.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBAHٟHYHdAD dT,0Q 4 4:9Q 4 4:N8Q 4 4: S 4:8  0S`H`hH`/.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBA 0Uih7 RUD@ 0X@ q`PUUQ HAptbd5Q1QUUQl)`D` P@ @I Hps'6FTQE%In@p`P+5@;7g;#Oh(qF&PRQ oOwww.a$PcWЏ`^&'_ ?dP@*Q?piIp`5SQUEU`ߖ_p`_c~P?@G@FTtU4b_`dHpw6fP0;UhGsPpIwrF@TPAUE@?c@`@wGfaUP ?Ph`tp@ff1UU$b!o{׀(2?ulB_a{%aQbrf>)< ^ 5~C?B{A H7p6 `^Q5UU@IFtrdUQE@??faUR0U?@)A)(wJfZS00%1[1F!wpfU!U UU4AwwGf~_ @DwfaS#P`@A0PU@k_ ! T?2ifa$UEDQ$!?^%^?#I@hwttFbBEqA  wBd@Q@biq_TR0BC?ww??QbTUBU4$??dQC!?ۙA_swwbE3_Ai~$_~`1P0S$I`QiÆqw 6UT'@i `h`GGGf&A%`iݑhHq#FF]E$E~a Iqi!GOETHH#`P1a C@q@81b@r6F0`ffPFR??01?HB*i8btwa79*Q@ _ TPp#```0w%FS ?`0660SS R8 DqF6 Qy@`p?TPU4q? ~@  7 _0\/zz @0H??*kp3$$$$RSSC4FF%RteC4VG%RddC455%BBBBX=RJZ9gs{X=LJZ1gs{gCClC)C] 𵆰KN$kIHRR!B!GOys@-h$U`!!4, W@  7B  ?' xG 7(9"HBa8dI# h@C8!> - @'% x 7 / ' L '` h #@ Hx( GhCXC C2C J'PhR{3:3z;@* 9+ѐpGhC񵂰 )Hh.8PCpR(0 9 B %($EHh( "B"1# .1o0:0z!@4B Hh ))IBIIIBIIAG1hCHIh h`B@@#@Oi#B i1a)ۉ HaaI ` !@CpGhCCC!"R( KR(HQ1B !HpG0  #GK *KK#A#CETS0 \ ,!!1BCR0(۰pG0*A A"I2 "HpG@I" pG@NhH1iCA@@ 0a xA(h (ya` h 7B  ?'! 1@#BHМC` GC "JI# h@#[B EHpEI hO#'<pK $x#Cp"Cp8< $Qx9K!CQph !#B!`4I`4I3IMH`$] h`!!4,*L C8a!Lhi@Hhh (ڠ!I!IXH` 8@H8@$( 2`!4 ,L C I  IMGC2lCC `8` $M/`U/ HC(a/ / ` Ӯh/ѰI/IX` @/(/ H @O8CGC h`` G G Oh 0*2Rh"B"]GCK"hB"%0NGCB828!RGOFFONwith RONOFFSLOWMO5min10min30minOFFIIIIIIIIIIIIIIINormalTurboCrapProtGBAGBPNDS1P2PLink2PLink3PLink4PBlackGreyBlueNoneYellowGreyMulti1Multi2ZeldaMetroidAdvIslandAdvIsland2BaloonKidBatmanBatmanROTJBionicComCV AdvDr.MarioKirbyDK LandDMGMGBSGBCGBAGBAuto Goomba Pogoomba ' I" ;`AHx('@I XhF? @HAIx XiFhFiF" F;O @ 2 2 > GPowered by XGFLASH2.com 2005uChav2.2 on wC`C`B autofire: A autofire: 2`Controller: Display->Other Settings->Link TransferSleepRestartSave State->Load State->Manage SRAM->Exit Q" 6h:H;Ix X:hFiF 8H8Ox8:XhFiF 6L7Ix X6hFiF x4I X4hFiF 4H4h :XhFiF y0:XhFiF /H/x:XhFiF /H/hhFiF G Other Settings(`VSync: _`FPS-Meter: C`Autosleep: `EWRAM speed: 2Swap A-B: Autoload state: (Goomba detection: PaGame Boy:  " HIh XhFIiF 7HIx XhFfOKBa  @&60`.CH p ;pAH[#  >Np00Xp!000pp@;p#C3H&1H1A1HA(1%H&V f>Й(`]0 Z&v  # 06N<,$$ 4D=- Hh. 47?/ JGgCTCC brac#\T3:рpG H!I LhB 8hB <`x`Gg1W!"Cxx;Cx?;Cx?;CY02*ۀpG e") |"* wZ'?рG Write error! Memory full. Delete some games.1K1Oh#[<f'BC#fB7B+) #[B 5 (92>.'C.`h`=- 9*d'C'``` I02 `!Ip02B @I9 GCg^)2:p01ypG "S!H9 !7< 9< !7< }9 79 G00:00:00 - 00/00kKCIh h&1+AL! + + h)89B)) !`  Y'# ` B )"B" 0 1_Bѡh7  &.ѽB  i"2 D/"3 =( ("B" 0." )7 (" H` `GCgPush SELECT to deleteSave state:Load state:Erase SRAM:CKL(#[30 g``Hh`Hh2`HOx(8I Hh1.1"8NGg0CPCuCgCTC LjF ` (ќG  "! h-!h8BH ` 8@jF (H8@C #L!:#k LjF `  @"! h("! h 8@jF H8@GgCd#C% I NBh3B1` *I `GgCIh" J)0% )>hI`GgCH#h@pGlC( Hh/jF!(HhGPCTC(јG ") O#!";HhjF!v( "!6( g Saving.gPC(4! N(-h()!D("#[M0"#K!I H631!"H`!8Gg0!HKJ?"!GgA(< Hx8Hhw! ! -hB "RIH<// "Ah J00""RIH"GdCPCHx"Hh-jF! (hBE"R I HjF!8(zGdCPC  .MiF(`(G @&h%(B(!{%mH5hB#[B I") `%5<- M"!(h)h8BH(` 8@iF ( H8@CpC ROM not found.I(IjF! ("L#[0" IHhqHhHqHIx xCI x CI xICqHxHhO`/"! #[0"Gg0g8\_C(C_dCPC(!jF! (Jy`Ay J`y Jp!@ Jp!@ J#pI@@ pG8\_C(C_&O(C !I%=p70BjF! Z(L#[0"IHJhqHhHqHxqxyCq/`"! #[0"Gg0g8\_CC8O8J9j `%3L.S][D/7>W S BՉ-63CCBiсщ) щIaZ %KB$H!!с!C P CKBH!KBH!KBPh(Е`h(Аh8`HH8bH#CpG!`Q`сQ`gC @0&@  HKhB Hx( H! I CII#CpGC0vC CB0ӄFR) xp@Iу:Ӱɸ:Ұ 2 p Cp p p xpI@R`FpG CCXPpGR\TpG/Y@P@ KRB#BBRB[AB Z@P@Y@pGGGGG G(G0G8G CфF0 LC+@# @pB0`FpG xpI[*pG2x+ x1p2+pG/KRB#BBRB[ABpGFCˀ  xx[IR gFpGFRp@: C C  :ӁTR`FpGxG0`B @ @   !QR B0`BaB/F C ӰL;C+@рҰ xpI@+ R`FpG p@R`FpGxG--N< \/ Divide by zero///4 ,P$PP //38//1e "" \  /\ \$/< }Ϡ0\ }Ϡ@\  @0}ϠP\ // XTS4xVͫ0 FhnzZ~h2 0;.Yk  RT;h;h;h;;;T; T; = = =<<<<<===<<<<<<" =l=H=T; O-<04 +**)HAIB*@/@GPO|xt,`- .{H x@@44P,T(X$\ㄔGO 2 ZB^?O/pD-逡$ b(`4@ 0 PPQ0S$pD/XCP ` w9`9@9,C BB4Cx0@P`x404x40x4L-`ጠ匰Z @O PPQP$T0IE?@  L/xxxx h>P`@: ;;,'t,C2\+phà`àbàcàdàeàhàiàlàmàpàrà`sàtàu` àxàyà|à}ààà`bcdehilmprs`tu` xy|}wxFFFG8GhGGG H(??(@@(AA(B?(M3"o{3"o{3"o{3"o{UUUUUUUUUUUUUUUUUUZJZcUUUތk)ZcZJggU F%)YZJZcޢBk{URZJ!1sJ!!scR)祥{))Bu)ksJ!!scR)祥{))BތZsJ!!kkcB{))BȐPDBRRRRZZk{!BRZ{9RZ{9RZ{9Zk{!Bε!)99JZ9ﭥkZZB猥BRkRRRBZޜkf!BRUURBΌZR>sB3 wx#5 ZM`) UUUѩQH%GGM[jcBs{!%   @h*>` ; 8L 50@  ,$ /P-"P-p???????-???/@-L =@P 1 @@@0S@/0S@/                  @-BJRZbjrz "&.B1.07, T\ 0P@0/P00/$0/  R 0/޼ DP`l  0܀P:O-@PB A  ᠀堐cp@DA`PPP` \ EX P: O 0@-S"I 0  \0 Π0 S( 000 Q@@Ao 0!CexV4-$2X$QP$? @P,,0 R :Q0A 2 --N< \  Divide by zero!"!!"!"!!""!!"!""""!"!!""!!"!""""!!!!!!""""!"!!"!!!!!!!"!!""!!"!!!!!!!"""""!!"!!!!!!!!!!!!!0CFGNINTENDOxG[?xGbxGDxG\?xGZxGxG\xG xGxGxGexGxGqxGxGXTW@XTW@XTWXXTW$ %Ƞ B.瀀XTWX XTW2T12@XTW21TE112@XTWX\ကXTW0@2#D#@XTWČ~ B. B.XTW'1p2#!2XTW%Ƞ +LကXTWXE XTWe\2T12eT@XTWe\21TE112eT@XTWTXကXTW0L2#@#L@XTW$ PI@XTWhXTW$ &Ƞ B.瀀XTWh XTW2d12@XTW21dF112@XTWhlကXTW0E@2#@XTWXTW'1p2#!2XTW&Ƞ +LကXTWhF XTWfl2d12fd@XTWfl21dF112fd@XTWdhကXTW(0d@2E@XTW@HXTWxXTW$ 'Ƞ B.x XTWx XTW2t12@XTW21tG112@XTWx|ကXTWD QDR T"@ 22#1@XTW@T 2231@XTW@HXTW'1p2#!2XTW'Ƞ +xLကXTWxG XTWg|2t12gt@XTWg|21tG112gt@XTWtxကXTWD$ 2@XTW@HXTW|XTW$ 'Ƞ B.xG XTW||倀XTW'Ƞ + 212  B.XTW'Ƞ + 21@112  B.XTW'Ƞ B.XTW12@XTW@HXTW|'1p2#!2XTW'Ƞ +xGLကXTW|@|倀XTW2D12@XTW21DD112@XTWLကXTW22#@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTW'Ƞ +X\ကXTWXP@XTWT%T@XTWT&T\@XTWTP@XTWT'T\@XTWTP@XTW'Ƞ +TXကXTWT$T@XTWh`@XTWhd@XTWhd@XTWh`@XTWhd@XTW'Ƞ +hlကXTWh`@XTWd%dl@XTWd`@XTWd&d@XTWd'dl@XTWd`@XTW'Ƞ +dhကXTWd$d@XTWxp@XTWxt@XTWxp@XTWxt@XTWxt@XTW'Ƞ +x|ကXTWxp@XTWt%t|@XTWtp@XTWt&t|@XTWtp@XTWt't@XTW'Ƞ +txကXTWt$t@XTW% 'Ƞ B.瀀XTW%'Ƞ B.瀀XTW& 'Ƞ B.瀀XTW&'Ƞ B.瀀XTW' 'Ƞ B.瀀XTW'Ƞ  B.瀀XTW PI@XTW@H$ 'Ƞ B.瀀XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTW'Ƞ +LကXTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW'Ƞ +$L02!2XTW$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW'Ƞ + (!$@02!2XTW(!$@02!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW'Ƞ +$LT02 2#!2XTW$@T02 2#!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW'Ƞ + 2##?$@2# 2#D1!2XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW'Ƞ +2L1XTW2@1@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW'Ƞ +0L41XTW@1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW'Ƞ +0L1XTW0@1@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW'Ƞ +$ T02 2#!2XTW$T02 2#!2@XTWg XTW|Ě -,XȌ,Ȍ|ĊTXXTW XTW -XTWa XTW%|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$L02!2XTWI|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWXTW@H|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -XTWXTWXTW I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Qf  -XTW (!$@02!2XTWI XTW|Ě -,hȌ,Ȍ|ĊdhXTWJ XTW XTW&|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$LT02 2#!2XTWIOhXTWXTW}XTW 2##?$@2# 2#D1!2XTWI& $ XTW|Ě -,xȌ,Ȍ|ĊtxXTW%( $ v뀀XTW'|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW2L1XTWI |(!|02 "2XTW' -@XTWČ$  B.XTW0L41XTWI( LXTW|Ě -,Ȍ,HȌ|ĊL0P ;XTW%( oLကXTW@XTW  $|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q8 XTW0L1@XTWI0s|(!x02 "2XTW|t倀XTWČ +LXTW|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -H@H$ T02 2#!2XTWI80O- ģij,F.  !#RO/#>5:5`   h/<<3   4# R $# ,/  /"P" R" B4 4@ FxGQEĊQEĊ x ĊG @ĊQEOĊ$ P P@ $ @: $  vR $ $@ H  P  X ` @ I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWPFPFh>P01// \J" 3--:--. .:::::::.TA`AlAxAA:AAAAAAAAA:B B,B8BDBPB\B:::::::::BBBBBBBBBBBBBBBB@56d6677:477778::::::::::-::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: \(UWQL \UWQLRead from OAM. Wrote to OAM. \J2--:----:::::::-<@H@T@`@l@:x@@@@@@@@@:A AA$A0A  ˌ  ˌLT!L t >  ˌ  +xxxxSNtuuh>Ix^Z!`@@&9_9_9_9_`?DDDD@ D H L P T X T X  PO4OdO::::(;|;;;-<;:: v  (;=L<$<!Q@-U@ nO4rOP$ P$ P$ P$ P$ (;<<: 9: =0=:+ P CSv(;\=;;?(;=<:(;=::C9@-0<<<<8$@DA$HLI -$@DHL$T?99 0Px h8Tx0`|  P 8Lt@`4PhH 4 ` |       8 P l        4 P |        @ X t       $ @ X t       <X p0\(<Pdx @l4p$`(\$THH0Lh ,Hh(Dd0d<l (ldlBDTl$ X h P$     !(!d!!!!!0"X"""""#<#T#### $ $$$$:::::::(::::8 ;;D+bkGG@@>BEoE>B>RG>Uff s nٙgcnܙ3>CLAS OGNIEM2 0033Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. >P Q1b͛ >a>&> > ͜:\ BS ( O>ͧ ͮ Ϳ ͮ G ͮ Q|r>>xE>@A>>@ v(́ Vw cog_ 9W -O G  < >O < >Oͳ S  (((# ("(*( */͘^# = >O| < >O|!>w# !6# 6#6# ! 6#6# 6# B͜ w  O> O͜Oͮ < 8>   G3 8  3 8 #@w    (=> O> >O͜Oͮ 0< O  ͟ w  ͮ y  {   G3  3  O w  ͮ y  > > >>!>A!@}|!* a* OG> > >>>!>A!@}|- = 3  -(>(>ʘ 3  u,#> >(og #F+Nx<(,x ͷ ͮ Q>$(>ͯ ͮ Q> (!В@(=3 y !В@y( 3 y >G ͮ Q O> |y (((( ($((!p(! !!!!~"  ! (q! (j!H (c!p (\! (U! (N! (G! (@! (9!: (2!b (+! &! !! ! !a* Przewi Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlttern: Zeil Seit Kapt AlleDfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Lnea Pgina Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Lnia Plana Cap. Tot G<8-(>> 7 > O O ( u> 7 => G!x(~# * !6# x y!(#!@(!(!(!@y(=]T! P* P* P* P* > >A! y( >"" " N"O">A> >A! y( *GN 6*GO . * >!A 3  > >A!   # A! @6# x !~#(  o&MD)))  0( 8 V#F#' y z_k&)}o ! {(8=xw#wyw#wˇ@@>@>GHI!`>" " !` y(=> W>'('('(y !`Q'('('((,>O!`>" x >" x `>" x >Ow#<  6# !>"< ! "< !@6# ! 6# !>("< !  "< ́> /7G>/Gx>0(>>$ x >$@(D ɇƀhiA * >hiA * >h@iA * ɇƀjkA * >jk@A * ==|================<=MBFONTMonospaced @@@@@@@``@ @ @@@`@@ @@@@@ @ @@@@@ @`@ @@@ࠠ@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ ࠠࠠ@@ࠠࠠ ࠠ @@@@@@@@@@@@ @@@`@@@@@`@@@ ` `@@  ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠࠠࠠࠠ  @`@@@ @@  @ @@@@ @@@@@@@@@ @@`@`@ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ @@`@@@@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@@@@@@@@ࠠࠠ0@@@@@@   @@  @ @@@@ @@@`@@@@@@ @ @@@@ @@@ @` @ @@ @@`@@@ @ @ @@@ @@@@@@@@ࠠ @ࠠ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠࠠ@ࠠࠠ@ @@ @@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@  @ࠠ@ @ࠠ@Pࠠ@@@ @@ @  MBFONTVariable pitch PPPPP x(  @ࠠ@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ بȨࠠࠠࠠ ࠠ @@@@@@@P@@@@ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ࠠ@@ࠠࠠ` ࠀ @P@  @ @@@@ @@ @@P```ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @P@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ@@HHP\T@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@pPpࠠࠠ xx $HH$ xx@ @@@@ @@@`@@@@PPPPP@ H$H(8 8 ( @ @@ࠠ @ࠠ@Pࠠ@ࠠ@@ @  @@@ @@@@@@@@@pHHHHpȨ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠPpp@Ȉ@ @@ @@@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@p` @ࠠ@ࠠ @ࠠ@ࠠPࠠࠠ@@@@ @@ @ ࠠ P cH c c)cj8/ "OGNIEM I MIECZEM" TOM II HENRYK SIENKIEWICZ TOM II: Rozdziay 1-10 Rozdzia 1 Pewnej pogodnej nocy na prawym brzegu Waadynki posuwa si w kierunku Dniestruorszak jedcw zoony z kilkunastu ludzi.Szli bardzo wolno, prawie noga za nog. Nasamym przedzie, o kilkadziesit krokw przed innymi, jechao dwch jakoby w przedniej stray, ale widocznie nie mieli adnego do straowania i czujnoci powodu,bo przez cay czas rozmawiali ze sob, zamiast dawa baczenie na okolic - i zatrzymujc co chwila konie, ogldali si nareszt orszaku, a wwczas jeden z nich woa: - Pomau tam! pomau! I orszak zwalnia jeszcze kroku zaledwie posuwajc si naprzd. Na koniec wysunwszy si zza wzgrza, ktre osaniao go swym cieniem, orszak w wszed na przestwr oblany wiatem ksiyca i wtedy to mona byo zrozumie ostrono pochodu: oto w rodku karawany idce obok siebie dwa konie dwigay przywizan do siodeek koysk,w koysce za leaa jaka posta. Srebrne promienie owiecay blad jej twarz i zamknite oczy. Za koysk jechao dziesiciu zbrojnych. Pospisach bez proporcw mona w nich byo pozna Kozakw. Niektrzy prowadzili koniejuczne, inni jechali luzem, ale o ile dwaj jadcy na przedzie zdawali si nie zwraca najmniejszej uwagi na okolic, o tyle ci ogldali si niespokojnie i trwoliwie na wszystkie strony. A jednak okolica zdawaa si by zupen pustyni. Cisz przeryway tylko uderzenia kopyt koskich i woanie jednego z dwch jadcych na przedzie jedcw, ktry od czasu do czasu powtarza sw przestrog: - Pomau! ostronie! Na koniec zwrci si do swego towarzysza. - Horpyna, daleko jeszcze? - spyta. Towarzysz, ktrego zwano Horpyn, a ktry w istocie by przebran po kozacku olbrzymi dziewk, popatrzy w gwiedziste niebo i odrzek: - Niedaleko. Bdziemy przed pnoc. Miniemy Wrae Uroczyszcze, miniemy Tatarski Rozg, a tam ju zaraz Czortowy Jar: Oj! le by tam przejeda po pnocku, nim kur zapieje. Mnie mona, ale wam le by byo, le! - Pierwszy jedziec wzruszy ramionami. - Wiem ja - rzek - e tobie czort bratem, ale na czorta s sposoby. - Czort nie czort, a sposobu nie ma - odpara Horpyna. - eby ty, sokole, na caym wiecie schowania dla swojej kniaziwny szuka, to by ty lepszego nie znalaz. Ju i tdy nikt po pnocku nie przejdzie, chyba ze mn, a w jarze jeszczeywy czowiek nogi nie postawi. Chce kto wrby, to przed jarem stoi i czeka, pki nie wyjd. Nie bj ty si. Nie przyjd tam ani Lachy, ani Tatary, ani nikt, nikt. Czortowy Jar straszny, sam zobaczysz. - Niech sobie bdzie straszny, a ja mwi, e przyjd, ile razy zechc. - Byle w dzie przychodzi. - Kiedy zechc. A stanie czort w poprzek, to za rogi wezm. - Ech, Bohun! Bohun! - Ej, Docwna, Docwna! ty si o mnie nie troszcz. Wemie mnie czort czy nie wemie, to nie twoja sprawa, ale to ci powiadam: rad ty sobie ze swoimi czortami, jak chcesz, byle na kniaziwn bieda nie przysza, bo jeli jej si co stanie, to ciebie z moich rk ni czorty, ni upiory nie wydr. - Raz mnie ju topili, jeszcze jak my nad Donem z bratem mieszkali, drugi raz ju miw Jampolu mistrz gow goli, a dlatego minic. Ale to inna rzecz. Ja z przyjani dla ciebie bd jej strzega, by jej i wos na gowie od duchw nie spad, a przed ludmiu mnie bezpieczna. Ju ci si ona nie wymknie. - A ty, sowo! jeli tak mwisz, to czemu ty mnie wrya na bied, czemu ty mi hukaanad uchem: "Lach przy niej! Lach przy niej!"? - To nie ja mwia, to duchy. Ale si moe zmienio. Jutro ci powr na wodzie w kole myskim. Na wodzie wszystko dobrzewida, jeno trzeba dugo patrzy. Sam zobaczysz. Ale ty wcieky pies: powiedzieci prawd, to si sierdzisz i za obuch apiesz... Rozmowa urwaa si, sycha byo tylko uderzenia kopyt o kamienie i jakie gosy dochodzce od strony rzeki, podobne do sykania konikw polnych. Bohun nie zwrci najmniejszej uwagi na owe gosy, ktre jednak wrd nocy mogydziwi - podnis twarz ku ksiycowi i zamyli si gboko. - Horpyna - rzek po chwili. - Czego? - Ty czarownica, ty musisz wiedzie: czy prawda, e jest takie ziele, e jak si go kto napije, to musi pokocha? Lubystka czy jak? - Lubystka. Ale na twoj bied nic i lubystkanie poradzi. Jeliby kniaziwna innego nie kochaa, to tylko da jej si napi, ale jelikocha, to wiesz, co si stanie? - Co? - To jeszcze bardziej tego innego pokocha. - Przepadnije ty ze swoj lubystk ! Umiesz ty le wry, a poradzi nie umiesz. - To suchaj: znam ja inne ziele, co w ziemironie. Kto si go napije, dwa dni i dwie noce jak pie ley, o wiecie nie wie. Tego ja jej ziela dam-a potem... Kozak zatrzs si na siodle i utkwi w czarownicy swe wiecce w ciemnoci oczy. - Co ty kraczesz? - spyta. - Taj hodi! - zawoaa wiedma i wybuchna ogromnym, podobnym do reniaklaczy, miechem. miech w rozleg si zowrogim echem w rozpadlinach jarw. - Suko! - rzek wataka. Po czym oczy jego gasy stopniowo, popada znw w zamylenie, na koniec pocz mwi, jakby sam do siebie: - Nie, nie! Kiedy my Bar brali, ja pierwszy wpad do klasztoru, by jej przed pijanicamibroni i eb strzaska kademu, kto by si jej dotkn, a ona si noem pchna i teraz o boym wiecie nie wie. Dotkn jej rk, to si znw pchnie albo do rzeki skoczy, nie upilnujesz, nieszczsny! - Ty w duszy Lach, nie Kozak, kiedy po kozacku nie chcesz dziewczyny zniewoli... - eby ja by Lach! - zawoa Bohun - eby ja by Lach! I za czapk obu rkoma si chwyci, bo jego samego bl chwyci. - Musiaa ci urzec ta Laszka - mrukna Horpyna. - Ej, chyba urzeka! - odrzek aonie. - Niechby mnie pierwsza kula nie mina, niechbym na palu sobacze ycie skoczy... Jednej ja chc na wiecie i ta jedna mnie nie chce! - Durny! - zawoaa z gniewem Horpyna - to ty j masz! - Stule ty pysk! - zawoa z wciekoci Kozak. - A jak si ona zabije, to co? ciebie rozerw, siebie rozerw, eb o kamie rozbij, ludzi bd gryz jak pies! Ja by dusz za ni odda, saw kozack odda, uciekby za Jahorlik hen! od pukw za wiat, aby z ni, z ni y, przy niej zdycha... Ot, co! A ona si noem pchna. I przez kogo? przeze mnie! Noem si pchna! syszysz? - Nic jej nie bdzie. Nie umrze. - Jakby umara, to ja by ciebie wiekami dodrzwi przybi. - Mocy ty adnej nad ni nie masz. - Nie mam, nie mam. Ja by wola, eby onamnie noem pchna; niechby i zabia, byoby lepiej. - Gupia Laszka. Ot by po dobrej woli przyhoubia si do ciebie. Gdzie lepszego znajdzie? - Spraw ty to, a ja ci garnek dukatw nasypi, a pere drugi. My w Barze wzili upu niemao i przedtem brali. - Ty bogaty jak knia Jarema - i sawny. Ciebie, mwi, sam Krzywonos si boi. Kozak rk machn. - Co mnie z tego, koy serdcie boyt... I znowu zapado milczenie. Brzeg rzeki stawa si coraz dzikszy, pustszy. Biae wiato ksiyca nadawao fantastyczne ksztaty drzewom i skaom. Na koniec Horpyna rzeka: - Tu Wrae Uroczyszcze. Trzeba razem jecha. - Czemu? - Tu niedobrze. Zatrzymali konie i po chwili orszak idcy z tyu zczy si z nimi. Bohun wspi si na strzemionach i zajrzaw koysk. - Spyt? - spyta. - Spyt - odpowiedzia stary Kozak - sadko jak detyna. - Ja jej na sen daa - odrzeka wiedma. - Pomau, ostorono - mwi Bohun wlepiajc oczy w upion - szczoby wy jej nie rozbudyy. Misiac jej prosto w yczko zahladaje, serdeku mojemu. - Tycho wityt, ne rozbudyt - szepn jedenz moojcw. I orszak ruszy dalej. Wkrtce przybyli nadWrae Uroczyszcze. Byo to wzgrze lecetu przy rzece, niskie i obe, jak leca naziemi okrga tarcza. Ksiyc zalewa je zupenie wiatem, rozwiecajc biae, porozrzucane po caej jego przestrzeni kamienie. Gdzieniegdzie leay one pojedynczo, gdzieniegdzie tworzyy kupy, jakoby szcztki jakich budowli, zburzonychzamkw i kociow. Miejscami sterczay pyty kamienne pozasadzane kocem w ziemi na ksztat nagrobkw na cmentarzyskach. Cae wzgrze podobne byo do jednego wielkiego rumowiska. I moe niegdy, dawno, za czasw Jagieowych, krzewio si tu ycie ludzkie; dzi wzgrze owo i caa okolica, a po Raszkw, bya guch pustyni, w ktrej gniedzi si tylko dziki zwierz, a nocami duchy przeklte odprawiay swoje korowody. Jako zaledwie orszak wspi si do poowy wysokoci wzgrza, trwajcy dotychczas lekki powiew zmieni si w prawdziwy wicher, ktry pocz oblatywa wzgrze z jakim pospnym, zowrbnym wistem, i wwczas moojcom wydao si, e midzy owymi rumowiskami odzywaj sijakie cikie westchnienia, jakby wychodzce z ugniecionych piersi, jakie aosne jki, jakie miechy, pacze i kwilenia dzieci. Cae wzgrze poczo si oywia, woa rnymi gosami. Zza kamieni zdaway si wyglda wysokie, ciemne postacie; cienie dziwacznych ksztatw przelizgiway si cicho midzy gazami; w dali, w pomroce byskay jakie wiateka podobne do oczu wilczych;na koniec z drugiego koca wzgrza, spomidzy najgstszych kup i zawalisk, ozwao si niskie, gardowe wycie, ktremu zawtroway zaraz inne. - Siromachy? - szepn mody Kozak zwracajc si do starego esaua. - Nie, to upiory - odpowiedzia esau jeszcze ciszej. - O! Hospody pomyuj! - zawoali z przeraeniem inni zdejmujc czapki i egnajc si pobonie. Konie poczy tuli uszy i chrapa. Horpyna jadca na czele orszaku mruczaa pgosem niezrozumiae sowa, jak gdybypacierz diabelski. Dopiero gdy przybyli na drugi kraniec wzgrza, odwrcia si i rzeka: - No, ju. Tu ju dobrze. Trzyma ja je musiaa zaklciem, bo bardzo godne. Westchnienie ulgi wyrwao si ze wszystkich piersi. Bohun z Horpyn wysunlisi znw naprzd, a moojcy, ktrzy przedchwil tumili oddech, poczli szepta do siebie i rozmawia. Kady przypomnia sobie, co mu si kiedy z duchami lub upiorami przytrafio. - eby nie Horpyna, to my by nie przeszli - mwi jeden. - Mocna wid'ma. - A nasz ataman i didka ne boitsia. Nie patrzy, nie sucha, jeno si na swoj moodyci oglda. - eby jemu si to zdarzyo, co mnie, to bynie by taki bezpieczny - rzek stary esau.- A co si wam zdarzyo, ojcze Owsiwuju? - Jecha ja raz z Reimentarwki do Hulajpola, a jecha noc koo mogi. Wtem baczu, hyc co z tyu z mogiy na kulbak. Obejrz si: dziecko- sinekie, bladekie!... Widno Tatary z matk w jasyr prowadzili i umaro bez chrztu. Oczki mu gorej jak wieczki i kwili, kwili! Skoczyo mi z kulbakina kark, a tu czuj: ksa za uchem. O Hospody! upir. Alem to na Wooszy dugo sugiwa, gdzie upiorw wicej ni ludzi i tam s na nie sposoby. Zeskoczyem z koniai gindaem w ziemi. "Zgi! przepadnij!", aono jkno, chwycio si za gowni od gindaa i po ostrzu spyno pod muraw. Przeciem ziemi na krzy i pojechaem. - To na Wooszy tyle upiorw, ojcze? - Co drugi Wooch, to po mierci bdzie upir - i wooskie najgorsze ze wszystkich.Tam ich nazywaj brukoaki. - A kto mocniejszy, ojcze: didko czy upir? - Didko mocniejszy, ale upir zawzitszy. Didka jak potrafisz zay, to ci bdzie suy, a upiory do niczego, tylko za krwiwietrz. Ale zawsze didko nad nimi ataman. - A Horpyna nad didkami reimentaruje. - Pewnie, e tak. Pki jej ycia, pty reimentarstwa. No, eby ona nie miaa nad nimi wadzy, to by jej ataman swojej zazulinie odda, bo brukoaki na dziewczysk krew najakomsze. - A ja sysza, e ony do duszy niewinnej nie maj przystpu. - Do duszy nie maj, ale do ciaa maj. - Oj! szkoda by krasawicy! Krew to z mlekiem! Wiedzia nasz Batko, co w Barze bra. Owsiwuj jzykiem klasn. - Nie ma co mwi. Zootaja Laszka... - A mnie jej, ojcze, al - mwi mody Kozak. - Jak my j w koysk kadli, to rczki biae skadaa, a tak prosya i prosya: Ubij, kae, ne huby, kae neszczastywoj! - Nie bdzie jej le. Dalsz rozmow przerwao zblienie si Horpyny. - Hej, moojcy - rzeka wiedma - to Tatarski Rozg, ale nie bjcie si, tu tylko jedna noc w roku straszna, a Czortowy Jari mj chutor ju zaraz. Jako wkrtce day si sysze szczekaniapsw. Orszak wszed w gardo jaru biegncego prostopadle od rzeki, a tak wskiego, e ledwie czterech konnych mogo w nim obok siebie postpowa. Na dnie owej rozpadliny pyna krynica mienic si w wietle ksiycowym jak wibiegnc wartko do rzeki. Ale w miar jak orszak posuwa si naprzd, strome i urwiste ciany rozszerzay si coraz bardziej, tworzc do obszerny rozg wznoszcy si lekko w gr i zamknity z bokw skaami. Grunt gdzieniegdzie pokrytyby wysokimi drzewami. Wiatr tu nie wia. Dugie, czarne cienie kady si od drzew na ziemi, a na przestrzeniach oblanych wiatem ksiyca wieciy mocno jakie biae, okrge lub wyduone przedmioty, w ktrych moojcy ze strachem poznali czaszki i piszczele ludzkie. Ogldali si te znieufnoci naok, znaczc od czasu do czasu krzyami piersi i czoa. Wtem w dali byso spomidzy drzew wiateko, a jednoczenie nadbiegy dwa psy, straszne, ogromne, czarne, ze wieccymi oczyma, szczekajc i wyjc na widok ludzi i koni. Nagos Horpyny uciszyy si wreszcie i poczy obiega wokoo jedcw chrapic przy tym i charczc ze zdyszenia. - Niesamowite - szeptali moojcy. - To nie psy - mrukn stary Owsiwuj gosem zdradzajcym gbokie przekonanie.Tymczasem zza drzew ukazaa si chata, za ni stajnia, dalej za i wyej jeszcze jedna ciemna budowla. Chata na pozr bya porzdna i dua, w oknach jej byszczao wiato. - To moja sadyba - rzeka do Bohuna Horpyna - a tamto myn, co zboa nie miele, jeno nasze, ale ja woroycha, z wody na kole wr. Powr i tobie. Moodycia w wietlicy bdzie mieszka, ale kiedy chcesz ciany przybra, to j trzeba na drug stron tymczasem przenie. Stjcie i z koni! Orszak zatrzyma si, Horpyna za poczawoa: - Czeremis! huku! huku! Czeremis! Jaka posta z pkiem zapalonego uczywa w rku wysza przed chat i wznisszy ogie w gr pocza w milczeniu przypatrywa si obecnym. By to stary czek, potwornie szpetny, may, prawie karze, z pask, kwadratow twarz i skonymi, podobnymi do szczelin oczyma. - Co ty za czort? - spyta go Bohun. - Ty jego nie pytaj - rzeka olbrzymka - on ma jzyk obcity. - Pjd tu bliej. - Suchaj - mwia dalej dziewka - a moe by moodyci do myna zanie? Tu moojcy bd przybiera wietlic i wieki wbija, to si rozbudzi. Kozacy zsiadszy z koni poczli odwizywaostronie koysk. Sam Bohun czuwa nad wszystkim z najwiksz troskliwoci i samdwign w gowach koysk, gdy przenoszono j do myna. Karze, idc naprzd, wieci uczywem. Kniaziwna, napojona przez Horpyn odwarem zi usypiajcych, nie rozbudzia si wcale, tylko powieki drgay jej cokolwiek od wiata uczywa. Twarz jej nabieraa yciaod tych czerwonych blaskw. Moe te koysay dziewczyn sny cudne, bo si umiechaa sodko w czasie tego pochodu podobnego do pogrzebu. Bohun patrzy na ni i zdawao mu si, e serce chyba mu rozsadzi ebra w piersiach. - Myeka moja, zazula moja! - szepta cicho i gronie, cho pikne lica wataki zagodniay i pony wielkim ogniem mioci, ktra go ogarna i ogarniaa coraz bardziej, tak jak zapomniany przez wdrowca pomie ogarnia dzikie stepy. Idca obok Horpyna mwia: - Gdy si z tego snu rozbudzi, zdrowa bdzie. Rana si jej goi, zdrowa bdzie... - Sawa Bohu! sawa Bohu! - odpowiada wataka. Tymczasem moojcy poczli przed chat zdejmowa ogromne juki z szeciu koni i wyadowywa zdobycz wzit w makatach, kobiercach i innych kosztownociach w Barze. Rozpalono w wietlicy obfity ogie i gdy jedni znosili coraz to nowe opony, inni przystosowywali je do drewnianych cian izby. Bohun nie tylko pomyla o klatce bezpiecznej dla swego ptaka, ale postanowi j przybra, by ptakowi niewolanie zdawaa si zbyt nieznon. Wkrtce a j A48jx}jӺA48j4jA4 }x} jiC }x}`XjPe cc xc . S 9(te nadszed ze myna i sam pilnowa roboty. Noc upywaa i ksiyc zdj ju swoje biae wiato z wierzchokw ska, a w wietlicy sycha jeszcze byo przytumione stukanie motw. Prosta izba stawaa si coraz podobniejsza do komnaty.Na koniec, gdy ju ciany byy obwieszone,a tok wymoszczony, przyniesiono na powrtsenn kniaziwn i zoono j na mikkich wezgowiach. Potem uciszyo si wszystko. Tylko w stajnijeszcze przez jaki czas rozlegay si wrd ciszy wybuchy miechu podobne do koskiego renia: to moda wiedma baraszkujc na sianie z moojcami rozdawaa im kuaki i causy. Rozdzia 2 Soce byo ju wysoko na niebie, gdy nazajutrz dzie kniaziwna otworzya ze snu oczy. Wzrok jej pad naprzd na puap i zatrzyma si na nim dugo, po czym obieg ca komnat. Wracajca przytomno walczya jeszcze w dziewczynie z resztkami snu i marze. Na twarzy jej odmalowao si zdziwienie i niepokj. Gdzie jest? skd si wzia i w czyjej jest mocy? Czy ni jeszcze, czy widzi na jawie? Co znaczy ten przepych, ktry j otacza? Co si z ni dziao dotd? W tej chwili straszne sceny wzicia Baru stany nagle przed ni jakby ywe. Przypomniaa sobie wszystko: rze tysicy narodu, szlachty, mieszczan, ksiy, zakonnic i dzieci - pomazane krwi twarze czerni, szyje i gowy poobwijane w dymice jeszcze trzewia, pijane wrzaski, w sdny dzie wycinanego w pie miasta -na koniec zjawienie si Bohuna i porwanie. Przypomniaa sobie i to, jak w chwili rozpaczy pada na n nadstawiony wasnrk - i zimny pot operli teraz jej skronie.Wida n zelizn si jej po ramieniu, bo czuje tylko troch blu, ale zarazem czuje,e yje, e wraca jej sia i zdrowie, pamita wreszcie, e dugo, dugo wiezionoj gdzie w koysce. Ale gdzie jest teraz? Czy w zamku jakim, czy uratowana, odbita,bezpieczna? I znowu obiega oczyma komnat. Okienka w niej jak w chacie chopskiej mae, kwadratowe, i wiata przez nie nie wida, bo zamiast szyb zasaniaj je bony biae. Byaby to rzeczywicie chata chopska? Ale nie moe by, bo wiadczy przeciw temu niezmierny przepych wewntrzny. Zamiast puapu zwiesza si nad dziewczyn jedna ogromna opona z purpurowego jedwabiu w zote gwiazdy i ksiyce; ciany niezbyt przestronne, ale cakiem przybrane w makaty; na pododze ley rnowzory kobierzec, jakby ywymi kwiatami usany. Okap na kominie pokryty perskim tyftykiem,wszdy zote frdzle, jedwabie, aksamity, poczwszy od cian puapu a do poduszek,na ktrych spoczywa jej gowa. Jasne wiato dzienne, przesikajc przez bony okienek, rozwieca wntrze, ale i gubi si w tych purpurach, ciemnych fioletach i szafirach aksamitu tworzc jak urocz tczow pomrok. Kniaziwna dziwi si, oczom nie wierzy. Czy to czary jakie, czy nie wojska ksicia Jeremiego odbiy j z rk kozackich i zoyy w ktrym z ksicych zamkw? Dziewczyna zoya rce. - wita-Przeczysta! spraw, aby tak si stao, aby pierwsza twarz, ktra si we drzwiach ukae, bya twarz obrocy i przyjaciela. Wtem przez cik lamow kotar doszy do niej pynce z daleka dwiki teorbanu i jednoczenie jaki gos pocz nuci do wtru znan pie: Oj, cei lubosti Hirsze od sabosti! Sabost' perebudu, Zdorowe ja budu, Wirnoho kochania Po wik ne zabudu. Kniaziwna podniosa si na ou, ale w miar jak suchaa, oczy jej otwieray si coraz szerzej z przeraenia; wreszcie krzykna strasznie i rzucia si jak martwa na poduszki. Poznaa gos Bohuna. Ale krzyk jej przedosta si widocznie rwnie przez ciany wietlicy, bo po chwilicika kotara zaszelecia i sam wataka ukaza si w progu. Kurcewiczwna zakrya oczy rkoma, a zbielae i trzsce si jej wargi powtarzay jakby w gorczce: - Jezus Maria! Jezus Maria! A jednak widok, ktry j tak przerazi, byby uradowa niejedne oczy dziewczce, bo a una bia od ubioru i twarzy tego moojca. Diamentowe guzy jego upana migotay jak gwiazdy na niebie, n i szablaskrzyy si od klejnotw, upan ze srebrnej lamy i czerwony kontusz podwoiypikno jego smagego oblicza - i tak sta przed ni, wysmuky, czarnobrewy, przepyszny, najpikniejszy ze wszystkich moojcw Ukrainy. Ale oczy mia zamglone jakby gwiazdy tumanem przysonite i patrzy na ni prawie z pokor, a widzc, e strach nie ustpuje z jej twarzy, pocz mwi niskimi smutnym gosem: - Nie bj si, kniaziwno! - Gdziem jest? gdziem jest? - pytaa pogldajc na niego przez palce. - W bezpiecznym miejscu, daleko od wojny. Nie bj si, duszo ty moja mia. Ja ci tu zBaru przywiz, eby si tobie krzywda niestaa od ludzi albo od wojny. Ju tam nikogo w Barze nie ywili Kozacy, ty jednaywa wysza. - Co tu wapan robisz? dlaczego mnie przeladujesz? - Ja ciebie przeladuj! Mj Boe miy! - i wataka rce rozoy, i pocz gow kiwa jak czowiek, ktrego wielka niesprawiedliwo spotyka. - Ja si wapana boj okrutnie. - I czemu si boisz? Jeli kaesz, ode drzwi si nie rusz: ja rab twj. Mnie tu naprogu siedzie i w oczy ci patrzy. Ja ci za nie chc: za co ty mnie nienawidzisz? Hej, Boe miy! ty si w Barze noem pchna na mj widok, cho ty mnie dawno znaa i wiedziaa, e ja ci broni id. To ja nie obcy czowiek dla ciebie, ale druh serdeczny, a ty si noem pchna, kniaziwno! Blade policzki kniaziwny oblaysi nagle krwi. - Bom wolaa mier ni hab - rzeka - i przysigam, e jeli mnie nie uszanujesz, to si zabij, chobym te i dusz zgubi miaa. Z oczu dziewczyny strzeli ogie - i widziawataka, e nie ma co artowa z t krwiKurcewiczowsk, ksic, bo w uniesieniu dotrzyma tego, czym grozi, a drugim razemlepiej nadstawi noa. Wic nie odrzek nic, tylko postpi par krokw pod okno i siadszy na awie pokrytej zot lam, zwiesi gow. Przez chwil trwao milczenie. - Bd ty spokojna. - rzek. - Pki ja trzewy, pki mnie gorzaka-matka gowy nie zapali, pty ty dla mnie jak obraz w cerkwi. A od czasu jak ja ciebie w Barze znalaz, przestaem pi. Przedtem ja pi, pi, bied moj gorzak-matk zalewa. Cobyo robi? Ale teraz do ust nie wezm ni sodkiego wina, ni palanki. Kniaziwna milczaa. - Popatrz na ci - mwi dalej - oczy krasnym liczkiem uciesz, taj pjd. - Wr mnie wolno! - rzeka dziewczyna. - Albo ty w niewoli? Ty tu pani. I gdzie chcesz wraca? Kurcewiczowie wyginli, ogie poar wsie i grody, kniazia w ubniach nie ma, idzie on na Chmielnickiego,a Chmielnicki na niego, wszdy wojna, krewsi leje, wszdy peno Kozakw i ordycw, i onierstwa. Kto ci uszanuje?kto si ciebie uali, kto ci obroni, jeli nie ja? Kniaziwna oczy ku grze wzniosa, bo wspomniaa, e przecie jest kto na wiecie, kto by przygarn i uali si, i obroni - ale nie chciaa wymwi jego nazwiska, by lwa srogiego nie drani - jednoczenie za gboki smutek cisn jej serce. Czy jeszcze yje ten, za ktrym tsknia jej dusza? Bdc w Barze wiedziaa, e yje, bo zaraz po wyjedzie Zagoby doszo jej uszu nazwisko pana Skrzetuskiego wraz z wieciami o zwycistwach gronego ksicia. Ale od tej pory ile to ju upyno dni i nocy, ile mogo si zdarzy bitew, ile dosign go niebezpieczestw! Wieci o nim mogy j teraz dochodzi tylko przez Bohuna, ktrego pyta nie chciaa i nie miaa. Wic gowa opada jej na poduszki: - Zali mam winiem tu pozosta? - pytaa z jkiem. - Com ja wapanu uczynia, e chodzisz za mn jak nieszczcie? Kozak podnis gow i pocz mwi tak cicho, e zaledwie byo go sycha: - Co ty mnie uczynia, ne znaju, ale to znaju, e jeli ja tobie nieszczcie, to i tymnie nieszczcie. eby ja ciebie nie pokocha, byby ja wolny jak wiatr w polu ina sercu swobodny, i na duszy swobodny, asawny jak sam Konasewicz Sahajdaczny. Twoje to liczko mnie nieszczcie, twoje tooczy mnie nieszczcie; ni mnie wola mia, ni sawa kozacza! Co mnie byy krasawice, pki ty z dziecka na pann nie wyrosa! Razja wzi galer z najkraniejszymi moodyciami, bo je sutanowi wieli - i adna serca nie zabraa. Poigray Kozaki-braty, a potem ja kadej kamie kaza do szyi i w wod. Nie ba ja si nikogo, nie dba o nic - wojn na pogan chodzi, up bra - i jak knia w zamku, tak ja by na stepie. A dzi co? Ot, siedz tu - i rab, o dobre sowo u ciebie ebrz i wyebra nie mog - i nie sysza go nigdy,nawet i wtedy, gdy ci bracia i stryjna za mnie swatali. Oj, eby ty, dziewczyno, byadla mnie inna, eby ty bya inna, nie staoby si to, co si stao; nie byby ja twoich krewnych pobi, nie byby ja si z buntem i chopami brata, ale przez ciebie ja rozum straci. Ty by mnie, gdzie chciaa, zawioda - ja by ci krew odda, dusz by odda. Ja teraz ot, cay we krwi szlacheckiej ubroczon, ale dawniej ja tylko Tatarw bi, a tobie up przywozi - eby ty w zocie i klejnotach chodzia jak cheruwym boyj - czemu ty mnie wtedy nie kochaa? Oj, ciko, oj, ciko! al sercu mojemu. Ni z tob y, ni bez ciebie, ni z dala, ni z bliska - ni na grze, ni na dolinie - houbko ty moja, serdeko ty moje! No, daruj ty mnie, e ja przyszed po ciebie doRozogw po kozacku, z szabl i ogniem, ale ja by pijany gniewem na kniaziw i gorzak po drodze pi - zbj nieszczsny. A potem, jak ty mi ucieka, tak ja po prostu jak pies wy i rany bolay, i je nie chcia, i mierci-matki prosi, eby zabraa - a ty chcesz, by ja ci teraz odda, by utraci ci na nowo - houbko ty moja, serdeko ty moje! Wataka przerwa, bo mu gos urwa si w gardle i sta si prawie jczcy, a twarzHeleny to rumienia si, to blada. Im wicej niezmiernej mioci byo w sowachBohuna, tym wiksza przepa otwieraa si przed dziewczyn, bez dna, bez nadziei ratunku. A Kozak odpocz chwil, opanowa si i tak dalej mwi: - Pro, czego chcesz. Ot, patrz, jak ta izbaprzybrana - to moje, to up z Baru, na szeciu koniach ja dla ciebie to przywiz -pro, czego chcesz - zota tego, szat wieccych, klejnotw jasnych, rabw pokornych. Ja bogaty, swego mam do i Chmielnicki mnie dobra nie poauje, i Krzywonos nie poauje, ty bdziesz jak ksina Winiowiecka, zamkw ci nazdobywam, p Ukrainy ci daruj - bo cho ja Kozak, nie szlachcic, ale ataman buczuczny, pode mn dziesi tysicy moojcw chodzi, wicej ni pod kniaziem Jarem. Pro, czego chcesz, byle nie chciaa ucieka ode mnie - byle zostaa zemn, houbko, a pokochaa! Kniaziwna podniosa si na poduszkach, bardzo blada - ale jej sodka, przecudna twarz wyraaa tak niezomn wol, dumi si, e ta gobka podobniejsz bya w tej chwili do orlcia. - Jeli wapan mej odpowiedzi czekasz - rzeka - to wiedz, i chobym miaa wiek w twojej niewoli przejcze, nigdy, nigdy ci nie pokocham, tak mi dopom Bg! Bohun pasowa si przez chwil sam ze sob. - Ty mi takich rzeczy nie mw! - rzek chrapliwym gosem. - Ty mi o swym kochaniu nie mw, bo mi odniego wstyd, gniew i obraza. Jam nie dla ciebie. Wataka wsta. - A dla kogo-e ty, kniaziwno Kurcewiczwno? a czyja by ty bya w Barze, eby nie ja? - Kto mnie ycie ratuje, by mi da hab i niewol, ten mj wrg, nie przyjaciel. - I ty mylisz, eby ci chopy zabiy? Strach myle!... - N by mnie zabi, ty mi go wydar! - I nie oddam, bo ty musisz by moja - wybuchn Kozak. - Nigdy! wol mier. - Musisz i bdziesz. - Nigdy. - No, eby ty nie bya ranna, to po tym, coty mi rzeka, ja by dzi jeszcze pchn moojcw do Raszkowa i mnicha za eb kaza przyprowadzi, a jutro ja by by twj m. Taj co? Ma grzech nie kocha inie przyhoubi! Hej! Ty panno wielmona, tobie mio kozacka obraza i gniew. A kto ty taka, e ja dla ciebie chop? Gdzie twojezamki i bojary, i wojska? Czemu tobie gniew? czemu tobie obraza? Ja ci wojn wzi, ty branka. Oj, eby ja by chop, ja by ci nahajem po biaych plecach rozumu nauczy i bez ksidza by si twoj kras nasyci - eby ja by chop, nie rycerz! - Anieli niebiescy, ratujcie mnie! - szepna kniaziwna. A tymczasem coraz wiksza wcieko wzbieraa na twarzy Kozaka i gniew chwyta go za wosy. - Ja wiem - mwi - czemu tobie obraza, czemu ty mi odporna! Dla innego chowasz swj wstyd dziewiczy - ale nic z tego, jakom yw, jakom Kozak! Szlachcic hoota! oczajdusza! Lach nieszczery! Na pohybel-ejemu! Ledwie spojrza, ledwie w tacu zakrci i ca wzi, a ty, Kozacze, cierp,bem tucz. Ale ja jego dostan i ze skry ka go obedrze, wiekami nabi. Wiedz ty, e idzie Chmielnicki na Lachw, a ja id z nim i twego houbka odnajd, choby pod ziemi, a jak wrc, to ci wra jego gow na gociniec pod nogi kin. Helena nie syszaa ostatnich sw atamana. Bl, gniew, rany, wzruszenie, przestrach zbawiy j si - i sabo niezmierna rozesza si po wszystkich jej czonkach, oczy i myli jej zgasy - i padazemdlona. Wataka sta czas jaki blady z gniewu, z pian na ustach; wtem dostrzeg t martwgow zwieszon w ty bezwadnie i z ust jego wyrwa si ryk prawie nieludzki: - We po nej! Horpyna! Horpyna! Horpyna! I na ziemi run. Olbrzymka wpada co duchu do wietlicy. - Szczo z toboju? - Ratuj! ratuj! - woa Bohun. - Zabi ja j, duszu moju, wito moje! - Szczo ty, zduriw? - Zabi, zabi! - jcza wataka i rce nad gow ama. Ale Horpyna zbliywszy si do kniaziwny wnet poznaa, e to nie mier, jedno omdlenie cikie, i wyprawiwszy za drzwi Bohuna zacza j ratowa. Kniaziwna otworzya po chwili oczy. - No, doniu, nic ci - mwia czarownica. - Ty si wida jego przelka i pomroka ci chwycia, ale pomroka przejdzie, a zdrowieprzyjdzie. Ty jak orzech dziewczyna, tobie dugo jeszcze na wiecie y i szczcia uywa. - Kto ty jest? - spytaa sabym gosem kniaziwna. - Ja? suga twoja, bo on tak kaza. - Gdzie ja jestem? - W Czortowym Jarze. Szczera tu pustynia, nikogo tu nie zobaczysz prcz niego. - Czy i ty tu mieszkasz? - Tu nasz chutor. Ja Docwna, brat mj pod Bohunem pukownikuje, dobrych moojcw wodzi, a ja tu siedz - i bd ciebie pilnowaa w tej komnacie zocistej. Zchaty terem! a una bije! to on dla ci wszystko to przywiz. Helena popatrzya w ho twarz dziewki i twarz ta wydaa jej si pen szczeroci. - A bdziesz ty dobra dla mnie? Biae zby modej wiedmy zabysy w umiechu. - Bd. Zabym nie bya! - rzeka - ale i ty bd dobr d1a atamana. On sok, on sawny moojec, on ci... Tu wiedma schylia si do ucha Heleny i zacza jej co szepta, w kocu wybuchna miechem. - Precz! - krzykna kniaziwna. Rozdzia 3 Rankiem w dwa dni pniej Docwna z Bohunem siedzieli pod wierzb wedle myskiego koa i patrzyli na pienic si na nim wod. - Bdziesz jej pilnowaa, bdziesz jej strzega, oka z niej nie spucisz, eby nigdy z jaru nie wychodzia ! - mwi Bohun. - U jaru ku rzece wska szyja, a tu miejsca dosy. Ka szyj kamieniami zasypa, a bdziem tu jak w garnku na dnie; jak mnie bdzie trzeba, to sobie wyjcie znajd. - Czyme wy tu yjecie? - Czeremis pod skaami kukurydz sadzi, wino sadzi i ptaki w sida apie. Z tym, co ty przywiz, nie bdzie jej niczego brakowao, chyba ptasiego mleka. Nie bj si, ju ona z jaru nie wyjdzie i nikt si o niej nie dowie, byle twoi ludzie nie rozgadali, e ona tu jest. - Ja im kaza przysic. Oni wierni moojcy,nie rozgadaj, choby z nich pasy darli. Ale ty sama mwia; e tu ludzie przychodz dociebie jako do woroychy. - Czasem z Raszkowa przychodz, a czasem, jak zasysz, to i Bg wie skd. Ale zostaj przy rzece, do jaru nikt nie wchodzi, bo si boj. Ty widzia koci. Byli tacy, co chcieli przyj, to ich koci le. - Ty ich mordowaa? - Kto mordowa, to mordowa! Chce kto wrby, czeka u jaru, a ja do koa id. Co zobacz w wodzie, to pjd i powiem. Zarazi dla ciebie bd patrzya, jeno nie wiem, czy si co pokae, bo nie zawsze wida. - Byle co zego nie obaczya. - Jak bdzie co zego, to nie pojedziesz. I a j A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA P c T cOnc){+8/ c% zamkny si tam z ni; bawiy dugo, po czym wyszy i owiadczyy, e moodycia -jak gobka, jak lilia! Wtedy rado zapanowaa w zgromadzeniu, podnis si krzyk: "Na sawu! na szczastie!" Kobiety jy klaska w rce i krzycze: "A szczo? ne kazay!" Parobcy za tupali nogami i kaden taczy w pojedynk, z kwart w rku, ktr przed drzwiami komory "na sawu" wypija. Taczy tak i pan Zagoba,tym tylko zacno swego urodzenia dystyngwujc, e nie kwart, ale pgarncwk pi przed drzwiami. Potem bondarowie i kowalicha wprowadzili modego Dymitra do komory, ale e mody Dymitr ojca nie mia, wic pokoniono si panu Zagobie, by go zastpi - a on zgodzi si i poszed z innymi. Przez ten czas uciszyo si w izbie, tylko onierze pijcy na majdanie przed chat krzyk czynili haakujc z radoci po tatarsku i palc z bandoletw. Lecz najwiksza radoi hulatyka zaczy si dopiero wwczas, gdy rodzice pojawili si na powrt w izbie. Stary bondar ciska z radoci kowalich, parobcy przychodzili do bondarowej i podejmowali j pod nogi, a niewiasty sawiy j, e tak ustrzega creczki jako oka w gowie; jak houbki i lilii, po czym puci si z ni w tany pan Zagoba. Poczliwic drepta naprzeciw siebie, a on w rceklaska i w prysiudach przysiada, i tak podskakiwa, i tak podkowami bi w podog, e a drzazgi z desek leciay i potobfity spywa mu z czoa. Poszli ich ladem inni: kto mg - w izbie, kto nie mg - na podwrcu, moodycie z moojcami i z onierzami. Bondar coraz nowe beczki kaza wytacza. Wreszcie wytoczyo si cae wesele z izby na majdan - zapalono stosy z suchych bodiakw i uczywa, bo zapada ju noc gboka, i hulatyka zmienia si w pijatyk na umr; onierze palili z bandoletw i muszkietw jakby w czasie bitwy. Pan Zagoba, czerwony, spocony, chwiejcysi na nogach, zapomnia, co si z nim dzieje, gdzie jest; przez dymy, ktre mu biy z czupryny, widzia twarze biesiadnikw, ale choby go na pal wbijano, nie umiaby powiedzie, kto s ci biesiadnicy. Pamita, e jest na weselu - ale na czyim? Ha? pewnie pana Skrzetuskiego z kniaziwn! Ta myl wydaamu si najprawdopodobniejsz, utkwia mu wreszcie jak gwd w gowie i tak napenia go radoci, e pocz wrzeszcze jak optany: "Niech yj! Panowie bracia, kochajmy si! - i coraz nowe spenia pgarncwki: - W twoje rce, panie bracie! Zdrowie naszego ksiciapana! eby si nam dobrze dziao!... Bogdaj ten paroksyzm ojczyzn min!" - Tu zala si zami i potkn si idc do beczki - i potyka si coraz wicej, bo na ziemi jakbyna pobojowisku leao mnstwo cia nieruchomych. "Boe! - zawoa pan Zagoba - nie masz ju mstwa w tej Rzeczypospolitej. Jeden pan aszcz pi potrafi, drugi Zagoba... A reszta! Boe! Boe!" I oczy aonie ku niebu podniosa wtem postrzeg, e ciaa niebieskie nie tkwi ju spokojnie na ksztat zotych gwodzi w firmamencie, ale jedne trzs si, jakoby chciay z oprawy wyskoczy, drugie zataczaj koa, trzecie tacz naprzeciw siebie kozaka - wic zdumia si okrutnie pan Zagoba i rzek do swej duszyzdumionej. - Zali ja jeden tylko nie pijany in universo? Ale nagle ziemia, tak samo jak gwiazdy, zatrzsa si szalonym wirem i pan Zagoba run jak dugi na ziemi. Wkrtce opady go sny straszne. Zdao mu si, e jakie zmory usiady mu na piersiach, e go gniot i przytaczaj do ziemi, e wi mu rce i nogi. Jednoczenie o uszy odbijay mu si wrzaski i jak gdyby huk wystrzaw; jakiejaskrawe wiato przechodzio przez jego zamknite powieki i razio mu oczy blaskiem nieznonym. Chcia si zbudzi, otworzy oczy i nie mg. Czu, i dzieje si z nim co niezwykego, e gowa zwiesza mu si w ty, jak gdyby go niesiono za rce i nogi... Potem zdj go jaki strach; byo mu le, bardzo le, bardzo ciko. Wracaa mu przez p przytomno - ale dziwna - bo w towarzystwie takiej niemocy, jakiej nigdy wyciu nie doznawa. jeszcze raz prbowa si poruszy, ale gdy mu si nie udao, rozbudzi si lepiej - i odemkn powieki. Wwczas wzrok jego napotka par oczw,ktre wpijay si w niego chciwie, a byy to czarne renice jak wgiel i tak zowrogie, e rozbudzony ju zupenie pan Zagoba pomyla w pierwszej chwili, e todiabe na niego patrzy - i znw przymkn powieki, i znw je prdko otworzy. Owe oczy patrzyy wci uporczywie - twarz wydaa si znajom; nagle pan Zagoba zadygota do szpiku koci, obla go zimny pot, a po krzyach przeszo mu a do ng tysice mrwek. Pozna twarz Bohuna. Rozdzia 7 Zagoba lea zwizany w kij do wasnej szabli w tej samej izbie, w ktrej odbywao si wesele, a straszliwy watakasiedzia opodal na zydlu i pas oczy przeraeniem jeca. - Dobry wieczr waci! - rzek dojrzawszy otwarte powieki swej ofiary. Pan Zagoba nie odrzek nic, ale w jednym mgnieniu oka oprzytomnia tak, jakby kropli wina do ust nie bra, jeno mrwki doszedszy mu do pit wrciy si do gry, a do gowy, a szpik w kociach sta si zimny jak ld. Mwi, e czowiek toncy w ostatnim momencie widzi jasno ca swoj przeszo, e przypomina wszystko - i zdaje sobie spraw z tego, co si z nim dzieje; tak jasno widzenia i pamici posiada w tej chwili pan Zagoba, a ostatnim sowem tej jasnoci by cichy, niewypowiedziany ustami okrzyk: "Ten mi dopiero da upnia!" A wataka powtrzy spokojnym gosem: - Dobry wieczr waszmoci. "Brr! - pomyla Zagoba - wolabym, by wpad w furi." - Nie poznajesz mnie, panie szlachcic? - Czoem! czoem! jak zdrowie? - Niele. A wacinym to ju ja si zajm. - Nie prosiem Boga o takiego doktora i wtpi, abym mg strawi twoje lekarstwa, ale dziej si wola boa. - No, ty mnie kurowa, teraz si tobie wywdzicz. My stare druhy. Pamitasz, jak ty mnie gow obwizywa w Rozogach- co? Oczy Bohuna poczy wieci jak dwa karbunkuy, a linia wsw przeduaa si w straszliwym umiechu. - Pamitam - rzek Zagoba - e mogem ci noem pchn - i nie pchnem. -.A ja to ciebie pchn? albo ci myl pchn? Nie! ty dla mnie lubczyk-kochaczyk; ja ciebie bd strzeg jak oka w gowie. - Zawsze mwiem, e zacny z ciebie kawaler - rzek Zagoba udajc, e bierze za dobr monet sowa Bohuna, a jednoczenie przez gow przeleciaa mu myl: "Ju wida on mi specja jakowy obmyli; nie umr po prostu!" - Ty dobrze mwi - cign Bohun - ty take zacny kawaler; tak my si szukali i znaleli. - Co prawda, tom ci nie szuka, ale dzikuj za dobre sowo. - Podzikujesz ty mi jeszcze lepiej niezadugo i ja tobie podzikuj za to, e tymnie moodyci z Rozogw do Baru przywid. Tam ja j znalaz, a teraz ot! na wesele by ciebie prosi, ale to nie dzi i nie jutro - teraz wojna, a ty stary czowiek, moe nie doyjesz. Zagoba mimo straszliwego pooenia, w jakim si znajdowa, nadstawi uszu. - Na wesele? - mrukn. - A co ty myla? - mwi Bohun - czy to jachop, eby j bez popa niewoli, albo mnienie sta na to, eby ja w Kijowie lub bra?Nie dla chopa ty j do Baru przywid, aledla atamana i hetmana... "Dobrze!" - pomyla Zagoba. Po czym zwrci gow ku Bohunowi. - Ka mnie rozwiza... - rzek. - Pole, pole, ty w drog pojedziesz, a ty stary, tobie odpocz przed drog. - Gdzie mnie chcesz wie? - Ty mj przyjaciel, tak ja ci do drugiego mojego przyjaciela zawiod, do Krzywonosa. Ju my oba pomylimy, eby tobie tam byo dobrze. - Bdzie mi ciepo! - mrukn szlachcic i znowu mrwki poczy mu chodzi po grzbiecie. Na koniec pocz mwi: - Wiem, e ty do mnie rankor masz, ale niesusznie, niesusznie - Bg widzi. My ylirazem i w Czehrynie niejeden gsior wypili,bo miaem dla ci afekt ojcowski za twoj fantazj rycersk, jakiej lepszej nie znalaze na caej Ukrainie. Ot co! Czym ja tobie w drog wchodzi? ebym ja by z tob do Rozogw wtedy nie jedzi, to bymy do tej pory w dobrej przyjani yli -a po cem jecha, jeli nie z yczliwoci ku tobie? I eby si nie by wciek, eby nie by mordowa onych nieszczsnych ludzi - Bg na mnie patrzy - nie bybym ci wchodzi w drog. Co mnie si do cudzych spraw miesza! Wolabym, eby dziewczyna bya twoja ni czyja inna. Ale przy twoich tatarskich zalotach sumienie mnie ruszyo, e to przecie szlachecki dom. Sam by nie inaczej postpi. Mogem ci przecie z tego wiata zgadzi z wikszym moim poytkiem - a przecz-em tego nie uczyni? Bom szlachcici wstyd mi byo. Zawstyde si i ty, bo wiem, e si nade mn chcesz znca. Dziewczyn i tak masz w rku - czego ode mnie chcesz? Zalim jej nie strzeg jak oka w gowie - tego twojego dobra? e j uszanowa, zna, e i w tobie jest rycerskihonor i sumienie, ale jake to jej podasz rk, ktr w mojej krwi niewinnej ubroczysz? Jako to jej powiesz: tego czeka, ktren ci przez chopstwo i tatarstwo przeprowadzi, na mkim wyda?Zawstyde si i pu mnie tych ptw i ztej niewoli, w ktr mnie zdrad pochwycie. Mody jest i nie wiesz, co potka moe - a za moj mier Bg ci bdzie kara na tym, co ci najmilsze. Bohun wsta z zydla blady z wciekoci i zbliywszy si do Zagoby zacz, mwi przyduszonym przez furi gosem: - Wieprzu nieczysty, pasy drze z ciebie ka, na wolnym ogniu spal, wiekami nabij, na szmaty rozerw! I w przystpie szalestwa pochwyci za n wiszcy u pasa - przez chwil ciska go konwulsyjnie w pici - ju, ju ostrze zawiecio panu Zagobie w oczach, ale wataka pohamowa si, n wepchn z powrotem w pochw i zakrzykn: - Moojcy! Szeciu Zaporocw wpado do izby. - Wzi to cierwo lackie i w chlewie rzuci, a strzec jak oka w gowie. Kozacy porwali pana Zagob, dwch za rce i za nogi, jeden z tyu za czupryn - iwynisszy z izby, przenieli przez cay majdan, na koniec porzucili go na gnoju w stojcym opodal chlewie. Po czym drzwi sizamkny i jeca otoczya zupena ciemno - jeno przez szpary midzy belkami i przez dziury w poszyciu przedzierao si tu i owdzie blade wiato nocne. Po chwili oczy pana Zagoby przyzwyczaiy si do pomroki. Rozejrza si dokoa i ujrza, e w chlewie nie byo wi ani moojcw. Rozmowy tych ostatnichdochodziy go zreszt wyranie przez wszystkie cztery ciany. Widocznie cay budynek obstawiony by szczelnie, ale mimotych stray pan Zagoba odetchn gboko.Przede wszystkim y. Gdy Bohun bysn nad nim noem, by pewien, e ju ostatniajego chwila wybia - i Bogu ducha poleca, co prawda, z najwikszym strachem. Ale widocznie Bohun postanowi go zakonserwowa na mier nierwnie wymylniejsz. Pragn nie tylko si zemci, ale i nasyci si zemst nad tym, ktry wydar mu krasawic i saw jego moojeck nadwery, a samego miesznoci okry spowiwszy go jak dziecko. Bya to tedy smutna dla pana Zagoby perspektywa, ale na razie pocieszaa go jednak myl, e jeszcze yje, e prawdopodobnie do Krzywonosa go powiod i tam dopiero na pytki wezm - e wic ma kilka, a moe i wicej dni przed sob; tymczasem za ley sobie oto w chlewie samotny i moe wrd ciszy nocnejo fortelach pomyle. To bya jedna, dobra strona sprawy, ale gdy o zych pomyla, znowu mrwki poczy mu tysicami chodzi po grzbiecie. Fortele!... - Gdyby tu wieprz albo winia leaa w tym chlewie - mrucza pan Zagoba - miaaby ich wicej ni ja, boby jej nie zwizali w kij do wasnej szabli. Niechby Salomona takzwizali, nie byby mdrzejszy od wasnych pludrw albo od mego napitka. O Boe, Boe, za co mnie tak kaesz! Na tylu ludzi na wiecie tego jednego zodzieja najbardziej unikn pragnem - i takie moje szczcie, em jego wanie nie unikn. Bd mia skr wyczesan jak wiebodziskie sukno. eby to inny mnie zapa, to bym deklarowa, e do buntu przystaj, a potem umkn. Ale i inny by nieuwierzy, a c dopiero ten! Czuj, e mnieserce zamiera. Diabli mnie tu przynieli - o Boe, Boe, ani rk, ani nog ruszy nie mog... o Boe! Boe! Po chwili jednak pomyla pan Zagoba, e gdyby mia wolne rce i nogi, atwiej by mg jakichkolwiek fortelw si chwyci. A nuby poprbowa? Byle tylko szabl zdoaspod kolan wysun, reszta poszaby atwiej. Ale jak tu j wysun? Przewrci si na bok - le... Pan Zagoba zamyli si gboko. Nastpnie pocz si koysa na wasnym grzbiecie coraz prdzej i prdzej, a za kadym takim ruchem posuwa si o p cala naprzd. Zrobio mu si gorco, czupryna zapocia mu si gorzej ni w tacu i chwilami ustawa i spoczywa, chwilami przerywa prac, bo zdao mu si, e ktry z moojcw idzie ku drzwiom- i znw rozpoczyna z nowym zapaem, nakoniec przesun si do ciany. Wwczas pocz si kiwa inaczej, bo nie od gowy ku nogom, ale z boku na bok, tak e za kadym razem uderza z lekka w cian kocem szabli, ktra wysuwaa si przez to spod kolan, przechylajc si corazbardziej ku wewntrz, na stron rkojeci.Serce poczo bi w panu Zagobie jak motem, bo ujrza, e to sposb moe by skuteczny. I pracowa dalej, starajc si jak najciszej uderza i tylko wwczas, gdy rozmowa moojcw guszya lekkie uderzenia. Przysza nareszcie chwila, e koniec pochwy znalaz si na jednej linii z okciem i kolanem i e dalsze kiwania si kucianie nie mogy go ju wypycha. Tak, ale natomiast z drugiej strony zwieszaa si ju znaczna cz szabli, i wiele cisza biorc na uwag rkoje. Na rkojeci by krzyyk, jako zwykle przy karabelach; pan Zagoba liczy na w krzyyk. I po raz trzeci pocz koysa si, ale tymrazem celem jego usiowa byo odwrcenie si nogami do ciany. Dopiwszyi tego j posuwa si wzdu. Szabla jeszcze tkwia midzy podkolanami a rkoma, ale rkoje zawadzaa si co chwila krzyykiem o nierwnoci gruntu; nakoniec krzyyk zawadzi silniej - pan Zagoba kiwn si ostatni raz i przez chwil rado przygwodzia go na miejscu.Szabla wysuna si zupenie. Szlachcic zdj wwczas rce z kolan, a chocia donie mia jeszcze zwizane, uchwyci nimi szabl na powrt. Pochw przytrzyma nogami i wycign elece. Rozci pta na nogach byo teraz dzieem jednej chwili. Trudniej byo z domi. Pan Zagoba musiauoy szabl na gnoju, tylcem do dou, ostrzem do gry, i trze o owo ostrze postronki dopty, dopki ich nie rozci. Co gdy uczyni, by nie tylko wolny od pt -lecz i uzbrojony. Odetchn te gboko, po czym przeegnasi i zacz Bogu dzikowa. Ale od rozcicia pt do uwolnienia si z rk Bohunowych byo jeszcze bardzo daleko. - Co dalej? - pyta samego siebie pan Zagoba. I nie znalaz odpowiedzi. Chlew naokoo obstawiony by moojcami; byo ich tam razem ze stu; mysz nie mogaby si wymkn nie postrzeona, a c dopiero czowiek tak tgi jak pan Zagoba! - Widz; e zaczynam w pitk goni - rzek sam do siebie - a mj dowcip tyle wart, eby nim buty wysmarowa, chocia ismarowida lepszego mona by u Wgrzynw na jarmarku kupi. Jeli mnie Bg nie zele jakiej myli, to pjd wronomna piecze, ale jeli zele, to si ofiaruj w czystoci trwa jako pan Longinus. Goniejsza rozmowa moojcw za cian przerwaa mu dalsze rozmylania, poskoczy wic i ucho przyoy do szparymidzy belkami. Wysuszone sosnowe belki odbijay gosy jak pudo teorbanu: sowa dochodziy wyranie. - A gdzie my std pojedziemy, ojcze Owsiwuju? - pyta jeden gos. - Ne znaju, pewno do Kamieca - odpar drugi. - Ba, konie ledwo nogami wcz; nie dojd.- Dlatego tu i stoimy; do rana wypoczn. Nastaa chwila milczenia, potem pierwszy gos ozwa si ciszej jak poprzednio: - A mnie si widzi, ojcze, e ataman spod Kamieca za Jampol ruszy. Zagoba wstrzyma oddech w piersi. - Milcz, jeli ci moda gowa mia! - brzmiaa odpowied. Nastaa chwila milczenia, tylko zza innych cian dochodzio szeptanie. - Wszdy s, wszdy pilnuj! - mrukn Zagoba. I poszed ku przeciwlegej cianie. Tym razem doszed go chrzst utych mory i ba, a z podjazdem - rzek pan A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA(Pc)Yc*? c+) c,74obrokw i parskanie koni, ktre widocznie stay tu, a midzy nimi moojcy rozmawiali lecy, bo gosy dochodziy z dou. - Hej - mwi jeden - my tu jechali nie pic, nie jedzc, koniom nie popasajc, po to, by na pale w obozie Jaremy poszli? - To ju pewno, e on tu jest? - Ludzie, co z Jarmoliniec uciekli, widzieli go, jako ciebie widz. Strach, co mwi: wielki on jak sosna, we bie dwie gownie, a ko pod nim smok. - Hospody pomyuj! - Nam tego Lacha z onierzami zabra i ucieka. - Jak ucieka? Konie i tak zdychaj. - le, braty ridnyje. eby ja by atamanem,tak ja by temu Lachowi szyj uci i do Kamieca cho piechot wraca. - Jego ze sob pod Kamieniec wemiemy. Tam z nim atamany nasze poigraj. - Pierwej z wami diabli poigraj - mrukn Zagoba. Jako mimo caego strachu przed Bohunem,a moe wanie dlatego, poprzysig sobie,e si ywcem nie da wzi. Jest wolny od pt, szabl ma w rku - bdzie si broni. Rozsiekaj go - to rozsiekaj; ale ywcem nie wezm. Tymczasem parskanie i stkanie koni, widocznie nadzwyczajnie zdroonych, zguszyo dalsz rozmow, a natomiast poddao pewn myl panu Zagobie. "ebym to mg przez t cian si przedosta; a na konia niespodzianie skoczy! - myla. - Jest noc: nimby si obaczyli, co si stao, ju bym im uszed zoczu. Po tych jarach i rozogach przy socu trudno goni, a c dopiero w ciemnociach! Daje mi Boe sposobno!" Ale o sposobno nie byo atwo. Trzeba bychyba byo cian rozwali, a na to trzeba byo by panem Podbipit - lub si podkopa jak lis, a i wwczas pewnie by usyszeli, zobaczyli i ucapili zbiega za kark,nimby nog strzemienia sign. Do gowy panu Zagobie cisny si tysice fortelw, ale wanie dlatego, e ich byo tysice, aden nie przedstawia si jasno. "Nie moe ju inaczej by, jeno skr zapac" - pomyla. I ruszy ku trzeciej cianie. Nagle uderzy gow o co twardego, zmaca: bya to drabinka. Chlew nie by wiski, ale bawoli, i do poowy dugoci mia strych sucy za skad somy i siana. Pan Zagoba bez chwili namysu wylaz na gr. Po czym siad, odetchn i pocz z wolna wciga za sob drabink. - No, tom jest i w fortecy! - mrukn. - Choby te i drug drabin znaleli, nieprdko si tu dostan. Jeli pierwszego ba, ktry si tu wychyli, nie rozwal na dwoje, to si pozwol na schab uwdzi. O do diaba! - rzek nagle - istotnie bd mniemogli nie tylko uwdzi, ale upiec i na j przetopi. Ale niech tam! chc chlew spali -dobrze! ywcem mnie tym bardziej nie dostan... a wszystko mi jedno, czy mnie krucy zdziobi surowego czy pieczonego. Bylem tych zbjeckich rk uszed, o resztnie dbam i mam nadziej, e jeszcze jako to bdzie. Pan Zagoba atwo przechodzi wida od ostatniej rozpaczy do nadziei. Jako niespodzianie taka w niego wstpia ufno,jakby ju by w obozie ksicia Jeremiego. Ajednak pooenie jego nie poprawio si o wiele. Siedzia na strychu i majc szabl w garci, mg istotnie dugo przystpu broni. Ot i wszystko! Ale ze strachu do wolnoci bya droga jak z pieca na eb - z t jeszcze rnic, e w dole czekay szable i spisy moojcw czyhajcych pod cianami. - Jako to bdzie! - mrukn pan Zagoba i. zbliywszy si do dachu pocz z lekka rozrywa i unosi poszycie, aby sobie prospectus na wiat otworzy. Poszo mu to z atwoci, gdy moojcy rozmawiali cigle pod cianami, chcc zabinud czuwania, a przy tym wsta do silnywiatr i guszy powiewem rd pobliskich drzew szelest unoszonych snopkw. Po pewnym czasie dziura bya gotowa - panZagoba wetkn w ni gow i pocz rozglda si naokoo. Noc poczynaa ju ustpowa, a na wschodni stron nieba wstpowa pierwszy brzask dnia, wic przy bladym wietle ujrza pan Zagoba cay majdan zapeniony komi, przed chat szeregi picych moojcw, powycigane na ksztatdugich niewyranych linii, dalej uraw studzienny i koryto, w ktrym wiecia woda, a obok nich znw szereg picych ludzi i kilkunastu moojcw z goymi szablami w rku przechadzajcych si wzdu owego szeregu. - To moi ludzie, ktrych w yka wzito - mrukn szlachcic. - Ba! - doda po chwili - eby to byli moi, ale to ksicy!... Dobrym byem im wodzem, nie ma co mwi! Zawiodem ich psu w gardo. Wstyd bdzie oczy pokaza, jeli mnie Bg wrci wolno.A wszystko przez co? przez amory i napitki. Co mnie byo do tego, e si chamy eni? Tyle miaem do roboty na tym weselu, ile na psim. Wyrzekam si tego zdrajcy miodu, ktren wazi w nogi, nie w gow. Wszystko ze na wiecie z pijastwa, bo gdyby nas byli trzewych napadli, bybym jako ywo otrzyma wiktori i Bohuna w chlewie zamkn. Tu wzrok pana Zagoby pad znowu na chat, w ktrej spa wataka, i zatrzyma si na jej drzwiach. - O pij, zodzieju - mrukn - pij! niech cisi przyni, e diabli uszcz, co ci i tak nie minie. Chciae z mojej skry przetak uczyni, sprbuj tu wle do mnie na gr, a obaczymy, czy ci twojej tak nie posiekam, e si i psom na buty nie zda. ebym si tylko mg std wyrwa! ebym si mg wyrwa! Ale jak? Rzeczywicie zadanie byo prawie nie do spenienia. Caymajdan tak by zapchany ludmi i komi, echoby pan Zagoba zdoa wydosta si z chlewa, choby zsunwszy si z dachu skoczy na jednego z tych koni, ktre staytu pod chlewem, nie zdoaby adn miardotrze nawet do wrt, a c dopiero wydosta si za wrota ! A jednak zdawao mu si, e dokona wikszej czci zadania: by wolny, uzbrojony i siedzia pod strychem jakoby wfortecy. "C u licha! - czy po tom si z yk uwolni, eby si na nich powiesi?" I znowu fortele poczy mu hucze w gowie, ale byo ich takie mnstwo, e ani rusz wybra. Tymczasem szarzao coraz bardziej. Okolice chaty poczy si wychyla z cienia,dach chaty powlk si jakoby srebrem. Jupan Zagoba mg dokadniej odrni pojedyncze grupy na majdanie, ju dojrza czerwon barw swych ludzi lecych koo studni - i baranie kouchy, pod ktrymi spali moojcy wedle chaty. Nagle jaka posta podniosa si z szeregupicych i pocza i wolnym krokiem przez majdan, zatrzymujc si tu i owdzie koo ludzi i koni; chwilk pogadaa z moojcami pilnujcymi jecw i na koniec zbliya si do chlewa. Pan Zagoba sdzi w pierwszej chwili, e to jest Bohun, zauway bowiem, e stranicy rozmawiali z ow postaci tak jak podwadni z przeoonym. - Ej! - mrukn - ebym to mia teraz guldynk w rku, nauczybym ci, jak to nogami si nakrywa. W tej chwili posta owa podniosa gow i na twarz jej pad szary blask witu: to nie by Bohun, ale sotnik Hoody, ktrego pan Zagoba pozna natychmiast, bo go zna doskonale jeszcze z tych czasw, gdy dotrzymywa Bohunowi kompanii w Czehrynie. - Chopcy! - rzek Hoody - a nie picie? - Nie, bat'ku, cho i chce si spa. Czas by nas zmieni. - Zaraz was zmieni. A wray syn nie uciek? - Oj, oj! Chyba dusza z niego ucieka, ojcze, bo si ani ruszy. - Szczwana to liszka. A obaczcie no, co si z nim dzieje, bo on gotw si w ziemi zapa. - Zaraz! - odrzeko kilku moojcw zbliajc si ku drzwiom chlewa. - Stoczcie te i siana ze stropu. Konie wytrze! Ze wschodem ruszamy. - Dobrze, bat'ku! Pan Zagoba, porzuciwszy co tchu swoje stanowisko przy dziurze w dachu, przyczoga si do otworu w stropie. Jednoczenie usysza skrzyp drewnianej zawory i szelest somy pod nogami moojcw. Serce bio mu motem w piersi, a rk ciska gowni szabli ponawiajc sobie w duchu luby, e prdzej da si spali razem z chlewem lub na sieczk poci ni ywcem wzi. Spodziewa si te, e lada chwila moojcy podnios wrzask straszliwy, ale si omyli. Czas jaki sycha byo, jak chodzili coraz to pieszniej po caym chlewie, nareszcie jeden ozwa si: - Jaki tam czort? nie mog go zmaca! My go ot, tu rzucili. - Niesamowity czy co? Skrzesz ognia, Wasyl, ciemno tu jak w lesie. Nastaa chwila milczenia. Wasyl szuka widocznie hubki i krzesiwa, drugi za moojec pocz woa z cicha: - Pane szlachcic, odezwij si! - Cauj psa w ucho! - mrukn Zagoba. Wtem elazo poczo szczka o krzemie,sypn si rj iskier i rozwieci ciemne wntrze chlewa i gowy moojcw przybrane w kapuzy, po czym zapada ciemno jeszcze gbsza. - Nie ma! nie ma! - woa gorczkowe gosy. Wwczas jeden z moojcw poskoczy ku drzwiom. - Bat'ku Hoody! bat'ku Hoody! - Co takiego? - pyta sotnik ukazujc si wedrzwiach. - Nie ma Lacha! - Jak to nie ma? - W ziemi zapad! Nie ma nigdzie. O, Hospody pomyuj! my ogie krzesali - nie ma! - Nie moe by. Oj, byoby wam od atamana! Uciek czy co? pospalicie si? - Nie, bat'ku, my nie spali. Z chlewa on nie wyszed nasz stron. - Cicho ! nie budzi atamana!... Jeli nie wyszed, to musi gdzie by. A wy wszdzie szukali? - Wszdzie. - A na stropie? - Jak jemu byo na strop le, kiedy by w ykach. - Durny ty! eby on si nie rozwiza, to bytu by. Szuka na stropie. Skrzesa ognia! Sypny si znowu iskry. Wie przeleciaa wnet przez wszystkie strae. Poczto si toczy do chlewa z owym popiechem zwyczajnym w nagych razach; sycha byo szybkie kroki, szybkie pytania i jeszcze szybsze odpowiedzi. Rady krzyoway si jak miecze w boju. - Na strop! na strop! - A pilnuj z zewntrz! - Nie budzi atamana, bo bdzie bieda! - Nie ma drabiny! - Przynie drug! - Nie ma nigdzie! - Skoczy do chaty, czy tam nie ma? - O, Lach przeklty! - Le po wgach na dach, dachem si przedosta. - Nie mona, bo wystaje i podbity deskami. - Przynie spisy. Po spisach tdy wejdziemy. A sobaka!... drabin wcign! - Przynie spisy! - zabrzmia gos Hoodego. Moojcy skoczyli po spisy, inni za popodnosili gowy ku stropowi. Ju te rozpierzche wiato wnikno przez otwarte drzwi i do chlewa, a przy jego niepewnym blasku wida byo kwadratowy otwr stropu, czarny i cichy. Z dou ozway si pojednawcze gosy: - No, pane szlachcic! Spu drabin i zle. Itak si nie wymkniesz, po co ludzi trudzi. Zle! zle! Cisza. - Ty mdry czowiek! eby tobie to co pomogo, tak ty by siedzia, ale e to tobienie pomoe, tak ty zleziesz dobrowolnie - tydobry! Cisza. - Zle, a nie, to ci skr ze ba zedrzemy, bem na d w gnj ci zrzucimy! Pan Zagoba pozosta rwnie guchy na groby, jak na pochlebstwa, i siedzia w ciemnociach jak borsuk w jamie, gotujc si do zacitej obrony. Tylko szabl coraz mocniej ciska i sapa troch, i w duchu pacierz szepta. Tymczasem przyniesiono spisy, zwizano trzy w pk i postawiono ostrzami ku otworowi. Panu Zagobie przemkna przez gow myl, czyby nie porwa ich i nie wcign - ale pomyla take, e dach moe by za nisko i e nie zdoa ich wcign zupenie. Zreszt przyniesiono by w tej chwili inne. Tymczasem cay chlew napeni si moojcami. Niektrzy wiecili uczywem, inni poznosili najrozmaitsze drgi i drabiny od wozw, ktre okazay si za krtkie, wic zwizano je co duchu rzemieniami, bo po spisach trudno istotnie byo si wspina.Jednake znaleli si chtni. - Ja pjd - woao kilka gosw. - Czeka na drabin! - rzek Hoody. - A co szkodzi, bat'ku, poprbowa po spisach? - Wasyl wlezie! on tak jak kot chodzi. - To prbuj. A inni poczli zaraz artowa: - Ej, ostronie! On szabl ma, szyj utnie, obaczysz. - Sam za eb zapie i wcignie, a tam ci opatrzy jak niedwied. Wasyl nie da si stropi. - On znaj - rzek - e niechby on mnie palcem dotkn, czorta by mu ataman da zje i wy, braty. Byo to ostrzeenie dla pana Zagoby, ktren siedzia cicho, ani mrukn. Lecz moojcy, jako to zwykle midzy onierzami, wpadli ju w dobry humor, bo cae zajcie poczo ich bawi, wic dalej przymawia Wasylowi: - Bdzie jednym durnym mniej na wiecie, na biaym. - On tam nie bdzie zwaa, jak my jemu zapacim za twoj szyj. On miay moojec. - Ho! ho! On niesamowity. Czort jego wie, w co on si tam ju zmieni... to czarownik! Ty, Wasyl, nie wiadomo kogo tam znajdzieszw czeluci. Wasyl, ktry splun ju w donie i obejmowa wanie nimi spisy, wstrzyma si nagle. - Na Lacha pjd - rzek - na czorta nie. Ale tymczasem zwizano drabiny i przystawiono je do otworu. le byo i po nich wchodzi, bo si zaraz wygiy na zwizaniu i szczeble cienkie trzeszczay pod stopami, ktre na prb na najniszym stawiono. Ale pocz wchodzi sam Hoody, wchodzc za mwi: - Ty, panie szlachcic, widzisz, e to nie arty. Upare si na grze siedzie, to sied, ale si nie bro, bo my ci dostaniemi tak, choby i cay chlew mieli rozebra. Ty miej rozum! Na koniec gowa jego dotkna czeluci i pograa si w niej zwolna. Nagle da si sysze wist szabli, Kozak krzykn strasznie, zachwia si i pad midzy moojcw z rozwalon na dwie poowy gow. - Koli, koli! - zawrzasnli moojcy. W caym chlewie powsta straszliwy zamt, podniosy si krzyki i woania, ktre zaguszy grzmicy gos pana Zagoby: - Ha, zodzieje, ludojady, ha! basayki! do nogi was wytuk, szelmy parszywe! Poznajcie rycersk rk!:.. Ludzi uczciwych po nocy napada! w chlewie szlachcica zamyka... ha! otry! W pojedynk ze mn, w pojedynk, albo i po dwch! Chodcie no sam! ale by zostawcie w gnoju, bo poucinam, jakom yw! - Koli, koli! - woali moojcy. - Chlew spalimy! - Ja sam spal, bycze ogony, byle z wami! - Po kilku! po kilku naraz! - krzykn stary Kozak. - Trzyma drabiny, spisami podpiera, przynie snopw na by i dalej!... Musimy go dosta! To rzekszy ruszy w gr, a razem z nim dwch towarzyszw, szczeble poczy si ama, drabiny wygiy si jeszcze mocniej, ale przeszo dwadziecia krzepkich rk pochwycio je za drgi, w grze popodpierano spisami. Inni powtykali ostrzaspis w otwr, by cicia szabli zahamowa. W kilka chwil pniej trzy nowe ciaa spady na gowy stojcym w dole. Pan Zagoba, rozgrzany tryumfem, rycza jak baw i zion takie przeklestwa, jakich wiat nie sysza i od jakich dusze niezawodnie zamaryby w moojcach, gdybynie to, e wcieko pocza ich ogarnia.Niektrzy kuli spisami strop, inni darli si na drabin, chocia w czeluci czekaa mier pewna. Nagle krzyk si zrobi przy drzwiach i do chlewa wpad sam Bohun. By bez czapki, tylko w szarawarach i koszuli, w rku mia go szabl, w oczachpomie. - Przez dach, psiawiary! - krzykn. - Poszycie rozerwa i ywcem bra. A Zagoba ujrzawszy go rycza: - Chamie, pjd no tu tylko. Nos i uszy ci obetn, garda nie wezm, bo to kata wasno. A co, tchrz ci oblecia? boisz si, parobku? Zwiza mi tego szelm, a ask znajdziecie. C, wisielcze, c, kuko ydowska? sam tu! Wychyl jedno ba na strop! Chod, chod, bd ci rad, poczstuj tak, e si przypomni i twj ojciec diabe, i twoja ma gamratka! Tymczasem krokwie dachu jy trzeszcze.Widocznie moojcy dostali si na i teraz rwali ju poszycie. Zagoba dosysza, ale strach nie odj musi. By jakby spity bitw i krwi. "Skocz w kt i tam zgin" - pomyla. Ale w tej chwili na caym majdanie rozlegysi strzay, a jednoczenie kilkunastu moojcw wpado do chlewa. - Bat'ku! bat'ku! - krzyczeli wniebogosy - bywaj!! Pan Zagoba w pierwszej chwili nie zrozumia, co si stao - i zdumia. Spojrzy przez czelu na d, a tam nikogo ju nie ma. Krokwie w dachu nie trzeszcz. - Co to jest? co si stao? - zawoa gono. - Ha! rozumiem. Chc chlew puci zogniem i z pistoletw do dachu pal. Tymczasem na zewntrz sycha byo coraz straszniejsze wrzaski ludzkie, ttentkoni. Strzay zmieszane z wyciem, szczk elaza. "Boe! to chyba bitwa!" - pomyla pan Zagoba i skoczy do swojej dziury w dachu. Spojrza - i nogi ugiy si pod nim z radoci. Na majdanie wrzaa bitwa, a raczej ujrzapan Zagoba straszliwy pogrom Bohunowychmoojcw. Napadnici znienacka, raeni ogniem z pistoletw przykadanych do bwi piersi, przyparci do potw, do chaty i dok pan A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA-Pc.G c/(0Rc1 /c2= stodoy, cici mieczami, pchani fal piersi koskich, miadeni kopytami, moojcy ginli nie dajc prawie oporu. Szeregi onierzy przybranych w krasne barwy siekc zapamitale i naciskajc uciekajcych nie zezwoliy im si sformowa ni szabl si zoy, ni odetchn, ni dosi koni. Broniy si tylkopojedyncze kupy; inni dopinali wrd wrzawy, zamtu i dymu rozlunione poprgikulbak i ginli, zanim zdoali nog dotkn strzemienia; inni rzucajc spisy i szable zmykali pod poty, wili midzy erdziami iprzeskakiwali przez wierzch, wrzeszczc i wyjc nieludzkimi gosami. Zdawao si nieszczsnym, e sam ksi Jeremi spad na nich niespodzianie jak orze, e druzgoce ich caa jego potga. Nie mieli czasu si opamita, obejrze: okrzyki zwycizcw i wist szabel, i huki wystrzaw gnay ich jak burza, gorcy oddech koski oblewa im karki. "Ludy, spasajtes!" - rozlego si ze wszystkich stron: - "Bij, zabij" - odpowiadali napastnicy. I dojrza na koniec pan Zagoba maego pana Woodyjowskiego, jak stojc wedle wrot na czele kilkunastu onierzy, gosemibuaw wydawa innym rozkazy, a niekiedyrzuca si na swym gniadym koniu w zamtiwwczas ledwo si zoy, ledwie si zwrci, ju pada czowiek, nawet i nie wydawszy okrzyku. O, bo mistrz to by nadmistrzami may pan Woodyjowski! - i onierz z krwi i koci, wic bitwy nie traci z oka, ale poprawiwszy tu i owdzie, znowu si wraca - i patrzy, i poprawia, wanie jak w, ktry kapel kierujc, czasem sam zagra, czasem gra przestaje,a nad wszystkimi ustawicznie czuwa, by kady swoje odegra. Co widzc pan Zagoba pocz nogami tupaw deski stropu, a kby kurzu powstay, w rce klaska i rycze: - Bij psubraty! bij! morduj! ze skry up! siekaj, tnij, wal, rnij, morduj! Daleje w nich, dalej, na szable ich i w pie! Tak krzycza pan Zagoba i rzuca si, oczy krwi mu zaszy z wysilenia i zaniewidzia na chwil, ale gdy znw wzrokodzyska, ujrza jeszcze pikniejszy widok- oto w kupie kilkudziesiciu moojcw pomyka na koniu jak byskawica Bohun, bez czapki, w koszuli tylko i hajdawerach, a za nim na czele onierzy may pan Woodyjowski. - Bij! - krzykn Zagoba - to Bohun! - ale gos nie doszed. Tymczasem Bohun z moojcami przez pot, pan Woodyjowski przez pot, niektrzy zostali - innym konie zwiny si w skoku. Spojrzy Zagoba: Bohun na rwnin, pan Woodyjowski na rwnin. Wnet rozproszylisi i moojcy w ucieczce, i onierze w biegu - rozpocz si pocig pojedynczy. Zagobie dech zamar w piersi, oczy ledwiemu z powiek nie wyskocz, c bowiem widzi? Oto jedzie ju pan Woodyjowski na karku Bohuna jak ogar na dziku, wataka zwraca gow, nadstawia szabl!... - Bij si! - krzyczy Zagoba. Chwila jeszcze i Bohun pada wraz z koniem,a pan Woodyjowski, tratujc po nim, pdziza innymi. Ale Bohun yw, bo zrywa si z ziemi i pobieg ku skaom zaronitym chaszczami.- Trzymaj! trzymaj! - ryczy Zagoba - to Bohun! Wtem pdzi nowa wataha moojcw, ktra a do tej chwili przemykaa si z drugiej strony ska, a teraz odkryta, szuka nowej drogi do ucieczki. Za ni w odlegoci p staja pdz onierze. Wataha owa dogania Bohuna, ogarnia go, porywa i uprowadza zesob. Na koniec ginie z oczu w zakrtach parowu, a za ni gin i onierze. Na majdanie zapanowaa cisza i pustka, bo nawet i onierze pana Zagoby, odbici przez Woodyjowskiego, dopadszy koni po moojcach pognali wraz z innymi za rozproszonym nieprzyjacielem. Pan Zagoba spuci drabin, zlaz z gry iwyszedszy z chlewa na majdan, rzek: - Wolnym jest... To rzekszy pocz rozglda si naokoo. Na majdanie leao mnstwo trupw zaporoskich i kilkanacie onierskich. Szlachcic chodzi midzy nimi z wolna i oglda kadego starannie, na koniec przyklk nad jednym. Po chwili podnis si z blaszan manierk w rku. - Pena - mrukn. I przyoywszy do ust, przechyli gow. - Nieza! Znw obejrza si naokoo i znw powtrzy, ale ju wiele raniejszym gosem: - Wolnym jest. Po czym poszed do chaty, na progu natkn si na trupa starego bondara, ktrego moojcy zamordowali, i znikn wewntrzu. Gdy wyszed, naok bioder, na kubraku zawalanym w nawozie wieci mu pas Bohuna gsto przeszywany zotem, za pasem za n z wielkim rubinem w gowni.- Bg wynagrodzi mstwo - mrucza - bo itrzosik do peny. Ha, zbj plugawy! mam nadziej, e si nie wymknie! Ale ten may fircyk! niech go kule bij! Cita to sztuka jak osa. Wiedziaem, e dobry onierz, aleeby tak sobie na Bohunie jecha, jak na ysej kobyle, tegom si po nim nie spodziewa. e te to w tak maym ciele taki moe by animusz i wigor! Bohun mgby go u pasa na sznurku nosi jak kozik. Nieche go kule bij! albo lepiej: niech mu Bg szczci! Musia Bohuna nie pozna, bo byby go dokoczy. Fu! jak tu prochem pachnie, a w nozdrzach wierci! Alem si te z takich terminw wykrci, wjakowych jeszcze nie bywaem! Chwaa bd Bogu!... No, no, ale eby tak na Bohunie jecha! Musz si temu Woodyjowskiemu jeszcze przypatrzy, bo chyba diabe w nim siedzi. Tak rozmawiajc siad pan Zagoba na progu chlewa i czeka. Tymczasem z dala na rwninie ukazali si onierze wracajcy z pogromu, a na czelejecha pan Woodyjowski. Ujrzawszy Zagob przypieszy biegu i zeskoczywszyz konia szed ku niemu. - Wapana to jeszcze ogldam? - pyta z dala. - Mnie we wasnej osobie - rzek pan Zagoba. - Bg waci zapa, ie z pomocprzyby. - Chwali Boga, e w por - odpowiedzia may rycerz ciskajc z radoci do pana Zagoby. - Ale skde si waszmo o opresji, w jakiej tu zostawaem, dowiedzia? - Chopi dali zna z tego chutoru. - O! a ja mylaem, e mnie zdradzili. - Gdzie tam, to dobrzy ludzie. Ledwie z yciem uszli chopak i dziewczyna, a co siz reszt weselnikw stao, nie wiedz. - Jeli nie zdrajcy, to od Kozakw pobici. Chutornik ley wedle chaty. Ale mniejsza z tym. Mwe wa: czy Bohun yw? uciek? - Albo to by Bohun? - Ten bez czapki, w koszuli i hajdawerach, ktrego wa z koniem obali. - Ciem go w do; bogdaj to licho, em go nie pozna!... Ale wa, ale wa, moci Zagobo, ce to wa najlepszego uczyni? - Com uczyni? - powtrzy pan Zagoba. - Chod, panie Michale - i patrz! To rzekszy uj go za rk i wprowadzi do chlewa. - Patrz - powtrzy. Pan Woodyjowski nie widzia przez chwil nic, bo wszed ze wiata, ale gdy ju oczyjego oswoiy si nieco z ciemnoci, dojrza ciaa lece nieruchomie na gnoju. - A tych ludzi kto narn? - pyta zdziwiony. - Ja! - rzek Zagoba. - Pytae wa, com uczyni? - wic masz! - No! - rzek mody oficer krcc gow. -A jakime to sposobem? - Tam si broniem, na grze, a oni szturmowali mnie z dou i przez dach. Nie wiem, jak dugo to byo, bo w bitwie czowiek czasu nie liczy. Bohun to by, Bohun ze srog potg i z wyborem ludzi. Popamita on wapana, popamita i mnie! Innym czasem ci opowiem, jako w niewol popadem, com wytrzyma i jakom Bohuna splantowa, bom i na jzyki si z nim prbowa. Alem dzi tak fatigatus, e ledwie na nogach si trzymam. - No - powtrzy pan Woodyjowski - nie ma co mwi, mnie wa stawae; jeno to powiem, e lepszy rbacz ni wdz. - Panie Michale - rzecze szlachcic - nie pora rozprawia. Lepiej Bogu dzikujmy, enam obydwom tak wielk dzi spuci wiktori, o ktrej pami nieprdko midzy ludmi zaginie. Pan Wojodyjowski spojrza zdumiony na Zagob. Jako dotd wydawao mu si, e to on sam odnis ow wiktori, ktr pan Zagoba widocznie chcia si z nim podzieli. Ale popatrzy tylko na szlachcica, pokrci gow i rzek: - Nieche i tak bdzie. W godzin pniej obaj przyjaciele na czele poczonych oddziaw wyruszyli ku Jarmolicom. Z ludzi Zagoby nie brako prawie nikogo, gdy w nie zaskoczeni, nie stawiali oporu, Bohun za, wysany gwnie po jzyka, kaza ywcem bra, nie mordowa. Rozdzia 8 Bohun, lubo wdz mny i przezorny, nie mia szczcia w tej wyprawie, ktr pod rzekom dywizj ksicia Jeremiego przedsiwzi. Utwierdzi si tylko w przekonaniu, e ksi istotnie wyruszy ca potg przeciw Krzywonosowi, bo tak mu powiadali wzici w niewol onierze pana Zagoby, ktrzy sami wierzyli w to najwiciej, i ksi cignie za nimi. Nie pozostawao wic nic innego nieszczsnemuatamanowi jak cofa si co prdzej do Krzywonosa, ale zadanie nie byo atwe. Zaledwie trzeciego dnia zebraa si koo niego wataha zoona z dwustu kilkunastu moojcw; inni albo w boju polegli, albo zostali ranni na polu potyczki, albo bkali si jeszcze wrd jarw i oczeretw, nie wiedzc, co czyni, jak si obrci, dokd i. A i ta kupa przy Bohunie nie na wiele bya przydatna, bo zbita, za lada alarmem skonna do ucieczki, zdemoralizowana, przeraona. A by to przecie wybr moojcw; lepszych onierzy trudno byo w caej Siczy znale. Ale moojcy nie wiedzieli, z jak ma si pan Woodyjowski na nich uderzy i e dziki tylko niespodzianemu napadowi na picych inieprzygotowanych tak klsk mg zada,i wierzyli najwiciej, e mieli spraw, jeli nie z samym ksiciem, to przynajmniejz potnym, kilkakro liczniejszym podjazdem. Bohun wrza jak ogie; city w rk, stratowany, chory, pobity, i wroga zakltego z rk wypuci, i saw nadwery, bo ju ci moojcy, ktrzy w wili klski do Krymu, do pieka i na samego ksicia byliby lepo za nim poszli, teraz stracili wiar, stracili ducha i o tym tylko myleli, jak by garda cae z pogromuwynie. A przecie Bohun uczyni wszystko,co wdz uczyni powinien, niczego nie zaniedba, strae opodal chutoru porozstawia i spoczywa dlatego tylko, e konie, ktre spod Kamieca prawie jednym tchem przyszy, cakiem niezdatne byy dodrogi. Ale pan Woodyjowski, ktremu yciemode zbiego w podejciach i owach na Tatarw, podszed jak wilk noc pod strae, pochwyta je, nim zdoay krzykn lub wystrzeli - i napad tak, e oto on, Bohun, w hajdawerach tylko i w koszuli uj potrafi. Gdy o tym wataka myla, wiat mu czernia w oczach, w gowie si przewracao i rozpacz ksaa mu dusz jak pies wcieky. On, ktry na Czarnym Morzu na galery tureckie si rzuca; on, ktry a do Perekopu na karkach tatarskich dojeda i chanowi w oczy poog uusw wieci; on, ktry ksiciu pod rk przy samych ubniach regiment w Wasiwce wyci - musia ucieka w koszuli i bez czapki, i bez szabli,bo i t w spotkaniu z maym rycerzem utraci. Tote, gdy nikt nie patrzy, na postojach i popasach, wataka chwyta si za gow i krzycza: "Gdzie moja sawa moojecka, gdzie moja szabla-druka?!" A gdy tak krzycza, porywa go obd dziki i spija si jak nieboe stworzenie, po czym na ksicia chcia i, na ca si jego uderzy - i zgin, i przepa na wieki. On chcia - ale moojcy nie chcieli. "Ubij, bat'ku, nie pjdziemy!" - odpowiadali ponurona jego wybuchy i na prno mu byo w napadach szalestwa szabl ich siec, z pistoletw twarze osmala - nie chcieli, nie poszli. Rzekby: ziemia usuwaa si spod ng atamana; bo nie tu jeszcze by koniec jego nieszcz. Bojc si dla prawdopodobnej pogoni uchodzi wprost na poudnie i sdzc, e moe Krzywonos ju oblenia zaniecha, rzuci si sam ku wschodowi i trafi na oddzia pana Podbipity. Ale czujny jak uraw pan Longinus nie da si zej, pierwszy uderzy na watak, rozbi go tym atwiej, e moojcy bi si nie chcieli, i poda w rce panu Skrzetuskiemu, a ten go najpotniej rozgromi, tak e Bohun po dugim bdzeniu w stepach w kilkanacie zaledwiekoni, bez sawy, bez moojcw, bez zdobyczy i bez jzykw dotar nareszcie doKrzywonosa. Lecz dziki Krzywonos; tak straszny zwykle dla podwadnych, ktrym nie dopisao szczcie, tym razem nie rozgniewa si wcale. Wiedzia z wasnego dowiadczenia, co to sprawa z Jeremim, wic przyhoubi jeszcze Bohuna, pociesza i uspokaja, a gdy wataka zapad na z gorczk, kazago strzec i leczy, i pilnowa jak oka w gowie. Tymczasem czterej ksicy rycerze napeniwszy kraj groz i przestrachem stanli szczliwie z powrotem w Jarmolicach, gdzie zatrzymali si na dni kilka, by ludziom i koniom da odpoczynek. Tam gdy stanli w jednej kwaterze, zdawakolejno kady panu Skrzetuskiemu spraw ztego, co go spotkao i czego dokona, po czym zasiedli przy gsiorku, aby w przyjacielskim opowiadaniu uly sercom i da folg wzajemnej ciekawoci. Ale wwczas pan Zagoba mao komu pozwoli przyj do sowa. Nie chcia sucha, pragn, by jego tylko suchano; jako pokazao si, e najwicej mia do opowiadania. - Moci panowie! - mwi - popadem w niewol - prawda jest! - ale fortuna koem si toczy. Bohun cae ycie bija, a my dzijego pobili. Tak to, tak! zwyczajnie na wojnie! Dzi ty garbujesz, jutro ciebie garbuj. Ale Bohuna za to Bg skara, i nas, picych smaczno snem sprawiedliwego, napad i w tak bezecny sposb rozbudzi. Ho, ho? myla, e mnie swoim plugawym jzykiem przestraszy, a tu mwi waciom, jakem go przycisn, tak zaraz straci fantazj, zmiesza si i wygada to, czego nie chcia. Co tu dugo mwi?... ebym w niewol nie wpad, nie bylibymy mu obaj z panem Michaem klskizadali; mwi: obaj, bo e w tym terminie magna pars fui, nie przestan twierdzi do mierci. Tak mi Boe daj zdrowie! Suchajcie dalej moich racji: ebymy go z panem Michaem nie pobili, nie byby mu podbi pit pan Podbipita, dalej pan Skrzetuski, a na koniec, ebymy go nie rozgromili, byby on nas rozgromi - co e si nie stao, kto przyczyn? - A z waci to jak z liszk - rzecze pan Longinus - tu ogonem machniesz, tam si umkniesz, a zawsze si wykrcisz. - Gupi ogar, co za ogonem biey, bo i nie dogoni, i niczego poczciwego si nie dowcha, a w ostatku wiatr straci. Ilue wa ludzi postrada? - Ot, z dwunastu wszystkiego, a kilku rannych; ju tam nie bardzo nas bili. - A waszmo, panie Michale? - Ze trzydziestu, bom na nieprzygotowanychuderzy. - A wasze, panie poruczniku? - Tylu, ilu pan Longinus. - A ja dwch. Powiedzcie sami: kto lepszy wdz? Ot, co jest! Po cemy tu przyjechali? po subie ksicej, wieci o Krzywonosie naapa; ot powiem waszmociom, e jam si pierwszy o nim dowiedzia i z najlepszych ust, bo od Bohuna, i wiem, e pod Kamiecem stoi, aleoblenia myli zaniecha, bo go tchrz oblecia. To wiem de publicis, ale wiem te jeszcze i co innego, od czego rado wstpi wapastwu w serca i o czym dotdnie mwiem dlatego, e chciaem, abymy w kupie o tym radzili; byem te dotd niezdrw, bo mnie fatygi obaliy i od tego zbjeckiego wizania w kij wntrznoci we mnie rebelizoway. Mylaem, e mnie krewzaleje. - Mwe waszmo, na mio bosk! - zawoa Woodyjowski. - Zalie co o naszej niebodze sysza? - Tak jest, niech jej Bg bogosawi - rzek Zagoba. Pan Skrzetuski podnis si na ca sw wysoko i usiad natychmiast - nastaa taka cisza, e sycha byo brzczenie komarw na okienku, a pan Zagoba zabra gos znowu: - yje ona, wiem to na pewno, i jest w Bohunowym rku. Moi moci panowie, straszne to rce, ale przecie Bg nie pozwoli, aby j krzywda lub haba spotkaa. Moi moci panowie, to mnie sam Bohun powiada, ktren by prdzej czym innym chepi si gotw. - Jak to moe by? jak to moe by? - pyta gorczkowo Skrzetuski. - Jeli , niech mnie piorun zapali! - odrzek powanie Zagoba - bo to jest wita rzecz. Suchajcie, co mnie Bohun mwi, gdy sobie chcia drwi ze mnie, nimem go do ostatka splantowa: "Ce to myla (prawi), e dla chopa j do Baru przywiz? e to ja chop (prawi), abym jsi niewoli? Czy to mnie nie sta, by mniew Kijowie w cerkwi lub dali i czercy (powiada) eby mi piewali, i eby trzysta wiec mi palili - mnie atamanowi! hetmanowi" - i nogami nade mn tupa, i noem mi grozi, bo myla, e mnie ustraszy, alem mu powiedzia, eby psy haty i dok pan A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA3Pc4d c5[c6-+Ac7n:straszy. Skrzetuski ju si opamita, tylko mu si mnisza twarz rozwiecia i graa na niej na powrt obawa, nadzieja, rado i niepewno. - Gdzie ona tedy jest? gdzie jest? - pyta z popiechem. - Jeli si i tego wa dowiedzia, to z nieba spad. - Tego on mi nie mwi, ale mdrej gowie do dwie sowie. Uwacie waszmociowie, e cigle drwi za mnie, nimem go splantowa, i tak znowu powiada: "Naprzd, powiada, do Krzywonosa ci zawiod, a potem na wesele bym ci prosi,ale teraz wojna, wic to jeszcze nieprdko." Uwacie waszmociowie: jeszcze nieprdko! - zatem mamy czas! Po wtre, uwacie take: naprzd do Krzywonosa, potem na wesele, wic adn miar nie ma jej u Krzywonosa, ale gdzie dalej, gdzie wojna nie dosza. - Zoty z waci czowiek! - zawoa Woodyjowski. - Mylaem tedy naprzd - mwi mile poechtany Zagoba - e moe j do Kijowa odesa, ale nie, bo mi rzek, e na weseledo Kijowa z ni pojedzie; jeeli tedy pojedzie, to znaczy, e jej tam nie ma. I zamdry on na to, by j tam wozi, bo gdyby si Chmielnicki ku Czerwonej Rusi posun, to Kijowa atwo litewskie wojska mog dosta. - Prawda! prawda! - wykrzykn pan Longinus. - Ot, jak mnie Bg miy! niejeden mgby si z waci na rozum pomienia. - Jeno ja bym si nie z kadym mienia od strachu, abym za bowiny zamiast rozumunie kupi, co by mi si midzy Litw snadnieprzytrafi mogo. - Ju swoje zaczyna - rzek Longinus. - Pozwle wa skoczy. Tak tedy nie majej u Krzywonosa ni w Kijowie, wic gdzie jest? - W tym sk! - Jeli wa si domylasz, to powiedz prdzej, bo mnie ogie pali! - krzykn Skrzetuski. - Za Jampolem! - rzek Zagoba i potoczy tryumfalnie swoim zdrowym okiem. - Skd wa wiesz? - pyta Woodyjowski. - Skd wiem? Ot skd: siedziaem w chlewie, bo mnie w chlewie w zbj kaza zamkn - eby go wieprze za to zepay! -a naokoo gadali ze sob Kozacy. Przykadam tedy ucho do ciany i co sysz?... Jeden mwi: "Teraz chyba za Jampol ataman pojedzie" - a drugi na to: "Milcz, jeli ci moda gowa mia..." Szyj daj, e ona jest za Jampolem. - O! jako Bg na niebie! - zakrzykn Woodyjowski. - Na Dzikie Pola przecie jej nie zaprowadzi, wic wedle mojej gowy, musia j ukry gdzie midzy Jampolem a Jahorlikiem. Byem te raz w tamtych stronach, gdy si krlewscy i chanowi sdzie zjedali, bo w Jahorliku, jak wapastwu wiadomo, pograniczne sprawy si sdz o zabrane stada, ktrych spraw nigdy nie brak. Peno tam jest nad caym Dniestrem jarw i zakrytych miejsc, i rnych komyszy, w ktrych yj w chutorach ludzie, co adnej zwierzchnoci nie znaj mieszkajc w pustyni i blinich niewidujc. U takich to dzikich pustelnikw on pewnie j ukry, bo mu tam byo i najbezpieczniej. - Ba! ale jak si tam dosta teraz, gdy drog Krzywonos zagradza - rzecze pan Longinus. - Jampol to te, jak syszaem, gniazdo rozbjnicze. Na to Skrzetuski: - Chobym i dziesi razy gardo mia straci, bd j ratowa. Pjd przebrany ibd szuka - Bg mnie pomoe - znajd. - Ja z tob, Janie! - rzecze pan Woodyjowski. - I ja po dziadowsku z teorbanem. Wierzajcie mi waszmociowie, e najwicejmam midzy wami eksperiencji, a e mnie teorban z ostatkiem obrzyd, wic wezm dudy. - To i ja si na co przydam, braciaszki? -rzek pan Longinus. - I pewnie - odpowiedzia pan Zagoba. - Jak bdzie nam trzeba przez Dniestr si przebra, to wapan bdziesz nas przenosi, jako wity Krzysztof. - Dzikuj z duszy waszmociom - rzek Skrzetuski - i gotowo wasz chtnym przyjmuj sercem. Nie masz to w przeciwnociach nad przyjaci wiernych, ktrych, jak widz, nie pozbawia mnie Opatrzno! Daje mnie, wielki Boe, odsuy waszmociom zdrowiem i mieniem!- Wszyscy my jako jeden m! - wykrzykn Zagoba. - Bg zgod pochwala,i obaczycie, i frukta naszych prac niedugo bdziemy ogldali. - To ju nie pozostaje mnie nic innego - mwi po chwili milczenia Skrzetuski - jak chorgiewk ksiciu odprowadzi i zaraz w kompanii ruszy. Pjdziem Dniestrem, hen, na Jampol a do Jahorlika, i wszdzie bdziemy szukali. A gdy, jak mam nadziej, Chmielnicki ju musi by zniesiony lub nim dojdziemy do ksicia, zniesiony bdzie, przeto i suba publiczna nie staje nam na przeszkodzie. Pewnie chorgwie rusz na Ukrain, by buntu dogasi, ale si tam ju bez nas obejdzie. - A poczekajcie waszmociowie - rzecze Woodyjowski - pewnie po Chmielnickim na Krzywonosa przyjdzie kolej, moe wic razem z chorgwia mi ku Jampolowi ruszymy. - Nie, nam trzeba by pierwej - odpar Zagoba - ale najpierwej odprowadzi chorgwie, by mie wolne rce. Spodziewamsi te, e ksi bdzie z nas contentus. - Szczeglniej z wapana. - Tak jest, bo mu najlepsze wieci przywo. Wierzaj mi wapan, i nagrody si spodziewam. - Wic tedy w drog? - Do jutra musimy spocz - rzek Woodyjowski. - Zreszt niech Skrzetuski rozkazuje: on tu wodzem; ale ja przestrzegam, i jeli dzi ruszymy, konie mnie wszystkie popadaj. - Wiem, e to jest niepodobiestwo - rzecze Skrzetuski - ale myl, i po dobrych obrokach jutro moemy. Jako nazajutrz ruszono. Wedle ordynanswksicych mieli si wrci do Zbaraa i tam czeka dalszych rozkazw. Szli wic naKumin, w bok od Felsztyna ku Wooczyskom, skd na Chlebanwk wid stary gociniec do Zbaraa. Drog mieli przykr, bo paday deszcze, ale spokojn, itylko pan Longinus, idcy w sto koni naprzd, rozgromi kilka kup swawolnych, ktre si na tyach wojsk regimentarskich zebray. Dopiero w Wooczyskach zatrzymali si znw na nocny wypoczynek. Ale zaledwie zasnli snem smacznym po dugiej drodze, zbudzi ich alarm i strae day zna, e jaki konny oddzia si zblia. Wnet jednak przysza wie, e to Wierszuowa tatarska chorgiew, zatem swoi. Zagoba, pan Longinus i may Woodyjowski natychmiast zebrali si w izbie Skrzetuskiego, a w lad za nimi wpadjak wicher oficer spod lekkiego znaku, zziajany, cay pokryty botem, na ktrego spojrzawszy Skrzetuski wykrzykn: - Wierszu! - Jam... jest! - mwi przybyy nie mogc oddechu zapa. - Od ksicia? - Tak!... O tchu! tchu!... - Jakie wieci? Ju po Chmielnickim? - Ju... po... Rzeczypospolitej!.. - Na rany Chrystusa! co wa gadasz? Klska? - Klska, haba, sromota!... bez bitwy... Popoch!... O!o! - Uszom si nie chce wierzy. Mwe! mw,na Boga ywego!... Regimentarze?... - Uciekli. - Gdzie nasz ksi? - Uchodzi... bez wojska... ja tu od ksicia... rozkaz... do Lwowa natychmiast... id za nami! - Kto? Wierszu, Wierszu! Opamitaj si,czowieku! kto? - Chmielnicki, Tatarzy. - W imi Ojca i Syna, i Ducha witego! - zawoa Zagoba. - Ziemia si rozstpuje. Ale Skrzetuski zrozumia ju, o co chodzi. - Na potem pytania - rzek - teraz na ko! - Na ko, na ko! Kopyta koni pod Wierszuowymi Tatarami szczkay ju przed oknami; mieszkacy, zbudzeni nadejciem wojska, wychodzili z domw z latarkami i pochodniami w rku. Wie przeleciaa cae miasto jak byskawica. Wnet uderzono we dzwony na trwog. Ciche przed chwil miasteczko napenio si zgiekiem; ttentem koni, okrzykami komendy i wrzaskiem ydowskim.Mieszkacy chcieli uchodzi wraz z wojskiem, zaprzgano wozy, adowano na nie dzieci, ony, pierzyny; burmistrz na czele kilku mieszczan przyszed baga Skrzetuskiego, by nie odjeda naprzd i odprowadzi mieszkacw chocia do Tarnopola, ale pan Skrzetuski i sucha go nie chcia majc wyrany rozkaz co tchu rusza do Lwowa. Ruszyli tedy i dopiero w drodze Wierszu ochonwszy opowiada, jak i co si stao. - Jak Rzeczpospolita Rzeczpospolit - mwi- nigdy nie poniosa takiej klski. Nic Cecora, nic te Wody, nic Korsu! A Skrzetuski, Woodyjowski, pan Longinus Podbipita a na karki koniom si kadli, to si za gowy brali, to rce ku niebu podnosili. - Rzecz ludzk wiar przechodzi! - mwili. -Gdzie by ksi? - Opuszczony, od wszystkiego umylnie usunity, swoj nawet dywizj nie wada. - Kto mia komend? - Nikt i wszyscy. Dawno su, na wojnie zby zjadem, jeszczem takich wojsk i takich wodzw nie widzia. Zagoba, ktry nie mia wielkiego afektu dla Wierszua i mao go zna, pocz gow krci i cmoka - na koniec rzek: - Mj moci panie! czyli si wapanu w oczach tylko nie pomieszao lub czy czciowej poraki za ogln klsk nie poczyta, bo to, co opowiadasz, cakiem imaginacj przechodzi. - e przechodzi, przyznaj, i powiem wicej waci, e szyj bym sobie da z radoci uci, gdyby jakim cudem pokazao si, i si myl. - Bo jakime wa sposobem pierwszy po klsce w Wooczyskach stan? Przecie nie chc przypuci, eby pierwszy da draa? Gdzie s tedy wojska? ktrdy uciekaj? co si z nimi stao? dlaczego uciekajcy nie uprzedzili wapana? Na wszystkie owe kwestie na prno szukam responsu. Wierszu w kadym innym czasie nie bybypuci pazem takich pyta, ale w tej chwili nie mg myle o niczym wicej, jako klsce, wic odrzek tylko: - Jam pierwszy stan w Wooczyskach, gdy inni uchodz na Oygowce; a mnie ksi umylnie pchn w stron, gdzie si wapanw spodziewa, aby was nawanica nie ogarna, gdybycie si za pno dowiedzieli; a po wtre dlatego, e piset koni, ktre macie, to teraz niemaa dla niego pociecha, bo dywizja w wikszej czci wygina lub rozproszona. - Dziwne to rzeczy! - mrukn Zagoba. - Strach pomyle, desperacja ogarnia, serce si kraje, zy pyn! - mwi amicrce Woodyjowski. - Ojczyzna zgubiona, niesawa po mierci, takie wojska rozproszone!... zatracone! Nie moe by inaczej, tylko koniec wiata i sd ostateczny si zblia! - Nie przerywajcie mu - rzek Skrzetuski -pozwlcie, aby wszystko opowiedzia. Wierszu zamilk, jakby siy zbiera; przez chwil sycha byo tylko pluskanie kopyt w bocie, bo deszcz pada. Noc bya jeszcze gboka i ciemna bardzo, bo chmurna, a w tych ciemnociach, w tym ddu dziwnie zowrogo brzmiay sowa Wierszua, ktry tak mwi pocz: - Gdybym si nie spodziewa, e w boju polegn, to bym chyba rozum utraci. Mwilicie waszmociowie o sdzie ostatecznym - i ja tak mniemam, e wprdce on ju nastpi - gdy wszystko sirozprzga, zo bierze gr nad cnot i antychryst ju chodzi po wiecie. Wycie nie patrzyli na to, co si stao - ale jeli nawet relacji o tym znie nie moecie, cja, ktrym klsk i niezmiern hab wasnymi oczyma oglda! Bg nam da szczliwy pocztek w tej wojnie. Nasz ksi otrzymawszy pod Czohaskim Kamieniem sprawiedliwo z pana aszcza, reszt puci w niepami i pogodzi si z ksiciem Dominikiem. Cieszylimy si wszyscy z tej konkordii - jako byo i bogosawiestwo boe. Ksi powtrnie pogromi pod Konstantynowem i samo miasto wzi, bo je nieprzyjaciel po pierwszym szturmie opuci. Po czym ruszylimy pod Piawce, cho ksi nie radzi tam chodzi. Ale zaraz w drodze pokazay si przeciw niemu rozmaite machinacje, niechci, zawici i jawne knowania. Nie suchano go na radach, nie zwaano na to, co mwi, a przede wszystkim usiowano rozdzieli nasz dywizj, aby jej ksi w rku caej nie mia. Gdyby si sprzeciwi, zwalono by na niego klsk, wic milcza, cierpia, znosi.Zostay tedy lekkie znaki z rozkazu genera-regimentarza w Konstantynowie wraz z Wurclem, z armatami i z oberszterem Machnickim; odczono pana obonego litewskiego Osiskiego i puk Koryckiego, tak e przy ksiciu zostaa tylko husaria pod Zawilichowskim, dwa regimenty dragonw - i ja z czci mojej chorgwi. Wszystkiego nie byo nad dwa tysice ludzi. A wtedy ju go lekcewaono i sam syszaem, jak mwili klienci ksicia Dominika: "Ju teraz nie powiedz po wiktorii, e za spraw samego Winiowieckiego przysza." I gono opowiadali, e gdyby tak niezmierna sawa pokrya ksicia, to by i na elekcji jego kandydat, krlewicz Karol, si utrzyma, a oni chc Kazimierza: Zarazili fakcjami cae wojska tak, e poczy si dyskursa w koach jakby na sejmie, wysyanie delegatw - i o wszystkim tam mylano prcz o bitwie, tak jakby nieprzyjaciel by ju pogromion. A ow, gdybym zacz opowiada waszmociom o tych ucztach, o tych wiwatach, o tym przepychu, wiary bym w waszych uszach nie znalaz. Niczymbyy hufce Pyrrusowe przy onych wojskach, caych od zota, klejnotw i strusich pir. A to dwiecie tysicy sug i my wozw szy za nami, konie paday podciarem zotogowiw i jedwabnych namiotw, wozy amay si pod kredensami. Mylaby kto, e na zawojowanie wiata caego idziemy. Szlachta z pospolitego ruszenia po caych dniach i nocach trzaskaa batogami: "Ot (mwili), czym chamw uspokoimy, szabli nie dobywajc." A my, starzy onierze, przywykli bi si, nie rozprawia, juemy na widok onej pychy niesychanej przeczuwali co zego. Dopiero zaczy si tumulty przeciw panu Kisielowi, e zdrajca, i za nim, e zacny senator. Siekano si szablami po pijanemu. Stranikw obozowych nie byo. Nikt adu nie przestrzega, nikt dowdztwa nie sprawowa, kaden robi, co chcia, szed, gdzie mu byo lepiej, stawa, gdzie mu si zdawao, czelad wzniecaa haasy - o Boe miosierny! to to by kulig, nie wyprawa wojenna, kulig, na ktrym salutemReipublicae przetacowano, przepito, przejedzono i przefrymarczono w ostatku! - Jeszcze my yjemy! - rzek Woodyjowski. - I Bg jest w niebie! - doda Skrzetuski. Nastaa znw chwila milczenia, po czym Wierszu mwi dalej: - Zginiemy totaliter, chyba e Bg cud uczyni, za grzechy nas chosta przestanieinie zasuone miosierdzie okae. Chwilami ja sam nie wierz temu, com na wasne oczy oglda, i zdaje mi si, e mnie zmorawe nie dusia... - Powiadaj wapan dalej - rzek Zagoba - przyszlicie tedy pod Piawce i co? - I stalimy. O czym tam regimentarze radzili, nie wiem; na sdzie ostatecznym zato odpowiedz, bo gdyby od razu na Chmielnickiego uderzyli, byby zniesiony i rozbity, jak Bg w niebie, mimo nieadu, niesfornoci i tumultw, i braku wodza. Jutam popoch by midzy czerni, ju radzono, jak by Chmielnickiego i starszyznwyda, a on sam ucieczk zamierza. Ksi nasz od namiotu do namiotu jedzi, prosi, baga, grozi: "Uderzmy, nim Tatary nadejd, uderzmy!" - i wosy z gowy wyrywa - a tam si jeden na drugiego oglda - i nic, i nic! Pili, sejmikowali... Przyszy suchy, e Tatary id - chan w dwiecie tysicy koni - oni radzili i radzili. Ksi zamkn si w namiocie, bo go cakiem spostponowali. W wojsku poczto mwi, e kanclerz zakazaksiciu Dominikowi bitwy stacza, e si ukady tocz - wszcz si jeszcze wikszy niead. Na koniec Tatarzy przyszli,ale Bg nam poszczci pierwszego dnia, potyka si ksi i pan Osiski, i pan aszcz stawa bardzo dobrze - spdzili ord z pola, wysiekli znacznie - a potem... Tu gos Wierszuowi zamar w piersi. - A potem? - pyta pan Zagoba. - Przysza noc straszna, niepojta. Pamitam, straowaem z mymi ludmi wedle rzeki, gdy naraz sysz, a w oboziekozackim bij z armat jak na wiwaty i sycha krzyki. Dopiero przypomniao mi si, co wczoraj mwiono w obozie, e jeszcze wszystka potga tatarska nie stana, tylko Tuhaj-bej z czci. Pomylaem wic, kiedy tam wiwatuj, to ju musia i chan osob swoj stan. A tui w naszym obozie zaczyna si tumult. Skoczyem sam z kilkoma ludmi. - Co si stao? - Krzykn mi: "regimentarze uszli!" Ja do ksicia Dominika - nie ma go! Do podczaszego - nie ma! do chorego koronnego - nie ma! Jezu Nazareski!... onierze lataj po majdanie, krzyk, wrzask, zgiek, gowniami wiec: gdzie regimentarze? gdzie regimentarze? A inni woaj: "Koni ! koni !" A inni: "Panowie bracia, ratujcie si! zdrada! zdrada!" Rce do gry podnosz, twarze obkane, oczy wytrzeszczone, tocz si, depcz, dusz, siadaj na ko, lec na olep bez broni. Dopiero ciska hemy, pancerze, bro, namioty! A tu jedzie ksi na czele husariiedzia, eby psy haty i dok pan A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA8Pk C9 c :|.c ;&c <5 B w srebrnej zbroi: sze pochodni koo niego nios, a on stoi w strzemionach i krzyczy: "Moci panowie, jam zosta, kup do mnie!" Gdzie tam! nie sysz go, nie widz, lec na husari, mieszaj j, przewracaj ludzi i konie, ledwiemy ksicia samego uratowali - potem po zdeptanych ogniskach, w ciemnoci, niby wezbrany potok, niby rzeka, wszystko wojsko w dzikim popochu wypada z obozu,rozprasza si, ginie, ucieka... Nie masz ju wojsk, nie masz wodzw, nie masz Rzeczypospolitej... jest tylko haba nie zmyta i noga kozacka na szyi... Tu pan Wierszu jcze pocz i konia targa, bo go sza rozpaczy ogarn; ten sza udzieli si innym i jechali wrd owego ddu i nocy jak obkani. Jechali dugo. Pierwszy Zagoba przemwi:- Bez bitwy - o szelmy! o takie syny! pamitacie, jak wspania posta w Zbarau czynili? jak sobie zje Chmielnickiego bez pieprzu i soli obiecywali?O szelmy! - Gdzie tam! - krzykn Wierszu - uciekli po pierwszej bitwie wygranej nad Tatary i czerni, po bitwie, w ktrej nawet pospolite ruszenie jako lwy walczyo. - Jest w tym palec boy - rzek Skrzetuski - ale jest i jakowa tajemnica, ktra wyjani si musi... - Bo gdyby wojsko pierzcho, to si na wiecie zdarza - rzek Woodyjowski - ale tu wodze pierwsi obz opucili, jakby chccumylnie nieprzyjacielowi wiktori uatwi iwojsko na rze wyda. - Tak jest! tak jest! - rzecze Wierszu. - Mwi te, e to umylnie uczynili. - Umylnie? na rany boskie, to nie moe by!.. - Mwi, e umylnie - a dlaczego? kto dojdzie! kto zgadnie! - eby ich groby przytuky, eby ich rody wyginy, a jeno pami niesawna po nich zostaa! - rzek Zagoba. - Amen! - rzek Skrzetuski. - Amen! - rzek Woodyjowski. - Amen! - powtrzy pan Longinus. - Jeden jest czowiek, ktren moe ojczyzn jeszcze ratowa, jeli mu buawireszt si Rzeczypospolitej oddadz, jeden jest, bo o innym ju ani wojsko, ani szlachta nie bdzie chciaa sysze. - Ksi! - rzek Skrzetuski. - Tak jest. - Przy nim bdziem sta, przy nim zginiemy.Niech yje Jeremi Winiowiecki! - wykrzykn Zagoba. - Niech yje! - powtrzyo kilkadziesit niepewnych gosw, ale okrzyk zamar zaraz, bo w chwili, gdy ziemia rozstpowaa si pod nogami, a niebo zdawao si wali na gowy, nie by czas na okrzyki i wiwaty. Tymczasem poczo wita i w oddaleniu ukazay si mury Tarnopola. Rozdzia 9 Pierwsi rozbitkowie spod Piawiec dotarli do Lwowa witaniem dnia 26 wrzenia i rwno z otwarciem bram miejskich straszna wie piorunem rozleciaa si po caym miecie wzbudziwszy niedowierzanie w jednych, popoch w drugich, w innych za rozpaczliw ch obrony. Pan Skrzetuski ze swym oddziaem przyby w dwa dni pniej, gdy ju cay grd by zapchany uciekajcym onierstwem, szlacht i uzbrojonym mieszczastwem. Mylano ju o obronie, gdy lada chwila spodziewano si Tatarw, ale nie wiedziano jeszcze, kto stanie na czele i jak si do dziea wemie, dlatego wszdy panowa bezad i popoch. Niektrzy uciekali z miasta wywoc rodziny i mienie, okoliczni za mieszkacy szukali w nim schronienia; wyjedajcy i wjedajcy zawalali ulice i wzniecali tumulty o przejazd; wszdy byo peno wozw, pak, tumokw i koni, onierzy spod najrozmaitszych znakw; nawszystkich twarzach czytae niepewno, gorczkowe oczekiwanie, rozpacz lub rezygnacj. Co chwila przestrach jak wir powietrzny zrywa si niespodzianie; rozlegay si krzyki: "Jad! Jad!" - i tumy poruszay si jak fala; czasem biegy na olep przed siebie, raone szalestwem trwogi, dopki nie pokazao si, e to nadjeda nowy jaki oddzia rozbitkw. A oddziaw tych kupio si coraz to wicej- ale jake aosny widok przedstawiali ci onierze, ktrzy jeszcze niedawno w zocie i pirach szli ze piewaniem na ustach a dum w oczach na on wypraw przeciw chopstwu! Dzi obdarci, wygodzeni, zndzniali, pokryci botem, na wyniszczonych koniach, z hab w twarzach, podobniejsi do ebrakw ni do rycerzy, lito by tylko wzbudza mogli, gdyby by czas na lito w tym miecie, na ktrego mury wnet moga zwali si caa potga wroga. I kaden z tych pohabionych rycerzy tym jedynie si pociesza, e tak wielu, e tyle tysicy mia towarzyszw wstydu; wszyscy kryli si w pierwszej godzinie, by nastpnie ochonwszy rozwodzi skargi, narzekania,rzuca przeklestw i groby, wczy sipo ulicach, pi po szynkowniach i powiksza tylko niead i trwog. Kady bowiem powtarza: "Tatarzy tu! tu!" Jedni widzieli poogi za sob, inni kllisi na wszystkie witoci, i przyszo im ju odcina si zagonom. Gromady otaczajce onierzy suchay z nateniem tych wieci. Dachy i wiee kociow usiane byy tysicami ciekawych;dzwony biy larum, a tumy niewiast i dzieci dusiy si po kocioach, w ktrych wrd wiec jarzcych byszcza Przenajwitszy Sakrament. Pan Skrzetuski przeciska si z wolna od bramy halickiej ze swoim oddziaem przez zbite masy koni, wozw, onierzy, przez cechy mieszczaskie stojce pod swymi banderiami i przez posplstwo, ktre ze zdziwieniem spogldao na ow chorgiew wchodzc nie w rozsypce, ale w szyku bojowym do miasta. Poczto krzycze, e pomoc nadchodzi, i znw niczym nie usprawiedliwiona rado ogarna tuszcz, ktra ja si cisn i chwyta za strzemiona pana Skrzetuskiego. Zbiegli i si te i onierze woajc: "To winiowiecczycy! Niech yje ksi Jeremi!" Tok zrobi si tak wielki, e chorgiew zaledwie noga za nog moga siposuwa. Na koniec naprzeciw ukaza si oddzia dragonw z oficerem na czele. onierze rozgarniali tumy, oficer za krzycza: "Z drogi! z drogi!" - i pazowa tych, ktrzy mu nie ustpowali do rycho. Skrzetuski pozna Kuszla. Mody oficer powita serdecznie znajomych. - Co to za czasy! co to za czasy! - rzek. - Gdzie ksi? - pyta Skrzetuski. - Umorzyby go frasunkiem, gdyby duejnie przyjeda. Bardzo si tu za tob i twoimi ludmi oglda. Jest teraz u Bernardynw; mnie wysano za porzdkiem w miecie, ale ju Grozwajer tym si zaj.Pojad z tob do kocioa. Tam si rada odbywa. - W kociele? - Tak jest. Bd ksiciu buaw ofiarowa, bo onierze owiadczaj, e pod innym wodzem nie chc broni miasta. - Jedmy! Mnie te pilno do ksicia. Poczone oddziay ruszyy. Po drodze Skrzetuski wypytywa si o wszystko, co dziao si we Lwowie, i czyli obrona ju postanowiona. - Wanie teraz si sprawa way - rzecze Kuszel. - Mieszczanie chc si broni. Co zaczasy! ludzie nikczemnych kondycji okazuj wicej serca ni szlachta i onierze. - A regimentarze? co si z nimi stao? Czylis w miecie i czyli nie bd ksiciu przeszkd stawiali? - Byle on sam nie stawia! By lepszy czas na oddanie mu buawy, teraz za pno. Regimentarze oczu nie miej pokaza. Ksi Dominik popasa tylko w paacu arcybiskupim i zaraz si wynis; i dobrze zrobi, bo nie uwierzysz, jaka jest w onierzach na niego zawzito. Ju go niema, a jeszcze cigle krzycz: "Dawaj go sam, wnet go rozsiekamy!" - pewnie nie byby uszed jakowego przypadku. Pan podczaszy koronny pierwszy tu przyby, ba! nawet i na ksicia wygadywa pocz, ale teraz siedzi cicho, bo i przeciw niemu powstaj tumulty. Do oczu mu wszystkie winy wymawiaj, a on jeno zy poyka. W oglnoci strach, co si dzieje, jakie czasy nadeszy! Mwi ci: dzikuj Bogu, e pod Piawcami nie by, e stamtd nie ucieka,bo e nam, ktrzymy tam byli, rozum si nie pomiesza z ostatkiem - to chyba cud. - A nasza dywizja? - Nie ma ju jej! ledwie co zostao. Wurcla nie ma, Machnickiego nie ma, Zawilichowskiego nie ma. Wurcel i Machnicki nie byli po Piawcami, bo zostali w Konstantynowie. Tam ich ten Belzebub, ksi Dominik, zostawi, by ksicia naszego potg osabi. Nie wiadomo: czy uszli, czy ich nieprzyjaciel ogarn. Stary Zawilichowski przepad jak kamie w wodzie. Daj Bg, eby nie zgin! - A wszystkich onierzy sia si tu zebrao? - Jest dosy, ale co z nich!... Jeden ksi mgby sobie da z nimi rady, gdyby chciabuaw przyj, bo nikogo sucha nie chc. Okrutnie si ksi o ciebie frasowa i o onierzy... Jedyna te to caa chorgiew. Juemy ci opakali. - Teraz ten szczliwy, kogo pacz. Przez czas jaki jechali w milczeniu, pogldajc po tumach, suchajc zgieku i krzykw: "Tatary! Tatary!" W jednym miejscu ujrzeli straszny widok rozdzieranego na sztuki czowieka, ktregotum o szpiegostwo posdzi. Dzwony biy cigle. - Czy orda prdko tu stanie? - spyta Zagoba. - Licho j wie!... moe dzi jeszcze. To miasto nie bdzie si dugo broni, bo nie wytrzyma. Chmielnicki idzie w dwiecie tysicy Kozakw prcz Tatarw. - Kaput! - odpowiedzia szlachcic: - Lepiej nam byo jecha dalej na zamanie szyi! Po co my tyle zwycistw odnieli? - Nad kim? - Nad Krzywonosem, nad Bohunem, diabe wie nie nad kim! - Ale! - rzek Kuszel i zwrciwszy si do Skrzetuskiego pyta cichym gosem: - A ciebie, Janie, w niczym-e Bg nie pocieszy? nie znalaze tego, czego szuka? nie dowiedziae si przynajmniej czego? - Nie czas o tym myle! - zawoa Skrzetuski. - Co ja znacz i moje sprawy wobec tego, co si stao? Wszystko marno i marno, a na kocu mier! - Tak i mnie si widzi, e cay wiat niedugo zginie - rzek Kuszel. Tymczasem dojechali do kocioa Bernardynw, ktrego wntrze paao wiatem. Tumy niezmierne stay przed kocioem, ale nie mogy si do rodka dosta, bo sznur halebardnikw zamyka wejcie puszczajc tylko znaczniejszych i starszyzn wojskow. Skrzetuski kaza drugi sznur wycign swoim ludziom. - Wejdmy - rzek Kuszel. - P Rzeczypospolitej jest w tym kociele. Weszli. Kuszel niewiele przesadzi. Co byo znakomitszego w wojsku i w miecie, zgromadzio si na narad, wic wojewodowie, kasztelanowie, pukownicy, rotmistrze, oficerowie cudzoziemskiego autoramentu, duchowiestwo, tyle szlachty,ile koci mg pomieci, mnstwo wojskowych niszych stopni i kilkunastu rajcw miejskich z Grozwajerem na czele, ktren mieszczastwem mia dowodzi. Bytake obecny i ksi, i pan podczaszy koronny, jeden z regimentarzy, i wojewodakijowski, i starosta stobnicki, i Wessel, i Arciszewski, i pan obony litewski Osiski -ci siedzieli przed wielkim otarzem tak, abypublicum mogo ich widzie. Radzono popiesznie, gorczkowo, jako zwykle w takich wypadkach: mwcy wstpowali na awy i zaklinali starszyzn, by nie podawaa miasta w rce wrae bez obrony.Choby i zgin przyszo, miasto wstrzymanieprzyjaciela, Rzeczpospolita ochonie. Czego brak do obrony? S mury, s wojska,jest determinacja - wodza tylko trzeba. A gdy tak mwiono, w publicznoci zryway si szmery, ktre przechodziy w gone okrzyki - zapa ogarnia zgromadzonych. "Zginiemy! zginiemy chtnie! - woano - hab piawieck nam zmaza, ojczyzn zasoni!" I rozpoczynao si trzaskanie szablami, i goe ostrza migotay przy blasku wiec. A inni woali: "Uciszy si! obrady porzdkiem!" - "Broni si czy nie broni?" - "Broni! broni!" - wrzeszczao zgromadzenie, a echo odbite od sklepie powtarzao: "Broni si!" - "Kto ma by wodzem? Kto ma by wodzem?" - "Ksi Jeremi - on wdz! on bohater! niech broni miasta, Rzeczypospolitej - niech mu oddadzbuaw i niech yje!" Wwczas z tysica puc wyrwa si okrzyktak gromki, e a ciany zadray i szyby zabrzczay w oknach kocielnych. - Ksi Jeremi! ksi Jeremi! Niech yje! niech yje! niech zwycia! Zabyso tysice szabel, wszystkie oczy skieroway si na ksicia, a on powsta spokojny, ze zmarszczon brwi. Uciszyo si natychmiast, jakby kto makiem posia. - Moci panowie! - rzek ksi dwicznymgosem, ktry w tej ciszy doszed do wszystkich uszu. - Gdy Cymbrowie i Teutoni napadli na Rzeczpospolit rzymsk, nikt nie chcia ubiega si o konsulat, a go wzi Mariusz. Ale Mariusz mia prawo go bra, bo nie byo wodzw przez senat naznaczonych... I ja bym si w tej toni od wadz nie wybiega chcc ojczynie miej zdrowiem suy, ale buawy przyj nie mog, gdy ojczynie, senatowi i zwierzchnoci bym ubliy, a samozwaczym wodzem by nie chc. Jest midzy nami ten, ktremu Rzeczpospolita buaw oddaa - jest pan podczaszy koronny... Tu ksi dalej mwi nie mg, bo zaledwie pana podczaszego wspomnia, powsta straszliwy wrzask, szczkanie szablami: tum zakoysa si i wybuchn jak prochy, na ktre iskra pada. "Precz! na pohybel! pereat!" - rozlegao si w tumie. "Pereat! pereat!" - brzmiao coraz potniej. Podczaszy zerwa si z krzesa,blady, z kroplami zimnego potu na czole, a tymczasem grone postacie zbliay si ku stallom, ku otarzowi i sycha ju byo zowrogie: "Dawajcie go!" Ksi widzc, na co si zanosi, wsta i wycign prawic. Tumy wstrzymay si sdzc, e chce mwi; uciszyo si w mgnieniu oka. Ale ksi chcia tylko burz i tumult zaegna; rozlewu krwi w kociele nie dopuci, wic gdy spostrzeg, e najgroniejsza chwila mina, usiad na powrt. O dwa krzesa dalej, przegrodzony tylko przez wojewod kijowskiego, siedzia nieszczsny podczaszy: siw gow opucina piersi, rce mu zwisy, a z ust wydobyway si sowa przerywane kaniem: - Panie! za grzechy moje przyjmuj z pokor ten krzy! Starzec mg wzbudzi lito w najtwardszym sercu, ale tum zwykle bywabezlitosny, wic na nowo wszczynay si haasy, gdy nagle wojewoda kijowski powsta dajc zna rk, e chce przemwi. By to towarzysz zwycistw Jeremiego, dlatego suchano go chtnie. On za zwrci si do ksicia i w najczulszych sowach zaklina go, by buawy nie odrzuca i nie waha si ratowa ojczyzny. Gdy Rzeczpospolita ginie,niech pi prawa, niech j ratuje nie wdz mianowany, ale ten, ktren najwicej ratowa zdolny: - "Bierze ty buaw, wodzu niezwyciony! bierz, ratuj! nie miasto samo, ale ca Rzeczpospolit. Oto ustami jej ja, starzec, bagam ciebie, a ze mn wszystkie stany, wszyscy mowie, niewiasty i dzieci - ratuj! ratuj!" Tu zdarzy si wypadek, ktry poruszy wszystkie serca: niewiasta w aobie zbliya si do otarza i rzucajc pod nogi ksicia zote ozdoby i klejnoty klkna przed nim i szlochajc gono, woaa: - Mienie ci nasze przynosim! ycie oddajem w twe rce, ratuj! ratuj, bo giniemy. Na ten widok senatorowie, wojskowi, a za nimi cae tumy zaryczay ogromnym paczem - i by jeden gos w tym kociele: - Ratuj! Ksi zakry oczy rkoma, a gdy podnis twarz, i w jego renicach byszczay zy. Jednak si waha. Co si stanie z powag Rzeczypospolitej, jeli on t buaw przyjmie? Wtem wsta podczaszy koronny. - Jam stary - rzek - nieszczliwy i przybity. Mam prawo zrzec si ciaru, ktren jest nad moje siy, i woy go na modsze barki... Ot wobec tego Boga ukrzyowanego i wszystkiego rycerstwa tobie oddaj buaw - bierz j. I wycign oznak ku Winiowieckiemu. Nastaa chwila takiej ciszy, e syszaby przelatujc much. Na koniec rozleg si uroczysty gos Jeremiego: - Za grzechy moje... - Przyjmuj. Wtedy sza opanowa zgromadzenie Tumy zamay stalle, przypaday do ng Winiowieckiego, ciskay kosztownoci i pienidze. Wie rozniosa si lotem byskawicy po caym miecie: onierstwo odchodzio od zmysw z radoci i krzyczao, e chce i na Chmielnickiego, na Tatarw i sutana. Mieszczanie nie myleli ju o poddaniu, ale o obronie do ostatniej kropli krwi. Ormianie znosili dobrowolnie pienidze do ratusza, zanim o szacunku poczto mwi; ydzi w bnicy podnieli wrzask dzikczynny - armaty na waach oznajmiy grzmotem radosn nowin; po ulicach palono z rusznic, samopaw i pistoletw. Okrzyki: "Niech yje!", trway przez ca noc. Kto rzeczyniewiadom mgby sdzi, i to miasto tryumf jaki czy uroczyste wito obchodzi. A jednak lada chwila trzysta tysicy nieprzyjaci - armia wiksza od tych, jakie cesarz niemiecki lub krl francuski edzia, eby psy haty i dok pan A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA=PR >yc ?c @c A, c B:! mogli wystawi, a dziksza od zastpw Tamerlana - miaa oblec mury tego grodu. Rozdzia 10 W tydzie pniej, rankiem dnia 6 padziernika, gruchna po Lwowie wie zarwno nieoczekiwana, jak straszliwa, e ksi Jeremi, zabrawszy wiksz cz wojska, opuci potajemnie miasto i wyjecha nie wiadomo dokd. Tumy zebray si przed arcybiskupim paacem: nie chciano pocztkowo wierzy. onierze twierdzili, i jeli ksi wyjecha, to niezawodnie wyjecha na czele potnego podjazdu, aby zlustrowa okolic. Pokazao si (mwiono), e zbiegowie faszywe gosili wieci zapowiadajc lada chwila Chmielnickiego i Tatarw, bo oto od 26 wrzenia upyno dni dziesi, a nieprzyjaciela jeszcze nie wida. Ksi zapewne chcia si naocznie przekona o niebezpieczestwie i po sprawdzeniu wieci niezawodnie powrci. Zreszt zostawi kilka regimentw i do obrony wszystko gotowe. Tak byo w istocie. Wszelkie rozporzdzenia zostay wydane, miejsca wyznaczone, armaty zatoczone na way. Wieczorem przyby rotmistrz Cichocki na czele pidziesiciu dragonw. Natychmiast opadli go ciekawi, ale on z tumem rozmawia nie chcia - i uda si wprost do generaa Arciszewskiego; obaj wezwali Grozwajera i po naradzie poszli na ratusz. Tam Cichocki owiadczy przeraonym rajcom, e ksiwyjecha bezpowrotnie. W pierwszej chwili opady wszystkim rce ijedne zuchwae usta wymwiy sowo: "Zdrajca!" Ale wwczas Arciszewski, stary wdz, wsawiony wielkimi czynami w subie holenderskiej, powsta i w ten sposb do wojskowych i rajcw mwi pocz: - Syszaem sowo bluniercze, ktrego bodajby nikt nie by wymwi, bo go desperacja nawet usprawiedliwi nie moe. Ksi wyjecha i nie wrci - tak jest! Ale jakie to prawo macie wymaga od wodza, na ktrego barkach zbawienie caej ojczyzny spoczywa, aby jedynie waszego miasta broni? Co by si stao, gdyby tu ostatek si Rzeczypospolitej otoczy nieprzyjaciel? Ni zapasw ywnoci, ni broni na tak wielkie wojsko tu nie ma - wic to wam powiem, a memu dowiadczeniu wierzy moecie, e im wiksza potga byaby tu zamknit, tym krcej obrona trwa by moga, bo gd zwyciyby nas prdzej od nieprzyjaciela. Bardziej chodzi Chmielnickiemu o osob ksicia ni o wasze miasto, wic gdy si dowie, e go tu nie masz, e nowe wojska zbiera i z odsiecz przyby moe, acniej wam bdzie folgowa i na ukady si zgodzi. Dzi szemrzecie, a ja wam powiadam, e ksi, opuciwszy ten grd, groc Chmielnickiemu z zewntrz, ocali was i dzieci wasze. Trzymajcie si, brocie, zadziercie tego nieprzyjaciela czas jaki, a i miasto ocali moecie, i wiekopomn usug Rzeczypospolitej oddacie, bo ksi przez ten czas siy zbierze, inne fortece opatrzy, przebudzi zdrtwia Rzeczpospolit i na ratunek wampopieszy. Jedyn on obra zbawienia drog, bo gdyby tu, godem zmorzon, pad z wojskiem, tedyby ju nikt nieprzyjaciela nie wstrzyma, ktren poszedby na Krakw, na Warszaw i ca ojczyzn zala, nigdzie nie znajdujc oporu. Dlatego zamiast szemra, pieszcie na way broni siebie, dzieci waszych, miasta i caej Rzeczypospolitej. - Na way! na way! - powtrzyo kilka mielszych gosw. Grozwajer, czowiek energiczny i miay, ozwa si: - Cieszy mnie determinacja ichmociw i wiedzcie, e ksi nie odjecha bez obmylenia obrony. Kady tu wie, co ma robi, i stao si to, co si byo sta powinno. Obron mam w rku i bd si broni do mierci. Nadzieja na nowo wstpia w struchlae serca, co widzc Cichocki ozwa si w kocu: - Jego ksica mo przysya te wapanom wiadomo, i nieprzyjaciel blisko Porucznik Skrzetuski otar si skrzydem o dwutysiczny czambu, ktry rozbi. Jecy mwi, e sroga potga idzie za nimi. Wiadomo ta wielkie wywara wraenie; nastaa chwila milczenia; wszystkie serca zabiy ywiej. - Na way! - rzek Grozwajer. - Na way! na way! - powtrzyli obecni oficerowie i mieszczanie. A wtem rumor uczyni si za oknami; sycha byo zgiek tysica gosw, ktre zlay si w jeden niezrozumiay szum, podobny do szumu fal morskich. Nagle drzwi sali otworzyy si z oskotem, wpado kilkunastu mieszczan i zanim obradujcy mieli czas pyta, co zaszo, rozlegy si woania: - uny na niebie! uny na niebie! - A sowo stao si ciaem! - rzek Grozwajer - na way! Sala opustoszaa. Po chwili huk armat wstrzsn murami miasta oznajmiajc mieszkacom samego grodu, przedmie i okolicznych wiosek, e nieprzyjaciel nadcign. Na wschodzie niebo czerwienio si jak okiem dojrze; rzekby: morze ognia zbliao si ku miastu. * * * Ksi tymczasem rzuci si do Zamocia i starszy po drodze czambulik, o ktrym Cichocki mieszczanom wspomina, zaj sinapraw i opatrzeniem tej potnej z natury twierdzy, ktr te w krtkim czasie niezdobyt uczyni. Skrzetuski wraz z panem Longinem i czci chorgwi zosta w twierdzy przy panu Weyherze, starocie waeckim, a ksi ruszy do Warszawy, by od sejmu uzyska rodki na zacigi nowych wojsk i zarazem wzi udzia w elekcji, ktra wraz miaa si odprawia. Losy Winiowieckiego i caej Rzplitej miay way si na tej elekcji, gdyby bowiem krlewicz Karol zosta obrany, tedyby partia wojenna wzia gr - ksi otrzymaby naczelne dowdztwo wszystkich si Rzplitej i musiaoby przyj do walnej na mier i ycie z Chmielnickim rozprawy. Krlewicz Kazimierz lubo synny z mstwa ipan wcale wojenny, susznie uchodzi za stronnika polityki kanclerza Ossoliskiego, zatem polityki ukadw z Kozakami i znacznych dla nich ustpstw. Obaj bracia nie szczdzili obietnic i wysilali si na jednanie sobie stronnikw; dlatego wobec rwnej siy obydwch partii nikt nie mg przewidzie rezultatu elekcji. Stronnicy kanclerscy obawiali si, aby Winiowiecki dziki rosncej coraz sawie i mioci, jak posiada u rycerstwa i szlachty, nie przeway umysw na stron Karola, ksi za dla tych samych przyczyn pragn osobicie popiera swego kandydata. Dlatego cign piesznym pochodem do Warszawy, pewny ju, e Zamo zdoa dugo ca potg Chmielnickiego i krymsk wytrzyma. Lww,wedug wszelkiego prawdopodobiestwa, mona byo uwaa za ocalony, gdy Chmielnicki nie mg adn miar bawi si dugo zdobywaniem tego miasta majc przed sob potniejszy Zamo, ktren mudrog do serca Rzplitej zamyka. Te myli krzepiy umys ksicy i wleway otuch w jego serce tylu tak strasznymi klskami kraju strapione. Nadzieja wstpia we pewna, e choby te i Kazimierz zosta obrany, ju wojna jest nieuniknion i straszliwa rebelia musi w morzu krwi uton. Spodziewa si, e Rzeczpospolita jeszcze raz wystawi potn armi - bo i ukady byy o tyle tylko moliwe, o ile poparaby je potna armia. Koysany tymi mylami, jecha ksi pod zason kilku chorgwi, majc przy sobie Zagob i pana Woodyjowskiego, z ktrychpierwszy kl si na wszystko, e przeprowadzi wybr ksicia Karola, bo umiedo szlachty braci gada i wie, jak jej zay; drugi za eskort ksicia dowodzi. W Siennicy, niedaleko Miska, czekao ksicia mie, chocia niespodziane spotkanie; zjecha si bowiem z ksin Gryzeld, ktra z Brzecia Litewskiego do Warszawy dla bezpieczestwa dya, spodziewajc si przy tym susznie, e i ksi tam cignie. Witali si tedy serdecznie po dugim niewidzeniu. Ksina, lubo dusz miaa elazn, rzucia si z takim paczem w objcia ma, e utuli si przez kilka godzin nie moga, bo, ach! jak czsto byway takie chwile, e ju si go nie spodziewaa ujrze wicej; a tymczasem Bg da, e oto wraca sawniejszy ni kiedykolwiek, otoczon tak chwa, jaka nikogo jeszcze z jego rodu nie opromieniaa, najwikszy z wodzw, jedyna caej Rzeczypospolitej nadzieja. Ksina odrywajc si co chwila od jego piersi spogldaa przez zy na t twarz chud, sczernia, na to czoo wyniose, ktre troski i trudy pooray w gbokie bruzdy; na oczy zaczerwienione od nocy bezsennych, i na nowo zalewaa si zami, a cay fraucymer wtrowa jej z gbi wezbranych serc. Z wolna dopiero ksistwouspokoiwszy si poszli do obszernej plebaniimiejscowej i tam poczy si pytania o przyjaci, dworzan i rycerzy, ktrzy jakoby do rodziny naleeli i z ktrymi pami o ubniach si zrosa. Uspokoi tedynaprzd ksi troskliwo ksiny o pana Skrzetuskiego tumaczc, i dlatego tylko wZamociu zosta, i w utrapieniach, jakie od Boga mu byy zesane, nie chcia pogra si w szum stoeczny i wola w surowej subie wojennej i w pracy leczy rany serdeczne: Potem prezentowa ksi pana Zagob i o czynach jego opowiada. - Vir to jest incomparabilis - mwi - ktren nie tylko Kurcewiczwn Bohunowi wydar, ale j przez rodek obozw Chmielnickiego i Tatarw przeprowadzi, potem za razem z nami z wielk swoj saw najchwalebniej pod Konstantynowem stawa. Syszc to ksina pani nie szczdzia pochwa panu Zagobie, kilkakrotnie mu rk do pocaowania podajc i lepsz jeszcze kontentacj w stosownej porze obiecujc - a vir incomparabilis kania si,modesti bohaterstwo osania, to znw sipuszy i na fraucymer zerka, bo cho bystary i niewiele sobie od pci biaej obiecywa, przecie mio mu to byo, e tyle o jego mstwie i czynach syszaa. Niebrako jednak i smutku w tym radosnym skdind powitaniu, bo pominwszy ju czasy na ojczyzn cikie, ile to razy na pytania ksiny o rnych znajomych rycerzy ksi odpowiada: "Zabit... zabit... zaginion" - przy tym i panny zawodziy, bo niejedno tam midzy zabitymi drogie nazwisko wymieniono. Tak rado mieszaa si ze smutkiem, zy z umiechami. Ale najbardziej strapiony bymay pan Woodyjowski, na prno si bowiem rozglda i oczyma na wszystkie strony obraca: ksiniczki Barbary nie byo nigdzie. Co prawda, wrd trudw wojny, wrd cigych bojw, potyczek i pochodw ju by w kawaler troch o niejzapomnia, gdy i z natury o ile do mioci by atwy, o tyle niezbyt w niej wytrway;ale teraz, gdy ujrza znw fraucymer, gdymu przed oczyma stano jako ywe ycie ubniaskie, pomyla sobie, e milej by mute byo, gdy chwila odpoczynku nadesza, i powzdycha, i serce na nowo zaj. Wic gdy to si nie zdarzyo, a sentyment jak nazo ody na nowo, strapi si pan Woodyjowski ciko i wyglda, jakby go deszcz ulewny zmoczy. Gow spuci na piersi, wsiki, zwykle tak podkrcone w gr, e a za nozdrza sigay jak u chrabszcza, zwisy mu take ku doowi, zadarty nos si wyduy, z twarzy znika zwyczajna pogoda i sta milczcy, nie poruszy si nawet, gdy ksi z kolei jegomstwo i nadzwyczajne przewagi wychwala. C bowiem znaczyy dla wszystkie pochway, gdy ona ich sysze nie moga! A zlitowaa si nad nim Anusia Borzobohatai cho miewali midzy sob sprzeczki, postanowia go pocieszy. W tym celu, strzygc oczyma ku ksinie, przysuwaa si nieznacznie do rycerza i wreszcie znalaza si tu przy nim. - Dzie dobry wapanu - rzeka. - Dawnomy si nie widzieli. - Oj, panno Anno! - odrzek melancholicznie pan Micha - sia wody upyno i w niewesoych czasach si znw widzimy - i nie wszyscy. - Pewnie, e nie wszyscy: tylu rycerzy polego! Tu westchna Anusia, po chwili za mwiadalej: - I my nie w tej liczbie, jako dawniej, bo panna Sieniutwna za m posza, a ksiniczka Barbara zostaa u pani wojewodziny wileskiej. - I pewnie take za m idzie? - Nie, nie bardzo ona o tym myli. A czemu si to wapan o to dopytuje? To rzekszy Anusia przymruya czarne oczta tak, i tylko szpareczki pozostay, ispogldaa ukonie spod rzs na rycerza. - Przez yczliwo dla familii - odpar pan Micha. A Anusia na to: - Oj, to i susznie, bo te wielk pan Micha ma w ksiniczce Barbarze przyjacik. Nieraz pytaa: gdzie to w mj rycerz, ktren na turnieju w ubniach najwicej gw tureckich zrzuci, za com mu nagrod dawaa? co on porabia? zali yje jeszcze i o nas pamita? Pan Micha podnis z wdzicznoci oczy na Anusi i po pierwsze, ucieszy si, po wtre, dostrzeg, e Anusia wyadniaa niepomiernie. - Zali naprawd ksiniczka Barbara tak mwia? - spyta. - Jako ywo! I to jeszcze wspominaa, jake wapan przez fos dla niej skaka, wtedy gdy to w wod wpad. - A gdzie teraz pani wojewodzina wileska?- Bya z nami w Brzeciu, a tydzie temu pojechaa do Bielska, skd do Warszawy przybdzie. Pan Woodyjowski drugi raz spojrza na Anusi i nie mg ju wytrzyma. - A panna Anna - rzek - ju do takowej gadkoci dosza, e a oczy bol patrze. Dziewczyna umiechna si wdzicznie. - Pan Micha tak jeno mwi, by mnie skaptowa. - Chciaem swego czasu - rzek ruszajc ramionami rycerz - Bg widzi, chciaem i nie mogem, a teraz panu Podbipicie ycz, by by szczliwy. - A gdzie pan Podbipita? - spytaa cicho Anusia, spuszczajc oczki. - W Zamociu ze Skrzetuskim; zosta ju namiestnikiem w chorgwi i suby pilnowamusi, ale gdyby by wiedzia, kogo tu ujrzy, o! jak Bg na niebie, byby wzi permisj i tu z nami wielkim krokiem nady. Wielki to jest kawaler, na wszelkask zasugujcy. - A na wojnie... nie dozna jakowego szwanku? - Widzi mi si, e wapanna nie o to chceszpyta, jeno o te trzy gowy, ktre ci zamierzy? - Nie wierz, aby on to naprawd zamierzy. - A jednak wierz wapanna, bo bez tego niebdzie nic. Nieleniwie on te szuka okazji. Pod Machnwk aemy jedzili oglda miejsce, w ktrym rd tumu walczy, i sam ksi z nami jedzi, bo powiem wapannie: duo bitew widziaem, ale takichjatek, pkim yw, nie bd widzia. Kiedy si szarf wapanny do bitwy przepasze - strach, co dokazuje! Znajdzie on swoje trzygowy, bd wapanna spokojna. - Nieche kady znajdzie to, czego szuka! -rzeka z westchnieniem Anusia. Za ni westchn pan Woodyjowski i wzrokpodnis ku grze, gdy nagle spojrza ze zdziwieniem w jeden kt izby. Z tego kta patrzya na niego jaka twarz gniewna, zapalczywa, a cakiem mu nie znana, zbrojna w olbrzymi nos i wsiska dodwch wiech podobne, ktre poruszay si szybko jakby z tumionej pasji. Mona si byo przestraszy tego nosa, tych oczu i wsw, ale may pan Woodyjowski wcale nie by atwo pochliwy, wic jako si rzeko, zdziwi si tylko i zwrciwszy si do Anusi pyta: - Co to za jakowa figura, ot tam w kcie, ktra spoglda na mnie tak, jakby mnie z kretesem pokn chciaa, i wsiskami rusza jako wanie stary kot przy pacierzu. - To? - rzeka Anusia ukazujc biae zbki -to jest pan Charamp. - C to za poganin? - Wcale to nie poganin, jeno z chorgwi pana wojewody wileskiego rotmistrz petyhorski, ktren nas a do Warszawy odprowadza i tam na wojewod ma czeka. Niech pan Micha jemu w drog nie wazi, bo to wielki ludojad. - Widz ja to, widz. Ale skoro to ludojad, przecie s tustsi ode mnie: dlaczego na mnie, nie na innych zby ostrzy? - Bo... - rzeka Anusia i zachichotaa z cicha. - Bo co? - Bo on si we mnie kocha i sam mi powiedzia, e kadego, ktry by si do mnie zblia, w sztuki posieka, a teraz wierz mi wapan, e si tylko przez wzgldna obecno ksistwa wstrzymuje, inaczej zaraz by poszuka okazji. - Masze tobie! - rzecze wesoo pan Woodyjowski. - To tak, panno Anno? Oj! niedarmomy, jak widz, piewywali: "Jak tatarska orda, bierzesz w jasyr corda!" Pamitasz wapanna? e te wapanna nie moesz si ruszy, eby si kto zaraz nie zakocha! - Takie to ju moje nieszczcie! - odpara spuszczajc oczki Anusia. - Ej, faryzeusz z panny Anny! A co na to powie pan Longinus? - C ja winna, e ten pan Charamp mi przeladuje? Ja go nie cierpi i patrzy na niego nie chc. - No, no! patrz wapanna, aby si przez nikrew nie polaa. Podbipit cho do rany przyoy; ale w rzeczach sentymentu arty z nim niebezpieczne. - Niech mu uszy obetnie, jeszcze bd rada. To rzekszy Anusia zakrcia si jak fryga i furkna na drug stron izby do im haty i dok pan A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AACPc D:c EEc FV, Z G8v- Carboniego, doktora ksiny, z ktrym zacza co ywo szepta i rozmawia, a Woch oczy wlepi w puap, jakoby go ekstaza porwaa. Tymczasem Zagoba zbliy si do Woodyjowskiego i pocz mruga krotofilnie swoim zdrowym okiem. - Panie Michale - spyta - a co to za dzierlatka? - Panna Anna Borzobohata-Krasieska, respektowa ksiny pani. - A gadka, bestyjka, oczy jak tareczki, pysio jak malowanie, a szyjka - uf! - Niczego, niczego! - Winszuj waszmoci! - Daby wa pokj. To narzeczona pana Podbipity albo tak jak narzeczona. - Pana Podbipity?... Bje si wapan ran boskich! Przecie on czysto lubowa? A prcz tego, przy takiej midzy nimi proporcji chybaby j za konierzem nosi! Na wsach mogaby mu siada jak mucha - c znowu? - Ej, jeszcze go ona w karby wemie. Herkules by mocniejszy, a przecie biaogowa go usidlia. - Byle mu tylko rogw nie przyprawia, cho ja pierwszy o to si postaram, jakem Zagoba! - Bdzie takich wicej jak wapan, cho w samej rzeczy z dobrego to gniazda dziewczyna i uczciwa. Poche to, bo mode i gadkie. - Zacny z waci kawaler i dlatego j chwalisz... ale e dzierlatka, to dzierlatka. - Uroda ludzi cignie! exemplum: ten oto rotmistrz okrutnie podobno w niej rozmiowan. - Ba! a spjrz no wapan na tego kruka, z ktrym ona rozmawia - co to za czort? - To Woch Carboni, doktor ksiny. - Uwa, panie Michale, jak mu si latarnia rozjania i lepie przewraca jak w delirium. Ej! le z panem Longinem! Znam ja si na tym troch, bom za modu niejednego dowiadczy... W innej porze musz wapanu opowiedzie wszystkie terminy, w jakich bywaem, albo jeli maszochot, to cho zaraz posuchaj. Pan Zagoba pocz szepta co do ucha maego rycerza i mruga silniej ni zwykle,ale wtem nadesza pora wyjazdu. Ksi siad z ksin do karety, aby przez drog nagada si z ni po dugim niewidzeniu do woli; panny pozajmoway kolaski, a rycerstwo siado na ko - i ruszono. Naprzd jecha dwr, a wojsko opodal z tyu, gdy kraj tu by spokojny i chorgwietylko dla ostentacji, nie dla bezpieczestwapotrzebne. Cignli wic z Siennicy do Miska, a stamtd do Warszawy, czsto gsto wczesnym obyczajem popasajc. Trakt by tak zapchany, i zaledwie noga zanog mona si byo posuwa. Wszystko dyo na elekcj; i z okolic pobliszych, i z dalekiej Litwy; wic tu i owdzie spotykanodwory paskie, cae orszaki pozocistych karet, otoczone hajdukami, olbrzymimi pajukami ubranymi po turecku, za ktrymi postpoway nadworne roty, to wgierskie,to niemieckie, to janczarskie, to oddziay Kozakw, to wreszcie powane znaki niezrwnanej jazdy polskiej. Kady ze znaczniejszych stara si stawi i najokazalej, i w jak najliczniejszej asystencji. Obok licznych magnackich kawalkat cigny i szczuplejsze dygnitarzypowiatowych i ziemskich. Co chwila z kurzawy wychylay si pojedyncze karabony szlacheckie, obite czarn skr, zaprzone w par lub cztery konie, a w kadym siedzia szlachcic-personat z krucyfiksem lub obrazem Najwitszej Panny zawieszonym na jedwabnym pasie u szyi. Wszyscy zbrojni: muszkiet po jednej stronie siedzenia, szabla po drugiej, a u aktualnych lub byych towarzyszw chorgwianych jeszcze i kopia sterczca nadwa okcie za siedzeniem. Pod karabonami szy psy legawe lub charty, nie dla potrzeby, bo przecie nie na owy si zjedano, ale dla paskiej rozrywki. Z tyu luzacy prowadzili konie powodowe pokryte dekami dla ochrony bogatych siedze od deszczu lub kurzawy, dalej cigny wozy skrzypice, o koach powizanych wiciami, a w nich namioty i zapasy ywnoci dla sug i panw. Gdy wiatr chwilami zwiewa kurzaw z traktu na pola, caa droga odsaniaa si i mieniajako w stubarwny lub jako wstga misternie ze zota i jedwabiw utkana. Gdzieniegdzie na owej drodze brzmiay ochocze kapele wooskie lub janczarskie, zwaszcza przed chorgwiami koronnego i litewskiego komputu, ktrych rwnie w tym tumie nie brako, bo dla asystencji przy dygnitarzach i musiay, a wszdy peno byo krzyku; gwaru, nawoywa, pyta i ktni, gdy jedni drugim ustpowa nie chcieli. Raz wraz te doskakiwali konni onierze i sudzy i do orszaku ksicego, wzywajc do ustpienia dla takiego to a takiego dygnitarza lub pytajc,, kto jedzie. Ale gdy uszu ich dosza odpowied: "Wojewoda ruski!" - natychmiast dawali zna panom swym, ktrzy zostawiali drog woln lub jeli byli na przedzie, zjedali w bok, by widzie przecigajcy orszak: Na popasach kupia si szlachta i onierze chcc napa ciekawe oczy widokiem najwikszego w Rzeczypospolitej wojownika. Nie brako te i wiwatw, na ktre ksi wdzicznie odpowiada, raz, zprzyrodzonej sobie ludzkoci, a po wtre, chcc t ludzkoci kaptowa stronnikw dla krlewicza Karola, ktrych te i nakaptowa samym swym widokiem niemao. Z rwn ciekawoci patrzono na chorgwieksice, na owych "Rusinw", jak ich nazywano. Nie byli oni ju tak obdarci i wyndzniali, jak po konstantynowskiej bitwie, bo ksi w Zamociu da now barw chorgwiom, ale zawsze pogldano na nich jak na cuda zamorskie, gdy w mniemaniu mieszkacw bliskich okolic stolicy przychodzili z koca wiata. Wic te i dziwy opowiadano o owych stepach tajemniczych i borach, w ktrych si rodzi takie rycerstwo, podziwiano ich pe ogorza, spalon wichrami z Czarnego Morza, ich hardo spojrzenia i pewn dziko postawy, od dzikich ssiadw przejt. Ale najwicej oczu zwracao si po ksiciu na pana Zagob, ktry dostrzegszy, jaki go podziw otacza, spoglda tak dumnie i hardo, toczy tak strasznie oczyma, i zaraz szeptano w tumie: "Ten to musi by rycerz midzy nimi najprzedniejszy!" A inni mwili: "Sia on ju musia dusz z cia wypdzi, taki smok sierdzisty!" Gdy za podobne sowa dochodziy do uszu pana Zagoby, stara si tylko o to, by jeszcze wiksz sierdzistoci wewntrzne ukontentowanie pokry. Czasem odzywa si do tumu, czasem szydzi, a najwicej z litewskich komputowych chorgwi, w ktrych powaneznaki nosiy zot, a lekkie srebrn ptelkna ramieniu. - "Naci hetk, panie ptelko!"- woa na ten widok pan Zagoba - wic te niejeden towarzysz sapn, zgrzytn, szabl trzasn, ale pomylawszy, i to onierz z chorgwi wojewody ruskiego taksobie pozwala, w ostatku splun i okazji zaniecha. Bliej Warszawy tumy stay si tak gste,i tylko noga za nog mona si byo posuwa. Elekcja obiecywaa by liczniejszjak zwykle, bo nawet szlachta z dalszych, ruskich i litewskich, okolic, ktra z przyczyny odlegoci nie byaby dla samej elekcji przybya, cigaa teraz do Warszawy dla bezpieczestwa. A przecie dzie wyboru by jeszcze daleko, gdy zaledwie pierwsze posiedzenia sejmu si rozpoczy; ale cigano na miesic i dwa naprzd, by ulokowa si w miecie, temu iowemu si przypomnie, tu i owdzie promocji poszuka, po dworach paskich jada i pija, i wreszcie, by po niwach stolicy i jej rozkoszy zay. Ksi poglda ze smutkiem przez tafle karety na owe tumy rycerstwa, onierzy i szlachty, na te bogactwa i przepych ubiorw, mylc, jak by to si mona z nich utworzy - ile wojska wystawi! Czemuto ta Rzeczpospolita, taka silna, ludna i bogata, dzielnym rycerstwem przepeniona,jest zarazem tak mda e sobie z jednym Chmielnickim i z dzicz tatarsk poradzi nie umie? Czemu? Na krocie Chmielnickiego mona by krociami odpowiedzie, gdyby owaszlachta, owo onierstwo, owe bogactwa idostatki, owe puki i chorgwie chciay takrzeczy publicznej suy, jako prywacie suyy. "Cnota w Rzeczypospolitej ginie! - myla ksi - i wielkie ciao psu si poczyna; mstwo dawne ginie i w sodkich wczasach, nie w trudach wojennych kocha si wojsko i szlachta!" Ksi mia poniekdsuszno, ale o niedostatkach Rzeczypospolitej myla tylko jak wojownik i wdz, ktren wszystkich ludzi chciaby naonierzy przerobi i na nieprzyjaciela poprowadzi. Mstwo mogo si znale i znalazo si, gdy stokro wiksze wojny zagroziy wkrtce Rzeczypospolitej. Jej brako jeszcze czego wicej, czego ksi-onierz w tej chwili nie dostrzeg, ale co widzia jego nieprzyjaciel, kanclerz koronny, bieglejszy od Jeremiego statysta. Lecz oto w siwym i bkitnym oddaleniu zamajaczyy spiczaste wiee Warszawy, wic dalsze ksicia rozmylania rozpierzchy si, a natomiast wyda rozkazy, ktre oficer subowy wnet Woodyjowskiemu, dowdcy eskorty, odnis. Skoczy wskutek tych rozkazw pan Micha od kolaski Anusinej, przy ktrejdotd koniem toczy, do cigncych znacznie z tyu chorgwi, aby szyk sprawii w ordynku dalej ju cign. Zaledwie jednak ujecha kilkanacie krokw, gdy usysza, e pdzi kto za nim - obejrza si: by to pan Charamp, rotmistrz lekkiego znaku pana wojewody wileskiego iAnusin adorator. Woodyjowski wstrzyma konia, bo od razuzrozumia, e pewnie przyjdzie do jakowego zajcia, a lubi z duszy takie rzeczy pan Micha; pan Charamp za zrwna si z nim i z pocztku nic nie mwi, sapa tylko i wsami srodze rusza, widocznie szukajc wyrazw; na koniec ozwa si: - Czoem, czoem, panie dragan! - Czoem, panie pocztowy! - Jak waszmo miesz nazywa mnie pocztowym? - pyta zgrzytajc zbami pan Charamp - mnie, towarzysza i rotmistrza?ha? Pan Woodyjowski pocz podrzuca obuszek, ktry trzyma w rku, ca uwag skupiwszy niby na to tylko, by po kadym mycu chwyta go za rkoje - i odrzek jakby od niechcenia: - Bo po ptelce nie mog pozna szary. - Wa caemu towarzystwu uwaczasz, ktrego nie jeste godzien. - A to dlaczego? - pyta z gupia frant Woodyjowski. - Bo w cudzoziemskim autoramencie suysz. - Uspokje si wapan - rzecze pan Micha- cho w dragonach su, przeciem jest towarzysz i to nie lekkiego, ale powanego znaku pana wojewody - moesz tedy ze mnmwi jak z rwnym albo jak z lepszym. Pan Charamp pomiarkowa si troch, poznawszy, i nie z tak lekk, jak mniema,osob ma do czynienia, ale nie przesta zbami zgrzyta, bo go zimna krew pana Michaa do jeszcze wikszej zoci doprowadzia - wic rzek: - Jak wapan miesz mi w drog wazi? - Ej, widz, waszmo okazji szukasz? - Moe i szukam, i to ci powiem (tu pan Charamp pochyli si do ucha pana Michaai koczy cichszym gosem), e uszy obetn, jeli mi przy pannie Annie bdziesz zastpowa drog. Pan Woodyjowski znw pocz podrzuca obuszek bardzo pilnie, jakby to czas by wanie na takow zabaw, i ozwa si tonem perswazji: - Ej, dobrodzieju, pozwl jeszcze poy - zaniechaj mnie! - O, nie! nic z tego! nie wymkniesz si! - rzek pan Charamp chwytajc za rkaw maego rycerza. - Ja si przecie nie wymykam - mwi agodnie pan Micha - ale teraz na subie jestem i z ordynansem ksicia pana mojego d. Pu wa rkaw, pu, prosz ci, bo inaczej co mnie biednemu robi?... chyba tym oto obuchem w eb zajad i z konia zwal. - Tu pokorny z pocztku gos Woodyjowskiego tak jako zasycza jadowicie, e pan Charamp spojrza z mimowolnym zdziwieniem na maego rycerza i rkaw puci. - O! wszystko jedno! - rzek - w Warszawiedasz mi pole, dopilnuj ci! - Nie bd si kry, wszelako jake to nambi si w Warszawie? Racze mnie waszmo nauczy! Nie bywaem tam jeszcze w yciu moim, ja prosty onierz, alem sysza o sdach marszakowskich, ktre za wydobycie szabli pod bokiem krla lub interrexa gardem karz. - Zna to, e wapan w Warszawie nie bywa i e prostak, skoro si sdw marszakowskich boisz i nie wiesz, e w czasie bezkrlewia kaptur sdzi, z ktrym sprawa atwiejsza, a ju o wacine uszy garda mi nie wezm, bd pewien. - Dzikuj za nauk i czsto o instrukcj poprosz, bo widz, e wapan praktyk nie lada i m uczony, a ja, jakom tylko infim minorum praktykowa, ledwie adjectivum cum substantivo pogodzi umiem, i gdybym wapana chcia, bro Boe, gupim nazwa, to tyle tylko wiem, e powiedziabym: stultus, a nie stulta ani stultum. Tu pan Woodyjowski pocz znw podrzuca obuszek, pan Charamp za a zdumia si, potem krew mu uderzya do twarzy i szabl z pochwy wycign, ale w tym samym mgnieniu oka i may rycerz, chwyciwszy obuszek pod kolano, swoj bysn. Przez chwil patrzyli na si jak dwa odyce, z rozwartymi nozdrzami i z pomieniami w oczach - lecz pan Charamp zmiarkowa si pierwszy, i z samym wojewod przyszoby mu mie spraw, gdyby na jego oficera jadcego z rozkazemnapad - wic te i pierwszy szablisko na powrt schowa. - O! znajd ci, taki synu! - rzek. - Znajdziesz, znajdziesz, bowino! - rzek may rycerz. I rozjechali si, jeden do kawalkaty, drugi do chorgwi, ktre znacznie si przez ten czas zbliyy, tak i z kbw kurzawy dochodzi ju tupot kopyt po twardym trakcie. Pan Micha wnet sprawi jazd i piechot do porzdnego pochodu i ruszy naczele. Po chwili przycapa ku niemu pan Zagoba. - Czego chciao od ciebie owo straszydo morskie? - spyta Woodyjowskiego. - Pan Charamp?... Ej nic, wyzwa mnie na rk. - Masz tobie! - rzek Zagoba. - Na wylot ci swoim nosem przedziobie! Bacz, panie Michale, gdy si bdziecie bili, aby najwikszego nosa w Rzeczypospolitej nie obci, bo osobny kopiec trzeba by dla niego sypa. Szczliwy wojewoda wileski!inni musz podjazdy pod nieprzyjaciela posya, a jemu ten towarzysz z daleka go zawietrzy. Ale za co ci wyzwa? - Za to, em przy kolasce panny Anny Borzobohatej jecha. - Ba! trzeba mu byo powiedzie, eby si do pana Longina do Zamcia uda. Ten by go dopiero poczstowa pieprzem z imbierem. le ten bowinkarz trafi i widamniejsze ma szczcie od nosa. - Nie mwiem mu nic o panu Podbipicie - rzek Woodyjowski - bo nuby mnie zaniecha? Bd si na zo do Anusi z podwjnym ferworem zaleca: chc te mie swoj uciech. A co my w tej Warszawie bdziem mieli lepszego do roboty? - Znajdziemy, znajdziemy, panie Michale! - rzek mrugajc oczyma Zagoba. - Kiedy byem za modych lat deputatem do egzakcji od chorgwi, w ktrej suyem, jedzio si po caym kraju, ale takiego ycia, jak w Warszawie, nigdzie nie zaznaem. - Mwisz wapan, e inne jak u nas na Zadnieprzu? - Ej, co i mwi! - Bardzom ciekaw - rzek pan Micha. A po chwili doda: - A tak i temu bowinkowi wsy podetn, boma za dugie! Rozdziay 11-20 Rozdzia 11 Upyno kilka tygodni. Szlachty na elekcj zjedao si coraz wicej. W miecie dziesikrotnie zwikszya si ludno, bo razem z tumami szlachty napywao tysice kupcw i bazarnikw z caego wiata, poczwszy od Persji dalekiej a do Anglii zamorskiej. Na Woli zbudowano szopdla senatu, a naok bielio si ju tysice namiotw, ktrymi obszerne bonia cakiemokryte zostay. Nikt jeszcze nie umia powiedzie, ktry z dwch kandydatw: krlewicz Kazimierz, kardyna, czy Karol Ferdynand, biskup pocki - zostanie wybrany. Z obu stron wielkie byy starania i usilnoci. Puszczano w wiat tysice ulotnych pism, opiewajcych zalety i wady pretendentw: obaj mieli stronnikw licznych i potnych. Po stronie Karola sta,jak wiadomo, ksi Jeremi, tym groniejszy dla przeciwnikw, e zawsze prawdopodobnym byo, i pocignie za sobrozmiowan w nim szlacht, od ktrej wszystko ostatecznie zaleao. Ale i Kazimierzowi si nie brako. Przemawiao za nim starszestwo, po jego stronie staway wpywy kanclerza, na jego stron zdawa si przechyla prymas, za nim obstawaa wikszo - magnatw, z ktrych kaden licznych mia klientw, a midzy magnatami i ksi Dominik Zasawski-Ostrogski, wojewoda sandomierski, po Piawcach zniesawion wprawdzie bardzo i nawet sdem zagroony, ale zawsze najwikszy pan w caej Rzeczypospolitej, ba! nawet w caej Europie, i mogcy w kadej chwili niezmierny ciar bogactw na szal swego kandydata przyrzuci. Jednake stronnicy Kazimierza gorzkie nieraz miewali chwile zwtpienia, bo jako si rzeko, wszystko zaleao od szlachty, ty i dok pan A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAHPoc I\c Jc K .c L< ktra ju od 4 padziernika tumnie obozowaa pod Warszaw i nadcigaa jeszcze tysicami ze wszystkich stron Rzeczypospolitej, a ktra w niezmiernej wikszoci opowiadaa si przy ksiciu Karolu, pocigana urokiem imienia Winiowieckiego i ofiarnoci krlewicza nacele publiczne. Krlewicz bowiem, pan gospodarny i zamony, nie zawaha si w tej chwili powici znacznych kosztw na formowanie nowych regimentw wojsk, ktre pod komend Winiowieckiego miay by oddane. Kazimierz chtnie byby poszed za jego przykadem i pewnie nie chciwo go wstrzymaa, ale wanie przeciwnie - zbytnia hojno, ktrej bezporednim skutkiem by niedostatek i wieczny brak pienidzy w skarbcu. Tymczasem obaj ywe prowadzili z sob rokowania. Codziennie latali posacy midzy Nieportem a Jabonn. Kazimierz wimi swego starszestwa i mioci braterskiej zaklina Karola, by ustpi; biskup za opiera si, odpisywa, i nie godzi mu si gardzi szczciem, ktre go spotka moe, "gdy to szczcie in liberis suffragis Rzplitej i komu Pan obieca" - a tymczasem czas pyn, szeciotygodniowytermin zblia si i - razem z nim - groza kozacka, bo przyszy wieci, e Chmielnicki, porzuciwszy oblenie Lwowa, ktren si po kilku szturmach okupi, stan pod Zamociem i dzie, i noc do tej ostatniej zasony Rzeczypospolitej szturmuje. Mwiono rwnie, e oprcz posw, ktrych Chmielnicki do Warszawy wysa z listem i owiadczeniem, i jako szlachcic polski, za Kazimierzem gos daje, kryo simidzy tumami szlachty i w samym mieciepeno przebranej starszyzny kozackiej, ktrej nikt rozpozna nie umia, bo poprzybywali jako szlachta suszna i zamona, w niczym si od innych elektorw, zwaszcza z ziem ruskich, nie rnic - nawet i mow Jedni, jak mwiono,poprzekradali si dla prostej ciekawoci, aby si elekcji i Warszawie przypatrzy, inni na przeszpiegi, dla zacignicia wieci: co o przyszej wojnie mwi, ile wojsk myli Rzplita wystawi i jakie na zacigi obmyli fundusze? Moe byo i duo prawdyw tym, co o owych gociach mwiono, bo midzy starszyzn zaporosk wielu byo skozaczonych szlachcicw, ktrzy i aciny nieco zarwali, a przeto nie byo ich po czym pozna; zreszt na dalekich stepach w ogle nie kwita acina i tacy kniazie Kurcewicze nie umieli jej tak dobrze, jak Bohun i inni atamani. Ale gadania podobne, ktrych peno byo i na polu elekcyjnym, i w miecie, wraz z wieciami o postpach Chmielnickiego i podjazdach kozacko-tatarskich, ktre jakoby a po Wis docieray, napeniay niepokojem i trwog dusze ludzkie, a nierazstaway si przyczyn tumultw. Do byomidzy zebran szlacht rzuci na kogo podejrzenie, i jest przebranym Zaporocem, aby go w jednej chwili, nim zdoa si usprawiedliwi, rozniesiono w drobne strzpy na szablach. W ten sposb gin mogli ludzie niewinni i powaga obrad bya zniewaana, zwaszcza e obyczajem wczesnym niezbyt przestrzegano i trzewoci. Kaptur postanowiony propter securitatem loci nie mg sobie da rady z cigymi burdami, w ktrych siekano si z lada powodu. Ale jeli ludzi statecznych, przejtych mioci dobra i spokoju oraz niebezpieczestwem, jakie ojczynie grozio, martwiy owe tumulty, siekaniny i pijatyki, natomiast szaapuci, kosterzy i warchoowie czuli si jakoby w swoim ywiole, uwaali, e to ich wanie czas, ich niwo - i tym mielej dopuszczali si rnych zdronoci. Nie trzeba za mwi, e midzy nimi rej wodzi pan Zagoba, ktr to hegemoni zapewnia mu i wielka sawa rycerska, i nienasycone pragnienie poparte monoci picia, i jzyk tak wyprawny, e aden inny wyrwna mu nie mg, i wielka pewno siebie, ktrej nic zachwia nie zdoao. Chwilami miewa on jednak napady "melankolii" - wwczas zamyka si w izbielub w namiocie i nie wychodzi, a jeli wyszed, bywa w gniewliwym humorze, skonny do zwady i bjki naprawd. Zdarzyo si nawet, i w takim usposobieniu poszczerbi mocno pana Duczewskiego, rawianina, za to tylko; i przechodzc o jego szabl zawadzi. Pana Michaa tylko wwczas obecno znosi, przed ktrym uskara si, i go tskno za panem Skrzetuskim i za "niebog" trawi."Opucilimy j, panie Michale, mawia, wydalimy j jako judasze w bezbone rce- ju wy mnie si waszym nemine excepto nie zasaniajcie! Co si z ni dzieje, panie Michale? - powiedz!" Na prno pan Micha tumaczy mu, e gdyby nie Piawce, to by "niebogi" szukali, ale e teraz, gdy przegrodzia ich od niej caa potga Chmielnickiego, jest to rzecz niepodobna. Szlachcic nie dawa si pocieszy, tylko w jeszcze wiksz pasj wpada klnc na czym wiat stoi "pierzyn,dziecin i acin". Ale owe chwile smutku krtko trway. Zwykle potem pan Zagoba, jakoby chcc sobie wynagrodzi czas stracony, hula i pi jeszcze wicej ni zwykle; czas spdza pod wiechami w towarzystwie najwikszych opojw lub stoecznych gam ratek, w czym pan Micha wiernie dotrzymywa mu towarzystwa. Pan Micha, onierz i oficer wyborny, nie mia w sobie jednak ani na szelg tej powagi, jak np. w Skrzetuskim wyrobiy nieszczcia i cierpienie. Obowizek swj wzgldem Rzeczypospolitej rozumia Woodyjowski w ten sposb, e bi, kogo mu kazano - o reszt nie dba, na sprawach publicznych si nie rozumia; klsk wojskow gotw by zawsze opakiwa, ale ani do gowy mu nie przyszo, e warcholstwo i tumulty tyle s rzeczy publicznej szkodliwe, ile i klski. Byto sowem modzik-wietrznik, ktry dostawszy si w szum stoeczny uton w nim po uszy i przyczepi si jak oset do Zagoby, bo ten by mu mistrzem w swawoli. Jedzi wic z nim i midzy szlacht, ktrej przy kielichu niestworzone rzeczy opowiada Zagoba kaptujc zarazem stronnikw dla krlewicza Karola, pi z nim razem, w potrzebie osania go, krcili si obaj i po polu elekcyjnym, i w miecie, jak muchy w ukropie - i nie byo kta, do ktrego by nie wleli. Byli i w Nieporcie, i w Jabonnie, i na wszystkich ucztach, obiadach, u magnatw i pod wiechami; byli wszdy i uczestniczyli we wszystkim. Pana Michaa wierzbiaa moda rka; chcia si pokaza i okaza zarazem, e szlachta ukraiska lepsza ni inna, a onierze ksicy nad wszystkich. Wic jedzili umylnie szuka awantur midzy czycanw, jako do korda najsprawniejszych, a gwnie midzy partyzantw ksicia Dominika Zasawskiego,ku ktrym obaj szczegln czuli nienawi Zaczepiali tylko co znamienitszych rbajw, ktrych sawa bya niezachwiana i ustalona, i z gry ukadali zaczepki. "Waszmo dasz okazj - mawia pan Micha - a ja potem wystpi." Zagoba, biegy bardzo w szermierce i do pojedynku z bratem szlachcicem wcale nie tchrz, nie zawsze zgadza si na zastpstwo, zwaszcza w zajciach z Zasawczykami; ale gdy z jakim czyckim,graczem przyszo mie do czynienia, poprzestawa na dawaniu okazji, gdy za ju szlachcic rwa si do szabli i wyzywa,wtedy pan Zagoba mawia: "Mj mospanie! ju bym te nie mia sumienia, gdybym na mier oczywist wapana naraa, sam si z nim potykajc; sprbuj si lepiej z tym oto moim synalkiem i uczniem, bo nie wiem, czy i jemu sprostasz." Po takich sowach wysuwa si pan Woodyjowski zeswymi zadartymi wsikami, zadartym nosem i min gapia i czy go przyjmowano, czy nie, puszcza si w taniec, a e istotnie mistrz to by nad mistrzami, wic po kilku zoeniach kad zwykle przeciwnika. Takie to sobie obaj z Zagob wymylali zabawy, od ktrych ich sawa midzy niespokojnymi duchami i midzy szlacht rosa, ale szczeglniej sawa panaZagoby, bo mwiono: "Jeli ucze taki, jaki mistrz by musi!" Jednego tylko pana Charampa Woodyjowski nigdzie przez dugi czas odnale nie mg; myla nawet, e go moe na Litw na powrt w jakich sprawach wysano. W ten sposb zeszo sze blisko tygodni, w czasie ktrych i rzeczy publiczne posuny si znacznie naprzd. Wytona walka midzy brami-kandydatami, zabiegi ich stronnikw,gorczka i wzburzenie namitnoci w partyzantach, wszystko przeszo prawie bez ladu i pamici. Wiadomo ju byo wszystkim, e Jan Kazimierz bdzie wybrany, bo krlewicz Karol bratu ustpi idobrowolnie zrzek si kandydatury. Dziwnarzecz, e w tej chwili wiele gos Chmielnickiego zaway, gdy spodziewano si powszechnie, e podda si powadze krla, zwaszcza takiego, ktry w jego myl obrany zosta. Jako te przewidywania sprawdziy si w znacznej czci. Za to dla Winiowieckiego, ktry ani na chwil, jak ongi Kato, nie przestawa upomina, aby owa zaporoska Kartagina zostaa zburzona - taki obrt rzeczy by nowym ciosem. Teraz musiay ju wej naporzdek spraw ukady. Ksi wiedzia wprawdzie, e te ukady albo od razu nie doprowadz do niczego, albo wkrtce si rzeczy zostan zerwane, i widzia wojn wprzyszoci, ale niepokj ogarnia go na myl, jaki bdzie los tej wojny. Po ukadachuprawniony Chmielnicki bdzie jeszcze silniejszy, a Rzeczpospolita sabsza. I kto poprowadzi jej wojska przeciw tak wsawionemu, jak Chmielnicki, wodzowi? Zali nie przyjd nowe klski, nowe pogromy, ktre do ostatka siy wyczerpi? Bo ksi nie udzi si i wiedzia, e jemu, najarliwszemu stronnikowi Karola, nie od1adz buawy. Kazimierz obieca wprawdzie bratu, e jego stronnikw tak jak i swoich bdzie miowa, Kazimierz mia dusz wspania, ale Kazimierz by stronnikiem polityki kanclerza, kto inny wic wemie buaw, nie ksi - i biada Rzplitej, jeli to nie bdzie wdz od Chmielnickiego bieglejszy! Na t myl podwjny bl uciska dusz Jeremiego - bo i obawa o przyszo ojczyzny, i to nieznone uczucie, jakie ma czowiek, ktry widzi, e zasugi jego bd pominite, e sprawiedliwo nie bdzie mu oddana i e inni nad nim gow podnios. Nie byby Jeremi Winiowieckim, gdyby nie by dumnym. On czu w sobie siy do dwignicia buawy - i na ni zasuy - wic cierpia podwjnie. Mwiono nawet midzy oficerami, e ksinie bdzie czeka koca elekcji i e z Warszawy wyjedzie - ale nie bya to prawda. Ksi nie tylko nie wyjecha, ale odwiedzi nawet krlewicza Kazimierza w Nieporcie, od ktrego z niezmiern askawoci zosta przyjty, po czym wrci do miasta na duszy pobyt, ktregowymagay sprawy wojskowe. Chodzio o uzyskanie rodkw na wojsko - o co pilnie nastawa ksi. Przy tym za Karolowe pienidze tworzyy si nowe regimenta dragonw i piechoty Jedne wysano ju na Ru, drugie dopiero naleao do adu przyprowadzi. W tym celu rozsya ksina wszystkie strony oficerw biegych w rzeczach organizacji wojskowej, aby owe puki przyprowadzali do podanego stanu. Zosta wysany Kuszel i Wierszu, a wreszcie przysza kolej i na Woodyjowskiego. Pewnego dnia wezwano go przed oblicze ksicia, ktren taki mu da rozkaz: - Pojedziesz wa na Babice i Lipkw do Zaborowa, gdzie czekaj konie dla regimentu przeznaczone; tam je opatrzysz,wybrakujesz i zapacisz panu Trzaskowskiemu, a nastpnie przyprowadzisz je dla onierzy. Pienidze za tym moim kwitem tu w Warszawie od patnika odbierzesz. Pan Woodyjowski wzi si rano do roboty, pienidze odebra i tego dnia obaj z Zagob ruszyli do Zaborowa w samodziesi i z wozem, ktry wiz pienidze. Jechali wolno, bo caa okolica z tamtej strony Warszawy roia si od szlachty, suby, wozw i koni; wioski a po Babcie byy tak zapchane, e we wszystkich chaupach mieszkali gocie. atwo byo i o przygod w natoku ludzi rnych humorw - jako mimo najwikszych stara i skromnego zachowania si nie uniknli jej i dwaj przyjaciele. Dojechawszy do Babic ujrzeli przed karczm kilkunastu szlachty, ktra waniesiadaa na ko, aby jecha w swoj drog. Dwa oddziay, pozdrowiwszy si wzajemnie, ju miay si pomin, gdy nagle jeden z jedcw spojrza na pana Woodyjowskiego i nie rzekszy sowa puci si rysi ku niemu. - A tu mi, bratku! - zakrzykn - chowaesi, alem ci znalaz!... Nie ujdziesz mi teraz! Hej! moci panowie! - zakrzykn na swoich towarzyszw - a czekajcie no trocha! Mam temu oficerkowi co powiedzie i chciabym, abycie wiadkami moich sw byli. Pan Woodyjowski umiechn si z zadowoleniem, bo pozna pana Charampa. - Bg mi wiadkiem, em si nie chowa - rzek - i sam wapana szukaem, aby si go zapyta, czyli rankor jeszcze dla mnie zachowa, ale c! nie moglimy si spotka. - Panie Michale - szepn Zagoba - po subie jedziesz! - Pamitam - mrukn Woodyjowski. - Stawaj do sprawy! - wrzeszcza Charamp. - Moci panowie! Obiecaem temumodzikowi, temu goowsowi, e mu uszy obetn - i obetn, jakem Charamp! oba, jakem Charamp! Bdcie wiadkami, waszmociowie, a ty, modziku, stawaj do sprawy! - Nie mog, jak mnie Bg miy, nie mog! - mwi Woodyjowski - pofolguje mi waszecho par dni! - Jak to nie moesz? tchrz ci oblecia? Jeli w tej chwili nie staniesz, to opazuj, a ci si dziadek i babka przypomni. O bku! o gzie jadowity! w drogwchodzi umiesz, naprzykrza si umiesz, jzykiem ksa umiesz, a do szabli ci nie ma! Tu wmiesza si pan Zagoba. - Widzi mi si, e waszmo w pitk gonisz - rzek do Charampa - i bacz, eby ci ten bk naprawd nie uksi, bo wtedy adne plastry nie pomog. Tfu! do diaba, czy nie widzisz, e ten oficer za sub jedzie? Spjrz na ten wz z pienidzmi, ktre do regimentu wieziemy, i zrozum, do kaduka, i straujc przy skarbie ten oficer swoj osob nie rozporzdza i pola da ci nie moe. Kto tego nie rozumie, ten kiep, nie onierz! Pod wojewod ruskim suym i nie takich bijalimy jak wapan, ale dzi nie mona, a co si odwlecze, to nie uciecze. - Juci pewno, e kiedy z pienidzmi jad, to nie mog - rzek jeden z towarzyszw Charampa. - A co mnie do ich pienidzy! - krzycza niepohamowany pan Charamp - niech mi pole daje, bo inaczej pazowa zaczn. - Pola dzi nie dam, ale parol kawalerski dam - rzek pan Micha - e si stawi za trzy lub cztery dni, gdzie chcecie, jak tylkosprawy po subie zaatwi. A nie bdzieciesi waszmociowie t obietnic kontentowa, to ka cynglw rusza, bo bd myla, e nie ze szlacht i nie z onierzami, ale z rozbjnikami mam do czynienia. Wybierajcie tedy, do wszystkich diabw, gdy nie mam czasu tu sta! Syszc to eskortujcy dragoni zwrcili natychmiast rury muszkietw ku napastnikom, a ten ruch, rwnie jak i stanowcze sowa pana Michaa widoczne wywary wraenie na towarzyszach pana Charampa. "Ju te pofolguj - mwili mu - same onierz, wiesz, co to suba, a to pewna, e satysfakcj otrzymasz, bo to miaa jaka sztuka, jak i wszyscy spod ruskich chorgwi... Pohamuj si, pki prosim." Pan Charamp rzuca si jeszcze przez chwil, ale wreszcie zmiarkowa, e albo towarzyszw rozgniewa, albo ich na niepewn walk z dragonami narazi, wic zwrci si do Woodyjowskiego i rzek: - Dajesz tedy parol, e si stawisz? - Sam ci poszukam, choby za to, e o tak rzecz dwa razy pytasz... Stawi si w czterech dniach; dzi mamy rod, nieche bdzie w sobot po poudniu, we dwie godzin... Obieraj miejsce. - Tu w Babicach sia goci - rzek Charamp - mogyby jakowe impedimenta si zdarzy. Nieche bdzie tu obok, w Lipkowie, tam ju spokojnie i mnie niedaleko, bo nasze kwatery w Babicach. - A wapanw taka sama bdzie liczna kompania jak dzi? - pyta przezorny Zagoba. - O, nie trzeba! - rzek Charamp - przyjad tylko ja i panowie Sieliccy, moi krewni... Waszmociowie te, spero, bez dragonw staniecie. - Moe u was w asystencji wojskowej do pojedynku staj - rzek pan Micha - u nas nie ma takiej mody. - Tedy w czterech dniach, w sobot, w Lipkowie? - rzek Charamp. - Znajdziem si przed karczm, a teraz z Bogiem! - Z Bogiem! - rzek Woodyjowski i Zagoba.Przeciwnicy rozjechali si spokojnie. Pan Micha by uszczliwiony z przyszej zabawy i obiecywa sobie zrobi prezent panu Longinowi z obcitych wsw petyhorca. Jecha wic w dobrej myli do szlachty, ty i dok pan A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAMP c NI c O9c PH)c Q76 Zaborowa, gdzie zasta i krlewicza Kazimierza, ktren tam na owy przyjecha. Wszelako pan Micha z daleka tylko widzia przyszego pana, bo pieszy si. We dwa dni sprawy uatwi, konie obejrza, zapaci pana Trzaskowskiego, wrci do Warszawy i na termin, ba! naweto godzin za wczenie stan w Lipkowie wraz z Zagob i panem Kuszlem, ktrego na drugiego wiadka zaprosi. Zajechawszy przed karczm, ktr yd trzyma, weszli do izby, aby garda trochmiodem przepuka, i przy szklenicy zabawiali si rozmow. - Parchu, a pan jest w domu? - pyta karczmarza Zagoba. - Pan w miecie. - A sia u was szlachty stoi w Lipkowie? - U nas pusto. Jeden tylko pan stan tu u mnie i siedzi w alkierzu - bogaty pan ze sub i komi. - A czemu do dworu nie zajecha? - Bo wida naszego pana nie zna. Zreszt dwr zamknity od miesica. - A moe to Charamp? - rzek Zagoba. - Nie - rzek Woodyjowski. - Mia by we dwie godzin po poudniu. - Ej, panie Michale, mnie si widzi, e to on. - Co znowu! - Pjd, zajrz, kto to jest. ydzie, a dawno ten pan stoi? - Dzi przyjecha, nie ma dwch godzin. - A nie wiesz, skd on jest? - Nie wiem, ale musi by z daleka, bo koniemia zniszczone; ludzie mwili, e zza Wisy. - Czemu on tedy a tu, w Lipkowie, stan?- Kto jego wie? - Pjd, zobacz - powtrzy Zagoba - moe kto znajomy. - I zbliywszy si do zamknitych drzwi alkierza zapuka w nie rkojeci i ozwa si: - Moci panie, mona wej? - A kto tam? - ozwa si gos ze rodka. - Swj - rzek Zagoba uchylajc drzwi. -Z przeproszeniem waszmoci, moe nie w por? - doda wsadzajc gow do alkierza.Nagle cofn si, drzwiami trzasn, jakoby mier zobaczy. Na twarzy jego malowa si przestrach w poczeniu z najwikszym zdumieniem, usta otworzy i spoglda obkanymi oczyma na Woodyjowskiego i Kuszla. - Co wapanu jest? - pyta Woodyjowski. - Na rany Chrystusa! cicho - rzek Zagoba- tam... Bohun! - Kto? co si waci stao? - Tam... Bohun! Obaj oficerowie podnieli si na rwne nogi.- Czy wa rozum straci? Miarkuj si: kto? - Bohun! Bohun! - Nie moe by! - Jakom yw! jak tu przed wami stoj, klnsi na Boga i wszystkich witych! - Czegoe si wa tak stropi? - rzek Woodyjowski. - Jeli on tam jest, to Bg poda go w nasze rce. Uspokj si wa Jeste pewny, e to on? - Jako e z wapanem mwi! Widziaem go, szaty przewdziewa. - A on wapana widzia? - Nie wiem, zdaje si, e nie. Woodyjowskiemu oczy zaiskrzyy si jak wgle. - ydzie! - rzek z cicha, kiwajc gwatownie rk. - Chod tu!... Czy s drzwiz alkierza? - Nie ma, jeno przez t izb. - Kuszel! pod okno! -szepn pan Micha. - O, ju nam teraz nie ujdzie! Kuszel nie mwic ni sowa wybieg z izby. - Przyjd wapan do siebie - rzek Woodyjowski. - Nie nad wacinym, ale nad jego karkiem zguba wisi. Co on ci moe, uczyni? - nic. - Ja te jeno ze zdziwienia nie mog ochon! - odpar Zagoba, a w duchu pomyla: "Prawda! czego ja si mam ba? Pan Micha przy mnie - niech si Bohun boi!" I nasroywszy si okrutnie, chwyci za rkoje szabli. - Panie Michale, ju on nie powinien nam uj! - Czy to jeno on? bo mi si jeszcze wierzynie chce. Co by on tu robi? - Chmielnicki go na przeszpiegi przysa. Tonajpewniejsza rzecz! Czekaj, panie Michale.Chwycimy go i postawimy kondycj: albo kniaziwn odda, albo zagrozimy mu, e go wydamy sprawiedliwoci. - Byle kniaziwn odda, jecha go sk! - Ba! ale czy nas nie za mao? dwch i Kuszel trzeci? Bdzie si on broni jak wcieky, a ludzi te ma kilku. - Charamp z dwoma przyjedzie - bdzie nas szeciu ! do... Cyt! W tej chwili otworzyy si drzwi i Bohun wszed do izby. Nie musia on poprzednio dostrzec zagldajcego do alkierza Zagoby, gdy teraz na jego widok drgn nagle i jakoby pomie przelecia mu przez oblicze, rka z szybkoci byskawicy spocza na gowni szabli - ale wszystko to trwao jedno mgnienie oka. Wnet w pomie zgasw jego twarzy, ktra jednak przyblada nieco. Zagoba patrzy na i nie mwi nic - ataman rwnie sta milczcy; w izbie syszaby przelatujc much i ci dwaj ludzie, ktrych losy pltay si w tak dziwny sposb, udawali w tej chwili, e si nie znaj. Trwao to do dugo. Panu Michaowi wydao si, e upywaj wieki cae. - ydzie - rzek nagle Bohun - daleko std do Zaborowa? - Niedaleko - odpar yd. - Wasza mo zaraz jedzie? - Tak jest - rzek Bohun i skierowa si ku drzwiom izby wiodcym do sieni. - Za pozwoleniem! - zabrzmia gos Zagoby. Wataka zatrzyma si od razu, jakby w ziemi wrs, i zwrciwszy si ku Zagobie, wpi w niego swe czarne, straszne renice. - Czego wa yczysz? - spyta krtko. - Ej, bo mnie si zdaje, e my si skdci znamy. A czy my si to nie na weselu w chutorze na Rusi widzieli? - A tak jest! - rzek hardo wataka kadc znowu rk na gowni. - Jak zdrowie suy? - pyta Zagoba. - Bo wapan tak jako nagle wtedy z chutoru wyjecha, e i poegna si nie miaem czasu. - A waszmo tego aowa? - Pewnie, e aowaem, bylibymy potacowali: kompania si zwikszya. (Tu pan Zagoba wskaza na Woodyjowskiego.)Wanie ten oto kawaler nadjecha, ktry rad by si by z waci bliej pozna. - Do tego! - krzykn pan Micha wstajcnagle - zdrajco, aresztuj ci! - A to jakim prawem? - spyta ataman, podnoszc dumnie gow. - Bo buntownik, wrg Rzeczypospolitej i naprzeszpiegi tu przyjechae. - A wa co za jeden? - O! nie bd si tobie wywodzi, ale mi si nie wymkniesz! - Zobaczymy! - rzek Bohun. - Nie wywodzibym si i ja waszmoci, ktom jest, gdyby mnie jako onierz na szable wyzwa, ale skoro aresztem grozisz, to ci si wywiod: oto jest list, ktry od hetmanazaporoskiego do krlewicza Kazimierza wioz, i nie znalazszy go w Nieporcie, doZaborowa za nim jad. Jake to mnie bdziesz teraz aresztowa? To rzekszy Bohun spojrza dumnie i szydersko na Woodyjowskiego, a pan Micha zmiesza si bardzo, jak ogar, ktry czuje, e mu si zwierzyna wymyka, i nie wiedzc, co ma pocz, zwrci pytajcy wzrok na Zagob. Nastaa cikachwila milczenia. - Ha! - rzek Zagoba - trudno! Skoro jesteposacem, tedy ci aresztowa nie moemy, ale z szabl si temu oto kawalerowi nie nadstawiaj, bo jue raz przed nim umyka, a ziemia jczaa. Twarz Bohuna powloka si purpur, bo w tej chwili pozna Woodyjowskiego. Wstyd i zraniona duma zagray naraz w nieustraszonym watace. Wspomnienie to ucieczki palio go jak ogie Bya to jedyna nie starta plama na jego sawie moojeckiej, ktr nad ycie i nad wszystko kocha. A nieubagany Zagoba cign dalej z zimn krwi: - Ledwie i hajdawerkw nie zgubi, a lito tego kawalera tkna, i ycie ci darowa. Tfu! moci moojcze! biaogowsk masz twarz, ale i biaogowskie serce. Bye odwany ze star kniaziow i z dzieciuchem kniaziem, ale z rycerzem dudy w miech! Listy tobie wozi, panny porywa, nie na wojn chodzi. Jak mnie Bg miy, na wasne oczywidziaem, jak hajdawerki oblatyway. Tfu,tfu! Ot i teraz o szabli gadasz, bo list wieziesz Jake to nam si z tob potyka, gdy tym pismem si zasaniasz? Piasek w oczy, piasek w oczy, moci moojcze!... Chmiel dobry onierz, Krzywonos dobry, ale wielu jest midzy kozactwem drapichrustw! Bohun posun si nagle ku panu Zagobie, apan Zagoba zasun si rwnie szybko zapana Woodyjowskiego, tak e dwaj modzi rycerze stanli przed sob oko w oko. - Nie od strachu ja przed wapanem ucieka, ale by ludzi ratowa! - mwi Bohun. - Nie wiem, dla jakich tam przyczyn umykae, ale wiem, e umyka - rzecze pan Micha. - Wszdy dam waci pole, choby tu zaraz. - Wyzywasz mnie? - pyta przymruajc oczy Woodyjowski. - Ty mnie saw moojeck wzi, ty mnie pohabi! mnie twojej krwi potrzeba. - To i zgoda - rzek Woodyjowski. - Volenti non fit iniuria - doda Zagoba. - Ale kt krlewiczowi list odda? - Nieche was gowa o to nie boli; to moja sprawa! - Bijcie si tedy, kiedy nie moe by inaczej- mwi Zagoba. - Gdyby ci si te poszczcio, moci watako, z tym oto kawalerem - bacz, e ja drugi staj. A teraz chod, panie Michale, przed sie, mam co pilnego powiedzie. Dwaj przyjaciele wyszli i odwoali Kuszla spod okna alkierza, po czym Zagoba rzek:- Moci panowie, za nasza sprawa. On naprawd ma list do krlewicza - zabijemy go, to krymina. Pomnijcie, e kaptur propter securitatem loci w dwch milach odpola elekcji sdzi - a to wszake quasi pose! Cika sprawa! Musimy si chyba potem gdzie schowa albo moe ksi nas osoni - inaczej moe by le. A znowu puszcza go wolno - jeszcze gorzej. Jedynato sposobno oswobodzenia naszej niebogi.Gdy go nie bdzie na wiecie, atwiej jej odszukamy. Bg sam widocznie chce jej i Skrzetuskiemu pomc - ot, co jest! Radmy,moci panowie. - Wa przecie znajdziesz jaki fortel? - rzek Kuszel. - Ju to przez mj fortel sprawiem, e onsam nas wyzwa. Ale trzeba wiadkw, obcych ludzi. Moja myl jest, aby na Charampa zaczeka. Bior to na siebie, e on pierwszestwa ustpi i w potrzebie bdzie wiadczy, jakomy zostali wyzwani i musielimy si broni. Trzeba si te i od Bohuna wywiedzie lepiej, gdzie dziewczynukry. Jeli ma zgin, nic mu po niej - moe powie, gdy go zaklniemy. A nie powie -to i tak lepiej, by nie y. Trzeba wszystko przezornie i roztropnie czyni. Gowa pka,moci panowie. - Kt si bdzie z nim bi? - pyta Kuszel. - Pan Micha pierwszy, ja drugi - rzek Zagoba. - A ja trzeci. - Nie moe by - przerwa pan Micha - ja si jeden bij, i na tym koniec. Pooy mnie, to jego szczcie - nieche jedzie zdrw. - O! jam mu ju zapowiedzia - rzek Zagoba - ale jeli tak waszmociowie postanowicie, to ustpi. - No, jego wola, czy i z wapanem ma si bi, ale wicej z nikim. - Chodmy tedy do niego. - Chodmy. Poszli i zastali Bohuna w gwnej izbie, popijajcego mid. Wataka ju by spokojny zupenie. - Posuchaj no, wapan - rzek Zagoba - bo to s wane sprawy, o ktrych chcemy z tob pomwi. Wapan wyzwae tego kawalera - dobrze, ale trzeba ci wiedzie, e skoro posujesz, to ci prawo broni, bo do politycznego narodu, nie midzy dzikie bestie przyjecha. Ow nie moemy ci da pola inaczej, chyba przy wiadkach zapowiesz, e sam z wasnej ochoty wyzwa. Przyjedzie tu kilku szlachty, z ktrymi mielimy si pojedynkowa - przed nimi to owiadczysz; my za damy ci kawalerski parol, e jeli si poszczci zpanem Woodyjowskim, tedy odjedziesz wolno i nikt ci nie bdzie stawia przeszkd, chyba e jeszcze ze mn zmierzy si zechcesz. - Zgoda - rzek Bohun - powiem przy owej szlachcie i ludziom moim zapowiem, aby listodwieli i Chmielnickiemu powiedzieli; jeli zgin, em ja sam wyzwa. A poszczci mnie Bg z tym kawalerem saw moojeck odzyska, tak i wapana jeszczepotem na szabelki poprosz. To rzekszy spojrza Zagobie w oczy, a Zagoba zmiesza si nieco, kaszln, splun i odrzek: - Zgoda. Gdy si z tym moim uczniem poprbujesz, poznasz, jak ze mn bdziesz mia robot. Ale mniejsza z tym... Jest drugie punctum, waniejsze, w ktrymdo sumienia twego si odwoujemy, gdy lubo Kozak, chcemy ci jako kawalera traktowa. Wapan porwae kniaziwn Helen Kurcewiczwn, narzeczon naszegotowarzysza i przyjaciela, i trzymasz j w ukryciu. Wiedz, e gdybymy ci o to zapozwali, nic by ci nie pomogo, e ci Chmielnicki posem swoim kreowa, bo to jest raptus puellae, gardowa sprawa, ktra by tu wnet sdzona bya. Ale gdy do bitwy masz i i moesz zgin, wejd w siebie: co si z t niebog stanie, gdy zginiesz? zali jej za i zguby chcesz ty, ktry j miujesz? zali j pozbawisz opieki?na hab i nieszczcie wydasz? zali katemjej i po mierci jeszcze chcesz zosta? Tu gos pana Zagoby zabrzmia niezwyk mu powag, a Bohun poblad - i pyta: - Czego wy ode mnie chcecie? - Wska nam miejsce jej uwizienia, abymy na wypadek twojej mierci mogli jodnale i narzeczonemu odda. Bg bdzie mia lito nad twoj dusz, jeli to uczynisz. Wataka wspar gow na doniach i zamyli si gboko, a trzej towarzysze pilnie ledzili zmiany w tej ruchliwej twarzy, ktra nagle oblaa si takim smutkiem tkliwym, jakby na niej nigdy gniew ani wcieko, ani adne srogie uczucia nie gray i jakby ten czowiek tylkodo kochania i tsknoty by stworzony. Dugiczas trwao milczenie, a wreszcie przerwa je gos Zagoby; ktry dra, mwic nastpne sowa: - Jeeli za j ju pohabi, nieche ci Bg potpi, a ona niech cho w klasztorze znajdzie schronienie... Bohun podnis oczy wilgotne, roztsknione i tak mwi: - Jeli ja j pohabi? Ot, nie wiem, jak wymiujecie, panowie szlachta, rycerze i kawalery, ale ja Kozak, ja j w Barze od mierci i haby obroni, a potem w pustyni wywiz - i tam jak oka w gowie pilnowa, palca na ni nie skrzywi, do ng pada i czoem bi jak przed obrazem. Kazaa precz i, tak poszed - i nie widzia jej wicej, bo wojna-matka trzymaa. - Bg to waci na sdzie policzy! - rzek odetchnwszy gboko Zagoba. - Ale zali ona tam bezpieczna? Tam Krzywonos i Tatary! - Krzywonos pod Kamiecem ley, a mnie doChmielnickiego posa pyta, czy pod Kudak ma i - i ju pewno poszed, a tam, gdzie ona jest, nie ma ni Kozakw, ni Lachw, ni Tatarw - ona tam bezpieczna. - Gdzie ona tedy? - Suchajcie, panowie Lachy! Niech bdzie, jak chcecie - powiem ja wam, gdzie ona jest, i wyda j ka, ale za to wy mnie dajcie kawalerski wasz parol, e jeli mnie Bg poszczci, tak wy nie bdziecie ju jejszuka. Wy za siebie przyrzeczcie i za panaSkrzetuskiego przyrzeczcie, a ja wam powiem. Trzej przyjaciele spojrzeli po sobie. - My tego nie moem uczyni! - rzek Zagoba. - O, jako ywo, nie moem! - wykrzyknli Kuszel i Woodyjowski. - Tak? - rzek Bohun i brwi jego cigny si, a oczy zaiskrzyy. - Czemu to wy, panowie Lachy, nie moecie tego uczyni? - Bo pan Skrzetuski jest nieobecny, a oprcz tego wiedz o tym, e aden z nas szuka jej nie przestanie, choby i pod ziemi j ukry. - Tak wy by taki targ ze mn uczynili: ty, Kozacze, dusz oddaj, a my tobie szabl! O,nie doczekacie! A co to wy myleli, e u mnie szabla kozacka nie ze stali, e ju nade mn jak krucy nad cierwem kraczecie? A czemu to mnie gin, nie wam? Wam trzeba mojej krwi, a mnie waszej! Zobaczymy, kto czyjej dostanie! - Wic nie powiesz? - A po co mnie mwi? Na pohybel-e wam wszystkim! - Na pohybel tobie! Warte, by ci na szablach roznie. - Sprbujcie! - rzek wataka wstajc nagle. Kuszel i Woodyjowski porwali si rwnie z awy. Grone spojrzenia poczy si krzyowa, wezbrane gniewem piersi oddychay mocniej i nie wiadomo, do czego by doszo,gdyby nie Zagoba, ktry, spojrzawszy w okno, wykrzykn: - Charamp ze wiadkami przyjecha! Jako po chwili rotmistrz petyhorski wraz z dwoma towarzyszami, panami Sielickimi, weszli do izby. Po pierwszych powitaniach Zagoba wzi ich na stron i pocz rzeczwyuszcza. A prawi tak wymownie, e wnet przekona, zwaszcza i zapewni, e pan Woodyjowski prosi tylko o krtk zwok iwnet po walce z Kozakiem stan jest gotw. Tu pan Zagoba pocz opowiada, jak stara i straszna jest nienawi wszystkich onierzy ksicia do Bohuna, jako on jest wrogiem caej Rzeczypospolitej i jednym z najokrutniejszych rebelizantw, wreszcie jak kniaziwn porwa, pann ze szlacheckiego domu i narzeczon szlachcica, ktren jest zwierciadem wszystkich cnt rycerskich. "A gdy waszmociowie szlacht jestecie i do braterstwa si poczuwacie, wsplna tedy tojest nasza krzywda, ktr si stanowi caemu w osobie jednego wyrzdza - zali wic cierpicie, aby nie bya pomszczona?"Pan Charamp czyni w pocztku trudnoci imwi, e skoro tak jest, to naley Bohuna natychmiast rozsieka, "a pan Woodyjowski niechaj po staremu ze mn achty, ty i dok pan A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AARP c S y/ Tqc U" c V0 [ W= staje". Musia mu na nowo tumaczy pan Zagoba dlaczego to nie moe by i e nawet nie po rycersku byoby w tylu na jednego napada. Szczciem, pomogli mu panowie Sieliccy, obaj ludzie rozsdni i stateczni, a da si na koniec uparty Litwin przekona i na zwok zezwoli. Tymczasem Bohun poszed do swoich ludzi ipowrci z esauem Eliaszekiem, ktremu zapowiedzia jako do bitwy dwch szlachty wyzwa, po czym powtrzy gono to samo wobec pana Charampa i panw Sielickich. - My za owiadczamy - rzek Woodyjowski - i jeli wyjdziesz zwycizc z walki ze mn, tedy od woli twej zaley, czy jeszcze zechcesz si bi zpanem Zagob, a w adnym razie nikt wicej ci nie bdzie wyzywa ani te kup na ci nie napadn i odjedziesz, gdzie chcesz - na co parol kawalerski dajem i waszmociw teraz przybyych prosimy, aby ze swej strony take to przyrzekli. - Przyrzekamy - rzekli uroczycie Charamp i dwaj Sieliccy. Wwczas Bohun wrczy list Chmielnickiego do krlewicza Eliaszece i rzek: - Ty ceje pymo korolewiczu widdasz i koyja pohybnu, tak ty skaesz i jomu, i Chmielnickomu, szczo moja wyna bua i szczo ne zdradoju mene zabyy. Zagoba, ktren pilne mia oko na wszystko, zauway, e na ponurej twarzyEliaszeki nie odbi si najmniejszy niepokj - wida zbyt by pewny swego atamana. Tymczasem Bohun zwrci si dumnie do szlachty. - No, komu mier, komu ycie - rzek. - Moem i. - Czas, czas! - odrzekli wszyscy zasadzajcpoy od kontuszw za pasy i biorc pod pachy szable. Wyszli przed karczm i skierowali si ku rzeczce, ktra pyna rd zaroli gogw, dzikich r, tarek i choiny. Listopad postrca wprawdzie li z krzewin, ale gstwa tak bya zbita, e czerniaa jakoby wstga kiru, het, przez puste pola a ku lasom. Dzie by wprawdzie blady, ale pogodny t melancholiczn pogod jesieni, pen sodyczy. Soce bramowao agodnie zotem obnaone gazie drzew i rozwiecao te wydmy piaszczyste cignce si nieco opodal prawego brzegu rzeczki. Zapanicy i ich wiadkowie szli wanie ku onym wydmom. - Tam si zatrzymamy - rzek Zagoba. - Zgoda! - odpowiedzieli wszyscy. Zagoba coraz by niespokojniejszy, na koniec zbliy si do Woodyjowskiego i szepn: - Panie Michale... - A co? - Na mio bosk, panie Michale, staraje si! W twoim teraz rku los Skrzetuskiego, wolno kniaziwny, twoje wasne ycie i moje, bo bro Boe na ciebie przygody, ja sobie z tym zbjem nie dam rady. - To czemu go wa wyzywa? - Sowo si rzeko. Ufaem w ciebie, panie Michale, ale ja ju stary, oddech mam krtki, zatyka mnie, a ten gadysz moe skaka jak cyga. City to ogar, panie Michale. - Postaram si - rzek may rycerz. - Boe ci dopom. Nie tra ducha! - Za tam! W tej chwili zbliy si ku nim jeden z panw Sielickich. - Cita jaka sztuka ten wasz Kozak - szepn. - Tak sobie z nami poczyna, jak rwny, jeli nie jak lepszy. Hu! co za fantazja! musiaa si jego matka na jakiegoszlachcica zapatrzy. - E! - rzek Zagoba - prdzej si jaki szlachcic na jego matk zapatrzy. - I mnie si tak widzi - rzek Woodyjowski. - Stawajmy! - zawoa nagle Bohun. - Stawajmy, stawajmy! Stanli. Szlachta pkolem. Woodyjowski i Bohun naprzeciw siebie. Woodyjowski, jako to czowiek w takich rzeczach wytrawny, cho mody, naprzd nog piasek zmaca, czy twardy, po czym rzuci okiem naokoo, chcc wszystkie nierwnoci gruntu pozna - i wida byo, e sprawy wcale nie lekceway. Przecie przychodzio mu mie do czynienia z rycerzem na ca Ukrain najsawniejszym, o ktrym lud pieni piewa i ktrego imi - jak Ru szeroka - a do Krymu byo znane. Pan Micha, prosty porucznik dragonw, wiele sobie po owej walce obiecywa, bo albo mier sawn, albo rwnie sawne zwycistwo, wic niczego nie zaniedba, aby si godnym takiego przeciwnika okaza. Dlatego take niezwyk mia w twarzy powag, ktr dojrzawszy Zagoba a przelk si. "Tracifantazj - pomyla - ju po nim, a zatem ipo mnie!" Tymczasem Woodyjowski zbadawszy dokadnie grunt pocz odpina kurt. - Chodno jest - rzek - ale si rozgrzejemy. Bohun poszed za jego przykadem i zrzucili obaj zwierzchnie ubranie, tak e pozostali tylko w hajdawerach i w koszulach; nastpnie poczli zawija na prawej rce rkawy. Ale jake marnie wyglda may pan Michaprzy rosym i silnym atamanie! Prawie go nie byo wida. wiadkowie z niepokojem spogldali na szerok pier Kozaka, na olbrzymie muskuy widne spod zawinitego rkawa, podobne do skw i wzw. Zdawao si, i to may kogucik staje do walki z potnym jastrzbiem stepowym. Nozdrza Bohuna rozwary si jakby zawczasu krew wietrzc, twarz skrcia si mu tak, i czarna grzywa zdawaa si do brwi siga, i szabla drgaa mu w rku - oczy drapiene utkwi w przeciwnika i czeka komendy. A pan Woodyjowski spojrza jeszcze pod wiato na ostrze szabli, ruszy tymi wsikami i stan w pozycji. - Jatki tu proste bd! - mrukn do Sielickiego Charamp. Wtem zabrzmia troch drcy gos Zagoby: - W imi boe! zaczynajcie! Rozdzia 12 wistny szable i ostrze szczkno o ostrze. Wnet zmieni si plac boju, bo Bohun natar z tak wciekoci, e pan Woodyjowski uskoczy w ty kilka krokw i wiadkowie rwnie musieli si cofn. Byskawicowe zygzaki szabli Bohuna byy tak szybkie, e przeraone oczy obecnych nie mogy za nimi nady - zdao im si, e pan Micha cakiem jest nimi otoczony, pokryty i e Bg jeden chyba zdoa go wyrwa spod tej nawanoci piorunw. Ciosy zlay si w jeden nieustajcy wist, pd poruszanego powietrza uderza o twarze. Furia wataki wzrastaa; ogarnia go dziki sza bojowy - i par przed sob Woodyjowskiego jak huragan - a may rycerz cofa si cigle i tylko si broni. Wycignita jego prawica nie poruszaa si prawie wcale, do tylko sama zataczaa bez ustanku mae, ale szybkie jak myl pkola i chwyta szalone cicia Bohunowe, ostrze podstawia pod ostrze, odbija i znw si zasania, i jeszcze si cofa, oczy utkwi w oczach Kozaka i rd wowych byskawic wydawa si spokojny, jeno na policzki wystpiy mu plamy czerwone. Pan Zagoba przymkn oczy - i sysza tylko cios za ciosem, zgrzyt za zgrzytem. "Broni si jeszcze!" - pomyla. - Broni si jeszcze! - szeptali panowie Sieliccy i Charamp. - Ju przyparty do wydmy - doda cicho Kuszel. Zagoba znw otworzy oko i spojrza. Plecy Woodyjowskiego opieray si prawie o wydm, ale widocznie nie by dotd ranny, jeno rumiece na jego twarzy staysi ywsze, a kilka kropel potu wystpio mu na czoo. Serce Zagoby zabio nadziej. "Przecie i z pana Michaa gracz nad gracze- pomyla - a i tamten znuy si nareszcie." Jako twarz Bohuna staa si blada, pot perli mu take czoo, ale opr podnieca tylko jego wcieko: biae ky bysny mu spod wsw, a z piersi wydobywao sichrapanie wciekoci. Woodyjowski nie spuszcza go z oka i broni si cigle. Nagle poczuwszy za sob wydm zebra siw sobie - ju patrzcym zdawao si, e pad- on tymczasem pochyli si, skurczy,przysiad i rzuci ca swoj osob niby kamieniem w pier Kozaka. - Atakuje! - wykrzykn Zagoba. - Atakuje! - powtrzyli inni. Tak byo w istocie: wataka cofa si teraz, a may rycerz poznawszy ju ca si przeciwnika naciera tak wawo, e wiadkom dech zamar w piersi: widocznie poczyna si rozgrzewa, nozdrza rozdy mu si - mae oczki sypay skry; przysiada i zrywa si, zmienia w jednymmgnieniu pozycje, zatacza krgi naok wataki i zmusza go do obracania si na miejscu. - O, mistrz! o, mistrz! - woa Zagoba. - Zginiesz! - ozwa si nagle Bohun. - Zginiesz! - odpowiedzia jak echo Woodyjowski. Wtem Kozak sztuk najbieglejszym tylko szermierzom znan przerzuci nagle szablz prawej rki do lewej i da cios od lewicy tak okropny, e pan Micha, jakby piorunemraony, pad na ziemi. - Jezus Maria! - krzykn Zagoba. Ale pan Micha pad umylnie i wanie dlatego szabla Bohunowa przecia tylko powietrze, may rycerz za zerwa si jakdziki kot i ca niemal dugoci ostrza ci straszliwie w odkryt pier Kozaka. Bohun zachwia si, postpi krok, ostatnimwysileniem da ostatnie pchnicie; pan Woodyjowski odbi je z atwoci, uderzy jeszcze po dwakro w pochylony eb - szabla wysuna si z bezwadnych rk Bohuna i pad twarz na piasek, ktry wnet zaczerwieni si pod nim szerok kau krwi. Eliaszeko, obecny przy bitwie, rzuci si na ciao atamana. wiadkowie przez jaki czas nie mogli sowa przemwi, a pan Micha milcza take; wspar si obu rkoma na szabelce ioddycha ciko. Zagoba pierwszy przerwa milczenie: - Panie Michale, pjd w moje objcia! - rzek z rozczuleniem. Otoczyli go tedy koem. - To wa gracz pierwszej wody! Niech waci kule bij! - mwili panowie Sieliccy. - Wa, widz, cichapk! - rzek Charamp. - Stan ja waszmoci, eby nie mwiono, iem si ulk, ale choby i mniemia waszmo tak pochlasta, zawsze winszuj, winszuj! - Et, dalibycie sobie waszmociowie pokj;bo w rzeczy nie macie si o co bi - mwi Zagoba. - Nie moe by, bo tu chodzi o moj reputacj - odpar petyhorzec - za ktr chtnie dam gardo. - Nic mi po wacinym gardle, zaniechajmy si lepiej - rzecze Woodyjowski - gdy prawd wapanu powiedziawszy, tom mu tam w drog, gdzie mylisz, nie wchodzi. Wejdzie tam wapanu kto inny, lepszy ode mnie - ale nie ja. - Jak to? - Parol kawalerski. - To ju sobie dajcie pokj - woali Sieliccy i Kuszel. - Nieche i tak bdzie - rzek Charamp otwierajc ramiona. Pan Woodyjowski pad w nie i poczli si caowa, a echo rozlegao si po wydmach - pan Charamp za mwi: - Nieche waci nie znam, eby za tak pochlasta podobnego wielkoluda! A i szabl umia on te obraca. - Anim si spodziewa, eby taki by fechmistrz! I skd on si mg tego wyuczy? Tu uwaga powszechna zwrcia si znw nalecego watak, ktrego Eliaszeko obrci przez ten czas twarz do gry i z paczem szuka w nim znakw ycia. Twarzy Bohuna nie mona byo rozezna, bo pokryy j sople krwi, ktra wypyna z ran w gow zadanych i wnet cia si na chodnym powietrzu. Koszula na piersiach rwnie bya caa we krwi, ale dawa jeszcze znaki ycia. Widocznie by wkonwulsji przedmiertnej, nogi jego drgay,a palce skrzywione na ksztat szponw dary piasek. Zagoba spojrza i machn rk. - Ma dosy! - rzek - egna si ze wiatem.- Aj! - rzek jeden z Sielickich spogldajc na ciao - to ju trup. - Ba! prawie na dzwona pocity. - Nie lada to by rycerz - mrukn kiwajcgow Woodyjowski. - Wiem co o tym - doda Zagoba. Tymczasem Eliaszeko chcia dwign i unie nieszczsnego atamana, ale e by czowiek do wty i niemody, a Bohun prawie do olbrzymw nalea - wic nie mg. Do karczmy byo kilka staj, a Bohun lada chwila mg skona; esau widzc to zwrci si do szlachty. - Pany! - woa skadajc rce. - Na SpasaiSwiatuju-Preczystuju, pomoite! Ne dajte, szczob win tutki szczez jak sobaka. Ja staryj, ne zduaju, a lude daeko... Szlachta spojrzaa po sobie. Zawzito, przeciw Bohunowi znika ju we wszystkichsercach. - Pewnie, e trudno go tu jak psa zostawi - mrukn pierwszy Zagoba. - Skoromy z nim na pojedynek stanli, to ju on dla nas nie chop, ale onierz, ktremu taka pomoc si naley... Kto ze mnponiesie, moci panowie? - Ja - rzek Woodyjowski. - To go poniecie na mojej burce - doda Charamp. Po chwili Bohun lea ju na opoczy, ktrej koce pochwycili Zagoba, Woodyjowski, Kuszel i Eliaszeko - i cay orszak w towarzystwie Charampa i panw Sielickich uda si wolnym krokiem ku karczmie. - Twarde ma ycie - rzek Zagoba - jeszcze si rusza. Mj Boe, eby mnie kto powiedzia, e na jego niak wyjd i e gobd tak nis, mylabym, e kpi ze mnie! Zbyt mam czue serce, sam wiem o tym, ale trudno! Jeszcze mu i rany opatrz. Mamnadziej, e na tym wiecie ju si nie spotkamy wicej: nieche mile mi wspomina na tamtym! - To mylisz waszmo, e on adn miar nie wyyje? - pyta Charamp. - On? nie dabym za jego ywot starego wiechcia. Tak ju byo napisano i nie mogogo min, bo choby mu si byo z panem Woodyjowskim powiodo, to by moich rk nie uszed. Ale wol, e si tak stao, bo ju i tak krzyki s na mnie jako na mobjc bez litoci. A co ja mam robi, jak mi kto w drog wlezie? Panu Duczewskiemu piset zotych basarunku musiaem zapaci, a wiadomo waszmociom, e dobra ruskie nijakiej teraz intraty nie przynosz. - Prawda, e to waszmociw do szcztu tam spldrowano - rzek Charamp. - Uff! Ciki ten moojec - mwi dalej Zagoba - aem si zasapa!... Spldrowano,bo spldrowano, ale mam te nadziej, e nam exulibus sejm jakow prowizj obmyli - inaczej na mier pochudniemy... Ciki te on, ciki!... Patrzcie, waszmociowie, znowu zaczyna krwawi; skocz no wapan, panie Charamp, do karczmy, eby yd chleba z pajczyn zagnit. Nie pomoe to wiele temu nieborakowi, ale opatrunek chrzecijaska rzecz i lej mu bdzie umiera. ywo, panieCharamp! Pan Charamp wysun si naprzd i gdy nakoniec wniesiono watak do izby, Zagoba wnet zabra si z wielk znajomoci rzeczy i wpraw do opatrunku. Krew zatamowa, rany pozalepia, po czym zwrci si do Eliaszeki. - A ty, dziadu, tu niepotrzebny - rzek. - Jed co prdzej do Zaborowa, pro, eby ci przed oblicze paskie puszczono, i list oddaj, a opowiedz, co widzia, tak wszystko, jak byo. Jeli zeesz, bd wiedzia, bom krlewicza jegomoci zaufany, i szyj ci uci ka. Chmielnickiemu te kaniaj si ode mnie, bo mnie zna i miuje. Pogrzeb sprawimy twemuatamanowi uczciwy, a ty rb swoje, po ktach si nie wcz, bo ci gdzie zatuk, nim si zdoasz wywie, kto taki. Bywaj zdrw! ruszaj, ruszaj! - Pozwlcie, panie, zosta cho dopty, dopki nie ostygnie. - Ruszaj, mwi ci! - rzek gronie Zagoba- a nie, to ci ka chopom do Zaborowa odstawi. A kaniaj si Chmielnickiemu. Eliaszeko pokoni si w pas i wyszed, Zagoba za rzek jeszcze do Charampa i Sielickich: - Wyprawiem tego Kozaka, bo co on tu ma jeszcze do roboty?... A nieche go naprawdgdzie zatuk, co atwo si moe zdarzy, to na nas by win zwalono. Pierwsi zasawczycy i pokurcze kanclerscy wrzeszczeliby na cae gardo, e ludzie ksicia wojewody wymordowali wbrew prawom boskim cae poselstwo kozackie. Ale mdra gowa na wszystko poradzi. Nie damy my si tym gadyszom, tym uszczybochenkom, tym podwikarzom w kaszy zje, a i wapanowie te wiadczciew potrzebie, jak si wszystko odbyo i e on to sam nas wyzwa. Musz te jeszcze wjtowi tutejszemu przykaza, aby go tam jako pochowa. Nie wiedz tu oni, kto to taki; bd myleli, e to szlachcic, i pochowaj uczciwie. Nam te czas w drog, panie Michale, bo trzeba jeszcze ksiciu wojewodzie zda relacj. Chrapliwy oddech Bohuna przerwa dalsze sowa pana Zagoby. - Oho, ju dusza szuka sobie drogi! - rzek szlachcic. - Ju te i ciemno si robi; po omacku pjdzie na tamten wiat. Ale skoro tej naszej nieszczsnej niebogi nie pohabi, to daje mu Boe wieczny odpoczynek - amen!... Jedmy, panie Michale... Z serca odpuszczam mu wszystkiewiny, cho co prawda, wicej ja jemu w drog lazem ni on mnie. Ale teraz koniec. Bywajcie waszmociowie zdrowi, mio mi byo pozna tak zacnych kawalerw. Pamitajcie jeno wiadczy w potrzebie. Rozdzia 13 Ksi Jeremi przyj wie o porbaniu Bohuna do obojtnie, zwaszcza gdy si dowiedzia, i s ludzie nie spod jego chorgwi, gotowi w kadej chwili zoy wiadectwo, i Woodyjowski zosta wyzwany Gdyby rzecz nie dziaa si na kilka dni przed ogoszeniem wyboru Jana Kazimierza, gdyby walka kandydatw trwaa jeszcze, niezawodnie nie omieszkaliby przeciwnicy Jeremiego, a na ich czele kanclerz i ksi Dominik, uku chty, ty i dok pan A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAXPc Y c Z c [$, \%,c]:przeciw niemu broni z tego zajcia, mimo wszelkich wiadkw i wiadectw. Ale po ustpieniu Karola umysy zajte byy czym innym i atwo byo zgadn, e caa sprawa utonie w niepamici. Mg j podnie chyba Chmielnicki dla okazania, jakich to coraz nowych krzywd doznaje, ksi jednak susznie spodziewasi, i krlewicz przesyajc odpowied wspomni lub kae od siebie powiedzie, jakim sposobem zgin wysaniec, a Chmielnicki nie bdzie mia wtpi o prawdzie sw krlewskich. Chodzio bowiem ksiciu o to tylko, by nie narobiono politycznej wrzawy z powodu jego onierzy. Z drugiej strony, ze wzgldu na Skrzetuskiego rad by nawet ksi z tego, co si stao, bo odzyskanie Kurcewiczwny byo istotnie teraz daleko prawdopodobniejsze. Mona j byo odnale, odbi lub wykupi - a kosztw, choby jak najwikszych, pewno nie byby oszczdza ksi, byle ulubionego rycerza z boleci wybawi i szczcie mu powrci.Pan Woodyjowski szed, byo, z wielkim strachem do ksicia, gdy chocia w ogle mao by pochliwy, ba si jednak jak ognia kadego zmarszczenia brwi wojewody. Jakie tedy byo jego zdumienie i rado, gdy ksi wysuchawszy relacji ipomylawszy przez chwil nad tym, co si stao, zdj kosztowny piercie z palca i rzek: - Chwal moderacj waszmociw, iecie pierwsi go nie napadli, bo wielkie i szkodliwe mogy std powsta na sejmie haasy. Ale jeli kniaziwna si odnajdzie, to Skrzetuski bdzie wam winien dozgonn wdziczno. Dochodziy mnie suchy, moci Woodyjowski, e jak inni jzyka w gbie, tak wa szabelki w pochwie dotrzyma nie umiesz, za co naleaaby ci si kara. Skoro jednak w sprawie przyjaciela stane i reputacj naszych chorgwi z tak zawoanym junakiem utrzymae, to ju we ten piercie, abymia jakow dnia tego pamitk. Wiedziaem, e dobry onierz i gracz na szable, ale to podobno mistrz nad mistrze.- On? - rzecze Zagoba. - On by diabu w trzecim zoeniu rogi obci. Jeli wasza ksica mo kae mi kiedy szyj uci, prosz, aby nikt inny, jeno on j odrba, bo przynajmniej od razu na tamten wiat pjd. On Bohuna na wp przez pier przeci, a potem jeszcze go dwa razy przez rozum przejecha. Ksi kocha si w sprawach rycerskich i w dobrych onierzach, wic umiechn si z zadowoleniem i spyta: - Znalazee wa kogo rwnej siy na szable? - Jeno mnie raz Skrzetuski troch wyszczerbi, ale te i ja jego... wtedy gdy to nas wasza ksica mo pod bram obydwch wsadzi - a z innych moe by i pan Podbipita mi wytrzyma, bo ma si nadludzk - i bez maa Kuszel, gdyby mia lepsze oczy. - Niech mu wasza ksica mo nie wierzy- rzek Zagoba - jemu by nikt nie wytrzyma. - A Bohun dugo si broni? - Cik miaem robot - rzek pan Micha.- Umia on i do lewicy przerzuca. - Bohun sam mnie powiada - przerwa Zagoba - i si z Kurcewiczami po caych dniach dla wprawy bija, i sam widziaem w Czehrynie, e i z innymi to czyni. - Wiesz co, moci Woodyjowski - rzek z udan powag ksi - jed pod Zamo, wyzwij Chmielnickiego na rk i za jednym zamachem uwolnij Rzplit od wszystkich klsk i kopotw. - Za rozkazem waszej ksicej moci pojad, byle Chmielnicki chcia mi stan - odpowiedzia Woodyjowski. Na to ksi: - My artujemy, a wiat ginie! Ale pod Zamo musicie waszmociowie naprawd jecha. Mam wiadomoci z kozackiego obozu, i gdy tylko wybr krlewicza Kazimierza bdzie promulgowany, Chmielnicki od oblenia ustpi i cofnie si a na Ru, co uczyni z prawdziwego lub symulowanego afektu do krla jegomoci lub te dlatego, e pod Zamociem snadnie by si jego potga moga zama. Wtedy musicie jecha, opowiedzie Skrzetuskiemu,co si stao, by ruszy kniaziwny szuka. Powiedzcie mu, eby sobie z chorgwi moich przy starocie waeckim wybra tylupocztowych, ilu bdzie do ekspedycji potrzebowa. Zreszt przel mu przez was permisj i dam list, bo mi jego szczcie wielce na sercu ley. - Wasza ksica mo ojcem nas wszystkich jeste - rzek Woodyjowski - dlatego po wiek ycia w wiernych subach trwa chcemy. - Nie wiem, czyli nie godna wkrtce u mnie bdzie suba - rzek ksi - jeli micaa fortuna zadnieprzaska przepadnie, ale pki starczy, pty co moje, to wasze. - O! - wykrzykn pan Micha. - Nasze to chudopacholskie fortuny do waszej ksicej moci zawsze bd naleay. - I moja z innymi! - rzek Zagoba. - Jeszcze tego nie trzeba - odpar askawie ksi. - Mam te nadziej, i jeli wszystko utrac, to Rzeczpospolita chocia o dzieciach moich bdzie pamitaa.Ksi mwic to widocznie mia chwil jasnowidzenia. Rzplita bowiem w kilkanacielat pniej oddaa jego jedynemu synowi, co miaa najlepszego - to jest koron, ale tymczasem olbrzymia fortuna Jeremiego istotnie bya zachwiana. - Tomy si wywinli! - mwi Zagoba, gdyobaj z Woodyjowskim wyszli od ksicia. - Panie Michale, moesz by pewien promocji.Poka no ten piercie. Dalibg, wart on ze sto czerwonych zotych, bo kamie bardzo pikny. Spytaj si jutro jakiego Ormianina na bazarze Mona by za takow kwot i w jedle, i w napoju, i w innych delicjach opywa. C mylisz, panie Michale? onierska to maksyma: "Dzi yj, jutro gnij!" - a sens z niej taki, e na jutro nie warto si oglda. Krtkie ycie ludzkie, krtkie, panie Michale. Najwaniejsze to, e ju ci bdzie odtd ksi w sercu nosi. Daby on by dziesi razy tyle, ebySkrzetuskiemu z Bohuna prezent zrobi, a ty to uczyni. Moesz si spodziewa wielkich ask, wierzaj mi. Mao to ksi wsiw rycerstwu doywotnie puci albo i zgoa podarowa? Co tam taki piercie! Pewnie i ciebie jakowa intrata spotka, a w ostatku jeszcze ci ksi z jak krewniaczk swoj oeni. Pan Micha a podskoczy. - Skd wa wiesz, e... - e co? - Chciaem powiedzie: co te waci w gowie? Jakeby taka rzecz sta si moga? - Albo to si nie trafia? alboe nie szlachcic? albo to nie wszystka szlachta sobie rwna? Mao to kaden magnatus ma dalekich krewnych i krewniaczek midzy szlacht, ktre to krewniaczki pniej. za swych zacniejszych dworzan wydaje? Przecie podobno i Suffczyski z Sieczy mate jak dalek krewn Winiowieckich. Wszyscymy bracia, panie Michale, wszyscymy bracia, cho jedni drugim suym, gdy wsplnie od Jafeta pochodzimy, a caa rnica w fortunie i urzdach, do ktrych kady doj moe. Podobno gdzie indziej s dyferencje znaczne midzy szlacht, ale parszywa te to szlachta! Rozumiem dyferencje midzy psami, jako s legawce, charty misterne lub ogary gosem gonice, ale uwa, panie Michale, e ze szlacht nie moe tak by, bobymy psubratami, nie szlacht byli, ktrej haby dla tak wdzicznego stanu Panie Boe nie dopu! - Susznie waszmo mwisz - rzecze Woodyjowski - ale przecie Winiowieccy krlewski to prawie rd. - A ty, Michale, zali nie moesz by krlem obran? Ja pierwszy, gdybym si upar, tobie bym wanie da kresk, jako pan Zygmunt Skarszewski, ktry przysiga, e za sob samym bdzie gosowa, jeli si tylko w koci nie zagra. Wszystko, chwali Boga, u nas in liberis suffragiis - i chudopacholstwo to nasze, nie urodzenie, wdrodze nam staje. - Ot to wanie! - westchn pan Micha. - C robi! Zrabowano nas ze szcztem i zginiemy, jeli nam Rzplita jakowych prowentw nie obmyli - zginiemy marnie! C dziwnego, e czowiek, cho z natury iwstrzemiliwy, lubi si napi w takich opresjach? Pjdmy chyba, panie Michale, napi si po szklaneczce cienkusza, moe si cho troch pocieszymy. Tak rozmawiajc doszli do Starego Miasta i wstpili do winiarni, przed ktr kilkunastu pachokw trzymao szuby i burki pijcej w rodku szlachty. Tam siadszy za stoemkazali sobie poda gsiorek i poczli si naradza, co im teraz po pobiciu Bohuna pocz wypada. - Jeli si sprawdzi, e Chmielnicki, od Zamocia ustpi i pokj nastanie, tedy kniaziwna ju nasza - mwi Zagoba. - Trzeba by nam jak najprdzej do Skrzetuskiego. Ju go te nie opucimy, pki si dziewczyna nie odnajdzie. - Pewnie, e razem pojedziemy Ale teraz nie ma sposobu dosta si do Zamocia. - To ju wszystko jedno, byle nam Bg pniej poszczci. Zagoba wychyli szklanic. - Poszczci, poszczci! - rzek. - Wiesz, panie Michale, co ci powiem? - Co takiego? - Bohun zabit! Woodyjowski spojrza ze zdziwieniem: - Ba, kt wie lepiej ode mnie? - eby ci si rce wieciy, panie Michale! Ty wiesz i ja wiem: patrzyem, jakecie sibili, patrz na wapana teraz - i przecie musz sobie cigle powtarza, bo mi si czasem zdaje, e to tylko sen takowy miaem. Co za troska ubya! co za wze twoja szabla przecia! - Nieche ci kule bij! Bo dalibg, e i wypowiedzie to si nie da. Nie, nie mog wytrzyma! pjd, niech ci jeszcze raz uciskam, panie Michale! Zali uwierzysz, e gdym ci pozna, pomylaem sobie: "At! chystek!" -a tu pikny chystek, co Bohuna tak pochlasta! Nie ma ju Bohuna, ni ladu, ni popiou, zabit na mier, na wieki wiekw amen! Tu Zagoba pocz ciska i caowa Woodyjowskiego, a pan Micha rozczuli si, jakby wanie Bohuna aowa; w kocu jednak uwolni si z obj pana Zagoby i rzek: - Nie bylimy przy jego mierci, a twarda to sztuka - nu wyyje? - Na Boga, co wapan mwisz! - rzek Zagoba. - Gotwem jutro jecha do Lipkowa i najpikniejszy pogrzeb mu sprawi, byle tylko umar. - I po co wa pojedziesz? Przecie go rannego nie dobijesz. A z szabl to tak bywa: kto nie puci ducha od razu, ten najczciej si wylie. Szabla to nie kula. - Nie, nie moe by! Ju przecie rzzi zaczyna, gdymy wyjedali. O, wcale nie moe by! Samem mu rany opatrywa. Piersi mia roztworzone jako wierzeje. Dajmy mu ju spokj, bo wypatroszye go jak zajca. Nam trzeba do Skrzetuskiego jak najprdzej, jemu pomc, jego pocieszy, bo zamrze od zgryzoty ze szcztem. - Albo mnichem zostanie; sam mnie to mwi. - Co dziwnego?! ja bym na jego miejscu to uczyni. Nie znam zacniejszego kawalera, ale te i nieszczliwszego nie znam. Oj, ciko go Bg dowiadcza, ciko! - Przesta ju waszmo - mwi troch pijany Woodyjowski - bo nie mog ez utrzyma... - A ja to mog! - odpar Zagoba. - Taki zacny kawaler, taki onierz... a i ona! wapan jej nie znasz... robaczek to taki kochany!... Tu zawy pan Zagoba niskim basem, bo istotnie bardzo kocha kniaziwn, a pan Micha wtrowa mu troch cieniej - i pili wino zmieszane ze zami, a potem, spuciwszy gowy na piersi, siedzieli czas jaki pospnie, a wreszcie Zagoba uderzy pici w st. - Panie Michale, czemu my paczemy! Bohunzabit! - A prawda - rzek Woodyjowski. - Cieszy si nam raczej wypada. Kpami bdziemy, jeli jej teraz nie odszukamy. - Jedmy - rzek wstajc pan Micha. - Napijmy si! - poprawi Zagoba. - Bg da, e jeszcze ich dzieci bdziem do chrztutrzymali, a wszystko dlatego, emy Bohunausiekli. - Dobrze mu tak! - dokoczy Woodyjowskinie postrzegajc si, e ju pan Zagoba dzieli si z nim zasug umiercenia Bohuna.Rozdzia 14 Na koniec zabrzmiao Te Deum laudamus w warszawskiej katedrze i "pan siad na majestacie", huczay dziaa, biy dzwony -iotucha pocza wstpowa we wszystkie serca. Przecie min ju czas bezkrlewia, czas zawichrze i niepokojw, tym straszniejszy dla Rzeczypospolitej, i przypad w chwilach powszechnej klski. Ci, co dreli na myl grocych niebezpieczestw, teraz, gdy elekcja odbya si nad podziw zgodnie, odetchnli gboko. Wielom zdawao si, i bezprzykadna wojna domowa mina ju raz na zawsze i e nowo obranemu panu pozostaje tylko sd nad winnymi. Jako nadziej t podtrzymywao i zachowanie sisamego Chmielnickiego. Kozacy pod Zamociem, szturmujc zaciekle do zamku, gono jednak owiadczali si za Janem Kazimierzem. Chmielnicki sa przez ksidzaHuncla Mokrskiego listy pene poddaczej wiernoci, a przez innych posacw pokorne proby o ask dla siebie i wojska zaporoskiego. Wiedziano te, e krl, zgodnie z polityk kanclerza Ossoliskiego, pragnie znaczne Kozakom poczyni ustpstwa. Jak niegdy przed piawieck klsk wojna, tak teraz pokj by na wszystkich ustach. Spodziewano si, e po tylu klskach Rzeczpospolita odetchnie i podnowym panowaniem ze wszystkich ran si wygoi. Nareszcie wyjecha miarowski z listem krlewskim do Chmielnickiego i wkrtce rozesza si wie radosna, e Kozacy ustpuj spod Zamocia, ustpuj a na Ukrain, gdzie spokojnie czeka bd rozkazw krlewskich i komisji, ktra rozpatrzeniem ich krzywd ma si zaj. Zdawao si, e po burzy tcza siedmiobarwna zawisa nad krajem, zwiastujca cisz i pogod. Nie brako wprawdzie niepomylnych wrb i przepowiedni, ale wobec pomylnej rzeczywistoci nie przywizywano do nich wagi. Krl pojecha do Czstochowy, by naprzd opiekunce boskiej za wybr podzikowa i pod opiek dalsz si odda, a nastpnie do Krakowa na koronacj. Za nim pocignli dygnitarze, Warszawa opustoszaa, zostali w niej tylko exules z Rusi, ktrzy do swych zrujnowanych fortunwraca jeszcze nie mieli lub te nie mieli po co. Ksi Jeremi, jako senator Rzeczypospolitej, musia uda si z krlem,Woodyjowski za i Zagoba na czele jednejchorgwi dragoskiej pocignli piesznymi pochodami do Zamocia, by Skrzetuskiemu szczliw nowin o przygodzie Bohunowej zwiastowa, a nastpnie razem na poszukiwanie kniaziwny wyruszy. Pan Zagoba opuszcza Warszaw nie bez pewnego alu, bo w tym niezmiernym zjedzie szlachty, w gwarze elekcyjnym, wcigych hulankach i burdach na wspk z Woodyjowskim czynionych byo mu tak dobrze, jak rybie w morzu. Ale pociesza si myl, e wraca do ycia czynnego, do poszukiwa, przygd i fortelw, ktrych obiecywa sobie nie skpi, a zreszt mia on swoj opini o niebezpieczestwach stoecznych, ktr w nastpujcy sposb Woodyjowskiemu wyuszcza: - Prawda jest, panie Michale - mwi - e dokonalimy wielkich rzeczy w Warszawie, ale bro Boe duszego pobytu, tak, mwi ci, zniewiecielibymy jako w sawny Kartagiczyk, ktrego sodko aury w Kapui ze szcztem zdebilitowaa. A najgorsze ze wszystkiego biaogowy. One kadego do zguby doprowadz, bo to sobie zauwa, e nie masz nic zdradliwszego nad niewiast. Czowiek si starzeje, ale go jeszcze cign... - Et, daby wapan pokj! - przerwa Woodyjowski. - Sam ja to sobie czsto powtarzam, bo czas by by si ustatkowa - jeno krew mam jeszcze zbyt gorc. W tobie jest wicej flegmy, a we mnie sama cholera. Alemniejsza z tym. Zaczniemy teraz inne ycie.Ju te, bywao, przykrzyo mi si nieraz bez wojny. Chorgiewk mamy dobrze okryt, a tam, pod Zamociem, dokazuj jeszcze kupy swawolne, to si z nimi, idc po kniaziwn, zabawimy. Obaczymy te Skrzetuskiego, i tego wielkoluda, tego urawia litewskiego, t tyk chmielow, pana Longina, bomy go te sia czasu nie widzieli. - Wapan tsknisz po nim, a jak go widzisz,to spokoju mu nie dajesz. - Bo co si odezwie, to tak jakby twj ko ogonem ruszy; a cignie kade sowo jak szewc skr. Wszystko u niego w si poszo, nie w gow. Jak kogo wemie w ramiona, to mu ebra przez skr powyciska, nie masz za takowego dziecka w Rzeczypospolitej, ktre by go najsnadniejna hak przywie nie mogo. Sychana to rzecz, eby czek takiej fortuny taki by hebes? - Za on naprawd ma tak fortun? - On? Jakem go pozna, trzos mia taki wypchany, e si opasa nim nie mg, i tak go nosi, jako wdzon kiebas. Monanim byo jak kijem macha, ani si zgi. Sam mnie mwi, ile ma wsiw: Myszykiszki, Psikiszki, Pigwiszki, Syruciany, Ciapuciany, Kapuciany (raczej Kapucian - ale gow), Batupie - kto by tam pamita te wszystkie pogaskie nazwy! Z p powiatu do niego naley. Wielkito u bowinkw rd, Podbipitowie. - A nie koloryzujesz wa trocha o owych majtnociach? - Ja nie koloryzuj, bo powtarzam to, com y i dok pan A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA^P c_(c`ca+cba:cc<od niego sysza, a on przecie pki yje, nie zega, bo zreszt i na to za gupi. - No, to bdzie Anusia pani ca gb! Ale co o nim wapan mwisz, e gupi, na to si adn miar zgodzi nie mog. Statecznyto m i tak roztropny, e w potrzebie niktlepszej rady nie udzieli... a e nie frant, to trudno. Nie kademu da Pan Bg tak obrotny jzyk jak waci. Co tu gada! wielkito rycerz i najzacniejszy czowiek, a dowd: e wapan sam go miujesz i rad goujrzysz. - Skaranie z nim boe! - mrukn Zagoba. -Dlategom tylko rad, e mu bd pann Ann przypieka. - Tego ja wapanu czyni nie radz, bo to jest rzecz niebezpieczna... Jego choby do rany przyoy, ale w takowym terminie pewnie by straci cierpliwo. - Niechby straci! Uszy bym mu obci jak panu Duczewskiemu. - Daj no wapan pokj. Nieprzyjacielowi nieyczybym prbowa. - No, no, niech go jeno obacz! yczenie to pana Zagoby spenio si prdzej, ni myla. Dojechawszy do Koskowoli, postanowi Woodyjowski zatrzyma si na odpoczynek, bo konie byyju mocno zdroone. Kt wic opisze zdziwienie obydwch przyjaci, gdy wszedszy do ciemnej sieni zajazdu, w pierwszym spotkanym szlachcicu rozpoznalipana Podbipit. - Jake si waszmo masz! sia czasu! sia czasu! - woa Zagoba. - A e ci to Kozacy nie usiekli w Zamociu! Pan Podbipita bra z kolei obydwch w ramiona i obcaowywa po policzkach. - Oto emy si spotkali, co? - powtarza zradoci. - Gdzie jedziesz? - pyta Woodyjowski. - Do Warszawy, do ksicia pana. - Ksicia nie ma w Warszawie. Pojecha do Krakowa z krlem jegomoci, przed ktrym ma nie jabko na koronacji. - A mnie pan Weyher do Warszawy wyprawi z listem i z zapytaniem gdzie ksice regimenta maj i, bo ju, chwali Boga, w Zamociu niepotrzebne. - To i nie potrzebujesz nigdzie jecha, bo my wieziemy ordynanse. Pan Longinus zaspi si, bo z duszy yczysobie dotrze do ksicia, zobaczy dwr i szczeglniej jedn ma osbk na tym dworze. Zagoba pocz mruga znaczco na Woodyjowskiego. - A taki do Krakowa pojad - rzek po chwili namysu Litwin. - Kazali mnie list odda, to oddam. - Chodmy do izby, kaemy sobie piwa zagrza - rzek Zagoba. - A wy gdzie jedziecie? - pyta po drodze Longinus. - Do Zamocia, do Skrzetuskiego. - Porucznika nie ma w Zamociu. - Masz babo placek! Gdzie on jest? - Koo Choroszczyna gdzie, gromi kupy swawolne. Chmielnicki cofn si, ale jego pukownicy po drodze pal, rabuj i cinaj. Na tych starosta waecki odkomenderowa pana Jakuba Regowskiego,eby ich znosi... - I Skrzetuski jest z nim take? - Tako. Ale oni osobno chodz, bo wielkie s midzy nimi emulacje, o ktrych waszmociom pniej opowiem. Tymczasem weszli do izby. Zagoba kaza zagrza trzy garnce piwa, po czym zbliywszy si do stou, za ktrym Woodyjowski z panem Longinem ju zasiedli, rzek: - Bo wapan, panie Podbipita, nie wiesz najwikszej i szczliwej nowiny, emy z panem Michaem Bohuna na mier usiekli. Litwin a si z awy podnis. - Bracia wy rodzeni, moe to by? - Jak nas tu ywych widzisz. - I wy jego we dwch usiekli? - Tak jest. - Oto nowina! a Boe, Boe! - mwi Litwin plasnwszy w donie. - Mwisz wapan: we dwch! jak to we dwch? - Bom go naprzd przez fortele do tego doprowadzi, e nas wyzwa - rozumiesz wasze? - po czym pan Micha pierwszy stan i tak go, mwi waci, pokraja jak wielkanocne prosi, rozebra go jak pieczonego kapona - rozumiesz wasze? - To wa drugi nie stawa? - No, patrzcie si! - rzek Zagoba - widz,e wa musiae sobie krew puszcza i zesaboci na umyle szwankujesz. Rozumiae, e bd z trupem stawa alboe lecego ju bd docina? - Bo mwie wa, ecie go we dwch usiekli. Pan Zagoba ramionami ruszy. - witej cierpliwoci z tym czowiekiem! Panie Michale, zali nie obydwch nas Bohun wyzwa? - Tak jest - rzecze Woodyjowski. - Poje wa teraz? - Niech i tak bdzie - odpar Longinus. - To pan Skrzetuski szuka Bohuna pod Zamociem, a jego tam ju nie byo. - Jak to go Skrzetuski szuka? - Musz ju, jak widz, wszystko ab ovo wapanom opowiedzie, wanie tak, jak si odbyo - rzek pan Longinus. - Zostalimy tedy, jak wiecie, w Zamociu, a wy ruszylicie do Warszawy. Na Kozakw nie czekalimy zbyt dugo. Przyszy ich chmary nieprzejrzane spode Lwowa, e okiem wszystkich z murw nie obje. Ale nasz ksi tak Zamo opatrzy, e byliby pod nim dwa lata stali. Mylelimy, e nie bd wcale szturmowali i wielki by z tego powodu midzy nami smutek, bo kady sobierozkosze z ich klski obiecywa, a e byli znimi i Tatarzy, wic ja take miaem nadziej, e mnie Pan Bg miosierny da moje trzy gowy... - Pro go wapan o jedn, pro o jedn, a dobr - przerwa Zagoba. - A wapan zawsze taki sam!... sucha hadko - rzek Litwin. - Mylelimy tedy, e nie bd szturmowali, oni tymczasem, jako to szaleni w swej zatwardziaoci, zaraz wzili si do budowania machin, a potem nu szturmowa! Pokazao si pniej, e Chmielnicki sam nie chcia, ale Czarnota, ich obony, wzi na niego napada i mwi, e to go tchrz oblecia - e ju z Lachami myli si brata - wic Chmielnicki pozwoli i pierwszego Czarnot posa. Co si dziao, braciaszki, tego ja wam nie wypowiem. wiata zza dymu i zza ognia nie byo wida. Poszli z pocztku odwanie, zasypali fos, darli si na mury; alemy im tak przygrzeli, e potem i od murw, i od wasnych machin pouciekali; dopiero wypadlimy za nimi w cztery chorgwie i narnlimy jak byda. Woodyjowski zatar rce. - Uch! auj, em nie by na tym festynie - wykrzykn z uniesieniem. - I ja bybym si tam przyda - rzek ze spokojn pewnoci Zagoba. - A ju wtedy najwicej dokazywali pan Skrzetuski i pan Jakub Regowski - mwi dalej Litwin - obaj wielcy kawalerowie, ale zgoa sobie nieprzyjani. Zwaszcza pan Regowski krzywi si na Skrzetuskiego i byby niezawodnie szuka okazji, gdyby nie to, e pan Weyher pod gardem zabroni pojedynkw. Nie rozumielimy z pocztku, oco panu Regowskiemu chodzi, a i wyszo na wierzch, e to krewny pana aszcza, ktrego ksi z powodu pana Skrzetuskiego, jak pamitacie, z obozu wypdzi. Std zo w Regokim do ksicia,do nas wszystkich, a zwaszcza do porucznika, std i emulacja midzy nimi, ktra obu w tym obleniu wielk saw okrya, bo si jeden nad drugiego wysadza. Obaj byli pierwsi i na murach, i w wycieczkach, a wreszcie sprzykrzyo si Chmielnickiemu szturmowa i regularne rozpocz oblenie nie zaniedbujc przy tym i fortelw, ktre by go do zdobycia miasta mogy doprowadzi. - Tyle samo on albo i wicej ufa w chytro! - rzek Zagoba. - Szalony czowiek, a przy tym i obscurus -mwi dalej Podbipita - sdzi, e pan Weyher jest Niemiec, wida nie sysza o wojewodach pomorskich tego nazwiska, bo napisa list chcc starost do zdrady namwi, jako cudzoziemca i jurgieltnika... Dopiero mu pan Weyher odpisa, co zacz jest i jako si le z pokus do niego wybra. Ten list, eby to pokaza lepiej swj walor, chcia koniecznie starosta przez kogo znaczniejszego, nie przez trbacza wysa, a e to si jak na zgub midzy tak dzikie bestie idzie, nie byo chtnych midzy towarzystwem. Inni si te na godno ogldali, wic ja si podjem - i tu suchajcie, bo co najciekawsze, to si dopiero zaczyna. - Suchamy pilnie - rzekli dwaj przyjaciele. - Pojechaem tedy i zastaem hetmana pijanego. Przyj mnie jadowicie, zwaszcza gdy list przeczyta, i buaw grozi - a ja polecajc pokornie dusz Bogu, tak sobie wszystko mylaem: ju tejeli mnie tknie, tak mu pici gow rozbij. Co byo robi, braciaszki kochane -co? - Zacnie to byo ze strony wapana tak myle - rzek z pewnym rozrzewnieniem Zagoba. - Ale go pukownicy mitygowali i drog mu do mnie zagradzali - mwi pan Longinus - anajbardziej jeden mody, tak miay, e gowp bra i odciga mwic: "Nie pjdziesz, batku, upie si." Patrz ja, ktomnie tak broni, i dziwi si jego miaoci, e taki z Chmielnickim konfident - a to Bohun. - Bohun? - wykrzyknli Woodyjowski i Zagoba. - Tak jest. Poznaem go, bom go w Rozogach widzia - i on mnie tako. Sysz, mwi do Chmielnickiego: "To mj znajomy." A Chmielnicki, jako to prdka u pijakw rezolucja, odpowiada: "Kiedy on twj znajomy, synku, tak da jemu pidziesit talarw, a ja dam respons." I da mi respons, a co do talarw, rzekem, by bestii nie drani, eby je dla hajdukw schowa, bo nie moda towarzyszowi musztulukw bra. Odprawili mnie z namiotudo uczciwie, ale ledwom wyszed, przychodzi do mnie Bohun: "My si w Rozogach widzieli" - mwi. "Tak jest (rzek), jenom si wtedy nie spodziewa, braciaszku, e ci w tym obozie ujrz." - Aon na to: "Nie wasna wola, ale nieszczcie zagnao!" W rozmowie powiedziaem mu, jakemy to jego za Jarmolicami pobili. "Jam nie wiedzia, z kim mam do czynienia (rzek mi na to), i w rk byem zacity, a ludzi miaem do niczego, bo myleli, e to sam knia Jaremaich bije." - "I mymy nie wiedzieli (powiadam), bo eby pan Skrzetuski wiedzia, e to ty, tedyby jeden z was ju nie y." - Pewnie by tak byo, ale c on na to? - pyta Woodyjowski. - Zalterowa si mocno i odwrci rozmow. Opowiada mi, jako Krzywonos wysa go z listami do Chmielnickiego pod Lww, eby wczasu troch zay, a Chmielnicki nie chcia go na powrt odesa, bo go zamyla do innych posyek uy, jako majcego prezencj. Na koniec pyta: "Gdzie pan Skrzetuski?" - a gdym mu powiedzia, e w Zamociu, rzek: "To si moe spotkamy" - i z tym go poegnaem. - Ju zgaduj, e go zaraz potem Chmielnicki wysa do Warszawy - mwi Zagoba. - Tak jest, ale czekaje wapan. Wrciem tedy do fortecy i zdaem spraw panu Weyherowi z poselstwa. Bya ju pna noc.Nazajutrz dzie znowu szturm, jeszcze zajadlejszy ni pierwszy. Nie miaem czasuwidzie si z panem Skrzetuskim, dopiero trzeciego dnia mwi mu, em Bohuna widzia i z nim mwi. A byo przy tym siaoficerw i z nimi pan Regowski. Ten zasyszawszy rzecze z przeksem: "Wiem ja, e tam o pann chodzi; jeli waszmo taki rycerz, jak sawa niesie, to masz Bohuna: wyzwij go na rk, a ju bd pewien, e ci ten zabijaka nie odmwi. Bdziem mieli z murw pikny prospectus. Ale o was, winiowiecczykach, wicej (powiada) mwi, ni jest." Na to pan Skrzetuski jak spojrzy na pana Regowskiego- jakby go kto z ng ci! "Tak wapan radzisz? (spyta) a dobrze! Nie wiem jeno, czyby waszmo, ktry naszej cnocie przymawiasz, mia odwag pj midzy czer wyzwa ode mnie Bohuna." A Regowski: "Odwag mam, alem waszmoci niswat, ni brat - nie pjd." Dopiero inni w miech z pana Regowskiego. "O! (prawi) may teraz, a jak o cudz skr chodzio, to by wielki!" Wic Regowski, jako to ambitna sztuka, wzi nakie i podj si. Nazajutrz dzie poszed z wyzwaniem - ale ju Bohuna nie znalaz. Nie wierzylimy zrazu relacji, ale teraz dopiero po tym, cocie mi waszmociowie powiedzieli, widz, e prawda. Bohuna musia Chmielnicki istotnie wysa i tamecie go waszmociowie usiekli. - Tak to i byo - rzecze Woodyjowski. - Powiedze nam wasze - pyta Zagoba - gdzie my teraz Skrzetuskiego znajdziemy, bo znale go musimy, aby zaraz z nim po dziewczyn wyruszy - atwo si o niego za Zamociem dopytacie, bo tam o nim gono. Kalin, pukownika kozackiego, obaj z Regowskim, do rk sobie podajc, ze szcztem znieli. Pniej Skrzetuski na wasn rk dwa razy czambuy tatarskie pogromi i Burajaznis, i kup kilka rozbi. - A e to Chmielnicki na to pozwala? - Chmielnicki ich si wypiera i mwi, e wbrew jego rozkazom upi. Inaczej by nikt w jego wierno i posuszestwo dla krla jegomoci nie uwierzy. - Bardzo te liche piwsko w tej Koskowoli!- zauway pan Zagoba. - Za Lublinem ju pjdziecie waszmociowiekrajem spustoszonym - mwi dalej Litwin -bo podjazdy a za Lublin dochodziy i Tatarowie jasyr wszdy brali, a co koo Zamocia i Hrubieszowa zagarnli, Bg jeden zliczy. Kilka tysicy odbitych jecw odesa ju Skrzetuski do fortecy. Pracuje on tam ze wszystkich si, na wasne zdrowie nie dbajc. Tu westchn pan Longinus i spuci gow w zamyleniu, a po chwili tak dalej mwi: - Ot, myl, e Bg w miosierdziu najwyszym niechybnie pocieszy pana Skrzetuskiego i da mu to, w czym sobie szczcie upatrzy, bo wielkie s zasugi tego kawalera. W tych czasach zepsucia i prywaty, gdy kady o sobie tylko myli, on o sobie zapomnia. Ta on, brateki, dawnomg permisj od ksicia pana otrzyma i jecha na szukanie kniaziwny, a zamiast tego, gdy na mi ojczyzn paroksyzm przyszed, ani na chwil suby nie porzuci, z mk w sercu w ustawicznej pracy trwajc. - Rzymsk on ma dusz, nie ma co mwi - rzek Zagoba. - Przykad z niego bra powinnimy. - Szczeglniej wapan, panie Podbipito, ktry na wojnie nie poytku ojczyzny, ale trzech gw szukasz. - Bg patrzy w dusz moj! - rzek pan Longinus wznoszc oczy ku niebu. - Skrzetuskiemu ju Pan Bg wynagrodzi mierci Bohunow - rzek Zagoba - i tym,e da chwil spokoju Rzeczypospolitej, bo teraz czas dla niego nadszed, by o odszukaniu zguby pomyla. - Wapanowie z nim pojedziecie? - pyta Litwin. - A waszmo to nie? - Rad bym ja z duszy serca, ale co z listamibdzie? Jeden wioz od starosty waeckiego do krla jegomoci, drugi do ksicia, a trzeci wanie od pana Skrzetuskiego, tako do ksicia, z prob opermisj. - Permisj my mu wieziemy. - Ba, ale jake mnie listw nie odwie? - Musisz wapan jecha do Krakowa; nie moe by inaczej... Zreszt powiem szczerze: rad bym w onej wyprawie po kniaziwn mie takie picie, jako s wacine, za plecami, ale w czym innym, tosi wa na nic nie zda. Tam trzeba bdziesymulowa, a najpewniej przebra si w wity kozackie, chopw udawa - a wa tak w oczy leziesz swoim wzrostem, e kady by si zaraz pyta: co to za drgal? skd si takowy Kozak wzi? - Prcz tego wapan i mowy ich wybornie nie umiesz. Nie, nie! Jed wa do Krakowa, a my samidamy sobie jako rad. - Tak i ja myl - rzek Woodyjowski. - Pewno, e tak musi by - odpowiedzia pan Podbipita. - Nieche wam Bg miosierny bogosawi i pomoe. A czy wiecie, gdzie ona ukryta? - Bohun nie chcia powiedzie. Wiemy jeno to, com ja podsucha, gdy mnie Bohun w chlewie wizi, ale to dosy. - Jake wy j znajdziecie? - Moja gowa, moja w tym gowa! - rzek Zagoba. - Bywaem ja w trudniejszych terminach. Teraz rzecz tylko w tym, bymydo Skrzetuskiego najprdzej si dostali. - Pytajcie si w Zamociu. Pan Weyher musiwiedzie, bo on z nim koresponduje i jecw mu pan Skrzetuski odsya. Niech was Bg bogosawi! - I wapana rwnie - rzek Zagoba. - Jakbdziesz w Krakowie u ksicia, poko si od nas panu Charampowi. - Kt to taki? - To jeden Litwin nadzwyczajnej gadkoci, za ktrym wszystkie panny z fraucymeru ksiny gowy potraciy. Pan Longinus zadra. - Dobrodzieju mj, chyba kpiny? - Bd wapan zdrw! Okrutnie tu liche piwsko w tej Koskowoli - zakoczy pan Zagoba mrugajc na Woodyjowskiego. Rozdzia 15 Po bracie si pocieszy koron i on, Lecz pozwoli, by saw z bratem pogrzebiono; Podkanclerza wypdzi - i z tego dzi synie, e sam jest podkanclerzym... przy podkanclerzynie. Zwyczajnie, gdy cieplejsze promienie soca poczynaj przedziera si przez zimow chmur opon i gdy pierwsze pdy ukazuj si na drzewach, a zielona ru zb kiekuje na wilgotnych polach, wstpuje i lepsza nadzieja w serca ludzkie. Ale wiosna 1655 roku nie przyniosa zwykej pociechy dla strapionych w Rzeczypospolitej ludzi. Caa jej wschodnia granica, od pnocy a po Dzikie Pola na poudniu, bya opasana jakby wstg ognist i wiosenne ulewy nie mogy pogasi poaru, owszem, wstga owa stawaa si coraz szersz i coraz rozleglejsze tarzam to, com y i dok pan A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAdPcemIcf cg+ch:zajmowaa kraje. A oprcz tego na niebie pojawiy si znaki zej wrby zwiastujcewiksze jeszcze klski i nieszczcia. Raz wraz z chmur przelatujcych niebiosa tworzyy si jakoby wiee wysokie, jakoby flanki forteczne, ktre nastpnie zawalay si z oskotem. Pioruny biy w ziemi, jeszcze niegiem pokryt, lasy sosnowe ky, a gazie drzew skrcay si w dziwne, chorobliwe ksztaty; zwierzta i ptaki paday od jakiej nieznanej choroby. Na koniec dostrzeono i na socu plamy niezwyczajne, majce ksztat rki jabko trzymajcej, serca przebitego i krzya. Umysy trwoyy si coraz bardziej, a zakonnicy gubili si w dociekaniach, co by owe znaki mogy znaczy. Dziwna jaka niespokojno ogarniaa wszystkie serca. Przepowiadano nowe wojny i nagle, Bg wieskd, zowroga wie pocza kry z ustdo ust po wsiach i miastach, e od strony Szwedw zbliaa si nawanica. Na pozr nic nie zdawao si potwierdza tej wieci,gdy rozejm ze Szwecj zawarty mia jeszcze na sze lat si, a jednak mwiono o niebezpieczestwie wojny i na sejmie, ktry krl Jan Kazimierz zoy 19 maja w Warszawie. Coraz wicej niespokojnych oczu zwracao si ku Wielkopolsce, na ktr burza najpierw moga si zwali. Leszczyski, wojewoda czycki, i Naruszewicz, pisarz polny litewski, wyjechali w poselstwie do Szwecji; ale wyjazd ich, zamiast uspokoi strwoonych, roznieci wikszy jeszcze niepokj. "Legacja ta wojn pachnie" - pisa Janusz Radziwi. - Gdyby nawaa nie grozia z tamtej strony, po c by ich wysyano? - mwili inni. - Wszake ledwie wrci ze Sztokholmupoprzedni pose Kanazyl; ale wida to jasno, e nic nie sprawi, skoro zaraz po nim tak powanych wysano senatorw. Wszelako rozsdniejsi ludzie nie wierzyli jeszcze w moliwo wojny. - adnej - twierdzili - Rzeczpospolita nie daa przyczyny, a rozejm trwa w caej sile. Jakeby to podeptano przysigi, zgwacono najwitsze umowy i napadnito po zbjecku bezpiecznego ssiada? Szwecjaprzy tym pamita jeszcze rany polsk szabl zadane pod Kircholmem, Puckiem i Trzcian! Wszake to i Gustaw Adolf, ktry w caej Europie nie znalaz przeciwnika, uleg kilkakro panu Koniecpolskiemu. Nie bd Szwedzi tak wielkiej sawy wojennej, w wiecie nabytej, na niepewny hazard wystawia z przeciwnikiem, ktremu nigdy w polu dosta nie mogli. Prawda, e i wojnwyczerpana, i osabiona jest Rzeczpospolita; ale z samych Prus i samej Wielkopolski, ktra w wojnach ostatnich wcale nie ucierpiaa, wystarczy ten godnynard przepdzi i za morza do bezpodnych ska odeprze. Nie bdzie wojny! Na to odpowiadali znw trwoliwi, e jeszcze przed sejmem warszawskim radzono ju z namowy krla na sejmiku w Grodnie o obronie pasw granicznych wielkopolskich, e rozpisywano podatki i onierza, czego by przecie nie czyniono, gdyby niebezpieczestwo nie byo bliskie. I tak chwiay si umysy pomidzy obaw anadziej, cika niepewno przygniataa dusze ludzkie, gdy nagle pooy jej koniec uniwersa Bogusawa Leszczyskiego, jeneraa wielkopolskiego, zwoujcego pospolite ruszenie szlachty wojewdztw poznaskiego i kaliskiego dla obrony granic od grocej naway szwedzkiej... Wszelka wtpliwo znika. Okrzyk: "Wojna!" rozleg si po caej Wielkopolsce iwszystkich ziemiach Rzeczypospolitej. Bya to nie tylko wojna, ale nowa wojna. Chmielnicki, wspomagany przez Buturlina, sroy si na poudniu i wschodzie; Chowaski i Trubecki na pnocy i wschodzie, Szwed zblia si z zachodu ! Ognista wstga zmieniaa si w koo ogniste. Kraj by jak obz oblony. A w obozie le si dziao. Jeden ju zdrajca, Radziejowski, uciek z niego i by w namiocie napastnikw. On to prowadzi ich na up gotowy, on wskazywa sabe strony, on mia kusi zaog. A oprcz tegonie brako ni niechci, ni zawici; nie brako magnatw midzy sob zwanionych lub za odmwione urzdy na krla krzywychi w kadej chwili spraw publiczn dla swejprywaty powici gotowych; nie brako dysydentw pragncych triumf swj chobyna grobie ojczyzny uwici; a jeszcze wicej byo swawolnikw i ospaych, i leniwych, i w sobie samych, we wasnych wczasach i dostatkach zakochanych. Jednake zasobna i wojn dotd nie poterana kraina wielkopolska nie aowaa przynajmniej pienidzy na obron. Miasta i wsie szlacheckie no, i zanim szlachta ruszya wasnymi osobami do obozu, cigny ju tam pstre puki anowej piechoty pod wodz rotmistrzw przez sejmik wyznaczonych z ludzi w rzemiole wojennym dowiadczonych. Wid wic pan Stanisaw Dbiski anowcw poznaskich; pan Wadysaw Wostowski kociaskich, a pan Golc, sawny onierz i inynier, waeckich. Nadkaliskimi chopy dziery rotmistrzowsk buaw pan Stanisaw Skrzetuski, z rodu dzielnych wojownikw, stryjeczny Jana, synnego zbaraczyka. Pan Kacper ychliski prowadzi koniskich mynarzy isotysw. Spod Pyzdrw cign pan Stanisaw Jaraczewski, ktry modo w cudzoziemskich wojskach spdzi; spod Kcyni pan Piotr Skoraszewski, a pan Kwilecki spod Naka. Nikt jednak w dowiadczeniu wojennym nie mg wyrwna panu Wadysawowi Skoraszewskiemu, ktrego gosu nawet sam jenera wielkopolski i wojewodowie suchali. W trzech miejscach: pod Pi, Ujciem i Wieleniem, zalegli rotmistrzowie pasy nadnoteckie czekajc na przybycie szlachty na pospolite ruszenie zwoanej. Piechurowiesypali szace od rana do wieczora, ustawicznie ogldajc si za siebie, czy podana konnica nie nadciga. Tymczasem nadjecha pierwszy z dygnitarzy, pan Andrzej Grudziski, wojewoda kaliski, i stan w domu burmistrza z licznym pocztem sug przybranych w biae i bkitne barwy. Spodziewa si, e wnet otoczy go szlachtakaliska, gdy jednak nikt si nie zjawia, posa po rotmistrza, pana Stanisawa Skrzetuskiego, zajtego sypaniem szaczykw nad rzek. - A gdzie to moi ludzie? - pyta po pierwszych powitaniach rotmistrza, ktregozna od dziecka. - Jacy ludzie? - rzek pan Skrzetuski. - A pospolite ruszenie kaliskie? Ppogardliwy, pbolesny umiech pojawi si na czarniawej twarzy onierza. - Janie wielmony wojewodo! - rzek - przecie to czas strzyy owiec, a za le umyt wen nie chc w Gdasku paci. Kady teraz jegomo nad stawem przy myciu albo nad wag stoi, susznie mniemajc, e Szwedzi nie uciekn. - Jake to? - odpar zafrasowany wojewoda - nie masz jeszcze nikogo? - ywego ducha prcz piechoty anowej... A potem niwa bliskie. Dobry gospodarz z domu nie wyjeda w takim czasie! - Co mi wapan prawisz? - A Szwedzi nie uciekn, jeno Jeszcze bliejprzyjd - powtrzy rotmistrz. Dziobata twarz wojewody poczerwieniaa nagle. - Co mi Szwedzi!... Ale to dla mnie wstyd wobec innych panw bdzie, gdy sam si tu jako palec ostan. Skrzetuski znw si umiechn. - Wasza mio pozwoli sobie powiedzie - rzek - e Szwedzi tu rzecz gwna, a wstyd potem. Zreszt nie bdzie go, bo nie tylko kaliskiej, ale i adnej innej szlachty jeszcze nie ma. - Powariowali! - rzek pan Grudziski. - Nie, jeno tego pewni, e jeli oni nie zechc do Szwedw, to Szwedzi nie omieszkaj do nich. - Czekaj wa! - rzek wojewoda. I klasnwszy na pachoka kaza sobie poda inkaustu, pir i papieru - nastpnie usiad i pocz pisa. Po upywie p godziny zasypa kart, uderzy po niej rk i rzek: - Posyam jeszcze wezwanie, by si najpniej pro die 27 praesentis stawili, i tak myl, e przynajmniej w tym ostatnim terminie zechc non deesse patriae. A terazpowiedz mi wapan: macieli jakie wieci o nieprzyjacielu? - Mamy. Wittenberg wojska swoje pod Damna gach musztruje. - Sia ich? - Jedni mwi, e siedmnacie tysicy, drudzy, e wicej. - Hm! to nas i tyle nie bdzie. Jak wa sdzisz, zdoamy si oprze? - Jeli si szlachta nie stawi, to i nie ma o czym mwi... - Stawi si, co si nie ma stawi! Wiadoma to rzecz, e pospolite ruszenie zawsze marudzi. Ale ze szlacht damy sobie rad? - Nie damy - rzek chodno Skrzetuski. - Janie wiemony wojewodo, to my wcale onierzy nie mamy. - Jak to: nie mamy onierzy? - Wasza mio wie tak dobrze jak ja, e co jest wojska, to wszystko na Ukrainie. Nie przysano nam tu ani dwch chorgwi, cho Bg jeden wie teraz, ktra burza groniejsza. - Ale piechota, ale pospolite ruszenie? - Na dwudziestu chopw ledwie jeden wojn widzia, a na dziesiciu jeden wie, jak rusznic trzyma. Po pierwszej wojnie bd z nich dobrzy onierze, ale nie teraz.A co do pospolitego ruszenia, spytaj wasza mio kadego, kto si cho troch na wojnie zna, czy pospolite ruszenie moe dotrzyma regularnym wojskom, jeszcze takim jak szwedzkie, weteranom z caej luterskiej wojny i do zwycistw przywykym. - Take to wa wysoko Szwedw nad swoich wynosisz? - Nie wynosz ja ich nad swoich, bo gdyby tu byo z pitnacie tysicy takich ludzi, jacy pod Zbaraem byli, kwarcianych i jazdy, tedybym si ich nie ba, ale z naszymi, daj Boe, abymy co znaczniejszego wskra mogli. Wojewoda pooy rce na kolanach i spojrza bystro wprost w oczy Skrzetuskiemu, jakby chcia w nich jak ukryt myl wyczyta. - Tedy po co my tu przyszli? Czy wapan nie mylisz, e lepiej si podda? Zapon na to pan Stanisaw i odrzek: - Jeli mi taka myl w gowie powstaa, kae mnie wasza mio na pal wbi. Na pytanie, czy wierz w wiktori, odpowiadam jako onierz: nie wierz! - alepo comy tu przyszli, to inna materia, na ktr jako obywatel odpowiadam: po to, abymy nieprzyjacielowi wstrt pierwszy dali, abymy zatrzymawszy go na sobie, pozwolili reszcie kraju opatrzy si i wystpi, abymy ciaami naszymi wstrzymali najazd pty, pki jeden na drugim nie padniem! - Chwalebna to intencja waszmoci - odpowiedzia chodno wojewoda - ale atwiej wam, onierzom, o mierci mwi ni nam, na ktrych caa odpowiedzialno za tyle krwi szlacheckiej darmo przelanej spadnie. - Po to i ma szlachta krew, aby j przelewaa. - Tak to, tak! Wszyscy gotowimy polec, bo zreszt to najatwiejsza rzecz. Wszelako obowizek kae nam, ktrych Opatrzno naczelnikami uczynia, nie samej tylko chway szuka, ale i za poytkiem si oglda. Wojna ju tak jak zaczta, to prawda, ale przecie Carolus Gustavus pana naszego krewny i musi mie na to wzgld. Dlatego naley i paktowania poprbowa, boczasem wicej sowem mona wskra niliorem. - To do mnie nie naley! - odrzek sucho pan Stanisaw. Wojewodzie w teje chwili widocznie to samo na myl przyszo, bo skin gow i poegna rotmistrza. Skrzetuski jednake do poowy tylko mia suszno w tym, co mwi o opieszaoci szlachty na pospolite ruszenie powoanej. Prawd istotnie bowiem byo, e do ukoczenia strzyy owiec mao kto cign do obozu midzy Pi a Ujciem, ale pod 27 czerwca, to jest na termin w ponownym wezwaniu oznaczony, zaczto zjeda si do licznie. Codziennie tumany kurzu, podnoszce si z powodu suchej i staej pogody, zwiastoway zblianie si coraz nowych zastpw. I jechaa szlachta szumnie, konno i koleno, z pocztami sug, z kredensami, z wozami i obfitoci na nich wygd wszelkich, a obciona tak broni, iniejeden za trzech wszelakiego dwiga ora, poczwszy od kopij, rusznic, bandoletw, szabel, koncerzy i zarzuconychju w owym czasie motkw husarskich do rozbijania zbroi sucych. Starzy praktycyzaraz po tym uzbrojeniu poznawali ludzi nieobytych z wojn i niedowiadczonych. Ze wszystkiej bowiem szlachty zamieszkujcej obszary Rzeczypospolitej wielkopolska wanie najmniej bya wojownicza. Tatarzy, Turcy i Kozacy nie deptali nigdy tych okolic, ktre od czasw krzyackich zapomniay niemal, jak wygldawojna w kraju. Kto ze szlachty wielkopolskiej czu w sobie bojow ochot, ten si zaciga do komputu wojsk koronnych i tam stawa tak dobrze jak kady inny; ale ci natomiast, ktrzy w domach woleli siedzie, na prawdziwych site domatorw zmienili, kochajcych si w dostatkach, we wczasach, na zawoanych gospodarzy zasypujcych sw wen i zwaszcza swoim zboem rynki miast pruskich. Teraz wic, gdy burza szwedzka oderwaa ich od spokojnych zaj, zdawao im si, e na wojn nie mona si zanadto broni najey ani zapasami zaopatrzy, ani za wielu wzi pachokw, ktrzy by ciaa i sprztw pana strzegli. Dziwni to byli onierze, z ktrymi rotmistrzowie nieatwo do sprawy przyj mogli. Stawa na przykad towarzysz z kopi na dziewitnacie stp dug i w pancerzu na piersiach, ale w somianym kapeluszu "dla chodu" na gowie; inny w czasie musztry na gorco narzeka, inny ziewa, jad lub pi, inny pachoka woa, a wszyscy w szeregu nie poczytywali za rzecz dron gawdzi tak gono, e rozkazw oficerw nikt dosysze nie mgI trudno byo dyscyplin wprowadza, bo si o ni bracia uraaa mocno, jako godnoci obywatelskiej przeciwn. Ogaszano wprawdzie "artykuy", ale ich sucha nie chciano. Kul elazn u ng tego wojska by nieprzeliczony zastp wozw, koni zapanych i pocigowych, byda przeznaczonego na spy, a zwaszcza sug pilnujcych namiotw, sprztw, jagie, krup i bigosw, a wszczynajcych zlada powodu ktnie i zamieszanie. Przeciw takiemu to wojsku zblia si od strony Szczecina i nadodrzaskich gw Arwid Wittenberg, stary wdz, ktremu modo na wojnie trzydziestoletniej zbiega, prowadzc siedmnacie tysicy weteranw, w elazn dyscyplin ujtych. Z jednej strony sta bezadny obz polski, do zbiegowiska jarmarcznego podobny, haaliwy, peen dysput, rozpraw nad rozporzdzeniami wodzw i niezadowolenia,zoony z poczciwych wieniakw na poczekaniu w piechot zmienionych i z jegomociw prosto od strzyy owiec oderwanych; z drugiej, maszeroway grone, milczce czworoboki, na jedno skinienie wodzw rozcigajce si z regularnoci machin w linie i pkola; zwierajce si w kliny i trjkty tak sprawne jak miecz w rku szermierza; najeone rurami muszkietw i wczni, prawdziwi ludzie wojny, zimni, spokojni, istni rzemielnicy, ktrzy do mistrzostwa doszli w rzemiole. Kt z ludzi dowiadczonych mg wtpi, jaki bdzie rezultat spotkania i na czyj stron musi pa zwycistwo? Jednake szlachty cigao si coraz wicej, a przedtem jeszcze poczli si zjeda dygnitarze wielkopolscy i innych prowincji, z pocztami przybocznych wojsk isug. Wkrtce po panu Grudziskim zjechado Piy potny wojewoda poznaski, pan Krzysztof Opaliski. Trzystu hajdukw przybranych w te z czerwonym barwy i uzbrojonych w muszkiety szo przed wojewodzisk karet; tum dworzan, szlachty otacza jego dostojn osob; za nimi w szyku bojowym cign oddzia rajtarw w takie barwy jak i hajducki przybranych; a sam wojewoda jecha w karecie majc przy sobie bazna, Stacha Ostrok, ktrego obowizkiem byo pospnego pana przez drog rozwesela. Wjazd tak znamienitego dygnitarza doda wszystkim serca i otuchy; tym bowiem, ktrzy spogldali na monarszy niemal majestat wojewody, na t twarz wspania, w ktrej spod wysokiego jak sklepienie czoa wieciy oczy rozumne i surowe, na senatorsk powag caej postawy, zaledwie w gowie mogo si pomieci, by jaki niefortunny los mg przypa w udziale takiej potdze. Ludziom przywykym do czci dla urzdu i osoby wydawao si, e i sami Szwedzi nie bd chyba mieli wznie witokradzkiej rki na takiego magnata. Owszem, ci, ktrym trwoliwsze serce bio w piersiach,uczuli si zaraz bezpieczniejsi pod jego skrzydami. Witano wic go radonie i gorco; okrzyki brzmiay wzdu ulicy, ktr orszak posuwa si z wolna ku domowi burmistrza, a gowy chyliy si przed wojewod, widnym jak na doni przez szyby pozocistej karety. Na owe ukony odpowiada wraz z wojewod Ostroka, z tak godnoci i powag, jakby wycznie jemu byy skadane. Zaledwie kurz opad po przejedzie wojewody poznaskiego, gdy gocy nadbiegli z oznajmieniem, e jedzie stryjeczny jego brat, wojewoda podlaski Piotr Opaliski ze swym szwagrem, panem Jakubem y i dok pan A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAiPcjX ck0cl'*cm8[*nR?'Rozdraewskim, wojewod inowrocawskim.Ci przywiedli kady po sto pidziesit ludzizbrojnych prcz dworzan i sug. Potem nie mija dzie, by kto z dygnitarzy nie zjecha: jako pan Sdziwj Czarnkowski, szwagier Krzysztofa, a sam kasztelan poznaski, za czym Stanisaw Pogorzelski, kasztelan kaliski; Maksymilian Miaskowski, kasztelan krzywiski, i Pawe Gbicki, pan midzyrzecki. Miasteczko napenio si tak dalece ludmi, e domw zbrako na pomieszczenie samych tylko dworzan. Przylege ki upstrzyy si namiotami pospolitego ruszenia. Rzekby, e wszystkie ptactwo rnobarwne zleciao si do Piy z caej Rzeczypospolitej. Migotay barwy czerwone, zielone, niebieskie, bkitne, biae na katankach, upanach, kubrakach i kontuszach, bo pominwszy pospolite ruszenie, w ktrym co szlachcic, to inny strj nosi - pominwszy sub pask - i piechota kadego powiatu w inne przybran bya kolory. Nadjechali i bazarnicy, ktrzy nie mogc si w rynku pomieci wybudowali rzd szop wedle miasteczka. Sprzedawano w nichprzybory wojskowe - od szat do broni i jada. Polowe garkuchnie dymiy przez dzie i noc roznoszc w dymach zapach bigosw, jagie, pieczeni-w innych sprzedawano trunki. Przed szopami roia si szlachta, zbrojna nie tylko w miecze, ale i w yki, jedzc, popijajc i rozprawiajc to o nieprzyjacielu, ktrego jeszcze nie byo wida, to o nadjedajcych dygnitarzach, ktrym nie aowano przymwek. Midzy grupami szlachty chodzi Ostroka przybrany w odzie zeszyt z pstrych gagankw, z berem zdobnym dzwonkami imin z gupia frant. Gdzie si pokaza, otaczano go wnet koem, on za podlewa oliwy do ognia, pomaga obmawia dygnitarzy i zadawa zagadki, nad ktrymi szlachta tym bardziej braa si za boki, im bardziej byy zjadliwe. Nie szczdzono w nich nikogo. Pewnego popoudnia nadszed przed bazarysam wojewoda poznaski i wmiesza si midzy szlacht rozmawiajc askawie z tym, z owym lub ze wszystkimi i skarc si troch na krla, e wobec zbliajcego si nieprzyjaciela nie przysa ani jednej chorgwi kwarcianej. - Nie myl o nas, moci panowie - mwi -i bez pomocy nas zostawiaj. Powiadaj w Warszawie, e na Ukrainie i tak wojska za mao i e hetmani nie mog sobie da rady z Chmielnickim. Ha, trudno! Milsza wida Ukraina jak Wielkopolska...W nieasce jestemy, moci panowie, w nieasce! Jako na jatki nas tu wydali. - A kto winien? - pyta pan Szlichtyng, sdzia wschowski. - Kto wszystkim nieszczciom Rzeczypospolitej winien? - odpar wojewoda- juci nie my, bracia szlachta, ktrzy j piersiami naszymi zasaniamy. Suchajcej go szlachcie pochlebio to wielce, e "hrabia na Bninie i Opalenicy" sam si na rwni z ni stawia i do braterstwa si przyznaje, wic zaraz pan Koszucki odpowiedzia: - Janie wielmony wojewodo! Gdyby tam wicej takich konsyliarzw byo przy majestacie, jak wasza mio, pewnie by tunas na rze nie wydano... Ale tam podobno ci rzdz, co si niej kaniaj. - Dzikuj, panie bracie, za dobre sowo!... Wina tego, kto zych doradcw sucha. Wolnoci to tam nasze sol w oku stoj. Imwicej szlachty wyginie, tym absolutum dominium bdzie do przeprowadzenia atwiejsze. - Zali po to mamy gin, aby dzieci nasze wniewoli jczay? Wojewoda nic nie odrzek, a szlachta pocza spoglda po sobie i zdumiewa si.- Wic to tak? - woay liczne gosy. - Wicpo to nas tu pod n wysano? A wierzym! Nie od dzi to o absolutum dominium mwi!... Ale skoro na to idzie, to i my potrafimy o naszych gowach pomyle! - I o naszych dzieciach! - I o naszych fortunach, ktre nieprzyjaciel igne et ferro bdzie pustoszy. Wojewoda milcza. W dziwny sposb ten wdz dodawa ducha swym onierzom. - Krl to wszystkiemu winien! - woano coraz liczniej. - A pamitacie wapanowie dzieje Jana Olbrachta? - spyta wojewoda. - "Za krla Olbrachta wygina szlachta!" Zdrada, panowie bracia! - Krl, krl zdrajca! - zakrzykn jaki miay gos. Wojewoda milcza. Wtem Ostroka, stojcy przy boku wojewody, uderzy si kilkakro rkoma poudach i zapia jak kogut tak przeraliwie, e wszystkie oczy zwrciy si na niego. Nastpnie zakrzykn: - Moci panowie! bracia, serdeka! Posuchajcie mojej zagadki ! Z prawdziw zmiennoci marcowej pogody oburzenie pospolitakw zmienio si w jednej chwili w ciekawo i ch usyszeniajakiego nowego dowcipu bazna. - Suchamy! suchamy! - ozwao si kilkanacie gosw. Bazen pocz mruga oczyma jak mapa i recytowa piskliwym gosem: - Krl! krl! jako ywo! Jan Kazimierz! - poczto woa ze wszystkich stron. I miech ogromny jak grzmot rozleg si wzgromadzeniu. - Niech go kule bij, jak to misternie uoy! - woaa szlachta. Wojewoda mia si z innymi; nastpnie, gdy uciszyo si nieco, rzek powaniej: - I za t to spraw my musimy teraz krwii gowami nakada... Ot, do czego doszo!...Ale masz, banie, dukata za dobr zagadk. - Krzysztofku! Krzychu najmilszy! - odrzekOstroka - czemu to na innych napadasz, etrefnisiw trzymaj, kiedy sam nie tylko mnie trzymasz, ale osobno za zagadki dopacasz?... Daje mnie jeszcze dukata, toci powiem drug zagadk. - Tak sam dobr? - Jeno dusz... Daj naprzd dukata - Masz! Bazen znw wstrzsn rkoma jak kogut skrzydami, znw zapia i zakrzykn: - Moci panowie, suchajcie! Kto to taki? Na prywat narzeka, udawa Katona, Od szabli wola piro z gsiego ogona; Po zdrajcy chcia spucizny, a gdy jej nie dosta, Wnet totam Rempublicam ostrym rytmem schosta Bodajby szabl kocha, mniej byoby biedy, Bo si satyr na pewno nie ulkn Szwedy. On za, ledwie wojennych skosztowa kopotw, Ju za zdrajcy przykadem krla zdradzi gotw. Wszyscy obecni odgadli tak dobrze t zagadk, jak i poprzedni. Dwa czy trzy zduszone w teje chwili miechy ozway siW zgromadzeniu, po czym zapada cisza gboka. Wojewoda sta si czerwony i tym bardziejsi zmiesza, e wszystkie oczy byy w niego utkwione, a bazen spoglda to na jednego szlachcica, to na drugiego, wreszcie ozwa si: - Nikte z waszmociw nie odgaduje, kto to taki? A gdy milczenie byo jedyn odpowiedzi, wwczas Ostroka zwrci si z najbezczelniejsz min do wojewody: - A ty, Krzychu, zali take nie wiesz, o jakim to hultaju bya mowa?... Nie wiesz? to pa dukata! - Masz! - odrzek wojewoda. - Bg ci zapa!... Powiedz no mi, Krzychu: nie starae si ty przypadkiem o podkanclerstwo po Radziejowskim? - Nie pora na krotofile! - odpar Krzysztof Opaliski. I skoniwszy si czapk wszystkim obecnym: - Czoem waszmociom!... Pora mi na rad wojenn. - Na rad familijn, chciae Krzychu, powiedzie- doda Ostroka - bo tam wszyscy krewni radzi bdziecie, jakby dadrapaka. Po czym zwrci si do szlachty i naladujc wojewod w ukonie, doda: - A wapanom w to graj! I oddalili si obaj; ale ledwie uszli kilkanacie krokw, jeden ogromny wybuch miechu obi si o uszy wojewody i brzmiajeszcze dugo, zanim uton w oglnym gwarze obozu. Rada wojenna istotnie miaa miejsce i wojewoda poznaski na niej prezydowa. Bya to szczeglna rada! Brali w niej udziasami tacy dygnitarze, ktrzy si na wojnie nie znali. Bo magnaci wielkopolscy nie szli i nie mogli i za przykadem owych "krlewit" litewskich lub ukrainnych yjcych w ustawicznym ogniu jak salamandry. Tam co wojewoda lub kasztelan to by wdz, ktremu pancerz wygniata na ciele nigdy nie schodzce czerwone prgi, ktremu modo zbiegaa na stepach lub wlasach od wschodniej strony, wrd zasadzek, walk, gonitew, w obozach lub taborach. Tu byli to dygnitarze pilnujcy urzdw, a cho w chwilach potrzeby chodzili i oni na pospolite ruszenie, jednake nigdy nie zajmowali naczelnych w czasie wojen stanowisk. Gboki spokj upi wojowniczego ducha i potomkw tych rycerzy, ktrym niegdy elazne hufce krzyackie nie mogy dotrzyma pola, zmieni w statystw, uczonych i literatw. Dopiero twarda szkoa szwedzka nauczya ich, czego zapomnieli. Ale tymczasem zgromadzeni na narad dygnitarze spogldali na si niepewnymi oczyma i kady ba si pierwszy odezwa, czekajc, co powie "Agamemnon", wojewoda poznaski. "Agamemnon" za sam nie zna si po prostu na niczym i mow swoj rozpocz znw od narzeka na niewdziczno i ospao krlewsk, na lekkie serce, z jakim ca Wielkopolsk i ich pod miecz wydano. Ale za to jake by wymowny; jake wspania czyni posta, prawdziwie rzymskiego senatora godn: gow przy mwieniu trzyma wzniesion, czarne jego oczy ciskay byskawice, usta pioruny, a siwiejca broda trzsa si z uniesienia, gdy przysze klski ojczyzny malowa. - W czyme bowiem ojczyzna cierpi? - mwi - jeeli nie w synach swoich... a my tu najpierw ucierpimy. Po naszych to ziemiach, po naszych prywatnych fortunach, zasugami i krwi przodkw zdobytych, przejdzie naprzd noga tych nieprzyjaci, ktrzy jako burza zbliaj si ku nam od morza. I za co my cierpimy? Za co zajm nasze trzody, wydepcz zboa,popal wsie prac nasz zbudowane? Czy mymy krzywdzili Radziejowskiego, ktry, niesusznie osdzony i jako zbrodniarz cigany, obcej protekcji szuka musia? Nie!... Czy my nastajemy, aby ten prny tytu krla szwedzkiego, ktry ju tyle krwi kosztowa, by w podpisie naszego Jana Kazimierza zachowany? Nie!... Dwie wojny pal si na dwch granicach - trzeba byo wywoa i trzeci?... Kto winien, niech go Bg, niech go ojczyzna sdzi!... My umyjmy rce, bomy niewinni tej krwi, ktra bdzie przelan... I tak dalej piorunowa wojewoda; ale gdy przyszo do waciwej materii, nie umia rady podanej udzieli. Posano tedy po rotmistrzw anow piechot dowodzcych, a szczeglniej po pana Wadysawa Skoraszewskiego, ktren by nie tylko rycerz sawny i niezrwnany,ale stary praktyk wojenny znajcy wojn jak pacierz. Rad jego istotni nawet wodzowie nieraz suchali; tym wic skwapliwiej podano ich teraz. Pan Skoraszewski radzi tedy zaoy trzy obozy: pod Pi, Wieleniem i Ujciem, tak blisko, aby w razie napadu mogy sobie wzajem przychodzi z pomoc; a oprcz tego ca nadrzeczn przestrze, ukiem obozw objt, obsypa szacami, ktre bynad przeprawami panoway. - Gdy si ju okae - mwi pan Skoraszewski - w ktrym miejscu nieprzyjaciel bdzie przeprawy tentowa, tedy si tam ze wszystkich trzech obozw w kup zbierzemy, aby mu da wstrt naleyty. Ja za, za zezwoleniem janie wielmonych moci panw, pjd z maym pocztem do Czaplinka. Stracona to pozycja iw czas si z niej cofn, ale tam najpierw dowiem si o nieprzyjacielu i janie wielmonym panom dam zna o nim. Wszyscy zgodzili si na ow rad i poczto nieco wawiej krzta si w obozie. Szlachty zjechao si wreszcie do pitnastutysicy. anowi sypali szace na przestrzeni szeciu mil. Ujcie, gwn pozycj, zaj ze swymi ludmi pan wojewoda poznaski. Cz rycerstwa zostaa w Wieleniu, cz w Pile, a pan Wadysaw Skoraszewski odjecha do Czaplinka, by stamtd dawa baczenie na nieprzyjaciela. Rozpocz si lipiec; dnie byy cigle pogodne i gorce. Soce dopiekao na rwninach tak mocno, i szlachta chronia si po lasach, midzy drzewami, pod ktrych cieniem niektrzy kazali rozbija swe namioty. Tam te wyprawiano uczty gwarne i haaliwe, a jeszcze wicej haasu czynia suba, zwaszcza przy pawieniu i pojeniu koni, ktrych po kilka tysicy naraz pdzono trzy razy dziennie doNoteci i Gdy, kcc si i bijc o najlepszyprzystp do brzegu. Duch jednak, pomimo i sam wojewoda poznaski dziaa raczej w ten sposb, abygo osabi, by z pocztku dobry. Gdyby Wittenberg by nadszed w pierwszych dniach lipca, byby prawdopodobnie napotka mocny opr, ktry w miar rozgrzewania si ludzi w boju mgby si zmieni w niezwalczon zacieko, jak tego czsto byway przykady. Bo przecie w yach tych ludzi, jakkolwiek odwykych od wojny, pyna krew rycerska. Kto wie, czy drugi Jeremi Winiowiecki nie zmieniby Ujcia w drugi Zbara i nie zapisa w tych okopach nowej wietnej karty rycerskiej. Ale wanie wojewoda poznaski, na nieszczcie, mg tylko pisa, nie walczy. Wittenberg, czowiek nie tylko wojn znajcy, ale i ludzi, moe umylnie si nie spieszy. Dowiadczenie dugoletnie uczyo go, i nowo zaciny onierz najniebezpieczniejszy jest w pierwszej chwili zapau i e czstokro nie mstwa mu brak, ale onierskiej cierpliwoci, ktr tylko praktyka wyrabia. Potrafi on nieraz uderzy jak nawanica na najstarszepuki i przej po ich trupach. Jest to elazo, ktre pki czerwone, drga, yje, sypie iskry, pali, niszczy, a gdy wystygnie, jest tylko martw bry. Jako gdy ubieg tydzie i drugi, a zaczyna si trzeci, duga bezczynno pocza ciy pospolitemu ruszeniu. Upay byy coraz wiksze. Szlachta nie chciaa wychodzi na musztry tumaczc si tym, e "konie, cite przez bki, nie chc usta na miejscu, a jako e w botnistej okolicy od komarw wytrzyma nie mona..." Czelad wszczynaa coraz wiksze ktnie o miejsca cieniste, o ktre i midzy panami przychodzio do szabel. Jaki taki, skrciwszy wieczorem do wody, wyjedachykiem z obozu, aby nie wrci wicej. Nie brako i z gry zego przykadu. Pan Skoraszewski da wanie zna z Czaplinka,e Szwedzi ju niedaleko, gdy na radzie wojennej uwolniono do domu pana Zygmuntaz Grudnej Grudziskiego, starocica redzkiego, o co stryj Andrzej, pan wojewoda kaliski, wielce nastawa. - Jeli ja mam tu gow zoy i gardo da - mwi- nieche synowiec po mnie pami i saw odziedziczy, by zasuga moja nie przepada. Tu pocz roztkliwia si nad modym wiekiem i niewinnoci synowca oraz wynosi jego hojno, z jak sto piechoty bardzo porzdnej dla Rzeczypospolitej na ten termin wystawi. I rada wojenna zgodzia si na proby stryja. Z rana 16 lipca wyjeda pan starocic w kilkanaciesug otwarcie z obozu do domu, w wigili niemal oblenia i bitwy. Tumy szlachty przeprowadzay go wrd szyderskich okrzykw a za obz, a tumom tym przywodzi Ostroka, ktry krzycza z daleka za odjedajcym: - Moci panie starocicu, daj ci do herbu inazwiska przydomek: Deest! - Vivat Deest-Grudziski! - krzyczaa szlachta. - A nie pacz za stryjcem ! - woa dalej Ostroka - rwny on ma z tob kontempt dla Szwedw i niech si jeno poka, pewnie si plecami do nich obrci! Modemu magnatowi krew bia do twarzy, ale udawa, e obelg nie syszy, jeno koniabd ostrogami i tumy rozpiera, by jak najprdzej znale si poza obozem i swymiprzeladowcami, ktrzy w kocu, bez uwagi na rd i godno odjedajcego, poczli rzuca grudkami ziemi i krzycze: - Masz grudk, Grudziski! A ho! a huzia! hoc! hoc! szarak! kot! Uczyni si taki tumult, e a wojewoda poznaski nadbieg z kilku rotmistrzami uspokaja i tumaczy, e starocic tylko na tydzie, dla bardzo pilnych spraw, wzipermisj. Jednake zy przykad podziaa - i tego samego dnia znalazo si kilkuset szlachty, ktrzy nie chcieli by gorszymi od pana starocica, lubo wymykali si z mniejsz asystencj i ciszej. Pan Stanisaw Skrzetuski, rotmistrz kaliski, a stryjeczny synnego zbaraczyka Jana, wosy rwa nagowie, bo i jego anowcy, idc za przykadem "towarzystwa", poczli "wycieka" z obozu. Zoono znw rad wojenn, w ktrej tumy szlacheckie koniecznie chciay wzi udzia. Nastaa noc burzliwa, pena krzykw, swarw. Podejrzywano si wzajemnie o zamiar ucieczki. Okrzyki: "Albo wszyscy, albo nikt" - przelatyway z ust do ust. Co chwila zryway si wieci, e wojewodowie uchodz - i powstawa taki rozruch, e wojewodowie musieli si ukazywa po kilkakro wzburzonym tumom. Kilkanacie tysicy ludzi stao do witania na koniach, wojewoda poznaski za jedzi midzy nimi z odkryt gow, podobien do senatora rzymskiego, i powtarza co chwila wielkie sowa: - Moci panowie! z wami y i umiera! Przyjmowano go w niektrych miejscach A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAoPcpcqcre,Mcs: wiwatami, w innych brzmiay szyderskie okrzyki. On za, ledwie uciszy tumy, wraca na rad spracowany, zachrypy, upojony wielkoci wasnych sw i przekonany, e tej nocy niepoyte ojczynieodda usugi. Ale na radzie mniejsze mia sowa na ustach, bo si za brod i za chocho targaz rozpaczy powtarzajc: - Radcie waszmociowie, jeli umiecie... Jaumywam rce od tego, co si stanie, bo z takim onierzem niepodobna si broni. - Janie wielmony wojewodo! - odpowiada pan Stanisaw Skrzetuski. - Sam nieprzyjaciel powcignie t swawol i te rozruchy. Niech jeno armaty zagraj, niechprzyjdzie do obrony, oblenia, ta sama szlachta w sprawie wasnego garda musi u waw suy, nie w obozie si warcholi. Tak ju nieraz bywao ! - Z czym si broni? Armat nie mamy, jeno nasze wiwatwki, dobre do pukania w czasie uczt. - Pod Zbaraem Chmielnicki mia siedmdziesit dzia, a ksi Jeremi jeno kilkanacie oktaw i granatnikw. - Ale mia wojsko, nie pospolitakw; swoje chorgwie, w wiecie sawne, nie ichmociw od strzyy owiec. Z takich to onichmociw onierzy uczyni. - Posa po pana Wadysawa Skoraszewskiego - rzek pan Sdziwj Czarnkowski, kasztelan poznaski. - Uczynigo obonym. On ma mir u szlachty i w ryzieutrzyma j potrafi. - Posa po Skoraszewskiego! Po co on ma w Drahimiu czy w Czaplinku siedzie! - powtrzy pan Jdrzej Grudziski, wojewoda kaliski. - Tak jest! to najlepsza rada! - zawoay inne gosy. I wysano goca po pana Wadysawa Skoraszewskiego - innych postanowie na radzie nie powzito, natomiast mwiono i narzekano wiele na krla, krlow, na brakwojska i opuszczenie. Ranek nastpny nie przynis ni pociechy, niuspokojenia. Owszem, bezad sta si jeszcze wikszy. Kto puci nagle wie, e rnowiercy, mianowicie kalwini, sprzyjaj Szwedom i gotowi s przy pierwszej sposobnoci przej do nieprzyjaci. Co wicej, wieci tej nie zaprzeczyli ani pan Szlichtyng, ani panowie Kurnatowscy, Edmund i Jacek, rwnie kalwini, ale ludzie szczerze ojczynie oddani. Sami owszem potwierdzili, e rnowiercy tworz osobne koo i zmawiaj si ze sob pod wodz znanego warchoa i okrutnika pana Reja, ktry za modu suc w Niemczech jako ochotnik po stronie luterskiej, wielkim by Szwedw przyjacielem. Zaledwie tedy te podejrzenia rozbiegy si midzy szlacht, natychmiast kilkanacie tysicy szabel zabyso i prawdziwa burza rozptaa si w obozie. - Zdrajcw karmimy! mije karmimy, gotowe ksa ono rodzicielki! - woaa szlachta. - Dawajcie ich sam! - W pie ich!... Zdrada najzaraliwsza, moci panowie!... Wyrwa kkol, bo inaczej zginiemy wszyscy! Wojewodowie i rotmistrze znw musieli uspokaja, ale przyszo im to jeszcze trudniej ni dnia poprzedniego. Sami zresztbyli przekonani, e pan Rej gotw najotwarciej zdradzi ojczyzn, bo to by czowiek zupenie scudzoziemczony i prczmowy nie mia w sobie nic polskiego. Uchwalono te wysa go z obozu, co zarazuspokoio nieco wzburzonych. Jednake dugo jeszcze zryway si okrzyki: - Dawajcie ich sam! Zdrada! zdrada! Dziwne usposobienie zapanowao w kocu wobozie. Jedni upadli na duchu i pogryli si w smutku. Ci chodzili w milczeniu bdnymi krokami wzdu waw, puszczajc trwoliwy i pospny wzrok na rwniny, ktrymi mia nadcign nieprzyjaciel, lub udzielali sobie szepcc coraz gorszych nowin. Innych opanowaa szalona, desperacka jaka wesoo i gotowo na mier. Wskutek tej gotowoci wyprawiano uczty i pijatyki, by wesoo ostatnich dni ycia uy. Niektrzy te myleli o zbawieniu i czas spdzali na modlitwach. Nikt tylko w caym tym ludzkim tumie nie myla o zwycistwie, jakby ono wcale byo niepodobnym, a jednak nieprzyjaciel nie mia si przewyszajcych: mia wicejdzia i wojska lepiej wiczone, i wodza, ktry wojn rozumia. A gdy tak z jednej strony obz polski wrza, hucza, ucztowa, wzburza si, ucisza jak morze wichrem smagane, gdy pospolite ruszenie sejmikowao niby w czasie elekcji krla - z drugiej strony, po roztoczystych, zielonych gach nadodrzaskich, posuway si spokojnie zastpy szwedzkie. Sza wic naprzd brygada gwardii krlewskiej; wid j Benedykt Horn, grony onierz, ktrego imi ze strachem w Niemczech powtarzano; lud doborny, rosy, ubrany w grzebieniaste hemy z cznami zachodzcymi na uszy, w te skrzane kaftany, zbrojny w rapiery i w muszkiety, zimny i uparty w boju, i na kade skinienie wodza gotowy. Karol Schedding, Niemiec, wid nastpn brygad Westgotlandzk, zoon z dwch pukw piechoty i jednego cikiej rajtarii przybranej w pancerze bez naramiennikw;poowa piechurw miaa muszkiety, druga wcznie; przy pocztku bitwy muszkietnicystawali w czele, a w razie ataku jazdy cofali si za wcznikw, ktrzy utkwiwszyjeden koniec wczni w ziemi, drugi nadstawiali przeciw pdzcym koniom. Pod Trzcian, za czasw Zygmunta III, jedna chorgiew husarii rozniosa na szablach i kopytach t sam westgotlandzk brygad,w ktrej obecnie suyli przewanie Niemcy. Dwie brygady smalandzkie wid Irwin zwany Bezrkim, bo by prawic w swoim czasie, bronic chorgwi, utraci - za to wlewej mia tak si, e jednym zamachem odcina eb konia; by to onierz ponury, kochajcy tylko wojn i rozlew krwi, surowy i dla siebie, i dla onierzy. Gdy inni"kapitanowie" wyrobili si w ustawicznej wojnie na ludzi rzemiosa, wojn dla wojnykochajcych, on pozosta zawsze tym samym fanatykiem i mordowa ludzi piewajc psalmy pobone. Brygada westmanlandzka sza pod Drakenborgiem, a helsingerska, zoona ze strzelcw w wiecie sawnych, pod Gustawem Oxenstiern, krewnym sawnego kanclerza, modym onierzem wielkie rokujcym nadzieje. Nad ostgotlandzk pukownikowa Fersen, a neriksk i wermlandzk sprawowa sam Wittenberg, ktry zarazem by naczelnym wodzem caej armii. Siedmdziesit dwa dzia wytaczao bruzdypo wilgotnych gach, a wszystkich onierzy byo 17 tysicy, gronych upienikw caych Niemiec, a w boju tak sprawnych, e zwaszcza z piechot zaledwie krlewskie francuskie gwardie mogy si porwna. Za pukami cigny wozy i namioty, a puki szy w szyku, w kadej chwili do boju gotowe. Las wczni stercza nad mas gw, hemw i kapeluszy, a midzy tym lasem pyny ku polskiej granicy wielkie chorgwie bkitne z biaymi krzyami w porodku. Z kadym dniem zmniejszaa si odlego dzielca dwa wojska. Na koniec, w dniu 21 lipca, w lesie pod wsi Heinrichsdorfem ujrzay zastpy szwedzkie po raz pierwszy sup graniczny polski. Na ten widok cae wojsko uczynio okrzyk ogromny, zagrzmiay trby, koty i bbny i rozwiny si wszystkie chorgwie.Wittenberg wyjecha naprzd w asystencji wietnego sztabu, a wszystkie puki przechodziy przed nim prezentujc bro, jazda z dobytymi rapierami, dziaa z zapalonymi lontami. Godzina bya poudniowa, pogoda przepyszna. Powietrze lene pachniao ywic. Szara, zalana promieniami soca droga, ktr przechodziy szwedzkie chorgwie, wybiegajc z heinrichsdorfskiego lasu, gubia si na widnokrgu. Gdy idce ni wojska przeszy wreszcie las, wzrok ich odkry krain weso, umiechnit, poyskujc tawymi anami zb wszelakich, miejscami usian dbrowami, miejscami zielon od k. Tu i owdzie z kp drzew, za dbrowami, hen! daleko podnosiy si dymy ku niebu; na potrawach widniay pasce si trzody. Tam gdzie na kach przewiecaa woda rozlana szeroko, chodziy spokojnie bociany. Jaka cisza i sodycz rozlana bya wszdzie po tej ziemi mlekiem i miodem pyncej. I zdawaa si roztacza coraz szerzej i otwiera ramiona przed wojskami, jakby nie najezdnikw witaa, ale goci z Bogiem przybywajcych. Na ten widok nowy okrzyk wyrwa si z piersi wszystkich odakw, mianowicie rodowitych Szwedw przywykych do nagiej, biednej i dzikiej przyrody w kraju ojczystym. Serca upieskiego a ubogiego ludu wezbray pragnieniem zagarnicia tychskarbw i dostatkw, ktre wpaday im podoczy. Zapa ogarn szeregi. Ale spodziewali si ci odacy zahartowani w ogniu trzydziestoletniej wojny, e nie przyjdzie im to atwo, bo t ziemi zbonzamieszkiwa lud rojny a rycerski, ktry umia jej broni. ya jeszcze w Szwecji pami straszliwego pogromu pod Kircholmem, gdzie trzy tysice jazdy pod Chodkiewiczem staro na proch omnacie tysicy najbitniejszego szwedzkiego wojska.W chatach Westgotlandu, Smalandu do Dalekarlii opowiadano o tych rycerzach skrzydlatych jak o wielkoludach z sagi. wiesza bya jeszcze pami walk za Gustawa Adolfa, bo nie wymarli ludzie, ktrzy brali w nich udzia. Wszake w orze skandynawski, zanim przelecia cae Niemcy, po dwakro poama szpony na zastpach Koniecpolskiego. Wic z radoci czya si w sercach szwedzkich i pewna obawa, ktrej nie by pren sam wdz naczelny, Wittenberg. Patrzy on na przechodzce puki piechoty irajtarii takim okiem, jakim pasterz patrzy na sw trzod; nastpnie zwrci si do otyego czowieka przybranego w kapelusz z pirem i jasn peruk spadajc na ramiona. - Wasza mio upewniasz mnie - rzek - e z tymi siami mona zama wojska stojce pod Ujciem? Czowiek w jasnej peruce umiechn si i rzek: - Wasza mio zupenie moe polega na mych sowach, za ktre gow rczy gotowym. Gdyby pod Ujciem byy wojska regularne i ktrykolwiek z hetmanw, tedybym pierwszy radzi nie kwapi si i poczeka, a jego krlewska mo z ca armi nadcignie; ale przeciw pospolitemu ruszeniu i tym panom wielkopolskim siy nasze a nadto wystarcz. - A nie przyle im jakowych posikw? - Posikw nie przyl z dwch powodw: po pierwsze, dlatego, e wojska wszystkie,ktrych w ogle jest niewiele, zajte s na Litwie i na Ukrainie; po wtre, e w Warszawie ani krl Jan Kazimierz, ani panowie kanclerze, ani senat do tej pory nie chc wierzy, aby jego krlewska moKarol Gustaw, wbrew rozejmowi i mimo ostatnich poselstw, mimo gotowoci do ustpstw, naprawd rozpoczyna wojn. Ufaj, e pokj jeszcze w ostatniej chwili bdzie uczyniony... cha! cha! Tu otyy czowiek zdj kapelusz, otar z potu czerwon twarz i doda: - Trubecki i Dogoruki na Litwie, Chmielnickina Ukrainie, a my wchodzimy do Wielkopolski... Oto do czego doprowadziy rzdy Jana Kazimierza ! Wittenberg spojrza na niego dziwnym wzrokiem i zapyta: - A wasza mio radujesz si t myl? - A ja raduj si t myl, bo moje krzywdy i moja niewinno bd pomszczone; a oprcz tego widz ju jak na doni, e szabla waszej mioci i moje rady wo t now, najpikniejsz w wiecie koron na gow Karola Gustawa. Wittenberg zapuci wzrok w dal, obj nimlasy, dbrowy, gi i any zbone, i po chwili rzek: - Tak jest! pikny to kraj i yzny... Wasza mio moesz te by pewien, e po wojnie jego krlewska mo nikomu innemu wielkorzdztwa tu nie powierzy. Otyy czowiek zdj znw kapelusz. - I ja te nie chc innego mie pana - dodawznoszc oczy ku niebu. Niebo byo jasne i pogodne, aden piorun nie spad i nie skruszy na proch zdrajcy, ktry swj kraj, jczcy ju pod dwoma wojnami i wyczerpany, wydawa na tej granicy w moc nieprzyjaciela. Czowiek bowiem rozmawiajcy z Wittenbergiem by to Hieronim Radziejowski, byy podkanclerzy koronny, obecnie Szwedom przeciw ojczynie zaprzedany. Stali czas jaki w milczeniu; tymczasem ostatnie dwie brygady, nerikska i wermlandzka, przeszy granic, za nimi poczy si wtacza dziaa, trby cigle jeszcze gray, a huk kotw i warczenie bbnw guszyo kroki onierzy i napeniao las zowrogimi echami. Wreszcieruszy i sztab. Radziejowski jecha koo Wittenberga. - Oxenstierny nie wida - rzek Wittenberg - boj si, czy go jaka przygoda nie spotkaa. Nie wiem, jeeli to dobra bya rada posya go jako trbacza z listami podUjcie. - Dobra - odpar Radziejowski - bo obz zlustruje, wodzw zobaczy i wyrozumie, cotam myl, a tego by lada ciura nie uczyni.- A jeli go poznaj? - Jeden pan Rej go tam zna, a on nasz. Zreszt, choby go poznali, nie uczyni mu nic zego, jeszcze na drog opatrz i nagrodz... Znam ja Polakw i wiem, e gotowi na wszystko, byle si przed obcymi jako polityczny nard pokaza. Caa usilno nasza w tym, aby nas obcy chwalili... O Oxenstiern moesz by wasza mio spokojny, bo wos mu z gowy nie spadnie. Nie wida go, bo i czas by na powrt za krtki. - A jak wasza mio sdzisz: sprawi nasze listy jaki skutek? Radziejowski rozemia si. - Jeli pozwolisz mi wasza mio by prorokiem, to przepowiem, co si stanie. Pan wojewoda poznaski polityczny to czek i uczony, wic nam bardzo polityczniei bardzo grzecznie odpisze; ale e lubi za Rzymianina uchodzi, tedy jego odpowied okrutnie bdzie rzymska; powie naprzd, ewoli ostatni kropl krwi wyla ni podda si, e mier lepsza od niesawy, a mio, jak ywi dla ojczyzny, nakazuje mu pa na granicy. Radziejowski pocz si mia jeszcze goniej, surowa twarz Wittenberga rozjania si take. - Wasza mio nie sdzisz, aby on by gotw tak uczyni, jak pisze? - pyta. - On? - odrzek Radziejowski. - Prawda, e ywi mio do ojczyzny, ale inkaustem, a e niezbyt to posilna potrawa, wic i jego mio chudsza nawet od jego bazna, ktry mu pomaga rytmy ukada. Jestem pewny, e po onej rzymskiej odmowie nastpi yczenia zdrowia, pomylnoci, polecanie si subom, a na koniec proba, bymy dobra jego i krewnych oszczdzali, za co znw bdzie ywi dla nas wdziczno - wraz ze wszystkimi swymi krewnymi. - A jaki bdzie w ostatku skutek naszych listw? - e zwtl ducha do ostatka, e panowie senatorowie rozpoczn z nami ukady i e ca Wielkopolsk, bodaj po kilku wystrzaach na wiatr, zajmiemy. - Oby wasza mio by prawdziwym prorokiem... - Pewien jestem, e tak bdzie, bo znam tych ludzi, mam te przyjaci i stronnikww caym kraju i wiem, jak sobie poczyna...A e niczego nie omieszkam, rczy za to krzywda, ktra mnie od Jana Kazimierza spotkaa, i mio dla Karola Gustawa. Czulsi u nas teraz ludzie na wasne fortunyni na cao Rzeczypospolitej. Wszystkie te ziemie, po ktrych teraz i bdziem, to fortuny Opaliskich, Czarnkowskich, Grudziskich, a e oni to wanie stoj podUjciem, wic te i miksi bd przy ukadach. Co do szlachty, byle jej wolno sejmikowania zarczy, pjdzie i ona ladem panw wojewodw. - Wasza mio niepoyte swoj znajomoci kraju i ludzi oddajesz jego krlewskiej moci usugi, ktre nie mog by bez rwnie znamienitej nagrody. Z tego,co od waszej mioci sysz, wnioskuj, emog t ziemi jako nasz uwaa. - Moesz wasza mio! moesz! moesz! - powtrzy skwapliwie po kilkakro Radziejowski. - A wic zajmuj j w imieniu jego krlewskiej moci Karola Gustawa odpar powanie Wittenberg. Gdy tak szwedzkie wojska poczy depta za Heinrichsdorfem ziemi wielkopolsk, poprzednio jeszcze, bo w dniu 18 lipca, przyby do obozu polskiego trbacz szwedzki z listami do wojewodw od Radziejowskiego i Wittenberga. Pan Wadysaw Skoraszewski sam poprowadzi go do wojewody poznaskiego,a szlachta z pospolitego ruszenia gapia siciekawie na "pierwszego Szweda", podziwiajc jego dzieln postaw, twarz msk, ty ws, zaczesany w kocach dogry w szerok szczotk, i min prawdziwie pask. Tumy przeprowadzaygo do wojewody, znajomi zwoywali si nawzajem, pokazywano go palcami, miano si troch z butw, zakoczonych ogromn kolist cholew, i z dugiego, prostego rapiera, ktry ronem przezywano, wiszcego na pendencie, suto srebrem haftowanym; Szwed za rzuca take ciekawie oczyma spod szerokiego kapelusza, jakby chcia obz zlustrowa i siy przeliczy, to znw przypatrywa si tumom szlachty, ktrej wschodni ubir widocznie by dla niego nowoci. Na koniec wprowadzono go do wojewody, uktrego zgromadzeni byli wszyscy dygnitarze znajdujcy si w obozie. Wnet przeczytano listy i rozpocza si jscach A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAtPcucvcw+ucx*:F$narada, trbacza za poleci pan wojewodaswym dworzanom, aby uczstowano go po oniersku; od dworzan odebraa go szlachta, i podziwiajc go cigle jako osobiliwo, pocza z nim pi na umr. Pan Skoraszewski przypatrywa mu si rwnie pilnie, ale z tego powodu, i podejrzewa, e to jaki oficer za trbacza przebrany; poszed nawet z t myl wieczorem do pana wojewody; ten jednake odrzek, i to jest wszystko jedno, i aresztowa go nie pozwoli. - Choby to by i sam Wittenberg - rzek - jako pose tu przyby i bezpiecznie odjecha powinien... Jeszcze mu ka da dziesi dukatw na drog. Trbacz tymczasem gawdzi aman niemczyzn z tymi ze szlachty, ktrzy ten jzyk przez stosunki z miastami pruskimi rozumieli, i opowiada im o zwycistwach przez Wittenberga w rnych krajach odniesionych, o siach, jakie ku Ujciu id, a zwaszcza o dziaach nie znanej dotd doskonaoci, ktrym nie masz sposobu si opiera. Stropia si tym te szlachta niemao i rne przesadzone wieci poczy wnet kry po obozie. Tej nocy prawie nikt nie spa w caym Ujciu, bo najprzd, koo pnocy, nadeszlici ludzie, ktrzy dotychczas w osobnych stali obozach pod Pi i Wieleniem. Dygnitarze radzili nad odpowiedzi do biaego dnia, a szlachcie czas schodzi na opowiadaniach o potdze szwedzkiej. Z pewn gorczkow ciekawoci wypytywano trbacza o wodzw, wojsko, bro, sposb walczenia i podawano sobie z ust do ust kad jego odpowied. Blisko szwedzkich zastpw dodawaa niezwykego interesu wszelkim szczegom, ktre nie byy tego rodzaju, aby mogy doda otuchy. O witaniu nadjecha pan Stanisaw Skrzetuski z wieci, e Szwedzi przycignli ju pod Wacz, o jeden dzie marszu od polskiego obozu. Powstaa natychmiast sroga krtanina; wikszo koni wraz ze sub bya na paszy na kach, wic posyano po nie na gwat. Powiaty siaday na ko i staway chorgwiami. Chwila przed bitw bywa dla niewywiczonego onierza najstraszniejsz; wic zanim rotmistrze zdoali wprowadzi jaki taki porzdek, przez dugi czas panowao przeraajce zamieszanie. Nie sycha byo ni komendy, ni trbek, tylko gosy woajce ze wszystkich stron: "Janie! Pietrze! Onufry! bywaj!... eby ci zabito! dawaj konie!... Gdzie moja suba?... Janie! Pietrze!" Gdyby w takiej chwili rozleg si jeden strza dziaowy, zamieszanie atwo by w popoch zmieni si mogo. Z wolna jednak powiaty staway w ordynku.Przyrodzone usposobienie szlachty do wojnyzastpio poniekd brak dowiadczenia i okoo poudnia przedstawia ju obz do imponujcy widok. Piechota staa przy waach, podobna do kwiatw w swych rnobarwnych kabatach; dymy unosiy si z zapalonych lontw, a na zewntrz waw,pod zason dzia, gi i rwnina zaroiy si powiatowymi chorgwiami jazdy w szyku stojcej, na dzielnych koniach, ktrych renie budzio echa w pobliskich lasach i napeniao serca zapaem wojennym. Tymczasem wojewoda poznaski wyprawi trbacza z odpowiedzi na listy, brzmic mniej wicej tak, jak przepowiada Radziejowski, a zatem polityczn zarazem i rzymsk; po czym postanowi wysa podjazd na pnocny brzeg Noteci dla pochwycenia nieprzyjacielskiego jzyka. Piotr Opaliski, wojewoda podlaski, stryjeczny wojewody poznaskiego, mia ruszy wasn osob z podjazdem wraz ze swymi dragonami, ktrych, sto pidziesit pod Ujcie przyprowadzi, a oprcz tego polecono panom rotmistrzom, Skoraszewskiemu Wadysawowi i Skrzetuskiemu, wezwa ochotnika ze szlachty do pospolitego ruszenia nalecej, aby i ona zajrzaa ju przecie w oczy nieprzyjacielowi. Jedzili tedy obaj przed szeregami czynic rozkosz oczom swym moderunkiem i postaw; pan Stanisaw, czarny jak uk na podobiestwo wszystkich Skrzetuskich, z twarz msk, gron i ozdobion dug ukon blizn od cicia miecza pozosta, zkrucz, rozwian na wiatr brod; pan Wadysaw, tustawy, z dugimi jasnymi wsami, z odwinit warg doln i oczyma w czerwonych obwdkach, agodny i poczciwy, mniej przypomina Marsa, ale niemniej bya to szczera dusza onierska,jak salamandra w ogniu si kochajca, rycerz znajcy wojn jak swoje dziesi palcw i odwagi nieporwnanej. Obaj przejedajc szeregi wycignite w dug lini powtarzali co chwila: - A nue, moci panowie, kto na ochotnika pod Szweda? Kto rad prochu powcha? Nue, moci panowie, na ochotnika! I tak przejechali ju spory kawa - bez skutku, bo z szeregw nie wysuwa si nikt. Jeden oglda si na drugiego. Byli tacy, ktrzy mieli ochot, i nie strach przed Szwedami, ale niemiao wobec swoich ich wstrzymywaa. Niejeden trca ssiada okciem i mwi: "Pjdziesz ty, to i ja pjd." Rotmistrze poczynali si niecierpliwi, a nagle, gdy przyjechali przed powiat gnienieski, jaki czowiek pstro ubrany wyskoczy na kucu nie z szeregu, ale zza szeregu i krzykn: - Moci panowie pospolitaki, ja zostaj ochotnikiem, a wy baznami! - Ostroka! Ostroka! - zawoaa szlachta. - Taki dobry szlachcic jak i kady! - odpowiedzia bazen. - Tfu! do stu diabw! - zawoa pan Rosiski, podsdek - do bazestw! id ja! - I ja!... i ja! - zawoay liczne gosy. - Raz mnie matka rodzia, raz mi mier! - Znajd si tacy dobrzy jak i ty! - Kademu wolno! Niech si tu nikt nad drugich nie wynosi. I jak poprzednio nikt nie stawa, tak teraz pocza si sypa szlachta ze wszystkich powiatw - przeciga komi, zawadza jedni o drugich i kci naprdce. Stano w mgnieniu oka z piset koni, a jeszcze cigle wyjedano z szeregw. Pan Skoraszewski pocz si mia swoim szczerym, poczciwym miechem i woa: - Dosy, moci panowie, dosy! Nie moemyi wszyscy! Po czym obaj ze Skrzetuskim sprawili ludzi i ruszyli naprzd. Pan wojewoda podlaski poczy si z nimi przy wyjciu z obozu. Widziano ich jak na doni, przeprawiajcych si przez Note - po czym zamigotali jeszcze kilkakrotnie na skrtach drogi i znikli z oczu. Po upywie p godziny pan wojewoda poznaski kaza rozjeda si ludziom do namiotw, uzna bowiem, e niepodobna ichtrzyma w szeregach, gdy nieprzyjaciel jeszcze o dzie drogi odlegy. Porozstawiano jednak liczne strae; nie pozwolono wygania koni na pasz i wydanorozkaz, e za pierwszym cichym zatrbieniem przez munsztuk wszyscy majsiada na ko i stawa w gotowoci. Skoczyo si oczekiwanie, niepewno, skoczyy si zaraz swary, ktnie; owszem: blisko nieprzyjaciela, jak przepowiada pan Skrzetuski, podniosa ducha. Pierwsza szczliwa bitwa moga gonawet podnie bardzo wysoko, i wieczorem zdarzy si wypadek, ktry zdawa si by now szczliw wrb. Soce wanie zachodzio owiecajc ogromnym, racym oczy blaskiem Note i zanoteckie bory, gdy po drugiej stronie rzeki ujrzano naprzd tuman kurzu, a potem poruszajcych si w tumanie ludzi. Wylego, co yo, na way, patrze, co to za gocie; wtem od stray nadbieg dragon z chorgwi pana Grudziskiego dajc zna, e podjazd wraca. - Podjazd wraca!... wracaj szczliwie!... Nie zjedli ich Szwedzi!- powtarzano z ust do ust w obozie. Oni tymczasem w jasnych kbach kurzu zbliali si coraz bardziej, idc wolno, nastpnie przeprawili si przez Note. Szlachta przypatrywaa im si z rkoma nad oczami, bo blask czyni si coraz wikszy i cae powietrze przesycone byo zotym i purpurowym wiatem. - Hej! co ich kupa wiksza, ni wyjechaa! - rzek pan Szlichtyng. - Jecw chyba prowadz, jak mnie Bg miy! - zakrzykn jaki szlachcic, widocznie tchrzem podszyty, ktry oczom swoim wierzy nie chcia. - Jecw prowadz! jecw prowadz!... Oni tymczasem zbliyli si ju tak, e twarze mona byo rozrni. Na przedzie jecha pan Skoraszewski kiwajc swym zwyczajem gow i gawdzc wesoo ze Skrzetuskim, za nimi duy oddzia konny otacza kilkudziesiciu piechurw przybranych w koliste kapelusze. Byli to istotnie jecy szwedzcy. Na ten widok nie wytrzymaa szlachta i pucia si naprzeciw wrd okrzykw: - Vivat Skoraszewski ! Vivat Skrzetuski ! Gste tumy otoczyy wnet cay oddzia. Jedni patrzyli na jecw, drudzy wypytywali si: "Jak to byo?" - inni wygraali Szwedom. - A hu! A co?! Dobrze wam tak, psiajuchy!... Z Polakami zachciao si wam wojowa? Macie teraz Polakw! - Dawajcie ich saml... Na szable ich!... Bigosowa!... - Ha, szodryl ha, pludraki, poprbowaliciepolskich szabel?! - Moci panowie, nie krzyczcie-jak wyrostki, bo jecy pomyl, e wam wojnapierwszyzna ! - rzek pan Skoraszewski. -Zwyczajna to rzecz, e si jecw w czasie wojny bierze. Ochotnicy, ktrzy naleeli do podjazdu, spogldali z dum na szlacht, ktra zarzucaa ich pytaniami: - Jake to? atwo si wam dali? Czy musielicie si zapoci? Dobrze si bij? - Dobrzy pachokowie - odpar pan Rosiski- i bronili si znacznie, ale przecie nie z elaza. Szabla si ich ima. - Tak i nie mogli wam si oprze, co? - Impetu nie mogli wytrzyma. - Moci panowie, syszycie, co mwi: impetu nie mogli wytrzyma!...A co?... Impetto grunt!... - Pamitajcie, byle z impetem!... Najlepszy to sposb na Szweda! Gdyby tej szlachcie kazano w tej chwili skoczy na nieprzyjaciela, niechybnie nie zabrakoby jej impetu, ale tymczasem nieprzyjaciela nie byo wida - natomiast dobrze ju w nocy rozleg si gos trbki przed forpocztami. Przybywa drugi trbacz z listem od Wittenberga wzywajcym szlacht do poddania si. Tumy dowiedziawszy si o tym chciay posaca rozsieka, ale wojewodowie wzili list do deliberacji, chotre jego bya bezczelna. Jenera szwedzki owiadcza, e Karol Gustaw przysya swe wojska krewnemu Janowi Kazimierzowi jako posiki przeciw Kozakom, e zatem Wielkopolanie powinni si podda bez oporu. Pan Grudziski czytajc to pismo nie mg wstrzyma oburzenia i pici w st uderzy, ale wojewoda poznaski wnet uspokoi go pytaniem: - Wierzysz waszmo w zwycistwo?... Ile dni moem si broni?... Chceszli wzi odpowiedzialno za tyle krwi szlacheckiej, ktra jutro moe by przelan? Po duszej naradzie postanowiono nie odpowiada i czeka, co si stanie. Nie czekano ju dugo. W sobot, dnia 24 lipca, strae day zna, e cae wojsko szwedzkie ukazao si naprzeciw Piy. W obozie zawrzao jak w ulu wili wyroju. Szlachta siadaa na ko, wojewodowie przebiegali szeregi, wydajc sprzeczne rozkazy, a dopiero pan Wadysaw wzi wszystko w rce i przyprowadziwszy do porzdku wyjecha na czele kilkuset ochotnikw, by poprbowa harcw za rzek i ludzi z widokiem nieprzyjaci oswoi. Sza z nim jazda do ochotnie, bo harce skaday si zwykle z szeregu walk prowadzonych niewielkimi kupami lub pojedynczo, a takich walk wiczona w sztuce robienia szabl szlachta nie lkaa si wcale. Wyszli wic za rzek i stanli w obliczu nieprzyjaciela, ktry zblia si coraz bardziej i czernia dug lini na horyzoncie jakoby br wieo z ziemi wyrosy. Rozwijay si wic puki konne, piesze, ogarniajc coraz szersz przestrze. Szlachta spodziewaa si, e lada chwila sypn si ku niej harcownicy, rajtarzy, ale tymczasem nie byo ich wida. Natomiast na wzgrzach odlegych o kilkaset krokw zatrzymay si niewielkie kupki, w ktrych wida byo ludzi i konie, i poczy krci si na miejscu, co ujrzawszy pan Skraszewski zakomenderowa bez zwoki: - Lewo - w ty! Ale jeszcze nie przebrzmia gos komendy, gdy na wzgrkach wykwity dugie biae smugi dymu i niby ptastwo jakie przeleciao ze wistem midzy szlacht, potem huk wstrzsn powietrzem, a jednoczenie rozlegy si krzyki i jki kilkurannych. - Stj! - krzykn pan Wadysaw. Ptastwo przeleciao po raz drugi i trzeci - iznw wistowi zawtroway jki. Szlachta nie usuchaa komendy naczelnika,owszem, ustpowaa coraz szybciej, krzyczc i pomocy niebieskiej wzywajc - nastpnie oddzia rozproszy si w mgnieniu oka po rwninie i ruszy skokiem ku obozowi. Pan Skoraszewski kl - nic niepomogo. Zegnawszy tak atwo harcownikw Wittenberg posuwa si dalej, a wreszcie stan naprzeciw Ujcia, wprost przed szacami bronionymi przez szlacht kalisk.Polskie armaty poczy gra w teje chwili,ale zrazu nie odpowiadano na owe salwy ze strony szwedzkiej. Dymy ukaday si spokojnie w jasnym powietrzu w dugie pasma rozcigajce si midzy wojskami, aprzez luki midzy nimi widziaa szlachta puki szwedzkie, piechoty i jazdy, rozwijajce si ze straszliwym spokojem, jak gdyby pewne zwycistwa. Na wzgrzach zataczano armaty, podsypywano szaczyki, sowem, nieprzyjaciel szykowa si nie zwracajc najmniejszej uwagi na kule, ktre nie dolatujc do niego obsypyway jeno piaskiem i ziemi pracujcych przy szaczykach. Wyprowadzi jeszcze pan Stanisaw Skrzetuski dwie chorgwie kaliszanw, chcc miaym atakiem zmiesza Szwedw,ale nie poszli ochotnie; oddzia rozcign si zaraz w bezadn kup, bo gdy odwaniejsi parli konie naprzd, tchrzliwsiwstrzymywali je umylnie. Dwa puki rajtarii wysanej przez Wittenberga po krtkiej walce spdziy z pola szlacht i gnay pod obz. Tymczasem zapad mrok i zakoczy bezkrwaw walk. Strzelano jednak z dzia a do nocy, po czym strzay umilky, ale w obozie polskimpodniosa si taka wrzawa, e sycha j byo na drugim brzegu Noteci. Powstaa ona naprzd z tego powodu, e kilkaset pospolitakw prbowao wymkn si w ciemnociach z obozu. Inni, spostrzegszy to, poczli grozi i nie puszcza. Brano si do szabel. Sowa: "Albo wszyscy, albo nikt!"- znowu przelatyway z us do ust. Lecz z kad chwil stawao si prawdopodobniejszym, e ujd wszyscy. Wybucho wielkie niezadowolenie z wodzw:"Wysano nas z goymi brzuchami przeciw armatom!"- woali pospolitacy. Oburzano si rwnie i na Wittenberga, e nie szanujc zwyczajw wojennych, przeciw harcownikom nie harcownikw wysya, ale z armat ognia do nich niespodzianie kae dawa. "Kady poczyna sobie, jak mu lepiej - mwiono - ale wiskiego to narodu obyczaj czoem do czoa nie stan." Inni rozpaczali otwarcie."Wykurz nas std jak jawca z jamy" - mwili desperaci. "Obz le zatoczony, szace le usypane, miejsce do obrony niestosowne." Od czasu do czasu odzyway si gosy: "Panowie bracia! ratujcie si!" A inne woay: "Zdrada! zdrada!" Bya to noc straszna: zamieszanie i rozprzenie wzrastao z kad chwil; rozkazw nikt nie sucha. Wojewodowie potracili gowy i nie prbowali nawet przywrci adu. Niedostwo ich i niedostwo pospolitego ruszenia okazywao si jasno jak na doni. Wittenberg mgby by tej nocy wzi wstpnym bojem obz z najwiksz atwoci. Nasta wit. Dzie czyni si blady, chmurny i owieci chaotyczne zbiorowisko ludzi upadych na duchu, lamentujcych, w znacznej czci pijanych, gotowszych na hab ni na walk. Na domiar zego Szwedzi przeprawili si noc pod Dzibowem na drug stron Noteci i otoczyli obz polski. Z tej strony nie byo prawie wcale szacw i nie byo zza czego si broni. Naleao otoczy si waem bez straty chwili czasu. Skoraszewski i Skrzetuski zaklinali, by to uczyniono, ale nikt ju nie chcia o niczym wiedzie. Wodzowie i szlachta mieli na ustach jedno sowo: "paktowa!" Wysano parlamentarzy. W odpowiedzi przyby z obozu szwedzkiego wietny orszak, na czele ktrego jechali: Radziejowski i jenera Wirtz, obaj z zielonymi gaziami wrku. Jechali ku domowi, w ktrym sta wojewoda poznaski, ale po drodze zatrzymywa si Radziejowski wrd tumw szlachty, kania si gazi i kapeluszem, umiecha si, wita znajomych i mwi dononym gosem: - Moci panowie, bracia najmilsi! Nie trwcie si! Nie jako wrogowie tu przybywamy. Od was samych zaley, by kropla krwi wicej nie bya wytoczona. Jeli chcecie zamiast tyrana, ktry nastaje na wolnoci wasze, ktry o dominium absolutum zamyla, ktry ojczyzn do ostatniej zguby przywid, jeli chcecie, powtarzam, pana dobrego, wspaniaego, wojownika tak niezmiernej sawy, e na samo imi jego pierzchn wszyscy jscach A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAyPUczc{|Hc}&.1 c~W;nieprzyjaciele Rzeczypospolitej - to oddajciesi w protekcj najjaniejszemu Karolowi Gustawowi... Moci panowie, bracia najmilsi!Oto wioz ze sob porczenie wszelkich swobd waszych, waszej wolnoci, religii. Od was samych ocalenie wasze zaley... Moci panowie! Najjaniejszy krl szwedzkipodejmuje si przytumi rebeli kozack, zakoczy wojn litewsk, i on jeden to uczyni potrafi. Ulitujcie si nad ojczyzn nieszczsn, jeli nad sob nie macie litoci... Tu gos zdrajcy zadrga, jakoby zami przyduszony. Suchaa szlachta w zdumieniu, gdzieniegdzie rzadkie gosy zakrzykny: "Vivat Radziejowski, nasz podkanclerzy!" - a on przejeda dalej i znw si kania nowym tumom, i znw sycha byo jego tubalny gos: "Moci panowie, bracia najmilsi!" - Na koniec obaj z Wirtzem i caym orszakiem znikli w domuwojewody poznaskiego. Szlachta stoczya si przed domem tak ciasno, e po gowach mona by byo przejecha, bo czua to i rozumiaa, e tam, w tym domu, toczy si sprawa nie tylko o ni, ale o ca ojczyzn. Wyszli sudzy wojewodziscy w szkaratnych barwach i poczli zaprasza powaniejszych "personatw" do rodka. Ciweszli skwapliwie, za nimi wdaro si kilku mniejszych, a reszta staa pod drzwiami, toczya si do okien, przykadaa uszy nawet do cian. Milczenie panowao w tumach gbokie. Stojcy bliej okien syszeli od czasu do czasu gwar dononych gosw wydobywajcych si z wntrza izby, jakobyecha ktni, dysput, sporw... Godzina upywaa za godzin - koca tej naradzie nie byo. Nagle drzwi wchodowe otworzyy si z trzaskiem i wypad z nich pan Wadysaw Skoraszewski. Obecni cofnli si w przeraeniu. Ten czowiek, zwykle tak spokojny i agodny, o ktrym mwiono, e rany mogysi goi pod jego rk, wyglda teraz strasznie. Oczy mia czerwone, wzrok obkany, odzie rozchestan na piersiach; obu rkoma trzyma si za czupryn i tak wpadszy jak piorun midzy szlacht krzycza przeraliwym gosem: - Zdrada! morderstwo! haba! Jestemy Szwecj ju, nie Polsk! Matk tam mordujw tym domu! I pocz rycze okropnym, spazmatycznympaczem i rwa wosy jak czowiek, ktry rozum traci. Grobowe milczenie panowao dokoa. Straszne jakie uczucie ogarno wszystkie serca. Skoraszewski za zerwa si nagle, poczbiega midzy szlacht i woa gosem najwyszej rozpaczy: - Do broni ! do broni, kto w Boga wierzy! Dobroni ! do broni ! Wwczas jakie szmery poczy przelatywa po tumach, jakie szepty chwilowe, nage, urwane, jak pierwsze uderzenia wiatru przed burz. Wahay si serca, wahay umysy, a w tej rozterce powszechnej uczu tragiczny gos woa cigle: - Do broni! do broni! Wkrtce zawtroway mu dwa inne: pana Piotra Skoraszewskiego i pana Skrzetuskiegv - za nimi nadbieg i Kodziski, dzielny rotmistrz powiatu poznaskiego. Coraz wiksze koo szlachty poczo ich otacza. Czyni si naokoo szmer grony, pomienie przebiegay twarze i strzelay z oczu, trzaskano szablami. Wadysaw Skoraszewski opanowa pierwsze uniesieniei pocz mwi ukazujc na dom, w ktrymodbywaa si narada: - Syszycie, moci panowie, oni tam ojczyzn zaprzedaj jak judasze i habi ! Wiedzcie, e ju nie naleym do Polski. Mao im byo wyda w rce nieprzyjaciela was wszystkich, obz, wojsko, dziaa. Bogdaj ich zabito!- oni jeszcze podpisali w swoim i waszym imieniu, e wyrzekamy si zwizku z ojczyzn, wyrzekamy si pana, e caa kraina, grody warowne i my wszyscy bdziem po wieczne czasy do Szwecji nalee. e si wojsko poddaje, to bywa; ale kto ma prawo ojczyzny i pana siwyrzeka?! Kto ma prawo prowincj odrywa, z obcymi si czy, do innego narodu przechodzi, krwi wasnej si wyrzeka?! Moci panowie, to haba, zdrada, morderstwo, parrycydium!... Ratujcie ojczyzn, panowie bracia! Na imi Boga! Kto szlachcic, kto cnotliwy, ratunku dla matki! ycie dajmy, krew wylejmy! Nie chciejmy by Szwedami! Nie chciejmy, nie chciejmy!... Bogdaj si nie rodzi, kto krwi teraz poskpi!... Ratujmy matk! - Zdrada! - krzykno ju kilkadziesit gosw. - Zdrada! rozsieka! - Do nas, kto cnotliwy! - krzycza Skrzetuski. - Na Szweda! na mier! - doda Kodziski.I poszli dalej w obz krzyczc: "Do nas! do kupy! zdrada!" - a za nimi ruszyo ju kilkuset szlachty z goymi szablami. Ale wikszo niezmierna zostaa na miejscu, a i z tych, co poszli, jaki taki spostrzegszy, e ich niewiele, poczyna si oglda i przyzostawa. A tymczasem drzwi radnego domu otworzyy si znowu i ukaza si w nich pan wojewoda poznaski, Krzysztof Opaliski, majc po prawej stronie jeneraa Wirtza, po lewej Radziejowskiego. Za nimi szli: Andrzej Karol Grudziski, wojewoda kaliski, Maksymilian Miaskowski, kasztelan krzywiski, Pawe Gbicki, kasztelan midzyrzecki, i Andrzej Supecki. Krzysztof Opaliski trzyma w rku zwj pargaminowy ze zwieszajcymi si pieczciami; gow mia podniesion, ale twarz blad, a wzrok niepewny, cho widocznie sili si na wesoo. Ogarn oczyma tumy i wrd ciszy miertelnej pocz mwi dobitnym, lubo nieco zachrypym gosem: - Moci panowie! W dniu dzisiejszym poddalimy si pod protekcj najjaniejszego krla szwedzkiego. Vivat Carolus Gustavus rex! Cisza odpowiedziaa wojewodzie; nagle zabrzmia jaki pojedynczy gos: - Veto ! Wojewoda powlk oczyma w kierunku tego gosu i odrzek: - Nie sejmik tu, wic i veto nie na miejscu. A kto chce wetowa, nieche idzie na armaty szwedzkie ku nam wymierzone, ktre w godzin z caego obozu jedno rumowisko uczyni mog. Tu umilk, a po chwili spyta: - Kto mwi: veto ? Nikt si nie ozwa. Wojewoda znw zabra gos i mwi jeszcze dobitniej: - Wszelkie wolnoci szlachty i duchowiestwa bd zachowane, podatki niebd powikszone, a i wybierane bd w tene sam sposb, jak poprzednio... Nikt niebdzie cierpia krzywd ani grabiey; wojska jego krlewskiej moci nie maj prawa do konsystencji w dobrach szlacheckich ani do innej egzakcji ni taka, z jakiej komputowe polskie chorgwie korzystay... Tu umilk i sucha chciwie szmeru szlacheckiego, jakby chcia wyrozumie jego znaczenie, po czym skin rk: - Prcz tego mam sowo i obietnic jeneraa Wittenberga, dan w imieniu jego krlewskiej moci, i jeli cay kraj pjdzie za naszym zbawiennym przykadem,wojska szwedzkie wnet rusz na Litw i Ukrain i nie wprzd ustan wojowa, a wszystkie ziemie i wszystkie zamki bd Rzeczypospolitej pSowrcone. Vivat Carolus Gustavus rex! - Vivat Carolus Gustavus rex!- zawoao kilkaset gosw. - Vivat Carolus Gustavus rexl - brzmiao coraz dononiej w caym obozie. Tu na oczach wszystkich wojewoda poznaski zwrci si do Radziejowskiego i uciska go serdecznie, po czym uciska Wirtza; po czym wszyscy poczli si ciska ze sob. Szlachta posza za przykadem dygnitarzy i rado staa si powszechn. Wiwatowano ju tak, e a echa rozbrzmieway w caej okolicy. Ale wojewoda poznaski poprosi jeszcze miociw bra o chwil ciszy i rzek serdecznym tonem: - Moci panowie! Jenera Wittenberg prosi nas dzi na uczt do swego obozu, abymy przy kielichach sojusz braterski z mnym narodem zawarli. - Vivat Wittenberg! Vivat! Vivat! Vivat! - A potem, moci panowie - doda wojewoda- rozjedziem si do domw i przy boej pomocy rozpoczniem niwa z t myl, emy w dniu dzisiejszym ojczyzn ocalili. - Potomne wieki oddadz nam sprawiedliwo - rzek Radziejowski. - Amen! - dokoczy wojewoda poznaski. Wtem spostrzeg, e oczy mnstwa szlachty patrz i przypatruj si czemu wyej, ponad jego gow. Odwrci si i ujrza swego bazna, ktry wspinajc si na palce i trzymajc si jedn rk za odrzwia pisa wglem na cianie radnego domu, tu nad drzwiami: "Mane-Tekel-Fares." Na wiecie niebo pokryo si chmurami i zbierao si na burz. Rozdzia 16 Komisarze wysani przez Rzeczpospolit do traktatw z Chmielnickim dotarli wreszcie wrd najwikszych trudnoci do Nowosiek i tam zatrzymali si czekajc odpowiedzi od zwyciskiego hetmana, ktry tymczasem bawi w Czehrynie. Siedzieli smutni i strapieni, bo przez drog cigle grozia im mier, a trudnoci mnoyy sina kadym kroku. Dzie i noc otaczay ich tumy czerni zdziczaej do reszty przez mordy i wojn - i wyy o mier komisarzw. Raz w raz napotykali od nikogoniezalene watahy zoone ze zbjcw lub dzikich czabanw, nie majcych najmniejszego pojcia o prawach narodw, a godnych krwi i zdobyczy. Mieli wprawdzie komisarze sto koni asystencji, ktrymi pan Bryszowski dowodzi, prcz tego sam Chmielnicki, w przewidywaniu, co ich spotka moe, przysa im pukownika Doca wraz z czterystoma moojcami; ale eskorta ta atwo moga okaza si niewystarczajc, bo tumy dziczy rosy z kad godzin i coraz groniejsz przybieray postaw. Kto tylko z konwoju albo ze suby oddali si cho na chwil odgromady, gin bez ladu. Byli oni jako gar podrnych otoczona przez stado zgodniaych wilkw. I tak upyway im cae dnie, tygodnie, a na noclegu w Nowosikach zdawao si ju wszystkim, e nadchodzi ostatnia godzina. Konwj dragoski i eskorta Doca toczyy od wieczora formaln walk o ycie komisarzw, ktrzy odmawiajc modlitwy za konajcych polecali dusz Bogu. Karmelita towski dawa im kolejno rozgrzeszenie, a tymczasem zza okien wraz z powiewem wiatru dochodziy straszliwe wrzaski, odgosy strzaw, piekielne miechy, szczk kos, woania: "Na pohybel!" i o gow wojewody Kisiela, ktry gwnym by przedmiotem zawzitoci. Bya to straszna noc a duga, bo zimowa. Wojewoda Kisiel wspar gow na rku i siedzia od kilku godzin nieruchomie. Nie mierci on si lka, bo od czasw wyruszenia z Huszczy tak ju by wyczerpany, zmczony, bezsenny, e raczej by z radoci do mierci wycign rce - ale dusz jego nurtowaa bezdenna rozpacz. On to przecie, jako Rusin z krwi i koci pierwszy wzi na si rol pacyfikatora w tej bezprzykadnej wojnie -on wystpowa wszdy, w senacie i na sejmie, jako najgortszy stronnik ukadw,on popiera polityk kanclerza i prymasa, on potpia najsilniej Jeremiego i dziaa wdobrej wierze dla dobra kozactwa i Rzeczpospolitej - i wierzy ca sw gorc dusz, e ukady, e ustpstwa wszystko pogodz, uspokoj, zablini - i wanie teraz, w tej chwili, gdy wiz buaw Chmielnickiemu, a ustpstwa Kozaczynie, zwtpi o wszystkim - ujrza oczywicie marno swoich wysile, ujrzapod nogami prni i przepa. "Zali oni nie chc niczego wicej, jeno krwi? zali nie o inn wolno, jeno o wolno rabunku i poogi im idzie?" - myla z rozpacz wojewoda i tumi jki, ktre rozryway mu pier szlachetn. - Hoowu Kisielowu, hoowu Kisielowu! na pohybel! - odpowiaday mu tumy. I byby chtnie ponis im w darze wojewoda t bia skoatan gow, gdyby nie ta resztka wiary, e im i caej Kozaczynie trzeba da co wicej - trzebakoniecznie dla ich wasnego i Rzeczypospolitej zbawienia. Nieche ich przyszo tego da nauczy. A gdy tak myla, jaki promie nadziei i otuchy rozwieca na chwil te ciemnoci, ktre nagromadzia w nim rozpacz - i wmawia sam w siebie nieszczsny starzec, e ta czer to przecie nie caa Kozaczyzna, nie Chmielnicki i jego pukownicy, e z nimi to dopiero rozpocznsi ukady. Ale mog-li one by trwae, pki p milionachopw stoi pod broni? Nie stopniej one z pierwszym powiewem wiosny jak oweniegi, ktre w tej chwili pokrywaj step?...Tu znw przychodziy wojewodzie na myl sowa Jeremiego: "aski mona da tylko zwycionym" - i znw myl jego zasuwaasi w ciemno, a pod nogami otwieraa siprzepa. Tymczasem mijaa pnoc. Wrzaski i wystrzay nieco przycichy; natomiast wist wichru powiksza si, na dworze bya zamie niena; znuone tumy widocznie poczy rozchodzi si do domw; nadzieja wstpia w serca komisarzw. Wojciech Miaskowski, podkomorzy lwowski,podnis si z awy, posucha przy oknie zasutym niegiem i rzek: - Widzi mi si, e za ask bo jutra jeszcze doyjemy. - Moe te i Chmielnicki nadeszle liczniejszasystencj, bo z t nie dojedziemy - rzek pan miarowski. Pan Zieleski, podczaszy bracawski, umiechn si gorzko: - Kto by to rzek, e komisarzami pokojowymi jestemy! - Posowaem nieraz do Tatar - mwi pan chory nowogrodzki - ale takiego posowania nie zaznaem pki ycia. Wicejw naszych osobach Rzeczpospolita kontemptu doznaje, ni pod Korsuniem i Piawcami doznaa. Mwi te waszmociom: wracajmy, bo o ukadach niema co i myle. - Wracajmy - powtrzy jak echo pan Brzozowski, kasztelan kijowski. - Nie moe pokj stan, niech bdzie wojna. Kisiel podnis powieki i utkwi szklane oczy w kasztelanie. - te Wody, Korsu, Piawce! - rzek gucho. I umilk, a za nim umilkli wszyscy - jeno pan Kulczyski, skarbnik kijowski, pocz odmawia gono raniec, a pan owczy Krzetowski za gow si obu rkoma chwyci i powtarza: - Co za czasy? co za czasy! Boe, zmiuj si nad nami. Wtem drzwi si otwary i Bryszowski, kapitan dragonw biskupa poznaskiego, dowodzcy konwojem, wszed do izby. - Janie wielmony wojewodo - rzek - jaki Kozak pragnie widzie ichmo panw komisarzy. - Dobrze - odrzek Kisiel - a czer rozesza si ju? - Poszli; obiecali jutro wrci. - Bardzo nacierali? - Okrutnie, ale Kozacy Doca zabili ich kilkunastu. Jutro obiecali nas spali. - Dobrze, niech ten Kozak wejdzie. Po chwili drzwi si otwary i jaka wysoka,czarnobroda posta stana w progu izby. - Kto jeste? - pyta Kisiel. - Jan Skrzetuski, porucznik husarski ksiciawojewody ruskiego. Kasztelan Brzozowski, pan Kulczyski i owczy Krzetowski porwali si z aw. Wszyscy oni suyli ostatniego roku z ksiciem pod Machnwk i Konstantynowem i znali pana Jana doskonale, Krzetowski bymu nawet powinowatym. - Prawda! prawda! to-e to pan Skrzetuski!- powtarzali. - Co tu robisz? i jake si do nas dosta? - pyta Krzetowski biorc go w ramiona. - W chopskim przebraniu, jak waszmociowie widzicie - rzek Skrzetuski.- Moci wojewodo - woa kasztelan Brzozowski - to to jest najprzedniejszy rycerz spod chorgwi wojewody ruskiego, sawny w caym wojsku. - Witam go te wdzicznym sercem - rzek Kisiel - i widz, e wielkiej to rezolucji musi by kawaler, skoro si do nas przedar. Po czym do Skrzetuskiego: - Czego od nas dasz? - Abycie mi waszmo panowie i ze sobdozwolili. - Smokowi w paszczk leziesz... ale gdy taka waszmocina wola, oponowa jej nie moemy. Skrzetuski skoni si w milczeniu. Kisiel patrzy na niego ze zdziwieniem. Surowa twarz modego rycerza uderzya go powag i boleci. - Powiedze mi waszmo - rzek - jakie powody gnaj ci do owego pieka, do ktrego nikt po dobrej woli nie idzie. - Nieszczcie, janie wielmony wojewodo.- Niepotrzebniem pyta - rzek Kisiel. - Musiae kogo z bliskich utraci i tam go jedziesz szuka? - Tak jest. - Dawno to si stao? - Zeszej wiosny. - Jak to?... i wa dopiero teraz na poszukiwania si wybra? To to rok blisko!Ce waszmo dotd porabia? - Biem si pod wojewod ruskim. - Zali tak szczery pan nie chcia waci permisji udzieli? - Ja sam nie chciaem. Kisiel znw spojrza na modego rycerza; po czym nastao milczenie, ktre przerwadopiero kasztelan kijowski. - Wszystkim nam, ktrzymy z ksiciem suyli, znane s nieszczcia tego kawalera, nad ktrymimy niejedn son kropl z oczu uronili; a e wola, pki byawojna, ojczynie suy, zamiast swego dobra patrze, tym to chwalebniej z jego strony. Rzadki to jest przykad w dzisiejszych zepsutych czasach. - Jeli si pokae, e moje sowo u Chmielnickiego co znaczy, to wierzaj mi waszmo, e go nie poauj w wacinej sprawie - rzek Kisiel. Skrzetuski skoni si znowu. - Ide teraz spocznij - mwi askawie wojewoda - bo musisz by znuon niemao, jak i my wszyscy, ktrzy chwili spokoju nieo imi jego pierzchn wszyscy jscach A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP cF3bZc#c2 Tmamy. - Ja go do swojej stancji zabior, to mj powinowaty - rzek owczy Krzetowski. - Pjdmy i my wszyscy na spoczynek; kto wie, czy nastpnej nocy bdziemy spali! - rzek Brzozowski. - Moe snem wiecznym - zakoczy wojewoda. To rzekszy uda si do alkierza, przy ktrego drzwiach czeka ju pachoek, a za nim rozeszli si i inni. owczy Krzetowski prowadzi Skrzetuskiego do swej kwatery, ktra bya o kilka domw dalej. Pachoek z latark szed przed nimi. - Jaka to noc ciemna i zawieja coraz wiksza - mwi owczy. - Ej, panie Janie! comy za chwile dzi przeyli... mylaem, e sd ostateczny blisko. Czer prawie namn na gardle trzymaa. Bryszowskiemu rce ustaway. Juemy si egna zaczynali. - Byem midzy czerni - odrzek Skrzetuski. - Jutro na wieczr czekaj nowej watahy zbjcw, ktrej dali zna o was. Jutro trzeba koniecznie std wyruszy. Wszake do Kijowa jedziecie? - Zaley to od responsu Chmielnickiego, do ktrego knia Czetwertyski pojecha. Oto moja stancja... wejd prosz, panie Janie, kazaem wina zagrza, to si posilimy przede snem. Weszli do izby, w ktrej na kominie pali si potny ogie. Dymice wino stao ju na stole. Skrzetuski schwyci z chciwoci za szklanic. - Od wczoraj nie miaem nic w gbie - rzek. - Wymizerowany strasznie. Wida i bole,itrudy ci stoczyy. Ale mw mi jeno o sobie, bo ja przecie wiem o twojej sprawie... to ty kniaziwny tam midzy nimi szuka zamylasz? - Albo jej, albo mierci - odpar rycerz. - atwiej mier znajdziesz: skde wiesz, e kniaziwna tam moe by? - pyta dalej owczy. - Bom jej gdzie indziej ju szuka. - Gdzie tak? - Wedle Dniestru a do Jahorlika. Jedziemz kupcami ormiaskimi, bo byy wskazwki,e tam ukryta; byem wszdzie, a teraz doKijowa jad, gdy tam j mia Bohun odwie. Zaledwie porucznik wymwi nazwisko Bohuna, gdy owczy porwa si za gow. - Na Boga! - wykrzykn - to ja ci najwaniejszej rzeczy nie mwi. Syszaem, e Bohun zabit. Skrzetuski poblad. - Jak to? - rzek. - Kto to powiada? - w szlachcic, ktry to raz ju kniaziwnocali, co to pod Konstantynowem tyle dokazywa, ten mnie mwi. Spotkaem go, gdy do Zamocia jecha. Minlimy si w drodze. Ledwiem go spyta: "Co sycha?" -odpowiedzia mi, e Bohun zabit. Pytam: "A kto go zabi?" - odpowie: "Ja!" - Na tymemy si rozjechali. Pomie, ktry rozpali si w twarzy Skrzetuskiego, zgasnagle. - Ten szlachcic - rzek - rad klimkiem rzuci. Jemu nie mona wierzy. Nie! nie! Nie byby on w stanie zabi Bohuna. - A tye si nie widzia z nim, panie Janie?Bo i to sobie przypominam, e mwi mi, i do ciebie, do Zamocia jedzie. - W Zamociu nie doczekaem si go. Musi on by teraz w Zbarau, ale mnie pilno byokomisj dogoni, wicem z Kamieca nie na Zbara wraca i nie widziaem go wcale. Bg jeden raczy wiedzie, czy i to prawda, co on mnie w swoim czasie o niej powiada,co jakoby podsucha w niewoli u Bohuna bdc, e za Jampolem j ukry, a potem mia j do Kijowa na lub wie. Moe i to nieprawda, jako i wszystko, co Zagoba mwi. - Po c tedy do Kijowa jedziesz? Skrzetuski zamilk - przez chwil sycha byo tylko wist i wycie wiatru. - Bo... - rzek owczy przykadajc palec do czoa - bo jeli Bohun nie zabit, to moesz snadnie wpa mu w rce. - Po to ja i jad, by jego znale - odpar gucho Skrzetuski. - Jak to? - Nieche bdzie sd boy midzy nami. - Ale on do walki z tob nie stanie, jeno poprostu wemie ci w yka i ywota zbawi lub Tatarom zaprzeda. - Z komisarzami jestem, w ich asystencji. - Daj Bg, abymy wasne garda wynieli, a c mwi o asystencji! - Komu ycie cikie, ziemia bdzie lekka. - Bje si Boga, Janie!... tu nie o mier wreszcie chodzi, bo ta nikogo nie minie, aleoni ci mog na galery tureckie zaprzeda. - Zali mylisz, panie owczy, e mi bdzie gorzej, ni jest? - Widz, e desperat, w miosierdzie boenie ufasz. - Mylisz si, panie owczy! Mwi, e mi le na wiecie, bo tak jest, ale z wol bodawno si pogodziem. Nie prosz, nie jcz, nie przeklinam, bem o cian nie tuk, chc jeno speni, co do mnie naley, pki mi si i ycia staje. - Ale ci bole jako trucizna trawi. - Bg da po to bole, by trawia, a lek zele, kiedy sam zechce. - Nie mam co rzec na takowy argument - rzek owczy - W Bogu jedyny ratunek, w Bogu nadzieja dla nas i dla caej Rzeczypospolitej. Pojecha krl do Czstochowy, moe te u Najwitszej Panny co wskra, inaczej zginiemy wszyscy. Nastaa cisza; zza okien tylko dochodzio przecige "werdo" dragoskie. - Tak, tak - mwi po chwili owczy. - Wszyscy my wicej do umarych ni do ywych naleymy. Zapomnieli ju ludzie mia si w tej Rzeczypospolitej, jeno jcz jako ten wicher w kominie. Wierzyem i ja, e nastan lepsze czasy, pkim tu wraz z innymi nie przyjecha, ale widz teraz, e ponna to bya nadzieja. Ruina, wojna, gd, mordy i nic wicej... nicwicej. Skrzetuski milcza; pomie ogniska palcego si w kominie owieca twarz jegowychud i surow. Wreszcie podnis gow i rzek powanymgosem: - Doczesno to wszystko, ktra upywa, przemija - i nic si po niej nie zostaje. - Mwisz jak mnich - rzek pan owczy. Skrzetuski nie odpowiedzia; wicher tylko jcza coraz aoniej w kominie. Rozdzia 17 Nazajutrz rano opucili komisarze, a z nimii pan Skrzetuski, Nowosiki, ale bya to podr opakana, w ktrej na kadym postoju, w kadym miasteczku grozia im mier, a wszdy spotykay gorsze od mierci zniewagi, w tym wanie gorsze, e komisarze wieli w osobach swych powag i majestat Rzeczypospolitej. Pan Kisiel rozchorza tak, i na wszystkich noclegach wnoszono go na saniach do domw i piekarni. Podkomorzy lwowski zami si zalewa nad hab swoj i ojczyzny; kapitan Bryszowski rwnie rozchorza od bezsennoci i pracy, wic miejsce jego zaj pan Skrzetuski i prowadzi dalej w nieszczsny orszak wrd nacisku tumw, obelg, grb, szarpaniny i bitew. W Biaogrodzie znw zdawao si komisarzom, e ostatnia ich godzina nadesza. Posplstwo pobio chorego Bryszowskiego, zamordowao pana Gniazdowskiego - i tylko przybycie metropolity na rozmow z wojewod wstrzymao rze ju przygotowan. Do Kijowa nie chciano wcale wpuci komisarzy. Ksi Czetwertyski wrci 11 lutego od Chmielnickiego bez adnej odpowiedzi. Komisarze nie wiedzieli, co dalej czyni, gdzie si obrci. Powrt zagrodziy im ogromne watahy czekajce tylko na zerwanie ukadw, aby wymordowa poselstwo. Tuszcza rozzuchwalaa si coraz bardziej. Chwytanoza lejce koni dragoskich i tamowano drog; rzucano kamienie, kaway lodu i zmarznite grudy niegu do sa wojewody. W Gwozdowej Skrzetuski i Doniec musieli stoczy krwaw bitw, w ktrej rozpdzili kilkaset czerni. Wyjechali znw chory nowogrodzki i miarowski z perswazj do Chmielnickiego, by na komisj do Kijowa przyby, ale wojewoda ma mia nadziej,aeby mogli ywi do niego dojecha; tymczasem w Chwastowie musieli komisarzez zaoonymi rkoma patrzy na tumy mordujce jecw obojej pci i wszelkiego wieku, ktrych topiono w przerblach, polewano wod na mrozie, bodzono widamilub obstrugiwano ywcem noami. Takich dniupyno omnacie, zanim przysza na koniec odpowied od Chmielnickiego, e do Kijowa przyjecha nie chce, ale w Perejasawiu czeka na wojewod i komisarzy. Odetchnli tedy nieszczni wysacy sdzc, e skoczya si ju ich mka; jako przeprawiwszy si przez Dniepr w Trypolu, udali si na noc do Woronkowa, z ktrego sze tylko mil byo do Perejasawia. Wyjecha naprzeciw nich o p mili Chmielnicki chcc niby cze poselstwu krlewskiemu okaza, ale jake zmieniony od owych czasw, w ktrych si za ukrzywdzonego podawa - quantum mutatus ab illo! - jak susznie pisa wojewoda Kisiel. Wyjecha bowiem w kilkadziesit koni, z pukownikami, esauami i muzyk wojskow, pod znakiem, buczukiem i czerwon chorgwi jakby ksi udzielny. Orszak komisarski zatrzyma si natychmiast, on za przeskoczywszy do naczelnych sani, w ktrych jecha wojewoda, patrzy czas jaki w jego sdziwe oblicze; po czym uchyli troch kopaka i rzek: - Czoem wam, panowie komisary, i tobie, wojewodo! Lepiej byo dawniej zacz ze mn traktaty, kiedy ja by mniejszy i siy wasnej nie zna, ale e was korol do meneprisaw, tak was wdzicznym sercem w mojej ziemi przyjmuj... - Witaj, moci hetmanie! - odrzek Kisiel. - Krl jegomo posa nas, bymy ci jego ask ofiarowali i sprawiedliwo wyrzdzili. - Za ask dzikuj, a sprawiedliwo ju ja sam sobie ot tym na waszych szyjach wyrzdzi - tu uderzy si po szabli - i dalej wyrzdz, jeli mnie nie ukontentujecie. - Nieuprzejmie nas witasz, moci hetmanie zaporoski, nas, wysacw krlewskich. - Ne budu howoryty na morozi, bdzie na tolepszy czas - odpar szorstko Chmielnicki. -Puszczaj mnie, Kisielu, do swoich sani, bo wam chc cze wyrzdzi i razem jecha. To rzekszy, zsiad z konia i zbliy si do sani. Kisiel za usun si ku prawej rce, zostawiajc woln lew stron. Widzc to Chmielnicki zmarszczy si i krzykn: - A ty mnie dawaj praw rk! - Jam senator Rzeczypospolitej! - A mnie co senator! Pan Potocki pierwszy senator i hetman koronny, a ja go mam w ykach razem z innymi i jutro, jeli zechc,na pal wbi ka! Rumiece wystpiy na blade policzki Kisiela. - Osob krla tu przedstawiam! Chmielnicki zmarszczy si jeszcze mocniej, ale si pohamowa i siad po lewejstronie mruczc: - Naj korol bude w Warszawie, a ja na Rusi. Nie do ja, widz, na karki wam nastpi. Kisiel nie odrzek nic, jeno oczy podnis ku niebu. Mia on ju przedsmak tego, co go czekao, i susznie pomyla w tej chwili, i jeli droga do Chmielnickiego byaGolgot, to posowanie przy nim mk sam. Konie ruszyy do miasta, w ktrym grzmiao dwadziecia dzia i biy wszystkiedzwony. Chmielnicki jakby w obawie, by komisarze nie poczytali tych odgosw za cze wycznie im wyrzdzon, rzek do wojewody: - Tak ja nie tylko was, ale i innych posw przyjmowa, ktrych do mnie przysano. I Chmielnicki mwi prawd - istotnie bowiem poprzysyano ju do niego jakby doudzielnego ksicia poselstwa. Wracajc si spod Zamocia pod wraeniem elekcji i klsk przez litewskie wojska zadanych, nie mia hetman w sercu ani poowy tej pychy,ale gdy Kijw wyszed naprzeciw niego ze wiatem i chorgwiami, gdy akademia witaa go "tamquam Moisem, servatorem, salvatorem, liberatorem populi de servitute lechica et bono omine Bohdan - od Boga dany" - gdy wreszcie nazwano go "illustrissimus princeps" - tedy, wedle sw wspczesnych: "podniosa si tym bestia". Poczu istotnie swoj si i grunt pod nogami, jakiego dotd mu niedostawao.Poselstwa zagraniczne byy milczcym uznaniem zarwno jego potgi, jak udzielnoci; staa przyja Tatarw, opacana wikszoci zdobytych upw i nieszczsnym jasyrem; ktry ten wdz ludowy z ludu wybiera pozwoli - obiecywaa poparcie przeciw kademu nieprzyjacielowi; dlatego to Chmielnicki, uznajcy jeszcze pod Zamociem zwierzchnictwo i wol krlewsk, obecnie wbity w pych, przekonany o swej sile, o nieadzie Rzeczypospolitej, niedostwie jejwodzw, gotw by i na samego krla podnie rk marzc ju teraz w pospnejswej duszy nie o swobodach kozackich, nie o powrceniu dawnych przywilejw Zaporou, nie o sprawiedliwoci dla siebie, lecz o pastwie udzielnym, o czapce ksicej i berle. I czu si panem Ukrainy.Zaporoe stao przy nim, bo nigdy pod niczyj buaw nie nurzao si tak we krwii zdobyczy; dziki z natury lud garn si doniego, bo gdy chop mazowiecki lub wielkopolski bez szemrania dwiga owo brzemi przewagi i ucisku, jakie w caej Europie nad "potomkami Chama" ciyo, Ukrainiec razem z powietrzem stepw wciga w siebie mio swobody tak nieograniczonej i dzikiej, i bujnej, jak stepysame. Zali mu wola bya chodzi za paskimpugiem, gdy mu wzrok gin w boej, nie paskiej pustyni, gdy zza porohw Sicz woaa na niego: "Ki pana i chod na wol!" - gdy Tatar srogi uczy go wojny, przyzwyczaja oczy jego do poogi i mordu, a rce do broni? Zali nie byo mu lepiej u Chmiela buszowa i paniw rizaty nigrzbiet hardy gi przed podstarocim?... A prcz tego lud garn si do Chmiela, bo kto si nie garn, w jasyr szed. W Stambule za dziesi strza dawano niewolnika, za uk w ogniu praony - trzech, taka bya ich mnogo. Wic czer nie miaa wyboru - i jeno pie dziwna po owych czasach zostaa, ktr dugo potem nastpne pokolenia po chatach pieway, pie dziwna o owym wodzu, Mojeszem zwanym: "Oj, szczob toho Chmila perwsza kula ne mynua!" Nikny miasteczka, miasta i wsie, kraj zmienia si w pustk i w ruin, w jedn ran, ktrej wieki nie mogy wygoi - ale w wdz i hetman tego nie widzia czy nie chcia widzie - bo on nigdy nic poza sob nie widzia - i rs, i tuczy si krwi, ogniem, we wasnym potwornym samolubstwie utopi wasny lud, wasny kraj - i oto wwozi teraz komisarzy do Perejasawia przy huku dzia i biciu we dzwony, jak udzielny pan hospodar, knia. Jechali do jaskini lwa zwiesiwszy gowy komisarze i resztki nadziei w nich gasy, a tymczasem Skrzetuski jadc poza dugim szeregiem sani pilno rozpatrywa twarze pukownikw przybyych z Chmielnickim, czy nie ujrzy midzy nimi Bohuna. Po bezowocnych poszukiwaniach nad Dniestrem, a za Jahorlik, od dawna w duszy pana Jana dojrza zamiar, jako ostatni jedyny sposb: wyszukania Bohuna i wyzwania go na walk mierteln. Wiedzia wprawdzie nieszczsny rycerz, e w takim hazardzie Bohun moe go bez walki zgadzilub Tatarom odda, ale lepiej o nim tuszy: zna jego mstwo i szalon odwag i prawie by pewien, e majc wybr, Bohun do walki o kniaziwn stanie. Wic ukada sobie w swej rozdartej duszy cay plan, jako przysig Bohuna zwie, e na wypadek swej mierci pozwoli Helenie odjecha. O siebie ju pan Skrzetuski nie dba i przypuszczajc, e Bohun powie: "Jeli zgin, tak ona ni dla mnie, ni dla ciebie" - gotw by i na to pozwoli i poprzysic ze swej strony, byle j z wraych rk wyrwa. Niechby w klasztorzeszukaa na reszt ywota spokoju, on by go naprzd w wojnie, a potem, jeliby polecnie przyszo, rwnie pod habitem poszuka, tak jak go po prostu szukay w owych czasach wszystkie dusze bolejce. Droga zdawaa si Skrzetuskiemu prosta i jasna, a gdy mu pod Zamociem myl walki z Bohunem raz poddano, gdy poszukiwania w naddniestrzaskich komyszach zawiody... droga ta wydaa si i jedyn. Tym celem, znad Dniestru jednym tchem, nigdzie nie spoczywajc, do komisarzy dy, spodziewajc si albo w otoczeniu Chmielnickiego, albo w Kijowie znale niechybnie Bohuna, tym bardziej e wedle tego, co w Jarmolicach mwi Zagoba, wataka do Kijowa na lub przy trzystu wiecach mia zjecha. Ale prno Skrzetuski szuka go teraz midzy pukownikami. Znalaz natomiast wielu jeszcze z dawniejszych, spokojnych czasw znajomych, jako Dziedzia, ktrego w Czehrynie widywa, jako Jaszewskiego, ktry od Siczy do ksicia posowa, jako Jarosza, dawnego ksicia setnika, i Naokoopalca, i Hrusz, i wielu innych, wic postanowi si ich pyta. - To my dawni znajomi - rzek zbliajc sido Jaszewskiego. - Ja ciebie w ubniach zna, ty kniazia Jaremy ycar - odpowiedzia pukownik. - My w ubniach pili razem i hulali. A co twj knia porabia? - Zdrw. - Na wiosn nie bdzie on zdrw. Oni si z Chmielnickim jeszcze nie spotkali, ale si spotkaj i musi jednemu pj na pohybel. - Komu Bg przysdzi. - No, Bg na naszego bat'ka Chmiela askaw. Ju twj knia na Zadnieprze, na swj tatarski brzeg, nie wrci. U Chmielnickiego bohato moojcw - a u kniazia co? Szczery on onir - ale i nasz bat'ko Chmielnicki szczery onir. A ty ju nie u kniazia w chorgwi? - Z komisarzami jad. - No, ja rad, e ty stary znajomy. yscy jscach A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP 3ZclTc$c\3 R- Jeli ty rad, tak ty mnie przysug oddaj, a ja ci wdziczen bd. - Jak przysug? - Powiedz ty mi, gdzie jest Bohun, ten sawny ataman, dawniej z perejasawskiego puku, ktren dzi musi ju midzy wami wysz pewnie mie szar. - Milcz! - odpowiedzia gronie Jaszewski. -Szczcie twoje, e my starzy znajomi i eja pi z tob, bo inaczej ju by ja ciebie tym oto buzdyganem na niegu rozcign. Skrzetuski spojrza na niego zdumiony, ale jako by czowiek prdkiej rezolucji, wic buaw w rku cisn. - Czy oszala? - Nie oszala ja ani ci nie chc grozi, jenotaki jest rozkaz Chmiela, i jeliby ktokolwiek z was, choby ktry z komisarzy, o co spyta - eby go na miejscu ubi. Nie uczyni ja tego, to inny uczyni, dlatego ostrzegam ci z yczliwoci.- To ja w swojej prywatnej sprawie pytam. - No, wszystko jedno. Chmiel rzek nam, pukownikom, i kaza innym powtrzy: "Choby ktry o drwa do pieca albo o potapyta, ubi go." Ty to powtrz swoim. - Dzikuj- za dobr rad - rzek Skrzetuski. - Ciebie jednego ja przestrzeg, a innego Lacha pierwszy by rozcign. Umilkli. Ju te orszak dotar do bram miasta. Oba boki drogi i ulice roiy si od czerni i zbrojnego kozactwa, ktre ze wzgldu na obecno Chmielnickiego nie miao rzuca przeklestw i bry niegu dosani, ale ktre spogldao ponuro na komisarzw ciskajc picie lub gownie szabel. Skrzetuski, sformowawszy w czwrki dragonw, podnis gow i dumnie a spokojnie jecha przez szerok ulic, nie zwracajc najmniejszej uwagi na grone spojrzenia tumw; w duszy tylko myla, jak wiele potrzeba mu bdzie zimnej krwi, zaparcia si siebie i chrzecijaskiej cierpliwoci, by tego, co zamierzy, dokona i nie uton po pierwszym kroku wtym morzu nienawici. Rozdzia 18 Nastpnego dnia dugie byy rozhowory komisarzy midzy sob: czy dary krlewskie wrczy Chmielnickiemu natychmiast, czy te czeka, dopki by wikszej pokory i jakowej skruchy nie okaza. Stano na tym, eby go uj ludzkoci i ask krlewsk, zapowiedziano wic wrczenie darw - i nazajutrz dzie odby si w akt uroczysty. Od rana biy dzwony i grzmiay dziaa. Chmielnicki czeka przed swym dworcem wrd pukownikw, wszystkiej starszyzny i nieprzeliczonych tumw kozactwa i czerni, chcia bowiem, eby cay nard widzia, jak to go czci sam krl otacza. Zasiad wic pod znakiem i buczukiem, na podniesieniu, w altembasowym, czerwonym, sobolim kopieniaku, majc przy sobie posw ssiednich, i wziwszy si pod boki, nogi oparszy na aksamitnej poduszce ze zot frdzl, czeka na komisarzy. W tumach zgromadzonej czerni zryway si co chwilaszmery pochlebne i radosne na widok wodza, w ktrym tum w, cenicy nad wszystko si, widzia uosobienie tej siy. Tak tylko bowiem imaginacja ludowa moga sobie przedstawia niezwalczonego swego szampierza, pogromc hetmanw, dukw, szlachty i w ogle Lachiw, ktrzy a do jego czasw byli okryci urokiem niezwycionoci. Chmielnicki przez ten rok bojw postarza nieco, ale si nie pochyli - olbrzymie jego ramiona zdradzay zawszesi zdoln przewraca pastwa lub tworzy nowe, ogromna twarz, zaczerwieniona od naduycia trunkw, wyraaa wol nieugit, dum niepohamowan i zuchwa pewno, ktr jej day zwycistwa. Groza i gniew drzemay w fadach tej twarzy i poznae acno, e gdy si rozbudz, lud chyli si pod ich straszliwym tchnieniem jak las pod burz. Z oczu okolonych czerwon obwdk strzelao mu ju zniecierpliwienie, e komisarze nie przybywali z darami do rycho, a z nozdrzy wychodziy na mrozie dwa kby pary jak dwa supy dymu z nozdrzy Lucypera - i w tej mgle wasnych puc siedzia cay purpurowy, pospny, dumny, obok posw, wrd pukownikw, majc naok morze czerni. A wreszcie pokaza si orszak komisarski.Na czele szli dobosze bijcy w koty oraz trbacze z trbami przy ustach i wydtymi policzkami, bbnic i wydobywajc z mosidzu dugie aosne gosy, jakoby na pogrzebie sawy i godnoci Rzeczypospolitej. Za ow kapel nis owczy Krzetowski buaw na aksamitnej poduszce, Kulczyski, skarbnik kijowski, czerwon chorgiew z orem i napisem - a dalej Kisiel szed samotnie, wysoki, szczupy, z bia brod, spywajc na piersi, z cierpieniem w arystokratycznej twarzy i blem bezdennym w duszy. O kilka krokw za wojewod wloka si reszta komisarzy, a orszak zamykaa dragonia Bryszowskiego pod Skrzetuskim. Kisiel szed wolno, bo oto w tej chwili ujrza jasno, e spoza podartego achmanaukadw, spod pozorw ofiarowania aski krlewskiej i przebaczenia, inna, naga, ohydna prawda wyglda, ktr lepi nawet ujrz, gusi usysz, bo krzyczy: "Nie idziesz ty, Kisielu, aski ofiarowa, ty idziesz o ni prosi; ty idziesz j kupi za t buaw i chorgiew, a idziesz pieszo do ng tego chopskiego wodza w imieniu caejRzeczypospolitej, ty, senator i wojewoda..."Wic rozdzieraa si dusza w panu z Brusiowa i czu si tak lichym jak robak i tak niskim jak proch, a w uszach huczay mu sowa Jeremiego: "Lepiej nam nie y ni y w niewoli u chopstwa i pogastwa." Czyme on, Kisiel, by w porwnaniu z tym kniaziem z ubniw, ktry nie inaczej ukazywa si rebelii, jenojak Jowisz ze zmarszczon brwi, wrd zapachu siarki, pomieni wojny i dymw prochu? Czyme on by? Pod ciarem tych myli zamao si serce wojewody, umiech odlecia na zawsze z jego twarzy, rado na wieki z jego serca i czu, e wolaby stokro umrze ni krok jeszcze jeden postpi; ale szed, bo pchaa go naprzd caa jego przeszo, wszystkie prace, usiowania, caa nieubagana logika jego poprzednich czynw... Chmielnicki czeka na niego, wsparty pod boki, z wydtymi usty i namarszczon brwi. Orszak zbliy si na koniec Kisiel, wysunwszy si naprzd, postpi kilka krokw a do podniesienia. Dobosze przestali bbni, trbacze trbi - i nastaawielka cisza w tumach, jeno powiew mrony opota czerwon chorgiew niesion przez pana Kulczyskiego. Nagle cisz t przerwa gos jaki krtki, donony a rozkazujcy, ktry zabrzmia z niewypowiedzian si desperacji, nie liczcej si z niczym i z nikim: - Dragonia w ty! za mn! By to gos pana Skrzetuskiego. Wszystkie gowy zwrciy si w jego stron. Sam Chmielnicki podnis si nieco na siedzeniu, aby zobaczy, co si dzieje; komisarzom krew ucieka twarzy. Skrzetuski sta na koniu wyprostowany, blady, z iskrzcymi oczyma i go szabl wrku i na wp zwrcony ku dragonom powtrzy raz jeszcze grzmicy rozkaz: - Za mn!.. Wrd ciszy kopyta koskie zakoatay po umiecionej grudzie ulicznej. Wywiczeni dragoni zwrcili na miejscu konie, porucznik stan na ich czele, da znak mieczem i cay oddzia ruszy z wolna na powrt ku domostwu komisarzy. Zdziwienie i niepewno odmaloway si na wszystkich twarzach nie wyczajc i Chmielnickiego, albowiem w gosie i ruchu porucznika byo co nadzwyczajnego; nikt jednak dobrze nie wiedzia, czy to oddalenie si nage eskorty nie naleao do ceremoniau uroczystoci. Jeden Kisiel zrozumia wszystko, zrozumia, e i traktaty, i ycie komisarzy wraz z eskort zawiso w tej chwili na wosku, wic wstpi na podniesienie i nim Chmielnicki zdoa pomyle, co si stao, zacz przemow. Pocz wic od ofiarowania aski krlewskiej Chmielnickiemu i caemu Zaporou, ale wnet mowa jego zostaa przerwana nowym zajciem, ktre t tylko miao dobr stron, e cakiem odwrcio uwag od poprzedniego: oto Dziedziaa, stary pukownik, stojc wedle Chmielnickiego, pocz potrzsa buaw nawojewod i rzuca si, i krzycze: - Co tam mwisz, Kisielu! Krl - jako krl, ale wy, krlewita, kniaziowie, szlachta, nabroilicie mnogo. I ty, Kisielu, ko z koci naszych, odszczepie si od nas, a zLachy przestajesz. Dosy nam twego gadania, bo szabl dostaniem, czego nam trzeba. Wojewoda spojrza ze zgorszeniem w oczy Chmielnickiego. - W takiej to ryzie, hetmanie, utrzymujesz swoich pukownikw? - Milcz, Dziedziaa! - zawoa hetman. - Milcz, milcz! Upi si, cho rano! - powtrzyli inni pukownicy. - Poszed precz, bo za eb wycigniem! Dziedziaa chcia duej hucze, ale istotnie schwytano go za kark i wyrzucono za koo. Wojewoda mwi dalej gadkimi i wybornymi sowy pokazujc Chmielnickiemu, jak wielkie bierze upominki - bo znak wadzy prawej, ktr dotd jako przywaszczyciel jeno piastowa. Krl, mogc kara, woli mu przebaczy, co czynidla posuszestwa, jakie pod Zamociem okaza - i dlatego, e poprzednie przestpstwa nie za jego byy spenione panowania. Suszna wic, aby on, Chmielnicki, tak wiele przedtem zgrzeszywszy, wdzicznym si teraz za ask i klemencj okaza, krwi rozlewu zaprzesta, chopstwo uspokoi i do traktatw z komisarzami przystpi. Chmielnicki przyj w milczeniu buaw i chorgiew, ktr rozwin nad sob wnet rozkaza. Czer na ten widok zawya radosnymi gosami, tak e przez chwil nicnie byo sycha. Pewne zadowolenie odbio si na twarzy hetmana, ktry poczekawszy chwil rzek: - Za tak wielk ask, ktr mi krl jegomo przez wasze mocie pokaza, e iwadz nad wojskiem przysa, i przesze moje przestpstwa przebacza, unienie dzikuj. Zawsze to ja mwi, e krl ze mn przeciw wam, nieszczerym dukom i krlewitom, trzyma, a najlepszy dowd, e kontentacj mnie przysya za to, e ja wam szyje ucina - tak i dalej bd ucina, jeeli mnie i krla sucha we wszystkim nie bdziecie. Ostatnie sowa wymwi Chmielnicki podniesionym gosem, ajc i marszczc brwi, jak gdyby gniew poczyna w nim wzbiera, a komisarze zdrtwieli na tak niespodziany obrt jego odpowiedzi. Kisiel za rzek: - Krl ci, moci hetmanie, krwi przelewu nakazuje poprzesta i traktaty z nami pocz. - Krew nie ja wylewam, jeno litewskie wojsko - odpar szorstko hetman - bo mamwiadomo, e mi Radziwi mj Mozyr i Turw wyci, co jeli si sprawdzi, dosy mam waszych jecw, i znacznych, wnet im szyje ka poucina. Do traktatw teraz nie przystpi. Komisja trudno si teraz mazacz i odprawowa, bo wojska w kupie nie masz, jeno gar pukownikw przy mnie, a reszta w zimownikach; bez nich niemog zaczyna. Zreszt, po co gada duej na mrozie? Co wy mnie mieli odda, to oddali, i wszyscy to widzieli, e ju ja hetman z ramienia krlewskiego, a teraz chodcie do mnie na gorzak, na obiad, bom godny. To rzekszy Chmielnicki ruszy ku swemu dworcowi, a za nim komisarze i pukownicy. W wielkiej rodkowej izbie stanakryty st uginajcy si pod srebrem zdobycznym, midzy ktrym wojewoda Kisiel byby moe znalaz i swoje wasne, porabowane zeszego lata w Huszczy. Na stole pitrzyy si gry wininy, woowiny i tatarskiego piawu, w caej za izbie pachniaa wdka pronianka, nalana w srebrne konwie. Chmielnicki zasiad, posadziwszy po swej prawej rce Kisiela, po lewej kasztelana Brzozowskiego, i ukazawszy rk na gorzak rzek: - W Warszawie mwi, e ja krew lack pij, ale wol ja horyku, tamt psom zostawiajc. Pukownicy wybuchnli miechem, od ktrego zatrzsy si ciany izby. Taki to "antypast" da komisarzom hetman przed swym obiadem, a komisarze poknli go nic nie mwic, eby - jak pisa podkomorzy lwowski - "bestii nie drani". Pot jeno obfity uperli blade czoo Kisiela. Ale rozpocz si poczstunek. Pukownicy brali z pmiskw rkoma kaway misiwa. Kisielowi i Brzozowskiemu nakada je na misy sam hetman i pocztek obiadu upynw milczeniu, bo kady gd nasyca. W ciszy sycha byo tylko chrupotanie i trzask koci w zbach biesiadnikw lub grzdykanie pijcych; czasem rzuci kto jakie sowo, ktre pozostawao bez echa. Dopiero pierwszy Chmielnicki podjadszy i wychyliwszy kilka szklenic pronianki zwrci si nagle do wojewody i spyta: - Kto u was prowadzi konwj? Niepokj odbi si na twarzy Kisiela. - Skrzetuski, zacny kawaler! - rzek. - Ja jeho znaju - rzek. - A czemu to on niechcia by przy tym, jak wy mnie dary wrczali? - Bo nie dla asysty on by nam przydany, jeno dla bezpieczestwa, i taki mia rozkaz. - A kto jemu da taki rozkaz? - Ja - odpar wojewoda - bom nie myla, aby to przystojnie byo, eby przy wrczaniu darw dragoni nam i wam nad karkiem stali. - A ja co innego myla, bo wiem, e u tegoonierza twardy kark. Tu wtrci si do rozmowy Jaszewski. - Ju my si dragonw nie boimo - rzek. - Silni nam nimi byli Lachowie dawniej, ale doznalimy pod Piawcami, e nie oni to Lachowie, co przedtem bywali i bijali Turki,Tatary i Niemce... - Nie Zamojscy, kiewscy, Chodkiewiczowie, Chmieleccy i Koniecpolscy - przerwa Chmielnicki - ale Tchrzowscy i Zajczkowscy, detyny w elazo poubierane. Pomarli od strachu, skoro nas ujrzeli, i pouciekali, cho Tatar wicej nie byo zrazu we rod, tylko trzy tysice... Komisarze milczeli, jeno jado i napj wydaway im si coraz bardziej gorzkie. - Pokornie prosz, jedzcie i pijcie - rzek Chmielnicki - bo bd myla, e nasza prosta strawa kozacka przez wasze paskie garda przej nie chce. - Jeli maj za ciasne, tak moe by im poprzerzyna! - zawoa Dziedziaa. Pukownicy, podochoceni ju mocno, wybuchnli miechem, ale Chmielnicki spojrza gronie i uciszyo si znowu. Kisiel, schorzay od kilku dni, blady by jakgiezo, Brzozowski tak czerwony, i zdawao si, e mu krew trynie z twarzy.Na koniec nie wytrzyma i hukn: - Zalimy tu na obiad czy na zniewagi przyszli? Na to Chmielnicki: - Wy na traktaty przyjechali, a tymczasem litewskie wojska pal i cinaj. Mozyr i Turw mi wysiekli, co jeli si sprawdzi, tedy czterystu jecom w oczach waszych szyje uci ka. Brzozowski pohamowa krew jeszcze przedchwil kipic. Tak byo! ycie jecw zaleao od humoru hetmana, od jednego mrugnicia jego oka, wic trzeba byo wszystko znosi i jeszcze agodzi jego wybuchy, by go ad mitiorem et saniorem mentem doprowadzi. W tym duchu karmelita towski, z natury agodny i bojaliwy, ozwa si cichym gosem: - Bg askawy da, e mog si te nowiny z Litwy o Turowie i Mozyrze odmieni. Ale zaledwie skoczy, Fedor Wieniak, pukownik czerkaski, przechyli si i buaw machn chcc karmelit w kark grzmotn; na szczcie nie dosign, bo ich czterech innych biesiadnikw przedzielao, ale natomiast zakrzykn: - Mowczy, pope! ne twoje dio brechniu meni zadawaty! Chody no na dwir, nauczu jatebe pukownikiw zaporoskich szanowaty! Inni wszelako porwali si go hamowa, a nie mogc tego dokaza, wyrzucili go za eb z izby. - Kiedy, moci hetmanie, yczysz, aby si komisja zebraa? - pyta Kisiel chcc inny nada zwrot rozmowie. Na nieszczcie i Chmielnicki nie by ju trzewy, wic tak prdk i jadowit da odpowied: - Jutro sprawa i rozprawa bdzie, bom teraz pijany! Co mnie tu o komisji prawicie,zje i wypi nie dajecie! Ju mnie tego dosy! Teraz wojna by musi (tu grzmotnpici w st, a podskoczyy misy i konwie). W tych czterech niedzielach wszystkich was do gry nogami przewrc i podepcz, a na ostatek carzowi tureckiemu zaprzedam. Krl krlem bdzie, aby cina szlacht, duki i kniazie. Zhreszy knia, ureza mu szyj; zhreszy Kozak, ureza mu szyj! Grozicie mi Szwedami, aleioni mi nie zder. Tuhaj-bej na hawrani blisko mnie jest, brat mj, moja dusza, jedyny sok na wiecie, gotw wszystko uczyni zaraz, co ja zechc. Tu Chmielnicki z waciw pijanym nagoci przeszed od gniewu do rozczulenia i a gos zadrga mu od ez w gardzieli na sodkie wspomnienie Tuhaj-beja. - Wy chcecie, eby ja na Turki i Tatary szabl podnis, ale nic z tego! Na was ja pjd z dobrymi druhami moimi. Juem puki obesa, aby moojcy konie karmili i w drog byli gotowi bez wozw, bez armaty; znajd ja u Lachw to wszystko. Kto by z Kozakw wzi wz, ka mu szyj ureza, i ja sam kolaski nie wezm, chyba juki i sakwy - i tak dojd a do Wisyi powiem: "Sedyte i mowczyte, Lachy!" A stary znajomy. yscy jscach A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcc.c+c YA81T?*bdziecie z Zawila krzyka, znajd was i tam. Dosy waszego panowania, waszych dragonw, gady wy przeklte, sam nieprawd yjce! Tu zerwa si z miejsca, rzuca od awy, za czupryn rwa, nogami bi w ziemi krzyczc, e wojna musi by, bo on ju na ni rozgrzeszenie i bogosawiestwo dosta, e nic mu po komisji i komisarzach,bo nawet na zawieszenie broni nie pozwoli. Na koniec widzc przeraenie komisarzy i przypomniawszy sobie, i jeli natychmiast odjad, to wojna rozpocznie si w zimie, zatem w porze, gdy Kozacy, nie mogc si okopa, licho bij si w otwartym polu, uspokoi si nieco i znw siad na awie. Gow opuci na piersi, rce wspar na kolanach i oddycha chrapliwie. Na koniec znw porwa za szklank wdki. - Za zdrowie krla jegomoci! - wykrzykn. - Na sawu i zdorowie! - powtrzyli pukownicy. - No! ty, Kisielu, nie sumuj - mwi hetman - i do serca nie bierz tego, co mwi, bom teraz pijany. Mnie woroychy mwiy, e wojna musi by... ale do pierwszej trawy poczekam, a potem niech bdzie komisja, naktr winiw wypuszcz. Mnie mwili, e ty chory, tak niech i tobie bdzie na zdrowie. - Dzikuj ci, hetmanie zaporoski - rzek Kisiel. - Ty mj go, ja o tym pamitam. To rzekszy Chmielnicki znowu wpad w chwilowe rozczulenie i oparszy rce na ramionach wojewody zbliy sw ogromn czerwon twarz do jego bladych, wychudych policzkw. Za nim przychodzili inni pukownicy i zbliajc si poufale do komisarzy ciskali si z nimi za rce, klepali ich po ramionach,powtarzali za hetmanem: "Do pierwszej trawy!" Komisarze byli jak na mkach. Chopskie oddechy przesycone zapachem gorzaki obleway twarze tej szlachty wysokiego rodu, dla ktrej owe uciski spoconych rk byy rwnie nieznone jak zniewagi. Nie brako te i grb wrd objaww grubiaskiej serdecznoci. Jedni woali do wojewody: "My Lachiw choczemo rizaty, a ty nasz czoowik!" - inni mwili: "A co wy, pany! dawniej bili nas, a teraz aski prosicie! Na pohybel-e wam, biaoruczkom!" Ataman Wowk, dawny mynarz w Nestewarze, krzycza: "Ja kniazia Czetwertyskoho, moho pana, zarizaw!" - "Wydajcie nam Jaremu - woa taczajc si Jaszewski - a darujemy was zdrowiem!" W izbie sta si zaduch i gorco do niewytrzymania; st pokryty resztkami misiwa, okruchami chleba, poplamiony wdk i miodem by ohydny. Weszy na koniec woroychy, to jest czarownice, z ktrymi hetman zwykle do pna w noc dopija suchajc przepowiedni: dziwne postacie, stare, pokurczone, te lub w sile modoci, wrce z wosku, ziaren pszenicy, ognia, piany wodnej, z dna flaszkilub z tuszczu ludzkiego. Wnet midzy pukownikami a modszymi z nich rozpoczy si gzy i miechy. Kisiel by bliski omdlenia. - Dzikujemy ci, hetmanie, za uczt i egnamy ci - rzek sabym gosem. - Ja jutro do ciebie, Kisielu, na obiad przyjad- odpowiedzia Chmielnicki - a teraz idcie sobie. Doniec was z moojcami do domw odprowadzi, eby was od czerni jakowa przygoda nie spotkaa. Komisarze skonili si i wyszli. Doniec z moojcami czeka istotnie przed dworcem. - Boe! Boe! Boe! - szepn z cicha Kisiel przykadajc rce do twarzy. Orszak posun si w milczeniu ku domostwu komisarzy. Ale pokazao si, e ju nie stoj w pobliusiebie. Chmielnicki umylnie powyznacza imkwatery w rnych czciach miasta, aby nie mogli si atwo schodzi i naradza. Wojewoda Kisiel, zmczony, wyczerpany, ledwie na nogach si trzymajcy, natychmiast pooy si do ka i a do nastpnego dnia nie chcia nikogo widzie; dopiero przed poudniem kaza przywoa Skrzetuskiego. - Co wapan uczyni najlepszego? - rzek do niego - co wapan uczyni! Swoje i nasze ycie na zgub moge narazi. - Janie wielmony wojewodo, mea culpa! - odrzek rycerz - ale mnie delirium porwaoi wolaem sto razy zgin ni na takie rzeczy patrzy. - Chmielnicki pozna si na kontempcie. Zaledwiem efferatam bestiam uspokoi i postpek twj wytumaczy. Ale on tu dzi ma by u mnie i pewno ciebie zapyta. Tedy mu powiedz, e mia rozkaz ode mnie, byonierstwo odprowadzi. - Od dzi Bryszowski komend bierze, bo zdrowszy. - To i lepiej, za twardy masz wa kark na czasy dzisiejsze. Trudno nam co innego gani w takowym postpku jak nieostrono, ale to zna, e mody i blu w piersi znie nie umiesz. - Do bolecim nawyk, janie wielmony wojewodo, jeno haby znie nie mog. Kisiel sykn z cicha, tak wanie, jak chory, ktrego kto w bolczk urazi, po czym umiechn si ze smutn rezygnacj i rzek: - Chleb to ju powszedni dla mnie takie sowa, ktre dawniej zami gorzkimi oblewaem spoywajc, a teraz ju mi i ez nie stao. Lito wezbraa w sercu Skrzetuskiego na widok tego starca z twarz mczennika, ktren ostatnie dni ycia pdzi w podwjnym, bo duszy i ciaa cierpieniu. - Janie wielmony wojewodo! - rzek - Bgmi wiadek, em jeno o czasiech tych strasznych myla, w ktrych senatorowie i dygnitarze koronni czoem bi musz przed hultajstwem, dla ktrego pal powinienby jedyn za postpki zapat. - Niech ci Bg bogosawi, bo mody, uczciwy i wiem, e nie miae zej intencji.Ale to, co ty mwisz, mwi twj ksi, za nim wojsko, szlachta, sejmy, p Rzeczypospolitej - i cae to brzemi wzgardy i nienawici spada na mnie. - Kady suy ojczynie, jak rozumie; nieche Bg sdzi intencje, a co si tyczy ksicia Jeremiego, ten ojczynie zdrowiem imajtnoci suy. - I chwaa go otacza, i w niej jako w socu chodzi - odrzek wojewoda. - Tymczasem c mnie spotyka? O! dobrze mwisz: niech Bg sdzi intencje i niech da cho grobowiec spokojny tym, ktrzy za ycia cierpi nad miar... Skrzetuski milcza, a Kisiel podnis w niemej modlitwie oczy w gr, po chwili zatak mwi pocz: - Jam Rusin, krew z krwi i ko z koci. Mogiy ksit wiatodyczw w tej ziemi le, wicem j kocha, j i ten lud boy, ktry u jej piersi ywie. Widziaem krzywdy z obu stron, widziaem swawol dzk Zaporoa, ale i pych nieznon tych,ktrzy ten lud wojenny schopi chcieli - cem wic mia uczyni ja, Rusin a zarazem wierny syn i senator tej Rzeczypospolitej? Otom przyczy si do tych, ktrzy mwili: Pax vobiscum!, bo tak kazaa mi krew, serce, bo midzy nimi by krl nieboszczyk, nasz ojciec, i kanclerz, i prymas, i wielu innych; bom widzia, e dlaobu stron rozbrat - to zguba. Chciaem po wiek ywota, do ostatniego tchnienia dla zgody pracowa - i gdy si krew ju polaa, mylaem sobie: bd anioem pojednania. I poszedem, i pracowaem, i jeszcze pracuj, chocia w blu, w mce i w habie, i w zwtpieniu, prawie od wszystkiego straszniejszym. Bo, na miy Bg! nie wiem teraz, czy wasz ksi przyszed z mieczem za wczenie, czym jaz gazi oliwn za pno, ale to widz, e rwie si robota moja, e ju si nie staje, e na prno siw gow o mur tuk i e schodzc do grobu widz jeno ciemnoci przed sob - i zgub, o Boe wielki - zgub powszechn! - Bg zele ratunek. - O, nieche zele takowy promie przed mierci moj, abym nie umar w rozpaczy!... to jeszcze za wszystkie bolecimu podzikuj, za ten krzy, ktry za ycianosz, za to, e czer woa o gow moj,a na sejmach zdrajc mnie nazywaj, za moje mienie zagrabione, za hab, w ktrejyj, za ca t gorzk nagrod, jakm z obu stron otrzyma! To rzekszy wojewoda wycign swe wysche rce ku niebu i dwie zy wielkie, moe naprawd w yciu ostatnie, spyny mu z oczu. Skrzetuski nie mg ju duej wytrzyma,ale rzuciwszy si na kolana przed wojewod chwyci jego rk i rzek przerywanym z wielkiego wzruszenia gosem: - Jam onierz i id inn drog, ale zasudze i boleci cze oddawam. To rzekszy ten szlachcic i rycerz spod chorgwi Winiowieckiego przycisn do ustrk tego czowieka, ktrego kilka miesicytemu razem z innymi zdrajc nazywa. A Kisiel pooy mu obie rce na gowie. - Synu mj - rzek cicho - nieche ci Bg pocieszy, prowadzi i bogosawi, jak ja cibogosawi. * * * Bdne koo ukadw rozpoczo si jeszcze tego samego dnia. Chmielnicki przyjecha do pno na obiad do wojewody i w najgorszym usposobieniu. Wnet owiadczy, e co wczoraj mwi o zawieszeniu broni, o komisji na Zielone witki i o wypuszczeniu jecw na komisj, to mwi jako pijany, a teraz widzi, e chciano go w pole wywie. Kisiel znw agodzi go, uspokaja, przekada, racje dawa, ale bya to - wedle sw podkomorzego lwowskiego surdo tyranno fabula dicta. Poczyna te sobie hetman takpo grubiasku, e komisarzom za wczorajszym Chmielnickim tskni przyszo. Pana Pozowskiego buaw uderzy za to tylko, e mu si nie w por pokaza, mimo tego e pan Pozowski mierci i tak, jako wielce schorzay, by bliskim. Nie pomagay ludzko i ochota ani perswazje wojewody. Dopiero gdy sobie nieco gorzak i wybornym miodem huszczaskim podchmieli, wpad w lepszy humor, ale te za nic ju o sprawach publicznych nawet i wspomnie sobie nie da, mwic: "Mamy pi, to pijmy - zajutrosprawa i rozprawa! A nie, to sobie pjd!" O godzinie trzeciej w nocy napar si i dosypialnej izby wojewody, czemu si tene pod rnymi pozorami opiera, albowiem zamkn tam umylnie Skrzetuskiego, wielce si obawiajc, aby przy spotkaniu si tego nieugitego onierza z Chmielnickim nie miao miejsca jakie zajcie, ktre by dla porucznika zgubnym by mogo. Chmielnicki jednak postawi na swoim i poszed, a za nim wszed i Kisiel. Jakie byo tedy zdziwienie wojewody, gdy hetman, ujrzawszy rycerza, skin mu gow i zakrzykn: - Skrzetuski! a czemu ty z nami nie pijesz? I wycign do przyjanie rk. - Bom chory - odrzek skoniwszy si porucznik. - Ty i wczoraj odjecha. Za nic mi bya bezciebie ochota. - Taki mia rozkaz - wtrci Kisiel. - Ju ty mnie, wojewodo, nie gadaj. Znaju ja joho - i wiem, e on nie chcia patrzy, jak wy mnie cze wyrzdzali. Oj, ptak to! Ale co by innemu nie uszo, to jemu ujdzie, bo ja jego miuj, on mj druh serdeczny. Kisiel otworzy oczy szeroko ze zdumienia, hetman za zwrci si nagle do Skrzetuskiego: - A ty wiesz, za co ja ciebie miuj? Skrzetuski potrzsn gow. - Mylisz, e za to, e ty postronek nad Omelniczkiem przeci, kiedy ja by lichy czowiek i kiedy mnie jak zwierza cigali? Ot nie za to. Ja tobie da wtedy pierciez prochem z grobu Chrysta. Ale ty, rogata dusza, mnie tego piercienia nie pokaza, kiedy ty by w moich rkach - no, ja ciebie i tak puci - i kwita. Nie za to ci teraz miuj. Inn ty mnie przysug odda, za ktr ty mj druh serdeczny i za ktr ja tobie wdziczno winien. Skrzetuski spojrza z kolei ze zdziwieniem na Chmielnickiego. - Widzisz, jak si dziwi - rzek jakby do kogo czwartego hetman. - To ja tobie przypomn, co mnie w Czehrynie powiadali, gdym tam z Bazawuku z Tuhaj-bejem przyszed. Pytaem ja sam wszdy o niedruha mojego Czapliskiego, ktregom nie znalaz - ale mnie powiedzieli, co ty jemu uczyni po naszym pierwszym spotkaniu, e ty jego za eb i za hajdaweryuapi i drzwi nim wybi, i okrwawi jak sobak - ha! - Istotnie, to uczyniem - rzek Skrzetuski.- Oj, sawnie ty uczyni, dobrze ty postpi! No, ja jego jeszcze dostan - inaczej za nic traktaty i komisja - ja go jeszcze dostan i poigram z nim po mojemu- ale i ty jemu da pieprzu. To rzekszy hetman zwrci si do Kisiela ina nowo j opowiada: - Za eb go zapa i za pludry, podnis jakliszk, drzwi nim wybi i na ulic wyrzuci.Tu zacz si mia, a echo rozlegao si po alkierzu i dochodzio do izby biesiadnej. - Moci wojewodo, ka da miodu, musz jawypi za zdrowie tego rycerza, druha mojego. Kisiel uchyli drzwi i na pacholika krzykn,ktry wnet poda trzy kusztyki huszczaskiego miodu. Chmielnicki trci si z wojewod i ze Skrzetuskim, wypi - a mu si z czupryny zadymio, zamiaa mu si twarz, ochota wielka wstpia w serce i zwrciwszy si do porucznika zakrzykn: - Pro mnie, o co chcesz! Rumieniec wystpi na blade oblicze Skrzetuskiego; nastaa chwila milczenia. - Nie bj si - rzek Chmielnicki. - Sowo nie dym; pro, o co chcesz, byle o takie rzeczy nie prosi, ktre nale do Kisiela. Chmielnicki nawet pijany by zawsze sob. - Kiedy mi wolno z afektu, jaki masz dla mnie, moci hetmanie, korzysta, tedy sprawiedliwoci od ciebie dam. Jeden z twoich pukownikw krzywd mi wyrzdzi... - Szyj mu ureza! - przerwa z wybuchemChmielnicki. - Nie o to chodzi, ka mu jeno do walki ze mn stan. - Szyj mu ureza! - powtrzy hetman. - Kto to taki? - Bohun. Chmielnicki pocz mruga oczyma, po czymuderzy si doni w czoo. - Bohun? - rzek. - Bohun zabit Meni korol pysaw, e on w pojedynku usieczon. Skrzetuski zdumia. Zagoba prawd mwi!- A co tobie Bohun uczyni? - pyta Chmielnicki. Jeszcze silniejsze pomienie wystpiy na lica porucznika. Ba si mwi o kniaziwniewobec ppijanego hetmana, aby jakiego nieprzebaczonego blunierstwa nie usysze. Kisiel go wyrczy. - Jest to rzecz powana - rzek - o ktrej mnie kasztelan Brzozowski opowiada. Bohun porwa, moci hetmanie, temu oto kawalerowi narzeczon i ukry j nie wiadomo gdzie. - Tak ty jej szukaj - rzek Chmielnicki. - Szukaem nad Dniestrem, bo tam j ukry, alem nie znalaz. Syszaem jednak,e mia j do Kijowa przeprowadzi, dokd i sam na lub chcia zjecha. Daje mnie, moci hetmanie, prawo jecha do Kijowa i tam jej szuka, o nic wicej nie prosz. - Ty mj druh, ty Czapliskiego rozbi... Ja tobie dam nie tylko prawo, eby ty jecha i szuka wszdy, gdzie zechcesz, ale i rozkaz dam, by ten, u ktrego ona jest, w twoje rce j odda, i piernacz ci dam na przejazd, i list do metropolity, by po monastyrach u czernic szukali. Moje sowo nie dym! To rzekszy uchyli drzwi i na Wyhowskiegozawoa, by przyszed pisa rozkaz i list. Czarnota musia, lubo ju bya czwarta w nocy, rusza po pieczcie. Dziedziaa przynis piernacz, a Doniec dosta rozkaz,by w dwiecie koni odprowadzi Skrzetuskiego do Kijowa i dalej a do pierwszych czat polskich. Nazajutrz dzie Skrzetuski opuci Perejasaw. Rozdzia 19 Jeeli pan Zagoba nudzi si w Zbarau, toniemniej nudzi si i Woodyjowski, ktren za wojn i przygodami szczeglniej tskni.Bywao wprawdzie, e wychodziy od czasudo czasu ze Zbaraa chorgwie dla pocigu za kupami swawolnikw, ktrzy nad Zbruczem palili i cinali, ale bya to maa wojna, przewanie podjazdowa, przykra dlatgiej zimy i mrozw, dajca wiele trudw - mao sawy. Z tych wszystkich przyczyn codziennie nalega pan Micha na Zagob, eby i w pomoc Skrzetuskiemu, od ktrego przez dugi czas adnej nie byo wieci. - Pewno on tam popad w jakowe zgubne terminy, a moe i ywota ju zby - mwi Woodyjowski. - Trzeba nam jecha koniecznie, niechby razem z nim zgin przyszo. Pan Zagoba nie bardzo si upiera, bo - jak utrzymywa - mursza w Zbarau z ostatkiem i dziwi si, e jeszcze grzyby na nim nie porastaj, ale zwczy spodziewajc si, e lada chwila moe przyj od Skrzetuskiego wiadomo. - Mny on jest, ale i roztropny - odpowiada na nalegania Woodyjowskiego -czekajmy jeszcze par dni, bo nu list przyjdzie i okae si, e caa nasza ekspedycja niepotrzebna. Pan Woodyjowski uznawa suszno argumentu i uzbraja si w cierpliwo, cho czas wlk si coraz wolniej. Przy kocu grudnia mrozy przerway nawet rozboje. W okolicy nasta spokj. Jedyn rozrywk stanowiy wieci publiczne, ktreczsto gsto obijay si o szare mury zbaraskie. Rozprawiano wic o koronacji i o sejmie, i o tym, czy ksi Jeremi dostanie buaw, ktra przed wszystkimi innymi wojownikamijemu si naleaa. Oburzano si przeciw tym, ktrzy twierdzili, e wobec zwrotu kutraktatom z Chmielnickim jeden tylko Kisiel moe pj w gr. Woodyjowski odby z tego powodu kilka pojedynkw - pan Zagoba kilka pijatyk - i byo niebezpieczestwo, e cakiem rozpi si 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc cc+z/c>moe, bo nie tylko dotrzymywa kompanii oficerom i szlachcie, ale nie wstydzi si nawet chodzi i midzy yczkw na chrzciny, wesela, chwalc sobie szczeglnieich miody, ktrymi syn Zbara. Woodyjowski strofowa go o to, mwic, e nie przystoi szlachcicowi poufali si z ludmi niskiej kondycji, gdy od tego szacunek dla caego stanu si zmniejsza, ale Zagoba odpowiada, e prawa to temu winny, ktre pozwalaj stanowi mieszczaskiemu w pierze porasta i do takich przychodzi dostatkw, jakie tylko udziaem szlachty by winny; wry, e z tak wielkich prerogatyw dla ludzi nikczemnych nic dobrego wypa nie moe, ale swoje robi. I trudno mu byo bra to za ze w czasie pospnych dni zimowych, wrd niepewnoci, nudy i oczekiwania. Z wolna jednak zaczy chorgwie ksicecoraz liczniej ciga do Zbaraa, z czego przepowiadano na wiosn wojn. Ale tymczasem oywia si nieco ochota. Przyjecha midzy innymi z chorgwi usarsk Skrzetuskiego i pan Podbipita. Ten przywiz wieci o nieasce, w jakiej ksi u dworu zostawa, i o mierci pana Janusza Tyszkiewicza, wojewody kijowskiego, po ktrym -wedle powszechnego gosu - Kisiel na wojewdztwo mia nastpi, a na koniec o cikiej chorobie, jak zoony by w Krakowie pan aszcz, stranik koronny. Co do wojny, sysza pan Podbipita od samego ksicia, e chyba si rzeczy z koniecznoci nastpi, bo komisarze ju ruszyli z instrukcjami, aby wszelkie moliwe Kozakom poczyni ustpstwa. Relacj t pana Podbipity rycerstwo Winiowieckiego przyjo z wciekoci, apan Zagoba proponowa protest do grodu zanie i konfederacj zawiza, gdy jak mwi, nie chcia, eby jego praca pod Konstantynowem posza na marne. W tych nowinach i niepewnociach upyn cay luty i marzec dobiega poowy, a od Skrzetuskiego cigle nie byo wieci. Woodyjowski tym bardziej pocz nalega na wyjazd. - Ju nie kniaziwny, ale Skrzetuskiego - mwi - szuka nam wypada. Tymczasem pokazao si, e pan Zagoba mia suszno odkadajc z dnia na dzie wypraw, gdy w kocu marca przyby Kozak Zachar z listem adresowanym do Woodyjowskiego z Kijowa. Pan Micha wezwa natychmiast Zagob, a gdy si zamknli z posacem w osobnej izbie, rozerwa piecz i czyta, co nastpuje: "Nad Dniestrem a do Jahorliku nie odkryem adnych ladw. Suponujc, e musi by ukryta w Kijowie, przyczyem si do komisarzy, z ktrymi do Perejasawia zaszedem. Tam uzyskawszy nadspodziewanie konsens od Chmielnickiego przybyem do Kijowa i szukam wszdy, w czym mi sam metropolita sekunduje. Sia tunaszych ukrytych u mieszczan i po monasterach, ale ci dla bojani czerni nie daj wiedzie o sobie, dlatego szuka trudno. Bg mnie prowadzi i nie tylko ochroni, ale Chmielnickiego afektem dla mnie natchn, mam przeto nadziej, e mi i dalej pomoe i zmiuje si nade mn. Ksidza Muchowieckiego o wotyw solenn upraszam, na ktrej mdlcie si na moj intencj, Skrzetuski." - Chwaa bd Bogu Przedwiecznemu! - wykrzykn Woodyjowski. - Jest jeszcze postscriptum - rzek Zagoba zagldajc przez rami pana Michaa. - Prawda! - rzek may rycerz i czyta dalej: "Oddawca tego listu, esau mirhorodzkiego kurzenia, mia mnie w poczciwej opiece, gdy w Siczy w niewoli byem, i teraz w Kijowie mi pomaga, i list zanie si podj z naraeniem zdrowia; miej go, Michale, w staraniu, aby mu niczego nie brako." - Oto uczciwy Kozak, przynajmniej jeden taki! - rzek Zagoba, podajc Zacharowi rk. Stary ucisn j bez unionoci. - Moesz by pewien nagrody! - wtrci may rycerz. - On soko - odpar Kozak - ja joho lublu, ja ne dla hroszi tutki priszow. - I fantazji ci, widz, nie braknie, ktrej by si szlachcic niejeden nie powstydzi - mwi Zagoba. - Nie same bestie midzy wami, nie same bestie! Ale mniejsza z tym! To tedy pan Skrzetuski jest w Kijowie? - Tak, jest. - A bezpieczen, bo to, sysz, czer tam hula? - On u Doca pukownika mieszka. Jemu nic nie uczyni, bo nasz bat'ko Chmielnicki kaza jego Docowi pod gardem pilnowa jak oka w gowie. - Cuda prawdziwe si dziej... Skde Chmielnickiemu takie serce dla Skrzetuskiego? - On jego z dawna miuje. - A mwi tobie pan Skrzetuski, czego szuka w Kijowie? - Jak nie mia mwi, kiedy on wie, e ja jemu druh... Ja szuka z nim razem i osobno, tak musia wiedzie, czego mnie szuka. - Alecie dotd nie znaleli? - Nie znalelimy. Co tam Lachiw jeszcze jest, to si kryj, jeden o drugim nie wie, tak i znale nieatwo. Wy syszeli, e tam czer morduje, a ja to widzia; nie tylko Lachiw morduj, ale i tych, ktrzy ich ukrywaj, nawet mnichw i czernice. W monastyrze Dobrego Mikoy u czernic byo dwanacie Laszek, to je razem z czernicami dymem w celi zadusili, a co pardni to si skrzykn po ulicach i owi, i do Dniepru prowadz... Hej! co tam ju wytopili... - To moe i j zamordowali? - Moe i j. - Ale nie! - przerwa Woodyjowski. - Ju jeli j tam Bohun sprowadzi, to j musiazabezpieczy. - Gdzie bezpieczniej jak w monastyrze, a dlatego i tam znajd. - Uf! - rzek Zagoba. - Tak wy mylicie, Zachar, e ona moga zgin? - Ne znaju. - Wida, e Skrzetuski jest dobrej myli - rzek Zagoba. - Bg go dowiadczy, ale go pocieszy. A wycie, Zachar, dawno wyjechali z Kijowa? - Oj, dawno, pane. Ja wtedy wyszed, kiedykomisary koo Kijowa z powrotem przejedali. Bahako Lachiw chciao z nimiucieka i tak uciekali neszczastnyje, jak ktomg, po niegach, po wertepach, przez lasy, lecieli do Biaogrdki, a Kozacy gnali za nimi i bili. Bahato utiko, bahato zabyy, a niektrych pan Kisiel wykupi za wszystkie hroszy, jakie mia. - O dusze pieskie! To wycie z komisarzami jechali. - Z komisarzami a do Huszczy, a stamtd do Ostroga. Dalej ju ja sam szed. - To wy dawni znajomi pana Skrzetuskiego? - W Siczy ja go pozna i rannego pilnowa, a potem i polubi jak detynu ridnuju. Ja stary i mnie nie ma kogo lubi. Zagoba krzykn na pachoka, kaza podamiodu i misiwa i zasiedli do wieczerzy. Zachar jad smaczno, bo by zdroony i godny; nastpnie zanurzy chciwie siwe wsy w ciemnym pynie, wypi, posmakowa i rzek: - Sawny mid. - Lepszy jak krew, ktr pijecie - rzek Zagoba. - Ale tak myl, e wy uczciwy czek i pana Skrzetuskiego miujcy, nie pjdziecie wicej do buntu, jeno zostaniecietu z nami? Ju wam tu bdzie dobrze. Zachar podnis gow. - Ja pymo widdaw, tak i pjd; ja Kozak - mnie z Kozakami, nie z Lachami si brata. - I bdziecie nas bili? - A budu. Ja siczowy Kozak. My sobie Chmielnickiego bat'ka hetmanem obrali, a teraz korol jemu buaw i chorgiew przysa. - Ot, masz! panie Michale - rzek Zagoba - nie mwiem, eby protestowa? - A z jakiego wy kurzenia? - Z mirhorodzkiego, ale jego ju nie ma. - A co si z nim stao? - Husary pana Czarnieckiego pod t Wodstarli. Teraz ja u Doca z tymi, co zostali. Pan Czarniecki szczery onir, on u nas w niewoli, o niego komisarze prosili. - Mamy i my waszych jecw. - Tak i musi by. W Kijowie mwili, e najlepszy moojec u Lachiw w niewoli, choinni mwili, e zgin. - Kto taki? - Oj, sawny ataman: Bohun. - Bohun usieczon w pojedynku na mier. - A kto jego ubi? - Ten oto kawaler - odrzek Zagoba ukazujc na Woodyjowskiego. Zacharowi, ktry w tej chwili przechyla drug kwart miodu, oczy na wierzch wyszy, twarz spsowiaa, na koniec parskn przez nozdrza pynem i miechemzarazem. - Ten ycar Bohuna ubi? - pyta krztuszc si ze miechu. - Co, u starego diaba! - wykrzykn marszczc brwi Woodyjowski. - Za duo sobie ten posaniec pozwala. - Nie gniewaj si, panie Michale - przerwaZagoba. - Poczciwy to wida czowiek, a e si na polityce nie zna, to od tego on Kozak. Z drugiej strony, tym wiksza dla wapana chwaa, e wygldajc tak niepoczenie, tak wielkich przewag ju w yciu dokonae. Ciao masz nikczemne, aledusz wielk. Ja sam, pamitasz, jakem ci si przypatrywa po bitwie, chociaem bitw na wasne oczy widzia, bo mi si wierzy nie chciao, eby taki chystek... - Daje wapan pokj! - burkn Woodyjowski. - Nie jam twym ojcem, nie mieje do mnie rankoru, ale to ci powiem, e pragnbym mie takiego syna, i jeeli chcesz, to ci bd adoptowa, majtno ca ci zapisz,bo to nie wstyd by wielkim w maym ciele.I ksi niewiele wikszy od ciebie, a dlatego Aleksander Macedoski niewart by jego giermkiem. - Ale bo co mnie gniewa - rzek udobruchany nieco Woodyjowski - to wanie to, e z tego listu Skrzetuskiego nic pomylnego nie wida. e on sam nad Dniestrem nie pooy gowy, to chwaa Bogu, ale kniaziwny dotd nie znalaz i kt zarczy, czy j znajdzie? - Prawda jest! Ale gdy Bg go przez nasze rce od Bohuna uwolni i przez tyle niebezpieczestw, przez tyle side przeprowadzi, gdy i Chmielnickiego zakamieniae serce afektem dziwnym dla niego natchn, to juci nie po to, eby od mki i aoci na schab wysech. Jeeli w tym wszystkim nie widzisz, panie Michale, rki Opatrznoci, to wida tpszy masz dowcip od szabli, jako i suszna to jest, e nikt nie moe wszystkich przymiotw naraz posiada. - Widz to jedno - odpar ruszajc wsikami Woodyjowski - e my nie mamy nic tam do roboty i dalej musimy tu siedzie, pki nie sparciejemy do reszty. - Prdzej ja sparciej jak ty, bom starszy,a to wiesz, e i rzepa parcieje, i sonina jeczeje ze staroci. Dzikujmy raczej Bogu, e wszystkim naszym zgryzotom szczliwy koniec obiecuje. Niemaom si ja namartwi o kniaziwn, wicej jako ywo od ciebie, a niewiele mniej od Skrzetuskiego, bo ona moja cruchna i pewnie bym rodzonej tak nie kocha. Mwinawet, e do mnie kubek w kubek podobna, ale ja j i bez tego miuj; i nie widziabymnie ani wesoym, ani spokojnym, gdybym nie ufa, e ju wkrtce niedola jej si skoczy. Od jutra ukadam epithalamium, bobardzo pikne wiersze pisz, jenom w ostatnich czasach troch Apollina dla Marsazaniedba. - Co tu i mwi teraz o Marsie! - odrzek Woodyjowski. - Niech kaduk porwie tego zdrajc Kisiela, wszystkich komisarzw i ich traktaty! Na wiosn pokj uczyni jako dwa a dwa cztery. Pan Podbipita, ktry siz ksiciem widzia, te to mwi. - Pan Podbipita tyle si zna na rzeczach publicznych, ile koza na pieprzu. Wicej on tam przy dworze za on dzierlatk wietrzy ni za wszystkim innym i warowado niej niby pies do kuropatwy. Daby Bg, eby mu kto inny j ustrzeli, ale mniejsza z tym. Nie neguj ci, e Kisiel zdrajca, bo otym caa Rzeczpospolita wie dobrze, jeno tak myl, e co do traktatw na dwoje babka wry. Tu Zagoba zwrci si do Kozaka: - A co tam u was, Zachar, mwi: bdzie-li pokj czy wojna? - Do pierwszej trawy bdzie spokj, a na wiosn to przyjdzie na pohybel albo nam, albo Lachiwczykam. - Pociesze si, panie Michale; syszaem i ja, e si czer wszdy armuje. - Bude taka wijna, jakoi ne buwao - rzek Zachar. - U nas mwi, e i sutan turecki przyjdzie, i chan ze wszystkimi ordami, a nasz druh Tuhaj-bej na hawrani blisko stoi iwcale do dom nie poszed. - Pociesze si, panie Michale - powtrzy Zagoba. - Jest te proroctwo o nowym krlu, e cae panowanie pod broni mu zejdzie; ju to prawdopodobniejsze, e czowiek dugo jeszcze szabli do pochwy nie schowa. Przyjdzie si czowiekowi od cigej wojny zedrze jak mietle od cigego zamiatania, ale taka to ju nasza onierska dola. Kiedy ju wypadnie si bi,trzymaj si niedaleko mnie, panie Michale, apiknych rzeczy si napatrzysz i poznasz, jakemy to za dawnych, lepszych czasw wojowali. Mj Boe! nie ci to ju ludzie, ktrzy za dawnych lat bywali, i ty ju nie taki jeste, panie Michale, chociae sierdzisty onierz i cho Bohuna usieke. - Sprawedywe kaete, pane - rzek Zachar. - Ne cij teper lude, szczo buway...Po czym pocz na Woodyjowskiego spoglda i gow trz: - Ale szczoby cij ycar Bohuna ubyw, no! no!... Rozdzia 20 Stary Zachar odjecha na powrt do Kijowapo kilkodniowym odpoczynku, a tymczasem przysza wie, e komisarze wrcili bez wielkich nadziei pokoju, a nawet w zupenym prawie zwtpieniu. Zdoali tylko wyjedna armisticium a do Zielonych witek ruskich, po ktrych miaa rozpocz si nowa komisja z pen moc do traktatw. Jednake wymagania i warunki Chmielnickiego byy tak grne, e nikt nie wierzy, aby Rzeczpospolita zgodzisi na nie moga. Rozpoczy si wic z obustron gwatowne uzbrojenia. Chmielnicki sa posa za posem do chana, by na czele wszystkich si spieszy na ratunek; sa i do Stambuu, gdzie ze strony krlewskiej bawi od duszego czasu pan Bieczyski; w Rzeczypospolitej spodziewanosi lada chwila wici na pospolite ruszenie. Przyszy wiadomoci o mianowaniu nowych wodzw: podczaszego Ostroroga, Lanckoroskiego i Firleja, i o zupenym usuniciu od spraw wojskowych Jeremiego Winiowieckiego, ktry na czele jeno wasnych si mg dalej ojczyzn zasania. Nie tylko onierze ksicy, nietylko szlachta ruska, ale nawet stronnicy dawnych regimentarzy oburzali si na takowy wybr i nieask, twierdzc susznie, i jeeli powicanie Winiowieckiego, pki bya nadzieja traktatw, miao swoj racj polityczn, tousuwanie go w razie wojny byo wielkim, niedarowanym bdem, bo on jeden tylko mg mierzy si z Chmielnickim i zwyciy tego znakomitego wodza rebelii. Zjecha wreszcie i sam ksi do Zbaraa w tym celu, aby zebra jak najwicej wojska i sta w pogotowiu na granicy wojny. Zawieszenie broni byo zawarte, aleokazywao si co chwila bezsilnym. Chmielnicki kaza wprawdzie ci kilku pukownikw, ktrzy wbrew umowie pozwalali sobie napadw na zamki i chorgwie na leach tu i owdzie rozproszone, ale nie mg opanowa mas czerni i licznych lunych watah, ktre o armisticium lub nie syszay, lub nie chciay sysze, lub nie rozumiay nawet znaczenia tego sowa. Wpaday wic one ustawicznie w granice umow zabezpieczone, amic tym samym wszelkieChmielnickiego przyrzeczenia. Z drugiej strony wojska prywatne i kwarciane zapdzajc si w pocigu za zbjcami przechodziy czstokro Prype i Hory w Kijowskiem, zapdzay si i w gb wojewdztwa bracawskiego, a tam, napadane przez kozactwo, staczay z nim formalne walki, nieraz bardzo krwawe i zacite. Std skargi ustawiczne, polskie i kozackie, o amanie umowy, ktrej w samej rzeczy nie byo w mocy niczyjej dotrzyma. Zawieszenie broni istniao tedy o tyle, o ile sam Chmielnicki z jednej, a krli hetmani z drugiej strony nie wyruszali w pole - ale wojna rozgorzaa ju faktycznie,zanim gwne siy zerway si do walki i pierwsze cieplejsze promienie wiosenne owiecay po staremu ponce wsie, miasteczka, miasta, zamki, owiecay rzezie i niedol ludzk. Zapuszczay si pod Zbara watahy spod Baru, Chmielnika, Machnwki, cinajc, grabic, palc. Te gromi Jeremi rkoma swych pukownikw, bo sam udziau w owej drobnej wojnie nie bra chcc wtedy dopiero z ca dywizj ruszy, gdy ju i hetmani wyjd w pole. Rozsya wic podjazdy z rozkazami, by krwi za krew paciy, palem za grabie i mordy. Poszed midzy innymi pan Longinus Podbipita i pogromi pod Czarnym Ostrowiem, ale by to rycerz w bitwie tylkostraszliwy, z jecami za schwytanymi z broni w rku obchodzi si zbyt agodnie, i dlatego wicej go nie posyano. Szczeglniej jednak odznacza si w podobnych ekspedycjach pan Woodyjowski,ktry jako partyzant w jednym chyba Wierszulle mg znale wspzawodnika. Nikt bowiem nie odbywa tak byskawicznych pochodw, nikt nie umia zej tak niespodzianie nieprzyjaciela, rozbi go tak szalonym napadem, rozproszy na cztery wiatry, wyowi, wycina, wywiesza. Wkrtce te otoczy go postrach, a z drugiej strony fawor ksicy. Od koca marca do poowy kwietnia znis pan Woodyjowski siedm lunych watah, z ktrych kada bya trzykro od jego podjazdu silniejsza, i nie ustawa w pracy, i coraz wicej okazywa si 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcWc=)$c2? bochoty, jakoby w krwi przelanej j czerpic. Zachca may rycerz, a raczej may diabe, usilnie pana Zagob, by mu w tych ekspedycjach towarzyszy, bo lubi nad wszystko jego kompani, ale stateczny szlachcic opiera si wszelkim namowom i tak swoj bezczynno tumaczy: - Za wielki mam brzuch, panie Michale, na te trzsienia i szarpaniny, a przy tym kady do czego innego si rodzi. Z usarzamina gstw nieprzyjaciela przy biaym dniu uderzy, tabory ama, chorgwie bra - to moja rzecz, do tego mnie Pan Bg stworzy i usposobi; ale pocig noc w chrustach za hultajstwem - tobie zostawuj, ktry jest misterny jako iga iatwiej si wszdy przeciniesz. Starej ja daty rycerz i wol rozdziera, jako wanie lew czyni, ni tropi jak ogar po chaszczach Zreszt po wieczornym udoju musz i spa, bo to moja pora najlepsza. Jedzi wic pan Woodyjowski sam i sam zwycia, a pewnego razu wyjechawszy pod koniec kwietnia, wrci w poowie maja tak strapiony i smutny, jakby klsk ponis i ludzi wymarnowa. Tak nawet zdawao si wszystkim, ale byo to mylne mniemanie. Owszem, w dugiej tej i uciliwej ekspedycji doszed pan Woodyjowski a za Ostrg, pod Hoowni, itam pogromi nie zwyczajn watah, zoon z czerni, ale kilkaset ludzi liczcy oddzia Zaporocw, ktry w poowie wyci, a w poowie w niewol zagarn. Tym dziwniejszy by wic gboki smutek niby mg pokrywajcy jego wesoe z natury oblicze. Wielu chciao zaraz wiedzieprzyczyn, pan Woodyjowski jednak nikomu sowa nie rzek i zaledwie z konia zsiadszy uda si na dug rozmow do ksicia w towarzystwie dwch nieznanych rycerzy, a nastpnie wraz z nimi szed do pana Zagoby, nie zatrzymujc si, cho gociekawi nowin za rkawy po drodze chwytali. Pan Zagoba z pewnym zdziwieniem spoglda na dwch olbrzymich mw, ktrych nigdy przedtem w yciu nie widzia, a ktrych strj ze zotymi ptelkami na ramionach okazywa, e w wojsku litewskim su, Woodyjowski za rzek: - Zamknij waszmo drzwi i nie ka nikogo puszcza, bo mamy o wanych sprawach pomwi. Zagoba wyda rozkaz czeladnikowi, po czym j patrzy niespokojnie na przybyych, miarkujc z ich twarzy, e nicdobrego nie maj do powiedzenia. - To s - rzek Woodyjowski ukazujc na modziecw - kniazie Buyhowie-Kurcewicze: Jur i Andrzej. - Stryjeczni Heleny! - zakrzykn Zagoba. Kniaziowie skonili si i odrzekli obaj naraz:- Stryjeczni nieboszczki Heleny... Czerwona twarz Zagoby staa si w jednejchwili bladoniebieska; rkoma pocz bi powietrze, jak gdyby postrza otrzyma, usta otworzy nie mogc tchu zapa, oczywytrzeszczy i rzek, a raczej jkn: - Jak to?... - S wiadomoci - odpowiedzia pospnie Woodyjowski - e kniaziwna w monasterze Dobrego Mikoy zostaa zamordowana. - Czer wydusia dymem w celi dwanacie panien i kilkanacie czernic, midzy ktrymibya siostra nasza - doda knia Jur. Zagoba tym razem nic nie odrzek, jeno twarz, poprzednio sina, poczerwieniaa mu tak, e obecni zlkli si, aby go krew nie zalaa; z wolna powieki opady mu na oczy,po czym zakry je rkoma, a z ust wyrwamu si nowy jk: - wiecie! wiecie! wiecie! Po czym umilk i trwa w milczeniu. A kniaziowie i Woodyjowski biada poczli: - Oto zebralimy si razem krewni i przyjaciele, ktrzymy ci na ratunek, wdziczna panno, i chcieli - mwi wzdychajc raz po raz mody rycerz - ale zna, spnilimy si z pomoc. Za nic nasza ochota, za nic nasze szable i odwaga,bo na innym ty ju, lepszym od tego lichegowiecie przebywasz, u Krlowej Niebieskiejwe fraucymerze... - Siostro! - woa olbrzymi Jur, ktrego alna nowo pochwyci za wosy - ty nam odpu nasze winy, a my za kad kropl twojej krwi wiadro wylejemy. - Tak nam dopom Bg! - doda Andrzej. I obaj mowie wycigali gronie do nieba rce, Zagoba za wsta z awy, postpi kilka krokw ku tapczanowi, zatoczy si jak pijany i pad na kolana przed obrazem. Po chwili na zamku ozway si dzwony zwiastujce poudnie, ktre brzmiay tak ponuro, jakby dzwony pogrzebowe. - Nie ma jej ju, nie ma! - rzek znowu Woodyjowski. - Do niebios j anieli zabrali,nam zostawujc zy i wzdychania. kanie wstrzsno grubym ciaem Zagobyi trzso nim, a oni cigle narzekali i dzwony biy. Wreszcie Zagoba uspokoi si. Myleli nawet, e moe, blem zmoony, usn na klczkach, ale on po niejakim czasie wsta iusiad na tapczanie; tylko by to ju jakby inny czowiek: oczy mia czerwone i mg zasze, gow spuszczon, dolna warga zwisa mu a na brod, na twarzy osiado niedostwo i jaka niebywaa zgrzybiao- tak e mogo naprawd si zdawa, i wdawny pan Zagoba, butny, jowialny, peen fantazji, umar, a zosta tylko starzec wiekiem przycinity i zmczony. Wtem mimo protestacji pilnujcego drzwi pacholika wszed pan Podbipita i na nowo rozpoczy si ale i narzekania. Litwin wspomina Rozogi i pierwsze widzenie si z kniaziwn, jej sodycz, modo i urod; wreszcie wspomnia, e jest kto nieszczliwszy od nich wszystkich, to jestnarzeczony, pan Skrzetuski, i j rozpytywa o niego maego rycerza. - Skrzetuski zosta u ksicia Koreckiego w Korcu, dokd z Kijowa przyjecha, i ley chory, o wiecie boym nie wiedzc - rzekpan Woodyjowski. - Zali nie trzeba, abymy do niego jechali? -pyta Litwin. - Nie ma tam po co jecha - odpar Woodyjowski. - Medyk ksicy zarcza zajego zdrowie; jest tam pan Suchodolski, pukownik ksicia Dominika, ale wielki przyjaciel Skrzetuskiego, jest i nasz stary Zawilichowski; obaj maj go w opiece i staraniu. Na niczym mu nie zbywa, a to, ego delirium nie opuszcza, to dla niego lepiej.- O mocny Boe! - rzek Litwin. - Widziaewapan Skrzetuskiego na wasne oczy? - Widziaem, ale eby mi nie powiedzieli, eto on, to nie bybym go pozna, tak go bole i choroba strawiy. - A on pozna wapana? - Pewnie pozna, cho nic nie mwi, bo siumiechn i gow kiwn, a mnie taka ao porwaa, em duej zosta nie mg. Ksi Korecki chce tu i do Zbaraaz chorgwiami, Zawilichowski z nim razempjdzie, a i pan Suchodolski zaklina si, e ruszy, choby mia ordynanse od ksicia Dominika przeciwne. Oni to sprowadz tu i Skrzetuskiego, jeli go bole nie zmoe. - A skde macie te wiadomoci o mierci kniaziwny? - pyta dalej pan Longinus. - Czy nie ci kawalerowie je przywieli? - doda wskazujc na kniaziw. - Nie. Ci kawalerowie trafem si w Korcu owszystkim dowiedzieli, dokd przyjechali z posikami od wojewody wileskiego, i tu zemn przyszli, bo i do naszego ksicia od wojewody listy mieli. Wojna jest pewna, a zkomisji ju nic nie bdzie. - To ju i my to wiemy, ale powiedz mi wapan, kto ci o mierci kniaziwny mwi?- Mwi mnie Zawilichowski, a on wie od Skrzetuskiego. Skrzetuskiemu da Chmielnicki permisj, eby w Kijowie szuka, i sam metropolita mia mu pomaga. Szukali tedy gwnie po monasterach, bo co z naszych w Kijowie zostao, to w nich si kryje. I myleli, e pewnie Bohun kniaziwn w jakowym monasterze umieci. Szukali, szukali i byli dobrej myli, cho wiedzieli, e czer u Dobrego Mikoy dwanacie panien dymem wydusia. Sam metropolita upewnia, e przecie na narzeczon Bohuna by si nie rzucili, a pokazao si inaczej. - To ona bya u Dobrego Mikoy? - Tak jest. Spotka Skrzetuski w jednym monasterze ukrytego pana Joachima Jerlicza, a e to wszystkich o kniaziwn dopytywa, wic pyta i jego; pan Jerlicz za powiedzia mu, e jakie byy panny, to je wpierw Kozacy pobrali, jeno si u Dobrego Mikoy dwanacie zostao, ktre dymem pniej wyduszono; a midzy nimi miaa by i Kurcewiczwna. Skrzetuski, e to pan Jerlicz ledziennik i na wp przytomny od cigego strachu, nie wierzymu i polecia zaraz po raz wtry do Dobrego Mikoy jeszcze raz pyta. Na nieszczcie, mniszki, ktrych trzy take wtej samej celi uduszono, nie wiedziay nazwisk, ale suchajc deskrypcji kniaziwny, ktr im Skrzetuski czyni, powiedziay, e taka bya. Wtedy to Skrzetuski z Kijowa wyjecha i zaraz ciko na zdrowiu zapad. - To dziw tylko, e jeszcze yje. - Byby umar niechybnie, eby nie w stary Kozak, ktry, go w niewoli na Siczy pilnowa, a potem tu od niego z listami przyjecha i wrciwszy, znw w szukaniu mu pomaga. Ten go do Korca odwiz i panu Zawilichowskiemu w rce odda. - Nieche go Bg ma w swojej opiece, bo on si ju nigdy nie pocieszy - rzek Longinus. Pan Woodyjowski umilk i grobowe milczenie panowao midzy wszystkimi. Kniazie, podparszy si okciami, siedzieli bez ruchu z namarszczon brwi; Podbipita oczy w gr wznosi, a pan Zagoba utkwi szklany wzrok w przeciwleg cian, jakby w najgbszym zamyleniu si pogry. - Zbud si wapan! - rzek wreszcie do niego Woodyjowski wstrzsajc go za rami. - O czym tak mylisz? Nic ju nie wymylisz i wszystkie twoje fortele na nic si nie przydadz. - Wiem o tym - odpar zamanym gosem Zagoba - jeno myl, em stary i e nie mam co robi na tym wiecie. Rozdziay 21-31 Rozdzia 21 - Imaginuj sobie wapan - mwi w kilka dni pniej Woodyjowski do Longina - e ten czowiek tak si w jednej godzinie zmieni, jakoby o dwadziecia lat postarza. Tak wesoy, taki mowny, tak obfity w fortele, e samego Ulissesa w nichprzewysza, dzi pary z gby nie puci, jeno po caych dniach drzemie, na staro narzeka i jakoby przez sen mwi. Wiedziaem to, e on j kocha, alem si nie spodziewa, eby do tego stopnia. - C to dziwnego? - odpar wzdychajc Litwin. - Tym bardziej si do niej przywiza, e j z rk Bohunowych wydar i tyle dla niej niebezpieczestw i przygd w ucieczce dowiadczy. Pki tedy bya nadzieja, pty si i jego dowcip na fortele wysila i sam si na nogach trzyma, a teraz nie ma on ju naprawd co na wiecie robi, samotnym bdc i serca nie majc o co zaczepi. - Prbowaem ju i pi z nim w tej nadziei,e mu trunek dawny wigor powrci: i to na nic! Pi, pije, ale nie zmyla po dawnemu, nie prawi o swych przewagach, jeno si roztkliwi, a potem gow na brzuch zwiesi ipi. Ju nie wiem, czy i pa Skrzetuski w wikszej desperacji od niego yje. - Szkoda to jest niewymowna, bo jednak wielki to by rycerz!... Chodmy do niego, panie Michale. Mia on zwyczaj dworowa sobie ze mnie i we wszystkim mi dogryza. Moe go i teraz ochota do tego schwyci. Mj Boe, jak si to ludzie zmieniaj! Taki to by wesoy czek... - Chodmy - rzek pan Woodyjowski. - Pno ju jest, ale jemu najciej wieczorem, bo wydrzemawszy si przez cay dzie, w nocy spa nie moe. Tak rozmawiajc, udali si obaj do kwaterypana Zagoby, ktrego znaleli siedzcego pod otwartym oknem, z gow opart na rku. Pno ju byo; w zamku usta wszelki ruch, jeno warty obwoyway si przecigymi gosami, a w gszczach dzielcych zamek od miasta sowiki wywodziy zapamitale swoje nocne trele powistujc, cmokajc i klskajc tak gsto, jak gsto pada ulewa wiosenna. Przez otwarte okno wchodzio ciepe majowe powietrze i jasne promienie ksiyca, ktre owiecay pognbion twarz pana Zagoby i ysin schylon na piersi. - Dobry wieczr wapanu - rzekli dwaj rycerze. - Dobry wieczr - odpowiedzia Zagoba. - Co wapan tak przy oknie rozpamitywaszzamiast spa i? - pyta Woodyjowski. Zagoba westchn. - Bo mi nie do snu - odrzek wlokcym si gosem. - Rok temu, rok, uciekaem z ni nad Kahamlikiem od Bohuna i tak samo nam one ptaszyny fiukay, a teraz gdzie ona? - Bg to tak zrzdzi - rzek Woodyjowski.- Na zy i smutek, panie Michale! Nie masz ju dla mnie pocieszenia. Umilkli; jeno przez otwarte okno dochodziycoraz mocniej trele sowicze, ktrymi caaowa jasna noc zdawaa si by przepeniona. - O Boe, Boe! - westchn Zagoba - zupenie tak jak nad Kahamlikiem! Pan Longinus strzsn z z powych wsw, a may rycerz rzek po chwili: - Ej, wiesz co wapan? Smutek smutkiem, anapij si z nami miodu, bo nie masz nic lepszego na zgryzot. Bdziemy przy szklenicy rozpamitywali lepsze czasy. - Napij si! - rzek z rezygnacj Zagoba. Woodyjowski kaza czeladnikowi przyniewiato i gsiorek, a nastpnie, gdy zasiedli, wiedzc, e wspomnienia najlepiej ze wszystkiego oywiaj pana Zagob, pyta: - To to ju rok, jake wapan z nieboszczk z Rozogw przed Bohunem ucieka? - W maju to byo, w maju - odrzek Zagoba - Przeszlimy przez Kahamlik, ebyku Zootonoszy ucieka. Oj, ciko na wiecie! - I ona bya przebrana? - Za kozaczka. Wosy jej szabl musiaem, niebodze mojej, obcina, aby jej nie poznano. Wiem miejsce, gdziem je pod drzewem razem z szabl pochowa. - Sodka to bya panna! - dorzuci z westchnieniem Longinus. - Tak mwi wapanom, em j pierwszego dnia tak pokocha, jakbym j od maego hodowa. A ona tylko rczyny przede mn skadaa, a dzikowaa i dzikowaa za ratunek i opiek! Niechby mnie byli usiekli, nimem si dzisiejszego dnia doczeka! Bodajmi byo nie doy! Tu znw nastao milczenie i trzej rycerze pili mid zmieszany ze zami, po czym Zagoba tak dalej mwi pocz: - Mylaem, e przy nich staroci spokojnej doczekam, a teraz... Tu rce zwisy mu bezsilne: - Znikd pociechy, znikd pociechy, chyba wgrobie... Tymczasem, zanim pan Zagoba ostatnich sw dokoczy, haas powsta w sieni, kto chcia wej, a czeladnik nie puszcza; powstaa gona sprzeczka, w ktrej zdao si panu Woodyjowskiemu, epoznaje jaki gos znajomy, wic zawoa na czeladnika, by duej wejcia nie broni.Nastpnie drzwi otworzyy si i ukazaa si w nich pyzata, rumiana twarz Rzdziana, ktry powid oczyma po obecnych, pokoni si i rzek: - Niech bdzie pochwalony Jezus Chrystus! - Na wieki wiekw! - odrzek Woodyjowski- to Rzdzian. - A ja ci to jestem - odrzek pachoek - i kaniam do kolan waszmociom. A gdzie to mj pan? - Twj pan w Korcu i chory. - O dla Boga! co te jegomo powiada? A ciko on, Boe bro, chory? - By ciko chory, a teraz zdrowszy. Medyk powiada, e bdzie zdrw. - Bo ja tu z wieciami o pannie do mojego pana przyjechaem. May rycerz pocz kiwa melancholicznie gow. - Niepotrzebnie si pieszy, bo ju pan Skrzetuski wie o jej mierci i my tu j zami rzewnymi oblewamy. Oczy Rzdziana wylazy zupenie na wierzch gowy. - Gwatu, rety! co ja sysz? panna umara? - Nie umara, jeno w Kijowie od zbjcw zamordowana. - W jakim Kijowie? co jegomo prawi? - W jakime Kijowie? albo to Kijowa nie znasz? - Dla Boga, chyba jegomo kpi! Co ona miaa do roboty w Kijowie, kiedy ona w jarze nad Waadynk, niedaleko Raszkowa ukryta? I czarownica miaa rozkaz, eby si do przyjazdu Bohuna ani krokiem nie ruszaa. Jak mnie Bg miy, zwariowa przyjdzie czy co? - Co za czarownica? o czyme ty gadasz? - A Horpyna!... to t basetl znam dobrze! Pan Zagoba nagle wsta z awy i pocz rkami trzepa jak czowiek, ktry wpadszy w gbin ratuje si od zatonicia. - Na Boga ywego! milcz wapan! - rzek doWoodyjowskiego. - Na rany boskie, niech ja pytam! Obecni a zadreli, tak blady by Zagoba i pot wystpi mu na ysin, on za skoczy rwnymi nogami przez law do Rzdziana i schwyciwszy pachoka za ramiona pyta chrapliwym gosem: - Kto tobie powiada, e ona... koo Raszkowa ukryta? - Kto mia powiada? Bohun! - Chopie, czy zwariowa?! - wrzasn pan Zagoba trzsc pachokiem jak gruszk - jaki Bohun? - O dla Boga - zawoa Rzdzian - czego jegomo tak trzsie? Daje jegomo pokj, niech si opamitam, bom zgupia... Jegomo mi do reszty w gowie przewrciJaki ma by Bohun? Albo to jegomo nie zna? - Gadaj, bo ci noem pchn! - wrzasn Zagoba. - Gdzie Bohuna widzia? - We Wodawie!... Czego waszmociowie odemnie chcecie? - woa przestraszony pachoek - Cem to ja? zbj?... Zagoba odchodzi od zmysw, tchu mu zbrako i pad na aw dychajc ciko. Pan Micha przyby mu na pomoc: y, i coraz wicej okazywa si 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP cc4#cW,fc:- Kiedy Bohuna widzia? - pyta Rzdziana. - Trzy tygodnie temu. - To on yje? - Co ma nie y?... Sam mnie opowiada, jake go jegomo popata, ale si wyliza... - I on tobie mwi, e panna pod Raszkowem? - A kt inny? - Suchaj Rzdzian: tu o ycie twego pana i panny chodzi! Czy tobie sam Bohun mwi, e ona nie bya w Kijowie? - Mj jegomo, jak ona miaa by w Kijowie, kiedy on j pod Raszkowem ukry iHorpynie przykaza pod gardem, eby jej nie puszczaa, a teraz mnie piernacz da i piercie swj, ebym ja tam do niej jecha, bo jemu si rany odnowiy i sam musi lee nie wiadomo jak dugo. Dalsze sowa Rzdziana przerwa pan Zagoba, ktry si z awy na nowo zerwa i schwyciwszy si obu rkoma za resztki wosw, pocz krzycze jak szalony: - yje moja cruchna, na rany boskie, yje!To nie j w Kijowie zabili! yje ona, yje, moja najmilsza! I stary tupa nogami, mia si, szlocha, na koniec chwyci Rzdziana za eb, przycisn do piersi i pocz tak caowa, e pachoek do reszty straci gow. - Niech no jegomo da pokj... bo si zatchn! Juci, e ona yje... Da Bg, razempo ni ruszymy... Jegomo... no, jegomo! - Pu go waszmo, niech opowiada, bo jeszcze nic nie rozumiemy - rzek Woodyjowski. - Mw, mw! - woa Zagoba. - Opowiadaj od pocztku, brateku - rzek pan Longinus, na ktrego wsach osiada take gsta rosa. - Pozwlcie, waszmociowie, niech si wysapi - rzek Rzdzian - okno przymkn, bo te juchy sowiki tak si dr w krzakach,e i do sowa przyj nie mona. - Miodu! - krzykn na czeladnika Woodyjowski. Rzdzian zamkn okno ze zwyk sobie powolnoci, nastpnie zwrci si do obecnych i rzek: - Waszmociowie mi te usi pozwol, bom si utrudzi! - Siadaj! - rzek Woodyjowski nalewajc mu z przyniesionego przez czeladnika gsiorka. - Pij z nami, bo na to swoj nowin zasuy, byle gada jak najprdzej. - Dobry mid! - odpowiedzia pachoek podnoszc szklanic pod wiato. - A bodaj ci usiekli! Bdziesz ty gada? - hukn Zagoba. - A jegomo to si zaraz gniewa! Juci bd gada, kiedy waszmociowie chcecie, bo waszmociom rozkazywa, a mnie sucha, od tegom suga! Ale ju widz, e od pocztku musz dokumentnie wszystko opowiada... - Mw od pocztku! - Waszmociowie pamitaj, jako to przysza wiadomo o wziciu Baru, co to nam si zdawao, e ju po pannie? Tak ja wrciem wtedy do Rzdzian, do rodzicieli ido dziadusia, co to ju ma dziewidziesit lat... dobrze mwi... nie! dziewidziesit i jeden. - Niech ma i dziewiset!.. - burkn Zagoba. - A niech mu Pan Bg da jak najwicej! Dzikuj jegomoci za dobre sowo - odrzek Rzdzian. - Tak tedy wrciem do domu, eby rodzicielom odwie, com przy pomocy boej zebra midzy zbjami, bo toju waszmociowie wiecie, e mnie zeszego roku ogarnli Kozacy w Czehrynie,e mnie za swego mieli, em Bohuna rannego pilnowa i do wielkiej konfidencji znim przyszed, a przy tym skupowaem troch od tych zodziejw, to srebra, to klejnoty... - Wiemy, wiemy! - rzek Woodyjowski. - Ot przyjechaem do rodzicielw, ktrzyradzi mnie widzieli i oczom nie chcieli wierzy, gdym im wszystko, com zebra, pokaza. Musiaem dziadusiowi przysic, em uczciw drog do tego przyszed. Dopiero si ucieszyli, bo trzeba waszmociom wiedzie, e oni maj tam proces z Jaworskim o grusz, co na miedzystoi i w poowie nad Jaworskich gruntami, a w poowie nad naszymi ma gazie. Ow jak j Jaworscy trzs, to i nasze gruszki opadaj, a duo idzie na miedz. Oni tedy powiadaj, e te, co na miedzy le, to ich,a my... - Chopie, nie przywde mnie do gniewu! -rzek Zagoba - i nie mw tego, co do rzeczy nie naley... - Naprzd, z przeproszeniem jegomoci, nie jestem ja aden chop, jeno szlachcic, cho ubogi, ale herbowny, co jegomoci i pan porucznik Woodyjowski, i pan Podbipita, jako znajomi pana Skrzetuskiego, powiedz, a po wtre, ten proces to trwa ju pidziesit lat... Zagoba-zacisn zby i da sobie sowo, e si ju wicej nie odezwie. - Dobrze, rybeko - rzek sodko pan Longinus - ale ty nam powiadaj o Bohunie, nie o gruszkach. - O Bohunie? - rzek Rzdzian. - Nieche bdzie i o Bohunie. Ow Bohun myli, mj jegomo, e nie ma wierniejszego sugi i przyjaciela nade mnie, chocia mnie w Czehrynie rozszczepi, bom go te co prawda pilnowa, opatrywa, kiedy to go jeszcze kniazie Kurcewicze poszczerbili. Obegaem go wtedy, e ju nie chc suby paskiej i wol z Kozakami trzyma,bo wicej zysku midzy nimi, a on uwierzy. Jak ni mia wierzy, kiedym go do zdrowia przyprowadzi?! Wic te okrutnie mnie polubi i co prawda, hojnie wynagrodzi nie wiedzc o tym, em ja sobie poprzysig zemci si na nim za on krzywd czehrysk i e jeelim go niezaga, to jeno dlatego, e nie przystoi szlachcicowi w ou lecego nieprzyjacielanoem jako wini pod pach ga. - Dobrze, dobrze - rzek Woodyjowski. - To take wiemy, ale jakime sposobem go teraz znalaz? - A to, widzi jegomo, byo tak: gdymy ju Jaworskich przycisnli (z torbami oni pjd, nie moe inaczej by!), tak ja sobie myl: No! czas i mnie bdzie Bohuna poszuka i za moj krzywd mu zapaci. Spuciem si rodzicielom z sekretu i dziadusiowi, a on, jako to fantazja u niego dobra, mwi: "Kiedy poprzysig, to id, bo inaczej bdziesz kiep." Wic ja poszedem, bom sobie i to. jeszcze myla,e jak Bohuna znajd, to si o pannie, jeli ywa, moe co dowiem, a potem, jak go ustrzel i do mego pana z nowin pojad, tote nie bdzie bez nagrody. - Pewnie, e nie bdzie i my ci te wynagrodzimy - rzek Woodyjowski. - A u mnie masz ju, brateku, konika z rzdem - doda Longinus. - Dzikuj pokornie waszmociom panom - rzek uradowany pachoek - bo suszna to jest rzecz za dobr wie munsztuuk, a jate nie przepij, co od kogo dostan... - Diabli mnie bior! - mrukn Zagoba. - Wyjechae wic z domu... - podda Woodyjowski. - Wyjechaem wic z domu - mwi dalej Rzdzian - i myl znowu: gdzie jecha? chyba do Zbaraa, bo tam i do Bohuna niedaleko, i prdzej si o mojego pana dopytam. Jad tedy, mj jegomo, jad na Bia i Wodaw i we Wodawie - koniska ju miaem srodze zmczone- zatrzymuj si na popas. A tam by jarmark, we wszystkich zajazdach peno szlachty; ja domieszczan: i tam szlachta! Dopiero jeden yd mi powiada: "Miaem izb, ale j ranny szlachcic zaj." - "To, mwi, dobrze si zdarzyo, bo ja opatrunek znam, a wasz cyrulik jako to w czasie jarmarku pewnie nie moe sobie da rady z robot." Gada jeszcze yd, e ten szlachcic sam si opatruje i nie chce nikogo widzie, a potem poszed spyta. Ale wida tamtemu byo gorzej, bo kaza puci. Wchodz ja - i patrz, kto ley w betach: Bohun! - O to! - wykrzykn Zagoba. - Przeegnaem si: W imi Ojca i Syna, i Ducha witego, aem si przelk, a on mnie pozna od razu, ucieszy si okrutnie (e to mnie ma za przyjaciela) i powiada: "Bg mi ci zesa! teraz ju nie umr." A ja mwi: "Co jegomo tu robisz?" - on za palec na gb pooy i dopiero pniejopowiada mi swe przygody, jako go Chmielnicki do krla jegomoci, a naonczas jeszcze krlewicza, spod Zamocia wysa i jako pan porucznik Woodyjowski w Lipkowie go usiek. - Wdzicznie mnie wspomina? - spyta may rycerz. - Nie mog, mj jegomo, inaczej powiedzie, jak e do wdzicznie. "Mylaem, powiada, e to jaki wyskrobek, e to, powiada, pokurcz, a to, powiada, junak pierwszej wody, ktry mniebez maa na wp przeci." Tylko oto, jako jegomoci panu Zagobie wspomni, to jeszcze gorzej jak pierwej zgrzyta, e jegomo go do walki podjudzi!... - Niech mu tam kat wieci! Ju ja si jego nie boj! - odpar Zagoba. - Przyszlimy tedy do dawnej konfidencji - mwi dalej Rzdzian - ba! jeszcze do wikszej, i on mnie wszystko powiada, jako mierci by bliski, jako go do dworu wLipkowie wzili majc go za szlachcica, a on te si poda za pana Hulewicza z Podola, jak go pniej wyleczyli, z wielk ludzkoci traktujc, za co im wdziczno do mierci poprzysig. - A c we Wodawie robi? - Ku Woyniowi si przebiera, ale mu si wParczewie rany otworzyy, bo si z nim wz wywrci, wic musia zosta, chociai w strachu wielkim, gdy atwo tam go mogli rozsieka. Sam mnie to mwi. "Byem, powiada, wysany z listami, ale teraz wiadectwa adnego nie mam, jeno piernacz, i gdyby si zwiedzieli, ktom jest, to by mnie nie tylko szlachta rozsiekaa, ale pierwszy komendant by mnie powiesi, nikogo o pozwolenie nie pytajc." Pamitam,e jak m i to rzek, tak ja do niego mwi: "Dobrze to wiedzie, e pierwszy komendant by jegomoci powiesi." A on pyta: "Jak to?" - "Tak, rzek, e trzeba by ostronie i nikomu nic nie mwi - w czym si te jegomoci przysu." Dopiero j mi dzikowa i o wdzicznoci zapewnia, jako e mnie nagroda nie minie. "Teraz, mwi, pienidzy nie mam, ale co mam z klejnotw, to ci dam, a pniej ci zotem obsypi, tylko mi jedn przysug jeszcze oddaj." - Aha, to ju przyjdzie do kniaziwny! - rzek Woodyjowski. - Tak jest, mj jegomo; musz ju wszystko dokumentnie opowiedzie. Jak mi tedy rzek, e teraz pienidzy nie ma, takem do reszty serce dla niego straci i myl sobie: "Poczekaj, oddam ja ci przysug!" A on mwi: "Chorym jest, nie mam siy do podry, a droga daleka i niebezpieczna mnie czeka. Jeeli si, powiada, na Woy dostan - a to std blisko - to ju bd midzy swoimi, ale tam nad Dniestr nie mog jecha, bo si nie staje i trzeba, powiada, przez wray kraj przejeda, koo zamkw i wojsk - jed ty za mnie." Wic ja pytam: "A dokd?" - Onna to: "A pod Raszkw, bo ona tam ukryta u siostry Doca, Horpyny, czarownicy." - Pytam: "Kniaziwna?" - "Tak jest - rzecze. - Tamem j ukry, gdzie jej ludzkie oko nie dojrzy, ale jej tam dobrze i jako ksina Winiowiecka na zotogowiach sypia." - Mw no prdzej, na Boga! - krzykn Zagoba. - Co nagle, to po diable! - odpowiedzia Rzdzian. - Jakem to tedy, mj jegomo, usysza, takem si ucieszy, alem tego posobie nie pokaza i mwi: "A pewno ona tam jest? bo to ju musi by dawno, jake wapan j tam odwiz?" On pocz si zaklina, e Horpyna, jego suka wierna, bdzie j i dziesi lat trzymaa, a do jego powrotu, i e kniaziwna tam jest jakoBg na niebie, bo tam ani Lachy, ani Tatary,ani Kozaki nie przyjd, a Horpyna rozkazu nie zamie. Podczas gdy tak opowiada Rzdzian, pan Zagoba trzs si jak w febrze, may rycerz kiwa radonie gow, Podbipita oczy do nieba wznosi. - e ona tam jest, to ju pewno - mwi dalej pachoek - bo najlepszy dowd, e on mnie do niej wysa. Ale ja ocigaem si zrazu, eby to niczego po sobie nie pokaza- i mwi: "A po co ja tam?" On za: "Po to,e ja tam nie mog jecha. Jeli (powiada) ywy si z Wodawy na Woy przedostan, to si ka do Kijowa nie, bo tam ju wszdzie nasi Kozacy gr, a ty, powiada, jed i Horpynie daj rozkaz, by j do Kijowa, do monasteru witej- Przeczystej odwioza." - A co! wic nie do Dobrego Mikoy! - wybuchn Zagoba. - Zaraz mwiem, e Jerlicz ledziennik albo e zega. - Do witej-Przeczystej! - mwi dalej Rzdzian. - "Piercie (powiada) ci dam i piernacz, i n, a ju Horpyna bdzie wiedziaa, co to znaczy, bo taka umowa stoi, i Bg ci (powiada) tym bardziej zesa, e ona ci zna, wie, e mj druh najlepszy. Jedcie razem, Kozakw si nie bjcie, jeno na Tatarw baczcie, jeliby gdzie byli, i omijajcie, bo ci piernacza nie uszanuj. Pienidze, dukaty, tam s, powiada, zakopane na miejscu w jarze, od wypadku - to je wyjmij. Po drodze mwcie jeno: - - a niczego wam nie zbraknie. Zreszt (powiada) czarownica da sobie rad, tylko ty jed ode mnie, bo kog ja, nieszczsny, pol, komu zawierz tu w obcym kraju, midzy wrogami?" Tak on to mnie, moi jegomocie, prosi, e prawie i luzy wylewa, w kocu kaza mi, bestia, przysiga, e pojad, a ja te przysigem, jeno w duchu dodaem: "z moim panem!" On tedy uradowa si i zarazda mi piernacz i piercie, i n, i co miaklejnotw, a ja te wziem, bom myla: lepiej niech bdzie u mnie ni u zbja. Na poegnanie powiedzia mi jeszcze, ktry to jest jar nad Waadynk, jak jecha i jak si obrci, tak dokumentnie, e z zawizanymi oczyma bym trafi, co sami waszmociowie zobaczycie, gdy tak myl,e razem pojedziemy. - Zaraz jutro! - rzek Woodyjowski. - Co to jutro! - dzi jeszcze na witanie kaem konie kulbaczy. Rado chwycia wszystkich za serca i sycha byo to okrzyki wdzicznoci ku niebu, to zacieranie rk radosne, to nowe pytania rzucane Rzdzianowi, na ktre pachoek ze zwyk sobie flegm odpowiada. - Niech ci kule bij! - wykrzykn Zagoba- jakiego w tobie pan Skrzetuski ma sug! - Albo co? - pyta Rzdzian. - Bo ci chyba ozoci. - Ja te tak myl, e nie bdzie to bez nagrody, chocia mojemu panu z wiernoci su. - A ce z Bohunem uczyni? - pyta Woodyjowski. - To to, mj jegomo, byo dla mnie umartwienie, e znowu on lea chory i nie wypadao mi go gn, bo to i mj pan by zgani. Taki ju los! Cem mia wic robi?Oto, gdy mnie ju wszystko powiedzia, co mia powiedzie, i da, co mia da, tak ja po rozum do gowy. Po co, mwi sobie, taki zodziej ma po wiecie chodzi, ktry ipann wizi, i mnie w Czehrynie poszczerbi? Niech go lepiej nie bdzie i niech mu kat wieci! Bo i to sobie mylaem, e nu wyzdrowieje i za nami z Kozakami ruszy? Wicem niewiele mylc poszed do pana komendanta Regowskiego, ktry we Wodawie z chorgwi stoi, i doniosem, e to jest Bohun, najgorszy z rebelizantw. Ju go tam musieli do tej pory powiesi. To rzekszy Rzdzian rozmia si do gupkowato i spojrza po obecnych jakby czekajc, aby mu zawtrowali; ale jake si zdziwi, gdy odpowiedziano mu milczeniem. Dopiero po niejakim czasie pierwszy Zagoba mrukn: "Mniejsza z tym" - ale natomiast Woodyjowski siedziacicho, a pan Longinus j cmoka jzykiem,krci gow i wreszcie rzek: - To niepiknie postpi, brateku, co si zowie niepiknie! - Jak to, mj jegomo? - pyta zdumiony Rzdzian - miaem go lepiej pchn? - I tak byoby nieadnie, i tak nieadnie; ale nie wiem, co lepiej: czy by zbjem, czyJudaszem? - Co te jegomo mwi? Zali to Judasz jakowego rebelizanta wydawa? A to przecie i krla jegomoci, i caej Rzeczypospolitej jest nieprzyjaciel! - Prawda to, ale ono zawsze niepiknie. A jak, mwisz, w komendant si nazywa, co? - Pan Regowski. Mwili, e mu na imi Jakub. - To ten sam! - mrukn Litwin. - Pana aszcza krewny i pana Skrzetuskiego nieprzyjaciel. Ale nie syszano tej uwagi, bo pan Zagoba gos zabra: - Moci panowie! - rzek. - Tu nie ma co zwczy! Bg sprawi przez tego pacholikai tak pokierowa, e w lepszych ni dotd kondycjach bdziemy jej szukali, Bogu niechbdzie chwaa! Jutro musimy ruszy. Ksiwyjecha, ale ju i bez jego permisji pucimy si w drog, bo czasu nie ma! Pjdzie pan Woodyjowski, ja z nim i Rzdzian, a wapan, panie Podbipita, lepiejzostaniesz, bo wzrost twj i prostoduszno wyda by nas mogy. - Nie, bracie, ja te pojad! - rzek Litwin.- Dla jej bezpieczestwa musisz to uczyni i zosta. Wapana kto raz widzia, ten nigdy w yciu nie zapomni. Mamy piernacz, to prawda, ale wapanu by i z piernaczem nie uwierzyli. Dusie Pujana na oczach wszystkiego Krzywonosowego hultajstwa, agdyby taka tyczka bya midzy nimi, to by j znali. Nie moe to by, eby wapan z nami jecha. Tam trzech gw nie znajdziesz, a twoja jedna niewiele pomoe. Masz zgubi imprez, to lepiej sied. - al - rzek Litwin. - al, nie al, a musisz si zosta. Jak pojedziemy gniazda z drzew wybiera, to i wapana wemiemy, ale teraz nie. - Sucha hadko! - Daje wapan pyska, bo mi w sercu wesoo, ale zosta. Tylko jeszcze jedno, y, i coraz wicej okazywa si 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPGc4+c_ cm/c|= moci panowie. Rzecz to najwikszej wagi: sekret, eby si midzy onierstwem nie roznioso, a od nich do chopstwa nie przeszo. Nikomu ani sowa! - Ba, a ksiciu? - Ksicia nie ma. - A panu Skrzetuskiemu, jeli wrci? - Jemu wanie ani sowa, bo zaraz by si wyrywa za nami; bdzie mia do czasu na rado, a bro Boe nowego zawodu, tak by rozum straci. Parol kawalerski, moci panowie, e ani sowa. - Parol! - rzek Podbipita. - Parol, parol! - A teraz Bogu dzikujmy. To rzekszy Zagoba uklk pierwszy, a za nim inni, i modlili si dugo i arliwie. Rozdzia 22 Ksi przed kilku dniami wyjecha rzeczywicie do Zamocia w celu czynienia nowych zacigw i nierycho spodziewano si jego powrotu, wic Woodyjowski, Zagoba i Rzdzian ruszyli na wypraw bez niczyjej wiedzy i w najgbszej tajemnicy, do ktrej z ludzi pozostaych w Zbarau jeden tylko pan Longinus by przypuszczony, ale i on, sowem zwizany,milcza jak zaklty. Wierszu i inni oficerowie wiedzc o mierci kniaziwny nie przypuszczali, by odjazd maego rycerza z Zagob by w jakimkolwiek zwizku z narzeczon nieszczsnego Skrzetuskiego, i sdzili, e to do niego raczej wyruszyli dwaj przyjaciele, tym bardziej e by midzy nimi i Rzdzian, o ktrym wiedziano, e Skrzetuskiemu suy. Oni za pojechali wprost do Chlebanwki i tam czynili przygotowania do pochodu. Zagoba zakupi przede wszystkim za pienidze poyczone od Longina pi rosych koni podolskich zdolnych do dalekich pochodw, ktrych chtnie uywaa jazda polska i starszyzna kozacka;ko taki mg dzie cay gna za bachmatem tatarskim, a szybkoci biegu przewysza nawet tureckie, od ktrych by wytrzymalszy na wszelkie zmiany pogody, na noce chodne i dde. Takich to pi biegunw naby pan Zagoba; prcz tego dla siebie i towarzyszw, rwnie jak i dla kniaziwny naby dostatnie wity kozackie. Rzdzian zaj si jukami, a gdy ju wszystko byo przewidziane i gotowe, ruszyli w drog, Bogu i witemu Mikoajowi, patronowi panien, w opiek przedsiwzicie oddajc. Tak przebranych atwo byo mona poczyta za jakich atamanw kozackich i zdarzao si czsto, e ich zaczepiali onierze z zag polskich i stray rozrzuconych hen! a ku Kamiecowi - ale tym atwo legitymowa si pan Zagoba. Jechali czas duszy krajem bezpiecznym, bo zajtym przez chorgwie regimentarza Lanckoroskiego, ktry zblia si z wolna ku Barowi, aby na zbierajce si tam kupy kozackie mie oko. Wiedziano ju powszechnie, e z ukadw nic nie bdzie, wic wojna wisiaa nad krajem, lubo gwne siy nie ruszyy si jeszcze. Armistycjum perejasawskie skoczyo si do Zielonych witek; wojna podjazdowa nieustawaa naprawd nigdy, a teraz wzmogasi i z obu stron czekano tylko hasa. Tymczasem wiosna rozradowaa si nad stepem. Stratowana kopytami koskimi ziemia pokrya si bisiorem traw i kwiecia wyrosego z cia polegych rycerzy. Nad pobojowiskami tkwiy w bkicie skowronki; na wysokociach cigno z krzykiem ptactwo rozmaite; wody rozlane marszczyy si w usk byszczc pod ciepym powiewem wiatru, a wieczorami aby pawice si w ugrzanej fali do pnaw noc wiody radosne rozhowory. Zdawao si, e sama natura pragnie rany zablini, ble ukoi, mogiy ukry pod kwiatami. Jasno byo na niebie i ziemi, wieo, powietrzno, wesoo, a step cay jak malowany byszcza na ksztat zotogowiu, mieni si jak tcza albo pas polski, na ktrym zrczna robotnica wszystkie barwy wybornie oeni. Stepy gray od ptactwa i wiatr chodzi po nich szeroki, ktry suszy wody i niado daje twarzom ludzkim. Wtedy to raduje si kade serce i otuch napenia si niezmiern, wic te i nasi rycerze takiej wanie otuchy byli peni. Pan Woodyjowski piewa ustawicznie, a pan Zagoba przeciga si na koniu, nadstawia z luboci plecw na soce i raz, gdy go dobrze nagrzao, rzek do maego rycerza: - Bogo mi jest, bo prawd rzekszy, po miodzie i wgrzynie nie masz jak soce nastare koci. - Dla wszystkich ono jest dobre - odpowiedzia pan Woodyjowski - gdy zauwa wapan, jak nawet animalia lubi si wylegiwa na socu. - Szczcie to jest, e w takiej porze jedziemy po kniaziwn - mwi dalej Zagoba - gdy w zimie przy mrozach trudno by z dziewczyn ucieka. - Niech j tylko w rce dostaniemy, a szelm jestem, jeeli nam j kto odbierze. - Powiem ci, panie Michale - rzek na to Zagoba - e jedn mam tylko obaw, a to: eby w razie wojny Tatarstwo si w tamtych stronach nie ruszyo i nas nie ogarno; bo z Kozakami damy sobie rady. Chopstwu wcale si nie bdziemy legitymowali, bo zauwaye, e nas za starszych maj, a Zaporocy piernacz szanuj i Bohunowe imi tarcz nam bdzie.- Znam ja si z Tatary, bo nam w pastwie ubniaskim ycie na ustawicznym procederze z nimi schodzio... a ju ja i Wierszu to nigdy nie mielimy odpoczynku- odpowiedzia pan Micha. - I ja ich znam - rzek Zagoba. - Wspominaem ci przecie, jakom midzy nimiwiele lat spdzi i do godnoci wielkich mogem doj; ale em si nie chcia zbisurmani, wic musiaem wszystkiego poniecha i jeszcze mi mier mczesk zada chcieli za to, em ich najstarszego ksidza na wiar prawdziw namwi. - A mwie wapan kiedy indziej, e to byo w Galacie. - W Galacie byo swoj drog, a w Krymie swoj. Bo jeeli mylisz, e si w Galacie wiat koczy, to chyba nie wiesz, gdzie pieprz ronie. Wicej jest synw Beliala nieli chrzecijan na tym wiecie. Tu wtrci si do rozmowy Rzdzian. - Nie tylko od Tatarw moemy mie przeszkod - rzek - bo nie mwiem waszmociom, co mnie Bohun powiedzia, e tego jaru paskudne potgi pilnuj. Sama ona olbrzymka, ktra kniaziwny pilnuje, mona to jest czarownica, z diabami w konfidencji, ktrzy nie wiem, czy jej o nas nie przestrzegaj. Mam ci ja wprawdzie kul, com j sam na wicon pszenic la,gdy inna si jej nie chwyta, ale oprcz tego upiorzyskw tam podobno cae regimenty, ktre wejcia broni. Ju to gowa ichmciw w tym, eby mnie co zego nie spotkao, bo zaraz by mi nagrodaprzepada. - Trutniu jeden! - rzecze pan Zagoba. - Wanie te nam w gowie o twoim zdrowiumyle. Nie skrci ci diabe karku, a choby i skrci, to wszystko jedno, bo ty itak za swoje akomstwo bdziesz potpiony. Za stary ja wrbel, eby mnie naplewy bra, i to sobie zakonotuj, e jeli Horpyna mona czarownica, to ja moniejszy od niej czarownik, bom si w Persji ciemnego kunsztu uczy. Ona diabomsuy, a oni mnie i mgbym nimi jako womi ora, jeno nie chc majc zbawienie duszy na uwadze. - To dobrze, mj jegomo, ale na ten raz to ju niech jegomo swojej mocy uyje, bo zawsze lepiej by w bezpiecznoci. - Ja za wicej ufam w nasz dobr spraw i bosk opiek - rzek Woodyjowski. - Nieche tam Horpyny i Bohuna czarni strzeg, a z nami s anieli niebiescy, ktrym najlepszy piekielny komunik nie dotrzyma; na ktren przypadekwitemu Michaowi Archanioowi siedm wiec z biaego wosku ofiaruj. - To ju i ja na jedn si przyo - rzek Rzdzian - eby mnie jegomo, pan Zagoba, potpieniem nie straszy. - Pierwszy ja ci do pieka wyprawi - odpowiedzia szlachcic - jeli si pokae, e miejsca nie wiesz dobrze. - Jak to nie wiem? Bylemy do Waadynki dojechali, to ju z zawizanymi oczyma trafi. Pojedziemy brzegiem ku Dniestrowi, a jar bdzie po prawej rce; ktren po tympoznamy, e wejcie do niego ska zawalone. Na pierwszy rzut oka wydaje si, e wcale wjecha nie mona, ale w skale jest wyrwa, przez ktr dwa konie obok siebie przejd. Jak ju tam bdziemy, to nam nikt nie umknie, bo to jest jedyny wchd i wychd z jaru, naokoo za ciany tak wysokie, e ptak ledwie przeleci. Czarownica morduje ludzi, ktrzy tam bez pozwolestwa wchodz, i jest duo kociotrupw, ale na to Bohun nie kaza zwaa, jeno jecha i krzycze: "Bohun! Bohun!..." Dopiero ona do nas z przyjani wyjdzie... Prcz Horpyny jest tam jeszcze i Czeremis, ktren z piszczeli okrutnie strzela. Oboje musimy umierci. - Onego Czeremisa nie mwi, ale bab dobdzie zwiza. - Zaby j tam jegomo zwiza! Ona taka mocna, e pancerz jak koszul rozdziera, apodkowa to jeno jej w rku chrupnie. Chybajeden pan Podbipita daby jej rady, ale niemy. Daj no jegomo pokj, mam ja na ni kul wicon, nieche ju na t diablic przyjdzie czarna godzina; inaczej leciaaby za nami jak wilczyca, a na Kozakw wya i pewnie bymy nie tylko panny, ale wasnychgw zdrowo nie przywieli. Na podobnych rozmowach i naradach schodzi im czas w drodze. A jechali pieszno, mijajc miasteczka, sioa, chutory i mogiy. Szli na Jarmolice ku Barowi, skd dopiero mieli si zwrci ukosem w stron Jampola i Dniestru. Przechodzili przez te okolice, w ktrych niegdy Woodyjowski pobi Bohuna - i panaZagob z jego rk uwolni. Trafili nawet do tego samego chutoru i zatrzymali si w nim na noc. Czasem te wypaday im noclegii pod goym niebem, w stepie, a wwczas pan Zagoba urozmaica je opowiadaniem dawnych swych przygd, tych, ktre si zdarzyy, i takich, ktre wcale si nie zdarzyy. Ale najwicej rozmawiano o kniaziwnie i o jej przyszym uwolnieniu z niewoli u czarownicy. Wyjechawszy wreszcie z okolic trzymanychw ryzie przez zaogi i chorgwie Lanckoroskiego, weszli w kraj kozaczy, wktrym nic nie pozostao si Lachw, bo tych, ktrzy nie uciekli, wytpiono ogniem i mieczem. Maj skoczy si i nasta czerwiec znojny, a oni ledwie trzeci czpodry odbyli, bo droga bya daleka i trudna. Na szczcie, od strony kozactwa adne nie grozio im niebezpieczestwo. Chopskim watahom nie legitymowali si wcale, bo te najczciej za starszych zaporoskich ich miay. Wszelako od czasu do czasu pytano ich, co by za jedni byli, a wwczas pan Zagoba, jeeli pytajcym byNiowy, pokazywa piernacz Bohunw, jeliza zwyky rezun z czerni, to nie zsiadajcz konia, kopa go nog w piersi i obala na ziemi - inni za patrzc na to, zaraz otwierali im drog, mylc, e to nie tylko swj jedzie, ale i kto bardzo godny, skorobije. "Moe Krzywonos, Buraj albo i sam bat'ko Chmielnicki." Wielce jednak narzeka pan Zagoba na saw Bohuna, bo si zbyt pytaniami o niegouprzykrzali Niowi, przez co i zwoki w podry zdarzay si niemae. I zwykle niebyo koca pytaniom: czy zdrw? czy yje?- bo si ju wie o jego mierci a pod Jahorlik i porohy rozbiega. A gdy podrni opowiadali, e zdrw i wolny i e jego to wanie s wysacami, tedy caowano ichiczstowano; otwieray si im wszystkie serca, a nawet worki, z czego chytry pachoek pana Skrzetuskiego nie omieszka korzysta. W Jampolu przyj ich Buraj, ktry tu z wojskiem niowym i czerni na Tatarw budziackich czeka, stary, sawny pukownik. Ten przed laty Bohuna rzemiosawojennego uczy; na wyprawy czarnomorskie z nim chodzi i Synop na wspk w jednej z takich wypraw zrabowali, wic te kocha go jak syna i wdzicznie przyj jego wysacw nie okazujc najmniejszej nieufnoci, zwaszcza e zeszego roku Rzdziana przy nim widzia. Owszem, dowiedziawszy si, e Bohun yje i na Woy zda, uczt z radoci wysacom wyda i sam si na niej upi. Obawia si, byo, pan Zagoba, aeby Rzdzian podpiwszy nie wygada si z czymniepotrzebnym, ale pokazao si, e szczwany jak lis pachoek tak si umia obraca, e mwic prawd wwczas tylko,gdy j mona byo powiedzie, sprawy przez to nie naraa, a tym wiksz ufnozyskiwa. Dziwnie jednak byo sucha naszym rycerzom tych rozmw prowadzonych z jak straszliw szczeroci, w ktrych ich nazwiska czstosi powtarzay. - Syszeli my - mwi Buraj - e Bohun w pojedynku usieczon. A nie wiecie wy, kto jego usiek? - Woodyjowski, oficer kniazia Jaremy - odpowiedzia spokojnie Rzdzian. - Ej, eby ja go w rce dosta, zapaciby mu ja za naszego sokoa. Ze skry ja by jego obdar! Pan Woodyjowski ruszy na to owsianymi wsikami i spojrza na Buraja takim wzrokiem, jakim chart spoglda na wilka, ktrego mu nie wolno uchwyci za gardziel,a Rzdzian rzek: - Dlatego to ja wam mwi, moci pukowniku, jego nazwisko. "Diabe bdzie mia prawdziw pociech z tego chopaka!" - pomyla pan Zagoba. - Ale - mwi dalej Rzdzian - ten nie tyle winien, bo jego sam Bohun wyzwa nie wiedzc, jak szabl wyzywa Inny tam by szlachcic, najwikszy Bohuna wrg, ktry raz ju kniaziwn mu z rk wydar. - A to kto taki? - At! stary opj, co si przy naszym atamanie w Czehrynie wiesza i druha dobrego jego udawa. - Bdzie on jeszcze wisia! - wykrzykn Buraj. - Kpem jestem, jeeli temu pokurczowi uszunie obetn! - mrukn Zagoba. - Tak go usiekli - prawi Rzdzian - e innego dawno by ju kruki dziobay, ale w naszym atamanie dusza rogata i wyzdrowia, chocia do Wodawy ledwie sidowlk, i tam by te pewno rady sobie nie da, eby nie my. My jego na Woy wyprawili, gdzie nasi gr, a samych tu po dziewczyn wysa. - Zgubi jego te czarnobrewy! - mrukn Buraj. - I ja jemu to dawno przepowiada.A czy to mu nie lepiej byo poigra z dziewczyn po kozacku, a potem kamie do szyi i w wod, jak my na Czarnym Morzu robili? Tu ledwie wytrzyma pan Woodyjowski, tak by w swoim sentymencie dla pci biaej zraniony. Zagoba za rozmia si i rzek: - Pewnie by tak lepiej. - Ale wy dobre druhy! - mwi Buraj - wy jego nie opucili w potrzebie, a ty may (tuzwrci si do Rzdziana), ty najlepszy ze wszystkich, bo ja ju ciebie w Czehrynie widzia, jak ty naszego sokoa pilnowa i houbi. No! tak i ja wam druh. Wy mwcie,czego wam potrzeba! moojcw czy koni? - tak ja wam dam, eby si wam gdzie z powrotem krzywda nie staa. - Moojcw nam nie potrzeba, moci pukowniku - odrzek Zagoba - bo my swoiludzie i swoim krajem pojedziemy, a Bg niedaj zego spotkania, to z wielk watah gorzej ni z ma, ale konie co najciglejsze to by si przyday. - Dam wam takie, e ich i bachmaty chanowe nie dogoni. Wtem Rzdzian odezwa si nie tracc sposobnej pory: - I hroszi mao nam daw ataman, bo sam ne maw, a za Bracawiem miara owsa talara. - To hody ze mn do komory - rzek Buraj.Rzdzian nie da sobie tego dwa razy powtarza i znikn wraz ze starym pukownikiem za drzwiami, a gdy po chwili ukaza si znowu, rado bia mu z pucoowatego oblicza i siny upan odyma mu si jako na brzuchu. - No, jedcie z Bogiem - ozwa si stary Kozak - a jak dziewczyn wemiecie, tak wstpcie do mnie, niech i ja Bohunow zazul zobacz. - Nie moe to by, moci pukowniku - odrzek miao pachoek - bo ta Laszka okrutnie si stracha i raz si ju noem pchna. Boimy si, by jej co zego si nie stao. Lepiej niech ju ataman sobie z ni radzi. - Poradzi!... nie bdzie ona mu si strachaa. Laszka bioruczka! Kozak jej mierdzi! - mrukn Buraj. - Jedcie z Bogiem! niedaleko ju macie! Z Jampola niezbyt ju byo daleko do Waadynki, ale droga trudna, a raczej ustawiczne bezdroe rozpocierao si przed rycerzami, bo w owych czasach tamtejsze okolice byy jeszcze pustyni z rzadka tylko osiad i zabudowan. Szli tedyod Jampola nieco na zachd, oddalajc si od Dniestru, aby i nastpnie z biegiem wd Waadynki, ku Raszkowowi, bo tylko tak idc mona byo trafi do jaru. Na niebie bieli si wit, gdy uczta u Buraja przecigna si do pnej nocy, i pan Zagoba wyrachowa, e przed zachodem soca nie odnajd jaru, ale byo to mu wanie na rk, chcia bowiem po uwolnieniu Heleny zostawi noc za sob. Tymczasem jad rozmawiali, jak dotychczassuyo im we wszystkim szczcie przez ca drog, a pan Zagoba wspominajc uczt Burajow tak mwi: - Przypatrzcie si jeno, jak to ci Kozacy, ktrzy yj w bractwie, wspieraj si wzajemnie w kadym terminie! Nie mwi oczerni, ktr oni pogardzaj i dla ktrej, jeeli diabe im pomoe zrzuci nasz zwierzchno, gorszymi jeszcze bd e jedno, y, i coraz wicej okazywa si 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP,c|c c* c7Q8H2panami; ale w bractwie jeden za drugiego wogie skoczy gotowy, nie tak jak midzy nasz szlacht. - Gdzie tam, mj jegomo - odpar na to Rzdzian. - Byem ja midzy nimi dugo i widziaem, jako si midzy sob niby wilcy zaeraj, a gdyby Chmielnickiego nie stao, ktry ich to si, to polityk w ryzie trzyma, wnet by si ze szcztem pozaerali. Ale ten Buraj to jest wielki midzy nimi wojownik i sam Chmielnicki jegoszanuje. - Ale ty pewnie ju masz dla niego kontempt, bo ci si obedrze pozwoli. Ej, Rzdzian, Rzdzian! nie umrzesz ty wasn mierci! - Co komu pisano, mj jegomo! Wszake nieprzyjaciela w pole wywie chwalebna tojest rzecz i Bogu mia! - Tote nie to ci si gani, ale twoj chciwo. Chopski to sentyment, szlachcicaniegodny, za ktry pewnie bdziesz potpiony. - Nie poauj ja na wiec do kocioa, jak mi si uda zarobi, aby te i Pan Bg mia ze mnie korzy i nadal mnie bogosawi; a e rodzicieli wspomagam, tonie grzech. - Co za szelma na cztery nogi kuta! - wykrzykn zwracajc si do Woodyjowskiego pan Zagoba. - Mylaem, e razem ze mn i fortele moje pjd do trumny, ale widz, e to frant jeszcze wikszy. To my przez chytro tego pachoka uwolnimy nasz kniaziwn od Bohunowej niewoli za Bohunowym pozwoleniem i na Burajowych koniach! Widziae kto kiedy podobn rzecz? A na pozr trzech groszy by za tego pachoka nie da. Rzdzian umiechn si z zadowoleniem i odrzek: - Albo to nam bdzie le, mj jegomo? - Udae mi si i eby nie twoja chciwo, to bym ci do suby wzi; ale skoro Buraja tak w pole wywid, ju ci to, e mnie nazwa opojem, przebaczam. - To nie ja tak jegomoci nazwaem, jeno Bohun. - Bg go te skara - odrzek Zagoba. Na takich rozmowach zeszed im ranek, alegdy ju soce wytoczyo si wysoko na sklep niebieski, chwycia ich powaga, bo zakilka godzin mieli ujrze Waadynk. Po dugiej podry byli na koniec u celu, ale niepokj, naturalny w podobnych wypadkach, wkrad im si do serc. yje-li jeszcze Helena? a jeeli yje, to czy znajdj w jarze? Horpyna moga j wywie lub moe j w ostatniej chwili ukry w nieznanych rozpadlinach jaru albo umierci. Przeszkody nie byy jeszcze przezwycione, niebezpieczestwa wszystkie nie miny. Mieli wprawdzie wszystkie znaki, po ktrych Horpyna powinna bya ich rozezna jako Bohunowychwysacw penicych jego wol; ale nu diaby lub duchy j ostrzeg? Tego obawiasi najwicej Rzdzian, a i pan Zagoba, cho si mia za biegego w ciemnym kunszcie nie myla o tym bez niepokoju. W takim bowiem razie zastaliby jar pusty albo- co gorzej - Kozakw z Raszkowa ukrytychw nim na zasadzce. Serca biy im coraz mocniej, a gdy wreszcie po kilku jeszcze godzinach drogi z wysokiej krawdzi jaru ujrzeli byszczc z dala wstk wody, pucoowata twarz Rzdziana przyblada troch. - To Waadynka! - rzek przyciszonym gosem. - Ju? - pyta rwnie cicho Zagoba. - Jak my to ju blisko!... - Oby nas tylko Bg ustrzeg! - odpar Rzdzian. - Mj jegomo, niech no jegomo pocznie zaklcia, bo okrutnie si boj. - Gupstwo zaklcia! Przeegnamy rzek i czelucie, to lepiej pomoe. Pan Woodyjowski najspokojniejszy by ze wszystkich, ale milcza; obejrza tylko starannie pistolety i podsypa na nowo, po czym zmaca, czy szabla lekko wychodzi z pochwy. - Mam i ja kul wicon w tym oto pistolecie - rzek Rzdzian.- W imi Ojca i Syna, i Ducha witego! Ruszajmy! - Ruszajmy! ruszajmy! Po niejakim czasie znaleli si nad brzegiemrzeczki i zwrcili konie w kierunku jej biegu. Tu pan Woodyjowski zatrzyma ich na chwil i rzek: - Niech Rzdzian wemie piernacz, bo jego czarownica zna, i nieche pierwszy z ni paktuje, eby si nas nie przestraszya i nie ucieka w jak czelu z kniaziwn. - Ja pierwszy nie pojad, rbcie waszmociowie, co chcecie - rzek Rzdzian. - To jed, trutniu, na ostatku! To powiedziawszy pan Woodyjowski ruszypierwszy, za nim jecha pan Zagoba, a w kocu z powodnymi komi capa Rzdzian ogldajc si niespokojnie na wszystkie strony. Kopyta koskie szczkay po kamieniach, naok panowaa gucha cisza pustyni, jeno szaracze i koniki polne, ukryte w rozpadlinach i szparach, ksykay gono, bo dzie by znojny, chocia soce zeszo ju znacznie z poudnia. Jedcy nadjechali na koniec nad wzgrze okrge jak przewrcona tarcza rycerska, nad ktrym rozpadajce si i zwietrzae odsoca skay tworzyy ksztaty podobne do rumowisk, do zwalisk domw i wie kocielnych; mylaby: zamek lub miasto zburzone wczoraj przez nieprzyjaciela. Rzdzian spojrza i trci pana Zagob. - To Wrae Uroczyszcze - rzek - poznaj ztego, co mnie Bohun powiada. Tdy w nocy nikt ywy nie przejdzie. - Jeli nie przejdzie, to moe przejedzie - odpar Zagoba. - Tfu! co za jaki przekltykraj! Ale e przynajmniej na dobrej jestemy drodze! - To ju niedaleko! - rzek Rzdzian. - Chwaa Bogu! - odpowiedzia pan Zagoba i myl jego uniosa si ku kniaziwnie. Byo mu jako dziwnie na duszy i widzc tedzikie brzegi Waadynki, t pustyni i gusz, prawie nie wierzy sobie, eby kniaziwna moga by tak blisko - ona, dla ktrej tyle przygd i niebezpieczestw przeby i ktr tak pokocha, e gdy przysza wie o jej mierci, to sam nie wiedzia, co robi z yciem i ze staroci. Ale z drugiej strony, czowiek oswaja si nawet z nieszczciem, pan Zagoba za przez tyle czasu zy si z myl, e ona porwana, daleko i w Bohunowej mocy, i teraz nie mia sobie powiedzie: oto ju nadchodzi koniec tsknoty, koniec poszukiwa, nadchodzi czas pomylnoci i spokoju. Przy tym i inne pytania cisny musi do gowy: co te ona powie, gdy go ujrzy? zali si we zach nie rozpynie? Bo ten ratunek po tak dugiej i cikiej niewolispadnie na ni jak piorun niespodziewanie. "Bg ma swoje dziwne drogi - myla Zagoba - i tak potrafi wszystko powiza, e z tego jest tryumf cnocie, a zawstydzenie nieprawociom." Bg to oddanaprzd Rzdziana w rce Bohuna, a potem uczyni z nich przyjaci. Bg to sprawi, e wojna, sroga matka, odwoaa dzikiego atamana z tych pustkowi, do ktrych up swj jak wilk unis. Bg pniej wyda go w rce Woodyjowskiego i znowu zetkn zRzdzianem - i tak si wszystko zoyo, e teraz ot, gdy tam Helena reszt nadziei moe traci i ju znikd, znikd nie spodziewa si pomocy - pomoc tu! "Koczysi twoje pakanie i zgryzota, cruchno moja - myla dalej Zagoba - i niezadugo przyjdzie na ci rado niezmierna. Oj! a bdzie ona wdziczna, bdzie rczki skadaa! a dzikowaa!" Tu stana dziewczyna panu Zagobie w oczach jakoby ywa - i rozczuli si szlachcic okrutnie, i pogry si cakiem w rozmylaniach o tym, co to za chwil si zdarzy. Wtem Rzdzian pocign go z tyu za rkaw: - Jegomo! - A co? - spyta Zagoba niekontent, i mu przerwano bieg myli. - Czy jegomo widzia? Wilk pomkn przed nami. - To i c? - A czy to tylko by wilk? - Cauje go w nos. W tej chwili Woodyjowski zatrzyma konia.- Czymy drogi nie zmylili? - pyta - bo to ju by powinno by. - Nie! - odrzek Rzdzian - tak jedziemy, jak Bohun mwi. Daby Bg, aeby to ju byo po wszystkim. - Bdzie niedugo, jeeli dobrze jedziemy. - Chciaem te jeszcze waszmociw prosi, aby jak bd gada z czarownic, na owego Czeremisa uwaa; wielki to ma by paskudnik, ale podobno z rusznicy okrutnie strzela. - Nie bj si, jazda! Zaledwie ujechali kilkadziesit krokw, konie poczy tuli uszy i chrapa. Na Rzdzianie skra zmienia si w jaszczur, bo spodziewa si, e lada chwila zza zaamu skay rozlegnie si wycie upiora lubwytoczy si jaki ksztat szkaradny a nieznany - ale pokazao si, e konie chrapay tylko dlatego, e przechodziy tukoo legowiska owego wilka, ktry tak poprzednio zaniepokoi pachoka. Naok bya cisza; nawet szaracze przestay ksyka, bo ju i soce schylio si na drug stron nieba. Rzdzian przeegna sii uspokoi. Nagle Woodyjowski wstrzyma konia. - Widz jar - rzek - do ktrego gardziel ska zatkana, a w skale wyrwa. - W imi Ojca i Syna, i Ducha - szepn Rzdzian - to tu! - Za mn! - skomenderowa pan Micha, skrcajc konia. Po chwili stanli u wyrwy i przejechali jakby pod sklepieniem kamiennym. Otworzysi przed nimi jar gboki, gsto zaronitypo bokach, rozsuwajcy si w dali w obszern, pkolist rwnink, obwiedzionjakby olbrzymimi murami. Rzdzian pocz woa, ile mu si w piersiach starczyo: - Bo-hun! Bo-hun! Bywaj, wiedmo! bywaj! Bo-hun! Bo-hun! Zatrzymali konie i stali przez czas jaki w milczeniu, po czym pachoek znw j woa: - Bohun! Bohun! Z dala doszo szczekanie psw. - Bohun! Bohun!... Na lewym zrbie jaru, na ktry paday czerwone i zote promienie soca, poczy szeleci gste krzewy gogu i dzikiej liwiny i po chwili ukazaa si niemalna samym szczycie stoku jaka posta ludzka, ktra przechyliwszy si i przykrywszy oczy rk, wpatrywaa si pilnie w przybyych. - To Horpyna! - rzek Rzdzian i zwinwszy donie koo ust pocz po raz trzeci woa: - Bohun! Bohun! Horpyna pocza schodzi i idc wyginaa si w ty dla rwnowagi. Sza szybko, a zani toczy si jaki may, krpy czowieczek z dug tureck rusznic w rku; krze amay si pod potnymi stopami wiedmy, kamienie spaday spod nich, huczc, na dno jaru, i tak przechylona, w czerwonych blaskach, wydawaa si istotnie jak olbrzymi, nadprzyrodzon istot. - Kto wy? - rzeka wielkim gosem, stanwszy na dnie. - Jak si masz, basetlo? - rzek Rzdzian, ktremu na widok ludzi, nie duchw, wrcia caa zwyka flegma. - Ty suga Bohunw? ty! poznaj ci! Ty may, a ci, co za jedni? - Druhy Bohunowi. - Krana wiedma - mrukn pod wsikami pan Micha. - A po co wy tu przyjechali? - Masz tu piernacz, n i piercie, wiesz, co to znaczy? Olbrzymka wzia znaki do rki i pocza jepilnie rozpatrywa, po czym rzeka: - Te same s! Wy po kniaziwn? - Tak jest. A zdrowa ona? - Zdrowa. Czemu to Bohun sam nie przyjecha? - Bohun ranny. - Ranny?... Ja to we mynie widziaa. - Jeeli widziaa, to czego pytasz? esz, waltornio! - rzek poufale Rzdzian. Wiedma pokazaa w umiechu biae jak u wilka zby i zoywszy do w kuak szturchna pod bok Rzdziana. - Ty may, ty! - Pjdziesz precz! - Nie daruj! pocauj! hu! A kiedy wemiecie kniaziwn? - Zaraz, jeno koniom odpoczniemy. - To bierzcie! Pojad i ja z wami. - A ty po co? - Memu bratu mier pisana Jego Lachy na pal wsadz. Pojad z wami. Rzdzian pochyli si w kulbace niby dla atwiejszej rozmowy z olbrzymk i rka jego spocza nieznacznie na kolbie pistoletu. - Czeremis, Czeremis! - rzek pragnc zwrci uwag swych towarzyszw na kara. - Po co ty tego woasz? On ma jzyk urznity. - Ja jego nie woam, jeno si jego urodzie dziwuj. Ty jego nie odjedziesz, on twj m. - On mj pies. - I was tylko dwoje w jarze? - Dwoje; kniaziwna trzecia! - To dobrze. Ty jego nie odjedziesz. - Pojad z wami, mwiam ci. - A ja ci mwi, e zostaniesz. W gosie pachoka byo co takiego, e olbrzymka odwrcia si na miejscu z twarz niespokojn, bo podejrzenie wstpio jej nagle w dusz. - Szczo ty? - rzeka. - Ot, szczo ja! - odpar Rzdzian i hukn jej midzy piersi z pistoletu tak z bliska, edym zakry j na chwil zupenie. Horpyna cofna si w ty z rozkrzyowanymi rkoma; oczy wylazy jejna wierzch gowy, jakie nieludzkie skrzeczenie wyszo jej z gardzieli, zachwiaa si i pada na wznak jak duga. W tej samej chwili pan Zagoba ci Czeremisa szabl przez gow, a ko zgrzytna pod ostrzem; potworny karze nie wyda ani jku, tylko zwin si w kbek jak robak i pocz drga, palce za u jego rk otwieray si i zamykay na przemian, na ksztat pazurw konajcego rysia. Zagoba obtar po od upana dymic szabl, a Rzdzian zeskoczy z konia i chwyciwszy kamie rzuci go na szerokie piersi Horpyny, nastpnie pocz szuka czego za pazuch. Olbrzymie ciao wiedmy kopao jeszcze ziemi nogami, konwulsja wykrzywia jej straszliwie twarz, na wyszczerzonych zbach osiada krwawa piana, a z garda wychodzio guche chrapanie. Tymczasem pachoek wydoby z zanadrza kawaek kredy wiconej, naznaczy ni krzy na kamieniu i rzek: - Teraz nie wstanie. Po czym wskoczy na kulbak. - W konie! - skomenderowa pan Woodyjowski. Pomknli i biegli jak wicher wzdu krynicy pyncej rodkiem jaru; minli dby rozrzucone z rzadka po drodze i oczom ich ukazaa si chata, a dalej wysoki myn, ktrego wilgotne koo byszczao jak czerwona gwiazda w promieniach soca. Pod chat dwa czarne ogromne psy, uwizane na postronkach przy wgach, rway si ku nadjedajcym szczekajc z wciekoci i wyjc. Pan Woodyjowski jecha pierwszy i pierwszy dolecia; z konia zeskoczy, a nastpnie dobiegszy do drzwi wchodowych kopn je nog i wpad do sieni brzczc ostrogami i szabl. W sieni na prawo przez otwarte drzwi wida byo obszern izb, pen wirw, zogniskiem uoonym w rodku, napenion dymem; na lewo drzwi byy zamknite. "Tam ona musi by!" - pomyla pan Woodyjowski i skoczy ku nim. Szarpn, otworzy - wpad na prg i w progu stan jak wryty. W gbi izby, rk oparta o krawd oa, staa Helena Kurcewiczwna, blada, z rozpuszczonym na plecy i ramiona wosem,a przeraone jej oczy utkwione w Woodyjowskiego pytay: kto ty jest? czego tu chcesz? - bo nigdy przedtem nie widziaa maego rycerza. On za zdumia si na widok tej piknoci i tej komnaty pokrytej aksamitami i zotogowiem. Na koniec przyszed do sowa i rzek popiesznie: - Nie bj si wapanna: my Skrzetuskiego przyjaciele! Wwczas kniaziwna rzucia si na kolana. - Ratujcie mnie! - woaa skadajc rce. Ale w tej samej chwili wpad pan Zagoba trzscy si, czerwony, zadyszany. - To my! - krzycza - to my z pomoc! Usyszawszy te sowa i ujrzawszy znajomtwarz kniaziwna przechylia si jak kwiat podcity, rce jej opady, oczy pokryy sifrdzlistymi zasonami i zemdlaa. Rozdzia 23 Zaledwie koniom wypoczwszy, uciekali tak piesznie, e gdy ksiyc wytoczy si na step byli ju w okolicach Studenki za Waadynk. Naprzd jecha pan Woodyjowski, pilnie si na wszystkie strony rozgldajc, za nim Zagoba obok Heleny, a pochd zamyka Rzdzian, prowadzcy konie juczne i dwa powodowe, ktrych ze stajni Horpyny zabra nie omieszka. Zagobie nie zamykay si usta, bo te istotnie i mia co opowiada kniaziwnie, ktra zamknita w dzikim jarze, o wiecie nie wiedziaa. Opowiada jej wic, jak jej od pocztku szukali, jak Skrzetuski a do Perejasawia chodzi szuka Bohuna, o ktrego posiekaniu nie wiedzia, jak wreszcie Rzdzian tajemnic jej ukrycia od atamana wydosta i takow do Zbaraa przywiz. - Boe miosierny! - mwia Helena podnoszc ku ksiycowi swoj liczn, bledziuchn twarz - to pan Skrzetuski a zaDniepr po mnie chodzi? - Do Perejasawia, jak ci to powtarzam. I pewnie byby tu razem z nami przyby, gdyby nie to, emy czasu posya po niegonie mieli, chcc zaraz i ci z pomoc. Nic on jeszcze nie wie o twoim ocaleniu i za dusz twoj co dzie si modli - ale ju go nie auj. Nieche si jeszcze jaki czas pomartwi, gdy taka czeka go nagroda - A ja mylaam, e wszyscy o mnie zapomnieli, i jeno o mier Boga prosiam! - Nie tylkomy o tobie nie zapomnieli, alemy przez wszystek czas nad tym tylko deliberowali, jak by to ci przyj z pomoc.A dziw pomyle! Bo e tam ja gow suszyem i Skrzetuski, to i suszna, ale ototen rycerz, ktry przed nami jedzie, z rwn ochot nie szczdzi ni pracy, ni rki. - Nieche jemu Bg to nagrodzi! - Ju wy to oboje wida macie, e ludzie dowas lgn, ale Woodyjowskiemu naprawd wdzieczno winna, bo jakom rzek, takemy we dwch spatali Bohuna jak szczupaka. - Wiele mnie pan Skrzetuski jeszcze w , y, i coraz wicej okazywa si 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP;cczcV,mc;Rozogach o panu Woodyjowskim jako o najlepszym swym przyjacielu powiada... - I susznie uczyni. Wielka to dusza w maym ciele. Teraz on jako zgupia, bo go wida twoja gadko odurzya, ale poczekaj, niech si jeno oswoi i przyjdzie do siebie! Siamy z nim na elekcji dokazywali. - To jest nowy krl? - I tego, niebogo, nie wiedziaa w onej przekltej pustyni? Jak to! Jan Kazimierz, jeszcze zeszej jesieni obran, ju smy miesic panuje. Wielka teraz bdzie z hultajstwem wojna, ale daj Boe, eby szczliwa, gdy ksicia Jeremiego spostponowali, a obrali innych, ktrzy tak do tego zdatni jak ja do eniaczki. - A pan Skrzetuski pjdzie na wojn? - Szczery to onierz i nie wiem, czyli tegodokaesz, eby nie poszed. Ju to my obajjednacy! Kiedy to proch nas zaleci, adna sia nas nie utrzyma. Oj! dalimy si hultajstwu obaj zeszego roku dobrze we znaki. Nocy by nie starczyo, gdybym ci chcia wszystko, tak wanie, jak byo, opowiada... Pewnie, e pjdziemy, ale ju zlekkim sercem, bo to grunt, emy ciebie, niebo odnaleli, bez ktrej nam si ycie przykrzyo. Kniaziwna pochylia swoj sodk twarz ku Zagobie. - Nie wiem, za co mnie wapan pokocha, ale ju pewnie nie kochasz mnie wicej ni ja wapana. Zagoba pocz sapa z zadowolenia. - Tak-e mnie to miujesz? - O, jako ywo! - Bg-e ci zapa, bo mi bdzie staro lejsza. Nieraz si tam jeszcze podwiki za czowiekiem ogldaj, co i w Warszawie w czasie elekcji bywao. Woodyjowski wiadek! Ale nic mi ju po amorach i na przekr krwi gorcej chtnie ojcowskim sentymentem bd si kontentowa. Nastao milczenie, jeno konie poczy parska silnie jeden za drugim na pomyln dla podrnych wrb. - Zdrw! zdrw! - odpowiadali jedcy. Noc bya jasna. Ksiyc coraz wyej wypywa na niebo nabite migotliwymi gwiazdami i stawa si coraz mniejszy, bledszy... Utrudzone bachmaty zwolniy kroku, a i jadcych poczo ogarnia znuenie. Woodyjowski pierwszy wstrzyma konia. - Czas by spocz - rzek. - Brzask ju niedugo. - Czas! - powtrzy Zagoba. - Ju mi si ze snu zdaje, e mj ko ma dwa by. Jednake przed odpoczynkiem Rzdzian pomyla o wieczerzy; rozpali wic ogie,a nastpnie zdjwszy z konia biesagi poczz nich wydobywa zapasy, w ktre si by u Buraja w Jampolu jeszcze zaopatrzy, jako to: chleb z kukurydzy, zimne misiwa, bakalie i wino woskie. Na widok dwch workw skrzanych dobrze pynem wydtych, ktre wydaway odgos bekoccy i sodki, pan Zagoba zapomnia o nie - inni te chtnie zabrali si do jedzenia i jedli. Starczyo dla wszystkich obficie, a gdy mieli ju dosy, pan Zagoba obtar po usta i rzek: - Do mierci nie przestan powtarza: dziwne s sdy boe! Oto jest wolna, mojamocia panno, a my, ucieszeni, siedzim sobie tutaj sub Jove i winko Buraja popijamy. Nie powiem, eby wgrzyn nie by lepszy, bo to skr pachnie, ale w drodze i ono si przygodzi. - Jednemu si nie mog wydziwi - rzeka Helena - e Horpyna zgodzia si mnie wyda wapanom tak atwo. Pan Zagoba pocz spoglda na Woodyjowskiego, nastpnie na Rzdziana i mruga mocno. - Zgodzia si, bo musiaa. Zreszt nie ma co ukrywa, bo nie wstyd, emy ich oboje z Czeremisem zgadzili. - Jak to? - pytaa z przestrachem kniaziwna. - A to nie syszaa wystrzaw? - Syszaam, alem mylaa, e to Czeremisstrzela. - Nie Czeremis to by, ale ten tu pachoek,ktry na wylot czarownic przestrzeli. Diabe w nim siedzi, na to zgoda, ale nie mg inaczej postpi, bo czarownica, nie wiem, czy wietrzc co, czy tak sobie z determinacji, napara si jecha z nami. Trudno byo na to pozwoli, bo zaraz by si obejrzaa, e nie do Kijowa jedziemy. Ustrzeli ci j tedy, ustrzeli, a ja tego Czeremisa zaciukaem. Prawdziwe to monstrum afrykaskie i myl, e Bg mi tego za ze nie poczyta. Musi by i w pieklez niego powszechna abominacja. Przed samym odjazdem z jaru pojechaem naprzd i poodcigaem ich troch na stron, eby si widoku trupw nie przelka lub za zy omen sobie tego nie poczytaa. Na to kniaziwna: - Za wiele ja ju bliszych sobie nieywymi w tych okropnych czasach widziaam, abymsi miaa ba widoku zamordowanych, ale przecie wolaabym krwi za sob nie zostawia, eby nas Bg za ni nie pokara.- Nie rycerska te to bya sprawa - rzek szorstko Woodyjowski - do ktrej nie chciaem rki przyoy. - Co tam, mj jegomo, deliberowa - rzek Rzdzian - kiedy inaczej by nie mogo. ebymy to kogo dobrego starli, to jeszcze nie mwi, ale nieprzyjaci Boga wolno, a ja to przecie sam widzia, e ta czarownica z diabami w komityw wchodzia. Nie tego mnie te al! - A czego to im pan Rzdzian auje? - pytaa kniaziwna. - Bo tam s zakopane pienidze, o ktrych mi Bohun powiedzia, a waszmociowie tak pilili, e nie starczyo czasu odkopa, cho miejsce koo myna wiedziaem dobrze. Serce mi si te krajao, e trzeba byo tyle dobroci wszelakiej w tamtej komnacie, co to w niej panna mieszkaa, ostawi. - Obacz no, jakiego bdziesz miaa sug! - mwi do kniaziwny Zagoba. - Z wyjtkiem swego pana, z samego on by diaba skr zdar, eby sobie konierz z niej uczyni. - Da Bg, nie bdzie im pan Rzdzian na moj niewdziczno narzeka - odpowiedziaa Helena. - Dzikuj pokornie jejmo pannie! - rzek caujc j w rk pachoek. Przez ten czas Woodyjowski siedzia milczcy, jeno wino z bukaka popija i marsem nadrabia, a to niezwyke mu milczenie zwrcio uwag Zagoby. - A pan Micha - rzek - ledwie kiedy jakie sowo puci. - Tu stary zwrci si do kniaziwny: - Nie mwiem ci, e mu twoja gadko rozum i mow odejmuje? - Przespaby si wapan lepiej przede dniem! - odpar zmieszany may rycerz i pocz wsikami i mocno rusza, tak wanie jak zajc, gdy sobie chce doda fantazji. Ale stary szlachcic mia suszno. Nadzwyczajna pikno kniaziwny trzymaa maego rycerza jakoby w cigym odurzeniu. Patrzy na ni, patrzy,a w duchu si pyta: zali to moe by, by taka po ziemi chodzia? Wiele on bowiem piknoci w yciu widzia - pikna bya panna Anna i panna Barbara Zbaraskie, urodziwa nad podziw i Anusia Borzobohata, rzsista bya i panna ukwna, do ktrej si Roztworowski zaleca, i Wierszuowa Skoropadzka, i Bohowitynianka, ale adna z nich nie moga si rwna z tym cudnym kwiatem stepowym. Wobec tamtych bywa pan Woodyjowski i ochoczy, i mowny, a teraz, gdy spoglda na te oczy aksamitne, sodkie a mdlejce, na te jedwabne ich zasony, ktrych cie pada a na jagody, na ten wos rozsypany, jakby kwiat hiacyntowy, po ramionach i plecach, na strzelisto postaci, na pier wypuk i tchnieniem lekko koysan, od ktrej bio ciepo lube, na te wszystkie biaoci liliowei re a maliny ust - gdy na to wszystko spoglda pan Woodyjowski, wwczas po prostu jzyka w gbie zapomina i, co najgorsza, e si sobie wydawa niezgrabny, gupi, a zwaszcza, may, ale to tak may, e a mieszny. "To jest ksina, a ja aczek!" - myla sobie z pewn gorycz i rad by by, eby si jaka przygoda zdarzya, eby z ciemnoci ukaza si jaki olbrzym, bo dopiero wwczas pokazaby biedny pan Micha, e nie taki to on may, jak si wydaje! Dranio go i to, e pan Zagoba, kontent widocznie, e cruchna jego tak oczy ludzkie rwie, krzka co chwila i ju podrwiwa zaczyna, i oczami okrutnie mruga. A tymczasem ona siedziaa przed ogniskiem, rowym pomieniem i biaym miesicem owietlona, sodka, spokojna i coraz pikniejsza. - Przyznaj, panie Michale - mwi nazajutrzrano Zagoba, gdy si na chwil sami znaleli - e drugiej takiej dziewki nie maszw caej Rzeczypospolitej. Jeeli mi tak drug pokaesz, pozwol ci si nazwa szodr i imparitatem sobie zada. - Tego ja wapanu nie neguj... - odrzek may rycerz. - Specja to jest i rarytet, jakiego dotychczas nie ogldaem, gdy nawet i owe figury bogi tak wanie z marmuru udane, jakoby ywe, ktremy w paacu Kazanowskich widzieli, nie mog wej z ni w paragon. Nie dziwno mi teraz, e najlepsi mowie za by o ni chodz - bo warto. - A co? a co? - mwi Zagoba. - Dalibg, nie wiadomo, kiedy gadsza, rano czy wieczr? bo ona cigle w takowej ozdobie jak ra chodzi. Powiadaem ci, e to i ja kiedy nadzwyczajnej byem urody, ale ju jej musiaem i wwczas ustpi, cho inni mwi, e do mnie kubek w kubek podobna. - Ide waszmo do licha! - zakrzykn may rycerz. - Nie gniewaj si, panie Michale, bo ju i tak marsem nadrabiasz. Spogldasz na ni jak kozie na kapust, a cigle si marszczysz; przysigby kto, e ci dze ksaj, ale nie dla psa kiebasa. - Tfu! - rzek Woodyjowski - jak si wapan nie wstydzisz starym bdc takowegupstwa prawi? - A to czego si chmurzysz? - Bo wapan to mylisz, e ju wszystko zo przemino jako ptak na powietrzu i emy ju cakiem bezpieczni, a tu dobrze trzeba jeszcze deliberowa, eby to jednego unikn, drugie omin. Droga jeszcze przed nami okrutna i Bg wie, co nas spotka moe, bo te strony, do ktrychjedziemy, musz ju by dotychczas w ogniu. - Kiedy ja j z Rozogw Bohunowi wykradem, gorzej byo, bo nas cigali z tyu, a z przodu by bunt; jednakowo przeszedem przez ca Ukrain jakoby przez pomie - i a do Baru zaszedem. A od czego gowa na karku? W najgorszym razie do Kamieca nie tak daleko. - Ba! ale Turkom i Tatarom take do niego niedaleko. - Co mnie wapan tam powiadasz! - Powiadam, co jest - i mwi, e warto nad tym podeliberowa. Lepiej nam Kamieniec omin i ku Barowi ruszy, bo Kozacy piernacze szanuj, z czerni sobie poradzimy, a jak nas jeden Tatar raz na oko wemie, tak i po wszystkim! Znam ja si z nimi od dawna i potrafi przed czambuem i razem z ptactwem i z wilkami, ale gdybymy prosto na czambu wpadli, tedybym i ja ju na to nie poradzi. - To idmy na Bar albo koo Baru; niech tamtych kamienieckich Lipkw i Czeremisw duma w karwaserach wydusi ! Wapan o tym nie wiesz, e Rzdzian wzi i od Buraja piernacz. Moemy wszdy midzy kozactwem piewajcy chodzi. Co najgorsze pustynie juemy przejechali, wejdziemy teraz w ludzki kraj. Trzeba te io tym pomyle, eby si o wieczornym udoju w chutorach zatrzymywa, bo dla dziewki to i przystojniej, i wygodniej. Ale ju mi si tak zdaje, panie Michale, e za czarno rzeczy widzisz Co u did'ka! eby zatrzech chopw - nie pochlebiajc sobie ani wam, na schwa przednich - nie dao sobie rady w stepie! Poczmy nasze fortele z twoj szabl i hajda! nic lepszego nie mamydo roboty. Rzdzian ma i Burajowy piernacz, a to grunt, bo Buraj teraz caym Podolem rzdzi, a byle si za Bar przedosta, to tam ju Lanckoroski z kwarcianymi chorgwiami. Hajda! panie Michale, czasu nie tramy! Jako nie tracili czasu i rwali stepem ku pnocy i zachodowi, ile tylko konie mogy nady. Na wysokoci Mohylowa weszli w kraj gciej osiady, tak e wieczorami wszdy nietrudno byo znale chutory lub wsie, w ktrych zatrzymywali si na noclegi, ale rumiane zorze ranne zastawayich zawsze ju na koniach i w drodze. Szczciem, lato byo suche, dnie znojne, noce rosiste, a rankami srebrzy si cay step jakoby szronem okryty. Wody wiatr wysuszy, rzeki poopaday - i przebywali je bez trudnoci. Idc czas jaki wzdu i w gr ozowej zatrzymali si na duszy nieco wypoczynek w Szarogrodzie, w ktrym sta puk kozacki do komendy Buraja nalecy. Tam zastali wysacw Burajowych, a midzy nimi setnika Kun, ktrego w Jampolu na uczcie u Buraja widzieli. Ten zdziwi si troch, e nie id na Bracaw, Rajgrd i Skwir do Kijowa, ale zreszt adne podejrzenie nie postao mu w umyle, zwaszcza i Zagoba wytumaczy mu, e nie poszli tamta drogz obawy Tatarw, ktrzy si od strony Dniepru mieli ruszy. Mwi im natomiast Kuna, e Buraj wysa go do puku, by pochd zapowiedzia, i e sam ze wszystkimi wojskami jampolskimi i z budziackimi Tatary lada chwila do Szarogrodu take cignie, skd dalej zarazrusz. Przyszli goce do Buraja od Chmielnickiego z wieci, e wojna rozpoczta i rozkazami, by wszystkie pukina Woy prowadzi - Buraj za z dawna ju i sam chcia pod Bar wali i tylko si jeszcze na tatarskie posiki oglda, pod Barem bowiem le jako zaczo si powodzi rebelii. Oto pan Lanckoroski, regimentarz, mocno tam znaczne kupy pogromi, miasto zdoby i zamek zaog obsadzi. Lego tam na placu kilka tysicy kozactwa i ich to wanie chcia stary Buraj pomci, a przynajmniej zamek na powrt odebra. Kuna jednak powiada, e ostatnie rozkazy Chmielnickiego, aby na Woy i, przeszkodziy tym zamiarom i e Baru nie bd na teraz oblegali, chybaby Tatarowie koniecznie chcieli. - A co, panie Michale? - mwi na drugi dzie Zagoba - Bar przed nami i mgbym tam po raz drugi kniaziwn schroni, ale niech go tam kaduk zje! Nie wierz ju ani Barowi, ani adnej fortecy od czasu, jak hultajstwo ma wicej armat ni wojska koronne. To mnie jeno niepokoi, e jako chmurzy si koo nas. - Nie tylko si chmurzy - odrzek rycerz - ale ju burza za nami wali, to jest Tatary i Buraj, ktry, gdyby nas dogoni, wielce byby zdziwiony, i nie ku Kijowu, ale w przeciwn stron zdamy. - I gotw by nam inn drog pokaza. Nieche mu diabe wpierw pokae, ktry szlak najprociej do pieka prowadzi. Zrbmy ukad, panie Michale: z hultajstwemju ja bd sobie za nas wszystkich radzi,ale z Tatary - niech bdzie twoja gowa. - atwieje wapanu z hultajami, ktrzy nas za swoich bior - odpowiedzia Woodyjowski. - Co do Tatarw, jedyna teraz rada jak najprdzej ucieka, aby z matni pki czas si wylizn. Konie dobre, gdzie si zdarzy, musimy po drodze kupowa, aby te zawsze byy wiee. - Starczy i na to trzosik pana Longina, a jak nie starczy, to Rzdzianowi Burajowy odbierzemy - a teraz naprzd! I jechali jeszcze pieszniej, a piana okrywaa boki bachmatw i spadaa jak paty niegowe na step zielony. Przebyli Der i Ladaw. W Barku zakupi pan Woodyjowski nowe bachmaty, starych nie rzucajc, bo te, ktre od Buraja mieli w darze, wielkiej byy krwi, wic zachowano je na lune- i szli naprzd, coraz krtsze czynic przystanki i noclegi. Zdrowie dopisywao wszystkim wybornie i Helena, cho zmczona podr, czua, e jej z dniem kadym coraz wicej si przybywa. W jarze pdzia ycie zamknite i prawie nie opuszczaa swojej wyzoconej komnaty, nie chcc spotyka si z bezwstydn Horpyn i sucha jej rozmw inamw - teraz za wiee powietrze stepowe wracao jej zdrowie. Re zakwity na jej policzkach, soce przyciemnio jej twarz, ale za to oczy nabray blaskw, i gdy czasem wiatr zwichrzy jej wosy na czole, rzekby: Cyganka jaka, najcudniejsza woroycha albocygaska krlewna jedzie stepem szerokim - przed ni kwiaty, a za ni rycerze!... Pan Woodyjowski z wolna si z jej nadzwyczajn urod oswaja, ale e zbliaa ich podr, wic si na koniec i oswoi. Odzyska wwczas mow i wesoo i czsto, toczc przy niej koniem, opowiada o ubniach, a najwicej o swojej ze Skrzetuskim przyjani, bo zauway, e tego rada sucha. Czasem tesi i drani z ni mwic: - Bohuna-m przyjaciel i do niego wapann wioz. A ona rce skadaa niby z wielkiego strachu i nu si sodkim gosem prosi: - Nie czye tego, luty rycerzu lepiej od razu mniej zetnij. - O, nie moe by! ju tak uczyni! - odpowiada srogi rycerz. - Zetnij! - powtarzaa kniaziwna mruc swe liczne oczy i wycigajc ku niemu szyj. Wwczas mrwki poczynay chodzi po krzyach maemu rycerzowi. "Idzie do gowy ta dziewka, jak wino! - myla sobie - ale si nim nie upij, bo cudze" - i wstrzsa si tylko poczciwy pan Micha, i koniem naprzd rusza. A gdy ju w trawy jak nurek w wod porn, zaraz mrwki z niego opaday i ca uwag na drog zwraca: czy bezpieczna, czy dobrze jad iczyli skd jaka przygoda si nie zblia? si 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc4-ca4c+U c8o/Wic wspina si na strzemionach, te wsiki nad fal traw wytyka i patrzy, wietrzy, sucha jak Tatar, kiedy to w Dzikich Polach wrd burzanw myszkuje. Pan Zagoba rwnie by najlepszej myli. - atwieje nam teraz umyka - mwi - niwtedy nad Kahamlikiem, kiedymy to musielijak psi, piechot, z wywieszonymi jzykamidraowa. Ozr mi w gbie tak wtedy wysech, e mgbym by nim drzewo struga, a ninie chwali Boga, i odpocznienie na noc bywa, i jest czym gardo od czasu do czasu odwily. - A pamitasz waszmo, jake to mnie na rku przez wod przenosi? - mwia Helena. - Bdziesz i ty miaa, daj Boe doczeka, kogo na rku nosi: Skrzetuskiego w tym gowa! - Hu! hu! - mia si Rzdzian. - Zaniechaj wa, prosz - szeptaa kniaziwna ponc i spuszczajc oczy. Tak to oni ze sob na stepie rozmawiali, aby czas drogi skrci. Na koniec za Barkiem i Jotuszkowem wstpili w kraj zbami wojny wieo poszarpany. Tam grasoway dotychczas kupy zbrojne hultajstwa, tam te niedawno i pan Lanckoroski pali i cina, bo dopiero przed kilkunastoma dniami do Zbaraa si cofn. Dowiedzieli si te nasi podrni od miejscowych ludzi, e Chmielnicki z chanem ruszyli wszystkimi siami przeciw Lachom, a raczej przeciw regimentarzom, ktrych wojska si buntuj i nie chc inaczej suy, jak pod buaw Winiowieckiego. Przepowiadano przy tym oglnie, e teraz pewno ju przyjdzie na pohybel, czyli na ostateczny koniec Lachom albo Kozakom, gdy si bat'ko Chmielnicki z Jarem spotkaj. Tymczasem cay kraj by jakoby w ogniu. Wszystko porywao za bro i cigno na pnoc, by si z Chmielnickim poczy. Z dou, od Niu Dniestrowego, wali Buraj z ca potg, a po drodze zryway si wszystkie puki z zag, postojw i z pastwisk, bo wszdy przyszyrozkazy. Szy tedy sotnie, chorgwie, puki, a obok nich pyna jak fala bezadna czer zbrojna w cepy, widy, noe, spisy. Koniuchowie i czabaczycy - porzucili swoje kosze, chutornicy - chutory, pasiecznicy - pasieki, dzicy rybacy- swoje komysze naddniestrzaskie, myliwi - bory. Wsie, miasteczka i miasta pustoszay. W trzech wojewdztwach zostay tylko po osadach baby i dzieci, bo moodycie nawet cigny z moojcami na Lachw. A jednoczenie ze wschodu zblia si z ca gwn si Chmielnicki jak burza zowroga kruszc po drodze potnrk zamki i zameczki i mordujc niedobitkw z zeszych pogromw. Minwszy Bar, peen smutnych dla kniaziwny wspomnie, weszli nas podrni na stary gociniec prowadzcy na Latyczw, Poskirw, do Tarnopola i dalej a do Lwowa. Tu coraz czciej napotykali: to tabory sforne wozw, to oddziay piechoty i jazdy kozackiej, to watahy chopskie, to niezmierne stada wow okryte obokiem kurzawy, pdzone na spy dla wojsk kozackich i tatarskich. Droga staa si teraz niebezpieczna, bo razwraz pytano ich: co zacz s, skd id i dokd jad? Kozackim sotniom pokazywa wwczas Zagoba piernacz Burajowy i mwi: - Od Buraja my posacy, moodyci Bohunowi wieziem. I na widok piernacza gronego pukownika rozstpowali si zwykle Kozacy, tym bardziej i kady rozumia, e jeli Bohun yw, to si ju musi pod wojskami regimentarzy koo Zbaraa lub Konstantynowa uwija. Ale daleko trudniej byo podrnym z czerni, z dzikimi oddziaami pasterzy ciemnych, pijanych i adnego prawie nie majcych pojcia o oznakach, wydawanych przez pukownikw na bezpieczny przejazd. Gdyby nie Helena, byliby owi pdzicy ludzie poczytywali Zagob, Woodyjowskiego i Rzdziana za swoich i za starszych, jako nawet tak i bywao; ale Helena zwracaa wszdzie uwag zarwno swoj pci, jak i nadzwyczajn urod, a std rodziy si i niebezpieczestwa, ktre z najwikszym trudem trzeba byo przezwycia. Czasem wic pokazywa pan Zagoba piernacz, a czasem pan Woodyjowski zby,i niejeden tam trup pada za nimi. Kilka razy tylko niedocignione bieguny Burajoweuchroniy ich od zbyt cikiej przygody - i podr, tak z pocztku pomylna, stawaa si z dniem kadym cisz. Helena, lubo z natury mna, pocza od ustawicznej trwogi i bezsennoci na zdrowiu szwankowa i naprawd wygldaa na brank wleczon mimo woli w nieprzyjacielskie namioty; pan Zagoba poci si srodze i coraz nowe wymyla fortele, ktre may rycerz zaraz w bieg wprowadza, obaj za pocieszali kniaziwn, jak mogli. - Tylko nam min to mrowie, ktre jest jeszcze przed nami - mwi may rycerz - i przyj pod Zbara, zanim Chmielnicki z Tatary okolice jego zaleje. Dowiedzia si bowiem po drodze, e regimentarze cignli do Zbaraa i e w nim zamierzaj si broni - tam wic zdali spodziewajc si susznie, e i ksi Jeremi do regimentarzy ze swoj dywizj przybdzie, zwaszcza e cz jego si, i to znaczna, stae w Zbarau miaa locum. Tymczasem doszli a pod Poskirw. Mrowie rzedo na gocicu istotnie, bo ju o dziesi mil drogi zaczyna si kraj zajty przez chorgwie koronne, wic watahy kozackie nie miay zapuszcza si dalej, wolay bowiem czeka w bezpiecznym oddaleniu na przybycie Buraja z jednej, a Chmielnickiego z drugiej strony. - Ju dziesi mil tylko! ju dziesi mil tylko! - powtarza zacierajc rce pan Zagoba. - Bylemy si do pierwszej chorgwi dostali, to ju i do Zbaraa dojedziemy w bezpiecznoci. Pan Woodyjowski jednak postanowi znowuzaopatrzy si w wiee konie w Poskirowie, bo te, ktre kupiono w Barku, byy ju do niczego, a Burajowe trzeba byo na czarn godzin oszczdza. Ostrono ta staa si konieczn, odkd rozesza si wie, e Chmielnicki ju pod Konstantynowem, a chan ze wszystkimi ordami wali od Piawiec. - My tu z kniaziwn zostaniemy pod miastem, bo lepiej nam si na rynku nie pokazywa - rzek may rycerz do Zagoby, gdy przybyli do opuszczonego domku, odlegego o dwie staje drogi od miasta - a wasze id, popytaj u mieszczan, czyli koni gdzie na przeda albo na zamian nie maj. Wieczr ju, ale ruszymy na ca noc. - Niedugo wrc - rzek pan Zagoba. I odjecha ku miastu, Woodyjowski za kaza Rzdzianowi porozlunia nieco poprgw u kulbak, aeby bachmaty mogy odetchn, sam za wprowadzi kniaziwndo izby, proszc, aby si winem i snem pokrzepia. - Chciabym do witania te dziesi mil przejecha - mwi jej - pniej wszyscy wypoczniemy. Zaledwie jednak przynis bukaki z winem i ywno, gdy zattniao przed sieni. May rycerz spojrza przez okno. - Pan Zagoba ju wrci - rzek - widno koni nie znalaz. W tej chwili drzwi izby roztwary si i ukaza si w nich Zagoba blady, siny, spotniay, zadyszany. - W konie! - zakrzykn. Pan Micha zbyt by dowiadczonym onierzem, aby w takich razach na pytaniaczas traci. Nie traci go nawet na ratowanie bukaka z winem (ktry wszelakopan Zagoba porwa), ale chwyci co prdzej kniaziwn, wyprowadzi j na podwrze i posadzi na kulbak; rzuci ostatnie spojrzenie, czy poprgi docignite, i powtrzy: - W konie! Kopyta zattniy i wkrtce znikli w ciemnociach jedcy i bachmaty jak orszakmar. Lecieli dugo bez wypoczynku, a dopiero gdy blisko mila drogi dzielia ich od Poskirowa i przed wejciem ksiyca pomroka staa si tak gruba, e wszelki pocig by niemoebny, pan Woodyjowski zbliy si do Zagoby i spyta: - Co to byo? - Czekaj... panie Michale, czekaj! Okrutniem si zdysza, mao mi ng nie odjo... uf! - Ale co to byo? - Diabe we wasnej osobie, mwi ci, diabe albo smok, ktremu jedn gow utniesz, druga odrasta. - Gadaje wa wyranie. - Bohuna na rynku widziaem. - Chyba wa masz delirium? - Na rynku go widziaem, jako ywo, a przy nim piciu czy szeciu ludzi; policzy nie mogem, bo mao mi ng nie odjo... Pochodnie przy nim trzymali... Ju tak myl, e nam chyba bies jaki w drodze staje, i zgoa nadziej w szczliwy skuteknaszej imprezy straciem... Czy on niemiertelny ten piekielnik, czy co? Nie mwe o nim Helenie... O dla Boga! wapan go usieke, Rzdzian go wyda... nie! on ju yw, wolny i w drog lezie. Uf! o Boe! Boe!... mwi ci, panie Michale, e wolabym spectrum na cmentarzu zobaczyni jego. I co, u diaba, za moje szczcie,e to ja go wanie wszdy pierwszy spotykam! Psu wsadzi w gardo takie szczcie! Czy to nie ma innych ludzi na wiecie? Niech go inni spotykaj! Nie! zawsze ja i ja! - A on widzia waci? - eby on mnie widzia, to by ty ju mnie, panie Michale, nie widzia. Tego tylko brakowao! - Wana by to bya rzecz wiedzie - mwi Woodyjowski - czy on goni za nami, czy te do Waadynki do Horpyny jedzie w tym mniemaniu, e nas po drodze uapi? - Mnie si widzi, e do Waadynki. - Tak i musi by. Tedy my jedziemy w jednstron, a on w drug, i teraz mila ju albo dwie midzy nami, a za godzin bdzie pi.Nim si po drodze o nas dowie i nawrci, bdziemy w kwi, nie tylko w Zbarau. - Tak mwisz, panie Michale? Chwaa Bogu! Jakoby mi plaster przyoy! Ale powiedz mnie, jak to by moe, by on by na wolnoci, skoro jego Rzdzian w rce komendanta wodawskiego wyda? - Po prostu uciek. - To ju szyj takiemu komendantowi uci. Rzdzian! hej, Rzdzian! - A czego jegomo chce? - pyta pachoek wstrzymujc konia. - Komu ty Bohuna wyda? - Panu Regowskiemu. - A kt to ten pan Regowski? - To wielki kawaler, porucznik pancerny spod chorgwi krla jegomoci. - Bodaje ci! - rzek trzasnwszy w palce Woodyjowski - to ju ja wiem! Nie pamitasz no wapan, co nam pan Longinus opowiada o nieprzyjani pana Skrzetuskiego z Regowskim? To przecie pana aszcza stranika krewniak i za jego konfuzj ma do Skrzetuskiego odium. - Rozumiem, rozumiem! - zakrzykn pan Zagoba. - On to musia Bohuna na zo puci. Ale to krymina taka sprawa i gardem pachnie. Pierwszy bd delatorem! - Daj go Boe spotka - mrukn pan Micha- a pewnie do trybunaw nie pjdziemy. Rzdzian nie wiedzia dotd, o co idzie, bo po odpowiedzi danej Zagobie znw wysunsi naprzd do kniaziwny. Jechali teraz wolno. Ksiyc zeszed, mgy,ktre z wieczora unosiy si nad ziemi, opady - i noc zrobia si widna. Woodyjowski pogry si w zamyleniu. Zagoba przeuwa jeszcze czas jaki resztki przeraenia, na koniec rzek: - Daeby Bohun teraz i Rzdzianowi, gdyby go w rce dosta! - Powiedz mu wapan nowin, niech si strachu naje, a ja tymczasem pojad przy kniaziwnie - odpowiedzia may rycerz. - Dobrze! Hej, Rzdzian! - A czego? - pyta pachoek wstrzymujc ponownie konie. Pan Zagoba zrwna si z nim i milcza przez chwil, czekajc, by Woodyjowski i kniaziwna oddalili si dostatecznie; na koniec rzek: - Wiesz, co si stao? - Nie wiem. - Pan Regowski puci Bohuna na wolno. Widziaem go w Poskirowie. - W Poskirowie? teraz? - pyta Rzdzian. - Teraz. A co? nie zlatujesz z kulbaki? Promienie ksiyca paday prosto na pucoowat twarz pachoka i pan Zagoba nie tylko nie dojrza na niej przeraenia, ale z najwikszym zdziwieniem spostrzeg w wyraz srogiej, zwierzcej prawie zawzitoci, ktry Rzdzian mia wwczas,gdy Horpyn mordowa. - C? to si Bohuna nie boisz czy co? - pyta stary szlachcic. - Mj jegomo - odpar pachoek - jeeli jego pan Regowski puci, to ju ja sam musz na nowo pomsty nad nim szuka za moj krzywd i pohabienie. Przecie mu tego nie daruj, bom poprzysig, i gdyby nie to, e pann odwozimy, zaraz bym w jego tropy pojecha: nieche moje nie przepada! "Tfu! - pomyla Zagoba - wol, em temu pachokowi nijakiej krzywdy nie uczyni." Po czym popdzi konia i po chwili zrwna si z kniaziwn i Woodyjowskim. Po godzinie drogi przeprawili si przez Medwiedwk i wjechali w las cigncy si od samego brzegu rzeki dwoma czarnymi cianami wzdu drogi. - Ju t okolic znam dobrze - rzek Zagoba. - Teraz ten br niedugo si skoczy, za nim bdzie z wier mili pola goego, przez ktre idzie gociniec z Czarnego Ostrowu, a potem znw bory jeszcze wiksze, a do Matczyna. Da Pan Bg, e w Matczynie zastaniemy ju chorgwie polskie. - Pora ju, eby zbawienie przyszo! - mrukn Woodyjowski. Czas jaki jechali w milczeniu, jasnym, owieconym przez promienie ksiyca, gocicem. - Dwa wilki drog przeszy! - rzeka nagle Helena. - Widz - odpar Woodyjowski. - A ot, trzeci! Szarawy cie przemkn si istotnie o sto kilkadziesit krokw przed komi. - Ot, czwarty! - zawoaa kniaziwna. - Nie, to sarna; patrz wapanna: dwie, trzy! - Co, u licha! - zakrzykn pan Zagoba. - Sarny za wilkami goni! wiat, widz, przewraca si do gry nogami. - Jedmy no nieco prdzej - rzek zaniepokojonym gosem pan Woodyjowski. - Rzdzian bywaj! i z pann naprzd! Pomknli, ale Zagoba pochyli si w pdzie do ucha Woodyjowskiego i pyta: - Panie Michale, a co tam nowego? - le - orzek may rycerz. - Widziae wa: zwierz z legowisk ze snu si zrywa inoc pomyka. - Oj! A co to znaczy? - To znaczy, e go posz. - Kto? - Wojska - Kozacy albo Tatary - id nam od prawej rki. - A moe nasze chorgwie? - Nie moe by, bo zwierz umyka od wschodu, od Piawiec, wic pewno Tatarzy szerok aw id. - Umykajmy, panie Michale, na miy Bg! - Nie ma innej rady. Ej, eby tak tu kniaziwny nie byo, podeszlibymy pod same czambuy, eby z paru urwa, ale z ni... cika moe by przeprawa, jeli nas na oko wezm. - Bj si Boga, panie Michale. Skrmy w lasy za tymi wilkami albo co? - Nie moe by, bo choby nas zrazu nie dostali, to kraj przed nami zalej, a potem jake si wydostaniem? - Nieche ich siarczyste pioruny zatrzasn!Tego nam tylko brakowao. Ej, panie Michale, czy si nie mylisz? Wilcy to przecie za koszem cign, nie przed nim pomykaj. - Ktre s po bokach, to cign za koszem ize wszystkich okolic si zbieraj, ale te, cona przedzie, to si posz. Widzisz no watam, na prawo, midzy drzewami: una wita! - Jezusie Nazareski, Krlu ydowski! - Cicho wa!... Sia jeszcze tego lasu? - Zaraz si skoczy. - A potem pole? - Tak jest. O Jezu! - Cicho wa!... Za polem drugi las? - A do Matczyna. - Dobrze! byle nas na tym polu nie najechali!Jeeli si do drugiego lasu szczliwie przedostaniem, tomy i w domu. Jedmy teraz razem! Szczciem kniaziwna z Rzdzianem na Burajowych koniach. Popdzili konie i zrwnali si z jadcymi na przedzie. - Co to za una na prawo? - pytaa kniaziwna. - Mocia panno! - odrzek may rycerz - tunie ma co ukrywa. To mog by Tatarzy. - Jezus Maria! - Nie trw si wapanna! Szyja moja w tym, e im umkniemy, a w Matczynie nasze chorgwie. - Dla Boga! umykajmy! - rzek Rzdzian. Ucichli i mknli jak duchy. Drzewa poczy rzedn, las koczy si - ale te i una nieco przygasa. Nagle Helena zwrcia si do maego rycerza. - Moci panowie! - rzeka - przysignijcie mi, e ywa nie pjd w ich rce! - Nie pjdziesz! - odrzek Woodyjowski - pkim ja yw! Zaledwie skoczy, wypadli z lasu na pole, a raczej na step, ktry cign si blisko wier mili, a na ktrego przeciwlegym kocu czernia si znw wstka lasu. Halizna ta, ze wszystkich stron odkryta, srebrzya si teraz caa od promieni ksiyca i byo na niej tak prawie widno, jak w dzie. - To najgorszy szmat drogi! - szepn do Zagoby Woodyjowski - bo jeli oni s w Czarnym Ostrowiu, to tdy pjd, midzy lasami. Zagoba nie odrzek nic, jeno pitami konia cisn. Dobiegli ju do poowy pola, przeciwlegy las stawa si coraz bliszy, wyraniejszy,gdy nagle may rycerz wycign rk ku wschodowi. - Patrz wa - rzek do Zagoby - widzisz?- Krze jakowe i zarola w dalekoci. - Te krze si ruszaj! W konie teraz, w konie, bo ju nas dojrz niezawodnie! Wiatr zawista w uszach uciekajcych - zbawczy las zblia si coraz bardziej. Nagle z owej ciemnej masy zbliajcej si od prawej strony pola dolecia naprzd jakoby szum podobny do szumu fal morskich, a w chwil potem jeden ogromny krzyk targn powietrzem. ka przygoda si nie zblia? si 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcf c5Rc*3 1c_- Widz nas! - rykn Zagoba. - Psy! szelmy! diaby! wilcy! ajdaki! Las by tak blisko, e uciekajcy czuli ju prawie surowe i chodne jego tchnienie. Ale te i chmura Tatarw stawaa si corazwyraniejsz, a z ciemnego jej ciaa poczy wysuwa si dugie odnogi, jakoby macki olbrzymiego potworu - i zblia si ku uciekajcym z niepojt szybkoci. Wprawne uszy Woodyjowskiego odrniy ju wyrane wrzaski: "Aa! Aa!" - Ko mi si potkn! - krzykn Zagoba. - Nic to - odpar Woodyjowski. Ale przez gow przelatyway mu na ksztat piorunw pytania: co bdzie, jeeli konie nie wytrzymaj? co bdzie, jeeli ktry z nich padnie? Byy to dzielne tatarskie bachmaty, elaznej wytrwaoci, ale szy ju od Poskirowa, mao co wypoczywajc po onym szalonym biegu od miasta a do pierwszego lasu. Mona si byo wprawdzie przesi na lune, lecz i lune byy znuone. "Co bdzie?" - myla pan Woodyjowski i serce zabio mu trwog, moe po raz pierwszy w yciu - nie o siebie, ale o Helen, ktr w tej dugiej podry pokocha jak siostr rodzon. A wiedzia i to, e Tatarzy raz zaczwszy gonitw, nie ustan tak prdko. - Nieche nie ustaj, a jej nie zgoni! - rzek do siebie cisnwszy zby. - Ko mi si potkn! - zawoa po raz drugi Zagoba. - Nic to! - powtrzy Woodyjowski. Tymczasem wpadli do lasu. Obja ich ciemno, ale te pojedynczy jedcy tatarscy nie byli dalej za nimi, jak na kilkaset krokw. Wszelako may rycerz wiedzia ju, jak mapostpi. - Rzdzian! - krzykn - skrcaj z pann w pierwsz drog z gocica. - Dobrze, mj jegomo! - odrzek pachoek. May rycerz zwrci si do Zagoby: - Pistolety w gar! I jednoczenie pooywszy rk na cuglachkonia pana Zagoby, pocz jego bieg hamowa. - Co robisz?! - krzykn szlachcic. - Nic to! Wstrzymuj wa konia. Odlego midzy nimi a Rzdzianem, ktry umyka z Helen, pocza si zwiksza coraz bardziej. Na koniec przybyli do miejsca, gdzie gociniec skrca si do nagle ku Zbaraowi, a wprost dalej sza wska droyna lena wpprzesonita gaziami. Rzdzian wpad na ni i po chwilioboje z Helen znikli w gstwinie i ciemnoci. Tymczasem Woodyjowski wstrzyma konia swego i Zagoby. - Na miosierdzie boskie! co czynisz? - rycza szlachcic. - Wstrzymamy pogo. Nie ma innego dla kniaziwny ratunku. - Zginiemy! - To zginiemy. Sta tu wa na boku gocica! tutaj! tutaj! Obaj przyczaili si w ciemnoci pod drzewami - tymczasem gwatowny ttent bachmatw tatarskich zblia si i hucza jak burza, a si cay las nim rozlega. - Stao si! - rzek Zagoba i podnis do ust bukak z winem. Pi i pi - po czym wstrzsn si. - W imi Ojca i Syna, i Ducha witego! - zakrzykn - gotowym na mier! - Zaraz! zaraz! - rzek Woodyjowski. - Trzech idzie naprzd, tegom chcia! Jako na jasnym gocicu ukazao si trzech jedcw siedzcych widocznie na najlepszych bachmatach, tak zwanych na Ukrainie wilczarach, bo w biegu wilka doganiay; za nimi o dwiecie lub trzysta krokw pdzio kilkunastu innych, a dalej jeszcze cay gsty, zbity tum ordycw. Gdy trzej pierwsi zrwnali si z zasadzk, hukny dwa strzay, po czym Woodyjowski rzuci si jak ry na rodek gocica i w jednym mgnieniu oka, nim pan Zagoba mia czas spojrze i pomyle, co si stao, trzeci Tatar pad jakby gromem raony. - W konie! - krzykn may rycerz. Pan Zagoba nie da sobie tego dwa razy powtarza, i ruszyli gocicem na ksztat dwch wilkw, za ktrymi stado zajadych psw goni; tymczasem dalsi ordycy nadbiegli do trupw i poznawszy, e owe gonione wilki potrafi na mier uksi, wstrzymali nieco konie czekajc na innych towarzyszw. - Widzisz wa! - rzek Woodyjowski - wiedziaem, e si zatrzymaj! Ale jakkolwiek uciekajcy zyskali kilkaset krokw, przerwa w gonitwie nie trwaa dugo, tylko e Tatarzy biegli ju wiksz kup i nie wysuwali si pojedynczo naprzd.Jednake konie uciekajcych byy zmczonedug drog i pd ich sab. Szczeglnie ko Zagoby, wiozcy na grzbiecie tak znaczny ciar, potkn si znowu raz i drugi; staremu szlachcicowi resztki wosw stany na gowie na myl, e padnie. - Panie Michale, najdroszy panie Michale! nie opuszczaje mnie! - woa z desperacj. - Bd wa pewien! - odpowiedzia may rycerz. - eby tego konia wilcy... Nie skoczy, gdy pierwsza strzaa bzykna mu koo ucha, a za ni inne poczy bzyka i wista, i piewa, jakobybki i pszczoy. Jedna przeleciaa tak blisko, e prawie otara si betem o uszy pana Zagoby. Woodyjowski zwrci si i znowu da po dwakro z pistoletw ognia do gonicych. Wtem ko pana Zagoby potkn si tak silnie, e nozdrzami niemal zary w ziemi. - Na Boga ywego, ko mi pada! - krzyknrozdzierajcym gosem szlachcic. - Z kulbaki i w las! - zagrzmia Woodyjowski. To rzekszy sam osadzi konia, zeskoczy iw chwil pniej obaj z Zagob znikli w ciemnociach. Ale manewr ten nie uszed skonych oczu Tatarw i kilkudziesiciu z nich zeskoczywszy rwnie z koni pucio si wpogo za uciekajcymi. Gazie zerway z gowy czapk Zagobie ibiy go po twarzy, szarpay za upan, ale szlachcic, wziwszy nogi za pas, umyka, jakby mu trzydzieci lat wieku ubyo. Czasami pada, wic podnosi si i umyka jeszcze pieszniej, sapic jak miechy kowalskie - na koniec stoczy si w gbokiwykrot i czu, e si ju nie wygramoli, bosiy opuciy go zupenie. - Gdzie wa jest? - spyta z cicha Woodyjowski. - Tu, w dole. Ju po mnie! ratuj si, panie Michale. Ale pan Micha bez wahania wskoczy do wykrotu i pooy rk na ustach pana Zagoby. - Cicho wa! moe nas zmin! Bdziem si zreszt bronili. Tymczasem nadbiegli Tatarzy. Jedni z nich minli istotnie wykrot, sdzc, e zbiegowieuciekaj dalej, inni szli z wolna, obmacujc drzewa i rozgldajc si na wszystkie strony. Rycerze utaili dech w piersiach. "Niech tu ktry wpadnie - myla w rozpaczy Zagoba - to ja mu wpadn!..." Wtem iskry posypay si na wszystkie strony: Tatarzy poczli krzesa ogie... Przy blasku ich wida byo dzikie twarze o wystajcych policzkach i nabrzke wargi dmuchajce w zatlone hubki. Przez jaki czas chodzili tak wkoo, o kilkadziesit krokw od wykrotu, podobni do jakich zowrogich widm lenych - i zbliali si coraz bardziej. Ale w chwil pniej jakie dziwne szumy, szmery i zmieszane okrzyki poczy dolatywa z gocica i budzi upione gbie. Tatarzy przestali krzesa i stanli jak wryci; rka Woodyjowskiego wpia si w rami Zagoby. Krzyki zwikszay si i nagle buchny czerwone wiata, a wraz z nimi rozlega si salwa muszkietw - jedna, druga, trzecia - za ni okrzyki: "Aa", szczk szabel, kwik koni - ttent i wrzaski pomieszane Na gocicu wrzaa bitwa. - Nasi! nasi! - krzykn Woodyjowski. - Bij! morduj! bij! siecz! rnij! - rycza pan Zagoba. Sekunda jeszcze: koo wykrotu przebiego w najwikszym popochu kilkudziesiciu Tatarw, ktrzy zmykali teraz co duchu ku swoim. Pan Woodyjowski nie wytrzyma, skoczy za nimi - i jecha na ich karkach wrd gstwy i ciemnoci. Zagoba pozosta sam na dnie jamy. Po chwili prbowa wyle, ale nie mg. Bolay go wszystkie koci i zaledwie zdoana nogach si utrzyma. - Ha, ajdaki! - rzek ogldajc si na wszystkie strony - ucieklicie! Szkoda, e tu ktry nie zosta. Miabym kompani w tej jamie i pokazabym mu, gdzie pieprz ronie. O poganie! narn was tam teraz jakbyda! Dla Boga, haas tam teraz coraz wikszy! Chciabym, eby to by sam ksiJeremi, bo ten by dopiero was przygrza. Haakujcie! haakujcie! bd pniej wilcynad waszym cierwem haakowali. Ale te ten pan Micha, eby mnie tu samego zostawi. Ba, nic dziwnego! akomy, bo mody. Po tej ostatniej przeprawie ju i do pieka bym z nim poszed, bo to nie taki przyjaciel, co w potrzebie opuszcza. A osa to jest! W mig tamtych trzech uksi. ebym to mia przynajmniej ze sob ten bukak... ale ju go tam pewnie diabli wzili... konie rozdeptay. Jaszcze mnie tu jaka gadzina gnie w tej jamie. Co to? Krzyki i salwy muszkietw poczy oddala si w stron pola i pierwszego lasu. - Aha! - rzek Zagoba. - Ju im na karkachjad! Nie wytrzymalicie, psubraty! Chwaabd Bogu najwyszemu! Krzyki oddalay si coraz bardziej. - Zdrowo jad! - mrucza dalej szlachcic. - Ale to, widz, przyjdzie mi posiedzie w tejjamie. Tego by brakowao, eby mnie wilcy zjedli. Naprzd Bohun, potem Tatarzy, a w kocu wilcy. Daje, Boe, pal Bohunowi, a wcieklizn wilkom, bo o Tatarach ju tam jako nasi myl niezgorzej! Panie Michale! Panie Michale! Cisza odpowiedziaa panu Zagobie, tylko br szumia, a z dala coraz sabiej dochodziy okrzyki. - Chyba si tu spa poo - czy co? Nieche to diabli porw! Hej, panie Michale! Ale cierpliwo pana Zagoby na dug jeszcze miaa by wystawiona prb, bo szaro ju byo na niebie, gdy na gocicu da si ponownie sysze ttent, a nastpnie wiata zabysy w mroku lenym. - Panie Michale! tu jestem! - zawoa szlachcic. - To wa wya. - Ba! kiedy nie mog. Pan Micha z uczywem w garci stan nad jam i podajc rk Zagobie, rzek: - No! Tatarw nie ma. Przejechalimy si nanich a za tamten las. - A kt to nadszed? - Kuszel i Roztworowski w dwa tysice koni.Moi dragoni take s z nimi. - A pogacw sia byo? - At! komunik parotysiczny. - To chwaa Bogu! daje mi si czego napi,bom zemdla. W dwie godziny pniej pan Zagoba, napojony i nakarmiony naleycie, siedzia na wygodnej kulbace wrd dragonw Woodyjowskiego, a obok niego jecha mayrycerz i tak mwi: - Ju-e si wapan nie martw, bo cho do Zbaraa razem z kniaziwn nie przyjedziemy, ale gorzej by byo, gdyby wpada w pogaskie rce... - A moe Rzdzian nawrci jeszcze do Zbaraa? - pyta Zagoba. - Tego on nie uczyni, gociniec bdzie zajty; w czambu, ktrymy odparli, rycho wrci i w trop za nami i bdzie. Zreszt i Buraj lada chwila nadcignie i pierwej stanie pod Zbaraem, niby Rzdzian mg zdy. Z drugiej strony od Konstantynowa id: Chmielnicki i chan. - O dla Boga ! to oni wanie z kniaziwn jakoby w matni wpadn. - Gowa te Rzdziana w tym, aby si midzy Zbaraem a Konstantynowem, pki czas, przemkn i nie pozwoli si pukom Chmielnickiego albo chanowym czambuom ogarn. I widzisz wa, mocno ja ufam, e on to potrafi. - Daje tak, Boe! - Chytry to jest pachoek jak lis. Wapanu fortelw nie brak, ale on jeszcze chytrzejszy. Siamy gowy naamali, jak dziewczyn ratowa, i w kocu rce nam opady, a przez niego wszystko si naprawio. Bdzie si on teraz wylizgiwa jak w, gdy i o wasn skr mu chodzi. Ufaj wa, bo i Bg jest nad ni, ktry j tyle razy ratowa, i przypomnij sobie, e sam mi w Zbarau ufa kazae wtenczas, kiedy to Zachar przyjeda. Zagoba pokrzepi si nieco tymi sowami pana Michaa, a nastpnie zamyli si gboko. - Panie Michale - rzek po chwili - a nie pytae Kuszla, co si ze Skrzetuskim dzieje? - Jest ju w Zbarau i - chwali Boga - zdrowy. Przyszed z Zawilichowskim od ksicia Koreckiego. - A co my jemu powiemy? - W tym sk. - Wszake on cigle myli, e dziewczyna wKijowie zamordowana? - Tak jest. - A nie mwie teraz Kuszlowi albo komu, skd jedziemy? - Nie mwiem, bom sobie myla: lepiej sipierwej naradzimy. - Wolabym chyba o caej imprezie zamilcze- rzek Zagoba. - Miaaby dziewczyna teraz, Boe uchowaj! wpa znowu w rce kozackie albo tatarskie, to dla Skrzetuskiego byaby nowa bole - taka wanie, jakoby mu kto przysche rany rozdrapa. - Gow daj, e j Rzdzian wyprowadzi. - Dabym i ja za to chtnie swoj, ale nieszczcie teraz na wiecie jak duma grasuje. Lepiej ju milczmy i na wol bo wszystko zdajmy. - Nieche i tak bdzie. Ale czy pan Podbipita tajemnicy Skrzetuskiemu nie wyjawi? - Chyba go nie znasz! Parol kawalerski da, a to dla tego litewskiego powyrka wita rzecz. Tu przyczy si do nich Kuszel i jechali dalej razem - rozmawiajc- przy pierwszych promieniach wschodzcego soca - o rzeczach publicznych, o przyjciu regimentarzy do Zbaraa, ktre ksi Jeremi spowodowa, o bliskim przyjedzie ksicia i o nieuniknionej ju straszliwej z ca potg Chmielnickiego rozprawie. Rozdzia 24 W Zbarau zastali pan Woodyjowski i Zagoba wszystkie wojska koronne, zgromadzone i na nieprzyjaciela czekajce. By tam i podczaszy koronny, ktry spod Konstantynowa nadcign, i Lanckoroski, kasztelan kamieniecki, ktren pod Barem pierwej gromi, i trzeci regimentarz, pan Firlej z Dbrowicy, kasztelan beski, i pan Andrzej Sierakowski, pisarz koronny, i pan Koniecpolski, chory, i pan Przyjemski, genera artylerii, wojownik szczeglniej w zdobywaniu miast i urzdzaniu obrony biegy. A z nimi dziesi tysicy wojska kwarcianego, nie liczc kilku chorgwi ksicia Jeremiego, ktre ju poprzednio w Zbarau stay. Pan Przyjemski na poudniowych stokach miasta i zamku, za rzeczk Gniezn i dwoma stawami, zatoczy potny obz, ktry cudzoziemsk sztuk ufortyfikowa, a ktry tylko z przodu mona byo zdobywa, bo tyw broniy stawy, zamek irzeczka. W tym to obozie mieli zamiar regimentarze da odpr Chmielnickiemu i zatrzyma nawanic dopty, dopki by krlz reszt si i pospolitym ruszeniem wszystkiej szlachty nie nadcign. Ale czy by to zamiar wobec potgi Chmielnickiego podobny do spenienia? Wielu wtpio i suszne przytaczao wtpliwoci powody, amidzy innymi i ten, e w samym obozie lesi dziao. Naprzd, midzy wodzami wrzaa tajona niezgoda. Regimentarze bowiem po niewoli przyszli pod Zbara ulegajc w tym daniu ksicia Jeremiego. Pocztkowo mieli regimentarze ch broni si pod Konstantynowem, ale gdy rozesza si wie, e Jeremi obiecuje stan wasn osob tylko w takim razie, jeeli Zbara na miejsce obrony zostanie wybrany, onierstwo natychmiast owiadczyo krlewskim wodzom, e chce i na Zbara i gdzie indziej bi si nie bdzie. Niepomogy adne perswazje ani powaga buawy i wkrtce regimentarze poznali, e jeeli w duszym uporze trwa bd, tedywojska, poczwszy od powanych znakw husarskich a do ostatniego onierza z rotcudzoziemskich, opuszcz ich i zbiegn pod chorgwie Winiowieckiego. By to jeden z tych smutnych, coraz czstszych w owym czasie przykadw niekarnoci wojskowej, ktr zrodziy zarazem nieudolno wodzw, niezgody ich midzy sob, bezprzykadna groza przed potg Chmielnickiego i niebywae dotychczas klski, a zwaszcza piawiecka. Tak wic regimentarze musieli ruszy pod Zbara, gdzie wadza mimo nominacji krlewskich miaa si rzeczy przej w rce Winiowieckiego, bo jego jednego tylkochciao sucha wojsko, bi si i gin pod nim jednym. Ale tymczasem tego faktycznego wodza nie byo jeszcze w Zbarau, wic niepokj w wojsku wzrasta,karno rozluniaa si do reszty i serca upaday. Ju byo bowiem wiadomo, e Chmielnicki, a z nim chan cign z potg, jakiej od czasw Tamerlana nie widziay ludzkie oczy. Coraz nowe wieci nadlatyway do obozu, jakby zowrogie ptactwo, coraz nowe, coraz straszliwsze posuchy, i wtliy mstwo onierza. Byyobawy, aby popoch, podobny do piawieckiego, nie zerwa si nagle i nie rozproszy tej garci wojska, ktra zagradzaa Chmielnickiemu drog do serca Rzeczypospolitej. Wodzowie sami tracili gowy. Sprzeczne ich rozporzdzenia nie byy wcale wykonywane lub wykonywano jez niechci. Rzeczywicie jeden Jeremi mg odwrci klsk wiszc nad obozem,wojskiem i krajem. Pan Zagoba i Woodyjowski, przybywszy z chorgwiami Kuszla, wpadli zaraz w wir wojskowy, ledwie bowiem stanli na majdanie, otoczyli ich towarzysze rnych znakw, pytajc jeden przez drugiego o nowiny. Na widok jecw tatarskich otuchawstpia zaraz w serca ciekawych: "Uszczknli Tatarw! Jecy tatarscy! Bg da wiktori!" - powtarzali jedni. "Tatarzy blia? si 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcFc5cQ-c><S?&tu - i Buraj z nimi!" - woali drudzy. "Do broni, moci panowie! Na way!" Wie leciaa przez obz, a zwycistwo Kuszlowe roso przez drog. Coraz wicej ludzi kupio si naok jecw "Pocina ich! - woano - co tu bdziemy z nimi robili!" Posypay si pytania tak gsto, jakoby niena zadymka, ale Kuszel nie chcia odpowiada i poszed z relacj do kwatery kasztelana beskiego - za Woodyjowskiego i Zagob witali przez tenczas znajomi spod chorgwi "ruskich", a oni wykrcali si, jak mogli, byo im bowiem rwnie pilno zobaczy si ze Skrzetuskim. Znaleli go w zamku, a z nim starego Zawilichowskiego, dwch ksiy, miejscowych bernardynw, i pana Longina Podbipit. Skrzetuski ujrzawszy ich przyblad nieco i oczy zmruy, bo mu zbytduo wspomnie na myl przywiedli, aby mia bez blu znie ich widok. Jednake powita ich spokojnie, a nawet radonie pyta, gdzie byli, i zadowoli si pierwsz lepsz odpowiedzi, gdy poczytujc kniaziwn za umar, niczego ju nie pragn, niczego si nie spodziewa i najmniejsze podejrzenie nie wkrado mu sido duszy, e ich duga nieobecno moe by w jakimkolwiek z ni zwizku. Oni te sowem o celu wyprawy nie wspomnieli, cho pan Longinus spoglda to na jednego, to na drugiego badawczym wzrokiem i wzdycha, i krci si na miejscu chcc cho cie nadziei na ich obliczach wyczyta.Ale obydwaj zajci byli Skrzetuskim, ktrego pan Micha co chwila bra w ramiona, bo mu serce miko na widok tegowiernego i dawnego przyjaciela, ktry tyle si wycierpia, tyle przeby i tyle utraci, e prawie y nie mia po co. - Ot! do kupy si znowu zbieramy wszyscy starzy towarzysze - mwi do Skrzetuskiego - i dobrze ci bdzie z nami. Wojna te przyjdzie taka, widz, jakiej jeszcze nie bywao, a z ni i rozkosze wielkie dla kadej duszy onierskiej. Byle ci Bg da zdrowie, nieraz jeszcze husarzypoprowadzisz! - Bg mi ju zdrowie wrci! - odpowiedziaSkrzetuski - i sam sobie wicej nie ycz, jeno suy, pki jest potrzeba. Jako Skrzetuski zdrw by ju w istocie, bo modo i potna sia zwalczyy w nimchorob. Zgryzoty przeary mu dusz, ale ciaa zgry nie mogy. Wychud tylko bardzo i pok tak, e czoo, policzki i nos mia jakby z wosku kocielnego uczynione. Dawna kamienna surowo zostaa mu w twarzy i by w niej taki skrzepy spokj, jak w twarzach umarych. Wicej jeszcze srebrnych nici wio si w jego czarnej brodzie, a zreszt nie rni si niczym od innych ludzi, chybatym, e przeciw onierskiemu obyczajowi unika gwarw, ciby, pijatyk, chtniej z zakonnikami obcujc, ktrych rozmw o yciu klasztornym i o yciu przyszym chciwie, bywao, sucha. Jednake subcile peni i co si tyczyo wojny albo spodziewanego oblenia, tym na rwni ze wszystkimi si zajmowa. Wnet te rozmowa zesza na ten przedmiot; bo nikt o niczym innym nie myla w caym obozie, w zamku i w miecie. Stary Zawilichowski wypytywa si o Tatarw i o Buraja, z ktrym z dawna mia znajomo. - Wielki to jest wojennik - mwi - i a al,e przeciw ojczynie wraz z innymi powstaje. Razem suylimy pod Chocimiem - modzik to by jeszcze, ale ju obiecywa, e na niepospolitego ma wyronie. - Przecie on jest z Zadnieprza i Zadnieprzacom przywodzi - rzek Skrzetuski - jake si to stao, ojcze, e on teraz z poudnia od strony Kamieca cignie? - Wida - odrzek Zawilichowski - umylniemu tam Chmielnicki zimowisko wyznaczy, gdy Tuhaj-bej zosta nad Dnieprem, a w murza wielki ma do Buraja rankor jeszczez dawnych czasw. Nikt te Tatarom tyle sada za skr nie zala, ile Buraj. - A teraz bdzie ich komilitonem! - Tak jest! - rzek Zawilichowski - takie czasy! Ale tu bdzie nad nimi Chmielnicki czuwa, eby si nie poarli. - A Chmielnickiego kiedy si tu, ojcze, spodziewacie? - pyta Woodyjowski. - Lada dzie, a zreszt, kt moe wiedzie? Powinni regimentarze podjazd za podjazdem wysya, a tego nie czyni. Ledwiem uprosi, e Kuszla wysali ku poudniowi, a panw Pigowskich pod Czohaski Kamie. Chciaem i sam i, ale tu cige rady i rady... Maj jeszcze wysa i pana pisarza koronnego w kilkanacie chorgwi. Nieche si piesz, aby za nie byo za pno. Daj tu Boe jak najprdzej naszego ksicia, bo inaczej takahaba jak pod Piawcami nas spotka. - Widziaem tych onierzw, kiedymy przez majdan przejedali - rzecze Zagoba- i tak myl, e wicej midzy nimi kpw ni dobrych pachokw. Bazarnikami im by,nie naszymi komilitonami, ktrzy si w sawie kochamy, wicej j od zdrowia cenic. - Co wa gadasz! - burkn staruszek. - Nie ujmuj ja waszmoci mstwa, cho dawniej inne miaem mniemanie, ale i to wszystko rycerstwo, co tu jest, to najprzedniejszy onierz, jakiego kiedykolwiek miaa Rzeczpospolita. Gowy jeno trzeba! wodza! Pan kamieniecki dobry harcownik, ale aden wdz; pan Firlej stary, a co do podczaszego, no, ten razem z ksiciem Dominikiem pod Piawcami zdoby sobie reputacj. C dziwnego, e ich sucha nie chc? onierz chtnie przeleje krew, jeeli jest pewien, e go bez potrzeby nie wygubi. Ot i teraz: miast o obleniu myle, to si spieraj, gdzie ktry bdzie sta! - Czy aby wiwendy jest dosy? - pyta niespokojnie Zagoba. - I tego nie tyle, ile potrzeba, ale z pasz jeszcze gorzej. Jeeli si oblenie przez miesic przecignie, to chyba wiry a kamienie bdziem koniom dawa. - Jeszcze by czas o tym pomyle - rzek Woodyjowski. - To id im wa to powiedz. Daj Boe ksicia, repeto! - Nie waszmo jeden za nim wzdychasz - przerwa pan Longinus. - Wiem o tym - odrzek staruszek. - Spojrzyjcie waszmociowie na majdan. Wszyscy u waw siedz i z tsknoci w stron Starego Zbaraa pogldaj, inni za a na wiee w miecie wa, a krzyknie ktry z pustoty: "Idzie!" - to od radoci szalej. Nie tak spragniony jele desiderat aquas, jako my jego. Oby tylko przed Chmielnickim zdy, bo ju tak myl, e tam musiay zaj impedimenta. - My te si po caych dniach o jego przyjazd modlimy - odezwa si jeden z bernardynw. Jako modlitwy i yczenia caego rycerstwa miay si niebawem zici, chocia nastpny dzie przynis jeszcze wiksze obawy i peno wrb zowrogich. Dnia smego lipca, we czwartek, straszliwaburza rozszalaa si nad miastem i wieo zatoczonymi waami obozu. Deszcz wali potokami. Cz robt ziemnych spyna. Gniezna i oba stawy wezbray. Wieczorem piorun hukn w piechotn chorgiew kasztelana beskiego, Firleja; zabi kilku ludzi, a sam chorgiew roztrzaska na szczypki. Poczytano to za ze omen i za widomy znak gniewu boego, tym bardziej e pan Firlej by kalwinem. Zagoba proponowa, by wysa do niego deputacj z daniem i prob, aby si nawrci - "gdy nie moe by bogosawiestwa boego dla wojska, ktrego wdz yje w sprosnych bdach niebu obrzydych". Wielupodzielao to mniemanie i tylko powaga osoby kasztelaskiej i buawy wstrzymaa wysanie deputacji. Ale serca tym bardziej upady. Burza te szalaa bez przerwy. Way, lubo wzmocnione kamieniami, oz i ostrokoem, rozmiky tak, e armaty poczy grzzn. Musiano podkada deskipod granatniki, modzierze i nawet pod oktawy. W gbokich fosach szumiaa wodana chopa wysoko. Noc nie przyniosa spokoju. Wicher gna od wschodu coraz nowe olbrzymie zway chmur, ktre kbic si i przewalajc ze straszliwym oskotem po niebie wyrzucay nad Zbaraem wszystek swj zapas ddu, gromw, byskawic... Tylko czelad zostaaw namiotach w obozie, towarzystwo za, starszyzna, nawet regimentarze, z wyjtkiem kasztelana kamienieckiago, schronili si do miasta. Gdyby Chmielnicki nadszed by razem z t burz, byby wzi obz bez oporu! Nazajutrz byo ju nieco lepiej, chocia deszcz jeszcze popadywa. Dopiero koo pitej z poudnia wiatr przepdzi chmury, bkit roztoczy si nad obozem, a w stronie Starego Zbaraa zajaniaa przepyszna siedmiobarwna tcza, ktrej potny uk jednym ramieniem za Stary Zbara przechodzi, drugim zdawa si ssa wilgo z Czarnego Lasu - i wieci si,i mieni, i gra na tle chmur uciekajcych. Wwczas otucha wstpia w serca. Rycerstwo wrcio do obozu i wstpio na liskie way, aby widokiem tczy oczy weseli. Zaraz poczto rozprawia gwarnie i zgadywa, co ten pomylny znak zwiastuje, gdy wtem pan Woodyjowski, stojc wraz z innymi nad sam fos, przysoni swe rysie oczy rki zakrzykn: - Wojsko spod tczy wychodzi! wojsko! Zrobi si ruch, jakby wicher poruszy mas ludzi, a potem szmer zerwa si nagle. Sowa: "Wojsko idzie!" przeleciay jakoby strzaa od jednego koca waw dodrugiego. onierze poczli si cisn, popycha, skbia. Szmery zryway si i cichy; wszystkie donie spoczy nad oczyma, wszystkie oczy wbiy si z wyteniem w dal - serca tuky si w piersiach - i patrzyli tak wszyscy, oddech w piersiach wstrzymujc, zawieszeni midzy niepewnoci i nadziej! A wtem pod siedmiobarwn bram zamajaczyo co i majaczyo coraz wyraniej, i wynurzao si z dali, i zbliaocoraz bardziej, i widniao coraz dokadniej- a w kocu ukazay si chorgwie, proporce, buczuki - pniej las proporczykw - oczy nie day duej wtpi: byo to wojsko. Wwczas jeden olbrzymi okrzyk wyrwa si ze wszystkich piersi, okrzyk niepojtej radoci: - Jeremi! Jeremi! Jeremi! Najstarszych onierzy ogarn po prostu sza. Jedni rzucili si z waw, przebrnli fos i biegli piechot przez zalan wod rwnin ku zbliajcym si pukom; drudzy lecieli do koni; inni mieli si, inni pakali, skadali rce lub wycigali je ku niebu, woajc: "Idzie nasz ojciec, nasz zbawca, nasz wdz!" Zdawa by si mogo, e oblenie ju zdjte, Chmielnicki pokonany i zwycistwo odniesione. Tymczasem puki ksicia podchodziy coraz bliej, tak e mona ju byo rozrni znaki. Szy wic naprzd, jako zwykle, lekkie puki ksicych Tatarw, semenw i Woochw; za nimi wida byo cudzoziemsk piechot Machnickiego, dalej - armaty Wurcla, dragoni i powane znaki husarskie. Promienie soca amay si na ich zbrojach, na grotach sterczcych kopii - i szli wszyscy w blaskach niezwyczajnych,jakoby ju ich otaczaa gloria zwycistwa. Skrzetuski, stojcy wraz z panem Longinem na waach, pozna z dala swoj chorgiew, ktr by w Zamociu zostawi - i wyke policzki zarumieniy mu si nieco; odetchn silnie po kilkakro, jakby jaki niezmierny ciar zrzuca z piersi, i powesela w oczach. Bo te i bliskie ju byy dla niego dni trudw nadludzkich oraz walk heroicznych, ktre najlepiej goj serce i pami bolesn gdziecoraz gbiej na dno duszy strcaj. Puki zbliyy si jeszcze i zaledwie tysic krokw dzielio je od obozu. Nadbiega te i starszyzna, by oglda wejcie ksice: wic trzej regimentarze, z nimi pan Przyjemski, pan chory koronny, pan starosta krasnostawski, pan Korf i wszyscy inni oficerowie tak chorgwi polskich, jak i cudzoziemskiego autoramentu. Podzielali oni ogln rado, aszczeglniej pan Lanckoroski, regimentarz, wikszy rycerz anieli wdz, ale w sawie wojennej rozkochany, wyciga buaw w stron, skd' przychodzi Jeremi, i mwi tak gono, ego wszyscy syszeli: - Oto tam nasz najwyszy wdz i ja pierwszy dank i wadz sw mu oddawam! Puki ksice zaczy wchodzi do obozu. Byo wszystkiego ludu trzy tysice, ale za sto tysicy serc przyroso - bo byli to przecie wszystko zwycizcy spod Pohrebyszcz, Niemirowa, Machnwki i Konstantynowa. Witali si tedy znajomi i przyjaciele. Za lekkimi pukami wtoczya si na koniec z trudem i artyleria Wurclowska, prowadzc cztery hakownice, dwie oktawy srodze donone i sze zdobycznych organkw. Ksi, ktry ze Starego Zbaraa puki ekspediowa, wjecha dopiero wieczorem po zachodzie soca. Zbiego si, co yo, na jego spotkanie. onierze, pozapalawszy kaganki,ogarki, pochodnie i szczapy uczywa, otoczyli tak ksicego dzianeta, e postpowa nie mg. Chwytano go te za cugle, by oczy widokiem bohatera duej napoi. Caowano suknie ksice, a samegoledwie e nie porwano na ramiona. Uniesienie doszo do tego stopnia, e nie tylko onierze spod swojskich znakw, aleiroty cudzoziemskie owiadczyy, e przez kwarta darmo bd suyy. Coraz wikszy tok czyni si naok ksicia, tak e kroku ju postpi nie mg - siedzia wic na swym biaym dzianecie, otoczony onierstwem, jak pasterz midzy owcami, a okrzykom i wiwatom nie byo koca. Wieczr si zrobi cichy, pogodny. Na ciemnym niebie zabyso tysice gwiazd i wnet zjawiy si pomylne wrby. Waniegdy pan Lanckoroski zbliy si do ksicia z buaw w rku, by mu j odda, jedna z gwiazd, oderwawszy si od sklepienia i cignc za sob strug wietlan, spada z hukiem w stronie Konstantynowa, skd mianadcign Chmielnicki, i zgasa. - To Chmielnickiego gwiazda! - krzyknli onierze. - Cud! cud! znak widomy! - Vivat Jeremi victor! - powtrzyo tysice gosw, a wtem kasztelan kamieniecki zbliy si i da znak rk, e chce mwi. Uciszyo si zaraz nieco, on za rzek: - Krl mnie da buaw, ale ja j w twoje, godniejsze rce, zwycizco, oddaj i pierwszy twoich rozkazw chc sucha. - I my z nim! - powtrzyli dwaj inni regimentarze. Trzy buawy wycigny si ku ksiciu, ale on rk cofn i odrzek: - Nie ja waszmociom dawaem buawy, wic ich nie bd odbiera. - Bd wic nad trzema czwart! - rzek Firlej. - Vivat Winiowiecki! Vivant regimentarze! - krzykno rycerstwo. - y i umiera razem chcemy! W tej chwili dzianet ksicy podnis eb, wstrzsn farbowan purpurowo grzyw izara potnie, a wszystkie konie w obozie odpowiedziay mu jednym gosem. Poczytano i to za przepowiedni zwycistwa. onierze mieli ogie w oczach. Serca rozpaliy si pragnieniem walki, dreszcz zapau przebiega przez ciaa. Starszyzna nawet podzielaa oglne uniesienie. Podczaszy paka i modli si, a pan kasztelan kamieniecki i pan starosta krasnostawski pierwsi poczli trzaska szablami wtrujc onierzom, ktrzy bieglina zrby waw i wycigajc rce w ciemnoci, woali ku stronie, z ktrej spodziewano si nieprzyjaciela: - Bywajcie, psubraty! znajdziecie nas gotowych! Tej nocy nikt nie spa w obozie i a do ranagrzmiay okrzyki i roiy si wiata byszczce kagankw i pochodni. Nad ranem przyszed z podjazdu spod Czohaskiego Kamienia pan pisarz koronny Sierakowski i przynis wiadomo o nieprzyjacielu, ktry o pi mil od obozu siznajdowa. Podjazd stoczy walk z przewanymi siami ordycw; zgino w niej dwch panw Makowskich, pan Oleksicz i kilku zacnego towarzystwa. Przywiezione jzyki twierdziy, e za onymkomunikiem chan i Chmielnicki id z ca potg. Dzie zeszed na oczekiwaniu i rozporzdzeniach do obrony. Ksi przyjwszy bez duszych waha naczelne dowdztwo, szykowa wojsko, wyznacza kademu, gdzie mia sta, jak si broni i jak innym w pomoc przychodzi. W obozie zapanowa najlepszy duch; karno zostaaprzywrcona, a zamiast dawnego zamieszania, krzyowania si rozporzdze, niepewnoci - widziae wszdy ad i sprawno. Do poudnia wszyscy byli na swych pozycjach. Strae przed obozem rozrzucone donosiy kadej chwili, co dzieje si w okolicy. W pobliszych wioskach wysana czelad braa ywno i pasz, ile si gdzie jeszcze dao zapa. onierz stojc na waach gwarzy wesoo i piewa, a noc spdzono drzemic przy ogniskach, z rk na szabli, w takiej gotowoci, jakby co chwila szturm mia nastpi. Jako witaniem poczo si co czerni w stronie Winiowca. Dzwony uderzyy w miecie na trwog, a w obozie dugie, aosne gosy trb pobudziy czujno onierzy. Piesze regimenta wyszy na way, w przerwach stana jazda gotowa zerwa si za pierwszym znakiem do ataku,a przez ca dugo okopu wzniosy Si ku grze dymki od zapalonych lontw. W tej samej chwili pojawi si ksi na swoim biaym dzianecie. Ubrany by w si 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcFc@cC-9c|;U?+srebrne blachy, ale bez hemu. Najmniejszej troski nie byo zna na jego czole; owszem, wesoo bia mu z oczu i twarzy. - Mamy goci, moci panowie! mamy goci! -powtarza przejedajc wzdu waw. Cisza nastaa i sycha byo opotanie chorgwi, ktre lekki powiew wiatru to nadyma, to owija naokoo drzewcw. Tymczasem nieprzyjaciel zbliy si tak, emona go byo okiem ogarn. Bya to pierwsza fala, wic nie sam Chmielnicki z chanem, ale rekonesans zoony ze trzydziestu tysicy wyborowychordycw uzbrojonych w uki, samopay i szable. Zagarnwszy tysic piset pachokw wysanych po ywno, szli gst aw od Winiowca, potem wycignwszy si w dugi pksiyc poczli zajeda z przeciwnej strony ku Staremu Zbaraowi. Ale tymczasem ksi przekonawszy si, i to tylko komunik, da rozkaz, by jazda wysza z okopw. Rozlegy si gosy komendy, puki zaczy si rusza i wychodzi zza waw, jak pszczoy z ula. Rwnina napenia si ludmi i komi. Z dalawida byo rotmistrzw z buzdyganami w rku oganiajcych chorgwie i szykujcych je do boju. Konie parskay rzewo - a czasem renie przebiego szeregi. Potem z tej masy wysuny si dwie chorgwie Tatarw i semenw ksicych i szy drobnym kusem naprzd; uki trzsy si im na plecach, migotay kopaki - i szli w milczeniu, a na czele ich jecha rudy Wierszu, pod ktrym ko rzuca si jak szalony, co chwila zwieszajc w powietrzu przednie kopyta, jakby chcia zerwa wdzida i skoczy co prdzej w zamt. Bkitu nieba nie plamia adna chmurka, dzie by jasny, przezroczysty - i wida ich byo jak na doni. W teje samej chwili od strony Starego Zbaraa ukaza si taborek ksicy, ktrynie zdoa wej z caym wojskiem, a teraz nada co siy z obawy, aby ordycy nie ogarnli go jednym zamachem. Jako nie uszed ich oczu i wnet dugi pksiyc ruszy ku niemu z kopyta. Krzyki: "Aa!", doleciay a do uszu stojcej na waach piechoty! chorgwie Wierszua pomkny jak wicher na ratunek. Ale pksiyc dobieg prdzej do taborku iopasa go w jednej chwili jakoby czarn wstg, a jednoczenie kilka tysicy ordycw zwrcio si z wyciem nieludzkimku Wierszuowi starajc si go rwnie opasa. I tu dopiero mona byo pozna dowiadczenie Wierszua i sprawno jegoonierzy. Widzc bowiem, e im zachodz z prawej i lewej strony, rozdzielili si na troje i skoczyli na boki, po czym rozdzielili si na czworo, potem na dwoje - a za kadym razem nieprzyjaciel musia si zwraca ca lini, bo przed sob nie mia nikogo, a skrzyda ju mu rwano. Dopiero za czwartym razem uderzyli si pier w pier, ale Wierszu uderzy ca si w najsabsze miejsce, rozerwa je i od razu znalaz si na tyach nieprzyjaciela. Wtedy porzuci go i szed jak burza ku taborkowi nie dbajc, e tamci zaraz mu na kark najad. Starzy praktycy patrzc na to z waw uderzali si zbrojnymi domi po ldwiach,wykrzykujc: - Niech ich kule bij tylko ksicy rotmistrze tak prowadz! Tymczasem Wierszu natarszy ostrym klinem na piercie opasujcy taborek przebi go tak, jak strzaa przebija ciao onierza i w mgnieniu oka przedosta si do rodka Teraz zamiast dwch bitew zawrzaa jedna, ale tym zacitsza Cudny toby widok! W rodku rwniny taborek jakoby ruchoma forteca wyrzuca dugie smugi dymu i zia ogniem - naok za czernio si mrowie ruchliwe, rozszalae, niby jaki wir olbrzymi, za wirem konie latajce bez jedcw, w rodku szum, wrzask, grzechotanie samopaw. Ci toczsi jedni przez drugich, tamci nie daj si rozrywa. Jak dzik otoczony broni si biaymi kami i tnie zajad psiarni, tak w tabor wrd chmary tatarskiej broni si z rozpacz i nadziej, e z obozu pomocwiksza od Wierszuowej mu przyjdzie. Jako wkrtce na rwninie zamigotay czerwone kolety dragonw Kuszla i Woodyjowskiego - rzekby: listki czerwone kwiatw, ktre wiatr enie. Ci dobiegli do chmary tatarskiej i wpadli w nijak w czarny las, tak e po chwili wcale ichnie byo wida, tylko kotowanie uczynio si jeszcze wiksze. Dziwno byo nawet onierzom, dlaczego ksi nie przyjdzie od razu z dostateczn potg w pomoc otoczonym, ale on zwczy chcc dowodnie pokaza onierzom, jakie to posiki im prowadzi - i przez to serce im podnie i do wikszych jeszcze niebezpieczestw przygotowa. Jednake ogie w taborku sabia; zna, ju nabija nie mieli czasu albo si rury muszkietw zbyt rozgrzay; natomiast wrzask Tatarw zwiksza si coraz bardziej, wic ksi da znak i trzy husarskie chorgwie: jedna jego wasna pod Skrzetuskim, druga starosty krasnostawskiego, trzecia krlewska pod panem Pigowskim, runy zobozu ku bitwie. Dobiegy i uderzywszy jak obuchem rozerway od razu piercie tatarski, potem spdziy go, zgnioty na rwninie, wypary ku lasom, rozbiy raz jeszcze - i gnay o wier mili od obozu, taborek za wrd radosnych okrzykw i huku dzia zemkn bezpiecznie w okopy. Tatarzy jednak czujc, e za nimi idzie Chmielnicki i chan, nie znikli cakiem z oczu:owszem, wkrtce zjawili si na nowo i haakujc obiegali cay obz zajmujc przy tym drogi, gocice i wsie pobliskie, zktrych wkrtce podniosy si supy czarnego dymu ku niebu. Mnstwo ich harcownikw zbliyo si pod okopy, przeciw ktrym sypnli si zaraz pojedynczo i kupkami onierze ksicy i kwarciani, szczeglniej z tatarskich, wooskich i dragoskich chorgwi. Wierszu nie mg bra w harcach udziau, albowiem sze razy w gow city przy obronie taborku lea jak nieywy w namiocie; natomiast pan Woodyjowski, cho cay ju jak rak od krwi czerwony, za mao mia jeszcze ukontentowania i pierwszy wyruszy. Trway owe harce a do wieczora, na ktre z obozu piechoty i rycerstwo z grnych chorgwi patrzyo jak na widowisko. Przebiegano wic sobie wzajemnie, potykano si gromadami albo pojedynczo, chwytano ywcem niewolnikw.A pan Micha, co ktrego ucapi i odprowadzi, to znw wraca; czerwony jego mundur uwija si po caym pobojowisku, a go wreszcie Skrzetuski panu Lanckoroskiemu jako osobliwo z dala pokaza, bo ilekro sczepi si z Tatarem, rzekby: w Tatara piorun trzas.Zagoba, cho pan Micha nie mg go dosysze, dodawa mu krzykiem z waw ochoty, od czasu za do czasu zwraca si do stojcych naok onierzy i mwi: - Patrzcie, waszmociowie! ja to uczyem go szabl robi. Dobrze! daleje po nim! Dalibg - niedugo mnie dorwna! Ale tymczasem soce zaszo - i harcownikpocz z wolna ciga si z pola, na ktrym pozostay tylko trupy koskie i ludzkie. W miecie poczto znw dzwoni na"Anio Paski". Noc zapadaa z wolna, jednake ciemno nie nadchodzia, bo naok wieciy uny. Paliy si Zaocice, Barzyce, Lublanki, Stryjwka, Kretowice, Zarudzie, Wachlwka- i caa okolica, jak okiem sign, ponajednym poarem. Dymy w nocy stay si czerwone, gwiazdy wieciy na rowym tle nieba. Chmary ptactwa z lasw, gszczw i staww podnosiy si z wrzaskiem okropnym i kryy w powietrzuowietlonym poog jakoby pomienie latajce. Bydo w taborze, przeraone niezwykym widokiem, poczo rycze aonie. - Nie moe by - mwili midzy sob w okopie starzy onierze - aby w komunik tatarski takowe roznieci poary; pewnie tosam Chmielnicki z Kozakami i ca ord si zblia. Jako nie byy to czcze domysy, ju bowiem pan Sierakowski przywiz poprzedniego dnia wiadomo, e hetman zaporoski i chan tu za komunikiem nastpuj, czekano wic ich na pewno. onierze co do jednego byli na okopach; lud na dachach i wieach. Wszystkie serca biy niespokojnie. Niewiasty szlochay po kocioach wycigajc rce do Najwitszego Sakramentu. Gorsze od wszystkiego oczekiwanie przygnioto niezmiernym ciarem miasto, zamek i obz. Ale nie trwao dugo. Noc jeszcze nie zapada zupenie, gdy na widnokrgu ukazay si pierwsze szeregi kozackie i tatarskie, za nimi drugie, trzecie, dziesite, setne, tysiczne. Rzekby: wszystkie lasy i chaszcze zerway si nagle z korzeni i id na Zbara. Na prno oczy ludzkie szukay koca tych szeregw;jak wzrok sign, czernio si mrowie ludzkie i koskie gince w dymach i unach oddalenia. Szli jak chmury albo jak szaracza, ktra ca okolic ruchom, straszliw mas pokryje. Przed nimi szed grony pomruk gosw ludzkich jak wicher szumicy w boru wrd wierzchokw starych sosen. Po czym zatrzymawszy si owier mili, poczli si rozkada i zapala nocne ogniska. - Widzicie ognie? - szeptali onierze - dalejid, ni ko jednym tchem doleci. - Jezus Maria! - mwi do Skrzetuskiego Zagoba. - Mwi wapanu, e lew jest we mnie i trwogi nie czuj, ale wolabym, ebyich jasne pioruny wszystkich do jutra zatrzasy. Jak mi Bg miy, e ich za wiele!Ju chyba i na Dolinie Jzefata wikszego toku nie bdzie. I powiedz wapan, o co tym zodziejom chodzi? Nie siedziaby to kady psubrat lepiej w domu? nie robiby spokojnie paszczyzny? Co my winni, e nas Pan Bg szlacht, a ich chamami stworzy i powinnymi im by kaza? Tfu! zo mi porywa! Sodki ja czowiek, do rany mnie przyoy, ale nieche mi do pasji nie doprowadzaj. Za duo oni mieli swobd, za duo chleba, tote si rozmnoyli jak myszy w gumnie, a teraz sina kotw porywaj... Poczekajcie! poczekajcie! Jest tu kot, co si nazywa knia Jarema, i drugi - Zagoba! Co wa mylisz, czy bd tentowali traktatw? eby si tak w pokor udali, jeszcze by ich mona zdrowiem darowa - co? Jedno mi cigle niepokoi: czy wiwendy w obozie jest dosy? A, do diaba! patrzcie no, waszmociowie, znowu t am ognie za tymi ogniami - i dalej ognie! nieche czarna mier spadnie na takowy congressus! - Co wa mwisz o traktatach! - odrzek Skrzetuski - gdy oni sdz, i wszystkich nas maj w rku i jutro najdalej dostan! - Ale nie dostan? co? - pyta Zagoba. - Boska w tym wola. W kadym razie, skorotu jest ksi, nie przyjdzie im atwo. - Oto mnie wapan pocieszy! Nie o to mnie chodzi, by im atwo nie przyszo - jeno, eby wcale nie przyszo. - Niemae to jest ukontentowanie dla onierza, gdy darmo garda nie daje. - Pewnie, pewnie... Niech to pioruny zapal razem z waszym ukontentowaniem! W tej chwili zbliyli si Podbipita i Woodyjowski. - Mwi, e ordy i kozactwa jest na p miliona - rzek Litwin. - Bodaj waci jzyk odjo! - krzykn Zagoba. - Dobra nowina! - Przy szturmach atwiej ich ci ni w polu - odpowiedzia ze sodycz pan Longinus. - Skoro si ksi nasz i Chmielnicki nareszcie spotkali - rzek pan Micha - to ju o adnych ukadach ani gada. Albo starosta - albo kapucyn! Jutro sdny dzie bdzie! - doda zacierajc rce. May rycerz mia suszno W tej wojnie, tak dugiej, dwa lwy najstraszniejsze ani razu nie stany sobie oko w oko. Gromi jeden hetmanw i regimentarzy, drugi potnych atamanw kozackich, za jednym iza drugim szo w trop zwycistwo, jeden i drugi byli postrachem nieprzyjaci - ale czyja szala miaa przeway w bezporednim spotkaniu, teraz dopiero miao si rozstrzygn. Winiowiecki patrzy bowiem z okopu na nieprzejrzane my tatarskie, kozackie - i na prno stara si je obj okiem. Chmielnicki spoglda z pola na zamek i obz, mylc wduszy: "Tam mj wrg najstraszliwszy; gdytego zetr, kt mi si oprze?" atwo to byo zgadn, e walka midzy tymi dwoma ludmi bdzie duga i zacieka,ale rezultat nie mg by wtpliwy. w knia na ubniach i Winiowcu sta na czelepitnastu tysicy ludzi liczc w to i sugi obozowe, gdy tymczasem za chopskim wodzem szy ludyszcza mieszkajce od Morza Azowskiego i Donu a po ujcia Dunaju. Szed wic z nim chan na czele ordy krymskiej, biaogrodzkiej, nohajskiej idobrudzkiej - szed lud, ktry na wszystkich dorzeczach Dniestru i Dniepru zamieszkiwa, szli Niowi i czer nieprzeliczona - ze stepw, jarw, borw, miast, miasteczek, wsi i chutorw, i ci wszyscy, co pierwej w dworskich lub koronnych chorgwiach suyli; szli Czerkasowie, karaasze wooscy, Turcy sylistryjscy, Turcy rumelscy; szy nawet lune watahy Serbw i Bugarw. Zdawa si mogo, e to nowa wdrwka narodw, ktre porzuciy mroczne stepowe siedziby, cign na zachd, by nowe ziemie zaj, nowe pastwo utworzy. Taki to by stosunek si walczcych... garprzeciw krociom, wyspa naprzeciw morzu! Wic nie dziwota, e niejedno serce bio trwog i e nie tylko w miecie, nie tylko wtym kcie kraju, ale i w caej Rzeczypospolitej patrzono na ten samotny okop, otoczony powodzi dzikich wojownikw, jak na grobowiec wielkich rycerzy i wielkiego ich wodza. Tak samo zapewne patrzy i Chmielnicki, boledwie ognie rozpaliy si dobrze w jego obozach, gdy przed okopami Kozak wysaniec j macha bia chorgwi, trbi i krzycze, by nie strzelano. Strae wyszy i porway go natychmiast. - Od hetmana do ksicia Jaremy - rzek im. Knia jeszcze z konia nie zsiad i sta na okopie z twarz pogodn jak niebo. uny odbijay mu si w oczach i obczyy rowym blaskiem jego delikatn, bia twarz. Kozak stanwszy przed obliczem paskim straci mow i ydy zadray pod nim, a mrowie przeszo mu przez ciao, cho to by stary wilk stepowy i jako poseprzybywa. - Kto ty? - pyta ksi wojewoda utkwiwszy w niego swe spokojne renice. - Ja setnik Sok... od hetmana. - A z czym przychodzisz? Setnik pocz bi czoem pokony a pod strzemiona ksice. - Przebacz, wadyko! co mnie kazali, to powiem, ja nie winien! - Mw miao. - Hetman kaza mi powiedzie, e w goci przyby do Zbaraa i jutro w zamku was odwiedzi. - Powiedz mu, e nie jutro, ale dzi wydajuczt w zamku! - odrzek ksi. Jako w godzin pniej zagrzmiay na wiwaty modzierze, wzniosy si radosne okrzyki - i wszystkie okna zamkowe zajaniay od tysicw wiec jarzcych. Chan usyszawszy wiwatowe strzay, gosy trb i kotw wyszed wasn osobprzed namiot w towarzystwie brata Nuradyna, sutana Gagi, Tuhaj-beja i wielumurzw, a nastpnie posa po Chmielnickiego. Hetman, jakkolwiek nieco ju podpiy, stawi si natychmiast i bijc pokony, a zarazem przykadajc palce do czoa, brody i piersi czeka na zapytanie. Przez dugi czas chan spoglda na zamek wieccy z dala jak olbrzymia latarnia i kiwa z lekka gow, na koniec pogadzi si rk po rzadkiej brodzie, ktra w dwch dugich kosmykach spadaa na asicow szub i rzek wskazujc palcem na janiejce szyby: - Hetmanie zaporoski, co tam jest? - Najpotniejszy carzu! - odrzek Chmielnicki - to knia Jarema ucztuje. Chan zdumia si. - Ucztuje?... - Trupy to jutrzejsze dzi ucztuj - odrzek Chmielnicki. Wtem nowe wystrzay hukny na zamku, zabrzmiay trby, a zmieszane okrzyki doszy a do dostojnych uszu chanowych. - Jeden Bg - mrukn. - Lew jest w sercu tego giaura. I po chwili milczenia doda: - Wolabym z nim sta ni z tob. Chmielnicki zadra. Ciko on opaca niezbdn przyja tatarsk, a do tego jeszcze nigdy nie by pewien straszliwego sojusznika. Lada fantazja chanowa, i wszystkie ordy mogy si zwrci przeciw kozactwu, ktre wwczas byoby zgubione bez ratunku. A przy tym wiedzia Chmielnicki jeszcze i to, e chan pomaga mu wprawdzie dla upw, dla darw, dla nieszczsnego jasyru, uwaajc si jednak za prawowitego monarch, wstydzi si w duszy stawa po stronie buntu przeciw krlowi, po stronie takiego "Chmiela" przeciw takiemu Winiowieckiemu. Hetman kozacki upija si czstokro nie tylko z naogu, ale i z desperacji... - Wielki monarcho! - rzek. - Jarema twj wrg. On to Tatarom odj Zadnieprze, on pobitych murzw jako wilkw po drzewach na postrach wiesza; on na Krym chcia iogniem i mieczem... - A wy to nie czynilicie szkd w uusach? -pyta chan. - Jam twj niewolnik. Sine wargi Tuhaj-beja poczy drga i ky byska; mia on midzy Kozakami miertelnego wroga, ktry swego czasu cay czambu w pie mu wyci i samego ledwie nie schwyta. Nazwisko jego cisno48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPUccac -c;mu si teraz do ust. z nieubagan si mciwych wspomnie, wic nie wytrzyma ipocz warcze z cicha: - Buraj! Buraj! - Tuhaj-beju! - rzek natychmiast Chmielnicki - wy z Burajem za najjaniejszym i mdrym rozkazaniem chanowym zeszego roku wod na miecze leli. Nowa salwa wystrzaw zamkowych przerwaa dalsz rozmow. Chan rk wycign i zatoczy ni koo obejmujce Zbara miasto, zamek i okop. - Jutro to moje? - pyta zwrciwszy si doChmielnickiego. - Jutro tamci pomr - odpar Chmielnicki z oczyma utkwionymi w zamek. Po czym na nowo j bi pokony i rk dotyka czoa, brody i piersi, uwaajc rozmow za skoczon. Chan te otuli si w asicow szub, bo noc bya chodna, cho lipcowa, i rzek zwrciwszy si ku namiotom: - Pno ju!... - Wwczas wszyscy poczli si kiwa, jakby jedn si poruszani, a on szed do namiotu z wolna i powanie, powtarzajc z cicha: - Jeden Bg!... Chmielnicki oddali si rwnie ku swoim, a przez drog mrucza: - Oddam ci zamek i miasto, i upy, i jecw, ale Jarema bdzie mj, nie twj, choby mi gardem zapaci za niego przyszo. Stopniowo ogniska poczy mdle i gasn, stopniowo ucisza si guchy szmer kilkuset tysicy gosw; jeszcze tu i owdzie odzywa si gos piszczaek lub woania koniuchw tatarskich wyganiajcych konie na nocn pasz; po czym i te gosy umilky i sen obj nieprzeliczone zastpy tatarskie i kozackie. Tylko zamek hucza, grzmia... wiwatowa, jakby w nim wesele wyprawiano. W obozie oczekiwano powszechnie, e szturm nazajutrz nastpi. Jako od rana ruszyy si tumy czerni, Kozakw, Tatarw i innych dzikich wojownikw, cigncych z Chmielnickim, i szy ku okopom na ksztat czarnych chmur walcych si na szczyt gry. onierz, lubo ju dnia poprzedniego na prno stara si zliczy ogniska, zdrtwia teraz na widok tego morza gw.Lecz nie by to jeszcze szturm prawdziwy,ale raczej ogldziny pola, szacw, fos; waw i caego polskiego obozu. I jak wzdta fala morska, ktr wiatr enie z dalekiej roztoczy, przyjdzie, spitrzy si, zapieni, uderzy z hukiem, a potem cofnie si w dal, tak oni uderzali tu i owdzie i znw si cofali, i znw uderzali jakby prbujc oporu, jakby chcc si przekona,czy samym swym widokiem, czy sam liczb nie zgniot ducha, zanimby ciaa zgnie mogli. Bili te z dzia - i kule gsto poczy padado obozu, z ktrego odpowiaday oktawy i rczna strzelba, a jednoczenie na waach pojawia si procesja z Najwitszym Sakramentem, aby otrzewi zdrtwiae wojsko. Nis ksidz Muchowiecki zocist monstrancj trzymajc j obu rkoma powyej twarzy, a czasem podnoszc w gr - i szed z przymknitymi oczyma i ascetyczn twarz, spokojny, przybrany w lamow kap i pod baldachimem. Przy nim szo dwch ksiy trzymajc go pod okcie:Jasklski, kapelan husarski, czasu swego przesawny onierz, w sztuce wojennej jakby wdz jaki dowiadczony, i abkowski,rwnie eks-wojskowy, olbrzymi bernardyn, si jednemu panu Longinowi w caym obozie ustpujcy. Drki baldachimu nioso czterech szlachty,midzy ktrymi by i Zagoba - przed baldachimem za postpoway dziewcztka o sodkich twarzach sypice kwiaty. Szli tedy przez ca dugo waw, a za nimi starszyzna wojskowa; onierzom za na widok monstrancji byszczcej na ksztat soca, na widok spokoju ksiy i onych dziewcztek, przybranych w bieli, rosy serca, przybywaa odwaga, zapa wstpowa w dusze. Wiatr roznosi krzepicy zapach mirry palonej w trybularzach; gowy wszystkich pochylay si z pokor. Muchowiecki od czasu do czasu wznosi monstrancj i oczy ku niebu - i intonowa pie: "Przed tak wielkim Sakramentem". Dwa potne gosy Jasklskiego i abkowskiego podchwytyway j w lot dopiewujc "upadajmy na twarzy" - a caewojsko piewao dalej: "Niech ustpi z testamentem nowym prawom ju starzy!" Gboki bas dzia wtrowa pieni, a czasem kula armatnia przelatywaa huczc nad baldachimem i ksimi, czasem uderzywszy poniej w wa zasypywaa ich ziemi, a pan Zagoba kurczy si i przyciska do drka. Szczeglniej strach chwyta go za wosy, gdy procesja dla modlitew stawaa na miejscu. Wwczas trwao milczenie i kule sycha byo doskonale, lecce stadem jak wielkie ptaki; Zagoba tylko si czerwieni coraz mocniej,a ksidz Jasklski zezowa ku polu i nie mogc wytrzyma, mrucza: "Kury im sadza, nie z dzia bi!" - bo istotnie bardzo zych mieli puszkarzy Kozacy, a on,jako dawny onierz, nie mg spokojnie natakow niezrczno i takie marnowanie prochu patrze. I znowu szli dalej - a doszli do drugiego koca waw, na ktre te nie byo ze strony nieprzyjaciela nigdzie wielki ego nacisku. Prbujc tu i owdzie, szczeglniej od zachodniego stawu,czy si nie uda wywoa popochu, cofnli si na koniec Tatarzy i Kozacy ku swoim stanowiskom i trwali w nich nie wysyajc nawet harcownikw. Tymczasem procesja otrzewia cakowicie oblonych. Widoczne ju teraz byo, e Chmielnicki czeka na przybycie swego taboru, jakkolwiek skdind tak pewny by, e pierwszy prawdziwy szturm wystarczy, i zaledwie kilka szacw pod armaty kaza usypa i adnych innych ziemnych robt nie przedsibra, aby zagrozi oblonym. Tabor nadcign nazajutrz i stan, wz przy wozie, w kilkadziesit rzdw, na mildugoci, od Werniakw a ku Dbinie - z nim przyszy jeszcze nowe siy, a mianowicie pyszna piechota zaporoska, prawie janczarom tureckim rwna, do szturmw i wstpnego boju o wiele od czerni i Tatarw sposobniejsza. Pamitny wtorkowy dzie 13 listopada zeszed na obustronnych gorczkowych przygotowaniach: ju nie byo wtpliwoci, e szturm nastpi, bo trby, koty i litaurygray od rana larum w kozackim obozie, a midzy tatarstwem hucza jak grzmot wielki wity bben, bat zwany... Wieczr uczyni si cichy, pogodny; jeno z obu staww i Gniezny podniosy si lekkie mgy - na koniec pierwsza gwiazda zamigotaa naniebie. W tej chwili szedziesit armat kozackich rykno jednym gosem, nieprzejrzane zastpy ruszyy z krzykiem okropnym ku waom - i szturm si rozpocz. Wojska stay na waach i zdawao im si, e ziemia dry pod ich nogami; najstarsi onierze nie pamitali nic podobnego. - Jezus Maria! co to jest? - pyta Zagoba stojc obok Skrzetuskiego z husari w przerwie waowej - to nie ludzie id na nas. - Jakby wa wiedzia, e nie ludzie; nieprzyjaciel woy przed sob enie, abymy si pierwej strzelb na nie wysilili. Stary szlachcic poczerwienia jak burak, oczy wyszy mu na wierzch, a z ust. buchno jedno sowo, w ktrym caa wcieko, cay przestrach i wszystko comg myle w tej chwili, byo zawarte: - ajdaki!.. Woy jak szalone, popdzane przez dzikich,pnagich czabaczukw batami i palcymi si pochodniami, zdziczae ze strachu, biegy naprzd z rykiem okropnym, to zbijajc si w kup, to pdzc, to rozbiegajc lub zwracajc w ty, a pdzonekrzykiem, parzone ogniem, smagane surowcem, leciay znw ku waom. A Wurcel pocz zia ogniem i elazem, wwczas dymy zakryy wiat - niebo poczerwieniao - przeraone bydo rozproszyo si, jakby je piorun rozegna, poowa go pada - a po ich trupach nieprzyjaciel szed dalej. Na przedzie, kuci z tyu spisami i praeni ogniem z samopaw, biegli jecy z woramipiasku, ktrymi fos mieli zasypywa. Byli to chopi z okolic Zbaraa, ktrzy nie zdoali si schroni do miasta przed nawa; zarwno modzi mczyni, jak starcy i niewiasty. Biego to wszystko z krzykiem, paczem i wyciganiem rk ku niebu, i woaniem o lito. Wosy staway na gowie od tego wycia, ale lito zmara wwczas na ziem i: z jednej strony spisy kozackie pogray si w ich plecy, z drugiej kule Wurcla miadyy nieszczsnych, kartacze rway ich na sztuki, ryy w nich bruzdy, wic biegli, bluzgali si we krwi - padali, podnosili si i znw biegli, bo pchaa ich fala kozacka, kozack turecka, tatarska... Wnet fosa zapenia si ciaami, krwi, worami z piaskiem - na koniec zrwnaa sii nieprzyjaciel z wyciem rzuci si przez ni. Puki pchay si jedne za drugimi; przy wietle dziaowego ognia wida byo starszyzn, zaganiajc buzdyganami coraznowe zastpy na okop. Co najprzebraszy lud rzuci si na kwatery i wojska Jeremiego, bo widzia Chmielnicki, i tam bdzie opr najwikszy. Szy wic: kurzeniesiczowe, za nimi straszliwi perejasawscy z obod, za nimi Woronczenko wid puk czerkaski, Kuak puk karwowski, Neczaj bracawski, Stepka humaski, Mrozowicki korsuski - szli i kalniczanie, i potny puk biaocerkiewski pitnacie tysicy ludzi liczcy - a z nim sam Chmielnicki - w ogniu jak szatan czerwony, szerok pier na kule wystawiajcy, z twarz lwa, okiem ora - w chaosie, dymie, zamieszaniu, rzezii zwichrzeniu, w pomieniach na wszystko baczny, wszystkim rzdzcy. Za moojcami szli dzicy doscy Kozacy; dalej Czerkasi walczcy z bliska noami, tu Tuhaj-bej wid wyborowych nohajcw;za nimi Subagazi biaogrodzkich Tatarw, tu Kurduk niadych astrachacw zbrojnych w olbrzymie uki i strzay, z ktrych kada nieledwie za dziryt uj moga. Szli jedni za drugimi tak gsto, e gorcy oddech z tyu idcych oblewa karkiprzodowym. Ilu ich pado, nim doszli na koniec do owej fosy ciaami jecw zasypanej, kt opowie, kt wypiewa! Lecz doszli i przeszli, i poczli si drze na way. Wwczas rzekby, e ta noc gwiadzista -to noc sdu ostatecznego. Dziaa, nie mogctuc bliszych, ryczay ogniem nieustannymna dalsze szeregi. Granaty, krelc uki ogniste po niebie, leciay z chichotem piekielnym, czynic w ciemnoci dzie jasny. Piechota niemiecka i polska anowa, a obok niej spieszeni dragoni ksicy leli prawie wprost w twarze i piersi moojcw pomie i ow. Pierwsze ich szeregi chciay si cofa i pchane z tyu, nie mogy. Wic marli na miejscu. Krew bluzgaa pod stopami nastpujcych. Way stay si liskie, obsuway si po nich nogi, rce, piersi. Oni darli si na nie, spadali i znw si darli, przykryci dymem, czarni od sadzy, kuci, rbani, strzelani, gardzc ranami i mierci. Miejscami walczono ju na bia bro. Widziae ludzi jakby nieprzytomnych z wciekoci, z wyszczerzonymi zbami, ztwarz zalan krwi... ywi walczyli na drgajcej masie pobitych i konajcych. Nie byo ju sycha komendy, jeno krzyk oglny, straszny, w ktrym gino wszystko: i grzechot strzelb, i charczenie rannych, i jki, i syk granatw. I trwaa ta walka olbrzymia a bezpardonowa przez cae godziny. Naok wau urs drugi wa trupw - i tamowa przystp szturmujcym. Siczowych wycito niemal do nogi, puk perejasawski lea pokotem naok wau; karwowski, bracawski i humaski byy zdziesitkowane - ale inne pchay si jeszcze, popychane z tyu przez gwardie hetmaskie, rumelskich Turkw i urumbejskich Tatarw. Jednake zamieszanie powstawao ju w szeregach napastniczych, gdy tymczasem naokoo anowe piechoty polskie, Niemcy i dragonia nie ustpili dotd ani pidzi. Zziajani, krwi ociekli, porwani szaem bojowym, spotnieli,wpobkani od zapachu krwi, rwali si jedni przez drugich ku nieprzyjacielowi tak wanie, jak rozwcieczeni wilcy dr si kustadu owiec. W tej chwili Chmielnicki natarpowtrnie z niedobitkami pierwszych pukw i z ca nietknit jeszcze potg biaocerkwian, Tatarw, Turkw i Czerkasw. Dziaa z okopw przestay grzmie, granaty wieci, tylko bro rczna zgrzytaa przez ca dugo zachodniego wau. Zgiek wszcz si na nowo. Na koniec i strzelba umilka. Ciemnoci pokryywalczcych. I ju adne oko nie mogo widzie, co si tam dzieje - jeno przewracao si co w pomroce jakby olbrzymie cielsko potworu rzucane konwulsjami. Nawet z krzykw nie mona byo ju pozna, czy brzmi w nich tryumf, czy rozpacz. Chwilami i one milky,a wtedy sycha byo tylko jakby olbrzymi jeden jk rozlegajcy si ze wszech stron, spod ziemi, na ziemi, w powietrzu, wyej i wyej, jak gdyby i dusze odlatyway jczcz tego pobojowiska. Ale byy to krtkie przerwy: po takiej chwili wrzaski i wycia odzyway si z wiksz jeszcze si, coraz chrapliwsze, coraz bardziej nieczowiecze. Wtem znw zagrzmia ogie rcznej strzelby: to oberszter Machnicki z reszt piechoty przychodzi w pomoc utrudzonym regimentom. Trbki na odwrt poczy graw tylnych szeregach moojcw. Nastaa przerwa, puki kozackie oddaliy si od okopu na staj i stany pod oson wasnych dzia- ale nie mino i p godziny, gdy Chmielnicki znowu zerwa si ipo raz trzeci gna ich do szturmu. Ale wwczas na okopie ukaza si na koniu sam ksi Jeremi. atwo go byo pozna, bo proporzec i buczuk hetmaski wiay mu nad gow - a za przed nim i za nim niesiono kilkadziesit palcych si krwawo pochodni. Wnet poczto bi z dzia do niego,ale niewprawni puszkarze przerzucali kule daleko, a za Gniezn, on za sta spokojnie i patrzy w zbliajce si chmury... Kozacy zwolnili kroku, jakby oczarowani tym widokiem. - Jarema! Jarema! - poszed cichy pomruk, niby szum wiatru, przez gbokie szeregi. I stojc na okopie wrd krwawych wiate wydawa im si ten grony ksi jakby olbrzym z bani ludowej, wic drenie przebiego im utrudzone czonki, a rce czyniy znaki krzya... On sta cigle. Skin zot buaw - i wnet zowrogie ptactwo granatw zaszumiao na niebie i wpado w nastpujce szeregi; zastpy zwiny si jak smok miertelnie raony; okrzyk przeraenia przelecia z jednego koca awy na drugi. - Biegiem! biegiem! - rozlegy si gosy pukownikw kozackich. Czarna awa ruszya caym pdem ku waom, pod ktrymi moga znale ochronod granatw, ale nie przebiega jeszcze anipoowy drogi, gdy ksi, widny cigle jak na doni, zwrci si nieco ku zachodowi i znw skin zot buaw. Na ten znak od strony stawu, z przerwy midzy jego zwierciadem a waem, pocza si wysuwa jazda - i w mgnieniu oka rozlaa si na kracu brzegowym rwniny; przy wietle granatw wida byodoskonale olbrzymie chorgwie husarii Skrzetuskiego i Zawilichowskiego, dragoniKuszla i Woodyjowskiego i Tatarw ksicych Roztworowskiego. Za nimi wysuway si coraz nowe puki semenw i Woochw Bychowca. Nie tylko Chmielnicki, ale ostatni z ciurw kozackich pozna w jednej chwili, e zuchway wdz postanowi rzuci ca jazd w bok nieprzyjacielowi. Natychmiast w szeregach moojcw zabrzmiay trbki do odwrotu. "Czoo ku jedzie! czoo ku jedzie!" - rozlegy si przeraone gosy. Jednoczenie za Chmielnicki usiowa zmieni front swych wojsk i jazd od jazdy si zasoni. Ale juczasu nie byo. Zanim zdoa sprawi szyki, zerway si ksice chorgwie i biegy jakby na skrzydach z okrzykiem "Bij, zabij!", z warkotaniem proporcw, z wistem pir i elaznym chrzstem zbroi. Husarie wraziy kopie w cian nieprzyjaciela i same wpady za nimi jak orkan, przewalajc i druzgocc wszystko po drodze. adna sia ludzka, aden rozkaz,aden wdz nie zdoa ju utrzyma pukw pieszych, na ktre pierwszy impet si zwrci. Dziki popoch ogarn wyborow gwardi hetmask. Biaocerkwianie rzucali samopay, piszczele, spisy, kosy, kicienie, szable i osaniajc gowy rkoma, gnali w obdzie strachu, z rykiem zwierzcym, na stojce w tyle oddziay Tatarw. Ale Tatarzy przyjli ich ulew strza - wic rzucili si w bok i biegli wzdu taboru pod ogniem piechoty i dzia Wurcla, cielc si trupem tak gstym, e rzadko gdzie jeden na drugiego nie pada. Ale tymczasem dziki Tuhaj-bej, wspomaganyprzez Subagaziego i Urum-murz, uderzy zwciekoci na nawa husarii. Nie mia on nadziei jej zama, pragn j tylko choby na krtko powstrzyma, aby przez ten czas sylistryjscy i rumelscy janczarowie mogli sformowa si w czworoboki, a biaocerkiewszczanie ochon z pierwszego popochu. Skoczy wic jak w dym - i sam lecia pierwszym szeregu nie jak wdz, ale jak prosty Tatar i siek, zabija, naraa si razem z ie schwyta. Nazwisko jego cisno48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP.c~Occ-h c;:P?'innymi. Krzywe szable nohajcw dzwoniy po pancerzach i harnaszach, a wycie wojownikw guszyo wszystkie inne gosy.Lecz wytrzyma nie mogli. Wyparci z miejsca, naciskani strasznym ciarem elaznych jedcw, ktrym nie zwykli stawia czoa otwarcie, spychani ku janczarom, cici dugimi mieczami, zrzucani z siode, kuci, bici, gnieceni jak jadowite robactwo, bronili si jednak z takwciekoci, e istotnie pd husarii wstrzymany zosta. Tuhaj-bej w ukropie bojowym rzuca si na ksztat niszczcegopomienia, a nohajcy szli przy nim, jak wilcy id przy wilczycy. Jednak ustpowali, coraz gstszym trupem padajc. Ju krzyki "Aa!" grzmice z polazwiastoway, e janczarowie stanli w ordynku, gdy do wciekego Tuhaj-beja przypad Skrzetuski i w eb koncerzem go trzasn. Lecz wida rycerz wszystkich sijeszcze po chorobie nie odzyska lub moe kuta w Damaszku misiurka cicie wstrzymaa, do e brzeszczot zwin sina gowie i uderzywszy paszczyzn spka si na drobne kawaki. Ale oczy Tuhaj-beja noc natychmiast si powloky, zdar konia i pad na rce nohajcw, ktrzy porwawszy swego wodza pierzchli zwrzaskiem okropnym w obie strony, jak pierzcha mga zwiana wichrem gwatownym. Wszystkie jazdy ksice znalazy si teraz wobec janczarw rumelskich i sylistryjskich i wobec watah poturczecw serbskich, ktre razem z janczarami utworzyy jeden potny czworobok i cofay si z wolna ku taborowi, zwrcone frontem ku wrogom, najeone rurami muszkietw, ostrzami dugich wczni, dzirytw, berdyszw i handarw. Chorgwie pancerne, dragoskie i semeskie pdziy ku nim jak wicher, a na samym przedzie sza z oskotem i ttentemhusarska Skrzetuskiego. Sam on lecia na olep w pierwszym szeregu, a przy nim panLonginus na swej kobyle inflanckiej, ze straszliwym Zerwikapturem w rku. Czerwona wstga ognia przeleciaa z jednego koca czworoboku na drugi - kule zawistay w uszach jedcw, gdzieniegdzie czowiek jkn, gdzieniegdzie ko si zwali, linia jazdy amie si, ale oni pdz dalej; ju dobiegaj, ju janczary sysz chrapanie i zdyszany oddech koni - czworobok zbija sijeszcze cianiej i pochyla mur wczni, trzymanych ylastymi rkoma, ku rozszalaym rumakom. Ile ostrz w tej chmurze, tyle mierci grozi rycerzom. Wtem jaki husarz-wielkolud dopada w niepowstrzymanym pdzie do ciany czworoboku; przez chwil wida kopyta olbrzymiego konia zwieszone w powietrzu; nastpnie rycerz i rumak wpadaj w rodekcisku, druzgocc wcznie, przewalajc ludzi, amic, miadc, niweczc. Jak orze spada na stado biaych pardew, a one zbite przed nim w lkliw kup id naup drapienika, ktry rwie je pazurami i dziobem - tak pan Longinus Podbipita wpadszy w rodek nieprzyjacielskich szykw szala ze swym Zerwikapturem. I nigdy trba powietrzna nie czyni takich spustosze w modym i gstym lesie, jakie on czyni w cisku janczarw. Straszny by: posta jego przybraa nieczowiecze wymiary; kobya zmienia si w jakiego smoka ziejcego pomie z nozdrzy, a Zerwikaptur troi si w rku rycerza. Kislar-Bak, olbrzymi aga, rzuci si na niego i pad przecity na dwoje. Prno co tsze chopy wycign rce, zastawi mu si wczniami - wnet mr, jakby raeni gromem - on za tratuje po nich, ciska si w tum najwikszy i co machnie - rzekby:kosy pod kos padaj, robi si pustka, sycha wrzask przestrachu, jki, grzmot uderze, zgrzyt elaza o czaszki i chrapanie piekielnej kobyy. - Diw! diw! - woaj przeraone gosy. W tej chwili elazna nawaa husarii ze Skrzetuskim na czele runa bram otwartprzez litewskiego rycerza: ciany czworoboku pky jak ciany walcego si domu i masy janczarw rzuciy si w ucieczce na wszystkie strony. Czas te by na to, bo nohajcy pod Subagazim wracali ju, jak wilki krwi dne, do bitwy, a z drugiej strony Chmielnicki zebrawszy na nowo biaocerkwian szed z pomoc janczarom - lecz teraz zmieszao si wszystko. Kozacy, Tatarzy, poturczecy, janczarowie uciekali w najwikszym nieadzie i popochu ku taborom, nie dajc adnego oporu. Jazda para ich siekc na olep. Kto nie zgin w pierwszej stai, gin w drugiej. Pogo bya tak zacita, echorgwie przecigny tylne szeregi uciekajcych; onierzom rce mdlay od cicia. Tumy rzucay bro, chorgwie, czapki, a nawet wity. Biae kapuzy janczarskie pokryy jak niegiem pole. Caawyborna milicja Chmielnickiego, piechota, jazda, artyleria, posikowe oddziay tatarskie i tureckie utworzyy jedn bezadn mas, nieprzytomn, obkan, olep z przeraenia. Cae setki uciekay przed jednym towarzyszem. Husaria, rozbiwszy piechoty i Tatarw, uczynia swoje, teraz za dragoni i lekkie chorgwieszy ze sob w zawody, a na ich czele pan Woodyjowski z Kuszlem szerzyli wiar ludzk przechodzce klski. Krew pokrya jedn kau straszliwe pobojowisko i chlupotaa jak woda pod gwatownymi uderzeniami kopyt koskich pryskajc na zbroje i twarze rycerzy. Uciekajce tumy odetchny dopiero wrdwozw swego taboru, gdy trby odwoay jazd ksic. Rycerstwo wracao ze piewaniem i okrzykami radoci, liczc po drodze dymicymi szablami trupy nieprzyjaci. Alekt mg jednym rzutem oka rozmiary klski oceni? kto mg wszystkich policzy, gdy przy samym okopie leay ciaa jedne na drugich "na chopa wysoko"? onierze byli jakby zaczadzeni surowymi wyziewami krwi i potu. Szczciem, od strony staww wsta do silny wiatr i zwia te zaduchy ku nieprzyjacielskim namiotom. Tak skoczyo si pierwsze spotkanie straszliwego "Jaremy" z Chmielnickim. Ale szturm nie by skoczony, bo podczas gdy Winiowiecki odpiera ataki wymierzonena prawe skrzydo obozu, Buraj na lewymo mao co nie sta si panem okopw. Obszedszy cicho miasto i zamek na czele zadnieprzaskich wojownikw dotar do wschodniego stawu i uderzy potnie na Firlejowe kwatery. Nie moga wytrzyma uderzenia wgierska piechota tam stojca, bo way przy stawie nie byy jeszcze dokoczone - i pierwszy chory pierzchn z banderi, za nim za cay popieszy regiment. Buraj wskoczy do rodka, a za nim Zadnieprzacy runli jak niewstrzymany potok. Krzyki zwycistwa dobiegy a do przeciwnego kraca obozu! Kozacy pdzc za uciekajcymi Wgrami rozbili may oddzia jazdy, zagwodzili kilka dzia i ju docierali do kwater kasztelana beskiego, gdy pan Przyjemski na czele kilku rot niemieckich nadbieg z pomoc. Przebiwszy jednym pchniciem chorego, porwa za chorgiew i rzuci si z ni na nieprzyjaciela, za nim Niemcy zwarli si potnie z kozactwem. Zawrzaa straszliwa walka rczna, w ktrej z jednejstrony zacieko i przygniatajca liczba Burajowych zastpw, z drugiej mstwo starych lww z trzydziestoletniej wojny szy ze sob o lepsz. Na prno Buraj ciska si w najgstsze szeregi walczcychna ksztat rannego odyca. Ani pogarda mierci, z jak walczyli moojcy, ani ich wytrwao nie moga powstrzyma niepohamowanych Niemcw, ktrzy idc murem naprzd, razili ich tak potnie, e wyparli zaraz z miejsca, przyparli do okopw, zdziesitkowali i po pgodzinnej walce wyrzucili precz za way. Pan Przyjemski, zalany krwi, pierwszy zatknsw chorgiew na nie dokoczonym nasypie.Pooenie Buraja byo teraz straszne, musia bowiem cofa si t sam drog, ktr nadszed, a e Jeremi zgnit ju wanie atakujcych prawe skrzydo, mgwic z atwoci odci cay Burajowy oddzia. Przyszed mu wprawdzie z pomocMrozowicki, na czele korsuskich konnych moojcw, ale w tej chwili ukazaa si husaria pana Koniecpolskiego, do niej przyczy si wracajcy z ataku na janczarw Skrzetuski i obaj odcili cofajcego si dotychczas w porzdku Buraja. Jednym atakiem rozbili go w puch i wtedy to pocza si rze okropna. Kozacy, majczamknit drog do taborw, mieli tylko drog mierci otwart. Jedni te, nie proszc pardonu, bronili si zaciekle gromadkami lub pojedynczo, inni prno wycigali rce ku jedcom huczcym jak wicher po bojowisku. Rozpoczy si gonitwy, przebiegania, pojedyncze walki; wyszukiwania nieprzyjaci ukrytych w rozpadlinach i nierwnociach gruntu. Z okopw, aby owieci pobojowisko, zacztorzuca pozapalane manice ze smo, ktreleciay jak ogniste meteory z grzyw pomienn. Przy tych czerwonych blaskach docinano reszty Zadnieprzacw. Skoczy im jeszcze na pomoc i Subagazi, ktry dnia tego cudw mstwa dokazywa, ale przesawny Marek Sobieski, starosta krasnostawski, osadzi go na miejscu, jak lew osadza dzikiego bawou - wic widzia ju Buraj, e znikd nie ma ratunku. Ale, Buraju, saw sw kozacz kocha wicejni ycie, dlatego nie szuka ocalenia! Inniwymykali si w ciemnociach, kryli si po szczelinach, przelizgiwali si midzy kopytami rumakw, on za szuka jeszcze wrogw. Tam ci pana Dbka i pana Rusieckiego, i mode lwie pachol pana Aksaka, tego samego, ktry pod Konstantynowem niemierteln okry si saw; potem porwa pana Sawickiego, potem dwch od razu skrzydlatych husarzy rozcign na ziemi rodzcej, na koniec widzc ogromnego szlachcica przebiegajcego z rykiem ubrowym pobojowisko zerwa si i szed jak byszczcy pomie na niego. Pan Zagoba - on to by bowiem - rykn zestrachu jeszcze silniej i zwrci konia do ucieczki. Reszta wosw stana mu dbem na gowie, ale przytomnoci nie straci, owszem, fortele jak byskawice przelatyway mu przez gow, a jednoczenie wrzeszcza co siy: "Moci panowie! kto w Boga wierzy!.. " - i gna jakwicher ku gstszej kupie jedcw. Buraj za przebiega mu od boku jakoby po ciciwie uku. Pan Zagoba zamkn oczy, aw gowie szumiao mu: "Zdechn ja i pchymoje!" - sysza za sob prychanie konia, spostrzeg, e nikt nie idzie mu z pomoc, e nie uciecze i e adna inna rka, chyba jego wasna, nie wyrwie go z Burajowej paszczki. Ale w tej ostatniej chwili, w tej ju prawie agonii, nagle rozpacz jego i przestrach zmieniy si we wcieko; rykn tak strasznie, jak aden tur nie ryczy, i zwinwszy konia na miejscu, zwrci si naprzeciwnika. - Zagob gonisz! - krzykn nacierajc z szabl wzniesion. W tej chwili nowe stado poncych manic rzucono z okopw; uczynio si widno. Buraj spojrza i zdumia. Nie zdumia usyszawszy imi, ba go nigdy w yciu nie sysza; ale poznawszy ma, ktrego jako Bohunowego przyjaciela ugaszcza niedawno w Jampolu. Ale wanie ta nieszczsna chwila zdumieniazgubia mnego wodza moojcw, bo nim si opamita, ci go pan Zagoba przez skro i jednym zamachem zwali z konia. Byo to na oku wszystkiego wojska. Radosnym wrzaskom usarskim odpowiedziaokrzyk przeraenia moojcw, ktrzy widzc mier starego lwa czarnomorskiego stracili reszt ducha i zaniechali wszelkiego oporu. Ktrych nie wyrwa z toni Subagazi, ci zginli wszyscy do jednego - bo jecw wcale tej straszliwej nocy nie brano. Subagazi pierzchn ku taborom, goniony przez starost krasnostawskiego i lekk jazd. Szturm na caej linii okopw by odparty - tylko pod taborem kozackim wrzaa jeszcze wysana w pogo jazda. Okrzyk tryumfu i radoci wstrzsn caym obozem oblonych, a potne okrzyki a ku niebu si wzbiy. Krwawi onierze, okryci potem, pyem, czarni od prochu, z ociekymi twarzami, i brwi jeszcze zmarszczon, z pomieniem jeszcze nie zgasym w oczach, stali oparci na broni, chwytajc piersiami powietrze, gotowi znw zerwa si do boju, gdyby tego zasza potrzeba. Ale powoli wracaa i jazda z krwawego niwa pod taborem; potem zjecha na pobojowisko sam ksi, a za nim regimentarze, pan chory, pan Marek Sobieski, pan Przyjemski. Cay ten wietny orszak posuwa si z wolna wzdu okopu. - Niech yje Jeremi! - woao wojsko. - Niech yje ojciec nasz! A ksi bez hemu kania si gow i buaw na wszystkie strony. - Dzikuj waszmociom! dzikuj waszmociom! - powtarza dwicznym, dononym gosem. Po czym zwrci si do pana Przyjemskiego. - Ten okop jest za duy! - rzek. Przyjemski skin gow na znak zgody. I przejechali wodze zwyciscy od zachodniego a do wschodniego stawu, opatrujc pobojowisko, szkody, jakie nieprzyjaciel w waach porobi, i same way. Tymczasem poza orszakiem ksicym uniesieni zapaem onierze nieli wrd okrzykw, na rku, do obozu pana Zagob,jako najwikszego tryumfatora w dniu dzisiejszym. Ze dwadziecia tgich rk podtrzymywao w grze okaza posta wojownika, wojownik za, czerwony, spocony, machajc rkoma dla utrzymania rwnowagi, krzycza co siy: - Ha! Zadaem mu pieprzu! Umylnie udaem ucieczk, eby go za sob wywabi. Nie bdzie nam wicej psubrat burajowa! Moci panowie! trzeba byo da przykad modszym! Na Boga! ostronie, bo mnie uronicie i potuczecie. Trzymajciee dobrze, macie trzyma! Miaem z nim robot, wierzcie mi! O szelmy! lada hultaj dzi szlachcicowi si nadstawia! Ale maj zaswoje. Ostronie! Pucie - do diaba! - Niech yje! niech yje! - krzyczaa szlachta. - Do ksicia z nim! - powtarzali inni. - Niech yje! niech yje!!! Tymczasem hetman zaporoski, przypadszy do swego taboru, rycza jak dziki ranny zwierz, dar upan na piersiach i kaleczy sobie twarz. Starszyzna, ocalaa z pogromu, otoczya go w ponurym milczeniu,nie niosc ani sowa pociechy, a jego obdprawie pochwyci. Wargi mia spienione, pitami bi w ziemi, obu rkoma szarpa wosy w czuprynie. - Gdzie moje puki!... gdzie moojcy?... - powtarza chrapliwym gosem. - Co powie chan, co powie Tuhaj-bej? Wydajcie mnie Jaremie! Niech moj gow na pal wbij! Starszyzna milczaa ponuro. - Czemu mnie woroychy wiktori przepowiaday? - rycza dalej hetman. - Ureza szyje wiedmom!... czemu mnie mwiy, e Jarem dostan? Zwykle, gdy ryk tego lwa wstrzsa taborem, pukownicy milczeli - ale teraz lew by zwyciony i zdeptany, szczcie zdawao si go opuszcza, wic klska uzuchwalia starszyzn. - Jaremie ne zderysz - mrukn ponuro Stepka. - Zgubisz nas i siebie! - ozwa si Mrozowicki. Hetman skoczy ku nim jak tygrys. - A kto sprawi te Wody? kto Korsu? kto Piawce? - Ty! - rzek szorstko Woronczenko - ale tam Winiowieckiego nie byo. Chmielnicki porwa si za czupryn. - Ja chanowi przyrzek dzi nocleg w zamku! - wy w rozpaczy. Na to Kuak: - Co ty chanowi przyrzeka, to twoja gowa! Ty jej pilnuj, by ci z karku nie spada... ale do szturmu nas nie pchaj, rabw boych nie gub! Waami Lachw otocz, szace ka sypa pod puszki - inaczej hore tobi. - Hore tobi! - powtrzyy ponure gosy. - Hore wam! - odrzek Chmielnicki. I tak oni rozmawiali gronie jak grzmoty... Wreszcie Chmielnicki zatoczy si i rzuci na pki owczych skr pokrytych dywanami w rogu namiotu. Pukownicy stali nad nim ze zwieszonymi gowami i dugi czas trwao milczenie. Na koniec hetman podnis gow i zakrzyknchrapliwie: - Horyki!... - Nie bdziesz pi! - warkn Wyhowski. - Chan przyszle po ciebie. Tymczasem chan siedzia o mil drogi od pola bitwy, nie wiedzc, co si na placu dzieje. Noc bya spokojna i ciepa, wic siedzia przed namiotem wrd muw i agw - i w oczekiwaniu na nowiny poywa daktyle ze srebrnej misy, obok stojcej, czasem za poglda na wyiskrzone niebo, mruczc: - Mahomet Rosullah... Wtem na spienionym koniu przypad zdyszany, okryty krwi Subagazi; zeskoczy z sioda i zbliywszy si szybko,pocz bi pokony, czekajc na zapytanie. - Mw! - rzek chan ustami penymi daktylw. Subagaziemu sowa paliy pomieniem wargi, ale nie mia przemwi bez zwykych tytuw, rozpocz wic, bijc cigle czoem, w nastpujcy sposb: - Najpotniejszy chanie wszystkich ord, wnuku Mahometa, samodzielny monarcho, panie mdry, panie szczliwy, panie drzewa zaleconego od Wschodu do Zachodu,panie drzewa kwitncego... Tu chan skin rk i przerwa, widzc na twarzy Subagaziego krew, a w oczach bl, al i rozpacz, wyplu nie dojedzone daktyle na rk, nastpnie odda je jednemu z cisno48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP c  Pc(cV78R?+muw, ktry przyj ze z oznakami czci nadzwyczajnej i zaraz spoywa pocz - chan za rzek: - Mw prdko, Subagazi, i mdrze: azali obz niewiernych wzity? - Bg nie da! - Lachy? - Zwycizcy. - Chmielnicki? - Pobity. - Tuhaj-bej? - Ranny. - Bg jeden! - rzek chan. - Ilu wiernych poszo do raju? Subagazi wznis oczy w gr i wskaza krwaw rk na wyiskrzone niebo. - Ile tych wiate u stp Aacha - odrzekuroczycie. Tusta twarz chanowa poczerwieniaa: gniew chwyta go za piersi. - Gdzie ten pies - pyta - ktry mi obieca, e dzi w zamku bdziemy spali? Gdzie ten w jadowity, ktrego Bg zdepcze moj nog? Niech si stawi i zda spraw ze swych obmierzych obietnic. Kilku murzw ruszyo natychmiast po Chmielnickiego, chan za uspokaja si z wolna, na koniec rzek: - Bg jeden! Po czym zwrci si do Subagaziego. - Subagazi! - rzek - krew jest na twojej twarzy. - To krew niewiernych - odpar wojownik. - Mw, jak j rozlae, i uciesz nasze uszymstwem wiernych. Tu Subagazi pocz opowiada obszernie o caej bitwie wychwalajc mstwo Tuhaj-beja, Gagi i Nuradyna; nie zmilcza take i o Chmielnickim, owszem, wysawiago na rwni z innymi, wol bo jedynie i wcieko niewiernych za przyczyn klskipodajc. Jeden szczeg uderzy chana w jego opowiadaniu, mianowicie: e do Tatarw nie strzelano wcale z pocztku bitwy i e jazda ksica uderzya na nich dopiero wtedy, gdy jej zastpili pole. - Aach!... nie chcieli ze mn wojny - rzekchan - ale teraz za pno... Tak byo w istocie. Ksi Jeremi z pocztku bitwy zabroni strzela do Tatarw chcc wpoi w onierzy przekonanie, e ukady z chanem ju rozpoczte i e ordy pozornie tylko staj po stronie czerni. Pniej dopiero si rzeczy przyszo do spotkania i z Tatarami. Chan kiwa gow namylajc si w tej chwili, czyby jeszcze nie lepiej byo zwrci or przeciw Chmielnickiemu, gdy nagle sam hetman stan przed nim. Chmielnicki by ju spokojny i zbliy si z podniesion gow, miao patrzc w oczy chanowe; na twarzy malowaa mu si chytro i odwaga. - Zbli si zdrajco - rzek chan. - Zblia si hetman kozacki i nie zdrajca, ale wierny sojusznik, ktremu pomoc nie tylko w szczciu, ale i w nieszczciu obieca - odrzek Chmielnicki. - Id, nocuj w zamku! id, wycignij za ebLachw z okopu, jake mi obiecywa! - Wielki chanie wszystkich ord! - odrzek silnym gosem Chmielnicki. - Jeste potnyiobok sutana najpotniejszy na ziemi! jeste mdry i silny, ale czy moesz wypuci strza z uku a pod gwiazdy albo zmierzy gboko morza? Chan spojrza na niego ze zdziwieniem. - Nie moesz - mwi coraz silniej Chmielnicki. - Tak i ja nie mogem zmiarkowa caej pychy i zuchwalstwa Jaremy! Zali mogem poduma, e nie ulknie si ciebie, chanie, e nie upokorzy si na twj widok, nie uderzy czoem przedtob, ale wzniesie rk zuchwa na ciebie samego, przeleje krew twoich wojownikw i bdzie ci urga, potny monarcho, jak ostatniemu z twoich murzw? Gdybym ja tak mia myle, ciebie bym znieway, ktrego czcz i miuj. - Aach! - rzek chan coraz bardziej zdziwiony. - Lecz to ci powiem - mwi dalej Chmielnicki z coraz wiksz pewnoci w gosie i postawie - jeste wielki i potny; od Wschodu a do Zachodu narody i monarchowie bij ci czoem i lwem zowi. Jeden Jarema nie pada na twarz przed twoj brod; wic jeeli go nie zetrzesz, jeeli karku mu nie ugniesz i po jego grzbiecie nie bdziesz na ko siada, za nictwoja potga, za nic twoja sawa, bo powiedz, e jeden knia lacki pohabi krymskiego carza i kary nie odebra - e on wikszy, e potniejszy od ciebie... Nastao guche milczenie; murzowie, agowie i muowie patrzyli jak w soce wtwarz chana, tamujc oddech w piersiach, a on oczy mia zamknite i myla. Chmielnicki wspar si buaw i czeka miao. - Rzeke - przemwi w kocu chan - zegn kark Jaremy, po jego grzbiecie na ko bd siada, aby nie mwiono od Wschodu do Zachodu, e jeden pies niewierny mnie pohabi. - Bg jest wielki! - zawoali jednym gosemmurzowie. Chmielnickiemu za rado strzelia z oczu:za jedn drog odwrci zgub wiszc nadsw gow i sprzymierzeca wtpliwego w najwierniejszego zmieni. Ten lew umia w kadej chwili w wa si przedzierzgn. Oba obozy huczay do pna w noc, jak hucz pszczoy na wyroju, przygrzane socem wiosennym, a tymczasem na pobojowisku spali snem nieprzebudzonym i wiecznym rycerze pobodzeni wczniami, pocici mieczem, poprzeszywani przez strzay i kule. Ksiyc zeszed i rozpocz wdrwk po tym polu mierci; wic odbija si w kauach skrzepej krwi, wydobywa z pomroki coraz nowe stosy polegych, schodzi z jednych cia, wchodzi cicho na drugie; przeglda si w otwartych martwych renicach, owieca sine twarze, szcztki potrzaskanej broni, trupy koskie - i promienie jego blady coraz bardziej, jakby przeraone tym, co widziay. Po polu biegay gdzieniegdzie pojedynczo i gromadkami jakie zowrogie postacie: to czelad i ciury przyszli obdziera pobitych, jak szakale przychodz po lwach... Lecz jaka zabobonna boja spdzia i ich w kocu z pobojowiska. Byo co straszliwego, co tajemniczego zarazem w tym polu pokrytym trupami, w tym spokoju i nieruchomoci ywych niedawno ksztatw ludzkich, w tej cichej zgodzie, w jakiej leeli obok siebie Polacy, Turcy, Tatarzy i Kozacy. Wiatr niekiedy zaszumia w zarolach rosncych na pobojowisku, a onierzom czuwajcym w okopie wydao si, e to dusze ludzkie kouj tak nad ciaami. Jako i mwiono, egdy pnoc wybia w Zbarau, na caym polu, od okopu a do taboru, zerway si z szumem jakoby niezmierne stada ptastwa. Syszano jakie rozpakane gosy powietrzne, jakie ogromne westchnienia, od ktrych wosy wstaway na gowie - i jakie jki Ci, co mieli lec jeszcze w tej walce i ktrych uszy otwartsze byy na zaziemskie woania, syszeli wyranie, jak dusze polskie odlatujc woay: "Przed oczy Twoje, Panie, winy nasze skadamy!" -a za kozackie jczay: "Chryste! Chryste, pomyuj!" - bo jako w bratobjczej wojnie polege nie mogy wprost do wiekuistej wiatoci ulecie, ale przeznaczone im byo lecie gdzie w dal ciemn i razem z wichrem kry nad padoem ez, i paka,i jcze po nocach, dopki odpuszczenia wsplnych win i zapomnienia, i zgody u ng Chrystusowych nie wyebrz!.. Ale wwczas zatwardziy si jeszcze tym bardziej serca ludzkie i aden anio zgody nie przelatywa nad pobojowiskiem. Rozdzia 25 Nazajutrz, zanim soce rozlao zote blaski na niebie, stan ju nowy wa ochronny w polskim obozie. Dawne way byy zbyt obszerne, trudno si byo w nichbroni i przychodzi wzajem z pomoc, wic ksi z panem Przyjemskim postanowili zamkn wojska do cianiejszych okopw. Pracowano nad tym gwatownie ca noc - a husaria na rwni ze wszystkimi pukami i czeladzi. Dopiero po trzeciej w nocy sen zamkn oczy utrudzonemu rycerstwu, ale te spali wszyscy, oprcz stray, kamiennym snem, bo i nieprzyjaciel pracowa take w nocy, anastpnie nie porusza si dugo po wczorajszej klsce. Spodziewano si nawet,e szturm dnia tego wcale nie nastpi. Skrzetuski, pan Longinus i Zagoba siedzc w namiocie spoywali polewk piwn, gsto okraszon kostkami sera - i rozmawiali o trudach minionej nocy z tym zadowoleniem, z jakim onierze rozmawiaj o wieym zwycistwie. - Mj obyczaj jest ka si o wieczornym udoju, a wstawa o rannym, jako czynili staroytni - mwi pan Zagoba - ale na wojnie trudno! pisz, kiedy moesz, wstajesz, kiedy ci budz. To mnie jeno gniewa, e dla takiego taaajstwa musimy si inkomodowa. Ale trudno! takie czasy! Zapacilimy im te za to wczoraj. eby takjeszcze z par razy podobny poczstunek dostali, odechciaoby si im nas budzi. - Nie wiesz wapan, czy sia naszych polego? - pyta Podbipita. - I! niewielu; jak to zawsze bywa, e oblegajcych zawsze wicej ginie ni olonych. Wapan si na tym nie znasz tak jak ja, bo tyle wojny nie zaywa, ale my,starzy praktycy, nie potrzebujemy trupa liczy, bo z samej bitwy umiemy wymiarkowa. - Przyucz si i ja przy wapanach - rzek ze sodycz pan Longinus. - Pewnie, e tak, jeeli tylko dowcip wapanu dopisze, czego si nie bardzo spodziewam. - Daje wapan spokj - ozwa si Skrzetuski. - Przecie nie pierwsza to wojnadla pana Podpity, a daj Boe najlepszym rycerzom tak stawa, jak on wczoraj. - Robio si, co mogo - odrzek Litwin - nie tyle, ile by si chciao. - Owszem! owszem! wcale niele wapan stawae - mwi protekcjonalnie Zagoba -a e ci inni przewyszyli (tu pocz ws podkrca do gry), to nie twoja wina. Litwin sucha ze spuszczonymi oczyma i westchn marzc o przodku Stowejce i o trzech gowach. W tej chwili skrzydo namiotu uchylio si iwszed rano pan Micha, wesoy jak szczygie w pogodny ranek. - No! tomy w kupie! - zawoa pan Zagoba. - Dajciee mu piwa! May rycerz ucisn rce trzem towarzyszom i rzek: - ebycie wapastwo wiedzieli, ile kul ley na majdanie, to przechodzi imainacj! Nie przejdziesz, eby si nie potkn. - Widziaem i ja to - odrzek Zagoba - bomte wstawszy przeszed si ks po obozie. Przez dwa lata kury w caym powiecie lwowskim tyle jaj nie nanosz. Ej, eby to tak byy jaja, dopiero bymy uywali na jajecznicy! A trzeba wapanom wiedzie, eja za misk jajecznicy najwikszy specja oddam. onierska we mnie natura, tak jak i w was. Zjem chtnie co dobrego, byle duo. Dlatego te i do bitwy skorszy jestemod dzisiejszych modzikw piecuchw, co toniecuki ulgaek nie zje, eby si zaraz zaywot nie trzyma. - No! ale wapan wczoraj z Burajem popisa! - rzek may rycerz - Buraja tak ci - ho! ho! Nie spodziewaem si tego po wapanu. To to przecie by rycerz przesawny na ca Ukrain i Turecczyzn. - Co? ha! - rzek z zadowoleniem Zagoba. -Nie pierwszyzna mi to, nie pierwszyzna, panie Michale. Widz, szukalimy si wszyscy w korcu maku, ale te i dobralimy si we czterech tak, e takiej czwrki w caej Rzeczypospolitej nie znajdziesz. Dalibg, z wapanami i z ksiciem naszym na czele ruszybym samopit, choby na Stambu. Bo uwaajcie tylko: pan Skrzetuski zabi Burdabuta, a wczoraj Tuhaj-beja... - Tuhaj-bej nie zabit - przerwa porucznik -sam czuem, e mi si ostrze zwino; pniej te zaraz nas rozdzielili. - Wszystko jedno - rzek Zagoba - nie przerywaj, panie Janie. Pan Micha usiek w Warszawie Bohuna, jakemy ci to mwili... - Lepiej by wa nie wspomina - rzek Litwin. - Co si wymwio, to si wymwio - odpar Zagoba. - Cho wolabym by nie wspomina, ale id dalej... ot pan Podbipita z Myszykiszek zdusi owego Pujana, a ja Buraja. Nie zmilcz wszelakowapastwu, e oddabym tamtych wszystkich ze jednego Buraja i e pono najcisz miaem robot. Diabe to by, nie Kozak, co? ebym tak mia synw legitime natos, pikne bym im imi zostawi.Ciekawym tylko, co krl jegomo i sejmy na to powiedz, jak nas nagrodz, nas, ktrzy si siark i saletr wicej ni czym innym ywimy. - By wikszy od nas wszystkich rycerz - rzek pan Longinus - a nazwiska jego nikt nie wie i nie pamita. - A to ciekawym, kto taki? chyba w staroytnoci? - rzek uraony Zagoba. - Nie w staroytnoci, ale; brateku, ten, ktry krla Gustawa Adolfa pod Trzciann razem z koniem obali i w jasyr wzi - rzek Litwin. - A ja syszaem, e byo to pod Puckiem -wtrci pan Micha. - Wszelako krl mu si wyrwa i zbieg - rzek Skrzetuski. - Tak jest! Wiem ja co o tym - mwi przymykajc oko pan Zagoba - bom wtedy wanie pod panem Koniecpolskim, ojcem chorego, suy... wiem ja co o tym! Modestia to nie pozwala onemu rycerzowi powiedzie swego nazwiska i dlatego nikt gonie wie. Chocia, wierzcie w to, co powiem:Gustaw Adolf wielkim by wojownikiem, prawie panu Koniecpolskiemu rwnym, ale wpojedynczym spotkaniu z Burajem cisza bya robota - ja wam to mwi! - To niby znaczy, e to wapan powali Gustawa Adolfa? - pyta Woodyjowski. - Alboem ci si pochwali, panie Michale?...niech tam to ju zostanie w niepamici - mam ja si z czym i dzi pochwali: co bddawne czasy wspomina!... Strasznie to piwsko burczy w ywocie - a im wicej w nim sera, tym wicej burczy. Wol winn polewk - cho chwaa Bogu i za to, co jest, bo wkrtce moe i tego nie starczy... Ksidz abkowski mnie mwi, e pono wiwendy skpo, a on si tym bardzo niepokoi, bo ma brzuch jak gumno. Setny to bernardyn! Okrutniem go polubi. Wicej w nim onierza ni mnicha. Kiedy by kogo w pysk trzasn, to cho zaraz trumn zamawiaj. - Ale - rzek may rycerz - nie mwiem te wapastwu, jak grzecznie poczyna sobie tej nocy ksidz Jasklski. Usadowi si w onym naroniku, w tej srogiej wiey po prawej stronie zamku - i patrzy na bitw. A trzeba wiedzie, e on okrutnie z guldynki strzela. Powiada tedy do abkowskiego: "Nie bd do Kozakw strzela, bo zawsze to chrzecijanie, choBogu dyzgusta czyni; ale do Tatarw (powiada) nie wytrzymam!" - i jak j dmucha, tak ich podobno co z p kopy przez ca bitw popsowa. - eby to wszystko duchowiestwo byo takie! - westchn Zagoba.- Ale nasz Muchowiecki to jeno rce ku niebu wznosi, a pacze, e si tyle krwi chrzecijaskiej leje. - Daj wa pokj - rzek powanie Skrzetuski. - Ksidz Muchowiecki wity ksidz i w tym masz najlepszy dowd, e cho on nie starszy od tamtych dwch, przecie gowy przed jego zacnoci schylaj. - Nie tylko ja te nie neguj jego witobliwoci - odpar Zagoba - ale myl, e i samego chana potrafiby nawrci. Oj, moci panowie! musi si tam jego chaska mo sierdzi, a wszy na nim kozioki ze strachu przewracaj! jeeliprzyjdzie z nim do ukadw, pojad i ja z komisarzami. Znamy si z dawna i niegdy wielce mnie miowa. Moe te sobie przypomni. - Do ukadw Janickiego pewnie wybior, boon po tatarsku, tak jak po polsku mwi - rzek Skrzetuski. - I ja tak samo, a z murzami znamy si jakyse konie. Crki mi swoje chcieli w Krymieoddawa, eby si potomstwa piknego doczeka, a em to by mody i paktw konwentw nie zawieraem ze swoj niewinnoci, jako im Podbipita z Myszykiszek, wicem tam sia figlw napata. - Sucha hadko! - rzek pan Longinus spuszczajc oczy. - A wapan to jako szpak wyuczony; jedno w kko powtarza. Wida, e bowinkowie mowy ludzkiej dobrze jeszcze nie umiej. Dalszy cig rozmowy przerwa gwar dochodzcy z zewntrz namiotu - wic rycerze wyszli zobaczy, co si dzieje. Mnstwo onierzy stao na okopie spogldajc na okolic, ktra w cigu nocy zmienia si znacznie i jeszcze w oczach si zmieniaa. Kozacy rwnie nie prnowali od czasu ostatniego szturmu, ale sypali szace, zacigali na nie dziaa tak dugie i donone, jakich nie byo w polskim obozie, porozpoczynali poprzeczne, wowato idce fosy, aprosze; z daleka wydaway si te nasypy jak tysice olbrzymich kretowisk. Caa pochya rwnina bya nimi pokryta, wieo skopana ziemia czernia si wszdzie midzy zielonoci - i wszdy mrowio si od pracujcego ludu. Na pierwszych waach migotay take krasne czapki moojcw. Ksi sta take na okopie w towarzystwiestarosty krasnostawskiego i pana Przyjemskiego. Poniej kasztelan beski poglda przez perspektyw na roboty kozackie i mwi do podczaszego koronnego: - Nieprzyjaciel rozpoczyna regularne oblenie. Widz, e trzeba nam bdzie obrony w okopie poniecha i do zamku si przenie. Dosysza te sowa ksi Jeremi i rzek pochylajc si z gry ku kasztelanowi: - Nieche nas Bg od tego broni, bo dobrowolnie jakoby w potrzask bymy leli. Tu nam y albo umiera. - Takie i moje zdanie, chobym mia co dzie jednego Buraja zabija - wtrci panZagoba. - Protestuj imieniem caego wojska przeciw zdaniu janie wielmonego kasztelana beskiego. - To do waci nie naley! - rzek ksi. o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcc]c,HcX: #- Cicho wa! - szepn Woodyjowski cignc szlachcica za rkaw. - Wygnieciemy ich w tych zakrywkach jako krety - mwi Zagoba - a ja wasz ksic mo prosz, aby mnie pierwszemu pozwoli i z wycieczk. Znajoni mnie ju dobrze, poznaj jeszcze lepiej.- Z wycieczk?... - rzek nagle ksi i zmarszczy brwi. - Czekaj no wa... noce z wieczora bywaj ciemne... Tu zwrci si do starosty krasnostawskiego, do pana Przyjemskiego i do regimentarzy. - Prosz waszmo panw na rad - rzek. I zstpi z okopu, a za nim udaa si caa starszyzna - Na mio bosk, co wapan czynisz? - mwi Woodyjowski do Zagoby - c to? suby i dyscypliny nie znasz, e do rozmowy starszych si mieszasz? Ksi askawy pan, ale w czasie wojny nie ma z nim artw. - Nic to, panie Michale! - odrzek Zagoba. - Pan Koniecpolski, ojciec, srogi by lew, a na moich radach sia polega i niech mnie dzi wilcy zjedz, jeeli nie dlatego po dwakro pogromi Gustawa Adolfa. Umiem ja z panami gada! Albo i teraz! - zauwaye, jak ksi obstupuit, gdym muwycieczk doradzi? Jeeli Bg da wiktori,czyja bdzie zasuga - co? - twoja? W tej chwili zbliy si Zawilichowski. - A co? Ryj! ryj jak winie! - rzek ukazujc na pole. - Wolabym, eby to byy winie - odpowiedzia Zagoba - bo kiebasy by nam tanio wypady, a ich pado i dla psw si nie przygodzi. Dzi ju musieli onierze kopa studnie w kwaterach pana Firleja, gdy we wschodnim stawie od trupw wodynie zna. Nad ranem w psubratach popkaa i wszyscy spynli. Jak przyjdzie pitek, nie bdzie mona ryb je, bo misem karmione. - Prawda jest - rzecze Zawilichowski - starym onierz, a tyle trupa dawnom nie widzia, chyba pod Chocimiem przy szturmach janczarskich na nasz obz. - Zobaczysz go waszmo jeszcze wicej - ja to waszmoci mwi! - Myl, e dzi wieczorem albo jeszcze i przed wieczorem znowu do szturmu rusz. - A ja powiadam, e do jutra zostawi nas w spokoju. Ledwie pan Zagoba skoczy mwi, gdy na szacach kozackich wykwity dugie biae dymy i kule z szumem przeleciay nadokopem. - Masz wa! - rzek Zawilichowski. - Ba! sztuki wojennej nie znaj! - odpar Zagoba. Stary Zawilichowski mia jednak suszno. Chmielnicki rozpocz regularne oblenie, poprzecina wszystkie drogi, wyjcia, odj pasz, sypa aprosze i szace, podkopywa si wownicami pod obz, ale szturmw nie poniecha. Postanowi on nie da spokoju oblonym, nuy ich, straszy, trzyma w ustawicznej bezsennoci i nka dopty, dopki bro nie wypadnie z ich rk zesztywniaych. Wic wieczorem znowu uderzy na kwatery Winiowieckiego z nie lepszym jak poprzedniego dnia skutkiem, tym bardziej e i moojcy nie szli ju z tak ochot. Nastpnego dnia ogie nie ustawa ani na chwil. Wownice tak ju byy bliskie, e i rczna strzelba donosia do waw; przykrywki ziemne dymiy jak mae wulkany od rana do wieczora. Nie bya to walna bitwa, ale nieustajca szarpanina. Obleni wypadali niekiedy z waw, a wwczas przychodzio do szabel,cepw, kos i wczni. Ale zaledwie wygnieciono jednych moojcw, natychmiastprzykrywki napeniaj si nowym ludem. onierz przez cay dzie nie mia ani chwili odpoczynku, a gdy nadszed upragniony zachd soca, rozpocz si nowy szturm generalny - o wycieczce nie byo co i myle. W nocy 16 lipca uderzyli dwaj dzielni pukownicy, Hadki i Nebaba, na kwatery ksice i ponieli znw straszn klsk. Trzy tysice najdzielniejszych moojcw lego na placu - reszta, goniona przez starost krasnostawskiego, ucieka w najwikszym popochu do taboru, rzucajc bro i rogi z prochem. Rwnie niefortunnykoniec spotka i Fedoreka, ktry korzystajc z gstej mgy o mao na witaniu nie wzi miasta. Odpar go pan Korf na czele Niemcw, a pan starosta krasnostawski i pan chory Koniecpolski wybili prawie do szcztu w ucieczce. Lecz nic to byo wszystko w porwnaniu z okropn nawa, jaka dnia 19 lipca rozptaa si nad okopem. Uprzedniej nocy wysypali Kozacy naprzeciw kwater Winiowieckiego wysoki wa, z ktrego armaty wielkiego kalibru ziay nieustannym ogniem, gdy za dzie min i pierwsze gwiazdy zabysy na niebie, dziesitki tysicy ludzi ruszyy do ataku. Jednoczenie w dali ukazao si kilkadziesit straszliwych machin, podobnych do wie, ktre toczyy si z wolna ku okopowi. Po bokach ich wznosiy si na ksztat potwornych skrzyde mosty,ktre przez fosy miano przerzuca - a szczyty dymiy, wieciy i huczay wystrzaami lekkich dziaek, rusznic i samopaw. Szy te wiee midzy mrowiemgw jakby olbrzymi pukownicy - to czerwienic si w ogniu armat, to niknc wdymie i ciemnoci. onierze ukazywali je sobie z daleka, szepcc: - To hulaj-horodyny! Nas to Chmielnicki bdzie me w tych wiatrakach. - Patrzcie, jak si tocz z hukiem, rzekby: grzmoty! - Z armat do nich! z armat! - woali inni. Jako puszakrze ksicy posyali kul za kul, granat za granatem ku straszliwym machinom, ale e wida je byo wwczas tylko, gdy wystrzay rozdary ciemno, wic kule mijay je najczciej. Tymczasem zbita masa kozactwa napywaacoraz bliej, jak czarna fala pynca noc z dalekiej morskiej przestrzeni. - Uf! - mwi pan Zagoba stojc wraz z jazd przy Skrzetuskim - gorco mi jak nigdy w yciu! Noc taka parna, e suchej nitki na mnie nie ma. Diabli nadali te machiny! Sprawe, Boe, eby si ziemia pod nimi rozstpia, bo ju mi koci w gardle stoj te ajdaki... amen! Ni zje; ni si wyspa... psi w lepszych kondycjach od nas yj! Uf! jak parno! Rzeczywicie powietrze byo cikie i parne, a do tego przesycone wyziewami trupw gnijcych od kilku dni na caym pobojowisku. Niebo przysonio si czarn inisk opon chmur. Burza wisiaa nad Zbaraem. onierzom pod zbrojami pot oblewa ciao, a piersi oddychay z wysileniem. W tej chwili bbny poczy warcze w ciemnociach. - Ju zaraz uderz! - rzek Skrzetuski. - Syszysz wa? - bbni. - Sysz. eby w nich diabli bbnili! Czysta desperacja! - Koli! koli! - zawrzasy tumy rzucajc si ku okopom. Bitwa zawrzaa na caej dugoci okopu. Uderzono jednoczenie na Winiowieckiego, na Lanckoroskiego, na Firleja i Ostroroga,aby jeden drugiemu nie mg przychodzi z pomoc. Kozactwo, spojone gorzak, szo jeszcze zacieklej ni w czasie poprzednich szturmw, ale tym dzielniejszy napotykao opr. Duch bohaterski wodza oywia onierzy; grone piechoty kwarciane zoone z chopw mazurskich zbiy si tak z kozactwem, e pomieszay si z nim zupenie. Walczono tam na kolby, pici i zby. Pod razami zawzitych Mazurw legokilkuset najpyszniejszej piechoty zaporoskiej, ale wnet nowe tumy zalay ich zupenie. Bitwa na caej linii stawaa si coraz zaartsz. Rury muszkietw paliy rce onierzy, tchu im brako, starszynie gos zamar w gardzieli od wrzaskw komendy. Starosta krasnostawskii Skrzetuski wypadli znw z jazd i zajedali z boku Kozakw, tratujc cae puki i pawic si we krwi. Godzina upywaa. za godzin i szturm nie ustawa, bo straszliwe luki w szeregach kozackich Chmielnicki w jednym mgnieniu oka zapenia nowymi siami. Tatarzy dopomagali wrzaskiem, puszczajc zarazemchmury strza na bronicych si onierzy;niektrzy stojc w tyle czerni zaganiali j do szturmu batami z byczego surowca. Wcieko walczya z wciekoci, pier uderzaa o pier - m wiza si w ucisku miertelnym z mem... I tak walczyli, jak walcz rozhukane fale morskie z wysp skalist. Nagle ziemia zatrzsa si pod nogami wojownikw, a cae niebo stano w sinym ogniu, jakby ju Bg nie mg duej patrzy na okropnoci ludzkie. oskot straszliwy zguszy wrzaski ludzkie i huk armat To artyleria niebieska rozpocza teraz straszliw kanonad. Grzmoty roztaczay si od wschodu na zachd. Zdawao si, e to niebo wraz z chmurami pko i wali si na gowy walczcych. Chwilami wiat cay wyglda jak jeden pomie, chwilami lepo wszystko od ciemnoci i znw czerwone zygzaki gromwrozdzieray czarn opon. Wicher uderzy raz i drugi, zerwa tysice czapek, proporcw, chorgwi i rozmit je w mgnieniu oka po pobojowisku. Pioruny poczy wali jeden za drugim - potem nastpi chaos grzmotw, byskawic, wichru, ognia i ciemnoci - niebo si wcieko, jak ludzie. Niepamitna burza rozszalaa si nad miastem, zamkiem, okopami i taborem. Bitwa zostaa przerwana. Na koniec upustyniebieskie rozwary si i nie strugi, ale potoki ddu poczy la na ziemi. Fala przysonia wiat: o krok naprzd nie byo nic wida. Trupy w fosie spyny. Puki kozackie, porzuciwszy szturm, biegy jedneza drugimi ku taborowi, szy na olep, spotykay si ze sob i sdzc, e to nieprzyjaciel je goni, rozpraszay si w ciemnoci; za nimi topic si i przewracajc umykay armaty, amunicje, wozy. Woda porozrywaa roboty ziemne kozackie, szumiaa w rowach i wownicach, wciskaa si w nakrywki ziemne, lubo ubezpieczono je rowami, i biega z szumem po rwninie jakby gonic uciekajcych moojcw. Deszcz wali coraz wikszy. Piechoty w okopie umkny z waw szukajc pod namiotami schronienia, tylko dla jazdy starosty krasnostawskiego i Skrzetuskiego nie przychodzi rozkaz odwrotu. Stali wic jeden przy drugim jakoby w jeziorze, strzsajc z siebie wod. Tymczasem burzapocza z wolna przechodzi. Po pnocy deszcz wreszcie usta. Midzy przerwami chmur tu i owdzie zabysy gwiazdy. Upyna jeszcze godzina - i woda troch spada. Wwczas przed chorgwi Skrzetuskiego ukaza si niespodzianie sam ksi. - Moci panowie - spyta - a adownice wam nie zamoky? - Suche, moci ksi! - odpowiedzia Skrzetuski. - To dobrze! zsi mi z koni, ruszy przezwod ku onym beluardom, podsypa je prochem i zapali. A cicho mi i! Pan starosta krasnostawski pjdzie z wami. - Wedug rozkazu! - odpowiedzia Skrzetuski. Wtem ksi dojrza mokrego pana Zagob. - Wa si prosie na wycieczk - ruszaje teraz! - rzek. - Masz, diable kubrak! - mrukn pan Zagoba. - Tego jeszcze brakowao! W p godziny potem dwa oddziay rycerzy po dwiecie pidziesit ludzi, brodzc po pas w wodzie, biegy z szablami w rku ku owym straszliwym "hulaj-horodynom" kozackim, stojcym o p staja od okopu. Jeden oddzia wid "lew nad lwy", pan starosta krasnostawski, Marek Sobieski, ktry ani chcia sysze o pozostaniu w okopie, drugi - Skrzetuski. Czelad niosa za rycerzami manice ze smo, suche pochodnie i prochy, a oni szli cicho jak wilcy skradajcy si ciemn noc ku owczarni. May rycerz przyczy si na ochotnika do Skrzetuskiego, bo kocha pan Micha takie wyprawy nad ycie - drepta wic teraz po wodzie majc rado w sercu, a szabl w doni; obok postpowa pan Podbipita z goym Zerwikapturem, widny midzy wszystkimi, bo o dwie gowy od najwyszych wyszy; a midzy nimi nada sapic pan Zagoba i mrucza z nieukontentowaniem, przedrzeniajc sowaksice: - "Chciao ci si wycieczki - ruszaj teraz!" Dobrze! Psu by si nie chciao i na weseleprzez tak wod. Jeelim doradza wycieczk w taki czas, to niech nigdy w yciu nic prcz wody nie pij! Ja nie kaczka, a mj brzuch nie czno. Zawsze miaem abominacj do wody, a c dopiero do takiej, w ktrej chopska padlina moknie... - Cicho wa! - rzek pan Micha. - Wa sam cicho! Nie wikszy od kiebia iumiesz pywa, to ci atwo. Powiem nawet,e niewdzicznie to ze strony ksicia, eby mi jeszcze po zabiciu Buraja nie da spokoju. Do ju Zagoba zrobi, niech jeno kady tyle zrobi, a Zagobie dajcie spokj, bo piknie bdziecie wygldali, jak go nie stanie! Na Boga! jeeli wpadn w jak dziur, wycignijciee mnie, wapanowie za uszy, bo si zaraz zalej. - Cicho wa! - rzek Skrzetuski. - Kozacy tam siedz, w tych ziemnych zakrywkach, jeszcze ci usysz. - Gdzie? co wapan gadasz? - A tam, w onych kopcach pod darni. - Tego jeszcze brakowao! Nieche to jasnepioruny zatrzasn! Reszt sw stumi pan Micha pooywszy Zagobie do na ustach, bo zakrywki byy ju ledwie o pidziesit krokw odlege. Szli wprawdzie cicho rycerze, ale woda chlupotaa im pod nogami; szczciem deszcz znowu zacz pada i szum jego guszy stpania. Stray przy zakrywkach nie byo. Kt bowiem spodziewaby si wycieczki po szturmie i po takiej burzy, ktra jakby jeziorem rozdzielia walczcych. Pan Micha z panem Longinem skoczyli naprzd i pierwsi doszli do kopca. May rycerz puci szabl na sznurek, zoy donie do ust i pocz woa: - Hej, ludy! - A szczo? - ozway si ze rodka gosy moojcw, widocznie przekonanych, e to kto od taborw kozackich przychodzi. - Sawa Bohu! - odrzek Woodyjowski - a pucie no! - A to nie wiesz, jak wej? - Wiem ju! - odrzek Woodyjowski i zmacawszy wejcie skoczy do rodka. Pan Longinus z kilku innymi run za nim. W tej chwili wntrze pokrywki zabrzmiao przeraliwym wyciem ludzkim - jednoczenie rycerstwo wydawszy okrzyk rzucio si ku innym kopcom. W ciemnoci rozlegy si jki, szczk elaza, gdzieniegdzie przebiegay jakie ciemne postacie, inne paday na ziemi, czasem hukn wystrza - ale wszystko razem nie trwao duej jak kwadrans. Moojcy, zaskoczeni po najwikszej czci w nie gbokim, nie bronili si nawet - i wygnieciono ich wszystkich, zanim zdoali za bro chwyci. - Do hulaj-grodw! do hulaj-grodw! - rozleg si gos starosty krasnostawskiego. Rycerstwo rzucio si ku wieom. - Pali od rodka, bo z wierzchu mokre! - zagrzmia Skrzetuski. Ale rozkaz nieatwy by do wykonania. W wieach budowanych z bierwion sosnowych nie byo ani drzwi ani adnego otworu. Strzelcy kozaccy wchodzili na nie po drabinach, dziaa za, poniewa mogy si mieci tylko mniejsze, wcigano na powrozach. Rycerze biegali wic czas jaki naokoo, prno siekc szablami belki lub szarpic rkoma za wgy. Na szczcie czelad miaa siekiery; poczto rba. Starosta krasnostawski kaza te podkada puszki z prochem umylnie na ten cel przygotowane. Pozapalano manice ze smo, jak rwnie pochodnie - i pomie pocz liza mokre, lecz przesiknite ywic bierwiona. Zanim jednake zajy si bierwiona, zanimprochy wybuchy, pan Longinus schyli si ipodnis ogromny gaz wydobyty z ziemi przez Kozakw. Czterech najtszych z ludu mocarzy nie ruszyoby go z miejsca, lecz on koysa nim w potnych rkach - i tylko przy wietle manic wida byo, e krew wystpia mu na twarz. Rycerze oniemieli zpodziwu. - To Herkules! nieche go kule bij! - woali wznoszc rce do gry. Tymczasem pan Longinus zbliy si do nie podpalonej jeszcze beluardy, przechyli si w ty i puci kamie w sam rodek ciany.Obecni a pochylili gowy, tak gaz hucza. Pky od ciosu zaraz spojenia; rozleg si trzask, wiea rozwara si jak zamane podwoje i runa z oskotem. Stos drzewa polano smo i podpalono w jednej chwili. Po niejakim czasie kilkadziesit olbrzymich pomieni owiecio ca rwnin. Deszcz pada cigle, ale ogie przemg go - i "paliy si te beluardy z podziwem obu wojsk, jako e w dzie tak mokry". Skoczyli na pomoc z kozackiego taboru Stepka, Kuak i Mrozowicki, kady na czele kilku tysicy moojcw, i prbowali gasi - prno! Supy ognia i czerwonego dymu strzelay coraz potniej ku niebu, odbijajc si w jeziorkach i kauach, ktrych burza naczynia na pobojowisku. Tymczasem rycerze wracali w cinitych szeregach do okopu, gdzie z daleka ju witano ich radosnymi okrzykami. Nagle Skrzetuski obejrza si naokoo, rzuci okiem w gb szeregu i krzykn grzmicym gosem: - Stj! Pana Longina i maego rycerza nie byo midzy wracajcymi. Widocznie, uniesieni zapaem, zbyt dugo zabawili si przy ostatniej beluardzie, a moe odnaleli gdzie zatajonych jeszcze moojcw, do, i widocznie nie spostrzegli odwrotu. - Naprzd! - skomenderowa Skrzetuski. Starosta krasnostawski, idc na drugim naley! - rzek ksi. o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPD [ cHc*c9$S?*kocu szeregu, nie rozumia, co zaszo, i bieg pyta - gdy w teje chwili obaj podani rycerze ukazali si, jakby spod ziemi wyroli, na p drogi midzy beluardami a rycerstwem. Pan Longinus z byszczcym Zerwikapturem w rku stpaolbrzymimi krokami, a przy nim bieg kusem pan Micha. Obaj gowy mieli zwrcone ku gonicym ich na ksztat zgrai psw moojcom Przy czerwonej unie poaru wida byo ca gonitw doskonale. Rzekby: olbrzymia osza uchodzi przed gromad strzelcw ze swoim maym, gotowa w kadej chwili rzuci si na napastnikw. - Zgin! na miosierdzie boskie, prdzej! - krzycza rozdzierajcym gosem pan Zagoba - ustrzel ich z ukw albo z piszczeli! Na rany Chrystusa, prdzej! I nie baczc na to, e nowa bitwa moe siza chwil zawiza, lecia z szabl w rku razem ze Skrzetuskim i innymi na pomoc, utyka, przewraca si, podnosi, sapa, krzycza, trzs si cay i gna resztkami ng i tchu. Jednake moojcy nie strzelali, bo samopay zamoky, a ciciwy ukw rozmiky - wic nacierali jeno coraz bliej. Kilkunastu ich wysforowao si naprzd i ju, ju mieli dobiec, ale wwczas obaj rycerze zwrcili si ku nim jak odyce i wydawszy krzyk okropny wznieli szable do gry. Kozacy stanli w miejscu. Pan Longinus ze swym olbrzymim mieczem wydawa im si jak nadprzyrodzon istot. I jako dwa bure wilki zbyt napierane przez ogary odwrc si i bysn biaymi kami, a psiarnia, skomlc z dala, nie mie si na nie rzuci, tak i oni odwracali si po kilkakro i za kadym razem biegncy na przedzie stawali na miejscu. Raz tylko puci si ku nim jeden, widocznie mielszej natury, z kos w rku; ale pan Micha skoczy jak bik ku niemu i uksi go na mier. Reszta czekaa na innych, ktrzy nadchodzili biegiem gst aw. Lecz i szereg rycerzy by coraz bliszy, a pan Zagoba lecia z szabl nad gow, krzyczc nieludzkim gosem: - Bij! morduj! Wtem huknli z okopw i granat, chychoczc jak puszczyk, zakreli czerwony uk na niebie i upad w cinit awic; za nim drugi, trzeci, dziesity. Zdawao si, e bitwa rozpoczyna si na nowo. Kozakom a do oblenia Zbaraa nie znane byy tego rodzaju pociski i po trzewemu bali si ich najwicej, widzc w nich czary "Jaremy" - wic awica wstrzymaa si w jednej chwili, potem pka na dwoje, a razem pky i granaty roznoszc postrach,mier i zniszczenie. - Spasajtes! spasajtes! - rozlegy si przeraone gosy. I pierzcho wszystko, a tymczasem pan Longinus i may rycerz wpadli w zbawczy szereg husarzy. Zagoba rzuca si to jednemu, to drugiemuna szyj, caowa ich po policzkach i oczach. Rado dawia go, a on j tumi, nie chcc mikkiego serca okaza - i woa:- Ha, skurczybyki! Nie powiem, ebym was miowa, ale si o was baem! Bodaj was byli usiekli! Tak to sub znacie, e na tyach zostajecie! Warto by was komi po majdanie za nogi powlec! Pierwszy powiem ksiciu, by wam poenam obmyli... Chodmyteraz spa... Chwaa Bogu i za to! Szczcietych psubratw, e przed granatami uciekli,bo bybym ich naszatkowa jak kapusty. Wol si bi ni patrzy spokojnie, jak znajomi gin. Musimy dzisiaj podpi! ChwaaBogu i za to! Ju mylaem, e wam obum requiem jutro zapiewamy. Ale auj, e spotkania nie byo, bo mnie rka okrutnie wierzbi, cho w nakrywkach daem im bobu z cebul. Rozdzia 26 Jednake znowu wypado zatoczy nowe way i uj obozu, aby udaremni wykonaneju prace ziemne kozackie i uszczuplonym siom uatwi obron. Kopano tedy po szturmie ca noc. Zaczem Kozacy nie prnowali take. Podszedszy cicho ciemnej nocy z wtorku na rod, rzucili naokoo obozu drugi wa, wiele wyszy. Std na zorzy, ozwawszy si wszyscy gosem, poczli zaraz strzela i cae cztery dni i cztery noce strzelali. Czyniono sobie wzajem wiele szkd, albowiem z obu stron najlepsi strzelcy szli w zawody. Od czasu do czasu zryway si masy kozactwai czerni do szturmu, ale nie dochodziy do waw, tylko strzelanina stawaa si corazgortsz. Nieprzyjaciel, majc potne siy, zmienia walczce oddziay prowadzc jedne na spoczynek, drugie do boju. Ale w obozie nie byo onierza do zastpstwa: jedni i ci sami ludzie musieli strzela, zrywa si co chwila do obrony pod grob szturmw, grzeba zabitych, kopa studnie i podsypywa wyej way, aby lepsz daway zason. Sypiano, a raczej drzemano u waw wrd ognia i kulleccych tak gsto, e kadego ranka mona je byo zmiata bezpiecznie z majdanu. Przez cztery dni nikt nie zrzuci zsiebie odziey, ktra moka na deszczu, scha na socu, palia w dzie, zibia w nocy - przez cztery dni nikt nie mia w ustach nic ciepego. Pito gorzak domieszywajc do niej prochu dla wikszej tgoci, gryziono suchary i rwano zbami wysche wdzone misiwo, a wszystko wrd dymu, wystrzaw, wistu kul i hukuarmat. I "nic to byo wzi po bie albo po boku". onierz obwizywa brudn szmat krwawy eb i bi si dalej. Dziwni to byli ludzie: w podartych koletach i zardzewiaych zbrojach, z potrzaskanymi rusznicami w rku, z czerwonymi od bezsennoci oczyma, a wiecznie czujni, zawsze ochoczy, dzie czy noc, deszcz czypogoda, zawsze gotowi do boju. onierz rozkocha si w swym wodzu, w niebezpieczestwach, w szturmach, w ranach i mierci. Jaka egzaltacja bohaterska ogarna dusze; serca stay siharde, umysy "zatwardziy si". Okropno staa si dla nich rozkosz. Rozmaite chorgwie przecigay si wzajemw subie, w wytrwaoci na gd, bezsenno, prac, w mstwie i zaciekoci. Przyszo do tego, e trudno byo onierzy utrzyma na waach, bo niepoprzestajc na obronie darli si do nieprzyjaciela jak rozwcieczeni z godu wilcy do owczarni. We wszystkich pukach panowaa jaka dzika wesoo. Kto by wspomnia o poddaniu, rozerwano by go w mgnieniu oka na sztuki. "Tu umiera chcemy!" - powtarzay wszystkie usta: Kady rozkaz wodza speniano z byskawiczn szybkoci. Raz zdarzyo si,i ksi przy objedzie wieczornych waw dosyszawszy, e ogie chorgwi kwarcianej imienia Leszczyskich sabnie, przyjecha przed onierzy i spyta: - A czemu to nie strzelacie? - Prochy nam wyszy - posalimy na zamek po nowe. - Tam macie bliej - rzek ksi ukazujc na szace nieprzyjaciela. Zaledwie skoczy, gdy caa chorgiew skoczya z waw, rzucia si biegiem ku nieprzyjacielowi i wpada jak orkan na szace. Wybito Kozakw onikami, drgami,kolbami muszkietw, zagwodono cztery dziaa i po upywie p godziny onierze, zdziesitkowani, ale zwyciscy, wrcili ze znacznym zapasem prochu w beczukach i rogach myliwskich. Dzie upywa za dniem. Aprosze kozackie coraz cianiejszym piercieniem obejmoway okop i wpieray si we jak kliny w drzewo. Strzelano ju z tak bliska, e nie liczc szturmw, dziesiciu ludzi spod kadej chorgwi padao dziennie; ksia nie mogli dochodzi z sakramentami. Obleni zasaniali si wozami, namiotami, skrami, rozwieszon odzie; w nocy chowano zabitych, gdzie ktry leg, ale ywi bili si tym zaciciej na mogiach wczorajszych towarzyszw. Chmielnicki szafowa krwi swych ludzi bez miary, ale kady szturm nowe tylko, coraz wiksze przynosi mu w zysku straty. Sam on by zdumiony oporem; liczy jeno na to, e czas zwtli serca i siy oblonych - jako czas pyn, ale oni coraz wiksz okazywali pogard mierci. Wodzowie dawali przykad onierzom. Ksi Jeremi sypia na goej ziemi u wau; pi gorzak i jad wdzone koskie miso, cierpic trudy i zmiany pogody "nad paski swj stan". Chory koronny Koniecpolski i starosta krasnostawski osobicie wiedli puki na wycieczki; w czasie szturmw stawali bez zbroi w najgstszym gradzie kul. Nawet ci wodze, ktrym - jak Ostrorogowi - brako wojennego dowiadczenia i na ktrych onierz nauczy si patrze bez ufnoci, teraz pod rk Jeremiego zdawali si w innych zmienia ludzi. Stary Firlej i Lanckoroski sypiali rwnie u waw, a pan Przyjemski w dzie ustawia dziaa, wnocy ry pod ziemi jak kret, kopic pod kozackimi minami kontrminy, wysadzajc aprosze lub otwierajc drogi podziemne, ktrymi onierze dostawali si jak duchy mierci midzy upione kozactwo. Na koniec Chmielnicki postanowi sprbowa ukadw majc t myl uboczn,e przez ten czas podstpem bdzie mg czego dokona. Pod wieczr 24 lipca poczli Kozacy woa z szacw na onierzy, aby zaprzestali strzela. Wysany Zaporoec oznajmi, i hetman yczy sobie widzie starego Zawilichowskiego. Po krtkiej naradzie regimentarze zgodzili si na propozycj i starzec wyjecha z okopu. Z dala widziao rycerstwo, jak mu czapkowano w szacach kozackich, gdy Zawilichowski przez krtki czas swego komisarstwa zdoa sobie zjedna szacunekdzikiego Zaporoa - i sam Chmielnicki go szanowa. Strzelanina wtedy ustaa. Kozacyaproszami zbliali si do samego wau; rycerstwo schodzio ku nim. Obie strony miay si na ostronoci, ale nie byo nic nieprzyjaznego w tych spotkaniach. Szlachtawyej cenia zawsze Kozakw od pospolitejczerni, a teraz cenic ich mstwo i uporno w boju, rozmawiaa z nimi na rwnej stopie jak kawalerowie z kawalerami; Kozacy z podziwem patrzyli z bliska na to niedostpne lwie gniazdo, ktrewstrzymao ca ich i chanow potg. Wic poczli si zblia, gwarzy a narzeka, e tyle krwi chrzecijaskiej sileje; pod koniec czstowano si tabak i gorzak. - Ej, panowie ycari! - mwili starzy Zaporocy - eby wy tak zawsze stawali, nie byoby tych Wd i Korsunia, i Piawiec. Czorty wy chyba nie ludzie. Takichmy jeszcze na wiecie nie widzieli. - Przyjdcie jutro i pojutrze, zawsze nas takich znajdziecie. - No, tak i przyjdziemy, a tymczasem sawa Bogu za oddech. Sia si krwi chrzecijaskiej leje. Ale i tak was gd zmoe. - Prdzej przyjdzie krl ni gd; dopieromy gby obtarli po smacznej strawie. - A zbraknie nam wiwendy, to w waszych taborach poszukamy - mwi biorc, si w boki Zagoba. - Daj Bg, eby bat'ko Zawilichowski wskra co u naszego hetmana, bo jak nie wskra, to wieczr do szturmu pjdziemy. - Nam te ju tskno. - Chan wam obieca, e wszyscy bdziecie ksim. - A nasz ksi obieca chanowi, e go za brod do ogona swemu koniowi przywie. - Czarownik on, ale ne zderyt. - Lepiej by wy z naszym kniaziem na pogan poszli, ni przeciw zwierzchnoci rk podnosili. - Z waszym kniaziem... Hm! dobrze by byo - A to czemu si buntujecie? Przyjdzie krl,bjcie si krla. Knia Jarema take by wam jak ojciec... - Taki on ojciec, jak mier matka. Duma tylu dobrych moojcw nie wybia. - Gorszy on bdzie: jeszcze wy go nie poznali. - My i nie chcemy go zna. Starzy u nas mwi, e ktry Kozak jego na oczy dojrzy,temu ju mier pisana. - Bdzie tak i z Chmielnickim. - Boh znajet, szczo budet. To pewno, e im dwom nie y na wiecie, na biaym. Nasz bat'ko te mwi, e gdyby wy jemu tylko Jarem wydali, to by was zdrowych puci i krlowi by si z nimi wszystkimi pokoni.Tu onierze poczli sapa, marszczy brwii zgrzyta. - Zamilcze, bo si do szabel wemiem. - Serdytes', Lachy! - mwili Kozacy - ale bdzie wam ksim. I tak tam oni rozmawiali, czasem przyjanie, a czasem z grobami, ktre mimo ich woli odzyway si jak grzmoty. Popoudniu przyjecha z powrotem do obozu pan Zawilichowski. Ukadw nie byo, a zawieszenie broni nie doszo do skutku. Stawia Chmielnicki potworne dania, aby wydano mu ksicia i chorego Koniecpolskiego. W kocu wylicza krzywdy wojsk zaporoskich i j namawia pana Zawilichowskiego, by z nim na zawsze pozosta. Na to spon stary rycerz, zerwa si i odjecha. Wieczorem nastpi szturm krawo odparty. Cay obz przez dwie godziny by w ogniu. Kozakw nie tylkoodrzucono od waw, ale piechoty zdobyy pierwsze szace, porozkopyway strzelnice, zakrywki i spaliy znw czternacie hulaj grodw. Chmielnicki zaprzysig tej nocy chanowi, e nie odstpi, dopki jeden ywy czowiek pozostanie w okopie. Nazajutrz o zorzy nowa strzelanina, wkopywanie si w way - i caodzienna bitwa na cepy, kosy, oniki, szable, kamienie i bryy ziemi Przyjazne uczucia wczorajsze i ubolewanie nad przelewaniem krwi chrzecijaskiej ustpiy wikszej jeszcze zacitoci. Deszcz popadywa od rana. Tego dnia wydano onierzom po pracji, na co mrucza mocno pan Zagoba, ale w ogle puste brzuchy zdwoiy jeszcze zacieko rycerstwa. Przysigano sobie wzajem pa jeden na drugim, a nie poddasi do ostatniego tchnienia. Wieczr przynis nowe szturmy Kozakw poprzebieranych za Turkw, krcej wszelako trwajce. Nastaa noc pena haasw i krzykw, "wielce swarliwa". Strzelanie nie ustawao ani na chwil. Wyzywano si wzajemnie; bito si kupami i pojedynczo. Wychodzi na harc pan Longinus, ale nikt przeciw niemu nie chcia stan - strzelano tylko do z daleka. Natomiast wielk saw okry si pan Stpowski i pan Woodyjowski, ktry w pojedynczym spotkaniu usiek sawnego zagoczyka Dudara. Wychodzi na koniec i pan Zagoba, ale tykona szermierk jzykow. "Po zabiciu Buraja (mwi) nie mog si z lada chmyzem pospolitowa!!" Natomiast w walce na jzyki nie znalaz rwnego sobie midzy kozactwem - i do desperacji ich przyprowadza, gdy okryty dobrze darnin,woa jakoby spod ziemi stentorowym gosem: - Siedcie tu, chamy, pod Zbaraem, a tam wojsko litewskie idzie w d Dnieprem. onom waszym i moodyciom si pokoni. Na przysz wiosn sia maych bowinkw po chaupach znajdziecie, jeli chaupy znajdziecie. Bya to prawda: wojsko litewskie szo istotnie pod Radziwiem w d Dniepru, palc i niszczc, ziemi i wod zostawujc. Wiedzieli to Kozacy, wic wpadali we wcieko i w odpowiedzi posyali panu Zagobie grad kul, jakoby kto gruszki sypa. Ale pan Zagoba pilnowa dobrze gowy za darnin i krzycza znowu: - Chybilicie, pieskie dusze, a jam Buraja nie chybi. Sam tu! Na pojedynk ze mn! Znacie mnie! Na tu, na! chamy, strzelajcie, pki macie folg, bo na jesie bdziecie Tatarzta w Krymie iska albo groble na Dnieprze sypa. Bywajcie! bywajcie! Grosz za gow waszego Chmiela! Daj mu ktry ode mnie w pysk - od Zagoby! syszycie? Aco, gnojki? mao to ju waszego cierwa na polu ley? Zdechymi psami was czu! Kazaa wam si zaraza kania! A do wide,do pugw, ajdaki, do dumbasw! Winie i sl pod wod wozi, nie nam tu wstrty czyni! Natrzsali si te i Kozacy z "panw, ktrych trzech na jeden suchar wypada", pytali, czemu to czynszu i dziesiciny nie ka oni panowie poddanym wypaca, ale przecie Zagoba bywa w sporach gr. I tak brzmiay te rozmowy, przerywane przeklestwami i dzikimi wybuchami miechu, po caych nocach, wrd strzaw i wikszych lub mniejszych walk. Wyjeda potem pan Janicki ukada si z chanem, ktry mu znowu powtarza, e wszyscy bd ksim, a zniecierpliwiony pose odpowiedzia: "Ju nam dawno to obiecujecie, a nic nam dotd! Kto po nasze gowy przyjdzie, ten i swoj przyniesie!" Wymaga chan, eby ksi Jeremi zjecha si z jego wezyrem w polu, ale bya to prosta zdrada, ktr wykryto - i ukady ostatecznie zostay zerwane. Przez cay ich czas zreszt nie byo przestanku w walce. Wieczr szturmy, w dzie strzelanina z armat, z organkw, z samopaw i "piszczeli" - wypadanie z waw, szarpanina, mieszanie si chorgwi- szalone ataki jazdy, klski i rozlew krwi coraz wikszy. onierzy podtrzymywaa jaka dzika dzawalki, krwi i niebezpieczestw. Szli do bitwy ze piewaniem, jak na wesele. Tak siju zreszt wzwyczaili do huku i haasw, e te oddziay, ktre komenderowano do spoczynku, spay wrd ognia i padajcych gsto kul nieprzebudzonym snem. ywnoci byo coraz mniej, bo regimentarze nie opatrzyli dostatecznie obozu przed przybyciem ksicia. Nastaa wielka droyzna, ale kto mia pienidze i kupowa gorzak lub chleb, ten dzieli si wesoo zinnymi. Wszyscy za nie dbali o jutro, wiedzc, e jedna z dwch rzeczy ich nie o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP> < c c& ca4 IT?minie: odsiecz ze strony krlewskiej albo mier! Na obie byli rwnie gotowi -a najbardziej gotowi na bitw. Niesychanym w historii przykadem dziesitki potykay si przeciw tysicom z takim uporem, z tak zaciekoci, e kady szturm by now klsk kozack. Prcz tego nie byo dnia, eby po kilkakro nie wypadali z obozui nie napadali nieprzyjaciela w jego wasnych szacach. Wieczorami, gdy Chmielnicki myla, e ju znuenie powinnobyo obali najwytrwalszych, i cicho gotowa szturmy, naraz wesoe piewy dolatyway jego uszu. Wtedy uderza si doni po udach z wielkiego zdziwienia i naprawd myla, e Jeremi jest chyba czarownikiem moniejszym od tych wszystkich, ktrzy byli w kozackim taborze. Wic wcieka si i zrywa do boju, i wylewa morza krwi, bo i to spostrzeg, e jego gwiazda przy gwiedziestraszliwego kniazia bledn zaczyna. W obozie kozackim piewano pieni o Jaremie lub cichym gosem opowiadano sobie o nim rzeczy, od ktrych wosy wstaway na gowie moojcom. Mwiono, e czasem zjawia si noc na okopie i ronie w oczach, a gow wyej wie zbaraskich siga; e oczy ma wtedy jakby dwa miesice, a miecz w jego rku jest jako ta gwiazda zowroga, ktr Bg czasem ludziom na pohybel na niebo wysya.Mwiono take, e gdy krzyknie, polegli w boju rycerze wstaj z chrzstem zbroi i szykuj si wraz z ywymi w szeregi. Jeremi by na wszystkich ustach: piewali onim i didy-lirnicy, rozmawiali i starzy Zaporocy, i czer ciemna, i Tatarzy. A w tych rozmowach, w tej nienawici, w tym zabobonnym przestrachu tkwia jakby jakadzika mio, ktr ten lud stepowy ukocha swego krwawego niszczyciela. Tak jest! Chmielnicki blad przy nim nie tylko w oczach chana i Tatarw, ale nawet w oczach wasnego ludu - i widzia, e musi Zbara zdoby albo urok jego rozwieje si jak pomroka przed zorz porann, musi zdepta tego lwa albo sam zginie. Za lew nie tylko si broni, ale kadego dnia sam wypada, coraz straszliwszy, z komyszy. Nie pomagay podstpy, zdrady ani otwarta przemoc. Tymczasem czer i Kozacy poczynali szemra. I im ciko byosiedzie w dymie, ogniu, w gradzie kul, w trupim zapachu, na deszczu, upaach i w obliczu mierci. Zreszt nie trudw bali si dzielni moojcy, nie niewywczasw, nie szturmw i ognia, i krwi, i mierci - oni sibali "Jaremy". Rozdzia 27 Wielu prostych rycerzy okryo si niemierteln saw w tym pamitnym okopie zbaraskim, lecz lutnia bdzie sawia w pierwszym rzdzie pana Longina Podbipit dla jego tak wielkich przewag, echyba jego skromno moga wej z nimi w paragon. Noc to bya pospna, ciemna i wilgotna; onierz, znuony czuwaniem u waw, drzema oparty na broni. Po nowych dziesiciu dniach strzelaniny i szturmw pierwszy to raz nastaa cisza i spokj. Z bliskich, bo zaledwie o trzydziecikrokw stojcych szacw kozackich nie sycha byo wywoywa, kltew i zwykych haasw. Zdawao si, e nieprzyjaciel chcc znuy, sam si znuy nareszcie Gdzieniegdzie tylko byszczao tam mde wiateko ognia ukrywanego pod darnin: z jednego miejsca dochodzi sodki, przyciszony gos liry, na ktrej gra jaki Kozak; daleko w koszu tatarskimkonie ray, a na waach rozlegay si od czasu do czasu gosy stray. Chorgwie pancerne ksice byy tej nocy na pieszej subie w obozie, wic pan Skrzetuski, pan Podbipita, may rycerz i pan Zagoba na okopie, szepcc ze sob z cicha, w przerwach rozmowy wsuchiwali si w szum deszczu padajcego w fos. Skrzetuski mwi: - Dziwny mi jest ten spokj. Uszy tak przywyky do huku i haasu, e cisza w nich dzwoni. Aby si tylko jaka zdrada in hoc silentio nie ukrywaa. - Od czasu jak jestem na p racji, wszystko mi jedno! - mrucza pospnie Zagoba. - Trzech rzeczy potrzebuje moja odwaga, a to: je dobrze, pi dobrze i wyspa si. Najlepszy rzemie, nie smarowany, zeschnie i popka. C dopiero,jeeli w dodatku moknie jak konopie w wodzie? Deszcz nas moczy, a Kozacy midl, jake si z nas padzierze nie majsypa? Mie kondycje: buka ju florena kosztuje, a kwaterka gorzaki pi. Tej mierdzcej wody pies by w gb nie chciawzi, bo ju i studnie trupem nasikny, a mnie si tak pi chce, jak i moim butom, ktre tak pyski pootwieray - jak ryby. - Ale wacine buty i wod pij nie przebredzajc - rzek pan Woodyjowski. - Milczaby, panie Michale. Nie wikszy od sikory, to si ziarnkiem prosa poywisz,a z naparstka napijesz. Ale ja Bogu dzikuj, e nie jestem taki misterny i e mnie nie kura z piasku zadni nog wygrzebaa, ale niewiasta urodzia; dlategopotrzebuj je i pi jako czowiek, nie jakchrabszcz, a em od poudnia nic prcz liny w gbie nie mia, dlatego mi i twoje arty nie w smak. Tu pan Zagoba pocz sapa gniewnie, a pan Micha wzi si za bok i tak mwi: - Mam ja tu na udzie manierzyn, com j dzi Kozakowi wydar, ale kiedy mnie kura z piasku wygrzebaa, to ju myl, e i gorzaka tak nikczemnej persony nie bdziewaci smaczna. W twoje rce, Janie! - rzek zwracajc si do Skrzetuskiego. - Daj, bo zimno! - rzek Skrzetuski. - Pij do pana Longina. - Przechera z ciebie, panie Michale - rzek Zagoba - ale chop setny i to masz do siebie, e sobie odejmiesz, a drugiemu oddasz. Niechby si wiciy te kury, co bytakich onierzw jak ty z piasku wygrzebyway - ale ich na wiecie podobno nie masz i nie o tobie mylaem. - To we wapan od pana Podbipity; nie chc ci krzywdzi - rzek pan Micha. - Co wapan robisz?... zostawe i mnie! - woa z przestrachem Zagoba spogldajcna pijcego Litwina. - Czego tak gow zadzierasz? Bodaj ci tak ju zostaa! Za dugie masz kiszki, nieatwo je nalejesz. Leje jak w sprchnia sosn! eby ci usiekli! - Ledwiem co przechyli - rzek pan Longinus oddajc manierk. Pan Zagoba przechyli lepiej i wypi do reszty; po czym parskn i tak mwi: - Caa to pociecha, e jeeli si kiedy skoczy nasza mizeria, a Bg pozwoli zdrowo wynie gowy z tych terminw, tosobie we wszystkim wynagrodzimy. Juci nam jakowe chleby obmyl. Ksidz abkowski umie dobrze zje, ale go w kozirg zapdz. - A co to za verba veritatis usyszelicie dzi z ksidzem abkowskim od Muchowieckiego? - pyta pan Micha. - Cicho! - rzek Skrzetuski - kto tu si z majdanu zblia. Umilkli, wtem jaka ciemna posta stana koo nich i przyciszony gos spyta: - A czuwacie? - Czuwamy, moci ksi - rzek prostujc si Skrzetuski. - Pilno dawa baczno. le wry ten spokj. I ksi przeszed dalej, patrzc, czy gdzie sen nie przemg utrudzonych onierzy. Pan Longinus rce zoy. - Co to za wdz! co to za wojennik! - Mniej on od nas spoczywa - rzek Skrzetuski. - Tak cae way sam co noc obchodzi, a het, do drugiego stawu. - Daje mu Boe zdrowie! - Amen... Nastao milczenie. Wszyscy wpatrywali si wytonymi oczyma w ciemno, ale nic niebyo wida - szace kozackie byy spokojne. Ostatnie wiata na nich pogasy. - Mona by ich zej jak susw we nie! - mrukn Woodyjowski. - Kto wie? - odrzek Skrzetuski. - Sen mnie tak morzy - mwi Zagoba - e a mi oczy pod wierzch gowy uciekaj, a spa nie wolno. Ciekawym, kiedy bdzie wolno? Czy strzelaj, czy nie strzelaj, ty stj pod broni i kiwaj si od fatygi, jak yd na szabasie. Psia suba! Sam nie wiem,co mnie tak rozbiera: czy gorzaka, czy ranna irytacja za w impet, ktrymy niesusznie obaj z ksidzem abkowskim wytrzyma musieli? - Jake to byo? - pyta pan Longinus. - Zacze wapan mwi i nie skoczye. - To teraz opowiem: moe si jako ze snu wybijemy! Poszlimy rano z ksidzem abkowskim na zamek w tej myli, eby to co do przegryzienia znale. Chodzimy, chodzimy, zagldamy wszdzie - nie ma nic,wracamy li. A na podwrzu spotykamy ministra kalwiskiego, ktren kapitana Szenberka na mier gotowa, tego, co go wczoraj postrzelili pod chorgwi pana Firlejow. Ja mu tedy mwi: "Bdziesz si tu, szodro, wczy i dyzgusta Bogu czyni? - jeszcze niebogosawiestwo na nas cigniesz!" A on, wida dufajc w protekcj pana beskiego, rzecze: "Taka dobra nasza wiara, jak i wasza, albo i lepsza!" Jak to powiedzia, aemy skamienieli ze zgrozy. Ale ja nic! Myl sobie: jest ksidz abkowski, nieche bdziedysputa. A mj ksidz abkowski a parska i zaraz z argumentami: zmaca go pod ebro, on za nic na t pierwsz racj nie odrzek, bo jak si wzi toczy, tak a o cian si opar. Wtem nadszed ksi z ksidzem Muchowieckim i na nas: e to haasy i swary wszczynamy! e to nie czas, nie miejsce i nie argumenta! Zmyli nam gowy jak akom - a bodaj czy susznie, bo utinam sim falsus vates, ale teministry pana Firleja cign jeszcze na nas jakie nieszczcie... - A we kapitan Szenberk nie rewokowa? - pyta pan Micha. - Gdzie tam! umar w bezecnoci, jak i y.- e te to ludzie wol si i zbawienia wyrzec jak swego uporu! - westchn pan Longinus. - Bg nas od przemocy i od czarw kozackich broni - mwi dalej Zagoba - a oni Go jeszcze obraaj. Czy waciom wiadomo, e wczoraj z tego tam ot szaca kbkami nici na majdan strzelano? onierze powiadali, e zaraz w tym miejscu, gdzie kbki paday, ziemia jakoby trdem si pokrya... - Wiadoma rzecz, e przy Chmielnickim czarni za rkodajnych su - rzek egnajc si Litwin. - Czarownice sam widziaem - doda Skrzetuski - i powiem waszmociom... Dalsze sowa przerwa pan Woodyjowski, ktry cisn nagle rami Skrzetuskiego i szepn: - Cicho no!... Po czym skoczy nad sam brzeg okopu i sucha pilnie. - Nic nie sysz - rzek Zagoba. - Ts!... deszcz zagusza! - odpowiedzia Skrzetuski. Pan Micha pocz kiwa rk, aby mu nie przeszkadzano, i czas jeszcze jaki sucha pilno, na koniec zbliy si do towarzyszw - Id - szepn. - Daj zna ksiciu! poszed ku kwaterom Ostroroga - odszepn Skrzetuski - my za pobieymy ostrzec onierzy. I zaraz z miejsca pucili si wzdu okopu,zatrzymujc si co chwila i szepcc wszdypo drodze czuwajcym onierzom: - Id! Id!... Sowa przeleciay jakoby cich byskawic z ust do ust. Po kwadransie przyjecha ksi, ju na koniu, i wyda rozkazy oficerom. Poniewa nieprzyjaciel chcia widocznie zaskoczy obz w nie i nieczujnoci, wic ksi poleci utrzyma go w bdzie. onierze mieli si zachowa jak najciszej i dopuci szturmujcych a na same way, po czym dopiero gdy wystrza z dziaa da znak, uderzy na nichniespodzianie. onierz by w gotowoci, wic tylko rury muszkietw pochyliy si bez szelestu i zapado guche milczenie. Skrzetuski, pan Longinus i pan Woodyjowski dyszeli obok siebie, a i pan Zagoba zosta z nimi, bo wiedzia z dowiadczenia, e najwicej kul pada na rodek majdanu - a na wale, przy takich trzech szablach, najbezpieczniej. Usadowi si tylko troch z tyu rycerzy, aby pierwszy impet na niego nie przyszed. Nieco z boku przyklk pan Podbipita z Zerwikapturem w rku, a Woodyjowski przycupn tu przy Skrzetuskim i szepn mu w same ucho: - Id na pewno... - Krok pod miar. - To nie czer ani Tatarzy. - Piechota zaporoska. - Albo janczary; oni dobrze maszeruj. Z konia mona by ich wicej naci! - Dzi za ciemno na jazd. - Syszysz teraz? - Ts!ts!... Obz zdawa si by pogrony w najgbszym nie. Nigdzie adnego ruchu, nigdzie wiata - wszdy najgbsze milczenie przerywane tylko szelestem drobnego, jakby sianego przez sito ddu. Zwolna jednak w tym szelecie powstawa drugi; cichy, ale atwiejszy do uowienia uchem, bo miarowy i coraz bliszy, coraz wyraniejszy; na koniec o kilkanacie krokw od fosy pojawia si jaka wyduona zbita masa, o tyle widzialna, o ile czarniejsza od ciemnoci - i zatrzymaa si w miejscu. onierze utaili dech w piersiach, tylko may rycerz szczypa w udo Skrzetuskiego, jakby chcc mu w ten sposb swoje zadowolenie okaza. Tymczasem napastnicy zbliyli si do fosy i poczli w ni spuszcza drabiny, nastpnie zleli po nich sami i przechylili je ku waowi. Wa milcza cigle, jakby na nim i za nim wszystko wymaro - i cisza nastaa miertelna. Tu i owdzie mimo caej ostronoci wstpujcych szczeble zaczy skrzypie i trzeszcze. . . "Dadz wam bobu!" - myla Zagoba. Woodyjowski przesta szczypa Skrzetuskiego, a pan Longinus cisn rkoje Zerwikaptura i wyty oczy, bo by najbliej wau i spodziewa si pierwszy uderzy. Wtem trzy pary rk pojawiy si u krawdzi i chwyciy si jej silnie, a za nimipoczy si z wolna i ostronie podnosi trzy szpice od misiurek... wyej i wyej... "To Turcy!" - pomyla pan Longinus. W tej chwili rozleg si straszliwy huk kilkutysicy muszkietw; zrobio si widno jak w dzie. Nim wiato zgaso, pan Longinus zamachn si i ci okropnie, a powietrzezawyo pod ostrzem. Trzy ciaa spady w fos, trzy gowy w misiurkach potoczyy si pod kolana klczcego rycerza. Wwczas, cho pieko zawrzao na ziemi, niebo otworzyo si nad panem Longinem, skrzyda urosy mu u ramion, chry anielskie rozpieway mu si w piersi i by jakoby wniebowzity, i walczy jak we nie, i cicia jego miecza byy jakby modlitw dzikczynn. A wszyscy dawno zmarli Podbipitowie, poczwszy od przodka Stowejki, uradowali si w niebie - e taki by z Zerwikapturw-Podbipitw yjcy ostatni. Szturm ten, w ktrym ze strony nieprzyjaciela posikowe hufce Turkw rumelskich, sylistryjskich i gwardia chanowa jaczarw bray przewany udzia, krwawiej od innych zosta odparty icign straszliw burz na gow Chmielnickiego. Zarcza on bowiem poprzednio, e Polacy mniej zaciekle z Turkami bd walczyli i byle mu tych rot pozwolono, obz zdobdzie. Musia wic teraz agodzi chana i rozwcieczonych murzw oraz podarkami ich zniewala. Chanowi pozwoli dziesi tysicy talarw, za Tuhaj-bejowi, Korz-Adze, Subagaziemu, Nuradynowi i Gadze po dwa. Tymczasem wobozie czelad wycigaa trupy z fosy, w czym nie przeszkadzano jej strzelaniem z szacw. onierze spoczywali a do rana, bo byo to ju pewne, e szturm si nie powtrzy. Spali tedy wszyscy snem nieprzebudzonym prcz chorgwi straowych i prcz pana Longina Podbipity,ktry noc ca krzyem na mieczu lea dzikujc Bogu, i mu pozwoli lub speniitak wielk chwa si okry, e imi jego przechodzio z ust do ust w obozie i w miecie. Nazajutrz wezwa go do siebie ksi-wojewoda i chwali wielce, a onierze przychodzili tumami przez cay dzie winszowa i oglda trzy gowy, ktre czelad przyniosa mu przed namiot, a ktre ju czerniay na powietrzu. Byo tedy podziwu i zazdroci niemao, a niektrzy wierzy oczom nie chcieli, bo tak byy rwno cite wraz ze stalowymi czepcami od misiurek, jakby kto noycami odkroi. - Straszliwy z waci sartor! - mwia szlachta. - Wiedzielimy o tobie, e dobry kawaler, ale takiego ciosu mogliby i staroytni pozazdroci, bo i najgrzeczniejszy kat lepiej nie potrafi. - Wiatr tak czapek nie zdejmie, jako te gowy s zdjte! - mwili inni. I wszyscy ciskali donie pana Longina, a on sta ze spuszczonymi oczyma, promienny, sodki - zawstydzony jako panna przed lubem i mwi, jakby si tumaczc: - Ustawili si dobrze. Prbowano nastpnie miecza, ale e to by krzyacki dwurczny koncerz, nikt nie mg nim swobodnie porusza nie wyjmujcnawet ksidza abkowskiego, cho on podkow jak trzcin przeamywa. Koo namiotu robio si coraz gwarniej, a pan Zagoba, Skrzetuski i Woodyjowski czynili honory przybywajcym czstujc ichopowiadaniem, bo nie byo czym innym, jako e ostatnich ju prawie sucharw dogryzano w obozie, a misa innego jak wdzonej koniny dawno nie stawao. Ale przecie duch starczy za jado i napitek. Pod koniec, gdy inni zaczli si ju rozchodzi, nadszed pan Marek Sobieski, starosta krasnostawski, ze swoim porucznikiem Stpowskim. Pan Longinus wybieg na jego spotkanie, on za powita go wdzicznie i rzek: - To u waszmoci dzi wito! ich nie o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPccc'+c9'- Pewnie, e wito - odpar Zagoba - bo nasz przyjaciel lub speni. - Chwaa Panu Bogu! - odpar starosta - to ju niedugo, braciszku, powitamy was kosmat rk. A maciee co upatrzonego? Pan Podbipita zmiesza si nadzwyczajnie izaczerwieni a do uszu, a starosta mwi dalej: - Po konfuzji miarkuj, e tak jest. wity to wasz obowizek pamita, aby taki rd nie zagin. Daj Boe, eby si na kamieniu rodzili podobni onierze, jak waszmociowie we czterech jestecie. To rzekszy pocz ciska rce pana Longina, Skrzetuskiego, Zagoby i maego rycerza, a oni uradowali si w sercach, e z takich ust pochwa sysz, bo pan starosta krasnostawski by zwierciadem mstwa, honoru i wszystkich cnt rycerskich. By to wcielony Mars; zlay sina niego wszystkie dary boe w obfitoci, gdy nadzwyczajn piknoci nawet modszego brata Jana, pniejszego krla, przewysza; fortun i mieniem najpierwszym wyrwnywa, a jego zdolnoci wojenne sam wielki Jeremi pod niebiosa wynosi. Nadzwyczajna te byabyto gwiazda na niebie Rzeczypospolitej, lecz ze zrzdzenia boego blask jej wzi w siebie modszy Jan, a ona zgasa przedwczenie w dniu klski. Atoli rycerze nasi uradowali si wielce pochwa bohatera, ten za wcale na niej nie poprzesta i tak dalej mwi: - Sia ja o waszmociach od samego ksiciawojewody syszaem, ktry nad innych wasmiuje. Nie dziwi si te, e mu suycie nie ogldajc si na promocje, ktre by w krlewskich chorgwiach atwiej przyj mogy. Na to odrzek Skrzetuski: - Wszyscy my w krlewskiej wanie usarskiej chorgwi jestemy pod znak zapisani z wyjtkiem pana Zagoby, ktren,jako wolentarz, z wrodzonej rezolucji staje. A e pod ksiciem wojewod suymy, to w pierwszym rzdzie z miocidla jego osoby, a po wtre, chcielimy wojny jak najwicej zaywa. - Jeelicie tak mieli ch, to susznie czynicie. Pewnie by pan Podbipita pod niczyj chorgwi tak atwo swoich gw nie znalaz - odrzek starosta. - Ale co do wojny, to w tych czasach wszyscy jej mamy do syta. - Wicej nili czego innego - odpar Zagoba. - Przychodzili tu do nas od rana z pochwaami, ale eby nas kto na przekskiyk gorzaki poprosi, ten by nas najwdziczniej uczstowa. To powiedziawszy pan Zagoba pilno patrzyw oczy starocie krasnostawskiemu i mruga niespokojnie. Starosta za umiechn si i rzek: - Od wczorajszego poudnia nic w gb nie wziem, ale yk gorzaki moe si w jakim sepeciku znajdzie. Su waszmociom. Lecz Skrzetuski, pan Longinus i may rycerz poczli si opiera i gromi pana Zagob, ktry si wykrca, jak mg, i tumaczy, jak umia. - Nie przymawiaem si - mwi - bo ambicja moja w tym, e wol swoje odda, byle cudzego nie rusza, ale gdy tak zacna persona prosi, to grubianitas bya by odmawia. - Ju te pjdcie! - mwi starosta. - I mnie mio w dobrej kompanii posiedzie, a pki nie strzelaj, mamy czas. Na jado was nie prosz, bo i o konin ju trudno, a co nam konia na majdanie ubij, to sto rk po niego si wyciga, wszelako gorzaki jest ze dwie flasze, ktrych dla siebie samego pewnie nie bd chowa. Tamci jeszcze si opierali i nie chcieli, ale gdy bardzo nastawa, poszli, a przodem pobieg pan Stpowski i tak si uwin, e kilka sucharw i kilka kawakw koniny znalazo si do przegryzienia po wdce. PanZagoba zaraz nabra lepszej myli i mwi: - Da Bg, e jak krl jegomo nas wyzwoliz tego oblenia, to si zaraz pospolitemu ruszeniu do wozw dobierzemy. Oj, sia onispecjaw zawsze ze sob wo i brzucha kady lepiej strzee ni Rzeczypospolitej. Wol z nimi je jak wojowa, ale e to podokiem krlewskim, to moe bd niele stawali. Starosta spowania. - Jakomy sobie zaprzysigli - rzek - e jeden na drugim padnie, a nie poddamy si, tak si i stanie. Musimy by na to gotowi, e coraz cisze czasy przyjd. ywnoci ju prawie nie ma, a co gorzej, to i prochysi kocz. Innym ja bym tego nie mwi, ale waszmociom mona. Niedugo jeno zacieko w sercach i szable w rku nam pozostan - i gotowo na mier, wicej nic. Daj, Boe, krla jak najprdzej, bo to ostatnia nadzieja. Wojenny to pan! Pewnie by fatygi i zdrowia, i garda nie aowa, byle nas wyzwoli - ale za mae ma siy i musi czeka, a waszmociowie wiecie, jak pospolite ruszenie powoli si ciga. I zreszt skd krl jegomo ma wiedzie, wjakich my tu kondycjach si bronimy i e ju okruchw dojadamy? - My ju siebie ofiarowali - rzek Skrzetuski. - Aeby tak da zna? - pyta Zagoba. - eby si znalaz kto taki cnotliwy - rzek starosta - kto by si przekra podj, tenby niemierteln saw za ycia pozyska, ten by by zbawc caego wojska i od ojczyzny klsk by odwrci. Choby i pospolite ruszenie jeszcze w caoci nie stano, to moe sama blisko krla zdoaaby bunt rozproszy. Ale kto pjdzie?kto si podejmie, gdy Chmielnicki tak poobsadza wszystkie drogi i wyjcia, e mysz si nie przecinie z okopu? Jawna i oczywista to mier taka impreza! - A od czego fortele? - rzek Zagoba. - I jeden ju mi do gowy przychodzi. - Jaki? jaki? - pyta starosta. - A owo co dzie bierzemy po garci jecw. eby tak ktrego przekupi? niechby uda, e od nas uciek, a potem ruszy do krla. - Musz o tym z ksiciem pomwi - rzek starosta. Pan Longinus zamyli si gboko, a czoo pokryo mu si bruzdami, i cay czassiedzia milczcy. Nagle podnis gow i rzek ze zwyk sobie sodycz: - Ja si podejm przekra przez Kozakw... Rycerze usyszawszy te sowa porwali si zdumieni z miejsc, pan Zagoba usta otworzy, Woodyjowski pocz rusza wsikami raz po razu, Skrzetuski przyblad, a starosta krasnostawski uderzy si po aksamicie i zakrzykn: - Wapan podjby si tego dokona? - Czy wa rozway, co mwisz? - rzekSkrzetuski. - Dawno rozwayem - rzek Litwin - bo ju to nie od dzi midzy rycerstwem mwi, e trzeba da zna krlowi jegomoci o naszym pooeniu. A ja syszcto mylaem sobie w duchu: niechby mnie Bg najwyszy pozwoli lub mj speni, zaraz bym poszed. Ja, lichy czek, co ja znacz? co mnie bdzie za szkoda, chocia usiek po drodze? - Ale usiek bez pochyby! - zawoa Zagoba. - Syszae wa, co pan starostamwi, e to mier oczywista? - Tak i co z tego, brateku? - rzek pan Longinus. - Jak Bg zechce, to przeprowadzi, a nie, to w niebie nagrodzi. - Ale pierwej ci pochwyc, mkami zmorzi mier okrutn zadadz. Czeku, czy rozum straci? - mwi Zagoba. - A taki pjd, brateku - odpar ze sodycz Litwin. - Ptak by nie przelecia, bo z uku by go ustrzelili. Okopali nas naokoo jako jawca w jamie. - A taki pjd - powtrzy Litwin. - Ja Boguwdziczno winien, e mnie lub speni pozwoli. - No, widzicie go! patrzcie si na niego! - woa zdesperowany Zagoba. - To lepiej ka sobie od razu gow uci i z armaty na tabor wystrzeli, bo w ten tylko sposb mgby si midzy nimi przecisn. - Ju pozwlcie, dobrodzieje! - rzek Litwinskadajc rce. - O nie! nie pjdziesz sam, bo i ja pjd z tob - rzek Skrzetuski. - I ja z wami! - doda Woodyjowski uderzajc si po szabelce. - A nieche was kule bij ! - zawoa porwawszy si za gow Zagoba - nieche was kule bij z waszym "i ja!", "i ja!!", z wasz determinacj! Mao im jeszcze krwi,mao zaguby, mao kul! Nie do im tego, co si tu dzieje: chc pewniej szyje pokrci! Idciee do kaduka i dajcie mnie spokj! Bodaj was usiekli... To rzekszy pocz si krci po namiocie jak bdny. - Bg mnie karze - woa - em si z wichrami wdawa zamiast y w zacnej kompanii statecznych ludzi. Dobrze mi tak! Przez chwil chodzi jeszcze po namiocie gorczkowym krokiem; na koniec zatrzymasi przed Skrzetuskim, zaoy rce w ty i patrzc mu w oczy, pocz sapa gronie.- Com ja wapanom takiego uczyni, e mnie przeladujecie? - Uchowaje nas Boe! - odrzek rycerz. - Jak to? - Bo e pan Podbipita takowe rzeczy wymyla, nie dziwi si! Zawsze mia dowcip w pici, a od czasu jak ci najwikszych trzech kpw midzy Turkami, sam czwartym zosta... - Sucha hadko - przerwa Litwin. - I jemu si nie dziwi - mwi dalej Zagoba wskazujc na Woodyjowskiego. - On Kozakowi za cholew wskoczy albo mu si hajdawerw jak rzep psiego ogona uczepi i najprdzej z nas wszystkich si przedostanie. Ich obydwch Duch wity nieowieci - ale e wapan zamiast ich od szalestwa powcign, jeszcze im bodzca dodajesz, e sam idziesz, e wszystkich nas czterech na pewn mier imki chcesz wyda - to ju... ostatnia rzecz! Tfu, do licha, nie spodziewaem si tego po oficyjerze, ktrego sam ksi za statecznego kawalera uwaa. - Jak to czterech? - rzek zdziwiony Skrzetuski. - Chciaeby i wapan?... - Tak jest! - krzycza bijc si piciami popiersi Zagoba - pjd i ja. Jeeli ktry z was si ruszy albo wszyscy w kupie - pjdi ja. Niech moja krew spadnie na wasze gowy! Bd mia na drugi raz nauk, z kimsi wdawa. - A bodaje waci! - rzek Skrzetuski. Trzej rycerze poczli go bra w ramiona, ale on naprawd si gniewa i sapa, i odpycha ich okciami, mwic: - Idcie do kaduka ! nie potrzeba mi waszych judaszowskich pocaunkw! Wtem na waach ozway si strzay armatnie i muszkietowe. Zagoba zatrzymasi i rzek: - Macie! macie! idcie! - To zwyka strzelanina - zauway Skrzetuski. - Zwyka strzelanina - rzek przedrzeniajc szlachcic. - Ano, to prosz!Mao im tego. Poowa wojska od tej zwykej strzalaniny stopniaa, a oni ju na ni nosem krc - Bd wapan dobrej myli - rzek pan Podbipita. - Milczaby, bowino! - hukn Zagoba - bo najwinniejszy. Wapan to wymyli t imprez, ktra jeli nie jest gupia, to ja gupi! - A taki pjd, brateku - odrzek pan Longinus. - Pjdziesz, pjdziesz! i wiem dlaczego! Wapan si za bohatera nie podawaj, bo ciznaj. Czysto masz na zbyciu i pilno ci j z okopu wynie. Najgorszy midzy rycerstwem, nie najlepszy, po prostu gamratka z waszmoci, ktra cnot handluje! Tfu! obraza boska! Ot to!... Nie do krla ci pilno, ale rad by ra po wsiach jak ko na boni. Oto rycerz patrzcie si, co niewinno ma na przeda! Zgorszenie, czyste zgorszenie, jak mnie Bg miy! - Sucha hadko! - woa zatykajc uszy pan Longinus. - Dajcie pokj swarom! - rzek powanie Skrzetuski. - Lepiej o sprawie mylmy! - Na Boga! - rzek starosta krasnostawski,ktren dotychczas ze zdumieniem sucha sw pana Zagoby - wielka to jest rzecz, ale bez ksicia nie moemy nic stanowi. Tunie ma si co spiera. Wapanowie w subie jestecie i ordynansw sucha musicie. Ksi musi by u siebie. Pjdmy do niego, co on na ochot waszmociw powie. - To, co i ja! - rzek Zagoba i nadzieja wypogodzia mu oblicze. - Pjdmy co prdzej. Wyszli i szli przez majdan, na ktry kule ju paday z szacw kozackich. Wojska byy u waw, ktre z dala wyglday jak budy jarmarczne, tyle na nich nawieszano starej pstrej odziey, kouchw, tyle nastawiano wozw, szcztkw namiotw i wszelkiego rodzaju rzeczy mogcych stanowi zason od strzaw, ktre czasem po caych tygodniach nie ustaway we dni i w nocy. Jako i teraz nad owymi porozwieszanymi achmanami cigna si duga, bkitnawa smuga dymu, a przed nimi wida byo lece szeregi czerwonych i tych onierzy pracujcych ciko przeciw najbliszym szacom nieprzyjacielskim. Sam majdan wyglda jakjedno rumowisko; rwnina, podarta rydlamilub stratowana przez konie, nie zielenia si ani jednym dbem trawy. Gdzieniegdzie sterczay kopce wydobytej wieo przy kopaniu studzien i mogi ziemi,gdzieniegdzie leay szcztki potrzaskanychwozw, armat, beczek lub stosy obgryzionych i zbielaych na socu koci. Trupa koskiego nie dojrzae nigdzie, bo kady zabierano natychmiast na ywno dla onierzy, natomiast wszdy wida byogromady elaznych, po wikszej czci zrudziaych ju od rdzy kul armatnich, ktrymi codziennie zasypywano ten szmat ziemi. Cika wojna i gd widne byy na kadym kroku. Idc spotykali rycerze nasi wiksze i mniejsze kupy onierzy, to odnoszce rannych i zabitych, to pieszce ku waom z pomoc zbyt strudzonym towarzyszom - a wszystkie twarze sczerniae, zapade, zaronite - a srogie oczy rozpalone, odzie wypowiaa, podarta, na gowach czsto szmaty brudne zamiast czapek i hemw, bro poamana. I mimo woli przychodzio na myl pytanie: co si stanie z t garci dotychczasowych zwycizcw, gdy jeszcze upynie tydzie, dwa... - Patrzcie, waszmociowie - mwi starosta - czas, czas da zna krlowi. - Ndza ju szczerzy zby jak pies - odpowiedzia may rycerz. - A co bdzie, gdy konie zjemy? - pyta Skrzetuski. Tak rozmawiajc doszli do namiotw ksicych stojcych z prawej strony wau, przed ktrymi wida byo kilkunastu jedcw subowych, przeznaczonych do rozwoenia rozkazw po obozie. Konie ich, karmione rutowanym i wdzonym misem koskim, a std trawione ustawicznym ogniem, rzucay si w szalonych podskokach nie chcc adn miar usta na miejscu. Tak ju byo z komi wszystkiej jazdy, ktra gdy sza teraz na przyjaciela,zdawao si, e to stado gryfw lub hipocentaurw sadzi przez pola, wicej pdzc powietrzem ni ziemi. - Czy jest ksi w namiocie? - spyta starosta jednego z jedcw. - Jest z panem Przyjemskim - odpowiedziapocztowy. Starosta wszed pierwszy, nie oznajmujc si; czterej za rycerze zatrzymali si przed namiotem. Ale po chwili ptno uchylio si i pan Przyjemski wysadzi gow: - Ksi chce widzie pilno waszmociw - rzek. Pan Zagoba wszed do namiotu z dobr myl, mia bowiem nadziej, e ksi nie bdzie chcia najlepszych swych rycerzy napewn zgub naraa, omyli si jednak, bojeszcze nie zdyli mu si pokoni, gdy rzek: - Powiada mi pan starosta o gotowoci waszej wyjcia z obozu, a ja dobre chci wasze przyjmuj. Ojczynie nie mona nadto ofiarowa... - Przyszlimy jeno o pozwolenie pyta - odrzek Skrzetuski - gdy wasza ksica mo jeste szafarzem krwi naszej: - Wic to we czterech chcecie wyj? - Wasza ksica mo! - rzek Zagoba. - Oni to chc wyj, a ja nie; Bg mi wiadek, nie przyszedem si tu chwali aniswych zasug przypomina i jeeli o nich wspomn to jeno dlatego, eby nie byo supozycji, e mnie tchrz oblatuje. Wielcy to s kawalerowie pan Skrzetuski, Woodyjowski i pan Podbipita z Myszykiszek, ale i Buraj; ktren leg z mej rki (e o innych przewagach zamilcz), take by wielki onierz, wart Burdabuta, Bohuna i trzech gw janczarskich - mniemam przeto, e w dzielerycerskim nie jestem gorszy od innych. Jednake co innego jest mstwo, a co innego szalestwo. Skrzyde nie mamy, a ziemi si nie przedostaniem - to pewno. - Wic wa nie idziesz? - pyta ksi. - Powiedziaem, e i nie chc, ale nie powiedziaem, e nie id. Kiedy mnie raz Bg pokara ich kompani, to ju do miercimusz w niej wytrwa. Jeeli nam bdzie ciasno, szabla Zagoby przyda si jeszcze, nie wiem tylko, na co by si przydaa mier nas czterech, i ufam, e wasza ksica mo zechce j od nas odwrci nie dajc pozwolenia na szalone przedsiwzicie. - Dobry z waci kompan - odpowiedzia ksi - i zacnie to z twojej strony, e przyjaci opuszcza nie chcesz, ale si wswojej ufnoci we mnie pomyli, bo ja ofiar wasz przyjmuj. - Zdech pies! - mrukn Zagoba i rce opady mu zupenie. W tej chwili kasztelan beski Firlej wszed do namiotu - Moci ksi - rzek - ludzie moi zapali Kozaka, ktren powiada, e na dzisiejsz noc szturm si gotuje. - Miaem i ja ju wiadomo - odpowiedziaksi. - Wszystko w pogotowiu; niech tylkoz sypaniem tych nowych waw piesz. - Ju prawie skoczone. - To dobrze! - rzek ksi. - Do wieczora si przeniesiemy. Po czym zwrci si do czterech rycerzy: - Po szturmie, jeli noc bdzie ciemna, u waszmoci dzi wito! ich nie o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPYctcc+c:H&najlepsza pora do wyjcia. - Jak to? - rzek kasztelan beski - moci ksi, gotujesz wycieczk? - Wycieczka swoj drog pjdzie... - rzek ksi - ja sam poprowadz; ale teraz mwimy o czym innym. Ichmociowie podejmuj si przekra przez nieprzyjaciela i da zna krlowi o naszym pooeniu. Kasztelan zdumia, oczy otworzy i spoglda kolejno na rycerzy. Ksi umiechn si z zadowoleniem. Miat prno, e lubi, by podziwiano jego onierzy. - Na Boga! - rzek kasztelan - wic s jeszcze takie serca na wiecie?... Na Boga!... nie bd ja waszmociw od tego hazardu odwodzi... Pan Zagoba zaczerwieni si ze zoci, aleju nic nie rzek, sapa tylko jak niedwied, ksi za zamyli si przez chwil i w nastpujce ozwa si sowa: - Nie chc ja jednak na darmo krwi waszmociw szafowa i na to si nie zgadzam, abycie wszyscy czterej razem wychodzili. Pjdzie naprzd jeden; jeli go zabij, to si tym pochwali nie omieszkaj,jako si ju raz pochwalili mierci tego mego sugi, ktrego a pode Lwowem schwytali. Jeeli tedy pierwszego zabij, pjdzie drugi, potem w razie potrzeby trzeci i czwarty. Ale by moe, e pierwszyprzejdzie szczliwie - w takim razie nie chc innych na prn mier naraa. - Moci ksi... - przerwa Skrzetuski. - Taka moja wola i rozkaz - rzek z naciskiem Jeremi. - By za was pogodzi, owiadczam, e ten wyruszy pierwszy, ktry si pierwszy ofiarowa. - To ja! - rzek pan Longinus z promienn twarz. - Dzi wieczr po szturmie, jeeli noc bdzie ciemna - doda ksi. - Listw adnych do krla nie dam; co wa widzisz,to opowiesz. Wemiesz jeno sygnet na znak.Podbipita przyj sygnet i pokoni si ksiciu, ten za wzi go obu rkoma za skronie i trzyma czas jaki, a potem ucaowa po kilkakro w gow i rzek wzruszonym gosem: - Tak mi bliski jeste serca, jak brat... Niech ci prowadzi i przeprowadzi Bg zastpw i nasza Krlowa Anielska, onierzu boy! Amen! - Amen! - powtrzyli starosta krasnostawski, pan Przyjemski i kasztelan beski. Ksi mia zy w oczach - bo to by prawdziwy ojciec dla rycerstwa - inni pakali, a ciaem pana Podbipity wstrzsadreszcz zapau i pomie chodzi mu po kociach, i radowaa si do gbi ta dusza czysta, pokorna a bohaterska nadziej bliskiej ofiary. - Historia o waszmoci pisa bdzie! - wykrzykn kasztelan beski. - Non nobis, non nobis, sed nomini Tuo, Domine, da gloriam - rzek ksi. Rycerze wyszli z namiotu. - Tfu, co mnie za grzdyk uapio i trzyma, a w gbie tak mi gorzko jak po piounie - mwi Zagoba. - A tamci cigle strzelaj - eby was pioruny wystrzelay! -rzek ukazujc na dymice szace kozackie. - Oj, ciko y na wiecie! Panie Longinie, czy to ju koniecznie wapan wyjdziesz?... Nie ma ju rady! Nieche ci anieli ustrzeg... eby to zaraza to chamstwo wydusia! - Musz waszmociw poegna - rzek panLonginus. - Jak to? gdzie idziesz? - pyta Zagoba. - Do ksidza Muchowieckiego, do spowiedzi,braciaszku. Trzeba grzeszn dusz oczyci. To rzekszy pan Longinus poszed piesznieku zamkowi, oni za zwrcili si ku waom.Skrzetuski i Woodyjowski byli jak struci i milczeli, pan Zagoba za mwi: - Cigle mnie co za grzdyk trzyma. Nie spodziewaem si, e mi bdzie taki al, alenajcnotliwszy to czowiek na wiecie! - Niech mi kto zaprzeczy, to mu dam w pysk.O Boe! Boe! mylaem, e kasztelan beskibdzie hamowa, a on jeszcze bbenka podbija. Kaduk przynis tego heretyka! "Historia (mwi) o waszmoci pisa bdzie!"Niech o nim samym pisze, ale nie na skrzepana Longina! A czemu to on sam nie wyjdzie? Po sze ma palcw u ng, jako kalwin, to mu i chodzi atwiej. Mwi waszmociom, e coraz gorzej na wiecie ipewnie prawda, co ksidz abkowski prorokuje, e koniec wiata bliski. Posiedmy troch u waw, a pniej pjdziemy do zamku, eby si naszego przyjaciela kompani przynajmniej do wieczora nacieszy. Ale pan Podbipita po spowiedzi i komunii cay czas spdzi na modlitwie; zjawi si dopiero wieczorem na szturm, ktry by jednym z najokropniejszych, bo Kozacy uderzyli wanie wwczas, gdy wojska, dziaa i wozy przenosiy si do nowo usypanych waw. Przez chwil zdawao si, e szczupe siy polskie ulegn nawale dwustu tysicy nieprzyjaci. Chorgwie polskie tak dalece pomieszay si z nieprzyjacielskimi, e swoi swoich odrninie mogli - i trzy razy tak wizali si ze sob. Chmielnicki wyty wszystkie siy, bo mu i chan, i wani pukownicy zapowiedzieli, e to ma by ostatni szturm ie odtd godem tylko bd nka oblonych. Ale po trzech godzinach wszystkie ataki zostay odparte z tak strasznymi stratami, e byy pniej wieci, jakoby do czterdziestu tysicy nieprzyjaci miao pa w tej bitwie. To pewna, e po bitwie rzucono cay stos chorgwi pod nogi ksicia - i e istotnie byto wielki szturm ostatni, po ktrym nadeszy jeszcze cisze czasy wkopywania si w way, porywania wozw,bezprzestennej strzelaniny, ndzy i godu. Niestrudzony Jeremi natychmiast po szturmie poprowadzi upadajcych ze znuenia onierzy na wycieczk, ktra zakoczya si now klsk nieprzyjaci -po czym dopiero cisza ukoia tabor i obz. Noc bya ciepa, ale chmurna. Cztery czarne postacie posuway si cicho i ostronie ku wschodniemu kracowi waw.Byli to: pan Longinus, Zagoba, Skrzetuski i Woodyjowski. - Pistolety dobrze oso - szepta Skrzetuski - eby proch nie zwilgotnia. Dwie chorgwie bd stay w pogotowiu ca noc. Jeeli dasz ognia, skoczymy na ratunek. - Ciemno, cho oko wykol! - szepn Zagoba. - To lepiej - rzek pan Longinus. - Cicho no! - przerwa Woodyjowski - co sysz. - To jaki konajcy chrapie - nic to... - Byle si do dbiny dosta... - O Boe! Boe! - westchn Zagoba trzsc si jak w febrze. - Za trzy godziny bdzie dniao. - To ju czas! - rzek Longinus. - Czas! czas! - powtrzy Skrzetuski stumionym gosem. - Id z Bogiem. - Z Bogiem! z Bogiem! - Bdcie, bracia, zdrowi, a przebaczcie, jeelim ktremu w czym zawini. - Ty zawini? O Boe! - zawoa Zagoba rzucajc mu si w ramiona. Po kolei brali go Skrzetuski i Woodyjowski.Nadesza chwila, e tumione kanie wstrzsno te rycerskie piersi. Jeden tylko pan Longinus by spokojny, cho wzruszony. - Bdcie zdrowi! - powtrzy raz jeszcze. I zbliywszy si do brzegu wau zsun siw fos, po chwili zaczernia na drugim jej brzegu, raz jeszcze da znak poegnania towarzyszom - i znik w ciemnoci. Midzy drog do Zaocic a gocicem z Winiowca rosa dbrowa, przerywana wskimi, w poprzek idcymi kami, a czca si z borem starym, gstym i ogromnym, przechodzcym a hen, za Zaocice - tam to postanowi dosta si pan Podbipita. Droga to bya wielce niebezpieczna, bo ebydosta si do dbiny, trzeba byo przechodzi wzdu caego boku kozackiegotaboru, ale pan Longinus wybra j umylnie, bo wanie koo taboru przez ca noc krcio si najwicej ludzi i strae najmniej daway baczenia na przechodzcych. Zreszt wszystkie inne drogi, jary, zarola i cieki poobsadzane byy straami, ktre objedali ustawicznieesauowie, setnicy, pukownicy, a nawet i sam Chmielnicki. O drodze przez ki i wzdu Gniezny nie byo co i marzy, bo tam koniuchowie tatarscy czuwali od zmierzchu do witania przy koniach. Noc bya ciepa, chmurna i tak ciemna, e o dziesi krokw nie dojrzae nie tylko czowieka, ale nawet i drzewa. Bya to okoliczno dla pana Longina pomylna, luboz drugiej strony i sam musia i bardzo wolno, ostronie, aby nie wpa w ktren zdow lub roww pokrywajcych na caej przestrzeni pobojowisko skopane polskimi i kozackimi rkoma. W ten sposb dotar do drugich waw polskich, ktre wanie przed wieczorem opuszczono - i przeprawiwszy si przez fos, puci si chykiem ku szacom i aproszom kozackim. Stan i sucha: szace byy puste. Wycieczka Jeremiego, dokonana po szturmie, wypara z nich moojcw, ktrzy albo polegli, albo schronili si do taboru. Mnstwo cia leaona skonach i szczytach tych nasypw. Pan Longinus potyka si co chwila o trupy, przestpowa przez nie i szed naprzd. Odczasu do czasu saby jaki jk albo westchnienie zwiastoway, e niektrzy z lecych yj jeszcze. Za waami obszerna przestrze cignca si a do pierwszego okopu sypanego jeszcze przez regimentarzy rwnie bya pokryta trupami. Dow i roww byo tu jeszcze wicej, za co kilkadziesit krokwstay owe zakrywki ziemne podobne w ciemnoci do stogw. Lecz i zakrywki byy puste. Wszdy panowao najgbsze milczenie, nigdzie ani ogniska, ani czowieka - nikogo na caym dawnym majdanie prcz polegych. Pan Longinus rozpocz modlitw za dusze zmare i szed dalej. Szmer polskiego obozu, ktry go goni a do drugich waw,cich coraz bardziej, topnia w oddaleniu, a na koniec umilk zupenie. Pan Longinus stan i obejrza si po raz ostatni. Nic ju prawie nie mg dojrze, bo w obozie nie byo wiate; jedno tylko okienkow zamku migotao sabo, jako gwiazdka, ktr chmury to odkryj, to przesoni, lubjak robaczek witojaski, co wieci i ganie na przemian. "Bracia moi, zali was zobacz jeszcze w yciu?" - pomyla pan Longinus. I tsknota przygniota go jakby olbrzymi kamie. Zaledwie mg oddycha. Tam gdziedry owe wiateko bdne, tam s swoi, tam s serca bratnie: ksi Jeremi, Skrzetuski, Woodyjowski, Zagoba, ksidz Muchowiecki- tam go kochaj i radzi by go obroni - a tu noc, pustka, ciemno, trupypod nogami, korowody dusz - w dali za tabor krwioerczy zakltych, niemiosiernych wrogw. Kamie tsknoty sta si tak ciki, e za ciki nawet na barki tego olbrzyma. Dusza pocza si w nim waha. Nadlecia do w ciemnoci blady niepokj i pocz szepta mu do ucha: "Nie przejdziesz, to niepodobiestwo! wrsi, jeszcze czas! Wypal z pistoletu, a caachorgiew runie na twj ratunek. - Przez tetabory, przez t dzicz nie przejdzie nikt." w obz, ogodzony, zasypywany codzienniekulami, peen mierci i trupiego zapachu, wyda si w tej chwili panu Longinowi cich, bezpieczn przystani. Tam przyjaciele nie mieliby mu za ze, gdyby wrci. Powie im, e rzecz przechodzi ludzkie siy - a oni sami ju nie pjd ani nikogo nie wyl - i bd czeka dalej boego i krlewskiego zmiowania. A jeli Skrzetuski wyjdzie i zginie? "W imi Ojca i Syna, i Ducha witego!... To s pokusy szataskie - pomyla pan Longinus. - Na mier gotowym, a nic gorszego mnie nie spotka. To szatan straszy sab dusz pustkowiem, trupami, ciemnoci, bo on ze wszystkiego korzysta." Miaeby rycerz sromot si okry, saw postrada, imi zhabi - wojska nie zbawi, korony niebieskiej si zrzec? Nigdy! I ruszy dalej, wycigajc przed siebie rce. Wtem szmer go znowu doszed, ale ju nie z obozu polskiego, jeno z przeciwnej strony; niewyrany jeszcze, ale jaki gboki i grony, jak pomruk niedwiedzia, odzywajcy si nagle w ciemnym lesie. Leczniepokj opuci ju dusz pana Longina, tsknota przestaa ciy i zmienia si w sodk tylko pami o bliskich; na koniec, jakby odpowiadajc grobie dolatujcej od strony taboru, powtrzy sobie w duszy raz jeszcze: - A taki pjd. Po pewnym czasie znalaz si na owym pobojowisku, na ktrym w dniu pierwszego szturmu jazda ksica rozbia Kozakw i janczarw Droga tu ju bya rwniejsza, mniej roww, dow, nakrywek i nic prawie cia, bo co w dawniejszych walkachpolego, to Kozacy ju uprztnli. Byo tu rwnie nieco janiej, gdy rozmaite przeszkody nie zasaniay przestrzeni. Grunt spada pochyo ku poudniowi, ale pan Longinus skrci zaraz w bok, pragnc si przelizn midzy zachodnim stawem ataborem. Szed teraz szybko, bez przeszkd i ju zdawao mu si, e dosiga linii taboru, gdynowe jakie odgosy zwrciy jego uwag. Zatrzyma si natychmiast i po kwadransie oczekiwania usysza zbliajcy si tupot i parskanie koni. "Strae kozackie!" - pomyla. Wtem i gosy ludzkie doszy jego uszu, wic rzuci si co duchu w bok i zmacawszy nogami pierwsz nierwno gruntu pad na ziemi i wycign si bez ruchu, trzymajc w jednej rce pistolet, wdrugiej miecz. Tymczasem jedcy zbliyli si jeszcze bardziej i na koniec zrwnali si z nim zupenie. Byo tak ciemno, e nie mg ich porachowa, ale sysza kade sowo rozmowy. - Im ciko, ale i nam ciko - mwi sennyjaki gos. - A ile dobrych moojcw ziemigryzie! - Hospody! - rzek drugi gos. - Mwi, e korol niedaleko... co z nami bdzie? - Chan rozgniewa si na naszego bat'ka, a Tatary gro, e nas w yka wezm, jeeli nie bdzie kogo. - I na pastwiskach si z naszymi bij. Bat'ko zakaza chodzi do kosza, bo kto tam pjdzie, przepadnie. - Mwi, e midzy bazarnikami s przebrane Lachy. Bodaj tej wojny nie bywao! - Gorzej nam teraz ni przedtem. - Korol niedaleko z lack potg - to najgorzej! - Hej, na Siczy ty by teraz spa, a tu tuczsi po ciemku jak siromacha. - Musz tu si i siromachy wczy, bo konie chrapi. Gosy oddalay si stopniowo - i na koniec umilky. Pan Longinus podnis si i szed dalej. Deszcz, tak drobny jak mga, pocz my.Zrobio si jeszcze ciemniej. Po lewej stronie pana Longina zabyso w odlegoci dwch stai mae wiateko, potem drugie i trzecie, dziesite. Teraz byju pewny, e znajduje si na linii taboru. wiata byy rzadkie i mde - wida, spali tam ju wszyscy i tylko gdzieniegdzie moe pito lub gotowano straw na jutro. - Bogu dziki, e po szturmie i wycieczce id - rzek do siebie pan Longinus. - Znuenimusz by miertelnie. Zaledwie to pomyla, gdy z dala usysza znw tupot koski - jechaa druga stra. Ale grunt w tym miejscu wicej by popkany, wic i schroni si byo atwiej. Stra przesza tak blisko, e omal nie najechaa na pana Longina. Szczciem konie, przywyke przechodzi koo lecych cia, nie zestraszyy si. Pan Longinus poszed dalej. Na przestrzeni tysica krokw trafi na dwa jeszcze patrole. Widocznym byo, e cay krg objty taborem strzeony by jak renica oka. Pan Longinus cieszy si tylko w duchu, e nie napotyka pieszych placwek, ktre stawiano zwykle przed taborami, aby podaway wiadomoci konnymstraom. Ale rado jego niedugo trwaa. Zaledwie uszed znowu staj drogi, gdy jaka czarnaposta zamajaczya przed nim nie dalej jakna dziesi krokw. Pan Longinus, jakkolwiek nieustraszony, poczu jakby lekki dreszcz w krzyach. Cofa si i obchodzi byo za pno. Posta poruszya si, widocznie go dostrzega. Nastpia chwila wahania, krtka jak mgnienie oka. Nagle ozwa si przyciszony gos: - Wasyl, to ty? - Ja - odrzek cicho pan Longinus. - A gorzak masz? - Mam. - Dawaj. Pan Longinus zbliy si. - A co ty taki wysoki? - powtrzy tene sam gos tonem przestrachu. Co zakotowao si w ciemnoci. Krtki, zduszony w tej samej chwili wykrzyk: "Hosp...!", wyrwa si z ust stranika - potem da si sysze jakby trzask amanych koci, ciche chrapanie i jedna posta upada ciko na ziemi. Pan Longinus szed dalej. Ale nie szed po tej samej linii, bya to bowiem widocznie linia placwek - wic skierowa si jeszcze bliej ku taborowi, pragnc przej midzy plecami widet i szeregiem wozw. Jeeli nie byo drugiego acucha stray, mg pan Longinus na tej przestrzeni napotka tylko tych, ktrzy wychodzili z taboru na zmian. Konne oddziay stray nie miay tu co robi. Po chwili pokazao si, e drugiego acucha placwek nie byo. Za totabor nie by dalej jak dwa strzelenia z uku - i dziwna rzecz, zdawa si by coraz bliej, jakkolwiek pan Longinus stara si i rwnolegle do szeregu wozw. Pokazao si rwnie, e nie wszyscy spali w taborze. Przy tlejcych tu i owdzie ogniskach wida byo siedzce postacie. W jednym miejscu ognisko byo wiksze, tak nawet wielkie, e prawie dosigao blaskiem pana Longina, tak e rycerz znw zi wito! ich nie o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP[c ct!vc/2c>Nmusia si cofn ku placwkom, aby nie przechodzi przez pas wiata. Z daleka rozpozna pan Longin wiszce w pobliu ognia, na supach podobnych do krzyw, woy, z ktrych rzenicy zdzierali skry. Spore kupki ludzi przypatryway si czynnoci. Niektrzy przygrywali z cicha rzenikom na piszczakach. Bya to ta cz obozu, ktr zajmowali czabaczycy.Dalsze szeregi wozw otaczaa ciemno. Lecz ciana taboru owiecona mdymi wiatami ognisk znw bya jakby bliej pana Longina. Z pocztku mia j tylko po prawej rce. Nagle spostrzeg, e ma j i przed sob. Wwczas stan i namyla si, co pocz. By otoczony. Tabor, kosz tatarski i obozy czerni okalay jakby piercieniem cay Zbara. W rodku tego piercienia stay placwki i kryy strae, aby nikt nie mg si przedosta. Pooenie pana Longina byo straszne. Miateraz do wyboru albo przemkn si midzywozami, albo szuka innego wyjcia midzy kozactwem a koszem. Inaczej musiaby si bka a do witu po owym kolisku - chybaby si chcia cofa znw do Zbaraa, ale nawet i w takim razie mg wpa w rce stray. Rozumia jednak, e ju sama natura gruntu nie pozwala na to, aby wz sta przy wozie. Musiay w szeregach ich by przerwy, i znaczne, bo zreszt takie przerwy konieczne byy dla komunikacji, dla wolnej drogi potrzebnej jedzie. Pan Longinus postanowi szuka podobnego przejcia i w tym celu zbliy si jeszcze bardziej do wozw. Blaski poncych tu i owdzie ognisk mogy go zdradzi, ale z drugiej strony byy mu poyteczne, bo bez nich nie widziaby ani wozw, ani drogi midzy nimi. Jako po kwadransie poszukiwa znalaz przecie drog i pozna j atwo, bo wygldaa jakby czarny pas midzy wozami.Nie byo w nim ognisk, nie mogo by i Kozakw, gdy tamtdy musiaa przechodzi jazda. Pan Longinus pooy sina brzuchu i pocz si czoga do owej czarnej czeluci jak w do jamy. Upyn kwadrans, p godziny, on czogasi cigle, modlc si jednoczenie - w obron z ciaem i dusz mocom niebieskim si oddajc. Pomyla, e moe los caego Zbaraa zaley w tej chwili od tego, czy onsi teraz przez ow gardziel przedostanie, wic modli si nie tylko za siebie - ale i zatych, ktrzy w tej chwili na okopie modlili si za niego. Po obu stronach wszystko byo spokojne. Czek si nie ruszy, ko aden nie zachrapa, pies aden nie zaszczeka - i pan Longinus przeszed. Czerniay teraz przed nim chrusty i gszcze, za ktrymi rosa dbina, za dbin br a hen, do Toporowa, za borem krl, zbawienie i sawa, i zasuga przed Bogiem i ludmi. Czyme byo cicie trzech gw wobec tego czynu, do ktrego co wicej prcz elaznej rki trzeba byo posiada. Pan Longinus sam czu t rnic - ale nie wezbrao pych to czyste serce, tylko jak serce dziecka rozpyno si w zy wdzicznoci. Potem podnis si i szed dalej. Placwek z tamtej strony wozw ju nie byo albo rzadkie, do uniknicia atwiejsze. Tymczasem pocz pada wikszy deszcz i szeleci po zarolach, i guszy jego kroki. Pan Longinus rozpuci teraz swoje dugie nogi i szed jak olbrzym, depczc krze - co stpi krok, to jakby kto inny pi.Wozy coraz dalej, dbina coraz bliej - i zbawienie coraz bliej. Ot i dby! Noc pod nimi tak czarna jak w podziemiu. Ale to i lepiej. Wsta lekki wiatr,wic dby szumi z lekka, rzekby - mrucz pacierz: "Boe wielki, Boe dobrotliwy, uchroe tego rycerza, bo to suga Twj i wierny syn tej ziemi, na ktrej my wzrosy Tobie na chwa!" Ju od okopu polskiego dzieli z ptorej milipana Longina. Pot zlewa mu czoo, bo powietrze stao si jakie parne; co niby zbiera si na burz, ale on idzie, ani dba o burz, bo mu w sercu anieli piewaj. Dbina rzednie. Pewnie to bdzie pierwsza ka. Dby zaszumiay mocniej, jakby chciay rzec: "Zaczekaj, bezpiecznie ci byo wrd nas" - ale rycerz nie ma czasu i wstpuje na odkryt k. Jeden tylko stoina niej db w rodku, ale potniejszy od innych. Pan Longinus zmierza do tego dbu. Nagle, gdy ju jest o kilkanacie krokw, spod rozoystych gazi olbrzyma wysuwasi ze dwadziecia czarnych postaci, ktre zbliaj si w wilczych skokach do rycerza.- Kto ty? kto ty? Jzyk ich niezrozumiay, nakrycia gowy jakie spiczaste - to Tatarzy, to koniuchowie, ktrzy si tu przed deszczem schronili. W tej chwili czerwona byskawica rozwiecia k, db, dzikie postacie Tatarw i olbrzymiego szlachcica. Krzyk straszliwy wstrzsn powietrzem i walka zawrzaa w jednej chwili. Tatarstwo rzucio si na pana Longina jak wilcy na jelenia i chwycio go ylastymi rkoma, lecz on wstrzsn si tylko i wszyscy napastnicy opadli tak z niego, jak dojrzay owoc opada z drzewa. Po czym straszliwy Zerwikaptur zazgrzyta w pochwie - i wnet rozlegy si jki, wycia, woania o ratunek, wist miecza, charkotanie pobitych, renie przeraonych koni, szczk amanych szabel tatarskich. Cicha ka zabrzmiaa wszystkimi dzikimi gosami, jakie tylko mieszcz si w ludzkich gardzielach. Tatarzy rzucili si jeszcze raz i drugi kup na rycerza, ale on ju opar si plecami o db, a od przodu nakry si wichrem miecza - i ci straszliwie. Trupy zaczerniy mu si pod nogami - inni cofnli si, zdjci paniczn trwog. - Diw! Diw! - rozlegy si dzikie wycia. Lecz wycia te nie zostay bez echa. Nie upyno p godziny i caa ka zamrowia si pieszymi i jezdnymi. Biegli Kozacy i Tatarzy z kosami, z drgami, z ukami - ze szczapami palcego si uczywa. Gorczkowe pytania poczy si krzyowa i przelatywa z ust do ust: - Co to jest, co si stao? - Diw! - odpowiadali koniuchowie. - Diw! - powtarzay tumy. - Lach! Diw! Ubij!... - ywcem bierz! ywcem! Pan Longinus wypali po dwakro z pistoletw, ale wystrzaw tych nie mogli ju dosysze towarzysze w polskim okopie. Tymczasem tum zblia si do niego pkolem, on za sta w cieniu - olbrzymi, oparty o drzewo - i czeka z mieczem w rku. Tum zblia si coraz bardziej. Na koniec zagrzmia gos komendy: - Bierz go! Co yo, rzucio si naprzd. Krzyki umilky. Ci, ktrzy nie mogli si docisn, wiecili atakujcym. Wir ludzki kbi si i przewraca pod drzewem - jki tylko wydobyway si z tego wiru i przez dugi czas nie mona byo nic rozpozna. Nareszcie krzyk przestrachu wyrwa si zpiersi atakujcych. Tum pierzchn w jednej chwili. Pod drzewem zosta pan Longinus, a pod jego nogami kupa cia drgajcych jeszcze w agonii. - Sznurw, sznurw! - zabrzmia jaki gos. Wnet jezdni kopnli si po sznury i przywieli je w mgnieniu oka. Wwczas po kilkunastu tgich chopw chwycio za dwa koce dugiego powroza, starajc si przykrpowa pana Longina do drzewa. Ale pan Longin ci mieczem - i chopi z obustron padli na ziemi. Z tym samym skutkiem prbowali nastpnie Tatarzy. Widzc, e zbyt wielki tum przeszkadza sobie wzajem, poszo raz jeszcze kilkunastu najmielszych nohajcw chcc koniecznie uchwyci ywcem wielkoluda, aleon podar ich, jak odyniec rozdziera zajade kondle. Db, zronity z dwch potnych drzew, osania rodkow wklsoci rycerza - z przodu za, kto sizbliy na dugo miecza, mar nie wydawszy nawet krzyku. Nadludzka sia pana Podbipity zdawaa si wzrasta jeszcze z kad chwil. Widzc to rozwcieczona orda spdzia Kozakw i naok rozlegy si dzikie woania: - Uk! uk!... Wwczas na widok ukw i strza wysypywanych z koczanw pod nogi pozna i pan Podbipita, e zblia si godzina mierci, i rozpocz litani do Najwitszej Panny. Uczynio si cicho. Tumy zatrzymay dech,oczekujc, co si stanie. Pierwsza strzaa wistna, gdy pan Longinus mwi: "Matko Odkupiciela!" - i obtara mu skro. Druga strzaa wistna, gdy pan Longinus mwi: "Panno wsawiona!" - i utkwia mu w ramieniu. Sowa litanii zmieszay si ze wistem strza. I gdy pan Longinus powiedzia: "Gwiazdo zaranna!" - ju strzay tkwiy mu w ramionach, w boku, w nogach... Krew ze skroni zalewaa mu oczy i widzia ju - jakprzez mg - k, Tatarw, nie sysza ju wistu strza. Czu, e sabnie, e nogichwiej si pod nim, gowa opada mu na piersi... na koniec uklk. Potem, na wp ju z jkiem, powiedzia pan Longinus: "Krlowo Anielska!" - i to byy jego ostatnie sowa na ziemi. Anioowie niebiescy wzili jego dusz i pooyli j jako per jasn u ng "Krlowej Anielskiej". Rozdzia 28 Pan Woodyjowski i Zagoba stali nastpnego rana na waach midzy onierstwem, spogldajc pilno ku taborowi, od ktrego strony zbliay si masy chopstwa. Skrzetuski by na radzie uksicia, oni za, korzystajc z chwili spokoju, rozmawiali o dniu wczorajszym i otym ruchu w taborze nieprzyjacielskim. - Nic nam to dobrego nie wry - rzek Zagoba ukazujc na czarne masy, idce naksztat olbrzymiej chmury. - Pewno do szturmu znw rusz, a tu ju rce nie chcchodzi w stawach. - Gdzie by tam za mia by szturm przy dniu jasnym, o tej porze! - rzek may rycerz. - Nie uczyni nic wicej, jeno zajm nasz wczorajszy wa i znw wkopywa si bd do nowego i strzela przy tym od rana do wieczora - Mona by ich dobrze z armat przeposzy. Woodyjowski zniy gos. - Prochw skpo - rzek. - przy takim ekspensie podobno ju i na sze dni nie starczy. Ale w tym czasie pewnie krl nadcignie. - Nieche si ju dzieje, co chce. Aby nasz pan Longin, niebotko, przedosta si szczliwie! Przez ca noc spa nie mogem, tylko o nim mylaem, a com si zdrzemn, tom go w opresji widzia, i takimnie al bra, e a poty na mnie biy. Najlepszy to czowiek, jakiego w Rzeczypospolitej moesz znale, z latarniprzez trzy roki i sze niedziel chodzc. - A czemu to wapan zawsze z niego dworowa? - Bo gba we mnie paskudniejsza od serca. Ale ju mi go, panie Michale, nie zakrwawiaj wspomnieniem, gdy i tak wyrzuty sobie czyni, a bro Boe jakiego przypadku na pana Longina, to bym do mierci chyba nie mia spokoju. - Ju te tak dalece si wapan nie gry. Nie mia on nigdy do waci adnego rankoru i syszaem, jak sam mwi: "Gbahadka, serce zote!" - Daje mu Boe zdrowie, przyjacielowi zacnemu! Nigdy on po ludzku nie umia mwi, ale setnie takowe niedostatki wielkimi cnotami nagradza. Co mylisz, panie Michale? zali przeszed szczliwie? - Noc bya ciemna, a chopi po klsce straszliwie fatigati. U nas dobrych stray nie byo, a c dopiero u nich! - To chwaa Bogu! Zalecaem te panu Longinowi, eby si o nasz niebog kniaziwn pilno dopytywa, jeeli gdzie jejnie widzieli, bo tak myl, e Rzdzian musia si do wojsk krlewskich przedostawa. Pan Longinus pewnie na odpoczynek nie pjdzie, tylko z krlem tu przycignie. W takim razie mielibymy niedugo o niej wiadomo. - Ufam ja w dowcip tego pachoka, e j tam jako ocali. Ju bym nie zazna uciechy, eby j zguba spotkaa. Krtkom j zna, ale w to wierz, e gdybym siostr mia, to by mi nie bya milsza. - Dla ciebie siostra, a dla mnie cruchna. Odtych troskw chyba mi broda do reszty zbieleje, a serce od alu pknie. Co kogo pokochasz - raz, dwa, trzy - i ju go nie ma, a ty sied, troskaj si, martw, gry, rozmylaj, majc w dodatku brzuch pusty i dziury w czapczynie, przez ktre jak przezz strzech woda na ysin leci. Psom teraz w Rzeczypospolitej lepiej ni szlachcie, a nam czterem to ju ze wszystkich najgorzej. Czas by ju chyba dolepszego wiata si wybra, panie Michale, albo co? - Nieraz mylaem, czyby nie lepiej powiedzie Skrzetuskiemu o wszystkim, ale to mnie wstrzymuje, e sam on nigdy o niejjednym sowem nie wspomnia, a bywao, jak kto wymwi, to si tylko wzdrygnie, jakby go co w sercu ukuo. - Gadaje mu, rozdzieraj rany w ogniu tej wojny przysche, a j tam moe ju jaki Tatarzyn przez Perekop za warkocz prowadzi. wiece jarzce mi w oczach staj, gdy sobie taki termin pomyl. Czas ju umiera, nie moe by inaczej, bo na wiecie mka tylko i nic wicej. eby cho pan Longinus przemkn si szczliwie! - Musi on mie wiksze w niebie aski ni inni, bo cnotliwy. Ale patrz no wapan, co tam hultajstwo robi!.. - Taki dzi blask od soca, e nic nie widz. - Wa nasz wczorajszy rozkopuj. - A mwiem, e bdzie szturm. Chodmy std, panie Michale, do ju tego stania. - Nie dlatego to oni kopi, eby koniecznie do szturmu i, ale musz mie otwart drog do odwrotu i przy tym pewno bd tamtdy machiny wprowadza, w ktrych strzelcy siedz. Patrz no wa, a opaty warcz; ju na jakie czterdzieci krokw zarwnali. - Teraz widz, ale okrutny dzi blask. Pan Zagoba nakry oczy rk i patrzy. W tej chwili przez rozkopany w wale wycinek rzucia si rzeka czerni i rozlaa w mgnieniu oka po pustej midzy waami przestrzeni. Jedni zaczli zaraz strzela; inni ryjc ziemi opatami, poczli wznosi nowy nasyp i szace, ktre trzecim z kolei piercieniem miay zamkn polski obz. - Oho! - zawoa Woodyjowski - nie mwiem?... ju i machiny wtaczaj! - No, to szturm bdzie jako ywo. Chodmystd - rzek Zagoba. - Nie, to inne beluardy! - odpowiedzia may rycerz. I istotnie machiny, ktre ukazay si w otworze, inaczej byy budowane od zwykych hulaj-grodw; ciany ich bowiem skaday si z zestosowanych skoblami drabin pokrytych odzie i skrami, spoza ktrych najcelniejsi strzelcy, siedzcy od poowy wysokoci machiny a do jej szczytu, razili nieprzyjaciela. - Pjdmy, niech ich tam psy pozagryzaj! -powtrzy Zagoba. - Czekaj wa - odpowiedzia Woodyjowski. I pocz liczy maszyny, w miar jak coraz nowe ukazyway si w otworze. - Raz, dwa, trzy... maj ich wida zapas niemay... cztery, pi, sze... id coraz wysze... siedm, om... kadego psa zabij ztych machin na naszym majdanie, bo tam by musz strzelcy exquisitissimi- dziewi,dziesi - wida kad jak na doni, bo soce na nie pada - jedenacie... Nagle pan Micha urwa rachub. - Co to jest? - spyta dziwnym gosem. - Gdzie? - Tam, na tej najwyszej... czowiek wisi! Zagoba wyty wzrok; istotnie na najwyszej machinie soce owiecio nagi trup ludzki koyszcy si na powrozie, zgodnie z ruchem beluardy, na ksztat olbrzymiego wahada. - Prawda - rzek Zagoba. Wtem Woodyjowski poblad jak ptno i krzykn przeraliwym gosem: - Boe wszechmogcy!... to Podbipita! Szmer powsta na waach, jakoby wiatr przelecia po liciach drzew. Zagoba przechyli gow, zatkn domi oczy i powtarza zsiniaymi wargami, jczc: - Jezus Maria! Jezus Maria!... Wtem szmer zmieni si w szum zmieszanych sw, a potem w huk jakby wzburzonej fali. Poznao wojsko stojce nawaach, e na tym haniebnym sznurze wisi towarzysz ich niedoli, rycerz bez skazy - poznali wszyscy, e to pan Longinus Podbipita, i gniew straszny pocz podnosi wosy na gowach onierzy. Zagoba oderwa wreszcie donie od powiek; strach byo na niego spojrze: na ustach mia pian, twarz sin, oczy wyszymu na wierzch. - Krwi! krwi! - rykn tek strasznym gosem, e a dreszcz przeszed blisko stojcych. I skoczy w fos. Za nim rzuci si, kto by yw na waach. adna sia, nawet rozkazy ksice nie zdoayby powstrzyma tego wybuchu wciekoci. Z fosy wydobywali si jedni na ramionach drugich, chwytali si rkoma i zbami za brzeg rowu - a kto wyskoczy, bieg na olep, nie baczc, czy inni biegn za nim. Beluardy zadymiy jak smolarnie i wstrzsy si od huku wystrzaw, ale nic to nie pomogo. Zagoba lecia pierwszy, z szabl nad gow, straszny, wcieky, podobny do rozhukanego buhaja. Dopiero Kozacy skoczyli take z cepami, z kosami na napastnikw i rzekby: dwie ciany uderzyy o si z oskotem. Lecz syte brytany nie mog broni si dugo godnym i wciekym wilkom. Wsparci z miejsca, cici szablami, darci zbami, bici i gnieceni,Kozacy nie wytrzymali furii - i wnet zaczlisi miesza, a potem pierzcha ku otworowi. Pan Zagoba szala; rzuca si wnajwikszy tum jak lwica, ktrej zabrano wito! ich nie o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc cc+jc$;7lwita; rzzi, chrapa, ci, mordowa, depta! Pustka czynia si przed nim, a przy nim szed, jak drugi pomie niszczcy, Woodyjowski podobny do rannego rysia. Strzelcw ukrytych w beluardach wycito wpie, reszt goniono a za otwr w wale. Po czym onierze weszli na beluard i odczepiwszy pana Longina, ostronie spucili go na ziemi. Zagoba run na jego ciao... Woodyjowski rwnie serce mia rozdarteizalewa si zami na widok martwego przyjaciela. atwo byo pozna, jak pan Longinus zgin mierci, bo cae ciao byo pokryte ctkami od ran przez groty zadanych. Twarzy tylko nie popsuy mu strzay prcz jednej, ktra zostawia dug rys na skroni. Kilka kropel czerwonej krwi zakrzepo mu na policzku, oczy mia zamknite, a w bladym obliczu umiech pogodny, i gdyby nie blado bkitna oblicza, gdyby nie chd mierci wrysach - zdawa by si mogo, e pan Longinus pi spokojnie. Wzili go wreszcie towarzysze i ponieli na barkach do okopu, a stamtd do kaplicy zamkowej. Do wieczora zbito trumn i pogrzeb odby si noc na cmentarzu zbaraskim. Stano wszystkie duchowiestwo ze Zbaraa prczksidza abkowskiego, ktry w ostatnim szturmie w krzye postrzelon bliskim by mierci; przyszed ksi, zdawszy dowdztwo starocie krasnostawskiemu, i regimentarze, i pan chory koronny, i chory nowogrodzki, i pan Przyjemski, i Skrzetuski, i Woodyjowski, i Zagoba, i towarzystwo chorgwi, w ktrej nieboszczyk suy. Ustawiono trumn nad wieo wykopanym doem - i ceremonia si rozpocza. Noc bya cicha, gwiadzista; pochodnie paliy si rwnym pomieniem, rzucajc blask na te deski wieo zbitej trumny, na posta ksidza i surowe twarze stojcych wokoo rycerzy. Dymy z kadzielnicy wznosiy si spokojnie, roznoszc zapach mirry i jaowcu; cisz przerywao tylko tumione szlochanie pana Zagoby, gbokie westchnienia potnych piersi rycerskich i daleki grzmot wystrzaw na waach. Lecz ksidz Muchowiecki wznis rk na znak, i poczyna mwi, wic rycerze oddech wstrzymali, on za milcza jeszcze przez chwil, potem utkwi oczy w gwiadzistych wysokociach i tak wreszcie mwi pocz: - Co to tam za stukanie sysz po nocy w niebieskie podwoje? - pyta sdziwy klucznikChrystusowy, ze smacznego snu si zrywajc. - Otwrz, wity Pietrze, otwrz! jam Podbipita. - Lecz jakie to uczynki, jaka to szara, jakie to zasugi omielaj ci, moci Podbipito, tak zacnego furtiana inkomodowa? Jakime to prawem chcesz wej tam, dokd ni urodzenie, chociaby tak zacne jak twoje, ni senatorska godno, ni urzdy koronne, ni majestatu nawet purpury jeszcze same przez si wolnego wstpu nie daj? dokd nie gocicem szerokim, w poszstnej karecie,z hajdukami si jedzie, ale strom, ciernist drog cnoty wspina si trzeba? - Ach! otwrz, wity Pietrze, otwrz co prdzej, bo wanie tak strom cieyn szed komiliton i drogi towarzysz nasz, panPodbipita - a wreszcie przyszed do ciebie jako gob po dugim locie utrudzon, przyszed nagi jako azarz, przyszed jakowity Sebastian strzaami pogaskimi podarty, jak Hiob biedny, jako dzieweczka, ktra ma nie zaznaa, czysty, jako baranek pokorny, cierpliwy i cichy - bez zmazy grzechowej z ofiar krwi dla ziemskiej ojczyzny radonie przelanej. Pu go, wity Pietrze, bo jeeli jego nie pucisz - kogo pucisz w tych czasach zepsucia i bezbonoci? Pue go, wity kluczniku! pu tego baranka; niechaj si pasie na niebieskiej ce, niech szczypie traw, bo godny przyszed ze Zbaraa... W taki to sposb rozpocz mow ksidz Muchowiecki, a nastpnie tak wymownie odmalowa cay ywot pana Longina, i kady lichym si sobie wyda wobec tej cichej trumny rycerza bez skazy, ktry najmniejszych skromnoci, najwikszych cnot przenosi. Bili si tedy w piersi wszyscy i coraz wiksza ogarniaa ich ao, i coraz janiej widzieli, jaki to paroksyzm ojczyzn, jaka niepowetowana strata Zbara dotkna. A ksidz unosi si i gdy wreszcie pocz opowiada wyjcie i mier mczesk pana Longina, wtedy ju cakiem o retoryce i cytatach zapomnia, agdy pocz egna martwe zwoki imieniemduchowiestwa, wodzw i wojska, sam si rozpaka i mwi szlochajc jak Zagoba: - egnaj nam, bracie, egnaj, towarzyszu! Nie do ziemskiego krla, lecz do niebieskiego, do pewniejszej instancji odniose nasze jki, nasz gd, nasz mizeri i opresj - pewniej tam jeszcze ratunek nam wyjednasz, ale sam nie wrcisz wicej, wic paczemy, wic zamitrumn tw polewamy, bomy ci kochali, bracie najmilszy! Pakali za zacnym ksidzem wszyscy: i ksi, i regimentarze, i wojsko, a najbardziej przyjaciele zmarego. Lecz gdy ksidz zaintonowa po raz pierwszy: Requiem aeternam dona ei, Domine! - uczyni si ryk powszechny, cho to wszystko byli ludzie zahartowani na mier i codzienn praktyk od dawna do niej przywykli. W chwili gdy trumn pooono na sznurach,pana Zagob trudno byo od niej oderwa, jakby mu brat albo ojciec umar. Lecz wreszcie odcignli go Skrzetuski z Woodyjowskim. Ksi zbliy si i wzi gar ziemi; ksidz pocz mwi: "Anima eius" - zahurkotay sznury - ziemia pocza si sypa, sypano j rkoma, hemami... i wkrtce nad zwokami pana Longina Podbipity urs wysoki kopiec, ktry owiecio biae, smutne wiato miesica. * * * Trzej przyjaciele wracali z miasta na majdan, z ktrego ustawicznie dochodzi odgos strzaw. Szli w milczeniu, gdy aden z nich nie chcia pierwszego sowa przemwi - lecz inne gromadki rycerstwa gwarzyy midzy sob o nieboszczyku, sawic go zgodnie. - Pogrzeb mia tak foremny - mwi jaki oficer przechodzc obok Skrzetuskiego - ei panu pisarzowi Sierakowskiemu lepszego nie sprawili. - Bo te na zasuy - odpowiedzia drugi oficer. - Kto by to inny podj si przedrze do krla? - A ja syszaem - doda trzeci - e midzywiniowiecczykami byo kilku ochotnikw, ale po tak strasznym przykadzie pewnie ju wszystkich ochota odesza. - Bo te to i niepodobna. W si nie przelinie. - Jako ywo! czyste by to byo szalestwo!Oficerowie przeszli. Nastaa znw chwila milczenia. Nagle Woodyjowski rzek: - Syszae, Janie? - Syszaem - odpowiedzia Skrzetuski - Moja dzi kolej. - Janie! - rzek powanie Woodyjowski - znasz mnie od dawna i wiesz, e si przed hazardem nierad cofam; ale co innego hazard, a co innego proste samobjstwo. - I ty to mwisz, Michale? - Ja, bom ci przyjaciel. - I jam ci przyjaciel: daje mnie kawalerskiparol, e nie pjdziesz trzeci, jeeli ja zgin. - O! nie moe by! - zakrzykn Woodyjowski. - A widzisz, Michale! Jake to moesz ode mnie wymaga tego, czego by sam nie uczyni? Nieche si dzieje wola boa! - To pozwl mi i razem. - Ksi zabrania, nie ja - a ty onierz i sucha musisz. Pan Micha zamilk, bo istotnie onierz to by przede wszystkim, wic pocz tylko wsikami rusza gwatownie przy ksiycu,na koniec rzek: - Noc bardzo widna - nie id dzisiaj. - Wolabym, eby bya ciemniejsza - odrzek Skrzetuski - ale zwoka niepodobna. Pogoda, jako widzisz, uczynia si na dugo, a tu prochy si kocz, ywno si koczy. onierze ju na majdanie kopi korzonkw szukajc - innymdzisa gnij od paskudztwa, ktre jedz. Dzi pjd, zaraz; juem si z ksiciem poegna. - To widz, e po prostu desperat. Skrzetuski umiechn si smutno. - Bodaje ci, Michale. Pewnie, e w rozkoszach nie opywam, ale dobrowolnie mierci nie bd szuka, bo to i grzech, a zreszt nie o to chodzi, eby zgin, jeno oto, eby wyj i doj do krla, i obz zbawi. Woodyjowskiego porwaa nagle taka ch powiedzie Skrzetuskiemu wszystko o kniaziwnie, e prawie ju usta otwiera; ale pomyla sobie: "Od nowiny w gowie mu si pomiesza i tym acniej go schwytaj" - wic ugryz si w jzyk i zmilcza, a natomiast spyta: - Ktrdy pjdziesz? - Mwiem ksiciu, e pjd przez staw, a pniej rzek, pki si daleko za tabor nie przedostan. Ksi powiedzia, e to lepsza droga ni inne. - Nie ma, jak widz, rady - odrzek Woodyjowski. - Raz czeku mier przeznaczona, a lepsza na polu chway ni na ou Bg ci prowad! Bg ci prowad, Janie! Jeeli nie zobaczymy si na tym wiecie, to na tamtym, a ja ci serca pewniedochowam. - Jako i ja tobie. Bg ci zapa za wszystkodobre. A suchaj, Michale, jeeli zgin, oni mnie moe nie sprezentuj jako pana Longina, bo zbyt srog nauk dostali, ale si pewnie i tak jakowym sposobem pochwal; nieche w takim razie stary Zawilichowski pojedzie do Chmielnickiego po moje ciao, bo nie chciabym, aby mnie psi po ich taborze wczyli. - Bd pewien - odrzek Woodyjowski. Pan Zagoba, ktry z pocztku na wp przytomnie rozmowy sucha, zrozumia wreszcie, o co idzie, ale nie znalaz w sobie ju do siy, aby wstrzymywa lub odmawia, tylko pocz jcze gucho: - Wczoraj tamten, dzi ten... Boe! Boe! Boe!... - Ufaj wapan - rzek Woodyjowski. - Panie Janie!... - zacz Zagoba. I nie mg nic wicej powiedzie, jeno siw, strapion gow wspar na piersi rycerza i tak tuli si do niego jak niedone dziecko. W godzin pniej Skrzetuski pogry si w wody zachodniego stawu. Noc bya bardzo widna i rodek stawu wyglda jak srebrna tarcza, ale Skrzetuski znikn natychmiast z oczu, brzeg bowiem poronity by gsto sitowiem, trzcin i bucianem; dalej pomidzy rzadsz trzcin rosy w obfitoci grele, rdest wodny i role. Caa ta mieszanina szerokich i wskich lici, olizych odyg, wowatych skrtw, chwytajc za nogi i wp ciaa, utrudniaa niezmiernie posuwanie si naprzd, ale ukrywaa przynajmniej rycerza przed oczyma stray. O przepyniciu przez jasn rodkow szyb nie byo co i myle, bo kady czarniawy przedmiot byby na niej spostrzeony z atwoci. Skrzetuski wic postanowi okry brzegiem cay staw a do bagienkalecego po drugiej stronie, przez ktre wpywaa do stawu rzeka. Prawdopodobnie stay tam strae kozackie albo tatarskie, ale za to rs cay las trzcin, ktrego brzegi byy tylko wycite na szaasy dla czerni. Dostawszy si raz do bagienka, mona si byo posuwa wrd trzcin nawet we dnie, chybaby topielisko okazao si zbyt gbokie. Lecz i ta droga bya straszna. Pod t pic wod, nie gbsz zbrzegu nad stop, taio si gbokie na okie i wicej boto. Za kadym krokiem Skrzetuskiego na powierzchni wd wydostawao si mnstwo baniek, ktrych bulgotanie doskonale mona byo sysze wrd ciszy. Prcz tego mimo caej powolnoci jego ruchw tworzyy si koa fal biegnce coraz dalej od rodka a na nie zaronit przestrze, na ktrej amao si w nich wiato ksiyca. W czasie deszczu byby po prostu Skrzetuski przepyn staw i najdalej w p godziny dotar do bagienka, ale na niebie nie byo ani jednej chmurki. Cae potoki zielonawegowiata lay si na staw zmieniajc licie grel w srebrne tarcze, a pira trzcin w srebrne kity. Wiatr nie wia; na szczcie grzechot wystrzaw guszy bulgotanie baniek wodnych, co spostrzegszy Skrzetuski porusza si tylko wwczas, gdysalwy w okopach i szacach staway si ywsze. Lecz owa cicha, pogodna noc sprawia jedn wicej trudno. Oto roje komarw podnosiy si z trzcin i utworzywszy kb nad gow rycerza, siaday mu na twarzy, oczach, kujc dotkliwie, brzczc i piewajc nad jego uszyma aosne swe nieszpory. Skrzetuski,wybierajc t drog, nie udzi si co do jej trudnoci, ale nie przewidzia wszystkiego. Nie przewidzia mianowicie jej strachw. Wszelka gbina wd, choby najlepiej, znanych, ma w nocy co tajemniczego i przeraajcego zarazem - i mimo woli napdza pytanie: co tam jest na dnie? - A ten staw zbaraski by po prostu okropny. Woda zdawaa si by w nim gstsza od zwykej wody - i wydawaa zaduch trupi. Bo te gniy w niej setki Kozakw i Tatarw. Obie strony wycigay wprawdzie trupw, ale ilu ich mogo by ukrytych wrd trzcin, rdestu i gstej uszycy? Skrzetuskiego obejmowa chd fali, a pot oblewa mu czoo. Co bdzie, gdy jakie oblizge ramiona uchwyc go nagle albo gdy jakie zielonawe oczy spojrzna niego spod bucianw? Dugie odygi grzybienia obejmoway go za kolana, a jemu wosy powstaway na gowie, e to ju moe nurek topielec obejmuje go, aby nie puci wicej. "Jezus Maria!... Jezus Maria!" - szepta bez ustanku, posuwajc si naprzd. Chwilami podnosi oczy w grina widok ksiyca, gwiazd i spokoju niebieskiego doznawa pewnej ulgi. "Jest Bg!" - powtarza sobie pgosem, tak abysi sam mg dosysze. Czasem spoglda na brzeg i zdawao mu si, e z jakiego potpionego, zaziemskiego wiata bota, czarnych gbin, bladych wiate ksiycowych, duchw i trupw, i nocy spoglda na bo zwyk ziemi - i tsknotaporywaa go taka, e zaraz chcia z owej matni trzcin wychodzi. Lecz posuwa si cigle brzegiem i oddali si ju tak od obozu, e na tej boej ziemi dostrzeg o kilkadziesit krokw od brzegu stojcego na koniu Tatara - wic zatrzymasi i spoglda na t posta, ktra, miarkujc z jej jednostajnych ruchw ku szyi koskiej, zdawaa si by upion. By to dziwny widok. Tatar kiwa si cigle,jakby kania si w milczeniu Skrzetuskiemu, a ten oczu z niego nie spuszcza. Byo to w tym co strasznego, lecz Skrzetuski odetchn z satysfakcj, bowobec tego rzeczywistego stracha pierzchy stokro do zniesienia cisze: urojone. wiat duchw odlecia gdzie i rycerzowi wrcia od razu zimna krew; do gowy poczy si cisn takie tylko pytania, jak: pi czy nie pi, mam i dalej czy czeka? Wreszcie poszed dalej, posuwajc si jeszcze ciszej, jeszcze ostroniej ni na pocztku podry. By ju na p drogi do bagienka i rzeki, gdy zerwa si pierwszy powiew lekkiego wiatru. Zakoysay si wnet trzciny i wyday, trcajc jedna o drug, szelest mocny, a Skrzetuski uradowa si, bo mimo caej ostronoci, mimo i czasem po kilka minut nad postawieniem stopy traci, mimowolny ruch, potknicie si, plusk - mogy go zdradzi. Teraz szed mielej wrd gonego rozhoworu trzcin, ktrym zaszumia cay staw - i wszystko zagadaodokoa, woda nawet na brzegach pocza bekota rozkoysan fal. Lecz ten ruch rozbudzi widocznie nie tylkozarola brzegowe, bo naraz jaki czarniawy przedmiot pojawi si przed Skrzetuskim i pocz chybota si ku niemu, jak gdyby rozmachujc si do skoku.Skrzetuski omal w pierwszej chwili nie krzykn; strach i obrzydzenie zatamowaymu jednak gos w piersiach, a jednoczeniestraszliwy zaduch uchwyci go za gardo. Ale po chwili, gdy pierwsza myl, e to moe by topielec umylnie zastpujcy drog, przesza, pozostao tylko obrzydzenie - i rycerz ruszy dalej. Rozhowor trzcin trwa cigle i wzmaga sicoraz bardziej. Przez ich koyszce si kicie dojrza Skrzetuski drug i trzeci placwk tatarsk. Min je, min i czwart. "Ju z p stawu musiaem okry" - pomyla i podnis si troch ztrzcin, aby rozpozna, w ktrym miejscu si znajduje; wtem co go trcio w nogi, obejrza si i ujrza tu obok swych kolan twarz ludzk. "To ju drugi" - pomyla. Tym razem nie przerazi si, bo ten drugi trup lea na wznak i nie mia w swej bezwadnoci pozorw ycia i ruchu. Skrzetuski przypieszy tylko kroku, by niedosta zawrotu gowy. Trzciny zaczynay by coraz gstsze, co z jednej strony dawao bezpieczne ukrycie, z drugiej jednak utrudniao niezmiernie pochd. Upyno jeszcze p godziny, pniej godzina, on szed cigle, ale coraz wicej by strudzony. Woda w niektrych miejscach bya tak pytka, e nie dochodzia mu do goleni, gdzie indziej za tozapada niemal po pas. Mczyo go te niezmiernie powolne wyciganie ng z bota.Pot zalewa mu czoo, a jednoczenie od czasu do czasu przechodziy po nim dreszcze od stp do gowy. "Co to jest? - myla ze strachem w sercu - czy mnie delirium nie chwyta? Bagienka trej zabrano wito! ich nie o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcccT,zc: jako nie ma; nu nie rozpoznam miejsca wrd trzcin i omin." Byo to straszne niebezpieczestwo, bo w ten sposb mgby kry ca noc naokoo stawu i z rana znale si w tym samym miejscu, z ktrego wyszed, lub wpa na innym w rce kozackie. "Z drog obraem - myla upadajc w duchu - przez stawy niemona, wrc si i jutro pjd jak pan Longinus; do jutra mgbym odpocz." Lecz szed naprzd, bo poznawa, e obiecujc sobie wrci i ruszy po odpoczynku, sam siebie oszukuje; przychodzio mu take do gowy, e idc tak wolno i zatrzymujc si co chwila nie mg jeszcze doj do bagienka. Jednake myl o odpoczynku opanowywaa go coraz silniej. Chwilami mia ch pooy si gdzie na pytszym bocie, by cho odetchn. Bi si tak z wasnymi mylami, a jednoczenie modli si. Dreszcze przechodziy go coraz czciej, coraz sabiej wyciga nogi z bota. Widok straytatarskich otrzewia go, ale czu, e i gowa mczy mu si rwnie jak ciao - i enadlatuje na gorczka. Upyno znw p godziny - bagienko nie ukazywao si jeszcze. Natomiast ciaa utopionych trafiay si coraz czciej. Noc, strach, trupy, szum trzcin, trud i bezsenno zmciy mu myli.Poczy na nadlatywa wizje. Oto Helena jest w Kudaku, a on pynie z Rzdzianem nadumbasie z biegiem Dnieprowym. Trzciny szumi - on syszy pie: "Ej to ne pili pilili!... ne tumany ustaway." Ksidz Muchowiecki czeka ze stu, a pan Krzysztof Grodzicki ojca zastpi... Dziewczyna tam co dzie patrzy na rzek zmurw - rycho patrzy, jak w rce zaklaszcze i krzyknie: "Jedzie! jedzie!" - Jegomo! - mwi Rzdzian cignc go za rkaw - panna stoi... Skrzetuski budzi si. To spltane trzciny zatrzymay go po drodze. Wizja ulatuje. Przytomno wraca. Teraz nie czuje ju takiego zmczenia, bo mu gorczka si dodaje. Hej, czy to jeszcze nie bagienko? Ale naok trzciny takie same, jakby z miejsca nie ruszy. Przy rzece powinna bywoda otwarta, wic to jeszcze nie bagienko. Rycerz idzie dalej, ale myl wraca z nieubaganym uporem do lubej wizji. PrnoSkrzetuski si broni, prno poczyna mwi: "O gospodze uwielbiona", prno stara si zachowa ca przytomno - znowu nadpywa Dniepr, dumbasy, czajki - Kudak, Sicz - tylko tym razem wizja bezadniejsza, mnstwo w niej osb: obok Heleny i ksi, i Chmielnicki, i ataman koszowy, i pan Longinus, i Zagoba, i Bohun, i Woodyjowski - wszyscy przybraniodwitnie na jego lub, ale gdzie ma by ten lub? S w jakim miejscu nieznanym, ni to ubnie, ni Rozogi, ni Sicz, ni Kudak... wody jakie, po nich ciaa pywaj... Skrzetuski budzi si po raz drugi, a raczej budzi go mocny szelest dochodzcy ze strony, a ktr idzie - wic zatrzymuje si i sucha. Szelest zblia si, sycha jakie chrobotanie i plusk - to czno. Wida je ju przez trzciny. Siedzi w nim dwch moojcw - jeden popycha wiosem, drugi trzyma w rku dug tyczk, wiecc z dala jak srebro, i rozgarnia ni wodne zarola. Skrzetuski osun si a po szyj w wod, tak e gowa tylko wystawaa mu ponad sitowie, i patrzy. "Jest-li to zwyka stra, czyli s ju na tropie?" - pomyla. Ale wnet doszed po spokojnych i niedbaych ruchach moojcw, e to musi by zwyczajna stra. Czen na stawie musiao by wicej ni jedno - i gdyby Kozacy byli na tropie, pewno by zgromadzio si kilkanacie dek i kupa ludzi. Tymczasem przejechali mimo - szum trzcin guszy sowa; Skrzetuski zowi uchem tylko nastpujcy urywek rozmowy: - Czort by ich pobraw, i cei smerdiaczoi wody kazay pylnowaty! I czno zasuno si za kpy trzcin - tylko stojcy na przedzie Kozak uderza cigle miarowym ruchem tyczk w zarola wodne, jakby chcia ryby straszy. Skrzetuski ruszy dalej. Po niejakim czasie znw ujrza placwk tatarsk stojc tu nad brzegiem. wiato ksiyca padao wprost na twarz nohajca, podobn do psiej mordy. Ale Skrzetuski mniej si ju obawia tych stray ni utraty przytomnoci. Naty wic ca wol, by sobie jasno zdawa spraw, gdzie jest i dokd idzie. Ale ta walka powikszyatylko jego znuenie i wnet dostrzeg, e musi dwoi i troi w oczach, e chwilami wydaje mu si staw obozowym majdanem, akpy trzcin namiotami. Wwczas chcia woa na Woodyjowskiego, by szed z nimrazem, ale tyle mia jeszcze przytomnoci,i si wstrzyma. - Nie krzycz! nie krzycz! - powtarza sobie- to zguba. Lecz owa walka z samym sob coraz bya dla trudniejsza. Wyszed ze Zbaraa znkany godem i straszn bezsennoci, od ktrej umierali tam ju onierze. Ta podr nocna, zimna kpiel, trupi oddech wody, bdzenie po botach, szarpanina wrd korzeni rolin osabiy go do reszty.Doczyo si i rozdranienie strachu, i blod uksze komarw, ktre pokuy mu taktwarz, e caa bya krwi oblana - wic czu, e jeeli prdko nie dojdzie do bagienka, to albo wyjdzie na brzeg, by go prdzej spotkao, co ma spotka, lub padnie wrd tych trzcin i utopi si. Owe bagienko i ujcie rzeki wydao mu si portem zbawienia, cho po prawdzie zaczynay si tam nowe trudnoci i niebezpieczestwa. Broni si gorczce i szed, coraz mniej zachowujc ostronoci.Szczciem trzcina szumiaa cigle. W jej szumie sysza Skrzetuski gosy ludzkie, rozmowy; zdawao mu si, e to o nim tak rozprawia ten staw. Dojdzie-li do bagienka czy nie dojdzie? wylezie czy nie wylezie? Komary pieway nad nim cienkimi gosami coraz aoniej. Woda stawaa si gbsza - wkrtce dosza mu do pasa, a potem do piersi. Wic pomyla, e jeli pyn przyjdzie, to si w tej zbitej tkaninie zaplcze i utonie. I znowu porwaa go niepowstrzymana, nieprzeparta ch wezwania Woodyjowskiego i ju rce zoy koo ust, by zakrzykn: "Michale! Michale!" Na szczcie, jaka miosierna trzcina uderzya go zroszon mokr kici w twarz. Oprzytomnia - i ujrza przed sob, ale nieco ku prawej stronie, mde wiateko. Teraz patrzy ju cigle w to wiato i czas jaki szed wytrwale ku niemu. Nagle zatrzyma si spostrzegszy pas czystej wody, leccej w poprzek. Odetchn. Bya to rzeka, a po obu jej stronach bagienko. "To ju przestan kry brzegiem i zapuszcz si w ten klin" - pomyla. Z obu stron klinu cigny si dwie smugi trzcin - rycerz zapuci si t, do ktrej doszed. Po chwili pozna, e jest na dobrej drodze. Obejrza si: staw by ju za nim, a on postpowa teraz wzdu wskiej tamy, ktra nie moga by czym innym, jak rzek. Woda te tu bya zimniejsza. Lecz po niejakim czasie owadno nim straszne znuenie. Nogi trzsy mu si, a przed oczyma wstawa jakoby tuman czarny. "Nie moe by inaczej, tylko dojd do brzegu i poo si - myla - nie pjd dalej, odpoczn." Wtem upad na kolana i rkoma zmaca kp such, poronit mchami. Bya to jakoby wysepka wrd sitowia. Siad na niej i pocz obciera rkoma zakrwawion twarz i przy tym oddycha mocno. Po chwili do jego nozdrzy doszed zapach dymu. Odwrciwszy si ku brzegowi dojrzao stu krokw od brzegu ogie, a naokoo niego kupk ludzi. By zupenie na wprost tego ognia i w chwilach gdy wiatr rozgina trzciny, mg widzie wszystko doskonale. Od pierwszego rzutu oka pozna koniuchw tatarskich, ktrzy siedzieli przy ognisku i jedli. Wwczas odezwa si w nim straszny gd.Ostatniego rana zjad kawaek koniny, ktrym nie nasycioby si i dwumiesiczne szczeni wilcze; od tego czasu nie mia nic w ustach. Wic pocz zrywa rosnce obok krge odygi greli i wysysa je chciwie. Gasi nimi zarwno gd, jak i pragnienie, bo i pragnienie go trawio. Przy tym cigle wpatrywa si w ognisko, ktre blado coraz bardziej i mdlao. Ludzieprzy nim przesaniali si jakby mg i zdawali si oddala. "Aha! sen mnie morzy! Tu usn, na tej kpie" - pomyla rycerz. Lecz przy ognisku uczyni si ruch. Koniuchowie wstali. Wkrtce do uszu Skrzetuskiego doszy woania: "osz! osz!" Odpowiedziao im krtkie renie. Ognisko opustoszao i przygaso. Po chwili jeszcze rycerz usysza gwizdanie i guchytupot kopyt po wilgotnej ce. Skrzetuski nie mg zrozumie, czemu to koniuchowie odjedaj. Wtem spostrzeg, e kicie trzcin i tarcze grzybienia s jakie bladawe - woda wieci si inaczej jak od ksiyca, a powietrze przesania silekk mg. Obejrza si - dniao. Caa noc zesza mu na okraniu stawu, nim doszed do rzeki i bagienka. By zaledwie na pocztku drogi. Teraz musia i rzek i przedosta si przez tabory za dnia. Powietrze nasycao si coraz wicej wiatem brzasku. Na wschodzie niebo przybrao barw bladego seledynu. Skrzetuski spuci si na nowo z kpy w bagno i dotarszy po krtkiej przerwie do brzegu, wysadzi gow z trzcin. W odlegoci piciuset moe krokw wida byo jedn placwk tatarsk, zreszt kabya pusta, tylko ognisko wiecio opodal na suchym miejscu dogasajcym arem; rycerz postanowi czogn si ku niemu wrd wysokich traw przeronitych jeszcze tu i owdzie sitowiem. Doczogawszy si szuka pilnie, czy nie znajdzie jakich resztek ywnoci. Jako znalaz wieo obgryzione koci baranie ze szcztkami y, tuszczu oraz kilka sztuk pieczonej rzepy porzuconych w ciepym popiele - j wic je z arocznoci dzikiego zwierza i jad, pki nie spostrzeg, e placwki porozstawione na drodze, ktr przeby, wracajc t sam k ku taborowi, zbliaj si ku niemu. Wwczas rozpocz odwrt i po kilku minutach znik w cianie trzcin. Odnalazszy sw kp pooy si na niej bez szelestu. Strae tymczasem przejechay. Skrzetuski wzi si natychmiast do koci, ktre zabra ze sob, a ktre poczy teraz trzaska w jego potnych szczkach jak w wilczych. Ogryz tuszcz i yy, wyssa szpik, zu mas kostn - zaspokoi pierwszy gd. Takiej porannej uczty nie mia od dawna w Zbarau. Uczu si zaraz silniejszym. Pokrzepio go zarwno poywienie, jak i wstajcy dzie. Robio si coraz widniej; wschodnia strona nieba z zielonawej stawaa si rowa i zota; chd poranny dokucza wprawdzie mocno rycerzowi, ale pocieszaa go myl, e wkrtce soce rozgrzeje jego strudzone ciao. Rozejrza si dokadnie, gdzie jest. Kpa bya dosy dua, troch krtka, bo okrgawa, ale za to tak szeroka, e dwch ludzi mogo si na niej zatwoci pooy. Trzciny otaczay j naok jakby murem, zakrywajc zupenie przed ludzkimi oczyma. "Nie znajd mnie tu - myla Skrzetuski - chybaby za rybami chcieli po trzcinach chodzi, a ryb nie ma, bo od zgnilizny pozdychay. Tu sobie wypoczn i rozmyl, co dalej czyni." I pocz myle, czy ma i dalej rzek, czy nie, na koniec postanowi i, jeeli wstanie wiatr i bdzie trzciny koysa; w przeciwnym razie ruch i szelest mogyby go zdradzi, zwaszcza e przyjdzie mu prawdopodobnie przechodzi blisko taboru. - Dziki ci, Boe, em yw dotd! - szepn z cicha. I wznis oczy ku niebu, nastpnie myl ulecia do polskich okopw. Zamek wida byo z owej kpy doskonale, zwaszcza e ozociy go pierwsze promienie wschodzcego soca. Moe tam z wiey spoglda kto na stawy i trzciny przez perspektyw, a ju tam Woodyjowski i Zagoba pewno cay dzie bd wypatrywa z waw, czy go nie ujrz wiszcego na jakiej beluardzie. "Ot nie ujrz!" - pomyla Skrzetuski i pier napenia mu si bogim uczuciem ocalenia. - Nie ujrz, nie ujrz! - powtrzy kilkakrotnie. - Mao zrobiem drogi, ale trzeba j byo zrobi. Bg mi pomoe i dalej. Tu zobaczy si ju oczyma imaginacji za taborami - w lasach, za ktrymi stoj wojska krlewskie: pospolite ruszenie z caego kraju, husarie, piechoty, regimenty cudzoziemskie - ziemia a jczy pod ciarem ludzi, koni i armat, a midzy tym mrowiem sam krl jegomo... Potem ujrza bitw niezmiern, rozbite tabory - ksicia z ca jazd leccego po stosach trupw, powitanie si wojsk... Oczy bolce i popuche przymykay mu si pod nadmiarem wiata, a gowa chylia sipod nadmiarem myli. Poczynaa go ogarnia jaka boga niemoc, wreszcie wycign si ca sw dugoci i usn. Trzciny szumiay. Soce wytoczyo si wysoko na niebo i ogrzewao gorcym spojrzeniem rycerza, suszyo na nim ubir - on spa twardo, bez ruchu. Kto by go spostrzeg tak lecego na kpie z okrwawion twarz, ten by sdzi, e to ley trup, ktry wyrzucia woda. Mijay godziny - on spa cigle. Soce dobiego zenitu i poczo schodzi na drug stron nieba - on spa jeszcze Rozbudzi go dopiero kwik przeraliwy koni gryzcych si na ce i gone woania koniuchw smagajcych batami tabunne ogiery. Przetar oczy; spojrza, przypomnia sobie, gdzie jest. Spojrza w gr: na czerwonawym od niedogasych blaskw zachodu niebie migotay gwiazdy - przespacay dzie. Skrzetuski nie czu si wypocztym ani silniejszym; owszem, bolay go wszystkie koci. Lecz pomyla, e wanie nowy trudprzywrci mu rzeko ciaa - i spuciwszy nogi w wod, bezzwocznie ruszy w dalsz drog. Szed teraz tu przy trzcinach czyst wod, by szelestem nie zwrci uwagi pascych na brzegach koniuchw. Ostatnie blaski zgasy i byo do ciemno, bo ksiyc jeszcze si nie ukaza spoza lasw.Woda bya tak gboka, e Skrzetuski traci miejscami grunt pod nogami i musia pyn, co przychodzio mu ciko, bo by w ubraniu i pyn pod bieg, ktry - jakkolwiek leniwy - pcha go jednak nazad ku stawom. Ale za to najbystrzejsze oczy tatarskie nie mogy dostrzec tej gowy posuwajcej si wzdu ciemnej ciany trzcin. Posuwa si wic do miao, chwilami pync, a po wikszej czci brodzc po pas i po pachy, a wreszcie dotar do miejsca, z ktrego oczy jego ujrzay po obu stronach rzeki tysice i tysice wiate. "To tabory - pomyla - teraz Boe dopom!" I sucha. Gwar zmieszanych gosw dochodzi do jego uszu. Tak, byy to tabory. Po lewym brzegu rzeki, idc z jej biegiem, sta obz kozacki ze swoimi tysicami wozw, namiotw, po prawym kosz tatarski - oba gwarne, haaliwe, pene ludzkiego rozhoworu, dzikich dwikw bbnw i piszczaek, ryku byda, wielbdw, reniakoni, okrzykw. Rzeka przedzielaa je stanowic zarazem przeszkod dla ktni i zabjstw, bo Tatarzy nie mogli spokojnie sta obok Kozakw. Bya te w tym miejscuszersza, a moe rozkopano j umylnie. Alez jednej strony wozy, z drugiej trzcinowe szaasy dochodziy, miarkujc po ogniach, o kilkadziesit krokw od brzegw - nad sam za wod stay zapewne strae. Trzcina i sitowia rzedy - widocznie naprzeciw obozowisk byy szczyrkowate brzegi. Skrzetuski posun si jeszcze kilkadziesit krokw - i zatrzyma si. Jaka potga i groza szy ku niemu od tychmrowisk ludzkich. W tej chwili wydao mu si, e caa czujno i zacieko tych tysicy istot ludzkich zwrcona jest ku niemu, i czu wobec nich zupen niemoc, zupen bezbronno. By sam jeden. "Nikt tdy nie przejdzie!" - pomyla. Lecz posun si jeszcze naprzd, bo cigna go jaka niepohamowana, bolesna ciekawo. Chcia bliej spojrze na t straszliw potg. Nagle stan. Las trzcin koczy si jakby noem ucity. Moe te i wycito je na szaasy. Dalej czysta fala czerwienia si krwawo od przegldajcych si w niej ognisk. Dwa wielkie i jasne pomienie paliy si tu nad brzegami. Przy jednym sta Tatar na koniu, przy drugim moojec z dug spis w rku. Obaj patrzyli na siebie i na wod. Wdali wida byo innych, tak samo stojcych na stray i patrzcych. Blaski pomieni rzucay jakoby ognisty mostprzez rzek. Pod brzegami wida byo szeregi maych dek uywanych do strayna stawie i rzece. - Niepodobiestwo! - mrukn Skrzetuski. I nagle chwycia go rozpacz. Ani i naprzd, ani si wraca! Oto doba ubiegaa,jak tuk si po botach i bajorach, oddycha zgniym powietrzem i mok w wodzie na to tylko, by dotarszy do tych wanie taborw, przez ktre przej si podj, pozna, e to jest niepodobiestwem. Lecz i powrt by niepodobiestwem: rycerz wiedzia, e moe znajdzie do si, by wlec si naprzd - nie znajdzie, by ie o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcR 1[c#%c(4L Psi cofa. W rozpaczy jego bya zarazem gucha wcieko; w pierwszej chwili chcia wyj z wody, zdawi stra, potemrzuci si na tumy i zgin. Wiatr znowu zaszumia dziwnym szeptem po trzcinach przynoszc zarazem gos dzwonw ze Zbaraa. Skrzetuski pocz modli si arliwie i bi si w piersi, i wzywa ratunku niebios z si i rozpaczliw wiar toncego; on modli si, a kosz i tabor huczay zowrogo, jakby w odpowiedzi na modlitw - czarne i czerwoneod ognia postacie snuy si jak stada czartw po piekle; strae stay nieruchome- rzeka pyna krwaw wod. - Ognie pogasz, gdy noc gucha nastanie - rzek sobie Skrzetuski i czeka. Upyna jedna godzina i druga. Gwar zmniejsza si, ogniska istotnie poczy z wolna przygasa - prcz dwch straniczych, ktre pony coraz silniej. Strae zmieniay si i widocznym byo, e tak bd sta a do rana. Skrzetuskiemu przeszo przez myl, e moe zdoa atwiej w dzie si przelizgn - lecz wnet rozsta si z t myl. W dzie brano wod, pojono bydo, kpano si - rzeka musiaa by pena ludzi.Nagle wzrok Skrzetuskiego pad na czna.Po obu brzegach stao ich po kilkadziesit w szeregu, a ze strony tatarskiej sitowia dochodziy a do pierwszych. Skrzetuski zanurzy si po szyj w wod i pocz posuwa si zwolna ku nim majc oczy utkwione jak w tcz w tatarskiego stranika. Po upywie p godziny by tu, tu pierwszej dki. Plan jego by prosty. Zadarte tyy czen wznosiy si nad wodtworzc nad ni rodzaj sklepienia, przez ktre gowa ludzka moga si z atwoci przecisn. Jeeli wszystkie czna stay bokiem do boku tu obok siebie, stranik tatarski nie mg zobaczy przesuwajcej si pod nimi gowy; wicej niebezpieczny by kozacki, ale i ten mg nie dojrze, bo pod cznami mimo przeciwlegego ognia panowa mrok. Zreszt nie byo innej drogi. Skrzetuski nie waha si duej i wkrtce znalaz si pod tyami czen. Laz na czworakach, a raczej czoga si, bo woda bya pytka. By tak blisko stojcego na brzegu Tatara, e sysza parskanie jego konia. Zatrzyma si przez chwil i sucha. Czna na szczcie byy zestosowane bokami. Oczy mia teraz utkwione w kozackiego stranika, ktrego widzia jak na doni. Ale ten patrzy w kosz tatarski. Rycerz min z pitnacie czen, gdy nagle usysza tu nad brzegiem kroki i gosy ludzkie. Przyczai si natychmiast i sucha. W podrach do Krymu nauczy si po tatarsku, i teraz dreszcz przebieg go po caym ciele, gdy usysza sowa rozkazu: - Siada i jecha! Skrzetuskiemu zrobio si gorco, chocia by w wodzie. Jeeli jadcy sid w to czno, pod ktrym w tej chwili si ukrywa, to zgin; jeeli sid w ktre ze stojcych na przedzie, to take zgin; bo pozostanie puste owiecone miejsce. Kada sekunda wydaa mu si godzin. Wtem kroki zadudniy w deski, Tatarzy siedli w czwarte lub pite czno tu za nim, zepchnli je i poczli pyn w kierunku stawu. Lecz czynno ta zwrcia na czna oczy kozackiego stranika. Skrzetuski przez jakie p godziny ani drgn. Dopiero gdy stra zmieniono, pocz posuwa si dalej. W ten sposb dotar do koca czen. Za ostatnim zaczynay si znw sitowia, a dalej trzciny. Dostawszy si do nich rycerz,zziajany, spotniay, pad na kolana i dzikowa Bogu caym sercem. Posuwa si teraz nieco mielej, korzystajc ze wszystkich powieww, ktre napeniay szumem brzegi. Od czasu do czasu oglda si za siebie. Ognie stranicze zaczy si oddala, przesania, migota, sabn. Smugi trzcini sitowia staway si coraz czarniejsze, gstsze i szersze, bo brzegi byy bagnistsze. Strae nie mogy sta blisko- gwar obozowiska sabn. Jaka nadludzka sia skrzepia czonki rycerza. Dar si przez trzciny, kpy, zapada w bota, topisi, pyn i podnosi si znowu. Nie miajeszcze wyj na brzeg - ale prawie czu si ju ocalony. Sam nie umia sobie zda sprawy, jak dugo tak szed, brn, ale gdy znw obejrza si - ognie stranicze wydaway si jakby punkciki wiecce w dali. Po kilkuset krokach zniky zupenie. Ksiyc zeszed; naokoo bya cisza. Wtem szum si ozwa wikszy i powaniejszy ni szum trzcin. Skrzetuski omal nie krzykn zradoci: las by z obu stron rzeki. Wwczas skierowa si ku brzegom i wychyn z trzcin. Br sosnowy zaczyna si tu za sitowiem i trzcinami. Zapach ywicy doszed do jego nozdrzy. Gdzieniegdzie w czarnych gbiach wieciyjak srebro paprocie. Rycerz po raz drugi upad na kolana i ziemi caowa w modlitwie. By ocalony. Potem zagbi si w ciemno len, pytajc samego siebie: dokd ma i? gdzie go zaprowadz te lasy? gdzie jest krl i wojsko? Droga nie bya skoczona, nie bya atwa ani bezpieczna, ale gdy pomyla, e wydosta si ze Zbaraa, e przekrad si przez strae, bota i tabory, i pmilionowe blisko zastpy nieprzyjaci - wtedy wydawao mu si, e wszystkie niebezpieczestwa przeminy, e ten br to gociniec jasny, ktry poprowadzi go wprost do krlewskiego majestatu. I szed ten ndzarz zgodniay, zzibnity,mokry, uwalany we wasnej krwi, w czerwonej rudzie i czarnym bocie - z radoci w sercu, z nadziej, e wkrtce inaczej, potniej wrci do Zbaraa. "Ju nie zostaniecie w godzie i bez nadziei- myla o druhach w Zbarau - bo krla sprowadz!" I cieszyo si to serce rycerskie bliskim ratunkiem dla ksicia, dla regimentarzy, dlawojska, dla Woodyjowskiego i Zagoby, i wszystkich tych bohaterw zamknitych w zbaraskim okopie. Gbie lene otwieray si przed nim i osaniay go cieniem. Rozdzia 29 We dworze toporowskim, w bawialnej komnacie, siedziao wieczorem trzech panw zamknitych na tajemnej rozmowie. Kilka wiec jarzcych palio si na stole pokrytym kartami przedstawiajcymi okolic, obok nich lea wysoki kapelusz z czarnym pirem,. perspektywa, szpada z perow rkojeci, na ktr narzucona bya koronkowa chustka, i para osiowych rkawiczek. Za stoem, w wysokim porczastym krzele, siedzia czowiek majcy lat okoo czterdziestu, do drobnyiszczupy, ale silnie zbudowany. Twarz mianiad, taw, zmczon, czarne oczy i tak szwedzk peruk z dugimi lokami spadajcymi na plecy i ramiona. Rzadki czarny ws, zaczesany przy kocach ku grze, zdobi jego grn warg, dolna za wraz z brod wystawaa silnie naprzd, nadajc caej fizjonomii charakterystycznyrys lwiej odwagi, dumy i uporu. Nie bya totwarz pikna, ale wysoce niepospolita. Wyraz zmysowy, oznaczajcy skonno do uciech, czy si w niej w dziwny sposb z pewn senn martwot i chodem.Oczy byy jakby przygase, ale odgadywae atwo, e w chwili uniesienia,wesooci lub gniewu mogy rzuca byskawice, ktre nie kady wzrok zdoaby wytrzyma. Jednoczenie za malowaa si w nich dobro i agodno. Czarny ubir, zoony z atasowego kaftana i koronkowej kryzy, spod ktrej wyglda zoty acuch, podnosi dystynkcj tej niezwykej postaci. W ogle mimo smutku i trosk widocznych w licu i postawie, byo w niej co majestatycznego.Jako by to sam krl, Jan Kazimierz Waza,niespena od roku nastpca po bracie Wadysawie. Nieco za nim, w pcieniu, siedzia Hieronim Radziejowski, starosta omyski,czowiek niski, gruby, rumiany, z tust i bezczeln twarz dworaka, a naprzeciwko, za stoem, trzeci pan, wsparty na okciu, patrzy w karty przedstawiajce okolice, podnoszc od czasu do czasu wzrok na krla. Oblicze jego miao w sobie mniej majestatu,ale prawie wicej jeszcze urzdowej godnoci ni krlewskie. Bya to poorana troskami i myl, chodna i rozumna twarz ma stanu, ktrej surowo nie psua nadzwyczajnej piknoci. Oczy mia bkitne, przenikliwe, cer mimo wieku delikatn; polski wspaniay strj, szwedzkastrzyona broda i wysoki choch nad czoem dodaway jeszcze jego regularnym,jakby z kamienia wykutym rysom senatorskiej powagi. By to Jerzy Ossoliski, kanclerz koronny i ksi Rzymskiego Pastwa, mwca i dyplomata podziwiany przez dwory europejskie, sawny przeciwnik Jeremiego Winiowieckiego. Nadzwyczajne jego zdolnoci wczenie zwrciy na uwag poprzednich panowa iwczenie wyniosy go do najwyszych urzdw, na mocy ktrych sterowa ca naw pastwow - w obecnej chwili blisk ostatecznego rozbicia. A jednak kanclerz by jakby stworzony na sternika takiej nawy. Pracowity, wytrway,rozumny, patrzcy w dalsz przyszo, obrachowywujcy na dugie lata, widby kade inne pastwo, z wyjtkiem Rzeczypospolitej, do bezpiecznej przystani pewn i spokojn rk; kademu innemu zapewniby si wewntrzn i dugie lata potgi... gdyby tylko by samowadnym ministrem takiego na przykad monarchy, jak krl francuski lub hiszpaski. Wychowywany poza granicami kraju, wpatrzony w obce wzory, mimo caej wrodzonej bystroci i rozumu, mimo dugoletniej praktyki nie mg przywykn do bezsilnoci rzdu w Rzeczypospolitej i nie nauczy si z ni przez cae ycie rachowa, chocia to bya skaa, o ktr rozbiy si wszystkie jego plany, zamiary, usiowania - cho z jej przyczyny teraz juwidzia w przyszoci przepa i ruin, a pniej umiera z rozpacz w sercu. By to genialny teoretyk, ktry nie umia by genialnym praktykiem - i wpad w koo bdne bez wyjcia. Wpatrzony w jak myl, majc wyda owoce w przyszoci, szed ku niej z uporem fanatyka, nie baczc, e ta myl, w teorii zbawienna, moe wobec istniejcego stanu rzeczy wyda w praktyce straszliwe klski. Chcc wzmocni rzd i pastwo rozpta straszliwy ywio kozacki, nie przewidziawszy, e hurza zwrci si nie tylko przeciw szlachcie, magnackim latyfundiom, naduyciom, swawoli szlacheckiej, ale przeciw najrdzenniejszym interesom samego pastwa. Wsta ze stepw Chmielnicki i urs w olbrzyma. Na Rzeczpospolit zwaliy si klski: tych Wd, Korsunia, Piawiec. Napierwszym kroku tene Chmielnicki poczy si z wrog krymsk potg. Grom pada za gromem - pozostawaa tylkowojna i wojna. Straszliwy ywio naleao przede wszystkim zgnie, by mc w przyszoci z niego korzysta - a kanclerz zapatrzony w sw myl, jeszcze paktowa izwczy - i wierzy jeszcze - nawet Chmielnickiemu! Sia rzeczy zdruzgotaa jego teorie; z kadym dniem okazywao si janiej, e skutki usiowa kanclerskich s oczekiwanym wprost przeciwne - a wreszcie przyszed Zbara i stwierdzi to najdowodniej. Kanclerz upada pod brzemieniem zgryzot, goryczy i nienawici powszechnej. Wic czyni tak, jak czyni w dniach niepowodze i klsk ludzie, u ktrych wiaraw siebie jest silniejsza nad wszelkie klski: szuka winnych. Winn bya caa Rzeczpospolita i wszystkie stany, jej przeszo i ustrj pastwowy, ale kto z obawy, by skaa leca na skoniegry nie runa w przepa, pragnie j wtoczy na wierzch, a nie policzy si z siami, ten przypieszy tylko jej upadek. Kanclerz uczyni wicej i gorzej, bo do pomocy wezwa rwcy, straszliwy potok kozaczy, nie baczc, e pd jego moe tylko podmuli i powyrywa grunt, na ktrym skaa spoczywa. Wic gdy on szuka winnych - wzajem i na niego zwracay si wszystkie oczy jako na sprawc wojny, klsk i nieszcz. Ale krl wierzy w niego jeszcze i wierzy tym bardziej, e gos powszechny, nie oszczdzajc powagi majestatu - obwinia ijego samego na rwni z kanclerzem. Siedzieli wic w Toporowie strapieni i smutni, nie wiedzc dobrze, co im pocz naley, bo przy krlu byo tylko dwadziecia pi tysicy wojska. Wici rozesano za pno i zaledwie cz pospolitego ruszenia cigna do tego czasu. Kto by przyczyn tej zwoki i czy nie bya ona jednym wicej bdem upartejpolityki kanclerza - tajemnica zagina midzy krlem i ministrem - do, e w tej chwili czuli si obaj bezbronni wobec potgiChmielnickiego. Co waniejsza jeszcze: nie mieli dokadnycho nim wieci. W obozie krlewskim nie wiedziano dotd, czy chan z ca potg znajduje si przy Chmielnickim, czy te towarzyszy tylko Kozakom Tuhaj-bej z kilkoma tysicami ordy. Byo to pytanie tak wane, jak mier lub ycie. Z samym Chmielnickim mgby w ostatecznoci krl poprbowa szczcia, cho i buntowniczy hetman dziesi razy wiksz si rozporzdza. Urok imienia krlewskiego znaczy dla Kozakw wiele - wicej moe ni tumy pospolitego ruszenia niesfornej i nie wywiczonej szlachty - ale jeeli i chan by obecny, mierzy si z tak przemoc byo niepodobiestwem. Tymczasem byy najrozmaitsze o tym wieci, a nikt nic nie wiedzia dokadnie. Przezorny Chmielnicki skupi si, nie wypuci ani jednego oddziau moojcw, ani zagonika Tatarw umylnie, aby krl niemg dosta jzyka. Buntowniczy hetman inny mia zamiar - oto zamkn czci swych si konajcy ju Zbara, a samemu zjawi si niespodzianie z ca potg tatarsk i kozack przed krlem - otoczy go wraz z wojskiem i wyda w rce chana. Wic nie bez powodu chmura okrya teraz twarz krlewsk, bo nie masz wikszej dla majestatu boleci jak poczucie niemocy. JanKazimierz wspar si bezwadnie o grzbiet krzesa, rk rzuci na st i rzek, ukazujc na karty: - Na nic to, na nic! Jzykw mi dostacie. - Niczego i ja wicej sobie nie ycz - odpar Ossoliski. - Czy podjazdy wrciy? - Wrciy, ale nic nie przywiozy. - Ani jednego jeca? - Tylko chopw okolicznych, ktrzy nic nie wiedz. - A pan Peka wrci? To przecie sawny zagoczyk. - Miociwy krlu! - ozwa si zza krzesa starosta omyski - pan Peka nie wrci i nie wrci, bo poleg. Nastaa chwila milczenia. Krl utkwi pospny wzrok w ponce wiece i pocz bbni palcami po stole. - Nie maciee adnej rady? - rzek wreszcie. - Czeka! - rzek powanie kanclerz. Czoo Jana Kazimierza pokryo si zmarszczkami. - Czeka? - powtrzy - a tam Winiowieckiiregimentarze zgorzej pod Zbaraem! - Jeszcze czas jaki wytrzymaj - rzek niedbale Radziejowski. - Milczaby, moci starosto, gdy nie masz nic dobrego do powiedzenia. - Wanie, miociwy panie, e mam rad. - Jak? - Posa kogo niby dla ukadw z Chmielnickim pod Zbara. Pose przekona si, czy chan jest wasn osob, i z powrotem powie. - Nie moe by - rzek krl. - Teraz, gdymy Chmielnickiego za buntownika ogosili i cen naoyli na jego gow, i buaw nad Zaporoem Zabuskiemu oddali, nie przystoi naszej powadze wchodzi z Chmielnickim w rokowania. - To do chana wysa - odrzek starosta. Krl zwrci pytajcy wzrok na kanclerza, ktry podnis na swe bkitne, surowe renice i po chwili namysu ozwa si: - Rada byaby dobra, ale Chmielnicki bez adnej wtpliwoci posa zatrzyma - i dlatego na nic by si to nie przydao. Jan Kazimierz machn rk. - Widzimy - rzek z wolna - e nie macie adnego sposobu - tedy ja wam mj powiem. Oto ka trbi wsiadanego i ruszz caym wojskiem pod Zbara. Nieche si dzieje wola boa! Tam si dowiemy, czy chan jest, czy go nie ma. Kanclerz zna niczym nie powstrzyman odwag krla i nie wtpi, e to uczyni gotw. Z drugiej strony, wiedzia z dowiadczenia, i gdy krl co zamierzy i zatnie si w przedsiwziciu, tedy adne odmowy nie pomagaj. Wic nie sprzeciwi si od razu, pochwali nawet myl, ale odradza popiech: przekada krlowi, e mona to uczyni jutro lub pojutrze - a tymczasem mog nadej pomylne nowiny. Kady dzie bdzie powiksza rozprenie midzy czerni, znkan klskami pod Zbaraem i wieci o zblianiu si krlewskim. Bunt moe stopnie od promienimajestatu jak nieg od promieni sonecznych - ale trzeba mu da czas. Krl za nosi w sobie ocalenie caej Rzeczypospolitej i pod odpowiedzialnoci wobec Boga i potomnoci nie powinien si naraa, tym bardziej e w razie nieszczcia wojska zbaraskie byyby wanie zgubione bez ratunku. Kanclerz mwi dugo i wymownie - rzekby: popis to jaki krasomwczy. A wreszcie krla przekona, a zarazem i zmczy. Jan Kazimierz wspar si znowu o grzbiet krzesa mruczc z niecierpliwoci: - Rbcie, co chcecie, bylem mia jzyka na by ie o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP cZ c  .c :) ,m c o9*jutro. I znw nastaa chwila milczenia. W oknie stan ogromny zoty ksiyc, ale w komnacie pociemniao, bo grzyby urosy naknotach wiec. - Ktra godzina? - pyta krl. - Pnoc blisko - odrzek Radziejowski. - Nie bd spa tej nocy. Obz objad, a wyjedcie ze mn. Gdzie Ubald i Arciszewski? - W obozie. Pjd rzec, by konie podano - odpowiedzia starosta. I zbliy si ku drzwiom. Wtem w sieni uczyni si jaki ruch; sycha byo przez chwil yw rozmow, odgos pospiesznychkrokw; wreszcie drzwi otworzyy si na rozcie i wpad zdyszany Tyzenhauz, rkodajny dworzanin krlewski. - Miociwy krlu! - zawoa - towarzysz ze Zbaraa! Krl zerwa si z krzesa, kanclerz powsta rwnie i obydwom wyrwa si z ust okrzyk: - Nie moe by!! - Tak jest! stoi w sieniach. - Dawaj go sam! - zawoa; krl klasnwszy w donie. - Niech umorzy frasunek. Dawaj go sam, na Matk Najwitsz! Tyzenhauz znikn w drzwiach i po chwili zamiast niego zjawia si w nich jaka wysoka, nie znana posta. - Bliej, moci panie! - woa krl - bliej! Radzi ci widzimy! Towarzysz przysun si a do stou i na jego widok krl, kanclerz i starosta omyski cofnli si w zdumieniu. Przed nimi sta jaki straszny czowiek, a raczejwidmo: achmany podarte na strzpki zaledwie okryway jego wychude ciao; twarz mia sin, umazan botem i krwi; oczy ponce gorczkowym wiatem, czarna, rozczochrana broda spadaa mu napiersi, zapach trupi rozchodzi si od niegonaokoo, a nogi tak dray pod nim, e musia si o st wesprze. Krl i dwaj panowie patrzyli na niego szeroko otwartymi oczyma. W tej chwili drzwi otworzyy si i wesza hurma dygnitarzy wojskowych i cywilnych: generaowie Ubald, Arciszewski, podkanclerzy litewski Sapieha, starosta rzeczycki, pan sandomierski. Wszyscy stanwszy za krlem patrzyli na przybysza - krl za rzek: - Kto ty? Ndzarz otworzy usta, chcia mwi, ale skurcz chwyci go za szczk, broda zacza mu drga i zdoa wyszepta tylko:- Ze... Zbaraa! - Wina mu dajcie! - rzek jaki gos. Podano w mgnieniu oka napeniony kubek - przybysz wypi go z wysileniem. Przez ten czas kanclerz zrzuci z siebie deli i okry ni jego ramiona. - Moesz teraz mwi? - pyta po niejakim czasie krl. - Mog - odpowiedzia pewniejszym gosemrycerz. - Kto jest? - Jan Skrzetuski... porucznik husarski... - W czyjej subie? - Wojewody ruskiego. Szmer rozszed si po sali. - Co sycha u was? co sycha? - pyta gorczkowo krl - Ndza... gd... jedna mogia... Krl zasoni oczy. - Jezusie Nazareski! Jezusie Nazareski! - mwi cichym gosem Po chwili znw spyta: - Dugo si moecie trzyma? - Prochw brak. Nieprzyjaciel w waach... - Sia go? - Chmielnicki... Chan ze wszystkimi ordami. - Chan jest? - Tak... Nastao guche milczenie. Obecni spogldali po sobie - niepewno odmalowaa si na wszystkich twarzach. - Jakecie mogli wytrzyma? - spyta kanclerz z akcentem wtpliwoci. Na te sowa Skrzetuski podnis gow, jakby nowa wstpia we sia; byskawica dumy przebiega mu przez twarz i odrzek nadspodziewanie silnym gosem: - Dwadziecia szturmw odpartych, szesnacie bitew w polu wygranych, siedmdziesit pi wycieczek... I znowu nastao milczenie. Wtem krl wyprostowa si, wstrzsn peruk jak lew grzyw, na taw twarz wystpiy mu rumiece, a oczy pomieniay. - Na Boga! - krzykn - dosy mi tych rad, tego stania, tej zwoki! Jest chan czy go nie ma... przyszo pospolite ruszenie czy nie przyszo, na Boga! Dosy mi tego! Dzi jeszcze ruszamy pod Zbara! - Pod Zbara! pod Zbara! powtrzyo kilkanacie silnych gosw. Twarz przybysza rozjania si jak zorza. - Miociwy krlu i panie - rzek. - Przy tobie y i umiera!... Na te sowa szlachetne serce krlewskie zmiko jak wosk i nie zwaajc na wstrtn posta rycerza pan cisn mu gow rkoma i rzek: - Milszy mi nieli inni w atasach. Na Matk Najwitsz, mniejszych starostwami nagradzaj - jako nie bdzie to bez nagrody, co uczyni... Nie przecz! dunikiem ci jestem! A inni zaraz poczli wykrzykiwa za krlem:- Nie byo jeszcze wikszego rycerza! - Ten jest i midzy zbaraskimi najprzedniejszy! - Niemierteln chwa pozyska! - Jake to si przez Kozakw i Tatarw przedar?... - W botach si ukrywaem, w trzcinach, lasami szedem... bdziem... nie jadem. - Je mu dajcie! - krzykn krl. - Je! - powtrzyli inni. - Okry go! - Niech ci jutro konia i szaty dadz - rzekznowu krl. - Na niczym ci zbywa nie bdzie. Wszyscy przecigali si za przykadem krla w pochwaach dla rycerza. Wnet poczto go znowu zarzuca pytaniami,na ktre z najwiksz trudnoci odpowiada, bo osabienie ogarniao go coraz wiksze i ledwie ju na wp by przytomny. Wtem przyniesiono posiek, a zarazem wszed ksidz Cieciszowski, kaznodzieja krlewski. Rozstpili mu si dygnitarze, bo by to ksidz wielce uczony, powaany i sowo jego prawie wicej jeszcze znaczyo u krla ni kanclerskie, a z ambony wypowiada, bywao, takie rzeczy, ktrychi na sejmie nie bardzo kto mia poruszy. Otoczono go tedy i poczto rozpowiada, eoto przyszed towarzysz ze Zbaraa, e tam ksi, lubo w godzie i mizerii, gromi jeszcze chana, ktry jest obecny wasn osob, i Chmielnickiego, ktry przez cay zeszy rok tylu ludzi nie utraci, ilu pod Zbaraem - na koniec, e krl chce rusza na odsiecz, choby mu z caym wojskiem zgorze przyszo. Ksidz sucha w milczeniu poruszajc wargami i spogldajc co chwila na wyndzniaego rycerza, ktry jad przez ten czas, bo mu krl nie kaza zwaa na sw obecno i sam go jeszcze pilnowa, a od czasu do czasu przepija do niego z maego srebrnego kusztyczka. - A jake si zowie w towarzysz? - spytawreszcie ksidz. - Skrzetuski. - Czy nie Jan? - Tak jest. - Porucznik ksicia wojewody ruskiego? - Tak jest. Ksidz wznis pomarszczon twarz w gri znw modli si pocz, a potem rzek: - Chwalmy imi Pana, bo niezbadane s drogi, ktrymi czowieka do szczliwoci ispokoju prowadzi. Amen. Ja tego towarzysza znam. Skrzetuski dosysza i mimo woli zwrci oczy na twarz ksidza, ale twarz, posta i gos obce mu byy zupenie. - Wic waszmo to jeden z caego wojska podje si przej przez obozy nieprzyjacielskie? - spyta go ksidz. - Poszed przede mn towarzysz zacny, alezgin- odpowiedzia Skrzetuski. - Tym wiksza twoja zasuga, e si potem i way. Miarkuj po twojej ndzy,e straszna to musiaa by droga. Bg wejrza na tw ofiar, na tw cnot, na twoj modo i przeprowadzi ci. Nagle ksidz zwrci si do Jana Kazimierza. - Miociwy krlu - rzek - wic to nieodmienne postanowienie waszej krlewskiej moci i na ratunek ksiciu wojewodzie ruskiemu? - Modlitwom waszym, ojcze - odpowiedzia krl - poruczam ojczyzn, wojsko i siebie, bo wiem, e straszna to impreza, ale ju nie mog pozwoli, aby ksi wojewoda zgorza w tym nieszczsnym okopie z takimrycerstwem, jak owo ten towarzysz, ktrytu jest przed nami. - Bg spuci wiktori! - zawoao kilkanacie gosw. Ksidz wnis rce do gry i nastaa cisza w sali. - Benedico vos, in nomine Patris et Filii, et Spiritus sancti. - Amen! - rzek krl. - Amen! - powtrzyy wszystkie gosy. Spokj rozla si po stroskanej dotychczas twarzy Jana Kazimierza i tylko oczy jego rzucay blask niezwyky. Midzy zgromadzonymi rozleg si szmer rozmowy o bliskiej wyprawie, bo wielu jeszcze wtpio, by krl mg wyruszy natychmiast, on za wzi ze stou szpad i skin na Tyzenhauza, by mu j przypi. - Kiedy wasza krlewska mo chcesz ruszy? - pyta kanclerz. - Bg zdarzy noc pogodn - odpar krl - konie si nie pogrzej. Moci straniku obozowy - doda zwracajc si ku dygnitarzom - ka otrbi wsiadanego. Stranik ruszy natychmiast z komnaty. Kanclerz Ossoliski ozwa si z cich uwag, e nie wszyscy gotowi i e wozy niebd mogy ruszy przede dniem, ale krl odpar natychmiast: - Komu wozy milsze od ojczyzny i majestatu, to niech zostanie. Sala pocza si wyprnia. Kady pieszy do swej chorgwi, by j "na nogi postawi" i do pochodu sprawi. Zostali w komnacie tylko krl, kanclerz, ksidz i pan Skrzetuski z Tyzenhauzem. - Miociwy panie - rzek ksidz - czegocie si mieli dowiedzie od tego towarzysza, tocie si ju dowiedzieli. Trzeba mu te da folg, bo si ledwie trzyma na nogach. Pozwle mnie wasza krlewska mo wzi go do mojej kwateryi przenocowa. - Dobrze, ojcze - odrzek krl. - Suszne tos dania. Niech go Tyzenhauz i kto drugi odprowadzi, bo sam ju pewnie nie zajdzie Id, id, towarzyszu miy, nikt tu lepiej odciebie na spoczynek nie zarobi. A pamitaj,em ci dunikiem. O sobie wprzd zapomnnim o tobie! Tyzenhauz chwyci Skrzetuskiego pod ramii wyszli. W sieniach spotkali starost rzeczyckiego, ktry podpar z drugiej strony chwiejcego si rycerza; przodem szed ksidz, przed nim za pacholik z latarni. Ale pacholik niepotrzebnie wieci, bo noc bya widna, cicha, ciepa. Wielki zoty ksiyc pyn jak korab nad Toporowem. Z majdanu obozowego dochodziy gwar ludzki, skrzypienie wozw i odgosy trb grajcych pobudk. Z dala przed kocioem owieconym blaskiem miesica wida ju byo gromady onierzykonnych i pieszych. We wsi konie ray. Ze skrzypieniem wozw czy si dwik acuchw i guchy hurkot armat - gwar wzmaga si coraz bardziej. - Ruszaj ju! - rzek ksidz. - Pod Zbara... na ratunek... - wyszepta Skrzetuski. I nie wiadomo, czy z radoci, czy z trudwprzebytych, czy dla obojga razem zesab tak, e Tyzenhauz i starosta rzeczycki prawie go wlec musieli. Tymczasem kierujc si ku plebanii weszli midzy onierzy stojcych przed kocioem. Byy to chorgwie sapieyskie i piechota Arciszewskiego. Nie sprawieni jeszcze do pochodu, stali onierze bezadnie, toczc si miejscami i zagradzajc przejcie. - Z drogi! z drogi! - woa ksidz. - A kto tam szuka drogi? - Towarzysz ze Zbaraa. - Czoem mu! czoem! - woay liczne gosy. I rozstpowali si zaraz, ale inni toczyli si jeszcze bardziej, chcc widzie bohatera. I patrzyli zdumieni na t ndz, na t twarz straszn, owiecon blaskiem ksiyca - i szeptali do siebie zdumieni: - Ze Zbaraa, ze Zbaraa... Z najwikszym trudem doprowadzi ksidz Skrzetuskiego do plebanii. Tam go wykpanego, obmytego z bota i krwi, kaza zoy na ku miejscowego plebana, a sam wyszed natychmiast do wojsk, ktre ruszay w pochd. Skrzetuski by na wp przytomny, ale gorczka nie pozwalaa mu usn zaraz. Nie wiedzia ju jednak, gdzie jest i co si stao. Sysza tylko gwar, ttent, skrzypienie wozw, grzmicy pochd piechoty, krzyki onierzy, odgos trb - i wszystko zlao si w jego uszach w jeden ogromny szum... " Wojsko idzie" - mrukn sam do siebie... Tymczasem szum w poczsi oddala, sabie, nikn, topnie... a wreszcie cisza obja Toporw. Wwczas zdawao si Skrzetuskiemu, e razem z oem leci w jak przepa bez dna. Rozdzia 30 Spa dni kilka, a i po przebudzeniu nie opuszczaa go jeszcze za gorczka i dugo jeszcze majaczy, gada o Zbarau, o ksiciu, o starocie krasnostawskim, rozmawia z panem Michaem i z Zagob, krzycza: "Nie tdy!", na pana Longina Podbipit - o kniaziwnie tylko ani razu niewspomnia. Wida byo, e ta sia niezmierna, przez ktr zamkn w sobie raz na zawsze pami o niej, nie opuszczaa go nawet w osabieniu i chorobie. Natomiast zdawao mu si, e widzi nad sob pucoowat twarz Rzdziana, zupenie jak widzia j wwczas, kiedy to ksi po konstantynowskiej bitwie wysa go z chorgwiami pod Zasaw, by tam wycina kupy swawolne, a Rzdzian zjawi si niespodziewanie na noclegu. I ta twarz wprowadzaa zamt do jego myli, bo mu si majaczyo, e czas stan w swym biegu i e nic si od owej pory nie zmienio.Oto jest znowu nad Chomorem i pi w chacie, a zbudziwszy si ruszy do Tarnopola odprowadzi chorgwie... Krzywonos, pogromion pod Konstantynowem, uciek do Chmielnickiego...Rzdzian nadjecha z Huszczy i siedzi nad nim... Skrzetuski chciaby przemwi, chciaby wyda polecenie pacholikowi, by kaza konie kulbaczy - ale nie moe... I znowu przychodzi mu do gowy, e nie jestnad Chomorem i e przecie od tego czasu byo wzicie Baru - tu pan Skrzetuski zacina si w blu i nieszczsna jego gowa znowu pogra si w ciemnoci. Nic ju niewie, nic nie widzi - lecz po chwili z tej nocy, z tego chaosu wyania si Zbara... oblenie... Wic nie jest nad Chomorem? A jednak Rzdzian siedzi nad nim, pochyla si ku niemu. Przez serca wycite w okiennicach wpada do izby wizka jasnego wiata i owieca doskonale twarz pachoka pen troskliwoci i wspczucia... - Rzdzian! - woa nagle pan Skrzetuski. - O mj jegomo! e te ju jegomo mniepozna! - wykrzykuje pachoek i przypada do ng paskich - Mylaem, e ju jegomo nigdy si nie rozbudzi... Nastaa chwila milczenia - sycha byo tylko szlochanie pachoka, ktry wci ciska nogi paskie. - Gdziem jest? - pyta pan Skrzetuski. - W Toporowie... Jegomo ze Zbaraa do krla jegomoci przyszed... Chwaa Bogu! chwaa Bogu! - A krl gdzie jest? - Poszed z wojskiem na ratunek ksiciu wojewodzie Nastaa znowu chwila milczenia. zy radoci spyway cigle po twarzy Rzdziana, ktry po chwili zacz powtarza wzruszonym gosem: - e te ja jegomocine ciao jeszcze ogldam... Potem wsta i otworzy okiennic, a z ni iokno. Poranne wiee powietrze wpado do izby, a z nim i jasne wiato dzienne. Z tym wiatem wrcia Skrzetuskiemu caa przytomno... Rzdzian usiad w nogach ka... - Tom ja ze Zbaraa wyszed? - pyta rycerz. - Tak jest, mj jegomo... Nikt tego dokaza nie mg, czego jegomo dokaza,i z jegomocinej przyczyny krl na ratunek poszed. - Pan Podbipita przede mn prbowa, ale zgin... - O dla Boga! Pan Podbipita zgin? Taki hojny pan i cnotliwy!... A mi dech zaparo...Zali oni takiemu mocarzowi mogli da rady...- Z ukw go ustrzelili... - A pan Woodyjowski i pan Zagoba? - Zdrowi byli, jakem wychodzi. - To chwaa Bogu. Wielcy to jegomoci przyjaciele... Jeno mi ksidz mwi zakaza... Rzdzian umilk i przez czas jaki pracowa gow. Zamylenie odbio si wyranie na jego pucoowatym obliczu. Po chwili ozwa si: - Jegomo? - A czego? - A co te si z fortun pana Podbipity stanie? Podobno tam wsiw i wszelkiej dobroci bez liku... Zali przyjacioom czego nie zapisa, bo jak syszaem, nie mia rodziny? Skrzetuski nie odpowiedzia nic, wic Rzdzian pozna, e mu nie w smak pytanie,i tak znw mwi pocz: - Ale chwali Boga, e pan Zagoba i pan Woodyjowski zdrowi; mylaem, e ich Tatarzy ogarnli... Sia my biedy razem przeszli... jeno mi ksidz mwi zakaza... Ej, mj jegomo, mylaem, e ju ich nigdy nie zobacz, bo nas orda tak przycisna, e rady nijakiej nie byo. - To ty by z panem Woodyjowskim i panem Zagob? Nic mi o tym nie wspominali. - Bo i oni nie wiedzieli, czym ocala, czym zgin... - A gdzie to was orda tak przycisna? - A za Poskirowem, w drodze do Zbaraa. Bo my, mj jegomo, daleko, a za Jampol, jedzili... jeno ksidz Cieciszowski mwi zakaza... Nastaa chwila ciszy. - Nieche wam Bg zapaci za wasze chci i trudy - rzek Skrzetuski - bo ju wiem, po cocie tam jedzili. Byem i ja tam przedwami... na prno... - Ej, mj jegomo, eby nie ten ksidz... Ale to tak powiada: ja musz z krlem jegomoci pod Zbara jecha, a ty (powiada do mnie) pana pilnuj, jeno mu nie mw nic, bo dusza z niego wyjdzie. Skrzetuski tak dalece rozsta si od dawna z wszelk nadziej, e i te sowa Rzdziananie wykrzesay w nim najmniejszej jej iskierki... Czas jaki lea nieruchomie, a wreszcie pocz pyta: - Skde ty tu si wzi przy ksidzu Cieciszowskim i przy wojsku? - Mnie pani kasztelanowa sandomierska, jzyka na by ie o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA PccicH,'co:!Q?"pani Witowska, wysaa z Zamocia z oznajmieniem do pana kasztelana, e si w Toporowie z nim poczy... Mna to jest pani, mj jegomo, i chce koniecznie przy wojsku by, byle si z panem kasztelanem nie rozcza... Wic ja do Toporowa przyjechaem na dzie przed jegomocia. Pani sandomierskiej rycho patrzy... powinna by ju by... ale c, kiedy on znowu z krlem odjecha! - Nie rozumiem, jake ty mg by w Zamociu, kiedy z panem Woodyjowskim i panem Zagob za Jampol jedzi. Czemu to do Zbaraa z nimi nie przyjecha? - Bo widzi jegomo, jak nas orda wspara,tak ju nie byo adnej rady; wic oni si we dwch caemu czambuowi zastawili, a ja uciekem i nie oparem si a w Zamociu. - Szczcie, e nie zginli - rzek Skrzetuski - ale mylaem, e lepszy pachoek. Zali godzio ci si opuszcza ich w takiej opresji? - Ej, mj jegomo, eby to my byli sami, we trzech, pewno bym ja ich nie opuci, bo mi si serce krajao, alemy we czworobyli... wic oni rzucili si na ord, a mnie sami kazali... ratowa... ebym to ja by pewny, e jegomoci rado nie zabije... bo to my za Jampolem... znaleli... ale e ksidz... Skrzetuski pocz patrzy na pachoka i mruga oczyma jak czowiek, ktry budzi si ze snu - nagle, rzekby, zerwao si co w nim, bo poblad strasznie, siad na ou i krzykn grzmicym gosem: - Kto z tob by? - Jegomo! hej, jegomo! - woa pachoek przeraony zmian, jaka zasza w twarzy rycerza. - Kto z tob by? - krzycza Skrzetuski i chwyciwszy za ramiona Rzdziana trz nim pocz i sam trzs si jak w febrze, ignit pachoka w elaznych rkach. - To ju powiem! - woa Rzdzian - niech ksidz robi, co chce: panna z nami bya, a teraz jest przy pani Witowskiej. Skrzetuski zesztywnia, zamkn oczy i gowa jego opada ciko na poduszki. - Rety! - woa Rzdzian. - Pewno jegomoostatni par puci! Rety, com ja uczyni!...lepiej mi byo milcze. O dla Boga! jegomo najdroszy, niech no jegomo przemwi... Dla Boga! susznie ksidz zakazywa... jegomo! hej, jegomo!... - Nic to! - ozwa si wreszcie Skrzetuski. -Gdzie ona jest? - Chwaa Bogu, e jegomo ody... Lepiej ju nic nie powiem. Jest z pani kasztelanow sandomiersk... rycho ich tu patrzy... Chwaa Bogu!... niech no ju jegomo nie umiera... rycho ich tu patrzy... my do Zamocia uciekli... i tam ksidz odda pann pani Witowskiej... dla przystojnoci... e to w wojsku swawolnicy bywaj... Bohun j uszanowa, ale o przygod nietrudno... Sia ja miaem kopotw, tylko em to onierzom mwi: "Ksicia Jeremiego krewna!...", wic szanowali... Wydaem te na drog niemao... Skrzetuski znowu lea nieruchomie, ale oczy mia otwarte, do puapu wzniesione i twarz bardzo powan - wida modli si. Gdy skoczy, zerwa si, siad na ou i rzek: - Szaty mi daj - i ka konie kulbaczy! - A gdzie to jegomo chce jecha? - Szaty prdzej daj! - Jakby jegomo wiedzia, e wszelakiego ochdstwa jest dosy, bo i krl przed odjazdem nadawa, i rni panowie nadawali. I trzy koniki bardzo foremne w stajni. ebym to cho jednego takiego mia!... ale lepiej jeszcze jegomoci poleeiwypocz, bo siy w jegomoci adnej nie ma. - Nic mi nie jest. Na konia mog siada. NaBoga ywego, popiesz si! - Wiem ja to, e jegomocine ciao z elaza- nieche i tak bdzie. Tylko mnie jegomo przed ksidzem Cieciszowskim obroni... Oto szaty tu le... lepszych i u bawatnikw ormiaskich nie dostanie... Niech si jegomo ubiera, a ja powiem, iby polewkiwinnej przynieli, bom te ju sobie kaza ksiemu sudze uwarzy. To rzekszy Rzdzian zakrztn si koo strawy, a Skrzetuski pocz piesznie przywdziewa szaty zostawione w darze przez krla i panw. Tylko raz w raz chwyta pachoka w ramiona i cisn go dowezbranej piersi, a za pachoek opowiada mu wszystko ab ovo, jako Bohuna, posieczonego przez pana Michaa, ale ju podleczonego, we Wodawie spotkaijako si od niego o kniaziwnie wywiedzia ipiernacz uzyska. Jak potem poszli z panemMichaem i panem Zagob do Waadynieckich jarw i ubiwszy wiedm i Czeremisa, kniaziwn uwieli, a wreszcie jak wielkie spotykay ich niebezpieczestwa, gdy przed wojskami Buraja uciekali. - Buraja pan Zagoba usiek - wtrci gorczkowo Skrzetuski. - Bitny to jest m - odpowiedzia Rzdzian - jeszczem te takiego nie widzia, bo to jeden bywa mny, drugi mowny, trzeci frant, a w panu Zagobie wszystko w kupiesiedzi. Ale najgorzej to ju nam byo, mj jegomo, w tych lasach za Poskirowem, gdy nas orda wspara. Pan Micha z panem Zagob zostali, by ich na siebie cign i pogo wstrzyma, ja za rzuciem si w bok ku Konstantynowu, Zbara omijajc, bo ju takem myla, e zabiwszy pana maego i pana Zagob, bd wanie ku Zbaraowi za nami gnali. Jako nie wiem, jakim tam sposobem Bg w miosierdziu swoim wyratowa pana maego i pana Zagob... Mylaem, e ich usiek. My tymczasem umykali z pann midzy Chmielnickim, ktry od Konstantynowa cign, a Zbaraem, pod ktry Tatarzy poszli. - Nie poszli oni tam zaraz, bo ich pan Kuszel wypar. Ale mw prdzej! - ebym ja to by wiedzia, alem nie wiedzia, wicemy przeciskali si z pann midzy Tatary i Kozaki jak wwozem Szczciem kraj by pusty, tak e nigdziemy ywego czeka nie spotkali, ni we wsiach, ni w miasteczkach, bo wszystkopouciekao, gdzie kto mg, przed Tatarami. Ale dusza mi na ramieniu siedziaa ze strachu, eby to mnie nie ogarnli, czegom te w kocu nie unikn. Skrzetuski przesta si ubiera i spyta: - Jak to? - A tak, mj jegomo; wpadem na podjazdkozacki Doca, brata onej Horpyny, u ktrej panna w jarze siedziaa. Szczciemznaem go dobrze, bo mnie przy Bohunie widywa. Pokoniem mu si od siostry, pokazaem piernacz Bohunw i opowiedziaem wszystko: jako mnie Bohun po pann posa i jako mnie czeka za Wodaw. A on, e to by Bohunowi przyjacielem i wiedzia o tym, e siostra panny strzee, wic uwierzy. Mylaem, e puci i jeszcze opatrzy na drog; ale on powiada tak: "Tam (powiada) pospolite ruszenie si zbiera, jeszcze wpadniesz w rce Lachom; zosta powiada, ze mn, pojedziemy do Chmielnickiego; w obozie bdzie dziewczynie najbezpieczniej, bo jej tam sam Chmielnicki bdzie dla Bohuna strzeg." Jak mi to powiedzia, aem zmartwia, bo co tu na to odrzec? Mwi tedy, e Bohun na ni czeka i e szyja mojaw tym, ebym j zaraz odwiz. A on na to:"To damy zna Bohunowi - a ty nie jed; bo tam Lachy". Zaczem si spiera, on te si spiera ze mn, a wreszcie rzecze: "Dziwno mi to, e si tak boisz midzy Kozakw i - ej! czy nie zdrajca!" Dopierozobaczyem, e nie ma innej rady, jak nocumyka, bo ju zacz mnie podejrzewa. Sidme poty na mnie biy, mj jegomo. Juem tedy wszystko gotowa do drogi, gdypan Peka od wojsk krlewskich w nocy nadszed. - Pan Peka? - rzek wstrzymujc dech Skrzetuski. - A jake, mj jegomo. Sawny to by zagoczyk pan Peka, ktren niedawno poleg - Panie, wie nad jego dusz! - Nie wiem, czyby kto lepiej potrafi od niego podjazd prowadzi i pod potg nieprzyjacielsk si uwija - chyba jeden pan Woodyjowski. Ow przyszed pan Peka, podjazd Docowy star, e i noga nie usza, a samego Doca wzi do niewoli. Par niedziel temu, jak go na pal woami nawlekli - dobrze mu tak! Ale i z panem Pek miaem biedy niemao, bo to by czek okrutnie na cnot zawzity... Panie, wie nad jego dusz! Juem si ba,aby panna, uszedszy krzywdy od Kozakw,nie doznaa gorszej od swoich... Dopierom powiedzia panu Pece, e to ksicia naszego pana krewna. A on, trzeba jegomoci wiedzie, e jak naszego ksicia,bywao, wspomnia, to czapk zdejmowa ina sub si do niego zawsze wybiera... Wic zaraz zacz pann szanowa i a het, do Zamocia, do krla nas odprowadzi, a tam ksidz Cieciszowski (bardzo to wity ksidz, mj jegomo) w opiek nas wzi i pani kasztelanowej Witowskiej pann odda. Skrzetuski odetchn gboko, po czym rzuci si na szyj Rzdziana. - Przyjacielem mi bdziesz, bratem, nie sug - rzek - ale teraz ju jedmy. Kiedy pani kasztelanowa miaa tu stan? - W tydzie po mnie - a ju dziesi dni jest... a om jegomo bez przytomnoci lea. - Jedmy! jedmy! - powtrzy Skrzetuski -bo mnie rado rozerwie. Lecz nim skoczy, da si sysze ttent na podwrzu i okna zamiy si nagle komii ludmi. Przez szyby dojrza pan Skrzetuski naprzd starego ksidza Cieciszowskiego, a przy nim wychudzone twarze pana Zagoby, Woodyjowskiego, Kuszla i innych znajomych wrd czerwonych dragonw ksicych. Rozleg si wesoy okrzyk, a po chwili hurma rycerzy z ksidzem na czele wpada do izby. - Pokj zawarty pod Zborowem, oblenie zdjte! - woa ksidz. Lecz Skrzetuski domyli si zaraz tego na sam widok towarzyszw zbaraskich, a teraz by ju w objciach Zagoby i Woodyjowskiego, ktrzy odbierali go sobie wzajmnie. - Powiedzieli nam, e yw - krzycza Zagoba - ale tym wiksza rado, e ci tak rycho i w zdrowiu ogldamy! Umylniemy tu po ciebie przyjechali... Janie! ani wiesz, jak si saw okry i jaka ci nagroda czeka! - Krl nagrodzi - rzek ksidz - ale krl krlw wicej obmyli. - Wiem ju - odpar Skrzetuski. - Niech was Bg nagrodzi! Rzdzian wszystko mi wyzna. - I rado ci nie zadusia? to i lepiej! Vivat Skrzetuski! vivat kniaziwna! - krzycza Zagoba. - A co, Janie! nie pisnlimy ci o niej ani sowa, bomy nie wiedzieli, czy ywa. Ale pachoek gracko z ni umyka. O vulpes astuta! ksi czeka na was oboje... Ha! a pod Jahorlik jedzilimy po ni. Zabiem monstrum piekielne, ktre jej strzego. Uciekao przed wami tych dwunastu chopczyskw, ale teraz ich dogonicie i przegonicie. Bd mia wnuki, moci panowie! Rzdzian, mw,zali wielkich przeszkd nie doznae? Imaginuj sobie, e ca ord wstrzymalimy we dwch z panem Michaem! Pierwszym si rzuci na cay czambu! W wykroty si przed nami chowali- nic nie pomogo! Pan Micha te dobrze stawa... Gdzie moja cruchna? Dajcie mi moj cruchn! - Niech ci Bg szczci, Janie! niech ci Bg szczci! - mwi may rycerz biorc ponownie w ramiona Skrzetuskiego. - Niech wam Bg zapaci za wszystko, cocie dla mnie uczynili. Sw mi nie staje. yciem, krwi wam nie nagrodz! - odpowiedzia Skrzetuski. - Mniejsza z tym! - woa Zagoba. - Pokj zawarty! kiepski pokj, moci panowie, ale trudno. Dobrze, emy ten zapowietrzony Zbara opucili. Bdzie teraz spokj, moci panowie. Nasza to praca i moja, bo gdyby Buraj y dotd, na nic by si ukady nie zday. Na weselisko pojedziem. Dalej, Janie!Trzymaj si ostro! Ani si domylasz, jaki ksi pan ma dla ci prezent lubny! Kiedy indziej ci powiem, a teraz, gdzie moja cruchna, u kaduka? Dawajcie tu moj cruchn! Ju jej Bohun nie porwie: pierwejmusiaby yka porwa! Gdzie moja cruchnanajmilsza? - Waniem na ko siada, by jecha naprzeciw pani sandomierskiej - rzek Skrzetuski. - Jedmy, jedmy, bo rozum strac. - Hajda, moci panowie! Jedmy z nim razem. Czasu nie traci! hajda! - Pani sandomierska nie musi by daleko - rzek ksidz. - Jazda! - doda pan Micha. Ale Skrzetuski ju by za drzwiami i skoczy na konia tak lekko, jakby nie dopiero co z oa boleci powstawa. Rzdzian trzyma si jego boku, bo wola zksidzem sam na sam nie zostawa. Pan Micha i Zagoba przyczyli si do nich - i jechali co ko wyskoczy na czele gromady, a caa gromada szlachty i czerwonych dragonw leciaa toporowieck drog na ksztat kranych patkw maku, ktre wiatr niesie. - Hajda! - krzycza Zagoba bijc pitami konia. I tak lecieli z dziesi staja, a na skrcie gocica ujrzeli tu przed sob szereg wozw i kolasek otoczony przez kilkudziesiciu pajukw; kilku z nich widzc naprzeciw zbrojnych ludzi ruszyo zaraz z konia pyta, co by byli za jedni? - Swoi! od krlewskiego wojska! - krzykn pan Zagoba. - A to kto jedzie? - Pani kasztelanowa sandomierska! - brzmiaa odpowied. Skrzetuskiego tak przybio wzruszenie, i sam, nie wiedzc, co czyni, zsun si z konia i stan, chwiejc si, na boku gocica. Czapk zdj, a po skroniach spywa mu pot obfity; i dra ten rycerz - przed szczciem - na caym ciele. Pan Micha zeskoczy rwnie z kulbaki i chwyci w ramiona osabego rycerza. Za nimi stanli wszyscy na boku gocica z poodkrywanymi gowami, a tymczasem szereg wozw i kolasek nadcign i poczprzechodzi, mimo. Z pani Witowsk jechao kilkanacie rnych pa, ktre patrzyy ze zdziwieniem na rycerzy nie rozumiejc, co ma znaczy ta onierska procesja przy gocicu. A wreszcie w rodku orszaku ukazaa si kolaska ozdobniejsza od innych; oczy rycerzy ujrzay przez jej otwarte okna powane oblicze sdziwej damy, a obok niejsodk i liczn twarz Kurcewiczwny. - Cruchna! - wrzasn Zagoba rzucajc si na olep ku karecie - cruchna! Skrzetuski jest z nami... Cruchna! W orszaku poczto woa: "Stj! stj!" - uczyni si ruch i zamieszanie; tymczasem Kuszel z Woodyjowskim prowadzili, a raczej wlekli Skrzetuskiego do karety, on za osab zupenie i ciy im coraz bardziej. Gowa zwisa mu na piersi i nie mg ju i, i opad na kolana przy stopniach kolaski. Lecz w chwil pniej silne a sodkie ramiona Kurcewiczwny podtrzymyway osab i wyndznia gow rycerza. Zagoba za widzc zdumienie pani sandomierskiej woa: - To Skrzetuski, bohater ze Zbaraa ! On to si przedar przez nieprzyjaci, on ocali wojska, ksicia, ca Rzeczpospolit! Niechim Bg bogosawi i niech yj! - Niech yj! vivant! vivant! - woaa szlachta. - Niech yj! - powtrzyli ksicy dragoni,a grzmot rozleg si po toporowieckich polach. - Do Tarnopola! do ksicia! na wesele! - wykrzykiwa Zagoba. - A co, cruchna? skoczona twoja niedola!... a dla Bohuna katimiecz! Ksidz Cieciszowski oczy mia podniesione do nieba, a usta jego powtarzay cudne sowa natchnionego kaznodziei: - "Siejba bya w pakaniu, a niwo w weselu..." Usadzono Skrzetuskiego w karecie obok kniaziwny - i orszak ruszy dalej. Dzie by cudny, pogodny, dbrowy i pola pawiysi w wietle sonecznym. Nisko po ugorach i wyej nad ugorami, i jeszcze wyej w bkitnym powietrzu pyny ju tu i owdzie srebrne nitki pajczyny, ktre pniejsz jesieni jakoby niegiem pokrywaj tamtejsze pola. I spokj by wielki naokoo, jeno konie parskay rano w orszaku. - Panie Michale - mwi Zagoba trcajc strzemieniem w strzemi Woodyjowskiego - co mnie znowu uapio za grzdyk i trzyma, jak to wwczas, kiedy pan Podbipita - wieczny mu odpoczynek! - wychodzi ze Zbaraa: ale gdy pomyl, e si tych dwoje wreszcie znalazo, to tak milekko na sercu, jakbym kwart petercymentu duszkiem wypi! Jeli i ciebie maeska przygoda nie spotka, to na staro bdziem ich dzieci hodowa. Kady do czego inszego si rodzi, panie Michale, amy dwaj lepsi chyba do wojny ni do eniaczki. May rycerz nie odpowiedzia nic, jeno pocz wsikami mocniej ni zwykle rusza.Jechali do Toporowa, a stamtd do Tarnopola, gdzie si mieli z ksiciem Jeremim poczy i razem z jego chorgwiami do Lwowa na wesele ruszy. Przez drog opowiada Zagoba pani sandomierskiej, co si w ostatnich czasach stao, dowiedziaa si wic, e krl po nie rozstrzygnitej, morderczej bitwie pod Zborowem zawar ukad z chanem, niezbyt pomylny, ale zapewniajcy przynajmniej spokj na czas jaki Rzeczypospolitej. Chmielnicki na mocy ukadu pozosta nadal hetmanem i mia prawo z niezmiernych tumw czerni wybra sobie czterdzieci tysicy regestrowych, za ktre ustpstwo zaprzysig wierno i posuszestwo krlowi i stanom. - Niechybna to jest rzecz - mwi Zagoba - e z Chmielnickim znowu przyjdzie do wojny, ale jeli tylko buawa naszego ksicia nie minie, inaczej to wszystko pjdzie... - Powiedze wapan Skrzetuskiemu by ie o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcVc  C'c,6A @najwaniejsz rzecz - rzek zataczajc bliej koniem may rycerz. - Prawda - rzek Zagoba. - Chciaem zarazod tego zacz, alemy tchu dotd zapa nie mogli. Nic nie wiesz, Janie, co si po twoim wyjciu stao: e Bohun jest u ksicia w niewoli. Skrzetuski i Kurcewiczwna zdumieli na t niespodziewan wiadomo do tego stopnia, e sowa wyrzec nie mogli - tylko ona rceotworzya - i nastaa chwila milczenia, po czym dopiero Skrzetuski spyta: - Jak to? jakim sposobem? - Palec w tym boy - odpowiedzia Zagoba - nic innego, jeno palec boy. Ukad ju byzawarty i wychodzilimy wanie z tego zapowietrzonego Zbaraa, a ksi wybiegz jazd na lewe skrzydo pilnowa, by ordana wojsko nie napada... e to oni czsto ukadw nie dotrzymuj. Wtem nagle wataha z trzystu koni rzucia si na ca jazd ksic. - Jeden Bohun mg tak rzecz uczyni! - zawoa Skrzetuski. - On te to by. Ale nie na zbaraskich onierzw Kozakom si porywa! Pan Micha wnet otoczy ich i wysiek do nogi, a Bohun, dwa razy przez niego city, poszed w yka. Nie ma on szczcia do pana Michaa i sam si ju musia o tym przekona, gdy wanie do trzech razy prbowa. Ale on te nie czego innego, jenomierci szuka. - Pokazao si - dorzuci pan Woodyjowski- e chcia Bohun zdy koniecznie spod Waadynki do Zbaraa, wszelako, e to droga duga, wic nie zdy, i gdy si dowiedzia, e ju pokj zawarty rozum musi od wciekoci pomiesza i na nic ju nie zwaa. - Kto mieczem wojuje, od miecza ginie, bo taka to ju jest fortuny odmienno - rzekZagoba. - To jest szalony Kozak i tym szaleszy, e desperat. Okrutna wrzawa podniosa si z jego powodu midzy nami i midzy hultajstwem. Mylelimy, e do wojny na nowo przyjdzie, bo ksi pierwszy zakrzykn, e ukady zamali. Chmielnicki chcia, byo, Bohuna ratowa, ale chan si na niego zawzi, e to powiada: "Moje sowo i moj przysig na hab poda."I Chmielnickiemu chan wojn zagrozi, a do naszego ksicia przysa czausa z oznajmieniem, e Bohun jest prywatny zbj - i z prob, eby ksi sprawy z tego nie czyni, a z Bohunem postpi jak ze zbjem. Podobno te i o to chodzio chanowi, eby Tatarzy jasyr moglispokojnie odprowadzi, ktrego tyle nabrali, e za dwa hufnale chopa bdzie mona w Stambule kupi. - C ksi uczyni z Bohunem? - pyta niespokojnie Skrzetuski. - Kaza, byo, ksi zaraz palik dla niego zastruga, ale si potem rozmyli i tak powiada: "Skrzetuskiemu go daruj, niechez nim czyni, co chce."Teraz w Tarnopolu Kozaczysko w podziemiu siedzi; cyrulik mu eb opatruje. Mj Boe, ile to razy dusza ju powinna bya z niego uciec! adnemu wilkowi psi tak skry nie natarmosili, jako my jemu. Sam pan Micha trzy razy go poksa. Ale twarda to sztuka, cho i prawd rzekszy, czek nieszczsny. Niechmu tam kat wieci! Nie mam ja ju do niegorankoru, pomimo i okrutnie na mnie nastawa, a niewinnie, bo i pijaem z nim, pospolitowaem si jak z rwnym pki na ci, cruchno, rki nie podnis. Mogem gote pchn w Rozogach... Ale to ju z dawna wiem, e nie masz adnej wdzicznoci na wiecie i mao kto dobrym za dobre paci. Niech go tam!... Tu pan Zagoba pocz kiwa gow... - A ty co z nim uczynisz, Janie? - spyta. - onierze mwi, e forysia z niego zrobisz, bo chop pokany, ale nie chce mi si wierzy, eby tak wanie postpi. - Z pewnoci tego nie uczyni - odrzek Skrzetuski. - Wielkiej to jest fantazji onierz, a e nieszczsny, tym bardziej goadn chopsk funkcj nie pohabi. - Niech mu Bg wszystko odpuci - rzeka kniaziwna. - Amen! - doda Zagoba. - Prosi on mierci jako matki, by go zabraa... i pewnie byby j znalaz, gdyby si by pod Zbara nie spni. Zamilkli wszyscy, nad dziwnymi zmianami fortuny rozmylajc, a w oddaleniu ukazaa si Grabowa, w ktrej zatrzymali si na pierwszy popas. Zastali tam huk onierzy wracajcych ze Zborowa. Przyjecha i pan kasztelan sandomierski, Witowski, ktry szed z pukiem na spotkanie ony, i pan starosta krasnostawski, i pan Przyjemski - i moc szlachty z pospolitego ruszenia, ktrej tdydroga do domostw wypadaa. Dwr w Grabowej by spalony, rwnie jak i wszystkie inne budynki, ale e dzie by cudny, cichy i ciepy, wic nie szukajc dachu nad gow, wszyscy rozoyli si w dbrowie pod goym niebiem, przywieziono te i znaczne zapasy jada i napitkw, wicczelad zaraz wzia si ywo do przyrzdzania wieczerzy. Pan sandomierski kaza rozbi kilkanacie namiotw w dbrowie dla niewiast i dygnitarzy - i stan jakby obz prawdziwy. Rycerstwo kupio si przed namiotami, chcc si na kniaziwn i Skrzetuskiego napatrzy. Inni rozmawiali o minionej wojnie; ci, co nie bylipod Zbaraem, jeno pod Zborowem, wypytywali onierzy ksicych o szczegy oblenia - i gwarno byo, i wesoo, zwaszcza e Bg zdarzy dzie tak pikny. Wodzi wic rej pan Zagoba midzy szlacht, opowiadajc po raz tysiczny, jakto Buraja zabi, a Rzdzian midzy czeladzi, ktra uczt przygotowywaa. Wszelako upatrzy zrczny pachoek stosown chwil i odcignwszy Skrzetuskiego ks na stron, schyli si mudo ng pokornie. - Mj jegomo - rzek - chciabym i ja o ask jegomoci prosi. - Trudno by mi byo odmwi ci czegokolwiek - odpowiedzia pan Skrzetuski- gdy przez ciebie wszystko, co najlepsze,si stao. - Zaraz ja te mylaem - rzek pachoek -e mi jegomo jakow nagrod obmyli. - Mw: czego chcesz? Pucoowata twarz Rzdziana pociemniaa, az oczu strzelia mu nienawi i zawzito.- Jednej aski prosz, niczego wicej nie chc - rzek - nieche mi jegomo Bohuna daruje. - Bohuna? - rzek ze zdziwieniem pan Skrzetuski. - C ty chcesz z nim uczyni? - Ju ja, mj jegomo, pomyl, eby moje nie przepado i eby mu z lichw zapaci za to, e mnie w Czehrynie pohabi. Wiem, e jegomo kae go pewnikiem zgadzi - nieche ja mu pierwejzapac! Brwi Skrzetuskiego cigny si. - Nie moe to by! - rzek stanowczo. - O dla Boga! wolabym by zgin - zawoa aonie Rzdzian. - Na toem wyy, by haba do mnie przyrosa! - daj, czego chcesz - rzek Skrzetuski - niczego ci nie odmwi, ale to nie moe by.Wejd w siebie, zapytaj ojcw, jeli nie grzeszniej bdzie dotrzyma takowej obietnicy nieli jej poniecha. Do boskiej karzcej rki ty swojej nie przykadaj, abysi za i tobie nie dostao. Zawstyd si, Rzdzian. Ten czek i tak Boga o mier prosi, a przy tym ranny i w ykach. Czymemu chcesz by? katem? Bdziesz-li zwizanego habi albo rannego dobija? zali Tatar czy rezun kozacki? Pkim yw, na to nie pozwol, i nie wspominaj mi o tym. W gosie pana Jana byo tyle siy i woli, epachoek od razu straci wszelk nadziej,wic tylko rzek paczliwym gosem: - Jak on zdrw, to on i dwm takim jak ja daby rady, a jak chory, to mi si mci nie przystoi - kiedy ja mu za swoje zapac? - Zemst zostaw Bogu - rzek Skrzetuski. Pachoek usta otworzy, chcia jeszcze co mwi, o co si pyta, ale pan Jan odwrci si i poszed ku namiotom, przed ktrymi liczne zebrao si towarzystwo. W rodku siedziaa pani Witowska, a obok niejkniaziwna, naok za rycerze. Przed niminieco pan Zagoba, stojc bez czapki, opowiada tym, ktrzy byli tylko pod Zborowem, oblenie Zbaraa. Suchali go wszyscy dech w piersiach tamujc; twarze mieniy si od wzruszenia i ci, co tam nie byli, z alem myleli o tym, e nie byli. Pan Jan siad koo kniaziwny i wziwszy jej rk, do ust przycisn, a potem wsparli si o siebie ramionami i siedzieli cicho. Soce schodzio ju z nieba i z wolna czyni si wieczr. Skrzetuski zasucha si take - jakby czego nowego dla siebie suchajc. Pan Zagoba obciera czupryn -i gos jego rozbrzmiewa coraz silniej... Rycerzom wiea pami lub imaginacja przywodzia przed oczy te krwawe dzieje: wic widzieli okop jakoby morzem otoczony i wcieke szturmy; syszeli wrzaski i wycia, i huk armat i samopaw, widzieli kniazia w srebrnych blachach na okopie - wrd gradu kul... Potem ndz, gd, owe noce czerwone, w ktrych mier krya jak zowrogi, wielki ptak nad okopem... wyjcie pana Podbipity, Skrzetuskiego... I suchali wszyscy, czasem oczy wznoszc do gry lub za gownie szabel chwytajc, apan Zagoba tak koczy: - Jedna to teraz mogia, jeden kopiec olbrzymi, a e pod nim nie ley sawa Rzeczypospolitej i kwiat rycerstwa, i ksiwojewoda, i ja, i my wszyscy, ktrych lwami zbaraskimi sami Kozacy nazywaj - on to sprawi! To rzekszy pan Zagoba wskaza Skrzetuskiego. - Jako ywo, tak jest! - wykrzyknli Marek Sobieski i pan Przyjemski. - Sawa mu! cze, dzikowanie! - poczy woa silne gosy rycerskie. - Vivat Skrzetuski! Vivat moda para! Niech yje bohater! - woano coraz silniej. Uniesienie ogarno wszystkich zebranych. Jedni biegli po kielichy, drudzy rzucali czapki w gr. onierze poczli dwicze szablami - i wkrtce uczyni si jeden oglny gromki okrzyk: - Sawa! sawa! niech yje! niech yje! Skrzetuski jak prawdziwy rycerz chrzecijaski spuci pokornie gow - alekniaziwna wstaa, strzsna warkocze, rumiece biy jej na twarz, a z oczu strzelaa duma, bo ten rycerz mia by jejmem, a sawa ma pada na on jak wiato soca na ziemi. *** Pn ju noc rozjechali si zgromadzeni w dwie strony. Pastwo Witowscy, pan Przyjemski i starosta krasnostawski pocignli z pukami w stron Toporowa, a Skrzetuski z kniaziwn i chorgwi Woodyjowskiego do Tarnopola. Noc bya tak pogodna jak i dzie. Roje gwiazd wieciy na niebie. Ksiyc zeszed i owieci pokryte pajczyn pola. onierze poczli piewa; potem wstay biae opary z k i uczyniy z okolicy jakby jedno olbrzymie jezioro owiecone blaskiem ksiyca. W tak to noc wychodzi niegdy Skrzetuskize Zbaraa i w tak noc teraz czu bicie serca Kurcewiczwny przy swoim. Rozdzia 31 Lecz tragedia dziejowa nie zakoczya si ani pod Zbaraem, ani pod Zborowem, a nawet nie zakoczy si tam jej akt pierwszy. W dwa lata pniej zerwaa si znw caa Kozaczyzna do boju z Rzeczpospolit. Wsta Chmielnicki silniejszyni kiedykolwiek, a z nim szed chan wszystkich ord - i ci sami wodze, ktrzy ju pod Zbaraem stawali: wic dziki Tuhaj-bej i Urum-murza, i Artim-Girej, i Nuradyn, i Gaga, i Amurat, i Subagazi. Supy poarw, jki ludzkie szy przed nimi- tysice wojownikw pokryway pola, napeniay lasy, p miliona ust wydawao okrzyki wojenne - i zdawao si ludziom, eprzyszed ostatni kres na Rzeczpospolit. Lecz i Rzeczpospolita przebudzia si ju z odrtwienia, zerwaa z dawn polityk kanclerza, z ukadami, z paktowaniem. Ju byo wiadomo, e tylko miecz duszy spokj zapewni moe, wic gdy krl ruszy przeciw nieprzyjacielskiej powodzi, szo z nim sto tysicy wojska i szlachty prcz mrowia ciurw i czeladzi. Nikogo nie brako z osb wchodzcych do niniejszego opowiadania. By ksi Jeremi Winiowiecki z ca sw dywizj, w ktrej po staremu suyli Skrzetuski i Woodyjowski z wolentarzem Zagob; byli obaj hetmani, Potocki i Kalinowski, czasu tego ju z niewoli tatarskiej wykupieni. By i pukownik Stefan Czarniecki, pniejszy szwedzkiego krla Karola Gustawa pogromca, i pan Przyjemski, ktry wszystk armat dowodzi, i genera Ubald, i pan Arciszewski, i pan starosta krasnostawski, i brat jego starosta jaworowski, pniejszy krl Jan III, i Ludwik Wejher wojewoda pomorski, i Jakubwojewoda malborski, i chory Koniecpolski, i ksi Dominik Zasawski, i biskupi, i dygnitarze koronni, i senatorowie - caa Rzeczpospolita z naczelnym swym wodzem, krlem. Na polach Beresteczka spotkay si wreszcie owe krociowe zastpy i tam to stoczono jedn z najwikszych bitew w dziejach wiata, ktrej odgosem brzmiaa caa wczesna Europa. Trwaa ona trzy dni. Przez pierwsze dwa wayy si losy - w trzecim przyszo do walnego boju, ktry przeway zwycistwo.Rozpocz w bj ksi Jeremi. Dzie w pierwszego spotkania by dniem tryumfu dla polityki straszliwego "Jaremy" - jemu wic pierwszemu przyszo na nieprzyjaciela uderzy. I widziano go na czele caego lewego skrzyda, jak bez zbroi, z go gow, gna jak wicher po polu na olbrzymie zastpy zoone ze wszystkich konnych moojcw zaporoskich, ze wszystkich Tatarw krymskich, nohajskich, biaogrodzkich, z Turkw sylistryjskich i rumelskich, z Urumbaw, janczarw, Serbw, Woochw, Perierw i innych dzikich wojownikw zebranych od Uralu, Morza Kaspijskiego i bot Meockich a do Dunaju. I jak rzeka ginie z oczu w spienionych nurtach morskich, tak zginy z oczu puki ksice w tym morzu nieprzyjaci. Chmura kurzawy wstaa na rwninie niby rozszalaa trba powietrzna i zakrya walczcych... Patrzyo na ten nadludzki bj cae wojsko -i krl, a podkanclerzy Leszczyski wznis drzewo Krzya witego i bogosawi nim gincych. Tymczasem z drugiego boku zachodzi wojsku krlewskiemu cay tabor kozacki liczcy dwiecie tysicy ludzi, najeony armatami, ziejcy ogniem, na ksztat smoka wysuwajcego powoli z lasw olbrzymie swe kby. Lecz w nim wysun cay ich ogrom - z owej kurzawy, w ktrej zginy puki Winiowieckiego, poczli wypada jedcy, potem ich dziesitki, potem setki, potem tysice, potem dziesitki tysicy - i pdzi ku wzgrzom, na, ktrych sta chan, otoczony przez wyborowe swe gwardie. Dzikie tumy uciekay w szalonym popochuibezadzie - puki polskie gnay za nimi. Tysice moojcw i Tatarw zasay pobojowisko, a midzy nimi lea, rozcity koncerzem na dwoje, zakamieniay wrg Lachw, a wierny Kozakw sojusznik, dziki i mny Tuhaj-bej. Straszliwy ksi tryumfowa. Lecz krl spostrzeg okiem wodza tryumf ksicy i postanowi zgnie ordy, nim tabor kozacki nadcignie. Ruszyy wszystkie wojska, hukny wszystkie dziaa, roznoszc mier i zamieszanie; wnet brat chanowy, wspaniayAmurat, pad uderzony kul w piersi. Zawrzasy bolenie ordy. Przeraony i ranny z samego pocztku bitwy chan spojrza na pole. Z dala, wrd dzia i ognia, szed pan Przyjemski i sam krl z rajtari, a z bokw huczaa ziemia pod ciarem biegncej do boju jazdy. Wwczas zadra Islam-Girej - i nie dotrzyma pola, i pierzchn, a za nim pierzchny bezadnie wszystkie ordy i Woosza, i Urumbaowie, i konni moojcy zaporoscy, i Turcy sylistryjscy, i poturczecy, jak chmura pierzcha przed wichrem. Uciekajcych dopdzi zrozpaczony Chmielnicki chcc baga chana, aby do bitwy powrci - lecz chan rykn na jego widok z gniewu, wreszcie kaza go Tataromuchwyci, przywiza do konia i porwa ze sob. Teraz pozosta tylko tabor kozacki. Dowdca taboru, pukownik kropiweski Dziedziaa, nie wiedzia, co si stao z Chmielnickim, lecz widzc klsk i haniebn ucieczk wszystkich ord - wstrzyma pochd i cofnwszy si z taborem, usadowi si w bagnistych widach Pleszowy. Tymczasem burza zerwaa si na niebie i luny niezmierne potoki deszczu. "Bg ziemi obmywa po sprawiedliwej bitwie." Dde trway kilka dni i kilka dni odpoczyway krlewskie wojska, zmczone poprzednimi bitwami - przez ten czas taboropasywa si waami i zmieni si w olbrzymi ruchom fortec. Z powrotem pogody rozpoczo si oblenie - najdziwniejsze, jakie kiedykolwiek w yciu widziano. Sto tysicy krlewskiego wojska oblego dwukrostotysiczn armi Dziedziay. Krlowi brako armat, ywnoci, amunicji -Dziedziaa mia nieprzebrane zasoby prochw, wszelkich zapasw, a oprcz tegosiedemdziesit ciszych i lejszych armat. Ale na czele krlewskich wojsk sta krl - Kozakom brako Chmielnickiego. Wojska krlewskie byy oywione wieym zwycistwem - Kozacy zwtpili o sobie. Mino kilka dni - nadzieja powrotu Chmielnickiego i chana znika. Wwczas rozpoczy si rokowania. Przyszli do krla pukownicy kozaccy i bili mu czoem, proszc zmiowania, obchodzilinamioty senatorw, czepiali si sukien, iemu by ie o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA@ c%}c #przyrzekajc choby spod ziemi wydosta Chmielnickiego i odda go krlowi. Serce Jana Kazimierza nie byo obce litoci - chcia puci do domw czer i wojsko, byle wydano mu wszystk starszyzn, ktr postanowi zatrzyma a do chwili wydania Chmielnickiego. Lecz taki wanie ukad nie by po myli starszynie, ktra za ogrom swych wystpkw nie spodziewaa si przebaczenia. Wic w czasie ukadw trway bitwy, rozpaczliwe wycieczki i codziennie laa si obficie krew polska i kozacka. Moojcy w dzie walczyli z odwag i zaciekoci rozpaczy, lecz noc chmary ich cae wieszay si pod obozem krlewskim wyjc ponuro o miosierdzie. Dziedziaa skania si do ukadw i sam chcia ponie w ofierze gow sw krlowi, byle wykupi wojsko i lud. Jednake rozruchy powstay w kozackim obozie. Jedni chcieli si poddawa, inni broni do mierci, wszyscy za przemyliwali, jak by si wymkn z taboru. Ale najodwaniejszym wydawao si to niepodobiestwem. Tabor otoczony by widami rzeki i olbrzymimi bagnami. Broni si w nim monabyo cae lata, ale do odwrotu jedna tylko droga staa otworem przez wojska krlewskie. O tej drodze nikt nie myla w taborze. Ukady przerywane bitwami wloky si leniwo; rozruchy w tumach kozackich staway si coraz czstsze. W jednym z takich rozruchw zrzucono z dowdztwa Dziedzia i obrano nowego wodza. Nazwisko jego wlao now odwag w upade dusze kozacze - i odbiwszy si gromkim echem w obozie krlewskim, rozbudzio w kilku sercach rycerskich zatarte wspomnienia przebytych blw i nieszcz. Nowy wdz zwa si Bohun. Ju poprzednio wysokie on zajmowa stanowisko midzy kozactwem w radzie i boju. Gos powszechny ukazywa na niego jako na nastpc Chmielnickiego, ktrego w nienawici do Lachw jeszcze przewysza.Bohun pierwszy z kozackich pukownikw stan wraz z Tatarami pod Beresteczkiem na czele pidziesiciu tysicy ludzi. Bra udzia w trzechdniowej bitwie jedcw - i pogromiony wraz z chanem i ordami przez Jeremiego, zdoa wyprowadzi z pogromu wiksz cz swych si i znale schronienie w taborze. Teraz po Dziedziale partia nieprzejednanych oddaa mu naczelnedowdztwo ufajc, e on jeden potrafi uratowa tabor i wojsko. I istotnie mody wdz ani chcia sysze o ukadach - pragn bitwy i krwi przelewu, choby i w tej krwi sam mia uton. Lecz wkrtce przekona si, e z tymi zastpami nie mona byo ju myle o przejciu zbrojn rk po trupach krlewskiego wojska - wic chwyci si innego sposobu. Historia zachowaa pami tych bezprzykadnych usiowa, ktre wspczesnym wydaway si godnymi olbrzyma, ktre mogy byy ocali wojsko iczer. Bohun postanowi przej przez bezdenne bagna Pleszowej, a raczej zbudowa przez te bagna taki most, by po nim mogli przejwszyscy obleni. Wic lasy cae poczy pada pod siekierami Kozakw i ton w botach; rzucano w nie wozy, namioty, kouchy, wity - i most przedua si z dniem kadym. Zdawao si, e dla tego wodza nie masz nic niepodobnego Krl zwczy szturm nie chcc przelewu krwi, lecz widzc te olbrzymie roboty pozna, i nie ma innej rady, i kaza otrbi w wojsku, by si na wieczr gotowano do ostatecznej rozprawy. Nikt nie wiedzia o tym zamiarze w taborzekozackim - most przedua si jeszcze ca noc poprzedni; rankiem za Bohun wyjecha na czele starszyzny obejrze roboty. Byo to w poniedziaek, sidmego lipca 1651roku. Ranek dnia tego wsta blady, jakby przeraony, zorze na wschodzie byy krwawe, soce wzeszo rude, chorobliwe,krwawy jaki odblask owieca wody i lasy.Z obozu polskiego wyganiano konie na pasz; tabor kozacki szumia gosami rozbudzonych ludzi. Porozpalano ogniska i gotowano straw porann. Wszyscy widzieliodjazd Bohuna, jego orszaku i idcej za nimjazdy, z pomoc ktrej wdz chcia spdziwojewod bracawskiego zajmujcego tyy taboru i psujcego z armat roboty kozackie.Czer patrzya na odjazd spokojnie, a nawet z otuch w sercu. Tysice oczu odprowadzao modego wojownika i tysiceust mwio za nim: - Boe ci bogosaw, sokole! Wdz, orszak i jazda oddalajc si z wolna od taboru doszli do brzegu lasu, mignli jeszcze raz w porannym socu i poczli si zasuwa za chaszcze. Wtem jaki straszny, przeraliwy gos zakrzykn, a raczej zawy przy bramie taboru: - Lude, spasajtes! - Starszyzna ucieka! - krzykno naraz kilkanacie gosw. - Starszyzna ucieka! - powtrzyy setki i tysice ludzi. Szmer poszed przez tumy, jak kiedy wicher uderzy w br - i naraz krzyk okropny, nieludzki wyrwa si z dwukrostotysicznej gardzieli: - Spasajtes! spasajtes! Lachy! Starszyzna ucieka! Masy ludzkie wezbray naraz na ksztat rozszalaego potoku. Zdeptano ogniska, poprzewracano wozy, namioty, rozerwano ostrokoy; ciskano si, duszono. Straszliwa panika porazia obdem wszystkie umysy. Gry cia zatamoway wnet drog - wic deptano po trupach wrd ryku, zgieku, wrzasku, jkw. Tumy wylay si z majdanu, wpaday na pomost, spychay si w bagna, toncy chwytali si w konwulsyjne uciski i wyjc do nieba o miosierdzie, zapadali si w chodne, ruchome bota. Na pomocie wszcza si bitwa i rze o miejsca. Wody Pleszowej zapeniy si i zatkay ciaami. Nemezis dziejowa spacaa straszliwie za Piawce Beresteczkiem. Wrzaski okropne doszy do uszu modego wodza i wnet zrozumia, co si stao. Lecz na prno zawrci w tej chwili do taboru, na prno lecia naprzeciw tumom ze wzniesionymi do nieba rkami. Gos jego zgin w ryku tysicw - straszliwa rzeka uciekajcych porwaa go wraz z koniem, orszakiem i ca jazd i niosa na zatracenie. Wojska koronne zdumiay si na widok tegoruchu, ktry zrazu wielu za jaki atak rozpaczliwy poczytao - lecz oczom trudno byo nie wierzy. W kilka chwil pniej, gdy zdziwienie przeszo, wszystkie chorgwie nie czekajc nawet rozkazw ruszyy na nieprzyjaciela, a w przodzie sza jak wicher chorgiew dragoska, na ktrej czele lecia may pukownik z szabl nad gow. I nasta dzie gniewu, klski i sdu... Kto nie by zduszon lub si nie utopi, szed pod miecz. Spyny krwi rzeki tak, e nierozpoznae, czy krew, czy woda w nich pynie. Obkane tumy jeszcze bezadniej zaczy si dusi i spycha w wod, i topi... Mord napeni te okropne lasy i zapanowa w nich tym straszliwiej, e potne watahy poczy si broni z wciekoci. Toczyy si bitwy na botach, w kniejach, na polu. Wojewoda bracawski przeci odwrt uciekajcym. Prno krl rozkazywa powstrzymywa onierzy. Lito zgasa i rze trwaa a do nocy; rze taka, jakiej najstarsi nie pamitali wojownicy i na ktrej wspomnienie wosy staway im pniej na gowach. Gdy wreszcie ciemnoci okryy ziemi, samizwycizcy byli przeraeni swym dzieem. Nie piewano Te Deum i nie zy radoci, lecz zy alu i smutku pyny z dostojnychoczu krlewskich. Tak rozegra si akt pierwszy dramatu, ktrego autorem by Chmielnicki. Lecz Bohun nie zoy wraz z innymi gowyw tym dniu straszliwym. Jedni mwili, e spostrzegszy klsk, pierwszy ratowa si ucieczk; inni, e ocali go pewien rycerz znajomy. Prawdy nikt nie mg dociec. To tylko pewne, e w nastpnych wojnach czstokro wypywao jego nazwisko midzy nazwiskami najsynniejszych wodzw kozackich. Postrza z jakiej mciwej rki dosign go w kilka lat pniej, lecz i wwczas nie przyszed na niego kres ostatni. Po mierci ksicia Winiowieckiego, ktry z trudw wojennychumar, gdy pastwo ubniaskie odpado od ciaa Rzeczypospolitej, Bohun zawadnwiksz czci jego obszarw. Mwiono, e w kocu i Chmielnickiego nie chcia nad sob uznawa. Sam Chmielnicki, zamany, przeklinany przez wasny lud, szuka protekcji postronnych, dumny za Bohun odrzuca wszelk opiek i gotw by szablswobody swej kozaczej broni. Mwiono take, e umiech nie posta nigdyna ustach tego szczeglnego czowieka. ynie w ubniach, ale w wiosce, ktr z popiow odbudowa i ktra zwaa si Rozogi. Tam te podobno umar. Wojny domowe przeyy go i cigny si jeszcze dugo. Przysza potem zaraza i Szwedzi. Tatarzy stale prawie gocili na Ukrainie zagarniajc tumy ludu w niewol. Opustoszaa Rzeczpospolita, opustoszaa Ukraina. Wilcy wyli na zgliszczach dawnych miast i kwitnce niegdy kraje byy jakby wielki grobowiec. Nienawi wrosa w serca i zatrua krew pobratymcz. KONIEC ----------------Konwersja: rpg6@go2.pl wojewoda, i ja, i my wszyscy, ktrych lwami zbaraskimi sami Kozacy nazywaj - on to sprawi! To rzekszy pan Zagoba wskaza Skrzetuskiego. - Jako ywo, tak jest! - wykrzyknli Marek Sobieski i pan Przyjemski. - Sawa mu! cze, dzikowanie! - poczy woa silne gosy rycerskie. - Vivat Skrzetuski! Vivat moda para! Niech yje bohater! - woano coraz silniej. Uniesienie ogarno wszystkich zebranych. Jedni biegli po kielichy, drudzy rzucali czapki w gr. onierze poczli dwicze szablami - i wkrtce uczyni si jeden oglny gromki okrzyk: - Sawa! sawa! niech yje! niech yje! Skrzetuski jak prawdziwy rycerz chrzecijaski spuci pokornie gow - alekniaziwna wstaa, strzsna warkocze, rumiece biy jej na twarz, a z oczu strzelaa duma, bo ten rycerz mia by jejmem, a sawa ma pada na on jak wiato soca na ziemi. *** Pn ju noc rozjechali si zgromadzeni w dwie strony. Pastwo Witowscy, pan Przyjemski i starosta krasnostawski pocignli z pukami w stron Toporowa, a Skrzetuski z kniaziwn i chorgwi Woodyjowskiego do Tarnopola. Noc bya tak pogodna jak i dzie. Roje gwiazd wieciy na niebie. Ksiyc zeszed i owieci pokryte pajczyn pola. onierze poczli piewa; potem wstay biae opary z k i uczyniy z okolicy jakby jedno olbrzymie jezioro owiecone blaskiem ksiyca. W tak to noc wychodzi niegdy Skrzetuskize Zbaraa i w tak noc teraz czu bicie serca Kurcewiczwny przy swoim. Rozdzia 31 Lecz tragedia dziejowa nie zakoczya si ani pod Zbaraem, ani pod Zborowem, a nawet nie zakoczy si tam jej akt pierwszy. W dwa lata pniej zerwaa si znw caa Kozaczyzna do boju z Rzeczpospolit. Wsta Chmielnicki silniejszyni kiedykolwiek, a z nim szed chan wszystkich ord - i ci sami wodze, ktrzy ju pod Zbaraem stawali: wic dziki Tuhaj-bej i Urum-murza, i Artim-Girej, i Nuradyn, i Gaga, i Amurat, i Subagazi. Supy poarw, jki ludzkie szy przed nimi- tysice wojownikw pokryway pola, napeniay lasy, p miliona ust wydawao okrzyki wojenne - i zdawao si ludziom, eprzyszed ostatni kres na Rzeczpospolit. Lecz i Rzeczpospolita przebudzia si ju z odrtwienia, zerwaa z dawn polityk kanclerza, z ukadami, z paktowaniem. Ju byo wiadomo, e tylko miecz duszy spokj zapewni moe, wic gdy krl ruszy przeciw nieprzyjacielskiej powodzi, szo z nim sto tysicy wojska i szlachty prcz mrowia ciurw i czeladzi. Nikogo nie brako z osb wchodzcych do niniejszego opowiadania. By ksi Jeremi Winiowiecki z ca sw dywizj, w ktrej po staremu suyli Skrzetuski i Woodyjowski z wolentarzem Zagob; byli obaj hetmani, Potocki i Kalinowski, czasu tego ju z niewoli tatarskiej wykupieni. By i pukownik Stefan Czarniecki, pniejszy szwedzkiego krla Karola Gustawa pogromca, i pan Przyjemski, ktry wszystk armat dowodzi, i genera Ubald, i pan Arciszewski, i pan starosta krasnostawski, i brat jego starosta jaworowski, pniejszy krl Jan III, i Ludwik Wejher wojewoda pomorski, i Jakubwojewoda malborski, i chory Koniecpolski, i ksi Dominik Zasawski, i biskupi, i dygnitarze koronni, i senatorowie - caa Rzeczpospolita z naczelnym swym wodzem, krlem. Na polach Beresteczka spotkay si wreszcie owe krociowe zastpy i tam to stoczono jedn z najwikszych bitew w dziejach wiata, ktrej odgosem brzmiaa caa wczesna Europa. Trwaa ona trzy dni. Przez pierwsze dwa wayy si losy - w trzecim przyszo do walnego boju, ktry przeway zwycistwo.Rozpocz w bj ksi Jeremi. Dzie w pierwszego spotkania by dniem tryumfu dla polityki straszliwego "Jaremy" - jemu wic pierwszemu przyszo na nieprzyjaciela uderzy. I widziano go na czele caego lewego skrzyda, jak bez zbroi, z go gow, gna jak wicher po polu na olbrzymie zastpy zoone ze wszystkich konnych moojcw zaporoskich, ze wszystkich Tatarw krymskich, nohajskich, biaogrodzkich, z Turkw sylistryjskich i rumelskich, z Urumbaw, janczarw, Serbw, Woochw, Perierw i innych dzikich wojownikw zebranych od Uralu, Morza Kaspijskiego i bot Meockich a do Dunaju. I jak rzeka ginie z oczu w spienionych nurtach morskich, tak zginy z oczu puki ksice w tym morzu nieprzyjaci. Chmura kurzawy wstaa na rwninie niby rozszalaa trba powietrzna i zakrya walczcych... Patrzyo na ten nadludzki bj cae wojsko -i krl, a podkanclerzy Leszczyski wznis drzewo Krzya witego i bogosawi nim gincych. Tymczasem z drugiego boku zachodzi wojsku krlewskiemu cay tabor kozacki liczcy dwiecie tysicy ludzi, najeony armatami, ziejcy ogniem, na ksztat smoka wysuwajcego powoli z lasw olbrzymie swe kby. Lecz w nim wysun cay ich ogrom - z owej kurzawy, w ktrej zginy puki Winiowieckiego, poczli wypada jedcy, potem ich dziesitki, potem setki, potem tysice, potem dziesitki tysicy - i pdzi ku wzgrzom, na, ktrych sta chan, otoczony przez wyborowe swe gwardie. Dzikie tumy uciekay w szalonym popochuibezadzie - puki polskie gnay za nimi. Tysice moojcw i Tatarw zasay pobojowisko, a midzy nimi lea, rozcity koncerzem na dwoje, zakamieniay wrg Lachw, a wierny Kozakw sojusznik, dziki i mny Tuhaj-bej. Straszliwy ksi tryumfowa. Lecz krl spostrzeg okiem wodza tryumf ksicy i postanowi zgnie ordy, nim tabor kozacki nadcignie. Ruszyy wszystkie wojska, hukny wszystkie dziaa, roznoszc mier i zamieszanie; wnet brat chanowy, wspaniayAmurat, pad uderzony kul w piersi. Zawrzasy bolenie ordy. Przeraony i ranny z samego pocztku bitwy chan spojrza na pole. Z dala, wrd dzia i ognia, szed pan Przyjemski i sam krl z rajtari, a z bokw huczaa ziemia pod ciarem biegncej do boju jazdy. Wwczas zadra Islam-Girej - i nie dotrzyma pola, i pierzchn, a za nim pierzchny bezadnie wszystkie ordy i Woosza, i Urumbaowie, i konni moojcy zaporoscy, i Turcy sylistryjscy, i poturczecy, jak chmura pierzcha przed wichrem. Uciekajcych dopdzi zrozpaczony Chmielnicki chcc baga chana, aby do bitwy powrci - lecz chan rykn na jego widok z gniewu, wreszcie kaza go Tataromuchwyci, przywiza do konia i porwa ze sob. Teraz pozosta tylko tabor kozacki. Dowdca taboru, pukownik kropiweski Dziedziaa, nie wiedzia, co si stao z Chmielnickim, lecz widzc klsk i haniebn ucieczk wszystkich ord - wstrzyma pochd i cofnwszy si z taborem, usadowi si w bagnistych widach Pleszowy. Tymczasem burza zerwaa si na niebie i luny niezmierne potoki deszczu. "Bg ziemi obmywa po sprawiedliwej bitwie." Dde trway kilka dni i kilka dni odpoczyway krlewskie wojska, zmczone poprzednimi bitwami - przez ten czas taboropasywa si waami i zmieni si w olbrzymi ruchom fortec. Z powrotem pogody rozpoczo si oblenie - najdziwniejsze, jakie kiedykolwiek w yciu widziano. Sto tysicy krlewskiego wojska oblego dwukrostotysiczn armi Dziedziay. Krlowi brako armat, ywnoci, amunicji -Dziedziaa mia nieprzebrane zasoby prochw, wszelkich zapasw, a oprcz tegosiedemdziesit ciszych i lejszych armat. Ale na czele krlewskich wojsk sta krl - Kozakom brako Chmielnickiego. Wojska krlewskie byy oywione wieym zwycistwem - Kozacy zwtpili o sobie. Mino kilka dni - nadzieja powrotu Chmielnickiego i chana znika. Wwczas rozpoczy si rokowania. Przyszli do krla pukownicy kozaccy i bili mu czoem, proszc zmiowania, obchodzilinamioty senatorw, czepiali si sukien, iemu by ie o48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAN@