.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBAHٟHYHdAD dT,0Q 4 4:9Q 4 4:N8Q 4 4: S 4:8  0S`H`hH`/.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBA 0Uih7 RUD@ 0X@ q`PUUQ HAptbd5Q1QUUQl)`D` P@ @I Hps'6FTQE%In@p`P+5@;7g;#Oh(qF&PRQ oOwww.a$PcWЏ`^&'_ ?dP@*Q?piIp`5SQUEU`ߖ_p`_c~P?@G@FTtU4b_`dHpw6fP0;UhGsPpIwrF@TPAUE@?c@`@wGfaUP ?Ph`tp@ff1UU$b!o{׀(2?ulB_a{%aQbrf>)< ^ 5~C?B{A H7p6 `^Q5UU@IFtrdUQE@??faUR0U?@)A)(wJfZS00%1[1F!wpfU!U UU4AwwGf~_ @DwfaS#P`@A0PU@k_ ! T?2ifa$UEDQ$!?^%^?#I@hwttFbBEqA  wBd@Q@biq_TR0BC?ww??QbTUBU4$??dQC!?ۙA_swwbE3_Ai~$_~`1P0S$I`QiÆqw 6UT'@i `h`GGGf&A%`iݑhHq#FF]E$E~a Iqi!GOETHH#`P1a C@q@81b@r6F0`ffPFR??01?HB*i8btwa79*Q@ _ TPp#```0w%FS ?`0660SS R8 DqF6 Qy@`p?TPU4q? ~@  7 _0\/zz @0H??*kp3$$$$RSSC4FF%RteC4VG%RddC455%BBBBX=RJZ9gs{X=LJZ1gs{gCClC)C] 𵆰KN$kIHRR!B!GOys@-h$U`!!4, W@  7B  ?' xG 7(9"HBa8dI# h@C8!> - @'% x 7 / ' L '` h #@ Hx( GhCXC C2C J'PhR{3:3z;@* 9+ѐpGhC񵂰 )Hh.8PCpR(0 9 B %($EHh( "B"1# .1o0:0z!@4B Hh ))IBIIIBIIAG1hCHIh h`B@@#@Oi#B i1a)ۉ HaaI ` !@CpGhCCC!"R( KR(HQ1B !HpG0  #GK *KK#A#CETS0 \ ,!!1BCR0(۰pG0*A A"I2 "HpG@I" pG@NhH1iCA@@ 0a xA(h (ya` h 7B  ?'! 1@#BHМC` GC "JI# h@#[B EHpEI hO#'<pK $x#Cp"Cp8< $Qx9K!CQph !#B!`4I`4I3IMH`$] h`!!4,*L C8a!Lhi@Hhh (ڠ!I!IXH` 8@H8@$( 2`!4 ,L C I  IMGC2lCC `8` $M/`U/ HC(a/ / ` Ӯh/ѰI/IX` @/(/ H @O8CGC h`` G G Oh 0*2Rh"B"]GCK"hB"%0NGCB828!RGOFFONwith RONOFFSLOWMO5min10min30minOFFIIIIIIIIIIIIIIINormalTurboCrapProtGBAGBPNDS1P2PLink2PLink3PLink4PBlackGreyBlueNoneYellowGreyMulti1Multi2ZeldaMetroidAdvIslandAdvIsland2BaloonKidBatmanBatmanROTJBionicComCV AdvDr.MarioKirbyDK LandDMGMGBSGBCGBAGBAuto Goomba Pogoomba ' I" ;`AHx('@I XhF? @HAIx XiFhFiF" F;O @ 2 2 > GPowered by XGFLASH2.com 2005uChav2.2 on wC`C`B autofire: A autofire: 2`Controller: Display->Other Settings->Link TransferSleepRestartSave State->Load State->Manage SRAM->Exit Q" 6h:H;Ix X:hFiF 8H8Ox8:XhFiF 6L7Ix X6hFiF x4I X4hFiF 4H4h :XhFiF y0:XhFiF /H/x:XhFiF /H/hhFiF G Other Settings(`VSync: _`FPS-Meter: C`Autosleep: `EWRAM speed: 2Swap A-B: Autoload state: (Goomba detection: PaGame Boy:  " HIh XhFIiF 7HIx XhFfOKBa  @&60`.CH p ;pAH[#  >Np00Xp!000pp@;p#C3H&1H1A1HA(1%H&V f>Й(`]0 Z&v  # 06N<,$$ 4D=- Hh. 47?/ JGgCTCC brac#\T3:рpG H!I LhB 8hB <`x`Gg1W!"Cxx;Cx?;Cx?;CY02*ۀpG e") |"* wZ'?рG Write error! Memory full. Delete some games.1K1Oh#[<f'BC#fB7B+) #[B 5 (92>.'C.`h`=- 9*d'C'``` I02 `!Ip02B @I9 GCg^)2:p01ypG "S!H9 !7< 9< !7< }9 79 G00:00:00 - 00/00kKCIh h&1+AL! + + h)89B)) !`  Y'# ` B )"B" 0 1_Bѡh7  &.ѽB  i"2 D/"3 =( ("B" 0." )7 (" H` `GCgPush SELECT to deleteSave state:Load state:Erase SRAM:CKL(#[30 g``Hh`Hh2`HOx(8I Hh1.1"8NGg0CPCuCgCTC LjF ` (ќG  "! h-!h8BH ` 8@jF (H8@C #L!:#k LjF `  @"! h("! h 8@jF H8@GgCd#C% I NBh3B1` *I `GgCIh" J)0% )>hI`GgCH#h@pGlC( Hh/jF!(HhGPCTC(јG ") O#!";HhjF!v( "!6( g Saving.gPC(4! N(-h()!D("#[M0"#K!I H631!"H`!8Gg0!HKJ?"!GgA(< Hx8Hhw! ! -hB "RIH<// "Ah J00""RIH"GdCPCHx"Hh-jF! (hBE"R I HjF!8(zGdCPC  .MiF(`(G @&h%(B(!{%mH5hB#[B I") `%5<- M"!(h)h8BH(` 8@iF ( H8@CpC ROM not found.I(IjF! ("L#[0" IHhqHhHqHIx xCI x CI xICqHxHhO`/"! #[0"Gg0g8\_C(C_dCPC(!jF! (Jy`Ay J`y Jp!@ Jp!@ J#pI@@ pG8\_C(C_&O(C !I%=p70BjF! Z(L#[0"IHJhqHhHqHxqxyCq/`"! #[0"Gg0g8\_CC8O8J9j `%3L.S][D/7>W S BՉ-63CCBiсщ) щIaZ %KB$H!!с!C P CKBH!KBH!KBPh(Е`h(Аh8`HH8bH#CpG!`Q`сQ`gC @0&@  HKhB Hx( H! I CII#CpGC0vC CB0ӄFR) xp@Iу:Ӱɸ:Ұ 2 p Cp p p xpI@R`FpG CCXPpGR\TpG/Y@P@ KRB#BBRB[AB Z@P@Y@pGGGGG G(G0G8G CфF0 LC+@# @pB0`FpG xpI[*pG2x+ x1p2+pG/KRB#BBRB[ABpGFCˀ  xx[IR gFpGFRp@: C C  :ӁTR`FpGxG0`B @ @   !QR B0`BaB/F C ӰL;C+@рҰ xpI@+ R`FpG p@R`FpGxG--N< \/ Divide by zero///4 ,P$PP //38//1e "" \  /\ \$/< }Ϡ0\ }Ϡ@\  @0}ϠP\ // XTS4xVͫ0 FhnzZ~h2 0;.Yk  RT;h;h;h;;;T; T; = = =<<<<<===<<<<<<" =l=H=T; O-<04 +**)HAIB*@/@GPO|xt,`- .{H x@@44P,T(X$\ㄔGO 2 ZB^?O/pD-逡$ b(`4@ 0 PPQ0S$pD/XCP ` w9`9@9,C BB4Cx0@P`x404x40x4L-`ጠ匰Z @O PPQP$T0IE?@  L/xxxx h>P`@: ;;,'t,C2\+phà`àbàcàdàeàhàiàlàmàpàrà`sàtàu` àxàyà|à}ààà`bcdehilmprs`tu` xy|}wxFFFG8GhGGG H(??(@@(AA(B?(M3"o{3"o{3"o{3"o{UUUUUUUUUUUUUUUUUUZJZcUUUތk)ZcZJggU F%)YZJZcޢBk{URZJ!1sJ!!scR)祥{))Bu)ksJ!!scR)祥{))BތZsJ!!kkcB{))BȐPDBRRRRZZk{!BRZ{9RZ{9RZ{9Zk{!Bε!)99JZ9ﭥkZZB猥BRkRRRBZޜkf!BRUURBΌZR>sB3 wx#5 ZM`) UUUѩQH%GGM[jcBs{!%   @h*>` ; 8L 50@  ,$ /P-"P-p???????-???/@-L =@P 1 @@@0S@/0S@/                  @-BJRZbjrz "&.B1.07, T\ 0P@0/P00/$0/  R 0/޼ DP`l  0܀P:O-@PB A  ᠀堐cp@DA`PPP` \ EX P: O 0@-S"I 0  \0 Π0 S( 000 Q@@Ao 0!CexV4-$2X$QP$? @P,,0 R :Q0A 2 --N< \  Divide by zero!"!!"!"!!""!!"!""""!"!!""!!"!""""!!!!!!""""!"!!"!!!!!!!"!!""!!"!!!!!!!"""""!!"!!!!!!!!!!!!!0CFGNINTENDOxG[?xGbxGDxG\?xGZxGxG\xG xGxGxGexGxGqxGxGXTW@XTW@XTWXXTW$ %Ƞ B.瀀XTWX XTW2T12@XTW21TE112@XTWX\ကXTW0@2#D#@XTWČ~ B. B.XTW'1p2#!2XTW%Ƞ +LကXTWXE XTWe\2T12eT@XTWe\21TE112eT@XTWTXကXTW0L2#@#L@XTW$ PI@XTWhXTW$ &Ƞ B.瀀XTWh XTW2d12@XTW21dF112@XTWhlကXTW0E@2#@XTWXTW'1p2#!2XTW&Ƞ +LကXTWhF XTWfl2d12fd@XTWfl21dF112fd@XTWdhကXTW(0d@2E@XTW@HXTWxXTW$ 'Ƞ B.x XTWx XTW2t12@XTW21tG112@XTWx|ကXTWD QDR T"@ 22#1@XTW@T 2231@XTW@HXTW'1p2#!2XTW'Ƞ +xLကXTWxG XTWg|2t12gt@XTWg|21tG112gt@XTWtxကXTWD$ 2@XTW@HXTW|XTW$ 'Ƞ B.xG XTW||倀XTW'Ƞ + 212  B.XTW'Ƞ + 21@112  B.XTW'Ƞ B.XTW12@XTW@HXTW|'1p2#!2XTW'Ƞ +xGLကXTW|@|倀XTW2D12@XTW21DD112@XTWLကXTW22#@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTW'Ƞ +X\ကXTWXP@XTWT%T@XTWT&T\@XTWTP@XTWT'T\@XTWTP@XTW'Ƞ +TXကXTWT$T@XTWh`@XTWhd@XTWhd@XTWh`@XTWhd@XTW'Ƞ +hlကXTWh`@XTWd%dl@XTWd`@XTWd&d@XTWd'dl@XTWd`@XTW'Ƞ +dhကXTWd$d@XTWxp@XTWxt@XTWxp@XTWxt@XTWxt@XTW'Ƞ +x|ကXTWxp@XTWt%t|@XTWtp@XTWt&t|@XTWtp@XTWt't@XTW'Ƞ +txကXTWt$t@XTW% 'Ƞ B.瀀XTW%'Ƞ B.瀀XTW& 'Ƞ B.瀀XTW&'Ƞ B.瀀XTW' 'Ƞ B.瀀XTW'Ƞ  B.瀀XTW PI@XTW@H$ 'Ƞ B.瀀XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTW'Ƞ +LကXTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW'Ƞ +$L02!2XTW$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW'Ƞ + (!$@02!2XTW(!$@02!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW'Ƞ +$LT02 2#!2XTW$@T02 2#!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW'Ƞ + 2##?$@2# 2#D1!2XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW'Ƞ +2L1XTW2@1@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW'Ƞ +0L41XTW@1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW'Ƞ +0L1XTW0@1@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW'Ƞ +$ T02 2#!2XTW$T02 2#!2@XTWg XTW|Ě -,XȌ,Ȍ|ĊTXXTW XTW -XTWa XTW%|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$L02!2XTWI|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWXTW@H|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -XTWXTWXTW I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Qf  -XTW (!$@02!2XTWI XTW|Ě -,hȌ,Ȍ|ĊdhXTWJ XTW XTW&|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$LT02 2#!2XTWIOhXTWXTW}XTW 2##?$@2# 2#D1!2XTWI& $ XTW|Ě -,xȌ,Ȍ|ĊtxXTW%( $ v뀀XTW'|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW2L1XTWI |(!|02 "2XTW' -@XTWČ$  B.XTW0L41XTWI( LXTW|Ě -,Ȍ,HȌ|ĊL0P ;XTW%( oLကXTW@XTW  $|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q8 XTW0L1@XTWI0s|(!x02 "2XTW|t倀XTWČ +LXTW|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -H@H$ T02 2#!2XTWI80O- ģij,F.  !#RO/#>5:5`   h/<<3   4# R $# ,/  /"P" R" B4 4@ FxGQEĊQEĊ x ĊG @ĊQEOĊ$ P P@ $ @: $  vR $ $@ H  P  X ` @ I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWPFPFh>P01// \J" 3--:--. .:::::::.TA`AlAxAA:AAAAAAAAA:B B,B8BDBPB\B:::::::::BBBBBBBBBBBBBBBB@56d6677:477778::::::::::-::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: \(UWQL \UWQLRead from OAM. Wrote to OAM. \J2--:----:::::::-<@H@T@`@l@:x@@@@@@@@@:A AA$A0A  ˌ  ˌLT!L t >  ˌ  +xxxxSNtuuh>Ix^Z!`@@&9_9_9_9_`?DDDD@ D H L P T X T X  PO4OdO::::(;|;;;-<;:: v  (;=L<$<!Q@-U@ nO4rOP$ P$ P$ P$ P$ (;<<: 9: =0=:+ P CSv(;\=;;?(;=<:(;=::C9@-0<<<<8$@DA$HLI -$@DHL$T?99 0Px h8Tx0`|  P 8Lt@`4PhH 4 ` |       8 P l        4 P |        @ X t       $ @ X t       <X p0\(<Pdx @l4p$`(\$THH0Lh ,Hh(Dd0d<l (ldlBDTl$ X h P$     !(!d!!!!!0"X"""""#<#T#### $ $$$$:::::::(::::8 ;;D+bkGG@@>BEoE>B>RG>Uff s nٙgcnܙ3>CLAS PIESNOROLA003la ZCopyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. 1͑>$Pp>a>&>>#ͪ1>Vu͔!̓> (Om '  /  Ͷ   ̀>>xE>@A>>@B! 6# x G88888>> >>> #v(L Vw cog _ 9W -O G M< >Om B< >ON B B> B#(((%#(&(0($0͏B B7B@7BͪBjB@B@jB#= >O B#< >O B!>w# !6# 6#6# ! e" !0" !@ " ~B~B~B<$<$~BfZB~!>P"">">w!>""̓ !>LT]RO >G@( A(A **** L=L !>LT]RO}o|g>G@( A(A :::: L=L  L =O  G| 8 `8xG   L  { G=G|   G|  G L  !>>}|!@}|e !%*Gx(*v*Gx(*OG> > >>!'w}|!@}|ͤ e =G|  ͤ(e >( e > G|  e >>( ogog#F+Nx<(+x og#} #}|!@}|<ogog@ B} =T]og} |(6+} +}|!@#F+Nx<(x(}|<ogog~#~############~+~+~+~+~+~++~ +F+N+~+ng@* x $(͍ (͍ ($(%!@6>$$(!@6>$#(!(= y#!y(  yͶ  #O># y(*(/(4(8(<(@(D(H(L !P !` !p@!8!0!(! !!!!@( A(A ~/" !J !%!v*Gx(* G<8ͤ(e >>7 >˜ ˜ ( e >7 =>G!x(^#*Oy(* y!(!( !ʼ R df!R \!W!R_y(=RG@( A(A """"  T]  RG@( A(A """"  T]   @( A(A """"  T]  > >A! y( >""" N"O">og> >A! y( *GN 0*GO (* >oge G|  > >A!   # ogWoXgo&T]))))))))@@* x !6# x !V#z(9~ #~#_ #F~8#GN#~#O͏V#z 8)F#4zW{_F#4 Q z__F##4 Q z__V#z 8)F#4zW{_F#4 Q z__F##4 Q z__x(7`i`UOVG0 y T])))))@i`UoVgy Oi`))))) @ k&))}o ! {(8=xw#wyw#wˇ@@>@>GHI!`>" " !@6# ! 6# !><>(!< <(w#   w#  (,>O!`>" x >" x `>" x >OL> /7G>/Gx>0(>>$ x >$@( A(A @(D ɇƀhiA * >hiA * >h@iA * ɇƀjkA * >jk@A * ==|================<=======<===<===<=<==<=|=<!(>""## ͊K! ͱ6# _!ͱ6!`zͱ" G> ͱhj!ͯͯͯͯͯͯͯ\8x>!'w!SoTg((}!A|1}!M[GYoZg}Q|R!O6qQoRg# M>O!~w>0>MwD ̓@>O@o@gd>Od>O!@O@GoO!@O@Go>h@i >@D8LO_( !O~=_wM>O!@*fo>!hw!D .AN .isrsrsrsrsrsrsrsrsrsrsrsrsrsrsrsrD !M*fo@* x > "  = @D0D8@@L  &###bkG#G#G#Gx<=w#w#w#wbk###w#w#w#w6#6#6#6~w#~w#~w#~w++~w8G#~wG#~wG#~w++~###RRR@@D@EEEEuT\P\࠮⎊.興*Ϊ ꬪ]QwwUw :(**2**Ht@EutTTTT *ʪ ..*.@2**2**2 )*:"0*(* NJN .( wuUw@[RSRK ʪMI @@]U]Q]@gUWTW࠮⎊.興*gUGDG슈 ꪪ 8(+83*+t@Euu@@D\T((+0+*+ 0((3**3 (@nBNJ.wQwEwwuWq@YTUUU@@8 # #"; ݕ]pPPPp %%% " """":@XTTTTwuWq@YTUUU@@HPSRRSꪪꪪRRR@@D@EEEEuT\P\࠮⎊.興*Ϊ ꬪ2**2**2  .*.(.@t@Euu@@T\P((+0+*+ :**:***wTwAwtTTTu@@@; wuWq@YTUUU@@8 # #";@jJJJ.@NJJJN @UUUU]@@E]U@@@wQWUWwuWq@YTUUU@@U]@jJJJ.@JJJJN wTwAwtTTTu@@@QWUWPWgQWUW*@  PPP/ HHHJH bS"@@?;?bS"@@}%@ ee!??~@|A@@> PpPP?h  A`B$`@@FF@FF 4 (`? 80   @@@@ D((|DD|аpPVuDDDw'DwUUUU) `PTPT .@lJHH(쪪`wQRTwwQRTw@, @3RSR%-%JNHHꪬ **:(+*+:*;":!  DDDUR pPTPT EŀUUUUwD pPPPPdjjLH@@@"媪@ PPT&B$ $TTRࠠtDEuEEERptPtBDAEEEuD\T\rD@tt@wg®jHJJJJPXT  A]@@@@@@@@@@? ?((((((((08 (D))O}FF@Vf 4 (`$C@@ H`  /B@ @VWXYyQDUP" QpP PpU)*TsRzUk@UaJI U U 0tU@)AEJ*UR UUSUrUb`_U0 F H0/Po`?@ @0 HY AE}!:UV%@ (70@?**W@``0耢|EUU  UU @@>8'X B'BE%B) *UT(Q"UUU@?@|<$8R@?~*3-@?r P ǎ 8<9x?`|>`@@@?0xp <"  <p AHqH9qqqq |@? ? ,|JJUU U@U` @P̴*`"  `UT ? ? %Bw H08@ <C *@??8U pra t"Àc,B@? H   @((  p``Hp?$<8x<000p<!p``pp``pgcgc~dX  H ? d`(@P? )@ Y?L;B3P!P1@1D;%:?8D8lšd|>nv1f<M6c`aI>7&=)111))cUTTTS|b\Y?p&p P0 8D8>|>1Ο|       !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~G,bG,G,bG,G,bG,G,bbbbbG,bG,bG,bG,bbbbbG,bG,bG,bG,bbbbbG,bG,bG,bG,bbbbbG,bG,bG,bG,bG,bG,bG,bG,bG,bG,bG,bG,b _ _ _ _G,bG,bG,bG,bG,bG,bG,b::>            ;>      ;  ; ; ^>  ] ~ ] ~ ] ~ ^ ^ ^9 ] ~ ~;  ;  ;       > > > > > > > 8  ~           \ z z z z   >  >   ^7  ^7  ^7  >  >  zz5 $5$ ~ ~  ~ z z >> ~ >  >  >  > > ^ ^ >   5   5   5   5   5  5 ;  5 $5$ 5 $5$ 5 $5$ 5 $5$ V V W8~$u 4$5$$4$5 5$ 4$5$$4$5$5$$5$xx4$5 5$ 5 5$4$=5$4$=5$4$x4$x4$= = =5$=5$4$~3$4$4$= 3$4$4$^ ^ 4$4$3$W3$W3$^ 3$^ 3$::< S$ ~3$ ~3$ ~3$:3$T  = =  ~ ~ 2$3$2$3$2$3$= 2$W W W 3$ ]2$S$2$S$2$W 2$   S$S$2$< 2$< 2$ 2$91$2$1$2$1$2$0(1(1$2$0(1(1$2$0(1(1$2$0(1(1$2$2$1$2$2$1$2$2$1$2$2$1$2$0(1(1$2$0(1(1$2$0(1(1$2$0(1(1$2$2$1$2$2$1$2$2$1$2$2$0$1$0(1(0$1$0(1(0$1$0(1(0$1$0(1(0$1$0(1(0$1$0(1(0$1$0(1(0$1$0(1(0$0(0(1(0$0(0(1(0$0(0(1(0$0(0(1(0(UQ$40$0(40(0(40(/(0(/(0(/(/(0(0( 0(/(0(/(0(/(T/(T/(t/(t/(P(/( /(8< t/(!O(/(/( O(< t$y/(o$o$X$yS.(/(S.(O(.(O(.(O( .(N(o(.(.(N(.($.(N($.(}.(o(N(W$.(SM( !N(s$N(< N(7 -(6M(M(7M(!M(n( M(RM(RM( n(sM(!Rs< M(M(M(R!M(< M(xRM(6%M(w$L(6$L(!M(L(!M(L(!M(L(w$L(w$L(w$L(w$L(L,!M(L(L,!M(L(L,!M(L(L,!M(L(L,$L(L,$L(L,$L(L,$K,L(L,M(K(L(K,L,K,L,K,L,K,L,K,L,K(L(K,L,K,L(K,L,K,L(K,L,K,L(K,L,K,L,K,L,K,L,K,L,K,L,K,L,K,L,K,L,K,L(K,L,K,L(K,L,K,\ K,5\ J,K,%K,5J,K,J,K,K,50!J,K,0!K,5J,5K,J,K,J,5J,5J,5J,J,/!$J,5P!J,5$J,5k,Vk,5J,5J,k,5J,55I,%j,p!I,4qI,%J,I,(I,%j,5I,UI,|I,4$I,4I,i,4I,4I,v%I,Ui,;I,4$I,N!I,i,!I,pI,4I,O!U[ I,4: I,I,4i,:p!i,4I,4N!H,4(H,!$H,4!H,4H,4N!H,4N!H,4N!H,4N!H,H,(H,H,(H,4o!H,4(H,4N!H,4N!H,4N!H,4N!H,4(H,4(H,4(H,4(H,4N!H,4N!H,4N!H,4N!G,H,(G,H,(G,H,(G,H,(G,H,N!G,H,N!G,H,N!G,H,N!G,H,(G,H,(G,H,(G,H,(G,H,N!G,H,N!G,H,N!G,H,N!G,bMG,bMG,bMG,bMG,H,N!G,H,N!G,H,N!G,H,N!G,bMG,bMG,bMG,bMG,H,N!G,H,N!G,H,N!G,H,N!G,bMG,bMG,bMG,bMG,H,N!G,H,N!G,H,N!G,H,N!G,bMG,bMG,bMG,bMG,H,N!G,4N!G,8h0G,88h0fVG,u^8h0u^oIG,u^oIG,88G,3V{fh,^{nEG,3VM{h0u^jG,u^{NE43VMG,3VMG,3VM{G,TZ{84bNE4{Q =h0boIG,3Vbh0b{QG,b{QG,{Q =h03V{f0bNE0u^{oEh0b{Mh0TZIG,bMG,bMG,u^{oEG,3V{fh,b{-Ah0UZQ{h,fMG,3V8h0oNEG,oNEG,UZQ{G,u^4G,80h0G,48h0G,oNEG,oNEG,oNEG,oNEG,48h0G,3VbG,3VbG,3VbG,oNEG,oNEG,oNEG,oNEG,3VbG,3VbG,3VbG,3VbG,oNEG,oNEG,oNEG,oNEG,3VbG,3VbG,3VbG,3VbG,oNEG,oNEG,oNEG,oNEG,3VbG,3VbG,3VbG,3VbG,oNEG,oNEG,oNEG,oNEG,3VbG,3VbG,3VbG,3VbG,oNEG,oNEG,oNEG,oNEG,3VbG,3VbG,3VbG,3VbG,oNEG,oNEG,oNEG,oNE-@VWXYz~!=* T*ժ*UX@@@p@P @PU ! UT(@P@YUUUUU TtDveU PPUrAB  @C@ Ž~Յu__UUUU UUUPPPPPPUUT\D??? ????@?U?hߟ U@B_Z*T+]_G80X??` ጀll6@@???@@gX_`kT@?@?@| PW X @@?= @* A;j ? ڼzf@W |????d?@?@?@?@?@?E?JTT`?/? /.>~_ /UT*W?? @@?@?@?@?@?@?@0?P< !$?<~? ;0v0@ |????????@?@?@?@?@?@?@?@W ` 0?? /"17@~~@UUUD???00?????@?@?@?@?@?@@?p~N`}@^@?@U@ -@??`_GUP U*UP@TPT@PPPUUT@ $@/^>_.@@?T Uw*U-ذIPPZ%000$8 (PP0OpOp!}UDDJ -._/`@@@ AA8#N400DĀpi610Y2GxpxpO! L?h?h? lv0@ ^P@~lAl8Ԍt C pp8xppxxx<<00q11|?8xx8x0(T,>>:~f3;;;;)`00@a0 09~j%<c <8Z??>0p>|<<<8p8Mx8`Q ?Aq? _???  \ < 8 ?8|{tx08A1?AÁ??S#S{_; xt`   1/???g,pp~p?< ?,9%8@ y@?.q0qpqp H  ?????x8p8p8?|/ yɶҭ=X"K 7wp{_/l|2@3??Uo_!8O9F_ЯȴР?{Vj `0G8  , 癯(8KABCԛY8v@&>V<<w'3LFvld}=0==V;0 & ML aia``@`B`@"`@`        !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~(! & d!$C .)  * *! *!!) * *! *! & &X n! * &%   &z !+. . *dJ2DB2DB)6  &Y !+2 . *!EB &.)D:)X  &!+2 & .)!=!^!!) &7 !+6L6 *)*=*^)I*) &,.,&+"!-. &L6)*'.=*'.^*j+J*,*+"-*!,.& &!)'2='2^*iKJ+"-*L",&&&-*/&!&)E>F6=E>F6^IKiJ,&-*L"M& &0&.&&)E>=E>^ JKjL".*M&N*.&O&0&Q& ")eF=eF^  jKkL"N&M"P&/*0*P*O&"/*)'.='.^ km"P&N"Q&N&P.q6O*"/*)=^ lN"P"m"p&O&Q2r6P* P.)=^  ln"O"o"p*r2F>P. r:)=^ p&&n"q*B6JQ2"B)=^ o""p&JN. >P*J) '" ='" ^   n*BN: q2."B)'" = ^ "BJ2 P.->)&" = ^=  ""&2>B O*-q6)F*=F*^= "2*6 o*-6)E*e.=E*e.^= "p**.*o"M.)F")=F")^= o""&)n"Lo&)F")=F")^= o&")m"n"K)F"(F"(^= +m)m"Kn")'('=('^= +m)l"Ko")'G(=(=^(2, Lll)l"JI)'G(''( 'aaL  l(k"JI'((''( & '  ' L mmk)kJI'(( '(' &  '  'm,(jJI'((''((' & '' ''m (jJI(H!/2'H(/2(''& M m#iIif(Ib $ E&A  ,M#iiM#IiiM#)I--$ 2'  -#N#IiN#HIIN#(() -F$P6H! -#N#HiI(HIH(%(E (%.2I-   -#N#Hhi(HI)g'%(!G& f h -#N#HhIi(HI)( b !I%f e  .#Hhi)hHI!('%)) -I% j)g-#FH!iH% k"%!%i%(%-i)/.c)2j%'% *C -#M#Gi&M.):-h!N2)%))P6c )/6).f-#j!i .)2)H%N6))) 2cI-%C ,d ,!n2--%h!)& .)61H%N6 b )C d!E h-.2)%!M6H!'&'I)b Ab ! d  !6 .2;h!'- 'h% '!c '!%!6d)P6 e $ :J-6)%)& .)'.2)!*b -%!..d )!k- )%  -:i-Y-(%P6 !j-%5B I%1C k- )1j1 .51I)P6!B t "  !d-!9*1!)sc Jd * !ck-$5 -s  R kBs !(C-)06$"5  R " )O2" (-)%0>s%%s krcj!C-O2! (dJ- 5*1 s 2c1'!-d (d1%q:c ( %J%0j!c() - "dC( -$C)% -B$B (%-- O6( Cc (C*-1c J)1c()--()A%d (k-$5B H%-(%J-c!()Ab add( -C )5c-p:%J)!)'2c "dCC ( -C%k-c)>)) J)H% )%/21Bd!tZd( 1dk$1d . r: )H)P"%P2AHb !!(L1C $K!d)-$- 1 (%%cjd1 d&7dS 2s)( C s  l &dS s  cs [R   *%t K2  kBs " $S+%$-!$s % ldt  K(!$ts RZ   $ t2 l  d1Bd!dC -%.>c(  $d! k-$% C !!C B O>R --5Sd)%5$ $ )d $c )!!c cPJ$0>)Wek5 /B"  1!(e" $!d$" ()C ) 5qFj1Z$D(! f+1!$ -B  db % 2! )"$dI)/J -N!)-@VWXYNNJ@UUUUO,,@H0`P (T)GE E88.𑓒gv_ $8<|IMM.6&`` #c"c@@UPPBu{;"$<``ys8U  &8 A4qcPKK7g%Ā6``@) DV A·s^#ed x<`3z7bO@k8 >ai P`IZHPHSG   $l8  <JJqcIRIRKȎx<i ͥ6660@`Pl(0 0ppSrb@jN" `p(pH` H80 8<f6iY“f"L8((8 00 00$@FDDD0084ܚg`xR3b+x]!y+?A?D|pP  p`O` |0  YcBm@JQ==U-@D@D ^``])af<4,0`<6 `@ xx  <JѨG@lmTD@@>4((@0h $&x` ;V=DE*;U@PPPPZ.*~*****CeGb0y_EI`mMq q ̋Ivo;ğ 9hh\hT}" qҖؒ@`@`0M1L00҂ <666y o09i5\WK$4Ecjs,})AOA-8Um4<(0(UbUvCcA@`ayell}`  @B~H\Pp!@i!R+ 0 8\8@ `@ R *UU͉D(@U*@U U7I?T 0JtU0"q B*6U* @HP U UJJ URRHUSS@ޞ;;V;EEE(8907ݲ[bikll\l$ hޟ`p 9PAqy} ,m"1"6bP؈؀   TlX`dl@8   "6p@PpEDu 9VoY`}tf[ ( 66r@q 0p 0 &&:UgE([`QaiX)`iJ@adN@QH1i h)I cbI@A8 c@bd?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~G,G,G,G,G,G,G,bIbIbIbIG,G,G,G,N4Nw4N]=fN]=f^V}A{>R}Ak>R]=sN]=k|$^V}As\ >R?k< ~Vs}AEbf< ^V]={< ^Vw9< ~Vw5bw=9; ^{]=|$>REw]V9kbI; ^V{A; ^<9w; ?k]={;^{4^{\=^w{}A(N(^{4\={4N{bN{bN(N(N(({b{b?o<9Ef\=w((((E[$: N4}Z|A: ]VEw: =V\=wZ$^|Aw}Z<9sM\=>k: }ZwEZ$]V|A{: ]Vw|A: =R\=wb5wR>k4bw4^5s: }Z|Ew b;9{: >o5{: >k;={9 =V[=w9 }^[Aw wI0 }ZwI9 ]VEs bs9$^{E9 }^^o }ZwI }ZwI }ZwI R,^s [=R( RR( M;=>o f[=w  ,^s  ,^s  ,^s  ,^s  [=w  [=w  [=w  [=w If9 f8$~s f8$~s Mw4 RZ=s8$R{A>o {A0R R>o4 \VE^oX$|ZI~s8$R:=s8 ^M8$\ZM{8$^I{ |Z>o:= Rk4 ;R5k7$|Z{4 |ZwE >o4{7$bE{7$bE{7$^wZ=7$bE{ \ZZ= f{I ^~s99 ^o~s bE{ bE{ bE{  E{  $5$  $5$  $5$  $5$  E{  E{  E{  E{  $5$  $5$  $5$  $5$ ^4 ^4 b~s Mf9 E,M [VEw E4Q ;VyAw6 ;VE{5$[ZI{V$[Z~wyE6${^I~s [Z{yAU$;Vwf ^]oyA5 {Zw95$b95$=k4{U$fX={5$^9^s5${ZwxAv(^{4v({ZM5$b8=w5$fIU$^M{T$k{xAT${ZM{4$b8=w4$b8=w4$b8=w4$b8=w4${ZM{4$Ru({4$Ru({4$ER04$b8=w4$b8=w4$b8=w3$4$8=w4$ER04$ER03$4$R03$94$E3$f,~s3$f,~s3$f,~s3$f,~s3$zZI3$WAM=S(WAR3$=oIS(fIt(:VwA~s0ZVEw3$ZVIwS$^{MS(fIS$^{I3$b{83$^k9t,zZIw3$Rk^2$:V6=j3$]oV=s(bRS(^{M2$bvA{2$z^R2$wE92$b]s2$ZZM2$bvA{2$bvA{2$bvA{2$bvA{2$ZZM2$ZZM2$ZZM2$ZZM2$bvA{2$bvA{1$2$vA{1$2$vA{1$2$I{1$2$I{1$2$I{1$5=E{1$fE1$R91$R91$E09Q$yZM1$vARE1$vEM41$9VE]sQ$fI,8VM~w,zZIwQ(8VwI1$^wMQ(8V8]s1(b}wUA1$YZuE}w1$R=f1$R8k0bwM1$k=0P(^IQ(=oUAq,^wvEQ(bQ{0(EVP,^MQ,b{I0(?@ABCDEFGHIJKLMNOPQI !KrRl Karol, cesarz nasz Wielki, siedem peSnych lat zostawaS wHiszpanii, aT po samo morze zdobyS tU wyTynU. Nie masz !zamku, ktRry by mu siU ostaS, nie masz muru, ktRry by byS caSy, nie masz miasta, krom Saragossy stojVcej na gRrze. WSada tam krRl Marsyl nie miSujVcy Boga W Mahometowi $sSuTy, do Apollina siU modli. NieustrzeTe siU nieszczUXcia! II KrRl Marsyl jest w Saragossie. Przechadza siU w sadzie, w !cieniu. KSadzie siU na ganku z bSUkitnego marmuru; wiUcej niT dwadzieXcia tysiUcy ludu jest wkoSo niego. WoSa swoje diuki i swoje hrabie: YSSuchajcie, panowie, co za klUska na nas spadSa! Cesarz Karol przybyS tu ze sSodkiej !Francji, aby nas pognUbiZ. Nie mam wojska, aby mu wydaZ !bitwU; ludzie moi nie sV mocni stawiZ mu czoSa. Rad[cie mi, doradcy mVdrzy, i chro\cie mnie od Xmierci i wstydu!] ^aden poganin nie odpowiedziaS sSowa prRcz Blankandryna z walfondzkiego kasztelu. III Ten Wci Blankandryn najmUdrszy byS XrRd pogan; mUstwem swym dzielny rycerz;rozumem dobry rajca swego pana. Rzecze krRlowi: YNie #przeraTaj siU, krRlu! PrzeXlij Karolowi, dumnemu, hardemu !wSadcy, sSowa powolnej sSuTbyi wielkiej przyja[ni. Dasz mu nied[wiedzie i lwy, i psy; i "siedemset wielbSVdRw, i tysiVcwypierzonych sokoSRw; czterysta muSRw Sadownych #zSotem i srebrem i piUZdziesiVtwozRw, z ktRrych on zSoTy tabor; i daj mu szczerego zSota tyle, aby mRgS hojnie opSaciZ swoich najemnikRw. PrzekaT mu, Te doXZ dSugo wojowaS juT w tej ziemi; Te powinien by wracaZ do Francji, do Akwizgranu, Te poXpieszysz tam za nim na !XwiUty MichaS, Te przyjmiesz tam prawo chrzeXcijan i zostaniesz jego wiernym lennikiem. A zechce "zakSadnikRw, to poXlij mu ich, dziesiUciu albo dwudziestu, aby go natchnVZ ufnoXciV. PoXlijmy mu synRw naszych Ton; ja poXlU mego, choZby !miaS i zginVZ. Lepiej, by tam potracili swoje gSowy, a my TebyXmy nie stracili naszej swobody i pa\stwa i nie przyszli do torby Tebraczej!] IV Blankandryn mRwiS: YNa tU mojV prawicU i na tU brodU, ktRrV wiatr koSysze mi na piersi, wnet ujrzycie, jak francuskie woje stVd odchodzV. PRjdV Frantowie do Francji Wto ich ziemia. Kiedy wrRcV, kaTdy do swej najdroTszej dziedziny, a Karol do Akwizgranu, do swojej stolicy, bUdzie tam odbywaS na XwiUty MichaS uroczyste rok. Przyjdzie XwiUto, dzie\ upSynie, o nas ani sSychu. Dumny jest Rw krRl, a serce !ma okrutne: kaTe uciVZ gSowy zakSadnikom. Lepiej Wci jest, aby oni stradali gSowy, a my abyXmy nie stracili naszej "piUknej Hiszpanii i nie cierpieli$niedoli i klUski!] Poganie rzekli:YMoTe i prawdU gada!] V %KrRl Marsyl zwoSaS radU. ZwoSaSKlaryna Balagierskiego, Estamaryna i jego para Eudropa, i Pryjamona, i Garlana brodacza, i Masznera, i stryja jego Mahona, i ^ynera,i Malbiena zza morza, i Blankandryna, iTby im powiedziaS swojV myXl. DziesiUciu najchytrzejszych odwoSaS na stronU. !YPRjdziecie, barony, do Karola Wielkiego. Jest pod KordowV, ktRrV oblega. BUdziecie mieli w rUkach gaSVzki oliwne, co oznacza %pokRj i pokorU. JeXli chytroXciVswojV wyjednacie dla mnie zgodU, dam wam zSota i srebra co wlezie, i ziem, i lenna, ile sami zechcecie!] A poganie na to: : YOto mamy zadoXZ!] VI KrRl Marsyl zamknVS radU. Powiada swoim ludziom; YPRjdziecie, panowie! BUdziecie nieXli w rUkach gaSVzki oliwne i powiecie krRlowi Karolowi Wielkiemu, aby przez Boga swego zlitowaS!siU nade mnV: Te nie upSynie "ani miesiVc, jak do\ poXpieszUz tysiVcem moich lennikRw; i !przyjmU zakon chrzeXcija\ski, i zostanU jego wasalem z caSV"miSoXciV i wiarV. JeXli chce zakSadnikRw, wierU, dostanie ich.] Blankandryn rzekS: YW ten sposRb uzyskasz dobrV zgodU.] VII Marsyl kazaS przywieXZ "dziesiUZ biaSych mulic, ktRre "mu byS przysSaS krRl Sycylii. "WUdzidSa na nich zSote, siodSawykSadane srebrem. PosSy wsiadajV na nie, trzymajV w "rUkach gaSVzki oliwne. SpieszVdo Karola, ktRry trzyma FrancjU w swym lennie. Karol nie ustrzeTe siU przed nimi; oszukajV go. VIII Cesarz weseli siU, rad jest z siebie. ZdobyS KordowU, mury zrRwnaS z ziemiV, zwaliS kamienne wieTe. Znaczny Sup !wziUSo jego rycerstwo: zSoto, srebro, szacowne zbroje. Nie zostaS w mieXcie ani jeden poganin; wszyscy ubici albo ochrzczeni. Cesarz siedzi w wielkim sadzie; koSo niego Roland i Oliwier, diuk Samson i Anzeis hardy, Gotfryd Andegawe\ski, chorVTy krRlewski; i byli tam jeszcze Geryn i Gerier, i z nimi tylu innych Wjest ich ze sSodkiej "Francji piUtnaXcie tysiUcy. Na biaSych jedwabnych dywanachzasiedli rycerze; dla rozrywki najstarsi i najmUdrsi grajV w warcaby i w szachy, a pSocha !mSRd[ bije siU w szable. Pod sosnV, wpodle krzaku gSogu, ustawiono tron, caSy z szczerego zSota Wtam siedzi $krRl wSadnVcy sSodkV FrancjV. Broda jego jest biaSa, a gSowacaSkiem siwa; ciaSo piUkne, postaZ dumna; kto by go szukaS, temu nie trzeba go !wskazywaZ. I posSowie zsiedli z!muSRw, i pokSonili mu siU we czci i miSoXci. IX Pierwszy przemawia Blankandryn. Rzecze krRlowi: YWitaj imieniem Boga wspaniaSego, ktRrego winniXmyubRstwiaZ! SSysz, co ci przekazuje krRl Marsyl, chrobry rycerz. Dobrze siU przepytaS o wiarU, ktRra zbawia; toteT chce ci daZ swoich bogactw w brRd, nied[wiedzie i lwy, i charty nasmyczy, i siedemset wielbSVdRw, i tysiVc wypierzonych sokoSRw, i czterysta muSRw objuczonych zSotem i srebrem, i "piUZdziesiVt wozRw, z ktRrychuczynisz tabor, naSadowanychtyloma bizantami szczerego !zSota, Te bUdziesz nim mRgS dobrze zapSaciZ swoich !zaciUTnych. DosyZ juT dSugo bawiSeX w tym kraju; godzi ci !siU juT wracaZ do Francji, do Akwizgranu. Tam on podVTy za"tobV; tak ci urUcza pan mRj.] Cesarz wzniRsS rUce do Boga, spuszcza gSowU i zaczyna dumaZ. X Cesarz trwa ze spuszczonV gSowV. Nigdy sSowo jego nie bySo nagSe; taki ma obyczaj, !iT mRwi tylko wedle swej woli. Skoro siU wreszcie wyprostowaS, twarz jego peSna bySa dumy. !Rzecze do posSRw: YBardzoXciedobrze powiedzieli. Ale krRl Marsyl jest moim wielkim wrogiem. JakVT mogU mieZ rUkojmiU sSRw, ktRreXcie #rzekli?] WYPrzez zakSadniki W rzekS Saracen W ktRrych "bUdziesz miaS albo dziesiUciu, albo piUtnastu, albo dwudziestu. Oddam wSasnego syna, choZby miaS zginVZ, a !sVdzU, Te dostaniesz i jeszczegodniejszych. Kiedy siU znajdziesz w swym cesarskim paSacu, na wielkie XwiUto XwiUtego MichaSa, pan mRj przybUdzie do ciebie, on sam ci to urUcza. Tam, w twoich !kVpielach, ktRre BRg uczyniS dla ciebie, chce zostaZ chrzeXcijaninem.] Karol odpowiada: : YMoTe jeszcze byZ zbawiony!] XI ZachRd byS piUkny, sSo\ce !jasne. Karol kazaS odwieXZ do stajni dziesiUZ muSRw. W sadzie kazaS ustawiZ namiot. #Tam podjVS dziesiUciu posSRw; dwunastu rUkodajnych troszczy siU o ich usSugU. Wytrwali tam caSV noc, aT nastaS jasny dzie\. O wczesnym ranku cesarz wstaS,"wysSuchaS mszy i jutrzni. UdaS siU pod sosnU, wzywa swoich baronRw na radU; we wszystkim, co czyni, chce mieZ francuskich panRw za doradcRw. XII Cesarz idzie pod sosnU, wzywana radU swoich baronRw: Ogiera diuka i Turpina arcybiskupa; Ryszarda Starego i bratanka jego Henryka; i walecznego hrabiego Gaskonii Acelina, Tybalda rejmskiego i krewniaka jego Milona. Przybyli takTe Gerier i Geryn, i z nimi hrabia Roland i Oliwier, waleczny i szlachetny; i FrankRw z Francji wiUcej jest "niT tysiVc; i Ganelon przybyS, #ten, ktRry dopuXciS siU zdrady.WRwczas zaczyna siU ona #rada, ktRra tak obrRciSa siU nazSe. XIII YBaronowie moi W rzekS cesarz#Karol WkrRl Marsyl przysSaS mi swoich posSRw. Chce mi daZ bogactw swoich w brRd, nied[wiedzie i lwy, i charty uSoTone do smyczy, siedemsetwielbSVdRw i tysiVc wypierzonych sokoSRw, czterysta muSRw objuczonych zSotem Arabii; do tego wiUcej !niT piUZdziesiVt wozRw. Ale wzywa mnie, abym siU wrRciS do Francji; podVTy za mnV do Akwizgranu, do mego paSacu, iprzyjmie tam naszV wiarU, ktRra prowadzi do zbawienia; zostanie chrzeXcijaninem i odemnie bUdzie przyjmowaS rozkazy. Ale nie wiem, jaki jest prawdziwy jego zamiar.] Francuzi mRwiV: YMiejmy siU na bacznoXci!] XIV Cesarz powiedziaS swoje. Hrabia Roland, ktRremu to nie jest w smak, zrywa siU z siedzenia, wstaje i sprzeciwia #siU. Rzecze krRlowi: YBiada ci, krRlu, jeXli uwierzysz Marsylowi! Oto juT siedem peSnych lat, jak przybyliXmy do Hiszpanii. ZdobySem dla ciebie i Nobles, i Commibles; wziVSem WalternU i ZiemiU #Pi\skV, i Balagier, i TudelU, i SezylU. !WRwczas krRl Marsyl dopuXciS siU wielkiej zdrady WposSaS piUtnastu swoich pogan i #kaTdy niRsS gaSV[ oliwnV, i wszyscy powiadali ci te same "sSowa. NaradziSeX siU ze swymi Francuzami. Doradzili ci wielkieszale\stwo, wysSaSeX do poganina dwRch swoich hrabiRw, jeden byS Bazan, a drugi Bazyli; i w gRrach, pod $HaltyliV, Marsyl uciVS im gSowy.Prowad[ wojnU tak, jakeX rozpoczVS! Powied[ pod SaragossU swoje chorVgwie; podejmij oblUTenie, choZby "miaSo trwaZ caSe twoje Tycie, i pomXcij tych, ktRrych zdrajca pozabijaS!] XV Cesarz siedzi ze spuszczonV gSowV. GSadzi brodU, targa wVsy, ale nie daje siostrze\cowi Tadnej odpowiedzi, ani dobrej, ani zSej. Francuzi milczV, wyjVwszy Ganelona. Wstaje, idzie przed Karola i zaczyna bardzo dumnie. Rzecze krRlowi:YBiada ci , gdybyX uwierzyS nicponiowi, mnie czy innemu, ktRry by mRwiS nie dla twego dobra! Kiedy krRl Marsyl przekazuje ci, Te ze !zSoTonymi dSo\mi stanie siU twoim lennikiem i Te we[mie caSV HiszpaniU jak lenno z "twojej Saski, i przyjmie wiarU, ktRrV my wyznajemy, kto ci !radzi, abyXmy odrzucili zgodU, !ten snad[ niewiele dba, krRlu, jakV my XmierciV pomrzemy. Rada pSynVca z pychy nie powinna przewaTyZ. Poniechajmy szalonych, sSuchajmy roztropnych!] XVI WRwczas wysunVS siU Naim; brodU miaS biaSV, wSos na gSowie siwy, nie bySo na dworze lepszego wasala. Rzecze do krRla: YDobrze !sSyszaSeX, krRlu, odpowiedz, jakV ci daS Ganelon W dorzeczna jest i godzi siU jej posSuchaZ. ZwyciUTySeX Marsyla w wojnie, zabraSeX muwszystkie zamki, balistami !rozbiSeX mury, spaliSeX jego miasta, pobiSeX ludzi. DziX, kiedy ci przekazuje, Te siU !zdaje na twojV SaskU, czyniZ mu wiUcej jeszcze to bySby grzech. Skoro chce ci daZ jakorUkojmiU zakSadnikRw, ta sroga wojna powinna juT ustaZ.] Frankowie rzekli: YDobrze diuk gada!] XVII YPanowie baronowie, kogRT poXlemy do Saragossy, do krRlaMarsyla? ]Diuk Naim odpowiada: YPojadU, krRlu, jeXli wasza wola; daj mi wnet %rUkawicU i laskU.] KrRl rzecze: YTyX jest czSowiek dobrej rady; na tU mojV brodU, nie odjedziesz w tej chwili tak daleko ode mnie. UsiVd[ z powrotem, skoro nikt ciU nie wzywaS!] XVIII YPanowie baronowie, kogo moTemy posSaZ do Saracena, ktRry wSada w Saragossie? ] Roland odpowiada: YMogU ja jechaZ.] W YNie, nie pojedziesz Wrzecze hrabia Oliwier. W Serce masz harde i pyszne; przyszedSbyX tam do $zwady, bojU siU tego. JeXli krRlkaTU, mogU ja chUtnie #jechaZ.] KrRl spuszcza gSowU itak odpowiada: YCichajcie obaj! Ani on, ani ty nie ruszycie siU krokiem. Na siwV brodU, ktRrV oto widzicie, biada temu, ktRry by nazwaS jednego z dwunastu parRw.] Frankowie zmilkli, stojV pomieszani. XIX Wstaje Turpin rejmski, wychodzi z szeregu i rzecze do krRla: YZostaw w spokoju swoich FrankRw! Siedem lat trwasz w tym kraju, wiele #Xcierpieli mUki, wiele boleXci. Ale daj mnie, panie, laskU i rUkawicU, a ja pRjdU do hiszpa\skiego Saracena; przyjrzU mu siU, jak on wyglVda!] Cesarz odpowie zgniewany: YSiadaj tam na biaSym dywanie! I nie odzywaj siU juT bez mego rozkazu!] XX YFrankowie, rycerze moi Wrzecze cesarz Karol W wybierzcie mi barona z mojej "ziemi, ktRry by mRgS zanieXZ Marsylowi moje poselstwo.] Roland rzecze: YNiech to bUdzie Ganelon, mRj ojczym!] !Frankowie rzekli: YZ pewnoXciVto jest czSowiek po temu; gdy jego pominiesz, mUdrszego nieznajdziesz!] AT hrabiego Ganelona zdjVS wielki lUk. Zdziera z szyi futro Sasicy, zostaS w jedwabnym kubraku. Oczy ma innobarwne, twarz wielce dumnV, ciaSo !szlachetne, pierX szerokV; tak jest piUkny, Te wszyscy parowie mu siU przyglVdajV. Rzecze do Rolanda: YSzalony! Co do ciebie przystVpiSo? WiedzV wszyscy, Te jestem twym ojczymem, i oto wskazaSeX mnie, abym jechaS !do Marsyla. JeXli BRg pozwoli, "abym wrRciS stamtVd, bUdU ci $szkodziS, ile bUdU mRgS, przez caSe twoje Tycie!] Roland odpowie: YTo sV sSowa pyszne i szalone! WiedzV wszyscy, Te ja nie dbam o gro[by; ale na posSa trzeba nam czSeka z #gSowV; jeXli krRl chce, jestem !gotRw; pRjdU tam za ciebie!] XXI Ganelon odpowiada: YNie pRjdziesz za mnie! Nie jesteX moim wasalem ani ja twoim panem. Karol rozkazuje, abym %wypeSniS jego sSuTbU; pRjdU doSaragossy, do Marsyla; ale nim uXmierzU ten srogi gniew, w jakim mnie widzisz, wypSatam !ci jakV tUgV sztukU.] Kiedy Roland to sSyszy, zaczyna siU XmiaZ. XXII Kiedy Ganelon widzi, Te Roland"siU Xmieje, tak go to zabolaSo,!Te omal nie pUkS ze zSoXci; niewiele brak, aby postradaS zmysSy. Rzecze do hrabiego: !YNie kocham ciU, ciebie, ktRryzwrRciSeX na mnie ten niesSuszny wybRr. MRj prawy cesarzu, stojU tu przed tobV, !chcU dopeSniZ twego rozkazu!]XXIII YPRjdU do Saragossy! Tak trzeba, wiem o tym. Kto tam idzie, ten nie wraca. PamiUtaj nade wszystko, Te mam za "TonU twojV siostrU. Mam z niejsyna, najpiUkniejszego, jak byS w Xwiecie. To Baldwin "Wrzecze WktRry bUdzie wielkim rycerzem. Jemu przekazujU moje ziemie i lenna. Miej go w swej pieczy, ja go juT nie ujrzU w Tyciu.] Karol odpowiada: YNazbyt masz miUkkie serce. Skoro tak rozkazujU, trzeba ci iXZ!] XXIV "KrRl rzecze: YGanelonie, zbliT %siU i przejmij laskU i rUkawicU. !SSyszaSeX sam: Frankowie ciU wybrali.] WYPanie W rzecze Ganelon Wto Roland wszystko !uczyniS! BUdU go nienawidziS #caSe Tycie, i Oliwiera, Te jest jego druhem, i dwunastu parRw za to, Te go tak kochajV. Wyzywam ich, panie,przed twoim obliczem!] KrRl rzekS: YNadto siU gniewasz! PRjdziesz, wierzU, skoro ja 'kaTU!] WYMogU iXZ, krRlu, ale !bez listu Telaznego, zgoSa tak,jak poszli Bazyli i jego brat Bazan.] XXV Cesarz podaje mu rUkawicU zeswojej prawicy. Ale hrabia Ganelon wolaSby tam nie byZ. Kiedy miaS wziVZ rUkawicU, upadSa na ziemiU. Frankowie rzekli sobie: YBoTe, co to za wrRTba? ! Ten znak wrRTy nam"wielkV stratU!] WYPanowie W rzecze Ganelon Wdowiecie siU o tym!] XXVI #YPanie W rzekS Ganelon WpuXZ "mnie juT! Skoro mi trzeba iXZ, nie mam siU co ociVgaZ.] A %krRl rzekS: YId[ z woli Jezusa i mojej!] PrawicV rozgrzeszyS go i przeTegnaS znakiem !krzyTa XwiUtego. Po czym daS mu laskU i pismo. XXVII Hrabia Ganelon idzie na swojV kwaterU. Stroi siU w najpiUkniejszy rynsztunek, "jaki posiadaS. Do stRp zapiVS ostrogi zSote, do boku przypasaS swRj miecz, zwany Murglejem. Siada na Taranta, swego rumaka, wuj jego, Ginmer, trzyma mu strzemiU. UjrzelibyXcie wRwczas wielu BBOOK42\book.gb.tmp0n5rH(rkPt6@nk&k Hi ! c q c T#w wy c(} cm2 Rg3 c\b=@rycerzy pSaczVcych i mRwiVcych do\: YSzkoda "twego mUstwa! ^ySeX dSugo na "dworze krRla i mieliXmy ciU za szlachetnego wasala. Tego, ktociU naznaczyS, abyX tam szedS, tego sam Karol nie #zdoSa ochroniZ ani ocaliZ. Nie, hrabia Roland nie powinien byS myXleZ o tobie, z nazbyt wielkiego rodu pochodzisz!] Po czym rzekli: YPanie, we[ nas z sobV!] Ganelon odpowiada: YNie daj tego BRg! Lepiej niech pomrU sam, a tylu zacnych rycerzy niech zostanie przy Tyciu. WrRcicie, panowie moi, do sSodkiej Francji. PozdrRwcie !ode mnie mojV TonU i Pinabela,mego druha i para, i Baldwina, mego syna... Wspomagajcie go imiejcie za swego pana!] I puXciS siU w drogU. XXVIII Ganelon jedzie pod wysokimi drzewami oliwnymi. PrzybyS do posSRw saracenskich i do Blankandryna, ktRry wszedS z nim w pogwarkU. Obaj rozmawiajV bardzo chytrze. Blankandryn powiada: YTo cudowny czSowiek ten Karol. #PodbiS PuliU i caSV KalabriU; przebyS morze sSone i zdobyS XwiUtemu Piotrowi haracz Anglii; czego on jeszcze chce tutaj w naszym kraju?] Ganelon odpowiada; ; YTaka jest jego ochota. Nie bUdzie czSowieka takiego jak on.] XXIX Blankandryn powiada: YFrankowie to ludzie bardzo !szlachetni. Ale wielkV krzywdU czyniV swemu panu owi diuki ikomesy, ktRrzy mu dajV takie !rady; wyczerpiV go i zgubiV, i innych z nim.] Ganelon odpowiada: YNie jest to prawda, o ile wiem, o nikim, z wyjVtkiem Rolanda, ktRry to kiedyX odpokutuje. KiedyX ranocesarz siedziaS w cieniu. PrzyszedS jego bratanek, w pancerzu na grzbiecie, niRsS ze sobV Sup spod Karkasony. TrzymaS w rUce rumiane jabSko. _We[, miSy panie WrzekS do stryja W wszystkich krRlRw korony dajU ci w podarunku! `Duma jego Sacno moTe go zgubiZ, codziennie wystawia "siU na XmierZ. NiechTe go kto ubije W bUdziemy mieli caSy spokRj!] XXX Blankandryn rzecze: YRoland jest wielce godzien nienawiXci, iT chce przywieXZ do niewoli wszystkie narody i roXci sobie prawa do wszystkich ziem. Gdychce tyle dokazaZ, na kogo onliczy?] Ganelon odpowiada: YNa FrancuzRw! Tak go kochajV, Te nigdy mu nie "chybiV. Daje im w brRd zSota i srebra, muSRw i rumakRw, materie jedwabne, zbroje. Samemu cesarzowi daje wszystko, czego pragnie W zdobUdzie mu ziemiU odtVd aTdo Wschodu!!] XXXI Tak dSugo jechali razem Ganelon i Blankandryn, aT wymienili obietnice i Xlubowanie W postarajV siU, jakby zgSadziZ Rolanda. Tak jechali przez szlaki aT do Saragossy, gdzie zsiedli na ziemiU pod cisem. W cieniu sosny staS sam tron, okryty aleksandryjskim jedwabiem. Tam siedziaS krRl wSadajVcy !caSV HiszpaniV. DokoSa niego dwadzieXcia tysiUcy SaracenRw. ^aden nie pisnVS sSowa, tak sV ciekawi nowin, ktRre pragnV usSyszeZ. Oto przybywajV Ganelon i Blankandryn. XXXII Blankandryn przybyS przed Marsyla; wiedzie za rUkU hrabiego Ganelona. Rzecze krRlowi: YBVd[ pozdrowion w imiU Mahometa i Apollina, ktRrych XwiUte prawa zachowujemy! DopeSniliXmy twego poselstwa u Karola. Do nieba podniRsS obie rUce, pochwaliS swego Boga i nie daSinnej odpowiedzi. PrzysySa ci oto swego szlachetnego barona, rodem z Francji, bardzo znamienitego czSeka. Przez niego dowiesz siU, czy #bUdziesz miaS pokRj, czy nie] . Marsyl odrzecze: YNiech mRwi, posSuchajmy go!] XXXIII Hrabia Ganelon gSUboko rzecz rozwaTyS. Z wielkV sztukV zaczyna jak czSowiek Xwiadomy dobrej mowy. Powiada krRlowi: YBVd[ pozdrowion w imiU wspaniaSego Boga, ktRrego winniXmy chwaliZ! Oto co ci przekazuje waleczny Karol: przyjm XwiUtV wiarU chrzeXcija\skV, a da ci #poSowU Hiszpanii w lenno. JeXli nie chcesz przyjVZ tej zgody, bUdziesz pojmany i zwiVzany !siSV; zawiedziony bUdziesz do miasta Akwizgranu, tam wyrokiem sVdu zako\czysz !swRj Tywot, umrzesz XmierciV haniebnV i szpetnV!] KrRl "Marsyl zadrTaS. TrzymaS w rUkugrot ze zSotymi lotkami. Chce ugodziZ posSa, ale powstrzymano go. XXXIV KrRl Marsyl zmieniS siU na twarzy. PotrzVsa dzidV. Kiedy to ujrzaS Ganelon, kSadzie rUkU na mieczu. DobyS go z pochew na dwa palce. Rzecze !do\: ,,JesteX bardzo piUkny i !bSyszczVcy. Tak dSugo bySbym ciU nosiS na dworze krRlewskim! Nie bUdzie miaS prawa powiedzieZ cesarz francuski, Tem zginVS samotnyna obcej ziemi, bez tego, aby najwaleczniejsi nie kupili ciU po godnej cenie.] Poganie !rzekli: YPrzeszkod[my walce!] XXXV Tak dSugo prosili najzacniejsi Saracenowie, aT krRl Marsyl usiadS z powrotem na tronie. "Algalif rzekS: YPrzywiRdSbyX nas do zguby, gdybyX ugodziS Francuza; naleTy ci wysSuchaZ!go i wyrozumieZ.] WYPanie W rzekS Ganelon Wto sV rzeczy, "ktRre mi trzeba XcierpieZ. Ale za wszystko zSoto stworzone przez Boga ani za wszystkie bogactwa tego kraju nie omieszkam powiedzieZ ci, jeXli bUdU miaS swobodU, togo, co Karol, potUTny krRl, przekazuje ci przeze mnie jako swemu Xmiertelnemu wrogowi.] MiaS na sobie sobolowy pSaszcz pokryty aleksandryjskim jedwabiem. Zrzuca go w rUce Blankandryna, ale miecza nie popuszcza. Trzyma go w prawej piUXci za zSoconV #rUkojeXZ. Poganie mRwiV: YOtoszlachetny baron!] XXXVI !Ganelon postVpiS przed krRla. !Rzecze do\: YNiesSusznie siU gniewasz, skoro Karol, ktRry wSada nad FrancjV, oznajmia !ci, co nastUpuje: przyjm wiarU chrzeXcija\skV, a da ci w !lenno poSowU Hiszpanii. DrugV poSowU dostanie Roland, jego siostrzan; podzielisz siU z bardzo pysznym wspRSwSadcV. "JeXli nie zechcesz przyjVZ tej ugody, krRl oblegnie ciU w !Saragossie; siSV pojmie ciU i !zwiVTe, zawiodV ciU prosto domiasta Akwizgranu; nie bUdziesz miaS na drogU wierzchowca ani rumaka, mulicy ani muSa, na ktRrych $byX mRgS jechaZ; rzucV ciU na nUdzne, juczne bydlU i tam, z wyroku sVdu, utnV ci gSowU. Takie zlecenie przesySa ci nasz cesarz.] WetknVS pismo poganinowi w prawicU. XXXVII Marsyl pobladS z gniewu. aamiepieczUZ, odrzuca wosk, patrzyna pismo, poziera, co tam napisano: YKarol mi "przekazuje, krRl, ktRry dzierTy prawem pa\skim caSV FrancjU,abym wspomniaS jego gniew i bRl z przyczyny Bazana i bratajego, Bazylego, ktRrym uciVSem gSowU w gRrach #halto\skich. JeXli chcU ocaliZ Tycie, mam mu posSaZ wuja Algalifa; inaczej nigdy mnie niepokocha.] Za czym syn Marsylowy przemRwiS i rzekS !do krRla: YGanelon mRwiS jak szaleniec. Za wiele powiedziaS,nie ma juT prawa TyZ. Wydaj mi go, wymierzU mu !sprawiedliwoXZ!] Kiedy Ganelonto sSyszy, potrzVsa mieczem, idzie pod sosnU, opiera siU o pie\. XXXVIII "Marsyl udaS siU do sadu; zabraSz sobV najlepszych wasalRw. PrzybyS tam i Blankandryn siwowSosy, i ^yrfaret, jego syn i spadkobierca, i Algalif, jego wuj i lennik. Blankandryn powiada: YWezwijcie Francuza;bUdzie nam sSuTyS, !poprzysiVgS mi to na wiarU!] !KrRl rzecze: YPrzywied[cie go !tedy!] I Blankandryn wziVS go za prawV rUkU i prowadzi go do sadu aT do krRla. Tam ukSadajV szpetnV zdradU. XXXIX !YMiSy panie Ganelonie Wrzecze Marsyl W postVpiSem z tobV zbyt nagle, kiedy w gniewie swoim chciaSem ciU uderzyZ. DajU ci w zakSad te skRry sobolowe, warte wiUcej niT "piUZset funtRw zSota, Te nim przyjdzie jutrzejszy wieczRr, "zapSacU ci piUknV grzywnU.] Ganelon odpowiada: YNie odmawiam. Niech BRg, jeXli !jego wola, nagrodzi ciU za to!]XL Marsyl powiada: YGanelonie, wiedz szczerV prawdU, Te bardzo pragnU ciU miSowaZ. ChcU sSuchaZ, co powiesz o Karolu Wielkim. Jest bardzo stary, juT wyTyS swRj wiek; tak mniemam, Te ma przeszSo dwieXcie lat. Po tylu ziemiach obnosiS swoje ciaSo, tyle "przyjVS ciosRw na swV tarczU,tylu bogatych krRlRw przywiRdS do torby Tebraczej WkiedyT sprzykrzy mu siU wojowanie? ]Ganelon !odrzecze: YKarol nie taki jest, jak myXlisz. Nie ma . !czSowieka, ktRry by go ujrzaS i poznaS, iTby nie rzekS: "_Cesarz Wto jest tUgi zuch! ` Niepodobna go dosyZ chwaliZ !ani sSawiZ; wiUcej w nim jest czci i wiUcej cnRt, niTby to !rzekSy moje sSowa. Kto mRgSbyopisaZ jego wielkie mUstwo? BRg opromieniS go takim szlachectwem! Raczej wolaSby umrzeZ niT chybiZ swoim baronom!] XLI "Poganin rzekS: YDziwujU siU i mam przyczynU. Karol jest stary i sUdziwy; wedle mego rozumienia ma dwieXcie lat albo wiUcej; przez tyle ziem obnosiS w trudach swoje ciaSo,$tyle zniRsS ciosRw od wSRczni i grotRw, doprowadziS do nUdzy !tylu bogatych krRlRw WkiedyT ustanie w toczeniu tych wojen?] W YNigdy WrzekS Ganelon WdopRki bUdzie TyS jego siostrzan. Nie ma pod sklepieniem niebios tak mUTnego rycerza jak Roland. I dzielny jest teT Oliwier, jego druh. A dwunastu parRw, ktRrych Karol tak miSuje, to jego przednia straT, wraz z dwudziestoma tysiVcami konnych. Karol jest bezpieczny#i nie boi siU nikogo w Xwiecie!]XLII Saracen rzekS: YCudujU siU wielce! Karol sUdziwy jest i biaSy; wedle mego sVdu ma dwieXcie lat i wiUcej; przez tyle ziem przeszedS jako zdobywca, tyle wziVS ciosRw od ostrych i tUgich wSRczni, tylu bogatych krRlRw zabiS i !zwyciUTyS w bitwie, kiedyT musiU sprzykrzy wojowaZ? ]WYNigdy W rzekS Ganelon $WdopRki Roland bUdzie TyS! Nie ma tak dzielnego jak on aT do samego Wschodu. I jego druh, Oliwier, waleczny jest bardzo. A dwunastu parRw, ktRrych Karol tak miSuje, tworzy jego przedniV straT z dwudziestoma tysiVcami FrancuzRw. Karol jest bezpieczny, nie boi siU nikogo na ziemi!] XLIII !YMiSy panie Ganelonie WrzekS krRl Marsyl Wmam wojsko takie, Te piUkniejszego nie ujrzysz; mogU mieZ czterysta tysiUcy rycerzy Wczy mogU zwalczyZ Karola i FrancuzRw? ] Ganelon odrzecze: YNie tak rychSo! StraciSbyX swoich pogan mnogo. Zostaw szale\stwo, trzymaj siU rozsVdku! Daj cesarzowi tyle ze swoich dRbr,!iTby nie bySo Francuza, ktRry by siU nie cudowaS. Za dwudziestu zakSadnikRw, ktRrych mu poXlesz, odjedzie krRl do sSodkiej Francji, zostawi za sobV swojV tylnV !straT. BUdzie w niej, sVdzU, siostrzan jego, Roland, takoT Oliwier, waleczny i dworny; !zginV ci dwaj hrabiowie, jeXli zechcecie mnie posSuchaZ. Upadnie wielka duma Karolowa;odejdzie mu ochota wojowaZ przeciw tobie!] XLIV YMiSy panie Ganelonie, jak mRgSbym zgubiZ Rolanda?] Ganelon odpowiada: YPowiem ci#to chUtnie. KrRl zapuXci siU w dogodne wVwozy Cizy, za sobV zostawi tylnV straT. BUdzie w niej jego siostrzan, potUTny hrabia Roland, i Oliwier, na ktRrym tak polega, i z nimi dwadzieXcia tysiUcy !FrancuzRw. PoXlij sto tysiUcy swoich pogan i niech im wydadzV pierwszV bitwU. NarRd francuski ucierpi tam srodze i bUdzie tam teT, nie przeczU, wielkie mordowanie twoich. Ale wydaj im tak samo drugV bitwU; czy padnie w jednej, czy w drugiej, Roland nie ujdzie. WRwczas speSnisz piUkny rycerski czyn i przez caSe Tycie nie bUdziesz juT miaS wojny!] XLV !YGdyby kto mRgS sprawiZ, aby Roland tam polegS, Karol straciSby prawV rUkU swego ciaSa. BySby to koniec jego wspaniaSego wojska. Karol nie zebraSby juT tak wielkiej armii, ziemia przodkRw twoich !miaSaby spokRj.] Kiedy Marsyl to sSyszy, ucaSowaS go w szyjU i zaczVS przygotowywaZskarby. XLVI Marsyl powiada: YUkSad nic niewart, jeXli mi nie przyrzeczesz zdradziZ Rolanda.] Ganelon rzecze: YNiech siU stanie, jak tego pragniesz!] Na relikwie swego miecza, Murgleja, zaprzysiVgS zdradU i oto co uczyniS. XLVII "BySo tam krzesSo, caSe z koXcisSoniowej. Marsyl kazaS "przynieXZ ksiUgU, jest w niej spisane prawo Mahometa i Terwaganta. I przysiVgS Saracen hiszpa\ski, Te jeXli znajdzie Rolanda w tylnej straTy, wyda bitwU z caSym swym wojskiem i jeXli moTebna, Roland tam zginie. Ganelon odpowiada: YOby siU twoja wola speSniSa!] XLVIII Za czym przybywa poganin "niektRry, Waldabron. ZbliTa siU"do krRla Marsyla. miejVc siU gSoXno, powiada do Ganelona: YWe[ mRj miecz, nikt nie ma lepszego, sama rUkojeXZ warta wiUcej niT tysiVc mangonRw! Przez przyja[\, miSy panie, dajU ci go; a ty pomoTesz namtak, abyXmy zdybali w tylnej "straTy dzielnego Rolanda!] W , Tak siU stanie] Wodpowiada hrabia Ganelon. Za czym ucaSowali siU w twarz i w brodU. XLIX Potem przyszedS inny poganin,#Klimoryn. miejVc siU gSoXno, rzekS do Ganelona: YWe[ mRj heSm, od ktRrego nigdy nie widziano lepszego, i pomRT nam przeciw margrabi Rolandowi, tak abyXmy go !mogli poha\biZ!] WYTak siU stanie] WodparS Ganelon. Za czym ucaSowali siU w usta i w twarz. L Za czym przyszSa krRlowa Bramimonda: ,,Kocham ciU wielce, rycerzu W rzekSa do Ganelona W albowiem pan mRj szacuje ciU wielce i wszyscy !jego ludzie. DajU twojej Tonie dwa naszyjniki, caSe ze zSota,z ametystRw, z hiacyntRw; warte sV wiUcej niT wszystkiebogactwa Rzymu; nigdy twRj !cesarz nie miaS tak piUknych!]#WziVS je i wsadziS do skRrzni. LI KrRl przywoSaS Maldwita, swego podskarbiego YCzy skarb dla Karola jest przygotowany? ] WYTak, panie, w porzVdku: siedemset wielbSVdRw objuczonych zSotem i srebrem i dwudziestu zakSadnikRw najszlachetniejszych, jacy sV na ziemi.] LII Marsyl wziVS Ganelona za ramiU. RzekS do\: YJesteX bardzo waleczny i mVdry. Na tU wiarU, ktRrV uwaTasz za !najXwiUtszV, nie odbieraj nam juT swego serca! Dam ci bogactw w brRd, dziesiUZ muSRw objuczonych najczystszym zSotem Arabii; nie minie rok, abym ci nie daS tyleT. Masz oto klucze tego wielkiego miasta; opisz jego skarby krRlowi Karolowi; potemspraw, aby oddano Rolandowi !tylnV straT. JeXli go zdoSam dopaXZ w jakim wVwozie lub przesmyku, wydam mu XmiertelnV bitwU.] Ganelon odpowiedziaS: YNadtom siU $zapR[niS tutaj.] Siada na ko\ ipuszcza siU w drogU. LIII Cesarz wraca na swojV kwaterU. PrzybyS do miasta Galny: hrabia Roland zdobyS je !i zniszczyS; od tego dnia staSosto lat pustkV. KrRl czeka nowin od Ganelona i haraczu zHiszpanii, wielkiego kraju. O Xwicie, kiedy dzie\ wstaje, Ganelon przybywa do obozu. LIV Cesarz wstaS wczeXnie. !WysSuchaS mszy i jutrzni. Stoi przed namiotem na zielonej murawie. Jest przy nim Roland iwaleczny Oliwier, i diuk Naim, i wielu innych. Przybywa Ganelon, zdrajca i wiaroSomca.Chytrze nad podziw zaczyna mRwiZ: YBVd[ pozdrowiony w #imiU Boga! Wrzecze do krRla. W PrzynoszU ci klucze Saragossy,oto sV; a oto wielki skarb, ktRry ci przywoTU; i dwudziestu zakSadnikRw; kaT ich oddaZ pod pilnV straT. I krRl Marsyl, dzielny rycerz, !przekazuje ci, Te jeXli ci nie !wydaS Algalifa, nie powinieneX go za to ganiZ, na wSasne oczy bowiem widziaSem czterysta tysiUcy wojska pod broniV, odzianych w kolczugi, w heSmach na gSowie i przy mieczach o rUkojeXci wykSadanej zSotem, ktRrzy odprowadzili Algalifa aT do morza. Uciekli od Marsyla z przyczyny wiary chrzeXcija\skiej, ktRrej nie "chcieli przyjVZ ani chowaZ. NieupSynUli ani czterech mil, kiedy chwyciSa ich burza i !nawaSnica, utonUli i nigdy nie ujrzysz Tadnego z nich. Gdyby!Algalif byS Tyw, bySbym ci go przywiRdS. Co do poga\skiego krRla, wierzaj, nie upSynie miesiVc, jak on poXpieszy za tobV do Francji, przyjmie tam wiarU, ktRrV ty wyznajesz, zezSoTonymi dSo\mi zostanie twoim wasalem, od ciebie !przyjmie krRlestwo Hiszpanii.] "KrRl rzekS: YBogu niech bUdV "dziUki! Dobrze mi usSuTySeX, wielkV otrzymasz nagrodU!] ZatrVbiono w wojsku w tysiVc !trVb. Frankowie zwinUli obRz, objuczyli bydlUta. Wszyscy ruszyli ku sSodkiej Francji. LV Karol Wielki spustoszyS ielu BBOOK42\book.gb.tmp0n5rH(rkPt6@nk& bU R c6 c'5 c' ca2$'6Y HiszpaniU, wziVS zamki, pogwaSciS miasta. Wojna jego (rzecze) sko\czona. Ku sSodkiej Francji ko\ niesie cesarza. Hrabia Roland umocowuje wzniesionV ku niebu chorVgiew na wysokim kopcu; na ten znak Frankowie wznoszV namioty w caSej okolicy. Tymczasem przez szerokie doliny jadV poganie wpancerzach na grzbiecie, w heSmach zawiVzanych na rzemyki, z mieczem przy boku,a tarczV na szyi, z "nastawionV wSRczniV. W lesie, na szczycie gRr, przystanUli. Jest ich czterysta tysiUcy czekajVcych Xwitu. BoTe, czemuT Francuzi nie wiedzV o tym! LVI Dzie\ ma siU ku schySkowi, zapada czarna noc. Karol Xpi; "Xpi potUTny cesarz. MiaS sen: byS w najgSUbszych wVwozachCizy, w dSoniach dzierTyS jesionowV wSRczniU. Hrabia Ganelon pochwyciS jV, potrzVsnVS niV tak gwaStownie, Te drzazgi !poleciaSy ku niebu. Karol Xpi; nie obudzi siU. LVII Po tym widzeniu przyszSo inne.niS, Te jest we Francji, w swojej stolicy, w Akwizgranie. Bardzo okrutny nied[wied[ gryzS go w prawe ramiU. Od strony ArdenRw ujrzaS zbliTajVcego siU lamparta, ktRry bardzo zuchwale dobieraS mu siU do ciaSa. Z gSUbi sali wypada chart, biegnie w wielkich susach do Karola; odgryza nied[wiedziowiprawe ucho i wXciekle walczy z lampartem. Francuzi !powiadajV: YOto wielka bitwa!] KtRry zwyciUTy? Nie wiedzV. Karol Xpi; nie obudziS siU. LVIII !MinUSa caSa noc, wstaje jasny dzie\. Przez szeregi wojsk cesarz jedzie dumnie. YPanowie baronowie W rzecze !cesarz Karol Wwidzicie wVwRz iciasne przesmyki, wybierzcie mi kogoX, kto bUdzie peSniS tylnV straT.] Ganelon odpowiada: YRoland, mRj pasierb; nie masz rRwnie dzielnego barona!] Karol sSyszy, patrzy na\ twardo; po czym mRwi: YCzart z ciebie. WciaSo ci weszSa Xmiertelna wXciekSoXZ. A kto bUdzie przede mnV sprawowaS przedniV straT? ] Ganelon odpowiada: YOgier du\ski, nie masz barona, ktRry by lepiej to speSniS od niego!] LIX Hrabia Roland usSyszaS swoje imiU. Za czym rzekS, jak powinien uczyniZ rycerz: YPanie ojczymie, winienem ciUmiSowaZ, wybraSeX mnie na tylnV straT. Karol, cesarz !wSadajVcy FrancjV, nie straci przy tym, jak mniemam, ani wierzchowca, ani rumaka, ani mulicy, ani muSa pod siodSo, nie straci ani wierzchowca, ani jucznego bydlUcia, o ktRreby siU wprzRd nie walczySo mieczem.] Ganelon rzecze: : YPrawdU powiadasz, wiem to dobrze!] LX Kiedy Roland usSyszaS, Te bUdzie w tylnej straTy, rzeczezagniewany do ojczyma: YHa, Sajdaku, zSy czSowieku nikczemnego rodu, sVdziSeX tedy, Te ja upuszczU na ziemiU rUkawicU, jak ty upuXciSeX laskU w obliczu Karola? !] LXI YPrawy cesarzu W rzekS baron Roland Wdaj mi Suk, ktRry trzymasz w rUce. Nikt nie zarzuci mi, sVdzU, Tem go !upuXciS, jak upuXciS Ganelon laskU, kiedy mu jV wetkniUto w prawicU!] Cesarz trzyma gSowU spuszczonV; gSadzi #brodU, krUci wVsy. PSacze, nie moTe siU wstrzymaZ. LXII Za czym podszedS Naim; nie bySo na dworze lepszego wasala. Rzecze krRlowi: YSSyszaSeX, krRlu, hrabia Roland przepeSniony jest gniewem. Oto przeznaczono godo tylnej straTy; nie ma barona, ktRry by mRgS to zmieniZ. Daj mu Suk, ktRry !napiVSeX, i przydaj mu tUgV #pomoc!] KrRl daS Suk, Roland go przyjVS. LXIII Cesarz rzekS do swego siostrze\ca Rolanda: YMiSy siostrzanie, wiedz to dobrze, dajU ci i zostawiam poSowU swego wojska. Zatrzymaj je, to twoje zbawienie!] Hrabia "rzekS: YNie uczyniU tego! Niech!mnie BRg poha\bi, jeXli zadam kSam memu rodowi. Zatrzymam dwadzieXcia tysiUcy dzielnych FrancuzRw. CaSkiem bezpiecznie przechod[, krRlu, wVwozy. Nie potrzebujesz 'lUkaZ siU nikogo, pRki ja TyjU!]LXIV Hrabia Roland dosiadS rumaka. Spieszy do\ druh wierny, Oliwier. Przybywa Geryn i dzielny hrabia Gerier, i Oton przybywa, i BeranTer przybywa, i Astor przybywa, i Anzeis sUdziwy, i dumny Gerard z Rusylonu, i bogaty diuk, Gajfer, przybyli. Arcybiskup powiada: YNa mojV %gSowU, pRjdU!] W YI ja z wami W rzecze hrabia Gotier W jestem wasalem Rolanda, nie mogU mu chybiZ!] Wybrali spomiUdzy siebie dwadzieXcia tysiUcy rycerzy. LXV Hrabia Roland woSa Gotiera z Hum: YWe[ tysiVc FrancuzRw z Francji, . naszej ziemi, i obsad[ wVwozy i wzgRrza, takTeby cesarz nie straciS jednego czSowieka z tych, ktRrzy sV przy nim.] Gotier odpowiada: YDla ciebie muszU to uczyniZ!] Z tysiVcem FrancuzRw z Francji, ktRra jest ich ziemiV, Gotier wychodzi z szeregRw i Xpieszyna wVwozy i wzgRrza. Mimo najgorszych nowin nie zejdzie stamtVd, zanim niezliczone miecze nie bSysnV z pochew. TegoT samego dnia krRl Almarys z Belferny wyda im okrutnV bitwU. LXVI Wysokie sV gRry i ciemne doliny, skaSy czarne, ponure wVwozy. TegoT dnia Francuzi !przebyli je z ciUTkim mozoSem."Na piUtnaXcie mil sSychaZ ich pochRd. Kiedy przybyli do ziemiojczystej i ujrzeli GaskoniU, dziedzinU swego pana, przypomnieli sobie swoje lenna, cRrki zostawione w domu i swoje szlachetne maSTonki. Nie masz jednego, ktRry by nie pSakaS z rozczulenia. Ponad wszystkich "innych Karol jest peSen lUku; u wrRt Hiszpanii zostawiS swego siostrzana. LitoXZ go zbiera; pSacze, nie moTe siU wstrzymaZ. LXVII Dwunastu parRw zostaSo w Hiszpanii; z nimi dwadzieXcia tysiUcy FrancuzRw, wszyscy !bez trwogi i nie lUkajVcy siU Xmierci. Cesarz wraca do Francji; pod swoim pSaszczem !kryje ciUTkie niepokoje. KoSo niego jedzie diuk Naim i mRwi: #YCo ciU, panie, drUczy? ]Karol odpowiada: YObraTa mnie, kto !pyta o to. BoleXZ moja jest takwielka, Te nie mogU jej zmilczeZ. Przez Ganelona Francja zniszczeje. MiaSem tejnocy widzenia zesSane przez anioSa: w moim rUku Ganelon !zSamaS mi wSRczniU, a wszak to on przeznaczyS mego siostrzana do tylnej straTy. ZostawiSem go w obcym kraju. "BoTe, jeXli go stracU, nikt mi go nigdy nie zastVpi!] LXVIII Wielki Karol pSacze, nie moTe siU wstrzymaZ. Sto tysiUcy FrancuzRw roztkliwia siU nad nim i drTy o Rolanda; wszystkich przejmuje dziwny "lUk. ObSudny Ganelon zdradziS: dostaS od poga\skiego krRla wielkie dary, zSoto i srebro, brokaty i jedwabie, muSy i !konie, i wielbSVdy, i lwy. Owo Marsyl zwoSaS do Hiszpanii baronRw, hrabiRw, wicehrabiRw i diukRw, i almanzorRw, i emirRw, i konfiturowych synRw. ZebraS ich w trzy dni czterysta !tysiUcy, kazaS biZ w bUbny w Saragossie. Wystawiono na najwyTszej wieTy Mahometa i !kaTdy poganin modli siU do\ i uwielbia go. Potem wytUTonym marszem przez caSy kraj wszyscy jadV, przebywajV doliny, przebywajV gRry; wreszcie ujrzeli sztandary francuskie. Tylna straT dwunastu druhRw nie omieszkaprzyjVZ bitwy. LXIX Bratanek Marsyla wysunVS siU naprzRd na mule, ktRrego popUdza rRTdTkV. Rzecze do stryja XmiejVc siU gSoXno: YMiSy panie krRlu, dSugo ci !sSuTySem, a miaSem za caSV "zapSatU cierpienia i trudy! Tylewydanych i wygranych bitew! Daj mi lenno: SaskU zadania Rolandowi pierwszego ciosu! ZabijU go mojV ostrV "wSRczniV. JeXli Mahomet raczy mnie mieZ w opiece, uwolniU wszystkie ziemie Hiszpanii, odbram Hiszpanii aT do Durestanrt. Karol bUdzie zmUczony, Francuzi siU poddadzV, nie bUdziesz miaS juT wojny caSe Tycie!] Za czym krRl Marsyl daje mu na to rUkawicU. LXX Bratanek Marsyla trzyma rUkawicU w garXci. Rzecze do "krRla dumne sSowo: YMiSy panie#krRlu, uczyniSeX mi wielki dar. Owo wybierz mi dwunastu ze swoich baronRw; z nimi bUdU walczyS przeciw dwunastu parom.] Wraz odpowiada Falsaron, brat krRla Marsyla: YMiSy bratanku, pRjdziemy wraz obaj, ty i ja, i z pewnoXciV stoczymy tU bitwU z tylnymi straTami wielkiej armii Karola. Rzecz postanowiona: wybijemy ich!] LXXI Przybywa z drugiej strony krRl Korsalis. Jest z Barbarii i zna czarnoksiUskie sztuki. MRwi jak szczery baron: za wszystko zSoto Xwiata nie "chciaSby okazaZ siU tchRrzem. Przybywa w galopie Malprymis z Brygantu, szybszy w biegu od konia. W obliczu Mar syl a woS a donoXnym gSosem: YZawiodU moich ludzi do Ronsewal. JeXli tam znajdU Rolanda, potrafiU go poskromiZ!] LXXII ByS tam pewien emir z !Balagieru. CiaSo miaS piUkne, twarz jasnV i XmiaSV. DosiadSszy konia, puszy siU w swej zbroi. SSawna jest jego odwaga; prawdziwy baron, gdyby byS chrzeXcijaninem. W obliczu Marsyla wykrzykuje: !YIdU do Ronsewal pobawiZ siU !trochU. JeXli znajdU Rolanda, %zginVS, i zginVS teT Oliwier, i wszystkich dwunastu parRw, i zginUli wszyscy Francuzi z %wielkV TaSobV, z wielkV ha\bV.Karol Wielki jest stary, niedoSUTny; dosyZ siU juT natoczyS wojen; Hiszpania zostanie nam wolna!] KrRl Marsyl dziUkuje mu bardzo. LXXIII ByS tam almanzor z doliny Maurieny: nie bySo zdrajcy wiUkszego ode\ na hiszpa\skiej ziemi. W obliczu Marsyla tak siU cheSpi: YDo Ronsewal zawiodU moich ludzi, dwadzieXcia tysiUcy zbrojnychw tarcze i lance. JeXli tam znajdU Rolanda, zginVS, przysiUgam mu to; codziennie Karol bUdzie po nim zawodziS lamenty!] LXXIV Z innej strony spieszy Turgis zTortelozy; jest hrabiV, a miasto Torteloza to jego miasto. ChrzeXcijanom Tyczy nagSej Xmierci. Staje przed Marsylem obok innych i mRwi do krRla: YNie bRj siU nic! Lepszy Mahomet niT XwiUty Piotr w Rzymie. JeXli jemu "sSuTysz, pole i chwaSa zostanVprzy nas. PRjdU do Ronsewal !dogoniZ Rolanda; nikt nie ocali go od Xmierci. Widzisz mRj miecz, dobry jest i dSugi. Na Durendalu chcU go wyprRbowaZ. KtRry bUdzie gRrV? Dowiesz siU niebawem. #ZginV Francuzi, jeXli siU na nas"targnV. Karol stary zbierze bRl "i ha\bU. Nigdy juT na ziemi niebUdzie nosiS korony!] LXXV Z innej strony nadciVga Eskremis z. Walterny. Saracen jest, a Walterna jego lenno. Przed Marsylem wykrzykuje w tSumie: YPRjdU do Ronsewal, aby zetrzeZ pychU. JeXli tam zdybiU Rolanda, nie ocali swej !gSowy; ani Oliwier, ten, ktRry rozkazuje innym. mierZ naznaczySa wszystkich dwunastu parRw na zgubU. Francuzi zginV, Francja opustoszeje, Karolowi nie stanie dobrych wasalRw.] LXXVI Z drugiej strony oto poganin, Esturgan; z nim Astramarys, jego towarzysz: oba wyprRbowane zdrajcy i Sotry. Marsyl powiada: YBliTej, panowie! PRjdziecie do Ronsewal, we wVwozy, pomoTecie prowadziZ moich "ludzi!] A oni odpowiadajV: YNa twoje rozkazy! Zaczepimy Oliwiera i Rolanda; nie ocalV dwunastu parRw od Xmierci. Miecze nasze dobre sV i ostre, zarumienimy je ciepSV krwiV. Francuzi zginV, Karol zapSaczepo nich; FrancjU oddamy tobie.PrzybVd[ tam, krRlu, a zobaczysz W darujemy ci samego cesarza!!] LXXVII PUdem przybiega Margarys z !Sewilli. Ten dzierTy ziemie aT do Kazmarynu. Damy rade go !widzV dla jego piUknoXci; nie masz takiej, ktRra by na jego "widok nie rozjaXniSa siU i nie !XmiaSa siU do niego. Nie masz wXrRd pogan lepszego rycerza. Wpada w tSum i ponad innych "krzyczy do krRla: YNic siU nie !bRj! PRjdU do Ronsewal zabiZ Rolanda, i Oliwier toT samo nieocali gSowy; a dwunastu parRwponiesie mUcze\stwo. Widzisz mRj miecz o rUkojeXci ze zSota, to emir prymski mi go przysSaS. W czerwonej krwi, "przysiUgam, krRlu, ukVpie siU ten miecz. Francuzi zginV, "Francja okryje siU ha\bV. Karolstary, o siwej brodzie, przez wszystkie dni swego Tycia bUdzie miaS stVd gniew i TaSobU. Nim rok upSynie, we[miemy FrancjU Supem, przenocujemy w grodzie Xw. Dionizego!] Poga\ski krRl $skSoniS siU przed nim gSUboko. LXXVIII Z innej strony przybywa Szernubel z Munigru. WSosy jego spSywajV aT do ziemi. MoTe, dla igraszki, kiedy mu przyjdzie ochota, unieXZ brzemiU czterech jucznych muSRw i wiUcej. W kraju, z ktRrego pochodzi, sSo\ce, powiadajV, nie Xwieci, zboTe nie roXnie, deszcz nie pada, rosa nie rosi; nie masz tam kamienia, iTby nie byS caSy czarny. Ludzie gadajV, Te to jest mieszkanie diabSRw. Szernubel powiada: ,,PrzypasaSem mRj najlepszy miecz; w Ronsewal ufarbujU gona czerwono. JeXli zdybiU mUTnego Rolanda na mej drodze, gdybym mu nie wydaS bitwy, nie wierz juT nigdy memu sSowu. I moim mieczem zdobUdU jego Durendala. Francuzi poginV, Francja stanie pustkV!] Na te sSowa zbiera siU dwunastu parRw. ProwadzV z sobV w poXpiechu sto tysiUcy SaracenRw #pSonVcych TVdzV walki. IdV dososnowego lasku, aby siU uzbroiZ. LXXIX ZbrojV siU poganie w sarace\skie kolczugi, wszyscy prawie w potrRjne druciane koszulki, wiVTV na gSowie wyborne heSmy saragoskie, przypasujV miecze z wie\skiejstali. MajV bogate tarcze, walenckie wSRcznie i sztandary biaSe, niebieskie i czerwone. Zostawili muSy i koniuszych, siadajV na konie ijadV w zwartym szeregu. Dzie\"jest jasny, sSo\ce piUkne, nie masz zbroi, ktRra by siU nie #lXniSa. TysiVc trVb gra, iTby $bySo piUkniej. HaSas jest wielki: Francuzi usSyszeli go. Oliwier mRwi: YPanie towarzyszu, bardzo to byZ moTe, jak mniemam, iT bUdziemy mieli sprawU z Saracenami.] Odpowie Roland: YAch, daSby to BRg! Trzeba nam tu !wytrwaZ dla naszego krRla. Dla swego pana trzeba XcierpieZ wszelkV niedolU i znosiZ wielkie gorVco i wielkie zimno,i oddaZ skRrU, i naSoTyZ "gSowV. Niech kaTdy siU gotuje mSRciZ dobrze, iTby nas nie !poha\biono w pieXni! Ha\ba dlapogan, prawo dla chrzeXcijan. Nie ode mnie spodziewajcie siUzSego przykSadu!] LXXX Oliwier wstVpiS na wzgRrze. Patrzy na prawo w zielonV dolinU, widzi nadchodzVcych pogan. WoSa Rolanda, swego towarzysza: ,,Od strony "Hiszpanii sSyszU haSas, widzU tyle bSyszczVcych pancerzy, tyle lXniVcych heSmRw! PrzyprawiV oni naszych FrancuzRw o wielki niepokRj. WiedziaS o tym Ganelon, przebiegSy zdrajca, ktRry wobec cesarza nas naznaczyS!] W YZamilcz, Oliwierze W odpowie Roland W to mRj ojczym, nie chcU sSyszeZ ani sSowa wiUcej!] LXXXI Oliwier wstVpiS na wzgRrze. Widzi szeroko krRlestwo hiszpa\skie i widzi SaracenRw, ktRrzy zebrali siU w wielkiej !liczbie. HeSmy, strojne drogimi !kamieniami i zSotem, bSyszczV;takoT i tarcze, i zbroje szmelcowane, i wSRcznie, i chorVgwie wiszVce u Tele[cRw. ZgoSa nie moTe #policzyZ puSkRw; jest ich tyle, Te nie moTe ich zrachowaZ. Wielki uczuS zamUt w duszy. ^wawo schodzi ze wzgRrza, spieszy do FrancuzRw, opowiada im wszystko. LXXXII Oliwier mRwi: YWidziaSem pogan. Niczyje oko nie widziaSo ich wiUcej na ziemi. Jest naprzeciwko nas ze sto tysiUcy, z tarczV na ramieniu, w heSmach na gSowie, z jasnV zbrojV na grzbiecie; i ciemne ich wSRcznie bSyszczV z nastawionym drzewcem. "BUdziecie mieli bitwU wiUkszV,niT bySa kiedy. Panowie Francuzi, niech BRg wam doda !siSy! Trzymajcie siU dzielnie, iTby nas nie zwyciUTono!] Francuzi odpowiadajV: YHa\ba temu, ktRry ucieknie! AT do "Xmierci Taden z nas nie chybi!]LXXXIII Oliwier powiada: YPoganie sV bardzo silni; a naszych FrancuzRw, tak mi siU zda, jest bardzo skVpo. Rolandzie, towarzyszu mRj, zadmijTe w swRj rRg; Karol usSyszy i wojsko wrRci.] Roland odpowiada: YChybabym oszalaS!PostradaSbym w sSodkiej Francji moje imiU. Wnet zacznU waliZ Durendalem co wlezie. Brzeszczot zakrwawi %siU po zSotV rUkojeXZ. Zdrajcy poganie przyszli w ten wVwRz na swoje nieszczUXcie. PrzysiUgam ci, wszyscy !naznaczeni sV przez XmierZ!] LXXXIV YRolandzie, mRj towarzyszu, !zadzwo\ w rRg! Karol usSyszy, zawrRci wojsko, wspomoTe nasze wszystkimi swymi baronami.] Roland odpowie: YNie daj BRg, aby przeze mnie"ha\biono mRj rRd i aby sSodka !Francja miaSa iXZ w pogardU! book.gb.tmp0n5rH(rkPt6@nk&kb c D   2 c  c '"1  't c  0S c  !: "y;2) Raczej bUdU waliS Durendalem co siS, moim dobrym mieczem, ktRry noszU przy boku. Ujrzycie brzeszczot jego caSy zakrwawiony. Zdrajcy poganie zebrali siU na swoje nieszczUXcie. PrzysiUgam wam,wszyscy skazani sV na XmierZ!] LXXXV YRolandzie, mRj towarzyszu, !zadzwo\ w rRg! Karol usSyszy, ciVgnie teraz przez wVwozy. PrzysiUgam ci, Francuzi wrRcV!] WYNie daj BRg W odpowie Roland W aby kt oX mRgS powiedzieZ kiedy, Te przez pogan zadzwoniSem w rRg! Nigdy krewni moi nie usSyszV tego wyrzutu. Kiedy przyjdzie do wielkiej bitwy, "bUdU waliS tysiVc i siedemset razy i ujrzycie stal Durendala we krwi. Francuzi sV mUTni i bUdV bili dzielnie; ci z Hiszpanii nie ujdV Xmierci!] LXXXVI Oliwier rzecze: YCzemu miaSby ciU ktoX ha\biZ? WidziaSem hiszpa\skich SaracenRw W "doliny i gRry peSne sV pogan, ihale, i wszystkie rRwniny. Wielkie jest wojsko tego obcego nasienia, a szczupSe jest nasze.] Roland odpowie: YTym wiUksza moja ochota! Nie daj BRg ani anioSowie jego, aby z mojej przyczyny Francja miaSa straciZ imiU! "WolU raczej umrzeZ niT popaXZ w osSawU! Im lepiej bUdziemy !bili, tym wiUcej cesarz bUdzie nas kochaS!] LXXXVII Roland jest mUTny, a Oliwier roztropny; obaj mUTowie wspaniaSego . serca. Skoro sV na koniu i pod broniV, nigdy ze strachu przed XmierciV nie umknV siU od bitwy. TUdzy to sV hrabiowie, a sSowa ich sV harde. Zdrajcy poganie jadV jak wXciekli. Oliwier rzecze: "YRolandzie, patrz, oni sV tuT, ale Karol jest nazbyt daleko! "Nie raczySeX zadzwoniZ w rRg. Gdyby krRl byS tutaj, nie bylibyXmy w niebezpiecze\stwie. Patrz w gRrU ku wVwozom Hiszpanii; ujrzysz tam wojsko wielce &TaSoXliwe: kto dziX peSni tylnV %straT, nie bUdzie jej juT peSniSnigdy!] Roland odpowie: YNie mRw byle czego! Ha\ba sercu, ktRre stchRrzy w piersi! !BUdziemy siU trzymali silnie w miejscu. My to bUdziemy miotaZ ciosy i wydawaZ bitwU!] LXXXVIII Kiedy Roland widzi, ze bUdzie bitwa, staje siU pyszniejszy od lwa lub leoparda. WoSa FrancuzRw i Oliwiera: YPanie towarzyszu, przyjacielu mRj, nie mRw juT tak! Cesarz, zostawiajVc nam FrancuzRw, przebraS tych dwadzieXcia tysiUcy: wiedziaS, Te nie ma wXrRd nich ani jednego tchRrza. Dla swego pana godzi #siU XcierpieZ wielkie niedole i "znosiZ wielkie gorVca i wielkie zimna, i trzeba postradaZ krew i ciaSo. Uderzaj wSRczniV, a ja Durendalem, moim dobrym mieczem, ktRry "mam od krRla. JeXli padnU, ten, kto go dostanie, bUdzie mRgS powiedzieZ: _To byS miecz szlachetnego wasala. `] LXXXIX Z drugiej strony staje arcybiskup Turpin. Spina konia i wjeTdTa na goSy pagRrek. WoSa FrancuzRw i upomina ich:YPanowie barony, Karol zostawiS nas tutaj; dla naszego krRla trzeba nam mUTnie umrzeZ. PomRTcie !broniZ chrzeXcija\stwa! Czeka nas bitwa, moTecie byZ pewni,bo oto wSasnymi oczyma widzicie SaracenRw. Kajajcie siU za grzechy, proXcie Boga oprzebaczenie; ja was rozgrzeszU, aby ocaliZ wasze "dusze. JeXli pomrzecie, bUdV z was XwiUte mUczenniki bUdziecie mieli miejsca na najwyTszym piUtrze raju.] Francuzi zsiadajV z koni, padajV twarzV na ziemiU, aT arcybiskup w imiU Boga pobSogosSawi im. Za pokutU nakazuje im tUgo waliZ. XC Francuzi wstajV, zrywajV siU na nogi. SV piUknie rozgrzeszeni, wolni od grzechRw; arcybiskup "pobSogosSawiS ich w imiU Boga.Po czym wsiedli z powrotem narVcze rumaki. Uzbrojeni sV, jak przystaSo na rycerzy, wszyscy dobrze narzVdzeni dobitwy. Hrabia Roland woSa Oliwiera: YPanie towarzyszu, dobrze mRwiSeX! Ganelon nas zdradziS. WziVS za zapSatU zSoto, bogactwa, talary. Oby "cesarz nas pomXciS! KrRl MarsylkupiS nas targiem; ale towar odbierze tylko mieczem!] XCI Przez wVwozy hiszpa\skie jedzie Roland ma Wejlantyfie, swym rVczym rumaku. PrzybraS#siU w zbrojU, ktRra go piUknie zdobi. Jedzie mUTny baron, potrzVsajVc wSRczniV. Do nieba obraca ostrze; do Tele[ca przymocowaS proporzec, caSkowicie biaSy; frUdzle bijV mu o rUce. Szlachetne jest jego ciaSo, twarz jasna i rozeXmiana. Po nim jedzie jego towarzysz, co go Francuzi mieniV swojV tarczV. Patrzy gro[nie ku Saracenom; po czym pokornie iSagodnie spoglVda ku Francuzom i grzecznie odzywasiU do nich w te sSowa: YPanowie baronowie, pomaSu, krokiem! Ci poganie przychodzV po swoje mUcze\stwo. Nim przyjdzie wieczRr, we[miemy piUkny i !bogaty Sup; nigdy krRl Francji "nie miaS piUkniejszego.] Kiedy mRwiS, wojska spotkaSy siU. XCII Oliwier rzecze: YNie czas na gadanie! Nie raczySeX zadzwoniZ w rRg i nie masz Karola. Nie wie ani sSowa o niczym waleczny krRl i nie jego to wina, i ci dzielni rycerze teT nie zasSuTyli na TadnV przyganU. Ruszajcie zatem na pogan z caSym mUstwem! Baronowie, trzymajcie siU dzielnie w bitwie! BSagam was w imiU Boga, pamiUtajcie biZ dobrze, raz za raz! I nie zapominajcie okrzyku wojennego Karola!] Nate sSowa Francuzi wydajV okrzyk wojenny. Kto by ich usSyszaS, jak krzyczV: YMontjoie!], ten miaSby !pojUcie o ich piUknym mUstwie.Potem jadV; o BoTe, jakTe dumni! Aby jechaZ prUdzej, !kSujV konie ostrogV i gotujV siU biZ WcRT mogV innego poczVZ? I Saracenowie przyjmujV ich bez drTenia. Frankowie i poganie juT siU spotkali. XCIII Siostrzan Marsyla Wzowie siU Aerot Wpierwszy jedzie przed wojskiem. Jedzie miotajVc na nas, FrancuzRw, zSe sSowa: YZdrajcy Francuzy, dziX siU spotkacie z naszymi! ZdradziS was ten, ktRry miaS mieZ o "was pieczU. Szalony krRl, ktRryzostawiS was w wVwozie! W tym dniu sSodka Francja straciswojV chwalU i Karol, Rw Wielki, straci prawe ramiU swego ciaSa!] Kiedy Roland to sSyszy, BoTe, !jakieT to dla niego cierpienie! Spina ostrogV konia, wypuszcza go pUdem, uderza !Aeirota z caSych siS. Kruszy mutarczU, rozdziera pancerz, "otwiera mu pierX, Samie koXci, !miaTdTy krzyTe. KopiV swojV wypUdza mu duszU precz z ciaSa. Wbija Telazo silnie, wstrzVsa ciaSem, wali go drzewcem martwego z konia i kark Samie mu na dwoje. Nie omieszkaS wszakTe rzec mu: YNie, synu niewolnika, Karol nie jest szalony i nigdy nie lubiS zdrady! ZostawiajVc nas w wVwozie, postVpiS jak mUTny rycerz. Nie straci w tymdniu sSodka Francja swej chwaSy. Bijcie, Francuzy; pierwszy cios dla nas, prawo jest nasze, a wina tych zdrajcRw!] XCIV ByS tam pewien diuk, na imiU !ma Falsaron. ByS to brat krRla Marsyla, dzierTyS ziemiU od Dathana i Abirona. Pod sSo\cemnie ma gorszego ladaco. CzoSo ma tak szerokie, Te miUdzy oczami moTna by odmierzyZ dobre pRS stopy. Wielce siU #rozTaliS, kiedy ujrzaS XmierZ swego siostrzana. Wydziera siUz ciTby co ko\ wyskoczy, wydaje poga\ski okrzyk wojenny i rzuca Francuzom zniewagU: YW tym dniu sSodka !Francja strada swojV czeXZ!] Oliwier sSyszy to, pSonie gniewem. Spina konia zSotymi ostrogami i jak szczery baron gotuje siU uderzyZ. Kruszy mu tarczU, rozdziera zbrojU, wbija mu w ciaSo pSRtno swegoproporca, drzewcem podnosi go ze strzemion i wali go trupem. Patrzy na ziemiU, widzi leTVcego zdrajcU. WRwczas powiada dumnie: YNie dbam o twoje gro[by, synu niewolnicy! Bijcie, Francuzy, zwyciUTmy ich !pewnie!] Krzyczy: YMontjoie!] W to zawoSanie Karola. XCV Jest tam jeden krRl, na imiU !ma Korsalis. PrzybyS z Barbarii,z dalekiej ziemi. Krzyczy na innych SaracenRw: YMoTemy Sacno wygraZ tU bitwU; FrancuzRw jest tak maSo, !moTemy gardziZ nimi: Karol nie ocali ani jednego! Oto dzie\, wktRrym trzeba im umrzeZ!] !UsSyszaS to arcybiskup Turpin. Nie ma pod sSo\cem czSowieka, ktRrego by bardziej nienawidziS. Spina konia zSotymi ostrogami i mUTnie zrywa siU, aby go ugodziZ. SkruszyS mu tarczU, rozpruS pancerz, wbiS mu w ciaSo swojV wielkV kopiU; przyciska mocno, potrzVsa nim, zdziera z konia i wali go trupem na ziemiU. Patrzy na ziemiU, widzi leTVcego zdrajcU. Nie omieszka pogwarzyZ z nim trochU: YPoganinie, synu niewolnika, zeSgaSeX! Karol, mRj pan, zawsze moTe nas ocaliZ; nasi Francuzi nie majV serca do ucieczki, a waszych kompanRw osVdzimy tutaj. Powiem wam nowinU: trzeba wam ponieXZ XmierZ. Bijcie, Francuzi! Niech Taden siU nie zapomina! Pierwszy cios jest nasz, Bogu za niego chwaSa! Krzyczy: YMontjoie!], aby zostaZ panem pola. XCVI ZaX Geryn wali Malprymisa z Brygalu. TUga tarcz poganina niewarta mu jest ani szelVga. Geryn kruszy jej krysztaSowy guz; poSowa upada na ziemiU, rozcina mu pancerz aT do ciaSa i wbija mu swV tUgV kopiU w Tywe miUso. Poganin "wali siU jak kSoda; duszU jego czart unosi. XCVII A jego towarzysz, Gerier, wali emira. Kruszy mu tarczU, rozdziera kolczugU, wbija mu w trzewia srogV wSRczniU; naciska mocno, przeszywa mu Tele[cem ciaSo i drzewcem XciVga martwego na ziemiU. Oliwier powiada: YDobra nasza bitwa!] XCVIII Diuk Samson zamierza siU na almanzora. Kruszy jego tarczU,zdobnV zSocistymi kwiatami. Ani tUgi pancerz go nie ochroni. PrzeszyS mu serce, "wVtrobU i pSuco i niech pSaczepo nim, komu wola! Wali go trupem. AT arcybiskup rzecze: YDobry cios!] XCIX I Anzeis wypuszcza konia i gotuje siU uderzyZ Turgisa z Tortelozy. Kruszy mu tarczU pod zSoconym guzem, rozdziera od gRry do doSu jego dubeltowV koszulkU drucianV, wbija mu w ciaSo Tele[ce swej"tUgiej kopii. Zatapia jV, ostrzewychodzi grzbietem; drzewcemXciVga martwego na ziemiU. Roland powiada: YTo cios tUgiego rycerza!] C I Engelier Gasko\czyk z Bordo spina konia, puszcza cugle i pUdzi, aby ugodziZ Eskremisa z Walterny. Kruszy tarczU, ktRrV Rw miaS na szyi, rozdziera kolczugU i dosiUga piersi, tuT pod gardSem; oburVcz chwyciwszy drzewce,wali go trupem z siodSa. Po czym mRwi do\: YOtoZ wam przyszSo na zgubU!] CI I Oton wali poganina Esturganaw tarczU, po gRrnym brzegu, tak Te rozdziera pola ze zSotai stali; rozdarS mu poSy kolczugi, wbija mu w ciaSo ostrV wSRczniU i wali go trupem z rVczego konia. Po czym powiada: YSzukajcie, ktoby was ocaliS!] CII I BeranTer uderza w Astramarysa. aamie mu tarczU,rozszczepia kolczugU i zatapiamu w ciaSo kopiU; poXrRd tysiVca SaracenRw wali go trupem. Z dwunastu parRw oto juT dziesiUciu zabitych; zostaSo tylko dwRch Tywych: to Szernubel i hrabia Margarys.CIII Margarys to rycerz bardzo dzielny i piUkny, i silny, i zwinny, i lekki. Spina konia, rusza na Oliwiera. Kruszy mu tarczU pod guzem z czystego zSota. Po Tebrach przejechaS mu kopiV. BRg strzeTe Oliwiera, nie naruszono mu "ciaSa. Drzewce siU zSamaSo, a on nie spadS z konia. Margarys przebiegS mimo, bez przeszkody, dmie w rRg, aby zwoSaZ swoich. CIV Bitwa jest wspaniaSa; !wszystko zaczyna siU kSUbiZ. Hrabia Roland nie oszczUdza siU. Uderza wSRczniV, pRki drzewce caSe; po piUtnastu #ciosach zSamaS jV i zniszczyS. Dobywa Durendal, swRj dobry !miecz, caSy nagi. Spina konia i rusza na Szernubla. Kruszy mu heSm, w ktRrym bSyszczV karbunkuSy, przecina mu czapkU wraz ze skRrV na gSowie, przecina mu twarz miUdzy oczami, kolczugU o maSych ogniwach i caSe ciaSo aT do kroku. Przez siodSo nabijane zSotem miecz dosiUgakonia. Przecina mu krzyT nie macajVc stawRw, wali go martwego na SVkU, na bujnV trawU. Po czym mRwi: YSynu niewolnika, zabiegSeX drogU nieszczUXciu. Mahomet nie przyjdzie ci z pomocV. Takie Xcierwo jak ty nie wygra bitwy!] CV Hrabia Roland jedzie przez pole. Trzyma Durendal, miecz swRj, ktRry dobrze tnie i dobrze siecze. WXrRd SaracenRw czyni srogV rze[. GdybyXcie mogli widzieZ, jak on wali trupa na trupa i jak czerwona krew rozlewa siU strugV! CaSV zbrojU ma zakrwawionV i krwawe sV oba ramiona i jego dobry ko\ od !karku aT po Sopatki. I Oliwier nie zostaS w tyle, i dwunastu !parRw, i Francuzi, ktRrzy walVco wlezie. Poganie ginV, inni podajV tyS. Arcybiskup powiada: ,,BSogosSawione niechbUdzie nasze baro\stwo! Montjoie!] W krzyczy; to jest krzyk wojenny Karola. CVI I Oliwier jedzie przez ciTbU wojennV. Drzewce mu siU "zSamaSo, zostaS tylko uSomek. ZamierzyS siU na poganina Malona. StrzaskaS mu tarczU caSV w zSociste kwiaty, wysadziS mu Xlepia z gSowy i mRzg spSywa mu aT do stRp. PoXrRd innych, ktRrzy leTV kupami, kSadzie go trupem. Potem zabiS Turgisa i Esturgala. Ale uSomek pUkS i #rozszczepiS mu siU w dSoni. AT Roland powiada: YTowarzyszu, co czynisz? W takiej bitwie !nie zda siU patyk. Jeno Telazo jest coX warte i stal. Gdzie twRj miecz, zwany Hauteclaire? RUkojeXZ ma #zSotV gaSkU z krysztaSu.] W YNie mogSem go wydobyZ W "odparS Oliwier W tyle miaSem do roboty!!] CVII Pan Oliwier wydobyS swRj dobry miecz, ktRrego tak !TVdaS jego towarzysz Roland, ipokazuje mu, jak prawy rycerzsiU nim posSuguje. Uderza poganina, Justyna z ^elaznej Doliny. Przecina mu na pRS #caSV gSowU i przecina ciaSo i zbrojU szmelcowanV, i dobre siodSo zdobne w kamienie i zSoto, i koniowi jego przecina krzyT. Wali wszystko przed "sobV na SVkU. Roland powiada: !YJeXli cesarz nas kocha, to za takie ciosy!] Ze wszystkich "stron rozlega siU: YMontjoie!] CVIII Hrabia Geryn dosiada konia Sorela, a Gerier, jego towarzysz, Jelenia. PuszczajV !cugle, spinajV konie ostrogV i pUdzV ugodziZ poganina Tymozela, jeden w tarczU, !drugi w zbrojU. Dwie wSRcznie "SamiV siU w ciele. RzucajV go trupem wznak na rolU. KtRry z dwRch byS szybszy? Nie sSyszaSem i nie wiem. ZaX arcybiskup zabiS czarnoksiUTnika Sygnorela, tego, ktRry byS zstVpiS do piekieS; czarami Jowisz go tamzaprowadziS. Turpin powiada: YTen za nas poniRsS karU!] Roland odpowiada: YZwyciUTony jest syn niewolnika! Oliwierze, bracie, oto jakie ciosy lubiU!] CIX Bitwa wre coraz gorUtsza. Frankowie i poganie zadajV cudowne ciosy. Jeden naciera, drugi siU broni. Tyle kopij strzaskanych i krwawych! Tyle podartych chorVgwi i tyle sztandarRw! Tylu dobrych FrancuzRw stradaSo mSode Tycie! Nie ujrzV juT swoich maci ani swoich Ton, ani ziomkRw, ktRrzy czekajV ich za przeSUczV. Karol Wielki pSacze nad tym i zawodzi, ale na co siU zda jego skarga! Nie doczekajV siU od niego pomocy. Ganelon [le mu siU przysSuTyS w dniu, w ktRrym poszedS do Saragossy sprzedaZjego wiernych; za to, Te tak uczyniS, postradaS Tycie i czSonki na sVdzie w Akwizgranie, gdzie go skazanona powieszenie, a z nim trzydziestu krewnych, ktRrzy #nie spodziewali siU tej Xmierci. CX "Bitwa jest wspaniaSa i ciUTka. Roland wali krzepko i Oliwier !takoT; i arcybiskup wali wiUcejniT tysiVc razy, i dwunastu parRw teT nie zostaje w tyle, ani Francuzi, ktRrzy bijV wszyscy naraz. TysiVcami i setkami ginV poganie. Kto nie ucieknie, nie znajduje ratunku; chce czy nie chce, daje gardSo. Francuzi tracV tam swoje najlepsze podpory. !Nie ujrzV juT swoich rodzicRw ani krewnych, ani wielkiego Karola, ktRry ich czeka za przeSUczV. We Francji wszczyna siU osobliwa zawierucha, burza z wichrem i piorunami; deszcz i grad siekV bez miary. Pioruny walV raz poraz, ziemia drTy. Od Saint WMichel aT do Saints, od Besancon aT do Wissant nie masz domu, w ktRrym by mur nie pUkS. W samo poSudnie straszliwe ciemnoXci; Tadnego XwiatSa, wyjVwszy, kiedy niebo rozedrze bSyskawica. Niepodobna patrzeZ na to bez strachu. Ludzie mRwiV: YTo sVdny dzie\, koniec Xwiata nadchodzi!] Nie wiedzV ani niemRwiV prawdy W to wielka TaSoba z powodu Xmierci Rolanda!! CXI Francuzi bili z szczerego U! book.gb.tmp0n5rH(rkPt6@nk&# c $# G c  %j. v &X c 'a$ c  ( .? j )I/h cv *97 serca, krzepko. Poganie ginUli tSumem, tysiVcami. Na sto "tysiUcy nie ocalaSo ani dwRch. Arcybiskup powiada: YNasi ludzie sV bardzo waleczni; podsSo\cem nie ma lepszych. Tak napisane jest w kronikach "FrankRw!] IdV polem i szukajV $swoich; pSaczV z Talu i litoXci nad swymi krewnymi, z samej %gSUbi serca, z wielkiej miSoXci. AT naprzeciw nich z wielkim swoim wojskiem przybywa krRl Marsyl. CXII Marsyl posuwa siU dolinV, z wielkim wojskiem, ktRre #zgromadziS. ZebraS i przeliczyS !dwadzieXcia szykRw. BSyszczV heSmy strojne w kamienie i zSoto; i tarcze, i misternie szmelcowane zbroje. Siedem tysiUcy trVb trVbi do ataku, wielki haSas rozlega siU w okolicy. Roland powiada: YOliwierze, towarzyszu, zdrajca Ganelon poprzysiVgS !naszV XmierZ. Zdrada nie moTezostaZ ukryta; cesarz pomXci jV srodze. BUdziemy mieli bitwU zaciUtV i twardV. Nie widziano jeszcze podobnego spotkania. BUdU waliS moim Durendalem, mieczem moim dobrym, a ty, towarzyszu, bUdziesz waliS swojV Hauteclaire. Po tylu ziemiach !obnosiliXmy je! WygraliXmy nimityle bitew! Nie trzeba, aby o !nich [le mRwiono w pieXni! '' CXIII Marsyl widzi mUcze\stwo swoich. KaTe graZ w trVby i rogi, potem jedzie na czele swojej wielkiej armii. Na przedzie jedzie Saracen Abisem; nie ma wiUkszego zdrajcy w caSym wojsku. Jest peSen zbrodni i wszelkiego wystUpku, nie wierzy w Boga, syna NajXwiUtszej Panny. Czarny jest jak stopiona smoSa, nad wszystko zSoto Galicji kocha mord i zdradU. Nigdy nikt go nie widziaS, aby "siU bawiS lub XmiaS. Ale jest bardzo dzielny i bardzo zuchwaSy i dlatego miSy jest srogiemu krRlowi Marsylowi. Nosi owego smoka, koSo ktRrego skupia siU lud sarace\ski. Arcybiskup nie moTe go miSowaZ; skoro go "ujrzy, juT chciaSby go ugodziZ.Po cichu mRwi do samego !siebie: YTen Saracen zda mi siU!srogi heretyk! Najlepiej bUdzie,jeXli go zabijU: nigdy nie kochaSem tchRrzRw ani tchRrzostwa.] CXIV Arcybiskup zaczyna bitwU. Dosiada konia, ktRrego wziVS krRlowi Grozalowi, zabiwszy gow Danii. Ko\ jest dobrze uSoTony, rVczy; kopyta ma zwinne, nogi pSaskie, uda krRtkie i zad szeroki, boki !dSugie, a krzyT wyniosSy, ogon"biaSy, a TRStV grzywU, uszy !maSe, gSowU pSowV; nie masz bydlUcia, ktRre by mu bySo rRwne w biegu. Arcybiskup spina go ostrogami, i z jakV "siSV! NatarS na Abisema, nic gonie zatrzyma. JuT wali w tarczU wysadzanV kamieniami,ametystami, topazami i pSonVcymi karbunkuSami; w Wal Metas czart daS jV emirowi Galafowi, a emir Abisemowi. Turpin wali, nie oszczUdza; skoro uderzyS (tak mniemam), niewarta jest ni szelVga. Przeszywa Saracena na wylot i kSadzie go trupem na goSV ziemiU. Francuzi !powiadajV: YOto dzielnoXZ! W rUkach arcybiskupa pastoraS nie przyniesie wstydu.] CXV Francuzi widzV, Te pogan jesttak mnogo; pola peSne ich sV ze wszystkich stron. CzUsto woSajV Oliwiera i Rolanda i dwunastu parRw, iTby ich bronili. AT arcybiskup powiada im swoje: YPanowie baronowie,nie umyXlajcie nic zSego. ProszU was, przez Boga, nie uciekajcie, iTby nikt mUTny "nie ha\biS was w pieXni. Raczejpomrzyjmy tu, walczVc. Niebawem, tak nam przyrzeczone, doczekamy siU ko\ca; nie poTyjemy dSuTej niT ten dzie\. Ale jest jedna rzecz, ktRrV wam urUczam W XwiUty raj jest wam szeroko !otwarty, posiVdziecie siU tuT koSo NiewiniVtek.] Na te sSowa we Francuzach tak siU wzmogSo serce, Te nie masz ani jednego, ktRry by nie krzyczaS: YMontjoie !] CXVI ByS tam pewien Saracen z Saragossy (pRS miasta naleTy do niego), Klimboryn niegodny. On to, przyjVwszy przysiUgU hrabiego Ganelona, z przyja[niucaSowaS go w usta i daS mu swRj heSm i swRj karbunkuS. Poha\bi (powiada)ziemiU francuskV i cesarzowi zedrze jego koronU. Wsiada na konia, ktRrego zwV Barbamuszem, chybszego ni[li sokRS lub jaskRSka. Spina go dobrze, puszcza mu cugle i pUdzi ugodziZ Gasko\czyka Engeliera. Ani tarcz, ani zbroja nie mogV go ochroniZ. Poganin zatapia mu w ciele ostrze swej"wSRczni; naciska, caSe Telazo przechodzi na wskroX; chwyciwszy oburVcz drzewce,wali go na wznak na pole, po czym krzyczy: YTo nasienie trzeba wygubiZ! Bijcie, "poganie, aby przerwaZ ciTbU!] Francuzi powiadajV: YBoTe, !coTeXmy za rycerza stracili!] CXVII Hrabia Roland woSa Oliwiera: YPanie towarzyszu, oto Engelier zabit, nie mieliXmy !mUTniejszego rycerza!] Hrabia odpowiada: YNiechaj BRg da migo pomXciZ!] Spina konia szczerozSotymi ostrogami. Nastawia swojV Hauteclaire, stal jest zakrwawiona; caSV !siSV uderza poganina. PotrzVsa klingV w ranie i Saracen pada; diabSy porywajV jego duszU. Potem zabija diuka Alfaina, ucina gSowU Eskababie i wysadza z siodSa siedmiu #ArabRw W ci juT nie zdadzV siU w bitwie. Roland powiada: YMRjtowarzysz siU pogniewaS. Dobry to jest druh przy moim boku. Za takie ciosy Karol mocniej nas ukocha.] I bardzo gSoXno krzyczy: YBijcie, rycerze!] CXVIII Z drugiej strony spieszy poganin Waldabron; on to pasowaS krRla Marsyla na rycerza. Ma on na morzu czterysta statkRw; nie masz Teglarza, ktRry by mu nie podlegaS. ZdobyS JerozolimU "zdradV, pogwaSciS XwiVtyniU Salomona i nad sadzawkV zabiS patriarchU, To on, przyjVwszy przysiUgU hrabiego Ganelona, daS mu swRj miecz i tysiVc dukatRw. Dosiada konia, ktRrego zowiV Gramimondem, "sokRS nie jest tak rVczy! Spinago ostrymi ostrogami i pUdzi, aby natrzeZ na Samsona, potUTnego diuka. Kruszy mu tarczU, psuje pancerz, wbija mu w ciaSo proporzec i chwyciwszy oburVcz drzewce wysadza go z siodSa i kSadzie trupem. ,,Bijcie, poganie, zwyciUTymy ich snadnie!] Francuzi powiadajV: YBoTe, cRT za TaSoba po takim baronie!] CXIX Kiedy hrabia Roland widzi, Te Samson padS, rozumiecie, iT przejUSo go to dotkliwV #boleXciV. KSuje konia, pUdzi co siS na poganina. DzierTy swegoDurendala, ktRry wiUcej jest !wart niT szczere zSoto. PUdzi waleczny rycerz i wali go co siS po heSmie, na ktRrym kamienie oprawne sV w zSoto. Rozcina mu gSowU i pancerz, i tuSRw, i piUkne siodSo wysadzane kamieniami, i koniowi nadcina gSUboko !krzyTa; i Wha, niech, kto chce,gani go albo chwali! W zabija obu. Poganie mRwiV: YOkrutny to dla nas cios!] Roland odpowiada: YNie mogU waszychmiSowaZ, pycha idzie za wami i krzywda!] CXX ByS tam Afrykanin przybySy z Afryki; to Malkinat, syn krRla Malkuda. Zbroja na nim ze szczerego zSota, bSyszczy w sSo\cu ponad wszystkie inne. Siedzi na koniu, ktRrego zowiVSzalony Skok; nie masz bydlUcia, ktRre by mu dorRwnaSo w biegu. SpieszyS ugodziZ Anzeisa w tarczU; obcina mu pola lazurowe i czerwone. PrzerwaS mu siatkU kolczugi, wbija mu w ciaSo !kopiU, Telazo i drzewce. HrabiapadS martwy, czas jego przeminVS. Francuzi mRwiV: YBaronie, jakTe Tal nam ciebie!] CXXI Jedzie polem Turpin arcybiskup. Nie bySo czSeka z wygolonV tonsurV i XpiewajVcego msze, ktRry by dokazaS tylu znamienitych czynRw. Rzecze do poganina: YNiech BRg na ciebie zeXle "wszystko nieszczUXcie! ZabiSeXmUTa, ktRrego serce me TaSuje.] Wypuszcza przed siebie dzielnego rumaka i wali poganina w tarczU toleda\skV takim ciosem, Te kSadzie go martwego na zielonV murawU. CXXII Z drugiej strony przybywa poganin, Grandwin, syn !Kapuela, krRla Kapadocji. Siedzina koniu, ktRrego nazywa Marmojrem; szybszy to ko\ niTwszelki ptak w powietrzu. Puszcza cugle, spina go ostrogV i pUdzi ugodziZ Geryna caSV siSV. Kruszy mu #zSocistV tarczU, strVca mu jV ze szyi. NastUpnie rozpruwa mu pancerz, zatapia mu w ciaSo caSy swRj bSUkitny proporzec i wali go trupem na wysokV skaSU. Zabija jeszcze Geriera, jego towarzysza, i BeranTera, i Wita z Antonin, po czym uderza na bogatego diuka, Astorga, ktRry trzymaS lennem WalencjU i Anwer nad Rodanem. Wali go trupem; poganie siU cieszV. Francuzi mRwiV: YCo za pomRr na naszych!] CXXIII Hrabia Roland trzyma swRj miecz zakrwawiony. PosSyszaS dobrze, Te Francuzi tracV ducha. Tak siU tym zafrasowaS, Te omal mu serce !nie pUknie. RzekS do poganina: YNiechaj BRg zeXle na ciebie wszystkie nieszczUXcia! Drogo ci sprzedam tego, ktRregoX zabiS!] Spina konia. KtRry zwyciUTy? Oto siU zmagajV. CXXIV Grandwin byS dzielny i waleczny, krzepki S XmiaSy w boju. Na drodze swojej spotkaSon Rolanda. Nigdy go nie widziaS; poznaje go wszelako po hardej twarzy, po piUknym ciele, po spojrzeniu i postawie;$zlVkS siU, nie moTe tego ukryZ. Chce uciekaZ, ale na prRTno. Hrabia ugodziS go ciosem tak cudownym, Te przeciVS mu caSy heSm aT do przySbicy, przecina mu nos i usta, i zUby,i caSy tuSRw, i kolczugU z "tUgiego drutu, i srebrny SUk u zSoconego siodSa, i gSUboko wbija miecz w grzbiet konia. Nie masz lekarstwa, zabiS ich obu i jUknUli wszyscy hiszpa\scy rycerze. Francuzi powiadajV: YNasz wRdz dobrze kropi!] CXXV Bitwa jest cudowna; staje siU coraz zaTartsza. Francuzi walV!krzepko i wXciekle. PrzecinajV piUXci, boki, krzyTe, przeszywajV odzieT do Tywego ciaSa i krew pSynie jasnym strumieniem po zielonejtrawie. YFrancjo, Francjo, niech ciU Mahomet przeklnie! Nad wszystkie ludy lud twRj jest XmiaSy!] Nie masz Saracena, iTby nie krzyczaS: YMarsyl! Przybywaj, krRlu! Trzeba nam pomocy!] CXXVI Bitwa jest cudowna i wielka. Francuzi walV ciemnymi kopiami. GdybyXcie widzieli tyle cierpie\, tyle ludzi nieTywych, rannych, okrwawionych! LeTV kupami, twarzV ku niebu, twarzV ku ziemi. Saraceni nie mogV strzymaZ dSuTej, po woli czy po niewoli opuszczajV pole. Frankowie pilnie goniV za nimi.CXXVII Hrabia Roland woSa Oliwiera: YPanie towarzyszu, przyznaj, Te arcybiskup jest tUgi chwat;nie ma lepszego pod sSo\cem, umie siU bawiZ i kopiV, i !wSRczniV.] Hrabia odpowiada: YZatem spieszmy mu z pomocV!] Na te sSowa Frankowie wszczynajV na nawo bitwU. CiUTkie padajV ciosy, bitwa jest sroga. ChrzeXcijanie sV w wielkiej potrzebie. PiUknie bySoby widzieZ Rolanda i Oliwiera, jakwalV, jak koszV mieczami! Arcybiskup uderza wSRczniV. MoTna oszacowaZ liczbU tych,ktRrych zabili; napisane jest (powiada pieX\) w kronikach i bullach W zabili wiUcej niT cztery tysiVce. Przy pierwszych czterech natarciach piUknie dotrzymali placu; piVty zawaTyS im ciUTko. WyginUli wszyscy francuscy rycerze, z wyjVtkiem szeXZdziesiUciu, "ktRrych BRg oszczUdziS. Zanim zginV, drogo sprzedadzV Tycie. CXXVIII Hrabia Roland widzi wielkV rze[ swoich. WoSa Oliwiera, swego towarzysza: YMiSy panie, drogi towarzyszu, na Boga, co o tym rozumiesz? Widzisz tylu junakRw leTVcychna ziemi! Mamy wielkV !przyczynU pSakaZ nad sSodkV !FrancjV, nad piUknV ojczyznV!JakTe pusta bUdzie, stradawszy takich baronRw! Ach, krRlu, przyjacielu, czemuT ciU tu nie ma? Oliwierze, bracie, co my poczniemy? Jak zdoSamy mu przesSaZ nowiny?] Oliwier powiada: YJak? Nie wiem. Mogliby o tym mRwiZ ku naszej!ha\bie, wolU raczej umrzeZ!] CXXIX Roland powiada: YZatrVbiU w rRg. Karol usSyszy, przebywa "teraz przeSUcz. PrzysiUgam ci, wrRcV Francuzi!] Oliwier powiada: : YTo bySby dla wszystkich twoich krewnych wielki wstyd i ha\ba i ten !despekt ciVTySby na nich caSe#Tycie. Kiedy ciU prosiSem, abyX%to zrobiS, nie chciaSeX. ZrRbTe teraz; nie zrobisz tego z mojej rady. TrVbiZ w rRg to by nie !byS czyn mUTnego rycerza! Ale jak twoje rUce sV zakrwawione!] Hrabia odpowiada: YWaliSem nimi tUgo!] CXXX Roland powiada: YSroga jest dla!nas ta bitwa. ZatrVbiU w rRg; nasz Karol usSyszy.] Oliwier powiada: YNie bySby to czyn godny rycerza! Kiedym ci mRwiS, abyX to uczyniS, nie #chciaSeX, druhu. Gdyby krRl bySz nami, nie bylibyXmy nic "ucierpieli. Ci, co tu leTV, nie zasSugujV na TadnV naganU. #Na tU mojV brodU, jeXli ujrzU jeszcze OdU, mojV sSodkV siostrU, nie bUdziesz nigdy spaS w jej ramionach!] CXXXI Roland powiada: YSkVdTe przeciw mnie taki gniew? ]Oliwier odpowie: YTowarzyszu, to twoja wina, bo dzielnoXZ roztropna a szale\stwo to sV dwie rRTne rzeczy, a miara warta jest "wiUcej niT zarozumienie. JeXli nasi Francuzi pomarli, to przez#twojV pSochoXZ! Nigdy juT nie bUdziemy sSuTyli Karolowi. GdybyX byS mnie usSuchaS, nasz pan bySby powrRciS; bylibyXmy tU bitwU wygrali; krRla Marsyla bylibyXmy ubili lub wziUli Tywcem. Na naszV !zgubU oglVdaliXmy, Rolandzie, !twojV dzielnoXZ. Karol Wielki !Wnigdy nie bUdzie juT takiego !czSowieka aT do dnia sVdu! W nie bUdzie juT . miaS z nas pomocy. Ty zginiesz i Francja #ucierpi stVd ha\bU. DziX bierzekoniec nasze wierne druhostwo Wnim przyjdzie !wieczRr, rozstaniemy siU; i to bUdzie ciUTkie!] CXXXII !SSyszy ich arcybiskup, jak siU wadzV. Spina konia szczerozSotymi ostrogami, pUdzi ku nim i Saje ich obu: YPanie Rolandzie i ty, panie Oliwierze, bSagam was na %Boga, nie kSRZcie siU! TrVbiZ w!rRg, ha, to juT was nie ocali. Mimo to zatrVbcie, tak bUdzie!lepiej. Przyjdzie krRl, bUdzie "mRgS nas pomXciZ; nie trzeba, !aby ci z Hiszpanii wrRcili radzi do domu. Nasi Francuzi zsiVdV tutaj z konia, znajdV nas zabitych lub okaleczonych: !wSoTV nas do trumien, uniosV nas na jucznych bydlUtach i $bUdV nas opSakiwali, peSni bRlui litoXci. PogrzebiV nas w kruchtach koXcielnych, nie zjedzV nas wilki, wieprze i psy.] Roland rzecze: YPanie, dobrze powiedziaSeX!] CXXXIII Roland przytknVS rRg do ust. Obejmuje go dobrze ustami, dmie we\ ile tchu. Wysokie sV gRry i daleki gSos rogu W na trzydzieXci dobrych mil sSychaZ go w oddali. Karol sSyszy i sSyszV wszystkie szyki jego wojska. Karol mRwi: "YNasi ludzie wydajV bitwU!] A Ganelon sprzeciwia mu siU: YGdyby to rzekS kto inny, ujrzano by w tym, wierU, wielkie Sgarstwo.] CXXXIV Hrabia Roland z wielkim wysiSkiem, z wielkV mUkV, bardzo boleXnie dzwoni w swRjrRg. Z ust jego tryska jasna !krew. Skro\ mu pUka. GSos rogurozlega siU w oddali. Karol sSyszy go przebywajVc $przeSUcz. KsiVTU Naim sSucha, Frankowie sSuchajV. KrRl powiada: YTo rRg Rolandowy! Nie dzwoniSby we\, gdyby nie wydawaS bitwy!] Ganelon odpowie: YNie ma bitwy! Stary !jesteX, gSowa twoja jest biaSai oszedziaSa, przez takie sSowa podobny jesteX do dziecka. Znasz dobrze pychU !Rolanda; to cud, Te BRg jV tak"dSugo cierpi. CzyT nie powaTySsiU wziVZ Noples bez twego rozkazu? Saraceni uczynili wypad i potykali siU z Rolandem, twym dobrym wasalem; pozabijaS ich ostrzemswego miecza; aby zatrzeZ #Xlady, zalaS zakrwawione SVki izatopiS je wodV. Dla jednego zajVca on gotRw caSy dzie\ trVbiZ w rRg. To musi byZ !jakaX igraszka, ktRrV zabawia #siU ze swymi lud[mi. KtRT by, uBoga, odwaTyS siU wydaZ mu bitwU? Jed[Te, krRlu! Czego siU zatrzymujesz? Ziemia nasza jest jeszcze daleko przed nami.] CXXXV Hrabia Roland ma zakrwawione!usta. Skro\ mu pUkSa. Dzwoni w!rRg boleXnie, z lUkiem. Karol #sSyszy i Francuzi sSyszV. KrRl powiada: YTen rRg ma dSugi !dech.] KsiVTU Naim odrzecze: !YTo dlatego, Te dzielny rycerz we\ dmie. Wydaje bitwU, jestem tego pewien. Ten sam, !ktRry go zdradziS, namawia ciUteraz, abyX chybiS swej powinnoXci. UzbrRj siU, krzyknij swRj okrzyk wojenny i wspomRT swV druTynU. SSyszysz wyra[nie Wto Roland jest w rozpaczy!] CXXXVI Cesarz kaTe trVbiZ w rogi. Francuzi zsiadajV z koni i !zbrojV siU w pancerze, heSmy imiecze zdobne zSotem. MajV tarcze piUknie rze[bione i zczerego U! book.gb.tmp0n5rH(rkPt6@nk&k+T ,N ~ cd -' c .=* /$L cg 0. c 18t-2l;=(G!kopie wielkie i silne, i proporcebiaSe, czerwone i niebieskie. Wszyscy baronowie w caSym wojsku dosiadajV rumakRw bojowych. SpinajV je ostrogV przez caSy czas, gdy jadV przez wVwozy. Nie . masz !takiego, ktRry by nie rzekS do kompana: YJeXli zdybiemy Rolanda jeszcze przy Tyciu, !bUdziemy z nim rVbali tUgo!] Na co tu sSowa? Zbytnio zwlekali. CXXXVII Dzie\ siU pochyla, zachRd #bSyszczy. Zbroje lXniV siU pod sSo\ce. BSyszczV zbroje i heSmy, i tarcze malowane w kwiaty, i kopie, i zSocone chorVgwie. Cesarz jedzie peSen zSoXci i Francuzi stroskani i gniewni. Nie masz jednego, ktRry by nie pSakaS boleXnie; wszystkich przejmujelUk o Rolanda. KrRl kazaS pochwyciZ hrabiego Ganelona; oddaS go swoim dworskim kucharzom. WoSa Bezgona, ichnaczelnika: YStrzeT mi go pilnie, tak jak siU powinno strzec takiego zdrajcU; wydaS mRj dom przez zdradU.] Bezgon wziVS go pod straT i postawiS przy nim stu kuchtRwlepszych i gorszych. WydzierajV mu wSosy z brody iwVsRw, bijV go co wlezie piUXciV, bijV go polanami i kijami i kSadV mu na szyjU Sa\cuch jak nied[wiedziowi. Na poha\bienie wsadzajV go na juczne zwierzU. Tak go pilnujV aT do dnia, w ktRrym go oddadzV Karolowi. CXXXVIII Wysokie sV gRry i mroczne, i "wielkie, gSUbokie doliny, rwVcestrumienie, W tyle, w przedzietrVby dzwoniV; wszystkie wraz odpowiadajV rogowi. Cesarz jedzie zgniewany i Francuzi zgniewani i strapieni. Nie . masz jednego, ktRry by nie pSakaS i nie zawodziS. ProszV Boga, aby chroniS Rolanda, aT wszyscy oni nie przybUdV na pole bitwy; wRwczas razem z nim bUdV #bili. Na co modSy? Nie zdaSy siU&na nic. ZapR[nili siU, nie zdVTVjuT na czas. CXXXIX PeSen gniewu jedzie cesarz Karol. Na pancerzu rozkSada siU jego siwa broda. Wszyscy baronowie z caSej Francji bodV konie ostrogami. Nie masz takiego, ktRry by nie biadaS, Te nie jest z wodzem Rolandem, kiedy Rw walczy z hiszpa\skimi Saracenami. Jest w takiej udrUce, Te pewnie tego nie przeTyje. BoTe, co zabaronowie, tych #szeXZdziesiUciu, ktRrzy zostali"siU przy nim! Nigdy Taden krRl ani wRdz nie miaS tUTszych. CXL Roland patrzy na gRry, na pola. Tylu FrancuzRw widzi leTVcych bez Tycia, zapSakaS nad nimi szlachetny rycerz; YPanowie baronowie, niech BRg wam uczyni zmiSowanie! Niech wpuXci dusze was wszystkich do raju! Niech je poSoTy miUdzy swoje XwiUte kwiaty! Nigdy nie widziaSem lepszych od was wasalRw. Tak dSugoXciebez wytchnienia peSnili przy !mnie sSuTbU, zdobyliXcie dla Karola tak wielkie kraje! Cesarz was TywiS na swoje nieszczUXcie. Ziemio francuska, jesteX lubym krajem Ww tym dniu najgorsza klUska okrySa ciU TaSobV! Barony francuskie, widzU oto, jak giniecie dla mnie, i nie mogU was obroniZ ani ocaliZ; niech BRg was wspiera, on, co nigdy nie skSamaS. Oliwierze, "bracie, nie mogU ciU opuXciZ. !UmrU z boleXci, jeXli mnie co insze nie zabije. Towarzyszu, we[my siU do bicia dalej!] CXLI !Hrabia Roland wrRciS do bitwy. Ma w dSoni Durendala; bije jak !tUgi rycerz. PociVS na sztuki Faldryna z Puj i dwudziestu czterech innych, nie lada jakich. Nigdy czSowiek Taden tak gorVco nie pragnVS siU pomXciZ. Jak jele\ umyka przed psami, tak umykajV przed Rolandem poganie. Arcybiskup powiada: YOto mi robota! Tak powinien siU spisywaZ rycerz, ktRry nosi dobrV bro\ i siedzi na dobrym koniu; inaczej niewart ani szelVga; niech raczej zostaniemnichem w klasztorze i niech co dzie\ siU modli za nasze grzechy!] Roland odpowiada: YBijcie, nie oszczUdzajcie ich!] Na to sSowo Frankowie zaczynajV na nowo. Ale chrzeXcijanie ucierpieli tam wielce. CXLII Kiedy wiadomo, Te nie bUdzie $siU braSo je\cRw, ludzie broniVsiU silnie w takiej bitwie. Dlatego to Frankowie waleczni sV jak lwy. Oto spieszy przeciw nim, jak szczery baron, Marsyl. Siedzi na koniu, ktRrego zwie Ganionem. Spina go ostrogV i ma ugodziZ Bewona: byS to pan DyTonu i Bon. aamie jego tarczU, przecina kolczugU i nie czyniVc mu innej krzywdy waligo trupem. Potem zabija Iwonai Iwuara; z nimi Gerarda z Rusylonu. Hrabia Roland jest niedaleko; mRwi do poganina: !YNiech ciU BRg przeklnie! Tak niegodziwie wybiSeX mi towarzyszRw. ZapSacisz mi, nim siU rozstaniemy, i poznaszimiU mego miecza!] Jak szczery baron zamierza na niego; przecina mu prawV piUXZ. Potem bierze gSowU Jurfalowi PSowemu; byS to syn !krRla Marsyla. Poganie krzyczV:YPomagaj, Mahomecie! Wy, b ogi nasze, pomXcijcie nas na "Karolu! Na tU ziemiU przysSaS nam takich okrutnikRw, Te #choZby mieli paXZ, nie ustVpiVpola!] Jeden rzecze do drugiego: YZatem uciekajmy!] I sto tysiUcy ich ucieka; woSaj ich, kto zechce, nie wrRcV! CXLIII #Na co siU zda ich klUska? JeXli !Marsyl uciekS, zostaS wuj jego,Marganis, ktRry dzierTy #KartaginU i EtiopiU, przeklUtV ziemiU; ma w swoim krRlestwie czarne plemiU ludzi. Nosy majV wielkie, uszy szerokie; jest ich#razem wiUcej niT piUZdziesiVt tysiUcy. WypuszczajV konie XmiaSo, wXciekle, po czym wydajV okrzyk wojenny pogan.Za czym Roland powiada: YTutaj zniesiemy . mUcze\stwo; wiem to dobrze, #Te niedSugo mamy juT TyZ. Ale ha\ba temu, ktRry wprzRd nie sprzeda siU drogo! Bijcie, panowie, hartownymi mieczami!i walczcie o waszV XmierZ i o wasze Tycie, iTby sSodka Francja nie doznaSa przez nas ha\by! Kiedy na to pole przybUdzie Karol, mRj pan, kiedy ujrzy, jakV sprawiedliwoXZ wymierzyliXmy Saracenom, a za kaTdego z naszych znajdzie ich piUtnastu zabitych, pewnie nas pobSogosSawi!] CXLIV Kiedy Roland widzi przeklUte plemiU, czarniejsze od inkaustu i nie majVce nic !biaSego prRcz zUbRw, powiada:YWiem teraz prawdU Wto, Te dziX pomrzemy. Bijcie, Francuzi, bo ja zaczynam na !nowo!] Oliwier rzekS: YHa\ba niech bUdzie najopieszalszemu!] Na te sSowa Francuzi runUli w ich kupU. CXLV Kiedy poganie widzV, Te FrancuzRw jest maSo, rosnV w !pychU i krzepiV siU na duchu. PowiadajV jeden do drugiego: YZSa musi byZ sprawa cesarza!] Marganis dosiada srokatego konia; spina go silnie zSotymi ostrogami, uderza Oliwiera z tySu w plecy;wSRcznia przeszywa pierX i wychodzi drugV stronV. Po "czym mRwi: YOto dostaSeX tUgicios! Karol, krRl Wielki, zostawiS ciU w wVwozie na twojV zgubU. JeTeli nam !wyrzVdziS szkodU, nie ma siU czym chwaliZ; bodaj na tobie jednym dobrze pomXciSem naszych!] CXLVI Oliwier czuje, Te jest ugodzony na XmierZ. Trzyma Hauteclaire, swRj miecz z bSUkitnej stali; uderza Marganisa w spiczasty heSm, caSy zSocony. Zrywa ze\ ozdoby i krysztaSy, rozcina mugSowU aT po zUby. Obraca brzeszczot w ranie i wali go trupem. Powiada nastUpnie: YPrzeklUty bVd[, poganinie! Nie powiadam, Te Karol nic niestraciS; ale przynajmniej nie bUdziesz w krRlestwie swoim chwaliS siU przed TadnV kobietV ani damV, Te mi $wziVSeX bodaj szelVga ani TeX zrobiS jakVX krzywdU bVd[ mnie, bVd[ komukolwiek w Xwiecie!] Po czym woSa Rolanda, aby go wspomRgS. CXLVII Oliwier czuje, Te jest zranionyXmiertelnie. Nie moTe siU nasyciZ pomstV. W najgUstszej ciTbie wali jak szczery baron. RVbie na sztuki kopie i tarcze,!nogi i rUce, siodSa i krzyTe. Kto by go widziaS, jak on Zwiartuje pogan, jak wali trupa na trupa, ten zapamiUtaSby dzielnego rycerza. Nie zapomina okrzykuKarola: YMontjoie !] Krzyczy gSoXno i d[wiUcznie. WoSa Rolanda, swego para i druha: YCny towarzyszu, przybVd[ tudo mnie, przybVd[ blisko; z !wielkV mV boleXciV przyjdzie nam siU rozstaZ dzisiaj!] CXLVIII Roland patrzy Oliwierowi w twarz; widzi go zmienionym, zgaszonym, bladym, bez krwi. Krew jego jasna spSywa mu po !ciele; sople padajV na ziemiU. YBoTe W powiada hrabia Wnie wiem juT, co robiZ! Cny towarzyszu, jakTe mi Tal twego mUstwa! Nigdy nie znajdU rRwnego tobie. Ach, sSodka Francjo, zostaniesz ty dziX sierotV po dobrych wasalach, upokorzona i uboga! #Cesarz poniRsS wielkV szkodU.]To rzekSszy mdleje na koniu. CXLIX Oto Roland zemdlony na koniu,!a Oliwier zraniony Xmiertelnie. Tyle krwi straciS, Te oczy mu %siU zamgliSy; nie widzi juT doXZjasno, aby poznaZ z daleka czy z bliska czSowieka. Kiedy zbliTyS siU do swego towarzysza, ciVS go w heSm zdobny zSotem i klejnotami, $przeciVS caSy aT do przySbicy; ale nie dosiUgnVS gSowy. Na ten cios Roland popatrzyS na\ !i pyta Sagodnie, z miSoXciV: YCny towarzyszu, czy ty to robisz umyXlnie? To ja, Roland,ktRry ciU tak kocha! Wszak nie przysSaSeX mi zgoSa wyzwania!] Oliwier rzecze: "YTeraz sSyszU twRj gSos. Nie !widzU ciU; niechaj BRg zechce ciU widzieZ! UgodziSem ciU, przebacz mi!] Roland odpowiada: YNie zrobiSeX mi nic zSego. Przebaczam ci tutaj i w obliczu Boga.] Na te sSowa"pochylili siU ku sobie. I tak, w #wielkiej miSoXci, rozstali siU. CL Oliwier czuje, Te XmierZ go oblega. Oczy koSujV mu w !gSowie, traci sSuch i do reszty wzrok. Zsiada z konia, kSadzie siU na ziemi. Wielkim gSosem wyznaje swoje winy; z rUkami zSoTonymi i wzniesionymi do nieba prosi Boga, aby mu daS "raj i aby bSogosSawiS Karola i sSodkV FrancjU, i ponad wszystkich innych Rolanda, dobrego towarzysza. Serce mu sSabnie, heSm spada, caSe ciaSo Xciele siU na ziemi. !Hrabia umarS, dSuTej juT nie wyTyS; waleczny Roland pSacze!i jUczy po nim. Nie usSyszycie na ziemi boleXniejszej skargi! CLI Roland widzi, Te jego druh pomarS i Te leTy twarzV ku ziemi. Bardzo Sagodnie powiadamu na poTegnanie: YTowarzyszu, Tal mi twej dzielnoXci! ByliXmy razem i lata, i dnie; nigdy nie wyrzVdziSeX mi nic zSego i nigdy ja tobie. KiedyX ty oto nieTywy, i mnie obmierzSo !Tycie!] Na te sSowa margrabia omdlewa na koniu, ktRry siU zwie Wejlantyf. Strzemiona szczerozSote trzymajV go prosto ma siodle; nie . moTe $spaXZ, chociaT siU przechyliS. CLII Nim Roland siU ocknVS, nim przyszedS do siebie i zbudziS siU z omdlenia, zdarzySa mu siU wielka szkoda W Francuzi pomarli, wszystkich straciS prRcz arcybiskupa i Gotiera z Hum. Gotier zjechaS z gRr; !przeciw tym z Hiszpanii biS siUmUTnie. Ludzie jego padli, poganie zwyciUTyli ich. Rad nierad ucieka w doliny, wzywaRolanda, aby go wspomRgS: YHa, luty hrabio, dzielny rycerzu, gdzie jesteX? Nigdym $nie zaznaS lUku, pRki ty bySeX przy mnie. To ja, Gotier, ten, ktRry zdobyS Malgut; ja, siostrzan starego, sUdziwego Drona. Za mojV dzielnoXZ "umiSowaSeX mnie wXrRd swoich ludzi. Kopia moja strzaskana i tarcza przebita, i mRj pancerzpodarty i popruty. UmrU, ale drogo siU sprzedaSem!] Te ostatnie sSowa Roland "usSyszaS. Spina konia ostrogV iprVc naprzRd spieszy ku niemu. CLIII Roland peSen jest boleXci i gniewu. W najwiUkszej ciTbie zaczyna biZ. Sam kSadzie trupem dwudziestu HiszpanRw,Gotier szeXciu, arcybiskup piUciu. Poganie mRwiV: YHa, okrutnicy! Baczcie, panowie, aby nie uszli Tywcem. Zdrajca,kto ich nie napadnie, a "tchRrz, kto im pozwoli ujXZ!] WRwczas zaczUSy siU znRw wycia i krzyki. Ze wszystkich stron wracajV do natarcia. CLIV Hrabia Roland jest szlachetny rycerz, Gotier z Hum dzielny wojownik, arcybiskup bywaSy czSowiek. ^aden nie chce zostaZ w tyle. W najwiUkszej ciTbie walV pogan. TysiVc SaracenRw zsiada na ziemiU; na koniu jest ich czterdzieXci !tysiUcy. Patrzcie na nich Wnie XmiejV siU zbliTyZ! Z dala rzucajV na nich lance i wSRcznie, pociski i groty, i strzaSy, i dzidy. Od pierwszychciosRw zabili Gotiera. Turpinowi rejmskiemu przebili tarczU, skruszyli heSm i uderzyli go w gSowU; rozpruli mu kolczugU, przebili ciaSo czterema wSRczniami. Ubili pod nim konia. Wielka to TaSoXZ patrzeZ, jak arcybiskup pada. CLV Kiedy Turpin rejmski czuje, Te spada z konia z ciaSem przeszytym czterema wSRczniami, szybko siU prostuje, dzielny rycerz! Szukaspojrzeniem Rolanda, biegnie do niego i powiada tylko jednosSowo: YNie jestem "zwyciUTony! Rycerz, pRki Tyje,nie poddaje siU!] Dobywa swego Almasa, miecza z "bSUkitnej stali, w najgUstszej !ciTbie zadaje tysiVc i wiUcej ciosRw. Niebawem Karol uzna, Te nie oszczUdzaS nikogo, bo znajdzie dokoSa niego czterystu SaracenRw, jednych zranionych, innych przeszytych na wylot, innych z uciUtV gSowV. Tak powiada kronika; tak podaje ten, co byS przytomny bitwie W szlachetny Idzi, dla ktRrego !BRg uczyniS cudy, zapisaS to wksiUgach w lao\skim klasztorze. Kto nie wie tego wszystkiego, nie rozumie tej historii. CLVI Hrabia Roland walczy !szlachetnie, ale ciaSo jego jestmokre od potu i rozpalone; w gSowie czuje wielkie cierpienie W od tego dUcia w rRg skro\ mu pUkSa. Ale chce wiedzieZ, czy Karol przybUdzie. Bierze rRg, dmie w niego, ale sSabo. Cesarz zatrzymuje siU, sSucha:YPanowie, rzecze, biada nam! Roland, mRj siostrzan, opuszcza nas w tej dobie. Po d[wiUku jego rogu rozumiem, "Te mu juT niedSugo Tycia. Kto chce go zastVpiZ, niech przynagli konia! Grajcie w !trVby, ile ich jest w wojsku!] SzeXZdziesiVt tysiUcy trVb gra, i tak gSoXno, Te odbrzmiewajV gRry, odpowiadajV doliny. Poganie sSyszV, zgoSa im nie do Xmiechu. Jeden rzecze do drugiego: ,,RychSo bUdziemy mieli Karola na karku!] CLVII Poganie mRwiV: YCesarz wraca;!sSyszycie, to trVby FrancuzRw.JeXli Karol przybUdzie, przyjdzie na nas czarna godzina. JeXli Roland wyTyje, wojna zacznie siU na nowo; Hiszpania, nasza ziemia, !stracona!] Zbiera siU czterystumajVcych heSmy na gSowie, z tych, co uchodzV za najlepszych w bitwie. WydajV Rolandowi walkU zaciUtV i ostrV. Hrabia, jak na jednego, ma dosyZ roboty. CLVIII Kiedy widzi, Te nadciVgajV, hrabia Roland staje siU mocniejszy, wynioXlejszy, "gorUtszy. PRki bUdzie Tyw, nie ustVpi im kroku. Dosiada konia,ktRrego zowie Wejlantyf. Spinago szczerozSotymi ostrogami, w najwiUkszej ciTbie przypieraich wszystkich. Z nim arcybiskup Turpin. Poganie "mRwiV do siebie: YPrzyjaciele, uchod[my! SSyszeliXmy trVby FrancuzRw! Karol wraca, potUTny krRl!] CLIX Hrabia Roland nigdy nie kochaStchRrza ani pyszaSka, ani !zSoXliwca, ani rycerza, ktRry by nie byS dzielnym wojownikiem. WoSa arcybiskupa Turpina: YPanie, ty jesteX pieszo, a ja na koniu. Dla twej miSoXci dotrzymam tu pola. Razem Xcierpimy zSe i dobre; nie opuszczU ciU dla Tadnego Tywego czSowieka. Oddamy poganom wet za wet. Durendal to najlepszy mRwca!] Arcybiskup powiada: YHa\ba temu, kto dobrze nie bije! Karol wraca, pomXci nas!] CLX Poganie mRwiV: YW zSej godzinieXmy siU porodzili! Co za bolesny dzie\ dla nas! StraciliXmy naszych panRw i naszych parRw. Karol wraca, pan mUTny, ze swoim wielkim wojskiem. SSyszymy, jak grajV donoXnie trVby FrancuzRw. GSoXno siU rozlega ich zawoSanie: _Montjoie!` Hrabia Roland jest rycerz tak mUTny, Te Taden czSowiek z krwi i ciaSa nie zwyciUTy go nigdy. WypuXZmy na niego strzaSy, a potem zostawmy mu pole.] I wypuXcili na niego grotRw i "pociskRw bez liku, i wSRcznie, i dzidy, i pierzaste strzaSy. ZSamali i przedziurawili mu tarczU, strzaskali i rozpruli $kolczugU; ale ciaSa nie dosiUgli.Zranili wszakTe konia jego trzydziestu ranami; pod hrabiVubili go na XmierZ. Poganie uciekajV, poniechali walki. Hrabia Roland zostaS na miejscu, spieszony. CLXI Poganie uciekajV, strapieni i gniewni. PUdzV do Hiszpanii z wielkim wysiSkiem. Hrabia Roland nie moTe ich XcigaZ WstraciS swego dobrego rumaka; rad nierad zostaS spieszony. Idzie do arcybiskupaTurpina, aby mu nieXZ pomoc; mp0n5rH(rkPt6@nk&k3w co4 `5 c26g c7*O82Z cG9=odpina mu z gSowy heSm wykSadany zSotem, zdejmuje "mu biaSy, lekki pancerz. WziVS swRj kaftan i pociVS go na sztuki; i utkaS poSami jego !wielkie rany. NastUpnie wziVS go w ramiona przyciskajVc do piersi; i na zielonej murawie uSoTyS go miUkko. Bardzo Sagodnie rzekS do niego z #proXbV: YHa, luty panie, puXZ mnie od siebie; nasi towarzysze, ktRrzy nam byli tak drodzy, oto pomarli, nie !powinniXmy ich opuXciZ. ChcU ich odszukaZ i rozpoznaZ, i przed tobV ich zgromadziZ, i !uSoTyZ.] Arcybiskup powiada: YId[ i wracaj! To pole jest twoje, Bogu dziUki, i moje!] CLXII Roland idzie. Idzie przez pola, sam, samiutki. Szuka po dolinach, szuka po gRrach. Tam znalazS Iwora i Iwona, a potem znalazS Gasko\czyka Engeliera.Tam znalazS Geryna i Geriera, jego towarzysza, i potem znalazS BeranTera i Atona. TamznalazS Anzeisa i Samsona, i potem znalazS starego Gerardaz Rusylonu. Jednego po drugim !wziVS dzielny rycerz i wraca z nimi do arcybiskupa. U jego kolan zSoTyS ich szeregiem. Arcybiskup pSacze, nie moTe !siU wstrzymaZ. Podnosi rUkU, daje bSogosSawie\stwo. Potem rzecze: YMiSosierdzie nad wami, panowie. Niechaj wspaniaSomyXlny BRg przyjmie wasze dusze. Niech je zSoTy wraju w XwiUte kwiaty. I mnie jakTe ciUTko umieraZ! Nie ujrzU juT mego potUTnego cesarza!] CLXIII Roland znRw wraca; znowu idzie szukaZ na polach, odnajduje swego druha, Oliwiera. Przyciska go do piersi, obejmujVc ciasno. Jak moTe, wraca do arcybiskupa. KSadzie Oliwiera na tarczy wpodle innych; arcybiskup rozgrzeszyS ich i przeTegnaS znakiem krzyTa. WRwczas na #nowo chwyta ich Tal i litoXZ. I Roland powiada: YOliwierze, luty towarzyszu, bySeX synem !diuka Reniera, ktRry dzierTyS marchiU Val de Runers. W kruszeniu kopij i Samaniu tarczy, w zwyciUTaniu i poskramianiu hardych, w krzepieniu roztropnych i wspieraniu ich radV nie bySo lepszego rycerza na ziemi...] CLXIV WidzVc pomarSych swoich parRw i Oliwiera, ktRrego tak !kochaS, hrabia Roland rozczuliS siU; zaczyna pSakaZ. Twarz mu zbielaSa. Tak wielka jest jego TaSoXZ, Te niepodobna mu ustaZ, chce czy nie chce, pada na ziemiU zemdlony. Arcybiskup powiada: Y^al na was patrzyZ, baronie!] CLXV Kiedy arcybiskup ujrzaS, Te Roland mdleje, uczuS w sercu najwiUkszV boleXZ, jakiej #zaznaS kiedy. WyciVgnVS rUkU,bierze rRg. Jest w Ronsewal strumie\; chce tam iXZ, aby przynieXZ Rolandowi wody. Drobnymi krokami oddala siU chwiejnie. Jest tak sSaby, Te nie moTe siU posuwaZ. Nie ma !siSy, za wiele straciS krwi; w niespeSna tyle czasu, ile trzeba, aby przebyZ jednV !stajU, serce mu osSabSo, pada gSowV naprzRd. mierZ obejmuje go twardV rUkV. CLXVI Hrabia Roland zbudziS siU z omdlenia. Wstaje na nogi, ale cierpi zbyt srodze. Patrzy w #dRS, patrzy w gRrU; na zielonejmurawie, za swymi kompanami,widzi leTVcego szlachetnego barona, arcybiskupa, ktRrego BRg umocowaS w swym imieniu !nad lud[mi. Arcybiskup odmRwiSmodlitwU, obrRciS oczy ku niebu, zSoTyS obie rUce i !wznosi je W modli siU do Boga, aby go wpuXciS do raju. Po czym umiera rycerz Karolowy. Przez wielkie boje i bardzo piUkne kazania byS on caSe Tycie jego szermierzem przeciw poganom. Niechaj BRg mu udzieli swego XwiUtego bSogosSawie\stwa! CLXVII Hrabia Roland widzi arcybiskupa na ziemi. Obok jego ciaSa widzi leTVce jego wnUtrznoXci; mRzg kapie mu z czoSa. Na piersi, piUknie poXrodku, zSoTyS swe biaSe !rUce, tak piUkne. Roland, wedlepraw ludzkich, odmawia nad nim swojV skargU: YHa, miSy panie, rycerzu wielkiego rodu, polecam ciU oto wspaniaSemu Panu niebios. Nikt, wierzU, #chUtniej nie bUdzie peSniS jegosSuTby. Nigdy, od czasu apostoSRw, nie bySo takiego proroka, tak pilnego w strzeTeniu prawa i XciVganiu do\ ludzi. Oby twoja dusza mogSa nie cierpieZ Tadnego braku! Oby bramy raju bySy jej otwarte!] CLXVIII Roland czuje, Te XmierZ jest blisko. Uszami mRzg mu siU wylewa. Modli siU do Boga za !swoich parRw, aby ich przyjVS do nieba; nastUpnie prosi anioSa Gabriela za samego "siebie. Bierze rRg, iTby mu nikt#nie robiS wyrzutu, i drugV rUkVswRj miecz zwany Durendalem. !Nieco dalej niT na strzelanie z kuszy idzie ku Hiszpanii przez pole. WstUpuje na wzgRrek. Tam, pod piUknym drzewem, sV cztery gSazy z marmuru. Nazielonej trawie upada na wznak. Omdlewa, XmierZ jego siU zbliTa. CLXIX Wysokie sV gRry i drzewa wysokie. SV tam cztery gSazy marmurowe, bSyszczVce. Na zielonej trawie hrabia Roland omdlewa. Owo czyha na\ Saracen, ktRry udaS martwego i leTy wXrRd innych, pomazawszy krwiV swojV twarz i ciaSo. Prostuje siU, !wstaje, nadbiega. ByS piUkny i "silny, i mUTny teT wielce; i w pysze swojej popeSniS szale\stwo, od ktRrego zginie;chwyta siU Rolanda i chwyta jego bro\, i powiada jedno sSowo: YZwyciUTony jest siostrzan Karola! ZaniosU jego miecz do Arabii!] Kiedy go "ciVgnVS, hrabia odzyskaS nieco zmysSy. CLXX Roland czuje, Te on mu bierze jego miecz. Otwiera oczy i mRwi tylko tyle: YZda mi siU $TeX ty nie nasz.] TrzymaS rRg, ktRrego nie chciaS porzuciZ. Uderza go rogiem w heSm zdobny kamieniami, okSadany #zSotem; Samie stal i czaszkU, i koXci, wysadza mu z gSowy oczy i u stRp swoich wali go trupem. Po czym powiada: ,,Poganinie, synu niewolnika, $jak ty siU oXmieliSeX dotknVZ mnie, sSusznie albo nie? Kto o !tym usSyszy, bUdzie ciU miaS #za szale\ca! Oto pUkS mRj rRg,zSoto i krysztaS odpadSy!] CLXXI Roland czuje, Te oczy mu zachodzV mgSV. Staje na nogi,!siSuje siU, pRki moTe. Twarz jego straciSa barwU. Przed !sobV widzi kawaS skaSy. Wali wniV dziesiUZ razy, peSen TaSoby i wXciekSoXci. Stal "zgrzyta; nie Samie siU ani siU nie szczerbi. YHa Wrzecze hrabia W NajXwiUtsza Panno, bVd[ mi ku pomocy! Ha, Durendalu, dobry Durendalu, bieda z tobV! Skoro umieram, nie bUdU miaS juT pieczy o ciebie. Przez ciebie wygraSem w szczerym polu tyle bitew, przez ciebie ujarzmiSem tyle szerokich ziem, ktRre dzierTy Karol siwobrody. Nie id[ mi nigdy w rUce czSowieka zdolnego uciec przed drugim! #Dobry wasal dSugo ciU dzierTyS;nie bUdzie nigdy podobnego tobie w XwiUtej Francji!] CLXXII Roland uderza w krzemiennV skaSU. Miecz zgrzyta, nie !pryska, nie szczerbi siU. Kiedy !widzi, Te nie moTe go zSamaZ,zaczyna w duszy lamentowaZ !nad nim: YHa, Durendalu, jakiX !ty piUkny, jaki jasny i biaSy! "Jak sSo\ce lXnisz i pSoniesz. Karol byS w dolinie Maurieny, kiedy z nieba BRg oznajmiS muprzez anioSa, aby ciU daS jednemu ze swoich hrabiRw i wodzRw W wRwczas opasaS mnie tobV miSy krRl nasz Wielki. Nim zdobySem mu AndegawiU i BretaniU, nim zdobySem PuatwU i Men. ZdobySem mu wolnV NormandiUi nim zdobySem mu ProwancjU i#AkwitaniU, i LombardiU, i caSV RomaniU. ZdobySem mu BawariU$i caSV FlandriU, i BurgundiU, i !caSV ApuliU i Konstantynopol, ktRrego hoSd przyjVS, i SaksoniU, gdzie czyni, co chce. TobV, mieczu, zdobySem $mu SzkocjU i WaliU, i IslandiU, i AngliU, jego wSoXZ, jak jV nazywaS. TobV zdobySem tyle ityle krajRw, ktRre dzierTy Karol siwobrody. O ciebie, mieczu, gryzie mnie bRl i !troska. Raczej umrzeZ niT ciU zostawiZ poganom! BoTe, ojcze nasz, nie Xcierp, aby Francja zaznaSa tego wstydu!]CLXXIII Roland uderzyS mieczem o #gSaz! WaliS nim wiUcej, niTbym zdoSaS powiedzieZ. Miecz zgrzyta, nie pryska ani siU nieSamie. Odskakuje ku niebu. Kiedy hrabia widzi, Te go nie zSamie, TaSuje go w duszy bardzo Sagodnie: YHa, Durendalu, jakiX ty piUkny i XwiUty! Twoja zSota gaSka peSna jest relikwij: zVb XwiUtego Piotra, krew XwiUtego Bazylego i wSosy wielebnego XwiUtego Dionizego, strzUp szaty NajXwiUtszej Panny. Nie godzi siU, by poganie ciU posiedli, chrzeXcijanie powinni peSniZ "twojV sSuTbU. ObyX nigdy nie dostaS siU w rUce tchRrza! TobV zdobySem tyle szerokich ziem, ktRre dzierTy Karol, cesarz siwobrody; przez ciebiejest potUTny i bogaty.] CLXXIV Roland czuje, Te XmierZ go bierze caSego; z gSowy zstUpuje do serca. Biegnie rycerz pUdem na szczyt gRry, poSoTyS siU na zielonej murawie, twarzV do ziemi. Pod siebie . kSadzie swRj miecz i !rRg. ObrRciS gSowU ku zgrai pogan; tak czyni chcVc, aby Karol powiedziaS i wszyscy jego ludzie, Te umarS jako zwyciUzca i jako zacny hrabia.Raz po raz sSabnVcV rUkV uderza siU w piersi. Za grzechyswoje wyciVga ku niebu swojV rUkawicU. CLXXV Roland czuje, Te dobiegS juT kresu. LeTy na stromym pagRrku twarzV ku Hiszpanii. "JednV rUkV bije siU w pierX: !YBoTe, przez twojV SaskU meaculpa ; za moje grzechy, wielkie i maSe, jakie popeSniSem od godziny urodzenia aT do dnia, w ktRrym oto polegSem!] WyciVgnVS do Boga prawV rUkawicU. AnioSowie z nieba zstUpujV ku niemu. CLXXVI Hrabia Roland leTy pod sosnV. Ku Hiszpanii obrRciS twarz. Wiele rzeczy przychodzi mu napamiUZ; tyle ziem, ktRre !zdobyS dzielny rycerz, i sSodkaFrancja, i krewniacy, i Karol Wielki, jego pan, ktRry go wychowaS. PSacze i wzdycha, nie moTe siU wstrzymaZ. Ale nie chce przepomnieZ siebie samego; bije siU w piersi i prosi Boga o przebaczenie: ,,Prawdziwy Ojcze, ktRryX "nigdy nie skSamaS, ty, ktRryX przywoSaS XwiUtego aazarza "spoXrRd umarSych, ty, ktRryX "ocaliS Daniela spomiUdzy lwRw, ocal mojV duszU od wszystkichniebezpiecze\stw za grzechy, ktRrem popeSniS w Tyciu!] OfiarowaS Bogu swV prawV $rUkawicU, XwiUty Gabriel wziVS%jV z jego dSoni. OpuXciS gSowU na ramiU; doszedS, ze zSoTonymi rUkami, swego ko\ca. BRg zsySa mu swego anioSa Cherubina i XwiUtego MichaSa opiekuna; z nimi przyszedS i XwiUty Gabriel. NiosV duszU hrabiego do raju. CLXXVII Roland umarS; BRg ma jego duszU w niebie. Cesarz przybywa do Ronsewal. Nie masz drogi ani XcieTki, ani !sVTnia, ani stopy wolnej ziemi,!gdzie by nie leTaS poganin alboFrancuz. Karol woSa: ,,Gdzie jesteX, miSy siostrzanie? ! Gdzie arcybiskup? Gdzie hrabiaOliwier? Gdzie Geryn i Gerier, jego towarzysz? Gdzie Oton i hrabia BeranTer? Iwon i Iwar, ktRrych tak kochaSem? Co siU staSo z Engelierem Gasko\czykiem? Z diukiem Samsonem? A z dzielnym Anzeisem? Gdzie jest stary Gerard z Rusylonu? Gdzie dwunastu parRw, ktRrych mu !zostawiSem? !] Na co . mu siU zda woSaZ, kiedy Taden nie odpowiada. YBoTe W rzecze krRl W wielce trzeba mi rozpaczaZ! CzemuT nie bySem na poczVtku bitwy? ]Szarpie brodU jak czSowiek zdjUty niepokojem; baronowie, rycerze pSaczV; dwadzieXcia ich tysiUcy mdleje. KsiVTU Naim czuje wielkV litoXZ. CLXXVIII Nie ma rycerza ani barona, !ktRry by rzewnie nie pSakaS z Talu. PSaczV swoich synRw, swoich braci, swoich !bratankRw i swoich przyjaciRS,!i swoich suzerenRw; wielu leTy omdlaSych na ziemi. Diuk Naim roztropnie postVpiS, gdy pierwszy rzekS do cesarza: YPatrz naprzRd, o dwie mile przed nami; ujrzysz kurz na goXci\cach, tyle jest na nim sarace\skich wojRw. Na ko\, 'krRlu! PomXcijcie tU boleXZ!] W,!Ha, BoTe Wrzecze Karol W juT sV tak daleko! Porad[cie mi wedle prawa i czci. ToT oni sam kwiat sSodkiej Francji mi wydarli!] WoSaS Otona i Gebwina, Tybalda rejmskiego i hrabiego Milona: YStrzeTcie pola bitwy, po gRrach, po dolinach! Zostawcie umarSych, niech leTV, jak sV. Niech Tadne dzikie zwierzU ani lew ich nie ruszV! Niech ich nie ruszy Taden koniuszy ani giermek! Niech nikt nie ruszy, rozkazujU, dopRki BRg nie pozwoli nam wrRciZ na to pole!] A oni odpowiadajV z #miSoXciV, ze sSodyczV: ,,Prawycesarzu, drogi nasz panie, takuczynimy!] Zatrzymali przy sobie tysiVc rycerzy. CLXXIX Cesarz kaTe trVbiZ w surmy; jedzie waleczny cesarz ze swym wielkim wojskiem. Dopadli!tych z Hiszpanii z tySu, goniV ich z jednakim mUstwem, wszyscy naraz. Kiedy cesarz widzi, Te ma siU ku zmierzchowi, zsiada z konia na zielonV murawU na SVce, kSadzie siU na ziemi i prosi Boga, aby dla niego zatrzymaS &sSo\ce, iTby siU noc spR[niSa, a iTby dzie\ trwaS. WRwczas przychodzi do\ anioS, ten, ktRry zwyczajnie z nim gada. Szybko daje mu ten rozkaz; YKarolu, jed[; jasny dzie\ bUdzie ci przyXwiecaS. !PostradaSeX kwiat Francji, BRg"to wie. MoTesz siU zemXciZ na tym pieskim nasieniu.] RzekS, a cesarz dosiada konia. CLXXX !Dla Karola Wielkiego BRg zrobiS!wielki cud WsSo\ce zatrzymuje siU nieruchomo. Poganie uciekajV, Frankowie XcigajV ich chwacko. W Ciemnej !Dolinie dopadajV ich, prV Tywoku Saragossie, zabijajV ich walVc ze szczerego serca. OdciUli ich od goXci\ca i od drRg co szerszych. Ebro jest przed nimi; woda jest gSUboka,straszna, nagSa; nie masz !Sodzi ani galaru, ani czRSna. Poganie modlV siU do swego boga, Terwaganta, po czym rzucajV siU w wodU; ale nikt "ich nie ocali. Ci, ktRrzy noszV $heSm i kolczugU, sV najciUTsi; tonie ich bez liku; inni $spSywajV w dRS, najszczUXliwsinapili siU tUgo. Wszyscy wreszcie topiV siU z wielkim lamentem. Francuzi krzyczV: YTo za XmierZ Rolanda!] CLXXXI Kiedy Karol widzi, Te poganie wszyscy wyginUli, jedni zabici Telazem, a wiUkszoXZ potopiona, i jaki wielki Sup zebrali jego rycerze, zsiada z "konia, godny krRl, kSadzie siU na ziemi i dziUkuje Bogu. Kiedy#siU podniRsS, sSo\ce zaszSo. Cesarz powiada: YCzas rozbiZ obRz, za pR[no nam wracaZ doRonsewal. Konie sV zmUczone izdroTone. RozkuSbaczcie je, zdejmcie im uzdy i dajcie siU im paXZ na murawie.] Frankowie odpowiadajV: YPanie, dobrze mRwisz!] CLXXXII Cesarz rozbiS obRz. Francuzi zsiadajV z koni w pustej okolicy. RozkuSbaczajV konie, zdejmujV im zSocone uzdy, puszczajV je na SVkU; jest "tam obfitoXZ XwieTej trawy W to wszystko, co im daZ mogV. Kto jest bardzo znuTony, Xpi na ziemi. Tej nocy nie rozstawiono straTy. CLXXXIII Cesarz leTy na SVce. Dzielny rycerz uSoTyS wpodle gSowy wielkV kopiU. Tej nocy nie chciaS odSoTyZ broni; zachowaS swojV lXniVcV kolczugU piUknie przetykanV; nie odpiVS heSmu strojnego oprawnymi w zSoto kamieniamiani miecza zwanego Radosnym;nigdy nie bySo podobnego miecza Wco dzie\ odmieniaS barwU trzydzieXci razy. Znamy "dzieje wSRczni, ktRrV zranionoZbawiciela naszego na krzyTu; Karol z Saski Boga posiada jej ostrze i daS je wprawiZ w !zSotV gaSkU miecza; dla tego zaszczytu i tej Saski miecz dostaS miano Radosny. Baronomfrancuskim nie lTa tego zapominaZ; stVd teT wziUli !swoje zawoSanie: YMontjoie!] ,i dlatego Taden narRd nie moTe siU im ostaZ. CLXXXIV Jasna jest noc i ksiUTyc lXniVcy. Karol spoczywa, ale !peSen jest TaSoby o Rolanda i serce jego ciUTkie jest z przyczyny Oliwiera i dwunastu parRw, i FrancuzRw; zostawiS ich w Ronsewal, pomarSych, okrwawionych. PSacze i lamentuje, nie moTe siU uspokoiZ; i prosi Boga, aby zbawiS ich dusze. ZnuTony jest, bo jego mUka jest bardzo wielka. UsnVS; nie moTe juT #dSuTej. Na caSej SVce FrancuziposnUli. Ani jeden ko\ nie trzyma siU na nogach; jeXli chcV trawy, szczypiV jV #leTVcy. Wiele siU nauczyS ten, kto cierpiaS. CLXXXV "Karol Xpi jak czSowiek, ktRrego!gryzie cierpienie. BRg zesSaS mu XwiUtego Gabriela; jemu poleciS, aby strzegS cesarza. AnioS stoi caSV noc w jego gSowach. Widzeniem ukazuje mu bitwU, jakV mu wydadzV. Ukazuje mu jV zSowrRTebnymi znaki. Karol wznosi oczy ku niebu. Widzi grzmoty i wiatry, i mrozy, straszne burze i nawaSnice, i blask ognia i pSomieni, ktRre nagle spadSy ; mp0n5rH(rkPt6@nk&k{A: c;5 -%< cR=& c>$zF?9,E c^@~6 Xna jego wojsko. Kopie jesionowe i jabSonne zapalajV !siU, takoT tarcze aT do guzRwze szczerego zSota. Drzewce ostrych wSRczni pUkajV; kolczugi i heSmy stalowe skrUcajV siU; Karol widzi swoich rycerzy w wielkiej rozpaczy. Potem nied[wiedzie i leopardy chcV ich poTreZ; #wUTe i Tmije, smoki i czarty. I jest tam wiUcej niT trzydzieXci tysiUcy gryfRw, !ktRre wszystkie rzucajV siU naFrancuzRw. Francuzi krzyczV: ,,Karolu Wielki, na pomoc!] KrRl, wzruszony boleXciV i litoXciV, chce iXZ, ale nie moTe. Z lasu wychodzi na\ "wielki lew peSen wXciekSoXci, pychy i zuchwalstwa. Lew targa siU na samV osobU cesarskV i zaczepia go; "obejmujV siU wpRS ciaSa, aby !walczyZ. Ale Karol nie wie, kto jest gRrV, kto doSem. Cesarz nie obudziS siU. CLXXXVI Po tym widzeniu przychodzi inne W jest we Francji, w Akwizgranie, na tarasie, i trzyma nied[wiedzia uwiVzanego na dwRch Sa\cuchach. Widzi od ArdenRw biegnVcych trzydzieXci nied[wiedzi. Wszyscy mRwiV jak ludzie; powiadajV mu: YPanie, oddaj go nam! Nie godzi siU, abyX go przetrzymywaS dSuTej. To naszkrewniak, winni mu jesteXmy pomoc!] AT z paSacu nadbiega chart. Na zielonej murawie, przed innymi, rzuca siU na najwiUkszego nied[wiedzia. Wtedy krRl patrzy na cudownVwalkU. Ale nie wie, kto zwyciUzcV, kto zwyciUTonym. Oto co anioS z nieba pokazaS rycerzowi. Karol Xpi aT do biaSego dnia. CLXXXVII KrRl Marsyl uciekS do Saragossy. Pod drzewem oliwnym zesiadS z konia w cieniu. OddaS sSugom swRj miecz, swRj heSm i pancerz i $nUdznie siU uSoTyS na zielonej "trawie. PostradaS prawV rUkU, uciUto mu jV gSadko; z powodu"krwi, ktRrV straciS, omdlewa z lUku. Przy nim Tona jego, Bramimonda, pSacze i krzyczy,#i gSoXno zawodzi. Z niV wiUcej "niT dwadzieXcia tysiUcy ludzi, ktRrzy przeklinajV Karola i sSodkV FrancjU. BiegnV do krypty Apollina, pomstujV na\,odkazujV siU szpetnie: YHa, !zSy boTe! CzemuX nam uczyniS "taki wstyd? ! CzemuX XcierpiaS zgubU naszego krRla? ! ZSV dajesz zapSatU tym, co ci dobrze sSuTV!] Potem odbierajV mu berSo i koronU, walV go na ziemiU do swoich !nRg, bijV go i kruszV kijami. Potem Terwagantowi wydzierajV jego karbunkuS; Mahometa rzucajV do rowu, aT"Xwinie i psy gryzV go i depcV. CLXXXVIII !Marsyl ocknVS siU z omdlenia. KaTe siU zanieXZ do swej komnaty; sV tam wymalowane iwyrysowane znaki rozmaitymi kolorami. A krRlowa BramimondapSacze nad nim, wydziera sobie wSosy: YJa nUdzna! W woSa Wi potem gSoXno wykrzykuje: W Ha, Saragosso, jakaX ty zeszpecona, kiedyX !stradaSa miSego krRla, ktRry !ciU miaS w swych rUku! Zdrajce sV nasze bogi, Te mu chybiSy pomocy w dzisiejszej bitwie. "Emir bUdzie tchRrzem, jeXli nieprzyjdzie zwalczyZ tego zuchwaSego plemienia, tych junakRw tak hardych, Te nie dbajV o wSasne Tycie. Cesarz o siwej brodzie dzielny jest i peSen pychy; jeXli emir wyda mu bitwU, nie ucieknie. Co za rozpacz, Te nie ma nikogo, kto by go zabiS!] CLXXXIX Siedem peSnych lat cesarz zostaS przemocV w Hiszpanii. Zdobywa tam liczne zamki i "miasta. KrRl Marsyl sili mu siU oprzeZ. Zaraz w pierwszym roku rozesSaS swoje go\ce; z Babilonu wezwaS Baliganta; bySto emir, starzec brzemienny laty, ktRry TyS dSuTej od Wergilego i Homera. Niechaj przybywa do Saragossy na pomoc; jeXli tego nie uczyni, Marsyl zaprze siU swoich bogRw i wszystkich boTkRw, ktRrych uwielbia; przyjmie "wiarU chrzeXcija\skV, bUdzie szukaS pokoju z Karolem Wielkim. Ale emir jest daleko, zapR[niS siU wielce. Z czterdziestu krRlestw zwoSuje ludy; kaTe gotowaZ wielkie "statki, okrUty i galary, barki i Sodzie. Pod AleksandriV jest wielki port nad morzem; zbiera#tam caSV swojV flotU. BySo to w maju w pierwszy dzie\ lata: rzuci na morze wszystkie swoje wojska. CXC Wielkie jest wojsko tego podSego nasienia. Poganie pUdzV wszystkimi Taglami, !wiosSujV, sterujV. Na szczyciemasztRw i na wysokich dziobach bSyszczV karbunkuSyi mnogie latarnie; z gRry rzucajV przed siebie takV jasnoXZ, Te w nocy morze jestjeszcze piUkniejsze. I kiedy zbliTajV siU do ziemi !hiszpa\skiej, brzeg rozXwietla "siU caSy i bSyszczy. WieXZ o tym dochodzi aT do Marsyla. CXCI PlemiU poga\skie nie myXli o spoczynku. OpuszczajV morze,wpSywajV na sSodkie wody. PrzebywajV MarbryzU, przebywajV MarbrozU, pSynV wgRrU Ebru z wszystkimi statkami. Latarnie i karbunkuSy!bSyszczV bez liku i caSV noc XwiecV wielkim XwiatSem. Rankiem przybywajV do Saragossy. CXCII Dzie\ jest jasny i sSo\ce bSyszczVce. Emir wysiadS ze swego statku. Po jego prawicykroczy Espanelis; siedemnastu krRlRw tworzy jego XwitU; potem idV hrabiowie i diuki, ktRrych nie znam liczby. Pod laurem, w szczerym polu, rzucajV na zielonV trawU dywan z biaSego jedwabiu: !wznosi siU tron, caSy z koXci sSoniowej. Tam siedzi poganin Baligant; wszyscy inni stojV przed nim. Ich pan pierwszy #przemRwiS: YSSuchajcie, zacni idzielni rycerze! KrRl Karol, cesarz FrancuzRw, nie ma #prawa jeXZ, o ile ja nie kaTU. W caSej Hiszpanii wydaS mi wielkV wojnU; wzajem pRjdU go szukaZ w sSodkiej Francji. Nie spocznU w Tyciu, pRki go #nie ubijU lub pRki nie uzna siU zwyciUTonym!] Jako zakSad !swoich sSRw uderza siU prawV rUkawicV w kolano. CXCIII Skoro tak rzekS, zaklina siU mocno, Te za wszystko zSoto, jakie jest na ziemi, nie poniecha wyprawy do Akwizgranu, gdzie Karol odbywa swoje roki. Ludzie jegochwalV mu to, dajV mu swoje rady. WRwczas woSa dwRch swoich rycerzy; jeden Klaryfan, drugi Klarian. YJesteXcie synami krRla Maltrajana, ktRry miaS obyczajchUtnie nosiZ poselstwa. NakazujU wam, abyXcie poszli do Saragossy. Oznajmcie ode mnie Marsylowi: przyszedSem mu pomagaZ przeciw Francuzom. JeXli znajdU sposobnoXZ, bUdzie wielka bitwa. Jako zakSad dacie mu tU zwiniUtV rUkawicU haftowanV zSotem i niechaj jVwdzieje na prawV rUkU. I zanieXcie mu tU laskU ze szczerego zSota, i niechaj przyjdzie tutaj uznaZ siU mymlennikiem. PRjdU do Francji wojowaZ z Karolem. JeXli nie bUdzie bSagaS zmiSowania, $leTVc u moich stRp, i jeXli nie zaprze siU wiary chrzeXcija\skiej, zedrU mu z gSowy koronU!] Poganie !odpowiadajV: YDobrze rzekSeX, panie!] CXCIV Baligant powiada: YBaronowie, na ko\! Niech jeden niesie rUkawiczkU, drugi laskU.] "OdpowiadajV: YMiSy krRlu, tak !uczynimy.] Tak dSugo jadV, aTprzybyli do Saragossy. PrzebywajV dziesiUZ bram, przebywajV cztery mosty, jadV ulicami , gdzie przyglVdajV siU im mieszczanie. Kiedy siU $zbliTajV, sSyszV w gRrze wielki zgieSk, pochodzVcy z paSacu. Tam zbiera siU plemiU pogan, ktRrzy pSaczV, krzyczV, XwiUcV wielkV TaSobU W opSakujV swoich bogRw, Terwaganta i Mahometa, i #Apollina, ktRrych juT nie majV. PowiadajV jeden do drugiego: "YNieszczUXliwi! Co siU z nami stanie? SpadSa na nas wielka klUska W straciliXmy krRla Marsy la; wczoraj hrabia #Roland uciVS mu prawV rUkU; i Jurfala pSowowSosego teT nie mamy. CaSa Hiszpania bUdzie teraz na ich Sasce!] Dwaj posSowie zsiadajV z koni przed tarasem. CXCV ZostawiajV konie pod drzewemoliwnym: dwaj Saraceni !chwycili je za cugle. I posSowieujmujV siU za pSaszcze i wstUpujV na sam szczyt paSacu. Kiedy weszli do wielkiej komnaty, dajV z przyja[ni niewczesne powitanie: YNiechaj Mahomet, ktRry ma nas w swojej mocy, iTerwagant, i Apollo, nasz pan, chroniV krRla i strzegV krRlowej!] Bramimonda rzecze: YSSyszU oto bardzo szalone sSowa! Ci bogowie, ktRrych woSacie, ci bogowie chybili nam. W Ronsewal wypSatali nam szpetnV sztukU: dali wyciVZ naszych rycerzy; pana "mego, ktRry oto leTy, opuXcili "w bitwie. StraciS prawV rUkU, !uciVS mu jV Roland, potUTny hrabia. Karol zagarnia pod #swojV wSadzU caSV HiszpaniU! !Co siU ze mnV stanie, bolesnV,"nUdznV krRlowV? Ha, czyT niktsiU nie znajdzie, kto by mnie zabiS? ] CXCVI !Klarian powiedziaS: YPani, nie gadaj prRTno! JesteXmy posSowie Baliganta poganina. BUdzie broniS Marsyla, przyrzeka to; jako zakSad posySa mu swojV rUkawicU i laskU. Mamy na Ebrze cztery tysiVce galarRw, okrUtRw, barek i chybkich Sodzi i tyle statkRw, Te nie umiem ich zliczyZ. Emir jest silny i potUTny; pRjdzie do Francji poszukaZ Karola; czuje w sobiemoc, aby go zabiZ albo "zmusiZ, by bSagaS o SaskU.] Bramimonda rzekSa: YCzemuT "miaSby iXZ tak daleko? BliTej snadno znajdziecie FrankRw. Oto siedem lat, jak cesarz !jest w tym kraju; jest XmiaSy ichrobry; raczej by umarS, "niTby uciekS z pola bitwy; tyle #on siU lUka kaTdego krRla, ile #mVT lUka siU dziecka. Karol nieboi siU nikogo w Xwiecie.] CXCVII %YPrzesta\! W rzekS krRl Marsyl; a do posSRw: W Panowie, do mnie to trzeba mRwiZ. Widzicie, XmierZ mnie przyciska, a nie mam syna ani cRrki, ani dziedzica. MiaSem jednego W ubili mi go wczoraj! Powiedzcie memu panu, aby mnie odwiedziS. Emir ma prawa do caSej Hiszpanii. OddajU mu jV ze szczerego serca, jeTeli chce; ale ni echaj jej broni przeciw Francuzom! Co do Karola Wielkiego, dam mu "dobrV radU; od dziX za miesiVcBaligant bUdzie go miaS je\cem. Zaniesiecie mu klucze od Saragossy. Potem powiedzcie mu, Teby nie !odchodziS, jeXli posSucha mej rady.] Odpowiedzieli: YPanie, dobrze powiadasz.] CXCVIII Marsyl powiada: YCesarz Karol pobiS mi ludzi, spustoszyS mi ziemie. Miasta moje pogwaSciS i zdobyS. Tej nocy nocowaS nad brzegami Ebro; to ledwie siedem mil stVd, policzySem. Powiedzcie emirowi, aby tam zawiRdS caSe swoje wojsko. PrzekazujU mu to przez was Wniechaj tam wyda bitwU!] OddaS im klucze Saragossy. PosSowie kSaniajV siU obaj; !TegnajV siU, po czym wracajV.CXCIX Dwaj posSowie wsiedli na ko\. OpuszczajV Xpiesznie miasto, pUdzV do emira w wielkim popSochu. WrUczajV mu kluczeSaragossy. Baligant powiada: YCzegoXcie siU dowiedzieli? Gdzie Marsyl, ktRrego wezwaSem?] Klarian odpowiada: YRanny jest !Xmiertelnie. Cesarz byS wczorajw gRrach, chciaS wracaZ do sSodkiej Francji. UstanowiS tylnV straT, bardzo zaszczytnV; zostaS w niej hrabia Roland, jego siostrzan, iOliwier, i wszystkich dwunastu parRw, i dwadzieXcia tysiUcy FrancuzRw, samych rycerzy. #KrRl Marsyl, dzielny krRl, wydaS im bitwU. Roland i on spotkali siU. Roland zadaS mu swoim Durendalem taki cios, Te odciVS mu od ciaSa prawV piUXZ. ZabiS jego syna najukocha\szego i baronRw, ktRrych miaS ze sobV. Marsyl !wrRciS do domu uciekajVc; nie "mRgS strzymaZ; cesarz XcigaS go gwaStownie. KrRl wzywa !ciU, abyX go wspomRgS; oddaje"ci z woli krRlestwo Hiszpanii.] "A Baligant zadumaS siU. ciska go taki Tal, Te omal nie szaleje. CC YPanie emirze W rzecze KlarianWwczoraj w Ronseswal wydano bitwU. Zabito Rolanda i hrabiego Oliwiera, i dwunastu parRw, ktRrych Karol tak kochaS; FrancuzRw zabito dwadzieXcia tysiUcy. KrRl "Marsyl straciS prawV piUXZ i cesarz XcigaS go silnie; nie zostaSo w tej ziemi ani jednego rycerza, ktRrego by nie zabito albo nie utopiono w Ebrze. Francuzi stojV obozem nad rzekV; sV tak blisko nas w"tej okolicy, Te jeXli zechcesz, #ciUTko im bUdzie wracaZ.] AT oko Baliganta znowu siU staje harde; serce siU w nim !napeSnia radoXciV i zapaSem. Prostuje siU na swoim tronie i woSa: YBaronowie, nie !ociVgajcie siU! Wychod[cie ze $statkRw! Na ko\ i jed[cie! JeXli stary Karol Wielki nie ucieknie,krRl Marsyl bUdzie wnet pomszczony; za jego stradanVprawV piUXZ ja mu wydam gSowU cesarza.] CCI Poganie arabscy wyszli ze statkRw, po czym wsiedli na konie i muSy. JadV przed siebie, co mogV innego uczyniZ? Emir, skoro wszystkich pognaS, woSa Gemalfina, jednego ze swych wiernych: ,,Powierzam ci wszystkie swoje wojska...] Za czym siada na swego gniadosza. Tak dSugo jedzie, aT przybyS do Saragossy. Zsiada z konia przed marmurowym gankiem; czterech hrabiRw trzyma mu strzemiU. WstUpuje po schodach do paSacu. AT Bramimonda wybiega na jego spotkanie i powiada: YJa nUdzna i zrodzona w #nieszczUXciu, krRlu, straciSam mego pana, i to tak haniebnie!] Pada do jego stRp, emir podnosi jV i oboje peSni boleXci idV do komnaty. CCII Kiedy krRl Marsyl ujrzaS Baliganta, woSa dwRch hiszpa\skich SaracenRw: YWe[cie mnie pod ramiona i !podeprzyjcie mnie.] LewV rUkV#wziVS rUkawicU. YKrRlu mRj, emirze, oddajU ci wszystkie moje ziemie, i SaragossU, i lenno, ktRre do niej naleTy. ZgubiSem siebie i zgubiSem caSy mRj narRd!] A emir odpowiada: YWielce mnie to !boli. Nie mogU dSugo mRwiZ z tobV; wiem, Te Karol nie czekana mnie. Ale przyjmujU twojV rUkawicU.] PeSen boleXci, !oddala siU pSaczVc. Schodzi poschodach, wsiada na konia, wraca do swoich wojsk prVc rumaka ostrogami. Jedzie tak szybko, Te przegania innych. Raz po raz krzyczy: YBywajcie, poganie, bo tamci juT zaczynajV uciekaZ!] CCIII Rano o pierwszym Xwitaniu zbudziS siU cesarz Karol. wiUty Gabriel, ktRry go strzeTe w imiU Boga, podnosi "rUkU i czyni nad nim znak. KrRl!odpasuje bro\ i skSada jV; za jego przykSadem w caSej armii wszyscy zdejmujV zbroje. !Potem siadajV na ko\ i dSugimi drogami, szerokimi goXci\cami jadV wielkim krokiem. JadV oglVdaZ straszliwe szkody w Ronsewal, tam gdzie bySa bitwa. CCIV Karol Wielki przybyS do Ronsewal. Ujrzawszy pobitych,zaczVS pSakaZ. Rzecze do FrancuzRw: YPanowie, jed[cie wolno; trzeba mi jechaZ na czele, dla mego siostrzana, ktRrego chciaSbym odnale[Z. BySem w Akwizgranie w dniu uroczystego XwiUta, kiedy moidzielni rycerze cheSpili siU wielkimi bitwami, potUTnymi utarczkami, jakie stoczyli. SSyszaSem, jak Roland powiadaS jedno to, Te gdyby miaS umrzeZ w obcym krRlestwie, wysunVSby siU dalej niT jego ludzie i jego parowie i znaleziono by go z gSowV zwrRconV ku ziemi !nieprzyjaciRS, i w ten sposRb sko\czySby jako zwyciUzca!] Nieco dalej niT na rzucenie kijem przed innymi cesarz wstVpiS na pagRrek. CCV Gdy tak idzie szukajVc swego !siostrze\ca, znajduje na SVce tyle ziela, ktRrego kwiaty sV czerwone od krwi naszych "baronRw! LitoXZ go zbiera, nie !moTe siU wstrzymaZ od pSaczu.ZaszedS pod owe dwa drzewa. Poznaje na gSazach ciosy Rolanda, na zielonej murawie widzi leTVcego siostrzana. "KtRT by siU dziwiS cesarzowi, #jeXli zadrTy z boleXci? Zsiada zkonia, Xpieszy, biegnie. Chwyta hrabiego w ramiona... Mdleje na jego ciele, tak mu siU serce Xciska. CCVI !Cesarz ocknVS siU z omdlenia. Diuk Naim i hrabia Acelin, Gotfryd Andegawe\ski i brat jego, Henryk, biorV go, sadzajV pod sosnV. Patrzy na ziemiU, widzi leTVcego !siostrzana. aagodnie siU z nim !Tegna. YPrzyjacielu Rolandzie, "niech BRg siU zlituje nad tobV!Nigdy nie widziano rRwnego tobie rycerza, iTby wydawaS tak wielkie bitwy i tak je wygrywaS. Moja chwaSa ma siU !ku schySkowi.] Karol nie moTe siU wstrzymaZ, mdleje. CCVII KrRl Karol ocknVS siU z omdlenia. Czterech baronRw trzyma go pod rUce. Patrzy na ziemiU, widzi leTVcego siostrzana. CiaSo jego "pozostaSo piUkne, ale straciSo barwU; oczy stojV w sSup i #peSne sV ciemnoXci. W miSoXci i wierze Karol szepce mu swojV skargU: YPrzyjacielu Rolandzie, niech BRg zSoTy twojV duszU w kwiatach, w "raju, poXrRd bSogosSawionych. "JakiT zSy los zawiRdS ciU do Hiszpanii! Ani jeden dzie\ nie wstanie, bym nie cierpiaS nad #tobV. JakTe sSabnie moja siSa imoja ochota! Nie znajdU juT padSy ; mp0n5rH(rkPt6@nk&k{AAW5B cNC aDuP cE" cuFO-/G$2Y cH}<jnikogo, kto by wspieraS mojV "czeXZ; zda mi siU, Te nie mam juT ani jednego przyjaciela pod sSo\cem; mam krewniakRw, ale ani jednego tak walecznego.] GarXciami wydziera sobie wSosy. Sto tysiUcy FrancuzRw cierpi okrutnV boleXZ; nie masz ani "jednego, ktRry by siU nie zalaSSzami. CCVIII !YPrzyjacielu Rolandzie, wrRcU !do Francji. Kiedy siU znajdU w Laon, mojej dziedzinie, przybUdV tam wasale cudzoziemscy z wielu krRlestw. SpytajV: _Gdzie jest hrabia i !wRdz? ` Powiem im, Te zginVSw Hiszpanii; odtVd bUdU "krRlowaS w samej boleXci i nie !przeTyje juT dnia bez pSaczu i jUkRw.] CCIX YPrzyjacielu Rolandzie, dzielny, piUkny mSodzie\cze; kiedy bUdU w Akwizgranie, w mojej stolicy, wasale moi przyjdV, bUdV pytali nowin. Powiem im dziwne i straszne nowiny: pomarS mRj siostrzan, !ten, ktRry mi zdobyS tyle ziem. ZbuntujV siU przeciw mnie Sasii WUgrzy, i BuSgarzy, i tyle przeklUtych ludRw; i Rzymianie, i Pujanie, i Sycylijczycy, i Afrykany, i Kalifernijczyki. Kto poprowadzitak potUTnie moje wojska, skoro pomarS ten, ktRry zawsze nas wodziS? Ha, Francjo, jakaX ty osierocona! ^aSoba moja jest taka, Te chciaSbym juT nie TyZ!] Szarpie biaSV brodU, dwiema rUkami wydziera wSosy z gSowy. Sto tysiUcy FrancuzRw pada w omdleniu na ziemiU. CCX YPrzyjacielu Rolandzie, niech BRg siU zmiSuje nad tobV! Niech twoja dusza dostanie siU do raju! Ten, ktRry ciU zabiS, pogrVTyS FrancjU w rozpaczy! Dusi mnie taka &TaSoXZ, Te wolejby mi nie TyZ! !O, moi rycerze, ktRrzyXcie dla mnie pomarli! Oby BRg, syn !NajXwiUtszej Panny, daS, aby, nim dotrU do przeSUczy Cizy, dusza moja oddzieliSa siU w tym samym dniu od ciaSa i abyzostaSa przy ich duszach, i aby moje ciaSo pogrzebano przy nich!] PSacze, szarpie biaSV brodU. A diuk Naim powiada: YWielka jest mUczarnia Karola!] CCXI YPanie cesarzu W powiada Gotfryd Andegawe\ski W nie poddawaj siU bez miary swej boleXci! Po wszystkich polach kaT szukaZ naszych, ktRrych ci z Hiszpanii porTnUli w bitwie. NakaT, aby ich !zniesiono do wspRlnego doSu!] !KrRl powiada: YZadzwo\ w rRg,aby daZ rozkaz!] CCXII Gotfryd Andegawe\ski zadzwoniS w rRg. Francuzi zsiadajV z koni, tak Karol rozkazaS. Wszystkich "przyjaciRS, ktRrych odnale[li martwych, niosV natychmiast do wspRlnego grobu. Jest w armii biskupRw i ksiUTy bez liku, i mnichRw, kanonikRw, wyXwiUconych kapSanRw, dajV im w imiU boTe rozgrzeszenie ibSogosSawie\stwo. ZapalajV mirrU i tymianek, okadzajV ichz naboTe\stwem, po czym grzebiV ich z wielkV czciV. Potem zostawiajV ich WcRT mogliby uczyniZ wiUcej? CCXIII Cesarz kaTe siU gotowaZ do pogrzebu Rolanda i Oliwiera, i arcybiskupa Turpina. W swoichoczach kaTe otworzyZ ciaSo wszystkich trzech. KaTe zSoTyZ ich serca w jedwabne caSuny; chowajV je w trumnie z biaSego marmuru. Potem !wziUto ciaSa trzech baronRw i zSoTono je, piUknie umyte pachnidSami i winem, w jelenich skRrach. KrRl woSa Tybalda i Gebwina, hrabiego Milona i margrabiego Otona: YZabierzcie ich na trzy !wozy...] PiUknie przykryte sV wozy galaza\skim jedwabiem. CCXIV Cesarz Karol chce wracaZ, gdyprzed nim jawiV siU przednie straTe pogan. Od i ch najbliTszej chorVgwi przychodzV dwaj posSowie. W imieniu emira oznajmiajV mu bitwU: YKarolu dumny, nie tak Satwo powrRcisz! Widzisz Baliganta, ktRry jedzie za !tobV! Wielkie sV wojska, ktRreprzywiRdS z Arabii. Nim przyjdzie wieczRr, ujrzymy, czy jesteX mUTny!] Karol !gSadzi rUkV brodU, przypominasobie swojV TaSobU i wszystko, co straciS. Rzuca z lekka na caSy swRj orszak dumne spojrzenie, po czym krzyczy silnym i donoXnym gSosem: YBaronowie francuscy,na ko\ i do broni!] CCXV Pierwszy cesarz przywdziewa zbrojU. Szybko obleka swojV "kolczugU. WiVTe heSm, opasaS swRj miecz Radosny, ktRrego blasku samo sSo\ce nie gasi. Wiesza na szyi tarczU z Biterny, chwyta kopiU i potrzVsa niV. Potem wsiada naTensendura, swego dzielnego rumaka; zdobyS go przy marso\skim brodzie, kiedy wysadziS z siodSa Malpalina z Narbony i poSoTyS go trupem. Zwalnia rumakowi cugle, spina go raz po raz ostrogV i puszcza siU galopem na oczach stu tysiUcy ludzi. Wzywa Boga i apostoSa rzymskiego. CCXVI Na caSej rRwninie Francuzi "zsiadajV z koni; wiUcej niT stotysiUcy zbroi siU ich naraz. MajV piUkny rynsztunek, konie Twawe, a bro\ piUknV. Potem !siadajV na ko\. JeXli godzina przyjdzie, spodziewajV siU wytrzymaZ bitwU. Proporce ich spSywajV aT na heSmy. Kiedy !Karol ich ujrzaS w tak piUknej postawie, woSa ^ozerana z Prowancji, diuka Naima, Antelma z Moguncji: YNa takich zuchach moTna polegaZ.Szalony bySby, kto by siU trapiS majVc ich ze sobV! JeTeli Arabowie nie wyrzeknV siU ataku, sprzedam im, jak #sVdzU, drogo XmierZ Rolanda!] Diuk Naim powiada: : YDaj to BRg!] CCXVII Karol woSa Rabela i Ginemanta. I tak mRwi krRl: YPanowie, rozkazujU wam, obejmijcie miejsce Rolanda i Oliwiera; niech jeden niesie miecz, a drugi rRg; i jed[cie przed innymi, a z wami piUtnaXcie tysiUcy FrancuzRw samej mSodzieTy, spoXrRd najdzielniejszych. Po nich pRjdzie drugie tyle; Gebwin i Laurenty poprowadzV ich.] Diuk Naim i hrabia ^ozeran piUknie sprawili te dwa szyki. JeXli ich godzina przyjdzie, walka bUdzie sroga. CCXVIII Dwa pierwsze szyki zSoTone sVz FrancuzRw. Po nich ustawia siU trzeci. W tym sV wasale bawarscy; szacujV ich na dwadzieXcia tysiUcy rycerzy. Gdzie oni stojV, tam nie ugniesiU szereg bitewny. Nie masz !pod sSo\cem ludzi, ktRrych by Karol bardziej miSowaS, z wyjVtkiem FrancuzRw, ktRrzy !podbili mu tyle krRlestw. HrabiaOgier du\ski, dzielny wojownik, poprowadzi ich. Ha, piUkne to jest wojsko! CCXIX Cesarz Karol narzVdziS juT trzy szyki. Diuk Naim sprawujewRwczas czwarty, z baronRw peSnych mUstwa; sV z Alemanii, a szacujV ich na dwadzieXcia tysiUcy. MajV piUkne konie, dobrV bro\. Nigdy z obawy przed XmierciV nie ustVpiV kroku. Herman, diuk tracki, poprowadzi ich; "raczej by zginVS, niTby okazaSsiU tchRrzem. CCXX Diuk Naim i hrabia ^ozeran utworzyli z NormanRw piVty szyk bitewny. Wszyscy Francuzi szacujV ich na dwadzieXcia tysiUcy. MajV piUknV bro\ i rVcze konie; "raczej umrV, niTby siU poddali.Pod niebem nie ma ludu zdatniejszego w bitwie. Stary Ryszard ich powiedzie. Ten dobrze bUdzie kSuS swojV ostrV wSRczniV. CCXXI SzRsty szyk utworzono z BretonRw. Jest tam trzydzieXcitysiUcy rycerzy. JadV jak szczerzy baronowie, lance majV z malowanym drzewcem, proporce ich bujajV na wietrze. Pan ich zowie siU Eudon. WoSa hrabiego Newelona, Tybalda rejmskiego imargrabiego Otona: YPowied[cie mRj lud, powierzam wam ten zaszczyt!]CCXXII Cesarz ma szeXZ sformowanych szykRw. Diuk $Naim zSoTyS siRdmy. SkSada siUz PuatwenRw i z baronRw owerniackich. MoTe ich byZ czterdzieXci tysiUcy rycerzy. MajV dobre konie, a bro\ ich "jest bardzo piUkna. Ustawili siUna stronie, w dolinie, u stRp !wzgRrza; prawV rUkV Karol im bSogosSawi. Zozeran i Godzelm poprowadzV ich. CCXXIII ZasiU Rsmy szyk bojowy sformowaS Naim z FlamandRw iz fryzyjskich baronRw; jest ich wiUcej niT czterdzieXci tysiUcy rycerzy. Gdzie oni bUdV, nigdy bitwa siU nie !ugnie. KrRl powiada: YCi dobrze#speSniV moje sSuTby.] Rembalt i Hamon z Galicji we dwRch powiodV tych zacnych rycerzy. CCXXIV Naim i hrabia ^ozeran narzVdzili z dzielnych junakRwdziewiVty szyk bojowy. To sV Lotary\czyki i Burgundy; jest #ich dobre piUZdziesiVt tysiUcy rycerstwa; heSmy zamkniUte, kolczugi na grzbiecie; majV tUgie wSRcznie o krRtkich drzewcach. JeTeli Arabowie nie odmRwiV bitwy, ci bUdV bili dobrze, skoro raz ich dopadnV!Poprowadzi ich Tiery, diuk argo\ski. CCXXV DziesiVty korpus bojowy skSada siU z baronRw francuskich. Jest ich sto tysiUcy najlepszych naszych rycerzy. CiaSa majV chwackie, postawU butnV, gSowy siwe, brody biaSe. Wdziali pancerze ikolczugi z podwRjnej siatki, przypasali miecze francuskie i hiszpa\skie; pawUTe ich, piUknie wyrobione, zdobne sV licznymi znaki. JuT siedli na ko\ i domagajV siU bitwy. "KrzyczV: YMontjoie !] Z nimi totrzyma siU Karol Wielki. Gotfryd Andegawe\ski dzierTy sztandar, OriflammU. Sztandar #ten byS w koXciele w. Piotra i zwaS siU Rzymski, ale zmieniono mu imiU. CCXXVI Cesarz zsiada z konia. Na !zielonej murawie poSoTyS siU twarzV do ziemi. Obraca lica ku wschodzVcemu sSo\cu i z caSego serca wzywa Boga: YOjcze prawdziwy, bro\ mnie w tym dniu dzisiejszym, ty, ktRryX ocaliS Jonasza i wydobyS go z brzucha wieloryba; ty, ktRryX oszczUdziS krRla Niniwy i oswobodziS Daniela ze straszliwej mUczarni w jamie, gdzie byS wXrRd lwRw; ty, ktRryX ocaliS trzech mSodziankRw w piecu gorejVcym! Niechaj w dniu dzisiejszym . miSoXZ twoja bUdzie mi ku pomocy! Przez #twojV SaskU, jeXli ci siU tak spodoba, dozwRl mi pomXciZ mego siostrzana, Rolanda!] Takpomodliwszy siU, stanVS na nogi i uczyniS potUTny znak krzyTa XwiUtego. Dosiada swego rVczego bieguna. Naim i ^ozeran trzymali mu strzemiU. Bierze tarczU i swojV ostrV "wSRczniU. CiaSo ma szlachetne,dzielne i postawne; twarz jasnV i spokojnV. Jedzie, mocno trzymajVc siU w strzemionach. Przed nim, za !nim surmy grajV; gSoXniej nad wszystkie inne wydziera siU "rRg. Przez litoXZ nad Rolandem Francuzi pSaczV. CCXXVII Bardzo wspaniale cesarz jedziena koniu. Na piersi jego, na kolczudze rozkSada siU broda. "Przez miSoXZ dla\ inni robiV tak samo; po tym moTna poznaZ sto tysiUcy FrancuzRw, jego szyk bojowy. PrzebywajV gRry i wysokie skaSy, gSUbokie doliny i wVwozy peSne trwogi. WychodzV z wVwozRw i z dzikiej okolicy. Weszli w HiszpaniU i rozwinUli siU na rRwninie. Do Baliganta wracajVjego przednie straTe. Syryjczyk pewien zdaje mu sprawU z poselstwa: YWidzieliXmy dumnego krRla Karola. Ludzie jego sV hardzi, nie chybiV mu z pewnoXciV. ZbrRjcie siU, za chwilU #bUdziecie mieli bitwU.] Baligantpowiada: YPiUknie siU zapowiada. Grajcie w surmy, iTby moi poganie wiedzieli o tym.] CCXXVIII W caSym wojsku kaTe bUbniZ !w bUbny i dVZ w trVby i rogi !gSoXno i d[wiUcznie; poganie zsiadajV na ziemiU, aby przywdziaZ zbroje. Emir nie chce byZ najopieszalszy. Wdziewa szmelcowany pancerz, wiVTe heSm strojny zSotem i kamieniami. Potem do lewego boku przypasuje miecz;w pysze swojej znalazS dla\ imiU W z przyczyny miecza Karola, o ktRrym sSyszaS, nazywa go Szacownym; YSzacowny!] to jego krzyk bitewny. KaTe tak wykrzykiwaZ swoim rycerzom, potem wiesza na szyi wielkV, szerokV tarczU; guz na niej zSoty, brzeg strojny krysztaSem; pas z tUgiego jedwabiu haftowany. Chwyta "swojV wSRczniU, ktRrV nazywaMaltet: drzewce jest grube jakmaczuga, a Telazo starczySoby na brzemiU dla muSa. Baligant wsiadS na swego rumaka. Markules zza morza trzymaS mu strzemiU. Waleczny rycerz rozkraczyS siU szeroko; lUd[wie ma wVskie, a boki szerokie, pierX obszernV i dobrze utoczonV, barki !krzepkie, pSeZ rumianV, twarz hardV; jego kUdzierzawa gSowa biaSa jest jak kwiat wiosenny; co zaX do #dzielnoXci, tej dowiRdS nieraz. BoTe, co za rycerz, gdyby byS chrzeXcija\ski! Spina konia Wjasna krew tryska pod ostrogV. Puszcza siU galopem, skacze przez rRw; byS moTe piUZdziesiVt stRp szeroki. Poganie krzyczV: YTen jest stworzony, aby broniZ granic! KtRry Francuz odwaTy siU walczyZ przeciw niemu, chcVcy czy niechcVcy !przypSaci to Tyciem. Karol jest bardzo szalony, Te nie uszedS stVd!] CCXXIX Emir podobny jest do szczerego barona. Broda u niego biaSa jest jak kwiat. Jest bardzo uczony w swoim prawie; w bitwie jest dumny i XmiaSy. Syn jego, Malpramis, jest z rzUdu wielkich rycerzy; wysoki i silny, podobny do swoich przodkRw. Powiada do ojca: YNaprzRd, panie, naprzRd! Bardzo bym siU dziwowaS, gdybyXmy ujrzeli Karola.] Baligant powiada: YUjrzymy go pewnie, bo bardzo jest waleczny. Liczne kroniki mRwiV o nim z wielkV pochwaSV. Ale nie ma juT swego siostrzana, Rolanda; niestanie mu siSy, aby nam zdzierTyZ.] CCXXX YMiSy synu Malpramisie W powiada Baligant Wprzedwczoraj ubito Rolanda, dobrego wasala, i Oliwiera, dzielnego rycerza, i dwunastu parRw, ktRrych Karol tak kochaS; dwadzieXcia tysiUcy rycerzy ubito, samych FrancuzRw. Wszyscy inni mniej dla mnie warci od tej rUkawicy.To prawda, Te cesarz wraca; goniec mRj, Syryjczyk, oznajmiS mi to. DziesiUZ !wielkich chorVgwi zbliTa siU. Ten, ktRry dzwoni w rRg, jest bardzo waleczny. Towarzysz odpowiada mu na bardzo d[wiUcznym rogu; ci dwaj jadVna czele, z nimi piUtnaXcie tysiUcy FrancuzRw, z owej mSodzi, ktRrV Karol nazywa swymi dzieZmi; potem jedzie ich drugie tyle; ci bUdV !potykaZ siU bardzo XmiaSo.] "Malpramis rzecze: YProszU ciU, ojcze, o dar W niech ja zadam pierwszy cios!] CXXXI YSynu Malpramisie W rzecze !Baligant WdajU ci to, o co mnieprosisz. Przeciw Francuzom wnet przyjdzie ci walczyZ. Powiedziesz Torleja, krRla perskiego, i Dapamorta, krRla lutyckiego. JeTeli zdoSasz zetrzeZ pychU wrogRw, dam cikawaS mego kraju od Szeriantu aT do Walmarkis.] Odpowiada: :"YDziUki ci, panie!] Podchodzi, przyjmuje dar, ziemiU, ktRra naleTaSa wRwczas do krRla Florisa. Nigdy nie miaS jej ujrzeZ; nigdy tego lenna nie posiadS ani nie zajVS. CCXXXII Emir jedzie przez szeregi swoich wojsk. Syn jego, wyniosSej postawy, jedzie za #nim. KrRl Torlej i krRl Dapamort wystawiajV natychmiast !trzydzieXci chorVgiwi; rycerzy majV w cudownej mnogoXci; najlichsza chorVgiew liczy $piUZdziesiVt tysiUcy. PierwszV tworzV ludzie butentroccy; drugV z MiXni, z wielkimi gSowami Wna krzyTu, wzdSuT grzbietu, majV szczeZ, zgoSa jak wieprze. A trzecia skSada siU z NublRw i BlosRw, a czwarta z BrunRw i EsklawonRw, a piVta z SorbrRwi SorRw, a szRsta z Ormian i MaurRw, a siRdma z Jerycho\czykRw, a Rsma z NigrRw, a dziewiVta z GrosRw,a dziesiVta z mieszka\cRw krzepkiej Balidy: to plemiU nigdy nie chciaSo niczego dobrego. Emir klnie siU wszelakim zaklUciem na cuda Mahometa i na jego ciaSo: YSzalony ten Karol francuski, !Te jedzie na nas! BUdzie miaS bitwU, jeXli siU nie cofnie. Nigdy juT nie bUdzie nosiS zSotej korony!] CCXXXIII Potem skSadajV dziesiUZ innych chorVgwi. Pierwsza zSoTona jest z brzydkich KananejczykRw: przybyli z Walfitu na krRtsze drogi; druga z TurkRw, a trzecia z PersRw; zasiU czwarta z PieczyngRw, a piVta z !SolterasRw i AwarRw, a szRsta z OrmalejRw i EugiezRw, a siRdma z ludu Samuela, a Rsma z mieszka\cRw Bruizy, a dziewiVta z KlawerczykRw, a dziesiVta z mieszka\cRw pustyni Okcjanu: plemiU, ktRrenie sSuTy Bogu. Nigdy nie sSyszeliXcie o gorszych okrutnikach; majV skRrU tak twardV jak Telazo, toteT nie dbajV o kolczugU ani o heSm; w bitwU zasiU twardzi sV i uparci. CCXXXIV Emir kazaS sprawiZ dziesiUZ dalszych chorVgwi. Pierwsza skSada siU z olbrzymRw malproskich, druga z HunRw, atrzecia z WUgrRw, czwarta zasiU z mieszka\cRw Baldyzy DSugiej, a piVta z WalpenejczykRw, a szRsta z ludzi z Marozy, a siRdma z LeusRw i AstrymonRw, a Rsma z ArgoilRw, a dziewiVta z mieszka\cRw Klarbony, a dziesiVta z FrondRw dSugobrodych; to plemiU nigdy nie kochaSo Boga. Kroniki francuskie wymieniajV tak trzydzieXci chorVgwi. Wielkie to jest wojsko, w ktRrym znajdU juT padSy ; mp0n5rH(rkPt6@nk&kI4 cJ HK  c LPmM cNm) c O3P6 ]surmy dzwoniV. Poganie jadV odwaTnie w bRj. CCXXXV Emir jest bardzo potUTny pan. Przed sobV kaTe nieXZ swojego smoka i sztandar Terwaganta i Mahometa, i obraz okrutnego Apollina. DziesiUciu KananejczykRw jedzie dokoSa niego; jadVc XpiewajV donoXnym gSosem: YTen, ktRry chce byZ zbawiony przez naszych bogRw, niechaj siU modli do nich i niech im sSuTy w wielkiej pokorze!] Francuzi !powiadajV: YRychSo, Sajdaki, pomrzecie! Oby ten dzie\ staS siU wam zgubV! Ty, BoTe nasz,bro\ Karola! Niechaj ta bitwa bUdzie wygrana w jego imieniu!] CCXXXVI Emir jest to wRdz bardzo roztropny. WoSa do siebie synaswego i dwRch krRlRw: YPanowie baronowie, bUdzieciejechali na przedzie. Prowadzicie wszystkie moje chorVgwie, ale trzy najlepsze zatrzymam przy sobie WpierwszV tureckV, drugV ormalejskV, a trzeciV z olbrzymRw malproskich. Ze mnVbUdV Okcja\czycy; oni to bUdV walczyZ przeciw Karolowii Francuzom. JeTeli cesarz "sprRbuje targnVZ siU na mnie, zdejmU mu gSowU z ramion. Niedoczeka siU W niechaj wie o !tym! W Tadnego innego prawa!!] CCXXXVII Wielkie sV wojska, piUkne chorVgwie i szyki. MiUdzy poganami a Francuzami nie masz gRry ani doliny, pagRrka ani lasu, ani boru, ktRre by "mogSy skryZ wojsko: widzV siU jasno na otwartej rRwninie. Baligant powiada: YOwo, moi poganie, pospieszajcie szukaZ bitwy!] Ambor z Olufernii niesie sztandar. WidzVc go, poganie wykrzykujV jego imiU: YSzacowny!] W swoje zawoSanie. Francuzi powiadajV: YNiech ten dzie\ ujrzy waszV zgubU!] I krzyczV znRw "potUTnie: YMontjoie !] Cesarz !kaTe uderzyZ w trVby i w rRg,ktRry dzwoni donoXniej nad wszystkie. Poganie mRwiV: YPiUkny jest lud Karolowy! #BUdziemy mieli ostrV i zaciUtV bitwUl] CCXXXVIII Szeroka jest dolina i widaZ kraj w oddali. HeSmy o kamieniach oprawnych w zSoto bSyszczV i tarcze, i pancerze szmelcowane, i wSRcznie, i !proporce wiszVce u Tele[cRw. Surmy grajV, a gSosy ich sV bardzo jasne, a rRg dzwoni gSoXno do ataku. Emir woSa swego brata, Kanabeja, krRla #Floredy; ten dzierTyS ziemiU aTdo Walsewry. Pokazuje mu chorVgwie Karolowe: YPatrzcie tU pychU sSawnej Francji! Cesarz jedzie bardzo dumnie. Jedzie z tySu z owymi starcami, ktRrzy na pancerzach rozSoTyli swoje !brody, tak biaSe jak Xniegi na lodach. Ci bUdV dobrze bili mieczem i kopiV. BUdziemy "mieli bitwU twardV i zawziUtV;nigdy nie widziano podobnej.] Daleko przed swoim wojskiem, dalej niT na rzucenie laskV, Baligant jedzie na koniu. Krzyczy: YPRjd[cie, poganie, bo ja ruszam w drogU!] !PotrzVsa wSRczniV; obrRciS ostrze przeciw Karolowi. CCXXXIX Kiedy Karol Wielki widzi emira ismoka, chorVgiew i sztandar, i!jak wielka jest siSa ArabRw, i jak oni pokryli caSV okolicU prRcz pola, ktRre on zajmuje, krRl francuski woSa, a gSos jego niesie daleko: YBaronowie francuscy, dobrzy z was wasale! WytrzymaliXcie tyle szczerych bitew. Widzicie !pogan Wokrutnicy sV i tchRrze. CaSa ich wiara nie zda siU im za szelVga. Liczne jest ich !plemiU, ale co to jest dla was, panowie? Kto nie chce w tej chwili pRjXZ ze mnV, niech sobie idzie!] Po czym spina konia ostrogami, Tensendur daje cztery susy. Francuzi powiadajV: YDzielnego mamy krRla! Jed[, wielki rycerzu, Taden z nas ci nie chybi!] CCXL Dzie\ byS jasny, sSo\ce jaskrawe. PiUkne sV wojska, potUTne szyki bojowe. !Przednie szeregi zderzajV siU. Hrabia Rabel i hrabia Gwinemant puszczajV cugle koniom i prV Tywo ostrogV. WRwczas Frankowie wypuszczajV konie, gotujV siUuderzyZ ostrymi kopiami. CCXLI Hrabia Rabel jest XmiaSy rycerz. Spina konia !szczerozSotV ostrogV i gotuje siU ugodziZ Torleja, krRla perskiego; ani tarcza, ani pancerz nie wytrzymujV ciosu.WbiS mu w ciaSo pozSocistV !wSRczniU, zwaliS go trupem w zaroXla. Francuzi powiadajV: YNiech BRg nam pomaga! Karol ma za sobV prawo, nie moTemy mu chybiZ!] CCXLII I Gwinemant pUdzi przeciw lutyckiemu krRlowi. StrzaskaS mu tarczU malowanV w kwiaty;potem rozdarS mu pancerz; wbija mu w ciaSo caSy swRj proporzec i Wniech kto z tego Xmieje siU lub pSacze! W kSadzie go trupem. Na ten ciosFrancuzi krzyczV: YBijcie, !baronowie, nie ociVgajcie siU! Prawo jest przy Karolu przeciwtym nienawistnym: BRg nas wybraS, abyXmy wydali prawdziwy sVd.] CCXLIII Malpramis siedzi na koniu cale biaSym. Rzuca siU w ciTbU FrancuzRw. Od jednego do drugiego idzie zadajVc srogie ciosy i walVc trupa na trupa. Najpierwszy Baligant krzyczy: YO, moi baronowie, dSugo was TywiSem! Patrzcie na mego syna! Karola on chce !dosiUgnVZ. Ilu baronRw wzywa ze swego szyku! Dzielniejszego!nade\ nie TVdam. WspomRTcie go waszymi ostrymi wSRczniami!] Na te sSowa poganie rzucajV siU. ZadajV krzepkie ciosy, wielka jest rze[ba. Bitwa jest piUkna i krwawa; ani wprzRd, ani potemnie widziano tak zaTartej bitwy. CCXLIV Wielkie sV wojska, hufce XmiaSe. Wszystkie chorVgwie wdaSy siU w bitwU. A poganie walV krzepko nad podziw. BoTe, tyle drzewcRw pUka na dwoje, tyle tarczy siU Samie, tyle stalowych . kolczug siU pruje! Ziemia jest caSa nimi zasypana i trawa na polu, tak zielona i miUkka... Emir woSa niewiernych: YBijcie, baronowie, bijcie to nasienie chrzeXcija\skie!] Bitwa jest uparta i twarda. Ani przedtem,ani potem nie widziano rRwnie zaciUtej. AT do nocy bUdzie trwaSa bez wytchnienia. CCXLV Emir wzywa swoich: YBijcie, poganie; przybyliXcie jeno po to, aby biZ! Dam wam kobiet szlachetnych i piUknych, dam wam lenna, dziedziny, ziemiU!]Poganie odpowiadajV: YTak powinniXmy czyniZ!] Od tego ciVgSego bicia duTo ich "wSRczni siU Samie; wRwczas . dobywajV wiUcej niT sto tysiUcy mieczRw. Oto potrzeba!bolesna i straszliwa W kto jest !poXrRd nich, widzi, co to jest bitwa. CCXLVI Cesarz wzywa swoich FrancuzRw: YPanowie !baronowie, miSujU was, wierzU w was! Dla mnie wydaliXcie tylebitew, zdobyliXcie tyle #krRlestw, zdarli z tronu krRlRw;uznajU to dobrze, winien wam jestem zapSatU: ciaSo moje, ziemiU, bogactwa. PomXcijcie waszych synRw, waszych bracii waszych dziedzicRw, ktRrzy w Ronsewal padli tamtego wieczoru. Wiecie, Te przeciw poganom mam prawo za sobV.]Frankowie odpowiadajV: YPanie, prawdU powiadasz!] I dwadzieXcia tysiUcy jest ich koSo niego, ktRrzy jednym !gSosem przysiUgajV mu wiarU, "iT nie chybiV mu, choZby mieli !paXZ; kaTdy dobrze uTyje swejkopii. Wnet dzwoniV miecze; bitwa jest nad podziw zaciUta.CCXLVII I Malpramis jedzie polem. SrogV"rze[bU czyni wXrRd FrancuzRw.Diuk Naim patrzy na\ hardym wzrokiem i zamierza ugodziZ go jako rycerz. Rozdziera skRrU na jego tarczy, rozpruwa mu kolczugU, wbija mu w ciaSo swRj TRSty proporzec, wali go trupem miUdzy innych, ktRrzy leTV bez liku. CCXLVIII KrRl Kanabej, brat emira, spinakonia mocno ostrogami. DobyS !miecza; gaSka jest z krysztaSu.Wali Naima w heSm, Samie mu go na dwoje, przecina stalowym mieczem piUZ rzemieni W czapa nie zda siU na nic Wprzecina jV aT do skRry, zrzuca jej kawaS na ziemiU. Cios byS srogi, diuk jest jak piorunem raTony. Ma upaXZ, ale BRg go wspiera. Chwyta oburVcz szyjU swego bieguna. JeXli poganin ponowi cios, szlachetny wasal polegnie. Karol francuski przybywa, on go wspomoTe. CCXLIX Diuk Naim jest w wielkiej niedoli. A poganin gotuje siU ugodziZ go znowu. Karol powiada mu: YLadaco, na swoje nieszczUXcie porwaSeX #siU na niego!] I mUTnie nacierana\. Kruszy tarczU poganina, miaTdTy mu jV o serce. Rozdziera kolczugU na piersi i kSadzie go trupem; siodSo zostaje prRTne. CCL !Karol Wielki, krRl, peSen jest boleXci, kiedy widzi przed sobV rannego Naima i jasnV !krew, ktRra Xcieka na zielonV murawU. Pochylony nad nim, powiada: YMiSy panie Naimie, jed[ przy moim boku! ZginVS ladaco, ktRry na ciebie nastawaS; na ten raz wbiSem mu w ciaSo swV wSRczniU.] Diuk odpowiada: YPanie, "polegam na tobie; jeXli wyTyjU,nie stracisz na tym.] Potem, wmiSoXci i wierze, jadV obok siebie, z nimi dwadzieXcia tysiUcy FrancuzRw; nie masz jednego, ktRry by nie waliS i nie kosiS. CCLI Emir jedzie polem. Uderzy hrabiego Gwinemanta. MiaTdTymu biaSV tarczV serce, rozdziera mu kolczugU, otwiera na dwoje pierX i wali go trupem z rVczego konia. Potem zabiS Gebwina i Loranta, i Ryszarda Starego, pana NormanRw. Poganie krzyczV; Y_Szacowny ` wart jest swojej ceny! Bijcie, poganie, mamy obro\cU!] CCLII PiUknie jest widzieZ rycerzy arabskich i okcyja\skich, i owych z Argoli, i z Baskli, jak walV swymi wSRczniami. Z drugiej strony Francuzi nie myXlV ustUpowaZ. Wielu FrancuzRw, wielu pogan umiera. AT do wieczora bitwa szaleje. Ilu pomarSo baronRw francuskich! Ile TaSoby jeszcze, nim siU to sko\czy! CCLIII Francuzi i Arabowie bijV na wyprzRdki. Tyle drzewcRw siU Samie, tyle ostrych wSRczni! Kto by widziaS te potrzaskane "tarcze, kto by sSyszaS te biaSekolczugi dzwoniVce, te tarczezgrzytajVce o heSmy, kto by widziaS tych rycerzy padajVcych i tych ludzi wyjVcych i umierajVcych na ziemi, ten by sobie przypomniaS wielkV boleXZ. #CiUTko jest strzymaZ tU bitwU.Emir wzywa Apollina i Tenwaganta, a takTe Mahometa: YMoi panowie !bogowie, dSugo wam sSuTySem. ZrobiU wam posVgi ze szczerego zSota! ...] Staje przed nim wierny sSuga Gemalfin, przynosi mu zSe nowiny. Powiada: YBaligancie, !wielkie nieszczUXcie przyszSo na ciebie. Malpramis, twRj syn, stracony. I Kanabej, twRj brat,zabity. Dwom Francuzom los daS ich pokonaZ. Jeden, zda misiU, to sam cesarz, rycerz wielkiej postawy, wyglVda na potUTnego pana, brodU ma !biaSV jak kwiaty w kwietniu.] Emir spuszcza gSowU, ktRrej heSm ciVTy, twarz mu siU chmurzy, boleXZ jego jest wielka, zda siU, iT z niej skona. WoSa Jangleja z Zamorza. CCLIV Emir powiada: YJangleju, przybVd[! JesteX dzielny i mVdry wielce; zawsze zasiUgaSem twojej rady. Co sVdzisz o Arabach i o Frankach? Czy bUdziemy mieli zwyciUstwo w tej bitwie?] A !tamten odpowiada: YZginVSeX, Baligancie, bogi twoje nie ocalV ciU. Karol jest dumny, ludzie jego waleczni. Nigdy niewidziaSem plemienia tak XmiaSego w boju. Ale wezwij napomoc baronRw z Okcjanu, TurkRw, EnfrunRw, ArabRw i OlbrzymRw. Co bVd[ siU stanie, nie ociVgaj siU!] CCLV !Emir rozSoTyS na pancerzu swVbrodU, tak biaSV jak kwiat "gSogu. Co bVd[ siU zdarzy, nie chce siU chowaZ. Bierze do ust rRg jasno grajVcy, dzwoni we\tak gSoXno, Te poganie usSyszeli; na caSym polu wojska skupiajV siU koSo niego. Okcyja\scy krzyczV i rTV, argoilscy szczekajV jak psy. ^VdajV FrancuzRw, i z jakim zuchwalstwem! RzucajV siU w gUstwU, gromiV ich i dzielV. Od jednego razu pokSadli trupem siedem tysiUcy. CCLVI Hrabia Ogier nie znaS nigdy tchRrzostwa; nigdy mUTniejszybaron nie oblRkS pancerza. Kiedy ujrzaS, Te szyki FrancuzRw siU SamiV, woSa Tierego, diuka Argony, Gotfryda andegawe\skiego i hrabiego ^ozerana. Bardzo !XmiaSo upomina Karola: YPatrz na tych pogan, jak oni zabijajV twoich! Nie daj BRg, aby twoja gSowa nosiSa koronU, jeXli nie natrzesz w tej chwili, aby pomXciZ nasz wstyd!] Nikt nie odrzekS ani sSowa. Wszelako bodV konie !ostrogV, popUdzajV je, natrV na pogan, gdziekolwiek ich dopadnV. CCLVII Karol Wielki uderza srodze i diuk Naim, i Ogier Du\czyk, i Gotfryd andegawe\ski, ktRry !dzierTyS sztandar. A pan Ogier du\ski najwaleczniejszy jest ze wszystkich. Spina konia, prze go caSV siSV i zadaje temu, ktRry trzyma smoka, taki cios, Te przewraca na miejscu przed sobV Ambora i smoka, i sztandar krRlewski. Baligant widzi, Te jego sztandar padS i Te chorVgiew Mahometa zha\biono; wRwczasemir zaczyna pojmowaZ, Te nie ma sS usznoXci, a prawo jest z Karolem. Poganie arabscy podajV tyS, cesarz wzywa FrancuzRw: YPowiedzcie, baronowie, na Boga, czy mi pomoTecie? ]Francuzi odpowiadajV: YCzemu pytasz o to? Zdrajca ten, kto nie bUdzie waliS co siSy!] CCLVIII $Dzie\ mija, zbliTa siU wieczRr, Francuzi i poganie walV mieczami. Ci, ktRrzy siU #potykajV tV broniV, dzielni sV,i jeden, i drugi. Nie zapominajV swego zawoSania. Emir krzyczy: YSzacowny!] , Karol; YMontjoie !] , sSynne swe zawoSanie. Po swoich gSosach donoXnych i silnych poznali siU. W szczerym polu spotykajV siU, szukajV siU, zadajV sobie wielkie ciosy kopiV w pawUTe zdobne obrUczami. aamiV je wzajem pod szerokimi guzami. PoSy obu"kolczug drV siU, ale obaj . nie sV ranni. PoprUgi pUkajV, siodSa zsuwajV siU, obaj krRlowie spadajV... PowstajV szybko na nogi. DobywajV XmiaSo mieczRw. Nikt nie przerwie tej walki; nie moTe siU sko\czyZ bez ludzkiej Xmierci. CCLIX Bardzo jest dzielny Karol z #lubej Francji; i emir nie boi siU go ani nie drTy. DobywajV nagich mieczRw i walV straszliwe ciosy w swoje pawUTe. PrzecinajV skRrU i deski podwRjne pod spodem; gwo[dzie wypadajV, guzy lecVw kawaSy. Potem, odsSoniwszy "ciaSo, walV siU po pancerzach: z ich jasnych heSmRw sypiV !siU iskry. Nie sko\czy siU ta walka, aT jeden z nich uzna swRj bSVd. CCLX Emir powiada: YKarolu, wejd[ wsamego siebie; zgRd[ siU okazaZ mi, Te TaSujesz! W istocie, zabiSeX mi syna i bardzo niesSusznie TVdasz mego kraju. Zosta\ moim "wasalem... PRjd[ ze mnV aT na "wschRd jako mRj sSuga.] Karol !odpowiada: YTo bySaby, wierU, wielka nikczemnoXZ. !Poganinowi nie lTa mi uTyczyZ pokoju ani miSoXci. Przyjm prawo, jakie BRg nam objawiS, prawo chrzeXcija\skie, wnet $bUdU ciU miSowaS; potem sSuT mu i uwierz w KrRla wszechpotUTnego.] Baligant rzecze: YGSupie sSowa powiadasz!] Za czym jUli na nowo waliZ mieczem. CCLXI Emir jest bardzo silny. Wali Karola Wielkiego w heSm z ciemnej stali, Samie mu go na gSowie i rozcina, brzeszczot siUga aT do wSosRw, nadcina #ciaSo na dSo\ i wiUcej, koXZ jest obnaTona, Karol chwieje #siU, omal nie upadS. Ale BRg niechce, aby go zabito ani zwyciUTono! wiUty Gabriel wrRciS do\ i pyta: YWielki KrRlu, co czynisz? ] CCLXII Kiedy Karol usSyszaS XwiUty $gSos anioSa, juT siU nie lUka, wie, Te nie umrze. OdzyskaS siSU i zmysSy. Mieczem francuskim wali emira. Kruszy mu heSm, na ktRrym bSyszczV drogie kamienie, otwiera mu czaszkU rozlewajVc mRzg, #rozcina mu gSRw] aT po biaSV brodU i bez Tadnego ratunku kSadzie go trupem. Krzyczy: #YMontjoie!] , iTby siU skupili koSo niego. Na ten krzyk przybywa diuk Naim, chwyta konia Tensendura, Karol wsiadana\ z powrotem. Poganie uciekajV, BRg nie chce, aby "zostali. Francuzi osiVgnUli tak upragniony cel. CCLXIII Poganie pierzchajV, BRg tak chce. Frankowie i cesarz z #nimi pUdzV ich przed sobV. KrRlpowiada: YPanowie, pomXcijcie wasze TaSoby, czy\cie waszV wolU i niechaj serca wasze rozjaXniV siU, widziaSem bowiem dziX rano, Te oczy wasze pSakaSy.] Frankowie odpowiadajV: YPanie, tak trzeba nam czyniZ!] KaTdy bije, ile tylko moTe. Z pogan, ktRrzy tam byli, maSo ktRry uszedS. CCLXIV Skwar jest wielki, kurz wzbija "siU w gRrU. Poganie uciekajV, a Francuzi nUkajV ich. Pogo\ trwa aT do Saragossy. Na szczyt wieTy wyszSa Bramimonda, z niV jej kleryki ikanoniki faSszywej wiary, !ktRrych nigdy BRg nie kochaS; nie majV ani XwiUce\, ani tonsury. Kiedy ujrzaSa ArabRw w takiej rozsypce, gSoXno !krzyczy: YHa, miSy krRlu, oto pobito naszych ludzi! Emir polegS tak haniebnie!] Kiedy juT padSy ; mp0n5rH(rkPt6@nk&kQl cR +]S cT cUc$NVi& ccWZ0 aX :n3'!Marsyl to sSyszy, obraca siU doXciany, oczy jego lejV Szy, !gSowa opada. UmarS z boleXci, od klUski, ktRra siU na\ zwaliSa. Oddaje duszU czartu. CCLXV Poganie pomarli; Karol wygraS !bitwU. ZwaliS bramy Saragossy; !wie, Te nie bUdV jej bronili. ZajVS . miasto; wojska jego weszSy w nie prawem zdobyczy i spaSy tam tej nocy.#KrRl z biaSV brodV peSen jest dumy. A Bramimonda oddaSa muwszystkie wieTe, dziesiUZ #wielkich, piUZdziesiVt maSych. Kto zyska pomoc boTV, dobrzewie\czy swoje dzieSa. CCLXVI !Dzie\ siU ko\czy, noc zapada. KsiUTyc jest jasny, gwiazdy bSyszczV. Cesarz zdobyS SaragossU; oddziaSy FrancuzRwplVdrujV do szczUtu miasto, synagogi i meczety. Ciosami mieczRw i toporRw kruszV obrazy i wszystkie baSwany; nie zostanie tam czarRw ani urokRw. KrRl wierzy w Boga, #chce speSniZ swojV sSuTbU; a biskupi bSogosSawiV wody. ProwadzV pogan aT do #chrzcielnicy; jeXli znajdzie siU "taki, ktRry opiera siU Karolowi,krRl kaTe go pojmaZ albo !spaliZ, albo zabiZ Telazem. O wiele wiUcej niT sto tysiUcy ochrzczono na prawdziwych !chrzeXcijan, ale krRlowej nie. !ZawiodV jV do sSodkiej Francji"jako brankU, krRl chce, aby siUnawrRciSa z miSoXci. CCLXVII Noc mija, dzie\ wstaje jasny. W wieTach Saragossy Karol osadza zaSogU. ZostawiS tam tysiVc dobrze wyprRbowanych rycerzy; strzegV miasta w imiU!cesarza. KrRl siada na ko\; taksamo wszyscy jego ludzie i Bramimonda, ktRrV bierze jakobrankU, ale nie chce jej nic zrobiZ, jeno samo dobre. !WracajV peSni radoXci i dumy. ZajmujV siSV NarbonU i przechodzV mimo. Karol przybywa do Bordeaux, gSoXnego miasta; na oStarzu barona, XwiUtego Seweryna, skSada rRg peSen zSota i dukatRw; pielgrzymi, ktRrzy tam chodzV, oglVdajV go jeszcze. Przebywa ^yrondU na wielkich galarach, ktRre tam znajduje. AT do Blave odprowadziS swego siostrzana i Oliwiera, jego szlachetnego towarzysza, i arcybiskupa, !ktRry byS roztropny i dzielny. W koXciele w. Romana w biaSetrumny kaTe zSoTyZ trzech parRw, tam leTV dzielni rycerze. Francuzi oddajV ich Bogu i Jego Imionom. Przez !doliny, przez gRry Karol jedzie;aT do Akwizgranu nie chce stanVZ dla odpoczynku. Tak dSugo jedzie, aT ujrzaS siU przed swym tarasem. Kiedy przybyS do swego krRlewskiego paSacu, wezwaS przez posSRw swoje sUdzie: BawarRw i SasRw, i Lotary\czykRw, i FryzRw; wezwaS AlemanRw i BurgundRw, i PuatwenRw, i NormanRw, i BretonRw, i FrancuzRw nad inne roztropnych. WRwczas zaczyna siU sVd nad Ganelonem. CCLXVIII Cesarz wrRciS z Hiszpanii. Przybywa do Akwizgranu, najpiUkniejszego miasta we Francji. WstUpuje do paSacu, idzie do sali. Oto wychodzi ku niemu Oda, piUkna panienka. Rzecze krRlowi: YGdzie jest wRdz #Roland, ktRry przysiVgS pojVZ mnie za TonU?] Karol czuje #wielki bRl i strapienie. PSacze, #szarpie biaSV brodU: YSiostro, droga przyjaciRSko, o kogo ty pytasz? O umarSego! Dam ci lepszego w zamian. Dam ci Ludwika, nie mogU rzec lepiej. To mRj syn, on to bUdzie dzierTyS moje marchie.] Oda odpowie: YDziwne to sSowa! Nie daj BRg ani Jego XwiUci, ani anioSowie, abym po Xmierci Rolanda zostaSa przy Tyciu!] Blednie, pada do nRg Karola Wielkiego. UmarSa natychmiast; niech BRg zlituje siU nad jej duszV. Baronowie francuscy pSaczV i TalV siU jej. CCLXIX PiUkna Oda doTySa swego ko\ca. KrRl mniema, Te ona !zemdlaSa; lituje siU nad niV, pSacze. Bierze jV za rUce, podnosi jV; gSowa jej opada na ramiona. Kiedy Karol widzi, Te jest martwa, przywoSaS zaraz cztery hrabiny. NiosV jV do klasztoru mniszek, caSV noc !aT do Xwitu czuwajV przy niej;pod oStarzem piUknie jV $chowajV. KrRl wielce jV uczciS. CCLXX Cesarz wrRciS do Akwizgranu. Ganelon zdrajca, w Telaznych kajdanach, jest w mieXcie, przed paSacem. Niewolnicy przywiVzali go do sSupa, spUtali mu rUce rzemieniami z !jeleniej skRry, bijV go silnie #rRzgami i kijami. Nie zasSuTyS na nic lepszego. W wielkiej boleXci czeka swego sVdu. CCLXXI Napisane jest w starej kronice, Te Karol z wielu !krajRw zwoSaS swoich wasalRw.Zebrali siU w Akwizgranie w kaplicy. Jest to dzie\ uroczystego XwiUta; dzie\ (powiada wielu)XwiUtego barona Sylwestra. WRwczas !zaczyna siU sVd; a oto historiaGanel ona zdrajcy W cesarz kazaS go zawlec przed siebie. CCLXXII YPanowie baronowie W rzecze $Karol, wielki krRl W osVd[cie miGanelona wedle prawa. PrzybySz wojskiem aT do Hiszpanii ze mnV; wydarS mi dwadzieXcia tysiUcy moich FrancuzRw i mego siostrzana, ktRrego juT nie ujrzycie, i dzielnego, dwornego Oliwiera, i dwunastuparRw; zdradziS ich dla pieniUdzy.] Ganelon rzekS: #YHa\ba na mnie, jeXli co bUdU taiS! Roland mnie pokrzywdziS na majVtku, na moich dostatkach i dlatego szukaSem!jego Xmierci i zguby. Ale Teby w tym bySa jaka zdrada, temu przeczU.] Frankowie odpowiadajV: YBUdziemy nad tym radzili.] CCLXXIII W obliczu krRla Ganelon stoi prosto. Ma ciaSo krzepkie, twarz rumianV; gdyby byS wiemy, wziUlibyXcie go za dzielnego rycerza. Patrzy na FrancuzRw i na wszystkich sUdziRw, i na trzydziestu krewnych, ktRrzy zarUczyli za niego; po czym krzyczy silnym $i doniosSym gSosem: YNa miSoXZBoga, baronowie wysSuchajcie mnie! Panowie, bySem w wojsku przy cesarzu. SSuTySemmu z caSV wiarV, z caSV . miSoXciV. Roland, jego siostrzan, znienawidziS mnie i skazaS mnie na XmierZ i na cierpienie. WysSano mnie za posSa do krRla Marsyla; przez #mojV zrUcznoXZ zdoSaSem siU ocaliZ. WyzwaSem rycerzy Rolanda i Oliwi era, i wszystkich ich towarzyszRw. Karol i jego szlachetni baronowie sSyszeli moje wyzwanie. PomXciSem siU, ale to nie bySa zdrada.] FrankowieodpowiadajV: YBUdziemy nad tym radzili.] CCLXXIV Ganelon widzi, Te zaczyna siU wielki sVd nad nim. Trzydziestujego krewnych zebraSo siU. Jest jeden, ktRremu dajV posSuch wszyscy W to Pinabel z sorencidego zamku. Umie dobrze mRwiZ i powiedzieZ swoje racje, jak siU godzi. Jest dzielny, gdy chodzi o to, aby broniZ swego herbu. Ganalon powiada do\: YPrzyjacielu, ocal mnie od Xmierci i ha\by!] Pinabel powiada: YNiebawem bUdziesz ocalony. JeTeli choZby jeden Francuz osVdzi, aby ciU powiesiZ, niechaj cesarz nakaTe walkU miUdzy nami na udeptanej ziemi; mRj stalowy miecz zada mu Sgarstwo.] Hrabia Ganelon pochyla mu siU do stRp. CCLXXV Bawarowie i Sasi weszli do sali obrad, i Puatweni, i Normanowie, i Francuzi. Alemanowie i Niemcy sV tam w wielkiej liczbie; Owerniaci sV najdworniejsi. SpuszczajV z tonu z przyczyny Pinabela. Jeden powiada do drugiego: YTrzeba tego poniechaZ! Dajmy!spokRj sVdom i proXmy krRla, aby odpuXciS Ganelonowi na ten raz; niech Ganelon sSuTy #mu odtVd wiernie i z miSoXciV. Roland umarS, juT go nie ujrzycie; zSoto ani srebro go nie wrRcV. Szalony, kto by "stawiaS czoSo Pinabelowi!] Nie masz takiego, ktRry by siU przeciwiS, wyjVwszy Tierego, brata wielmoTnego Gotfryda. CCLXXVI WracajV baronowie do Karola Wielkiego. PowiadajV krRlowi: !YPanie, prosimy ciU, uniewinnijhrabiego Ganelona i niech ci potem sSuTy z miSoXciV i wiarV. Zostaw go przy Tyciu, bo jest pan bardzo potUTny. Ani zSoto, ani srebro nie wrRciSoby ci Rolanda.] KrRl rzecze: YJesteXcie zdrajcy!] CCLXXVII Kiedy Karol ujrzaS, Te wszyscymu chybili, spuszcza gSowU z $boleXciV. YJa nieszczUXliwy!] Wpowiada. AT staje przed nim rycerz niejaki, Tiery, brat Gotfryda, diuka andegawe\skiego. CiaSo ma chude, wVtSe, smukSe, wSosy czarne, twarz dosyZ ciemnV. Nie jest zbyt wielki, ale i niezbyt maSy. Powiada $grzecznie do krRla: YMiSy krRlu,panie, nie rozpaczaj tak. DSugo ci sSuTySem, wiesz o tym. Przez pamiUZ przodkRw winienem ci rzec te sSowa. Gdyby nawet Roland przewiniS wobec Ganelona, Roland byS w twojej sSuTbie; to powinno "bySo starczyZ mu za rUkojmiU. Ganelon jest zdrajca, albowiemzdradziS; wobec ciebie to $krzywo przysiVgS i dopuXciS siUzbrodni. Dlatego sVdzU, Te powinien byZ powieszony i umrzeZ; a z ciaSem jego godzi "siU postVpiZ tak jak z ciaSem zdrajcy, ktRry dopuXciS siU zdrady. JeTeli ma krewnego, ktRry chce mi zadaZ Sgarstwo,gotRw jestem tym mieczem, ktRry noszU przy boku, podtrzymaZ natychmiast mRj !sVd.] Frankowie odpowiadajV: :YDobrze rzekSeX!] CCLXXVIII !Przed krRla wystVpiS Pinabel. Jest wielki i silny, dzielny i zwinny; kogo jego cios kiedy dosiUgnVS, ten zako\czyS "Tycie. Rzecze do krRla: YPanie,tu jest twRj sVd; nakaTTe tedy, aby nie czyniono tyle zgieSku. WidzU tu Tierego, ktRry wydaS sVd. ZadajU Sgarstwo jego sVdowi i bUdU walczyS przeciw niemu!] Daje krRlowi do rUki rUkawicU z jeleniej skRry, rUkawicU z prawej rUki. Cesarz powiada: "Y^Vdam dobrych zakSadnikRw!]Trzydziestu krewnych ofiaruje siU jako wierny zakSad. KrRl !powiada: YZgadzam siU na to!] Oddaje ich pod dobrV straT, pRki nie bUdzie uczyniona sprawiedliwoXZ. CCLXXIX Kiedy Tiery widzi, Te bUdzie bitwa, podaje Karolowi prawV rUkawicU. Cesarz daje za\ rUkojmiU, po czym kaTe wynieXZ cztery Sawy na plac. Ci, ktRrzy majV walczyZ, siadajV. Powszechnym sVdem wyzwali siU wedle prawideS. !Ogier du\ski zaniRsS podwRjnewyzwanie. Po czym TVdajV swoich koni i orUTa. CCLXXX Skoro sV gotowi do bitwy, spowiadajV siU; rozgrzeszeni $sV i pobSogosSawieni. SSuchajV mszy i przyjmujV komuniU. CzyniV koXcioSom wielkie ofiary. Potem obaj wracajV "przed Karola. PrzypiUli ostrogi, !wdziewajV biaSe kolczugi, silnei lekkie, wiVTV na gSowie jasne heSmy, przypasujV miecze o rUkojeXci z czystegozSota, wieszajV na szyi tarcze, biorV w prawe rUce ostre kopie, po czym dosiadajV swych szybkich rumakRw. WRwczas zapSakaSo sto tysiUcy rycerzy, ktRrzy, #przez miSoXZ do Rolanda, litujVsiU Tierego. Jaki bUdzie koniec, BRg to wie dobrze. CCLXXXI Jest pod Akwizgranem pole bardzo szerokie; tam to starli "siU dwaj baronowie. SV mUTni idzielni wielce, a konie ich #rVcze sV i rwVce. TUgo spinajVje ostrogami, puszczajV cugle.$CaSV siSV zetrV siU ze sobV. Tarcze siU SamiV, lecV w sztuki, kolczugi siU drV, %poprUgi pUkajV, SUki skrUcajV #siU, siodSa spadajV na ziemiU. Sto tysiUcy ludzi pSacze patrzVc na nich. CCLXXXII Dwaj rycerze spadli na ziemiU. Szybko wstajV na nogi. Pinabeljest silny, zwinny i lekki. SzukajV siU wzajem; nie majV juT koni. Mieczami o rUkojeXciach ze szczerego zSota walV raz po raz w !stalowe heSmy; ciosy sV silne, zdolne strzaskaZ heSm. LUk ogarnia francuskich rycerzy. YHa, dobry BoTe W rzecze !Karol W spraw, aby zajaXniaSo prawo!] CCLXXXIII Pinabel rzecze: YTiery, poddaj siU! BUdU twoim wasalem wiernym i miSujVcym, dam ci, ile wola, moich skarbRw, ale spraw zgodU Ganelona z "krRlem!] Tiery odpowiada: YNie bUdU z tobV dSugo radziS. Ha\ba mi, jeXli ustVpiU w czymkolwiek! Niech miUdzy nami uczyni dziX prawo BRg!] CCLXXXIV Tiery powiada: YPinabelu, !waleczny jesteX, jesteX wielki i silny, czSonki twoje sV ksztaStne, a parowie znajV twojV dzielnoXZ WwyrzeczTe siU tej bitwy! Uzyskam dla ciebie zgodU z Karolem Wielkim. Co zaX do Ganelona, uczyniV mu sprawiedliwoXZ, i !takV, Te przez wieki co dzie\ bUdV o tym mRwili!] Pinabel !rzecze: : YNie daj to BRg! Nie poddam siU nikomu Tywemu! WolU raczej zginVZ niT cierpieZ ha\bU!] ZaczynajV znRw waliZ mi eczami po heSmach wykSadanych zSotem. LecV w niebo jasne iskry. Nikt "by ich nie rozdzieliS. Nie moTe siU sko\czyZ ta walka, aT jeden z nich nie padnie. CCLXXXV Pinabel z Sorencji bardzo jest silny. Wali Tierego w heSm prowancki, ogie\ tryska, trawa pSonie. BSyska mu ostrzem stalowego brzeszczota. Miecz spada na jego czoSo. Prawe lico ma caSewe krwi i krwawV kolczugU na grzbiecie i na piersi. BRg czuwa nad nim WPinabel nie poSoTyS go trupem. CCLXXXVI Tiery widzi, Te jest ranny w twarz. Krew jego spada jasna na trawU na SVce. Wali Pinabela w heSm z ciemnej stali, kruszy i przecina go aT do przySbicy, wypuszcza z czaszki mRzg; obraca brzeszczot w ranie i wali go trupem. Ten cios rozstrzygnVS bitwU. Frankowie krzyczV: #YBRg sprawiS cud! SSuszna jest,aby Ganelona powiesiZ i jego krewnych, ktRrzy rUczyli za niego!] CCLXXXVII Kiedy Tiery wygraS walkU, cesarz Karol podszedS ku niemu. Czterech baronRw towarzyszy mu: diuk Naim, Ogier Du\czyk, Gotfryd z Andegawenii i Wilhelm z Blaj. !KrRl wziVS Tierego w ramiona, wielkimi poSami gronostajowego pSaszcza ociera mu twarz; po czym odrzuca pSaszcz, dajV mu inny. Bardzo czule zdejmujV zbrojU z rycerza, sadzajV go na arabskiego muSa; wiodV go z radoXciV i w piUknym ordynku. Baronowie wracajV doAkwizgranu, zsiadajV z koni na dziedzi\cu. WRwczas zaczyna siU uXmiercanie tamtych. CCLXXXVIII Karol woSa swoich diukRw i hrabiRw: YCo radzicie o tych, ktRrych zatrzymaSem? Przyszlina sVd nad Ganelonem; oddali mi siU jako zakSadnicy za Pinabela.] Frankowie odpowiadajV: Y^aden z nich "nie ma prawa TyZ!] KrRl woSa "Bastruna, swojego rzVdcU: YId[i powieX wszystkich na drzewie z przeklUtego drewna. "Na tU brodU, ktRrej wSos jest "siwy, jeXli ujdzie Xmierci bodaj#jeden, zginVSeX ty i przyszedS dzie\ twojej zguby!] Odpowiada: YCo mogU poczVZ innego?] Ze stoma straTnikamizabiera ich siSV; jest ich trzydziestu, wszystkich powieszono. Kto zdradza, gubi innych z sobV. CCLXXXIX WRwczas odeszli Bawarowie i Alemanowie, i Puatweni, i Bretonowie, i Normanowie. Wszyscy zgodzili siU, a Frankowie pierwsi, Te Ganelon musi umrzeZ w osobliwych mUkach. PrzyprowadzajV cztery rumaki, potem przywiVzujV mu rUce i nogi. Konie sV ogniste i rVcze, czterej straTnicy pUdzV ich przed siebie do klaczy, ktRra !jest na Xrodku pola. PrzyszedS na Ganelona dzie\ zguby. Wszystkie jego nerwy prUTV siU, wszystkie jego czSonki pUkajV, na zielonV murawU !leje siU jego jasna krew. UmarSGanelon XmierciV, ktRra przystaSa jawnemu zdrajcy. Kiedy czSowiek jeden zdradzi drugiego, nie jest sSuszna, abysiU tym mRgS cheSpiZ. CCXC Skoro cesarz wziVS juT pomstU, zawoSaS swoich biskupRw z Francji, z Bawarii iz Alemanii. YW moim domu mamszlachetnV brankU. Tyle "sSyszaSa kaza\ i przypowieXci,Te chce uwierzyZ w Boga i #TVda staZ siU chrzeXcijankV. "Ochrzcijcie jV, iTby BRg miaS jej duszU!] OdpowiadajV: YPrzeznaczcie jej matki chrzestne!] W [rRdSach akwizgra\skich ochrzcili "krRlowU hiszpa\skV, znale[li jej imiU Julianna. StaSa siU chrzeXcijankV przez szczere poznanie XwiUtej wiary. CCXCI Kiedy cesarz uczyniS sprawiedliwoXZ i uXmierzyS swRj wielki gniew, wRwczas kazaS ochrzciZ BramimondU. "Dzie\ siU sko\czyS, nadeszSa $czarna noc. KrRl uSoTyS siU do snu w sklepionej komnacie. I przyszedS od Boga XwiUty Gabriel, i rzekS: YKarolu, w caSym swym cesarstwie zwoSaj#wojsko pod bro\. Z wielkV siSV pRjdziesz do ziemi birskiej, wspomoTesz krRla Wiwiana w jego mieXcie Imfie, gdzie go obiegli poganie. ChrzeXcijanie wzywajV ciU tam i woSajV!] !Cesarz rad by nie iXZ: YBoTe Wpowiada W ileT mUki w mym Tyciu!] Oczy jego lejV Szy, targa siwV brodU. Tu ko\czy 'siU pieX\, ktRrV Turold pisaS... bcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~polegS tak haniebnie!] Kiedy juT padSy ; mp0n5rH(rkPt6@nk&k((PP p@  BP*Jp|v@@@@@@@@@@ P @@@@@ pp ` p @pp(H @p @@ppppx @@@@```` @@@@ <B@< PPP8DD88DD<`DDDl8DD8 8DD8 p@  xDDD((( UUUU""HH00HHD( @@@@@ @@@@@@@@@@pxxppxxpp0@@@@@@p`pp@@@@@@ ` ppxxp@ @@@@@@0xPPP DP PPPP  @ @@@@@@@  @@@@@@@ P p@   ƀƀƀƁ?ps`3`p?333`00 8000008ps?  `p0880 p`````p0 000000000000p0p8<<63310000   ` ` ` ` ````l`<`p0 0``0 80??0<` q<<Ο<<Ο<<̟|?##|#?#|?##|#?#|?##|#?#|< pp@@@`@@@  @pppxt p@ H pp  @ H  @@$HH$H$$H@@P`@@x0@  π|~88|=><<<<<<<<<<<<<<<<<<<xx||<|<|xaCCG>p{3>|> 8<< |<<<<|<<<<~~?xp0`p88p?>x8pp`0`@<<xppp  8p<8p00=>0888xxx|<?0@p