na grobli. Wszystkie oddziay, ktre j przeszy, zostay startew owym pkolu utworzonym przez wojsko ksice. Te, ktre jeszcze nie przeszy, giny pod nieustajcym ogniem armat Wurcla i salwami piechoty niemieckiej. Nie mogy i naprzd ani w ty, gdy Krzywonos wgania coraz nowe puki, ktre pchajc si, prc idcych przed sob,zapary jedyn drog ucieczki. Rzekby: Krzywonos zaprzysig sobie wygubi wasnych ludzi, ktrzy staczali si, dusili,bili si pomidzy sob, padali, wskakiwali wwod po obu stronach - i tonli. Z jednego koca czerniay masy uciekajcych, z drugiego - masy idcych naprzd, w rodku- gry i way trupw, jki, krzyk pozbawiony dwikw ludzkich, sza strachu, zamieszanie, chaos. Cay staw zapeni si trupami ludzi i koni. Wody wystpiy z brzegw. Chwilami dziaa milky. Wwczas grobla na ksztat paszczy armatniej wyrzucaa tumy Zaporocw i czerni, ktre rozbiegay si po pkolu i szy pod miecz czekajcej na nie jazdy, a Wurcel poczynagra na nowo; deszczem elaza i oowiu zamyka grobl wstrzymujc przypyw posikw. W tych krwawych zapasach upyway cae godziny. Krzywonos, wcieky, spieniony, jeszcze nie dawa za wygran i rzuca tysice moojcw w paszcz mierci. Po drugiej za stronie Jeremi, ubrany w srebrne blachy, sta konno na wysokiej mogile zwanej za owych czasw Kru Mogi - i patrzy. Twarz mia spokojn, wzrok jego ogarnia ca grobl, staw, brzegi Suczy i bieg ado miejsca, w ktrym owity w bkitnaw mg oddalenia sta olbrzymi tabor Krzywonosowy. Oczy ksicia nie schodziy ztego zbiorowiska wozw, na koniec zwrcisi do grubego wojewody kijowskiego i rzek: - Dzi ju nie zdobdziemy taboru. - Jak to? wasza ksica mo chciaby?...- Czas prdko leci. Za pno! Patrz wasza mo, oto i wieczr. Istotnie od chwili wyjazdu harcownikw bitwa, podsycana uporem Krzywonosa, trwaa ju tak dugo, e soce miao czas przebiegn cay swj uk codzienny ikonio si ku zachodowi. Lekkie, wysokie chmurki zwiastujce pogod, a rozproszonejak stada biaorunych owieczek po niebie, poczy si czerwieni i schodzi gromadami z pl niebieskich. Dopyw kozactwa do grobli ustawa z wolna, a te puki, ktre ju wstpiy na ni, cofay siw popochu i nieadzie. Bitwa koczya si, a koczya dlatego, i rozarte zgraje opady w kocu Krzywonosa woajc z rozpacz i wciekoci: - Zdrajco! wygubisz nas! Psie krwawy! Samici zwiem i Jaremie wydamy, a tak ycie okupimy. Na pohybel tobie, nie nam! - Jutro wydam wam kniazia i cae wojsko albo sam zgin - odpowiada Krzywonos. Ale spodziewane to "jutro" miao dopiero nastpi, a obecne ' 'dzi" byo dniem pogromu i klski. Kilka tysicy najdzielniejszych niowych moojcw nie liczc czerni polego na polu bitwy lub potopio si w stawie i w rzece. Blisko dwatysice wzito w niewol. Polego czternastu pukownikw nie liczc sotnikw, esauw i rozmaitej starszyzny. Drugi po Krzywonosie wdz, Pujan, ywcem lubo ze strzaskanymi ebrami, dosta si w moc nieprzyjaci. - Jutro wszystkich wyreem! - powtarza Krzywonos. - Gorzaki ni jada pierwej w gb nie wezm. A tymczasem w przeciwnym obozie rzucanozdobyte chorgwie pod nogi strasznego ksicia. Kady ze zdobywcw ciska swoj, tak i utworzy si z nich stos niemay, byo bowiem wszystkich czterdzieci. A gdyz kolei przechodzi pan Zagoba, zwali swoj z tak moc i hukiem, e a ratyszcze pko, co widzc ksi zatrzyma go i pyta: - A wa to wasnymi rkami zdobye w znak? - Do usug waszej ksicej moci! - Widz tedy, e nie tylko Ulisses, lecz i Achilles. - Prosty ja onierz, jeno pod Aleksandrem Macedoskim su. - Poniewa lafy wa nie bierzesz, nieche ci skarbnik jeszcze dwiecie czerwonych zotych za tak cnotliwy twj proceder wypaci. Pan Zagoba za kolana ksicia chwyci i rzek: - Wasza ksica mo! wiksza to aska ni moje mstwo, ktre rade by si we wasnej modestii ukry. Zaledwie widzialny umiech bka si po czarniawej twarzy pana Skrzetuskiego, ale rycerz milcza i pniej nawet ani ksiciu, ani nikomu o niespokojnociach pana Zagoby przed bitw nie wspomnia; za pan Zagoba odszed z min tak sierdzist, e widzc go onierze spod innych chorgwi pokazywali go palcami, mwic: - Ten ci to jest, co dzi najwicej dokazywa. Noc zapada. Po obu stronach rzeki i stawuzapony tysice ognisk i dymy jako kolumny wzniosy si ku niebu. Strudzony onierz krzepi si jadem, gorzak lub ducha sobie do jutrzejszej bitwy dodawa opowiadajc czyny dzisiejszej. Ale najgoniej rozprawia pan Zagoba chwalc si tym, czego dokaza, i tym, czego by mg dokaza, gdyby mu si ko nie rozpar. - Ju to mwi waszmociom - rzek zwracajc si do oficerw ksicych i szlachty spod chorgwi Tyszkiewicza - e wielkie bitwy dla mnie nie nowina; dowiadczyem ich niemao i na Multanach, i w Turczech, ale em pole zalea, baem si - nie nieprzyjaci, bo kto by si tam chamstwa ba! - ale wasnej zapalczywoci, gdy zaraz mylaem, i mnie zbyt daleko uniesie. - Jako i uniosa waci. - Jako i uniosa! Spytajcie pana Skrzetuskiego! Jakem tylko ujrza pana Wierszua padajcego z koniem, zaraz chciaem nie pytajc na pomoc mu skoczy.Ledwo mnie towarzysze powstrzymali. - Tak jest! - rzecze pan Skrzetuski - musielimy waci hamowa: - Ale - przerwa Karwicz - gdzie jest Wierszu? - Pojecha ju na podjazd; nie zna on spoczynku. - Uwacie tedy, moci panowie - mowi pan Zagoba niekontent, e mu przerwano opowiadanie - jakom t chorgiew zdoby... - To Wierszu nie ranny? - pyta znw Karwicz. -...Nie pierwsz to ju zdobyem w yciu, ale adna nie przysza mi z tak prac... - Nie ranny, jeno potuczony - odpowiedzia pan Azulewicz, Tatar - i wody si napi, bo pad gow do stawu. - To si dziwi, e ryby nie pozdychay- rzek z gniewem pan Zagoba - bo od takiejognistej gowy musiaa si woda zagotowa. - Wszelako wielki to kawaler! - Nie tak zbyt wielki, skoro do byo na niego p-Jana. Tfu, z waszmociami dogada si nie mona! Moglibycie si te ode mnie nauczy, jak zdobywa chorgwie na nieprzyjacielu... Dalsz rozmow przerwa modziuchny panAksak, ktry w tej chwili zbliy si do ogniska. - Nowiny przynosz waszmociom! - rzek dwicznym, pdziecicym gosem. - Niaka pieluch nie upraa, kot mleko zjad i farfurka si stuka - mrukn panZagoba. Ale pan Aksak nie zwaa na t przymwk do swego chopicego wieku i rzek: - Pujana ogniem piek... - Bd psi mieli grzanki! - przerwa pan Zagoba. -...I czyni zeznania. Ukady zerwane. Pan z Brusiowa mao nie szaleje. Chmiel idzie z ca potg w pomoc Krzywonosowi. - Chmiel? c to Chmiel! Kto tu sobie co robiz Chmiela? Idzie Chmiel bdzie piwo, beczkaort! Drwimy z Chmiela!... - trzepa pan Zagoba toczc przy tym gronie i dumnie oczyma po obecnych. gadk o, z dawna u ce. Ci 8jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAPcecZ% c /c =d - Idzie wic Chmiel, ale Krzywonos na niegonie czeka i dlatego przegra... - Gra duda, gra - a przegra kiszki... - Sze tysicy moojcw ju jest w Machnwce. Wiedzie ich Bohun. - Kto? kto? - spyta nagle zgoa innym gosem Zagoba. - Bohun. - Nie moe by! - Tak zeznaje Pujan. - Masze, babo, placek! - zawoa aoniepan Zagoba. - Prdko oni tu mog by? - We trzech dniach. Wszelako do bitwy idc nie bd tak pieszy, by koni nie zegna. - Ale ja bd pieszy! - mrukn szlachcic.- Anieli Pascy, ratujcie mnie od tego ajdaka! Oddabym chtnie moj zdobyt chorgiew, byle ten paliwoda kark skrci, nim tu dojdzie. Spero, e nie bdziem te tudugo czeka. Pokazalimy Krzywonosowi, co umiemy, a teraz czas by spoczynku zay. Nienawidz tak owego Bohuna, e bez abominacji wspomnie jego diabelskiegonazwiska nie mog. Otom si wybra! Nie mogem to w Barze siedzie? Licho mnie tu przynioso... - Nie trw si wa - szepn Skrzetuski - bo wstyd! Midzy nami nic ci nie grozi. - Nic mi nie grozi? Wa go nie znasz! On si ju moe gdzie midzy ogniami k'nam czognie. (Tu pan Zagoba obejrza si niespokojnie wokoo.) A i na waci on rwnie zawzity, jak na mnie. - Daje mi Boe z nim si spotka! - rzek pan Skrzetuski. - Jeli to ma by aska, to wol jej nie dozna. Odpuszcz mu chtnie, jako chrzecijanin, wszystkie krzywdy, ale pod warunkiem, e go na dwa dni przedtem powiesz. Nie trwo si ja, ale wa nie uwierzysz nawet, jak nadzwyczajna abominacja mnie porywa! Lubi ja wiedzie,z kim mam do czynienia: z szlachcicem - to z szlachcicem, z chopem - to z chopem; ale to diabe jaki wcielony, z ktrym nie wiedzie, czego si trzyma. Wayem ja si na niemae z nim rzeczy, ale jakie oczyzrobi, gdym mu eb obwizywa, tego ja waci nie wypowiem i w godzin mierci pamita bd. Nie chc budzi licha, pki pi. Na raz sztuka. Waszmoci te powiem, e jest niewdzicznikiem i o t niebog niedbasz... - A to quo modo? - Bo - rzecze pan Zagoba odcigajc rycerza od ogniska -wa swoim wojennym humorom i fantazji dogadzajc wojujesz i wojujesz, a ona tam lacrimis si kadego dnia zalewa, na prno responsu czekajc. Czego by inny nie uczyni, ale ju by dawnomnie wyprawi majc w sercu afekt prawdziwy i nad jej tsknoci zlitowanie. - Mylisz tedy wa do Baru wraca? - Choby dzi, bo i mnie jej al. Pan Jan oczy tskne ku gwiazdom podnis itak mwi: - Nie pomawiaje mnie waszmo o nieszczero, bo Bg mi wiadek, e kawaka chleba do ust nie wezm ni ndznego ciaa snem nie pokrzepi, ebym wprzd o niej nie pomyla, a ju to w sercu moim nikt stalszej nad ni rezydencjimie nie moe. A em waszmoci z responsem nie wyprawia, to dlatego, em sam chcia jecha, aby kochaniu folg da inie zwczc, lubem si wiekuistym z ni poczy. I nie masz takowych skrzyde nawiecie ani takiego lotu, ktrym bym tam lecie nie chcia, do tej niebogi mojej... - To czemu wa nie lecisz? - Bo mi przed bitw tego czyni nie wypadao. onierzem i szlachcicem jestem, przeto o honor dba musz... - Ale dzi jest po bitwie, ergo... moemy ruszy cho zaraz... Pan Jan westchn. - Jutro uderzymy na Krzywonosa... - Tego to ja, widzi wa, nie rozumiem. Pobilicie modego Krzywonosa, przyszed stary Krzywonos; pobijecie starego Krzywonosa, przyjdzie mody ten tam (ebyw z godzin nie wymwi)... Bohun; pobijecie jego, przyjdzie Chmielnicki. Co u diaba! Jak tak pjdzie, to si lepiej wa od razu zesforuj z panem Podbipit; bdzie dudek z czystoci plus im Skrzetuski summa facit: dwch dudkw i czysto. Daj no wapan pokj, bo dalibg! pierwszy bd kniaziwn namawia, eby waci rogi przyprawia, a tam pan Jdrzej Potocki, jak j ujrzy, to a skrami parska; czeka tylko, jak zary kosk manier. Tfu, u licha! eby mi to jaki modzik powiada, ktry bitwy nie zazna i reputacj czyni sobie dopiero potrzebuje, to bym rozumia, ale nie wa, co si krwie oopa jak wilk, a pod Machnwk, jak mnie powiadano, zabie jakiego smokapiekielnego czy ludojada. Juro na ten miesic niebieski, e wa co tu krcisz albo si tak ju rozakomi, e krew wolisz ni onic. Pan Skrzetuski mimo woli na ksiyc spojrza, ktren na wysokim wyiskrzonym niebie pyn, jak srebrny korab nad obozem. - Mylisz si wa - rzek po chwili. - Nie we krwi ja smakuj ani te na reputacj zarabiam, ale nie godzi mi si porzuca towarzyszw w cikiej potrzebie, gdy chorgiew nemine excepto ma stawa. W tym honor kawalerski, a to jest wita rzecz. Co za do wojny, potrwa ona niezawodnie, gdy zbyt si ju rozwielmoyo taaajstwo; wszelako, skoro Krzywonosowi idzie na pomoc Chmielnicki, to bdzie przerwa. Albo jutro Krzywonos pole nam da, albo nie. Jeli da, to z pomoc bo suszne otrzyma wiczenie, a potem musimy i do spokojniejszego kraju, by te tchu troch piersiami zapa. Wszak to ju dwa miesice przeszo, jak nie pimy, nie jemy,jeno si bijem i bijem dzie i noc, dachu nad gow nie majc, na wszystkie nawanoci elementw naraeni. Ksi to wielki wdz, ale i roztropny. Nie porwie sion tak na Chmielnickiego w kilka tysicy Iudzi przeciw krociom. Wiem te, e pjdzie ku Zbarau, tam si odywi, onierzw nowych pozbiera, szlachta si zcaej Rzeczypospolitej do niego zbiegnie - i dopiero na waln rozpraw ruszymy. Jutrotedy ostatni dzie pracy, a pojutrze bd ju mg z waszmoci z czystym sercem do Baru ruszy. I to jeszcze waci dla uspokojenia dodam, e w Bohun adn miar na jutro nie zdy i w bitwie nie wemie udziau, a choby te i wzi, mamnadziej, e jego chopska gwiazda nie tylko przy ksicej, ale i przy mojej rycerskiej zblednie. - Belzebub to jest wcielony. Mwiem waci, e nie lubi toku, ale on gorszy od toku, cho repeto, e nie tyle bojani, ile wstrtu do niego przezwyciy nie mog. Ale dobrze. Mniejsza z tym! Jutro tedy garbowanie chopskich grzbietw, a potem draa do Baru! Oj! bd si te liczne oczymiay na wapana conspectus! Oj! bdzieesi to liczko poni. A ju to powiem waci,e i mnie do niej tskno, bo j jako ojciec miuj. I nie dziw. Synw legitime natos niemam, fortuna daleko, bo a w Turczech, gdzie mi j pogascy komisarze kradn, i yj jako sierota na tym wiecie, a na staro chyba do pana Podbipity, do Myszykiszek na rezydenta pjd. - Bdzie to inaczej, niech waci gowa nie boli. Za to, co dla nas uczyni, ju te ci nadto wdzicznoci okaza nie moem. Dalszej rozmowie przeszkodzi jaki oficer, ktry przechodzc tu obok spyta: - A kto tam stoi? - Wierszu! - zawoa pan Skrzetuski poznajc po gosie. - Z podjazdu? - Tak jest. A teraz od ksicia. - Co tam sycha? - Bitwa jutro. Nieprzyjaciel grobl poszerza, mosty na Styrze i na Suczy stawi chcc si do nas dosta koniecznie. - A c ksi na to? - Ksi powiedzia: dobrze! - I nic wicej? - Nic. Nie kaza przeszkadza, a tam siekiery a hucz! Do rana bd pracowa. - Jzyka dostae? - Porwaem siedmiu. Wszyscy zeznaj, i o Chmielnickim syszeli, e idzie, ale podobno jeszcze daleko. Co za noc! - Widno jak w dzie. A jak ci tam po upadku? - Koci bol. Id podzikowa naszemu Herkulesowi, a potem spa, bom strudzon. eby cho ze dwie godziny podrzema! - Dobranoc! - Dobranoc! - Pjd i waszmo - rzek pan Skrzetuski do Zagoby - bo pno, a jutro praca. - A pojutrze podr - przypomnia pan Zagoba. Poszli i odmwiwszy pacierze pokadli si koo ognia. Wkrtce te ogniska poczy gasn jedne po drugich. Obz obwijaa ciemno i tylko ksiyc rzuca na srebrne blaski, ktrymirozwieca coraz to nowe grupy picych. Cisz przerywao tylko oglne potne chrapanie i nawoywania stranikw czuwajcych za obozem. Ale sen nie na dugo sklei cikie powieki onierzy. Zaledwie pierwszy brzask zabieli cienie nocy, gdy we wszystkich kocach obozu zabrzmiay trbki na "wstawaj"! W godzin potem ksi ku wielkiemu zdziwieniu rycerstwa cofa si na caej linii. Rozdzia 32 Ale byo to cofanie si lwa, ktry potrzebuje miejsca do skoku. Ksi umylnie puci Krzywonosa za przepraw, by tym wiksz zada mu klsk. W samym pocztku bitwy uderzy pokoniu i pocz niby ucieka, co widzc Niowcy i czer rozerwali swe szyki, aby go dogoni i otoczy. Wtedy ksi zwrci si nagle i ca jazd od razu na nich uderzy tak strasznie, e ani przez chwil oporu da nie mogli. Gnano ich tedy mil do przeprawy, potem przez mosty, groble i p mili a do taboru, siekc i mordujc bez miosierdzia, a bohaterem dnia tego by szesnastoletni pan Aksak, ktren pierwszy uderzy i pierwszy popoch roznis. Z takim te tylko wojskiem, starym i wywiczonym, mg ksi na podobne puszcza si fortele i ucieczk zmyla, ktra w kadych innych szykach moga na prawdziw si zmieni. Ale za to drugi ten dzie daleko cisz jeszcze skoczy si dla Krzywonosa klsk. Pobrano wszystkie polowe dziaa, mnstwo chorgwi, midzy nimi kilkanacie koronnych wzitych przez Zaporocw pod Korsuniem. Gdyby piechoty Koryckiego, Osiskiego i armaty Wurcla mogy za jazd nady, wzito by za jednym zamachem i tabor. Ale nim nadeszy, zrobia si noc i nieprzyjaciel oddali si ju znacznie, tak e go niepodobna byo dosign. Wszelako Zawilichowski zdoby poow taboru, a w nim ogromne zapasy broni i ywnoci. Czer ju po dwakro porywaa Krzywonosa chcc go ksiciu wyda i zaledwie obietnic natychmiastowego powrotu do Chmielnickiego zdoa si z jej rk uratowa. Ucieka te z pozosta poow taboru, zdziesitkowany, zbity, zrozpaczony, i nie opar si a w Machnwce, dokd nadszedszy Chmielnicki kaza go w chwili pierwszego gniewu za szyj do armaty na acuchu przyku. I dopiero gdy pierwszy gniew min, wspomnia hetman zaporoski, e przecie nieszczsny Krzywonos cay Woy krwi obla, e Poonne zdoby, tysice dusz szlacheckich na tamten wiat wysa, a ciaa zostawi bez pogrzebu, i wszdy by zwyciski, dopki si z Jeremim nie spotka. Za te zasugi ulitowa si nad nim hetman zaporoski i nie tylko od armaty go zaraz kaza odczepi, ale do dowdztwa goprzywrci i na Podole na nowe zdobycze i rzezie wysa. A tymczasem ksi ogosi swemu wojsku tyle podany wypoczynek. W ostatniej bitwie ponioso te i ono znaczne straty, zwaszcza przy szturmach jazdy na tabor, zza ktrego bronili si Kozacy rwnie zacicie, jak zrcznie. Polego wwczas do piciuset onierza. Pukownik Mokrski, ciko ranny, wkrtce ducha wyzion; postrzelony by, lubo nieszkodliwie, i pan Kuszel, i Polanowski, i mody pan Aksak, a pan Zagoba, ktren oswoiwszy si z tokiem, mnie razem z innymi stawa, uderzony dwukrotnie cepem, rozchorza nakrzye i ruszy si nie mogc, na powzce Skrzetuskiego jak martwy lea. Pomiesza wic los zamiar jechania do Baru, bo nie mogli ruszy zaraz, tym bardziej e ksi pana Skrzetuskiego na czele kilku chorgwi a pod Zasaw wysa, by tam zebrane kupy czerni wydusi. Poszed rycerz, sowa o Barze przed ksiciem nie wspomniawszy, i przez pi dni pali i cina, pki okolicy nie oczyci. Na koniec i ludzie strudzili si ju bardzo nieustann walk, dalekimi pochodami, zasadzkami, czuwaniem, postanowi wic wraca do ksicia, o ktrym mia wiadomo, e do Tarnopola si uda. Wigili powrotu, zatrzymawszy si w Suchorzycach nad Chomorem, rozoy pan Jan chorgwie po wsi, a sam stan nanocleg w chacie chopskiej, poniewa za wielce by niewywczasem i prac wyczerpany, zasn zaraz i spa kamiennym snem ca noc. Nad ranem, wp senny jeszcze, wp przebudzony, j majaczy i marzy. Dziwne obrazy poczy mu si przesuwa przed oczyma. Wic zdawao mu si naprzd, e jest w ubniach, jakby z nich nigdy nie wyjeda, e pi w swojej izbie w cekhauzie i e Rzdzian, jako zwykle rankiem, krzta si koo jego odziey i do wstawania mu j przygotowywa. Z wolna jednake jawa pocza rozprasza przywidzenia. Przypomnia sobie rycerz, i jest w Suchorzycach, nie w ubniach - jedna tylko posta pacholika nie rozpywaasi we mg. I widzia go cigle pan Skrzetuski siedzcego pod oknem na zydlu i zajtego smarowaniem rzemieni u pancerza, ktre od upau pokurczyy si byy znacznie. Wszake cigle jeszcze myla, e to sennamara broi, wic przymkn na nowo oczy. Po chwili otworzy je. Rzdzian siedzia cigle pod oknem. - Rzdzian! - krzykn pan Jan - tye to, czyli twj duch? A chopak przestraszy si nagego woania, wic pancerz upuci z brzkiem na podog, rce rozstawi i rzek: - O dla Boga! czego to jegomo tak krzyczy? Za tam jaki duch! yw jestem i zdrowy. - I wrcie? - Albo to mnie jegomo wypdza? - Pjd tu do mnie, niech ci ucisn! Wierny pacholik przypad do pana i za kolana obj, a za pan Skrzetuski caowago w gow z radoci wielk i powtarza: - yw jeste! yw jeste! - O mj jegomo! od radoci mwi nie mog, e te jegomocine ciao jeszcze w zdrowiu ogldam... O dla Boga!... ino jegomo tak wrzasn, e aem pancerz upuci... Rzemieniska si pokurczyy... wida nijakiej posugi jegomo nie mia... Chwaa ci, Boe, chwaa... o moje panisko kochane! - Kiedye przyjecha? - A dzi w nocy. - I czemue mnie nie obudzi? - O! miabym budzi?! Rano przyszedem szatki wzi... - Skde przyjecha? - A z Huszczy. - Ce tam robi? co si z tob dziao? Mw, opowiadaj! - To, widzi jegomo, przyjechali Kozacy doHuszczy pana wojewod bracawskiego rabowa i pali, a ja tam ju pierwej byem, bom tam z ojcem Patronim ask przyjecha, ktren mnie od Chmielnickiego do Huszczy zabra; bo jego do Chmielnickiego pan wojewoda z listami przysa. Wic ja si z nim zabraem z powrotem, a teraz Kozacy Huszcz spalili i ojca Patroniego za jego serce ku nam zamordowali, co by pewnie i pana wojewodpotkao, gdyby si tam znajdowa, cho on take bahoczeciwy i wielki ich dobrodziej... - Mwe tedy jasno i nie mieszaj, bo zrozumie nie mog. To ty u Kozakw, u Chmiela, przesiadywa czy jak? - Juci, e u Kozakw. Bo jak mnie ogarnli w Czehrynie, tak mnie mieli za swego i trzymali. Niech no si jegomo ubiera... Mj Boe, a takie wszystko poniszczone, ei w rk nie ma co wzi! Bodaje ci!... Mj jegomo, ju te niech si jegomo nie sierdzi, em ja tego listu, co jegomo z Kudaku pisa, w Rozogach nie odda; ale mi go ten zodziej Bohun wydar; i gdyby nie w gruby szlachcic, to i ywota bym zby. - Wiem, wiem. Nie twoja wina. Ten gruby szlachcic jest w obozie. On mi wszystko opowiada tak wanie, jak byo. A te i pann Bohunowi wykrad, ktra w dobrym zdrowiu w Barze ywie. - O! to chwaa Bogu! wiedziaem te, e jejBohun nie dosta. To ju pewno weselisko niezadugo. - Pewnie, e tak. Std zaraz ruszymy wedleordynansu do Tarnopola, a stamtd do Baru.- Bogu najwyszemu dziki. Chyba on si powiesi - w Bohun - ale ju jemu czarownica przepowiadaa, e on tej, o ktrej myli, nigdy nie dostanie i e Lach jposidzie, a ten Lach to pewnie jegomo. - Skde ty o tym wiesz? - Bom sysza. Musz ju ja dokumentnie wszystko jegomoci opowiedzie, a jegomo niech si tymczasem ubiera, bo te i niadanie dla nas warz. Ow, jakem wyjecha t czajk z Kudaku, takemy jechali okrutnie dugo, bo pod wod, a do tego popsowaa nam si czajka i trzeba byo naprawia. Jedziemy tedy, jedziemy, mj jegomo, jedziemy... - Jedziecie, jedziecie!.. - przerwa zniecierpliwiony pan Jan. - I przyjechalimy do Czehryna. A co mnie tam spotkao, to ju jegomo wie. - To ju wiem. - Ow le ja w stajni, wiata boego nie widz. A wtem przyszed Chmielnicki, zarazpo odjedzie Bohunowym, z okrutn si zaporosk. A e to poprzednio pan hetman wielki pokara czehrycw za afekt dla Zaporocw i wiele ludzi byo w miecie pobitych i poranionych, wic oni myleli, e ja take z tych, i dlatego nie tylko mnie nie e. Ci 8jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAP%c uqc ? 'c!69!R?*!dobili, ale jeszcze dali wygod, opatrunek i Tatarom wzi nie dozwolili, chocia oni im na wszystko pozwalaj. Przyszedszy ja tedy do przytomnoci, myl, co mam robi? A ci zodzieje pod Korsu przez ten czas poszli i tam panw hetmanw pobili. O mj jegomo, co moje oczy widziay, tegonie wypowiedzie! Oni za nic nie ukrywali, wstydu nijakiego nie znajc i e to za swego mi mieli. A ja myl: ucieka czy nieucieka? Alem widzia, e bezpieczniej zosta, pki si lepsza okazja nie trafi. Kiedy to zaczli zwozi spod Korsunia makaty, rzdy, srebra, kredensy, klejnoty... oj! oj! mj jegomo - mao e mi si serce nie rozpuko i oczy z gowy nie wylazy. To ci tacy zbje sze yek srebrnych za talera, a potem za kwart wdki sprzedawali, a guz zoty albo zapink, albo trzsienie od czapki to moge i za p kwarty dosta. Tak ja sobie myl: co mam po prnicy siedzie?...nieche skorzystam! Da-li Bg wrci kiedy do Rzdzian, na Podlasie, gdzie rodziciele mieszkaj, to im oddam, bo oni tam maj proces z Jaworskimi, co ju pidziesit lattrwa, a nie ma za co go duej prowadzi. Wic nakupiem, mj jegomo, tyle wszelakiego dobra, em na dwa konie adowa musia majc to sobie za pocieszenie w smutkach moich, bo mi za jegomoci okrutnie byo tskno. - Oj, Rzdzian, zawsze jednaki! Ze wszystkiego musisz mie korzy. - e mnie Bg pobogosawi, to c zego?Ja przecie nie kradn, a e mnie jegomo da trzosik na drog do Rozogw, to oto jest! Moje prawo odda, bom te do Rozogw nie dojecha. Tak mwic pacholik odpi pas, wyj trzosik i pooy go przed rycerzem, a panSkrzetuski umiechn si i rzek: - Kiedy ci tak dobrze szo, to pewnie ode mnie bogatszy, ale ju trzymaj i ten trzosik. - Dzikuj pokornie jegomoci. Zebrao si troch - boa aska! Bd si rodziciele cieszyli i dziadu, co ma dziewidziesit lat. A ju Jaworskich to chyba do ostatniegogrosza sprocesuj i z torbami ich puszcz. Jegomo te skorzysta, bo ju tego pasa kropiastego, co mi jegomo w Kudaku obieca, nie bd przypomina, cho mi si bardzo uda. - Bo ju przypomnia! o taki synu! Prawdziwy z ciebie lupus insatiabilis! Nie wiem ja, gdzie ten pas, ale skorom obieca, to dam, nie ten, to inny. - Dzikuj pokornie jegomoci - rzek pacholik obejmujc paskie kolana. - Mniejsza z tym! Prawe dalej, co spotkao. - Bg tedy da korzy midzy rozbjnikami. Jeno tym si trapiem, em nie wiedzia, co si z jegomoci dzieje, i tym, e Bohun pann zagarn. A tu daj zna, e on w Czerkasach ley, ledwie yje, bo przez kniaziw poszczerbion. Tak ja do Czerkas: jak to jegomo wie, e umiem plaster przyoy i rany opatrzy. Aju mnie z tego znali. Tak mnie tam Doniec pukownik wysa i sam ze mn pojecha, bym onego zbja opatrywa. Dopiero mi ciar z serca spad, bom si dowiedzia, e nasza panna usza z onym szlachcicem. Poszedem tedy do Bohuna. Myl: pozna, nie pozna? A on w gorczce lea, wic z pocztku nie pozna. Pniej za pozna i mwi mi: "Ty z listem do Rozogw jecha?" Rzekn: "Ja." A on znowu: "Tom jaciebie w Czehrynie rozszczepi?" "Tak jest." "To ty (prawi) suysz panu Skrzetuskiemu?" Dopiero kiedy nie zaczn ga: "Nikomu ja ju (mwi) nie su. Wicej ja krzywd ni dobrego w tej subiezazna, wic wolaem na swobod do Kozakw pj, a waszmoci ju dziesi dni pilnuj i do zdrowia doprowadz!" Wic on uwierzy i do wielkiej ze mn konfidencji przyszed. Dowiedziaem si teod niego, e Rozogi spalone, e kniaziw dwch zabi, a inni zasyszawszy o tym chcieli naprzd do naszego ksicia i, ale e nie mogli, wic do wojska litewskiego uciekli. Ale najgorzej, jak tego grubego szlachcica wspomnia, to tak zbami, mwi jegomoci, zgrzyta, jakby kto orzechy gryz. - Dugo chorowa? - Dugo, dugo, bo zrazu mu si rany goiy,potem si za otwieray, gdy si z pocztku nie zaszanowa. Mao ja si to nocy przy nim wysiedziaem (eby go usiekli!), jak przy kim dobrym. A trzeba jegomoci wiedzie, em ja sobie na zbawienie duszy poprzysig, e mu za moj krzywd zapac, i tego ja, mj jegomo, dotrzymam, chobym cae ycie mia za nim chodzi, bo mnie niewinnego tak sponiewiera i potuk jako psa, a ja te nie aden cham jestem. Ju on musi zgin z mojej rki, chyba go kto inny wczeniej zabije. To mwi jegomoci, e ze sto razy miaem okazj, bo czsto nikogo przy nim nie byo prcz mnie. Mylaem sobie tedy: zali mam go pchn czy nie? - Ale mi byo wstyd tak go ga w ou lecego. - To ci si chwali, e go aegrotum et inarmem nie mordowa. Chopska byaby tosprawa, nie szlachecka. - Ano, widzi jegomo, ja te tak samo mylaem. Jeszczem sobie wspomnia, e jak mnie z domu rodziciele wyprawiali, tak mnie dziadu przeegna i powiada: "Pamitaj, kpie, e szlachcic, i ambicj miej, wiernie su, ale poniewiera si nie daj." Mwi te, e jak szlachcic po chopsku sobie postpi, to Pan Jezus pacze. A jam spamita termin i tego si wystrzegam. Musiaem wic okazji poniecha. A tu konfidencja coraz to wiksza! Nieraz pyta mnie: "Czym ja tobie nagrodz?" To ja: "Czym waszmo bdziesz chcia." I nie mog si skary, opatrzy mnie hojnie, a ja te wziem, bo myl sobie: po co ma w zbjeckich rkach zostawa? Przez niego i inni te mi dawali, bo mwi jegomoci, e tam aden tak kochany nie jest jako on, i od Niowych, i od czerni, chocia w caej Rzeczypospolitejnie masz szlachcica, ktren by taki kontempt dla czerni mia, jak on... Tu Rzdzian pocz gow krci, jakby sobie co przypomnia i czemu si dziwi, a po chwili tak dalej mwi pocz. - Dziwny to jest czek i trzeba przyzna, e ma wcale szlacheck fantazj. A t pann to on miuje! miuje! mocny Boe! Jaktylko troch ozdrowia, przychodzia do niego Docwna, eby mu to wry. I wrya, ale nic dobrego. Bezecna to olbrzymka, z diabami w komityw wchodzi... ale dziewczysko hoe. Jak si zamieje, to przysigby, e kobya na ce ry. Zbiska biae pokazuje, taka mocna, e pancerz moe rozedrze, a jak chodzi, a si ziemia trzsie. I wida z dopuszczenia boego co sobie do mnie upatrzya, e jej si uroda moja podobaa. To, bywao, nie przejdzie koo mnie, eby mnie za eb albo za rkaw nie pocign albo nie szturchn - i nieraz mwi: "Chod!" A jam si ba, eby mi czarny gdzie na osobnoci karku nie skrci, bo zaraz by wszystko, com zebra, przepado.Wic jej odpowiadam: "Mao to masz innych!" A ona: "Udae mi si, chociae dzieciuch! udae mi si." "Posza precz, basetlo!" To ona znw: "Udae mi si! udae mi si!" - I widziae wrby? - Widziaem, syszaem. Dymiska jakie, syki, piski, jakie cienie, aem truchla. Ona za, w rodku stojc, brwi czarne w koza postawi i powtarza: "Lach przy niej! Lach przy niej! czyu! huku - czyu... Lach przy niej!" To znw pszenicy na sito nasypie i patrzy, a ziarnka to tak chodz jak robactwo i: "Czyu! huku! czyu! Lach przy niej!" - Ej! mj jegomo! eby to nie taki zbj, to by al byo patrze na t jegodesperacj po kadej wrbie. Bywao, zblednie jak giezo, na wznak padnie, rce nad gow zaamie i zawodzi, i skowyta, i prosi si, i przeprasza panienk, e jako gwatownik do Rozogw przyszed, e braci jej pobi: "Gdzie ty, zazula? gdzie ty, jedyna? (prawi) -ja by na rku ciebie nosi,a teraz nie y mnie bez ciebie!... Ju ja ci(prawi) rk nie tkn, twj rab bd, byle oczy na ci patrzyy." To znw pana Zagob wspomni i zgrzyta, i zbami oe ksa, pki go sen nie obali, ale jeszcze i przez sen jczy a wzdycha. - Ale nigdy mu dobrze nie wrya? - Ju potem nie wiem, mj jegomo, bo onozdrowia, a ja si te od niego odczepiem. Przyjecha ksidz asko, wic mnie Bohun to zrobi, e mogem z nim do Huszczy jecha. Oni tam, zbje, wiedzieli, e dobra wszelakiego troch mam, a jam te nie ukrywa, e jad rodzicieli wspomc. - I nie zrabowali ci? - Moe byliby to uczynili, ale szczciem, Tatarw wtedy nie byo, a Kozacy nie mielidla strachu przed Bohunem. Zreszt ju oni mnie cakiem za swego maj. Kaza mi przecie sam Chmielnicki sucha a donosi, co si bdzie u wojewody bracawskiego mwio, jeli si jacy panowie zjad... Niech mu tam kat wieci! Przyjechaem tedy do Huszczy, a tu przyszy podjazdy Krzywonosowe i ojca aska zabiy, a jam poow swojego dobra zakopa, a z poowtu uciekem zasyszawszy, e jegomo gromi koo Zasawia. Bogu najwyszemu niech bdzie chwaa, em jegomoci w dobrym zdrowiu i humorze zasta i e si jegomoci weselisko szykuje... To ju bdziekoniec wszystkiego zego. Mwiem ja tym zodziejom, co na ksicia, naszego pana, szli, e ju nie wrc. Maj teraz! Moe te i wojna si ju skoczy. - Gdzie tam! Teraz si z samym Chmielnickim dopiero zacznie. - A jegomo bdzie po weselu wojowa? - Za mylae, e mnie tchrz po weselu obleci? - Ej, nie mylaem! Wiem ja, e kogo obleci,to jegomoci nie obleci, jeno tak si pytam,bo jak rodzicielom odwioz to, com zebra,chciabym te z jegomoci pj. Moe teBg mi dopomoe z mojej krzywdy si Bohunowi wypaci, bo kiedy zdrad nie przystoi, to gdzie ja jego znajd, jeli nie w polu: On si nie bdzie chowa... - Taki zawzity? - Kady niech bdzie przy swoim. A ja, jakom sobie obieca, tak i do Turek bym za nim pojecha. Ju nie moe inaczej by. A teraz ja z jegomoci do Tarnopola pojad, a potem na wesele. Ale czemu to jegomo do Baru na Tarnopol jedzie? Wdy to nie podrodze. - Bo musz chorgwie odprowadzi. - Rozumiem, mj jegomo. - Teraz daj co zje - rzek pan Skrzetuski. - Ju ja o tym mylaem. Brzuch to grunt. - Zaraz po niadaniu ruszymy. - To i chwaa Bogu, cho koniska mam zmizerowane okrutnie. - Ka ci da powodnego. Bdziesz ju na nim jedzi. - Dzikuj pokornie jegomoci ! - rzek Rzdzian umiechajc si z zadowoleniem namyl, e liczc trzosik i pas kropiasty, trzeci to ju go dar spotyka. Rozdzia 33 Jecha wic pan Skrzetuski na czele chorgwi ksicych do Zbaraa, nie do Tarnopola, bo przyszed nowy ordynans, etam ma i, a po drodze opowiada wiernemu pacholikowi swoje wasne przygody, jako w niewol na Siczy by pojman, jako dugo w niej przeby i ile przecierpia, zanim go Chmielnicki wypuci. Szli wolno, bo cho wozw i ciarw nie prowadzili, wszelako droga wypada im krajem tak zniszczonym, e o ywno dla ludzi i koni z najwikszym trudem trzeba si byo stara. Gdzieniegdzie spotykali gromady ludzi wyndzniaych, zwaszcza kobiet z dziemi, ktre Boga prosiy o mier lub nawet o niewol tatarsk, gdy przynajmniej je by im w ptach dawano. A by to przecie czas niw w tej bujnej, mlekiem i miodem pyncej ziemi, ale podjazdy Krzywonosowe zniszczyy wszystko, co si tylko zniszczy dao, a resztki mieszkacw ywiy si kor drzewn. Dopiero w pobliu Jampola weszli rycerze w kraj wojn jeszcze nie tyle zmordowany i ju majc wywczasy lepsze ispyy obfito, szli piesznymi pochodami ku Zbaraowi, do ktrego w pi dni od wyruszenia z Suchorzyniec dojechali. W Zbarau zjazd by wielki. Ksi Jeremi zatrzyma si tam z caym wojskiem, a prcz tego zjechao si onierstwa i szlachty niemao. Wojna wisiaa w powietrzu, o niej tylko mwiono; miasto i okolica roiy si zbrojnym ludem. Partia pokojowa w Warszawie, podtrzymywana w nadziejach swych przez pana Kisiela, wojewod bracawskiego, nie wyrzeka siwprawdzie jeszcze ukadw i zawsze wierzya, i mona bdzie nimi burz zaegna, ale zrozumiaa jedno, e ukady natenczas tylko skutek mie mog, gdy na poparcie ich stanie potna armia. Tote konwokacja odbya si wrd grb wojennych i grzmotw, jakie zwyky burz poprzedza. Ogoszono pospolite ruszenie, cigano wojska kwarciane, a cho kanclerz i regimentarze jeszcze wierzyli w pokj, przecie humor wojenny przewaa wduszach szlacheckich. Pogromy dokonane przez Winiowieckiego rozpaliy wyobrani. Umysy pony dz zemsty nad chopstwem i dz odwetu za te Wody, za Korsu, za krew tylu tysicy mczesk mierci zmarych, za hab i upokorzenia... Imi strasznego ksicia rozbyso sonecznym blaskiem sawy - byo na wszystkich ustach, we wszystkich sercach, a z tym imieniem w parze rozlegao si od brzegw Batyku a po Dzikie Pola zowrogie sowo: Wojna! Wojna! wojna! Zwiastoway j i znaki na niebie, i rozpomienione twarze ludzkie, i byskania mieczw, i nocne wycia psw przed chatami, i renie koni krew wietrzcych. Wojna! Herbowy lud po wszystkich ziemiach, powiatach, dworach i zaciankach wyciga stare zbroice i miecze z lamusw, modzie piewaa pieni o Jeremim, a niewiasty modliy si przed otarzami. I ruszyy si zbrojne ludyszcza, zarwno w Prusiech, Inflantach,jak w Wielkopolsce i rojnym Mazowszu, a hen! do boych szczytw tatrzaskich i ciemnych borw Beskidu. I wojna leaa w sile rzeczy. Rozbjniczy ruch Zaporoa i ludowe powstanie ukraiskiej czerni potrzeboway jakich wyszych hase ni rze i rozbj, ni walka z paszczyzn i z magnackimi latyfundiami. Zrozumia to dobrze Chmielnicki i korzystajc z tlejcych rozdranie, z oboplnych naduy i uciskw, jakich nigdy w onych surowych czasach nie brako, socjaln walk zmieni w religijn, roznieci fanatyzm ludowy i zaraz w pocztkach przepa midzy obomaobozami wykopa- przepa, ktr nie pergaminy i ukady, ale krew tylko moga wypeni. I pragnc z duszy ukadw, siebie tylko i wasn potg chcia ubezpieczy - a potem?... Co miao by potem, hetman zaporoski nie myla, w przyszo nie patrzy i nie dba o ni. Nie wiedzia jednak, e owa stworzona przeze przepa tak jest wielka, i adne ukady nie wyrwnaj jej nawet na taki czas, jakiego on sam, Chmielnicki, mg potrzebowa. Bystry polityk nie odgad, i nie bdzie mg w spokoju krwawych owocw swego ywota spoywa. A jednak atwo to byo zgadn, e gdzie naprzeciw siebie stan uzbrojone krocie, tam pergaminem do spisywania aktw bd bonia, a pirami miecze i wcznie. Toczyy si tedy wypadki si rzeczy ku wojnie - i nawet ludzie proci, instynktem tylko wiedzeni, odgadywali, e nie moe byinaczej, a w caej Rzeczypospolitej coraz wicej oczu zwracao si na Jeremiego, ktren od pocztku wojn na mier i yciegosi. W cieniu tej olbrzymiej postaci nikli coraz bardziej kanclerz i wojewoda bracawski, i regimentarze, a midzy nimi potny ksi Dominik, gwnym mianowany wodzem. Nika ich powaga, znaczenie i malaa karno dla wadzy, ktr piastowali. Kazano wojsku i szlachcie ciga ku Lwowu, a potem ku Glinianom, jako i szy coraz wiksze zastpy. cigaa si kwarta, za ni ziemianie pobliszych wojewdztw, ale zaraz nowe wypadki poczy grozi powadze Rzeczypospolitej. Oto nie tylko mniej karne chorgwie pospolitego ruszenia, nie tylko prywatne, ale i regularne kwarciane, stanwszy na miejscu zboru, wypowiaday posuszestwo regimentarzom i wbrew rozkazom ruszay do Zbaraa, aby si odda pod rozkazy Jeremiego. Tak naprzd uczyniy wojewdztwa kijowskie i bracawskie, ktrych szlachta ju przedtem w znacznej czci pod Jeremim suya, za nimi poszy ruskie, lubelskie, za nimi wojska koronne - i ju nietrudno byo powiedzie, e wszystkie inne pjd ich ladem. Pominity a zapomniany umylnie Jeremi si rzeczy stawa si hetmanem i naczelnym wodzem caej potgi Rzeczypospolitej. Szlachta i wojsko oddane mu dusz i ciaem czekao tylko jego skinienia. Wadza, wojna, pokj, przyszo Rzeczypospolitej spoczy w jego rku. I rs jeszcze z kadym dniem, bo kadegodnia nowe waliy do niego chorgwie, i tak zolbrzymia, e cie jego pocz pada nie tylko na kanclerza i regimentarzy, ale na senat, na Warszaw i ca Rzeczpospolit. W niechtnych mu koach kanclerskich w Warszawie i w regimentarskim obozie, w otoczeniu ksicia Dominika i u wojewody bracawskiego poczto przebkiwa o jego . Ci 8jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAP"c!rOc!c!,gc! D; ! Q?'!niepomiernej ambicji i zuchwaoci; przypomniano spraw o Hadziacz, jako to zuchway knia przyjecha w cztery tysice ludzi do Warszawy i wszedszy do senatu, gotw by rba wszystkich, samego krla nie wyczajc. Czeg od takiego czowieka si spodziewai jakime musi by teraz - mwiono - po owym Ksenofontowym odwrocie z Zadnieprza, po wszystkich przewagach wojennych i tylu wiktoriach, ktre go tak niezmiernie wysawiy? W jak nieznon pych musia go wznie w fawor onierstwa i szlachty? Kto mu si dzi oprze? Co si stanie z Rzeczpospolit, gdy jeden obywatel do takiej potgi dochodzi, .e moe depta wol senatu, odejmowa wadz wyznaczonym przez Rzeczpospolit wodzom? Zali on istotnie krlewicza Karola koron ozdobi zamierza? Mariusz on jest, to prawda, ale daj Bg, eby w nim nie byo Marka Koriolana lub Katyliny, gdy pych i ambicj obydwom wyrwnywa. Tak mwiono w Warszawie i w koach regimentarskich, szczeglnie u ksicia Dominika, z ktrym emulacja Jeremiego niemae ju szkody Rzeczypospolitej przyniosa - a w Mariusz siedzia tymczasem w Zbarau, chmurny, niezbadany. wiee zwycistwa nie rozpromieniy mu twarzy. Gdy, bywao, nowa jaka chorgiew kwarciana albo powiatowa pospolitego ruszenia przytoczyasi do Zbaraa, to wyjeda naprzeciw, jednym rzutem oka ocenia jej warto i zaraz w zadum popada. onierze z krzykiem garnli si do niego, padali przed nim na kolana woajc: Witaj, wodzu niezwyciony! Herkulesie sowieski! do garda sta przy tobie bdziem! - on za odpowiada: Czoem waszmociom! Na Chrystusowym my wszyscy ordynansie, a moja szara za niska, bym by szafarzem krwi waszmociw!- i wraca do siebie, od ludzi ucieka, w samotnoci z mylami si amic. Tak upyway dnie cae. A tymczasem miasto wrzao rojami coraz to nowego onierstwa. Pospolitacy pili od rana do nocy, chodzc po ulicach, wyprawiajc haasy i burdy z oficerami cudzoziemskiego autoramentu. Regularny onierz czujc rwnie cugle dyscypliny rozwolnione uywa na winie, jedle i kociach. Codziennie nowi gocie, wic noweuczty i zabawy z mieszczankami. Wojska zawaliy wszystkie ulice, stay i po wsiach okolicznych, a co za rozmaito koni, ora, ubiorw, pir, kolczug, misiurek, barw rozmaitych wojewdztw! Rzekby: odpust jaki walny, na ktry poowa Rzeczypospolitej zjechaa. Leci wic czasem kareta paska, pozocista lub purpurowa, koni przy niej sze lub om z pirami, pajucy z wgierska lub po niemiecku, nadworni janczarowie, Kozacy, Tatarzy; tam znw kilku towarzyszw wieccych jedwabiem i aksamitami, bez pancerzy, rozpiera tumy komi anatolskimilub perskimi. Trzsienia u czapek i zapinki pod szyj migaj ognikami od brylantw i rubinw - a wszystko ustpuje im z drogi dla powagi znaku. Tam znw przed gankiem puszy si oficer od anowej piechoty, w wieym, byszczcym kolecie, z dug trzcin w rku i pych na twarzy, a mieszczaskim sercem w piersi; wdzie migaj grzebieniaste hemy dragonw, kapelusze niemieckiej piechoty, rogatywki pospolitego ruszenia, kapuzy, kopaki rysie.Czelad w rozmaitych barwach uwija si jak w ukropie na posugach. Tu i owdzie ulica zapchana wozami; tam wozy wchodz dopiero, skrzypic niemiosiernie, wszdy peno krzykw, nawoywa: Z drogi, przeklestw czeladzi, zwad, bjek, renia koni. Co mniejsze uliczki tak zawalone som, sianem, e i przecisn si niepodobna. A wrd tych wietnych strojw migajcychwszystkimi barwami tczy, rd jedwabiw, aksamitw, tyftykw, altembasw, migotania brylantw jake dziwnie wygldaj puki Winiowieckiego, wyndzniae, obdarte, wychudzone, w zardzewiaych pancerzach, spowiaych barwach i podartych mundurach ! Towarzysze spod najpowaniejszych znakw wygldaj jak dziady, gorzej czeladzi innych pukw, ale wszyscy czoem przed tymi achmanami, przed t rdz i t mizeri, bo to znamiona bohaterw. Wojna, za matka, wasne dzieci jako Saturn poera, a ktrych nie pore, to poobgryza jak pies koci. Te spowiae barwy - to dde nocne, to pochody wrd nawanoci elementw albo sonecznej spiekoty; ta rdza na elezie to krew nie starta, swoja albo nieprzyjacielska, albo obie razem. Tote winiowiecczycy wszdzie rej wiod. Oni opowiadaj po szynkowniach i kwaterach, ainni tylko suchaj. I czasem ktrego ze suchajcych a porwie spazm za gardo, rkami po ldwiach si uderzy i krzyknie: A nieche waciw kule bij! chybacie diaby, nie ludzie! A winiowiecczycy: Nie nasza to zasuga, ale takiego wodza, ktremu rwnego nie wyda jeszcze orbis terrarum. Wic wszystkie uczty kocz si okrzykami: Vivat Jeremi! vivat ksi wojewoda! wdz nad wodze i hetman nad hetmany!.. Szlachta, gdy si popije, wypada na ulice i zrusznic a muszkietw pali, a e winiowiecczycy ostrzegaj j, e do czasutylko swoboda, e przyjdzie chwila, gdy ksi ich wemie w rce i tak dyscyplin zaprowadzi, o jakiej jeszcze nie syszeli, wic tym bardziej owego czasu uywaj. Gaudeamus, pki wolno! - woaj. - Gdy pora na posuch przyjdzie, bdziem suchali, bo jest kogo, bo to nie >, nie >, nie ! I nieszczliwy ksi Dominik najgorzej zawsze wychodzi, bo mey go na otrby jzyki onierskie. Opowiadano, jako si po caych dniach modli, a wieczorem wisi na uchu dzbana i co na brzuch splunie, to jedno oko otworzy i pyta:Co takiego? Mwiono take, e na noc jalapam zaywa i e tyle bitew widzia, ile ma ich na kobiercach holendersk sztuk wyhaftowanych. Ju tam nikt go nie broni inikt nie aowa, a najbardziej ksali ci, ktrzy w jawnej z karnoci wojskow stanli niezgodzie. Wszelako i nad tymi jeszcze celowa w przeksach i wymiewaniu pan Zagoba. Juon si by ze swego blu w krzyach wyleczy i teraz by w swoim ywiole. Ile za zjada i wypija, daremnie spisywa, bo rzecz wiar ludzk przechodzi. Chodziy za nim i otaczay go ustawicznie kupy onierzy i szlachty, a on rozprawia, opowiada i drwi z tych, ktrzy go podejmowali. Patrzy te z gry, jako staryonierz, na owych, ktrzy szli na wojn, iz ca wyszoci dowiadczenia mawia im: - Tyle waszmociw moderunki wojny zaznay, ile mniszki mw; szaty macie wiee i larendogr pachn, ale cho to pikny zapach, wszelako w pierwszej bitwiepostaram si od waszmociw pod wiatr trzyma. Oj, kto nie wcha wojennego czosnku, nie wie, jakie on zy wyciska! Nieprzyniesie jejmo rano piwa grzanego ani polewki winnej! Poopadaj waszmociom brzuchy, zeschniecie si jak twarg na socu. Moecie mnie wierzy. Eksperiencjagrunt! Bywao si w rnych okazjach, bywao! zdobyo si niejedn chorgiewk, ale ju to musz waszmociom powiedzie, e adna nie przysza mi tak ciko, jako ta pod Konstantynowem. Niech diabli porw tych Zaporocw! Sidme poty, mwi waszmociom, ze mnie poszy, nimem za ratyszcze uchwyci. Spytajcie pana Skrzetuskiego, tego, ktry Burdabuta zabi,on to na wasne oczy widzia i admirowa. Ale te teraz krzyknijcie jeno Kozakowi naduchem: Zagoba! - obaczycie, co wam powie.Ale co tu waszmociom prawi, ktrzycie jeno muscas po cianach pack bili, wicej nikogo. - Jake to byo? jake? - pytali modzi. - A c to waszmociowie chcecie, eby mi si jzyk od krcenia si w gbie zapali jako o w wozie? - To trzeba pola! wina! - woaa szlachta. - Chyba e tak! - odpowiada pan Zagoba i rad, e znalaz wdzicznych suchaczw, opowiada im wszystko ab ovo, od podry do Galaty i od ucieczki z Rozogw a do zdobycia chorgwi pod Konstantynowem, oniza suchali z otwartymi ustami, czasem mruczeli, gdy sawic wasne mstwo, zanadto ich niedowiadczenie poniewiera, ale zapraszali i poili co dzie w innej kwaterze. Bawiono si tedy wesoo i huczno w Zbarau, a si stary Zawilichowski i inni powaniejsi dziwili, e ksi tak dugo na owe gody pozwala; on za siedzia cigle w swojej kwaterze; wida umylnie onierstwu folg da, by przed nowymi bojami wszystkiego dobrego zayo. Tymczasem przyjecha Skrzetuski i zaraz wpad jak w wir, jak w ukrop jaki. Chciaosi te i jemu odpoczynku w kole towarzyszw posmakowa, ale jeszcze bardziej chciao mu si do Baru, do kochanej jecha i wszystkich zgryzot dawnych, wszystkich obaw i utrapie w jejsodkim objciu zapomnie. Wic nie zwczc, do ksicia szed, by zda spraw z wyprawy pod Zasaw i pozwoleniena wyjazd uzyska. Znalaz ksicia zmienionego do niepoznania, a si widokiem jego przerazi - i w duchu si pyta: Tene to jest wdz, ktregom pod Machnwk i Konstantynowem widzia? - Bo te przed nim sta czowiek brzemieniem trosk pochylony, z wpadymi oczyma i spieczonymi usty, jakoby cik chorob wewntrzn trapiony. Zapytany o zdrowie odrzek krtko i sucho, e jest zdrowy, rycerz za duej pyta nie mia;wic zdawszy spraw z podjazdu zaraz jprosi, by mg na dwa miesice chorgiewopuci, dopki by si nie oeni i ony do Skrzetuszewa nie odwiz. Na to ksi jakby si z snu obudzi. Zwyka mu dobro rozlaa si po chmurnymobliczu i przygarnwszy pana Skrzetuskiegorzek: - Koniec wic twojej mki. Jed, jed, niechci bogosawi Bg. Sam bym chcia by na twym weselu, bom to i Kurcewiczwnie, jako crce Wasyla, i tobie, jako przyjacielowi, powinien, ale w tych czasachju mi to niepodobiestwo si ruszy. Kiedychcesz jecha? - Wasza ksica mo, choby dzi! - To jed jutro. Nie moesz sam jecha. Dam ci trzystu Wierszuowych Tatarw, aby za j bezpiecznie odprowadzi. Z niminajprdzej dojedziesz, a potrzebni ci bd, bo tam kupy hultajstwa si wcz. Dami ci i list do pana Jdrzeja Potockiego, ale nim go napisz, nim Tatarzy przyjd, nim si wreszcie ty wybierzesz, do jutra wieczr zejdzie. - Jak wasza ksica mo rozkae. Ale jeszcze miem prosi, aby Woodyjowski i Podbipita mogli take ruszy ze mn. - Dobrze. Przyjde jeszcze jutro na poegnanie i bogosawiestwo. Chciabym te i twojej kniaziwnie jaki upominek posa. Zacna to krew. Bdciee szczliwi, bocie siebie warci. Rycerz ju klcza i obejmowa kolana ukochanego wodza, ktren jeszcze powtrzy kilkakrotnie: - Niech ci Bg szczci! niech ci Bg szczci! No, przyjd jeszcze jutro. Ale rycerz nie podnosi si i nie odchodzi, jakby chcia jeszcze o co prosi, na koniec wybuchn: - Wasza ksica mo! - A co jeszcze powiesz? - pyta agodnie ksi. - Wasza ksica mo wybaczy miaoci, ale... mnie si serce kraje i od alu wielkiego miao przychodzi: co waszej ksicej moci jest? Zali troski gnbi czychoroba? Ksi pooy mu rk na gowie. - Ty tego wiedzie nie moesz! - rzek ze sodycz w gosie. - Przyjd jeszcze jutro.Pan Skrzetuski wsta i odszed ze cinitym sercem. Wieczorem przyszed do jego kwatery stary Zawilichowski, a z nim may Woodyjowski, pan Longinus Podbipita i panZagoba. Zasiedli za stoem, a wtem Rzdzian wszed do izby niosc kusztyki i antaek. - W imi Ojca i Syna! - zawoa pan Zagoba. - To widz, waci pach zmartwychwsta. Rzdzian zbliy si i za kolana go obj. - Nie zmartwychwstaem ja, alem nie umar, dziki pono temu, e mnie jegomo ratowa. A pan Skrzetuski na to: - I do Bohuna potem na sub przysta. - To bdzie mia w piekle promocj - rzek pan Zagoba, a potem zwracajc si do Rzdziana: - Nie musiae ty tam w tej subie rozkoszy zay; naci talara na pociech. - Dzikuj pokornie jegomoci - rzek Rzdzian. - On! - zawoa pan Skrzetuski - to frant na cztery nogi kuty. U Kozakw up wykupowa, a co ma, tego bymy obaj z wapanem nie kupili, choby wapan wszystkie swoje posiadoci w Turczech sprzeda. - To tak? - rzek pan Zagoba. - Trzymaje sobie mego talara i ronij, lube drzewko, bo jeli nie na Bo Mk, to cho na szubienic si przydasz. Dobrze temu pachokowi z oczu patrzy. (Tu pan Zagoba chwyci za ucho Rzdziana i targajc je lekko, mwi dalej.) Lubi frantw i to prorokuj, e wyjdziesz na czowieka, jelibydlciem nie zostaniesz. A jak ci tam twjpan, Bohun, wspomina, co? A Rzdzian umiechn si, bo mu pochlebiy sowa i kares, i odpar: - O mj jegomo, a jak on jegomoci wspomina, to a skry zbami krzesze. - Id do diaba! - zawoa z nagym gniewem pan Zagoba. - Co mi tu bdziesz bredzi! Rzdzian wyszed, oni za poczli rozmawia o jutrzejszej podry i o szczliwoci niezmiernej, jaka pana Jana czeka. Mid poprawi wprdce humor panu Zagobie, ktry zaraz zacz Skrzetuskiemu domawia i o chrzcinach napomyka, to znowu o zapaach pana Jdrzeja Potockiego dla kniaziwny. Pan Longinus wzdycha. Pili i radowali si w duszy. A wreszcie rozmowa wesza na koniunktury wojenne i na ksicia. Skrzetuski, ktry kilkanacie dni w obozie nie by, pyta: - Powiedzcie mi waszmociowie, co si naszemu ksiciu stao? To to inny czowiek. Ju ja tego wszystkiego nie rozumiem. Bg mu dawa wiktori za wiktori. e go tam przy regimentarstwie pominli, to i c? to za to teraz wszystko wojsko do niego si wali, tak e bez niczyjej aski hetmanem zostanie i Chmielnickiego zetrze... a on wida czego si trapi i trapi!... - Moe mu si pedogra zaczyna - rzecze pan Zagoba -jak mnie czasem w wielkim palcu upnie, to przez trzy dni mam melankoli. - A ja wam, brateki, powiem - rzek kiwajc gow pan Podbipita. - Nie syszaem ja tego sam od ksidza Muchowieckiego, alem sysza, e tak komu mwi, dlaczego ksi udrczon... Ja tam sam nie mwi: askawy to pan, dobry i wielki wojownik..: co mnie tam jego sdzi, ale jakoby ksidz Muchowiecki... zreszt czy ja wiem, czy co? - No, patrzciee waszmociowie na tego Litwina! - zawoa pan Zagoba. - Nie mam ja dworowa z niego, kiedy on ludzkiej mowy nie zna! Ce waszmo chcia powiedzie? Koujesz, koujesz jakozajc wedle kotliny, a w sedno nie moesz utrafi. - Ce waszmo naprawd sysza? - spyta pan Jan. - At! kiedy bo to... jakoby mwili, e ksi za duo krwi rozla. Wielki to wdz, ale miary w karaniu nie zna i teraz podobno wszystko widzi czerwono - w dzie czerwono i w noc czerwono, jakoby go czerwony obok otacza... - Nie praw wa gupstw! - hukn z gniewem stary Zawilichowski. - Babskie to plotki! Nie byo dla hultajstwa lepszego pana czasu pokoju, a e dla buntownikw litoci nie zna, to i c? To zasuga, nie grzech. Jakiche to mk, jakich kar byoby zanadto dla tych, ktrzy t ojczyzn we krwi utopili, ktrzy Tatarom wasny lud w niewol wydawali nie chcc zna Boga, majestatu, ojczyzny, zwierzchnoci? Gdzie mi waszmo pokaesz monstra podobne? gdzie takie okruciestwa, jakich si oni dopuszczali nad niewiastami i maymi dziemi? gdzie takie zbrodnie potworne? I na to pala a szubienicy zanadto?! Tfu, tfu! wa masz elazn rk, ale serce niewiecie. Widziaem, jake stka, gdy Pujana przypiekali, i mwie, e wolabygo by na miejscu ubi. Ale ksi nie jest baba, wie, jak nagradza, jak kara. Co mi tu wa bdziesz koszaki prawi. - To ja mwiem, ojcze, e nie wiem - tumaczy si pan Longinus. Ale staruszek sapa jeszcze dugo i rk po mlecznej czuprynie si gadzi, i mrucza: - Czerwono! hm! czerwono!... to za co nowego! W gowie temu, co to wymyli, zielono, nie czerwono! Nastaa chwila ciszy, tylko przez okna dochodzi wrzask hulaszczej szlachty. May Woodyjowski przerwa panujce w izbie milczenie. - C wy, ojcze, mylicie? co moe by naszemu panu? - Hm! - rzek starzec. - Ja mu nie konfident, wic nie wiem. Nad czym on sinamyla, sam ze sob si amie. Duszne to jakie walki, nie moe by inaczej - a im dusza wiksza, tym mka cisza... I nie myli si stary rycerz, bo oto w tej chwili w ksi, wdz, zwycizca lea w prochu w swojej kwaterze przed krucyfiksem i toczy jedn z najzacitszych walk w swym yciu. Strae na zamku zbaraskim obwoyway pnoc, a Jeremi cigle jeszcze rozmawia z Bogiem i z wasn dusz wynios. Rozum, sumienie, mio dla ojczyzny, go . Ci 8jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AA @>c! ~@c! 6c!- ]!duma, poczucie wasnej siy i wielkich przeznacze zmieniy si w jego piersi w zapanikw i wiody ze sob bj zacity, odktrego pkaa pier, pkaa gowa i bl targa wszystkie jego czonki. Oto wbrew woli prymasa, kanclerza, senatu, regimentarzw, wbrew woli rzdu szy do tego zwycizcy wojska kwarciane, szlachta, cudze chorgwie prywatne, sowem caa Rzeczpospolita oddawaa mu si w rce, uciekaa si pod jego skrzyda - losy swoje powierzaa jego geniuszowi i przez najlepszych swych synw woaa: Ratuj, bo ty jeden ratowa moesz! Jeszczemiesic, jeszcze dwa, a pod Zbaraem stanie sto tysicy wojownikw gotowych nabj miertelny ze smokiem wojny domowej. Tu obrazy przyszoci oblane jakim niezmiernym wiatem sawy i potgi poczy si przesuwa przed oczyma kniazia. Zadr ci, ktrzy go pomin i upokorzy chcieli - a on porwie te elazne hufce rycerstwa i powiedzie je w stepy ukraiskie do takich zwycistw, do takich tryumfw, o jakich dzieje jeszcze nie syszay. I knia czuje w sobie si odpowiedni -z ramion strzelaj mu skrzyda, jakby skrzyda witego MichaaArchanioa. Oto zmienia si w tej chwili w jakiego olbrzyma, ktrego zamek cay, cay Zbara, caa Ru obj nie moe. Na Boga! on zetrze Chmielnickiego! on zdepce bunt - on spokj ojczynie powrci! Widzi rozlege bonia, krocie wojsk, syszy huk armat... Bitwa ! bitwa! pogrom niesychany, niebyway! Krocie cia, krocie chorgwi zacieaj step zbroczony, a on tratuje po cielsku Chmielnickiego i trby graj zwycistwo, a gos leci od mrz do mrz... Knia zrywa si i rce do Chrystusa wyciga, a naok jego gowy ponie. jakie czerwone wiato. Chryste! Chryste! - woa - Ty wiesz! Ty widzisz, i ja to uczyni potrafi, rzeknij mi, iem powinien!Ale Chrystus gow na piersi zwiesi i milczy, taki bolesny, jakby go dopiero przedchwil rozpito. Na chwa to Twoj! - woa ksi - Na chwa wiary i Kocioa, caego chrzecijastwa! O Chryste! Chryste! I nowy obraz mknie przed oczyma bohatera. Nie na zwycistwie nad Chmielnickim koczy si ta droga. Knia, bunt poarszy, jego si ciaem jeszcze utuczy, jego siami zolbrzymieje, krocie Kozakw do krociw szlachty przyczy i pjdzie dalej: na Krym uderzy, straszliwszego smoka w jego wasnej jamie dosignie, krzy zatknie tam, gdzie dotd nigdy dzwony wiernych na modlitw nie wzyway. Albo te pjdzie w te ziemie, ktre raz ju kniazie Winiowieccy kopytami koskimi stratowali, i granice Rzeczypospolitej, a z nimi Kocioa, do ostatnich kracw ziemi rozcignie... Gdzie to koniec tego pdu? gdzie koniec sawy, siy, potgi? - Nie masz go wcale... Do komnaty zamkowej wpada biae wiato miesica, ale zegary bij pn godzin i kury piej. Dzie zejdzie ju niedugo, ale bdzie-li to dzie, w ktrym obok soca na niebie nowe soce na ziemi zawieci? ............................ Tak jest! - Dzieckiem byby ksi, nie mem, gdyby tego nie uczyni, gdyby dla jakich bd powodw przed gosem tych przeznacze si cofa. Oto czuje ju pewien spokj, ktry widocznie na niego zla Chrystus miosierny - nieche bdzie za to pochwalon! - Ju myli trzewiej, leji oczyma duszy pooenie ojczyzny i wszystkich spraw jasno ogarnia. Polityka kanclerza i tych tam panw z Warszawy, rwnie jako wojewody bracawskiego, jest za i dla ojczyzny zgubna. Zdepta naprzd Zaporoe, ocean krwi z niego wytoczy, zama je, zniweczy, zgnie, zwyciy, a potem dopiero przyzna pokonanym wszystko - ukrci wszelkie naduycia, wszelkie uciski, zaprowadzi ad, spokj; mogc dobi - do ycia wrci - oto droga jedynie tej wielkiej i wspaniaejRzeczypospolitej godna. Moe dawniej, dawniej, mona byo obra inn - dzi - nie!Do czeg mog bowiem doprowadzi ukady, gdy naprzeciw siebie stoj krocie tysicy zbrojnych, a choby je zawarto - jak si mie mog? Nie! nie! to senne mary, to urojenia, to wojna rozcignita nawieki cae, to morze ez i krwi na przyszo! Niech si uchwyc tamtej jedynej drogi, wielkiej, szlachetnej, potnej - a on niczego wicej nie bdzie nichcia, ni poda. Osidzie na powrt w swych ubniach i bdzie czeka cicho, pki go przeraliwe trby Gradywa na nowo do czynu nie powoaj... Niech si uchwyc! - Ale kto! Senat? sejmy burzliwe? kanclerz? prymas czy regimentarz? Kto prcz niego t wielk myl rozumie? i kto wykona j moe? niech si znajdzie taki - to zgoda!... Ale gdzie jest taki? kto ma si? - On jeden - nikt wicej! - Do niego idzie szlachta, do niego cigaj wojska, w jego rku miecz Rzeczypospolitej. Przecie Rzeczpospolit, nawet gdy pan jest na tronie, a c dopiero, gdy pana nie ma, rzdzi wola tego narodu. Ona to suprema lex! A wypowiada si nie tylko na sejmach, nie tylko przez posw, senat i kanclerzy, nie tylko przez pisane prawa i manifesty, ale jeszcze silniej, jeszcze dobitniej, jeszcze wyraniej - czynem. Kto tu rzdzi? Stan rycerski - a oto ten stan rycerski ciga si do Zbaraa i mwi mu: Ty jest wodzem. Caa Rzeczpospolita bez wotw wadz mu oddaje si faktw i powtarza: Ty jest wodzem. I on miaby si cofa? Jakieje jeszcze nominacji potrzebuje? Od kogo ma jej czeka? Czy od tych, ktrzy Rzeczpospolit zgubi - a jego upokorzy usiuj? Za co? za co? Czy za to, e gdy wszystkichogarna panika, e gdy hetmani w jasyr poszli, wojska zginy, panowie kryli si pozamkach, a Kozak postawi nog na piersi Rzeczypospolitej, on jeden tylko zepchn t stop i podnosi z prochu zemdla gow tej matki - powici dla niej wszystko, ycie, fortun, uratowa od haby, od mierci - on zwycizca?! Kto tu zasueszy, niech tedy bierze t wadz! Komu si suszniej naley, niech wtego rkach spocznie. On chtnie zrzeknie si tego ciaru, chtnie Bogu i Rzeczypospolitej powie: Pucie sug w pokoju, bo oto znuon ju bardzo i si zbawion, a przy tym i tego pewien, e pami jego ni grb nie zaginie. Ale gdy nie masz nikogo takiego - po dwakro i trzykro byby dzieciciem, nie mem, gdyby tej wadzy, tej sonecznej drogi, tej wietnej, ogromnej przyszoci, w ktrej jest ratunek Rzeczypospolitej, jej sawa, potga, szczcie, mia si wyrzeka. I dlaczego? Knia znowu gow dumnie podnis i poncy wzrok jego pad na Chrystusa, ale Chrystus gow na piersi zwiesi i milcza taki bolesny, jakby go dopiero przed chwil rozpito... Dlaczego? Bohater skronie rozpalone rkoma przycisn... Moe i jest odpowied.Co znacz te gosy, ktre wrd zotych i tczowych widze sawy, wrd szumu przyszych zwycistw, rd przeczu wielkoci i potgi tak nieubaganie woaj mu do duszy: Ach! stj, nieszczsny! Co znaczy w niepokj, ktry nieustraszon pier jego dreszczem jakiej trwogi przejmuje? Co znaczy, e gdy on najjaniejinajdowodniej okazuje sobie, e wadz wzi powinien, co mu tam w przepaciachsumienia szepce: Sam si udzisz, duma ci uwodzi, szatan pychy krlestwa ci obiecuje.I znw straszna walka zawrzaa w duszy ksicia, znw porwa go wicher trwogi, niepewnoci i zwtpie. Co czyni szlachta, ktra do niego zamiast do regimentarzw cignie? Prawo depce. Coczyni wojsko? Dyscyplin amie. I on, obywatel, on, onierz, ma stawa na czelebezprawia? ma je swoj powag okrywa? ma pierwszy dawa przykad niekarnoci, samowoli, nieposzanowania praw, i to wszystko dlatego tylko, by wadz o dwa miesice pierwej zagarn, bo jeli krlewicz Karol na tron obrany bdzie - to itak ta wadza go nie minie? On to ma dawatak straszliwy przykad wiekom potomnym?C bowiem si stanie? Dzi tak uczyni Winiowiecki, jutro Koniecpolski, Potocki, Firlej, Zamojski lub Lubomirski! A gdy kadybez uwagi na prawo i karno, gwoli wasnej ambicji dziaa rozpocznie, gdy dzieci pjd wzorem ojcw i dziadw, jakato przyszo czeka w kraj nieszczsny? Robactwo samowoli, nierzd, prywaty toczju i tak pie tej Rzeczypospolitej; pod siekier wojny domowej prchno si sypie, usche gazie z drzewa odpadaj - co si stanie, gdy ci, ktrzy chroni je powinni i strzec jak renicy oka - sami ogie podkada bd? Co si stanie? Jezu! Jezu! Chmielnicki te dobrem publicznym si osania i nie czyni nic innego, jeno przeciw prawu i zwierzchnoci powstaje. Kniazia dreszcz przeszed od stp do gowy. Rce zaama: Zali ja mam by drugim Chmielnickim - o Chryste! Ale Chrystus gow na piersi zwiesi i milcza taki bolesny, jakby go dopiero przed chwil rozpito. Knia szarpa si dalej. Jeli on wadz wemie, a kanclerz, senat i regimentarze zdrajc i buntownikiem go ogosz - to co bdzie? Druga wojna domowa? A przy tym czy to Chmielnicki jest najwikszym i najgroniejszym wrogiem tej Rzeczypospolitej? Wszak nieraz biy w ni jeszcze wiksze potgi, wszak gdy dwiecietysicy elaznych Niemcw szo pod Grunwaldem na puki Jagieowe, gdy pod Chocimiem p Azji stano do boju, zguba jeszcze blisz si zdawaa - a c si stao z tymi wrogimi potgami? Nie! Rzeczpospolita wojen si nie lka i nie wojny j zgubi! Ale czemu to wobec takich zwycistw, takiej utajonej siy, takiej sawy ona, ktra pogromia Krzyakw i Turkw... taka jest saba i niedona, e przed jednym Kozakiem przyklka? e ssiedzi rw jej granice, ewymiewaj j narody, e gosu jej nikt nie sucha, o gniew jej nie dba, a wszyscy zgub przewiduj? Ach! to wanie duma i ambicja magnatw, to czyny na wasn rk, to samowola tegoprzyczyn. Wrg najgorszy to nie Chmielnicki, ale niead wewntrzny, ale swawola szlachty, ale szczupo i niekarno wojska, burzliwo sejmw, niesnaski, rozterki, zamt, niedostwo, prywata i niekarno - niekarno przede wszystkim. Drzewo gnije i prchnieje od rodka. Rycho czeka, jak pierwsza burza je zwali - ale parrycyda ten, kto do takiej roboty rce przykada, przeklty ten, kto przykad daje, przeklty on i dzieci jego dodziesitego pokolenia! !... Ide teraz, zwycizco spod Niemirowa, Pohrebyszcz, Machnwki i Konstantynowa; id kniaziu-wojewodo, id, odejmij wadz regimentarzom, zdepcz prawo i zwierzchno i dawaj przykad potomnym, jak w matce targa wntrznoci. Strach, rozpacz i obkanie wybio si na twarzy kniazia... Krzykn okropnie i chwyciwszy si rkami za czupryn pad wproch przed Chrystusem. I kaja si knia, i bi dostojn gow w kamienn posadzk; a z piersi jego wydobywa si guchy gos: - Boe! bd miociw mnie grzesznemu! Boe! bd miociw mnie grzesznemu! Boe! bd miociw mnie grzesznemu!.. Rana jutrznia wstaa ju na niebie, a potem przyszo zote soce i owiecio sal. W gzymsach pocz si wiergot wrbli i jaskek. Knia wsta i poszed zbudzi pacholika eleskiego picego z drugiej strony drzwi. - Biegaj - rzek mu - do ordynansowych i ka im zwoa tu do mnie pukownikw, ktrzy stoj w zamku i w miecie, tak kwarcianych, jak i z pospolitego ruszenia. We dwie godziny pniej sala pocza si napenia wsatymi i brodatymi postaciami wojownikw. Z ksicych ludzi przyszed stary Zawilichowski, Polanowski, Skrzetuski z panem Zagob, Wurcel, oberszter Machnicki, Woodyjowski, Wierszu, Poniatowski, wszyscy niemal oficerowie a do chorych prcz Kuszla, ktren by ku Podolu na podjazd wysany. Zkwarty byli obecni Osiski i Korycki. Wielu znaczniejszej szlachty z pospolitego ruszenia nie mona byo z pierzyn powyciga, ale przecie i tych zebraa si gar niemaa - a midzy nimi personaci z rnych ziem, od kasztelanw a do podkomorzych... Brzmiay szmery, rozmowyi szumiao jak w ulu, a wszystkie oczy byy zwrcone na drzwi, przez ktre mia si ksi ukaza. Wtem umilko wszystko. Ksi wszed. Twarz mia spokojn, pogodn - i tylko zaczerwienione bezsennoci oczy i cignite rysy wiadczyy o przebytej walce. Ale przez ow pogod, a nawet sodycz przewijaa si powaga i nieugita wola. - Moci panowie! - rzek. - Dzisiejszej nocyrozmawiaem z Bogiem i wasnym sumieniem, co mnie uczyni naley: oznajmuj przeto waszmociom, a wy oznajmijcie caemu rycerstwu, i dla dobraojczyzny i zgody potrzebnej w czasach klski poddaj si pod komend regimentarzw. Guche milczenie zapanowao w zgromadzeni. W poudnie tego dnia na podwrcu zamkowym stao trzystu Wierszuowych Tatarw, gotowych do drogi z panem Skrzetuskim, a na zamku ksi wyprawia obiad starszynie wojskowej, ktry zarazem mia by poegnaln uczt dla naszego rycerza. Posadzono go tedy przy ksiciu, jako pana modego, a za nim zarazsiedzia pan Zagoba, gdy wiedziano, i jego to sprawno i odwaga ocaliy pann mod z ostatniej toni. Ksi by wes, bo brzemi z serca zrzuci, i wznosi kielichy na pomylno przyszego stada. ciany i okna dray od okrzykw rycerzy. W przedpokojach czynia wrzaw suba, midzy ktr Rzdzian rej wodzi. - Moci panowie! - rzek ksi - nieche ten trzeci kielich bdzie dla przyszej konsolacji. Walne to gniazdo. Daj Bg, aby jabka nie popaday daleko od jaboni. Niech z tego Jastrzbca godne rodzica Jastrzbczyki si rodz! - Niech yj! niech yj! - Na podzikowanie! - woa Skrzetuski wychylajc ogromny kielich mamazji. - Niech yj! niech yj! - Crescite et multiplicamini! - Jue to waszmo z p chorgiewki powinien wystawi! - rzek miejc si staruszek Zawilichowski. - Zaskrzetuszczy wojsko z kretesem! ju jago znam! - krzykn Zagoba. Szlachta rykna miechem. Wino szo do gw. Wszdy wida byo czerwone twarze, ruszajce si wsy, a humory staway si z kad chwil lepsze. - Kiedy tak - woa rozochocony pan Jan - to ju si waszmociom musz przyzna, e mi kukuka dwunastu chopczyskw wykukaa. - Dalibg! wszystkie bociany od roboty pozdychaj! - woa pan Zagoba. Szlachta odpowiedziaa nowym wybuchem miechu i miali si wszyscy, a si sala jakoby grzmotem rozlegaa. Wtem w progu sali ukazao si jakie pospne widmo okryte kurzem - i na widok stou, uczty i rozpromienionych twarzy zatrzymao si we drzwiach, jakby wahajc si, czy wej dalej. Ksi dostrzeg je pierwszy, brwi zmarszczy, oczy przesoni i rzek: - A kto tam? A! to Kuszel! Z podjazdu! Co sycha? jakie nowiny? - Bardzo ze, moci ksi - rzek dziwnymgosem mody oficer. Naga cisza zapanowaa w zgromadzeniu, jakby je kto urzek. Kielichy niesione do ustzawisy w poowie drogi, wszystkie oczy zwrciy si na Kuszla, na ktrego zmczonej twarzy malowaa si bole. - Lepiej by tedy ich wa nie powiada, gdym przy kielichu wes - rzek ksi - ale gdy ju zacz, to dokocz. - Moci ksi, wolabym i ja nie by puszczykiem, bo mi ta wiadomo przez usta nie chce si przecisn. - Co si stao? Mw! - Bar... wzity! KONIEC TOMU PIERWSZEGO ------------Konwersja: rpg6@go2.pl asz elazn rk, ale serce niewiecie. Widziaem, jake stka, gdy Pujana przypiekali, i mwie, e wolabygo by na miejscu ubi. Ale ksi nie jest baba, wie, jak nagradza, jak kara. Co mi tu wa bdziesz koszaki prawi. - To ja mwiem, ojcze, e nie wiem - tumaczy si pan Longinus. Ale staruszek sapa jeszcze dugo i rk po mlecznej czuprynie si gadzi, i mrucza: - Czerwono! hm! czerwono!... to za co nowego! W gowie temu, co to wymyli, zielono, nie czerwono! Nastaa chwila ciszy, tylko przez okna dochodzi wrzask hulaszczej szlachty. May Woodyjowski przerwa panujce w izbie milczenie. - C wy, ojcze, mylicie? co moe by naszemu panu? - Hm! - rzek starzec. - Ja mu nie konfident, wic nie wiem. Nad czym on sinamyla, sam ze sob si amie. Duszne to jakie walki, nie moe by inaczej - a im dusza wiksza, tym mka cisza... I nie myli si stary rycerz, bo oto w tej chwili w ksi, wdz, zwycizca lea w prochu w swojej kwaterze przed krucyfiksem i toczy jedn z najzacitszych walk w swym yciu. Strae na zamku zbaraskim obwoyway pnoc, a Jeremi cigle jeszcze rozmawia z Bogiem i z wasn dusz wynios. Rozum, sumienie, mio dla ojczyzny, go . Ci 8jx}jӺA48j4jA4 }x} jdh@jj{AAN@