.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBAHٟHYHdAD dT,0Q 4 4:9Q 4 4:N8Q 4 4: S 4:8  0S`H`hH`/.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBA 0Uih7 RUD@ 0X@ q`PUUQ HAptbd5Q1QUUQl)`D` P@ @I Hps'6FTQE%In@p`P+5@;7g;#Oh(qF&PRQ oOwww.a$PcWЏ`^&'_ ?dP@*Q?piIp`5SQUEU`ߖ_p`_c~P?@G@FTtU4b_`dHpw6fP0;UhGsPpIwrF@TPAUE@?c@`@wGfaUP ?Ph`tp@ff1UU$b!o{׀(2?ulB_a{%aQbrf>)< ^ 5~C?B{A H7p6 `^Q5UU@IFtrdUQE@??faUR0U?@)A)(wJfZS00%1[1F!wpfU!U UU4AwwGf~_ @DwfaS#P`@A0PU@k_ ! T?2ifa$UEDQ$!?^%^?#I@hwttFbBEqA  wBd@Q@biq_TR0BC?ww??QbTUBU4$??dQC!?ۙA_swwbE3_Ai~$_~`1P0S$I`QiÆqw 6UT'@i `h`GGGf&A%`iݑhHq#FF]E$E~a Iqi!GOETHH#`P1a C@q@81b@r6F0`ffPFR??01?HB*i8btwa79*Q@ _ TPp#```0w%FS ?`0660SS R8 DqF6 Qy@`p?TPU4q? ~@  7 _0\/zz @0H??*kp3$$$$RSSC4FF%RteC4VG%RddC455%BBBBX=RJZ9gs{X=LJZ1gs{gCClC)C] 𵆰KN$kIHRR!B!GOys@-h$U`!!4, W@  7B  ?' xG 7(9"HBa8dI# h@C8!> - @'% x 7 / ' L '` h #@ Hx( GhCXC C2C J'PhR{3:3z;@* 9+ѐpGhC񵂰 )Hh.8PCpR(0 9 B %($EHh( "B"1# .1o0:0z!@4B Hh ))IBIIIBIIAG1hCHIh h`B@@#@Oi#B i1a)ۉ HaaI ` !@CpGhCCC!"R( KR(HQ1B !HpG0  #GK *KK#A#CETS0 \ ,!!1BCR0(۰pG0*A A"I2 "HpG@I" pG@NhH1iCA@@ 0a xA(h (ya` h 7B  ?'! 1@#BHМC` GC "JI# h@#[B EHpEI hO#'<pK $x#Cp"Cp8< $Qx9K!CQph !#B!`4I`4I3IMH`$] h`!!4,*L C8a!Lhi@Hhh (ڠ!I!IXH` 8@H8@$( 2`!4 ,L C I  IMGC2lCC `8` $M/`U/ HC(a/ / ` Ӯh/ѰI/IX` @/(/ H @O8CGC h`` G G Oh 0*2Rh"B"]GCK"hB"%0NGCB828!RGOFFONwith RONOFFSLOWMO5min10min30minOFFIIIIIIIIIIIIIIINormalTurboCrapProtGBAGBPNDS1P2PLink2PLink3PLink4PBlackGreyBlueNoneYellowGreyMulti1Multi2ZeldaMetroidAdvIslandAdvIsland2BaloonKidBatmanBatmanROTJBionicComCV AdvDr.MarioKirbyDK LandDMGMGBSGBCGBAGBAuto Goomba Pogoomba ' I" ;`AHx('@I XhF? @HAIx XiFhFiF" F;O @ 2 2 > GPowered by XGFLASH2.com 2005uChav2.2 on wC`C`B autofire: A autofire: 2`Controller: Display->Other Settings->Link TransferSleepRestartSave State->Load State->Manage SRAM->Exit Q" 6h:H;Ix X:hFiF 8H8Ox8:XhFiF 6L7Ix X6hFiF x4I X4hFiF 4H4h :XhFiF y0:XhFiF /H/x:XhFiF /H/hhFiF G Other Settings(`VSync: _`FPS-Meter: C`Autosleep: `EWRAM speed: 2Swap A-B: Autoload state: (Goomba detection: PaGame Boy:  " HIh XhFIiF 7HIx XhFfOKBa  @&60`.CH p ;pAH[#  >Np00Xp!000pp@;p#C3H&1H1A1HA(1%H&V f>Й(`]0 Z&v  # 06N<,$$ 4D=- Hh. 47?/ JGgCTCC brac#\T3:рpG H!I LhB 8hB <`x`Gg1W!"Cxx;Cx?;Cx?;CY02*ۀpG e") |"* wZ'?рG Write error! Memory full. Delete some games.1K1Oh#[<f'BC#fB7B+) #[B 5 (92>.'C.`h`=- 9*d'C'``` I02 `!Ip02B @I9 GCg^)2:p01ypG "S!H9 !7< 9< !7< }9 79 G00:00:00 - 00/00kKCIh h&1+AL! + + h)89B)) !`  Y'# ` B )"B" 0 1_Bѡh7  &.ѽB  i"2 D/"3 =( ("B" 0." )7 (" H` `GCgPush SELECT to deleteSave state:Load state:Erase SRAM:CKL(#[30 g``Hh`Hh2`HOx(8I Hh1.1"8NGg0CPCuCgCTC LjF ` (ќG  "! h-!h8BH ` 8@jF (H8@C #L!:#k LjF `  @"! h("! h 8@jF H8@GgCd#C% I NBh3B1` *I `GgCIh" J)0% )>hI`GgCH#h@pGlC( Hh/jF!(HhGPCTC(јG ") O#!";HhjF!v( "!6( g Saving.gPC(4! N(-h()!D("#[M0"#K!I H631!"H`!8Gg0!HKJ?"!GgA(< Hx8Hhw! ! -hB "RIH<// "Ah J00""RIH"GdCPCHx"Hh-jF! (hBE"R I HjF!8(zGdCPC  .MiF(`(G @&h%(B(!{%mH5hB#[B I") `%5<- M"!(h)h8BH(` 8@iF ( H8@CpC ROM not found.I(IjF! ("L#[0" IHhqHhHqHIx xCI x CI xICqHxHhO`/"! #[0"Gg0g8\_C(C_dCPC(!jF! (Jy`Ay J`y Jp!@ Jp!@ J#pI@@ pG8\_C(C_&O(C !I%=p70BjF! Z(L#[0"IHJhqHhHqHxqxyCq/`"! #[0"Gg0g8\_CC8O8J9j `%3L.S][D/7>W S BՉ-63CCBiсщ) щIaZ %KB$H!!с!C P CKBH!KBH!KBPh(Е`h(Аh8`HH8bH#CpG!`Q`сQ`gC @0&@  HKhB Hx( H! I CII#CpGC0vC CB0ӄFR) xp@Iу:Ӱɸ:Ұ 2 p Cp p p xpI@R`FpG CCXPpGR\TpG/Y@P@ KRB#BBRB[AB Z@P@Y@pGGGGG G(G0G8G CфF0 LC+@# @pB0`FpG xpI[*pG2x+ x1p2+pG/KRB#BBRB[ABpGFCˀ  xx[IR gFpGFRp@: C C  :ӁTR`FpGxG0`B @ @   !QR B0`BaB/F C ӰL;C+@рҰ xpI@+ R`FpG p@R`FpGxG--N< \/ Divide by zero///4 ,P$PP //38//1e "" \  /\ \$/< }Ϡ0\ }Ϡ@\  @0}ϠP\ // XTS4xVͫ0 FhnzZ~h2 0;.Yk  RT;h;h;h;;;T; T; = = =<<<<<===<<<<<<" =l=H=T; O-<04 +**)HAIB*@/@GPO|xt,`- .{H x@@44P,T(X$\ㄔGO 2 ZB^?O/pD-逡$ b(`4@ 0 PPQ0S$pD/XCP ` w9`9@9,C BB4Cx0@P`x404x40x4L-`ጠ匰Z @O PPQP$T0IE?@  L/xxxx h>P`@: ;;,'t,C2\+phà`àbàcàdàeàhàiàlàmàpàrà`sàtàu` àxàyà|à}ààà`bcdehilmprs`tu` xy|}wxFFFG8GhGGG H(??(@@(AA(B?(M3"o{3"o{3"o{3"o{UUUUUUUUUUUUUUUUUUZJZcUUUތk)ZcZJggU F%)YZJZcޢBk{URZJ!1sJ!!scR)祥{))Bu)ksJ!!scR)祥{))BތZsJ!!kkcB{))BȐPDBRRRRZZk{!BRZ{9RZ{9RZ{9Zk{!Bε!)99JZ9ﭥkZZB猥BRkRRRBZޜkf!BRUURBΌZR>sB3 wx#5 ZM`) UUUѩQH%GGM[jcBs{!%   @h*>` ; 8L 50@  ,$ /P-"P-p???????-???/@-L =@P 1 @@@0S@/0S@/                  @-BJRZbjrz "&.B1.07, T\ 0P@0/P00/$0/  R 0/޼ DP`l  0܀P:O-@PB A  ᠀堐cp@DA`PPP` \ EX P: O 0@-S"I 0  \0 Π0 S( 000 Q@@Ao 0!CexV4-$2X$QP$? @P,,0 R :Q0A 2 --N< \  Divide by zero!"!!"!"!!""!!"!""""!"!!""!!"!""""!!!!!!""""!"!!"!!!!!!!"!!""!!"!!!!!!!"""""!!"!!!!!!!!!!!!!0CFGNINTENDOxG[?xGbxGDxG\?xGZxGxG\xG xGxGxGexGxGqxGxGXTW@XTW@XTWXXTW$ %Ƞ B.瀀XTWX XTW2T12@XTW21TE112@XTWX\ကXTW0@2#D#@XTWČ~ B. B.XTW'1p2#!2XTW%Ƞ +LကXTWXE XTWe\2T12eT@XTWe\21TE112eT@XTWTXကXTW0L2#@#L@XTW$ PI@XTWhXTW$ &Ƞ B.瀀XTWh XTW2d12@XTW21dF112@XTWhlကXTW0E@2#@XTWXTW'1p2#!2XTW&Ƞ +LကXTWhF XTWfl2d12fd@XTWfl21dF112fd@XTWdhကXTW(0d@2E@XTW@HXTWxXTW$ 'Ƞ B.x XTWx XTW2t12@XTW21tG112@XTWx|ကXTWD QDR T"@ 22#1@XTW@T 2231@XTW@HXTW'1p2#!2XTW'Ƞ +xLကXTWxG XTWg|2t12gt@XTWg|21tG112gt@XTWtxကXTWD$ 2@XTW@HXTW|XTW$ 'Ƞ B.xG XTW||倀XTW'Ƞ + 212  B.XTW'Ƞ + 21@112  B.XTW'Ƞ B.XTW12@XTW@HXTW|'1p2#!2XTW'Ƞ +xGLကXTW|@|倀XTW2D12@XTW21DD112@XTWLကXTW22#@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTW'Ƞ +X\ကXTWXP@XTWT%T@XTWT&T\@XTWTP@XTWT'T\@XTWTP@XTW'Ƞ +TXကXTWT$T@XTWh`@XTWhd@XTWhd@XTWh`@XTWhd@XTW'Ƞ +hlကXTWh`@XTWd%dl@XTWd`@XTWd&d@XTWd'dl@XTWd`@XTW'Ƞ +dhကXTWd$d@XTWxp@XTWxt@XTWxp@XTWxt@XTWxt@XTW'Ƞ +x|ကXTWxp@XTWt%t|@XTWtp@XTWt&t|@XTWtp@XTWt't@XTW'Ƞ +txကXTWt$t@XTW% 'Ƞ B.瀀XTW%'Ƞ B.瀀XTW& 'Ƞ B.瀀XTW&'Ƞ B.瀀XTW' 'Ƞ B.瀀XTW'Ƞ  B.瀀XTW PI@XTW@H$ 'Ƞ B.瀀XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTW'Ƞ +LကXTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW'Ƞ +$L02!2XTW$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW'Ƞ + (!$@02!2XTW(!$@02!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW'Ƞ +$LT02 2#!2XTW$@T02 2#!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW'Ƞ + 2##?$@2# 2#D1!2XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW'Ƞ +2L1XTW2@1@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW'Ƞ +0L41XTW@1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW'Ƞ +0L1XTW0@1@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW'Ƞ +$ T02 2#!2XTW$T02 2#!2@XTWg XTW|Ě -,XȌ,Ȍ|ĊTXXTW XTW -XTWa XTW%|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$L02!2XTWI|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWXTW@H|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -XTWXTWXTW I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Qf  -XTW (!$@02!2XTWI XTW|Ě -,hȌ,Ȍ|ĊdhXTWJ XTW XTW&|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$LT02 2#!2XTWIOhXTWXTW}XTW 2##?$@2# 2#D1!2XTWI& $ XTW|Ě -,xȌ,Ȍ|ĊtxXTW%( $ v뀀XTW'|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW2L1XTWI |(!|02 "2XTW' -@XTWČ$  B.XTW0L41XTWI( LXTW|Ě -,Ȍ,HȌ|ĊL0P ;XTW%( oLကXTW@XTW  $|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q8 XTW0L1@XTWI0s|(!x02 "2XTW|t倀XTWČ +LXTW|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -H@H$ T02 2#!2XTWI80O- ģij,F.  !#RO/#>5:5`   h/<<3   4# R $# ,/  /"P" R" B4 4@ FxGQEĊQEĊ x ĊG @ĊQEOĊ$ P P@ $ @: $  vR $ $@ H  P  X ` @ I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWPFPFh>P01// \J" 3--:--. .:::::::.TA`AlAxAA:AAAAAAAAA:B B,B8BDBPB\B:::::::::BBBBBBBBBBBBBBBB@56d6677:477778::::::::::-::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: \(UWQL \UWQLRead from OAM. Wrote to OAM. \J2--:----:::::::-<@H@T@`@l@:x@@@@@@@@@:A AA$A0A  ˌ  ˌLT!L t >  ˌ  +xxxxSNtuuh>Ix^Z!`@@&9_9_9_9_`?DDDD@ D H L P T X T X  PO4OdO::::(;|;;;-<;:: v  (;=L<$<!Q@-U@ nO4rOP$ P$ P$ P$ P$ (;<<: 9: =0=:+ P CSv(;\=;;?(;=<:(;=::C9@-0<<<<8$@DA$HLI -$@DHL$T?99 0Px h8Tx0`|  P 8Lt@`4PhH 4 ` |       8 P l        4 P |        @ X t       $ @ X t       <X p0\(<Pdx @l4p$`(\$THH0Lh ,Hh(Dd0d<l (ldlBDTl$ X h P$     !(!d!!!!!0"X"""""#<#T#### $ $$$$:::::::(::::8 ;;D+bkGG@@>BEoE>B>RG>Uff s nٙgcnܙ3>CLAS PANTAD 003MCopyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. >P Q1b͛ >a>&> > ͜:\ BS ( O>ͧ ͮ Ϳ ͮ G ͮ Q|r>>xE>@A>>@ v(́ Vw cog_ 9W -O G  < >O < >Oͳ S  (((# ("(*( */͘^# = >O| < >O|!>w# !6# 6#6# ! 6#6# 6# B͜ w  O> O͜Oͮ < 8>   G3 8  3 8 #@w    (=> O> >O͜Oͮ 0< O  ͟ w  ͮ y  {   G3  3  O w  ͮ y  > > >>!>A!@}|!* a* OG> > >>>!>A!@}|- = 3  -(>(>ʘ 3  u,#> >(og #F+Nx<(,x ͷ ͮ Q>$(>ͯ ͮ Q> (!В@(=3 y !В@y( 3 y >G ͮ Q O> |y (((( ($((!p(! !!!!~"  ! (q! (j!H (c!p (\! (U! (N! (G! (@! (9!: (2!b (+! &! !! ! !a* Przewi Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlttern: Zeil Seit Kapt AlleDfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Lnea Pgina Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Lnia Plana Cap. Tot G<8-(>> 7 > O O ( u> 7 => G!x(~# * !6# x y!(#!@(!(!(!@y(=]T! P* P* P* P* > >A! y( >"" " N"O">A> >A! y( *GN 6*GO . * >!A 3  > >A!   # A! @6# x !~#(  o&MD)))  0( 8 V#F#' y z_k&)}o ! {(8=xw#wyw#wˇ@@>@>GHI!`>" " !` y(=> W>'('('(y !`Q'('('((,>O!`>" x >" x `>" x >Ow#<  6# !>"< ! "< !@6# ! 6# !>("< !  "< ́> /7G>/Gx>0(>>$ x >$@(D ɇƀhiA * >hiA * >h@iA * ɇƀjkA * >jk@A * ==|================<=MBFONTMonospaced @@@@@@@``@ @ @@@`@@ @@@@@ @ @@@@@ @`@ @@@ࠠ@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ ࠠࠠ@@ࠠࠠ ࠠ @@@@@@@@@@@@ @@@`@@@@@`@@@ ` `@@  ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠࠠࠠࠠ  @`@@@ @@  @ @@@@ @@@@@@@@@ @@`@`@ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ @@`@@@@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@@@@@@@@ࠠࠠ0@@@@@@   @@  @ @@@@ @@@`@@@@@@ @ @@@@ @@@ @` @ @@ @@`@@@ @ @ @@@ @@@@@@@@ࠠ @ࠠ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠࠠ@ࠠࠠ@ @@ @@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@  @ࠠ@ @ࠠ@Pࠠ@@@ @@ @  MBFONTVariable pitch PPPPP x(  @ࠠ@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ بȨࠠࠠࠠ ࠠ @@@@@@@P@@@@ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ࠠ@@ࠠࠠ` ࠀ @P@  @ @@@@ @@ @@P```ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @P@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ@@HHP\T@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@pPpࠠࠠ xx $HH$ xx@ @@@@ @@@`@@@@PPPPP@ H$H(8 8 ( @ @@ࠠ @ࠠ@Pࠠ@ࠠ@@ @  @@@ @@@@@@@@@pHHHHpȨ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠPpp@Ȉ@ @@ @@@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@p` @ࠠ@ࠠ @ࠠ@ࠠPࠠࠠ@@@@ @@ @ ࠠ P c o c c!x c+ c6S "PAN TADEUSZ" ADAM MICKIEWICZ Ksiga pierwsza: Gospodarstwo Litwo! Ojczyzno moja! ty jeste jak zdrowieIle ci trzeba ceni, ten tylko si dowie, Kto ci straci. Dzi pikno tw w caej ozdobie Widz i opisuj, bo tskni po tobie. Panno wita, co Jasnej bronisz Czstochowy I w Ostrej wiecisz Bramie! Ty, co grd zamkowy Nowogrdzki ochraniasz z jego wiernym ludem! Jak mnie dziecko do zdrowia powrcia cudem, (Gdy od paczcej matki pod Twoj opiek Ofiarowany, martw podniosem powiek I zaraz mogem pieszo do Twych wity progu I za wrcone ycie podzikowa Bogu), Tak nas powrcisz cudem na Ojczyzny ono.Tymczasem przeno moj dusz utsknion Do tych pagrkw lenych, do tych k zielonych, Szeroko nad bkitnym Niemnem rozcignionych; Do tych pl malowanych zboem rozmaitem,Wyzacanych pszenic, posrebrzanych ytem; Gdzie bursztynowy wierzop, gryka jak nieg biaa, Gdzie panieskim rumiecem dzicielina paa, A wszystko przepasane jakby wstg, miedz Zielon, na niej z rzadka ciche grusze siedz. rd takich pl przed laty, nad brzegiem ruczaju, Na pagrku niewielkim, we brzozowym gaju, Sta dwr szlachecki, z drzewa, lecz podmurowany; wieciy si z daleka pobielane ciany, Tym bielsze, e odbite od ciemnej zieleni Topoli, co go broni od wiatrw jesieni. Dom mieszkalny niewielki, lecz zewszd chdogi, I stodo mia wielk, i przy niej trzy stogi Utku, co pod strzech zmieci si nie moe; Wida, e okolica obfita we zboe, I wida z liczby kopic, co wzdu i wszerz smugw wiec gsto jak gwiazdy, wida z liczby pugw Orzcych wczenie any ogromne ugoru, Czarnoziemne, zapewne nalene do dworu, Uprawne dobrze na ksztat ogrodowych grzdek: e w tym domu dostatek mieszka i porzdek. Brama na wci otwarta przechodniom ogasza, e gocinna, i wszystkich w gocin zaprasza. Wanie dwukonn bryk wjecha mody panek I obiegszy dziedziniec zawrci przed ganek, Wysiad z powozu; konie, porzucone same, Szczypic traw cigny powoli pod bram.We dworze pusto: bo drzwi od ganku zamknito Zaszczepkami, i kokiem zaszczepki przetknito. Podrny do folwarku nie bieg sug zapyta, Odemkn, wbieg do domu, pragn go powita. Dawno domu nie widzia, bo w dalekim miecie Koczy nauki, koca doczeka nareszcie. Wbiega i okiem chciwie ciany starodawne Oglda czule, jako swe znajome dawne. Te same widzi sprzty, te same obicia, Z ktrymi si zabawia lubi od powicia; Lecz mniej wielkie, mniej pikne, ni si dawniej zday I te same portrety na cianach wisiay. Tu Kociuszko w czamarce krakowskiej, z oczyma Podniesionymi w niebo, miecz oburcz trzyma; Takim by, gdy przysiga na stopniach otarzw, e tym mieczem wypdzi z Polski trzech mocarzw, Albo sam na nim padnie. Dalej w polskiej szacie Siedzi Rejtan aony po wolnoci stracie, W rku trzymna n, ostrzem zwrcony do ona, A przed nim ley Fedon i ywot Katona. Dalej Jasiski, modzian pikny i pospny, Obok Korsak, towarzysz jego nieodstpny, Stoj na szacach Pragi, na stosach Moskali, Siekc wrogw, a Praga ju si wkoo pali. Nawet stary stojcy zegar kurantowy W drewnianej szafie pozna, u wnicia alkowy, I z dziecinn radoci pocign za sznurek, By stary Dbrowskiego posysze mazurek. Biega po caym domu i szuka komnaty, Gdzie mieszka dzieckiem bdc, przed dziesiciu laty. Wchodzi, cofn si, toczy zdumione renice Po cianach; w tej komnacie mieszkanie kobiece? Kt by tu mieszka? Stary stryj nie by onaty, A ciotka w Petersburgu mieszkaa przed laty. To nie by ochmistrzyni pokj? Fortepiano? Na nim nuty i ksiki; wszystko porzucano Niedbale i bezadnie; nieporzdek miy! Niestare byy rczki, co je tak rzuciy. Tu i sukienka biaa, wieo z koka zdjtaDo ubrania, na krzesa porczu rozpita. A na oknach donice z pachncymi zioki, Geranium, lewkonija, astry i fijoki. Podrny stan w jednym z okien - nowe dziwo: W sadzie, na brzegu niegdy zarosym pokrzyw, By maleki ogrdek, ciekami porznity, Peen bukietw trawy angielskiej i mity. Drewniany, drobny, w cyfr powizany potek Poyska si wstkami jaskrawych stokrotek. Grzdki, wida, e byy wieo polewane; Tu stao wody pene naczynie blaszane, Ale nigdzie nie wida byo ogrodniczki; Tylko co wysza; jeszcze koysz si drzwiczki wieo trcone, blisko drzwi lad wida nki Na piasku, bez trzewika bya i poczoszki;Na piasku drobnym, suchym, biaym na ksztat niegu, lad wyrany, lecz lekki, odgadniesz, e w biegu Chybkim by zostawiony nkami drobnemi Od kogo, co zaledwie dotyka si ziemi. Podrny dugo w oknie sta patrzc, dumajc, Wonnymi powiewami kwiatw oddychajc, Oblicze a na krzaki fijokowe skoni, Oczyma ciekawymi po droynach goni I znowu je na drobnych ladach zatrzymywa, Myla o nich i, czyje byy, odgadywa. Przypadkiem oczy podnis, i tu na parkanie Staa moda dziewczyna. - Biae jej ubranieWysmuk posta tylko a do piersi kryje, Odsaniajc ramiona i abdzi szyj. W takim Litwinka tylko chodzi zwyka z rana, W takim nigdy nie bywa od mczyzn widziana; Wic cho wiadka nie miaa, zaoya rce Na piersiach, przydawajc zasony sukience. Wos w pukle nie rozwity, lecz w wzeki mae Pokrcony, schowany w drobne strczki biae, Dziwnie ozdabia gow, bo od soca blasku wieci si, jak korona na witych obrazku. Twarzy nie byo wida, zwrcona na pole Szukaa kogo okiem, daleko, na dole; Ujrzaa, zamiaa si i klasna w donie, Jak biay ptak zleciaa z parkanu na bonieI wiona ogrodem, przez potki, przez kwiaty, I po desce opartej o cian komnaty, Nim spostrzeg si, wleciaa przez okno, wiecca, Naga, cicha i lekka jak wiato miesica. Nucc chwycia suknie, biega do zwierciada; Wtem ujrzaa modzieca i z rk jej wypada Suknia, a twarz ad strachu i dziwu poblada. Twarz podrnego barw spona rumian, Jak obok, gdy z jutrzenk napotka si ran; Skromny modzieniec oczy zmruy i przysoni, Chcia co mwi, przeprasza, tylko si ukoni I cofn; dziewica krzykna bolenie, Niewyranie, jak dziecko przestraszone wenie; Podrny zlk si, spjrza, lecz ju jej nie byo, Wyszed zmieszany i czu, e serce mu bio Gono, i sam nie wiedzia, czy go miao mieszy To dziwaczne spotkanie, czy wstydzi, czy cieszy. Tymczasem na folwarku nie uszo bacznoci, e przed ganek zajecha ktry z nowych goci. Ju konie w stajni wzito, ju im hojnie dano, Jako w porzdnym domu, i obrok, i siano: Bo Sdzia nigdy nie chcia, wedug nowej mody, Odsya konie goci ydom do gospody. Sudzy nie wyszli wita, ale nie myl wcale,Aby w domu Sdziego suono niedbale; Sudzy czekaj, nim si pan Wojski ubierze,Ktry teraz za domem urzdza wieczerz. On Pana zastpuje i on, w niebytnoci Pana, zwyk sam przyjmowa i zabawia goci (Daleki krewny paski i przyjaciel domu). Widzc gocia, na folwark dy po kryjomu (Bo nie mg wyj spotyka w tkackim pudermanie), Wdzia wic, jak mg najprdzej, niedzielne ubranie, Nagotowane z rana, bo od rana wiedzia, e u wieczerzy bdzie z mnstwem goci siedzia. Pan Wojski pozna z dala, rce rozkrzyowa I z krzykiem podrnego ciska i caowa; Zacza si ta prdka, zmieszana rozmowa,W ktrej lat kilku dzieje chciano zamkn wsowa Krtkie i popltane, w cig powieci, pyta,Wykrzyknikw i westchnie, i nowych powita. Gdy si pan Wojski dosy napyta, nabada,Na samym kocu dzieje tego dnia powiada."Dobrze, mj Tadeuszu (bo tak nazywano Modzieca, ktry nosi Kociuszkowskie miano Na pamitk, e w czasie wojny si urodzi), Dobrze, mj Tadeuszu, e si dzi nagodzi Do domu, wanie kiedy mamy panien wiele. Stryjaszek myli wkrtce sprawi ci wesele; Jest z czego wybra; u nas towarzystwo liczne Od kilku dni zbiera si na sdy graniczne, Dla skoczenia dawnego z panem Hrabi sporu, I pan Hrabia ma jutro sam zjecha do dworu; Podkomorzy ju zjecha z on i z crkami.Modzie posza do lasu bawi si strzelbami, A starzy i kobiety niwo ogldaj Pod lasem, i tam pewnie na modzie czekaj. Pjdziemy, jeli zechcesz, i wkrtce spotkamy Stryjaszka, Podkomorstwo i szanowne damy". Pan Wojski z Tadeuszem id pod las drog I jeszcze si do woli nagada nie mog. Soce ostatnich kresw nieba dochodzio, Mniej silnie, ale szerzej ni we dnie wiecio, Cae zaczerwienione, jak zdrowe oblicze Gospodarza, gdy prace skoczywszy rolnicze Na spoczynek powraca; ju krg promienisty Spuszcza si na wierzch boru i ju pomrok mglisty, Napeniajc wierzchoki i gazie drzewa, Cay las wie w jedno i jakoby zlewa; I br czerni si na ksztat ogromnego gmachu, Soce nad nim czerwone jak poar na dachu; Wtem zapado do gbi; jeszcze przez konary Bysno, jako wieca przez okienic szpary, I zgaso. I wnet sierpy, gromadnie dzwonice We zboach, i grabliska suwane po ce Ucichy i stany: tak pan Sdzia kae, U niego ze dniem kocz prace gospodarze. "Pan wiata wie, jak dugo pracowa potrzeba; Soce, Jego robotnik, kiedy znidzie z nieba, Czas i ziemianinowi ustpowa z pola". Tak zwyk mawia pan Sdzia; a Sdziego wola Bya ekonomowi poczciwemu wit, Bo nawet wozy, w ktre ju skada zaczto Kop yta, niepene jad do stodoy; Ciesz si z nadzwyczajnej ich lekkoci woy. Wanie z lasu wracao towarzystwo cae,Wesoo, lecz w porzdku; naprzd dzieci mae Z dozorc, potem Sdzia szed z Podkomorzyn, Obok pan Podkomorzy otoczon rodzin; Panny tu za starszymi, a modzie na boku; Panny szy przed modzie o jakie p kroku (Tak kae przyzwoito) ; nikt tam nie rozprawia O porzdku, nikt mczyzn i dam nie ustawia, A kady mimowolnie porzdku pilnowa. Bo Sdzia w domu dawne obyczaje chowa I nigdy nie dozwala, by chybiano wzgldu Dla wieku, urodzenia, rozumu, urzdu; "Tym adem, mawia, domy i narody syn,Z jego upadkiem domy i narody gin". Wic do porzdku wykli domowi i sudzy; I przyjezdny go, krewny albo czowiek cudzy, Gdy Sdziego nawiedzi, skoro poby mao, Przejmowa zwyczaj, ktrym wszystko oddychao. Krtkie byy Sdziego z synowcem witania, Da mu powanie rk do pocaowania I w skro ucaowawszy, uprzejmie pozdrowi; A cho przez wzgld na goci niewiele z nimmwi, Wida byo z ez, ktre wylotem kontusza Otar prdko, jak kocha pana Tadeusza. W lad gospodarza wszystko ze niwa i z boru, I z k, i z pastwisk razem wracao do dworu. Tu owiec trzoda beczc w ulice si toczy I wznosi chmur pyu; dalej z wolna kroczy Stado cielic tyrolskich z mosinymi dzwonki; Tam konie rce lec ze skoszonej ki; Wszystko biey ku studni, ktrej rami z drzewa Raz w raz skrzypi i napj w koryta rozlewa. Sdzia, cho utrudzony, chocia w gronie goci, Nie uchybi gospodarskiej, wanej powinnoci, Uda si sam ku studni; najlepiej z wieczora Gospodarz widzi, w jakim stanie jest obora;Dozoru tego nigdy sugom nie poruczy, Bo Sdzia wie, e oko paskie konia tuczy. Wojski z wonym Protazym ze wiecami w sieni Stali i rozprawiali, nieco pornieni, Bo w niebytno Wojskiego Wony po kryjomu Kaza stoy z wieczerz powynosi z domu I ustawi co prdzej w porodku zamczyska, Ktrego widne byy pod lasem zwaliska. Po c te przenosiny? Pan Wojski si krzywi I przeprasza Sdziego; Sdzia si zadziwi, Lecz stao si; ju pno i trudno zaradzi,Wola goci przeprosi i w pustki prowadzi. Po drodze Wony cigle Sdziemu tumaczy, Dlaczego urzdzenie paskie przeinaczy: We dworze adna izba nie ma obszernoci Dostatecznej dla tylu, tak szanownych goci, W zamku sie wielka, jeszcze dobrze zachowana, Sklepienie cae - wprawdzie pka jedna ciana, Okna bez szyb, lecz latem nic to nie zawadzi; Blisko piwnic wygodna sucej czeladzi. Tak mwic na Sdziego mruga; wida z miny, e mia i tai inne, waniejsze przyczyny. O dwa tysice krokw zamek sta za domem, Okazay budow, powany ogromem, Dziedzictwo staroytnej rodziny Horeszkw;Dziedzic zgin by w czasie krajowych zamieszkw. Dobra cae zniszczone sekwestrami rzdu, Bezadnoci opieki, wyrokami sdu, W czstce spady dalekim krewnym po kdzieli, A reszt rozdzielono midzy wierzycieli. Zamku aden wzi nie chcia, bo w szlacheckim stanie Trudno byo wyoy koszt na utrzymanie; Lecz Hrabia, ssiad bliski, gdy wyszed z opieki, Panicz bogaty, krewny Horeszkw daleki, Przyjechawszy z wojau upodoba mury, Tumaczc, e gotyckiej s architektury; Cho Sdzia z dokumentw przekonywa o tem, e architekt by majstrem z Wilna, nie za Gotem. Do, e Hrabia chcia zamku, wanie i Sdziemu Przysza nagle ta chtka, nie wiadomo czemu. Zaczli proces w ziemstwie, potem w gwnym sdzie, W senacie, znowu w ziemstwie i w guberskim rzdzie; Wreszcie po wielu kosztach i ukazach licznych Sprawa wrcia znowu do sdw granicznych. Susznie Wony powiada, e w zamkowej sieni Zmieci si i palestra, i gocie proszeni. Sie wielka jak refektarz, z wypukym sklepieniem Na filarach, podoga wysana kamieniem, ciany bez adnych ozdb, ale mur chdogi;Sterczay wkoo sarnie i jelenie rogi Z napisami: gdzie, kiedy te upy zdobyte; Tu myliwcw herbowne klejnoty wyryte I stoi wypisany kady po imieniu; Herb Horeszkw, Pkozic, jania na sklepieniu. Gocie weszli w porzdku i stanli koem; Podkomorzy najwysze bra miejsce za stoem; Z wieku mu i z urzdu ten zaszczyt naley, Idc kania si damom, starcom i modziey. Przy nim sta Kwestarz, Sdzia tu przy Bernardynie, Bernardyn zmwi krtki pacierz po acinie; Mczyznom dano wdk; wtenczas wszyscy siedli I choodziec litewski milczc wawo jedli. Pan Tadeusz, cho modzik, ale prawem gocia Wysoko siad przy damach obok Jegomocia; Midzy nim i stryjaszkiem jedno pozostao Puste miejsce, jak gdyby na kogo czekao.Stryj nieraz na to miejsce i na drzwi poglda, Jakby czyjego przyjcia by pewny i da. I Tadeusz wzrok stryja ku drzwiom odprowadza, I z nim na miejscu pustym oczy swe osadza. Dziwna rzecz! miejsca wkoo s siedzeniemdziewic, Na ktre mgby spjrze bez wstydu krlewic, Wszystkie zacnie zrodzone, kada moda, adna; Tadeusz tam poglda, gdzie nie siedzi adna.To miejsce jest zagadk, md lubi zagadki; Roztargniony, do swojej nadobnej ssiadki Ledwie sw kilka wyrzek, do Podkomorzanki; Nie zmienia jej talerzw, nie nalewa szklanki, I panien nie zabawia przez rozmowy grzeczne, Z ktrych by wychowanie poznano stoeczne; To jedno puste miejsce nci go i mami, Ju nie puste, bo on je napeni mylami. Po tym miejscu biegao domysw tysice, Jako po deszczu abki po samotnej ce; rd nich jedna krluje posta, jak w pogod Lilia jezior skro bia wznoszca nad wod. Dano trzeci potraw. Wtem pan Podkomorzy, Wlawszy kropelk wina w szklank panny Ry, A modszej przysunwszy z talerzem ogrki, Rzek: "Musz ja wam suy, moje panny crki, Cho stary i niezgrabny". Zatem si rzucioKilku modych od stou i pannom suyo. Sdzia, z boku rzuciwszy wzrok na Tadeusza I poprawiwszy nieco wylotw kontusza, Nala wgrzyna i rzek: "Dzi, nowym zwyczajem, My na nauk modzie do stolicy dajem, I nie przeczym, e nasi synowie i wnuki Maj od starych wicej ksikowej nauki; Ale co dzie postrzegam, jak md cierpi na tem, e nie ma szk uczcych y z ludmi i wiatem. Dawniej na dwory paskie jacha szlachcic mody, Ja sam lat dziesi byem dworskim Wojewody, Ojca Podkomorzego, Mociwego Pana (Mwic, Podkomorzemu cisn za kolana);On mnie rad do usug publicznych sposobi, Z opieki nie wypuci, a czowiekiem zrobi. W mym domu wiecznie bdzie jego pami droga, Co dzie za dusz jego prosz Pana Boga. Jelim tyle na jego nie korzysta dworze j A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  iC }x}`XjP c & c + c c ,O c 8GCJak drudzy, i wrciwszy w domu ziemi orz, Gdy inni, wicej godni Wojewody wzgldw, Doszli potem najwyszych krajowych urzdw, Przynajmniej tom skorzysta, e mi w moim domu Nikt nigdy nie zarzuci, bym uchybi komu W uczciwoci, w grzecznoci; a ja powiem miao, Grzeczno nie jest nauk atw ani ma. Nieatw, bo nie na tym koczy si, jak nog Zrcznie wierzgn, z umiechem wita lada kogo; Bo taka grzeczno modna zda mi si kupiecka, Ale nie staropolska ani te szlachecka. Grzeczno wszystkim naley, lecz kademuinna; Bo nie jest bez grzecznoci i mio dziecinna, I wzgld ma dla ony przy ludziach, i pana Dla sug swoich, a w kadej jest pewna odmiana. Trzeba si dugo uczy, aeby nie zbdzi I kademu powinn uczciwo wyrzdzi. I starzy si uczyli; u panw rozmowa Bya to historyja yjca krajowa, A midzy szlacht dzieje domowe powiatu. Dawano przez to pozna szlachcicowi bratu,e wszyscy o nim wiedz, lekce go nie wa; Wic szlachcic obyczaje swe trzyma pod stra. Dzi czowieka nie pytaj: co zacz? kto go rodzi? Z kim on y, co porabia? kady gdzie chce wchodzi, Byle nie szpieg rzdowy i byle nie w ndzy. Jak w Wespazyjanus nie wcha pienidzy I nie chcia wiedzie, skd s, z jakich rki krajw, Tak nie chc zna czowieka rodu, obyczajw! Do, e wany i e si stempel na nim widzi, Wic szanuj przyjaci jak pienidze ydzi". To mwic Sdzia goci obejrza porzdkiem; Bo cho zawsze i pynnie mwi, i z rozsdkiem, Wiedzia, e niecierpliwa modzie teraniejsza, e j nudzi rzecz duga, cho najwymowniejsza. Ale wszycy suchali w milczeniu gbokiem; Sdzia Podkomorzego zda si radzi okiem,Podkomorzy pochwa rzeczy nie przerywa, Ale czstym skinieniem gowy potakiwa. Sdzia milcza, on jeszcze skinieniem przyzwala; Wic Sdzia jego puchar i swj kielich nalaI dalej mwi: "Grzeczno nie jest rzecz ma: Kiedy si czowiek uczy way, jak przystao, Drugich wiek, urodzenie, cnoty, obyczaje, Wtenczas i swoj wano zarazem poznaje: Jak na szalach, ebymy nasz ciar poznali, Musim kogo posadzi na przeciwnej szali. Za godna jest Waszmociw uwagi osobnejGrzeczno, ktr powinna md dla pci nadobnej ; Zwaszcza gdy zacno domu, fortuny szczodroty Objaniaj wrodzone wdziki i przymioty. Std droga do afektw i std si kojarzy Wspaniay domw sojusz - tak mylili starzy. A zatem..." Tu pan Sdzia nagym zwrotem gowy Skin na Tadeusza, rzuci wzrok surowy, Zna byo, e przychodzi ju do wnioskwmowy. Wtem brzkn w tabakierk zot Podkomorzy I rzek: "Mj Sdzio, dawniej byo jeszczegorzej! Teraz nie wiem, czy moda i nas starych zmienia, Czy modzie lepsza, ale widz mniej zgorszenia. Ach, ja pamitam czasy, kiedy do Ojczyzny Pierwszy raz zawitaa moda francuszczyzny! Gdy raptem paniczyki mode z cudzych krajw Wtargnli do nas hord gorsz od Nogajw,Przeladujc w Ojczynie Boga, przodkw wiar, Prawa i obyczaje, nawet suknie stare. aonie byo widzie wykych mokosw, Gadajcych przez nosy, a czsto bez nosw, Opatrzonych w broszurki i w rne gazety, Goszcych nowe wiary, prawa, toalety. Miaa nad umysami wielk moc ta tuszcza; Bo Pan Bg, kiedy kar na nard przepuszcza, Odbiera naprzd rozum od obywateli. I tak mdrsi fircykom oprze si nie mieli, I zlk ich si jak dumy jakiej cay nard,Bo ju sam wewntrz siebie czu choroby zard; Krzyczano na modnisiw, a brano z nich wzory; Zmieniano wiar, mow, prawa i ubiory. Bya to maszkarada, zapustna swawola, Po ktrej mia przyj wkrtce wielki post - niewola! Pamitam, chocia byem wtenczas mae dzieci, Kiedy do ojca mego w oszmiaskim powieciePrzyjecha pan Podczaszyc na francuskim wzku, Pierwszy czowiek, co w Litwie chodzi po francusku. Biegali wszyscy za nim jakby za rarogiem, Zazdroszczono domowi, przed ktrego progiem Stana Podczaszyca dwukolna dryndulka, Ktra si po francusku zwaa karyjulka. Zamiast lokajw w kielni siedziay dwa pieski, A na kozach niemczysko chude na ksztat deski; Nogi mia dugie, cienkie, jak od chmielu tyki, W poczochach, ze srebrnymi klamrami trzewiki, Peruka z harbajtelem zawizanym w miechu. Starzy na on ekwipa parskali ze miechu, A chopi egnali si mwic: e po wiecie Jedzi wenecki diabe w niemieckiej karecie. Sam Podczaszyc jaki by, opisywa dugo, Dosy, e nam si zdawa map lub papug, W wielkiej peruce, ktr do zotego runa On lubi porwnywa, a my do kotuna. Jeli kto i czu wtenczas, e polskie ubranie Pikniejsze jest ni obcej mody mapowanie, Milcza; boby krzyczaa modzie, e przeszkadza Kulturze, e tamuje progresy, e zdradza! Taka bya przesdw owoczesnych wadza!"Podczaszyc zapowiedzia, e nas reformowa, Cywilizowa bdzie i konstytuowa; Ogosi nam, e jacy Francuzi wymowni Zrobili wynalazek: i ludzie s rowni; Cho o tym dawno w Paskim pisano zakonie I kady ksidz to samo gada na ambonie. Nauka dawn bya, szo o jej penienie! Lecz wtenczas panowao takie olepienie, e nie wierzono rzeczom najdawniejszym wwiecie, Jeli ich nie czytano w francuskiej gazecie.Podczaszyc, mimo rwno, wzi tytu markia; Wiadomo, e tytuy przychodz z Parya, A natenczas tam w modzie by tytu markia. Jako, kiedy si moda odmienia z laty, Tene sam marki przybra tytu demokraty; Wreszcie z odmienn mod, pod Napoleonem, Demokrata przyjecha z Parya baronem; Gdyby y duej, moe now alternat Z barona przechrzciby si kiedy demokrat. Bo Pary czst mody odmian si chlubi, A co Francuz wymyli, to Polak polubi. "Chwaa Bogu, e teraz jeli nasza modzie Wyjeda za granic, to ju nie po odzie, Nie szuka prawodawstwa w drukarskich kramarniach Lub wymowy uczy si w paryskich kawiarniach. Bo teraz Napoleon, czek mdry a prdki, Nie daje czasu szuka mody i gawdki. Teraz grzmi or, a nam starym serca rosn, e znowu o Polakach tak na wiecie gono;Jest sawa, a wic bdzie i Rzeczpospolita! Zawdy z wawrzynw drzewo wolnoci wykwita. Tylko smutno, e nam, ach! tak si lata wlek W nieczynnoci! a oni tak zawsze daleko! Tak dugo czeka! nawet tak rzadka nowina!Ojcze Robaku (ciszej rzek do Bernardyna),Syszaem, e zza Niemna odebra wiadomo; Moe te co o naszym wojsku wie Jegomo?" "Nic a nic" odpowiedzia Robak obojtnie (Wida byo, e sucha rozmowy niechtnie), "Mnie polityka nudzi; jeeli z Warszawy Mam list, to rzecz zakonna, to s nasze sprawy Bernardyskie; c o tym gada u wieczerzy? S tu wieccy, do ktrych nic to nie naley". Tak mwic spjrza zyzem, gdzie rd biesiadnikw Siedzia go Moskal; by to pan kapitan Rykw; Stary onierz, sta w bliskiej wiosce na kwaterze, Pan Sdzia go przez grzeczno prosi na wieczerz. Rykw jad smaczno, mao wdawa si w rozmow, Lecz na wzmiank Warszawy rzek podnisszy gow "Pan Podkomorzy! Oj Wy! Pan zawsze ciekawy O Bonaparta, zawsze Wam tam do Warszawy! He! Ojczyzna! Ja nie szpieg, a po polsku umiem,- Ojczyzna! ja to czuj wszystko, ja rozumiem! Wy Polaki, ja Ruski, teraz si nie bijem, Jest armistycjum, to my razem jemy, pijem. Czsto na awanpostach nasz z Francuzem gada, Pije wdk; jak krzykn: ura! - kanonada. Ruskie przysowie: z kim si bij, tego lubi; Gad druk jak po duszy, a bij jak po szubie. Ja mwi, bdzie wojna u nas. Do majora Puta adiutant sztabu przyjecha zawczora:Gotowa si do marszu! Pjdziem, czy pod Turka, Czy na Francuza. Oj, ten Bonapart figurka! Bez Suworowa to on moe nas wytuza. U nas w puku gadano, jak szli na Francuza, e Bonapart czarowa, no, tak i Suwarw Czarowa; tak i byy czary przeciw czarw. Raz w bitwie, gdzie podzia si? szuka Bonaparta!- A on zmieni si w lisa, tak Suwarw w charta; Tak Bonaparte znowu w kota si przerzuca,Dalej drze pazurami, a Suwarw w kuca. Obaczcie, co si stao w kocu z Bonapart..." Tu Rykw przerwa i jad; wtem z potrawczwart Wszed sucy, i raptem boczne drzwi otwarto. Wesza nowa osoba, przystojna i moda; Jej zjawienie si nage, jej wzrost i uroda,Jej ubir zwrci oczy; wszyscy j witali, Prcz Tadeusza, wida, e j wszyscy znali. Kibi miaa wysmuk, ksztatn, pier powabn, Sukni materyjaln, row, jedwabn, Gors wycity, konierzyk z koronek, rkawki Krtkie, w rku krcia wachlarz dla zabawki (Bo nie byo gorca); wachlarz pozocisty Powiewajc rozlewa deszcz iskier rzsisty. Gowa do wosw, wosy pozwijane w krgi, W pukle, i przeplatane rowymi wstgi, Pord nich brylant, niby zakryty od oczu, wieci si jako gwiazda w komety warkoczu, Sowem, ubir galowy; szeptali niejedni, e zbyt wykwintny na wie i na dzie powszedni. Nek, cho suknia krtka, oko nie zobaczy, Bo biega bardzo szybko, suwaa si raczj, Jako osbki, ktre na trzykrlskie wita Przesuwaj w jasekach ukryte chopita. Biega i wszystkich lekkim witajc ukonemChciaa usie na miejscu sobie zostawionem. Trudno byo; bo krzese dla goci nie stao, Na czterech awach cztery ich rzdy siedziao, Trzeba byo rzd ruszy lub aw przeskoczy; Zrcznie midzy dwie awy umiaa si wtoczy, A potem midzy rzdem siedzcych i stoem, Jak bilardowa kula toczya si koem. W biegu dotkna blisko naszego modziana;Uczepiwszy falban o czyje kolana Polizna si nieco i w tym roztargnieniu Na pana Tadeusza wspara si ramieniu. Przeprosiwszy go grzecznie, na miejscu swym siada Pomidzy nim i stryjem, ale nic nie jada; Tylko si wachlowaa, to wachlarza trzonekKrcia, to konierzyk z brabanckich koronek Poprawiaa, to lekkim dotknieniem si rki Muskaa wosw pukle i wstg jasnych pki. Ta przerwa rozmw trwaa ju minut ze cztery. Tymczasem w kocu stoa naprzd ciche szmery, A potem si zaczy wpgone rozmowy: Mczyni rozsdzali swe dzisiejsze owy. Asesora z Rejentem wzmoga si uparta, Coraz goniejsza ktnia o kusego charta, Ktrego posiadaniem pan Rejent si szczyciI utrzymywa, e on zajca pochwyci; Asesor za dowodzi na zo Rejentowi, e ta chwaa naley chartu Sokoowi. Pytano zdania innych; wic wszyscy dokoa Brali stron Kusego albo te Sokoa, Ci jak znawcy, ci znowu jak naoczne wiadki. Sdzia na drugim kocu do nowej ssiadki Rzek pgosem: "Przepraszam, musielimy siada, Niepodobna wieczerzy na pniej odkada: Gocie godni, chodzili daleko na pole; Myliem, e dzi z nami nie bdziesz przy stole". To rzekszy, z Podkomorzym przy penym kielichu O politycznych sprawach rozmawia po cichu. Gdy tak byy zajte stou strony obie, Tadeusz przyglda si nieznanej osobie; Przypomnia, e za pierwszym na miejsce wejrzeniem Odgadn zaraz, czyim miao by siedzeniem. Rumieni si, serce mu bio nadzwyczajnie;Wic rozwizane widzia swych domysw tajnie! Wic byo przeznaczono, by przy jego bokuUsiada owa pikno widziana w pomroku; Wprawdzie zdaa si teraz wzrostem dorodniejsza, Bo ubrana, a ubir powiksza i zmniejsza. I wos u tamtej widzia krtki, jasnozoty,A u tej krucze, dugie zwijay si sploty? Kolor musia pochodzi od soca promieni,Ktrymi przy zachodzie wszystko si czerwieni. Twarzy wwczas nie dostrzeg, nazbyt rycho znika, Ale myl twarz nadobn odgadywa zwyka;Myli, e pewnie miaa czarniutkie oczta,Bia twarz, usta krane jak winie blinita; U tej znalaz podobne oczy, usta, lica; W wieku moe by bya najwiksza rnica: Ogrodniczka dziewczynk zdawaa si ma, A pani ta niewiast ju w latach dojrza; Lecz modzie o piknoci metryk nie pyta, Bo modziecowi mod jest kada kobita,Chopcowi kada pikno zda si rwiennic, A niewinnemu kada kochanka dziewic. Tadeusz, chocia liczy lat blisko dwadziecie I od dziecistwa mieszka w Wilnie, wielkim miecie, Mia za dozorc ksidza, ktry go pilnowaI w dawnej surowoci prawidach wychowa. Tadeusz zatem przywiz w strony swe rodzinne Dusz czyst, myl yw i serce niewinne; Ale razem niema chtk do swywoli. Z gry ju robi projekt, e sobie pozwoli Uywa na wsi dugo wzbronionej swobody;Wiedzia, e by przystojny, czu si rzeki, mody, A w spadku po rodzicach wzi czerstwo i zdrowie. Nazywa si Soplica; wszyscy Soplicowie S, jak wiadomo, krzepcy, otyli i silni, Do onierki jedyni, w naukach mniej pilni. Tadeusz si od przodkw swoich nie odrodzi: Dobrze na koniu jedzi, pieszo dzielnie chodzi, Tpy nie by, lecz mao w naukach postpi, Cho stryj na wychowanie niczego nie skpi. On wola z flinty strzela albo szabl robi;Wiedzia, e go mylano do wojska sposobi, e ojciec w testamencie wyrzek tak wol; Ustawicznie do bbna tskni siedzc w szkole. Ale stryj nagle pierwsze zamiary odmieni, Kaza, aby przyjecha i aby si eni, I obj gospodarstwo; przyrzek na pocztek Da ma wie, a potem cay swj majtek.Te wszystkie Tadeusza cnoty i zalety cigny wzrok ssiadki, uwanej kobiety Zmierzya jego posta ksztatn i wysok, Jego ramiona silne, jego pier szerok, I w twarz spjrzaa, z ktrej wytryska rumieniec, Ilekro z jej oczyma spotka si modzieniec: Bo z pierwszej lkliwoci cakiem ju ochon I patrzy wzrokiem miaym, w ktrym ogie pon; Rwnie patrzya ona, i cztery renice Gorzay przeciw sobie jak roratne wiece. Pierwsza z nim po francusku zacza rozmow; Wraca z miasta, ze szkoy; wic o ksikinowe, O autorw pytaa Tadeusza zdania I ze zda wycigaa na nowo pytania; C, gdy potem zacza mwi o malarstwie, O muzyce, o tacach, nawet o rzebiarstwie! Dowioda, e zna rwnie pdzel, nuty, druki; A osupia Tadeusz na tyle nauki, Lka si, by nie zosta pomiewiska celem, I jka si jak aczek przed nauczycielem. Szczciem, e nauczyciel adny i niesrogi; Odgadna ssiadka powd jego trwogi, Wszcza rzecz o mniej trudnych i mdrychprzedmiotach: O wiejskiego poycia nudach i kopotach, I jak bawi si trzeba, i jak czas podzieli,By ycie uprzyjemni i wie rozweseli. Tadeusz odpowiada mielej, sza rzecz dalj, W p godziny ju byli z sob poufali; Zaczli nawet mae arciki i sprzeczki. W kocu, stawia przed nim trzy z chleba gaeczki, Trzy osoby na wybr; wzi najblisz sobie; Podkomorzanki na to zmarszczyy si obie, Ssiadka zamiaa si, lecz nie powiedziaa, Kogo owa szczliwsza gaka oznaczaa. Inaczej bawiono si w drugim kocu stoa,Bo tam wzmgszy si nagle stronnicy Sokoa Na partyj Kusego bez litoci wsiedli: Spr by wielki, ju potraw ostatnich nie jedli. Stojc i pijc obie kciy si strony, A najstraszniej pan Rejent by zacietrzewiony. Jak raz zacz, bez przerwy rzecz swoj tokowa I gestami j bardzo dobitnie malowa. (By dawniej adwokatem pan rejent Bolesta,Zwano go kaznodziej, e zbyt lubi gesta). Teraz rce przy boku mia, w ty wygi okcie, Spod ramion wytkn palce i dugie paznokcie, Przedstawiajc dwa smycze chartw tym obrazem; Wanie rzecz koczy: "Wyczha! pucilimy razem Ja i Asesor, razem, jakoby dwa kurki Jednym palcem spuszczone u jednej dwururki; Wyczha! poszli, a zajc jak struna smyk w pole, Psy tu (to mwic, rce cign wzdu po stole I palcami ruch chartw przedziwnie udawa), Psy tu, i hec od lasu odsadzili kawa; Soko smyk naprzd, rczy pies, lecz zagorzalec, Wysadzi si przed Kusym, o tyle, o palec; Wiedziaem, e spuduje; szarak, gracz nielada, Czcha niby prosto w pole, za nim psw gromada; Gracz szarak! skoro poczu wszystkie charty w kupie, Pstrk na prawo, kozioka, z nim w prawo psy gupie, A on znowu fajt w lewo, jak wytnie dwa susy, Psy za nim fajt na lewo, on w las, a mj Kusy Cap !!" Tak krzyczc pan Rejent, na st pochylony, Z palcami swymi zabieg a do drugiej strony I "cap!" Tadeuszowi wrzasn tu nad uchem; Tadeusz i ssiadka, tym gosu wybuchem nie korzysta dworze j A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA `p c  c4 c#! c ,71 c;"Znienacka przestraszeni wanie w p rozmowy, Odstrychnli od siebie mimowolnie gowy, Jako wierzchoki drzewa powizane spoem, Gdy je wicher rozerwie; i rce pod stoem Blisko siebie lece wstecz nagle ucieky, I dwie twarze w jeden si rumieniec obleky. Tadeusz, by nie zdradzi swego roztargnienia: "Prawda, rzek, mj Rejencie, prawda, bezwtpienia Kusy pikny chart z ksztatu, jeli rwnie chwytny..." "Chwytny? krzykn pan Rejent, mj pies faworytny eby nie mia by chwytny?" Wic Tadeusz znowu Cieszy si, e tak pikny pies nie ma narowu, aowa, e go tylko widzia idc z lasu I e przymiotw jego pozna nie mia czasu. Na to zadra Asesor, puci z rk kieliszek, Utopi w Tadeusza wzrok jak bazyliszek. Asesor mniej krzykliwy i mniej by ruchawyOd Rejenta, szczuplejszy i may z postawy,Lecz straszny na reducie, balu i sejmiku, Bo powiadano o nim: ma do w jzyku. Tak dowcipne arciki umia komponowa, Iby je w kalendarzu mona wydrukowa: Wszystkie zoliwe, ostre. Dawniej czek dostatni, Sched ojca swojego i majtek bratni, Wszystko strwoni, na wielkim figurujc wiecie; Teraz wszed w sub rzdu, by znaczy w powiecie Lubi bardzo mylistwo, ju to dla zabawy, Ju to e odgos trbki i widok obawy Przypomina mu jego lata modociane, Kiedy mia strzelcw licznych i psy zawoane; Teraz mu z caej psiarni dwa charty zostay, I jeszcze z tych jednemu chciano przeczy chway. Wic zbliy si i z wolna gadzc faworyty, Rzek z umiechem, a by to umiech jadowity: "Chart bez ogona jest jak szlachcic bez urzdu, Ogon te znacznie chartom pomaga do pdu,A Pan kuso uwaasz za dowd dobroci? Zreszt zda si moemy na sd Paskiej cioci. Cho pani Telimena mieszkaa w stolicy I bawi si niedawno w naszej okolicy, Lepiej zna si na owach ni myliwi modzi: Tak to nauka sama z latami przychodzi". Tadeusz, na ktrego niespodzianie spada Grom taki, wsta zmieszany, chwil nic nie gada, Lecz patrzy na rywala coraz straszniej, sroj... Wtem, wielkim szczciem dwakro kichnPodkomorzy. "Wiwat!" krzyknli wszyscy; on si wszystkim skoni I z wolna w tabakier palcami zadzwoni: Tabakiera ze zota, z brylantw oprawa, A w rodku jej by portret krla Stanisawa. Ojcu Podkomorzego sam krl j darowa, Po ojcu Podkomorzy godnie j piastowa; Gdy w ni dzwoni, znak dawa, e mia gos zabiera; Umilkli wszyscy i ust nie mieli otwiera. On rzek: "Wielmoni Szlachta, Bracia Dobrodzieje! Forum myliwskim tylko s ki i knieje, Wic ja w domu podobnych spraw nie decyduj I posiedzenie nasze na jutro solwuj. I dalszych replik stronom dzisiaj nie dozwol; Wony! odwoaj spraw na jutro na pole. Jutro i Hrabia z caym mylistwem tu zjedzie, I Wasze z nami ruszysz, Sdzio, mj ssiedzie, I pani Telimena, i panny, i panie, Sowem, zrobim na urzd wielkie polowanie; I Wojski towarzystwa nam te nie odmwi".To mwic tabakier podawa starcowi. Wojski na ostrym kocu rd myliwych siedzia, Sucha zmruywszy oczy, sowa nie powiedzia, Cho modzie nieraz jego zasigaa zdania, Bo nikt lepiej nad niego nie zna polowania. On milcza, szczypt wzit z tabakiery way W palcach i dugo duma, nim j w kocu zay; Kichn, a caa izba rozlega si echem, I potrzsajc gow rzek z gorzkim umiechem: "O, jak mnie to starego i smuci, i dziwi! C by to o tym starzy mwili myliwi, Widzc, e w tylu szlachty, w tylu panw gronie Maj sdzi si spory o charcim ogonie? C by rzek na to stary Rejtan, gdyby oy? Wrciby do Lachowicz i w grb si pooy! Co by rzek wojewoda Niesioowski stary, Ktry ma dotd pierwsze na wiecie ogary I dwiestu strzelcw trzyma obyczajem paskim, I ma sto wozw sieci w zamku Woroczaskim, A od tylu lat siedzi jak mnich na swym dworze? Nikt go na polowanie uprosi nie moe; Biaopiotrowiczowi samemu odmwi! Bo c by on na waszych polowaniach owi? Pikna byaby sawa, aeby pan taki Wedle dzisiejszej mody jedzi na szaraki! Za moich, panie, czasw, w jzyku strzeleckim Dzik, niedwied, o, wilk, zwany by zwierzem szlacheckim, A zwierz nie majce kw, rogw, pazurw Zostawiano dla patnych sug i dworskich ciurw; aden pan nigdy przyj nie chciaby do rki Strzelby, ktr zhabiono sypic w ni rutcienki! Trzymano wprawdzie chartw, bo z oww wracajc, Trafia si, e spod konia mknie si biedak zajc; Puszczano wtenczas za nim dla zabawki smycze I na konikach mae goniy panicze Przed oczami rodzicw, ktrzy te pogonie Ledwie raczyli widzie, c kci si o nie!Wic niech Janie Wielmony Podkomorzy raczy Odwoa swe rozkazy, i niech mi wybaczy, e nie mog na takie jecha polowanie I nigdy na nim noga moja nie postanie! Nazywam si Hreczecha, a od krla Lecha aden za zajcami nie jedzi Hreczecha". Tu miech modziey mow Wojskiego zaguszy, Wstano od stou; pierwszy Podkomorzy ruszy, Z wieku mu i z urzdu ten zaszczyt naley, Idc kania si damom, starcom i modziey; Za nim szed Kwestarz, Sdzia tu przy Bernardynie, Sdzia u progu rk da Podkomorzynie, Tadeusz Telimenie, Asesor Krajczance, A pan Rejent na kocu Wojskiej Hreczeszance. Tadeusz z kilku gomi poszed do stodoy,A czu si pomieszany, zy i niewesoy, Rozbiera myl wszystkie dzisiejsze wypadki, Spotkanie si, wieczerz przy boku ssiadki, A szczeglniej mu sowo "ciocia" koo uchaBrzczao cigle jako naprzykrzona mucha. Pragnby u Wonego lepiej si wypyta O pani Telimenie, lecz go nie mg schwyta; Wojskiego te nie widzia, bo zaraz z wieczerzy Wszyscy poszli za gomi, jak sugom naley, Urzdzajc we dworze izby do spoczynku. Starsi i damy spay we dworskim budynku, Modzie Tadeuszowi prowadzi kazano, W zastpstwie gospodarza, w stodo na siano. W p godziny tak byo gucho w caym dworze Jako po zadzwonieniu na pacierz w klasztorze; Cisz przerywa tylko gos nocnego stra.Usnli wszyscy. Sdzia sam oczu nie zmrua: Jako wdz gospodarstwa obmyla wypraw W pole, i w domu przysz urzdza zabaw.Da rozkaz ekonomom, wjtom i gumiennym, Pisarzom, ochmistrzyni, strzelcom i stajennym, I musia wszystkie dzienne rachunki przeziera, Nareszcie rzek Wonemu, e si chce rozbiera. Wony pas mu odwiza, pas sucki, pas lity, Przy ktrym wiec gste kutasy jak kity, Z jednej strony zotogw w purpurowe kwiaty, Na wywrt jedwab czarny, posrebrzany w kraty; Pas taki mona rwnie ka na strony obie, Zot na dzie galowy, a czarn w aobie.Sam Wony umia pas ten odwizywa, skada; Wanie tym si zatrudnia i koczy tak gada: "C zego, e przeniosem stoy do zamczyska? Nikt na tym nic nie straci, a Pan moe zyska, Bo przecie o ten zamek dzi toczy si sprawa. My od dzisiaj do zamku nabylimy prawa, I mimo ca strony przeciwnej zajado Dowiod, e zamczysko wzilimy w posiado Wszake kto goci prosi w zamek na wieczerz, Dowodzi, e posiado tam ma albo bierze;Nawet strony przeciwne wewiemy na wiadki: Pamitam za mych czasw podobne wypadki". Ju Sdzia spa. Wic Wony cicho wszed do sieni, Siad przy wiecy i doby ksieczk z kieszeni, Ktra mu jak Otarzyk Zoty zawsze suy,Ktrej nigdy nie rzuca w domu i w podry.Bya to trybunalska wokanda: tam rzdem Stay spisane sprawy, ktre przed urzdemWony sam gosem swoim przed laty wywoa Albo o ktrych pniej dowiedzie si zdoa. Prostym ludziom wokanda zda si imion spisem, Wonemu jest obrazw wspaniaych zarysem. Czyta wic i rozmyla: Ogiski z Wizgirdem, Dominikanie z Rymsz, Rymsza z Wysogirdem, Radziwi z Wereszczak, Giedrojcie z Rdutowskim, Obuchowicz z kahaem, Juraha z Piotrowskim, Maleski z Mickiewiczem, a na koniec Hrabia? Z Soplic: i czytajc, z tych imion wywabia Pami spraw wielkich, wszystkie procesu wypadki, I staj mu przed oczy sd, strony i wiadki; I oglda sam siebie, jak w upanie biaym, W granatowym kontuszu sta przed trybunaem, Jedna rka na szabli, a drug do stoa Przywoawszy dwie strony: "Uciszcie si!" woa. Marzc i koczc pacierz wieczorny, pomau Usn ostatni w Litwie Wony trybunau. Takie byy zabawy, spory w one lata rd cichej wsi litewskiej, kiedy reszta wiata We zach i krwi tona, gdy w m, bg wojny, Otoczon chmur pukw, tysicem dzia zbrojny, Wprzgszy w swj rydwan ory zote obok srebrnych, Od puszcz Libijskich lata do Alpw podniebnych, Ciskajc grom po gromie, w Piramidy, w Tabor, W Marengo, w Ulm, w Austerlitz. Zwycistwo i Zabor Biegy przed nim i za nim. Sawa czynw tylu, Brzemienna imionami rycerzy, od Nilu Sza huczc ku pnocy, a u Niemna brzegw Odbia,si, jak od ska, od Moskwy szeregw, Ktre broniy Litw murami elaza Przed wieci dla Rosyi straszn jak zaraza. Przecie nieraz nowina, niby kamie z nieba, Spadaa w Litw; nieraz dziad ebrzcy chleba, Bez rki lub bez nogi, przyjwszy jamun, Stan i oczy wkoo obraca ostrne. Gdy nie widzia we dworze rosyjskich onierzy Ani jarmuek, ani czerwonych konierzy, Wtenczas, kim by, wyznawa: by legijonist, Przynosi koci stare na ziemi ojczyst, Ktrej ju broni nie mg. - Jak go wtenczas caa Rodzina paska, jak go czeladka ciskaa Zanoszc si od paczu! On za stoem siada I dziwniejsze od bani historyje gada. On opowiada, jako jenera Dbrowski Z ziemi woskiej stara si przycign do Polski, Jak on rodakw zbiera na Lombardzkim polu; Jak Kniaziewicz rozkazy daje z Kapitolu I zwycizca, wydartych potomkom CezarwRzuci w oczy Francuzw sto krwawych sztandarw; Jak Jabonowski zabieg, a kdy pieprz ronie, Gdzie si cukier wytapia i gdzie w wiecznej wionie Pachnce kwitn lasy; z legij Dunaju Tam wdz Murzyny gromi, a wzdycha do kraju. Mowy starca kryy we wsi po kryjomu; Chopiec, co je posysza, znika nagle z domu, Lasami i bagnami skrada si tajemnie, cigany od Moskali, skaka kry si w Niemnie I nurkiem pyn na brzeg Ksistwa Warszawskiego, Gdzie usysza gos miy: "Witaj nam, kolego!" Lecz nim odszed, wyskoczy na wzgrek zkamienia I Moskalom przez Niemen rzek: "Do zobaczenia!" Tak przekrad si Gorecki, Pac i Obuchowicz, Piotrowski, Obolewski, Roycki, Janowicz, Mierzejewscy, Brochocki i Bernatowicze, Kup, Gedymin i inni, ktrych nie policz; Opuszczali rodzicw i ziemi kochan, I dobra, ktre na skarb carski zabierano. Czasem do Litwy kwestarz z obcego klasztoru Przyszed, i kiedy bliej pozna panw dworu, Gazet im pokaza wyprut z szkaplerza; Tam staa wypisana i liczba onierza, I nazwisko kadego wodza legijonu, I kadego z nich opis zwycistwa lub zgonu.Po wielu latach pierwszy raz miaa rodzina Wie o yciu, o chwale i o mierci syna; Bra dom aob, ale powiedzie nie miano, Po kim bya aoba, tylko zgadywano W okolicy; i tylko cichy smutek panw Lub cicha rado bya gazet ziemianw. Takim kwestarzem tajnym by Robak podobno: Czsto on z panem Sdzi rozmawia osobno; Po tych rozmowach zawsze jakowa nowinaRozesza si w ssiedztwie. Posta Bernardyna Wydawaa, e mnich ten nie zawsze w kapturze Chodzi i nie w klasztornym zestarza si murze. Mia on nad prawym uchem, nieco wyej skroni, Blizn wycitej skry na szeroko doni I w brodzie lad niedawny lancy lub postrzau, Ran tych nie dosta pewnie przy czytaniu mszau. Ale nie tylko grone wejrzenie i blizny, Lecz sam ruch i gos jego mia co onierszczyzny. Przy mszy, gdy z wzniesionymi zwraca sirkami Od otarza do ludu, by mwi: "Pan z wami", To nieraz tak si zrcznie skrci jednym razem, Jakby prawo w ty robi za wodza rozkazem, I sowa liturgiji takim wyrzek tonem Do ludu, jak oficer stojc przed szwadronem. Postrzegali to chopcy sucy mu do mszy.Spraw take politycznych by Robak wiadomszy Nili ywotw witych, a jedc po kwecie, Czsto zastanawia si w powiatowym miecie; Mia peno interesw: to listy odbiera, Ktrych nigdy przy obcych ludziach nie otwiera, To wysya posacw, ale gdzie i po co, Nie powiada; czstokro wymyka si noc Do dworw paskich, z szlacht ustawicznie szepta I okoliczne wioski dokoa wydepta, I w karczmach z wieniakami rozprawia niemao, A zawsze o tym, co si w cudzych krajach dziao. Teraz Sdziego, ktry ju spa od godziny, Przychodzi budzi; pewnie ma jakie nowiny. Ksiga druga: Zamek Kto z nas tych lat nie pomni, gdy, mode pachol, Ze strzelb na ramieniu wiszczc szed napole, Gdzie aden wa, pot aden nogi nie utrudza, Gdzie przestpujc miedz nie poznasz, e cudza! Bo na Litwie myliwiec, jak okrt na morzu,Gdzie chcesz, jak chcesz drog, buja po przestworzu! Czyli jak prorok patrzy w niebo, gdzie w oboku Wiele jest znakw widnych strzeleckiemu oku, Czy jak czarownik gada z ziemi, ktra gucha Dla mieszczan, mnstwem gosw szepce mu do ucha. Tam derkacz wrzasn z ki, szuka go daremnie, Bo on szybuje w trawie jako szczupak w Niemnie; Tam ozwa si nad gow ranny wiosny dzwonek, Rwnie gboko w niebie schowany skowronek; wdzie orze szerokim skrzydem przez obszary Zaszumia, straszc wrble jak kometa cary; Za jastrzb, pod jasnymi wiszcy bkity, Trzepie skrzydem jak motyl na szpilce przybity, A ujrzawszy rd ki ptaka lub zajca, Runie na z gry jako gwiazda spadajca. Kiedy nam Pan Bg wrci z wdrwki dozwoli I znowu dom zamieszka na ojczystej roli, I suy w jedzie, ktra wojuje szaraki, Albo w piechocie, ktra nosi bro na ptaki; Nie zna innych prcz kosy i sierpa rynsztunkw, I innych gazet oprocz domowych rachunkw! Nad Soplicowem soce weszo, i ju pado Na strzechy, i przez szpary w stodo si wkrado; I po ciemnozielonym, wieym, wonnym sianie, Z ktrego modzie sobie zrobia posanie, Rozpyway si zote, migajce prgi Z otworu czarnej strzechy, jak z warkoczawstgi; I soce usta sennych promykiem poranka Drani, jak dziewcz kosem budzce kochanka. Ju wrble skaczc wierka zaczy pod strzech, Ju trzykro ggn gsior, a za nim jak echo Odezway si chorem kaczki i indyki, I sycha byda w pole idcego ryki. Wstaa modzie, Tadeusz jeszcze senny ley, Bo te najpniej zasn; z wczorajszej wieczerzy Wrci tak niespokojny, e o kurw pianiu Jeszcze oczu nie zmruy, a na swym posaniu Tak krci si, e w siano jak w wod uton, I spa twardo, a zimny wiatr w oczy mu wion, Gdy skrzypice stodoy drzwi otwarto z trzaskiem I bernardyn ksidz Robak wszed z wzlastym paskiem, "Surge, puer!" woajc i ponad barkami Rubasznie wywijajc pasek z ogrkami. Ju na dziedzicu sycha myliwskie okrzyki, Wyprowadzaj konie, zajedaj bryki, Ledwie dziedziniec tak gromad ogarnie, Odezway si trby, otworzono psiarnie; Zgraja chartw, wypadszy, wesoo skowycze; Widzc rumaki szczwaczw, dojedaczw smycze, Psy jak szalone cwaem migaj po dworze, Potem bieg i kad szyje na obroe: Wszystko to bardzo dobre polowanie wry;Nareszcie Podkomorzy da rozkaz podry.Ruszyli szczwacze z wolna, jeden tu za drugim, Ale za bram rzdem rozbiegli si dugim; W rodku jechali obok Asesor z Rejentem, A cho na siebie czasem patrzyli ze wstrtem, Rozmawiali przyjanie, jak ludzie honoru Idc na rozstrzygnienie miertelnego sporu; Nikt ze sw zawzitoci ich pozna nie zdoa; Pan Rejent wid Kusego, Asesor Sokoa. Z tyu damy w pojazdach, modziecy stronami Czwaujc tu przy koach gadali z damami.Ksidz Robak po dziedzicu wolnym chodzi krokiem Koczc ranne pacierze; ale rzuca okiem Na pana Tadeusza, marszczy si, umiecha, Wreszcie kiwn na palcem, Tadeusz podjecha; Robak palcem po nosie dawa mu znak groby: Lecz mimo Tadeusza pytania i proby, Aeby mu wyranie, co chce, wytumaczy,Bernardyn odpowiedzie ni spjrze nie raczy, Kaptur tylko nasun i pacierz swj ze j A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{P c2 7 ci c`!] c,p c-7*Mkoczy; Wic Tadeusz odjecha i z gomi si zczy. Wanie wtenczas myliwi smycze zatrzymali I wszyscy nieruchomi w miejscach swoich stali; Jeden drugiemu rk dawa znak milczenia,A wszyscy obrcili oczy do kamienia, Nad ktrym sta pan Sdzia; on zwierza obaczy I rk skinieniem swoje rozkazy tumaczy. Pojli wszyscy, stoj, a rodkiem po roli Asesor i pan Rejent kusuj powoli; Tadeusz, bdc bliszy, obudwu wyprzedzi, Stan obok Sdziego i oczyma ledzi: Dawno ju nie by w polu; na szarej przestrzeni Trudno dojrze szaraka, zwaszcza rd kamieni. Pokaza mu pan Sdzia; siedzia biedny zajc Paszczc si pod kamieniem, uszy nadstawiajc, Okiem czerwonym spotka myliwcw wejrzenie I jakby urzeczony, czujc przeznaczenie, Ze strachu od ich oczu nie mg zwrci oka I pod opok siedzia martwy jak opoka. Tymczasem kurz na roli ronie coraz bliej,Pdzi na smyczy Kusy, za nim Soko chyy, Tu Asesor z Rejentem, razem wrzali z tyu: "Wyczha! wyczha! " i z psami znikli w kbach pyu. Kiedy tak za szarakiem goniono, tymczasemUkaza si pan Hrabia pod zamkowym lasem.Wiedziano w okolicy, e ten pan nie moe Nigdy nigdzie stawi si w naznaczonej porze. I dzi zaspa poranek, wic na sugi zrzdzi, Widzc myliwcw w polu, czwaem do nichpdzi; Surdut swj angielskiego kroju, biay, dugi, Poami na wiatr puci; z tyu konno sugi W kapeluszach jak grzybki, czarnych, lnicych, maych, W kurtkach, w butach stryflastych, w pantalonach biaych; Sugi, ktre pan Hrabia tym ksztatem odzieje, Nazywaj si w jego paacu dokeje. Czwaujca czereda zleciaa na bonia, Gdy Hrabia ujrza zamek i zatrzyma konia.Pierwszy raz widzia zamek z rana i nie wierzy, e to byy te same mury, tak odwiey I upikni poranek zarysy budowy; Zadziwi si pan Hrabia na widok tak nowy. Wiea zdaa si dwakro wysza, bo sterczca Nad mg rann; dach z blachy zoci si od soca, Pod nim byszczaa w kratach reszta szyb wybitych, amic promienie wschodu w tczach rozmaitych; Nisze pitra oblaa tumanu powoka, Rozpadliny i szczerby zakrya od oka. Krzyk dalekich myliwcw wiatrami przygnany Odbija si kilkakro o zamkowe ciany: Przysigby, e krzyk z zamku, e pod mgy zason Mury odbudowano i znw zaludniono. Hrabia lubi widoki niezwyke i nowe, Zwa je romansowymi; mawia, e ma gow Romansow; w istocie by wielkim dziwakiem. Nieraz, pdzc za lisem albo za szarakiem,Nagle stawa i w niebo poglda aonie Jak kot, gdy ujrzy wrble na wysokiej sonie; Czsto bez psa, bez strzelby bka si po gaju Jak rekrut zbiegy; czsto siada przy ruczaju Nieruchomy, schyliwszy gow nad potokiem, Jak czapla wszystkie ryby chcca pozrze okiem. Takie byy Hrabiego dziwne obyczaje; Wszyscy mwili, e mu czego nie dostaje. Szanowano go przecie, bo pan z prapradziadw, Bogacz, dobry dla chopw, ludzki dla ssiadw, Nawet dla ydw. Hrabski ko, zwrcony z drogi, Prosto kusowa polem a pod zamku progi.Hrabia samotny wzdycha, poglda na mury, Wyj papier, owek i kreli figury. Wtem, spjrzawszy w bok, ujrza o dwadziecie krokw Czowieka, ktry, rwnie mionik widokw, Z gow zadart, rce woywszy w kieszenie, Zdawao si, e liczy oczyma kamienie. Pozna go zaraz, ale musia kilka razy Krzykn, nim gos Hrabiego usysza Gerwazy. Szlachcic to by, sucy dawnych zamku panw, Pozostay ostatni z Horeszki dworzanw; Starzec wysoki, siwy, twarz mia czerstw, zdrow, Marszczkami pooran, pospn, surow. Dawniej pomidzy szlacht z wesooci syn; Ale od bitwy, w ktrej dziedzic zamku zgin, Gerwazy si odmieni, i ju od lat wielu Ani by na kiermaszu, ani na weselu; Odtd jego dowcipnych artw nie syszanoI umiechu na jego twarzy nie widziano. Zawsze nosi Horeszkw liberyj dawn, Kurt z poami t, galonem oprawn, Ktry dzi ty, dawniej zapewne by zoty. Wkoo szyte jedwabiem herbowne klejnoty, Pkozice, i std te caa okolica Pkozicem przezwaa starego szlachcica. Czasem te od przysowia, ktre bez ustanku Powtarza, nazywano go take Mopanku; Czasem Szczerbcem, e ca ysin mia wszczerbach; Lecz on zwa si Rbajo, a o jego herbachNie wiadomo. Klucznikiem siebie tytuowa, I ten urzd na zamku przed laty piastowa. I dotd nosi wielki pk kluczw za pasem, Uwizany na tamie ze srebrnym kutasem. Cho nie mia co otwiera, bo zamku podwoje Stay otworem; przecie wynalaz drzwi dwoje, Sam je wasnym nakadem naprawi i wstawi, I drzwi tych odmykaniem codziennie si bawi. W jednej z izb pustych obra mieszkanie dlasiebie; Mogc y u Hrabiego na askawym chlebie,Nie chcia, bo wszdzie tskni i czu si niezdrowym, Jeeli nie oddycha powietrzem zamkowym. Skoro ujrza Hrabiego, czapk z gowy schwyci I krewnego swych panw ukonem zaszczyci, Chylc ysin wielk, wiecc z daleka I nacit od licznych kordw jak nasieka; Gadzi j rk, podszed i jeszcze raz nisko Skoniwszy si, rzek smutnie: "Mopanku, Panisko,- Daruj mi, e tak mwi, Janie Grafie Panie, To jest mj zwyczaj, nie za nieuszanowanie: "Mopanku" powiadali wszyscy Horeszkowie,Ostatni Stolnik, pan mj, mia takie przysowie; Czy to prawda, Mopanku, e Pan grosza skpisz Na proces i ten zamek Soplicom ustpisz? Nie wierzyem, lecz w caym powiecie tak sycha" Tu, pogldajc w zamek, nie przestawa wzdycha. "C dziwnego? rzek Hrabia, koszt wielki, a nuda Jeszcze wiksza; chc skoczy, lecz szlachcic maruda. Upiera si; przewidzia, e mi znudzi moe: Duej te nie wytrzymam i dzisiaj bro zo, Przyjm warunki zgody, jakie mi sd poda"."Zgody? krzykn Gerwazy, z Soplicami zgoda? Z Soplicami, Mopanku?" - To mwic wykrzywi Usta, jakby nad wasn mow si zadziwi. "Zgoda i Soplicowie! Mopanku, Panisko, Pan artuje, co? Zamek, Horeszkw siedlisko, Ma pj w rce Soplicw? niech Pan tylko raczy Zsi z konia, pdmy w zamek, niech no Pan obaczy, Pan sam nie wie, co robi; niech si Pan nie wzbrania, Zsiadaj Pan! " - i przytrzyma strzemi do zsiadania. Weszli w zamek; Gerwazy stan w progu sieni: "Tu, rzek, dawni panowie, dworem otoczeni, Czsto siadali w krzesach w poobiedniej porze. Pan godzi spory wocian; lub w dobrym humorze Gociom rne ciekawe historyje prawi, Albo ich powieciami i arty si bawi, A modzie na dziedzicu bia si w palcatyLub ujedaa paskie tureckie bachmaty". Weszli w sie. - Rzek Gerwazy: "W tej ogromnej sieni Brukowanej nie znajdziesz Pan tyle kamieni,Ile tu pko beczek wina w dobrych czasach; Szlachta cigna kufy z piwnicy na pasach,Sproszona na sejm albo sejmik powiatowy, Albo na imieniny paskie, lub na owy. Podczas uczty na chorze tym kapela staa I w organ i w rozliczne instrumenty graa;A gdy wnoszono zdrowie, trby jak w dniu sdnym Grzmiay z choru; wiwaty szy cigiem porzdnym: Pierwszy wiwat za zdrowie krla Jegomoci, Potem prymasa, potem krlowej Jejmoci, Potem szlachty i caej Rzeczypospolitej; A na koniec, po pitej szklenicy wypitej, Wnoszono: Kochajmy si! wiwat bez przestanku, Ktry, dniem okrzykniony, brzmia a do poranku; A ju gotowe stay cugi i podwody, Aby kadego odwie do jego gospody". Przeszli ju kilka komnat; Gerwazy w milczeniu Tu wzrok na cianie wstrzyma, wdzie na sklepieniu, Przywoujc pamitk tu smutn, tam mi;Czasem, jakby chcia mwi: "Wszystko siskoczyo", Kiwn aonie gow; czasem machn rk. Wida, e mu wspomnienie samo byo mk I e je chcia odpdzi; a si zatrzymali Na grze, w wielkiej, niegdy zwierciadlanej sali; Dzi wydartych zwierciade stay puste ramy, Okna bez szyb, z krugankiem wprost naprzeciw bramy Tu wszedszy starzec gow zaduman skoni I twarz zakry rkami, a gdy j odsoni, Miaa wyraz aoci wielkiej i rozpaczy. Hrabia, chocia nie wiedzia, co to wszystko znaczy, Pogldajc w twarz starca czu jakie wzruszenie, Rk mu cisn; chwil trwao to milczenie, Przerwa je starzec, trzsc wzniesion prawic: "Nie masz zgody, Mopanku, pomidzy Soplic I krwi Horeszkw; w Panu krew Horeszkw pynie, Jeste krewnym Stolnika po matce owczynie, Ktra si rodzi z drugiej crki Kasztelana, Ktry by, jak wiadomo, wujem mego Pana. Suchaj Pan historyi swej wasnej rodzinnej, Ktra si staa wanie w tej izbie, nie innej. "Nieboszczyk pan mj, Stolnik, pierwszy pan w powiecie, Bogacz i familijant, mia jedyne dzieci, Crk pikn jak anio; wic si zalecao Stolnikwnie i szlachty, i panit niemao. Midzy szlacht by jeden wielki paliwoda, Ktnik, Jacek Soplica, zwany Wojewoda Przez art; w istocie wiele znaczy w wojewdztwie, Bo rodzin Soplicw mia jakby w dowdztwie I trzystu ich kreskami rzdzi wedle woli, Cho sam nic nie posiada prcz kawaka roli, Szabli, i wielkich wsw od ucha do ucha. Owo pan Stolnik nieraz wzywa tego zuchaI ugaszcza w paacu, zwaszcza w czas sejmikw, Popularny dla jego krewnych i stronnikw. Wsal tak wzbi si w dum askawym przyjciem, e mu si uroio zosta paskim ziciem. Do zamku nieproszony coraz czciej jedzi, W kocu u nas jak w swoim domu si zagniedzi I ju mia si owiadcza, lecz pomiarkowano I czarn mu polewk do stou podano. Podobno Stolnikwnie wpad Soplica w oko, Ale przed rodzicami taia gboko. "Byo to za Kociuszki czasw; Pan popiera Prawo trzeciego maja i ju szlacht zbiera, Aby konfederatom cign ku pomocy, Gdy nagle Moskwa zamek opasaa w nocy; Ledwie by czas z modzerza na trwog wypali, Podwoje dolne zamkn i ryglem zawali. W zamku caym by tylko pan Stolnik, ja, Pani, Kuchmistrz i dwch kuchcikw, wszyscy trzej pijani, Proboszcz, lokaj, hajducy czterej, ludzie miali; Wic za strzelby, do okien; a tu tum Moskali Krzyczc: ura! od bramy wali po tarasie; My im ze strzelb dziesiciu palnli: "a zasie!" Nic tam nie byo wida; sudzy bez ustankuStrzelali z dolnych piter, a ja i Pan z ganku. Wszystko szo piknym adem, cho w tak wielkiej trwodze: Dwadziecie strzelb leao tu, na tej pododze, Wystrzelilimy jedn, podawano drug, Ksidz proboszcz zatrudnia si czynnie t usug I Pani, i Panienka, i nadworne panny; Trzech byo strzelcw, a szed ogie nieustanny; Grad kul sypay z dou moskiewskie piechury, My z rzadka, ale celniej dogrzewali z gry. Trzy razy a pode drzwi to chopstwo si wparo, Ale za kadym razem trzech nogi zadaro, Wic uciekli pod lamus; a ju by poranek. Pan Stolnik weso wyszed ze strzelb na ganek I skoro spod lamusa Moskal eb wychyli, On dawa zaraz ognia, a nigdy nie myli; Za kadym razem czarny kaszkiet w traw pada I ju si rzadko ktry zza ciany wykrada. Stolnik, widzc strwoone swe nieprzyjaciele, Myli zrobi wycieczk, porwa karabel I z ganku krzyczc sugom wydawa rozkazy; Obrciwszy si do mnie rzek: "Za mn, Gerwazy!" Wtem strzelono spod bramy, Stolnik si zajkn, Zaczerwieni si, zbladn, chcia mwi, krwi chrzkn; Postrzegem wtenczas kul, wpada w piersi same, Pan saniajc si palcem ukaza na bram. Poznaem tego otra Soplic! poznaem! Po wzrocie i po wsach! jego to postrzaem Zgin Stolnik, widziaem! otr jeszcze do gry Wzniesion trzyma strzelb, jeszcze dym szed z rury! Wziem go na cel, zbjca sta jak skamieniay! Dwa razy daem ognia, i oba wystrzay Chybiy; czym ze zoci, czy z alu le mierzy. Usyszaem wrzask kobiet, spjrzaem, - Pan nie y". Tu Gerwazy umilkn i zami si zala, Potem rzek koczc: "Moskal ju wrota wywala; Bo po mierci Stolnika staem bezprzytomnie I nie wiedziaem, co si dziao wokoo mnie; Szczciem, na odsiecz przyszed nam Parafianowicz, Przywiodszy Mickiewiczw dwiestu z Horbatowicz, Ktrzy s szlachta liczna i dzielna, czek wczeka, A nienawidz rodu Soplicw od wieka. "Tak zgin pan potny, pobony i prawy, Ktry mia w domu krzesa, wstgi i buawy, Ojciec wocian, brat szlachty; i nie mia po sobie Syna, ktry by zemst poprzysig na grobie! Ale mia sugi wierne; ja w krew jego ranyObmoczyem mj rapier, Scyzorykiem zwany, (Zapewne Pan o moim sysza Scyzoryku, Sawnym na kadym sejmie, targu i sejmiku). Przysigem wyszczerbi go na Soplicw karkach, cigaem ich na sejmach, zajazdach, jarmarkach; Dwch zarbaem w ktni, dwch na pojedynku; Jednego podpaliem w drewnianym budynku,Kiedymy zajedali z Rymsz Korelicze: Upiek si tam jak piskorz; a tych nie policz, Ktrym uszy obciem. Jeden tylko zosta, Ktry dotd ode mnie pamitki nie dosta! Rodzoniutki braciszek owego wsala, yje dotd, i z swoich bogactw si przechwala, Zamku Horeszkw tyka swych kopcw krawdzi, Szanowany w powiecie, ma urzd, jest sdzi! I Pan mu zamek oddasz? niecne jego nogi Maj krew Pana mego zetrze z tej podogi? O nie! pki Gerwazy ma cho za grosz duszy, I tyle si, e jednym maym palcem ruszy Scyzoryk swj, wiszcy dotychczas na cianie, Pty Soplica tego zamku nie dostanie!" "O! krzykn Hrabia, rce podnoszc do gry, Dobre miaem przeczucie, em lubi te mury! Cho nie wiedziaem, e w nich taki skarb si mieci, Tyle scen dramatycznych i tyle powieci! Skoro zamek mych przodkw Soplicom zagrabi, Ciebie osadz w murach jak mego burgrabi: Twoja powie, Gerwazy, zaja mi mocno. Szkoda, e mi nie przywid tu w godzinnocn; Udrapowany paszczem siadbym na ruinach, A ty by mi o krwawych rozpowiada czynach; Szkoda, e masz niewielki dar opowiadania! Nieraz takie syszaem i czytam podania; W Angliji i w Szkocyi kady zamek lordw, W Niemczech kady dwr grafw by teatrem mordw! W kadej dawnej, szlachetnej, potnej rodzinie Jest wie o jakim krwawym lub zdradzieckim czynie, Po ktrym zemsta spywa na dziedzicw w spadku: W Polszcze pierwszy raz sysz o takim wypadku. Czuj, e we mnie mnych krew Horeszkw pynie! Wiem, co winienem sawie i mojej rodzinie. Tak! musz zerwa wszelkie z Soplic ukady, Choby do pistoletw przyszo lub do szpady! Honor kae". Rzek, ruszy uroczystym krokiem, A Gerwazy szed z tyu w milczeniu gbokiem. Przed bram stan Hrabia, sam do siebie gada, Pogldajc na zamek prdko na ko wsiada, Tak samotn rozmow koczc roztargniony: "Szkoda, e ten Soplica stary nie ma ony, Lub crki piknej, ktrej ubstwiabym wdziki, Kochajc i nie mogc otrzyma jej rki; Nowa by si w powieci zrobia zawio: Tu serce, tam powinno! tu zemsta, tam mio!" Tak szepcc spi ostrogi; ko lecia do dworu, Gdy z drugiej strony strzelcy wyjedali z boru; Hrabia lubi mylistwo, ledwie strzelcw zoczy, Zapomniawszy o wszystkim prosto ku nim skoczy, Mijajc bram, ogrd, poty; gdy w zawrocie Obejrza si i konia zatrzyma przy pocie.By sad. - Drzewa owocne, zasadzone w rzdy, Ocieniay szerokie pole; spodem grzdy. Tu kapusta, sdziwe schylajc ysiny, Siedzi i zda si duma o losach jarzyny; Tam, plczc strki w marchwi zielonej warkoczu, Wysmuky bb obraca na ni tysic oczu; Owdzie podnosi zot kit kukuruza; Gdzieniegdzie otyego wida brzuch harbuza, Ktry od swej odygi a w dalek stron Wtoczy si jak go midzy buraki czerwone. Grzdy rozjte miedz; na kadym przykopie Stoj jakby na stray w szeregach konopie,Cyprysy jarzyn; ciche, proste i zielone. Ich licie i wo su grzdom za obron, Bo przez ich licie nie mie przecisn si mija, A ich wo gsienice i owad zabija. Dalej makw biaawe gruj badyle; Na nich, mylisz, i rojem usiady motyle Trzepiocc skrzydekami, na ktrych si mieni Z rozmaitoci tczy blask drogich kamieni;Tyl farb ywych, rnych, mak renic mami. W rodku kwiatw, jak penia pomidzy gwiazdami, Krgy sonecznik licem wielkiem, gorejcem Od wschodu do zachodu krci si za socem. Pod potem wskie, dugie, wypuke i pacierz swj ze j A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAPA c 6 cI c"v c- c;8.@pagrki Bez drzew, krzeww i kwiatw: ogrd na ogrki. Piknie wyrosy; liciem wielkim, rozoystym, Okryy grzdy jakby kobiercem fadzistym.Porodku sza dziewczyna w bielizn ubrana, W majowej zielonoci tonc po kolana; Z grzd zniajc si w bruzdy, zdaa si nie stpa, Ale pywa po liciach, w ich barwie si kpa. Somianym kapeluszem osonia gow, Od skroni powieway dwie wstki rowe I kilka puklw wiatych, rozwitych warkoczy; Na rku miaa koszyk, w d spucia oczy, Praw rk podniosa, niby do chwytania; Jako dziewcz, gdy rybki w kpieli ugania Bawice si z jej nk, tak ona co chwila Z rkami i koszykiem po owoc si schyla, Ktry stop natrci lub dostrzee okiem. Pan Hrabia, zachwycony tak cudnym widokiem, Sta cicho. Syszc ttent towarzyszw w dali, Rk da znak, aeby wstrzyma konie; stali. On patrzy z wycignit szyj, jak dziobaty uraw, z dala od stada gdy odprawia czaty Stojc na jednej nodze, z czujnymi oczyma I by nie zasn, kamie w drugiej nodze trzyma. Zbudzi Hrabiego szelest na plecach i skroni; By to bernardyn, kwestarz Robak, a mia w doni Podniesione do gry wzowate sznurki: " Ogrkw chcesz Wa? krzykn, oto masz ogrki. Wara, Panie, od szkody, na tutejszej grzdzie Nie dla Waszeci owoc, nic z tego nie bdzie". Potem palcem pogrozi, kaptura poprawi I odszed; Hrabia jeszcze chwil w miejscubawi miejc si i klnc razem tej nagej przeszkodzie; Okiem powrci w ogrd; ale ju w ogrodzie Nie byo jej; migna tylko rd okienka Jej rowa wsteczka i biaa sukienka. Wida na grzdach, jak przeleciaa drog,Bo li zielony, w biegu potrcony nog, Podnosi si, dra chwil, a si uspokoi,Jak woda, ktr ptaszek skrzydami rozkroi. A na miejscu, gdzie staa, tylko porzucony Koszyk may z rokity, denkiem wywrcony,Pogubiwszy owoce, na liciach zawisa I wrd fali zielonej jeszcze si koysa. Po chwili wszdzie byo samotnie i gucho; Hrabia oczy w dom utkwi i naty ucho, Zawsze duma, a strzelcy zawsze nieruchomie Za nim stali. - A w cichym i samotnym domie Wszcz si naprzd szmer, potem gwar i krzyk wesoy, Jak w ulu pustym, kiedy we wlatuj pszczoy By to znak, e wracali gocie z polowania I krztaa si suba okoo niadania. Jako po wszystkich izbach panowa ruch wielki, Roznoszono potrawy, sztuce i butelki; Mczyni, tak jak weszli, w swych zielonych strojach, Z talerzami, z szklankami chodzc po pokojach, Jedli, pili lub wsparci na okien uszakach Rozprawiali o flintach, chartach i szarakach; Podkomorstwo i Sdzia przy stole; a w ktku Panny szeptay z sob; nie byo porzdku, Jaki si przy obiadach i wieczerzach chowa.Bya to w staropolskim domie moda nowa; Przy niadaniach pan Sdzia, cho nierad, pozwala Na taki nieporzdek, lecz go nie pochwala.Rne te byy dla dam i mczyzn potrawy: Tu roznoszono tace z ca sub kawy, Tace ogromne, w kwiaty licznie malowane,Na nich kurzce wonnie imbryki blaszane I z porcelany saskiej zote filianki, Przy kadej garnuszeczek may do mietanki. Takiej kawy jak w Polszcze nie ma w adnym kraju: W Polszcze, w domu porzdnym, z dawnegozwyczaju, Jest do robienia kawy osobna niewiasta, Nazywa si kawiarka; ta sprowadza z miasta Lub z wicin bierze ziarna w najlepszym gatunku, I zna tajne sposoby gotowania trunku, Ktry ma czarno wgla, przejrzysto bursztynu, Zapach moki i gsto miodowego pynu. Wiadomo, czym dla kawy jest dobra mietana; Na wsi nie trudno o ni: bo kawiarka z rana, Przystawiwszy imbryki, odwiedza mleczarnie I sama lekko wiey nabiau kwiat garnie Do kadej filianki w osobny garnuszek, Aby kad z nich ubra w osobny kouszek. Panie starsze ju wczeniej wstawszy piy kaw, Teraz drug dla siebie zrobiy potraw Z gorcego, mietan bielonego piwa, W ktrym twarg gruzami posiekany pywa. Za dla mczyzn widliny le do wyboru: Pgski tuste, kumpia, skrzydliki ozoru, Wszystkie wyborne, wszystkie sposobem domowym Uwdzone w kominie dymem jaowcowym; W kocu, wniesiono zrazy na ostatnie danie:Takie bywao w domu Sdziego niadanie. We dwch izbach dwa rne skupiy si grona: Starszyzna, przy stoliku maym zgromadzona, Mwia o sposobach nowych gospodarskich,O nowych, coraz sroszych ukazach cesarskich; Podkomorzy krce o wojnie pogoski Ocenia i wyciga polityczne wnioski. Panna Wojska woywszy okulary sine, Zabawiaa kaba z kart Podkomorzyn. W drugiej izbie toczya modzie rzecz o owach, W spokojniejszych i ciszszych ni zwykle rozmowach Bo Asesor i Rejent, oba mwcy wielcy, Pierwsi znawcy mylistwa i najlepsi strzelcy, Siedzieli przeciw sobie mrukliwi i gniewni; Oba dobrze poszczuli, oba byli pewni Zwycistwa swoich chartw, gdy pord rwniny Znalaz si zagon chopskiej nie ztej jarzyny; Tam wpad zajc: ju Kusy, ju go Sok ima, Gdy Sdzia dojedaczy na miedzy zatrzyma; Musieli by posuszni, chocia w wielkim gniewie; Psy powrciy same: i nikt pewnie nie wie, Czy wierz uszed, czy wzity; nikt zgadn nie zdoa, Czy wpad w paszcz Kusego, czyli te Sokoa, Czyli obudwu razem: rnie sdz strony I spr na dalsze czasy trwa nie rozstrzygniony. Wojski stary od izby do izby przechodzi, Po obu stronach oczy roztargnione wodzi, Nie miesza si w myliwych ni w starcw rozmow I wida, e czym innym zajt mia gow;Nosi skrzan plack: czasem w miejscu stanie, Duma dugo i - much zabije na cianie. Tadeusz z Telimen, pomidzy izbami Stojc we drzwiach na progu, rozmawiali sami; Niewielki oddziela ich od suchaczw przedzia, Wic szeptali; Tadeusz teraz si dowiedzia:e ciocia Telimena jest bogata pani, e nie s kanonicznie z sob powizani Zbyt bliskim pokrewiestwem; i nawet niepewno, Czy ciocia Telimena jest synowca krewn, Cho j stryj zowie siostr, bo wsplni rodzice Tak ich kiedy nazwali mimo lat rnic; e potem ona, yjc w stolicy czas dugi, Wyrzdzia niemierne Sdziemu przysugi;Std j Sdzia szanowa bardzo, i przed wiatem Lubi, moe z prnoci, nazywa si bratem, Czego mu Telimena przez przyja nie wzbrania. Ulyy Tadeusza sercu te wyznania. Wiele te innych rzeczy sobie owiadczyli; A wszystko to si stao w jednej krtkiej chwili. Ale w izbie na prawo, kuszc Asesora, Rzek Rejent mimojazdem: "Ja mwiem wczora, e polowanie nasze uda si nie moe: Jeszcze zbyt wczenie, jeszcze na pniu stoizboe, I mnstwo sznurw chopskiej nie ztej jarzyny; Std i Hrabia nie przyby mimo zaprosiny. Hrabia na polowaniu bardzo dobrze zna si, Nieraz gada o oww i miejscu, i czasie; Hrabia chowa si w obcych krajach od dziecistwa, I powiada, e to jest znakiem barbarzystwa Polowa tak jak u nas, bez adnego wzglduNa artykuy ustaw, przepisy urzdu; Nie szanujc niczyich kopcw ani miedzy, Jedzi po cudzym gruncie bez dziedzica wiedzy; Wiosn rwnie jak latem zbiega pola, knieje, Zabija nieraz lisa, wanie gdy linieje, Albo cierpie, i kotn samic zajcz Charty w runi uszczuj, a raczej zamcz, Z wielk szkod wierzyny. Std si Hrabia ali, e cywilizacyja wiksza u Moskali; Bo tam o polowaniu s ukazy cara I dozor policyi, i na winnych kara". Telimena, ku lewej ibie obrcona, Wachlujc batystow chusteczk ramiona: "Jak mam kocham, rzeka, Hrabia si nie myli, Znam ja dobrze Rosyj. Pastwo nie wierzyli, Gdy im nieraz mwiam, jak tam z wielu wzgldw Godna pochway czujno i srogo urzdw. Byam ja w Peterburku, nie raz, nie dwa razy! Mie wspomnienia! wdziczne przeszoci obrazy! Co za miasto! Nikt z Panw nie by w Peterburku? Chcecie moe plan widzie? mam plan miasta w biurku. Latem wiat petersburski zwyk mieszka na daczy, To jest w paacach wiejskich (dacza wioskznaczy). Mieszkaam w paacyku, tu nad New rzek, Niezbyt blisko od miasta i niezbyt daleko, Na niewielkim, umylnie sypanym pagrku: Ach, co to by za domek! plan mam dotd wbiurku. Ot na me nieszczcie, naj dom w ssiedztwie Jaki may czynownik, siedzcy na ledztwie; Trzyma kilkoro chartw; co to za mczarnie, Gdy blisko mieszka may czynownik i psiarnie! Ilekro z ksik wyszam sobie do ogrodu, Uy ksiyca blasku, wieczornego chodu, Zaraz i pies przylecia, i krci ogonem, I strzyg uszami, wanie jakby by szalonym. Nieraz si nalkaam. Serce mi wryo Z tych psw jakie nieszczcie: tak si tezdarzyo Bo gdym sza do ogrodu pewnego poranka, Chart u ng mych zadawi mojego kochanka Bonoczyka! Ach, bya to rozkoszna psina! Miaam j w podarunku od ksicia Sukina Na pamitk; rozumna, ywa jak wiewirka, Mam jej portrecik, tylko nie chc i do biurka. Widzc j zadawion, z wielkiej alteracji Dostaam mdoci, spazmw, serca palpitacji. Moe by gorzej jeszcze z moim zdrowiem byo; Szczciem, nadjecha wanie z wizyt Kiryo Gawrylicz Kozodusin, Wielki owczy Dworu, Pyta si o przyczyn tak zego humoru. Kae wnet urzdnika przycign za uszy; Staje poblady, drcy i prawie bez duszy. "Jak miesz", krzykn Kiryo piorunowym gosem, "Szczu wiosn ani kotn tu pod carskimnosem?" Osupiay czynownik darmo si zaklina, e polowania dotd jeszcze nie zaczyna, e z Wielkiego owczego wielkim pozwoleniem, Zwierz uszczuty zda mu si by psem, nie jeleniem. "Jak to? krzykn Kiryo, to miaby, hultaju, Zna si lepiej na owach i wierzt rodzaju Nili ja, Kozodusin, Carski Jegermajster? Niechaje nas rozsdzi zaraz Policmajster!" Woaj Policmajstra, ka spisa ledztwo: "Ja, rzecze Kozodusin, wydaj wiadectwo,e to ani; on plecie, e to pies domowy: Rozsd nas, kto zna lepiej wierzyn i owy!" Policmajster powinno suby swej rozumia, Bardzo si nad zuchwalstwem czynownika zdumia I odwidszy na stron, po bratersku radzi, By przyzna si do winy i tym grzech swj zgadzi. owczy udobruchany przyrzek, e si wstawi Do cesarza i wyrok nieco uaskawi; Skoczyo si, e charty poszy na powrozy, A czynownik na cztery tygodnie do kozy. Zabawia nas cay wieczor ta pustota, Zrobia si nazajutrz z tego anegdota, e w sdy o mym piesku Wielki owczy wda si; I nawet wiem z pewnoci, e sam cesarz mia si". miech powsta w obu izbach. Sdzia z Bernardynem Gra w mariasza, i wanie z wywieconymwinem Mia co wanego zada; ju Ksidz ledwie dysza, Kiedy Sdzia pocztek powieci usysza I tak ni by zajty, e z zadart gow I z kart podniesion, do bicia gotow, Siedzia cicho i tylko Bernardyna trwoy, A gdy skoczono powie, pamfila pooy, I rzek miejc si: "Niech tam sobie, kto chce, chwali Niemcw cywilizacj, porzdek Moskali; Niechaj Wielkopolanie ucz si od Szwabw Prawowa si o lisa i przyzywa drabw, By wzi w areszt ogara, e wpad w cudze gaje; Na Litwie, chwaa Bogu, stare obyczaje: Mamy dosy zwierzyny dla nas i ssiedztwa, I nie bdziemy nigdy o to robi ledztwa; I zboa mamy dosy, psy nas nie ogodz, e po jarzynach albo po ycie pochodz; Na morgach chopskich broni robi polowanie". Ekonom z lewej izby rzek: "Nie dziw, Mospanie, Bo te Pan drogo paci za tak zwierzyn. Chopy i radzi temu, kiedy w ich jarzyn Wskoczy chart; niech otrznie dziesi koskw yta, To Pan mu kop oddasz, i jeszcze nie kwita,Czsto chopi talara w przydatku dostali; Wierz mi Pan, e si chopstwo bardzo rozzuchwali, Jeli..." Reszt dowodw pana Ekonoma Nie mg usysze Sdzia, bo pomidzy dwoma Rozprawami wszczo si dziesi rozgoworw, Anegdot, opowiada i na koniec sporw. Tadeusz z Telimen, cakiem zapomniani, Pamitali o sobie. - Rada bya pani, e jej dowcip tak bardzo Tadeusza bawi; Modzieniec jej nawzajem komplementy prawi. Telimena mwia coraz wolniej, ciszej, I Tadeusz udawa, e jej nie dosyszy W tumie rozmw: wic szepcc tak zbliysi do niej, e uczu twarz lub gorco jej skroni; Wstrzymujc oddech, usty chwyta jej westchnienie I okiem owi wszystkie jej wzroku promienie. Wtem pomidzy ich usta migna znienacka Naprzd mucha, a za ni tu Wojskiego placka Na Litwie much dostatek. Jest pomidzy nimi Gatunek much osobny, zwanych szlacheckimi; Barw i ksztatem cakiem podobne do innych, Ale pier maj szersz, brzuch wikszy od gminnych, Latajc bardzo hucz i nieznonie brzcz, A tak silne, e tkank przebij pajcz, Lub jeli ktra wpadnie, trzy dni bdzie bzyka, Bo z pajkiem sam na sam moe si boryka. Wszystko to Wojski zbada, i jeszcze dowodzi, e si z tych much szlacheckich pomniejszylud rodzi, e one tym s muchom, czym dla roju matki, e z ich wybiciem zgin owadw ostatki. Prawda, e ochmistrzyni ani pleban wioski Nie uwierzyli nigdy w te Wojskiego wnioski I trzymali inaczej o muszym rodzaju; Lecz Wojski nie odstpi dawnego zwyczaju, Ledwie dostrzeg takow much, wnet j goni. Wanie teraz mu szlachcic nad uchem zadzwoni; Po dwakro Wojski machn, zdziwi si, e chybi, Trzeci raz machn, tylko co okna nie wybi; A mucha, odurzona od tyla oskotu, Widzc dwch ludzi w progu bronicych odwrotu, Rzucia si z rozpacz pomidzy ich lica; I tam za ni migna Wojskiego prawica: Raz tak by tgi, e dwie odskoczyy gowy, Jak rozdarte piorunem dwie drzewa poowy; Uderzyy si mocno oboje w uszaki, Tak e obojgu sine zostay si znaki. Szczciem nikt nie uwaa, bo dotychczasowa ywa, gona, lecz dosy porzdna rozmowa Zakoczya si nagym wybuchem haasu. Jak strzelcy gdy na lisa zacign do lasu, Sycha gdzieniegdzie trzask drzew, strzay, psiarni granie, A wtem dojedacz dzika ruszy niespodzianie, Da znak, i wrzask powstaje w strzelcw i psw tuszczy, Jak gdyby si ozway wszystkie drzewa puszczy,- Tak dzieje si z rozmow: z wolna si pomyka, A natrafi na przedmiot wielki, jak na dzika. Dzikiem rozmw strzeleckich by w spr zaarty Rejenta z Asesorem o sawne ich charty. Krtko trwa, lecz zrobili wiele w jedn chwll, Bo razem wyrzucili sw i obelg tyle, e wyczerpnli sporu zwyczajne trzy czci, Przycinki, gniew, wyzwanie - i szo ju do pici. Wic ku nim z drugiej izby wszyscy si porwali I toczc si przeze drzwi na ksztat bystrej fali, Unieli mod par stojc na progu, Podobn Janusowi, dwulicemu bogu. Tadeusz z Telimen nim na skroniach wosyPoprawili, ju grone ucichy odgosy, Szmer zmieszany ze miechem rd ciby si szerzy, Nastpi rozejm ktni, Kwestarz j umierzy: Czowiek stary, lecz krpy i bardzo pleczysty. Wanie kiedy Asesor podbieg do jurysty, Gdy ju sobie gestami grozili szermierze, On raptem porwa obu z tyu za konierze I dwakro uderzywszy gowy obie mocne Jedn o drug jako jaja wielkanocne, Rozkrzyowa ramiona na ksztat drogoskazu I we dwa kty izby rzuci ich od razu; Chwil z rozcignionymi sta w miejscu rkami I "Pax, pax, pax vobiscum! krzycza, pokjz wami!" Zdziwiy si, zamiay nawet strony obie: Przez szacunek, naleny duchownej osobie, Nie miano aja mnicha; a po takiej probieNikt te nie mia ochoty zaczyna z nim zwad, Za kwestarz Robak, skoro uciszy gromad, Wida byo, e wcale tryumfu nie szuka, Ani grozi ktnikom wicej, ani fuka; Tylko poprawi kaptur, i rce za pasem Zatknwszy, wyszed cicho z pokoju. Tymczasem Podkomorzy i Sdzia midzy dwiema strony Plac zajli. Pan Wojski, jakby przebudzony Z gbokiego dumania, w rodku si postawi, Wsy siwe pokrci, kapoty poprawi, Iskrzyy mu si oczy (zawdy postrzegano Ten blask niezwyky, kiedy o owach gadano), Obiega zgromadzenie ognist renic I gdzie szmer jeszcze sysza, jak ksidz kropielnic, Tam uciszajc macha sw plack ze skry;Wreszcie podniosszy trzonek z powag do gry Jak lask marszakowsk, nakaza milczenie. "Uciszcie si! powtarza, miejcie te baczenie, Wy, co jestecie pierwsi myliwi w powiecie, Z gorszcej ktni waszej co bdzie? czy j A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA ` c!T " c# c$ # c%, c&7>wiecie? Oto modzie, na ktrej Ojczyzny nadzieje, Ktra ma wsawia nasze ostpy i knieje, Ktra, niestety, i tak zaniedbuje owy, Moe do ich wzgardzenia wemie pochop nowy! Widzc, e ci, co innym maj da przykady, Z oww przynosz tylko poswarki i zwady.Miejcie te wzgld powinny dla mych wosw siwych; Bo znaem wikszych dawniej nili wy myliwych, A sdziem ich nieraz sdem polubownym. Kt by w lasach litewskich Rejtanowi rwnym? Czy obaw zacign, czy spotka si z wierzem, Kto z Biaopiotrowiczem porwna si Jerzym? Gdzie jest dzi taki strzelec jak szlachcic egota, Co kul z pistoletu w biegu trafia kota? Terajewicza znaem, co idc na dziki Nie bra nigdy innego ora prcz piki! Budrewicza, co chodzi z niedwiedziem w zapasy: Takich mw widziay niegdy nasze lasy! Jeli do sporu przyszo, jake spr godzili?Oto obrali sdziw i zakad stawili. Ogiski sto wk lasu raz przegra o wilka,Niesioowskiemu borsuk kosztowa wsi kilka! I wy, Panowie, pjdcie za starych przykadem I rozstrzygnijcie spr wasz cho mniejszym zakadem. Sowo wiatr, w sporach sownych nigdy niemasz koca Szkoda ust duej suszy ktni o zajca; Wic polubownych sdziw najpierwej obierzcie, A co wyrzek, temu sumiennie zawierzcie. Ja uprosz Sdziego, aeby nie broni Dojedaczowi, choby po pszenicy goni; I tusz, e t ask otrzymam od Pana". To wyrzekszy, Sdziego cisn za kolana."Konia, zawoa Rejent, stawi konia z rzdem I opisz si jeszcze przed ziemskim urzdem, I ten piercie sdziemu w salarijum zo". "Ja, rzek Asesor, stawi me zote obroe, Jaszczurem wykadane, z kkami ze zota, I smycz tkany jedwabny, ktrego robota Rwnie cudna jak kamie, co si na nim wieci. Chciaem ten sprzt zostawi w dziedzictwie dla dzieci, Jelibym si oeni: ten sprzt mnie darowa Ksi Dominik, kiedym z nim razem polowa I z marszakiem Sanguszk ksiciem, z jeneraem Mejenem, i gdy wszystkich na charty wyzwaem. Tam, bezprzykadn w dziejach polowania sztuk, Uszczuem sze zajcy pojedycz suk. Polowalimy wtenczas na Kupiskim boniu; Ksi Radziwi nie mg dosiedzie na koniu; Zsiad, i objwszy sawn m charcic Kani, Trzykro jej w sam gow da pocaowanie, A potem trzykro rk klasnwszy po pysku, Rzek: "Mianuj ci odtd Ksin na Kupisku".- Tak Napoleon daje wodzom swoim ksistwa Od miejsc, na ktrych wielkie odnieli zwycistwa". Telimena, znudzona zbyt dugimi swary, Chciaa wyj na dziedziniec, lecz szukaa pary; Wzia koszyczek z koka: "Panowie, jak widz, Chcecie zosta w pokoju, ja id na rydze; Kto aska, prosz za mn" - rzeka, koo gowy Obwijajc czerwony szal kaszemirowy; Creczk Podkomorstwa wzia w jedn rk, A drug podchylia do kostek sukienk; Tadeusz milczkiem za ni na grzyby popieszy. Zamiar przechadzki bardzo Sdziego ucieszy, Widzia sposb rozjcia krzykliwego sporu,A wic krzykn: "Panowie, po grzyby do boru! Kto z najpikniejszym rydzem do stou przybdzie, Ten obok najpikniejszej panienki usidzie; Sam j sobie wybierze. Jeli znajdzie dama,Najpikniejszego chopca wemie sobie sama". Ksiga trzecia: Umizgi Hrabia wraca do siebie, lecz konia wstrzymywa, Gow coraz w ty krci, w ogrd si wpatrywa; I raz mu si zdawao, e znowu z okienka Bysna tajemnicza, bieluchna sukienka, I co lekkiego znowu upado z wysoka, I przeleciawszy cay ogrd w mgnieniu oka, Pomidzy zielonymi wiecio ogrki: Jako promie soneczny, wykradszy si z chmurki, Kiedy rd roli padnie na krzemienia skib Lub rd zielonej ki w drobn wody szyb. Hrabia zsiad z konia, sugi odprawi do domu, A sam ku ogrodowi ruszy po kryjomu; Dobieg wkrtce parkanu, znalaz w nim otwory wcisn si po cichu, jak wilk do obory; Nieszczciem, trci krzaki suchego agrestu. Ogrodniczka, jak gdyby zlka si szelestu, Ogldaa si wkoo, lecz nic nie spostrzega; Przecie ku drugiej stronie ogrodu pobiega. A Hrabia bokiem, midzy wielkie koskie szczawie, Midzy licie opuchu, na rkach, po trawie, Skaczc jak aba, cicho, przyczoga si blisko, Wytkn gow, i ujrza cudne widowisko. W tej czci sadu rosy tu i wdzie winie,rd nich zboe w gatunkach zmieszanych umylnie: Pszenica, kukuruza, bb, jczmie wsaty, Proso, groszek, a nawet krzewiny i kwiaty.Domowemu to ptastwu taki ochmistszyni Wymylia ogrdek: sawna gospodyni, Zwaa si Kokosznicka, z domu Jendykowi- czwna; jej wynalazek epok stanowi W domowym gospodarstwie; dzi powszechnie znany, Lecz w owych czasach jeszcze za nowo podany, Przyjty pod sekretem od niewielu osb, Nim go wyda kalendarz, pod tytuem: Sposb Na jastrzbie i kanie, albo nowy rodek Wychowywania drobiu - by to w ogrodek. Jako zaledwie kogut, co odprawia warty, Stanie i nieruchomie dzierc dzib zadarty,I gow grzebieniast pochyliwszy bokiem, Aby tym acniej w niebo mg celowa okiem, Dostrzee wiszcego jastrzbia rd chmury, Krzyknie: zaraz w ten ogrd chowaj si kury, Nawet gsi i pawie, i w nagym przestrachu Gobie, gdy nie mog schroni si na dachu. Teraz w niebie adnego nie widziano wroga,Tylko skwarzya soca letniego pooga, Od niej ptaki w zboowym ukryy si lasku;Tamte le w murawie, te kpi si w piasku. rd ptaszych gw sterczay gwki ludzkie mae, Odkryte; wosy na nich krtkie, jak len biae; Szyje nagie do ramion, a pomidzy nimi Dziewczyna gow wysza, z wosami duszymi; Tu za dziemi paw siedzia i pir swych obrcze Szeroko rozprzestrzeni w rnofarbn tcz, Na ktrej gwki biae, jak na tle obrazku,Rzucone w ciemny bkit, nabieray blasku,Obrysowane wkoo krgiem pawich oczu Jak wiankiem gwiazd, wieciy w zbou jakw przezroczu, Pomidzy kukuruzy zocistymi laski I angielsk trawic posrebrzan w paski, I szczyrem koralowym, i zielonym lazem, Ktrych ksztaty i barwy mieszay si razem, Niby krata ze srebra i zota pleciona, A powiewna od wiatru jak lekka zasona Nad gstw rnofarbnych kosw i badylw Wisiaa jak baldakim jasna mga motylw Zwanych babkami, ktrych poczwrne skrzydeka, Lekkie jak pajczyna, przejrzyste jak szkieka, Gdy w powietrzu zawisn, zaledwie widome,I chocia brzcz, mylisz, e s nieruchome. Dziewczyna powiewaa podniesion w rku Szar kitk, podobn do pir strusich pku,Ni zdaa si ogania gwki niemowlce Od zotego motylw deszczu, - w drugiej rce Co u niej rogatego, zocistego wieci, Zdaje si, e naczynie do karmienia dzieci, Bo je zbliaa dzieciom do ust po kolei, Miao za ksztat zotego rogu Amaltei. Tak zatrudniona, przecie obracaa gow Na pamitne szelestem krzaki agrestowe, Nie widzc, e napastnik ju z przeciwnej strony Zbliy si, czogajc si jak w przez zagony; A wyskoczy z opuchu; spjrzaa, - sta blisko, O cztery grzdy od niej, i kania si nisko.Ju gow odwrcia i wzniosa ramiona, I zrywaa si lecie jak kraska sposzona,I ju lekkie jej stopy wiony nad liciem, Kiedy dzieci, przelke podrnego wniciem I ucieczk dziewczyny, wrzasny okropnie; Posyszaa, uczua, e jest nieroztropnie Dziatw ma, przelk i sam porzuci: Wracaa wstrzymujc si, lecz musiaa wrci, Jak niechtny duch, wrka przyzwany zaklciem, Przybiega z najkrzykliwszym bawi si dzieciciem, Siada przy nim na ziemi, wzia je na ono, Drugie gaskaa rk i mow pieszczon; A si uspokoiy, objwszy w rczta Jej kolana i tulc gwki jak pisklta Pod skrzydo matki. Ona rzeka: "Czy to piknie Tak krzycze? czy to grzecznie? Ten pan was si zlknie Ten pan nie przyszed straszy; to nie dziad szkaradny, To go, dobry pan, patrzcie tylko, jaki adny". Sama spojrzaa: Hrabia umiechn si mileI widocznie by wdziczen jej za pochwa tyle; Postrzega si, umilka, oczy opucia I jako ry pczek caa si sponia. W istocie by to pikny pan: susznej urody, Twarz mia pocig, blade, lecz wiee jagody, Oczy modre, agodne, wos dugi, biaawy;Na wosach listki ziela i kosmyki trawy, Ktre Hrabia oberwa peznc przez zagony, Zieleniy si jako wieniec rozpleciony. "O ty! rzek, jakimkolwiek uczcz ci imieniem, Bstwem jeste czy nimf, duchem czy widzeniem! Mw! wasna-li ci wola na ziemi sprowadza Obca-li wizi ciebie na padole wadza? Ach, domylam si, - pewnie wzgardzony mionik, Jaki pan mony, albo opiekun zazdronik W tym ci parku zamkowym jak zaklt strzee! Godna, by o ci broni walczyli rycerze, By zostaa romansw heroin smutnych! Odkryj mi, Pikna, tajnie twych losw okrutnych! Znajdziesz wybawiciela, - odtd twym skinieniem, Jak rzdzisz sercem moim, tak rzd mym ramieniem". Wycign rami. Ona z rumiecem dziewiczym, Ale z rozweselonym suchaa obliczem: Jak dzieci lubi widzie obrazki jaskrawe I w liczmanach byszczcych znajduje zabaw, Nim rozezna ich warto, tak si such jejpieci Z dwicznymi sowy, ktrych nie poja treci. Na koniec zapytaa: "Skd tu Pan przychodzi? I czego tu po grzdach szuka Pan Dobrodzij" Hrabia oczy roztworzy, zmieszany, zdziwiony, Milcza; wreszcie zniajc swej rozmowy tony: "Przepraszam, rzek, Panienko! widz, empomiesza Zabawy! ach, przepraszam, jam wanie popiesza Na niadanie: ju pno, chciaem na czas zdy; Panienka wie, e drog trzeba wkoo kry, Przez ogrd, zdaje mi si, jest do dworu procij". Dziewczyna rzeka: "Tdy droga Jegomoci;Tylko grzd psu nie trzeba; tam midzy muraw cieka". - "W lewo, zapyta Hrabia, czy naprawo?" Ogrodniczka, podniosszy bkitne oczta, Zdawaa si go bada, ciekawoci zdjta: Bo dom o tysic krokw widny jak na doni,A Hrabia drogi pyta? Ale Hrabia do nij Chcia koniecznie co mwi i szuka powodu Rozmowy.-"Panna mieszka tu? blisko ogrodu? Czy na wsi? jak to byo, em Panny we dworze Nie widzia? czy niedawno tu? przyjezdna moe?" Dziewcz wstrzsno gow.-"Przepraszam, Panienko, Czy nie tam pokj Panny, gdzie owe okienko?" Myli za w duchu: jeli nie jest heroin Romansw, jest modziuchn, przeliczn dziewczyn. Zbyt czsto wielka dusza, myl wielka, ukryta W samotnoci, jak ra rd lasw rozkwita; Dosy j wynie na wiat, postawi przed socem, Aby widzw zdziwia jasnych barw tysicem! Ogrodniczka tymczasem powstaa w milczeniu, Podniosa jedno dzieci zwise na ramieniu,Drugie wzia za rk, a kilkoro przodem Zaganiajc jak gski, sza dalej ogrodem. Odwrciwszy si rzeka: "Czy te Pan nie moe Rozbiege moje ptastwo wpdzi nazad w zboe?" "Ja ptastwo pdza?" krzykn Hrabia z zadziwieniem; Ona tymczasem znika zakryta drzew cieniem. Chwil jeszcze z szpaleru przez majowe zwoje Przewiecao co na wskr, jakby oczu dwoje. Samotny Hrabia dugo jeszcze sta w ogrodzie: Dusza jego, jak ziemia po soca zachodzie, Ostygaa powoli, barwy braa ciemne; Zacz marzy, lecz sny mia bardzo nieprzyjemne. Zbudzi si, sam nie wiedzc, na kogo si gniewa; Niestety, mao znalaz! nadto si spodziewa! Bo gdy zagonem pezn ku owej pasterce, Palio mu si w gowie, skakao w nim serce; Tyle wdzikw w tajemnej nimfie upatrywa, W tyle j cudw ubra, tyle odgadywa! Wszystko znalaz inaczej: prawda, e twarz adn, Kibi miaa wysmuk, ale jak nieskadn! A owa pulchno licw i rumieca ywo, Malujca zbyteczn, prostack szczliwo! Znak, e myl jeszcze drzemie, e serce nieczynne! I owe odpowiedzi, tak wiejskie, tak gminne!"Po c si udzi, krzykn, zgaduj po czasie! Moja nimfa tajemna pono gsi pasie!" Z nimfy zniknieniem cae czarowne przezrocze Zmienio si: te wstgi, te kraty urocze, Zote, srebrne, niestety! wic to bya soma? Hrabia z zaamanymi poglda rkoma Na snopek uwizanej trawami mietlicy, Ktr bra za pk strusich pir w rku dziewicy Nie zapomnia naczynia: zocista konewka, w rek Amaltei, bya to marchewka! Widzia j w ustach dziecka poeran chciwie: Wic byo po uroku! po czarach! po dziwie! Tak chopiec, kiedy ujrzy cykoryi kwiaty, Wabice do mikkimi, lekkimi bawaty, Chce je pieci, zblia si, dmuchnie, i z podmuchem Cay kwiat na powietrzu rozleci si puchem, A w rku widzi tylko badacz zbyt ciekawy Nag odyg szarozielonawej trawy. Hrabia wcisn na oczy kapelusz i wraca Tamtdy, kdy przyszed, ale drog skraca Stpajc po jarzynach, kwiatach i agrecie,A przeskoczywszy parkan odetchn narecie! Przypomnia, e dziewczynie mwi o niadaniu; Moe ju wszyscy wiedz o jego spotkaniu W ogrodzie, blisko domu? moe szuka wyl? Postrzegli, e ucieka? kto wie, co pomyl? Wic wypadao wrci. Chylc si u potw,Okoo miedz i zielska, po tysicach zwrotw Rad by przecie, e wyszed w kocu na gociniec, Ktry prosto prowadzi na dworski dziedziniec. Szed przy pocie, a gow odwraca od sadu, Jak zodziej od pichlerza, aby nie da ladu, e go myli nawiedzi albo ju nawiedzi. Tak Hrabia by ostrny, cho go nikt nie ledzi; Patrzy w stron przeciwn ogrodu, na prawo. By gaj z rzadka zarosy, wysany muraw; Po jej kobiercach, na wskro biaych pniwbrzozowych, Pod namiotem obwisych gazi majowych, Snuo si mnstwo ksztatw, ktrych dziwne ruchy, Niby tace, i dziwny ubir: istne duchy Bdzce po ksiycu. Tamci w czarnych, ciasnych, Ci w dugich, rozpuszczonych szatach, jak nieg jasnych; Tamten pod kapeluszem jak obrcz szerokim, Ten z go gow; inni, jak gdyby obokiemObwiani, idc, na wiatr puszczaj zasony, Cignce si za gow jak komet ogony. Kady w innej postawie: ten przyros do ziemi, Tylko oczyma krci na d spuszczonemi; w, patrzc wprost przed siebie, niby senny kroczy Jak po linie, ni w prawo, ni w lewo nie zboczy; Wszyscy za cigle w rne schylaj si strony A do ziemi, jak gdyby wybija pokony. Jeeli si przybli albo si spotkaj, Ani mwi do siebie, ani si witaj, Gboko zadumani, w sobie pogreni. Hrabia widzia w nich obraz elizejskich cieni, Ktre chocia boleciom, troskom niedostpne, Bkaj si spokojne, ciche, lecz pospne. Kt by zgadn, e owi, tak mao ruchomi,Owi milczcy ludzie - s nasi znajomi? Sdziowscy towarzysze! z hucznego niadania Wyszli na uroczysty obrzd grzybobrania: Jako ludzie rozsdni, umiej miarkowa Mowy i ruchy swoje, aby je stosowa W kadej okolicznoci do miejsca i czasu. Dlatego, nim ruszyli za Sdzi do lasu, Wzili postawy tudzie ubiory odmienne, Suce do przechadzki opocze pcienne,Ktrymi osaniaj po wierzchu kontusze, A na gowy somiane wdziali kapelusze, Std biali wygldaj jak czyscowe dusze. Modzie take przebrana, oprocz TelimenyI kilku po francusku chodzcych. Tej sceny Hrabia nie poj, nie zna wiejskiego zwyczaju, Wic zdziwiony niezmiernie bieg pdem do gaju. Grzybw byo w brd: chopcy bior krasnolice, Tyle w pieniach litewskich sawione lisice, Co s godem paniestwa, bo czerw ich niezjada, I dziwna, aden owad na nich nie usiada. Panienki za wysmukym goni borowikiem, Ktrego pie nazywa grzybw pukownikiem. Wszyscy dybi na rydza; ten wzrostem skromniejszy I mniej sawny w piosenkach, za to najsmaczniejszy, Czy wiey, czy solony, czy jesiennej pory,Czy zim. Ale Wojski zbiera muchomory. Inne posplstwo grzybw pogardzone w braku Dla szkodliwoci albo niedobrego smaku; Lecz nie s bez uytku, one zwierza pas I gniazdem s owadw i gajw okras. Na zielonym obrusie k, jako szeregi Naczy stoowych stercz: tu z krgymi brzegi Surojadki srebrzyste, te i czerwone, Niby czareczki rnym winem napenione; Kolak, jak przewrcone kubka dno wypuke, Lejki, jako szampaskie kieliszki wysmuke, Bielaki krge, biae, szerokie i paskie, Jakby mlekiem nalane filianki saskie, I kulista, czarniawym pykiem napeniona Purchawka, jak pieprzniczka - za innych j co bdzie? czy j A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{'P c(T c) c*x! c++ c,6Simiona Znane tylko w zajczym lub wilczym jzyku,Od ludzi nie ochrzczone; a jest ich bez liku. Ni wilczych, ni zajczych nikt dotkn nie raczy, A kto schyla si ku nim, gdy bd swj obaczy, Zagniewany, grzyb zamie albo nog kopnie;Tak szpecc traw, czyni bardzo nieroztropnie. Telimena ni wilczych, ni ludzkich nie zbiera,Roztargniona, znudzona, dokoa spoziera, Z gow w gr zadart. Wic pan Rejent wgniewie Mwi o niej, e grzybw szukaa na drzewie; Asesor j zoliwiej rwna do samicy, Ktra miejsca na gniazdo szuka w okolicy. Jako zdaa si szuka samotnoci, ciszy, Oddalaa si z wolna od swych towarzyszy I sza lasem na wzgrek pochyo wyniosy, Ocieniony, bo drzewa gciej na nim rosy. W rodku szarza si kamie; strumie spod kamienia Szumia, tryska i zaraz, jakby szuka cienia, Chowa si midzy gste i wysokie zioa, Ktre wod pojone bujay dokoa; Tam w bystry swawolnik, spowijany w trawy I liciem podesany, bez ruchu, bez wrzawy, Niewidzialny i ledwie dosyszany szepce, Jako dzieci krzykliwe zoone w kolebce, Gdy matka nad nim zwie firanki majowe I licia makowego nasypie pod gow. Miejsce pikne i ciche, tu si czsto schrania Telimena, zowic je wityni dumania. Stanwszy nad strumieniem, rzucia na trawnik Z ramion swj szal powiewny, czerwony jak krwawnik, I podobna pywaczce, ktra do kpieli Zimnej schyla si, nim si zanurzy omieli,Klkna i powoli chylia si bokiem; Wreszcie, jakby porwana koralu potokiem, Upada na i caa wzdu si rozpostara, okcie na trawie, skronie na doniach opara, Z gow w d skonion; na dole, u gowy, Bysn francuskiej ksiki papier welinowy; Nad alabastrowymi stronicami ksigi Wiy si czarne pukle i rowe wstgi. W szmaragdzie bujnych traw, na krwawnikowym szalu, W sukni dugiej, jak gdyby w powoce koralu, Od ktrej odbija si wos z jednego koca, Z drugiego czarny trzewik; po bokach byszczca nien poczoszk, chustk, biaoci rk, lica, Wydawaa si z dala jak pstra gsienica, Gdy wpenie na zielony li klonu. Niestety! Wszystkie tego obrazu wdziki i zalety Darmo czekay znawcw, nikt nie zwaa na nie, Tak mocno zajmowao wszystkich grzybobranie. Tadeusz przecie zwaa i w bok strzela okiem, I nie miejc i prosto, przysuwa si bokiem: Jak strzelec, gdy w ruchomej, gazistej szopie, Usiadszy na dwch koach, podjeda na dropie, Albo na siewki idc, przy koniu si kryje, Strzelb zoy na siodle lub pod kosk szyj, Niby to bron wczy, niby jedzie miedz, A coraz si przyblia, kdy ptaki siedz, Tak skrada si Tadeusz. Sdzia czaty zmiesza I przeciwszy mu drog, do rda popiesza. Z wiatrem igray biae poy szarafana I wielka chustka w pasie kocem uwizana;Somiany, podwizany kapelusz od ruchu Nagego chwia si z wiatrem jako li opuchu, Spadajc to na barki, to znowu na oczy; W rku ogromna laska: tak pan Sdzia kroczy. Schyliwszy si i rce obmywszy w strumieniu, Usiad przed Telimen na wielkim kamieniu I wsparszy si oburcz na gak soniowTrzciny ogromnej, z tak ozwa si przemow: "Widzi Aka, od czasu jak tu u nas goci Tadeuszek, niemao mam niespokojnoci; Jestem bezdzietny, stary; ten dobry chopczyna Wszak to moja na wiecie pociecha jedyna, Przyszy dziedzic fortunki mojej. Z aski nieba Zostawi mu ks niezy szlacheckiego chleba; Ju mu te czas obmyle los, postanowienie; Ale zwaaj no, Aka, moje utrapienie! Wiesz, e pan Jacek, brat mj, Tadeusza ociec, Dziwny czowiek, zamiarw jego trudno dociec, Nie chce wraca do kraju, Bg wie gdzie si kryje, Nawet nie chce synowi oznajmi, e yje, A cigle nim zarzdza. Naprzd w legijony Chcia go posya; byem okropnie zmartwiony. Potem zgodzi si przecie, by w domu pozosta I eby si oeni. Juby ony dosta; Partyj upatrzyem; nikt z obywateli Nie wyrwna z imienia ani z parenteli Podkomorzemu; jego starsza crka Anna Jest na wydaniu, pikna i posana panna. Chciaem zagai". - Na to Telimena zblada,Zoya ksik, wstaa nieco i usiada. "Jak mam kocham, rzeka, czy to, Panie Bracie, Jest w tym sens jaki? czy wy Boga w sercumacie? To mylisz Tadeusza zosta dobrodziejem, Jeli modego chopca zrobisz grykosiejem!wiat mu zawiesz! wierz mi, kl was kiedy bdzie! Zakopa taki talent w lasach i na grzdzie! Wierz mi, ile poznaam, pojtne to dzieci, Warto, eby na wielkim przetaro si wiecie; Dobrze Brat zrobi, gdy go do stolicy wyle; Na przykad do Warszawy? lub wie Brat, co myl, eby do Peterburka? Ja pewnie tej zimy Pojad tam dla sprawy; razem uoymy, Co zrobi z Tadeuszem; znam tam wiele osb, Mam wpywy: to najlepszy kreacyi sposb. Za m pomoc znajdzie wstp w najpierwsze domy, A kiedy bdzie wanym osobom znajomy, Dostanie urzd, order; wtenczas niech porzuci Sub, jeeli zechce, niech do domu wrci,Majc ju i znaczenie, i znajomo wiata. I c Brat myli o tym?" - "Juci, w modelata, Rzek Sdzia, niele chopcu troch si przewietrzy, Obejrze si na wiecie, midzy ludmi przetrze; Ja za modu niemao wiata objechaem: Byem w Piotrkowie, w Dubnie, to za trybunaem Jadc jako palestrant, to wasne swe sprawy Forytujc, jedziem nawet do Warszawy. Czek niemao skorzysta! chciabym i synowca Wysa pomidzy ludzie, prosto jak wdrowca, Jak czeladnika, ktry terminuje lata, Aeby naby troch znajomoci wiata. Nie dla rang ni orderw! prosz unienie, Ranga moskiewska, order, c to za znaczenie? Ktry to z dawnych panw, ba, nawet dzisiejszych, Midzy szlacht w powiecie nieco zamoniejszych, Dba o podobne fraszki; przecie s w estymie U ludzi, bo szanujem w nich rd, dobre imi, Albo urzd, lecz ziemski, przyznany wyborem Obywatelskim, nie za czyim tam faworem". Telimena przerwaa: "Jeli Brat tak myli, Tym lepiej, wic go jako wojaera wylij". "Widzi Siostra, rzek Sdzia skrobic smutnie gow, Chciabym bardzo, c, kiedy mam trudnoci nowe! Pan Jacek nie wypuszcza z opieki swej synaI przysa mi tu wanie na kark bernardyna Robaka, ktry przyby z tamtej strony Wisy, Przyjaciel brata, wszystkie wie jego zamysy; A wic o Tadeusza ju wyrzekli losie I chc, by si oeni, aby poj Zosi, Wychowank Wa Pani; oboje dostan, Oprocz fortunki mojej, z aski Jacka wianoW kapitaach; wiesz Aka, e ma kapitay,I z aski jego mam te fundusz prawie cay, Ma wic prawo rozrzdza. - Aka pomyl o tem, eby si to zrobio z najmniejszym kopotem; Trzeba ich z sob pozna. Prawda, bardzo modzi, Szczeglnie Zosia maa, lecz to nic nie szkodzi; Czas by ju Zok wreszcie wydoby z zamknicia, Bo wszakci to ju pono wyrasta z dziecicia". Telimena, zdziwiona i prawie wylka, Podnosia si coraz, na szalu uklka; Zrazu suchaa, pilnie potem doni ruchem Przeczya, rk wawo wstrzsajc nad uchem, Odpdzajc jak owad nieprzyjemne sowa Na powrt w usta mwcy. "A! a! to rzecz nowa! Czy to Tadeuszowi szkodzi, czy nie szkodzi,Rzeka z gniewem, sd o tym sam Wa PanDobrodziej; Mnie nic do Tadeusza, sami o nim radcie, Zrbcie go ekonomem, lub w karczmie posadcie, Niech szynkuje, lub z lasu niech wierzyn znosi: Z nim sobie, co zechcecie, zrbcie; lecz do Zosi? Co Wa Pastwu do Zosi? Ja jej rk rzdz, Ja sama! e pan Jacek dawa by pienidze Na wychowanie Zosi, i e jej wyznaczy Ma pensyjk roczn, wicej przyrzec raczy, To jej jeszcze nie kupi. Zreszt Pastwo wiecie, I dotd jeszcze o tym wiadomo na wiecie, e hojno Pastwa dla nas nie jest bez powodu, Winni co Soplicowie dla Horeszkw rodu". (Tej czci mowy Sdzia sucha z niepojtem Pomieszaniem, aoci i widocznym wstrtem; Jakby lka si reszty mowy, gow skoni I rk potakujc, mocno si zaponi). Telimena koczya: "Byam jej piastunk, Jestem krewn, jedyn Zosi opiekunk. Nikt oprcz mnie nie bdzie myli o jej szczciu". "A jeli ona szczcie znajdzie w tym zamciu?" Rzek Sdzia wzrok podnoszc. "Jeli Tadeuszka Podoba?" - "Czy podoba? to na wierzbie gruszka Podoba, nie podoba, a to mi rzecz wana! Zosia nie bdzie, prawda, partyja posana, Ale te nie jest z lada wsi, lada szlachcianka, Idzie z Janie Wielmonych, jest Wojewodzianka, Rodzi si z Horeszkwny; maonka dostanie! Staralimy si tyle o jej wychowanie! Chybaby tu zdziczaa". - Sdzia pilnie sucha Patrzc w oczy; zdao si, e si udobrucha, Bo rzek dosy wesoo: "No, to i c robi, Bg widzi, szczerze chciaem interesu dobi; Tylko bez gniewu. Jeli Aka si nie zgodzi,Aka ma prawo; smutno - gniewa si nie godzi; Radziem, bo brat kaza, nikt tu nie przymusza; Gdy Aka rekuzuje pana Tadeusza, Odpisuj Jackowi, e nie z mojej winy Nie dojd Tadeusza z Zosi zarczyny. Teraz sam bd radzi; pono z Podkomorzym Zagaimy swatostwo i reszt uoym". Przez ten czas Telimena ostyga z zapau: "Ja nic nie rekuzuj, Braciszku, pomau! Sam mwie, e jeszcze za wczenie, - zbyt modzi,- Rozpatrzmy si, czekajmy, nic to nie zaszkodzi, Poznajmy z sob pastwa modych; bdziem zwaa, Nie mona szczcia drugich tak na traf naraa; Ostrzegam tylko wczenie, niech Brat Tadeusza Nie namawia, kocha si w Zosi nie przymusza, Bo serce nie jest suga, nie zna, co to pany, I nie da si przemoc okuwa w kajdany". Za czym Sdzia, powstawszy, odszed zamylony; Pan Tadeusz z przeciwnej przyblia si strony Udajc, e szukanie grzybw tam go zwabia; W tyme kierunku z wolna posuwa si Hrabia. Hrabia podczas Sdziego sporw z Telimen Sta za drzewami, mocno zdziwiony t scen; Doby z kieszeni papier i owek, sprzty, Ktre zawsze mia z sob, i na pie wygity Rozpiwszy kartk, wida, e obraz malowa, Mwic sam z sob: "Jakby umylnie grupowa: Ten na gazie, ta w trawie, grupa malownicza! Gowy charakterowe! z kontrastem oblicza!" Podchodzi, wstrzymywa si, lornetk przeciera, Oczy chustk obwiewa i coraz spoziera: "Miaoby to cudowne, liczne widowisko Zgin albo zmieni si, gdy podejd blisko?Ten aksamit traw bdzie to mak i botwinie? W nimfie tej czy obacz jak ochmistrzyni?" Cho Hrabia Telimen ju dawniej widywa W domu Sdziego, w ktrym dosy czsto bywa, Lecz mao j uwaa; zadziwi si zrazu, Rozeznajc w niej model swojego obrazu. Miejsca pikno, postawy wdzik i gust ubrania Zmieniy j, zaledwie bya do poznania. W oczach wieciy jeszcze niezagase gniewy; Twarz oywiona wiatru wieymi powiewy, Sporem z Sdzi i nagym przybyciem modziecw, Nabraa mocnych, ywszych ni zwykle rumiecw. "Pani, rzek Hrabia, racz mej miaoci darowa, Przychodz i przeprasza, i razem dzikowa. Przeprasza, e jej krokw ledziem ukradkiem, I dzikowa, e byem jej dumania wiadkiem; Tyle j obraziem! winienem jej tyle! Przerwaem chwile duma: winienem ci chwile Natchnienia! chwile bogie! potpiaj czowieka, Ale sztukmistrz twojego przebaczenia czeka! Na wielem si odway, na wicej odwa! Sd!" - tu uklk i poda swoje peizae. Telimena sdzia malowania proby Tonem grzecznej, lecz sztuk znajcej osoby; Skpa w pochway, lecz nie szczdzia zachtu: "Brawo, rzeka, winszuj, niemao talentu.Tylko Pan nie zaniedbuj; szczeglniej potrzeba Szuka piknej natury! O, szczliwe nieba Krajw woskich! rowe Cezarw ogrody! VVy, klasyczne Tyburu spadajce wody! I straszne Pauzylipu skaliste wydroe! To, Hrabio, kraj malarzw! U nas, al si Boe. Dziecko muz, w Soplicowie oddane na mamki, Umrze pewnie. Mj Hrabio, oprawi to w ramki Albo w album umieszcz, do rysunkw zbiorku, Ktre zewszd skupiaam: mam ich dosy wbiurku". Zaczli wic rozmow o niebios bkitach, Morskich szumach, i wiatrach wonnych, i ska szczytach, Mieszajc tu i wdzie, podrnych zwyczajem, miech i urganie si nad ojczystym krajem. A przecie wokoo nich cigny si lasy Litewskie! tak powane i tak pene krasy!- Czeremchy oplatane dzikich chmielw wiecem, Jarzbiny ze wieym pasterskim rumiecem, Leszczyna jak menada z zielonymi bery, Ubranymi jak w grona, w orzechowe pery;A niej dziatwa lena: gg w objciu kalin, Oyna czarne usta tulca do malin. Drzewa i krzewy limi wziy si za rce,Jak do taca stajce panny i modziece Wkoo pary maonkw. Stoi pord grona Para, nad ca len gromad wzniesiona Wysmukoci kibici i barwy powabem, Brzoza biaa, kochanka, z maonkiem swym grabem A dalej, jakby starce na dzieci i wnuki Patrz siedzc w milczeniu, tu sdziwe buki, Tam matrony topole i mchami brodaty Db, woywszy pi wiekw na swj kark garbaty, Wspiera si, jak na grobw poamanych supach, Na dbw, przodkw swoich, skamieniaychtrupach. Pan Tadeusz krci si nudzc niepomau Dug rozmow, w ktrej nie mg bra udziau; A gdy zaczto sawi cudzoziemskie gaje I wylicza z kolei wszystkich drzew rodzaje: Pomaracze, cyprysy, oliwki, migday, Kaktusy, aloesy, mahonie, sanday, Cytryny, bluszcz, orzechy woskie, nawet figi, Wysawiajc ich ksztaty, kwiaty i odygi,-Tadeusz nie przestawa dsa si i zyma,Na koniec nie mg duej od gniewu wytrzyma. By on prostak, lecz umia czu wdzik przyrodzenia, I patrzc w las ojczysty, rzek peen natchnienia: "Widziaem w botanicznym wileskim ogrodzie Owe sawione drzewa rosnce na wschodzie I na poudniu, w owej piknej woskiej ziemi; Ktre rwna si moe z drzewami naszemi? Czy aloes z dugimi jak konduktor paki? Czy cytryna karlica z zocistymi gaki, Z liciem lakierowanym, krtka i pkata, Jako kobieta maa, brzydka, lecz bogata? Czy zachwalony cyprys, dugi, cienki, chudy! Co zdaje si by drzewem nie smutku, lecz nudy? Mwi, e bardzo smutnie wyglda na grobie: Jest to jak lokaj Niemiec we dworskiej aobie, Nie miejcy rk podnie ani gowy skrzywi, Aby si etykiecie niczym nie sprzeciwi. "Czy nie pikniejsza nasza poczciwa brzezina, Ktra jako wieniaczka, kiedy pacze syna, Lub wdowa ma, rce zaamie, roztoczy Po ramionach do ziemi strumienie warkoczy!Niema z alu, postaw jak wymownie szlocha! Czemu Pan Hrabia, jeli w malarstwie si kocha, Nie maluje drzew naszych, pord ktrych siedzi? Prawdziwie, bd z Pana artowa ssiedzi,e mieszkajc na yznej litewskiej rwninie, Malujesz tylko jakie skay i pustynie". "Przyjacielu! rzek Hrabia, pikne przyrodzenie Jest form, tem, materi, a dusz natchnienie, Ktre na wyobrani unosi si skrzydach, Poleruje si gustem, wspiera na prawidach. Nie do jest przyrodzenia, nie dosy zapau, Sztukmistrz musi ulecie w sfery ideau! Nie wszystko, co jest pikne, wymalowa da si! Dowiesz si o tym wszystkim z ksiek w swoim czasie. Co si tycze malarstwa: do obrazu trzeba Punktw widzenia, grupy, ensemblu i nieba, Nieba woskiego! std te w kunszcie peizaw Wochy byy, s, bd, ojczyzn malarzw.Std te oprocz Brejgela, lecz nie Van der Helle, Ale peizaysty (bo s dwaj Brejgele), I oprocz Ruisdala, na caej pnocy Gdzie by peizaysta ktry pierwszej mocy? Niebios, niebios potrzeba! " - "Nasz malarzOrowski, Przerwaa Telimena, mia gust Soplicowski.(Trzeba wiedzie, e to jest Soplicw choroba, e im oprocz Ojczyzny nic si nie podoba). Orowski, ktry ycie strawi w Peterburku, Sawny malarz (mam jego kilka szkicw w biurku), Mieszka tu przy cesarzu, na dworze, jakw raju, A nie uwierzy Hrabia, jak tskni po kraju, Lubi cigle wspomina swej modoci czasy, Wysawia wszystko w Polszcze: ziemi, niebo, lasy..." "I mia rozum! zawoa Tadeusz z zapaem: Te Pastwa niebo woskie, jak o nim syszaem, Bkitne, czyste, wszak to jak zamarza woda; Czy nie pikniejsze stokro wiatr i niepogoda? U nas do gow podnie, ile to widokw! Ile scen i obrazw z samej gry obokw! Bo kada chmura inna: na przykad jesiennaPenie jak w leniwa, ulew brzemienna,A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA-` c. c/-0D= c1& c2s1 c3j<I z nieba a do ziemi spuszcza dugie smugiJak rozwite warkocze, to s deszczu strugi; Chmura z gradem, jak balon, szybko z wiatrem leci, Krga, ciemnobkitna, w rodku to wieci, Szum wielki sycha wkoo; nawet te codzienne, Patrzcie Pastwo, te biae chmurki, jak odmienne! Zrazu jak stada dzikich gsi lub abdzi, A z tyu wiatr jak soko do kupy je pdzi: ciskaj si, grubiej, rosn, nowe dziwy! Dostaj krzywych karkw, rozpuszczaj grzywy, Wysuwaj ng rzdy i po niebios sklepie Przelatuj jak tabun rumakw po stepie: Wszystkie biae jak srebro, zmieszay si -nagle Z ich karkw rosn maszty, z grzyw szerokie agle, Tabun zmienia si w okrt i wspaniale pynie Cicho, z wolna, po niebios bkitnej rwninie! " Hrabia i Telimena pogldali w gr; Tadeusz jedn rk pokaza im chmur, A drug cisn z lekka rczk Telimeny; Kilka ju upyno minut cichej sceny; Hrabia rozoy papier na swym kapeluszu I wydoby owek: wtem przykry dla uszu Odezwa si dzwon dworski, i zaraz rd lasu Cichego peno byo krzyku i haasu. Hrabia kiwnwszy gow rzek powanym tonem: "Tak to na wiecie wszystko los zwyk koczy dzwonem. Rachunki myli wielkiej, plany wyobrani, Zabawki niewinnoci, uciechy przyjani, Wylania si serc czuych! - gdy pi z dala ryknie, Wszystko miesza si, zrywa, mci si i niknie!" Tu obrciwszy czuy wzrok ku Telimenie: "C zostaje?" - a ona mu rzeka: "Wspomnienie" I chcc Hrabiego nieco uagodzi smutek, Podaa mu urwany kwiatek niezabudek. Hrabia go ucaowa i na pier przyszpila; Tadeusz z drugiej strony krzak ziela rozchyla Widzc, e si ku niemu tym zielem przewija Co biaego, bya to rczka jak lilija; Pochwyci j, caowa i usty po cichu Uton w niej jak pszczoa w liliji kielichu; Uczu na ustach zimno; znalaz klucz i biay Papier w trbk zwiniony, by to listek may; Porwa, schowa w kieszenie; nie wie, co klucz znaczy, Lecz mu to owa biaa kartka wytumaczy. Dzwon wci dzwoni, i echem z gbi cichych lasw Odezwao si tysic krzykw i haasw; Odgos to by szukania i nawoywania, Haso zakoczonego na dzi grzybobrania, Odgos nie smutny wcale ani pogrzebowy, Jak si Hrabiemu zdao, owszem, obiadowy.Dzwon ten, w kade poudnie krzyczcy z poddasza, Goci i czelad domu na obiad zaprasza: Tak byo w dawnych licznych dworach we zwyczaju I zostao si w domu Sdziego. Wic z gajuWychodzia gromada niosca krobeczki, Koszyki, uwizane kocami chusteczki, Pene grzybw; a panny w jednym rku niosy, Jako wachlarz zwiniony, borowik rozrosy,W drugim zwizane razem, jakby polne kwiatki, Opieki i rozlicznej barwy surojadki: Wojski nis muchomora. Z prnymi przychodzi Rkami Telimena, z ni panicze modzi. Gocie weszli w porzdku i stanli koem: Podkomorzy najwysze bra miejsce za stoem; Z wieku mu i z urzdu ten zaszczyt naley, Idc kania si starcom, damom i modziey; Obok sta Kwestarz; Sdzia tu przy Bernardynie. Bernardyn zmwi krtki pacierz po acinie, Podano w kolej wdk, za czym wszyscy siedli I choodziec litewski milczkiem wawo jedli. Obiadowano ciszej, ni si zwykle zdarza; Nikt nie gada pomimo wezwa gospodarza.Strony biorce udzia w wielkiej o psw zwadzie Myliy o jutrzejszej walce i zakadzie; Myl wielka zwykle usta do milczenia zmusza. Telimena, mwica wci do Tadeusza, Musiaa ku Hrabiemu nieraz si odwrci, Nawet na Asesora nieraz okiem rzuci: Tak ptasznik patrzy w sido, kdy szczygyzwabia, I razem w pastk wrbl. Tadeusz i Hrabia,Obadwa radzi z siebie, obadwa szczliwi, Oba peni nadziei, wic niegadatliwi. Hrabia na kwiatek dumne opuszcza wejrzenie, A Tadeusz ukradkiem spoziera w kieszenie,Czy w kluczyk nie uciek; rk nawet chwyta I krci kartk, ktrej dotd nie przeczyta.> Sdzia Podkomorzemu wgrzyna, szampana Dolewa, suy pilnie, ciska za kolana, Ale do rozmawiania z nim nie mia ochoty I wida, e czu jakie tajemne kopoty. Przemijay w milczeniu talerze i dania; Przerwa nareszcie nudny tok obiadowania Go niespodziany, szybko wpadajc, gajowy; Nie zwaa nawet, e czas wanie obiadowy, Podbieg do Pana; wida z postawy i z miny, e wanej i niezwykej jest posem nowiny.Ku niemu oczy cae zwrcio zebranie, On, odetchnwszy nieco, rzek: "Niedwied, Mospanie!" Reszt wszyscy odgadli; e zwierz z matecznika Wyszed, e w Zaniemesk puszcz si przemyka, e go trzeba wnet ciga, wszyscy wraz uznali, Cho ani si radzili, ani namylali - Spln myl wida byo z ucitych wyrazw, Z gestw ywych, z wydanych rozlicznych rozkazw, Ktre, wychodzc tumnie, razem z ust takwielu, Dyy przecie wszystkie do jednego celu. "Na wie! zawoa Sdzia, hej! konno, setnika! Jutro na brzask obawa, lecz na ochotnika;Kto wystpi z oszczepem, temu z robociznyWytrci dwa szarwarki i pi dni paszczyzny". "W skok, krzykn Podkomorzy, okulbaczysiw, Dobiec w cwa do mojego dworu; wzi co ywo Dwie pjawki, ktre w caej okolicy syn, Pies zowie si Sprawnikiem, a suka Strapczyn; Zakneblowa im pyski, zawiza je w miechu I przystawi je tutaj konno dla popiechu". "Waka!" krzykn na chopca Asesor po rusku, "Tasak mj Sanguszowski pocign na brusku: Wiesz, tasak, co od Ksicia miaem w podarunku; Pas opatrzy, czy kula jest w kadym adunku". "Strzelby, krzyknli wszyscy, mie na pogotowiu!" Asesor woa cigle: "Oowiu, oowiu! Form do kul mam w torbie". - "Do ksidza plebana Da zna, doda pan Sdzia, eby jutro z rana Msz mia w kaplicy lenej; krciuchna oferta Za myliwych, msza zwyka witego Huberta". Po wydanych rozkazach nastao milczenie; Kady duma i rzuca dokoa wejrzenie, Jak gdyby kogo szuka; z wolna wszystkich oczy Sdziwa twarz Wojskiego cignie i jednoczy:Znak to by, e szukaj na przysz wypraw Wodza i e Wojskiemu oddaj buaw. Wojski powsta, zrozumia towarzyszw wol I uderzywszy rk powanie po stole, Pocign zocistego z zanadrza acuszka, Na ktrym wisia gruby zegarek jak gruszka. "Jutro, rzek, p do pitej, przy lenej kaplicy Stawi si bracia strzelcy, wiara obawnicy". Rzek i ruszy od stou, za nim szed gajowy; Oni obmyli maj i urzdzi owy. Tak wodze gdy na jutro bitw zapowiedz, onierze po obozie bro czyszcz i jedz, Lub na paszczach i siodach pi prni kopotu, A wodze rd cichego dumaj namiotu. Przerwa si obiad, dzie zszed na kowaniu koni, Karmieniu psw, zbieraniu i czyszczeniu broni, U wieczerzy zaledwie kto przysiad do stoa; Nawet strona Kusego z partyj Sokoa Przestaa dawnym wielkim zatrudnia si sporem: Pobrawszy si pod rce Rejent z Asesorem Wyszukuj oowiu. Reszta spracowana Sza spa wczenie, aeby przebudzi si zrana. Ksiga czwarta: Dyplomatyka i owy Rwienniki litewskich wielkich kniaziw, drzewa Biaowiey, witezi, Ponar, Kuszelewa! Ktrych cie spada niegdy na koronne gowy Gronego Witenesa, wielkiego Mindowy I Giedymina, kiedy na Ponarskiej grze, Przy ognisku myliwskim, na niedwiedziej skrze Lea, suchajc pieni mdrego Lizdejki, A Wiliji widokiem i szumem Wilejki Ukoysany, marzy o wilku elaznym; I zbudzony, za bogw rozkazem wyranym Zbudowa miasto Wilno, ktre w lasach siedzi Jak wilk porodku ubrw, dzikw i niedwiedzi. Z tego to miasta Wilna, jak z rzymskiej wilczycy, Wyszed Kiejstut i Olgierd, i Olgierdowicy, Rwnie myliwi wielcy jak sawni rycerze, Czyli wroga cigali, czyli dzikie wierz. Sen myliwski nam odkry tajnie przyszych czasw, e Litwie trzeba zawsze elaza i lasw. Knieje! do was ostatni przyjeda na owyOstatni krl, co nosi kopak Witoldowy, Ostatni z Jagiellonw wojownik szczliwy I ostatni na Litwie monarcha myliwy. Drzewa moje ojczyste! jeli niebo zdarzy, Bym wrci was oglda, przyjaciele starzy, Czyli was znajd jeszcze? czy dotd yjecie? Wy, koo ktrych niegdy pezaem jak dzieci; Czy yje wielki Baublis, w ktrego ogromie Wiekami wydronym, jakby w dobrym domie, Dwunastu ludzi mogo wieczerza za stoem? Czy kwitnie gaj Mendoga pod farnym kocioem? I tam na Ukrainie, czy si dotd wznosi Przed Hoowiskich domem, nad brzegami Rosi, Lipa tak rozroniona, e pod jej cieniami Stu modziecw, sto panien szo w taniec parami? Pomniki nasze! ile co rok was poera Kupiecka, lub rzdowa, moskiewska siekiera! Nie zostawia przytuku ni lenym piewakom, Ni wieszczom, ktrym cie wasz tak miy jak ptakom. Wszak lipa Czarnolaska, na gos Jana czua, Tyle rymw natchna! wszak w db gadua Kozackiemu wieszczowi tyle cudw piewa! Ja ile wam winienem, o domowe drzewa! Bahy strzelec, uchodzc szyderstw towarzyszy Za chybion wierzyn, ile w waszej ciszyUpolowaem duma, gdy w dzikim ostpie, Zapomniawszy o owach usiadem na kpie,A koo mnie srebrzy si tu mech siwobrody, Zlany granatem czarnej, zgniecionej jagody,A tam si czerwieniy wrzosiste pagrki, Strojne w brusznice jakby w koralw paciorki - Wokoo bya ciemno; gazie u gry Wisiay jak zielone, gste, niskie chmury, Wicher kdy nad sklepem szala nieruchomym, Jkiem, szumami, wyciem, oskotami, gromem: Dziwny, odurzajcy haas! mnie si zdao, e tam nad gow morze wiszce szalao. Na dole jak ruiny miast: tu wywrot dbu Wysterka z ziemi na ksztat ogromnego zrbu; Na nim oparte, jak cian i kolumn obamy, Tam gaziste kody, tu wp zgnie tramy, Ogrodzone parkanem traw; w rodek tarasuZajrze straszno, tam siedz gospodarze lasu, Dziki, niedwiedzie, wilki; u wrt le kociNa p zgryzione jakich nieostronych goci. Czasem wymkn si w gr przez trawy zielenie, Jakby dwa wodotryski, dwa rogi jelenie I mignie midzy drzewa wierz tawym pasem, Jak promie, kiedy wpadszy ganie midzylasem. I znowu cicho w dole. Dzicio na jedlinieStuka z lekka i dalej odlatuje, ginie, Schowa si, ale dziobem nie przestaje puka, Jak dziecko, gdy schowane woa, by go szuka. Bliej siedzi wiewirka, orzech w apkach trzyma, Gryzie go; zawiesia kitk nad oczyma, Jak piro nad szyszakiem u kirasyjera; Chocia tak osoniona, dokoa spoziera; Dostrzegszy gocia skacze gajw tanecznica Z drzew na drzewa, miga si jako byskawica; Na koniec w niewidzialny otwr pnia przepada Jak wracajca w drzewo rodzime dryjada. Znowu cicho. Wtem ga wstrzsa si trcona I pomidzy jarzbin rozsunione grona Kraniejsze od jarzbin zajaniay lica: To jagd lub orzechw zbieraczka, dziewica; W krobeczce z prostej kory podaje zebraneBrunice wiee, jako jej usta rumiane; Obok modzieniec idzie, leszczyn nagina, Chwyta w lot migajce orzechy dziewczyna.Wtem usyszeli odgos rogw i psw granie, Zgaduj, e si ku nim zblia polowanie, I pomidzy gazi gstw, peni trwogi, Zniknli nagle z oczu jako lene bogi. W Soplicowie ruch wielki; lecz ni psw haasy, Ani rce rumaki, skrzypice kolasy, Ni odgos trb dajcych haso polowania Nie mogy Tadeusza wycign z posania; Ubrany padszy w ko, spa jak bobak w norze. Nikt z modziey nie myli szuka go po dworze, Kady sob zajty pieszy, gdzie kazano; O towarzyszu sennym cakiem zapomniano. On chrapa; soce w otwr, co rd okienicy Wyrznity by w ksztat serca, wpado do ciemnicy Supem ognistym, prosto sennemu na czoo; On jeszcze chcia zadrzema i krci si wkoo, Chronic si blasku, nagle usysza stuknienie, Przebudzi si; wesoe byo przebudzenie. Czu si rzewym jak ptaszek, z lekkoci oddycha, Czu si szczliwym, sam si do siebie umiecha: Mylc o wszystkim, co mu wczora si zdarzyo, Rumieni si i wzdycha, i serce mu bio. Spjrza w okno, o dziwy! w promieni przezroczu, W owym sercu, byszczao dwoje jasnych oczu, Szeroko otworzonych, jak zwykle wejrzenie, Kiedy z jasnoci dziennej przedziera si w cienie; Ujrza i ma rczk, niby wachlarz z bokuNadstawion ku socu dla ochrony wzroku, Palce drobne, zwrcone na wiato rowe,Czerwieniy si na wskro jakby rubinowe; Usta widzia ciekawe, roztulone nieco, I zbki, co jak pery rd koralw wiec,I lica, cho od soca zasaniane doni Row, same cae jak re si poni. Tadeusz spa pod oknem; sam ukryty w cieniu, Lec na wznak, cudnemu dziwi si zjawieniu, I mia je tu nad sob, ledwie nie na twarzy, Nie wiedzia, czy to jawa, czyli mu si marzy Jedna z tych miych, jasnych twarzyczek dziecinnych, Ktre pomnim widziane we nie lat niewinnych. Twarzyczka schylia si - ujrza, drc z bojani I radoci, niestety! ujrza najwyraniej, Przypomnia, pozna wos w krtki, jasnozoty, W drobne, jako nieg biae, zwity papiloty, Niby srebrzyste strczki, co od soca blasku wieciy jak korona na witych obrazku. Zerwa si; i widzenie zaraz uleciao, Przestraszone oskotem; czeka, nie wracao! Tylko usysza znowu trzykrotne stukanie I sowa: "Niech Pan wstaje, czas na polowanie, Pan zaspa". Skoczy z ka i obu rkami Pchn okienic, e a trzasa zawiasami I rozwarszy si w obie uderzya ciany; Wyskoczy, patrzy wkoo, zdumiony, zmieszany, Nic nie widzia, nie dostrzeg niczyjego ladu. Niedaleko od okna by parkan od sadu, Na nim chmielowe licie i kwieciste wiece Chwiay si; czy je lekkie potrciy rce? Czy wiatr ruszy? Tadeusz dugo patrzy na nie, Nie mia i w ogrd; tylko wspar si naparkanie, Oczy podnis i z palcem do ust przycinionym Kaza sam sobie milcze, by sowem kwapionym Nie rozerwa mylenia; potem w czoo stuka, Niby do wspomnie dawnych, upionych w nim, puka, Na koniec gryzc palce do krwi si zadrasn I na cay gos: "Dobrze, dobrze mi tak!" wrzasn. We dworze, gdzie przed chwil tyle byo krzyku, Teraz pusto i gucho jak na mogilniku: Wszyscy ruszyli w pole; Tadeusz nadstawi Uszu i rce do nich jak trbki przyprawi, Sucha, a mu wiatr przynis, wiejcy odpuszczy, Odgosy trb i wrzaski polujcej tuszczy. Ko Tadeusza w stajni czeka osiodany, Wzi wic flint, skoczy na i jak optany Pdzi ku karczmom, ktre stay przy kaplicy, Kdy mieli si rankiem zebra obawnicy. Dwie chyliy si karczmy po dwch stronach drogi, Oknami wzajem sobie groc jako wrogi; Stara naley z prawa do zamku dziedzica, Now na zo zamkowi postawi Soplica. W tamtej, jak w swym dziedzictwie, rej wodzi Gerwazy, W tej najwysze za stoem bra miejsce Protazy. Nowa karczma nie bya ciekawa z pozoru. Stara wedle dawnego zbudowana wzoru, Ktry by wymylony od tyryjskich cieli, A potem go ydowie po wiecie roznieli: Rodzaj architektury, obcym budowniczym Wcale nie znany; my go od ydw dziedziczym. Karczma z przodu jak korab, z tyu jak witynia: Korab, istna Noego czworogranna skrzynia,Znany dzi pod prostackim nazwiskiem stodoy; Tam rne s zwierzta, konie, krowy, woy, Kozy brodate; w grze za ptastwa gromady I pazw cho po parze, s te i owady. Cz tylnia, na ksztat dziwnej wityni stawiona, Przypomina z pozoru w gmach Salomona, Ktry pierwsi wiczeni w budowa rzemiele Hiramscy na Syjonie wystawili ciele. ydzi go naladuj dotd we swych szkoach, A szko rysunek widny w karczmach i stodoach. Dach z dranic i ze somy, piczasty, zadarty, Pogity jako kopak ydowski podarty. Ze szczytu wytryskaj kruganku krawdzie, Oparte na drewnianym licznych kolumn rzdzie; Kolumny, co jak wielkie architektw dziwo, Trwae, chocia wp zgnie i stawione krzywo Jako w wiey pizaskiej, nie podug modelw Greckich, bo s bez podstaw i bez kapitelw. Nad kolumnami bieg wpokrge uki, Take z drzewa, gotyckiej naladowstwo sztuki. Z wierzchu ozdoby sztuczne, nie rylcem, nie dutem, Ale zrcznie ciesielskim wyrzezane sklutem,Krzywe jak szabasowych ramiona wiecznikw; Na kocu wisz gaki, co na ksztat guzikw, Ktre ydzi modlc si na bach zawieszajI ktre po swojemu "cyces" nazywaj. niwa, ulew brzemienna,A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{4P c5 l c6bl c7 c8^* c994& _Sowem, z daleka karczma chwiejca si, krzywa, Podobna jest do yda, gdy si modlc kiwa: Dach jak czapka, jak broda strzecha roztrzniona. ciany dymne i brudne jak czarna opona, A z przodu rzeba sterczy jak cyces na czole. W rodku karczmy jest podzia jak w ydowskiej szkole: Jedna cz, pena izbic ciasnych i podunych, Suy dla dam wycznie i panw podrnych; W drugiej ogromna sala. Koo kadej cianyCignie si wielonony st wski, drewniany. Przy nim stoki, cho nisze, podobne do stoa Jako dzieci do ojca. Na stokach dokoa Siedziay chopy, chopki, tudzie szlachta drobna, Wszyscy rzdem; Ekonom sam siedzia z osobna. Po rannej mszy z kaplicy, e bya niedziela,Zabawi si i wypi przyszli do Jankiela. Przed kadym ju szumiaa siw wdk czarka, Ponad wszystkimi z butl biegaa szynkarka. W rodku arendarz Jankiel, w dugim a doziemi Szarafanie, zapitym haftkami srebrnemi, Rk jedn za czarny pas jedwabny wsadzi, Drug powanie sobie siw brod gadzi; Rzucajc wkoo okiem, rozkazy wydawa, Wita wchodzcych goci, przy siedzcych stawa Zagajajc rozmow, ktliwych zagadza, Lecz nie suy nikomu, tylko si przechadza. yd stary i powszechnie znany z poczciwoci, Od lat wielu dzierawi karczm, a nikt z woci, Nikt ze szlachty nie zanis na skargi do dworu: O c skary? mia trunki dobre do wyboru, Rachowa si ostronie, lecz bez oszukastwa, Ochoty nie zabrania, nie cierpia pijastwa, Zabaw wielki mionik; u niego wesele I chrzciny obchodzono; on w kad niedziel Kaza do siebie ze wsi przychodzi muzyce,Przy ktrej i basetla bya, i kozice. Muzyk zna, sam syn muzycznym talentem; Z cymbaami, narodu swego instrumentem, Chadza niegdy po dworach i graniem zdumiewa I pieniami, bo biegle i uczenie piewa. Chocia yd, dosy czyst mia polsk wymow, Szczeglniej za polubi pieni narodowe; Przywozi mnstwo z kadej za Niemen wyprawy Koomyjek z Halicza, mazurw z Warszawy;Wie, nie wiem czyli pewna, w caej okolicy Gosia, e on pierwszy przywiz z zagranicy I upowszechni wwczas w tamecznym powiecie Ow piosenk, sawn dzi na caym wiecie, A ktr po raz pierwszy na ziemi Auzonw Wygray Wochom polskie trby legijonw. Talent piewania bardzo na Litwie popaca, Jedna mio u ludzi, wsawia i wzbogaca: Jankiel zrobi majtek; syt zyskw i chway, Zawiesi dwicznostrunne na cianie cymbay; Osiadszy z dziemi w karczmie, zatrudniasi szynkiem, Przy tym w pobliskim miecie by te podrabinkiem, A zawsze miym wszdzie gociem i domowym Doradc; zna si dobrze na handlu zboowym, Na wicinnym: potrzebna jest znajomo taka Na wsi. - Mia take saw dobrego Polaka.On pierwszy zgodzi ktnie, czsto nawet krwawe, Midzy dwiema karczmami: obie wzi w dzieraw; Szanowali go rwnie i starzy stronnicy Horeszkowscy, i sudzy sdziego Soplicy. On sam powag umia utrzyma nad gronym Klucznikiem Horeszkowskim i ktliwym Wonym; Przed Jankielem tumili dawne swe urazy, Gerwazy grony rk, jzykiem Protazy. Gerwazego nie byo; ruszy na obaw, Nie chcc, aby tak wan i trudn wyprawOdby sam Hrabia, mody i niedowiadczony; Poszed wic z nim dla rady tudzie dla obrony. Dzi miejsce Gerwazego, najdalsze od progu, Midzy dwiema awami, w samym karczmy rogu, Zwane pokuciem, kwestarz ksidz Robak zajmowa; Jankiel go tam posadzi; wida, e szanowa Wysoko Bernardyna, bo skoro dostrzega Ubytek w jego szklance, natychmiast podbiega I rozkaza dolewa lipcowego miodu. Sycha, e z Bernardynem znali si za modu Kdy tam w cudzych krajach. Robak czstochadza Noc do karczmy, tajnie z ydem si naradza O wanych rzeczach; sycha byo, e towary Ksidz przemyca, lecz potwarz ta niegodnawiary. Robak wsparty na stole wpgono rozprawia, Tum szlachty go otacza i uszy nadstawia, I nosy ku ksidzowskiej chyli tabakierze; Brano z niej, i kichaa szlachta jak modzerze. "Reverendissime, rzek kichnwszy Skouba, To mi tabaka, co to idzie a do czuba; Od czasu jak nos dwigam (tu gasn nos dugi), Takiej nie zaywaem (tu kichn raz drugi); Prawdziwa bernardynka, pewnie z Kowna rodem, Miasta sawnego w wiecie tabak i miodem. Byem tam lat ju..." Robak przerwa mu: "Na zdrowie Wszystkim Waszmociom, moi Mociwi Panowie! Co si tabaki tycze, hem, ona pochodzi Z dalszej strony, ni myli Skouba Dobrodziej; Pochodzi z Jasnej Gry; ksia paulinowie Tabak tak robi w miecie Czstochowie, Kdy jest obraz tylu cudami wsawiony Bogarodzicy Panny, Krlowej Korony Polskiej; zowi j dotd i Ksin Litewsk! Koron jeszcze dotd piastuje krlewsk, Lecz na Litewskim Ksistwie teraz syzma siedzi! " "Z Czstochowy? rzek Wilbik, byem tam w spowiedzi, Kiedym na odpust chodzi lat temu trzydziecie; Czy to prawda, e Francuz goci teraz w miecie, e chce koci rozwala i skarbiec zabierze, Bo to wszystko w Litewskim stoi Kuryjerze?" "Nieprawda, rzek Bernardyn, nie, Pan Najjaniejszy Napoleon katolik jest najprzykadniejszy; Wszak go papie namaci, yj z sob w zgodzie I nawracaj ludzi w francuskim narodzie, Ktry si troch popsu; prawda, z Czstochowy Oddano wiele srebra na skarb narodowy Dla Ojczyzny, dla Polski; sam Pan Bg tak kae, Skarbcem Ojczyzny zawsze s Jego otarze; Wszake w Warszawskim Ksistwie mamy sto tysicy Wojska polskiego, moe wkrtce bdzie wicj, A kt wojsko opaci? czy nie wy, Litwini? Wy tylko grosz dajecie do moskiewskiej skrzyni". "Kat by da, krzykn Wilbik, gwatem od nas bior". "Oj, Dobrodzieju!" chopek ozwa si z pokor, Pokoniwszy si ksidzu i skrobic si w gow, "Ju to szlachcie, to jeszcze bieda przez poow, Lecz nas dr jak na yka". - "Cham, Skouba krzykn, Gupi, tobie to lepiej, ty, chopie, przywykn Jak wgorz do odarcia; lecz nam urodzonym, Nam wielmonym, do zotych swobd wzwyczajonym! Ach, bracia, wszak to dawniej szlachcic na zagrodzie... ("Tak, tak, krzyknli wszyscy: rowny wojewodzie!") Dzi nam szlachectwa przecz, ka nam drabowa Papiery i szlachectwa papierem probowa". "Jeszcze Waszeci mniejsza, zawoa Juraha, Wasze z pradziadw chopw uszlachcony szlacha, Ale ja, z kniaziw! pyta u mnie o patenta, Kiedym zosta szlachcicem? sam Bg to pamita! Niechaj Moskal w las idzie pyta si dbiny,Kto jej da patent rosn nad wszystkie krzewiny". "Kniaziu, rzek agiel, wie Wa baki ladakomu, Tu znajdziesz pono mitry i w niejednym domu". "Wa ma krzy w herbie, woa Podhajski, to skryta Aluzyja, e w rodzie bywa neofita". "Fasz! przerwa Birbasz, przecie ja z tatarskich hrabiw Pochodz, a mam krzye nad herbem Korabiw". "Poraj, krzykn Mickiewicz, z mitr w polu zotym, Herb ksicy, Stryjkowski gsto pisze o tym". Za czym wielkie powstay w caej karczmieszmery; Ksidz Bernardyn uciek si do swej tabakiery, W kolej czstowa mwcw, gwar zaraz ucichn, Kady zay przez grzeczno i kilkakro kichn. Bernardyn korzystajc z przerwy mwi dalj : "Oj, wielcy ludzie od tej tabaki kichali! Czy uwierzycie Pastwo, e z tej tabakieryPan jenera Dbrowski zay razy cztery?""Dbrowski?" zawoali.-"Tak, tak, on jenera; Byem w obozie, gdy on Gdask Niemcom odbiera, Mia co pisa; bojc si, aeby nie zasn, Zay, kichn, dwakro mi po ramieniu klasn: "Ksie Robaku, mwi, Ksie Bernardynie,Obaczymy si w Litwie, moe nim rok minie;Powiedz Litwinom, niech mi czekaj z tabak Czstochowsk, nie bior innej, tylko tak"". Mowa Ksidza wzbudzia takie zadziwienie, Tak rado, e cae huczne zgromadzenie Milczao chwil; potem na p ciche sowa Powtarzano: "Tabaka z Polski? Czstochowa? Dbrowski? z ziemi woskiej?" - a na koniec razem, Jakby myl z myl, wyraz sam zbieg si z wyrazem, Wszyscy jedynogonie, jak na dane haso, Krzyknli: "Dbrowskiego! " Wszystko razem wrzaso, Wszystko si ucisno: chop z tatarskim hrabi, Mitra z Krzyem, Poraje z Gryfem i z Korabi; Zapomnieli wszystkiego, nawet Bernardyna, Tylko piewali krzyczc: "Wdki, miodu, wina!" Dugo si przysuchiwa ksidz Robak piosence, Na koniec chcia j przerwa; wzi w obiedwie rce Tabakierk, kichaniem melodyj zmiesza I nim si nastroili, tak mwi popiesza: "Chwalicie m tabak, Moci Dobrodzieje, Obaczcie, co si wewntrz tabakierki dzieje". Tu, wycierajc chustk zabrudzone denko, Pokaza malowan armij, malenk Jak rj much; w rodku jeden czowiek na rumaku, Wielki jako chrzszcz, siedzia, pewnie wdz orszaku; Spina konia, jak gdyby chcia skaka w niebiosa, Jedn rk na cuglach, drug mia u nosa. "Przypatrzcie si, rzek Robak, tej gronejpostawie, Zgadnijcie, czyja?" - Wszyscy patrzyli ciekawie.- "Wielki to czowiek, Cesarz, ale nie Moskali, Ich carowie tabaki nigdy nie bierali". "Wielki czowiek, zawoa Cydzik, a w kapocie? Ja myliem, e wielcy ludzie chodz w zocie, Bo u Moskalw lada jenera, Mospanie, To tak wieci si w zocie jak szczupak w szafranie". "Ba, przerwa Rymsza, przecie widziaemza modu Kociuszk, naczelnika naszego narodu: Wielki czowiek! a chodzi w krakowskiej sukmanie, To jest czamarce". - "W jakiej czamarce, Mospanie? Odpar Wilbik, to przecie zwano taratatk". "Ale tamta z frzlami, ta jest cakiem gadk" Krzykn Mickiewicz; - zatem wszczynay si swary O rnych taratatki ksztatach i czamary. Przemylny Robak widzc, e si tak rozpryska Rozmowa, j j znowu zbiera do ogniska,Do swojej tabakiery; czstowa, kichali, yczyli sobie zdrowia, on rzecz cign dalej: "Gdy cesarz Napoleon w potyczce zaywa Raz po raz, to znak pewny, e bitw wygrywa; Na przykad pod Austerlic; Francuzi tak stali Z armatami, a na nich biega ma Moskali; Cesarz patrzy i milcza; co Francuzi strzel, To Moskale pukami jak trawa si ciel. Puk za pukiem cwaowa i spada z kulbaki; Co puk spadnie, to Cesarz zayje tabaki; A w kocu Aleksander, ze swoim braciszkiem Konstantym i z niemieckim cesarzem Franciszkiem, W nogi z pola; wic Cesarz widzc, e po walce, Spojrza na nich, zamia si i otrzsn palce. Oto, jeli kto z Panw, cocie tu przytomni, Bdzie w wojsku Cesarza, niech to sobie wspomni". "Ach! zawoa Skouba, mj Ksie Kwestarzu! Kiedy to bdzie! wszak to ile w kalendarzu Jest wit, na kade wito Francuzw namwr; Wyglda czek, wyglda, a si oczy mru, A Moskal jak nas trzyma, tak trzyma za szyj; Pono nim soce wnidzie, rosa oczy wyje". "Mospanie, rzek Bernardyn, babska rzecz narzeka, A ydowska rzecz rce zaoywszy czeka,Nim kto w karczm zajedzie i do drzwi zapuka; Z Napoleonem pobi Moskalw nie sztuka. Juci on Szwabom skr trzy razy wymci, Brzydkie Prusactwo zdepta, Anglikw wyrzuci Het za morze, Moskalom zapewne wygodzi; Ale co std wyniknie, wie Asan Dobrodzij? Oto szlachta litewska wtenczas na ko wsidzie I szable wemie, kiedy bi si z kim nie bdzie; Napoleon, sam wszystkich pobiwszy, nareszcie Powie: "Obejd si ja bez was, kto jestecie?" Wic nie do gocia czeka, nie do i zaprosi, Trzeba czeladk zebra i stoy pownosi, A przed uczt potrzeba dom oczyci z mieci; Oczyci dom, powtarzam, oczyci dom, dzieci! " Nastpio milczenie, potem gosy w tumie:"Jake to dom oczyci? jak to Ksidz rozumie? Juci my wszystko zrobim, na wszystko gotowi, Tylko niech Ksidz Dobrodziej janiej si wysowi". Ksidz poglda za okno, przerwawszy rozmow; Ujrza co ciekawego, z okna wytkn gow, Po chwili rzek powstajc: "Dzi czasu nie mamy, Potem o tem obszerniej z sob pogadamy; Jutro bd dla sprawy w powiatowym miecie I do Waszmociw z drogi zajad po kwecie". "Niech te do Niehrymowa Ksidz na noclegzdy, Rzek Ekonom, rad bdzie Ksidzu pan Chory; Wszake na Litwie stare powiada przysowie: Szczliwy czowiek, jako kwestarz w Niehrymowie!" "I do nas, rzek Zubkowski, wstp, jeeli aska; Znajdzie si tam psztuczek ptna, masafaska, Baran lub krwka; wspomnij, Ksie, na te sowa: Szczliwy czowiek, trafi jak ksidz do Zubkowa". "I do nas" rzek Skouba.-"Do nas", Terajewicz, "aden bernardyn godny nie wyszed z Pucewicz". Tak caa szlachta prob i obietnicami Przeprowadzaa Ksidza; on ju by za drzwiami. On ju pierwej przez okno ujrza Tadeusza,Ktry lecia gocicem, w cwa, bez kapelusza, Z gow schylon, bladym, pospnym obliczem, A konia ustawicznie bod i kropi biczem. Ten widok bardzo ksidza Bernardyna zmiesza; Wic za modziecem kroki szybkimi popiesza Do wielkiej puszczy, ktra, jako oko siga, Czernia si na caym brzegu widnokrga. Kt zbada puszcz litewskich przepastne krainy, A do samego rodka, do jdra gstwiny? Rybak ledwie u brzegw nawiedza dno morza; Myliwiec kry koo puszcz litewskich oa, Zna je ledwie po wierzchu, ich posta, ich lice, Lecz obce mu ich wntrzne serca tajemnice: Wie tylko albo bajka wie, co si w nich dzieje. Bo gdyby przeszed bory i podszyte knieje, Trafisz w gbi na wielki wa pniw, kd, korzeni, Obronny trzsawic, tysicem strumieni I sieci zielsk zarosych, i kopcami mrowisk, Gniazdami os, szerszeniw, kbami wowisk. Gdyby i te zapory zmg nadludzkim mstwem, Dalej spotka si z wikszym masz niebezpieczestwem; Dalej co krok czyhaj, niby wilcze doy, Mae jeziorka, traw zarose na poy, Tak gbokie, e ludzie dna ich nie doledz(Wielkie jest podobiestwo, e diaby tam siedz). Woda tych studni sklni si, plamista rdz krwaw. A z wntrza cigle dymi zionc wo plugaw, Od ktrej drzewa wkoo trac li i kor; yse, skarowaciae, robaczliwe, chore, Pochyliwszy konary mchem kotunowate I pnie garbic brzydkimi grzybami brodate, Siedz wokoo wody, jak czarownic kupa Grzejca si nad kotem, w ktrym warz trupa. Za tymi jeziorkami ju nie tylko krokiem, Ale daremnie nawet zapuszcza si okiem; Bo tam ju wszystko mglistym zakryte obokiem, Co si wiecznie ze trzskich oparzelisk wznosi. A za t mg na koniec (jak wie gminna gosi) Cignie si bardzo pikna, yzna okolica, Gwna krlestwa zwierzt i rolin stolica. W niej s zoone wszystkich drzew i zi nasiona, Z ktrych si rozrastaj na wiat ich plemiona; W niej, jak w arce Noego, z wszelkich zwierzt rodu Jedna przynajmniej para chowa si dla podu. W samym rodku (jak sycha) maj swoje dwory Dawny Tur, ubr i Niedwied, puszcz imperatory. Okoo nich na drzewach gniedzi si Ry bystry I aroczny Rosomak, jak czujne ministry; Dalej za, jak podwadni szlachetni wasale,Mieszkaj Dziki, Wilki i osie rogale. Nad gowami Sokoy i Orowie dzicy, yjcy z paskich stow, dworscy zausznicy. Te pary zwierzt gowne i patryjarchalne, Ukryte w jdrze puszczy, wiatu niewidzialne, Dzieci swe l dla osad za granic lasu, A sami we stolicy uywaj wczasu; Nie gin nigdy broni sieczn ani paln, Lecz starzy umieraj mierci naturaln. Maj te i swj smtarz, kdy bliscy mierci, Ptaki skadaj pira, czworonogi sierci. Niedwied, gdy zjadszy zby strawy nie przeuwa, Jele zgrzybiay, gdy ju ledwie nogi suwa,Zajc sdziwy, gdy mu ju krew w yach krzepnie, Kruk, gdy ju posiwieje, soko, gdy olepnie, Orze, gdy mu dzib stary tak si w kabkskrzywi, e zamknity na wieki ju garda nie ywi, Id na smtarz. Nawet mniejszy zwierz, raniony Lub chory, biey umrze w swe ojczyste strony. Std to w miejscach dostpnych, kdy czowiek goci, Nie znajduj si nigdy martwych zwierzt koci. Sycha, e tam w stolicy, midzy zwierztami Dobre s obyczaje, bo rzdz si sami; Jeszcze cywilizacj ludzk nie popsuci, Nie znaj praw wasnoci, ktra wiat nasz kci, Nie znaj pojedynkw ni wojennej sztuki. Jak ojce yy w raju, tak dzi yj wnuki, Dzikie i swojskie razem, w mioci i niwa, ulew brzemienna,A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA:P c;b c<  c= c>* c?^5 `zgodzie, Nigdy jeden drugiego nie ksa ni bodzie. Nawet gdyby tam czowiek wpad, chocia niezbrojny, Toby rodkiem bestyi przechodzi spokojny;One by na patrzyy tym wzrokiem zdziwienia, Jakim w owym ostatnim, szstym dniu stworzenia Ojce ich pierwsze, co si w ogrjcu gniedziy, Patrzyy na Adama, nim si z nim skciy. Szczciem, czowiek nie zbdzi do tego ostpu, Bo Trud i Trwoga, i mier broni mu przystpu. Czasem tylko w pogoni zacieke ogary, Wpadszy niebacznie midzy bagna, mchy i jary, Wntrznej ich okropnoci raone widokiem, Uciekaj skowyczc, z obkanym wzrokiem; I dugo potem, rk pana ju gaskane, Dr jeszcze u ng jego strachem optane. Te puszcz stoeczne, ludziom nie znane tajniki W jzyku swoim strzelcy zowi: mateczniki.Gupi niedwiedziu! gdyby w mateczniku siedzia, Nigdy by si o tobie Wojski nie dowiedzia; Ale czyli pasieki zwabia ci wonno, Czy uczue do owsa dojrzaego skonno, Wyszede na brzeg puszczy, gdzie si las przerzedzi, I tam zaraz leniczy bytno tw wyledzi, I zaraz obsaczniki, chytre nasa szpiegi, By pozna, gdzie popasasz i gdzie masz noclegi; Teraz Wojski z obaw, ju od matecznika Postawiwszy szeregi, odwrt ci zamyka. Tadeusz si dowiedzia, e niemao czasu Ju przeszo, jak ogary wpady w otchalasu. Cicho; - prno myliwi nataj ucha; Prno, jak najciekawszej mowy, kady sucha Milczenia, dugo w miejscu nieruchomy czeka; Tylko muzyka puszczy gra do nich z daleka. Psy nurtuj po puszczy jak pod morzem nurki. A strzelcy obrciwszy do lasu dwururki Patrz Wojskiego: uklk, ziemi uchem pyta; Jako w twarzy lekarza wzrok przyjaci czyta Wyrok ycia lub zgonu miej im osoby, Tak strzelcy, ufni w sztuki Wojskiego sposoby, Topili w nim spojrzenia nadziei i trwogi. "Jest! jest!" wyrzek pgosem, zerwa si na nogi. On sysza! oni jeszcze suchali - nareszcieSysz: jeden pies wrzasn, potem dwa, dwadziecie, Wszystkie razem ogary rozpierzchnion zgraj Doawiaj si, wrzeszcz, wpadli na trop, graj, Ujadaj. Ju nie jest to powolne granie Psw gonicych zajca, lisa albo anie, Lecz wci wrzask krtki, czsty, ucinany,zjady; To nie na lad daleki ogary napady, Na oko goni, - nagle usta krzyk pogoni, Doszli zwierza - wrzask znowu, skowyt, - zwierz si broni I zapewne kaleczy, rd ogarw grania Sycha coraz to czciej jk psiego konania. Strzelcy stali, i kady ze strzelb gotow Wygi si jak uk naprzd, z wcinion w las gow; Nie mog duej czeka! Ju ze stanowiskaJeden za drugim zmyka i w puszcz si wciska; Chc pierwsi spotka zwierza: cho Wojski ostrzega, Cho Wojski stanowiska na koniu obiega, Krzyczc, e czy kto prostym chopem, czypaniczem, Jeeli z miejsca zejdzie, dostanie w grzbietsmyczem. Nie byo rady! wszyscy pomimo zakazu W las pobiegli, trzy strzelby hukny od razu, Potem wci kanonada, a goniej nad strzay Rykn niedwied i echem napeni las cay. Ryk okropny! boleci, wciekoci, rozpaczy; Za nim wrzask psw, krzyk strzelcw, trby dojedaczy Grzmiay ze rodka puszczy; strzelcy - ci w las piesz, Tamci kurki odwodz, a wszyscy si ciesz;Jeden Wojski w aoci, krzyczy, e chybiono. Strzelcy i obawnicy poszli jedn stron Na przeaj zwierza, midzy ostpem i puszcz; A niedwied, odstraszony psw i ludzi tuszcz, Zwrci si nazad w miejsca mniej pilnie strzeone Ku polom, skd ju zeszy strzelcy rozstawione, Gdzie tylko pozostali z mnogich owczych szykw Wojski, Tadeusz, Hrabia, z kilk obawnikw. Tu las by rzadszy; sycha z gbi ryk, trzask omu, A z gstwy, jak z chmur, wypad niedwied na ksztat gromu; Wkoo psy goni, strasz, rw; on wsta na nogi Tylne i spojrza wkoo, rykiem straszc wrogi, I przednimi apami to drzewa korzenie, To pniaki osmalone, to wrose kamienie Rwa, walc w psw i w ludzi; a wyamadrzewo, Krcc nim jak maczug na prawo, na lewo,Run wprost na ostatnich stranikw obawy, Hrabi i Tadeusza: oni bez obawy Stoj w kroku, na wierza wytknli flint rury, Jako dwa konduktory w ono ciemnej chmury; A oba jednym razem pocignli kurki (Niedowiadczeni), razem zagrzmiay dwururki; Chybili; niedwied skoczy, oni tu utkwiony Oszczep jeden chwycili czterema ramiony, Wydzierali go sobie; spojrz, a tu z pyska Wielkiego, czerwonego dwa rzdy kw byska, I apa z pazurami ju si na by spuszcza;Pobledli, w ty skoczyli, i gdzie rzadnie puszcza, Zmykali; zwierz za nimi wspi si, ju pazury Zahacza, chybi, podbieg, wspi si znw do gry I czarn ap siga Hrabiego wos powy.Zdarby mu czaszk z mozgw jak kapeluszz gowy, Gdy Asesor z Rejentem wyskoczyli z bokw,A Gerwazy bieg z przodu o jakie sto krokw, Z nim Robak, cho bez strzelby - i trzej w jednej chwili Jak gdyby na komend razem wystrzelili. Niedwied wyskoczy w gr jak kot przed chartami I gow na d run, i czterma apami Przewrciwszy si mycem, cielska krwawe brzemi Walc tu pod Hrabiego, zbi go z ng na ziemi. Jeszcze rycza, chcia jeszcze powsta, gdy na wsiady Rozjuszona Strapczyna i Sprawnik zajady. Natenczas Wojski chwyci na tamie przypity Swj rg bawoli, dugi, ctkowany, krty Jak w boa, oburcz do ust go przycisn,Wzd policzki jak bani, w oczach krwi zabysn, Zasun wp powieki, wcign w gb p brzucha I do puc wysa z niego cay zapas ducha, I zagra: rg jak wicher, wirowatym dechem Niesie w puszcz muzyk i podwaja echem. Umilkli strzelcy, stali szczwacze zadziwieni Moc, czystoci, dziwn harmonij pieni. Starzec cay kunszt, ktrym niegdy w lasach syn, Jeszcze raz przed uszami myliwcw rozwin; Napeni wnet, oywi knieje i dbrowy, Jakby psiarni w nie wpuci i rozpocz owy. Bo w graniu bya oww historyja krtka: Zrazu odzew dwiczcy, rzeki: to pobudka; Potem jki po jkach skoml: to psw granie; A gdzieniegdzie ton twardszy jak grzmot: tostrzelanie. Tu przerwa, lecz rg trzyma; wszystkim si zdawao, e Wojski wci gra jeszcze, a to echo grao. Zad znowu; myliby, e rg ksztaty zmienia I e w ustach Wojskiego to grubia, to cienia, Udajc gosy zwierzt: to raz w wilcz szyj Przecigajc si, dugo, przeraliwie wyje,Znowu jakby w niedwiedzie rozwarszy sigaro, Rykn; potem beczenie ubra wiatr rozdaro. Tu przerwa, lecz rg trzyma; wszystkim si zdawao, e Wojski wci gra jeszcze, a to echo grao. Wysuchawszy rogowej arcydzieo sztuki, Powtarzay je dby dbom, bukom buki. Dmie znowu: jakby w rogu byy setne rogi, Sycha zmieszane wrzaski szczwania, gniewu, trwogi, Strzelcw, psiarni i zwierzt; a Wojski do gry Podnis rg, i tryumfu hymn uderzy w chmury. Tu przerwa, lecz rg trzyma; wszystkim si zdawao, e Wojski wci gra jeszcze, a to echo grao. Ile drzew, tyle rogw znalazo si w boru,Jedne drugim pie nios jak z choru do choru. I sza muzyka coraz szersza, coraz dalsza, Coraz cichsza i coraz czystsza, doskonalsza, A znika gdzie daleko, gdzie na niebios progu! Wojski obiedwie rce odjwszy od rogu Rozkrzyowa; rg opad, na pasie rzemiennym Chwia si. Wojski z obliczem nabrzmiaym,promiennym, Z oczyma wzniesionymi, sta jakby natchniony, owic uchem ostatnie znikajce tony. A tymczasem zagrzmiao tysice oklaskw, Tysice powinszowa i wiwatnych wrzaskw. Uciszono si z wolna i oczy gawiedzi Zwrciy si na wielki, wiey trup niedwiedzi: Lea krwi opryskany, kulami przeszyty, Piersiami w gszcze trawy wpltany i wbity, Rozprzestrzeni szeroko przednie krzyem apy, Dysza jeszcze, wylewa strumie krwi przez chrapy, Otwiera jeszcze oczy, lecz gowy nie ruszy; Pjawki Podkomorzego dzier go pod uszy, Z lewej strony Strapczyna, a z prawej zawisa Sprawnik i duszc gardziel krew czarn wysysa. Za czym Wojski rozkaza kij elazny woy Psom midzy zby i tak paszczki roztworzy. Kolbami przewrcono na wznak zwierza zwoki I znw trzykrotny wiwat uderzy w oboki."A co? krzykn Asesor krcc strzelby rur, A co? fuzyjka moja? gr nasi, gr! A co? fuzyjka moja? niewielka ptaszyna, A jak si popisaa? to jej nie nowina, Nie puci ona na wiatr adnego adunku, Od ksicia Sanguszki mam j w podarunku". Tu pokazywa strzelb przedziwnej roboty,Cho malek, i zacz wylicza jej cnoty. "Ja biegem, przerwa Rejent otarszy potz czoa, Biegem tu za niedwiedziem; a pan Wojskiwoa: "Stj na miejscu"; jak tam sta, niedwiedw pole wali Rwc z kopyta jak zajc, coraz dalej, dalej, A mi ducha nie stao, dobiec ni nadziei, A spojrz w prawo: sadzi, a tu rzadko w kniei, Jak te wziem na oko, postje, marucha! Pomyliem, i basta: ot, ley bez ducha; Tga strzelba, prawdziwa to Sagalaswka, Napis: "Sagalas London Baabanwka"". (Sawny tam mieszka lusarz Polak, ktry robi Polskie strzelby, ale je po angielsku zdobi)". "Jak to, parskn Asesor, do kroset niedwiedzi! To to niby Pan zabi? co te to Pan bredzi?""Suchaj no, odpar Rejent, tu, Panie, nie ledztwo, Tu obawa; tu wszystkich wezwiem na wiadectwo". Wic ktnia midzy zgraj wszcza si zawzita, Ci stron Asesora, ci brali Rejenta; O Gerwazym nie wspomnia nikt, bo wszyscy biegli Z bokw, i co si z przodu dziao, nie postrzegli. Wojski gos zabra: "Teraz jest przynajmniej za co, Bo to, Panowie, nie jest w szarak ladaco, To niedwied, tu ju nie al poszuka odwetu, Czy szarpetyn, czyli nawet z pistoletu; Spr wasz trudno pogodzi, wic dawnym zwyczajem Na pojedynek nasze pozwolenie dajem. Pamitam, za mych czasw yo dwch ssiadw, Oba ludzie uczciwi, szlachta z prapradziadw, Mieszkali po dwch stronach nad rzek Wilejk, Jeden zwa si Domeyko, a drugi Doweyko. Do niedwiedzicy oba razem wystrzelili: Kto zabi, trudno dociec, strasznie si skcili I przysigli strzela si przez niedwiedziskr: To mi to po szlachecku, prawie rura w rur. Pojedynek ten wiele narobi haasu; Pieni o nim piewano za owego czasu. Ja byem sekundantem; jak si wszystko dziao, Opowiem od pocztku historyj ca". Nim Wojski zacz mwi, Gerwazy spr zgodzi; On niedwiedzia z uwag dokoa obchodzi, Nareszcie doby tasak, rozci pysk na dwoje I w tylcu gowy, mzgu rozkroiwszy soje,Znalaz kul, wydoby, sukni ochdoy, Przymierzy do adunku, do flinty przyoy; A potem, do podnoszc i kul na doni: "Panowie, rzek, ta kula nie jest z waszej broni, Ona z tej Horeszkowskiej wysza jednorurki (Tu podnis flint star, obwizan w sznurki), Lecz nie ja wystrzeliem. O, trzeba tam byo Odwagi; straszno wspomnie, w oczach mi si mio! Bo prosto biegli ku mnie oba paniczowie, A niedwied z tyu ju, ju, na Hrabiego gowie, Ostatniego z Horeszkw! chocia po kdzieli.Jezus Maria! krzyknem; i Pascy anieli Zesali mi na pomoc ksidza Bernardyna. On nas wszystkich zawstydzi; oj, dzielny ksiyna ! Gdym dra, gdym si do cyngla dotkn nieomieli, On mi z rk flint wyrwa, wyceli, wystrzeli: Midzy dwie gowy strzeli! sto krokw! niechybi! I w sam rodek paszczki! tak mu zby wybi! Panowie! dugo yj, jednego widziaem Czowieka, co mg takim popisa si strzaem. w gony niegdy u nas z tylu pojedynkw,w, co korki kobietom wystrzela z patynkw, w otr nad otry, sawny w czasy wiekopomne, w Jacek, vulgo Wsal; nazwiska nie wspomn: Ale mu nie czas teraz dojeda niedwiedzi; Pewnie po same wsy hultaj w piekle siedzi.Chwaa Ksidzu! dwom ludziom on ycie ocali, Moe i trzem; Gerwazy nie bdzie si chwali, Ale gdyby ostatnie z krwi Horeszkw dzieciWpado w bestyi paszcz, nie bybym na wiecie, I moje by tam stare pogryz niedwied koci; Pjd, Ksie, wypijemy zdrowie Jegomoci". Prno szukano Ksidza; wiedz tylko tyle, e po zabiciu wierza zjawi si na chwil, Poskoczy ku Hrabiemu i Tadeuszowi, A widzc, e obadwa cali s i zdrowi, Podnios ku niebu oczy, cicho pacierz zmwi, I pobieg w pole szybko, jakby go kto owi. Tymczasem na Wojskiego rozkaz pki wrzosu, Suche chrusty i pniaki rzucono do stosu; Bucha ogie, wyrasta szara sosna dymu I rozszerza si w grze na ksztat baldakimu. Nad pomieniem oszczepy zoono w kozioki, Na grotach zawieszono brzuchate kocioki; Z wozw nios jarzyny, mki i pieczyste, I chleb. Sdzia otworzy puzderko zamczyste, W ktrym rzdami flaszek biae stercz gowy; Wybiera z nich najwikszy kufel krysztaowy (Dosta go Sdzia w darze od ksidza Robaka), Wdka to gdaska, napj miy dla Polaka; "Niech yje! krzykn Sdzia, w gr wznoszc flasz, Miasto Gdask, niegdy nasze, bdzie znowu nasze!" I la srebrzysty likwor w kolej, a na kocu Zaczo zoto kapa i byska na socu. W kociokach bigos grzano; w sowach wyda trudno Bigosu smak przedziwny, kolor i wo cudn; Sw tylko brzk usyszy i rymw porzdek, Ale treci ich miejski nie pojmie odek. Aby ceni litewskie pieni i potrawy, Trzeba mie zdrowie, na wsi y, wraca zobawy. Przecie i bez tych przypraw potraw nie lada Jest bigos, bo si z jarzyn dobrych sztucznie skada. Bierze si do siekana, kwaszona kapusta, Ktra, wedle przysowia, sama idzie w usta; Zamknita w kotle, onem wilgotnym okrywa Wyszukanego czstki najlepsze misiwa; I pray si, a ogie wszystkie z niej wycinie Soki ywne, a z brzegw naczynia war prynie I powietrze dokoa zionie aromatem. Bigos ju gotw. Strzelcy z trzykrotnym wiwatem, Zbrojni ykami, bieg i bod naczynie, Mied grzmi, dym bucha, bigos jak kamforaginie, Znikn, ulecia; tylko w czeluciach saganw Wre para, jak w kraterze zagasych wulkanw. Kiedy si ju do woli napili, najedli, Zwierza na wz zoyli, sami na ko siedli,Radzi wszyscy, rozmowni, oprcz Asesora I Rejenta; ci byli gniewliwsi ni wczora, Kcc si o zalety, ten swej Sanguszkwki, A ten baabanowskiej swej Sagalaswki. Hrabia te i Tadeusz jad nieweseli, Wstydzc si, e chybili i e si cofnli: Bo na Litwie kto wierza wypuci z obawy,Dugo musi pracowa, nim poprawi sawy. Hrabia mwi, e pierwszy do oszczepu godzi I e spotkaniu z zwierzem Tadeusz przeszkodzi; Tadeusz utrzymywa, e bdc silniejszy I do robienia cikim oszczepem zrczniejszy, Chcia wyrczy Hrabiego; tak sobie niekiedy Przymawiali rd gwaru i wrzasku czeredy.Wojski jecha porodku; staruszek szanowny Wesoy by nadzwyczaj i bardzo rozmowny; Chcc ktnikw zabawi i do zgody dowie, Koczy im o Doweyce i Domeyce powie: "Asesorze, jeeli chciaem, by z RejentemPojedynkowa, nie myl, e jestem zawzitym Na krew ludzk; bro Boe! chciaem was zabawi, Chciaem wam komedyj niby to wyprawi, Wznowi koncept, ktry ja, lat temu czterdziecie, Wymyliem - przedziwny! - Wy modzi jestecie, Nie pamitacie o nim, lecz za moich czaswGony by od tej puszczy do poleskich lasw. "Domeyki i Doweyki wszystkie sprzeciwiestwa Pochodziy, rzecz dziwna, z nazwisk podobiestwa Bardzo niewygodnego. Bo gdy w czas sejmikw Przyjaciele Doweyki skarbili stronnikw, Szepn kto do szlachcica: "Daj kresk Doweyce!", A ten nie dosyszawszy da kresk Domeyce. Gdy na uczcie wnis zdrowie marszaek Rupeyko: "Wiwat Doweyko!" - drudzy krzyknli: "Domeyko!" A kto siedzia w porodku, nie trafi do adu, Zwaszcza przy niewyranej mowie w czasobiadu. "Gorzej byo; raz w Wilnie jaki szlachcic pjany Bi si w szable z Domeyk i dosta dwie rany; Potem w szlachcic, z Wilna wracajc do domu, Dziwnym trafem z Doweyk zjecha si u promu; Gdy wic na jednym promie pynli Wilejk, Pyta ssiada: kto on? - Odpowie: "Doweyko".Nie czekajc, dobywa rapier spod kirejki: Czach, czach, i za Domeyk podci ws Doweyki. Wreszcie, jak na dobitk, trzeba jeszcze byo, eby na polowaniu tak si wydarzyo, e stali blisko siebie oba imiennicy i niwa, ulew brzemienna,A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA@P cA#  TB$ cCl cD*= cE5 WI do jednej strzelili razem niedwiedzicy. Prawda, e po ich strzale upada bez duchu, Ale ju pierwej niosa z dziesitek kul w brzuchu; Strzelby z jednym kalibrem miao wiele osb, Kto zabi niedwiedzic? dojde! jaki sposb? "Tu ju krzyknli: "Dosy! trzeba raz rzeczskoczy, Bg nas czy diabe zczy, trzeba si rozczy: Dwch nas, jak dwch soc, pono zanadto na wiecie" A wic do szerpetynek i staj na mecie. Oba szanowni ludzie; co ich szlachta godz, To oni na si jeszcze zapalczywiej godz. Zmienili bro; od szabel szo na pistolety, Staj, krzyczym, e nadto przybliyli mety;Oni na zo, przysigli przez niedwiedzi skr Strzela si, mier niechybna! prawie ruraw rur; Oba tgo strzelali.-"Sekunduj, Hreczecha!" "Zgoda, rzekem, niech zaraz d wykopie klecha: Bo taki spr nie moe skoczy si na niczym; Lecz bijcie si szlacheckim trybem, nie rzeniczym, Dosy ju mety zblia, widz, ecie zuchy; Chcecie strzela si rury oparszy na brzuchy? Ja nie pozwol; zgoda, e na pistolety; Lecz strzela si nie z dalszej ani z bliszej mety Jak przez skr niedwiedzi; ja rkami memi Jako sekundant skr rozcign na ziemi, I ja sam was ustawi. Wa po jednej stronie Stanie na kocu pyska, a Wa na ogonie," Zgoda! wrzali; czas? - jutro; miejsce? - karczma Usza. Rozjechali si. Ja za do Wirgilijusza..." Tu Wojskiemu przerwa krzyk: "Wyczha!" Tu spod koni Smykn szarak; ju Kusy, ju go Soko goni. Psy wzito na obaw wiedzc, e z powrotem Na polu atwo mona napotka si z kotem;Bez smyczy szy przy koniach; gdy kota spostrzegy, Wprzd nim strzelcy poszczuli, ju za nim pobiegy. Rejent te i Asesor chcieli komi natrze, Lecz Wojski wstrzyma krzyczc: "Wara! sta i patrze; Nikomu krokiem ruszy z miejsca nie dozwol, Std widzim wszyscy dobrze, zajc idzie w pole". W istocie, kot czu z tyu myliwych i psiarnie, Rwa w pole, suchy wytkn jak dwa rkisarnie, Sam szarza si nad rol dugi, wycignity, Skoki pod nim sterczay, jakby cztery prty, Rzekby, e ich nie rusza, tylko ziemi trca Po wierzchu, jak jaskka wod caujca. Py za nim, psy za pyem; z daleka si zdao, e zajc, py i charty jedne tworz ciao: Jakby jaka przez pole suwaa si mija, Kot jak gowa, py z tyu jakby modra szyja, A psami jak podwjnym ogonem wywija. Rejent, Asesor patrz, otworzyli usta, Dech wstrzymali; wtem Rejent pobladn jak chusta, Zblad i Asesor, widz - fatalnie si dzieje,Owa mija im dalej, tym bardziej dueje, Ju rwie si wp, ju znika owa szyja pyu, Gowa ju blisko lasu, ogony - gdzie z tyu!Gowa niknie, raz jeszcze jakby kto kutasem Mign: w las wpada; ogon urwa si pod lasem. Biedne psy, ogupiae biegay pod gajem, Zdaway si naradza, oskara nawzajem;Wreszcie wracaj, z wolna skaczc przez zagony, Spuciy uszy, tul do brzucha ogony I przybiegszy, ze wstydu nie miej wznie oczu, I zamiast i do panw, stay na uboczu. Rejent spuci ku piersiom zaspione czoo,Asesor rzuca okiem, ale niewesoo, Potem zaczli oba suchaczom wywodzi: Jak ich charty bez smycza nie nawyky chodzi, Jak kot znienacka wypad, jak le by poszczuty Na roli, gdzie psom chyba trzeba by wdziabuty, Tak peno wszdzie gazw i ostrych kamieni. Mdrze rzecz wyuszczali szczwacze dowiadczeni: Myliwi z tych mw wiele mogliby korzysta, Lecz nie suchali pilnie; ci zaczli wista, Ci mia si w gos, ci, majc niedwiedziaw pamici, Gadali o nim, wie obaw zajci. Wojski ledwie raz okiem za zajcem rzuci,Widzc, e uciek, gow obojtnie zwrciI koczy rzecz przerwan: "Na czym wic stanem? Aha! na tym, e obu za sowo ujem, I bd strzelali si przez niedwiedzi skr. Szlachta w krzyk: "To mier pewna! prawie rura w rur!" A ja w miech, bo mnie uczy mj przyjaciel Maro, e skra wierza nie jest lada jak miar. Wszak wiecie Wapanowie, jak krlowa Dydo Przypyna do Libw i tam z wielk bid Wytargowaa sobie taki ziemi kawa, Ktry by si woow skr nakry dawa; Na tym kawaku ziemi stana Kartago! Wic ja to sobie w nocy rozbieram z uwag."Ledwie dniao, ju z jednej strony taradejk Jedzie Doweyko, z drugiej na koniu Domeyko. Patrz, a tu przez rzek ley most kosmaty, Pas ze skry niedwiedziej porznitej na szmaty. Postawiem Doweyk na wierza ogonie Z jednej strony, Domeyk za na drugiej stronie. "Pukajcie teraz, rzekem, cho przez cae ycie, Lecz pty was nie spuszcz, a si pogodzicie". Oni w zo; a tu szlachta kadnie si na ziemi Od miechu, a ja z ksidzem sowy powanemi Nu im z Ewanieliji, z statutw dowodzi; Nie ma rady: - mieli si i musieli zgodzi. "Spr ich potem w dozgonn przyja si zamieni, I Doweyko si z siostr Domeyki oeni, Domeyko poj siostr szwagra, Doweykwn, Podzielili majtek na dwie czci rwne, A w miejscu, gdzie si zdarzy tak dziwny przypadek, Pobudowawszy karczm, nazwali Niedwiadek". Ksiga pita: Ktnia Wojski, chlubnie skoczywszy owy, wracaz boru, A Telimena w gbi samotnego dworu Zaczyna polowanie. Wprawdzie nieruchoma Siedzi z zaoonymi na piersiach rkoma, Lecz myl goni wierzw dwch; szuka sposobu, Jak by razem obsaczy i uowi obu: Hrabi i Tadeusza. Hrabia panicz mody, Wielkiego domu dziedzic, powabnej urody; Ju troch zakochany! c? moe si zmieni! Potem, czy szczerze kocha? czy si zechceeni? Z kobiet kilku laty starsz! niebogat! Czy mu krewni pozwol? co wiat powie na to? Telimena, tak mylc, z sofy si podniosa I stana na palcach, rzekby, i podrosa; Odkrya nieco piersi, wygia si bokiem I sama siebie pilnym obejrzaa okiem. I znowu zapytaa o rad zwierciada; Po chwili, wzrok spucia, westchna i siada. Hrabia pan! zmienni w gustach s ludzie majtni! Hrabia blondyn! blondyni nie s zbyt namitni! A Tadeusz? prostaczek! poczciwy chopczyna! Prawie dziecko! raz pierwszy kocha si zaczyna! Pilnowany, nieacno zerwie pierwsze zwizki, Przy tym dla Telimeny ma ju obowizki. Mczyni, pki modzi, chocia w mylach zmienni, W uczuciach s od dziadw stalsi, bo sumienni. Dugo serce modzieca proste i dziewicze Chowa wdziczno za pierwsze mioci sodycze! Ono rozkosz i wita, i egna z weselem, Jak skromn uczt, ktr dzielim z przyjacielem. Tylko stary pjanica, gdy ju spali trzewa, Brzydzi si trunkiem, ktrym nazbyt si zalewa. Wszystko to Telimena dokadnie wiedziaa, Bo i rozum, i wielkie dowiadczenie miaa. Lecz co powiedz ludzie? mona im zej z oczu, W inne strony wyjecha, mieszka na uboczu Lub, co lepsza, wynie si cakiem z okolicy, Na przykad zrobi ma podr do stolicy,Modego chopca na wiat wielki wyprowadzi, Kroki jego kierowa, pomaga mu, radzi, Serce mu ksztaci, mie w nim przyjaciela, brata! Nareszcie - uy wiata, pki su lata! Tak mylc, po alkowie miao i wesoo Przesza si kilka razy - znw spucia czoo. Warto by te pomyli o Hrabiego losie - Czyby si nie udao podsun mu Zosi? Niebogata, lecz za to urodzeniem rwna, Z domu senatorskiego, jest dygnitarzwna. Jeeliby do skutku przyszo oenienie, Telimena w ich domu miaaby schronienie Na przyszo; krewna Zosi i Hrabiego swatka, Dla modego maestwa byaby jak matka.Po tej z sob odbytej, stanowczej naradzie Woa przez okno Zosi, bawic si w sadzie. Zosia w porannym stroju i z gow odkrytStaa, trzymajc w rku podniesione sito, Do ng jej biego ptastwo; std kury szurpate Tocz si kbkiem, stamtd kogutki czubate, Wstrzsajc koralowe na gowach szyszakiI wiosujc skrzydami przez bruzdy i krzaki, Szeroko wycigaj ostroaste pity; Za nimi z wolna indyk sunie si odty, Sarkajc na gderanie swej krzykliwej ony;wdzie pawie jak tratwy dugimi ogony Steruj si po ce, a gdzieniegdzie z gry Upada jak ki niegu gob srebrnopiry. W porodku zielonego okrgu murawy ciska si okrg ptastwa krzykliwy, ruchawy, Opasany gobi sznurem na ksztat wstgi Biaej, rodkiem pstrokaty w gwiazdy, w ctki, w prgi Tu dzioby bursztynowe, tam czubki z korali Wznosz si z gstwi pierza jak ryby spod fali. Wysuwaj si szyje i w ruchach agodnych Chwiej si cigle na ksztat tulipanw wodnych; Tysice oczu jak gwiazd byskaj ku Zosi. Ona w rodku wysoko nad ptastwem si wznosi, Sama biaa i w dug bielizn ubrana, Krci si jak bijca rd kwiatw fontanna;Czerpie z sita i sypie na skrzyda i gowy Rk jak pery bia gsty grad perowy Krup jczmiennych: to ziarno, godne paskich stow, Robi si dla zaprawy litewskich rosow; Zosia je wykradajc z szafek ochmistrzyni Dla swego drobiu, szkod w gospodarstwie czyni. Usyszaa woanie: "Zosiu!" To gos cioci! Sypna razem ptastwu ostatek akoci, A sama krcc sito, jako tanecznica Bbenek, i w takt bijc, swawolna dziewica Ja skaka przez pawie, gobie i kury: Zmieszane ptastwo tumnie furkno do gry Zosia, stopami ledwie dotykajc ziemi, Zdawaa si najwyej buja midzy niemi; Przodem gobie biae, ktre w biegu poszy, Leciay jak przed wozem bogini rozkoszy. Zosia przez okno z krzykiem do alkowy wpada I na kolanach ciotki zadyszana siada; Telimena, caujc i gaszczc pod brod, Z radoci zwaa dziecka ywo i urod (Bo prawdziwie kochaa sw wychowanic).Ale znowu powanie nastroia lice, Wstaa i przechodzc si wszerz i wzdu alkowy, Dzierc palec przy ustach, tymi rzeka sowy: "Kochana Zosiu, ju te cakiem zapominaszI na stan, i na wiek twj; wszak to dzi zaczynasz Rok czternasty, czas rzuci indyki i kurki. Fi! to godna zabawka dygnitarskiej crki. I z umurzan dziatw chopsk ju do woli Napiecia si! Zosiu! patrzc, serce boli; Opalia okropnie pe, czysta cyganka, A chodzisz i ruszasz si jak parafijanka. Ju ja temu wszystkiemu na przyszo zaradz, Od dzi zaczn, dzi ciebie na wiat wyprowadz, Do salonu, do goci, - goci mamy sia, Patrzaje, aeby mnie wstydu nie zrobia". Zosia skoczya z miejsca i klasna w donie, I ciotce zawisnwszy oburcz na onie, Pakaa i miaa si na przemian z radoci."Ach, Ciociu! ju tak dawno nie widziaam goci; Od czasu, jak tu yj z kury i indyki, Jeden go, co widziaam, to by gob dziki; Ju mi troszeczk nudno tak siedzie w alkowie, Pan Sdzia nawet mwi, e to le na zdrowie". "Sdzia, przerwaa ciotka, cigle mi dokucza, eby ci na wiat wywie, cigle pod nos mrucza, e ju jeste dorosa; sam nie wie, co plecie, Dziadu, nigdy na wielkim niebyway wiecie. Ja wiem lepiej, jak dugo trzeba si sposobi Panience, by wyszedszy na wiat, efekt zrobi. Wiedz Zosiu, e kto ronie na widoku ludzi, Cho pikny, cho rozumny, efektw nie wzbudzi, Gdy go wszyscy przywykn widzie od maleka. Lecz niechaj uksztacona, dorosa panienkaNagle ni std, ni zowd przed wiatem zabynie, Wtenczas kady si do niej przez ciekawocinie, Wszystkie jej ruchy, rzuty oczu jej uwaa,Sowa jej podsuchiwa i drugim powtarza; A kiedy wejdzie w mod raz moda osoba, Kady j chwali musi, cho i nie podoba. Znale si, spodziewam si, e umiesz; w stolicy Urosa. Cho dwa lata mieszkasz w okolicy, Nie zapomniaa jeszcze cakiem Peterburka. No, Zosiu, toalet rb, dosta tam z biurka, Nagotowane znajdziesz wszystko do ubrania. Spiesz si, bo lada chwila wrc z polowania". Wezwano pokojow i suc dziewk; W naczynie srebrne wody wylano konewk, Zosia, jak wrbel w piasku, trzepioce si; myje Z pomoc sugi rce, oblicze i szyj. Telimena otwiera petersburskie skady, Dobywa flaszki perfum, soiki pomady, Pokrapia Zosi wkoo wyborn perfum (Wo napenia izb), wos namaszcza gum. Zosia kadnie poczoszki biae, aurowe, I trzewiki warszawskie biae, atasowe; Tymczasem pokojowa sznurowaa stanik, Potem rzucia na gors pannie pudermanik; Zaczto przypieczone zbiera papiloty, Pukle, e nazbyt krtkie, uwito w dwa sploty, Zostawujc na czole i skroniach wos gadki; Pokojowa za wieo zebrane bawatki Uwizawszy w plecionk daje Telimenie; Ta j do gowy Zosi przyszpila uczenie, Z prawej strony na lewo: kwiat od bladych wosw Odbija bardzo piknie, jak od zboa kosw! Zdjto puderman, cae ubranie gotowe. Zosia bia sukienk wrzucia przez gow,Chusteczk batystow bia w rku zwija I tak caa wyglda biaa jak lilija. Poprawiwszy raz jeszcze i wosw, i stroju, Kazano jej wzdu i wszerz przej si po pokoju; Telimena uwaa znawczyni oczyma, Musztruje siostrzenic, gniewa si i zyma;A na dygnienie Zosi krzykna z rozpaczy: "Ja nieszczliwa! Zosiu, widzisz, co to znaczy y z gmi, z pastuchami! tak nogi rozszerzasz Jak chopiec, okiem w prawo i w lewo uderzasz, Czysta rozwdka! - Dygnij, patrz, jaka niezwinna!" "Ach, Ciociu! rzeka smutnie Zosia, c ja winna, Ciotka mnie zamykaa; nie byo z kim taczy, Lubiam z nudy ptastwo pa i dzieci niaczy; Ale poczekaj, Ciociu, niech no si pobawi Troch z ludmi, obaczysz, jak si ja poprawi". "Ju, rzeka ciotka, z dwojga zego lepiej z ptastwem Ni z tym, co u nas dotd gocio, plugastwem; Przypomnij tylko sobie, kto tu u nas bywa:Pleban, co pacierz mrucza lub w warcaby grywa, I palestra z fajkami! to mi kawalery! Nabraaby si od nich piknej manijery. Teraz to pokaza si jest przynajmniej komu, Mamy przecie uczciwe towarzystwo w domu. Uwaaj dobrze, Zosiu, jest tu Hrabia mody, Pan, dobrze wychowany, krewny Wojewody,Pamitaj by mu grzeczn". Sycha renie koni I gwar myliwcw; ju s pod bram: to oni! Wziwszy Zosi pod rk pobiega do sali. Myliwi na pokoje jeszcze nie wchadzali, Musieli po komnatach odmienia sw odzie,Nie chcc wni do dam w kurtkach. Pierwsza wpada modzie, Pan Tadeusz i Hrabia, co ywo przebrani. Telimena sprawuje obowizki pani, Wita wchodzcych, sadza, rozmow zabawia I siostrzenic wszystkim z kolei przedstawia: Naprzd Tadeuszowi, jako krewn blisk; Zosia grzecznie dygna, on skoni si nisko, Chcia co do niej przemwi, ju usta otworzy, Ale spojrzawszy w oczy Zosi, tak si strwoy, e stojc niemy przed ni, to pon, to bladn; Co byo w jego sercu, on sam nie odgadn.Uczu si nieszczliwym bardzo - pozna Zosi! Po wzrocie i po wosach wiatych, i po gosie; T kibi i t gwk widzia na parkanie, Ten wdziczny gos zbudzi go dzi na polowanie. A Wojski Tadeusza wyrwa z zamiszania; Widzc, e blednie i e na nogach si sania, Radzi mu odej do swej izby dla spoczynku; Tadeusz stan w kcie, wspar si na kominku, Nic nie mwic - szerokie, obdne reniceObraca to na ciotk, to na siostrzenic. Dostrzega Telimena, i pierwsze spojrzenie Zosi tak wielkie na nim zrobio wraenie; Nie odgada wszystkiego, przecie pomieszana Bawi goci, a z oczu nie spuszcza modziana. Wreszcie czas upatrzywszy ku niemu podbiega: Czy zdrw? dlaczego smutny? pyta si, nalega, Napomyka o Zosi, zaczyna z nim arty; Tadeusz nieruchomy, na okciu oparty, Nic nie gadajc marszczy brwi i usta krzywi: Tym bardziej Telimen pomiesza i zdziwi Zmienia wic natychmiast twarz i ton rozmowy, Powstaa zagniewana i ostrymi sowy Pocza na przymwki sypa i wyrzuty; Porwa si i Tadeusz jak dem ukuty, Spojrza krzywo, nie mwic ani sowa splun, Krzeso nog odepchn i z pokoju run Trzasnwszy drzwi za sob. Szczciem, etej sceny Nikt z goci nie uwaa oprcz Telimeny. Wyleciawszy przez bram bieg prosto na pole; Jak szczupak, gdy mu ocie skro piersi przekole, Pluska si i nurtuje mylc, e uciecze, Ale wszdzie elazo i sznur z sob wlecze: Tak i Tadeusz cign za sob zgryzoty, Suwajc si przez rowy i skaczc przez poty, Bez celu i bez drogi; a niemao czasu Nabkawszy si, w kocu wszed w gbin lasu I trafi, czy umylnie, czyli te cy i niwa, ulew brzemienna,A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAFP cG x cH^ cI !? cJI, cK6Sprzypadkiem; Na wzgrek, co by wczora szczcia jegowiadkiem, Gdzie dosta w bilecik, zadatek kochania, Miejsce, jak wiemy, zwane wityni dumania. Gdy okiem wkoo rzuca, postrzega: to ona! Telimena, samotna, w mylach pogrona, Od wczorajszej postaci i strojem odmienna, W bielinie, na kamieniu, sama jak kamienna; Twarz schylon w otwarte utulia donie, Cho nie syszysz szlochania, zna, e we zach tonie. Daremnie bronio si serce Tadeusza: Ulitowa si, uczu, e go al porusza, Dugo poglda niemy, ukryty za drzewem, Na koniec westchn i rzek sam do siebie z gniewem: "Gupi! c ona winna, e si ja pomyli!" Wic z wolna gow ku niej zza drzewa wychyli. Gdy nagle Telimena zrywa si z siedzenia, Rzuca si w prawo, w lewo, skacze skro strumienia, Rozkrzyowana, z wosem rozpuszczonym, blada, Pdzi w las, podskakuje, przyklka, upada I nie mogc ju powsta, krci si po darni, Wida z jej ruchw, w jakiej strasznej jestmczarni; Chwyta si za pier, szyj, za stopy, kolana; Skoczy Tadeusz mylc, e jest pomieszana Lub ma wielk chorob. Lecz z innej przyczyny Pochodziy te ruchy. U bliskiej brzeziny Byo wielkie mrowisko, owad gospodarny Snu si wkoo po trawie, ruchawy i czarny; Nie wiedzie, czy z potrzeby, czy z upodobania Lubi szczeglnie zwiedza wityni dumania; Od stoecznego wzgrka a po rda brzegi Wydepta drog, ktr wiod swoje szeregi. Nieszczciem, Telimena siedziaa rd drki; Mrwki, zncone blaskiem bieluchnej poczoszki, Wbiegy, gsto zaczy askota i ksa, Telimena musiaa ucieka, otrzsa, Na koniec na murawie si i owad owi. Nie mg jej swej pomocy Tadeusz odmwi; Oczyszczajc sukienk, a do ng si zniy, Usta trafem ku skroniom Telimeny zbliy - W tak przyjaznej postawie, cho nic nie mwili O rannych ktniach swoich, przecie si zgodzili; I nie wiedzie jak dugo trwaaby rozmowa, Gdyby ich nie przebudzi dzwonek z Soplicowa. - Haso wieczerzy: pora powraca do domu, Zwaszcza e sycha byo opodal trzask omu. Moe szukaj? razem wraca nie wypada; Wic Telimena w prawo pod ogrd si skrada, A Tadeusz na lewo bieg do wielkiej drogi; Oboje w tym odwrocie mieli nieco trwogi: Telimenie zdao si, e raz spoza krzaka Bysa zakapturzona, chuda twarz Robaka; Tadeusz widzia dobrze, jak mu raz i drugi Pokaza si na lewo cie biay i dugi, Co to byo nie wiedzia, ale mia przeczucie, e to by Hrabia w dugim, angielskim surducie. Wieczerzano w zamczysku. Uparty Protazy, Nie dbajc na wyrane Sdziego zakazy, W niebytno pastwa znowu do zamku szturmowa I kredens do (jak mwi) zaintromitowa. Gocie weszli w porzdku i stanli koem; Podkomorzy najwysze bra miejsce za stoem, Z wieku mu i z urzdu ten zaszczyt naley, Idc kania si damom, starcom i modziey. Kwestarz nie by u stou; miejsce Bernardyna Po prawej stronie ma ma Podkomorzyna. Sdzia, kiedy ju goci jak trzeba ustawi, egnajc po acinie, st pobogosawi; Mczyznom dano wdk; za czym wszyscysiedli I chodnik zabielany milczc wawo jedli. Po chodniku szy raki, kurczta, szparagi,W towarzystwie kielichw wgrzyna, malagi; Jedz, pij, a milcz wszyscy. Nigdy pono Od czasu jako mury zamku podwigniono, Ktry uracza hojnie tylu szlachty bratw, Tyle wesoych sysza i odbi wiwatw, Nie pamitano takiej pospnej wieczerzy; Tylko pukanie korkw i brzki talerzy Odbijaa zamkowa sie wielka i pusta: Rzekby, i zy duch gociom zasznurowausta. Mnogie byy powody milczenia: myliwi Powrcili z ostpu dosy gadatliwi; Lecz gdy zapa ochon, mylc nad obaw Postrzegaj, e wyszli z niej nie z wielk saw: Trzeba byo, aeby jeden kaptur popi, Wyrwawszy si Bg wie skd, jak Filip z konopi, Przepisa wszystkich strzelcw powiatu? O wstydzie! C o tym bd gada w Oszmianie i Lidzie, Ktre od wiekw walcz z tutejszym powiatem O pierwszestwo w strzelectwie; mylili wic nad tem. Za Asesor i Rejent, prcz wsplnych niechci, wie hab swych chartw mieli na pamici. W oczach im stoi niecny kot, skoki wyciga I omykiem spod gaju kiwajc urga, I tym omykiem wiczy po sercach jak biczem: Siedzieli z pochylonym ku misie obliczem. Asesor nowe jeszcze mia powody alw, Patrzc na Telimen i na swych rywalw. Do Tadeusza siedzi Telimena bokiem, Pomieszana, zaledwie mie na rzuci okiem; Chciaa zaspionego Hrabiego zabawi, Wyzwa w dusz rozmow, w lepszy humor wprawi, Bo Hrabia dziwnie kwany powrci z przechadzki, A raczej, jako myli Tadeusz, z zasadzki; Suchajc Telimeny, czoo podnis hardo, Brwi zmarszczy, spojrza na ni ledwie nie z pogard; Potem przysiad si, jak mg najbliej, doZosi, Nalewa jej do szklanki, talerze przynosi, Prawi tysic grzecznoci, kania si, umiecha, Czasem oczy wywraca i gboko wzdycha. Wida przecie, pomimo tak zrczne udzenie, e umizga si tylko na zo Telimenie; Bo gow odwracajc niby nieumylnie, Coraz ku Telimenie gronym okiem bynie. Telimena nie moga poj, co to znaczy; Ruszywszy ramionami, mylia: dziwaczy. Wreszcie, nowym zalotom Hrabiego do rada, Zwrcia si do swego drugiego ssiada. Tadeusz te pospny, nic nie jad, nic nie pi, Zdawa si sucha rozmw, oczy w talerzwlepi; Telimena mu leje wino, on si gniewa Na natrtno; pytany o zdrowie - poziewa.Ma za ze (tak si zmieni jednego wieczora), e Telimena zbytnie do zalotw skora; Gorszy si, e jej suknia tak wcita gboko, Nieskromnie - a dopiero, kiedy podnis oko! A przelk si; bystrzejsze teraz mia renice, Ledwie spojrza w rumiane Telimeny lice, Odkry od razu wielk, straszn tajemnic! Przebg! narowana! Czy r w zym gatunku, Czy jako na obliczu przetar si z trefunku: Gdzieniegdzie zrzednia, na wskro grubszpe odsania. Moe to sam Tadeusz, w wityni dumania Rozmawiajc za blisko, omuskn z bielida Karmin, lejszy od pykw motylego skrzyda. Telimena wracaa nazbyt pieszno z lasu I poprawi kolory swe nie miaa czasu; Okoo ust szczeglniej widne byy piegi. Nu oczy Tadeusza, jako chytre szpiegi, Odkrywszy jedn zdrad, poczn w kolej zwiedza Reszt wdzikw i wszdzie jaki fasz wyledza: Dwch zbw braknie w ustach; na czole, na skroni Zmarszczki; tysice zmarszczkw pod brod si chroni! Niestety! czu Tadeusz, jak jest niepotrzebnie Rzecz pikn nazbyt cile zwaa; jak haniebnie By szpiegiem swej kochanki; nawet jak szkaradnie Odmienia smak i serce - lecz kt sercem wadnie? Darmo chce brak mioci zastpi sumnieniem, Chod duszy ogrza znowu jej wzroku promieniem: Ju ten wzrok, jako ksiyc wiaty a bez ciepa, Byska po wierzchu duszy, ktra do dna krzepa... Takie robic sam sobie wyrzuty i skargi, Pochyli w talerz gow, milcza i gryz wargi. Tymczasem zy duch now pokus go wabi, Podsuchiwa, co Zosia mwia do Hrabi: Dziewczyna, uprzejmoci Hrabiego ujta, Zrazu rumienia si spuciwszy oczta, Potem mia si zaczli, w kocu rozmawiali O jakim niespodzianym w ogrodzie spotkaniu, O jakim po opuchach i grzdach stpaniu. Tadeusz, wycignwszy co najduej uszy, Poyka gorzkie sowa i przetrawia w duszy. Okropn mia biesiad. Jak w ogrodzie mija Dwoistym dem zioo zatrute wypija, Potem skrci si w kbek i na drodze legnie, Groc stopie, co na ni nieostronie biegnie: Tak Tadeusz, opiy trucizn zazdroci, Zdawa si obojtny, a pka ze zoci. W najweselszym zebraniu niech si kilku gniewa, Zaraz si ich ponuro na reszt rozlewa. Strzelcy dawniej milczeli, druga stou strona Umilka, Tadeusza ci zaraona. Nawet pan Podkomorzy, nadzwyczaj ponury, Nie mia ochoty gada, widzc swoje cry,Posane i nadobne panny, w wieku kwiecie, Zdaniem wszystkich najpierwsze partyje w powiecie, Milczce, zaniedbane od milczcej modzi. Gocinnego Sdziego rwnie to obchodzi; Wojski za uwaajc, e tak wszyscy milcz, Nazywa t wieczerz nie polsk, lecz wilcz. Hreczecha na milczenie mia such bardzo czuy, Sam gawdzi, i lubi niezmiernie gaduy. Nie dziw! ze szlacht strawi ycie na biesiadach, Na polowaniach, zjazdach, sejmikowych radach; Przywyk, eby mu zawsze co bbnio w ucho, Nawet wtenczas, gdy milcza lub z plack za much Skrada si, lub zamknwszy oczy siada marzy; W dzie szuka rozmw, w nocy musiano mu gwarzy Pacierze racowe albo gada bajki: Std te nieprzyjacielem zabitym by fajki, Wymylonej od Niemcw, by nas scudzoziemczy; Mawia: "Polsk oniemi, jest to Polsk zniemczy". Starzec, wiek przegwarzywszy, chcia spoczywa w gwarze, Milczenie go budzio ze snu: tak mynarze, Upieni k tarkotem, ledwie stan osie, Budz si krzyczc z trwog: "A sowo stao si..." Wojski ukonem dawa znak Podkomorzemu,A rk od ust lekko skin ku Sdziemu, Proszc o gos; panowie na ten ukon niemy Odkonili si oba, co znaczy: prosiemy. Wojski zagai: "miabym uprasza modziey, Aeby po staremu bawi u wieczerzy, Nie milcze i u: czy my ojce kapucyni? Kto milczy midzy szlacht, to wanie tak czyni, Jako myliwiec, ktry nabj rdzawi w strzelbie: Dlatego ja rozmowno naszych przodkw wielbi. Po owach szli do stou, nie tylko by jada,Ale aby nawzajem mogli si wygada, Co kady mia na sercu; nagany, pochway Strzelcw i obawnikw, ogary, wystrzay Wywoywano na plac; powstawaa wrzawa,Mia uchu myliwcw, jak druga obawa. Wiem, wiem, o co wam idzie: ta czarnych trosk chmura Pono z Robakowego wzniosa si kaptura! Wstydzicie si swych pude! niech was wstyd nie pali, Znaem myliwych lepszych od was, a chybiali; Trafia, chybia, poprawia, to kolej strzelecka. Ja sam, chocia ze strzelb wcz si od dziecka, Chybiaem; chybia sawny w strzelec Tuoszczyk, Nawet nie zawsze trafia pan Rejtan nieboszczyk. O Rejtanie opowiem pniej. Co si tycze Wypuszczenia z obawy, e oba panicze wierzowi jak naley kroku nie dostali, Cho mieli oszczep w rku, tego nikt nie chwali Ani gani: bo zmyka majc nabj w rurze Znaczyo po staremu by tchrzem nad tchrze; To wystrzeli na olep (jak to robi wielu), Nie przypuciwszy wierza, nie wziwszy do celu, Jest rzecz haniebna; ale kto dobrze wymierzy, Kto przypuci do siebie wierza jak naley, Jeli chybi, cofn si moe bez sromoty, Albo walczy oszczepem, lecz z wasnej ochoty, A nie z musu: gdy oszczep strzelcom poruczony Nie dla natarcia, ale tylko dla obrony. Tak byo po staremu: a wic mnie zawierzcie, I waszej rejterady do serca nie bierzcie, Kochany Tadeuszku i Wielmony Grafie; Ilekro za wspomnicie o dzisiejszym trafie, Wspomnijcie te starego Wojskiego przestrog: Nigdy jeden drugiemu nie zachodzi w drog, Nigdy we dwch nie strzela do jednej wierzyny". Wanie Wojski wymawia to sowo: wierzyny, Gdy Asesor pgbkiem podszepn: "dziewczyny"; "Brawo!" krzykna modzie, powsta szmer i miechy, Powtarzano z kolei przestrog Hreczechy, Mianowicie ostatnie sowo, ci: wierzyny, A drudzy w gos miejc si krzyczeli: "Dziewczyny"; Rejent szepn: "Kobiety", - Asesor: "Kokiety", Utkwiwszy w Telimenie oczy jak sztylety. Nie myli wcale Wojski przymawia nikomuAni uwaa, co tam szepc po kryjomu; Rad bardzo, e mg damy i modzie rozmieszy, Zwrci si ku myliwcom, chcc i tych pocieszy. I zacz, nalewajc sobie kielich wina: "Nadaremnie oczyma szukam Bernardyna; Chciabym mu opowiedzie wypadek ciekawy, Podobny do zdarzenia dzisiejszej obawy. Klucznik mwi, e tylko zna jednego czeka, Co tak celnie jak Robak mg strzeli z daleka; Ja za znaem drugiego: rwnie trafnym strzaem Ocali on dwch panw; sam ja to widziaem, Kiedy do Nalibockich zacignli lasw Tadeusz Rejtan pose i ksi Denassow. Nie zazdrocili sawie szlachcica panowie, Owszem u stou pierwsi wnieli jego zdrowie, Nadawali mu wielkich prezentw bez liku I skr zabitego dzika; o tym dziku I o strzale, powiem wam jak naoczny wiadek; Bo to by dzisiejszemu podobny przypadek, A zdarzy si najwikszym strzelcom za mych czasw, Posowi Rejtanowi i ksiciu Denassow". A wtem ozwa si Sdzia nalewajc czasz:"Pij zdrowie Robaka, Wojski, w rce wasze. Jeli datkiem nie moem Kwestarza zbogaci, Postaramy si przecie za proch mu zapaci. Urczamy, e niedwied zabity dzi w boruPrzez dwa lata wystarczy na kuchni klasztoru. Lecz skry Ksidzu nie dam; lub gwatem zabior, Albo j mnich ustpi musi przez pokor, Albo j kupi choby dziesitkiem soboli. Skr t rozporzdzimy wedle naszej woli; Pierwszy wieniec i saw ju wzi suga boy, Skr Janie Wielmony Pan nasz Podkomorzy Temu da, kto na drug nagrod zasuy". Podkomorzy pogadzi czoo i brwi zmruy; Strzelcy zaczli szemra, kady co powiada, Tamten, jak wierza znalaz, ten, jak ran zada, Tamten psiarni nawoa, w wierza nawrci Znowu w ostp. Asesor z Rejentem si kci, Jeden wielbic przymioty swojej Sanguszkwki, Drugi baabanowskiej swej Sagalaswki. "Sdzio ssiedzie, wreszcie wyrzek Podkomorzy, Pierwsz nagrod susznie zyska suga boy; Lecz nieacno rozsdzi, kto jest po nim drugi, Bo wszyscy zdaj mi si mie rwne zasugi, Wszyscy rwni zrcznoci, biegoci i mstwem. Przecie dwch dzi odznaczy los niebezpieczestwem, Dwaj byli niedwiedziego najblisi pazura: Tadeusz i pan Hrabia; im naley skra. Pan Tadeusz ustpi (jestem tego pewny), Jako modszy i jako gospodarza krewny; Wic spolia opima wemiesz, Moci Hrabia. Niech ten up tw strzeleck komnat ozdabia, Niechaj pamitk bdzie dzisiejszej zabawy, Godem szczcia owczego, bodcem przyszej sawy". Umilkn wes, mylc, e Hrabi ucieszy; Nie wiedzia, jak bolenie serce jego przeszy. Bo Hrabia na strzeleckiej komnaty wspomnienie Mimowolnie wzrok podnis; a te by jelenie, Te gaziste rogi, jakby las wawrzynw Zasiany rk ojcw na wiece dla synw, Te rzdami portretw zdobione filary, Ten w sklepieniu byszczcy herb Pkozic stary, Ozway si do zewszd gosami przeszoci; Zbudzi si z marze, wspomnia, gdzie, u kogo goci: Dziedzic Horeszkw gociem rd swych wasnych progw, Biesiadnikiem Soplicw, swych odwiecznych wrogw! A przy tym zawi, ktr czu do Tadeusza, Tym mocniej Hrabi przeciw Soplicom porusza. Rzek wic z gorzkim umiechem: "Mj domek zbyt may, Nie ma godnego miejsca na dar tak wspaniay; Niech lepiej niedwied czeka pord tych rogaczy, A mi go Sdzia razem z zamkiem odda raczy". Podkomorzy zgadujc, na co si zanosi, Zadzwoni w tabakier zot, o gos prosi. "Godziene pochwa, rzecze, Hrabio, mj ssiedzie, e dbasz o interesa nawet przy obiedzie; Nie tak jak modni wieku twojego panicze, yjcy bez rachunku. Ja tusz i ycz Zgod zakoczy moje sdy podkomorskie; Dotd jedyna trudno jest o fundum dworskie. Mam ju projekt zamiany, fundum wynagrodzi Ziemi, w sposb nastpny..." - Tu zacz wywodzi Porzdnie (jak zwyk zawsze) plan przyszej zamiany; Ju by w poowie rzeczy, gdy ruch niespodziany Wszcz si na kocu stoa: jedni co postrzegli, Wskazuj palcem, drudzy oczyma tam biegli, A wreszcie wszystkie gowy, jak kosy schylone Wstecznym wiatrem, w przeciwn zwrciysi stron, W kt. Z kta, kdy wisia portret nieboszczyka, Ostatniego z rodziny Horeszkw, Stolnika, Z maych drzwiczek ukrytych pomidzy filary Wysuna si cicho posta na ksztat mary.Gerwazy; poznano go po wzrocie, po licach, Po srebrzystych na tej kurcie Pkozicach. Stpa jako sup prosto, niemy i surowy, Nie zdjwszy czapki, nawet nie schyliwszy gowy; W rku trzyma byszczcy klucz jakby pugina, Odemkn szaf i w niej co krci zaczyna. Stay w dwch ktach sieni, wsparte o filary, Dwa kurantowe, w szafach zamknite zegary; Dziwaki stare, dawno ze socem w i niwa, ulew brzemienna,A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAL` cMO 9 cNI cOq cPB*6 cQx5RL87Hniezgodzie, Poudnie wskazyway czsto o zachodzie; Gerwazy nie przybra si machin naprawi, Ale bez nakrcenia nie chcia jej zostawi, Drczy kluczem zegary kadego wieczora; Wanie teraz przypada nakrcania pora. Gdy Podkomorzy spraw zajmowa uwag Stron interesowanych, on pocign wag: Zgrzytny wyszczerbionym zbem koa rdzawe, Wzdrygn si Podkomorzy i przerwa rozpraw. "Bracie, rzek, od nieco tw piln robot" I koczy plan zamiany; lecz Klucznik na psot Jeszcze silniej pocign drugiego ciaru; I wnet gil, ktry siedzia na wierzchu zegaru, Trzepiocc skrzydem zacz ci kurantw nuty. Ptak sztucznie wyrobiony, szkoda, e popsuty, Zajka si i piszcza, im dalej, tym gorzejGocie w miech; musia przerwa znowu Podkomorzy "Moci Kluczniku, krzykn, lub raczej puszczyku, Jeli dziob twj szanujesz, do mi tego krzyku". Ale Gerwazy grob wcale si nie strwoy,Praw rk powanie na zegar pooy, A lew wzi si pod bok; tak oburcz wsparty: "Podkomorzeku! krzykn, wolne paskie arty, Wrbel mniejszy ni puszczyk, a na swoich wiorach mielszy jest anieli puszczyk w cudzych dworach: Co klucznik, to nie puszczyk; kto w cudze poddasze Noc wazi, ten puszczyk, i ja go wystrasz". "Za drzwi z nim !" Podkomorzy krzykn. "Panie Hrabia! Zawoa Klucznik, widzisz Pan, co si wyrabia: Czy nie dosy si jeszcze Paski honor plami, e Pan jadasz i pijasz z tymi Soplicami; Trzeba jeszcze, aby mnie, zamku urzdnika, Gerwazego Rbaj, Horeszkw klucznika, Ly w domu Panw moich? i Pane to zniesie!" Wtem Protazy zawoa trzykro: "Uciszcie si! Na ustp! Ja, Protazy Baltazar Brzechalski,Dwojga imion, jenera niegdy trybunalski, Vulgo wony, woniesk obdukcyj robi I wizyj formaln, zamawiajc sobie Urodzonych tu wszystkich obecnych wiadectwo I pana Asesora wzywajc na ledztwo, Z powodu Wielmonego Sdziego Soplicy: O inkursyj, to jest o najazd granicy, Gwat zamku, w ktrym Sdzia dotd prawnie wada, Czego dowodem jawnym jest, e w zamku jada". "Brzechaczu! wrzasn Klucznik, ja ci wnet naucz!" I dobywszy zza pasa swe elazne klucze, Okrci wkoo gowy, puci z caej mocy;Pk elaza wylecia jako kamie z procy. Pewnie eb Protazemu rozbiby na wierci; Szczciem, schyli si Wony i wydar si mierci. Porwali si z miejsc wszyscy, chwil bya gucha Cicho, a Sdzia krzykn: "W dyby tego zucha! Hola, chopcy!" - i czelad rzucia si wawo Ciasnym przejciem pomidzy cianami i aw; Lecz Hrabia krzesem w rodku zagrodzi im drog I na tym szacu sabym utwierdziwszy nog: "Wara! zawoa, Sdzio! nie wolno nikomu Krzywdzi sug mojego w moim wasnym domu; Kto ma na starca skarg, niech j mnie przeoy". Zyzem w oczy Hrabiemu spojrza Podkomorzy: "Bez Wacinej pomocy ukara potrafi Zuchwaego szlachetk; a Wa, Moci Grafie, Przed dekretem ten zamek za wczenie przywaszczasz; Nie Wa tu jeste panem, nie Wa nas ugaszczasz; Sied cicho, jake siedzia; jeli siwej gowy Nie czcisz, to szanuj pierwszy urzd powiatowy". "Co mi? odmrukn Hrabia, do ju tej gawdy! Nudcie drugich waszymi wzgldy i urzdy;Do ju gupstwa zrobiem, wdajc si z Wapastwem W pijatyki, ktre si kocz grubijastwem. Zdacie mi spraw z mego honoru obrazy; Do widzenia po trzewu, - pd za mn, Gerwazy". Nigdy si odpowiedzi takiej nie spodziewa Podkomorzy, wanie swj kieliszek nalewa, Gdy zuchwalstwem Hrabiego raony jak gromem, Oparszy si o kielich butlem nieruchomym, Gow wycign na bok i ucha przyoy, Oczy rozwar szeroko, usta wp otworzy; Milcza, lecz kielich w rku tak potnie cisn, e szko dwiknwszy pko, pyn w oczymu prysn Rzekby, i z winem ognia w dusz si nalao, Tak oblicze spono, tak oko paao; Zerwa si mwi, pierwsze sowo niewyranie Mle w ustach, a przez zby wyleciao: "Banie! Grafitko! ja ci! Tomasz! karabel! Ja tu Naucz ciebie mores, banie, daj go katu! Wzgldy, urzdy nudz, uszko delikatne! Ja ci zaraz po tych zauszniczkach patn! Fora za drzwi! do korda! Tomasz, karabel!" Wtem do Podkomorzego skocz przyjaciele; Sdzia porwa mu rk: "Stj Pan, to rzecznasza, Mnie tu naprzd wyzwano; Protazy, paasza! Puszcz go w taniec jako niedwiadka na kiju". Lecz Tadeusz Sdziego wstrzyma: "Panie Stryju, Wielmony Podkomorzy, czy si Pastwu godzi Wdawa si z tym fircykiem, czy tu nie ma modzi? Na mnie si zdajcie, ja go naleycie skarc; A Wasze, panie miaku, co wyzywasz starce, Obaczym, czyli jeste tak strasznym rycerzem; Rozprawimy si jutro, plac i bro wybierzem. Dzi uchod, pki cay!" Dobra bya rada; Klucznik i Hrabia wpadli w obroty nie lada. Przy wyszym kocu stoa wrza tylko krzyk wielki, Ale z ostrego koca latay butelki Koo Hrabiego gowy. Strwoone kobiety W proby, w pacz; Telimena, krzyknwszy:"Niestety!" Wzniosa oczy, powstaa i pada zemdlona,I przechyliwszy szyj przez Hrabi ramiona,Na pier jego zoya swe piersi abdzie. Hrabia, cho zagniewany, wstrzyma si w zapdzie, Zacz cuci, ociera. Tymczasem Gerwazy, Wystawiony na stokw i butelek razy, Ju zachwia si, ju czelad zakasawszy picie Rzucaa si na zewszd hurmem, gdy na szczcie Zosia, widzc szturm, skoczy i litoci zdjta Zasania starca, na krzy rozpiwszy rczta.- Wstrzymali si; Gerwazy z wolna ustpowa, Znikn z oczu, szukano, gdzie si pod stschowa; Gdy nagle z drugiej strony wyszed jak spod ziemi, Podnisszy w gr aw ramiony silnemi, Okrci si jak wiatrak, oczyci p sieni,Wzi Hrabi, i tak oba aw zasonieni Cofali si ku drzwiczkom; ju dochodz progw, Gerwazy stan, jeszcze raz spojrza na wrogw, Duma chwil, niepewny, czy cofa si zbrojnie, Czyli z nowym orem szuka szczcia w wojnie. Obra drugie; ju aw jak taran murowy W ty dwign dla zamachu, ju ugiwszy gowy, Z wypit naprzd piersi, z podniesion nog Mia wpa... ujrza Wojskiego, uczu w sercu trwog. Wojski, cicho siedzcy z przymruonym okiem, Zdawa si pogrony w dumaniu gbokiem; Dopiero gdy si Hrabia z Podkomorzym skci I Sdziemu pogrozi, Wojski gow zwrci, Zay dwakro tabaki i przetar powieki. Chocia Wojski Sdziemu by krewny daleki,Ale w gocinnym jego domu zamieszkay, O zdrowie przyjaciela by niezmiernie dbay. Przypatrywa si zatem z ciekawoci walce, Wycign z lekka na st rk, do i palce, Pooy n na doni, trzonkiem do paznokcia Indeksu, a elazem zwrcony do okcia, Potem rk w ty nieco wychylon kiwa, Niby bawic si, lecz si w Hrabiego wpatrywa. Sztuka rzucania now, straszna w rcznejbitwie, Ju bya zaniedbana podwczas na Litwie, Znajoma tylko starym; Klucznik jej probowa Nieraz w zwadach karczemnych, Wojski w niej celowa. Wida z zamachu rki, e silnie uderzy, A z oczu acno zgadn, e w Hrabiego mierzy (Ostatniego z Horeszkw, chocia po kdzieli), Mniej baczni modzi ruchw starca nie pojli; Gerwazy zbladn, aw Hrabiego zakada, Cofa si ku drzwiom.-"apaj!" krzykna gromada. Jako wilk, obskoczony znienacka przy cierwie, Rzuca si olep w zgraj, co mu uczt przerwie, Ju goni, ma j szarpa, wtem rd psiego wrzasku Trzaso ciche pkurcze, wilk zna je po trzasku, ledzi okiem, postrzega, e z tyu za charty Myliwiec wp schylony, na kolanie wsparty, Rur ku niemu wije i ju cyngla tyka; Wilk uszy spuszcza, ogon podtuliwszy zmyka, Psiarnia z tryumfujcym rzuca si haasemI skubie go po kudach, zwierz zwraca si czasem, Spojrzy, klapnie paszczk, i biaych kw zgrzytem Ledwie pogrozi, psiarnia pierzcha ze skowytem: Tak i Gerwazy z gron cofa si postaw, Wstrzymujc napastnikw oczyma i aw, A razem z Hrabi wpadli w gb ciemnej framugi. "apaj!" krzykniono znowu; tryumf by niedugi: Bo nad gowami tumu Klucznik niespodzianie Ukaza si na chorze przy starym organie I z trzaskiem j wyrywa oowiane rury, Wielk by klsk zada uderzajc z gry, Ale ju gocie tumnie wychodzili z sieni, Nie mieli kroku dosta sudzy potrwoeni I chwytajc naczynia w lad panw uciekli, Nawet nakrycia z czci sprztw si wyrzekli. Kt ostatni, nie dbajc na groby i razy, Ustpi z placu bitwy? - Brzechalski Protazy. On, za krzesem Sdziego stojc niewzruszenie, Cign wonieskim gosem swoje owiadczenie, A skoczy, i z pustego zszed pobojowiska, Kdy zostay trupy, ranni i zwaliska. W ludziach straty nie byo; ale wszystkie awy Miay zwichnione nogi, st take kulawy, Obnaony z obrusa, poleg na talerzach Zlanych winem, jak rycerz na krwawych puklerzach, Midzy licznymi kurczt i jendykw cay, W ktrych piersi widelce wieo wbite tkwiay. Po chwili w Horeszkowskim samotnym budynku Wszystko do zwyczajnego wracao spoczynku. Mrok zgstnia; reszty paskiej wspaniaejbiesiady Le, podobne uczcie nocnej, gdzie na dziady Zgromadzi si zaklte maj nieboszczyki. Ju na poddaszu trzykro krzykny puszczyki Jak gularze; zdaj si wita wschd miesica, Ktrego posta oknem spada na st, drca Niby dusza czyscowa; z podziemu, przez dziury Wyskakiway na ksztat potpiecw szczury: Gryz, pij; czasami w kcie zapomniana Puknie na toast duchom butelka szampana. Ale na drugim pitrze, w izbie, ktr zwano, Cho bya bez zwierciade, sal zwierciadlan, Sta Hrabia na kruganku zwrconym ku bramie; Chodzi si wiatrem, surdut wdzia na jedno rami, Drugi rkaw i poy u szyi sfadowa I pier surdutem jakby paszczem udrapowa. Gerwazy chodzi kroki wielkimi po sali; Obadwa zamyleni, do siebie gadali: "Pistolety, rzek Hrabia, lub gdy chc, paasze". "Zamek, rzek Klucznik, i wie, oboje to nasze". "Stryja, synowca, woa Hrabia, cae plemi Wyzywaj!" - "Zamek, woa Klucznik, wie iziemie Zabieraj Pan!" To mwic zwrci si do Hrabi: "Jeli Pan chce mie pokj, niech wszystko zagrabi. Po co proces, Mopanku! sprawa jak dzie czysta: Zamek w rku Horeszkw by przez lat czterysta; Cz gruntw oderwano w czasie Targowicy I jak Pan wie, oddano wadaniu Soplicy. Nie tylko t cz, wszystko zabra im naley, Za koszta procesowe, za kar grabiey. Mwiem Panu zawsze: procesw zaniecha, Mwiem Panu zawsze: najecha, zajecha;Tak byo po dawnemu: kto raz grunt posidzie, Ten dziedzic; wygraj w polu, a wygrasz i wsdzie. Co si tyczy dawniejszych z Soplicami sprzeczek, Jest na to od procesu lepszy Scyzoryczek; A jeli Maciej w pomoc da mi sw Rzeczk, To my we dwch, Soplicw tych porzniem na sieczk". "Brawo! rzek Hrabia, plan twj gotycko-sarmacki Podoba si mi lepiej ni spr adwokacki. Wiesz co? na caej Litwie narobim haasu Wypraw niesychan od dawnego czasu. I sami si zabawim. Dwa lata tu siedz, Jak bitw widziaem? z chopami o miedz. Nasza wyprawa przecie krwi rozlanie wry; Odbyem tak jedn w czasie mych podry.Gdym w Sycylu bawi u pewnego ksicia, Rozbjnicy porwali w grach jego zicia I okupu od krewnych dali zuchwale; My, zebrawszy naprdce sugi i wasale, Wpadlimy; ja dwch zbojcw rk m zabiem, Pierwszy wleciaem w tabor, winia uwolniem. Ach, mj Gerwazy! jaki to by tryumfalny, Jaki pikny nasz powrt, rycersko-feudalny! Lud z kwiatami spotyka nas - crka ksicia, Wdziczna zbawcy, ze zami pada w me objcia. Gdym przyby do Palermo, wiedziano z gazety, Palcami wskazyway mi wszystkie kobiety.Nawet wydrukowano o caym zdarzeniu Romans, gdzie wymieniony jestem po imieniu. Romans ma tytu: Hrabia, czyli tajemnice Zamku Birbante-rokka. Czy s tu ciemnice W tym zamku?" - "S, rzek Klucznik, ogromne piwnice, Ale puste! bo wino wypili Soplice". "Dokejw, doda Hrabia, uzbroi we dworze, Z woci wezwa wasalw!" - "Lokajw? bro Boe! Przerwa Gerwazy. Czy to zajazd jest hultajstwem? Kto widzia zajazd robi z chopstwem i z lokajstwem? Mj Panie, na zajazdach nie znacie si wcale; Wsalw - co innego, zdadz si wsale. Nie we woci ich szuka, ale po zaciankach, W Dobrzynie, w Rzezikowie, w Cityczach, w Rbankach; Szlachta odwieczna, w ktrej krew rycerska pynie, Wszyscy przychylni panw Horeszkw rodzinie, Wszyscy nieprzyjaciele zabici Soplicw! Stamtd zbior ze trzystu wsatych szlachcicw; To rzecz moja. Pan niechaj do paacu wraca I wypi si, bo jutro bdzie wielka praca; Pan spa lubi, ju pno, drugi kur ju pieje; Ja tu bd pilnowa zamku, a rozdnieje, A ze soneczkiem stan w Dobrzyskim zacianku". Na te sowa pan Hrabia ustpi z kruganku; Ale nim odszed, spojrza przez otwr strzelnicy I widzc wiate mnstwo w domostwie Soplicy: "Iluminujcie! krzykn, jutro o tej porze Bdzie jasno w tym zamku, ciemno w waszym dworze". Gerwazy siad na ziemi, opar si o cian I pochyli ku piersiom czoo zadumane; wiato miesiczna pada na wierzch gowy ysy, Gerwazy po nim kryli palcem rne rysy; Wida, e przyszych wypraw snu plany wojenne. Ci꿹 mu coraz bardziej powieki brzemienne, Bezwadn kiwn szyj, czu, e go sen bierze, Zacz wedle zwyczaju wieczorne pacierze.Lecz midzy Ojczenaszem i Zdrowa MaryjDziwne stany mary, tocz si i wij: Klucznik widzi Horeszki, swoje dawne pany,Ci nios karabele, drudzy buzdygany, Kady gronie spoziera i pokrca wsa, Skada si karabel, buzdyganem wstrzsa - Za nimi jeden cichy, pospny cie mign, Z krwaw na piersi plam. Gerwazy si wzdrygn, Pozna Stolnika; zacz wkoo siebie egna I aeby tym pewniej straszne sny rozegna, Odmawia litanij o czyscowych duszach. Znowu wzrok mu sklei si, zadzwonio w uszach - Widzi tum szlachty konnej, byszcz karabele: Zajazd! zajazd Korelicz, i Rymsza na czele! I oglda sam siebie: jak na koniu siwym, Z podniesionym nad gow rapierem straszliwym Leci; rozpita na wiatr szumi taratatka, Z lewego ucha spada w ty konfederatka; Leci, jezdnych i pieszych po drodze obala I na koniec Soplic w stodole podpala - Wtem cika marzeniami na pier spada gowa, I tak usn ostatni Klucznik Horeszkowa. Ksiga szsta: Zacianek Nieznacznie z wilgotnego wykrada si mroku wit bez rumieca, wiodc dzie bez wiata w oku. Dawno wszed dzie, a jeszcze ledwie jest widomy. Mga wisiaa nad ziemi, jak strzecha ze somy Nad ubog Litwina chatk; w stronie wschodu Wida z bielszego nieco na niebie obwodu, e soce wstao, tdy ma zstpi na ziemi, Lecz idzie niewesoo i po drodze drzemie. Za przykadem niebieskim wszystko si spnio Na ziemi; bydo pno na pasz ruszyo I zdybao zajce przy pnym niadaniu; One zwyky do gajw wraca o witaniu, Dzi, okryte tumanem, te mokrzyc chrupi, Te jamki w roli kopic, parami si kupi I na wolnym powietrzu myl uy wczasu;Ale przed bydem musz powraca do lasu. I w lasach cisza. Ptaszek zbudzony nie piewa, Otrzsn pierze z rosy, tuli si do drzewa, Gow wciska w ramiona, oczy znowu mruy I czeka soca. Kdy u brzegw kauy Klekce bocian; na kopach siedz wrony zmoke, Rozdziawiwszy si cign gawdy rozwloke, Obrzyde gospodarzom jako wrby soty. Gospodarze ju dawno wyszli do roboty. Ju zaczy niwiarki sw piosnk zwyczajn, Jak dzie sotny ponur, tskn, jednostajn, Tym smutniejsz, e dwik jej w mg bezecha wsika; Chrzsny sierpy w zbou, ozwaa si ka, Rzd kosiarzy otaw siekcych wci brzka Pogwizdujc piosenk; z kocem kadej zwrotki Staj, ostrz elezca i w takt kuj w motki. Ludzi we mgle nie wida, tylko sierpy, kosyI pieni brzmi, jak muzyk niewidzialnych gosy. W rodku na snopie zboa Ekonom usiadszy, Nudzi si, krci gow, roboty nie patrzy, Poglda na gociniec, na drogi rozstajne, Kdy dziay si jakie rzeczy nadzwyczajne. Na gocicu i drogach od samego ranka Panuje ruch niezwyky; std chopska furmanka Skrzypi, lecc jak poczta, std szlachecka enna,A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{SPT cT cUW cV cW*) cX6q Ybryka Czwaem tarkocze, drug i trzeci spotyka;Z lewej drogi posaniec jak kuryjer goni, Z prawej przebiego w zawd kilkanacie koni, Wszyscy piesz, ku rnym kieruj si stronom; Co to ma znaczy? Powsta ze snopa Ekonom, Chcia przypatrzy si, spyta; dugo sta nad drog, Daremnie woa, nie mg zatrzyma nikogo Ni pozna we mgle. Jezdni migaj jak duchy, Tylko sycha raz po raz ttent kopyt guchy I, co dziwniejsza jeszcze, szczkanie paaszy: Bardzo to Ekonoma i cieszy, i straszy. Bo cho na Litwie byo naonczas spokojnie, Dawno ju wieci guche biegay o wojnie, O Francuzach, Dbrowskim, o Napoleonie. Miayby wojn wry ci jedcy? te bronie? Ekonom pobieg wszystko Sdziemu powiedzie, Spodziewajc si i sam czego si dowiedzie. W Soplicowie domowi i gocie, po ktni Wczorajszej, wstali z siebie nieradzi i smutni. Prno Wojszczanka damy na kaba sprasza, Mczyznom prno karty daj do mariasza: Nie chc bawi si ni gra, siedz cicho w ktkach, Mczyni pal lulki, kobiety przy prtkach;Nawet pi muchy. Wojski, rzuciwszy opatk, Znudzony cisz, idzie pomidzy czeladk. Woli w kuchennej sucha ochmistrzyni krzykw, Grob i razw kucharza, haasu kuchcikw;A go powoli wprawi w przyjemne marzenie Ruch jednostajny ronw krccych pieczenie. Sdzia od rana pisa zamknwszy si w izbie, Wony od rana czeka pod oknem na przyzbie; Sdzia skoczywszy pozew Protazego wzywa, Skarg przeciw Hrabiemu gono odczytywa: O skrzywdzenie honoru, zelywe wyrazy, Za przeciw Gerwazemu o gwaty i razy; Obydwu o przechwaki, o koszta z powodu Procesu, cignie w rejestr taktowy do grodu. Pozew dzi trzeba wrczy ustnie, oczewisto, Nim zajdzie soce. Wony z min uroczyst Wycign such i rk, skoro pozew zoczy; Sta powanie, a rad by z radoci podskoczy. Na sam myl procesu czu, e si odmodzi: Wspomnia na dawne lata, gdy z pozwami chodzi Po guzy, ale razem po zapaty hojne. Tak onierz, ktry strawi ycie toczc wojn, A na staro w szpitalach spoczywa kaleki: Skoro usyszy trb lub bben daleki, Chwyta si z oa, krzyczy przez sen: "Bij Moskala!" I na drewnianej nodze skacze ze szpitala Tak prdko, e go ledwie moe zowi modzie. Protazy pieszy woy sw woniesk odzie: Przecie upana ani kontusza nie kadzie, One su ku wielkiej sdowej paradzie; Na podr ma strj inny; szerokie rajtuzy I kurt, ktrej poy podpite na guzy Mona zakasa albo spuci na kolana; Czapka z uszami, sznurkiem u wierzchu zwizana, Wznosi si na pogod, spuszcza si przed sot. Tak ubrany, wzi pak i ruszy piechot. Bo woni przed procesem, jak szpiegi przedbojem, Musz kry si pod rn postaci i strojem. Dobrze zrobi Protazy, e w drog popieszy, Bo niedugo by swoim pozwem si nacieszy. W Soplicowie zmieniano kampaniji plany, Do Sdziego wpad nagle Robak zadumany I rzek: "Sdzio, to bieda nam z t pani ciotk, Z t pani Telimen, kokietk i trzpiotk. Kiedy Zosia zostaa dzieckiem w biednym stanie, Jacek j Telimenie da na wychowanie, Syszc, e jest osoba dobra, wiat znajca, A postrzegam, e ona co tu nam zamca, Intryguje i pono Tadeuszka wabi; ledz j; albo moe bierze si do Hrabi, Moe do obu razem: obmylmy wic rodki, Jak si jej pozby, bo std mog uro plotki, Zy przykad i pomidzy mokosami zwady,Ktre mog pomiesza twe prawne ukady"."Ukady? krzykn Sdzia z niezwykym zapaem, Z ukadw kwita, ju je skoczyem, zerwaem". "A to co? przerwa Robak, gdzie rozum, gdzie gowa? Co tu mi Wasze bajasz, jaka burda nowa?" "Nie z mej winy, rzek Sdzia, proces to wyjani: Hrabia pyszaek, gupiec, by przyczyn wani, I Gerwazy otr; lecz to do sdu naley. Szkoda, e nie by, Ksie, w zamku na wieczerzy, Powiadczyby, jak Hrabia srodze mnie obrazi". "Po co Wa, krzykn Robak, do tych ruinazi? Wiesz, jak zamku nie cierpi; odtd moja noga Tam nie postanie. Znowu ktnia! kara Boga!Jake tam byo? powiedz; trzeba t rzecz zatrze, Ju mnie znudzio wreszcie na tyle gupstwpatrze, Waniejsze ja mam sprawy ni godzi pieniaczy, Ale jeszcze raz zgodz". - "Zgodzi? C toznaczy! A ide mi Wa wreszcie z t zgod do licha! Przerwa Sdzia tupnwszy nog, patrzcie mnicha! e go przyjmuj grzecznie, chce mnie za nos wodzi. Wiedz Wasze, e Soplice nie zwykli si godzi; Gdy pozw, musz wygra: nieraz w ich imieniu Trwa proces, a wygrali w szstym pokoleniu. Dosy zrobiem gupstwa z porady Waszeci, Zwoujc podkomorskie sdy po raz trzeci. Od dzisiaj nie ma zgody; nie ma, nie ma, niema! (I krzyczc chodzi, tupa nogami obiema). Prcz tego za wczorajszy niegrzeczny uczynek Musi mnie deprekowa, albo pojedynek!" "Ale, Sdzio, c bdzie, jak si Jacek dowie? Wszak on umrze z rozpaczy! Czyli Soplicowie Nie nabroili jeszcze w tym zamku do zego! Bracie! wspomina nie chc wypadku strasznego. Wiesz take, e cz gruntw od zamku dziedzica Zabraa i Soplicom daa Targowica. Jacek za grzech aujc musia by lubowa Pod absolucj dobra te restytuowa. Wzi wic Zosi, Horeszkw dziedziczk ubog, Hodowa, wychowanie jej opaca drogo. Chcia j Tadeuszkowi swojemu wyswata I tak dwa pornione domy znowu zbrata, I dziedziczce bez wstydu ustpi grabiey"."Lecz c to? krzykn Sdzia, co do mnie naley? Ja si nie znaem, nawet nie widziaem z Jackiem; Ledwiem sysza o jego yciu hajdamackiem, Siedzc wtenczas retorem w jezuickiej szkole, Potem u wojewody suc za pachol. Dano mi dobra, wziem; kaza przyj Zosi, Przyjem, hodowaem, myl o jej losie: Do mnie nudzi ta caa historyja babia! A potem czego jeszcze wlaz mi tu ten Hrabia? Z jakim prawem do zamku? Wszak wiesz, przyjacielu, On Horeszkom dziesita woda na kisielu! I ma mnie ly? a ja go zaprasza do zgody!" "Bracie! rzek Ksidz, wane s do tego powody. Pamitasz, e Jacek chcia do wojska sa syna, Potem w Litwie zostawi: c w tym za przyczyna? Oto w domu Ojczynie potrzebniejszy bdzie. Syszae pewnie, o czym ju gadaj wszdzie, O czym ja wiadomostki przynosiem nieraz: Teraz czas ju powiedzie wszystko, czas ju teraz! Wane rzeczy, mj bracie! Wojna tu nad nami! Wojna o Polsk! bracie! Bdziem Polakami! Wojna niechybna! Kiedy z poselstwem tajemnem Tu biegem, wojsk forpoczty ju stay nad Niemnem; Napoleon ju zbiera armij ogromn, Jakiej czowiek nie widzia i dzieje nie pomn; Obok Francuzw cignie polskie wojsko cae, Nasz Jzef, nasz Dbrowski, nasze ory biae! Ju s w drodze, na pierwszy znak Napoleona Przejd Niemen i - bracie! Ojczyzna wskrzeszona!" Sdzia suchajc, z wolna okulary skada I wpatrujc si mocno w Ksidza, nic nie gada, Westchn gboko, w oczach zy si zakrciy... Wreszcie porwa za szyj Ksidza z caej siy: "Mj Robaku! woajc, czy to tylko prawda? Mj Robaku! powtarza, czy to tylko prawda? Ile razy zwodzono! Pamitasz? gadali: Napoleon ju idzie! i my ju czekali! Gadano: ju w Koronie, ju Prusaka pobi, Wkracza do nas! A on! co? Pokj w Tyly zrobi! Czy tylko prawda? Czy ty nie zwodzisz sam siebie?" "Prawda, zawoa Robak, jak Pan Bg na niebie!" "Bogosawione niechaj bd usta, ktre To zwiastuj! rzek Sdzia wznoszc rce w gr. Nie poaujesz twego poselstwa, Robaku, Nie poauje klasztor; dwiecie owiec z braku Daj na klasztor. Ksie, ty si wczora pali Do mojego kasztanka i gniadosza chwali, Dzi zaraz w twym kwestarskim wozie pjd oba; Dzi pro mnie, o co zechcesz, co ci si podoba, Nie odmwi! Lecz o tym interesie caym Z Hrabi, daj pokj; skrzywdzi mnie, ju zapozwaem, Czy wypada?" Zaama rce Ksidz zdziwiony. Wlepiwszy oczy w Sdzi, ruszywszy ramiony, Rzek: "To gdy Napoleon wolno Litwie niesie, Gdy wiat dry cay, to ty mylisz o procesie? I jeszcze po tym wszystkim, com tobie powiedzia, Bdziesz spokojnie, rce zaoywszy, siedzia, Gdy dziaa trzeba!" - "Dziaa? C?" Sdzia zapyta. "Jeszcze, rzek Robak, z oczu moich nie wyczyta? Jeszcze serce nic tobie nie gada? Ach, bracie! Jeli Soplicowskiej krwi kropl w yach macie, Uwa tylko: Francuzi uderzaj z przodu, A gdyby z tyu zrobi powstanie narodu? Co mylisz? Niech no Pogo zary, niech namudzi Niedwied ryknie! Ach, gdyby jakie tysic ludzi, Gdyby cho piset z tyu na Moskw nataro, Powstanie jako poar wkoo rozpostaro, Gdybymy my, nabrawszy Moskwie harmat, znakw Zwyciscy szli powita wybawcw rodakw? Cigniemy! Napoleon, widzc nasze lance, Pyta, co to za wojsko, my krzyczym: "Powstace, Najjaniejszy Cesarzu! Litwa ochotnicy!" Pyta: pod czyj wodz? - "Sdziego Soplicy! " Ach, kt by potem pisn mia o Targowicy? Bracie, pki Ponarom sta, Niemnowi pyn, Pty w Litwie Soplicw imieniowi syn; Wnukw, prawnukw bdzie Jagiew stolica Wskazywa palcem, mwic: Oto jest Soplica, Z tych Soplicw, co pierwsi zrobili powstanie!" A na to Sdzia: "Mniejsza o ludzkie gadanie,Nigdy nie dbaem bardzo o pochway wiata, Bg wiadkiem, em nie winien grzechw mego brata, W polityk jam nigdy bardzo si nie wdawa, Urzdujc i orzc mojej ziemi kawa. Lecz jestem szlachcic, rad bym plam domuzmaza; Jestem Polak, dla kraju rad bym co dokaza, Cho dusz odda. W szable nie byem zbyt tgi, Wszake bierali ludzie i ode mnie cigi; Wie wiat, e w czasie polskich ostatnich sejmikw Wyzwaem i zraniem dwch braci Buzwikw, Ktrzy... Ale to mniejsza. Jake Wasze myli? Czy potrzeba, ebymy zaraz w pole wyszli? Strzelcw zebra, rzecz atwa; prochu mam dostatek, W plebaniji u ksidza jest kilka armatek; Przypominam, e Jankiel mwi, i u siebie Ma groty do lanc, e je mog wzi w potrzebie; Te groty przywiz w pakach gotowych z Krlewca Pod sekretem; wemiem je, zaraz zrobim drzewca, Szabel nam nie zabraknie, szlachta na ko wsidzie, Ja z synowcem na czele, i - jako to bdzie!" "O polska krwi! " zawoa Bernardyn wzruszony, Z otwartymi skoczywszy na Sdzi ramiony,"Prawe dzieci Soplicw! Tobie Bg przeznacza Oczyci grzechy brata twojego tuacza; Zawszem ciebie szanowa, ale od tej chwili Kocham ci, jak gdybymy braci sobie byli.Przygotujemy wszystko, lecz wyj nie czas jeszcze, Ja sam wyznacz miejsce i czas wam obwieszcz. Wiem, e car wysa gocw do NapoleonaProsi o pokj; wojna nie jest ogoszona; Lecz ksi Jzef sysza od pana Biniona, Francuza, co naley do cesarskiej rady, e si na niczym skocz wszystkie te ukady,e bdzie wojna. Ksi wysa mnie na wzwiady, Z rozkazem, eby byli Litwini gotowi Dowie przychodzcemu Napoleonowi, e chc zczy si znowu z siostr sw, Koron, I dajc, aeby Polsk przywrcono. Tymczasem, bracie, z Hrabi trzeba przyj do zgody; Jest to dziwak, fantastyk troch, ale mody, Poczciwy, dobry Polak; potrzebny nam taki,W rewolucyjach bardzo potrzebne dziwaki, Wiem z dowiadczenia; nawet gupi si przydadz, Byle tylko poczciwi i pod mdrych wadz. Hrabia pan, ma u szlachty wielkie zachowanie, Cay powiat ruszy si, jeli on powstanie; Znajc jego majtek kady szlachcic powie: Musi to by rzecz pewna, gdy z ni s panowie. Bieg do niego zaraz". - "Niech si pierwszy zgosi, Rzek Sdzia, niech przyjedzie tu, mnie niech przeprosi, Wszak jestem starszy wiekiem, jestem na urzdzie! Co si tycze procesu, sd arbitrw bdzie..." Bernardyn trzasn drzwiami.-"No, szczliwa droga!" Rzek Sdzia. Ksidz wpad w powz stojcy u proga, Tnie biczem konie, echce lejcami po bokach; Furkna kaamaszka, ginie w mgy obokach, Tylko kiedy niekiedy kaptur mnicha bury Wznosi si nad tumany jako sp nad chmury. Wony ju dawniej wyszed ku domowi Hrabi. Jak lis bywalec, gdy go wo soniny wabi, Biey ku niej, a strzelcw zna fortele skryte, Biey, staje, przysiada coraz, wznosi kit I wiatr ni jak wachlarzem ku swym nozdrzom tuli, Pyta wiatru, czy strzelcy jada nie zatruli: Protazy zeszed z drogi i wzdu sianoci Kry okoo domu; pak w rku krci, Udaje, e obaczy kdy bydo w szkodzie, Tak zrcznie lawirujc stan przy ogrodzie; Schyli si, biey, rzekby, i derkacza tropi, A nagle skoczy przez pot i wpad do konopi. W tej zielonej, pachncej i gstej krzewinie, Koo domu, jest pewny przytuek wierzynie I ludziom. Nieraz zajc zdybany w kapucieSkacze skry si w konopiach bezpieczniej ni w chrucie, Bo go dla gstwy ziela ani chart nie zgoni, Ani ogar wywietrzy dla zbyt tgiej woni. W konopiach czowiek dworski, uchodzc kaczuka Lub pici, siedzi cicho, a si pan wyfuka. I nawet czsto zbiegli od rekruta chopi, Gdy ich rzd ledzi w lasach, siedz rd konopi. I std w czasie bitew, zajazdw, tradowaObie strony nie szczdz wielkich usiowa,Aeby stanowisko zaj konopiane, Ktre z przodu cignie si a pod dworsk cian, A z tyu, pospolicie stykajc si z chmielem, Kryje atak i odwrt przed nieprzyjacielem. Protazy, cho czek miay, uczu nieco strachu, Bo przypomnia z samego roliny zapachu Rne swoje dawniejsze wonieskie przypadki, Jedne po drugich, biorc konopie na wiadki; Jako raz zapozwany szlachcic z Telsz, Dzindolet, Rozkaza mu, oparszy o piersi pistolet, Wle pod st i w pozew psim gosem odszczeka, e Wony musia co tchu w konopie ucieka.Jak pniej Woodkowicz, pan dumny, zuchway, Co rozpdza sejmiki, gwaci trybunay, Przyjwszy urzdowy pozew, zdar na sztuki I postawiwszy przy drzwiach z kijami hajduki, Sam nad Wonego gow trzyma goy rapier Krzyczc: "Albo ci zetn, albo zjedz twj papier!" Wony niby je zacz, jak czowiek roztropny, A skradszy si do okna wpad w ogrd konopny. Wprawdzie ju wtenczas w Litwie nie byo zwyczajem Opdza si od pozww szabl lub nahajem,I ledwie wony czasem usysza ajanie: Ale Protazy o tej obyczajw zmianie Wiedzie nie mg, bo dawno ju pozww nie nasza. Cho zawsze gotw, cho si Sdziemu samwprasza, Sdzia dotd, przez winny wzgld na lata stare, Odmawia jego probom; dzi przyj ofiar Dla naglcej potrzeby. Wony patrzy, czuwa - Cicho wszdzie - w konopie z wolna rce wsuwa I rozchylajc gstw badylw, w jarzynie Jako rybak pod wod nurkujcy pynie: Wznios gow - cicho wszdzie - do okien si skrada - Cicho wszdzie - przez okna gb paacu bada - Pusto wszdzie. - Na ganek wchodzi nie bezstrachu, Odmyka klamk - pusto jak w zakltym gmachu; Dobywa pozew, czyta gono owiadczenie. A wtem usysza tarkot, uczu serca drenie, Chcia uciec; gdy ode drzwi zasza mu osoba - Szczciem znajoma! Robak! Zdziwili si oba.Widno, e Hrabia kdy ruszy z caym dworem I bardzo pieszy, bo drzwi zostawi otworem. Wida, e si uzbraja; leay dwururki I sztuce na pododze, dalej sztenfle, kurki I narzdzia lusarskie, ktrymi rynsztunki Poprawiano; proch, papier: robiono adunki.Czy Hrabia z caym dworem wyjecha na owy? Ale po c bro rczna? Tu szabla bez gowy Zardzewiaa, tam ley szpada bez temlaku: Zapewne wybierano or z tego braku I poruszono nawet stare broni skady. Robak obejrza pilnie rusznice i szpady, A potem do folwarku wybra si na wzwiady Szukajc sug, eby si rozpyta o Hrabi; W pustym folwarku ledwie wynalaz dwie babie, Od ktrych syszy, e pan i dworska druyna Ruszyli tumnie, zbrojnie, drog do Dobrzyna. Synie szeroko w Litwie Dobrzyski Zacianek Mstwem swoich szlachcicw, piknoci szlachcianek. Niegdy mony i ludny; bo gdy krl Jan Trzeci Obwoa pospolite ruszenie przez wici, Chory wojewodztwa z samego Dobrzyna Przywid mu szeset zbrojnej szlachty. Dzi rodzina Zmniejszona, zuboaa; dawniej w paskichdworach Lub wojsku, na zajazdach, sejmikowych zborach Zwykli byli Dobrzyscy y o atwym chlebie. Teraz zmuszeni sami pracowa na siebie Jako zacine chopstwo! tylko e siermigia,A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAY`| cZ c[- c\ E](s c^p3 c_K=.Nie nosz, lecz kapoty biae w czarne prgi, A w niedziel kontusze. Strj take szlachcianek Najuboszych rni si od chopskich katanek: Zwykle chodz w drylichach albo perkaliczkach, Bydo pas nie w apciach z kory, lecz w trzewiczkach, I n zboe, a nawet przd w rkawiczkach. Rnili si Dobrzyscy midzy Litw braci Jzykiem swoim, tudzie wzrostem i postaci. Czysta krew lacka, wszyscy mieli czarne wosy, Wysokie czoa, czarne oczy, orle nosy; Z Dobrzyskiej ziemi rd swj staroytny wiedli. A cho od lat czterystu na Litwie osiedli, Zachowali mazursk mow i zwyczaje. Jeli ktry z nich dziecku imi na chrzcie daje, Zawsze zwyk za patrona bra koronijasza,witego Bartomieja albo Matyjasza. Tak syn Macieja zawdy zwa si Bartomiejem, A znowu Bartomieja syn zwa si Maciejem; Kobiety wszystkie chrzczono Kachny lub Maryny By rozezna si wpord takiej mieszaniny,Brali rne przydomki od jakiej zalety Lub wady, tak mczyni jako i kobiety. Mczyznom czasem kilka dawano przydomkw, Na znak pogardy albo szacunku spziomkw; Czasem jeden e szlachcic inaczej w Dobrzynie, A pod innym nazwiskiem u ssiadw synie. Dobrzyskich naladujc, inna szlachta bliska Braa rwnie przydomki, zwane imioniska;Teraz ich kada prawie uywa rodzina, A rzadki wie, i maj pocztek z Dobrzyna. I byy tam potrzebne; kiedy w reszcie kraju Gupim naladownictwem weszy do zwyczaju. Wic Matyjasz Dobrzyski, ktry sta na czele Caej rodziny, zwan by Kurkiem na kociele. Potem, z siedemset dziewidziesit czwartym rokiem, Odmieniwszy przydomek ochrzci si Zabokiem; To Krlikiem Dobrzyscy mianuj go sami, A Litwini nazwali Makiem nad Makami. Jak on nad Dobrzyskimi, dom jego nad sioem Panowa, stojc midzy karczm i kocioem. Wida rzadko zwiedzany, mieszka w nim hoota, Bo brama sterczy bez wrot, ogrody bez pota, Nie zasiane, na grzdach ju porosy brzozki; Przecie ten folwark zda si by stolic wioski, I ksztatniejszy od innych chat, bardziej rozlegy, I praw stron, gdzie jest wietlica, mia z cegy. Obok lamus, spichrz, gumno, obora i stajnie. Wszystko w kupie, jak bywa u szlachty zwyczajnie; Wszystko nadzwyczaj stare, zgnie; domu dachy wieciy si, jak gdyby od zielonej blachy, Od mchu i trawy, ktra buja jak na ce. Po strzechach gumien niby ogrody wiszce Rnych rolin: pokrzywa i krokos czerwony, ta dziewanna, szczyru barwiste ogony; Gniazda ptastwa rnego, w strychach gobniki, W oknach gniazda jaskcze, u progu krlikiBiae skacz i ryj w nie deptanej darni. Sowem, dwr na ksztat klatki albo krlikarni. A dawniej by obronny! Peno wszdzie ladw, e wielkich i e czstych doznawa napadw. Pod bram dotd w trawie, jak dziecica gowa, Wielka, leaa kula elazna dziaowa Od czasw szwedzkich; niegdy skrzydo wrt otwarte Bywao o t kul jak o gaz oparte. Na dziedzicu spomidzy piounu i chwastu Wznosz si stare szczty krzyw kilkunastu, Na ziemi nie wiconej; znak, e tu chowano Polegych mierci nag i niespodziewan. Kto by uwaa z bliska lamus, spichrz i chat, Ujrzy ciany od ziemi do szczytu pstrokate Niby rojem owadw czarnych; w kadej plamie Siedzi we rodku kula jak trzmiel w ziemnejjamie. U drzwi domostwa wszystkie klamki, wieki, haki, Albo ucite, albo nosz szabel znaki: Pewnie tu probowano hartu zygmuntwek, Ktrymi mona miao wieki obci z gwek Lub hak przern, w brzeszczocie nie zrobiwszy szczerby. Nade drzwiami Dobrzyskich widne byy herby; Lecz armatur - serw zasoniy pki I zasklepiy gsto gniazdami jaskki. Wewntrz samego domu, w stajni i wozowniPeno znajdziesz rynsztunkw, jak w starej zbrojowni Pod dachem wisz cztery ogromne szyszaki, Ozdoby cz marsowych: dzi Wenery ptaki,Gobie, w nich gruchajc karmi swe pisklta. W stajni kolczuga wielka nad obem rozpita I piercieniasty pancerz su za drabin, W ktr chopiec zarzuca rebcom dzicielin. W kuchni kilka rapierw kucharka bezbona Odhartowaa, kadc je w piec zamiast rona; Buczukiem, upem z Wiednia, otrzepywa arna Sowem, wygnaa Marsa Ceres gospodarna I panuje z Pomon, Flor i Wertumnem Nad Dobrzyskiego domem, stodo i gumnem. Ale dzi musz znowu ustpi boginie: Mars powraca. O wicie zjawi si w Dobrzynie Konny posaniec; biega od chaty do chaty, Budzi jak na paszczyzn; wstaj szlachta braty, Napeniaj si cib zacianku ulice, Sycha krzyk w karczmie, wida w plebaniji wiece; Bieg; jeden drugiego pyta, co to znaczy, Starzy skadaj rad, md konie kulbaczy, Kobiety zatrzymuj, chopcy si szamoc, Rw si biec, bi si, ale nie wiedz, z kim,o co! Musz chcc nie chcc zosta. W mieszkaniu plebana Trwa rada duga, tumna, strasznie zamieszana, A nie mogc zda zgodzi, na koniec stanowi Przeoy ca spraw Ojcu Maciejowi. Siedmdziesit dwa lat liczy Maciej, starzecdziarski, Niskiego wzrostu, dawny konfederat barski. Pamitaj i swoi, i nieprzyjaciele Jego damaskowan krzyw karabel, Ktr piki i sztyki rzeza na ksztat sieczkiI ktrej artem skromne da imi rzeczki.Z konfederata sta si stronnikiem krlewskim I trzyma z Tyzenhauzem, podskarbim litewskim; Lecz gdy krl w Targowicy przyj uczestnictwo, Maciej opuci znowu krlewskie stronnictwo. I std to, e przechodzi partyi tak wiele, Nazywany by dawniej Kurkiem na kociele,e jak kurek za wiatrem chorgiewk zwraca. Przyczyn zmian tak czstych na prno by maca: Moe Maciej zbyt wojn lubi, zwyciony W jednej stronie, znw bitwy szuka z drugiej strony? Moe bystry polityk duch czasu zbadywa I tam szed, gdzie Ojczyzny dobro upatrywa? Kto wie! to pewna, e go nigdy nie uwiody Ani ch osobistej chway, ni zysk pody, I e nigdy z moskiewsk partyj nie trzyma; Na sam widok Moskala pieni si i zyma. By nie spotka Moskala, po kraju zaborze Siedzia w domu, jak niedwied gdy ssie ap w borze. Ostatni raz wojowa poszedszy z OgiskimDo Wilna, gdzie suyli oba pod Jasiskim, I tam z rzeczk cudw dokaza odwagi. Wiadomo, e sam jeden skoczy z waw Pragi Broni pana Pocieja, ktry, odbieany Na placu boju, dosta dwadziecie trzy rany. Mylano dugo w Litwie, e obu zabito; Wrcili oba, kady pokuty jak sito. Pan Pociej, zacny czowiek, chcia zaraz po wojnie Obroc Dobrzyskiego wynagrodzi hojnie,Dawa mu folwark piciu dymw w doywocie I wyznaczy mu rocznie tysic zotych w zocie. Lecz Dobrzyski odpisa: "Niech Pociej Macieja, A nie Maciej Pocieja ma za dobrodzieja". Odmwi wic folwarku i nie przyj pacy;Sam wrciwszy do domu, y z wasnej rk pracy, Sprawujc ule dla pszcz, lekarstwa dla byda, Szlc na targ kuropatwy, ktre owi w sida, I polujc na wierza. Byo do w Dobrzynie Starych ludzi roztropnych, ktrzy po acinie Umieli i w palestrze wiczyli si z modu; Byo do majtniejszych; a z caego rodu Maciek prostak, ubogi, by najwicej czczony, Nie tylko jako rbacz rzeczk wsawiony,Lecz jako czek mdrego i pewnego zdania,Znajcy dzieje kraju, rodziny podania, Zarwno wiadom prawa jak i gospodarstwa. Wiedzia take sekreta strzelcw i lekarstwa, Przyznawano mu nawet (czemu pleban przeczy) Wiadomo nadzwyczajnych i nadludzkich rzeczy. To pewna, e powietrza zmiany zna dokadnie I czciej ni kalendarz gospodarski zgadnie. Nie dziw tedy, e czy to siejb rozpoczyna, Czy wiciny wyprawia, czy zboe zayna, Czy procesowa, czyli zawiera ukady, Nie dziao si w Dobrzynie nic bez Maka rady. Wpywu takiego starzec bynajmniej nie szuka, Owszem, chcia si go pozby, klijentw swych fuka I najczciej wypycha milczkiem za drzwi domu, Rady rzadko udziela i nie lada komu, Ledwie w niemiernie wanych sporach lub umowach Pytany, wyrzek zdanie i w niewielu sowach. Mylano, e dzisiejszej podejmie si sprawy I stanie sw osob na czele wyprawy; Bo bijatyk lubi niemiernie za modu I by nieprzyjacielem moskiewskiego rodu. Wanie staruszek chodzi po samotnym dworze, Nucc piosenk: Kiedy ranne wstaj zorze, Rad, e si wypogadza; mga nie sza do gry, Jak si dzia zwyko, kiedy zbieraj si chmury, Ale coraz spadaa; wiatr rozwin donie I mg muska, wygadza, rozciea na bonie; Tymczasem sonko z gry tysicem promieni To przetyka, posrebrza, wyzaca, rumieni.Jak para mistrzw w Sucku lity pas wyrabia, Dziewica, siedzc w dole krony ujedwabia I to rk wygadza, tymczasem tkacz z gry Zruca jej nitki srebra, zota i purpury, Tworzc barwy i kwiaty: tak dzi ziemi ca Wiatr tumanami osnu, a soce dzierzgao. Maciej ogrza si socem, zakoczy pacierze I ju si do swojego gospodarstwa bierze. Wynios traw, licia; usiad przed domem i wisn Na ten wist rj krlikw spod ziemi wytrysn. Jako narcyzy nagle wykwite nad traw, Biel si dugie suchy; pod nimi jaskrawe Przewiecaj si oczki, jak krwawe rubiny Gsto wszyte w aksamit zielonej darniny. Ju krliki na apkach stoj, kady sucha,Patrzy, na koniec caa trzdka biaopucha Biey do starca, limi kapusty zncona, Do ng mu, na kolana skacze, na ramiona; On sam biay jak krlik lubi ich gromadzi, Wkoo siebie i rk ciepy ich puch gadzi,A drug rk z czapki proso w traw miotaDla wrblw; spada z dachw krzykliwa hoota. Gdy si staruszek bawi widokiem biesiady, Nagle krliki zniky w ziemi, a gromady Wrblw na dach ucieky przed gomi nowymi, Ktrzy szli do folwarku krokami prdkimi. Byli to z plebaniji przez szlachty gromad Posowie wyprawieni do Maka po rad. Z dala witajc starca niskimi ukony, Rzekli: "Niech bdzie Jezus Chrystus pochwalony". "Na wieki wiekw, amen" starzec odpowiedzia, A gdy si o wanoci poselstwa dowiedzia,Prosi do chaty; weszli, zasiadaj aw. Pierwszy z posw sta w rodku i j zdawa spraw. Tymczasem szlachty coraz gciej przybywao. Dobrzyscy prawie wszyscy; ssiadw niemao Z okolicznych zaciankw, zbrojni i bezbronni, W kaamaszkach i bryczkach, i piesi, i konni, Stawi wozy, podjezdki do brzezinek wi,Ciekawi skutku narad koo domu kr: Ju izb napenili, kupi si do sieni; Inni suchaj, w okna gowami wcinieni. Ksiga sidma: Rada Z kolei Bartek pose rzecz sw wyprowadza; Ten, e czsto na strugach do Krlewca chadza, Nazwany by Prusakiem od swych sprodakw Przez art, bo nienawidzi okropnie Prusakw, Cho lubi o nich gada; czek podeszy w lata, W podrach swych dalekich wiele zwiedzi wiata; Gazet pilny czytelnik, polityki wiadom, W niebytno Maka zwykle przewodzi obradom. Ten tak rzecz koczy: "Nie jest to, Panie Macieju, Bracie mj, a nas wszystkich Ojcze Dobrodzieju, Nie jest to marna pomoc. Ja bym na Francuzw Spuci si w czasie wojny jak na czterechtuzw: Lud bitny, a od czasw pana Tadeusza Kociuszki - wiat takiego nie mia genijusza Wojennego, jak wielki Cesarz Bonaparte. Pamitam, kiedy przeszli Francuzi przez Wart, Bawiem za granic wtenczas, w roku Paskim Tysicznym osimsetnym szstym; wanie zGdaskiem Handlowaem, a krewnych mam wielu w Poznaskiem. Jedziem ich odwiedzi; wic z panem Jzefem Grabowskim, ktry teraz jest rejmentu szefem, A podwczas y na wsi blisko Obiezierza, Polowalimy sobie na maego wierza. By pokj w Wielkopolszcze, jak teraz na Litwie; Wtem nagle rozesza si wie o strasznej bitwie; Przybieg do nas posaniec od pana Towdena, Grabowski list przeczyta, krzykn: "Jena!Jena! Zbito Prusakw na eb, na szyj, wygrana!"Ja, z konia zsiadszy, zaraz padem na kolana Dzikujc Panu Bogu. - Do miasta jedziemy, Niby dla interesu, niby nic nie wiemy; A tu widzimy: wszystkie landraty, hofraty,Komisarze i wszystkie podobne psubraty Kaniaj si nam nisko; kady dry, blednieje, Jako owad prusaczy, gdy wrztkiem kto zleje. My miejc si, trc rce, prosim unienie O nowinki? pytamy, co sycha o Jenie? Tu ich strach zdj, dziwi si, e o klsceowej Ju wiemy; krzycz Niemcy: "Achary Got! owej!" Spuciwszy nos, do domw, z domw dalej w nogi - O, to by rwetes! Wszystkie wielkopolskie drogi Pene uciekajcych; niemczyska jak mrowiePezn, cign pojazdy, ktre lud tam zowie Wageny i fornalki; mczyni, kobiety, Z fajkami, z imbryczkami, wlek puda, bety; Drapi, jak mog; a my milczkiem wchodzimw rad: Haje na ko, pomiesza Niemcom rejterad; Nu landratom tuc w karki, z hofratw drze schaby, A herw oficyrw owi za harcaby - A jenera Dbrowski wpada do Poznania I cesarski przynosi rozkaz: do powstania! W tydzie jeden, tak lud nasz Prusakw wychosta I wygna, na lekarstwo Niemca by nie dosta! Gdyby si tak obrci i gracko, i ranie, I u nas w Litwie sprawi Moskwie tak ani? He? co mylisz, Macieju? Jeli z Bonapartem Moskwa drze koty, to on wojuje nie artem: Bohater pierwszy w wiecie, a wojsk ma bez liku! He, c mylisz, Macieju, nasz ojcze Krliku?" Skoczy. Czekaj wszyscy Macieja wyroku. Maciej gowy nie ruszy ani podnios wzroku, Tylko rk kilkakro uderzy po boku, Jak gdyby szabli szuka (od zaboru kraju Szabli nie nosi; przecie z dawnego zwyczaju Na wspomnienie Moskala zawsze rk zwraca Na lewy bok; zapewne rzeczki swej maca, I std by nazywany powszechnie Zabokiem). Ju wznis gow, suchaj w milczeniu gbokiem. Maciej oczekiwanie powszechne omyli, Nachmurzy brwi i znowu gow na pier schyli. Na koniec odezwa si, z wolna kade sowo Wymawiajc z przyciskiem, a w takt kiwa gow: "Cicho! skde ta caa nowina pochodzi? Jak daleko Francuzi? kto nimi dowodzi? Czy ju wojn zaczli z Moskw? gdzie i o co? Ktrdy maj cign? z jak id moc? Wiele piechoty, jazdy? Kto wie, niechaj gada!" Milczaa patrzc na si kolejno gromada. "Radzibym, rzecze Prusak, czeka bernardyna Robaka, bo od niego pochodzi nowina; Tymczasem posa pewnych szpiegw nad granic I po cichu uzbraja ca okolic; A tymczasem ostronie ca rzecz prowadzi, Aby Moskalom naszych zamiarw nie zdradzi". "He! czeka? szczeka? zwleka?" przerwa Maciej drugi, Ochrzczony Kropicielem od wielkiej maczugi,Ktr zwa kropidekiem; mia j dzi przysobie. Stan za ni, na gace zwiesi rce obie, Na rku opar brod krzyczc: "Czeka! zwleka! Sejmikowa! Hem, trem, brem, a potem ucieka. Ja w Prusach nie bywaem; rozum krlewiecki Dobry dla Prus, a u mnie jest rozum szlachecki. To wiem, e kto chce bi si, niech kropido chwyta, Kto umiera, ten ksidza niech woa, i kwita! Ja chc y, bi! Bernardyn po co? czy my aki? Co mi tam Robak, ot my bdziem robaki, I dalej Moskw toczy! trem, brem, szpiegi, wzwiady; Wiecie wy, co to znaczy? - Oto, e wy dziady, Niedogi! He, Bracia! to wyla rzecz tropi, Bernardyska kwestowa, a moja rzecz: kropi, Kropi, kropi i kwita!" - Tu maczug gasn, Za nim cay tum szlachty: "Kropi, kropi!" wrzasn. Popar stron Chrzciciela Bartek, zwan Brzytewka Od szabli cienkiej, tudzie Maciej, zwan Konewka Od sztuca, ktry nasza, z gardem tak szerokiem, e ze, jak z konwi, tuzin kulek la potokiem; Oba krzyczeli: "Wiwat Chrzciciel z Kropidekiem". Prusak chcia mwi, ale zguszono go zgiekiem I miechem: "Precz, woano, precz Prusakitchrze, Kto tchrz, niech w bernardyskim chowa si kapturze". Wtem znowu gow z wolna podnis Maciejstary I zaczy cokolwiek ucisza si gwary. "Nie drwijcie, rzek, z Robaka; znam go, to wik klecha, Ten robaczek wikszego od was zgryz orzecha; Raz go tylko widziaem, ledwiem okiem rzuci, Poznaem, co za ptaszek; ksidz oczy odwrci Lkajc si, ebym go nie zacz spowiada; Ale to, rzecz nie moja, wiele o tym gada! On tu nie przyjdzie, prno wzywa Bernardyna; Jeli od niego wysza ta caa nowina, To kto wie, w jakim celu: bo to bies ksiyna! Jeli prcz tej nowiny nic wicej nie e siermigia,A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{``W ca cb cco cd) ce3 cfO> wiecie, Wic po cocie tu przyszli? i czego wy chcecie?" "Wojny!" krzyknli.-"Jakiej?" spyta. - Zawoali: "Wojny z Moskalem! bi si! Haje na Moskali!" Prusak wci woa, a gos coraz wyej wznosi, A posuchanie czci ukonem wyprosi, Czci zdoby sw mow krzykliw i cienk. "I ja chc bi si, woa tukc si w pier rk; Cho kropida nie nosz, drgiem od wiciny Sprawiem raz Prusakom czterem dobre chrzciny, Ktrzy mi po pjanemu chcieli w Preglu topi". "To zuch, Bartku, rzek Chrzciciel, dobrze! kropi kropi!" "Ale najsodszy Jezu! trzeba pierwej wiedzie, Z kim wojna? o co? trzeba to wiatu powiedzie, Woa Prusak, bo jake lud ruszy za nami? Gdzie pjdzie, kiedy gdzie i, my nie wiemysami? Bracia Szlachta! Panowie! potrzeba rozsdku! Dobrodzieje! potrzeba adu i porzdku! Chcecie wojny, wic zrbmy konfederacyj,Obmylmy, gdzie zawiza i pod lask czyj? Tak byo w Wielkopolszcze; - widzim rejterad Niemieck, c my robim? wchodzim tajnie w rad, Uzbrajamy i szlacht, i wocian gromad, Gotowi, Dbrowskiego czekamy rozkazu, Na koniec, haje na ko! powstajem od razu!" "Prosz o gos!" zawoa pan komisarz z Klecka, Czowiek mody, przystojny, ubrany z niemiecka; Zwa si Buchman, lecz Polak by, w Polszcze si rodzi; Nie wiedzie pewnie, czyli ze szlachty pochodzi, Lecz o to nie pytano; i wszyscy Buchmana Szacowali, i suy u wielkiego pana, By dobry patryjota i peen nauki, Z ksig obcych wyuczy si gospodarstwa sztuki I dbr administracj prowadzi porzdnie; O polityce take wnioskowa rozsdnie, Piknie pisa i gadko umia si wysawia,Zatem umilkli wszyscy, kiedy j rozprawia. "Prosz o gos!" powtrzy, po dwakro odchrzkn, Ukoni si i usty dwicznymi tak brzkn: "Preopinanci moi w swych gosach wymownych Dotknli wszystkich punktw stanowczych i gownych, Dyskusyj na wysze wznieli stanowisko; Mnie tylko pozostaje w jedno zj ognisko Rzucone trafne myli i rozumowania: Mam nadziej w ten sposb sprzeczne zgodzi zdania. Dwie czci dyskusyi caej uwaaem, Podzia ju jest zrobiony, id tym podziaem. Naprzd: dlaczego mamy przedsibra powstanie? W jakim duchu? to pierwsze ywotne pytanie; Drugie rewolucyjnej wadzy si dotycze; Podzia jest trafny, tylko przewrci go ycz. Naprzd zacz od wadzy; skoro pojmiem wadz, Z niej powstania istot, duch, cel wyprowadz. Co do wadzy wic - kiedy oczyma przebiegam Dzieje caej ludzkoci, i c w nich spostrzegam? Oto rd ludzki dziki, w lasach rozpierzchniony, Skupia si, zbiera, czy dla wsplnej obrony, Obmyla j; i to jest najpierwsza obrada. Potem kady wolnoci wasnej czstk skada Dla dobra powszechnego: to pierwsza ustawa, Z ktrej jako ze rda pyn wszystkie prawa. Widzimy tedy, e rzd umow si tworzy, Nie pochodzc, jak mylnie sdz, z woli Boej. Owo rzd na kontrakcie oparszy spoecznym, Podzia wadzy ju tylko jest skutkiem koniecznym..." "Ot s i kontrakty! kijowskie czy miskie? Rzek stary Maciej, owo i rzdy babiskie!Panie Buchman, czy Bg nam chcia cara narzuci, Czy diabe, ja z Waszeci nie bd si kci; Panie Buchman, gadaj Wa, jakby cara zruci". "Tu sk, krzykn Kropiciel; gdybym mg podskoczy Do tronu i kropidem, plusk, raz cara zmoczy, To ju by on nie wrci, ni kijowskim traktem, Ni miskim, ni za adnym Buchmana kontraktem; Aniby go wskrzesili z mocy boej popi, Ni z mocy Belzebuba - ten mi zuch, kto kropi. Panie Buchman, Wacina rzecz bardzo wymowna, Ale wymowa szum, drum; kropi! to rzecz gowna". "To, to, to!" pisn, rce trc, Bartek Brzytewka, Od Chrzciciela do Maka biegajc, jak cewka Od jednej strony krosien przerzucana w drug: "Tylko ty, Maku z rzg, ty, Maku z maczug, Tylko zgodcie si, dalbg, pobijem na druzgi Moskala; Brzytew idzie pod komend Rzgi!". "Komenda, przerwa Chrzciciel, dobra ku paradzie; U nas bya komenda w kowieskiej brygadzie Krtka a wzowata: Strasz, sam si nie strachaj,- Bij, nie daj si, - postpuj czsto, gsto machaj: Szach, mach!" - "To, pisn Brzytwa, to mi regulament! Po co tu pisa akta, po co psu atrament? Konfederacji trzeba? o to caa sprzeczka? Jest marszaek nasz Maciej, a laska rzeczka". "Niech yje, krzykn Chrzciciel, Kurek na kociele!" Szlachta odpowiedziaa: "Wiwant Kropiciele!" Ale w ktach szmer powsta, cho w rodku tumiony; Wida, e si rozdziela rada na dwie strony. Buchman krzykn: "Ja zgody nigdy nie pochwalam! To mj system!" - Kto drugi wrzasn: "Nie pozwalam!" Inni z ktw wtruj. Nareszcie gos gruby Ozwa si, przybyego szlachcica Skouby: "C to, Pastwo Dobrzyscy! a to co si wici? A my, czy to bdziemy spod prawa wyjci? Kiedy nas zapraszano z naszego zacianku, A zaprasza nas klucznik Rbajo Mopanku, Mwiono nam, e wielkie rzeczy dzia si miay, e tu nie o Dobrzyskich, lecz o powiat cay, O ca szlacht idzie; to i Robak bka, Cho nigdy nie dokoczy i zawsze si jka, I ciemno si tumaczy; - wreszcie, konieckocw, My zjechali, ssiadw wezwali przez gocw. Nie sami tu Panowie Dobrzyscy jestecie, Z rnych innych zaciankw jest tu nas zedwiecie; Wszyscy wic radmy. Jeli potrzeba marszaka, Gosujmy wszyscy, rwna u kadego gaka.Niech yje rwno!" Zatem dwaj Terajewicze I czterej Stypukowscy, i trzej Mickiewicze Krzyknli: "Wiwat rwno!" - stojc za Skoub. Tymczasem Buchman woa: "Zgoda bdzie zgub!" Kropiciel krzycza: "Bez was obejdziem si sami; Niech yje nasz marszaek, Maciek nad Makami! Hej, do laski!" - Dobrzyscy krzycz: "Zapraszamy!" A obca szlachta woa w gos: "Nie pozwalamy!" Rozstrycha si tum na dwie kupy rozdzielony, I kiwajc gowami w dwie przeciwne strony, Tamci: "Nie pozwalamy!" - ci krzycz: "Prosiemy!" Maciek stary w porodku jeden siedzia niemy, I jedna gowa jego bya nieruchoma. Przeciw niemu sta Chrzciciel, zwieszony rkoma Na maczudze, a gow na kocu maczugi Wspart krci, jak tykw wbit na kij dugi, I na przemiany to w ty, to si naprzd kiwa, I ustawicznie: "Kropi, kropi!" wykrzykiwa. Wzdu izby za przebiega Brzytewka ruchawy Cigle od Kropiciela do Macieja awy. Konewka za powoli wszerz izb przechodzi Od Dobrzyskich do szlachty, niby to ich godzi; Jeden wci woa "Goli!" - a drugi "Zalewa!" Maciek milcza, lecz widno, e si zacz gniewa. wier godziny wrza haas, gdy nad tum wrzeszczcy, Ze rodka gw, wyskoczy w gr sup byszczcy: By to rapier snistej dugoci, szeroki Na ca pid, a sieczny na obadwa boki. Widocznie miecz teutoski, z norymberskiejstali Ukuty; wszyscy milczc na bro pogldali. (Bya wie, e od przodka Dobrzyskich taklinga Wydarta pod Grunwaldem z rk mistrza Junginga). Kto j podnis? nie wida, lecz zaraz zgadniono: "To Scyzoryk! niech yje Scyzoryk! krzykniono, Wiwat Scyzoryk, klejnot Rbajw zacianku! Wiwat Rbajo, Szczerbiec, Pkozic, Mopanku!" Wnet Gerwazy (to on by) przez tum si przecisn Na rodek izby, wkoo Scyzorykiem bysn, Potem, w d chylc ostrze na znak powitania Przed Makiem, rzek: "Rzeczce Scyzoryk si kania Bracia szlachta Dobrzyscy! Ja nie bd radzi Nic a nic, powiem tylko, po com was zgromadzi, A co robi, jak robi, decydujcie sami. Wiecie, such dawno chodzi midzy zaciankami, e si na wielkie rzeczy zanosi na wiecie; Ksidz Robak o tym gada, wszake wszyscy wiecie?" "Wiemy!" krzyknli.-"Dobrze. Owo mdrej gowie, Cign mwca spojrzawszy bystro, do dwie sowie, Nieprawda?" - "Prawda!" rzekli.-"Gdy cesarz francuski, Rzek Klucznik, std przyciga, a stamtd car ruski, Wic wojna, car z cesarzem, krlowie z krlami Pjd za by, jak zwykle midzy monarchami; A nam czy siedzie cicho? Gdy wielki wielkiego Bdzie dusi, my dumy mniejszych, kady swego. Z gry i z dou, wielcy wielkich, maych mali, Jak zaczniem ci, tak cae szelmostwo sizwali I tak zakwitnie szczcie i Rzeczpospolita. Nieprawda?" - "Prawda! rzekli, jakby z ksiki czyta". "Prawda! powtrzy Chrzciciel, krop a kropi kwita". "Ja zawsze gotw goli" ozwa si Brzytewka; "Tylko zgdcie si, prosi uprzejmie Konewka, Chrzcicielu i Macieju, pod czyj i wodz".Ale mu przerwa Buchman: "Niech si gupigodz, Dyskusyje publicznej sprawie nie zaszkodz.Prosz milcze, suchamy, sprawa na tym zyska, Pan Klucznik j z nowego zwaa stanowiska". "Owszem, zawoa Klucznik, u mnie po staremu, O wielkich rzeczach myle naley wielkiemu; Jest na to cesarz, bdzie krl, senat, posowie. Takie rzeczy, Mopanku, robi si w Krakowie Lub w Warszawie, nie u nas, w zacianku, w Dobrzynie; Aktw konfederackich nie pisz w kominie Kred, nie na wicinie, lecz na pergaminie: Nie nam to pisa akta, ma Polska pisarzy Koronnych i litewskich, tak robili starzy; Moja rzecz Scyzorykiem wyrzyna". - "Kropidem Pluska" doda Kropiciel.-"I wykala Szydem" Krzykn Bartek Szydeko dobywszy swej szpadki. "Wszystkich was, koczy Klucznik, bior tu na wiadki, Czy Robak nie powiada, e wprzd nim przyjmiecie W dom wasz Napoleona, trzeba wymie miecie? Syszelicie to wszyscy, a czy rozumiecie? Kt jest mieciem powiatu? kto zdradziecko zabi Najlepszego z Polakw, kto go okrad, zgrabi? I jeszcze chce ostatki wydrze z rk dziedzica? Kt to? mame wam gada?" - "A juci Soplica, Przerwa Konewka; to otr!" - "Oj, to ciemiyciel!" Pisn Brzytewka.-"Wic go kropi!" doda Chrzciciel. "Jeli zdrajca, rzek Buchman, wic na szubienic!" "Haje! krzyknli wszyscy, haje na Soplic!" Lecz Prusak mia podj si Sdziego obrony I woa z wzniesionymi ku szlachcie ramiony: "Panowie Bracia! aj! aj! a na boskie rany! Co znowu? Panie Klucznik, czy Wa optany? Czy o tym bya mowa? e kto mia wariata, Banit bratem, to co? kara go za brata! To mi po chrzecijasku! S tu w tym konszachty Hrabiego. - eby Sdzia by ciki dla szlachty, Nieprawda! dalibge! to wy tylko sami Pozywacie go, a on zgody szuka z wami, Ustpuje ze swego, jeszcze grzywny paci. Ma proces z Hrabi, c std? obadwa bogaci; Niechaj pan drze si z panem, c to do nas braci? Pan Sdzia ciemiyciel! On pierwszy zabrania, Aeby si chop przed nim do ziemi nie kania, Mwic, e to grzech. Nieraz u niego gromada Chopska, ja sam widziaem, do stou z nim siada; Paci za wo podatki, a nie tak jest w Klecku, Cho tam Wa, Panie Buchman, rzdzisz poniemiecku. Sdzia zdrajca! My si z nim od infimy znamy: Poczciwe byo dziecko i dzi taki samy; Polsk kocha nad wszystko, polskie obyczaje Chowa, modom moskiewskim przystpu nie daje. Ilekro z Prus powracam, chcc zmy si zniemczyzny, Wpadam do Soplicowa jak w centrum polszczyzny: Tam si czowiek napije, nadysze Ojczyzny!Dalbg, Dobrzyscy! ja wasz brat, ale Sdziego Nie pozwol pokrzywdzi, nie bdzie nic z tego. Nie tak, Panowie Bracia, w Wielkopolszcze byo: Co za duch! co za zgoda! a przypomnie mio! Nikt tam podobn fraszk nie mia rady miesza". "To nie fraszka, zawoa Klucznik, otrw wiesza!" Szmer wzmaga si; wtem Jankiel posuchania prosi, Na aw wskoczy, stan i nad gowy wznosi Brod jak wiech, co mu a do pasa wisi; Praw rk zdj z wolna z gowy kopak lisi, Lew rk jarmuk zruszon poprawi, Potem lewic za pas zatkn i tak prawi, Kopakiem lisim w kolej kaniajc si nisko:"Nu, Panowie Dobrzyscy, ja sobie ydzisko; Mnie Sdzia ni brat, ni swat; szanuj Soplicw Jak panw bardzo dobrych i moich dziedzicw; Szanuj te Dobrzyskich Bartkw i Maciejw Jako dobrych ssiadw, panw dobrodziejw; A mwi tak: jeeli Pastwo chc gwat zrobi Sdziemu, to bardzo le, moecie si pobi,Zabi - a asesory? a sprawnik? a turma? Bo w wiosce u Soplicy jest onierzy hurma, Wszystko jegry! Asesor w domu; tylko winie, Tak wraz przymaszeruj, stoj jak umylnie. A co bdzie? A jeli czekacie Francuza, To Francuz jest daleko jeszcze, droga dua.Ja yd, o wojnach nie wiem, a byem w Bielicy I widziaem tam ydkw od samej granicy; Sycha, e Francuz stoi nad rzek ososn, A wojna jeli bdzie, to chyba a wiosn. Nu, mwi tak: czekajcie; wszak dwr Soplicowa Nie budka kramna, co si rozbierze, w wzschowa I pojedzie: dwr, jak sta, do wiosny sta bdzie; A pan Sdzia to nie jest ydek na arendzie, Nie uciecze, to jego mona znale wiosn;A teraz rozejdcie si, a nie gada gono O tym, co byo, bo to gada, to daremno! A czyja aska Panw Szlachty, prosz ze mn. Moja Siora powia maego Jankielka, Ja dzi traktuj wszystkich, a muzyka wielka! Ka przynie kozice, basetl, dwie skrzypiec, A pan Maciek Dobrodziej lubi stary lipiec I nowego mazurka; mam nowe mazurki, A wyuczyem piewa fein moje bachurki". Wymowa lubianego powszechnie Jankiela Trafiaa do serc; powsta krzyk, oklask wesela, Szmer przyzwolenia nawet za domem si szerzy, Gdy Gerwazy w Jankiela Scyzorykiem zmierzy. yd skoczy, wpad w tum; Klucznik woa: "Precz std, ydzie! Nie tkaj palcw midzy drzwi, nie o ciebie idzie! Panie Prusak! e Wasze sdziowsk handlujesz Par wicin mizernych, to ju za gardujesz? Zapomniae, Mopanku, e ojciec Waszcin Spawia do Prus dwadziecie Horeszkowskich wicin? Std si zbogaci i on, i jego rodzina; Ba, nawet wszyscy, ilu was tu jest z Dobrzyna. Bo pamitacie starzy, syszelicie modzi, e Stolnik by was wszystkich ojciec i dobrodziej: Kogo on komisarzem sa do swych dbr piskich? Dobrzyskiego! Rachmistrzw kogo mia? Dobrzyskich! Marszakostwa, kredensu nie zwierza nikomu, Tylko Dobrzyskim: peno Dobrzyskich mia w domu! On forytowa wasze w trybunaach sprawy, On wyrabia u krla dla was chleb askawy,Dzieci wasze kopami pomieszcza w konwikcie Pijarskim, na swym koszcie, odziey i wikcie; Dorosych promowowa take swym nakadem. A dlaczego to robi? e wam by ssiadem! Dzi Soplica kopcami tyka waszych granic, C kiedy wam dobrego zrobi on?" "Nic a nic! Przerwa Konewka; bo to wyroso z szlachciury, A jak dmie si, phu, phu, phu, jak nos drze do gry! Pamitacie, prosiem na crki wesele; Poj, nie chce pi, mwi: "Nie pij tak wiele Jak wy szlachta; wy szlachta cigniecie jakbki". Ot magnat! delikacik z marymonckiej mki! Nie pi, lelimy w gardo, krzycza: "Gwat si dzieje!" Czekaj no, niech no ja mu z Konewki nalej". "Filut, zawoa Chrzciciel, oj, i ja go kropn Za swoje. Mj syn byo to dziecko roztropne; Teraz tak zgupia, e go nazywaj Sakiem,A z przyczyny Sdziego zosta gupcem takim. Mwiem: "Po co tobie le do Soplicowa? Jeeli ci tam zowi, niech ci Bg uchowa!" On znowu smyk do Zosi, dybie przez konopie, Zowiem go, a zatem za uszy i kropi; A on beczy i beczy jak malekie chopi: "Ojcze, cho zabij, musz tam i", a wci szlocha - Co tobie? a on mwi, e t Zosi kocha! Chciaby popatrze na ni! al mi nieboraka,Mwi Sdziemu: "Sdzio, daj Zosi dla Saka!" On mwi: "Jeszcze maa, czekaj ze trzy lata, Jak sama zechce". otr! e, ju j komu swata Syszaem; ju ja si tam na wesele wkrc, Ja im oe maeskie kropidem powic". "I taki otr, zawoa Klucznik, ma panowa? I dawnych panw, lepszych od siebie, rujnowa? A Horeszkw i pami, i imi zaginie! Gdzie jest wdziczno na wiecie? - nie ma jej w Dobrzynie. Bracia! chcecie bj z ruskim wie imperatorem, A boicie si wojny z Soplicowskim dworem? Strach wam turmy! czy to ja wzywam na rozboje? Bro Boe! Szlachta Bracia! ja przy prawie stoj. Wszak Hrabia wygra, zyska dekretw niemao; Tylko je egzekwowa! tak dawniej bywao: Trybuna pisa dekret, szlachta wypeniaa, A szczeglniej Dobrzyscy, i std wasza chwaa Urosa w Litwie! Wszake to Dobrzyscy sami Bili si na zajedzie ryskim z Moskalami, nic wicej nie e siermigia,A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{g`x ch Fi cj ckv' cl92 cm=KKtrych przywid jenera ruski Wojniowicz I otr, przyjaciel jego, pan Wok z ugomowicz; Pamitacie, jak Woka wzilimy w niewol,Jak chcielimy go wiesza na belce w stodole, I by tyran dla chopstwa a suga Moskali; Ale si chopi gupi nad nim zlitowali! (Upiec go musz kiedy na tym Scyzoryku). Nie wspomn innych wielkich zajazdw bez liku, Z ktrych wyszlimy zawsze, jak szlachcie przystao, I z zyskiem, i aplauzem powszechnym, i z chwa! Po c o tym wspomina! dzi darmo pan Hrabia, Ssiad wasz, spraw toczy, dekrety wyrabia, Ju nikt z was pomc nie chce biednemu sierocie! Dziedzic Stolnika tego, ktry ywi krocie, Dzi nie ma przyjaciela, oprcz mnie, Klucznika, I ot, tego wiernego mego Scyzoryka!" "I Kropida, rzek Chrzciciel, gdzie ty, Gerwazeku, Tam i ja; pki rka, pki plusk plask w rku. Co dwaj, to dwaj! Dalibg, mj Gerwazy! ty miecz, Ja mam Kropido; dalbg! ja kropi, a ty siecz, I tak szach mach, plusk i plask; oni niech gawdz!" "To i Bartka, rzek Brzytwa, bracia nie odpdz; Ju co wy namydlicie, to ja wszystko zgol". "I ja, przyda Konewka, z wami ruszy wol, Gdy ich nie mona zgodzi na obir marszaka; Co mi tam gosy, gaki, u mnie insza gaka (Tu wydoby z kieszeni gar kul, dzwoni nimi): Ot gaki! krzykn, w Sdzi gakami wszystkimi!" "Do was, woa Skouba, do was si czymy!" "Gdzie wy, krzykna szlachta, gdzie wy, to tam i my! Niech yj Horeszkowie! wiwant Pkozice! Wiwat Klucznik Rbajo! Haje na Soplic!" I tak wszystkich pocign wymowny Gerwazy: Bo wszyscy ku Sdziemu mieli swe urazy, Jak zwyczajnie w ssiedztwie, to o szkod skargi, To o wyrby, to o granice zatargi: Jednych gniew, drugich tylko podburzaa zawi Bogactw Sdziego - wszystkich zgodzia nienawi. Cisn si do Klucznika, podnosz do gry Szable, paki. -A Maciek, dotychczas ponury, Nieruchomy, wsta z awy i wolnymi kroki Wyszed na rodek izby, i podpar si w boki; I spojrzawszy przed siebie, i kiwajc gow, Zabra gos, wymawiajc z wolna kade sowo, Z przestankiem i przyciskiem: "A gupi! a gupi! A gupi wy! na kim si mleo, na was skrupi. To pki o wskrzeszeniu Polski bya rada, O dobru pospolitym, gupi, u was zwada? Nie mona byo, gupi, ani si rozmwi, Gupi, ani porzdku, ani postanowi Wodza nad wami, gupi! a niech no kto podda Osobiste urazy, gupi, u was zgoda! Precz std! bo jakem Maciek, was, do milijonw Kroset kroci tysicy fur beczek furgonw Diabw!!!!. " Ucichli wszyscy jak raeni gromem! Ale razem straszliwy powsta krzyk za domem: "Wiwat Hrabia!" On wjeda na folwark Maciejw, Sam zbrojny, za nim zbrojnych dziesiciu dokejw. Hrabia siedzia na dzielnym koniu, w czarnym stroju; Na sukni orzechowy paszcz woskiego kroju, Szeroki, bez rkaww, jak wielka opona, Spity klamr u szyi, spada przez ramiona; Kapelusz mia okrgy z pirem, w rku szpad, Okrci si i szpad powita gromad. "Wiwat Hrabia! krzyknli, z nim y i umiera!" Szlachta zacza z chaty przez okna wyziera I za Klucznikiem coraz ku drzwiom si napiera; Klucznik wyszed, a za nim tum przeze drzwi run, Maciek reszt wypdzi, drzwi zamkn, zasun I przez okno wyjrzawszy, raz jeszcze rzek: "Gupi!" A tymczasem si szlachta do Hrabiego kupi; Id w karczm, Gerwazy wspomnia dawneczasy, Kaza sobie trzy poda od kontuszw pasy, Na nich ze sklepu karczmy beczki wydobywa Trzy: jedn miodu, drug wdki, trzeci piwa. Wyj godzie, wnet z szumem trysny trzy strugi, Jeden biay jak srebro, krwawnikowy drugi, Trzeci ty; troist graj w grze tcz, A spadajc w sto kubkw, we sto szklanek brzcz. Wre szlachta, tamci pij, ci Hrabiemu yczLat setnych, wszyscy: "Haje na Soplic!" krzycz. Jankiel wymkn si milczkiem, oklep; Prusak rwnie, Nie suchany, cho jeszcze rozprawia wymownie, Chcia zmyka, szlachta w pogo, woajc,e zdradzi. Mickiewicz sta z daleka, ni krzycza, ni radzi, Ale z miny poznano, e co zego knuje, Wic do kordw, i haje! On si rejteruje Odcina si, ju ranny, przyparty do potw,Gdy mu skoczy na odsiecz Zan i trzech Czeczotw. Za czym rozjto szlacht, ale w tym rozruchu Dwch byo citych w rce, kto dosta po uchu. Reszta wsiadaa na ko. -Hrabia i Gerwazy Porzdkuj, rozdaj ore, rozkazy. W kocu wszyscy przez dug zacianku ulic Pucili si w cwa krzyczc: "Haje na Soplic!" Ksiga sma: Zajazd Przed burz bywa chwila cicha i ponura; Kiedy nad gowy ludzi przyleciawszy chmura Stanie i groc twarz, dech wiatrw zatrzyma, Milczy, obiega ziemi byskawic oczyma, Znaczc te miejsca, gdzie wnet cinie grompo gromie Tej ciszy chwila bya w Soplicowskim domie. Myliby, e przeczucie nadzwyczajnych zdarze cio usta, i wznioso duchy w kraje marze. Po wieczerzy i Sdzia, i gocie ze dworu Wychodz na dziedziniec uywa wieczoru; Zasiadaj na przyzbach wysanych muraw;Cae grono z pospn i cich postaw Poglda w niebo, ktre zdawao si znia, cienia, i coraz bardziej ku ziemi przyblia, A oboje, skrywszy si pod zason ciemnJak kochankowie, wszczli rozmow tajemn, Tumaczc swe uczucia w westchnieniach tumionych, Szeptach, szmerach i sowach na wp wymwionych, Z ktrych skada si dziwna muzyka wieczoru. Zacz j puszczyk, jczc na poddaszu dworu; Szepny wiotkim skrzydem niedoperze, lec Pod dom, gdzie szyby okien, twarze ludzi wiec; Niej za, niedoperzw siostrzyczki, my, rojem Wij si, przywabione biaym kobiet strojem, Mianowicie przykrz si Zosi, bijc w lice I w jasne oczki, ktre bior za dwie wice. Na powietrzu owadw wielki krg si zbiera, Krci si grajc jako harmoniki sfera; Ucho Zosi rozrnia rd tysica gwarw Akord muszek i pton faszywy komarw. W polu koncert wieczorny ledwie jest zaczty; Wanie muzycy kocz stroi instrumenty,Ju trzykro wrzasn derkacz, pierwszy skrzypak ki, Ju mu z dala wtruj z bagien basem bki,Ju bekasy do gry porwawszy si wij I bekajc raz po raz jak w bbenki bij. Na fina szmerw muszych i ptaszcej wrzawy Odezway si chorem podwjnym dwa stawy, Jako zaklte w grach kaukaskich jeziora, Milczce przez dzie cay, grajce z wieczora. Jeden staw, co to jasn i brzeg mia piaszczysty, Modr piersi jk wyda cichy, uroczysty; Drugi staw, z dnem botnistym i gardzielemmtnym, Odpowiedzia mu krzykiem aonie namitnym; W obu stawach piay ab niezliczone hordy,Oba chory zgodzone w dwa wielkie akordy. Ten fortissimo zabrzmia, tamten nuci z cicha, Ten zdaje si wyrzeka, tamten tylko wzdycha; Tak dwa stawy gaday do siebie przez pola,Jak grajce na przemian dwie arfy Eola. Mrok gstnia; tylko w gaju i okoo rzeczkiW ozach, byskay wilcze oczy jako wieczki, A dalej, u cienionych widnokrgu brzegw, Tu i wdzie ogniska pastuszych noclegw. Nareszcie ksiyc srebrn pochodni zanieci, Wyszed z boru i niebo, i ziemi owieci. One teraz, z pomroku odkryte w poowie, Drzemay obok siebie, jako maonkowie Szczliwi: niebo w czyste objo ramiona Ziemi pier, co ksiycem wieci posrebrzona. Ju naprzeciw ksiyca gwiazda jedna, druga Bysna; ju ich tysic, ju milijon mruga.Kastor z bratem Polluksem janieli na czele,Zwani niegdy u Sowian Lele i Polele; Teraz ich w zodyjaku gminnym znw przechrzczono, Jeden zowie si Litw, a drugi Koron. Dalej niebieskiej Wagi dwie szale byskaj; Na nich Bg w dniu stworzenia (starzy powiadaj) Way z kolei wszystkie planety i ziemi, Nim w przepaciach powietrza osadzi ich brzemi; Potem wagi zociste zawiesi na niebie: Z nich to ludzie wag i szal wzr wzili dla siebie. Na pnoc wieci okrg gwiadzistego Sita,Przez ktre Bg (jak mwi) przesia ziarnka yta, Kiedy je z nieba zruca dla Adama ojca, Wygnanego za grzechy z rozkoszy ogrojca. Nieco wyej Dawida wz, gotw do jazdy, Dugi dyszel kieruje do polarnej gwiazdy. Starzy Litwini wiedz o rydwanie owym, e niesusznie posplstwo zwie go Dawidowym, Gdy to jest wz Anielski. Na nim to przed czasy Jecha Lucyper, Boga gdy wyzwa w zapasy, Mlecznym gocicem pdzc w cwa w niebieskie progi, A go Micha zbi z wozu, a wz zruci z drogi. Teraz popsuty midzy gwiazdami si wala, Naprawia go archanio Micha nie pozwala. I to wiadomo take u starych Litwinw (A wiadomo t pono wzili od rabinw), e w zodyjakowy Smok dugi i gruby, Ktry gwiadziste wije po niebie przeguby, Ktrego mylnie Wem chrzcz astronomowie, Jest nie wem, lecz ryb, Lewiatan si zowie. Przed czasy mieszka w morzach, ale po potopie Zdech z niedostatku wody; wic na niebios stropie, Tak dla osobliwoci jako dla pamitki, Anieli zawiesili jego martwe szcztki. Podobnie pleban mirski zawiesi w kociele Wykopane olbrzymw ebra i piszczele. Takie gwiazd historyje, ktre z ksiek zbada Albo sysza z podania, Wojski opowiada; Chocia wieczorem saby mia wzrok Wojski stary I nie mg w niebie dojrze nic przez okulary, Lecz na pami zna imi i ksztat kadej gwiazdy; Wskazywa palcem miejsca i drog ich jazdy. Dzi mao go suchano, nie zwaano wcale Na Sito ni na Smoka, ani te na Szale; Dzi oczy i myl wszystkich pociga do siebie Nowy go, dostrzeony niedawno na niebie; By to kometa pierwszej wielkoci i mocy, Zjawi si na zachodzie, lecia ku pnocy; Krwawym okiem z ukosa na rydwan spoziera Jakby chcia zaj puste miejsce Lucypera,Warkocz dugi w ty rzuci i cz nieba trzeci Obwin nim, gwiazd krocie zagarn jak sieci I cignie je za sob, a sam wyej gow Mierzy, na pnoc, prosto w gwiazd biegunow Z niewymownym przeczuciem cay lud litewski Poglda kadej nocy na ten cud niebieski, Biorc z wrb z niego, tudzie z innychznakw: Bo zbyt czsto syszano krzyk zowieszczych ptakw, Ktre na pustych polach gromadzc si w kupy Ostrzyy dzioby, jakby czekajc na trupy. Zbyt czsto postrzegano, e psy ziemi ryy I jak gdyby mier wietrzc, przeraliwie wyy: Co wry gd lub wojn; a stranicy boru Widzieli, jak przez smtarz sza dziewica moru, Ktra wznosi si czoem nad najwysze drzewa, A w lewym rku chustk skrwawion powiewa. Rne std wnioski tworzy stojcy przy pocie Ciwun, co przyszed zdawa spraw o robocie, I pisarz prowentowy w szeptach z Ekonomem. Lecz Podkomorzy siedzia na przyzbie przed domem. Przerwa rozmow goci, zna, e gos zabiera; Bysna przy ksiycu wielka tabakiera (Caa z szczerego zota, z brylantw oprawa, We rodku za szkem portret krla Stanisawa), Zadzwoni w ni palcami, zay i rzek: "Panie Tadeuszu, Wacine o gwiazdach gadanie Jest tylko echem tego, co syszae w szkole. Ja o cudzie, prostakw poradzi si wol. I ja astronomiji suchaem dwa lata W Wilnie, gdzie Puzynina, mdra i bogata Pani, oddaa dochd z wioski dwiestu chopw Na zakupienie rnych szkie i teleskopw. Ksidz Poczobut, czek sawny, by obserwatorem I caej Akademiji naonczas rektorem, Przecie w kocu katedr i teleskop rzuci,Do klasztoru, do cichej celi swej powrci I tam umar przykadnie. Znam si te z niadeckim, Ktry jest mdrym bardzo czekiem, chocia wieckim. Owo astronomowie planet, komet, Uwaaj tak, jako mieszczanie karet; Wiedz, czyli zajeda przed krla stolic, Czyli z rogatek miejskich rusza za granic; Lecz kto w niej jecha? po co? co z krlemrozmawia? Czy krl posa z pokojem, czy z wojn wyprawia? O to ani pytaj. Pomn za mych czasw, Gdy Branecki karet sw ruszy do Jassw I za t niepoczciw pocign karet Ogon Targowiczanw, jak za t komet, Lud prosty, cho w publiczne nie miesza si rady, Zgadn zaraz, e ogon w jest wrb zdrady. Sycha, e lud da imi mioty tej komecieI powiada, e ona milijon wymiecie". A na to rzek z ukonem Wojski: "Prawda, Janie Wielmony Podkomorzy; przypominam wanie, Co mnie mwiono niegdy maemu dzieciciu, Pamitam, cho nie miaem wwczas lat dziesiciu, Kiedy widziaem w domu naszym nieboszczyka Sapieh, pancernego znaku porucznika, Co potem by nadwornym marszakiem krlewskim, Na koniec umar wielkim kanclerzem litewskim, Miawszy lat sto i dziesi. Ten, za krla Jana Trzeciego, by pod Wiedniem w chorgwi hetmana Jabonowskiego; owo w kanclerz powiada, e wanie kiedy na ko krl Jan Trzeci wsiada, Gdy nuncyjusz papieski egna go na drog,A pose austryjacki caowa mu nog Podajc strzemi (pose zwa si Wilczek hrabia), Krl krzykn: "Patrzcie, co si na niebie wyrabia!" Spjrz, ali nad gowy suwa si kometa Drog, jak cigny wojska Mahometa, Z wschodu na zachd; potem i ksidz Bartochowski, Skadajc panegiryk na tryumf krakowski, Pod godem Orientis Fulmen, prawi wiele O tym komecie; take czytam o nim w dzielePod tytuem Janina, gdzie jest opisana Caa wyprawa krla nieboszczyka Jana I wyryta chorgiew wielka Mahometa, I w, taki jak dzi go widzimy, kometa". "Amen, rzek na to Sdzia; ja wrb Waszeci Przyjmuj, oby z gwiazd zjawi si Jan Trzeci! Jest na zachodzie wielki dzi bohater; moeKometa go przywiedzie do nas, co daj Boe!" Na to rzek Wojski gow pochyliwszy smutnie: "Kometa czasem wojny, czasem wry ktnie! Niedobrze, i si zjawi tu nad Soplicowem Moe nam grozi jakiem nieszczciem domowem." Mielimy wczora dosy rozterku i zwady, Tak w czasie polowania, jako i biesiady. Rejent kci si z rana z panem Asesorem,A pan Tadeusz wyzwa Hrabiego wieczorem.Pono spr ten ze skry niedwiedziej pochodzi; I gdyby mnie Dobrodziej Sdzia nie przeszkodzi, Ja bym u stou obu przeciwnikw zgodzi. Bo chciaem opowiedzie wypadek ciekawy, Podobny do zdarzenia wczorajszej wyprawy, Co trafi si najpierwszym strzelcom za mych czasw, Posowi Rejtanowi i ksiciu Denassw. Przypadek by takowy: "Jenera Podolskich Ziem przejeda z Woynia do swoich dbrpolskich, Czy te, gdy dobrze pomn, na sejm do Warszawy,- Po drodze zwiedza szlacht, ju to dla zabawy, Ju dla popularnoci; wstpi wic do pana Tadeusza, dzi witej pamici, Rejtana, Ktry by potem naszym nowogrodzkim posem I w ktrego ja domu od dziecistwa wzrosem. Owo Rejtan na przyjazd ksicia Jeneraa Zaprosi goci - liczna szlachta si zebraa, Byo teatrum (Ksi kocha si w teatrze); Fajerwerk dawa Kaszyc, ktry mieszka w Jatrze, Pan Tyzenhauz tancerzy przysa, a kapele Ogiski i pan Sotan, co mieszka w Zdziciele. Sowem, dawano huczne nad spodziw zabawy W domu, a w lasach wielkie robiono obawy.Wiadomo za Waszmociom jest, e prawie wszyscy, Ile ich zapamita mona, Czartoryscy, Cho id z Jagiellonw krwi, lecz do mylistwa Nie s bardzo pochopni, pewno nie z lenistwa, Lecz z gustw cudzoziemskich; i ksi Jenera Czciej do ksiek nili do psiarni zaziera, I do alkwek damskich czciej ni do lasw. "W wicie Ksicia by ksi niemiecki Denassw, O ktrym powiadano, e w Libijskiej ziemi Goszczc, polowa niegdy z krlmi murzyskiemi I tam tygrysa spis w rcznym boju zwali, Z czego si bardzo ksi w Denassw chwali. U nas za polowano na dziki w t por; Rejtan zabi ze sztuca ogromn macior, Z wielkim niebezpieczestwem, bo z bliska wypali. Kady z nas trafno strzau wydziwia i chwali, Tylko Niemiec Denassw obojtnie sucha Pochwa takich, i chodzc pod nos sobie dmucha: e trafny strza dowodzi tylko miae oko,Biaa bro mia rk; i zacz szeroko Znowu gada o swojej Libiji i pisie, O swych krlach murzyskich i o swym tygrysie. Markotno to si stao panu Rejtanowi, By czek ywy, uderzy po szabli i mwi: Moci Ksi! kto patrzy miele, walczy miele, Warte dziki tygrysw, a spis karabele - I zaczynali z Niemcem dyskurs nazbyt wawy. Szczciem, ksi Jenera przerwa te rozprawy, Godzc ich po francusku: co tam gada, nie wiem, ami, nic wicej nie e siermigia,A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{n` cow cp cqw cr/*6 cse4 ct?TAle ta zgoda by to popio nad arzewiem; Bo Rejtan wzi do serca, okazyi czeka I dobr sztuk spata Niemcowi przyrzeka; Tej sztuki ledwie wasnym nie przypaci zdrowiem A spata j nazajutrz, jak to wnet opowiem". Tu Wojski umilknwszy praw rk wznosiI u Podkomorzego tabakiery prosi; Dugo zaywa, koczy powieci nie raczy,Jak gdyby chcia zaostrzy ciekawo suchaczy. Zaczyna wreszcie, kiedy znowu mu przerwano Powie tak ciekaw, tak pilnie suchan! Bo do Sdziego nagle kto przysa czowieka, Donoszc, e z niezwocznym interesem czeka. Sdzia, dajc dobranoc, egna cae grono:Natychmiast si po rnych stronach rozpierzchniono, Ci spa do domu, tamci w stodole na sianie;Sdzia szed podrnemu dawa posuchanie. Inni ju pi - Tadeusz po sieniach si zwija Chodzc jako wartownik okoo drzwi stryja, Bo musi w wanych rzeczach rady jego szuka Dzi jeszcze, nim spa pjdzie; nie mie do drzwi stuka, Sdzia drzwi na klucz zamkn, z kim tajnie rozmawia; Tadeusz koca czeka, a ucha nadstawia. Syszy wewntrz szlochanie; nie trcajc klamek Ostronie dziurk klucza zaglda przez zamek. Widzi rzecz dziwn! Sdzia i Robak na ziemi Klczeli objwszy si i zami rzewnemi Pakali, Robak rce Sdziego caowa, Sdzia Ksidza za szyj paczc obejmowa, Wreszcie po wiergodzinnym przerwaniu rozmowy Robak po cichu tymi odezwa si sowy: "Bracie! Bg wie, em dotd tajemnic dochowa, Ktrem z alu za grzechy w spowiedzi lubowa: e Bogu i Ojczynie powicony cay, Nie suc pysze, ziemskiej nie szukajc chway, yem dotd i chciaem umrze bernardynem, Nie wydajc nazwiska nie tylko przed gminem, Ale nawet przed tob i przed wasnym synem! Wszake ksidz prowincyja da mi pozwolenie In articulo mortis zrobi objawienie. Kto wie, czy wrc ywy! kto wie, co si stanie W Dobrzynie! Bracie! wielkie, wielkie zamieszanie! Francuz jeszcze daleko, nim przeminie zima, Trzeba czeka, a szlachta pono nie dotrzyma. Moem zanadto czynnie z powstaniem si krzta! Pono le zrozumieli! Klucznik wszystko splta! Ten wariat Hrabia! sysz, pobieg do Dobrzyna, Nie mogem go uprzedzi, wana w tym przyczyna: Stary Maciek mnie pozna, a jeli odkryje, Potrzeba bdzie odda pod Scyzoryk szyj. Nic Klucznika nie wstrzyma! mniejsza o m gow, Lecz tym odkryciem spisku zerwabym osnow. "Przecie dzi tam by musz! widzie, co si dzieje, Chobym zgin; beze mnie szlachta oszaleje! Bd zdrw, najmilszy bracie! bd zdrw, pieszy musz. Jeli zgin, ty jeden westchniesz za m dusz; W przypadku wojny, tobie caa tajemnica Wiadoma, kocz com zacz, pomnij, e Soplica!" Tu Ksidz zy otar, habit zapi, kaptur woy I okienic tyln po cichu otworzy, Wida byo, e oknem do ogrodu skaka; Sdzia, zostawszy jeden, siad w krzele i paka. Chwil czeka Tadeusz, nim w klamk zadzwoni; Otworzono mu, cicho wszed, nisko si skoni: "Stryjaszku Dobrodzieju, rzek, ledwie dni kilka Przebawiem tu, dni te miny jak chwilka; Nie miaem czasu z twoim domem si nacieszy I z tob, a odjeda musz, musz pieszy Zaraz, dzisiaj, Stryjaszku, a jutro najdalej:Wszak pamitacie, emy Hrabiego wyzwali.Bi si z nim to rzecz moja, posaem wyzwanie, W Litwie jest zakazane pojedynkowanie, Jad wic na granic Warszawskiego Ksistwa; Hrabia, prawda, fanfaron, lecz mu nie brakmstwa, Na miejsce naznaczone zapewne si stawi, Rozprawim si; a jeli Bg pobogosawi, Ukarz go, a potem za ososny brzegi Przepyn, gdzie mnie bratnie czekaj szeregi. Syszaem, e mi ojciec testamentem kazaSuy w wojsku, a nie wiem, kto testament zmaza". "Mj Tadeuszku, rzek stryj, czy Wasze kpany W gorcej wodzie, czy te krcisz jak lis szczwany, Co indziej kit wije, a sam indziej biey? Wyzwalimy, zapewne, i bi si naley. Ale jecha dzi, skde Wasze tak si zaci? Przed pojedynkiem zwyczaj jest posa przyjacio, Ukada si, wszak Hrabia moe nas przeprosi, Deprekowa; czekaj Wa, czasu jeszcze dosy. Chyba inny giez jaki Waci std wygania, To gadaj szczerze, po co takie omawiania. Jestem twj stryj; cho stary, znam, co serce mode, Byem ci ojcem (mwic gadzi go pod brod), Ju w ucho szepn o tym mnie mj palec may, e Wasze masz tu jakie z damami kabay.Za katy, prdko teraz mod do dam si bierze! No, Tadeuszku, przyznaj mi si Wa, a szczerze". "Juci, bka Tadeusz, prawda, s przyczyny Inne, kochany Stryju! moe z mojej winy! Omyka! c? nieszczcie! ju trudno naprawi! Nie, drogi Stryju, duej nie mog tu bawi. Bd modoci! Stryjaszku, nie pytaj o wicej, Ja musz z Soplicowa wyjeda co prdzej". "Ho! rzek stryj, pewnie jakie mione zatargi! Uwaaem, e Wasze wczora gryze wargi Pogldajc spode ba na pewn dziewczynk, Widziaem, e i ona miaa kwan mink. Znam ja te wszystkie gupstwa; kiedy dzieci para Kocha si, to tam u nich nieszcz co niemiara! To ciesz si, to znowu trapi si i smuc; To znowu, Bg wie o co, do zbw si skc; To stojc w ktkach jakby mruki, nie gadaj Do siebie, czasem nawet w pole uciekaj. Jeeli na was raptus podobny napada, Bdcie tylko cierpliwi, ju jest na to rada;Bior na siebie wkrtce przywie was do zgody. Znam ja te wszystkie gupstwa, wszake byem mody Powiedz mi Wasze wszystko; ja moe nawzajem Co odkryj, i tak si oba poprzyznajem". "Stryjaszku, rzek Tadeusz (caujc mu rk I rumienic si), powiem prawd; t panienk, Zosi, wychowanic Stryja, podobaem Bardzo, cho tylko par razy j widziaem;A mwi, e Stryj dla mnie za on przeznacza Podkomorzank, pikn i crk bogacza. Teraz nie mogbym z pann R si oeni,Kiedy kocham t Zosi; trudno serce zmieni! Nieuczciwie, enic si z jedn, kocha drug, Czas moe mnie uleczy; wyjad - na dugo"."Tadeuszku! stryj przerwa; to mi dziwny sposb Kochania si - ucieka od kochanych osb. Dobrze, e szczery; widzisz, gupstwo by wypata Odjedajc: a co Wa powiesz, gdybym swata Sam Waci Zosi? He? c, nie skoczysz z radoci?" Tadeusz rzek po chwili: "Dobro JegomociDziwi mnie! lecz c? aska Stryja Dobrodzieja Nie przyda si ju na nic! Ach! prna nadzieja! Bo pani Telimena! nie odda mi Zosi!" "Bdziem prosi" rzek Sdzia. "Nikt jej nie uprosi, Przerwa prdko Tadeusz, - nie, czeka niemog, Stryjaszku, musz prdko, jutro jecha w drog, Daj mi, tryjaszku, tylko twe bogosawiestwo, Wszystko przygotowaem, jad zaraz w Ksistwo". Sdzia, ws krcc, z gniewem na chopca spoziera "To Wa tak szczery? take mi serce otwiera? Naprzd w pojedynek! potem znowu mio, I ten wyjazd, oj, jest tu w tym jaka zawio. Ju mnie gadano, juem kroki Waci bada! Asan baamut i trzpiot, Asan kamstwa gada. A gdzie to Asan chodzi onegdaj wieczorem, Czego Asan jak wye tropi pode dworem?O Tadeuszku! jeli moe Asan Zosi Zbaamuci i teraz uciekasz? mokosie, To si Waci nie uda; lubisz czy nie lubisz, Zapowiadam Asanu, e Zosi polubisz. A nie, to bizun - jutro staniesz na kobiercu.I gada mnie o czuciach! o niezmiennym sercu! garz jeste! pfe! ja z Waci, Panie Tadeuszu, Zrobi ledztwo, ja Waci jeszcze natr uszu! Dzi do miaem kopotw! a mi gowa boli! Ten mi jeszcze spokojnie zasn nie dozwoli! Id mi Wa spa!" To mwic drzwi na wci otwiera I zawoa Wonego, eby go rozbiera. Tadeusz cicho wyszed opuciwszy gow, Rozbiera w myli przykr ze stryjem rozmow, Pierwszy raz poajany tak ostro!... oceni Suszno wyrzutw, sam si przed sob rumieni. Co pocz? jeli Zosia o wszystkim si dowie? Prosi o rk? a c Telimena powie? Nie, - czu, e nie mg duej zosta w Soplicowie. Tak zadumany ledwie zrobi krokw par, Gdy mu co drog zaszo; spjrza, widzi mar, Ca w bielinie, dug, wysmuk i cienk,Suwaa si ku niemu z wycignit rk, Od ktrej odbija si drcy blask miesiczny, I przystpiwszy, cicho jkna: "Niewdziczny! Szukae wzroku mego, teraz go unikasz, Szukae rozmw ze mn, dzi uszy zamykasz, Jakby w sowach, we wzroku mym bya trucizna! Dobrze mi tak, wiedziaam, kto jeste! - mczyzna! Nie znajc kokieterii nie chciaam ci drczy, Uszczliwiam; take umia mnie zawdziczy! Tryumf nad mikkim sercem serce twe zatwardzi, e je zdoby zbyt acno, zbyt prdko nimwzgardzi! Dobrze mi tak! lecz straszn nauczona prob, Wierz mi, i wicej ni ty gardz sama sob!" "Telimeno, Tadeusz rzek, dalbg, nietwarde Mam serce, ani ciebie unikam przez wzgard, Ale uwa no sama, wszak nas widz, ledz, Czy mona tak otwarcie? c ludzie powiedz? Wszak to nieprzyzwoicie, to, dalbg, jest grzechem". "Grzechem! odpowiedziaa mu z gorzkim umiechem Niewinitko! baranek! Ja, bdc kobiet, Jeli z mioci nie dbam, choby mi odkryto, Choby mi osawiono; a ty! ty mczyzna? C szkodzi z was ktremu, chocia si i przyzna, e ma romans, z dziesiciu razem kochankami? Mw prawd: chcesz mnie rzuci!". - Zalaasi zami. "Telimeno, c by wiat mwi o czowieku, Rzek Tadeusz, ktry by teraz, w moim wieku, Zdrw, y na wsi, kocha si - kiedy tyle modzi, Tylu onatych od on, od dzieci uchodzi Za granic, pod znaki narodowe biey? Chobym chcia zosta, czy to ode mnie zaley? Ojciec mnie testamentem kaza, abym suy W wojsku polskim, teraz stryj ten rozkaz powtrzy: Jutro jad, zrobiem ju postanowienie, I dalbg, Telimeno, ju go nie odmieni". "Ja, rzeka Telimena, nie chc ci zagradzaDrogi do sawy, szczciu twojemu przeszkadza! Jeste mczyzn, znajdziesz kochank godniejsz Serca twojego, znajdziesz bogatsz, pikniejsz! Tylko dla mej pociechy, niech wiem przed rozstaniem, e twoja skonno bya prawdziwym kochaniem, e to nie by art tylko, nie rozpusta pocha, Lecz mio; niech wiem, e mnie mj Tadeusz kocha! Niech sowo kocham jeszcze raz z ust twych usysz, Niech je w sercu wyryj i w myli zapisz;Przebacz acniej, chocia przestaniesz mnie kocha, Pomnc, jake mnie kocha!" - I zacza szlocha.- Tadeusz widzc, e tak pacze i tak baga Czule, i tylko takiej drobnostki wymaga, Wzruszy si, przejy go szczery al i lito, I jeeliby bada serca swego skryto, Moe by si w tej chwili i sam nie dowiedzia, Czyli j kocha, czy nie. - Wic ywo powiedzia: "Telimeno, bogdaj mnie jasny piorun ubi, Jeli nieprawda, em ci, dalbg, bardzo lubi, Czy kocha; krtkie z sob spdzilimy chwile, Ale one mnie przeszy tak sodko, tak mile,e bd dugo, zawsze myli mej przytomne I, dalibge, nigdy ciebie nie zapomn". Telimena skoczywszy pada mu na szyj: "Tegom si spodziewaa, kochasz mi, wicyj! Bo dzisiaj miaam dni me wasn rk skrci; Gdy mnie kochasz, mj drogi, czy moesz mnie rzuci? Tobie oddaam serce, oddam ci majtek, Pjd za tob wszdzie; kady wiata ktekBdzie mnie z tob miy! z najdzikszej pustyni Mio, wierzaj mi, ogrd rozkoszy uczyni". Tadeusz, wydarszy si z objcia przemoc: "Jak to? rzek, czy z rozumu obrana? gdzie? po co? Jecha za mn? Ja, bdc sam prostym onierzem, Wczy, czy markietank?" - "To my si pobierzem" Rzeka mu Telimena.-"Nie, nigdy! zawoa Tadeusz, ja eni si nie mam teraz zgoa Zamiaru, ni kocha si - fraszki! dajmy pokj! Prosz ci, moja droga, rozmyl si! uspokj! Ja jestem tobie wdziczen, ale niepodobna eni si, kochajmy si, ale tak - z osobna. Zosta duej nie mog; nie, nie, jecha musz, Bd zdrowa, Telimeno moja, jutro rusz". Rzek, nasuwa kapelusz, odwraca si bokiem Chcc i; lecz go wstrzymaa Telimena okiem I twarz, jak Meduzy gow; musia zosta Mimowolnie; poglda z trwog na jej posta, Staa blada, bez ruchu, bez tchu i bez ycia! A wycigajc rk jak miecz do przebicia, Z palcem zmierzonym prosto w Tadeusza oczy: "Tego chciaam, krzykna, ha, jzyku smoczy! Serce jaszczurze! To nic, em tob zajta Wzgardzia Asesora, Hrabi i Rejenta, e mnie uwid i teraz porzucasz sierot, To nic! jeste mczyzn, znam wasz niecnot, Wiem, e jak inni, tak ty mgby wiar zama, Lecz nie wiedziaam, e tak podle umiesz kama! Suchaam pode drzwiami stryja! wic to dziecko? Zosia wpada ci w oko? i na ni zdradzieckoDybiesz! Zaledwie jedn nieszczsn oszuka, A jue pod jej bokiem nowych ofiar szuka! Uciekaj, lecz ci moje docign przeklctwa- Lub zosta, wydam wiatu twoje bezecestwa; Twe sztuki ju nie zwiod innych, jak mnie zwiody! Precz! gardz tob! jeste kamca, czowiek pody!" Na obelg mierteln dla uszu szlachcica, I ktrej aden nigdy nie sysza Soplica, Zadra Tadeusz, twarz mu poblada jak trupia, Tupnwszy nog, usta przyciwszy, rzek: "Gupia" Odszed; lecz wyraz "podo" echem si powtrzy W sercu, wzdrygn si modzian, czu, ena zasuy, Czu, e wyrzdzi wielk krzywd Telimenie, e go susznie skarya, mwio sumnienie; Lecz czu, e po tych skargach tym mocniej j zbrzydzi; O Zosi, ach! pomyle nie way si, wstydzi. Przecie ta Zosia, taka pikna, taka mia! Stryj swata j! moe by jego on bya! Gdyby nie szatan, co go plczc w grzech za grzechem, W kamstwo za kamstwem, wreszcie odstpi z umiechem Zajany, pogardzony od wszystkich! w dni par Zmarnowa przyszo! Uczu suszn zbrodni kar. W tej burzy uczu, jakby kotwica spoczynku, Zabysna mu nagle myl o pojedynku; "Zamordowa Hrabiego! otra! krzykn w gniewie, Zgin albo zemci si!" A za co? sam nie wie! I ten gniew wielki, jak si zaj w mgnieniuoka, Tak wywietrza; znow zdja go ao gboka. Myli: jeli prawdziwe byo postrzeenie, e Hrabia z Zosi jakie ma porozumienie, I c std? moe Hrabia kocha Zosi szczerze, Moe go ona kocha? za ma wybierze! Jakime prawem chciabym zerwa to zamcie I, sam nieszcznik, wszystkich mam zaburza szczcie? Wpad w rozpacz i nie widzia innego sposobu, Chyba ucieczk prdk; gdzie? chyba do grobu! Wic kuak przycisnwszy na schylonym czole, Bieg ku kom, gdzie stawy byszczay siw dole, I stan nad botnistym; w zielonawe tonie akomy wzrok utopi i botniste wonie Z rozkosz cign piersi, i otworzy ustaKu nim; bo samobjstwo jak kada rozpustaJest wymyln; on w gowy szalonym zawrocie Czu niewymowny pocig utopi si w bocie. Lecz Telimena z dzikiej modzieca postawyZgadujc rozpacz, widzc, e pobieg nad stawy, Chocia ku niemu takim susznym gniewem paa, Przelka si; w istocie dobre serce miaa.al jej byo, e inn mia Tadeusz lubi, Chciaa go skara, ale nie mylia zgubi; Wic pucia si za nim, wznoszc rce obie, Krzyczc: "Stj! gupstwo! kochaj czy nie! e si sobie Czy jed! tylko stj!" - Ale on ju szybkim biegiem Wyprzedzi j daleko; ju - stan nad brzegiem! Dziwnym zrzdzeniem losw, po tym samymbrzegu Jecha Hrabia, na czele dokejw szeregu, A zachwycony wdzikiem nocy tak pogodnej I harmonij cudn orkiestry podwodnej, Owych chorw, co brzmiay jak arfy eolskie (adne aby nie graj tak piknie jak polskie), Wstrzyma konia i o swej zapomnia wyprawie, Zwrci ucho do stawu i sucha ciekawie. Oczy wodzi po polach, po niebios obszarze Pewnie ukada w myli nocne peizae. Zaiste, okolica bya malownicza! Dwa stawy pochyliy ku sobie oblicza Jako para kochankw; prawy staw mia wody Gadkie i czyste jako dziewicze jagody; Lewy ciemniejszy nieco, jako twarz modziana Smagawa, i ju mskim puchem osypana. Prawy zocistym piaskiem poyska si wkoo Jak gdyby wosem jasnym; a lewego czoo Najeone ozami, wierzbami czubate; Oba stawy ubrane w zielonoci szat. Z nich dwa strugi, jak rce zwizane pospou, ciskaj si; strug dalej upada do dou; Upada, lecz nie ginie, bo w rowu ciemnot Unosi na swych falach ksiyca pozot; nie e siermigia,A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{u`t cv cwc cx 4y% c z0 c {S:0 Woda warstami spada, a na kadej warcie Poyskaj si blasku miesicznego garcie, wiato w rowie na drobne drzazgi si roztrca, Chwyta je i w gb niesie to uciekajca, A z gry znw garciami spada blask miesica. Mylaby, e u stawu siedzi witezianka, Jedn rk zdrj leje z bezdennego dzbanka, A drug rk w wod dla zabawki miota Brane z fartuszka garcie zakltego zota. Dalej, z rowu wybiegszy, strumie na rwninie Rozkrca si, ucisza, lecz wida, e pynie,Bo na jego ruchomej, drgajcej powoce Wzdu miesiczne wiateko drgajce migoce. Jako pikny w mudzki, zwany giwojtosem, Chocia zdaje si drzema lec midzy wrzosem, Penie, bo na przemiany srebrzy si i zoci, A nagle zniknie z oczu we mchu lub paproci: Tak strumie krccy si chowa si w olszynach, Ktre na widnokrgu czerniay koczynach,Wznoszc swe ksztaty lekkie, niewyrane oku, Jak duchy na wp widne, na poy w oboku. Midzy stawami w rowie myn ukryty siedzi; Jako stary opiekun, co kochankw ledzi, Podsucha ich rozmow, gniewa si, szamoce, Trzsie gow, rkami, i groby bekoce: Tak w myn nagle zatrzs mchem obrose czoo I palczast sw pici wykrcajc wkoo,Ledwo klekn i szczki zbowate ruszy, Zaraz mion staww rozmow zaguszy I zbudzi Hrabi. Hrabia widzc, e tak blisko Tadeusz naszed jego zbrojne stanowisko, Krzyczy: "Do broni! apaj!" Skoczyli dokeje; Nim Tadeusz rozezna mg, co si z nim dzieje, Ju go chwycili; bieg do dworu, w podwrze Wpadaj; dwr budzi si, psy w haas, w krzyk stre Wyskoczy wp ubrany Sdzia; widzi zgraj Zbrojn, myli, e zbjcy, a Hrabi poznaje. "Co to jest?" pyta. Hrabia szpad nad nim mign, Lecz widzc bezbronnego w zapale ostygn. "Soplico! rzek, odwieczny wrogu mej rodziny, Dzi skarz ci za dawne i za wiee winy, Dzi zdasz mi spraw z mojej fortuny zaboru, Nim pomszcz si obelgi mojego honoru!" Lecz Sdzia egnajc si krzykn: "W imi Ojca I Syna! tfu! Mospanie Hrabia, czy Wa zbojca? Przebg! czy to si zgadza z Pana urodzeniem Wychowaniem i z Pana na wiecie znaczeniem? Nie pozwol skrzywdzi si!" - Wtem Sdziego sudzy Biegli, jedni z kijami, ze strzelbami drudzy;Wojski stojc z daleka poglda ciekawie W oczy panu Hrabiemu, a n mia w rkawie. Ju mieli zacz bitw, lecz Sdzia przeszkodzi; Prno byo broni si, nowy wrg nadchodzi: Postrzeono w olszynie blask, wystrza rusznicy! Most na rzece zahucza ttentem konnicy I "Haje na Soplic!" tysic gosw wrzaso: Wzdrygn si Sdzia, pozna Gerwazego haso; "Nic to, zawoa Hrabia, bdzie tu nas wicj, Poddaj si, Sdzio, to s moi sprzymierzecy". Wtem Asesor nadbiega krzyczc: "Areszt kad W imi Imperatorskiej Moci; oddaj szpad,Panie Hrabio, bo wezw wojskowej pomocy!A wiesz Pan, e kto zbrojnie mie napada w nocy, Zastrzeono tysicznym dwchsetnym ukazem, e jak zo..." Wtem go Hrabia w twarz uderzy pazem Pad zguszony Asesor i skry si w pokrzywy; Wszyscy myleli, e by ranny lub nieywy. "Widz, rzek Sdzia, e si na rozbj zanosi". Jknli wszyscy; wszystkich zaguszy wrzask Zosi, Ktra krzyczaa, Sdzi objwszy rkami, Jako dziecko od ydw kute igiekami. Tymczasem Telimena wpada midzy konie, Wycigna ku Hrabi zaamane donie: "Na twj honor!" krzykna przeraliwym gosem, Z gow w ty wychylon, z rozpuszczonymwosem, "Przez wszystko, co jest witym, na klczkach bagamy Hrabio, miesze odmwi? prosz ciebie damy; Okrutniku, nas pierwej musisz zamordowa!" Pada zemdlona. - Hrabia skoczy j ratowa, Zadziwiony i nieco zmieszany t scen. "Panno Zofijo, rzecze, Pani Telimeno! Nigdy si krwi bezbronnych ta szpada nie splami; Soplicowie! jestecie moimi winiami. Tak zrobiem we Woszech, kiedy pod opok, Ktr Sycylijanie zw Birbante-rokk, Zdobyem tabor zbjcw; zbrojnych mordowaem, Rozbrojonych zabraem i zwiza kazaem: Szli za komi i tryumf mj zdobili wietny, Potem ich powieszono u podnoa Etny". Byo to osobliwe szczcie dla Soplicw, e Hrabia, majc lepsze konie od szlachcicw I chcc spotka si pierwszy, zostawi ich w tyle I bieg przed reszt jazdy, przynajmniej o mil, Ze swym dokejstwem, ktre, posuszne i karne, Stanowio niejako wojsko regularne; Gdy inna szlachta bya, zwyczajem powstania, Burzliwa i niemiernie skora do wieszania. Hrabia mia czas ostygn z zapau i gniewu, Przemyla, jak by skoczy bj bez krwi rozlewu; Wic rodzin Soplicw w domu zamkn kae Jako winiw wojennych; u drzwi stawi strae. Wtem "Haje na Soplicw!" wpada szlachta hurmem, Obstpuje dwr wkoo i bierze go szturmem, Tym acniej, e wdz wzity i pierzcha zaoga; Lecz zdobywcy chc bi si, wyszukuj wroga. Do domu nie wpuszczeni, bieg do folwarku,Do kuchni. - Gdy do kuchni weszli, widok garkw, Ogie ledwie zagasy, potraw zapach wiey, Chrupanie psw gryzcych ostatki wieczerzy, Chwyta wszystkich za serca, myl wszystkich odmienia, Studzi gniewy, zapala potrzeb jedzenia. Marszem i caodziennym znueni sejmikiem,"Je! je!" - po trzykro zgodnym wezwali okrzykiem Odpowiedziano: "Pi! pi!" Midzy szlachty zgraj Staj dwa chory: ci pi, a ci je woaj; Odgos leci echami, gdzie tylko dochodzi, Wzbudza oskom w ustach, gd w odkach rodzi. I tak na dane z kuchni haso, niespodzianie Rozesza si armija na furaowanie. Gerwazy, od pokojw Sdziego odparty, Ustpi musia przez wzgld dla hrabiowskiej warty. Wic nie mogc zemci si na nieprzyjacielu, Myli o drugim wielkim tej wyprawy celu. Jako czek dowiadczony i biegy w prawnictwie, Chce Hrabiego osadzi na nowym dziedzictwie Legalnie i formalnie; wic za Wonym biega,A go po dugich ledztwach za piecem dostrzega, Wnet porywa za konierz, na dziedziniec wlecze I zmierzywszy mu w piersi Scyzoryk, tak rzecze: "Panie Wony, pan Hrabia mie Wapana prosi, Aby raczy przed szlacht braci wnet ogosi Intromisyj Hrabi do zamku, do dworu Soplicw, do wsi, gruntw zasianych, ugoru, Sowem cum gais, boris et graniciebus, Kmetonibus, scultetis et omnibus rebus Et quibusdam aliis. Jak tam wiesz, tak szczekaj, Nic nie opuszczaj!" - "Panie Kluczniku, zaczekaj, Rzek miao, rce za pas woywszy Protazy, Gotw jestem wypenia wszelkie stron rozkazy, Ale ostrzegam, e akt nie bdzie mia mocy, Wymuszony przez gwaty, ogoszony w nocy". "Co za gwaty, rzek Klucznik, tu nie ma napaci, Wszak prosz Pana grzecznie; jeli ciemno Waci, To Scyzorykiem skrzesam ognia, e WaszeciZaraz w lepiach jak w siedmiu kocioach zawieci". "Gerwazeku, rzek Wony, po co si tak dsa? Jestem wony, nie moja rzecz spraw roztrzsa; Wszak wiadomo, e strona wonego zaprasza I dyktuje mu co chce, a wony ogasza. Wony jest posem prawa, a posw nie karz, Nie wiem tedy, za co mnie trzymacie pod stra; Wnet akt spisz, niech mi kto latark przyniesie, A tymczasem ogaszam: Bracia, uciszcie si!" I by dononiej mwi, wstpi na stos wielki Belek (pod potem sadu suszyy si belki), Wlaz na nie, i zarazem jakby go wiatr zdmuchn, Znikn z oczu; syszano, jak w kapust buchn; Widziano, po konopiach ciemnych jego biaa Konfederatka niby gob przeleciaa. Konewka strzeli w czapk, ale chybi celu;Wtem zatrzeszczay tyki, ju Protazy w chmielu, "Protestuj!" zawoa; pewny by ucieczki,Bo za sob mia oz i bagniska rzeczki. Po tej protestacyi, ktra si ozwaa Jak na zdobytych waach ostatni strza dziaa, Usta ju wszelki opor w Soplicowskim dworze; Szlachta godna pldruje, zabiera co moe. Kropiciel, stanowisko zajwszy w oborze, Jednego wou i dwa cielce w by zakropi, A Brzytewka im szabl w gardzielach utopi, Szydeko rwnie czynnie uywa swej szpadki, Kabany i prosita kolc pod opatki. Ju rze zagraa ptastwu, - czujne gsi stado, Co niegdy ocalio Rzym przed Galw zdrad, Darmo gga o pomoc; zamiast Manlijusza Wpada w kotuch Konewka, jedne ptaki zdusza, A drugie ywcem wie do pasa kontusza. Prno gsi szyjami wywijajc chrypi, Prno gsiory syczc napastnika szczypi. On biey; osypany iskrzcym si puchem, Unoszony jak kmi gsich skrzyde ruchem, Zdaje si by chochlikiem, skrzydlatym zym duchem. Ale rze najstraszniejsza, chocia najmniejkrzyku, Midzy kurami. Mody Sak wpad do kurnikuI z dugiego biczyska porobiwszy petle, Drzemice ptastwo ledzi przy latarki wietle, I z drabinek, stryczkami owic, cignie z gry Kogutki i szurpate, i czubate kury, Jedne po drugich dusi i skada do kupy, Ptastwo pikne, karmione perowymi krupy.Niebaczny Saku, jaki zapa ci unosi! Nigdy ju odtd gniewnej nie przebagasz Zosi. Gerwazy przypomina starodawne czasy: Kae sobie podawa od kontuszw pasy I nimi z Soplicowskiej piwnicy dobywa Beczki starej siwuchy, dbniaku i piwa. Jedne wnet odgwodono, a drugie ochoczo Szlachta, gsta jak mrowie, porywaj, tocz Do zamku; tam na nocleg cay tum si zbiera, Tam zaoona gwna Hrabiego kwatera. Nakadaj sto ognisk, warz, skwarz, piek, Gn si stoy pod misem, trunek pynie rzek; Chce szlachta noc t przepi, przeje i przepiewa.- Lecz powoli zaczli drzema i poziewa, Oko ganie za okiem, i caa gromada Kiwa gowami, kady, gdzie siedzia, tam pada: Ten z mis, ten nad kuflem, ten przy wou wierci. Tak zwycicw zwyciy w kocu sen, brat mierci. Ksiga dziewita: Bitwa A chrapali tak twardym snem, e ich nie budzi Blask latarek i wnicie kilkudziesit ludzi, Ktrzy wpadli na szlacht, jak pajki cienne Nazwane kosarzami na muchy wpsenne; Zaledwie ktra bzyknie, ju dugimi nogi Obejmuje j wkoo i dusi mistrz srogi. Sen szlachecki by jeszcze twardszy ni sen muszy: aden nie bzyka, le wszyscy jak bez duszy, Chocia byli chwytani silnymi rkoma I przewracani jako na przewisach soma.Tylko jeden Konewka, ktremu w powiecie Nie znajdziesz rwnie mocnej gowy przy bankiecie, Konewka, co mg wypi lipcu dwa antay, Nim mu splta si jzyk i nogi zachwiay, Ten, cho dugo ucztowa i usn gboko, Dawa przecie znak ycia; przemkn jednooko I widzi! istne zmory! dwie okropne twarze Tu nad sob, a kada ma wsw po parze,Dysz nad nim, ust jego tykaj wsami I czworgiem rk wokoo wij jak skrzydami; Zlk si, chcia przeegna si, darmo rk chwyta, Rka prawa jak gdyby do boku przybita; Ruszy lew, niestety! czuje, e go duchy Spowiy ciasno jako niemowl w pieluchy; Zlk si jeszcze okropniej, wnet oko zawiera Ley nie dyszc, stygnie, ledwie nie umiera.Lecz Kropiciel zerwa si broni si, po czasie! Bo ju by skrpowany we swym wasnym pasie; Przecie zwin si i tak sprycie podskoczy, e pad na piersi sennych, po gowach si toczy, Miota si jako szczupak, gdy si w piasku rzuca, A rycza jako niedwied, bo mia silne puca. Rycza: "Zdrada!" - Wnet caa zbudzona gromada Chorem odpowiedziaa: "Zdrada! gwatu! zdrada!" Krzyk dochodzi echami zwierciadlanej sali, Kdy Hrabia, Gerwazy i dokeje spali; Przebudza si Gerwazy, darmo si wydziera, Zwizany w kij do swego wasnego rapiera:Patrzy, widzi przy oknie ludzi uzbrojonych, W czarnych krtkich kaszkietach, w mundurach zielonych, Jeden z nich opasany szarf, trzyma szpad I ostrzem jej kierowa swych drabw gromad Szepcc: "Wi! wi!" Dokoa le jak barany Dokeje w ptach, Hrabia siedzi nie zwizany, Lecz bezbronny; przy nim dwaj z goymi bagnety Stoj drabi - pozna ich Gerwazy, niestety! Moskale!!! Nieraz Klucznik by w podobnych trwogach,Nieraz miewa powrozy na rku i nogach, A przecie si uwalnia; wiedzia o sposobie Rwania wizw, by silny bardzo, ufa sobie. Przemyla ratowa si milczkiem; oczy zmruy, Niby pi, z wolna rce i nogi przeduy, Dech wcign, brzuch i piersi cisn co najwej; A jednym razem kurczy, wydyma si, pry, Jak w, gow i ogon gdy chowa w przeguby, Tak Gerwazy z dugiego sta si krtki, gruby; Rozcigny si, nawet skrzypny powrozy, Ale nie pky! Klucznik ze wstydu i zgrozy Przewrci si i w ziemi schowawszy twarz gniewn, Zamknwszy oczy, lea nieczuy jak drewno. Wtem ozway si bbny, naprzd z rzadka, potem Coraz gstszym i coraz goniejszym oskotem; Na ten apel rozkaza oficer Moskali Dokejw z Hrabi zamkn pod stra na sali, Szlacht wie na dwr, kdy staa druga rota. Nadaremnie Kropiciel dsa si i miota. Sztab sta we dworze, a z nim zbrojnej szlachty wiele: Podhajscy, Birbaszowie, Hreczechy, Biergele, Wszyscy Sdziego krewni albo przyjaciele. Na odsiecz mu przybiegli syszc o napadzie, Zwaszcza e z Dobrzyskimi byli z dawna w zwadzie. Kto z wiosek batalijon Moskalw sprowadzi? Kto tak prdko ssiedztwo z zaciankw zgromadzi? Asesor-li, czy Jankiel? rnie sycha o tem, Lecz nikt pewnie nie wiedzia ni wtenczas, ni potem. Ju te i soce wschodzi, krwawo si czerwieni, Brzegiem tpym, jak gdyby odartym z promieni, Na wp widne, na poy w czerni chmur si chowa, Jak rozarzona w wglach kowalskich podkowa. Wiatr wzmaga si i pdzi oboki ze wschodu, Gste i poszarpane jako bryy lodu; Kady obok w przelocie deszczem zimnym prszy, Z tyu za nim wiatr leci i deszcz znowu suszy, Za wiatrem znowu obok nadbiega wilgotny: I tak dzie na przemiany by chodny i sotny. Tymczasem Major belki schnce pode dworem Kae wlec, w kadej belce wysieka toporem Pokrge otwory, w te otwory wtyka Nogi winiw i drug belk je zamyka. Oba drewna godziami przebite po rogach cisny si, jako psie paszczki, na nogach. Za powrozami mocniej sznurowano rce Na plecach szlachty; Major, ku wikszej ich mce, Kaza pierwej podziera z gw konfederatki, Z plecw paszcze, kontusze, nawet taratatki, Nawet upany. I tak szlachta, skuta w kodzie, Siedziaa rzdem, dzwonic zbami na chodzie I na deszczu, bo coraz wzmagaa si sota. Nadaremnie Kropiciel dsa si i miota. Darmo Sdzia za szlacht instancyj wnosi I Telimena czy proby do ez Zosi, Aeby miano wikszy wzgld na niewolnikw. Wprawdzie oficer rotny, pan Nikita Rykw, Moskal, lecz dobry czowiek, da si udobrucha, C, kiedy sam majora Puta musia sucha. Ten Major, Polak rodem z miasteczka Dzierowicz, Nazywa si (jak sycha) po polsku Putowicz, Lecz przechrzci si; otr wielki, jak si zwykle dzieje Z Polakiem, ktry w carskiej subie zmoskwicieje. Put sta z fajk przed frontem, w boki si podpiera I gdy mu kaniano si, nos w gr zadziera, A za odpowied, na znak gniewnego humoru,Wypuci z ust kb dymu i poszed do dworu. A tymczasem Rykowa Sdzia uagadza I Asesora take na bok odprowadza; Przemylaj, jak by rzecz zakoczy bez sdu, A co jeszcze waniejsza, bez miesza si rzdu Wic do majora Puta rzek kapitan Rykw: "Panie Major! co nam z tych wszystkich niewolnikw? Oddamy pod sd? bdzie szlachcie wielka bieda, A Panu Majorowi nikt za to nic nie da. Wiesz co, Major? ot lepiej t spraw zagodzi, Pan Sdzia Majorowi musi trud nagrodzi, My powiemy, e my tu przyszli dla wizyty, A tak i kozy cae, i wilk bdzie syty. Przysowie ruskie: wszystko mona, lecz ostronie; I to przysowie: sobie piecz na carskim ronie; I to przysowie: lepsza zgoda od niezgody; Zapltaj dobrze wze, koce wsad do wody. Raportu nie podamy, tak si nikt nie dowie. Bg da rce, eby bra, to ruskie przysowie". Syszc to Major wstaje i od gniewu parska: "Czy ty oszala, Rykw? to suba cesarska, A suba nie jest druba, stary, gupi Rykw! Czy ty oszala? ja mam puszcza buntownikw! W takim wojennym czasie! Ha, pany Polaki, Ja was naucz buntu! Ha, szlachta ajdaki, Dobrzyscy, oj, ja znam was, niech ajdakimokn! (I zamia si na cae gardo, patrzc w okno). Wszake ten sam Dobrzyski, co siedzi w surducie - iyca pozot; nie e siermigia,A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{|P c } c ~ c  c i+ c j6L Hej, zdj mu surdut! - w roku przeszym na reducie Zacz ze mn t ktni, kto zacz? on, nie ja. On, gdy taczyem, krzykn: "Precz, za drzwi zodzieja!" e wtenczas za pukowej okradzenie kasy Byem pod ledztwem, miaem wielkie ambarasy, A jemu co do tego? Ja tacz mazura, On krzyczy z tyu: "Zodziej!" szlachta za nim: "Ura!" Skrzywdzili mnie - a co? wpad w me szpony szlachciura Mwiem: "Ej, Dobrzyski! ej, przyjdzie do woza Koza" - a co? Dobrzyski, widzisz! bdzie oza". Potem Sdziemu szepn schyliwszy si w ucho "Jeli chcesz, Sdzio, eby to uszo na sucho, Za kad gow tysic rubelkw gotwk. Tysic rubelkw, Sdzio, to ostatnie swko". Sdzia chcia targowa si; lecz Major nie sucha, Znowu biega po izbie, dymem gsto bucha, Podobny do szmermelu albo do rakiety. Chodziy za nim proszc i paczc kobiety. "Majorze, mwi Sdzia, cho pozwiesz do prawa, C wygrasz? tu nie zasza adna bitwa krwawa, Nie byo ran; e zjedli kury i pgski, Za to wedle statutu zapac nawizki; Ja na pana Hrabiego nie zanosz skargi, To tylko byy zwyke ssiedzkie zatargi". "A czy Sdzia, rzek Major, t Ksig czyta?" "Co to za ta Ksiga?" pan Sdzia zapyta. "Ksiga, rzek Major, lepsza ni wasze statuty, A w niej pisze co sowo: stryczek, Sybir, knuty; Ksiga ustaw wojennych, teraz w Litwie caj Ogoszonych; ju pod st wasze trybunay, Podug ustaw wojennych za takow psot Pjdziecie ju to najmniej w sybirn robot". "Apeluj, rzek Sdzia, do gubernatora". "Apeluj, rzek Put, choby do Imperatora.Wiesz, e gdy Imperator zatwierdza ukazy,Z aski swej czsto kar powiksza dwa razy. Apelujcie, ja moe wynajd w potrzebie, Mospanie Sdzio, dobry kruczek i na ciebie. Wszak Jankiel, szpieg, ktrego ju rzd dawno ledzi, Jest twoim domownikiem, w karczmie twojej siedzi. Mog teraz was wszystkich wzi w aresztod razu". "Mnie, rzek Sdzia, bra w areszt? jak miesz bez rozkazu?" I przychodzio coraz do ywszego sporu, Gdy nowy go zajecha na dziedziniec dworu. Wjazd tumny, dziwny. Przodem, niby laufer, biey Ogromny czarny baran, a eb mu si jey Czterma rogami, z ktrych dwa jako kabki Krc si koo uszu, ubrane we dzwonki; A dwa, od czoa na bok wysuwajc koce, Wstrzsaj kulki krge, mosine, brzczce. Za baranem szy woy, trzoda owiec, kozy,Za bydem cztery ciko pakowane wozy. Wszyscy odgadli, e to wjazd ksidza Kwestarza. Wic pan Sdzia, powinno znajc gospodarza, Sta w progu wita gocia. Ksidz na pierwszej bryce Jecha, kapturem na wp zasoniwszy lice, Ale go wnet poznano, bo gdy winiw min, Zwrci si ku nim twarz, palcem na znak skin. I drugiej bryki furman rwnie by poznany:Stary Maciek-Rzeczka, za chopa przebrany; Szlachta zacza krzycze, skoro si pokaza, On rzek: "Gupi!" - i rk milczenie nakaza. Na trzecim wozie Prusak w kubraku wytartym, A pan Zan z Mickiewiczem jechali na czwartym. A tymczasem Podhajscy i Isajewicze, Birbasze, Wilbikowie, Biergele, Kotwicze, Widzc szlacht Dobrzyskich w tak cikiej niewoli, Zaczli z dawnych gnieww ostyga powoli. Bo szlachta polska, chocia niezmiernie ktliwa I porywcza do bitew, przecie nie jest mciwa. Bieg wic do Macieja starego po rad. On koo wozw ca ustawia gromad, Kae czeka. Bernardyn wstpi do pokoju, Zaledwie go poznano, cho nie zmieni stroju, Tak przybra inn posta; zwyczajnie ponury, Zamylony, a teraz gow wznis do gry I z min rozjanion, jak kwestarz rubacha, Nim zacz gada, dugo mia si: "Cha, cha, cha, cha, Kaniam, kaniam cha, cha, cha, wymienicie, przednie! Panowie oficery, kto poluje we dnie, Wy w nocy! dobry pow, widziaem wierzyn; Oj, skuba, skuba szlacht, oj, drze z nich upin! Oj, wecie ich na munsztuk, bo te szlachta bryka! Winszuj ci, Majorze, e zowi Hrabika, To tucioszek, to bogacz, panicz z antenatw, Nie wypuszczaj go z klatki bez trzystu dukatw; A jak wemiesz, na klasztor daj jakie trzy grosze, I dla mnie, bo ja zawdy za tw dusz prosz. Jakem bernardyn, bardzo myl o twej duszy! mier i sztabs-oficerw porywa za uszy! Dobrze napisa Baka, e mier dga za katy W szkaraty, i po suknie nieraz dobrze stuknie, I po ptnie tak utnie jak i po kapturze, I po fryzurze rwnie jak i po mundurze. mier matula, powiada Baka, jak cebula zy wyciska, gdy ciska, a rwnie przytula I dziecko, co si lula, i zucha, co hula! Ach! ach! Majorze, dzisiaj yjem, jutro gnijem, To tylko nasze, co dzi zjemy i wypijem! Panie Sdzio, wszake to czas podobno niada? Siadam za st i prosz wszystkich ze mn siada; Majorze, gdyby zrazw? Panie Poruczniku, Co mylisz? gdyby waz dobrego ponczyku?" "To prawda, Ojcze, rzekli dwaj oficerowie,Czas by ju zje i wypi Pana Sdzi zdrowie!" Zdziwili si domowi patrzc na Robaka, Skd mu si wzia mina i wesoo taka. Sdzia wnet kucharzowi powtrzy rozkazy:Wniesiono waz, cukier, butelki i zrazy. Put i Rykw tak czynnie zaczli si zwija,Tak akomie poyka i gsto zapija, e w p godziny zjedli dwadziecie trzy zrazy I wychylili ponczu ogromne p wazy. Wic Major syt i wes w krzele si rozwali, Doby fajk, biletem bankowym zapali I otarszy niadanie z ust kocem serwety, Obrci miejce si oczy na kobiety I rzek: "Ja, pikne Panie, lubi was jak wety! Na me szlify majorskie, gdy czek zjad niadanie, Najlepsz jest po zrazach zaksk gadanie Z paniami tak piknymi jak wy, pikne Panie!Wiecie co? grajmy w karty? w welba-cwelba? w wista? Albo pjdmy mazurka? he! do diabw trzysta! Wszak ja w jegierskim puku pierwszy mazurzysta!" Za czym ku damom bliej schyli si wygity I puszcza na przemiany dym i komplementy. "Taczy! zawoa Robak; gdy wychyl flasz, To i ja, cho ksidz, habit czasami podkasz I potacz mazurka! Ale wiesz, Majorze, My tu pijem, a jegry tam marzn na dworze? Hula to hula! Sdzio, daj beczk siwuchy, Major pozwoli, niechaj pij jegry zuchy!" "Prosibym, rzecze Major, lecz w tym nie ma musu". "Daj, Sdzio, szepn Robak, beczk spirytusu". I tak kiedy we dworze sztab wesoo yka, Za domem zacza si w wojsku pijatyka. Rykw kapitan milczkiem kielichy wychyla, Lecz Major pi i razem damom si przymila, A wzmaga si w nim coraz tacowania zapa, Rzuci fajk i rk Telimeny zapa, Chcia taczy, lecz ucieka; wic podszed do Zosi, Kaniajc si, saniajc, do mazurka prosi. "Hej! ty Rykw, przestae tam trbi na fajce, Precz fajka, wszak ty dobrze grasz na baabajce, Widzisz no tam gitar, pd no, we gitar,I mazurka! ja Major id w pierwsz par". Kapitan wzi gitar i struny przykrca, Put znowu Telimen do taca zachca. "Sowo majorskie, Panno, nie Rosyjaninem Jestem, jeeli kami! chc by sukinsynem, Jeeli kami; spytaj, a oficerowie Wszyscy powiadcz, caa armija to powie,e w tej drugiej armiji, w korpusie dziewitym, W drugiej pieszej dywizji, w puku pidziesitym Jegierskim, major Put jest pierwszy mazurzysta. Pde, Panienko! nie bd taka narowista! Bo ja po oficersku ukarz Panienk..." To mwic skoczy, chwyci Telimeny rk I szerokim causem w biae rami klasn;Gdy Tadeusz, przypadszy z boku, w twarz mu trzasn I caus, i policzek ozway si razem, Jeden za drugim, jako wyraz za wyrazem. Major osupia, oczy przetar, z gniewu blady Zawoa: "Bunt! buntownik!" i dobywszy szpady Bieg przebi; wtem Ksidz dosta z rkawa krcic: "Pal, Tadeuszku, krzykn, pal jak w jasn wic!" Tadeusz wnet pochwyci, wymierzy, wypali, Chybi, ale Majora zguszy i osmali. Porywa si z gitar Rykw: "Bunt! bunt!" woa, Wpada na Tadeusza; lecz Wojski zza stoa Machn rk na odlew; n w powietrzu wisn Midzy gowy i pierwej uderzy, ni bysn. Uderza w dno gitary, na wylot j wierci, Schyli si na bok Rykw i tak uszed mierci, Lecz strwoy si; krzyknwszy: "Jegry! bunt! Jej Bogu!" Doby szpady, bronic si zblia si do progu. Wtem z drugiej strony izby wpada szlachty wiele Przez okna, z rapierami, Rzeczka na czele.Put w sieni, Rykw za nim, woaj onierzy, Ju trzech najbliszych domu na pomoc im biey; Ju przeze drzwi wa trzy byszczce bagnety, A za nimi trzy czarne schylone kaszkiety. Maciek sta u drzwi z Rzg wzniesion do gry, Lgnc do ciany, czatowa jako kot na szczury, A ci okropnie; moe gowy by trzy zwali, Lecz stary, czy nie dojrza, czy zbyt si zapali, Bo nim szyje wytknli, rbn po kaszkietach, Zdar je; Rzga spadajc brzka po bagnetach - Moskale cofaj si, Maciek ich wygania Na dziedziniec. - Tam jeszcze wicej zamieszania. Tam stronnicy Soplicw pracuj w zawody Nad rozkuciem Dobrzyskich, rozrywaj kody; Widzc to jegry za bro porywaj, bieg; Sierant wpadszy bagnetem przebi Podhajskiego, Dwch drugich szlachty zrani, do trzeciegostrzela, Uciekaj; byo to przy kodzie Chrzciciela. Ten ju mia rce wolne, gotowe ku walce; Wsta, podnis do i zwin w kbek dugie palce, I z gry tak uderzy w grzbiet Rosyjanina, e twarz jego i skro wbi w zamek karabina. Trzas zamek, lecz zalany krwi proch ju nie spali; Sierant u ng Chrzciciela na sw bro si zwali. Chrzciciel schyla si, chwyta karabin za rur I wijc jak kropidem podnosi go w gr, Robi mynka, dwch zaraz szeregowych zwala Po ramionach i w gow ugadza kaprala, Reszta zlka od kody cofa si z przestrachem: Tak Kropiciel ruchomym nakry szlacht dachem. Za czym rozbito kod, rozcito powrozy, Szlachta ju wolna wpada na kwestarskie wozy, Z nich dobywa rapiery, paasze, tasaki, Kosy, strzelby; Konewka znalaz dwa szturmaki I worek kul; wsypa je do swego szturmaka, Drugi rwnie nabiwszy ustpi dla Saka. Jegrw wicej przybywa, mieszaj si, tuk; Szlachta w zgieku nie moe ci krzyow sztuk, Jegry nie mog strzela, ju walcz wrcz,z bliska - Ju stal, zb za zb o stal porwawszy si, pryska, Bagnet o szabl, kosa o gifes si amie, Pi spotyka si z pici i z ramieniem rami. Lecz Rykw z czci jegrw pobieg, gdziestodoa Tyka potw; tam staje, na onierzy woa, Aeby zaprzestali bitw tak bezadn, Gdzie nie uywszy broni pod piciami padn. Gniewny, e sam nie moe da ognia, bo w tumie Moskalw od Polakw rozrni nie umie, Woa: "Stroj si!" (co znaczy: formuj si do szyku), Ale komendy jego nie sycha rd krzyku. Stary Maciek, do rcznych zapasw niezdolny, Rejterowa si czynic przed sob plac wolny Na prawo i na lewo; tu kocem szablicy Uciera bagnet z rury jako knot ze wiecy; Tam machnwszy na odlew cina albo kole. I tak ostrony Maciek ustpuje w pole. Lecz z najwikszym na niego naciera uporem Stary Gifrejter, co by puku instruktorem,Wielki mistrz na bagnety; zebra si sam wsobie, Skurczy si, a karabin porwa w rce obie, Praw u zamka, lew, w p rury porywa, Krci si, podskakuje, czasem przysiadywa,Lew rk opuszcza, a bro z prawej rki Suwa naprzd, jak do z wowej paszczki, I znowu j w ty cofa, na kolanie wspiera,I tak krcc si, skaczc, na Maka naciera. Oceni przeciwnika zrczno Maciek stary I lew rk woy na nos okulary, Praw rkoje Rzgi tu przy piersiach trzyma, Cofa si; Gifrejtera ruch ledzc oczyma, Sam sania si na nogach, jakby by pijany;Gifrejter biey prdzej i, pewny wygranej, eby uchodzcego tym acniej dosign, Powsta i ca praw rk wzdu wycign Popychajc karabin, a tak si wysili Pchniciem i wag broni, e si a pochyli;Maciek tam, kdy bagnet wkada si na rur, Podstawia sw rkoje, podbija bro w gr I wnet spuszczajc Rzg, tnie Moskala w rk Raz, i znowu na odlew przecina mu szczk.- Tak pad Gifrejter, fechmistrz najpierwszyz Moskalw, Kawaler trzech krzyykw i czterech medalw. Tymczasem koo kodek lewe szlachty skrzydo Ju jest bliskie zwycistwa; tam walczy Kropido Widny z dala, tam Brzytwa wi si rd Moskali, Ten ich w p ciaa rzeza, tamten w gowywali; Jako machina, ktr niemieccy majstrowie Wymylili i ktra mockarni si zowie, A jest razem sieczkarni, ma cepy i noe, Razem i som kraje, i wybija zboe: Tak pracuj Kropiciel i Brzytwa pospou, Mordujc nieprzyjaci, ten z gry, ten z dou. Lecz Kropiciel ju pewne porzuca zwycistwo, Biey na prawe skrzydo, gdzie niebezpieczestwo Nowe grozi Makowi; mierci Gifrejtera Mszczc si, Proporszczyk z dugim szpontonem naciera (Szponton jest to zarazem dzida i siekiera, Teraz ju zaniedbany i tylko na flocie Uywaj go - wwczas suy i piechocie). Proporszczyk, czowiek mody, zrcznie si uwija, Ilekro mu przeciwnik bro na bok odbija,On cofa si; modego nie mg Maciek zgoni I tak nie ranic musia tylko siebie broni. Ju mu Proporszczyk dzid lekk ran zada, Ju wznoszc w gr berdysz do cicia si skada, Chrzciciel nie zdoa dobiec, lecz staje w p drogi, Okrca bro i ciska wrogowi pod nogi, Skruszy ko; ju Proporszczyk szponton z rk upuszcza, Sania si, wpada Chrzciciel, za nim szlachty tuszcza, A za szlacht Moskale od lewego skrzyda Bieg zmieszani, wszcz si bj koo Kropida. Chrzciciel, ktry w obronie Maka or straci, Ledwie e tej przysugi yciem nie przypaci, Bo przypado na z tyu dwch silnych Moskali I czworo rk zarazem we wos mu wpltali; Upiwszy si nogami, cign jako liny Spryste, uwizane do masztu wiciny; Daremnie w ty Kropiciel ciska lepe razy, Chwieje si - a wtem postrzeg, e blisko Gerwazy Walczy; zawoa: "Jezus Maria! Scyzoryku!" Klucznik trwog Chrzciciela poznawszy po krzyku, Odwrci si, i spuci ostrze pytkiej staliMidzy gow Chrzciciela i rce Moskali; Cofnli si wydawszy przeraliwe gosy, Lecz jedna rka mocniej wpltana we wosy Zostaa si, wiszca i krwi buchajca. Tak orlik, jedn szpon gdy wbije w zajca,Drug, by wstrzyma zwierza, o drzewo uczepi, A zajc targnwszy si ora wp rozszczepi, Prawa szpona u drzewa zostaje si w lesie,A lew, zakrwawion, wierz na pola niesie.Kropiciel wolny, oczy obraca dokoa, Rce wyciga, broni szuka, broni woa, Tymczasem grzmi piciami, stojc mocno w kroku I pilnujc si z bliska Gerwazego boku, A Saka, syna swego, postrzega w natoku.Sak praw rk szturmak wymierza, a lewCignie za sob dugie, sniowate drzewo,Uzbrojone w krzemienie i w guzy, i ski (Nikt by go nie podwign prcz Chrzciciela rki). Chrzciciel, gdy mi bro sw, swe Kropido zoczy, Chwyci je, ucaowa, z radoci podskoczy, Zakrci je nad gow i zaraz ubroczy. Co potem dokazywa, jakie klski szerzy, Daremnie piewa, nikt by muzie nie uwierzy, Jak nie wierzono w Wilnie ubogiej kobiecie, Ktra stojc na witej Ostrej Bramy szczycie Widziaa, jako Dejw, moskiewski jenera, Wchodzc z pukiem kozakw, ju bram otwiera I jak jeden mieszczanin, zwany Czarnobacki, Zabi Dejowa i znis cay puk kozacki. Dosy, e si tak stao, jak przewidzia Rykw: Jegry w tumie ulegli mocy przeciwnikw. Dwudziestu trzech na ziemi wala si zabitych, Trzydziestu kilku jczy ranami okrytych, Wielu pierzcho, skryo si w sad, w chmiele, nad rzek, Kilku wpado do domu pod kobiet opiek. Zwyciska szlachta biega z okrzykiem wesela, Ci do beczek, ci upy rw z nieprzyjaciela; Jeden Robak tryumfw szlachty nie podziela. On dotd sam nie walczy (bo broni kanonyKsidzu bi si), lecz jako czowiek dowiadczony Dawa rady, plac boju z rnych stron obchodzi, Wzrokiem, rk walczcych zachca, przywodzi. I teraz woa, aby do niego si czy, Uderzy na Rykowa, zwycistwo dokoczy.Tymczasem przez posaca wskaza do Rykowa, e jeeli bro zoy, ycie swe zachowa; Jeeli za oddanie broni bdzie zwleka, Robak kae otoczy reszt i wysieka. Kapitan Rykw wcale nie prosi pardonu; nie e siermigia,A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA` c "  c & c  c T+(= |1 c <[ Zebrawszy koo siebie z p batalijonu Krzykn: "Za bro!" - wnet szereg karabiny chwyta, Chrzsna bro, a bya ju dawno nabita; Krzykn: "Cel!" - rury rzdem zabysny dugim, Krzykn: "Ognia kolej!" - grzmi jeden po drugim Ten strzela, ten nabija, ten chwyta do rki,Sycha wisty kul, zamkw chrzsty, sztenflw dwiki. Cay szereg zdaje si by ruchawym pazem, Ktry tysic byszczcych ng wywija razem. Prawda, e jegry byli mocnym trunkiem pijani, le mierz i chybiaj, rzadko ktry rani, Ledwie ktry zabije; przecie dwch Maciejw Ju zraniono i poleg jeden z Bartomiejw.Szlachta z niewiela rusznic z rzadka si odstrzela, Chce szablami uderzy na nieprzyjaciela, Ale starsi wstrzymuj; kule gsto wiszcz, Ra, spdzaj, wkrtce dziedziniec oczyszcz, Ju a po szybach dworu zaczynaj dzwoni. Tadeusz, ktry zosta w domu kobiet broniZ rozkazu stryja, syszc, e coraz to gorzej Wre bitwa, wybieg; za nim wybieg Podkomorzy, Ktremu Tomasz wreszcie przynis karabel; pieszy, czy si z szlacht i staje na czele. Biey bro wzniosszy, szlachta rusza jegoladem, Jegry, przypuciwszy ich, sypnli kul gradem. Leg Isajewicz, Wilbik, Brzytewka raniony; Za czym wstrzymuj szlacht, Robak z jednej strony, A z drugiej Maciej; szlachta ostyga w zapale, Oglda si, cofa si; widz to Moskale; Kapitan Rykw myli ostatni cios zada, Spdzi szlacht z dziedzica i dworem owada. "Formuj si do ataku! zawoa, na sztyki! Naprzd!" Wnet szereg, rury wytknwszy jak tyki Schyla gowy, zrusza si i przypiesza kroku; Darmo szlachta wstrzymuje z przodu, strzela z boku, Szereg ju p dziedzica przeszed bez oporu; Kapitan, pokazujc szpad na drzwi dworu, Krzyczy: "Sdzio! poddaj si, bo dwr spalika!" "Pal, woa Sdzia, ja ci w tym ogniu usma". O dworze Soplicowski! jeli dotd cae wiec si pod lipami twoje ciany biae Jeli tam dotd szlachty ssiedzkiej gromada Za gocinnymi stoy Sdziego zasiada Pewnie tam pij czsto za Konewki zdrowie Bez niego ju by byo dzi po Soplicowie! Konewka dotd mae da mstwa dowody; Cho najpierwszy ze szlachty uwolniony z kody, Cho zaraz znalaz w wozie sw mi Konewk, Swj szturmak faworytny, i z nim kul sakiewk, Nie chcia bi si; powiada, e sobie nie ufa Na czczo; szed wic, gdzie staa spirytusu kufa, Rk jak yk strumie do ust sobie chyli; Dopiero gdy si dobrze rozgrza i posili, Poprawi czapk, z kolan wzi do rk Konewk, Zmaca sztenflem naboju, podsypa panewk I spojrza na plac boju; widzi, e byszczca Fala bagnetw szlacht bije i roztrca; Przeciw tej fali pynie; schyla si do ziemi I nurkuje pomidzy trawami gstemi rodkiem dziedzica, a tam, gdzie rosa pokrzywa, Zasadza si, a Saka gestami przyzywa. Sak bronic dworu stan z szturmakiem u proga, Bo w tym dworze mieszkaa jego Zosia droga, Od ktrej cho w zalotach zosta pogardzony, Kocha j zawsze, zgin rad dla jej obrony. Ju szereg jegrw w marszu na pokrzyw wkracza, Gdy Konew ruszy cyngla i z paszczy garacza Tuzin kul rozsiekanych puszcza rd Moskali, Sak puszcza drugi tuzin, jegry si zmiszali. Przeraony zasadzk szereg w kb si zwija, Cofa si, rzuca rannych; Chrzciciel ich dobija. Stodoa ju daleko; bojc si odwodu Dugiego, Rykw skoczy pod parkan ogrodu, Tam pierzchajc rot zatrzymuje w biegu,Szykuje, lecz szyk zmienia: z jednego szeregu Robi trjkt, klin ostry wystawujc z przodu, A dwa boki opiera o parkan ogrodu. Dobrze zrobi, bo jazda na od zamku wali.Hrabia, ktry by w zamku pod stra Moskali, Gdy pierzcha stra zlkniona, dworzan na ko wsadzi I syszc strzay, w ogie jazd sw prowadzi, Sam na czele z elazem nad gow wzniesionem. Wtem Rykw krzykn: "Ognia p-batalijonem!" Przeleciaa po zamkach wzdu nitka ognista I z czarnych rur wytknitych wisno kul trzysta. Trzech jezdnych pado rannych, jeden trupem ley. Pad ko Hrabi, spad Hrabia; Klucznik krzyczc biey Na ratunek, bo widzi, jegry na cel wzili Ostatniego z Horeszkw, chocia po kdzieli.Robak by bliszy, Hrabi ciaem swym zakrywa, Dosta za niego postrza, spod konia dobywa, Uprowadza; a szlachcie kae si rozstpi, Lepiej mierzy, postrzaw nadaremnych skpi, Kry si za poty, studni, za ciany obory;Hrabia z jazd ma czeka sposobniejszej pory. Plany Robaka poj i wykona cudnie Tadeusz; sta ukryty za drewnian studni,A e trzewy i dobrze strzela z dubeltwki(Mg trafi do rzuconej w powietrze zotwki), Okropnie razi Moskw, starszyzn wybiera,Za pierwszym zaraz strzaem ubi feldfebera. Potem z dwch rur raz po raz dwch sierantw sprzta, Mierzy to po galonach, to w rodek trjkta, Gdzie sta sztab; za czym Rykw gniewa sii dsa. Tupa nogami, szpady swej rkoje ksa. "Majorze Pucie, woa, co to z tego bdzie? Wkrtce tu nie zostanie nikt z nas przy komendzie!" Wic Put na Tadeusza krzykn z wielkim gniewem: "Panie Polak, wstyd si Pan chowa si za drzewem, Nie bd tchrz, wyjd na rodek, bij si honorowie, Po oniersku". - A na to Tadeusz odpowie: "Majorze! jeli jeste tak miaym rycerzem, A czego ty si chowasz za jegrw konierzem? Nie tchrz ja przed tob, wynid no zza potw, Dostae w twarz, jam przecie bi si z tob gotw! Po co krwi rozlew! midzy nami bya zwada, Niechaje j rozstrzygnie pistolet lub szpada. Daj ci bro na wybr, od dziaa do szpilki;A nie, to was wystrzelam jako w jamie wilki". I to mwic wystrzeli, a tak dobrze mierzy, e porucznika obok Rykowa uderzy. "Majorze, szepn Rykw, wyjd na pojedynek I pomcij si za jego raniejszy uczynek. Jeli tego szlachcica kto inny zabije, To Major widzi, Major haby swej nie zmyje. Trzeba tego szlachcica na pole wywabi, Nie mona z karabina, to cho szpad zabi. "Co puka, to nie sztuka, to wol, co kole", Mwi stary Suworw; wyjd, Majorze, w pole, Bo on nas powystrzela; patrz, bierze do celu". Na to rzek Major: "Rykw! miy przyjacielu, Ty jeste zuch na szpady, wyjd ty, bracie Rykw, Lub wiesz co? wyszlem kogo z naszych porucznikw Ja major, ja nie mog odstpi onierzy, Do mnie batalijonu komenda naley". Syszc to Rykw szpad podnis, wyszed miao, Kaza ognia zaprzesta, machn chustk bia. Pyta si Tadeusza, jak bro podoba; Po ukadach, na szpady zgodzili si oba. Tadeusz broni nie mia; gdy szukano szpady, Wyskoczy Hrabia zbrojny i zerwa ukady."Panie Soplico! woa, z przeproszeniem Pana, Pan wyzwae Majora! ja do Kapitana Mam dawniejsz uraz, on do zamku mego ("Mw Pan, przerwa Protazy, do zamku naszego"), On wpad, rzek koczc Hrabia, na czele zodziejw, On, poznaem Rykowa, wizal mych dokejw. Skarz go, jakom zbjcw skara pod opok, Ktr Sycylijanie zw Birbante-rokko". Uciszyli si wszyscy, ustao strzelanie, Wojska ciekawe patrz na wodzw spotkanie: Hrabia i Rykw id, obrceni bokiem, Praw rk i prawym groc sobie okiem; Wtem lewymi rkami odkrywaj gowy I kaniaj si grzecznie (zwyczaj honorowy: Nim przyjdzie do zabjstwa, naprzd si przywita). Ju spotkay si szpady i zaczy zgrzyta; Rycerze, wznoszc nogi, prawymi kolany Przyklkaj, w przd i w ty skaczc na przemiany. Ale Put, Tadeusza widzc przed swym frontem, Naradza si po cichu z gifrejterem Gontem, Ktry w rocie uchodzi za pierwszego strzelca. "Gonto, rzek Major, widzisz ty tego wisielca? Jeli mu wsadzisz kul, tam pod pitym ebrem, To dostaniesz ode mnie cztery ruble srebrem". Gont odwodzi karabin, do zamka si chyli, Wierni go towarzysze paszczami okryli; Mierzy, nie w ebro, ale w gow Tadeusza, Strzeli i trafi, blisko, w rodek kapelusza. Okrci si Tadeusz, a Kropiciel wpada Na Rykowa, a za nim szlachta krzyczc: "Zdrada!" Tadeusz go zasania, ledwie zdoa Rykw Zrejterowa si i wpa we rodek swych szykw. Znowu Dobrzyscy z Litw natarli w zawody I pomimo dawniejsze dwch stronnictw niezgody Walcz jak bracia, jeden drugiego zachca. Dobrzyscy widzc, jak si Podhajski wykrca Tu przed szeregiem jegrw i kos ich kraje, Zawoali z radoci: "Niech yj Podhaje! Naprzd, bracia Litwini! gr, gr Litwa!" Skoubowie za widzc, jak waleczny Brzytwa, Cho ranny, leci z szabl wzniesion do gry, Krzyknli: "Gr Maki, niech yj Mazury!"Dodawszy wzajem serca, bieg na Moskali, Nadaremnie ich Robak z Makiem wstrzymywali. Gdy tak na rot jegrw uderzano z przodu, Wojski rzuca plac boju, idzie do ogrodu; Przy boku jego stpa ostrony Protazy, A Wojski mu po cichu wydawa rozkazy. Staa w ogrodzie, prawie pod samym parkanem, O ktry si opiera Rykw swym trjgranem, Wielka, stara sernica, budowana w kratki Z belek na krzy wizanych, podobna do klatki. W niej wieciy si biaych serw mnogie kopy; Wkoo za wahay si suszce si snopy Szawiji, benedykty kardy, macierzanki, Caa zielna domowa apteka Wojszczanki. Sernica w grze miaa wszerz sni pczwarta, A u dou na jednym wielkim supie wsparta Niby gniazdo bocianie. Stary sup dbowy Pochyli si, bo ju by wygni do poowy, Grozi upadkiem. Nieraz Sdziemu radzono, Aby zruci budow wiekiem nadwtlon; Ale Sdzia powiada, e woli poprawia, Anieli rozruca albo te przestawia. Odkada budowanie do sposobnej pory, Tymczasem pod sup kaza wetkn dwie podpory Tak pokrzepiona, ale nietrwaa budowa Wygldaa za parkan nad trjkt Rykowa. Ku tej srnicy Wojski z Wonym milczkiem id, Kady zbrojny ogromnym drgiem jakby dzid; Za nimi ochmistrzyni dy przez konopie I kuchcik, mae, ale bardzo silne chopi. Przyszedszy drgi wparli w wierzch supanadgniy, Sami u kocw wiszc pchaj z caej siy, Jako flisy uwiz na rapach wicin Dugimi drgi z brzegu pdz na gbin. Trzasn sup: ju sernica chwieje si i wali Z brzemieniem drzew i serw na trjkt Moskali, Gniecie, rani, zabija; gdzie stay szeregi, Le drwa, trupy, sery biae jako niegi, Krwi i mzgiem splamione. Trjkt w sztuki pryska, A ju w rodku Kropido grzmi, ju Brzytwa byska, Siecze Rzga, od dworu wpada szlachty tuszcza, A Hrabia od bram jazd na rozpierzchych puszcza. Ju tylko omiu jegrw z sierantem na czele Broni si; biey Klucznik, oni stoj miele, Dziewi rur wymierzyli prosto w eb Klucznika; On leci na strza, krcc ostrze Scyzoryka.Widzi to Ksidz, zabiega Klucznikowi drog, Sam pada i podbija Gerwazemu nog. Upadli, wanie kiedy pluton ognia dawa; Ledwie ow przewisn, ju Gerwazy wstawa, Ju wskoczy w dym; dwom jegrom zaraz gowy zmiata Uciekaj strwoeni, Klucznik goni, pata; Oni bieg dziedzicem, Gerwazy ich torem; Wpadaj we drzwi gumna stojce otworem,I Gerwazy do gumna na ich karkach wjecha, Znikn w ciemnoci, ale bitwy nie zaniecha, Bo przeze drzwi jk sycha, wrzask i gste razy. Wkrtce ucicho wszystko; wyszed sam Gerwazy Z mieczem krwawym. Ju szlachta odzierya pole, Porozpdzanych jegrw ciga, rbie, kole; Rykw sam zosta, krzyczy, e broni nie zoy, Bije si, gdy ku niemu podszed PodkomorzyI wznoszc karabel rzek powanym tonem: "Kapitanie! nie splamisz czci twojej pardonem, Dae proby, rycerzu nieszczsny, lecz mny, Twojej odwagi, porzu odpr niedony, Z bro, nim ci naszymi szablami rozbroim, Zachowasz ycie i cze, jeste winiem moim!" Rykw, Podkomorzego zwalczony powag, Skoni si i odda mu swoj szpad nag, Skrwawion po rkoje, i rzek: "Lachy braty! Oj, biada mnie, em nie mia cho jednej armaty! Dobrze mwi Suworw: Pomnij, Rykw kamrat, "eby nigdy na Lachw nie chodzi bez armat!" C! jegry byli pjani, Major pi pozwoli! Och major Put, on dzisiaj bardzo poswawoli! On odpowie przed carem, bo on mia komend. Ja, Panie Podkomorzy, wasz przyjaciel bd. Ruskie przysowie mwi: Kto si mocno lubi,Ten, Panie Podkomorzy, i mocno si czubi. Wy dobrzy do wypitki, dobrzy do wybitki, Ale przestacie robi nad jegrami zbytki". Podkomorzy syszc to karabel wznasza I przez Wonego pardon powszechny ogasza, Kae rannych opatrzy, z trupw czyci pole, A jegrw rozbrojonych prowadzi w niewol. Dugo szukano Puta; on, w krzaku pokrzywy Zarywszy si gboko, lea jak nieywy; Wyszed wreszcie, ujrzawszy, e byo po bitwie. Taki mia koniec zajazd ostatni na Litwie. Ksiga dziesita: Emigracja. Jacek Owe oboki ranne, zrazu rozpierzchnione Jak czarne ptaki, lecc w wysz nieba stron Coraz si zgromadzay; ledwie soce zbiego Z poudnia, ju ich stado p niebios oblego Ogromn chmur; wiatr j pdzi coraz chyej, Chmura coraz gstniaa, zwieszaa si niej, A jedn stron na wp od niebios oddarta, Ku ziemi wychylona i wszerz rozpostarta, Jak wielki agiel, biorc wszystkie wiatry w siebie, Od poudnia na zachd leciaa po niebie. I bya chwila ciszy; i powietrze stao Guche, milczce, jakby z trwogi oniemiao.I any zb, co wprzdy, kadc si na ziemi I znowu w gr trzsc kosami zotemi, Wrzay jak fale, teraz stoj nieruchome I pogldaj w niebo najeywszy som. I zielone przy drogach wierzby i topole, Co pierwej, jako paczki przy grobowym dole, Biy czoem, dugimi krciy ramiony Rozpuszczajc na wiatry warkocz posrebrzony, Teraz jak martwe, z niemej wyrazem aoby, Stoj na ksztat posgw sypilskiej Nioby. Jedna osina drca wstrzsa licie siwe. Bydo, zwykle do domu powraca leniwe, Teraz zbiega si tumnie, pasterzy nie czeka I opuszczajc straw do domu ucieka. Buhaj racic ziemi kopie, orze rogiem I ca trzod straszy ryczeniem zowrogiem; Krowa coraz ku niebu wznosi wielkie oko, Usta z dziwu otwiera i wzdycha gboko; A wieprz marudzi w tyle, dsa si i zgrzyta, I snopy zboa kradnie, i na zapas chwyta. Ptastwo skryo si w lasy, pod strzechy, wgb trawy; Tylko wrony, stadami obstpiwszy stawy, Przechadzaj si sobie powanymi kroki, Czarne oczy kieruj na czarne oboki, Wytknwszy jzyk z suchej, szerokiej gardzieli I skrzyda roztaczajc, czekaj kpieli; Lecz i te, przewidujc nazbyt mocn burz,Ju w las cign, podobne wznoszcej si chmurze. Ostatnia z ptakw, lotem niecigym zuchwaa Jaskka, czarny obok przeszywa jak strzaa, Wreszcie spada jak kula. Wanie w owej chwili Szlachta z Moskw okropn walk zakoczyli I chroni si gromadnie w domy i stodoy, Opuszczajc plac boju, gdzie wkrtce ywioy Stocz walk. Na zachd, jeszcze ziemia socem ozocona wiecia si ponuro, tawo-czerwona; Ju chmura, roztaczajc cienie na ksztat sieci, Wyawia resztki wiata, a za socem leci, Jak gdyby je pochwyci chciaa przed zachodem. Kilka wichrw raz po raz przewisno spodem, Jeden za drugim lec, miecc krople ddyste, Wielkie, jasne, okrge, jak grady ziarniste. Nagle wichry zwary si, porway si w poy, Borykaj si, krc, wiszczcymi koy Kr po stawach, mc do dna wody w stawach, Wpadli na ki, wiszcz po ozach i trawach, Pryskaj z gazie, lec traw przekosy Na wiatr, jako garciami wyrywane wosy,Zmieszane z kdziorami snopw; wiatry wyj, Upadaj na rol, tarzaj si, ryj, Rw skiby, robi otwr wichrowi trzeciemu, Ktry wydar si z roli jak sup czarnoziemu, Wznosi si, jak ruchoma piramida toczy, bem grunt wierci, z ng piasek sypie gwiazdom w oczy Co krok wszerz wydyma si, roztwiera ku grze I ogromn sw trb otrbuje burz. A z caym tym chaosem wody i kurzawy, Somy, licia, gazi, wydartej murawy, Wichry w las uderzyy i po gbiach puszczy Rykny jak niedwiedzie. A ju deszcz wci pluszczy, Jak z sita, w gstych kroplach; wtem rykypioruny, Krople zlay si razem; to jak proste struny Dugim warkoczem wi niebiosa do ziemi,To jak z wiader buchaj warstami caemi. Ju zakryy si cakiem niebiosa i ziemia, Noc je z burz od nocy czarniejsz zaciemnia. pardonu; nie e siermigia,A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{Pe c r c 'V c }! c Z, c 7MM Czasem widnokrg pka od koca do koca,I anio burzy na ksztat niezmiernego soca Rozwieci twarz, i znowu okryty caunem Uciek w niebo i drzwi chmur zatrzasn piorunem. Znowu wzmaga si burza, ulewa nawalna I ciemno gruba, gsta, prawie dotykalna. Znowu deszcz ciszej szumi, grom na chwilunie; Znowu wzbudzi si, ryknie i znw wod chlunie. A si uspokoio wszystko; tylko drzewa Szumi okoo domu i szemrze ulewa. W takim dniu podany by czas najburzliwszy; Bo nawanica, boju plac mrokiem okrywszy,Zalaa drogi, mosty zerwaa na rzece, Z folwarku niedostpn zrobia fortec. O tym wic, co si dziao w obozie Soplicy, Dzi nie moga rozej si wie po okolicy, A wanie zawis szlachty los od tajemnicy.W izbie Sdziego wane tocz si narady; Bernardyn lea w ku, zmordowany, blady I skrwawiony, lecz cakiem zdrowy na umyle, Daje rozkazy, Sdzia wypenia je cile. Prosi Podkomorzego, przyzywa Klucznika, Kae przywie Rykowa, potem drzwi zamyka. Godzin ca trway tajemne rozmowy, A je przerwa kapitan Rykw tymi sowy, Rzucajc na st kies cik dukatami: "Pastwo Lachy, ju jest ta gadka midzy wami, e kady Moskal zodziej; powiedcie, kto spyta; e znalicie Moskala, ktry zwan Nikita Nikitycz Rykw, rotny kapitan, mia osim Medalw i trzy krzye, to pamita prosim.Ten medal za Oczakw, ten za Izmaiw, Ten za bitw pod Nowi, ten za Prejsi-Iw, Tamten za Korsakowa sawn rejterad Spod Zurich; a mia take i za mstwo szpad, Take od Feldmarszaka trzy zadowolnienia,Dwie pochway cesarskie i cztery wspomnienia, Wszystko na pimie" "Ale, ale, Kapitanie, Przerwa Robak, i c si tedy z nami stanie, Jeli nie chcesz zgodzi si; wszake daesowo Zaatwi t rzecz". "Prawda, sowo dam na nowo, Rzecze Rykw, ot sowo! Co po waszej zgubie? Ja czek poczciwy, ja was, Pastwo Lachy,lubi, e wy ludzie weseli, dobrzy do wypitki, I take ludzie miali, dobrzy do wybitki. U nas ruskie przysowie: Kto na wozie jedzie, Bywa czsto pod wozem; kto dzisiaj na przedzie, Jutro w tyle; dzi bijesz, jutro ciebie bij; Czy o to gniew? tak u nas po oniersku yj. Skd by si czowiekowi tyle zoci wzio Gniewa si o przegran! Oczakowskie dzieo Byo krwawe, pod Zurich zbili nam piechot, Pod Austerlicem ca utraciem rot; A pierwej wasz Kociuszko pod Racawicami- Byem sierantem - wysiek mj pluton kosami. I c std? to ja znowu u Maciejowicw Zabiem wasnym sztykiem dwch dzielnychszlachcicw, Jeden by Mokronowski, szed z kos przed frontem I kanonijerowi uci rk z lontem. Oj! wy Lachy! Ojczyzna! ja to wszystko czuj, Ja Rykw; car tak kae, a ja was auj, Co nam do Lachw? Niechaj Moskwa dla Moskala, Polska dla Lacha; ale c? car nie pozwala!"Sdzia mu na to rzecze: "Panie Kapitanie, e czek poczciwy, wiedz to wszyscy ziemianie, U ktrych na kwaterach stae od lat wielu;Za ten dar nie gniewaj si, dobry przyjacielu, Nie chcielimy ci skrzywdzi; te oto dukaty mielimy zoy wiedzc, e czek niebogaty". "Ach, jegry! woa Rykw, caa rota skuta! Moja rota! a wszystko z winy tego Puta! On komendant, on za to przed carem odpowie, A wy te grosze sobie zabierzcie, Panowie, U mnie jest kapitaski mj od lada jaki, A dosy mnie na ponczyk i lulk tabaki. A was lubi, e z wami sobie zjem, popij, Pohulam, pogawdz, i tak sobie yj; Ot ja was obroni, i jak bdzie ledztwo, Sowo uczciwe, e dam za wami wiadectwo. Powiemy, e my przyszli tu z wizyt, pili Sobie, taczyli, troch sobie podchmielili, A Put przypadkiem ognia zakomenderowa,Bitwa! i batalijon tak jako zmarnowa. Wy, Pany, tylko ledztwo pomazujcie zotem, Bdzie krci si. Ale teraz powiem o tem, Co ju mwiem temu szlachcicu, co dugi Ma rapier, e Put pierwszy komendant, ja drugi: Put zosta ywy, moe on wam zagi kruczka Takiego, e zginiecie, bo to chytra sztuczka; Trzeba mu gb zatka bankowym papierem.No i c, Panie szlachcic, ty z dugim rapierem, Czy ju bye u Puta? czy si z nim naradzi?" Gerwazy obejrza si, ysin pogadzi, Kiwn niedbale rk, jak gdyby zna dawa, e ju wszystko zaatwi. - Lecz Rykw nastawa: "C, czy Put bdzie milcze, czy sowem zarczy?" Klucznik zy, e go Rykw pytaniami drczy, Powanie palec wielki ku ziemi nagina, A potem machn rk, jak gdyby przecinaDalsz rozmow, i rzek: "Kln si Scyzorykiem, e Put nie wyda! gada ju nie bdzie z nikim!" Potem donie opuci i palcami chrzsn, Jak gdyby tajemnic ca z rk wytrzsn. Ten ciemny gest pojli suchacze i stali Patrzc z dziwem na siebie, wzajem si badali, I pospne milczenie trwao minut kilka. A Rykw rzek: "Nosi wilk, ponieli i wilka!" "Requiescat in pace!" doda Podkomorzy. "Juci, zakoczy Sdzia, by w tym palec boy! Lecz ja tej krwi nie winien, jam o tym nie wiedzia". Ksidz porwa si z poduszek i pospny siedzia. Na koniec rzek spojrzawszy bystro na Klucznika: "Wielki grzech bezbronnego zabi niewolnika! Chrystus zabrania mci si nawet i nad wrogiem! Oj, Kluczniku! odpowiesz ty ciko przed Bogiem. Jedna jest restrykcyja: jeli popeniono Nie z zemsty gupiej, ale pro publico bono".Klucznik gow i rk kiwa wycignion, I mrugajc powtarza: "Pro publico bono!" Wicej nie byo mowy o Pucie majorze; Nazajutrz daremnie go szukano we dworze,Daremnie wyznaczono za trupa nagrod, Major zgin bez ladu, jak gdyby wpad wwod; Co si z nim stao, rnie powiadano o tem,Lecz nikt pewnie nie wiedzia ni wtenczas, ni potem Daremnie pytaniami Klucznika drczono; Nic nie wyrzek prcz tych sw: "Pro publico bono". Wojski by w tajemnicy, lecz sowem ujtyHonorowym, staruszek milcza jak zaklty. Po zawarciu ukadw wyszed z izby Rykw, A Robak kaza wezwa szlacht wojownikw, Do ktrych Podkomorzy z powag tak mwi:"Bracia! Bg dzi naszemu szczci orowi, Ale musz Wa Pastwu wyzna bez ogrdki, e z tych niewczesnych bojw ze wynikn skutki; Zbdzilimy i nikt tu z nas nie jest bez winy: Ksidz Robak, e zbyt czynnie rozszerza nowiny, Klucznik i szlachta, e je poja opacznie. Wojna z Rosyj jeszcze nieprdko si zacznie, Tymczasem, kto mia udzia najczynniejszyw bitwie, Ten nie moe bezpieczny zosta si na Litwie; Musicie wic do Ksistwa ucieka, Panowie,A mianowicie Maciej, co si Chrzciciel zowie, Tadeusz, Konew, Brzytew, niech unosz gowy Za Niemen, gdzie ich czeka zastp narodowy; My na was nieobecnych ca win zwalim I na Puta, tak reszt rodzestwa ocalim. egnam was nie na dugo; s pewne nadzieje, e nam z wiosn swobody zorza zajanieje I Litwa, co was teraz egna jak tuaczy, Wkrtce jako zwyciskich swych zbawcw zobaczy. Sdzia wszystko, co trzeba, zgotuje na drog I ja pienidzmi, ile zdoam, dopomog". Czua szlachta, e mdrze Podkomorzy radzi; Wiadomo, e kto z ruskim carem raz si zwadzi, Ten ju z nim na tej ziemi nie zgodzi si szczrze I musi albo bi si, albo gni w Sybirze. Wic nic nie mwic, smutnie po sobie spojrzeli, Westchnli; na znak zgody gowami skinli. Polak, chocia std midzy narodami synny, e bardziej nili ycie kocha kraj rodzinny, Gotw zawdy rzuci go, puci si w kraj wiata, W ndzy i poniewierce przey dugie lata, Walczc z ludmi i z losem, pki mu rd burzy Przywieca ta nadzieja, e Ojczynie suy.Owiadczyli, e zaraz wyjeda gotowi. Tylko to si nie zdao panu Buchmanowi: Buchman, czowiek rozsdny, w bitw si nie wmiesza, Ale syszc, e radz, gosowa popiesza. Znajdowa projekt dobrym, lecz chcia przeinaczy, Dokadniej go rozwin, janiej wytumaczy, A naprzd komisyj legalnie wyznaczy, Ktra by rozwaya emigracji cele, rodki, sposoby tudzie innych wzgldw wiele; Nieszczciem, krtko czasu bya na zawadzie, e si nie stao zado Buchmanowej radzie. Szlachta egna si piesznie i ju w drog rusza. Ale Sdzia zatrzyma w izbie Tadeusza I rzek do Ksidza: "Czas ju, ebym ci powiedzia To, o czymem z pewnoci wczora si dowiedzia, e nasz Tadeusz szczerze zakochany w Zosi, Niechaje przed odjazdem o rk jej prosi;Mwiem z Telimen, ju nam nie przeszkadza, Zosia take si z wol opiekunw zgadza. Jeli dzi lubem pary nie moem uwieczy, To by ich, Panie Bracie, przynajmniej zarczy Przed odjazdem; bo serce mode i podrne, Wiesz dobrze, jako miewa tentacyje rne; A wszake, kiedy okiem rzuci na piercionek I przypomni modzieniec, e ju jest maonek, Zaraz w nim obcych pokus ostyga gorczka.Wierzaj mi, wielk si ma lubna obrczka."Ja sam przed lat trzydziestu wielki afekt miaem Ku pannie Marcie, ktrej serce pozyskaem; Bylimy zarczeni; Bg nie bogosawi Zwizkowi temu i mnie sierot zostawi, Wziwszy do chway swojej nadobn Wojszczank, Przyjaciela mojego cr, Hreczeszank. Pozostaa mi tylko pamitka jej cnoty, Jej wdzikw, i ten oto lubny piercie zoty. Ilekro na spojrzaem, zawsze ma nieboga Stawaa przed oczyma; i tak z aski Boga Dotd mej narzeczonej dochowaem wiary, I nie bywszy maonkiem, jestem wdowiec stary, Chocia Wojski ma drug cr, do nadobn I do mojej kochanej Marty do podobn!" To mwic na piercionek z czuoci spoziera I odwrcon rk zy z oczu ociera. "Bracie, koczy, co mylisz? zrobim zarczyny? On kocha, a mam sowo ciotki i dziewczyny". Lecz Tadeusz podbiega i z ywoci mwi: "Czyme zdoam odwdziczy dobremu Stryjowi, Ktry tak o me szczcie ustawnie si trudzi! Ach, dobry Stryju! bybym najszczliwszy z ludzi, Gdyby mi Zosia bya dzisiaj zarczona, Gdybym wiedzia, e to jest moja przysza ona. Przecie powiem otwarcie: dzi te zarczyny Do skutku przyj nie mog, s rne przyczyny... Nie pytaj wicej; jeli Zosia czeka raczy, Moe mnie wkrtce lepszym, godniejszym obaczy, Moe staoci na jej wzajemno zarobi,Moe troszeczk sawy me imi ozdobi, Moe wkrtce w ojczyste wrcim okolice; Wtenczas, Stryju, wspomn ci twoje obietnice, Wtenczas na klczkach drog powitam Zosiek I jeli bdzie wolna, poprosz o rk; Teraz porzucam Litw moe na czas dugi, Moe Zosi tymczasem podoba si drugi; Wizi jej woli nie chc; prosi o wzajemno, Na ktrm nie zasuy, byaby nikczemno". Gdy te sowa z uczuciem mwi chopiec mody, Zawieciy mu, jako dwie wielkie jagody Pere, dwie zy na wielkich bkitnych renicach I stoczyy si szybko po rumianych licach. Ale Zosia ciekawa z gbiny alkowy ledzia przez szczelin tajemne rozmowy; Syszaa, jak Tadeusz po prostu i miao Opowiedzia sw mio, serce w niej zadrao, I widziaa tych wielkich dwoje ez w renicach. Cho doj nie moga wtku w jego tajemnicach Dlaczego j pokocha? dlaczego porzuca? Gdzie odjeda? przecie j ten odjazd zasmuca. Pierwszy raz posyszaa w yciu z ust modziana Dziwn i wielk nowo, e bya kochana. Biega wic, gdzie sta may domowy otarzyk, Wyja ze obrazek i relikwijarzyk: Na obrazku tym bya wita Genowefa, A w relikwiji suknia witego Jzefa Oblubieca, patrona zarczonej modzi, I z tymi witociami do pokoju wchodzi. "Pan odjedasz tak prdko? ja Panu na drog Dam podarunek may i take przestrog: Niechaj Pan zawsze z sob relikwije nosi I ten obrazek, a niech pamita o Zosi. Niech Pana Pan Bg w zdrowiu i szczciu prowadzi I niech prdko szczliwie do nas odprowadzi". Umilka i spucia gow; oczki modre Ledwie stulia, z rzsw pobiegy zy szczodre, A Zosia z zamknitymi stojc powiekami Milczaa, sypic zami jako brylantami. Tadeusz, biorc dary i caujc rk, Rzek: "Pani! ju ja musz poegna Panienk, Bd zdrowa, wspomnij o mnie i racz czasem zmwi Pacierz za mnie! Zofijo!..." Wicej nie mg mwi. Lecz Hrabia, z Telimen wszedszy niespodzianie, Uwaa modej pary czue poegnanie, Wzruszy si i rzuciwszy wzrok ku Telimenie: "Ile, rzek, jest piknoci cho w tak prostej scenie! Kiedy dusza pasterki z wojownika dusz, Jak d z okrtem w burzy, rozczy simusz! Zaiste! nic tak uczu w sercach nie rozpala,Jako kiedy si serce od serca oddala. Czas jest to wiatr, on tylko ma wiec zdmuchnie, Wielki poar od wiatru tym mocniej wybuchnie. I moje serce zdolne mocniej kocha z dala. Panie Soplico! miaem ciebie za rywala; Ten bd by jedn z przyczyn naszej smutnej zwady, Ktra mi przymusia dosta na was szpady. Postrzegam bd mj, bo ty wzdycha ku pasterce, Ja za tej piknej Nimfie oddaem me serce. Niech we krwi wrogw nasze uton urazy, Nie bdziem si zbjczymi rozpiera elazy.Niech si inaczej spr nasz zalotny rozstrzygnie: Walczmy! kto kogo czuciem mioci wycignie! Zostawim oba drogie serc naszych przedmioty, Popieszymy obadwa na miecze, na groty; Walczmy z sob staoci, alem i cierpieniem, A wrogw naszych mnym cigajmy ramieniem". Rzek i na Telimen spojrza, ale ona Nic nie odpowiadaa, strasznie zadziwiona. "Mj Hrabio, przerwa Sdzia, po co chcesz koniecznie Wyjeda, wierz mi, w twoich dobrach sied bezpiecznie Szlacht biedn rzd mgby odrze i przechosta, Ale ty, Hrabio, pewien jeste cay zosta; Wiesz, w jakim rzdzie yjesz, jeste dobogaty, Wykupisz si od wizie poow intraty". "To niezgodna, rzek Hrabia, z moim charakterem, Nie mog by kochankiem, bd bohaterem;W mioci troskach, sawy zw pocieszycielki, Gdy jestem ndzarz sercem, bd rk wielki". Telimena pytaa: "Kt Panu przeszkadza Kocha i by szczliwym!" - "Mych przeznacze wadza, Rzek Hrabia; ciemno przeczu, ktre ruchem tajnym Rw si ku stronom obcym, dzieom nadzwyczajnym. Wyznaj, e dzi chciaem na cze Telimenie U otarzw Hymena zapali pomienie, Ale mi da zbyt pikny przykad ten modzieniec, Sam dobrowolnie lubny swj zrywajc wieniec I biegc serca swego dowiadcza w przeszkodach Zmiennych losw, i w krwawych wojennych przygodach. Dzi otwiera si nowa i dla mnie epoka! Brzmiaa odgosem broni mej Birbante-rokka, Oby ten odgos rwnie w Polszcze si rozszerzy!" Skoczy, i dumnie szpady rkoje uderzy. "Juci, rzek Robak, trudno gani t ochot; Jed, we pienidze, moesz usztyftowa rot, Jak Wodzimierz Potocki, co Francuzw zdziwi Dajc na skarb milijon; jak ksi RadziwiDominik, co zastawi dobra swe i sprzty I dwa uzbroi nowe konne regimenty. Jed, jed, a we pienidze; rk tam dosymamy, Ale grosza brak w Ksistwie; jed Wasze, egnamy". Telimena, smutnymi rzuciwszy oczyma: "Niestety, rzeka, widz, e ci nic nie wstrzyma! Rycerzu mj, w wojenne kiedy wstpisz szranki, Obr czue spojrzenie na kolor kochanki! (Tu wstk oderwawszy od sukni, zrobia Kokard i na piersiach Hrabi przyszpilia). Niech ci ten kolor wiedzie na dziaa ogniste, Na kopije byszczce i deszcze siarczyste,A kiedy si rozsawisz walecznymi czyny I gdy niemiertelnymi przesonisz wawrzyny Skrwawiony szyszak i hem twj zwycistwem hardy: I wtenczas jeszcze oko zwr do tej kokardy. Wspomnij, czyja ten kolor przyszpilia rka!" Tu mu podaa rk. - Pan Hrabia przyklka, Cauje; Telimena zbliya do oka Chustk, a drugim okiem poglda z wysoka Na Hrabi, ktry egna j mocno wzruszony. Ona wzdychaa, ale ruszya ramiony. Lecz Sdzia rzek: "Mj Hrabio, spiesz si, bo ju pno", A ksidz Robak: "Do tego! woa z min gron, piesz si Wasze!" - Tak rozkaz Sdziego i Ksidza Rozdziela czu par i z izby wypdza. Tymczasem pan Tadeusz stryja obejmowa Ze zami i Robaka w rk pocaowa; Robak, ku piersiom chopca przycisnwszy skronie I na gowie mu na krzy pooywszy donie, Spjrza ku niebu i rzek: "Synu! z Panem Bogiem!" I zapaka... A ju by Tadeusz za progiem."Jak to? zapyta Sdzia, nic mu brat nie powie? I teraz? biedny chopiec, jeszcze si nie dowie O niczym! przed odjazdem?" - "Nie, rzek siermigia,A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAP[ c c _s c  c * c h5 c Ksidz, o niczem (Paczc dugo z zakrytym rkami obliczem). I po c by mia wiedzie biedny, e ma ojca, Ktry si skry przed wiatem, jak otr, jak zabjca? Bg widzi, jak pragnbym, ale z tej pociechy Zrobi Bogu ofiar za me dawne grzechy". "Wic, rzecze Sdzia, teraz czas myle o sobie, Uwa, e czowiek w twoim wieku i chorobie Nie zdoaby z innymi razem emigrowa; Mwie, e wiesz domek, gdzie si masz przechowa ; Powiedz, gdzie? pieszmy, czeka zaprzona bryka, Czy nie najlepiej w puszcz, do chaty lenika?" Robak kiwajc gow rzek: "Do jutra rana Mam czas; teraz, mj bracie, polij do plebana, Aby tu jak najrychlej przyby z wijatykiem;Oddal std wszystkich, zosta tyko sam z Klucznikiem. Zamknij drzwi". Sdzia speni Robaka rozkazy I usiada na ku przy nim; a Gerwazy Stoi, okie przytwierdza na gowni rapiera, A czoo pochylone na doniach opiera. Robak, nim zacz mwi, w Klucznika oblicze Wzrok utkwi, i milczenie chowa tajemnicze. A jako chirurg naprzd mikk rk skada Na ciele chorujcym, nim ostrzem raz zada: Tak Robak wyraz bystrych oczu swych zagodzi, Dugo nimi po oczach Gerwazego wodzi, Na koniec, jakby lepym chcia uderzy ciosem, Zasoni oczy rk i rzek mocnym gosem:"Jam jest Jacek Soplica..." Klucznik na to sowo Pobladn, pochyli si, i ciaa poow Wygity naprzd, stan, zwis na jednej nodze, Jak gaz leccy z gry, zatrzymany w drodze. Oczy roztwiera, usta szeroko rozszerza Groc biaymi zby, a wsy najea; Rapier z rk upuszczony przy ziemi zatrzyma Kolanami, i gowni praw rk ima Cisnc j; rapier, z tyu za nim wycigniony, Dugim, czarnym swym kocem chwia si w rne strony I Klucznik by podobny rysiowi rannemu, Ktry z drzewa ma skoczy w oczy myliwemu, Wydyma si kbuszkiem, mruczy, krwawe lepie Wyiskrza, wsy rusza i ogonem trzepie. "Panie Rbajo, rzek Ksidz, ju mi nie zatrwo Gniewy ludzkie, bo jestem ju pod rk Bo; Zaklinam ci na imi Tego, co wiat zbawi I na krzyu zabjcom swoim bogosawi, I przyj prob otra: by si udobruchaI to, co mam powiedzie, cierpliwie wysucha; Sam przyznaem si, musz dla ulgi sumnienia Pozyska, a przynajmniej prosi przebaczenia; Posuchaj mej spowiedzi; potem zrobisz sobie Ze mn, co zechcesz". I tu zoy rce obie Jak do pacierza; Klucznik cofn si zdumiony, Uderza rk w czoo i rusza ramiony. A Ksidz zacz sw dawn z Horeszk zayo Opowiada, i swoj z jego crk mio, I swe z tego powodu z Stolnikiem zatargi. Lecz mwi nieporzdnie, czsto misza skargi I ale we sw spowied, czsto rzecz przecina, Jak gdyby ju j koczy, i znowu zaczyna. Klucznik, dzieje Horeszkw znajcy dokadnie, Ca t powie, chocia spltan bezadnie, Porzdkowa w pamici i dopenia umia; Lecz Sdzia wielu rzeczy zgoa nie rozumia. Oba pilnie suchali pochyliwszy gowy, A Jacek mwi coraz wolniejszymi sowy I czsto zarywa si. Wszak sam wiesz, Gerwazeku, jak Stolnik zaprasza Czsto mnie na biesiady; zdrowie moje wnasza. Krzycza nieraz, do gry podnisszy szklenic, e nie mia przyjaciela nad Jacka Soplic; Jak on mnie ciska! Wszyscy, ktrzy to widzieli, Mylili, e on ze mn dusz si podzieli. On przyjaciel? on wiedzia, co si wtenczasdziao W duszy mojej! Tymczasem ju szeptaa o tym okolica, Jaki taki gada mi: "Ej, panie Soplica, Daremnie konkurujesz; dygnitarskie progi Za wysokie na Jacka podczaszyca nogi". Ja miaem si udajc, e drwiem z magnatw I z crek ich, i nie dbam o arystokratw; e jeli bywam u nich, z przyjani to robi,A za on nie pojm, tylko rwn sobie. Przecie body mi dusz do ywca te arty; Byem mody, odwany, wiat by mnie otwarty W kraju, gdzie, jako wiecie, szlachcic urodzony Jest zarwno z panami kandydat korony! Wszake Tczyski niegdy z krlewskiego domu da cry, a krl mu odda j bez sromu. Soplicw czy nie rwne Tczyskim zaszczyty Krwi, herbem, wiern sub Rzeczypospolitej! Jak atwo moe czowiek popsu szczciedrugim W jednej chwili, a yciem nie naprawi dugim! Jedno sowo Stolnika, jake bymy byli Szczliwi! kto wie, moe dotd bymy yli,Moe i on przy swoim kochanym dzieciciu, Przy swojej piknej Ewie, przy swym wdzicznym ziciu Zestarzaby spokojny! moe wnuki swoje Koysaby! teraz co? nas zgubi oboje, I sam - i to zabjstwo - i wszystkie nastpstwa Tej zbrodni, wszystkie moje biedy i przestpstwa!... Ja skary nie mam prawa, ja jego morderca, Ja skary nie mam prawa, przebaczam muz serca, Ale i on... eby ju raz otwarcie by mnie zrekuzowa, Bo zna nasze uczucia; gdyby nie przyjmowa Mych odwiedzin; to kto wie? moe bym odjecha, Pogniewa si, poaja, w kocu go zaniecha, Ale on, chytrze dumny, wpad na koncept nowy: Udawa, e mu nawet nie przyszo do gowy, eby ja mg si stara o zwizek takowy. A byem mu potrzebnym, miaem zachowanie U szlachty, i lubili mnie wszyscy ziemianie. Wic on niby mioci mojej nie dostrzega, Przyjmowa mnie jak dawniej, a nawet nalega, Abym czciej przyjeda; a ilekro sami Bylimy, widzc oczy me przymione zami I pier zbyt pen i ju wybuchn gotow,Chytry starzec, wnet wrzuci obojtne sowo O procesach, sejmikach, owach... Ach, nieraz przy kieliszkach, gdy si tak rozrzewnia, Gdy mi tak ciska i o przyjani zapewnia, Potrzebujc mej szabli lub kreski na sejmie, Gdy musiaem nawzajem ciska go uprzejmie, To tak we mnie zo wrzaa, e ja obracaem lin w gbie, a doni rkoje ciskaem,Chcc plun na t przyja i wnet szabli dosta; Ale Ewa, zwaajc mj wzrok i m posta, Zgadywaa, nie wiem jak, co si we mnie dziao, Patrzya bagajca, lice jej bledniao; A by to taki pikny gobek, agodny, I wzrok miaa uprzejmy taki! tak pogodny! Taki anielski, e ju nie wiem, ju nie miaem Odwagi zagniewa j, zatrwoy - milczaem. I ja, zawadyjaka sawny w Litwie caej, Co przede mn najwiksze pany nieraz dray, Com nie y dnia bez bitki, co nie Stolnikowi, Ale bym si pokrzywdzi nie da i krlowi, Co we wcieko najmniejsza wprawiaa mi sprzeczka, Ja wtenczas, zy i pjany, milcza jak owieczka! Jak gdybym Sanktissimum ujrza! Ile to razy chciaem serce me otworzy I ju si nawet przed nim do prob upokorzy, Lecz spojrzawszy mu w oczy, spotkawszy wejrzenia Zimne jak ld, wstyd mi byo mojego wzruszenia; pieszyem znowu jak najzimniej dyskurowa O sprawach, o sejmikach, a nawet artowa. Wszystko to prawda z pychy, eby nie ubliy Imieniowi Soplicw, eby si nie zniy Przed panem prob prn, nie dosta odmowy, Bo jakie by to byy midzy szlacht mowy.Gdyby wiedziano, e ja, Jacek... Soplicy Horeszkowie odmwili dziewk! e mnie, Jackowi, czarn podano polewk! "W kocu sam ju nie wiedzc, jak sobie poradzi, Umyliem ze szlachty may puk zgromadzi I opuci na zawsze powiat i Ojczyzn, Wynie si gdzie na Moskw lub na Tatarszczyzn I zacz wojn. Jad poegna Stolnika, W nadziei, e gdy ujrzy wiernego stronnika,Dawnego przyjaciela, prawie domownika, Z ktrym pi i wojowa przez tak dugie lata, Teraz egnajcego i kdy w kraj wiata Jadcego - e moe starzec si poruszy I pokae mi przecie troch ludzkiej duszy,Jak limak rogw! "Ach! kto cho na dnie serca ma dla przyjaciela Choby iskierk czucia, gdy si z nim rozdziela, Dobdzie si iskierka ta przy poegnaniu, Jako ostatni pomyk ycia przy skonaniu! Raz ostatni dotknwszy przyjaciela skroni, Czstokro najzimniejsze oko z uroni! * * *" Biedna, syszc o moim odjedzie, poblada, Bez przytomnoci, ledwie e trupem nie pada, Nie moga nic przemwi, a si jej rzuciy Strumieniem zy - poznaem, jak byem jejmiy! * * *" Pomn, pierwszy raz w yciu jam si zamizala Z radoci i z rozpaczy, zapomnia si, szala, Ju chciaem znowu upa ojcu jej pod nogi, Wi si jak w u kolan, woa: "Ojcze drogi, We za syna lub zabij!" Wtem Stolnik pospny, Zimny jako sup soli, grzeczny, obojtny, Wszcz dyskurs, o czym? o czym? o crkiweselu! W tej chwili! O Gerwazy! uwa, przyjacielu, Masz ludzkie serce! ..."Stolnik rzek: "Panie Soplica, Wanie przyjecha do mnie swat Kasztelanica, Ty jeste mj przyjaciel, c ty mwisz na to? Wiesz Wasze, e mam crk pikn i bogat, A kasztelan witebski! wszake to w senacie Niskie, drkowe krzeso, c mi radzisz, bracie?" Nie pamitam ju zgoa, co mu na to rzekem, Podobno nic - na konia wsiadem i uciekem!" * * *" Jacku! zawoa Klucznik, mdre ty przyczyny Wynajdujesz; c? one nie zmniejsz twej winy! Bo wszake zdarzao si ju nieraz na wiecie, e kto pokocha paskie lub krlewskie dzieci, Stara si gwatem zdoby, przemyla wykrada, Mci si otwarcie - ale tak chytrze mierzada! Panu polskiemu! w Polszcze, i w zmowie z Moskalem!" "Nie byem w zmowie!" Jacek odpowiedziaz alem. "Gwatem porwa? wszak mgbym, zza krat i zza klamek Wydarbym j, rozbibym w puch ten jego zamek! Miaem za sob Dobrzyn i cztery zacianki. Ach, gdyby ona bya jak nasze szlachcianki!Silna i zdrowa! gdyby ucieczki, pogoni Nie zlka si i moga sucha szczku broni! Lecz ona biedna! tak j rodzice piecili, Saba, lkliwa! by to robaczek motyli, Wiosenna gsieniczka! i tak j zagrabi, Dotkn j zbrojn rk, byoby j zabi; Nie mogem. Nie. "Mci si otwarcie, szturmem zamek zwali w gruzy, Wstyd, boby powiedziano, em mci si rekuzy! Kluczniku, twoje serce poczciwe nie umie Uczu, ile jest pieka w obraonej dumie. "Szatan dumy zacz mi lepsze plany rai: Zemci si krwawo, ale powd zemsty tai, Nie bywa w zamku, mio z serca wykorzeni, Puci w niepami Ew, z inn si oeni, A potem, potem jak wynale zaczepk, Pomci si. "I zdao mi si zrazu, em ju serce zmieni, I rad byem z wymysu, i - jam si oeni,Z pierwsz, ktrm napotka, dziewczyn ubog! lem zrobi - jake byem ukarany srogo! Nie kochaem jej, biedna matka Tadeusza, Najprzywizasza do mnie, najpoczciwsza dusza - Ale ja dawn mio i zo w sercu dusi,Byem jakby szalony, darmom siebie musi Zaj si gospodarstwem albo interesem, Wszystko na prno! Zemsty optany biesem, Zy, opryskliwy, znale nie mogem pociechy W niczym na wiecie - i tak z grzechw w nowe grzechy, Zaczem pi. "I tak niedugo ona ma z alu umara, Zostawiwszy to dzieci, a mnie rozpacz ara! * * *" Jake mocno musiaem kocha t niebog, Tyle lat! gdziem ja nie by! a dotd nie mogJej zapomnie, i zawdy jej posta kochanaStoi mi przed oczyma jakby malowana! Piem, nie mogem zapi pamici na chwil Ani pozby si, chocia przebiegem ziem tyle! Teraz oto w habicie jestem Boym sug, Na ou, we krwi... O niej mwiem tak dugo! - W tej chwili, o tych rzeczach mwi? Bg wybaczy! Musicie wiedzie, w jakim alu i rozpaczy Popeniem... "Byo to wanie wkrtce po jej zarczynach; Wszdzie gadano tylko o jej zarczynach, Powiadano, e Ewa, gdy braa obrczk Z rk Wojewody, mdlaa, e wpada w gorczk, e ma pocztki suchot, e ustawnie szlocha; Zgadywano, e kogo potajemnie kocha. - Ale Stolnik, jak zawsze, spokojny, wesoy, Dawa na zamku bale, zbiera przyjacioy, Mnie ju nie prosi - na c byem mu potrzebny? Mj bezad w domu, bieda, mj nag haniebny Poday mnie na wzgard i na miech przed wiatem! Mnie, com niegdy, rzec mog, trzs caym powiatem! Mnie, ktrego Radziwi nazywa: kochanku!Mnie, com kiedy wyjeda z mojego zacianku, To liczniejszy dwr miaem nieli ksicy! Kiedym szabl dostawa, to kilka tysicy Szabel byszczao wkoo, straszc zamki paskie! A potem ze mnie dzieci miay si wociaskie! Tak zrobiem si nagle w oczach ludzkich lichy! Jacek Soplica! - Kto zna, co jest czucie pychy..." Tu Bernardyn osabia i upad na oe, A Klucznik rzek wzruszony: ""Wielkie sdy Boe! Prawda! prawda! wic to ty? i tye to, Jacku Soplico? pod kapturem? ye po ebracku! Ty, ktrego pamitam, gdy zdrowy, rumiany, Pikny szlachcic, gdy tobie pochlebiay pany, Gdy za tob kobiety szalay! Wsalu! Nie tak to dawno! take zestarza si z alu! Jakem ciebie nie pozna po owym wystrzale, Kiedy tak do niedwiedzia trafi doskonale? Bo nad ciebie nie miaa strzelca Litwa nasza, Bye take po Maku pierwszy do paasza!Prawda! o tobie niegdy pieway szlachcianki: Oto Jacek ws krci, trzs si zacianki, A komu na swym wsie wzeek zawie, Ten zadry, choby to by sam Radziwi ksi". Zawizae ty wze i mojemu Panu! Nieszczniku! i tye? do takiego stanu? Jacek Wsal kwestarzem! wielkie sdy boe!I teraz! ha! bezkarnie uj tobie nie moe, Przysigem: kto Horeszkw krwi kropl wysczy..." Tymczasem Ksidz na ou usiad i tak koczy: "Jedziem koo zamku; ile biesw w gowie I w sercu miaem, kto ich imiona wypowie! Stolnik! zabija dzieci wasne, mnie ju zabi, Zniszczy - jad pod bram, szatan mi tamwabi. Patrz, jak on hula! co dzie w zamku pijatyka, Ile wiec w oknach, jaka brzmi w salach muzyka! I ten zamek na ys gow mu nie runie - Pomyl o zemcie, to wnet szatan bro podsunie. Ledwiem pomyli, szatan nasya Moskali. Staem patrzc; wiesz, jak wasz zamek szturmowali. * * *" Bo fasz, ebym by w jakiej z Moskalami zmowie. * * *" Patrzyem; rne myli snuy si po gowie. Zrazu z umiechem gupim, jak na poar dziecko, Patrzyem, potem rado uczuem zbjeck, Czekajc, rycho zacznie pali si i wali; Czasem myl przychodzia skoczy, j ocali, Nawet Stolnika. - * * *" Bronilicie si, ty wiesz, dzielnie i przytomnie, Zdziwiem si; Moskale padali wkoo mnie, Bydlta, le strzelaj! - na widok ich klski Zo mi znowu porwaa. - Ten Stolnik zwyciski! I tak-e mu na wiecie wszystko si powodzi? I z tej strasznej napaci z tryumfem wychodzi? Odjedaem ze wstydem - wanie by poranek, Wtem ujrzaem, poznaem: wystpi na ganek I brylantow szpink ku socu migota, I ws pokrca dumnie, i wzrok dumny miota, I zdao mi si, e mnie szczeglniej urga, e mnie pozna i ku mnie rk tak wyciga, Szydzc i groc. - Chwytam karabin Moskala, Ledwiem przyoy, prawie nie mierzy - wypala! Wiesz! "Przeklta bro ognista! kto mieczem zabija, Musi skada si, natrze, odbija, wywija, Moe rozbroi wroga, miecz w p drogi wstrzyma; Ale ta bro ognista, dosy zamek ima, Chwila, jedna iskierka... * * *" Czy uciekaem, kiedy mierzy do mnie z gry? Utkwiem oczy we dwie twojej broni rury, Rozpacz, jaki al dziwny do ziemi mnie przybi! Czemu? ach, mj Gerwazy, czemu wtenczas chybi? ask by zrobi! wida za pokut grzechu Trzeba byo..." Tu znowu brako mu oddechu. "Bg widzi, rzecze Klucznik, szczerze trafi chciaem! Ile ty krwi wylae twoim jednym strzaem, Ile klsk spado na nas i na tw rodzin, A wszystko to przez Wasz, Panie Jacku, win! A wszake gdy dzi jegry Hrabi na cel wzili, Ostatniego z Horeszkw, chocia po kdzieli, Ty go zasoni, i gdy Moskal do mnie pali,Ty mi rzuci o ziemi, tak nas dwch ocali. Jeli prawda, e jeste ksidzem zakonnikiem, Juci sukienka broni ci przed Scyzorykiem.Bd zdrw, wicej na waszym nie postan progu, Z nami kwita, - zostawmy reszt Panu Bogu". Jacek rk wycign, - cofn si Gerwazy: "Nie mog, rzek, bez mego szlachectwa obrazy Dotyka rk, takim morderstwem skrwawion Z prywatnej zemsty, nie za pro publico bono". Ale Jacek z poduszek na oe upadszy, Zwrci si ku Sdziemu, a by coraz bladszy, I niespokojnie pyta o ksidza plebana, I woa na Klucznika: "Zaklinam Wapana, Aby zosta; wnet skocz, ledwie mam do mocy Zakoczy - Panie Klucznik - ja umr tej nocy!" "Co, bracie? krzykn Sdzia, widziaem, wszak rana Niewielka, co ty mwisz? po ksidza , rzek siermigia,A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAP c P > c  c _ c * c 5E ^ plebana; Moe le opatrzono - zaraz po doktora, W apteczce jest..." Ksidz przerwa: "Bracie, ju nie pora. Miaem tam strza dawniejszy, dostaem pod Jena, le zgojony, a teraz draniono - gangrena Ju tu - znam si na ranach, patrz, jaka krew czarna, Jak sadza, co tu doktor? ale to rzecz marna, Raz umieramy, jutro czy dzi odda dusz -Panie Klucznik, przebaczysz mnie, ja skoczy musz! * * *" Jest w tym zasuga nie chcie zosta winowajc Narodowym, cho nard okrzyczy ci zdrajc! Zwaszcza w kim taka, jaka bya we mnie duma! * * *" Imi zdrajcy przylgno do mnie jako duma. Odwracali ode mnie twarz obywatele, Uciekali ode mnie dawni przyjaciele, Kto by lkliwy, z dala wita si i stroni; Nawet lada chop, lada yd, cho si pokoni, To mi z boku szyderskim przebija umiechem; Wyraz "zdrajca" brzmia w uszach, odbijasi echem W domie, w polu; ten wyraz od rana do mroku Wi si przede mn, jako plama w chorym oku. Przecie nie byem zdrajc kraju. * * *" Moskwa mnie uwaaa gwatem za stronnika, Dano Soplicom znaczn cz dbr nieboszczyka, Targowiczanie potem chcieli mnie zaszczyci Urzdem. - Gdybym wtenczas chcia si przemoskwici! Szatan radzi - ju byem mony i bogaty; Gdybym zosta Moskalem? najpierwsze magnaty Szukayby mych wzgldw; nawet szlachta braty, Nawet gmin, ktry swoim tak acnie uwacza, Tym, ktrzy Moskwie su, szczliwszym- przebacza! Wiedziaem to, a przecie - nie mogem. * * *" Uciekem z kraju! Gdziem nie by! com nie cierpia! * * *" Ale Bg raczy lekarstwo jedyne objawi. Poprawi si potrzeba byo i naprawi Ile monoci to... * * *" Crka Stolnika, ze swym mem wojewod Gdzie w Sybir wywieziona, tam umara modo; Zostawia t w kraju crk, ma Zosi, Kazaem j hodowa. * * *" Bardziej nili z mioci, moe z gupiej pychy Zabiem; wic pokora, wszedem midzy mnichy, Ja, niegdy dumny z rodu, ja, com by junakiem, Spuciem gow, kwestarz, zwaem si Robakiem, e jako robak w prochu... "Zy przykad dla Ojczyzny, zacht do zdrady Trzeba byo okupi dobrymi przykady, Krwi, powiceniem si... "Biem si za kraj; gdzie? jak? zmilcz; niedla chway Ziemskiej biegem tylekro na miecze, na strzay. Milej sobie wspominam, nie dziea waleczneI gone, ale czyny ciche, uyteczne, I cierpienia, ktrych nikt... "Udao mi si nieraz do kraju przedziera, Rozkazy wodzw nosi, wiadomoci zbiera,Ukada zmowy - znaj i Galicyjanie Ten kaptur mnisi - znaj i Wielkopolanie! Pracowaem przy taczkach rok w pruskiej fortecy, Trzy razy Moskwa kijmi zrania me plecy, Raz ju wiedli na Sybir; potem Austryjacy W Szpilbergu zakopali mnie w lochach do pracy, W carcer durum - a Pan Bg wybawi mi cudem I pozwoli umiera midzy swoim ludem, Z Sakramentami. "Moe i teraz, kto wie? moem znowu zgrzeszy! Moem nad rozkaz wodzw powstanie przypieszy! Ta myl, e dom Soplicw pierwszy si uzbroi, e pierwsz Pogo w Litwie zatkn krewni moi!... Ta myl...zdaje si czysta... "Chciae zemsty? masz! bo ty by narzdziem kary Boej! twoim Bg mieczem rozci me zamiary. Ty wtek spisku, tyle lat snowany, splta!Cel wielki, ktry cae ycie me zaprzta, Ostatnie moje ziemskie uczucie na wiecie, Ktrem tuli, hodowa, jak najmilsze dzieci, Ty zabi w oczach ojca, a jam ci przebaczy! Ty!..." "Oby tylko rwnie Bg przebaczy raczy! Przerwa Klucznik; jeeli masz przyj wijatyk, Ksie Jacku, to ja nie luter, nie syzmatyk! Kto umierajcego smuci, wiem, e grzeszy. Powiem tobie co, pewnie to ciebie pocieszy. Kiedy nieboszczyk Pan mj upada zraniony,A ja, klczc nad jego piersi pochylony I miecz maczajc w ran, zemst zaprzysign, Pan gow wstrzsn, rk ku bramie wycign W stron, gdzie stae, i krzy w powietrzu naznaczy; Mwi nie mg, lecz da znak, e zbjcy przebaczy. Ja te pojem, ale tak si z gniewu wciekem, e o tym krzyu nigdy i sowa nie rzekem". Tu rozmow przerway chorego cierpienia I nastpia duga godzina milczenia. Oczekuj plebana. - Podkowy zagrzmiay, Zastuka do komnaty Arendarz zdyszay, List ma wany, samemu Jackowi pokae; Jacek bratu oddaje, gono czyta kae. List od Fiszera, ktry by natenczas szefem Sztabu armiji polskiej pod Ksiciem Jzefem. Donosi, e w cesarskim tajnym gabinecie Stana wojna; Cesarz ju po caym wiecie Ogasza j; sejm walny w Warszawie zwoany, I skonfederowane Mazowieckie Stany Wyrzek uroczycie przyczenie Litwy. Jacek, suchajc, cicho odmwi modlitwy; Przycisnwszy do piersi wicon gromnic, Podnis w niebo zatlone nadziej renice I zala si ostatnich ez rozkosznych zdrojem: "Teraz, rzek, Panie, sug Twego pu z pokojem!" Wszyscy uklkli; a wtem ozwa si pod progiem Dzwonek: znak, e przyjecha pleban z Panem Bogiem. Wanie ju noc schodzia i przez niebo mleczne, Rowe, bieg pierwsze promyki soneczne.Wpady przez szyby jako strzay brylantowe, Odbiy si na ou o chorego gow I ubray mu zotem oblicze i skronie, e byszcza jako wity w ognistej koronie. Ksiga jedenasta: Rok 1812 O roku w! kto ciebie widzia w naszym kraju! Ciebie lud zowie dotd rokiem urodzaju, A onierz rokiem wojny; dotd lubi starzyO tobie baja, dotd pie o tobie marzy. Z dawna bye niebieskim oznajmiony cudemI poprzedzony guch wieci midzy ludem; Ogarno Litwinw serca z wiosny socemJakie dziwne przeczucie, jak przed wiatakocem, Jakie oczekiwanie tskne i radosne. Kiedy pierwszy raz bydo wygnano na wiosn, Uwaano, e chocia zgodniae i chude, Nie biego na ru, co ju umaia grud, Lecz kado si na rol i schyliwszy gowy Ryczao albo uo swj pokarm zimowy. I wieniacy cigncy na jarzyn pugi Nie ciesz si, jak zwykle, z koca zimy dugiej, Nie piewaj piosenek, pracuj leniwo, Jakby nie pamitali na zasiew i niwo. Co krok wstrzymuj woy i podjezdki w bronie I pogldaj z trwog ku zachodniej stronie,Jakby z tej strony mia si objawi cud jaki, I uwaaj z trwog wracajce ptaki. Bo ju bocian przylecia do rodzinnej sosnyI rozpi skrzyda biae, wczesny sztandar wiosny; A za nim, krzykliwymi nadcignwszy puki,Gromadziy si ponad wodami jaskki I z ziemi zmarzej bray boto na swe domki. W wieczr sycha w zarolach szept cigncej somki, I stada dzikich gsi szumi ponad lasem, I znuone na popas spadaj z haasem, A w gbi ciemnej nieba wci jcz urawie. Syszc to nocni stre pytaj w obawie, Skd w krlestwie skrzydlatym tyle zamieszania, Jaka burza te ptaki tak wczenie wygania. A oto nowe stada, jakby gilw, siewek I szpakw, stada jasnych kit i chorgiewekZajaniay na wzgrkach, spadaj na bonie. Konnica! dziwne stroje, nie widziane bronie,Puk za pukiem, a rodkiem, jak stopione niegi, Pyn drogami kute elazem szeregi; Z lasw czerni si czapki, rzd bagnetw byska, Roj si niezliczone piechoty mrowiska. Wszyscy na pnoc: rzekby, i wonczas zwyraju Za ptastwem i lud ruszy do naszego kraju,Pdzony niepojt, instynktow moc. Konie, ludzie, armaty, ory dniem i noc Pyn; na niebie gr tu i wdzie uny, Ziemia dry, sycha, bij stronami pioruny. - Wojna! wojna! Nie byo w Litwie kta ziemi,Gdzie by jej huk nie doszed; pomidzy ciemnemi Puszczami chop, ktrego dziady i rodzice Pomarli nie wyjrzawszy za lasu granice, Ktry innych na niebie nie rozumia krzykw Prcz wichrw, a na ziemi prcz bestyi rykw, Goci innych nie widzia oprcz splenikw,- Teraz widzi: na niebie dziwna una paa, W puszczy oskot, to kula od jakiego dziaa, Zbdziwszy z pola bitwy, drg w lesie szukaa Rwc pnie, siekc gazie. ubr, brodacz sdziwy, Zadra we mchu, najey dugie wosie grzywy, Wstaje na wp, na przednich nogach si opiera I potrzsajc brod zdziwiony spoziera Na byskajce nagle midzy omem zgliszcze: By to zbkany granat, krci si, wre, wiszcze, Pk z hukiem jakby piorun; ubr pierwszy raz w yciu Zlk si i uciek w gbszym schowa si ukryciu. Bitwa! gdzie? w ktrej stronie? pytaj modziece, Chwytaj bro, kobiety wznosz w niebo rce, Wszyscy pewni zwycistwa, woaj ze zami: <> O wiosno! kto ci widzia wtenczas w naszym kraju Pamitna wiosno wojny, wiosno urodzaju! O wiosno, kto ci widzia, jak bya kwitnca Zboami i trawami, a ludmi byszczca, Obfita we zdarzenia, nadziej brzemienna! Ja ciebie dotd widz, pikna maro senna! Urodzony w niewoli, okuty w powiciu, Ja tylko jedn tak wiosn miaem w yciu.Soplicowo leao tu przy wielkiej drodze, Ktr od strony Niemna cignli dwaj wodze: Nasz Ksi Jzef i krl westfalski Hieronim. Ju zajli cz Litwy od Grodna po Sonim,Gdy krl rozkaza wojsku da trzy dni wytchnienia Ale polscy onierze mimo utrudzenia Skaryli si, e krl im marszu nie dozwala, Tak radzi by co prdzej docign Moskala. W miecie pobliskim stan gwny sztab ksicy, A w Soplicowie obz czterdziestu tysicy I ze sztabami swymi jenera Dbrowski, Kniaziewicz, Maachowski, Giedroj i Grabowski. Pno byo, gdy weszli; wic kady, gdzie moe, Zabieraj kwatery w zamczysku, we dworze; Skoro dano rozkazy, rozstawiono czaty, Kady strudzony poszed spa do swej komnaty. Z noc wszystko ucicho: obz, dwr i pole;Wida tylko, jak cienie, bdzce patrole I gdzieniegdzie byskania ognisk obozowych, Sycha kolejne hasa stanowisk wojskowych. Spali: gospodarz domu, wodze i onierze; Oczu tylko Wojskiego sen sodki nie bierze ;Bo Wojski ma na jutro biesiad wyprawi, Ktr chce dom Soplicw na wiek wiekw wsawi: Biesiad, godn miych sercom polskim goci I odpowiedn wielkiej dnia uroczystoci, Co jest witem kocielnym i witem rodziny: Jutro odby si maj trzech par zarczyny,Za jenera Dbrowski owiadczy z wieczora, e chce mie obiad polski. Cho spniona pora, Wojski zebra co prdzej z ssiedztwa kucharzy; Piciu ich byo, su, on sam gospodarzy. Jako kuchmistrz biaym si fartuchem opasa, Wdzia szlafmyc, a rce do okciw zakasa; W rku ma plack musz, owad lada jaki Odpdza, wpadajcy chciwie na przysmaki; Drug rk przetarte okulary woy, Doby z zanadrza ksig, odwin, otworzy. Ksiga ta miaa tytu: Kucharz doskonay. W niej spisane dokadnie wszystkie specyjay Stow polskich; podug niej Hrabia na Tczynie Dawa owe biesiady we woskiej krainie, Ktrym si Ojciec wity Urban smy dziwi; Podug niej pniej Karol-Kochanku-Radziwi, Gdy przyjmowa w Niewiu krla Stanisawa, Sprawi pamitn ow uczt, ktrej sawa Dotd yje na Litwie we gminnej powieci. Co Wojski wyczytawszy pojmie i obwieci, To natychmiast kucharze robi umiejtni. Wre robota, pidziesit now w stoy ttni, Zwijaj si kuchciki czarne jak szatany: Ci nios drwa, ci z mlekiem i z winem sagany, Lej w koty, skowrody, w rondle, dym wybucha; Dwch kuchcikw przy piecu siedzi, w mieszki dmucha, Wojski, aeby ogie tym acniej rozpala, Rozkaza stopionego masa na drwa nala Zbytek ten dozwolony jest w dostatnim domu). Kuchciki sypi w ogie suche pki omu. Inni na rony sadz ogromne pieczenie Woowe, sarnie, combry dzicze i jelenie; Ci skubi stosy ptastwa, lec puchw chmury, Obnaaj si guszce, cietrzewie i kury. Lecz kur niewiele byo; od owej wyprawy, Ktr w czasie zajazdu Dobrzyski Sak krwawy Zrobi na kurnik, kdy Zosi gospodarstwo Zniszczy nie zostawiwszy sztuki na lekarstwo: Jeszcze nie mogo ptastwem zakwitn na nowo Sawne niegdy ze drobiu swego Soplicowo. Zreszt za mis wszelkich by wielki dostatek, Co si zgromadzi dao i z domu, i z jatek, I z lasw, i z ssiedztwa, z bliska i z daleka: Rzekby, ptasiego tylko niedostaje mleka. Dwie rzeczy, ktrych hojny pan uczty szuka, cz si w Soplicowie: dostatek i sztuka. Ju wschodzi uroczysty dzie Najwitszej Panny Kwietnej; pogoda bya przeliczna, czas ranny, Niebo czyste, wokoo ziemi obcignite, Jako morze wiszce, ciche, wklso-wgite; Kilka gwiazd wieci z gbi, jako pery ze dna Przez fale; z boku chmurka biaa, sama jedna Podlatuje i skrzyda w bkicie zanurza, Podobne do nikncych pir Anioa Stra, Ktry nocn modlitw ludzi przytrzymany Spni si, pieszy wraca midzy spniebiany. Ju ostatnie pery gwiazd zamierzchy i nadnie Niebios zgasy, i niebo rodkiem czoa blednie, Praw skroni zoone na wezgowiu cieni Jeszcze smagawe, lew coraz si rumieni;A dalej okrg jakby powieka szeroka Rozsuwa si i w rodku wida biaek oka, Wida tcz, renic - ju promie wytrysn, Po okrgych niebiosach wygity przebysn I w biaej chmurce jako zoty grot zawisn. Na ten strza, na dnia haso, pk ogniw wylata, Tysic rac krzyuje si po okrgu wiata, A oko soca weszo. - Jeszcze nieco senne, Przymrua si, drc wstrzsa swe rzsy promienne, Siedmi barw byszczy razem: szafirowe razem, Razem krwawi si w rubin i knie topazem, A rozlnio si jako kryszta przezroczyste, Potem jak brylant wiate, na koniec ogniste, Jak ksiyc wielkie, jako gwiazda migajce:Tak po niemiernym niebie szo samotne soce. Dzi posplstwo litewskie z caej okolicy Zebrao si przed wschodem wokoo kaplicy, Jak gdyby na nowego ogoszenie cudu. Zbir ten pochodzi w czci z pobonoci ludu, A w czci z ciekawoci: bo dzi w Soplicowie Na naboestwie maj by jeneraowie, Sawni dowdcy owi naszych legijonw, Ktrych lud zna imiona i czci jak patronw, Ktrych wszystkie tuactwa, wyprawy i bitwy Byy ewangelij narodow Litwy. Ju przyszo oficerw kilku, tum onierzy; Lud ich otacza, patrzy, ledwie oczom wierzy Ogldajc rodakw mundury noszcych, Zbrojnych, wolnych i polskim jzykiem mwicych. Wysza msza - nie obejmie witynia maleka Caego zgromadzenia; lud na trawie klka, Patrzc we drzwi kaplicy, odkrywaj gowy: Wos litewskiego ludu, biay albo powy, Pozaca si jako an dojrzaego yta; Gdzieniegdzie krana gwka dziewicza wykwita, Ubrana w wiee kwiaty albo w pawie oczy I wstgi rozplecione, ozdoby warkoczy, rd gw mskich, jak w zbou bawat i kkole. Klczcy rnobarwny tum okrywa pole, A na gos dzwonka, niby na wiatru powianie, Chyl si wszystkie gowy jak kosy na anie. Wieniaczki dzi na otarz Matki Zbawiciela Nios pierwszy dar wiosny, wiee snopki ziela; Wszystko wkoo ubrane w bukiety i w wianki, Otarz, obraz, a nawet dzwonnica i ganki. Czasem poranny wietrzyk, gdy ze wschodu wionie, Zrywa wianki i rzuca na klczcych skronie, I rozlewa jak z mszalnej kadzielnicy wonie.A gdy w kociele byo po mszy i kazaniu, Wyszed przewodniczcy caemu zebraniu Podkomorzy, niedawno przez powiatu stany Zgodnie konfederackim marszakiem obrany. Mia mundur wojewdztwa: upan zotem szyty, Kontusz gredyturowy z frdzl i pas lity, Przy ktrym karabela z gowni jaszczurow; Na szyi wieci wielk szpink brylantow; Konfederatka biaa, a na niej pk gruby Drogich pirek, byy to biaych czapel czuby (Na fest kadnie si tylko kitka tak bogata,Ktrej kade pireczko kosztuje dukata). Tak ubrany, na wzgrek wstpi przed kocioem, Wieniacy i onierstwo cisno si koem, On rzek: <>. To powiedziawszy, order wydoby z pokrowca I zawiesi na skromnym krzyyku grobowca Uwizan w kokard wsteczk czerwon,I krzy biay gwiadzisty ze zot koron; Przeciw socu promienie gwiazdy zajaniay Jako ostatni odbysk ziemskiej Jacka chway. Tymczasem lud na klczkach Anio Paski mowi Upraszajc o wieczny pokj grzesznikowi; Sdzia obchodzi goci i wiejsk gromad, Wszystkich do Soplicowa wzywa na biesiad.Ale na przyzbie domu usiedli dwaj starce, Majc u kolan pene miodu dwa pgarce; Patrz w sad, gdzie rd pczkw barwistego maku Sta uan jak sonecznik, w byszczcym kopaku, Strojnym blach zocist i pirem koguta; Przy nim dziewcz w zielonej sukience jak ruta Pozioma, wznosi oczki bkitne jak bratki Ku oczom chopca; dalej panny rway kwiatki Po ogrodzie, umylnie odwracajc gowy Od kochankw, eby im nie miesza rozmowy. Ale starce mid pij, tabakierk z kory Czstujc si nawzajem, tocz rozhowory. <> rzek klucznik Gerwazy. <> rzek wonyProtazy. <> powtrzyli zgodnie kilka razy Kiwajc w takt gowami; wreszcie Wony rzecze: <>.To mwic, pgarcwk przepi do Klucznika. <>. <> <>. <>. Na to Klucznik rzecze: <> Tu skoczyli rozmow, pij zadumani, Sycha tylko niekiedy te krtkie wyrazy: <> - < <> - <>. Przyzba tykaa kuchni, ktrej okna stay Otworem i dym jako z poaru buchay, A z kbw dymu, niby biaa gobica, Migna wiecca si kuchmistrza szlafmyca. Wojski przez okno kuchni, ponad starcw gowy Wytknwszy gow, milczkiem sucha ich rozmowy I poda im nareszcie filianki spodek Peen biszkoktw, mwic: <>. Ale Wojskiego powie przerwali kucharze Pytajc, komu serwis ustawia rozkae. Wojski odszed, a starcy, zaczerpnwszy miodu, Zadumani zwrcili oczy w gb ogrodu, Gdzie w dorodny uan rozmawia z panienk. Wanie uan ujwszy jej do lew rk (Praw mia na temlaku, wida, e by ranny), Z takimi odezwa si sowami do panny: <> Na to Zosia rzecze Wznoszc gow i patrzc w oczy mu niemiao: <>. Potem spuciwszy oczta Dodaa: <>. Tadeusz, rad z takiego mioci dowodu, Wzi j pod rk, cisn i wyszli z ogrodu Do pokoju damskiego, do owej komnaty, Kdy Tadeusz mieszka przed dziesici laty. Teraz bawi tam Rejent, cudnie wystrojony,I usugiwa damie, swojej narzeczonej, Biegajc i podajc sygnety, acuszki, Soiki i flaszeczki, i proszki, i muszki; Weso, na pann mod patrzy tryumfalnie. Panna moda koczya robi gotowalni; Siedziaa przed wierciadem radzc si bstw wdziku; Pokojowe za, jedne z elazkami w rku Odwieaj nadstyge warkoczw piercionki, Drugie klczc pracuj okoo falbonki. Gdy si tak Rejent bawi ze sw narzeczon,Kuchcik stukn do w okno: kota postrzeono. Kot wykradszy si z ozy przemign po ce I wskoczy w sad pomidzy jarzyny wschodzce; Tam siedzi, wystraszy go acno z rozsadniku I uszczu, postawiwszy charty na przesmyku. Biey Asesor cignc za obr Sokoa, Popiesza za nim Rejent i Kusego woa. Wojski obu z chartami przy pocie ustawi,A sam si z plack musz do sadu wyprawi, Depcc, wiszczc i klaszczc, bardzo wierza trwoy; Szczwacze, trzymajc kady charta na obroy, Ukazuj palcami, skd zajc wyruszy, Cmokaj z cicha; charty nadstawiy uszy, Wytkny pyski na wiatr i dr niecierpliwie, Jak dwie strzay zoone na jednej ciciwie. Wtem Wojski krzykn: Zajc smyk zza potu Na k, charty za nim, i wnet bez obrotu Sok i Kusy razem spadli na szaraka Ze dwch stron w jednej chwili, jak dwa skrzyda ptaka, I zby mu jak szpony zatopili w grzbiecie. Kot jkn raz, jak nowo narodzone dzieci.aonie! bieg szczwacze: ju ley bez ducha, A charty mu sier bia targaj spod brzucha. Szczwacze pogaskali psy, a Wojski tymczasem Doby noyk strzelecki wiszcy za pasem, Oderzn skoki i rzek: <>. - Na starca wezwanie Szczwacze zwrcili na si rozjanione lice I dugo rozdzielone zczyli prawice. Wtem rzek Rejent: <>. A na to rzek Asesor, weso z podarunku: <> Wic wracali do domu oznajmi za stoem, e si skoczy spr midzy Kusym i Sokoem. Bya wie, e zajca tego Wojski w domu Wyhodowa i w ogrd puci po kryjomu, Aeby szczwaczw zgodzi zbyt atw zdobycz. Staruszek tak sw sztuk zrobi tajemniczo, e oszuka zupenie cae Soplicowo. Kuchcik w lat kilka pniej szepn o tym sowo, Chcc Asesora skci z Rejentem na nowo;Ale prno krzywdzce chartw wieci szerzy, Wojski zaprzeczy i nikt kuchcie nie uwierzy. Ju gocie zgromadzeni w wielkiej zamku sali, Czekajc uczty wkoo stou rozmawiali, Gdy pan Sdzia w mundurze wojewdzkim wchodzi I pana Tadeusza z Zofij przywodzi. Tadeusz, lew doni dotykajc gowy, Pozdrowi swych dowdcw przez ukon wojskowy. Zofija z opuszczonym ku ziemi wejrzeniem Zaponiwszy si, goci witaa dygnieniem Od Telimeny piknie dyga wyuczona). Miaa wianek na gowie jako narzeczona, Zreszt ubior ten samy, w jakim dzi w kaplicy Skadaa snop wiosenny dla Boga Rodzicy. Ua znw dla goci nowy snopek ziela; Jedn rk ze kwiaty i trawy rodziela, Drug swj sierp byszczcy poprawia na gowie; Brali zika, caujc jej rce, wodzowie; Zosia znowu dygaa w kolej zaponiona. Wtem jenera Kniaziewicz wzi j za dza , rzek siermigia,A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA` c h ! o c n} c $ c 0 c ;f* ramiona I zoywszy ojcowski caus na jej czole, Podnios w gr dziewczyn, postawi na stole, A wszyscy klaszczc w donie zawoali: Zachwyceni dziewczyny urod, postaw, A szczeglnie jej strojem litewskim, prostaczym; Bo dla tych wodzw, ktrzy w swym yciu tuaczym Tak dugo bkali si w obcych stronach wiata, Dziwne miaa powaby narodowa szata, Ktra im wspominaa i mode ich lata, I dawne ich miostki; wic ze zami prawieSkupili si do stou, patrzyli ciekawie. Ci prosz, aby Zosia wzniosa nieco czoo I oczy pokazaa; ci, aeby w koo Raczya si obrci - dziewczyna wstydliwaObraca si, lecz oczy rkami zakrywa. Tadeusz patrzy weso i zaciera rce. Czy kto Zosi poradzi wyj w takiej sukience, Czy instynktem wiedziaa (bo dziewczyna zgadnie Zawsze instynktem, co jej do twarzy przypadnie), Dosy, e Zosia pierwszy raz w yciu dzi z rana Bya od Telimeny za upor ajana, Nie chcc modnego stroju, a wymoga paczem, e j tak zostawiono, w ubraniu prostaczem. Spodniczk miaa dug, bia; sukni krtk Z zielonego kamlotu z row obwdk; Gorset take zielony, rowymi wstgi Od ona a do szyi sznurowany w prgi; Pod nim pier jako pczek pod listkiem si tuli. Od ramion wiec biae rkawy koszuli, Jako skrzyda motyle do lotu wydte, U doni skarbowane i wstk opite; Szyja take koszulk obciniona wsk, Konierzyk zadzierzgniony row zawizk; Zauszniczki wyrznite sztucznie z pestek wiszni, Ktrych si wyrobieniem Sak Dobrzyski pyszni Byy tam dwa serduszka z grotem i pomykiem, Dane dla Zosi, gdy Sak by jej zalotnikiem); Na konierzyku wisz dwa sznurki bursztynu, Na skroniach zielonego wianek rozmarynu, Wstki warkoczw Zosia rzucia na barki, A na czoo woya zwyczajem niwiarki Sierp krzywy, wieym ciem traw oszlifowany, Jasny jak nw miesiczny nad czoem Dyjany. Wszyscy chwal, klaskaj. Jeden z oficerw Doby z kieszeni portefeuille z plikami papierw, Rozoy je, owek przyci, w ustach zmoczy, Patrzy w Zosi, rysuje. Ledwie Sdzia zoczy Papiery i owki, pozna rysownika, Cho go bardzo odmieni mundur pukownika, Bogate szlify, mina prawdziwie uaska I wsik poczerniony, i brdka hiszpaska. Sdzia pozna: <> - W istocie by to Hrabia mody, Niedawny onierz, lecz e wielkie mia dochody I swoim kosztem cay puk jazdy wystawi, I w pierwszej zaraz bitwie wybornie si sprawi, Cesarz go pukownikiem dzi wanie mianowa: Wic Sdzia wita Hrabi i rangi winszowa,Ale Hrabia nie sucha, a pilnie rysowa. Tymczasem wesza druga para narzeczona:Asesor, niegdy cara, dzi Napoleona Wierny suga; andarmw oddzia mia w komendzie, A cho ledwie dwadziecie godzin by w urzdzie, Ju woy mundur siny z polskimi wyogi I cign krzyw szabl, i dzwoni w ostrogi. Obok powanym krokiem sza jego kochanka, Ubrana bardzo strojnie, Tekla Hreczeszanka; Bo Asesor ju dawno Telimen rzuci I aby t kokietk tym mocniej zasmuci, Ku Wojszczance afekty serdeczne obrci. Panna nie nadto moda, ju pono pwieczna, Lecz gospodyni dobra, osoba stateczna I posana, bo oprocz swej dziedzicznej wioski Sumk z daru Sdziego powikszaa wnioski. Trzeciej pary daremnie czekaj czas dugi. Sdzia niecierpliwi si i wysya sugi; Wracaj: powiadaj, e trzeci maonek, Pan Rejent, szczujc kota, zgubi swj piercionek lubny, szuka na ce; a Rejenta dama Jeszcze u gotowalni, cho pieszy si samaI cho jej pomagaj suebne kobiety, Nie moga w aden sposb skoczy toalety: Ledwie bdzie gotowa na godzin czwart. Ksiga dwunasta: Kochajmy si! Na koniec z trzaskiem sali drzwi na wciotwarto. Wchodzi pan Wojski w czapce i z gow zadart, Nie wita si i miejsca za stoem nie bierze,Bo Wojski wystpuje w nowym charakterze Marszaka dworu; lask ma na znak urzduI t lask z kolei, jako mistrz obrzdu, Wskazuje wszystkim miejsca i goci usadza.Naprzd, jako najpierwsza wojewdztwa wadza, Podkomorzy-Marszaek wzi miejsce zaszczytne, Ze soniowym porczem krzeso aksamitne;Obok na prawej stronie jenera Dbrowski, Na lewej siad Kniaziewicz, Pac i Maachowski. rd nich Podkomorzyna, dalej inne panie, Oficerowie, pany, szlachta i ziemianie, Mczyni i kobiety na przemian po parze, Usiadaj porzdkiem, gdzie Wojski ukae. Pan Sdzia skoniwszy si opuci biesiad;On na dziedzicu wocian traktowa gromad, Zebrawszy ich za stoem na dwa staje dugim, Sam siad na jednym kocu, a pleban na drugim. Tadeusz i Zofija do stou nie siedli, Zajci czstowaniem wocian, chodzc jedli. Staroytny by zwyczaj, i dziedzice nowi Na pierwszej uczcie sami suyli ludowi. Tymczasem gocie, potraw czekajcy w sali, Z zadziwieniem na wielki serwis pogldali, Ktrego rwnie drogi kruszec jak robota. Jest podanie, e ksi Radziwi-Sierota Kaza ten sprzt na urzd w Wenecyi zrobi I wedle wasnych planw po polsku ozdobi.Serwis, potem zabrany czasu wojny szwedzkij, Przeszed, nie wiedzie jak drog, w dom szlachecki; Dzi ze skarbca dobyty zaj rodek stoa Ogromnym krgiem na ksztat karetnego koa. Serwis ten by nalany ode dna po brzegi Piankami i cukrami biaymi jak niegi, Udawa przewybornie krajobraz zimowy; W rodku czernia ogromny br konfiturowy, Stronami domy, niby wioski i zacianki, Okryte zamiast ronu cukrowymi pianki; Na krawdziach naczynia, stoj dla ozdoby Niewielkie z porcelany wydte osoby W polskich strojach; jakoby aktory na scenie, Zdaway si przedstawia jakowe zdarzenie; Gest ich sztucznie wydany, farby osobliwe, Tylko gosu im braknie, zreszt gdyby ywe. C przedstawiaj? gocie pytali ciekawi, Za czym Wojski podnosi lask i tak prawi (Tymczasem podawano wdk przed jedzeniem): "Za mych Wielce Mociwych Panw pozwoleniem Te persony, ktrych tu widzicie bez liku, Przedstawiaj polskiego histori sejmiku, Narady, wotowanie, tryumfy i wanie; Sam t scen odgadem i Pastwu objani."Oto na prawo wida liczne szlachty grono: Pewnie ich przed sejmikiem na uczt sproszono, Czeka nakryty stolik; nikt goci nie sadza, Stoj kupkami, kada kupka si naradza. Patrzcie, i w kadej kupce stoi w rodku czowiek, Z ktrego ust otwartych, z podniesionych powiek, Rk niespokojnych, wida - mwca, co tumaczy, I palcem eksplikuje, i na doni znaczy. Ci mwcy zalecaj swoich kandydatw Z rnym skutkiem, jak wida z miny szlachty bratw. "Wprawdzie tam w drugiej kupie szlachta pilnie sucha, Ten rce za pas zatkn i przyoy ucha, w do przy uchu trzyma i milczkiem ws krci, Zapewne sowa zbiera i nie w pamici; Cieszy si mwca widzc, e s nawrceni,Gadzi kiesze, bo kreski ich ju ma w kieszeni. "Lecz za to w trzecim gronie dzieje si inaczj: Tu mwca musi owi za pasy suchaczy, Patrzcie, wyrywaj si i cofaj uszy; Patrzcie, jako ten suchacz od gniewu si puszy, Wznios rce, grozi mwcy, usta mu zatyka, Pewnie sysza pochway swego przeciwnika; Ten drugi, pochyliwszy czoo na ksztat byka, Powiedziaby, e mwc pochwyci na rogi;Ci bior si do szabel, tamci poszli w nogi. "Jeden midzy kupkami szlachcic cichy stoi,Wida, e czek bezstronny, waha si i boi,Za kim da kresk? nie wie i sam z sob w walce, Pyta losu, wznios rce, wytkn wielkie palce, Zmruy oczy, paznokciem do paznokcia mierzy, Wida, e kresk swoj kabale powierzy: Jeli palce trafi si, da afirmatyw, A jeeli si chybi, rzuci negatyw. "Na lewej druga scena: refektarz klasztoruObrcony na sal szlacheckiego zboru. Starsi rzdem na awach siedz, modsi staj I ciekawi przez gowy w rodek zagldaj;W rodku marszaek stoi, wazon w rku trzyma, Liczy gaki, szlachta je poera oczyma, Wanie wytrzs ostatni; woni rce wznosz I imi obranego urzdnika gosz. "Jeden szlachcic na zgod powszechn nie zwaa, Patrz, wytkn gow oknem z kuchni refektarza, Patrz, jak oczy wytrzeszczy, jak poglda miao, Usta otworzy, jakby chcia zje izb ca; atwo zgadn, e szlachcic ten zawoa: "Veto!" Patrzcie, jak za t nag do ktni podnietToczy si do drzwi ciba, pewnie id w kuchni; Dostali szable, pewnie krwawy bj wybuchnie. "Lecz tam na korytarzu, Pastwo uwaacieTego starego ksidza, co idzie w ornacie, To przeor, Sanktissimum z otarza wynosi, A chopiec w komy dzwoni i na ustp prosi; Szlachta wnet szable chowa, egna si i klka, A ksidz tam si obraca, gdzie jeszcze bro szczka; Skoro przyjdzie, wnet wszystkich uciszy i zgodzi. "Ach! wy nie pamitacie tego, Pastwo modzi! Jak rd naszej burzliwej szlachty samowadnej, Zbrojnej, nie trzeba byo policyi adnej; Dopki wiara kwita, szanowano prawa, Bya wolno z porzdkiem i z dostatkiem sawa! W innych krajach, jak sysz, trzyma urzd drabw, Policyjantw rnych, andarmw, konstabw; Ale jeli miecz tylko bezpieczestwa strzee, eby w tych krajach bya wolno - nie uwierz". Wtem dzwonic w tabakier rzek pan Podkomorzy: "Panie Wojski, niech Wasze na potem odoy Te historyje; prawda, e sejmik ciekawy, Ale my godni, ka Wa przynosi potrawy".Na to Wojski skaniajc a do ziemi lask: "Janie Wielmony Panie, zrbe mi t ask, Zaraz dokocz scen ostatni sejmikw; Oto nowy marszaek na rku stronnikw Wyniesion z refektarza, patrz, jak szlachtabraty Rzucaj czapki, usta otwarli, - wiwaty! A tam po drugiej stronie pan przekreskowany, Sam jeden, czapk wcisn na eb zadumany, ona przed domem czeka, zgada, co si dzieje, Biedna! oto na rku pokojowej mdleje, Biedna! Janie Wielmonej tytu przybra miaa, A znw tylko Wielmon na lat trzy zostaa!" Tu Wojski skoczy opis i lask znak daje, I wnet zaczli wchodzi parami lokaje Roznoszcy potrawy: barszcz krlewskim zwany I roso staropolski sztucznie gotowany, Do ktrego pan Wojski z dziwnymi sekrety Wrzuci kilka pereek i sztuk monety, Taki roso krew czyci i pokrzepia zdrowie.Dalej inne potrawy, a kt je wypowie! Kto zrozumie nie znane ju za naszych czasw Te pmiski kontuzw, arkasw, blemasw,Z ingredyjencyjami pomuchl, figatelw, Cybetw, pim, dragantw, pinelw, brunelw; Owe ryby! ososie suche, dunajeckie, Wyyny, kawijary weneckie, tureckie, Szczuki gwne i szczuki podgwne, okietne, Fldry i karpie wiki, i karpie szlachetne! W kocu sekret kucharski: ryba nie krojona, U gowy przysmaona, we rodku pieczona,A majca potrawk z sosem u ogona. Gocie ani pytali nazwiska potrawy, Ani ich zastanowi w sekret ciekawy, Wszystko prdko z onierskim jedli apetytem, Kieliszki napeniajc wgrzynem obfitym. Ale tymczasem wielki serwis barw zmieniI odarty ze niegu ju si zazieleni, Bo lekka, ciepem letnim powoli rozgrzana Roztopia si lodu cukrowego piana I dno odkrya, dotd zatajone oku; Wic krajobraz przedstawi now por roku, Zabysnwszy zielon, rnofarbn wiosn.Wychodz rne zboa, jak na drodach rosn, Pszenicy szafranowej buja kos zocisty, yto ubrane w srebra malarskiego listy I gryka wyrabiana sztucznie z czokolady, I kwitnce gruszkami i jabkami sady. Ledwie maj czas gocie darw lata uy, Darmo prosz Wojskiego, eby je przeduy, Ju serwis, jak planeta koniecznym obrotem, Zmienia por, ju zboa malowane zotem, Nabrawszy ciepa w izbie powoli topniej, Ju trawy pokniay, licia czerwieniej,Sypi si, rzekby, i wiatr jesienny powiewa; Na koniec owe chwil przedtem strojne drzewa, Teraz, jakby odarte od wichrw i ronu, Stoj nagie; byy to laski cynamonu Lub udajce sosn gazki wawrzynu, Odziane zamiast kolcw ziarenkami kminu. Gocie pijcy wino zaczli gazki, Pnie i korzenie zrywa i gry dla zakski. Wojski obchodzi serwis i, peen radoci, Tryumfujce oczy obraca na goci. Henryk Dbrowski uda wielkie zadziwienie I rzek: "Mj Panie Wojski, czy to chiskiecienie? Czy to Pinety Panu da w sub swe bisy? Czy dotd u was w Litwie s takie serwisy I wszyscy takim starym ucztuj zwyczajem? Powiedz mi, bo ja ycie strawiem za krajem". Wojski rzek kaniajc si: "Nie, Janie Wielmony Jenerale, nie jest to aden kunszt bezbony! Jest to pamitka tylko owych biesiad sawnych, Ktre dawano w domach panw starodawnych, Gdy Polska uywaa szczcia i potgi! Com zrobi, tom wyczyta z tej tu oto ksigi. Pytasz, czy wszdzie w Litwie ten si zwyczaj chowa? Niestety! ju i do nas wazi moda nowa. Niejeden panicz krzyczy, e nie cierpi zbytkw, Je jak yd, skpi gociom potraw i napitkw, Wgrzyna poauje, a pije szataskie Faszywe wino modne, moskiewskie, szampaskie; Potem w wieczor na karty tyle zota straci, e za nie daby uczt na stu szlachty braci. Nawet (bo co na sercu mam, dzi powiem szczerze, Niech tego Podkomorzy za ze mi nie bierze), Kiedym ten serwis cudny ze skarbca dobywa, To nawet Podkomorzy, i on mnie przedrwiwa! Mwic, e to machina zmudna, starowiecka, e to ma pozor niby zabawki dla dziecka, Nieprzyzwoitej dla tak znakomitych ludzi! Sdzio! i Sdzia mwi, e to goci znudzi! A przecie, ile wnosz z Panw zadziwienia,Widz, i ten kunszt pikny godzien by widzenia! Nie wiem, czy si podobna okazyja zdarzy Czstowa w Soplicowie takich dygnitarzy. Widz, e Pan Jenera na biesiadach zna si, Niechaj przyjmie t ksik, ona Panu zda si, Gdy bdziesz dla monarchw zagranicznych grona Dawa uczt, ba, nawet dla Napoleona. Ale pozwl, nim ksig t Panu powic, Niech powiem, jakim trafem wpada w moje rce". Wtem szmer powsta za drzwiami, razem gosw wiele Zawoao: "Niech yje Kurek na kociele!" Ciba toczy si w sal, a Maciej na czele. Sdzia gocia za rk do stou prowadzi I wysoko pomidzy wodzami posadzi Mwic: "Panie Macieju, niedobry ssiedzie,Przyjedasz bardzo pono, prawie po obiedzie". "Jem wczenie, rzek Dobrzyski, ja tu niedla jada Przybyem, tylko e mnie ciekawo napada Obejrze z bliska nasz armi narodow. Wiele by gada - jest to ani to, ni owo! Szlachta mnie obaczya i gwatem tu wiedzie, A Wasze za st sadzasz - dzikuj, ssiedzie". To wyrzekszy przewrci talerz dnem do gry Na znak, e je nie bdzie, i milcza ponury. "Panie Dobrzyski, rzek mu jenera Dbrowski, Ty to jeste w sawny rbacz Kociuszkowski, w Maciej, zwany Rzga! znam ciebie ze sawy. I prosz, taki dotd czerstwy, taki wawy! Ile to lat mino! Patrz, jam si podstarza, Patrz, i Kniaziewiczowi ju si wos poszarza, A ty jeszcze z modszymi mgby pj wzapasy. I Rzga twoja kwitnie pono jak przed czasy; Syszaem, e niedawno Moskalw owiczy. Lecz gdzie s bracia twoi? Niemiernie bymyczy Widzie te Scyzoryki i te wasze Brzytwy, Ostatnie egzemplarze starodawnej Litwy". "Jenerale, rzek Sdzia, po owym zwycistwie Prawie wszyscy Dobrzyscy schronili si wKsistwie; Zapewne do ktrego weszli legijonu". "W istocie, odpowiedzia mody szef szwadronu, Mam w drugiej kompaniji wsate straszydo, Wachmistrza Dobrzyskiego, co si zwie Kropido, A Mazury zowi go litewskim niedwiedziem.Jeli Jenera kae, to go tu przywiedziem"."Jest, rzek porucznik, kilku innych rodem z Litwy, Jeden onierz znajomy pod imieniem Brzytwy I drugi, co z tromblonem jedzi na flankiery; S take w puku strzelcw dwa grenadyjery Dobrzyscy". "Ale, ale, o ich naczelniku, Rzek Jenera, chc wiedzie o tym Scyzoryku, O ktrym mnie Pan Wojski tyle prawi cudw, Jakby o jednym z owych dawnych wielkoludw". "Scyzoryk, rzecze Wojski, cho nie egzulowa, Ale bojc si ledztwa, przed Moskw si schowa, Ca zim nieborak tua si po lasach, Teraz dopiero wyszed; w tych wojennych czasach Mgby si na co przyda, jest rycerskim czekiem, Szkoda tylko, e troch przyciniony wiekiem. Lecz owo on!..." Tu Wojski palcem wskazadza , rzek siermigia,A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{P c j c  c !* c 4, c 7e@ w sieni, Gdzie czelad i wieniacy stali natoczeni, A nad wszystkich gowami ysina byszczca Ukazaa si nagle jak penia miesica, Trzykro wesza i trzykro znika w gw oboku; Klucznik idc kania si, a doby si z toku, I rzek: "Janie Wielmony Koronny Hetmanie Czy Jenerale, mniejsza o tytuowanie, Jam jest Rbajo, staj na twe zawoanie Z tym moim Scyzorykiem, ktry nie z oprawy Ani z napisw, ale z hartu naby sawy, e nawet o nim Janie Wielmony Pan wiedzia Gdyby on gada umia, moe by powiedzia Cokolwiek na pochwa i tej starej rki, Ktra suya dugo, wiernie, Bogu dziki, Ojczynie tudzie panw Horeszkw rodzinie, Czego pami dotychczas midzy ludmi synie. Mopanku! rzadko ktry pisarz prowentowy Tak zrcznie temperuje pira, jak on gowy; Dugo liczy! A nosw i uszu bez liku! A nie ma adnej szczerby na tym ScyzorykuI aden go nie splami zbojecki uczynek; Tylko otwarta wojna albo pojedynek. Raz tylko! Panie, daj mu wieczny odpoczynek, Bezbronnego czowieka, niestety, sprztniono! A i to, Bg mi wiadkiem, pro publico bono"."Poka no, rzek miejc si jenera Dbrowski, A to pikny scyzoryk, istny miecz katowski!" I z zadziwieniem wielki rapier opatrywa, I innym oficerom w kolej pokazywa; Probowali go wszyscy, ale ledwie ktry Z oficerw mg podnie ten rapier do gry. Mwiono, e Dembiski, sawny rki si, Podwignby szablic, lecz go tam nie byo. Z obecnych za tylko szef szwadronu Dwernicki I dowdca plutonu, porucznik Rycki, Potrafili obraca tym elaznym drgiem; I tak rapier na prob szed z rk do rk cigiem. Lecz jenera Kniaziewicz, wzrostem najsuszniejszy, Pokazao si, i by w rku najsilniejszy; Ujwszy rapier, lekko jakby szpad dwign I nad gowami goci byskawic mign, Przypominajc polskie fechtarskie wykrty:Krzyow sztuk, myca, cios krzywy, raz city, Cios kradziony i tempy kontrpunktw, tercetw, Ktre te umia, bo by ze Szkoy Kadetw.Gdy miejc si fechtowa, Rbajo ju klcza, Obj go za kolana i ze zami jcza Za kadym zwrotem miecza: "Piknie! Jenerale, Czy by konfederatem? piknie, doskonale!To sztych Puaskich! tak si Dzieranowski skada, To sztych Sawy! Kt Panu tak rk ukada, Chyba Maciej Dobrzyski! A to? Jenerale, Mj wynalazek, dalbg mj, ja si nie chwal, To cicie znane tylko w Rbajw zacianku, Od mojego imienia zwane cios mopanku; Kt to Pana nauczy? to jest moje cicie, Moje!" - Wsta, Jeneraa porwawszy w objcie. "Teraz umr spokojny! jest przecie na wiecie Czowiek, ktry przytuli moje drogie dzieci; Bo wszak nad tym od dawna dzie i noc bolej, Czy po mierci ten rapier mj nie zerdzewieje! Oto nie zerdzewieje! Mj Janie WielmonyJenerale, wybacz mi, porzucie te rony, Niemieckie szpadki, to wstyd szlacheckiemudziecku Nosi ten kijek; wemij szabl po szlachecku! Oto ten mj Scyzoryk u ng Twoich skadam, To jest, co najdroszego na wiecie posiadam, Nie miaem nigdy ony, nie miaem dziecicia, On by on i dzieckiem; z mojego objcia Nigdy on nie wychodzi; od rana do mroku Pieciem go, on w nocy sypia przy mym boku! A kiedym si zestarza, nad kiem na cianie Wisia, jako nad ydem Boe przykazanie! Myliem zakopa go razem z rk w grobie, Lecz znalazem dziedzica. - Niechaj suy Tobie!" Jenera wp miejc si, a na wp wzruszony: "Kolego, rzek, jeeli ustpisz mnie ony I dziecka, to zostaniesz przez reszt ywota Bardzo samotny, stary, wdowiec i sierota! Powiedz, czym ci ten drogi dar mam wynagrodzi I czym twoje sieroctwo i wdowstwo osodzi?" "Czy ja Cybulski? rzecze na to Klucznik z alem, Co on przegra, grajc w mariasza z Moskalem, Jak o tym pie powiada. - Ja mam dosy na tem, e mj Scyzoryk jeszcze zabynie przed wiatem W takim rku! - Niech tylko Jenera pamita, Aby tasiemka bya duga, rozcignita, Bo to dugie; a zawsze od lewego ucha Ci oburcz, to przetniesz od gowy do brzucha". Jenera wzi Scyzoryk, lecz e bardzo dugi, Nie mg nosi, w furgonie schoway go sugi. Co si z nim stao, rnie powiadaj o tem,Lecz nikt pewnie nie wiedzia ni wtenczas, ni potem. Dbrowski rzek do Maka: "A ty co, Kolego? Zdaje si, e ty nierad z przybycia naszego? Milczysz kwany? i jake, serce ci nie skacze, Gdy widzisz ory zote, srebrne? gdy trbacze Pobudk Kociuszkowsk trbi ci nad uchem? Maku! myliem, e ty wikszym jeste zuchem; Jeli szabli nie wemiesz i na ko nie sidziesz, Przynajmniej z kolegami wesoo pi bdziesz Zdrowie Napoleona i Polski nadzieje!" "Ha! rzek Maciej, syszaem, widz, co si dzieje! Ale, Panie, dwch orw razem si nie gniedzi! aska paska, Hetmanie, na pstrym koniu jedzi! Cesarz wielki bohater! gada o tym wiele! Pamitam, e Puascy, moi przyjaciele, Mawiali pogldajc na Dymuryjera, e dla Polski polskiego trzeba bohatera, Nie Francuza ani te Wocha, ale Piasta. Jana albo Jzefa, lub Maka - i basta. Wojsko! mwi, e polskie! lecz te fizyliery,Sapery, grenadiery i kanonijery! Wicej sycha niemieckich tytuw w tym tumie Nieli narodowych! Kto to ju zrozumie! A musz te by z wami Turki czy Tartary, Czy syzmatyki, co ni Boga, ani wiary: Sam widziaem, kobiety w wioskach napastuj, Przechodniw odzieraj, kocioy rabuj! Cesarz idzie do Moskwy! daleka to droga, Jeli Cesarz Jegomo wybra si bez Boga!Syszaem, e ju podpad pod kltwy biskupie; Wszystko to jest..." Tu Maciej chleb umoczy w supie I jedzc nie dokoczy ostatniego sowa. Nie w smak Podkomorzemu posza Maka mowa, Modzie zacza szemra; Sdzia przerwa swary Goszc przybycie trzeciej narzeczonej pary. By to Rejent, sam siebie Rejentem ogosi,Nikt go nie pozna; dotd polskie suknie nosi, Lecz teraz Telimena, przysza ona, zmusza Warunkiem intercyzy wyrzec si kontusza; Wic si Rejent rad nierad po francusku przebra. Widno, e mu frak duszy poow odebra, Stpa, jakby kij pokn, prosto, nieruchawo, Jak uraw; nie mie spjrze ni w lewo, ni w prawo; Mina gsta, lecz z miny wida, e jest w mce, Nie wie, jak si pokoni, gdzie ma podziarce, On, co tak gesty lubi! rce za pas sadzi - Nie masz pasa - tylko si po odku gadzi; Postrzeg omyk; bardzo zmisza si, spiek raka I rce obie schowa w jedn kiesze fraka. Idzie jakby przez rzgi rd szeptw i drwinek, Wstydzc si za frak, jakby za niecny uczynek; A spotka oczy Maka i zadra z bojani. Maciej dotd z Rejentem y w wielkiej przyjani, Teraz wzrok na obrci tak ostry i dziki, e Rejent zbladn, zacz zapina guziki, Mylc, e Maciej wzrokiem suknie z niego zupi; Dobrzyski tylko dwakro wyrzek gono: "Gupi!" I tak strasznie zgorszy si z Rejenta przebrania, e zaraz wsta od stou i bez poegnania Wymknwszy si, wsiad na ko, wrci dozacianka. A tymczasem Rejenta nadobna kochanka, Telimena, roztacza blaski swej urody I ubior od stp do gw co najwieszej mody. Jak miaa sukienk, jaki strj na gowie, Daremnie pisa, piro tego nie wypowie, Chyba pdzel by skreli te tiule, ptyfenie, Blondyny, kaszemiry, pery i kamienie, I oblicze rane, i ywe wejrzenie. Pozna j zaraz Hrabia, z zadziwienia bladyWsta od stou i szuka koo siebie szpady:"I tye to! zawoa, czy mnie oczy udz?Ty? w obecnoci mojej? ciskasz rk cudz? O niewierna istoto, o duszo zmiennicza! I nie skryjesz ze wstydu pod ziemi oblicza? Take twojej tak wieej niepomna przysigi? O atwowierny! po c nosiem te wstgi! Lecz biada rywalowi, co mi tak zniewaa! Po moim chyba trupie pjdzie do otarza!" Gocie powstali, Rejent okropnie si zmiesza, Podkomorzy rywalw zagodzi popiesza; Lecz Telimena wziwszy Hrabiego na stron:"Jeszcze, szepna, Rejent nie wzi mi za on, Jeeli Pan przeszkadzasz, odpowiedze na to, A odpowiedz mi zaraz, krtko, wzowato: Czy mnie kochasz, czy dotd serca nie odmieni, Czy gotw, eby ze mn zaraz si oeni,Zaraz, dzi? - jeli zechcesz, odstpi Rejenta". Hrabia rzek: "O kobieto dla mnie niepojta! Dawniej w uczuciach twoich bya poetyczn, A teraz mi si zdajesz cakiem prozaiczn; C s wasze maestwa, jeli nie acuchy, Ktre zwizuj tylko rce, a nie duchy? Wierzaj, s owiadczenia, nawet bez wyznania, S obowizki nawet bez obowizania! Dwa serca, paajce na dwch kocach ziemi, Rozmawiaj jak gwiazdy promiemi drcemi; Kto wie! moe dlatego ziemia tak do soca Dy i tak jest zawsze mi dla miesica, e wiecznie patrz na si i najkrtsz drog Bieg do siebie! ale zbliy si nie mog!" "Do ju tego, przerwaa, nie jestem planet Z aski Boej, do, Hrabio, ja jestem kobiet, Ju wiem reszt, przesta mi ple ni to, ni owo. Teraz ostrzegam, jeli piniesz jedno sowo, Aeby lub mj zerwa, to jak Bg na niebie, e z tymi paznokciami przyskocz do ciebie I..." - "Nie bd, rzek Hrabia, szczcia Pani kci!" I oczy pene smutku i wzgardy odwrci, I aeby ukara niewiern kochank, Za przedmiot staych ogniw wzi Podkomorzank. Wojski pragn modziecw pornionych zgodzi Przykadami mdrymi, wic zacz wywodzi Historyj o dziku Nalibockich lasw I o ktni Rejtana z ksiciem Denassw, Ale gocie tymczasem skoczyli je lody I z zamku na dziedziniec wyszli dla ochody. Tam wo ju koczy uczt, kr miodu dzbany, Muzyka ju si stroi i wzywa na tany; Szukaj Tadeusza, ktry sta na stronie I co pilnego szepta swojej przyszej onie. "Zofijo! musz ciebie w bardzo wanej rzeczy Radzi si; ju pytaem stryja, on nie przeczy. Wiesz, i znaczna cz wiosek, ktre mamposiada, Wedle prawa na ciebie powinna by spada. A chopi nie s moi, lecz twoi poddani, Nie miabym ich urzdzi bez woli ich pani. Teraz, kiedy ju mamy Ojczyzn kochan, Czyli wieniacy zyszcz z t szczliw zmian Tyle tylko, e pana innego dostan? Prawda, e byli dotd rzdzeni askawie, Lecz po mej mierci Bg wie komu ich zostawi; Jestem onierz, jestemy miertelni oboje, Jestem czowiek, sam wasnych kaprysw si boj, Bezpieczniej zrobi, kiedy wadzy si wyrzek I oddam los wocianw pod prawa opiek. Sami wolni, uczymy i wocian wolnemi, Oddajmy im w dziedzictwo posiadanie ziemi,Na ktrej si zrodzili, ktr krwaw pracZdobyli, z ktrej wszystkich ywi i bogac.Lecz musz ciebie ostrzec, e tych ziem nadanie Zmniejszy nasz dochod, w miernym musimy y stanie. Ja przywykem do ycia oszczdnego z modu, Lecz ty, Zofijo, jeste z wysokiego rodu, W stolicy przepdzia twoje mode lata, Czy zgodzisz si y na wsi? z daleka od wiata! Jak ziemianka!" A na to Zosia rzeka skromnie: "Jestem kobiet, rzdy nie nale do mnie, Wszake Pan bdziesz mem; ja do rady moda, Co Pan urzdzisz, na to caym sercem zgoda! Jeli wo uwalniajc zostaniesz uboszy, To, Tadeuszu, bdziesz sercu memu droszy. O moim rodzie mao wiem i nie dbam o to; Tyle pomn, e byam ubog, sierot, e od Soplicw byam za crk przybrana, W ich domu hodowana i za m wydana. Wsi nie lkam si; jeli w wielkim miecie yam, To dawno; zapomniaam, wie zawsze lubiam; I wierz mi, e mnie moje kogutki i kurki Wicej bawiy nili owe Peterburki; Jeli czasem tskniam do zabaw, do ludzi, To z dziecistwa; wiem teraz, e mnie miasto nudzi; Przekonaam si zim po krtkim pobycie W Wilnie, e ja na wiejskie urodzona ycie; Pord zabaw tskniam znw do Soplicowa.Pracy te nie lkam si, bom moda i zdrowa, Umiem chodzi okoo domu, nosi klucze; Gospodarstwa, obaczysz, jak ja si wyucz!" Gdy Zosia domawiaa ostatnie wyrazy, Podszed ku niej zdziwiony i kwany Gerwazy: "Ju wiem! rzek, Sdzia mwi ju o tej wolnoci! Lecz nie pojmuj, co to ciga si do woci! Boj si, eby to co nie byo z niemiecka! Wszak wolno nie jest chopska rzecz, aleszlachecka! Prawda, e si wywodzim wszyscy od Adama, Alem sysza, e chopi pochodz od Chama, ydowie od Jafeta, my szlachta od Sema, A wic panujem jako starsi nad obiema. Juci pleban inaczej uczy na ambonie... Powiada, e to byo tak w Starym Zakonie, Ale skoro Chrystus Pan, cho z krlw pochodzi, Midzy ydami w chopskiej stajni si urodzi, Odtd wic wszystkie stany porwna i zgodzi; Niech i tak bdzie, kiedy inaczej nie mona!Zwaszcza e, jako sysz, i Janie Wielmona Pani moja Zofija na wszystko si zgadza; Jej rozkaza, mnie sucha, juci przy niejwadza. Tylko ostrzegam, bymy wolnoci nie dali Pustej i sownej tylko, jako za Moskali, Kiedy pan Karp nieboszczyk wocian wyswobodzi, A Moskal ich podatkiem potrjnym ogodzi.Radz wic, aby chopw starym obyczajemUszlachci i ogosi, e im herb nasz dajem. Pani udzieli jednym wioskom Pkozica, Drugim niech sw Leliw nada Pan Soplica. Natenczas i Rbajo uzna chopa rownym, Gdy go ujrzy szlachcicem wielmonym, herbownym. Sejm potwierdzi. "A niech si m Pani nie trwoy, I oddanie ziem Pastwo tak bardzo zuboy; Nie da Bg, abym rczki cry dygnitarskiej Widzia umozolone w pracy gospodarskiej. Jest na to sposb; - w zamku wiem ja pewn skrzyni, W ktrej jest Horeszkowskie stoowe naczynie, Przy tym rne sygnety, kanaki, manele, Kity bogate, rzdy, cudne karabele, Skarbczyk Stolnika, w ziemi skryty od grabiey; Pani Zofiji jako dziedziczce naley; Pilnowaem go w zamku jako oka w gowie,Od Moskalw i od was, Pastwo Soplicowie. Mam take spory worek mych wasnych talarw, Uzbieranych z wysugi tudzie z paskich darw, Myliem, gdy nam zamek wrconym zostanie, Obrci grosz na murw wyreperowanie; Nowemu gospodarstwu dzi zda si w potrzebie; - A wic, Panie Soplico, wnosz si do ciebie,Bd y u mej Pani na askawym chlebie I koyszc Horeszkw pokolenie trzecie, Wprawia do Scyzoryka Pani mojej dzieci, Jeli syn, a syn bdzie, bo wojny nadchodz, A w czasie wojny zawdy synowie si rodz". Ledwie ostatnie sowa domwi Gerwazy, Gdy powanymi kroki przystpi Protazy, Skoni si i wydoby z zanadrza kontusza Panegiryk ogromny, w ptrzecia arkusza. Skomponowa go rymem podoficer mody, Ktry niegdy w stolicy sawne pisa ody, Potem wdzia mundur, lecz i w wojsku beletrysta, Wiersze rabia - ju Wony przeczyta ich trzysta, A gdy przyszed do miejsca: "O ty, ktrej wdziki Budz bolesn rado i rozkoszne mki! Ktra na szyk Bellony, gdy zwrcisz twarz pikn, Zami si wnet oszczepy i tarcze rozpkn, Zwalcz dzi Marsa Hymenem; srogiej niezgd hydrze Niech do twoja syczce z czoa zmije wydrze!" - Tadeusz i Zofija ustawnie klaskali Niby chwalc, w istocie nie chcc sucha dalj; Ju z rozkazu Sdziego pleban sta na stoleI ogasza wocianom Tadeusza wol. Zaledwie usyszeli nowin poddani, Skoczyli do panicza, padli do ng pani, "Zdrowie Pastwu naszemu!" ze zami krzyknli; Tadeusz krzykn: "Zdrowie Spobywateli, Wolnych, rwnych, Polakw!" - "Wnosz Ludu zdrowie!" Rzek Dbrowski, lud krzykn: "Niech yjWodzowie, Wiwat Wojsko, wiwat Lud, wiwat wszystkieStany!" Tysicem gosw zdrowia grzmiay na przemiany. Tylko Buchman radoci podziela nie raczy,Pochwala projekt, lecz go rad by przeinaczy, A naprzd komisyj legaln wyznaczy, Ktra by - krtko czasu bya na zawadzie, e nie stao si zado Buchmanowej radzie. Bo na dziedzicu zamku ju stali parami Oficery z damami, wiara z wieniaczkami: "Poloneza!" krzyknli wszyscy w jedno sowo. Oficerowie wiod muzyk wojskow; Ale pan Sdzia w ucho rzek do Jeneraa: "Ka Pan, eby si jeszcze kapela wstrzymaa, Wiesz, e dzisiaj synowca mego zarczyny,A dawnym obyczajem jest naszej rodziny Zarcza si i eni przy wiejskiej muzyce.Patrz, stoi cymbalista, skrzypak i kozice; Poczciwi muzykanci - ju si skrzypak zyma, A kobenik kania si i ebrze oczyma; Jeeli ich odprawi, biedni bd paka; azadza , rzek siermigia,A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA@: c z  c  c !i X Lud przy innej muzyce nie potrafi skaka, Niechaj ci zaczn, niech si i lud podweseli,Potem bdziem wybornej twej sucha kapeli". Da znak. Skrzypak u sukni zakasa rkawek, cisn gryf krzepko, opar brod o podstawek I smyk jak konia w zawd puci po skrzypicy. Na to haso stojcy obok kobenicy, Jak gdyby w skrzyda bijc, czstym ramion ruchem Dm w miechy i oblicza wypeniaj duchem;Myliby, e ta para w powietrze uleci, Podobna do pyzatych Boreasza dzieci. Brako cymbaw. Byo cymbalistw wielu, Ale aden z nich nie mia zagra przy Jankielu (Jankiel przez ca zim nie wiedzie gdzie bawi, Teraz si nagle z gwnym sztabem wojskazjawi). Wiedz wszyscy, e mu nikt na tym instrumencie Nie wyrwna w biegoci, w gucie i w talencie. Prosz, aeby zagra, podaj cymbay, yd wzbrania si, powiada, e rce zgrubiay, Odwyk od grania, nie mie i panw si wstydzi; Kaniajc si umyka; gdy to Zosia widzi, Podbiega i na biaej podaje mu doni Drki, ktrymi zwykle mistrz we struny dzwoni; Drug rczk po siwej brodzie starca gaska I dygajc: "Jankielu, mwi, jeli aska, Wszak to me zarczyny, zagraje Jankielu, Wszak nieraz przyrzekae gra na mym weselu?" Jankiel niemiernie Zosi lubi, kiwn brod Na znak, e nie odmawia; wic go w rodekwiod, Podaj krzeso, usiad, cymbay przynosz, Kad mu na kolanach, on patrzy z rozkosz I z dum; jak weteran w sub powoany,Gdy wnuki ciki jego miecz cign ze ciany, Dziad mieje si, cho miecza dawno nie mia w doni, Lecz uczu, e do jeszcze nie zawiedzie broni. Tymczasem dwaj uczniowie przy cymbaachklcz, Stroj na nowo struny i probujc brzcz; Jankiel z przymruonymi na poy oczyma Milczy i nieruchome drki w palcach trzyma. Spuci je, zrazu bijc taktem tryumfalnym, Potem gciej siek struny jak deszczem nawalnym; Dziwi si wszyscy - lecz to bya tylko proba, Bo wnet przerwa i w gr podnios drkioba. Znowu gra: ju dr drki tak lekkimi ruchy, Jak gdyby zadzwonio w strun skrzydo muchy, Wydajc ciche, ledwie syszalne brzczenia.Mistrz zawsze patrzy w niebo czekajc natchnienia. Spjrza z gry, instrument dumnym okiem zmierzy, Wznios rce, spuci razem, w dwa drkiuderzy, Zdumieli si suchacze... Razem ze strun wiela Buchn dwik, jakby caa janczarska kapela Ozwaa si z dzwonkami, z zelami, z bbenki. Brzmi Polonez Trzeciego Maja! - Skoczne dwiki Radoci oddychaj, radoci such poj, Dziewki chc taczy, chopcy w miejscu nie dostoj - Lecz starcw myli z dwikiem w przeszo si uniosy, W owe lata szczliwe, gdy senat i posy Po dniu Trzeciego Maja, w ratuszowej sali Zgodzonego z narodem krla fetowali; Gdy przy tacu piewano: "Wiwat Krl kochany! Wiwat Sejm, wiwat Nard, wiwat wszystkieStany!" Mistrz coraz takty nagli i tony nata, A wtem puci faszywy akord jak syk wa, Jak zgrzyt elaza po szkle - przej wszystkich dreszczem I wesoo pomisza przeczuciem zowieszczem. Zasmuceni, strwoeni, suchacze zwtpili, Czy instrument niestrojny? czy si muzyk myli? Nie zmyli si mistrz taki! on umylnie trca Wci t zdradzieck strun, melodyj zmca, Coraz goniej targajc akord rozdsany, Przeciwko zgodzie tonw skonfederowany; A Klucznik poj mistrza, zakry rk lica I krzykn: "Znam! znam gos ten! to jest Targowica!" I wnet pka ze wistem struna zowrca; Muzyk biey do prymw, urywa takt, zmca, Porzuca prymy, biey z drkami do basw.Sycha tysice coraz goniejszych haasw, Takt marszu, wojna, atak, szturm, sychawystrzay, Jk dzieci, pacze matek. - Tak mistrz doskonay Wyda okropno szturmu, e wieniaczki dray, Przypominajc sobie ze zami boleci Rze Pragi, ktr znay z pieni i z powieci, Rade, e mistrz na koniec strunami wszystkiemi Zagrzmia, i gosy zdusi, jakby wbi do ziemi. Ledwie suchacze mieli czas wyj z zadziwienia, Znowu muzyka inna - znw zrazu brzczenia Lekkie i ciche, kilka cienkich strunek jczy,Jak kilka much, gdy z siatki wyrw si pajczj. Lecz strun coraz przybywa, ju rozpierzche tony cz si i akordw wi legijony, I ju w takt postpuj zgodzonymi dwiki,Tworzc nut aosn tej sawnej piosenki:O onierzu tuaczu, ktry borem, lasem Idzie, z biedy i z godu przymierajc czasem, Na koniec pada u ng konika wiernego, A konik nog grzebie mogi dla niego. Piosenka stara, wojsku polskiemu tak mia! Poznali j onierze, wiara si skupia Wkoo mistrza; suchaj, wspominaj sobiew czas okropny, kiedy na Ojczyzny grobie Zanucili t piosnk i poszli w kraj wiata; Przywodz na myl dugie swej wdrwki lata, Po ldach, morzach, piaskach gorcych i mrozie, Porodku obcych ludw, gdzie czsto w obozie Cieszy ich i rozrzewnia ten piew narodowy. Tak rozmylajc, smutnie pochylili gowy. Ale je wnet podnieli, bo mistrz tony wznosi, Nata, takty zmienia, co innego gosi. I znowu spjrza z gry, okiem struny zmierzy, Zczy rce, oburcz w dwa drki uderzy: Uderzenie tak sztuczne, tak byo potne, e struny zadzwoniy jak trby mosine I z trb znana piosenka ku niebu wiona, Marsz tryumfalny: Jeszcze Polska nie zgina!... Marsz Dbrowski do Polski! - I wszyscy klasnli, I wszyscy: "Marsz Dbrowski!" chorem okrzyknli! Muzyk, jakby sam swojej dziwi si piosence, Upuci drki z palcw, podnios w gr rce, Czapka lisia spada mu z gowy na ramiona,Powiewaa powanie broda podniesiona, Na jagodach mia krgi dziwnego rumieca,We wzroku, ducha penym, byszcza ar modzieca, A gdy na Dbrowskiego starzec oczy zwrci, Zakry rkami, spod rk ez potok si rzuci: "Jenerale, rzek, Ciebie dugo Litwa nasza Czekaa - dugo, jak my ydzi Mesyjasza, Ciebie prorokowali dawno midzy ludem piewaki, Ciebie niebo obwiecio cudem, yj i wojuj, o, Ty nasz!..." Mwic cigle szlocha, yd poczciwy Ojczyzn jako Polak kocha! Dbrowski mu podawa rk i dzikowa, On, czapk zdjwszy, wodza rk ucaowa. Poloneza czas zacz. - Podkomorzy rusza I z lekka zarzuciwszy wyloty kontusza, I wsa podkrcajc, poda rk Zosi I skoniwszy si grzecznie, w pierwsz par prosi. Za Podkomorzym szereg w pary si gromadzi, Dano haso, zaczto taniec - on prowadzi. Nad muraw czerwone poyskaj buty, Bije blask z karabeli, wieci si pas suty, A on stpa powoli, niby od niechcenia; Ale z kadego kroku, z kadego ruszenia Mona tancerza czucia i myli wyczyta: - Oto stan, jak gdyby chcia sw dam pyta, Pochyla ku niej gow, chce szepn do ucha; Dama gow odwraca, wstydzi si, nie sucha, On zdj konfederatk, kania si pokornie,Dama raczya spjrze, lecz milczy upornie; On krok zwalnia, oczyma jej spjrzenie ledzi I zamia si na koniec, - rad z jej odpowiedzi Stpa prdzej, poglda na rywalw z gry I sw konfederatk z czaplinymi piry To na czole zawiesza, to nad czoem wstrzsa, A woy j na bakier i podkrci wsa. Idzie, wszyscy zazdroszcz, bieg w jego lady, On by rad ze sw dam wymkn si z gromady; Czasem staje na miejscu, rk grzecznie wznosi I eby mimo przeszli, pokornie ich prosi; Czasem zamyla zrcznie na bok si uchyli, Odmienia drog, rad by towarzyszw zmyli, Lecz go szybkimi kroki cigaj natrty I zewszd obwijaj tanecznymi skrty; Wic gniewa si, prawic na rkoje skada, Jakby rzek: "Nie dbam o was, zazdronikom biada!" Zwraca si z dum w czole i z wyzwaniem w oku Prosto w tum; tum tancerzy nie mie dosta w kroku, Ustpuj mu z drogi, - i zmieniwszy szyki, Puszczaj si znw za nim. Brzmi zewszd okrzyki: "Ach, to moe ostatni! patrzcie, patrzcie, modzi, Moe ostatni, co tak poloneza wodzi!" - I szy pary po parach hucznie i wesoo, Rozkrcao si, znowu skrcao si koo, Jak w olbrzymi, w tysic amicy si zwojw; Mieni si ctkowata, rna barwa strojw Damskich, paskich, onierskich, jak uska byszczca, Wyzocona promiemi zachodniego soca I odbita o ciemne murawy wzgowia. Wre taniec, brzmi muzyka, oklaski i zdrowia! Tylko kapral Dobrzyski Sak ani kapeli Nie sucha, ani taczy, ani si weseli, Rce w ty zaoywszy stoi zy, ponury, Wspomina swe dawniejsze do Zosi konkury: Jak lubi dla niej nosi kwiaty, ple koszyczki, Wybiera gniazda ptasie, robi zauszniczki. Niewdziczna! chocia tyle piknych darw strwoni, Cho przed nim uciekaa, cho mu ojciec broni! On jeszcze! ile razy na parkanie siada, By j djrze przez okna; w konopie si wkrada, eby patrze, jak ona plea swe ogrdki, Rwaa ogrki albo karmia kogutki. Niewdziczna! Spuci gow i na koniec wisn Mazurka; potem kaszkiet na uszy nacisn I szed w obz, gdzie staa przy armatachwarta; Tam dla rozerwania si zacz gra w drubarta Z wiarusami, kielichem osadzajc ao. Taka bya dla Zosi Dobrzyskiego stao. Zosia taczy wesoo: lecz cho w pierwszej parze, Ledwie widna z daleka; na wielkim obszarzeZarosego dziedzica, w zielonej sukience, Ustrojona w rwnianki i w kwieciste wiece, rd traw i kwiatw kry niewidzialnym lotem, Rzdzc tacem, jak anio nocnych gwiazd obrotem Zgadniesz, gdzie jest, bo ku niej obrcone oczy, Wycignite ramiona, ku niej zgiek si toczy. Darmo si Podkomorzy zosta przy niej sili,Zazdronicy ju z pierwszej pary go odbili; I szczliwy Dbrowski niedugo si cieszy, Ustpi j drugiemu, a ju trzeci pieszy, I ten, zaraz odbity, odszed bez nadziei. A Zosia, ju strudzona, spotkaa z kolei Tadeusza, i dalszej lkajc si zmiany I chcc przy nim pozosta, zakoczya tany. Idzie do stou gociom nalewa kielichy. Soce ju gaso, wieczor by ciepy i cichy, Okrg niebios gdzieniegdzie chmurkami zasany, U gry bkitnawy, na zachd rany; Chmurki wr pogod, lekkie i wiecce, Tam jako trzody owiec na murawie pice, wdzie nieco drobniejsze, jak stada cyranek. Na zachd obok na ksztat rbkowych firanek, Przejrzysty, sfadowany, po wierzchu perowy, Po brzegach pozacany, w gbi purpurowy, Jeszcze blaskiem zachodu tli si i rozarza, A powoli poknia, zbladn i poszarza:Soce spucio gow, obok zasuno I raz ciepym powiewem westchnwszy - usno. A szlachta cigle pije i wiwaty wznosi: Napoleona, Wodzw, Tadeusza, Zosi, Wreszcie z kolei wszystkich trzech par zarczonych, Wszystkich goci obecnych, wszystkich zaproszonych, Wszystkich przyjaci, ktrych kto ywych spamita, I ktrych zmarych pami pozostaa wita! I ja tam z gomi byem, mid i wino piem, A com widzia i sysza, w ksigi umieciem. KONIEC ---------Konwersja:rpg6@go2.pl (2001) wsi? z daleka od wiata! Jak ziemianka!" A na to Zosia rzeka skromnie: "Jestem kobiet, rzdy nie nale do mnie, Wszake Pan bdziesz mem; ja do rady moda, Co Pan urzdzisz, na to caym sercem zgoda! Jeli wo uwalniajc zostaniesz uboszy, To, Tadeuszu, bdziesz sercu memu droszy. O moim rodzie mao wiem i nie dbam o to; Tyle pomn, e byam ubog, sierot, e od Soplicw byam za crk przybrana, W ich domu hodowana i za m wydana. Wsi nie lkam si; jeli w wielkim miecie yam, To dawno; zapomniaam, wie zawsze lubiam; I wierz mi, e mnie moje kogutki i kurki Wicej bawiy nili owe Peterburki; Jeli czasem tskniam do zabaw, do ludzi, To z dziecistwa; wiem teraz, e mnie miasto nudzi; Przekonaam si zim po krtkim pobycie W Wilnie, e ja na wiejskie urodzona ycie; Pord zabaw tskniam znw do Soplicowa.Pracy te nie lkam si, bom moda i zdrowa, Umiem chodzi okoo domu, nosi klucze; Gospodarstwa, obaczysz, jak ja si wyucz!" Gdy Zosia domawiaa ostatnie wyrazy, Podszed ku niej zdziwiony i kwany Gerwazy: "Ju wiem! rzek, Sdzia mwi ju o tej wolnoci! Lecz nie pojmuj, co to ciga si do woci! Boj si, eby to co nie byo z niemiecka! Wszak wolno nie jest chopska rzecz, aleszlachecka! Prawda, e si wywodzim wszyscy od Adama, Alem sysza, e chopi pochodz od Chama, ydowie od Jafeta, my szlachta od Sema, A wic panujem jako starsi nad obiema. Juci pleban inaczej uczy na ambonie... Powiada, e to byo tak w Starym Zakonie, Ale skoro Chrystus Pan, cho z krlw pochodzi, Midzy ydami w chopskiej stajni si urodzi, Odtd wic wszystkie stany porwna i zgodzi; Niech i tak bdzie, kiedy inaczej nie mona!Zwaszcza e, jako sysz, i Janie Wielmona Pani moja Zofija na wszystko si zgadza; Jej rozkaza, mnie sucha, juci przy niejwadza. Tylko ostrzegam, bymy wolnoci nie dali Pustej i sownej tylko, jako za Moskali, Kiedy pan Karp nieboszczyk wocian wyswobodzi, A Moskal ich podatkiem potrjnym ogodzi.Radz wic, aby chopw starym obyczajemUszlachci i ogosi, e im herb nasz dajem. Pani udzieli jednym wioskom Pkozica, Drugim niech sw Leliw nada Pan Soplica. Natenczas i Rbajo uzna chopa rownym, Gdy go ujrzy szlachcicem wielmonym, herbownym. Sejm potwierdzi. "A niech si m Pani nie trwoy, I oddanie ziem Pastwo tak bardzo zuboy; Nie da Bg, abym rczki cry dygnitarskiej Widzia umozolone w pracy gospodarskiej. Jest na to sposb; - w zamku wiem ja pewn skrzyni, W ktrej jest Horeszkowskie stoowe naczynie, Przy tym rne sygnety, kanaki, manele, Kity bogate, rzdy, cudne karabele, Skarbczyk Stolnika, w ziemi skryty od grabiey; Pani Zofiji jako dziedziczce naley; Pilnowaem go w zamku jako oka w gowie,Od Moskalw i od was, Pastwo Soplicowie. Mam take spory worek mych wasnych talarw, Uzbieranych z wysugi tudzie z paskich darw, Myliem, gdy nam zamek wrconym zostanie, Obrci grosz na murw wyreperowanie; Nowemu gospodarstwu dzi zda si w potrzebie; - A wic, Panie Soplico, wnosz si do ciebie,Bd y u mej Pani na askawym chlebie I koyszc Horeszkw pokolenie trzecie, Wprawia do Scyzoryka Pani mojej dzieci, Jeli syn, a syn bdzie, bo wojny nadchodz, A w czasie wojny zawdy synowie si rodz". Ledwie ostatnie sowa domwi Gerwazy, Gdy powanymi kroki przystpi Protazy, Skoni si i wydoby z zanadrza kontusza Panegiryk ogromny, w ptrzecia arkusza. Skomponowa go rymem podoficer mody, Ktry niegdy w stolicy sawne pisa ody, Potem wdzia mundur, lecz i w wojsku beletrysta, Wiersze rabia - ju Wony przeczyta ich trzysta, A gdy przyszed do miejsca: "O ty, ktrej wdziki Budz bolesn rado i rozkoszne mki! Ktra na szyk Bellony, gdy zwrcisz twarz pikn, Zami si wnet oszczepy i tarcze rozpkn, Zwalcz dzi Marsa Hymenem; srogiej niezgd hydrze Niech do twoja syczce z czoa zmije wydrze!" - Tadeusz i Zofija ustawnie klaskali Niby chwalc, w istocie nie chcc sucha dalj; Ju z rozkazu Sdziego pleban sta na stoleI ogasza wocianom Tadeusza wol. Zaledwie usyszeli nowin poddani, Skoczyli do panicza, padli do ng pani, "Zdrowie Pastwu naszemu!" ze zami krzyknli; Tadeusz krzykn: "Zdrowie Spobywateli, Wolnych, rwnych, Polakw!" - "Wnosz Ludu zdrowie!" Rzek Dbrowski, lud krzykn: "Niech yjWodzowie, Wiwat Wojsko, wiwat Lud, wiwat wszystkieStany!" Tysicem gosw zdrowia grzmiay na przemiany. Tylko Buchman radoci podziela nie raczy,Pochwala projekt, lecz go rad by przeinaczy, A naprzd komisyj legaln wyznaczy, Ktra by - krtko czasu bya na zawadzie, e nie stao si zado Buchmanowej radzie. Bo na dziedzicu zamku ju stali parami Oficery z damami, wiara z wieniaczkami: "Poloneza!" krzyknli wszyscy w jedno sowo. Oficerowie wiod muzyk wojskow; Ale pan Sdzia w ucho rzek do Jeneraa: "Ka Pan, eby si jeszcze kapela wstrzymaa, Wiesz, e dzisiaj synowca mego zarczyny,A dawnym obyczajem jest naszej rodziny Zarcza si i eni przy wiejskiej muzyce.Patrz, stoi cymbalista, skrzypak i kozice; Poczciwi muzykanci - ju si skrzypak zyma, A kobenik kania si i ebrze oczyma; Jeeli ich odprawi, biedni bd paka; azadza , rzek siermigia,A 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAN@