.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBAHٟHYHdAD dT,0Q 4 4:9Q 4 4:N8Q 4 4: S 4:8  0S`H`hH`/.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBA 0Uih7 RUD@ 0X@ q`PUUQ HAptbd5Q1QUUQl)`D` P@ @I Hps'6FTQE%In@p`P+5@;7g;#Oh(qF&PRQ oOwww.a$PcWЏ`^&'_ ?dP@*Q?piIp`5SQUEU`ߖ_p`_c~P?@G@FTtU4b_`dHpw6fP0;UhGsPpIwrF@TPAUE@?c@`@wGfaUP ?Ph`tp@ff1UU$b!o{׀(2?ulB_a{%aQbrf>)< ^ 5~C?B{A H7p6 `^Q5UU@IFtrdUQE@??faUR0U?@)A)(wJfZS00%1[1F!wpfU!U UU4AwwGf~_ @DwfaS#P`@A0PU@k_ ! T?2ifa$UEDQ$!?^%^?#I@hwttFbBEqA  wBd@Q@biq_TR0BC?ww??QbTUBU4$??dQC!?ۙA_swwbE3_Ai~$_~`1P0S$I`QiÆqw 6UT'@i `h`GGGf&A%`iݑhHq#FF]E$E~a Iqi!GOETHH#`P1a C@q@81b@r6F0`ffPFR??01?HB*i8btwa79*Q@ _ TPp#```0w%FS ?`0660SS R8 DqF6 Qy@`p?TPU4q? ~@  7 _0\/zz @0H??*kp3$$$$RSSC4FF%RteC4VG%RddC455%BBBBX=RJZ9gs{X=LJZ1gs{gCClC)C] 𵆰KN$kIHRR!B!GOys@-h$U`!!4, W@  7B  ?' xG 7(9"HBa8dI# h@C8!> - @'% x 7 / ' L '` h #@ Hx( GhCXC C2C J'PhR{3:3z;@* 9+ѐpGhC񵂰 )Hh.8PCpR(0 9 B %($EHh( "B"1# .1o0:0z!@4B Hh ))IBIIIBIIAG1hCHIh h`B@@#@Oi#B i1a)ۉ HaaI ` !@CpGhCCC!"R( KR(HQ1B !HpG0  #GK *KK#A#CETS0 \ ,!!1BCR0(۰pG0*A A"I2 "HpG@I" pG@NhH1iCA@@ 0a xA(h (ya` h 7B  ?'! 1@#BHМC` GC "JI# h@#[B EHpEI hO#'<pK $x#Cp"Cp8< $Qx9K!CQph !#B!`4I`4I3IMH`$] h`!!4,*L C8a!Lhi@Hhh (ڠ!I!IXH` 8@H8@$( 2`!4 ,L C I  IMGC2lCC `8` $M/`U/ HC(a/ / ` Ӯh/ѰI/IX` @/(/ H @O8CGC h`` G G Oh 0*2Rh"B"]GCK"hB"%0NGCB828!RGOFFONwith RONOFFSLOWMO5min10min30minOFFIIIIIIIIIIIIIIINormalTurboCrapProtGBAGBPNDS1P2PLink2PLink3PLink4PBlackGreyBlueNoneYellowGreyMulti1Multi2ZeldaMetroidAdvIslandAdvIsland2BaloonKidBatmanBatmanROTJBionicComCV AdvDr.MarioKirbyDK LandDMGMGBSGBCGBAGBAuto Goomba Pogoomba ' I" ;`AHx('@I XhF? @HAIx XiFhFiF" F;O @ 2 2 > GPowered by XGFLASH2.com 2005uChav2.2 on wC`C`B autofire: A autofire: 2`Controller: Display->Other Settings->Link TransferSleepRestartSave State->Load State->Manage SRAM->Exit Q" 6h:H;Ix X:hFiF 8H8Ox8:XhFiF 6L7Ix X6hFiF x4I X4hFiF 4H4h :XhFiF y0:XhFiF /H/x:XhFiF /H/hhFiF G Other Settings(`VSync: _`FPS-Meter: C`Autosleep: `EWRAM speed: 2Swap A-B: Autoload state: (Goomba detection: PaGame Boy:  " HIh XhFIiF 7HIx XhFfOKBa  @&60`.CH p ;pAH[#  >Np00Xp!000pp@;p#C3H&1H1A1HA(1%H&V f>Й(`]0 Z&v  # 06N<,$$ 4D=- Hh. 47?/ JGgCTCC brac#\T3:рpG H!I LhB 8hB <`x`Gg1W!"Cxx;Cx?;Cx?;CY02*ۀpG e") |"* wZ'?рG Write error! Memory full. Delete some games.1K1Oh#[<f'BC#fB7B+) #[B 5 (92>.'C.`h`=- 9*d'C'``` I02 `!Ip02B @I9 GCg^)2:p01ypG "S!H9 !7< 9< !7< }9 79 G00:00:00 - 00/00kKCIh h&1+AL! + + h)89B)) !`  Y'# ` B )"B" 0 1_Bѡh7  &.ѽB  i"2 D/"3 =( ("B" 0." )7 (" H` `GCgPush SELECT to deleteSave state:Load state:Erase SRAM:CKL(#[30 g``Hh`Hh2`HOx(8I Hh1.1"8NGg0CPCuCgCTC LjF ` (ќG  "! h-!h8BH ` 8@jF (H8@C #L!:#k LjF `  @"! h("! h 8@jF H8@GgCd#C% I NBh3B1` *I `GgCIh" J)0% )>hI`GgCH#h@pGlC( Hh/jF!(HhGPCTC(јG ") O#!";HhjF!v( "!6( g Saving.gPC(4! N(-h()!D("#[M0"#K!I H631!"H`!8Gg0!HKJ?"!GgA(< Hx8Hhw! ! -hB "RIH<// "Ah J00""RIH"GdCPCHx"Hh-jF! (hBE"R I HjF!8(zGdCPC  .MiF(`(G @&h%(B(!{%mH5hB#[B I") `%5<- M"!(h)h8BH(` 8@iF ( H8@CpC ROM not found.I(IjF! ("L#[0" IHhqHhHqHIx xCI x CI xICqHxHhO`/"! #[0"Gg0g8\_C(C_dCPC(!jF! (Jy`Ay J`y Jp!@ Jp!@ J#pI@@ pG8\_C(C_&O(C !I%=p70BjF! Z(L#[0"IHJhqHhHqHxqxyCq/`"! #[0"Gg0g8\_CC8O8J9j `%3L.S][D/7>W S BՉ-63CCBiсщ) щIaZ %KB$H!!с!C P CKBH!KBH!KBPh(Е`h(Аh8`HH8bH#CpG!`Q`сQ`gC @0&@  HKhB Hx( H! I CII#CpGC0vC CB0ӄFR) xp@Iу:Ӱɸ:Ұ 2 p Cp p p xpI@R`FpG CCXPpGR\TpG/Y@P@ KRB#BBRB[AB Z@P@Y@pGGGGG G(G0G8G CфF0 LC+@# @pB0`FpG xpI[*pG2x+ x1p2+pG/KRB#BBRB[ABpGFCˀ  xx[IR gFpGFRp@: C C  :ӁTR`FpGxG0`B @ @   !QR B0`BaB/F C ӰL;C+@рҰ xpI@+ R`FpG p@R`FpGxG--N< \/ Divide by zero///4 ,P$PP //38//1e "" \  /\ \$/< }Ϡ0\ }Ϡ@\  @0}ϠP\ // XTS4xVͫ0 FhnzZ~h2 0;.Yk  RT;h;h;h;;;T; T; = = =<<<<<===<<<<<<" =l=H=T; O-<04 +**)HAIB*@/@GPO|xt,`- .{H x@@44P,T(X$\ㄔGO 2 ZB^?O/pD-逡$ b(`4@ 0 PPQ0S$pD/XCP ` w9`9@9,C BB4Cx0@P`x404x40x4L-`ጠ匰Z @O PPQP$T0IE?@  L/xxxx h>P`@: ;;,'t,C2\+phà`àbàcàdàeàhàiàlàmàpàrà`sàtàu` àxàyà|à}ààà`bcdehilmprs`tu` xy|}wxFFFG8GhGGG H(??(@@(AA(B?(M3"o{3"o{3"o{3"o{UUUUUUUUUUUUUUUUUUZJZcUUUތk)ZcZJggU F%)YZJZcޢBk{URZJ!1sJ!!scR)祥{))Bu)ksJ!!scR)祥{))BތZsJ!!kkcB{))BȐPDBRRRRZZk{!BRZ{9RZ{9RZ{9Zk{!Bε!)99JZ9ﭥkZZB猥BRkRRRBZޜkf!BRUURBΌZR>sB3 wx#5 ZM`) UUUѩQH%GGM[jcBs{!%   @h*>` ; 8L 50@  ,$ /P-"P-p???????-???/@-L =@P 1 @@@0S@/0S@/                  @-BJRZbjrz "&.B1.07, T\ 0P@0/P00/$0/  R 0/޼ DP`l  0܀P:O-@PB A  ᠀堐cp@DA`PPP` \ EX P: O 0@-S"I 0  \0 Π0 S( 000 Q@@Ao 0!CexV4-$2X$QP$? @P,,0 R :Q0A 2 --N< \  Divide by zero!"!!"!"!!""!!"!""""!"!!""!!"!""""!!!!!!""""!"!!"!!!!!!!"!!""!!"!!!!!!!"""""!!"!!!!!!!!!!!!!0CFGNINTENDOxG[?xGbxGDxG\?xGZxGxG\xG xGxGxGexGxGqxGxGXTW@XTW@XTWXXTW$ %Ƞ B.瀀XTWX XTW2T12@XTW21TE112@XTWX\ကXTW0@2#D#@XTWČ~ B. B.XTW'1p2#!2XTW%Ƞ +LကXTWXE XTWe\2T12eT@XTWe\21TE112eT@XTWTXကXTW0L2#@#L@XTW$ PI@XTWhXTW$ &Ƞ B.瀀XTWh XTW2d12@XTW21dF112@XTWhlကXTW0E@2#@XTWXTW'1p2#!2XTW&Ƞ +LကXTWhF XTWfl2d12fd@XTWfl21dF112fd@XTWdhကXTW(0d@2E@XTW@HXTWxXTW$ 'Ƞ B.x XTWx XTW2t12@XTW21tG112@XTWx|ကXTWD QDR T"@ 22#1@XTW@T 2231@XTW@HXTW'1p2#!2XTW'Ƞ +xLကXTWxG XTWg|2t12gt@XTWg|21tG112gt@XTWtxကXTWD$ 2@XTW@HXTW|XTW$ 'Ƞ B.xG XTW||倀XTW'Ƞ + 212  B.XTW'Ƞ + 21@112  B.XTW'Ƞ B.XTW12@XTW@HXTW|'1p2#!2XTW'Ƞ +xGLကXTW|@|倀XTW2D12@XTW21DD112@XTWLကXTW22#@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTW'Ƞ +X\ကXTWXP@XTWT%T@XTWT&T\@XTWTP@XTWT'T\@XTWTP@XTW'Ƞ +TXကXTWT$T@XTWh`@XTWhd@XTWhd@XTWh`@XTWhd@XTW'Ƞ +hlကXTWh`@XTWd%dl@XTWd`@XTWd&d@XTWd'dl@XTWd`@XTW'Ƞ +dhကXTWd$d@XTWxp@XTWxt@XTWxp@XTWxt@XTWxt@XTW'Ƞ +x|ကXTWxp@XTWt%t|@XTWtp@XTWt&t|@XTWtp@XTWt't@XTW'Ƞ +txကXTWt$t@XTW% 'Ƞ B.瀀XTW%'Ƞ B.瀀XTW& 'Ƞ B.瀀XTW&'Ƞ B.瀀XTW' 'Ƞ B.瀀XTW'Ƞ  B.瀀XTW PI@XTW@H$ 'Ƞ B.瀀XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTW'Ƞ +LကXTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW'Ƞ +$L02!2XTW$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW'Ƞ + (!$@02!2XTW(!$@02!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW'Ƞ +$LT02 2#!2XTW$@T02 2#!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW'Ƞ + 2##?$@2# 2#D1!2XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW'Ƞ +2L1XTW2@1@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW'Ƞ +0L41XTW@1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW'Ƞ +0L1XTW0@1@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW'Ƞ +$ T02 2#!2XTW$T02 2#!2@XTWg XTW|Ě -,XȌ,Ȍ|ĊTXXTW XTW -XTWa XTW%|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$L02!2XTWI|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWXTW@H|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -XTWXTWXTW I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Qf  -XTW (!$@02!2XTWI XTW|Ě -,hȌ,Ȍ|ĊdhXTWJ XTW XTW&|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$LT02 2#!2XTWIOhXTWXTW}XTW 2##?$@2# 2#D1!2XTWI& $ XTW|Ě -,xȌ,Ȍ|ĊtxXTW%( $ v뀀XTW'|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW2L1XTWI |(!|02 "2XTW' -@XTWČ$  B.XTW0L41XTWI( LXTW|Ě -,Ȍ,HȌ|ĊL0P ;XTW%( oLကXTW@XTW  $|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q8 XTW0L1@XTWI0s|(!x02 "2XTW|t倀XTWČ +LXTW|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -H@H$ T02 2#!2XTWI80O- ģij,F.  !#RO/#>5:5`   h/<<3   4# R $# ,/  /"P" R" B4 4@ FxGQEĊQEĊ x ĊG @ĊQEOĊ$ P P@ $ @: $  vR $ $@ H  P  X ` @ I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWPFPFh>P01// \J" 3--:--. .:::::::.TA`AlAxAA:AAAAAAAAA:B B,B8BDBPB\B:::::::::BBBBBBBBBBBBBBBB@56d6677:477778::::::::::-::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: \(UWQL \UWQLRead from OAM. Wrote to OAM. \J2--:----:::::::-<@H@T@`@l@:x@@@@@@@@@:A AA$A0A  ˌ  ˌLT!L t >  ˌ  +xxxxSNtuuh>Ix^Z!`@@&9_9_9_9_`?DDDD@ D H L P T X T X  PO4OdO::::(;|;;;-<;:: v  (;=L<$<!Q@-U@ nO4rOP$ P$ P$ P$ P$ (;<<: 9: =0=:+ P CSv(;\=;;?(;=<:(;=::C9@-0<<<<8$@DA$HLI -$@DHL$T?99 0Px h8Tx0`|  P 8Lt@`4PhH 4 ` |       8 P l        4 P |        @ X t       $ @ X t       <X p0\(<Pdx @l4p$`(\$THH0Lh ,Hh(Dd0d<l (ldlBDTl$ X h P$     !(!d!!!!!0"X"""""#<#T#### $ $$$$:::::::(::::8 ;;D+bkGG@@>BEoE>B>RG>Uff s nٙgcnܙ3>CLAS POPIOLY2 003ϾCopyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. >P Q1b͛ >a>&> > ͜:\ BS ( O>ͧ ͮ Ϳ ͮ G ͮ Q|r>>xE>@A>>@ v(́ Vw cog_ 9W -O G  < >O < >Oͳ S  (((# ("(*( */͘^# = >O| < >O|!>w# !6# 6#6# ! 6#6# 6# B͜ w  O> O͜Oͮ < 8>   G3 8  3 8 #@w    (=> O> >O͜Oͮ 0< O  ͟ w  ͮ y  {   G3  3  O w  ͮ y  > > >>!>A!@}|!* a* OG> > >>>!>A!@}|- = 3  -(>(>ʘ 3  u,#> >(og #F+Nx<(,x ͷ ͮ Q>$(>ͯ ͮ Q> (!В@(=3 y !В@y( 3 y >G ͮ Q O> |y (((( ($((!p(! !!!!~"  ! (q! (j!H (c!p (\! (U! (N! (G! (@! (9!: (2!b (+! &! !! ! !a* Przewi Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlttern: Zeil Seit Kapt AlleDfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Lnea Pgina Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Lnia Plana Cap. Tot G<8-(>> 7 > O O ( u> 7 => G!x(~# * !6# x y!(#!@(!(!(!@y(=]T! P* P* P* P* > >A! y( >"" " N"O">A> >A! y( *GN 6*GO . * >!A 3  > >A!   # A! @6# x !~#(  o&MD)))  0( 8 V#F#' y z_k&)}o ! {(8=xw#wyw#wˇ@@>@>GHI!`>" " !` y(=> W>'('('(y !`Q'('('((,>O!`>" x >" x `>" x >Ow#<  6# !>"< ! "< !@6# ! 6# !>("< !  "< ́> /7G>/Gx>0(>>$ x >$@(D ɇƀhiA * >hiA * >h@iA * ɇƀjkA * >jk@A * ==|================<=MBFONTMonospaced @@@@@@@``@ @ @@@`@@ @@@@@ @ @@@@@ @`@ @@@ࠠ@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ ࠠࠠ@@ࠠࠠ ࠠ @@@@@@@@@@@@ @@@`@@@@@`@@@ ` `@@  ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠࠠࠠࠠ  @`@@@ @@  @ @@@@ @@@@@@@@@ @@`@`@ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ @@`@@@@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@@@@@@@@ࠠࠠ0@@@@@@   @@  @ @@@@ @@@`@@@@@@ @ @@@@ @@@ @` @ @@ @@`@@@ @ @ @@@ @@@@@@@@ࠠ @ࠠ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠࠠ@ࠠࠠ@ @@ @@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@  @ࠠ@ @ࠠ@Pࠠ@@@ @@ @  MBFONTVariable pitch PPPPP x(  @ࠠ@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ بȨࠠࠠࠠ ࠠ @@@@@@@P@@@@ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ࠠ@@ࠠࠠ` ࠀ @P@  @ @@@@ @@ @@P```ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @P@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ@@HHP\T@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@pPpࠠࠠ xx $HH$ xx@ @@@@ @@@`@@@@PPPPP@ H$H(8 8 ( @ @@ࠠ @ࠠ@Pࠠ@ࠠ@@ @  @@@ @@@@@@@@@pHHHHpȨ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠPpp@Ȉ@ @@ @@@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@p` @ࠠ@ࠠ @ࠠ@ࠠPࠠࠠ@@@@ @@ @ ࠠ P cpcc,mc;l " POPIOY " TOM II STEFAN EROMSKI Rozdzia 1 W WARSZAWIE PRUSKIEJ Na obraz pierwszych po powrocie miesicy domowego ywota Rafa spdzi w Tarninach lat cztery. Ora, sia, kosi, ,zwozi snopki, mci zboe i sprzedawa. Pod kierunkiem ojca, ktry nim rzdzi jak podstarocim, eks-filozof zmieni si na lepe i guche narzdzie tej wyszej a wszechwadnej woli. Nie otrzymywa do rki na swe osobiste potrzeby wicej nad troch koprowiny, i to w przypadkach wielkiego faworu, wszystko za, czego potrzebowa, udzielane mu byo w naturze,z rozmysem i zastanowieniem. Jedynym rodkiem osignicia jakiejkolwiek gotwki, niezbdnej na sprawienie ubrania cho troch modnego, na pohulank w miecie, byy tajemne sprzedae zboa z ssiekw, haracz nakadany bezprawnie na chopw; ujmowanie obrokw koniom folwarcznym i tym podobne procedery. Tote osiada w duszy poddziedzica gucha wcieko na szaty, ktre nosi musia, na zajcia, ktre spenia, na wszystko, co go otaczao. Nikt go nie rozumia i on nie ceni nikogo wedug istotnej wartoci. W cigu tego czasu Rafa nie wyjeda prawie z domu i najbliszej okolicy. Ledwie kilkakro by w Sandomierzu. Zimow por,w karnawale, hula po dworach okolicznych, i to byoby najszczytniejsz jego rozrywk, gdyby nie mczarnie doznawane przy spotkaniu si tam z ssiadami ubranymi wedug najwieszej mody. Na jesieni roku 1802 od jednego z takich wanie ssiadw, ktry tuk si po rnych stronach Galicji i Prus Poudniowych, Rafa powzi wiadomo, e ksi Gintut jest w kraju, e przesiaduje bd u siebie w Grudnie, bd w Krakowie. W duszy Rafaa zrodzio si wwczas rozpaczliwe postanowienie. Napisa do ksicia obszerny list, niby to z dzikczynieniem za wszelkie dobrodziejstwa, a w gruncie rzeczy skargna obecne swe pooenie. Dugo, bo kilka tygodni, smay ten list w najwikszym sekrecie pnymi nocami, a gdy go wreszcie uoy i tysic razy odczytawszy przepisa na czysto - dowiadczy uczucia niebywaej ulgi. Nie myla wcale o skutku tego przedsiwzicia, wiedzia nawet, e nic z niego wynikn nie moe, a jednak sama myl, e list ten dojdzie rk ksicia, sprawiaa mu szczegln rado. Sam odwiz w drogocenny skrypt na poczt wSandomierzu. Przez kilka tygodni myla jeszcze o nim, pniej, gdy odpowiedzi nie byo, zacz aowa tego, co napisa, a wreszcie popad w dawn apati. Tymczasem odpowied nadesza, ale na rce starego Olbromskiego. Ksi pisa do czenika, nie wspominajc o odezwie Rafaowej, z uprzejmym zapytaniem: czybyto familijnym widokom nie dogadzao, gdybyRafa mg, na czas pewien, obj miejscesekretarza przy osobie ksicej? Zapewnia w sposb jak najpochlebniejszy, e postara si godnie wynagrodzi jego prac, a zarazem rzuca mglist obietnic pokierowania losem modzieca. Jeeli zgoda na to nastpi, ksi prosi, eby Rafa przyby do Warszawy jeszcze tej samej jesieni. Stary czenik w cigu kilku dni nosi ten list przy sobie i gboko si nad propozycj zastanawia. Dogadzaa jego ambicjom, czynia zado pojciom o trzymaniu si paskiej klamki, ale z drugiejstrony miaa pozbawi folwark takiej jak Rafa siy roboczej. Zwyciya wreszcie pokusa kariery. Jednego dnia, po obiedzie, czenik zatrzyma wszystkich i odczyta list ksicy. Nadyma si przy tym setnie,jako taki, do ktrego ksita familiariter pisuj. Pod Rafaem nogi si ugiy, gdy to usysza. Czenik niby to zadawa onie, Rafaowi i crkom pytania, jak si na t spraw zapatruj, ale w rzeczywistoci tylko odwleka chwil ogoszenia dawno powzitej decyzji. Nareszcie wyrok zosta ogoszony. Ze wzdychaniem i rozkadaniem rk czenik zgodzi si na wyjazd syna. Od tego dnia zady si przygotowania, szycie bielizny, pranie, reparowanie i starania o paszport do Prus Poudniowych. W listopadzie Rafa wyjecha z domu. Rzuca go z uczuciem radoci. Nie al mu byo nikogo i niczego. Wszystko rwao si w nim i kipiao lecc naprzd. Swoimi komizajecha na granic prusk, a stamtd do Warszawy pdzi dyliansem pocztowym. Wprost z pocztamtu uda si do paacu ksicia Gintuta. Bya to stara siedziba magnacka, ukryta w ogrodach, z dala od gwnych ulic miasta i ich zgieku. Opuszczony paac, ze cianami, z ktrych tynk oblata, z pordzewiaymi kratami bram a dziedzicem traw zarosym - by jako niegocinnie zamknity, gdy Rafa stan u jego podwojw. Wszystkie okna byy na gucho zasonione sczerniaym ptnem firanek, drzwi pozamykane. Po upywie znacznego przecigu czasu stary odwierny dostrzeg wasajcego si przychodnia i zapyta, czego sobie yczy. Gdy Rafa, peen nieprzyjemnych uczu, opowiedzia, kim jest i co go sprowadza, w czowiek powid go do bocznych skrzyde paacu. Szli przez dugie korytarze, minli jedn i drug sal i znaleli si wreszcie w obliczu ksicia. Rafa ledwo go mg pozna. Twarz jego sczerniaa, zescha i okrya si zmarszczkami. Oczy przygasy. Ten sam tylko grzeczny umiech j rozwidnia, jak gdyby sztuczne wiato rozpraszajce zmrok wieczoru, ktry nastpuje niepowstrzymanymi falami. - Z dawna mylaem-rzek ksi po przywitaniu-eby ci mie przy sobie. Kiedy napisae do mnie, ucieszyem si prawdziwie. Jeste mi potrzebny. Rafa kania si, z radoci syszc, e ksi mwi do niego: ty. - Musisz jednak wiedzie - cign Gintut -e si zaprzgniesz do pracy niemaej i cigej. Zajty jestem ksikami, pisaniem. Codziennie bdziesz zmuszony kilka godzin spdzi ze mn na robocie. Pniej moesz czyni, co ci si podoba. Wic jake? - Jestem do dyspozycji ksicia pana. - Dobrze. Umiesz po niemiecku? - Tak. Umiaem dosy dobrze, ale przez cztery lata w domu nie miaem w ustach jednego wyrazu. - To nic! Chodzi o to, eby umia w razie potrzeby napisa. Potrafisz? - Potrafi. - Wszake - cign pan z umiechem - chodzie na filozofi? - A tak... Chodziem. - Po acinie umiesz take? - Umiem. - Ot to wanie! Poniewa ja w acinie jestem prawie ignorant, a musz teraz duo czyta w tym jzyku, wic ty mi bdziesz na polskie tumaczy. - Jestem do usug. - I jeszcze jedno. Wkadam na ciebie obowizek milczenia o tym, co tu bdziemy pisali, czytali, mwili i robili, obowizek milczenia zupenego. Nie powiesz o tym nikomu ani jednego wyrazu. Dasz mi na to uroczyste szlacheckie sowo. Czy moesz mi da takie sowo? - Daj na to sowo honoru. - Mwi ci to zaraz, gdy chc, eby od pierwszej chwili przyzwyczai si do tego, e nic o mnie nie wiesz, nic nie syszae, nic wreszcie nie rozumiesz. - Sucham ksicia pana. - Teraz id spa i posili si. Masz tu pokojw bez liku. Wybierz sobie, ktry ci si podoba, i zajmij. Musisz tylko poprzesta na jednym sucym, ktry i mnie obsuguje. Gdy si wypisz po drodze,przyjd do mnie... Rafa, oszoomiony tym wszystkim, nie mg zebra myli. Najbardziej podobaa mu si perspektywa spania po kilkodniowymtrzsieniu si na wzku i w dyliansie. W jednym z pobliskich salonw stary kamerdyner przygotowa gociowi pociel i oddali si. Obudziwszy si nazajutrz rano inie syszc nigdzie w pobliu najlejszego ruchu, Rafa ubra si prdko i zacz rozglda. Szerokie okno byo zasonione wyniosymi drzewami, z ktrych sypay sizote licie. Gruby mur otacza ze wszech stron ten osamotniony park i zamyka go odstrony Wisy. W dugich alejach, zaspionych cieniami lip i grabw, gdzieniegdzie przesuwa si blady promie soneczny. W caym domu panowaa cisza tak gboka, e sycha byo szelest lici upadajcych na zesch traw. Rafa odwrci si od tego widoku i szmeru. Na palcach wyszed ze swej sypialni. Ssiedniesale byy puste. By w nich pmrok, gdy zasonione okna nie przepuszczay wiata.Meble byy obszyte pokrowcami, lustra osonione, yrandole, wieczniki w pciennych futeraach. Zimno i nieprzyjemny odr wntrza w cigu wielu lat zamknitego - odstraszay przychodnia. Idc tak naprzd z pokoju do pokoju, Rafatrafi na uchylone drzwi z kutego elaza i wszed do sali olbrzymiej, wysokiej na pitro. Bya to biblioteka. W szafach wpuszczonych w mur, za drzwiami z drucianej siatki albo szka, wida byo mnstwo ksiek, ustawionych na pkach kilku rzdami. W poowie wysokoci tej wielkiej izby biega ozdobnie rzebiona balustrada galerii. Tu i owdzie stay posgi,globusy, leay olbrzymie teki i zwoje. Rafa szed cicho, rozgldajc si po tych bogatych cianach i sprztach, gdy wtem z jednego kta rozleg si gos ksicia: - Jeste, moci sekretarzu! Przychodzisz wsam por. Wanie mam chwil czasu i ch do gawdy. Wic siae na wsi pszenic sandomierk, yto, a nawet jczmie? - Tak jest. - I znudzio ci to do cna? - Znudzio. - I zatsknie do wiata? - A zatskniem. - Masz zupen suszno. Trzeba koniecznie tskni do czego innego, przenosi si sercem z miejsca na miejsce,z zawodu do zawodu, odmienia same podania, bo inaczej ziemia by nas obsiada i poara. Widzisz, j a w tym czasie, gdy ty siae i e, nabraem manii do czytania ksiek. Dawniej ta yka nie odzywaa si we mnie. Wystarczao mi samo ycie czowiecze, nasze obecne, a to,co jest w ksikach, uwaaem za straw godn szczurw, robakw i ysych staruszkw. A oto nagle przyszo i trzyma... Waszmo, moci czenikowiczu, do ksiek nie masz gwatownej inklinacji? Co?... powiedz szczerze... Rafa zaczerwieni si jak zbrodniarz schwytany na uczynku pierwszej kradziey.- Nie wstyd si tylko, mj drogi. Nie ma wtym haby. I mnie pewne okolicznoci wepchny na t mudn i zakurzon drog.Wczyem si ostatnimi czasy po wiecie, zawadziem o Egipt, wiesz?... ten, co to w Afryce... - Och, wiem! - rzuci Rafa, dotknity do ywego. - Udaem si w t podr po wojnie, ktra si tam rozegraa. Chciaem odszuka grbjednego przyjaciela, tam pod beznos czaszk sfinksa polegego. Tymczasem te piramidy, obeliski, sfinksy, pustynia, miastazaginione i wszystko, co si tam dziao, takmi, uwaasz, wzio, e zaczem z ksiek dochodzi, co i jak. Moi przyjaciele,a osobliwie jeden, ktrego bardzo kochaem, zostali tam zamordowani... - Zamordowani! - krzykn Rafa, ogarnityprzez gbok, porywajc ciekawo. - A tak. Ten, ktry by Polakiem, wyszy oficer w subie francuskiej, nazwiskiem Sukowski, zosta rozsiekany przez Arabww bitwie, gdzie we dwudziestu onierza bi si na mier z kilku pukami. Drugi, Francuz, niejaki Venture... - I ten zosta rozsiekany? - Tak, pono z woli wodza, owego Napoleona, o ktrym musiae co sysze. Rafa spon znowu ogniem wstydu, gdy sysza przecie niemao, ale opinii najsprzeczniejszych. Ksi zamilk na pewien przecig czasu i siedzia bez ruchu,z gow podpart na rku. Usta jego byy odte, a szkliste oczy pospne. Rzek wreszcie: - Brat twj umar tak modo w sprzeczce ze mn... Tamten, genera, zgin, ledwie si do niego zbliyem i ledwiem pozna jego dusz. Nawet ciaa jego nie znalazem. Nawet szcztkw. Krew zmoczya spache piasku Sahary - i po wszystkim. Kwiat na tym miejscu nie wyronie, gdzie zgasy oczy krla w rodzieludzkim... Tak, bracie. Ot bdziemy, jeli twoja wola, spisywali razem rne rzeczy o tych dalekich krajach, szczeglnie o pustyni, 'Egipcie, Ziemi witej, Azji Mniejszej, Syrii. Bdzie ci si to wydawao dziwne, ale zapomnisz o tym i nie bdziesz myla. Pniej ci to wytumacz. A teraz we oto ten sekstern i pisz wyranie na pierwszej stronicy te sowa: Z Pierwszego Listu witego Hieronima do Heliodoru: "O puszczo! kwieciem Chrystusowym kwitnca... O osobnoci, gdzie one rodz si gazy, z ktrych w Objawieniu miasto wielkiego krlawystawione zostaje! O pustynio, po przyjacielsku z Bogiem si cieszca!" - Taka bdzie dewiza tego pisma, a teraz zaczniemy... W chwili, gdy to mwi, elazne drzwi szczkny i bez szelestu wszed do sali sucy, cicho wymieniajc jakie nazwisko. Ksi da mu znak skinieniem gowy. Kamerdyner odwrci si, uchyli drzwi i wpuci do sali wysokiego, barczystego pana. Nowo przybyy mia ogromn gow z nadzwyczaj wydatnymi rysami twarzy. Oczy jego byy wypuke i natarczywie uwane, po dziecicemu patrzce. Wosy nad czoem, sklepionym tak jako twardo i niewzruszenie jak odamy skay, byy poskrcane i spitrzone w naturalne loki, niby u Murzyna. W tyle gowy, ujte w kitajkowy czarny worek, tworzyy dugi harbajtel, zwizany na kocu wstkow kokard. Tenwieki mczyzna ubrany by w mundur oficera pruskiego z czerwonymi wyogami. Szed wyprostowany, gono stukajc obcasami trzewikw v marmurow posadzk. Gdy spostrzeg Rafaa, na jego twarzy odmalowao si zdziwienie, prawie zdumienie. Przez chwil nie odrywa od niego oczu i przykry niepokj w nich si odmalowa. Rafa uczu od razu dla tego czowieka niewytumaczon yczliwo i przyja. Ksi wsta ze swego miejsca, skoni si przed wchodzcym i zaraz, wskazujc mu Rafaa oczyma, rzek tonemuspokajajcym; po francusku: - Mj nowy sekretarz, Olbromski... Po chwili zwrci si do Rafaa: - Moesz teraz i na miasto i zabawi si,robi, co chcesz. Zadaj od ukasza pienidzy i powiedz mu, kiedy ma ci przygotowa posiek. Rafa wyszed co prdzej. Na ulicy zapomnia o wszystkim. Czu tylko, jak nadzwyczajnie zardzewia. Nie umia chodzi po miejskich kamieniach, wiedzia osobie, e jest niezgrabny, sztywny, przygarbiony i prostak w kadym ruchu. Gdy go wymijay pikne pojazdy eleganckichpa i panw, prostowa si, ile mg. Miasto zrobio na niego wraenie. By przygnieciony jego wielkoci i, jak mu si zdawao, niesychanym majestatem. Mija jedn ulic za drug, dworki otoczone parkanami, zza ktrych rozoyste drzewa wychylay si na botniste koleje ulicy, paace gdzieniegdzie za elaznymi kratami byszczce, kocioy, nowo wzniesione domostwa. Gdy tak, wlokc si bez celu, oglda jedn budowl za drug, kto go niespodzianie zawoa po imieniu i nazwisku. Rafa podnis gow i ujrza stojc na rodku wiedesk basztard, cignion przez pi licznie dobranych szpakw, a w niej z pask gracj rozwalonego koleg z filozofii, Jarzymka. - Rafu - woa tamten - jeeli jeszcze ywisz ku mnie akowskie gniewy, to nie wysiadam wcale, ale jeli przeprosie si ze mn w myli, to spadam w twoje objcia... - Chode, chod! - krzykn Rafa ze szczer radoci. Jarzymski wyskoczy na kamienie i zacz ciska koleg. Ju jednak po chwili zawoa: - Po stroju od strony Opatowa czy Sandomierza wnosz, e przyjedasz wprost ze swego dystryktu. - Nie inaczej, a ty? - Ja tu mieszkam. - Tu? W Warszawie? I dawno? - Od lat trzech, to jest od chwili, gdym si uwolni z pazurw stryjaszka i zwali z karku jego opiek. Ale o tym potem. Przede wszystkim siadaj no, jedziemy do krawca. - Ale zaraz... - Ani jednego sowa! W takich szatkach mona robi furor, ale nie tutaj. Jedziemydo krawca i do szewca. - Nie, stanowczo! W tej chwili jest to niemoliwe... - Jak chcesz, ale... jak ci widz, tak ci pisz. Przecie to my w Krakowie nie dawalimy si zje w kaszy, a nawet... No, ale skoro inaczej sobie yczysz... Do domu! -rzuci rozkaz stangretowi. Rafa nie mg si oprze i siad do powozu. Rumaki powodowane przez zrcznego stangreta szy z wolna, w plsach, i potrajay okazao ekwipau. Jarzymski z niedbaoci rozpar si w siedzeniu i rozmawia z Rafaem, ktry mimo woli bokiem si do niego usadowi. Wwczas przybysz spostrzeg ca wykwintno stroju kolegi. Jarzymski, pomimo jesiennego chodu, mia na sobie dugopoy frak ciemnozielonego koloru z czarnym konierzem, zoconymi guzikami i t podszewk, spodnie papuzie, kamizelk koloru somy, pluszowy cylinder ilnice buty z tymi sztylpami. Nie by toju lekkomylny mokos, chykiem wymykajcy si spod wzroku opiekunw, lecz wykwintny, zimny i pewny siebie panek. 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,iC }x}`XjP c c"c * c 8n1Uty i zmnia, aczkolwiek by wydelikacony jak kobieta. Jego czoo, biaejak alabaster, odbijao od rdzawej twarzy,nasyconej yw barw krwi. Twarz ta, spojrzenie oczu, umiech i ruchy, wszystkooznaczao si, rwnowag, spokj. - Powiedz no mi - cedzi nie spieszc si - gdzie ty mieszkasz? W jakim tanim zajedzie, co? Przyznaj si... Ja nikomu nie powiem. W jakim zajedzie, ktrego dobra opinia grasuje wci midzy Koprzywnic a Zawichostem od czasw Wielkiego Sejmu? co? - Nie, ja mieszkam u ksicia Gintuta. - Gintuta! - zdziwi si Jarzymski tak bardzo i gboko, e a wyprostowany usiad. - Tam, w tym paacu pustym jak trupiarnia? - A tak. - A skde, przepraszam, taka konfidencja?- Ja dawno ju znam tego Gintuta. - Prawda, prawda! teraz przypominam sobie, e to ty jego poniekd wychowanek.Bo tu, uwaasz, nikt z nim nie ma szczcia... Za wysokie progi, a jake! - No, ja jestem u niego sekretarzem. - Sekre!... A nieche ci! - C ci to? - No, nic nie szkodzi. Jako to bdzie... - Nie rozumiem, co mwisz. - E, nic! A c ten Gintut tak u licha sekretnie pisze, e a ty musisz mu pomaga? Przecie urzdu adnego nikt teraz nie piastuje, wic co za aparencje? Rafa przypomnia sobie nakaz ksicy i odrzek: - Nie wiem, bo jakem ci wspomnia, od wczorajszego dnia tu dopiero jestem. - Opowiadaj o nim duby smalone. To jaki dziwak i nudziarz. Nie naley do towarzystwa, a nawet do adnego z tutejszych towarzystw ani stronnictw. Siedzi sam w domu, a jeeli si gdzie zjawi raczy, to tyle zawsze pokae ludziom efronterii i wyniosoci, e kady gortszy kipi. Tote tu modzie ostrzy sobie na niego pazury. - Zmiuj si!... o co? - No; o co! Wariat jaki jest, sensat, nudziarz, powiedziaem ci. Chodzi jak paw, nie poznaje najtszych ludzi. Po chwili doda: - By niby we Francji, by podobno we Woszech, jedzi do Egiptu, tuk si po Arabiach i Azjach i stamtd przywiz te jakie farmazoskie banialuki, ktrymi si tak rozpiera. To o nim rozpowiadaj wiadomi rzeczy. Ja draba nie znam, co moe jest i lepiej, bobym z miejsca zekpa.- Powiedze mi: a ty co tu porabiasz? jak czas spdzasz? - Ja, kochanku... Ja mieszkam tutaj, w Warszawie. - A w Nieporcicach kt gospodaruje? Jarzymski umiechn si smtnie i dmuchn w palce. - Jak to? - Nie ma, braciszku! Poszy Nieporcice... - Bj si Boga! - A no... - C ty mwisz... Taki majtek! - Prawd mwi. - No, a jednakowo sta ci na taki ekwipa. - A widzisz. - Jake sobie dajesz rad? - Ekwipa mam i dom prowadz. yje si w wiecie, moje dziecko sandomierskie. Wieszco?... szkoda, e ty jeste tym jakim tam sekretarzem. To tak gupio brzmi, e a abominacja bierze. Ale to si odrobi, bd wtym. Powz wjecha w obszerny dziedziniec i zatrzyma si przed lustrzanymi drzwiami parterowego domu. Wybieg sucy w liberii i pomg panom wysi. Za chwil znalaz si Rafa w mieszkaniu do obszernym, a urzdzonym w sposb nieco dziwny. Obok mebli wykwintnych stay tam graty najpospolitsze. Nie byy to salony mieszkalnego domu, lecz mskie, kawalerskie pokoje. Niektre z nich byy brudne jak numery zajazdu. Dopiero z kilku ostatnich, ktre wychodziy na puste place,sycha byo zgiek rozmw czy swarw. Jarzymski uj Rafaa pod rk i prowadzi tam wanie. Po drodze stay ogromne fajczarnie, . tu i owdzie porozrzucane przybory do czarnej kawy, tace i butelki. Dym tytuniowy gstymi zwojami wasa si po ktach. W ostatnim, najobszerniejszym salonie byy porozstawiane stoy do kart i kilkunastu modych mczyzn grao tam, wida, od bardzo dawna. Kupy dukatw leay przed nimi. Jedni z graczw byli wybladli po nocy niespanej, inni porozbierani do koszul. Byy wpord nich twarze pikne i ohydne, ale przewanie pikne, wykwintne, modociane.Na Jarzymskiego i Rafaa nie zwracano prawie uwagi. Ten i w wita si z wchodzcym przez rami i pgbkiem rzuca pierwszy lepszy frazes. Twarze to byy zimne i pozornie obojtne, niektre jakby znudzone, ale wszystkie oczy gorzayod tego szataskiego ognia, ktrym, wedug chopskiej legendy, przepalaj si zote pienidze zakopane w ziemi. Trwao milczenie. Niekiedy tylko przerwa je gos tego lub owego gracza: - Va banque! Rafa by oniemielony, a zarazem wstrznity do gruntu. Co go ciskao za gardo. Tak ju dawno nie gra, a podobnych gr zota nie widzia w yciu. Dym wyborowych tytuniw przenika go na wskro i otumania mu gow. Jarzymski posadzi go na krzele w bliskoci cigncych bank, a sam znik w przylegych pokojach. Przez czas pewien Rafa czu si bardzo oniemielonym, ale z wolna oswoi si z sytuacj, tym snadniej, e nikt na uwagi nie zwraca. On za to z pilnoci przyglda si twarzom, jednej podrugiej. W pewnej chwili Jarzymski wrci. Przysiad si do Rafaa i opar si o niego ramieniem o rami, jak to mia zwyczaj czyni, gdy obok siebie wysiadywali godzinami na szkolnych awach. Teraz to namacalne uprzytomnienie szkolnej zayoci byo dla Rafaa szczeglnie przyjemne. Po niejakim czasie Jarzymek nachyli si i zapyta szepcc, zupenie jakby byli na lekcji starego Nempe: - Chciaby zagra, stary? - Nie, nie! - odpowiedzia mu szeptem Socjusz - dopiero przyjechaem... A zreszt... ja nie mog gra tak hazardownie. - Jakby si te stary czenik dowiedzia, Jezu Chryste, Panie miy! - Ale nie o to, tylko,.. - Tylko o co? - To magnacka gra! - Moje dziecko... - umiechn si Jarzymski - nie wchodzilibymy te do gry tych ichmociw. Ja sam przecie nie przysiadam si do nich. Masz najzupeniejsz suszno. To s grube sumy. Kady nalecy do motii musi przynie spory worek. Gdyby chcia, zagralibymy sobie po staremu, w wicika, jak to na Kleparzu bywao, pamitasz? - No, w wista... Cho ja tyle ju lat nie graem... - Ale gra zostaa ci w gowie, tego nie skamiesz. - Gra mi nieobca, to prawda. - A wic widzisz... Jarzymski wyszed, kaza przewietrzy ssiedni pokj i rozstawi tam stoliki. Zarazem poszepta protekcjonalnie z modziecami, ktrzy rwnie jak Rafa przypatrywali si grze oglnej. Zapozna ich z Rafaem. Byli to Litwini, synowie obywatelscy, przecierajcy si w Warszawie. Zasiedli we czterech do stolika i, gdy dano kart, Rafa, zaczerwieniony posame uszy, odezwa si: po czemu graj? Jarzymski rzek z niedbaoci: - Jak tu zwykle - po dusiu, a zakady po trzy na partie. Rafa mia przy sobie kilkanacie dukatw, ktre mu z rozkazu ksicia wrczy kamerdyner jako rat przyszej pensji sekretarskiej. Wstyd nie pozwala wsta od stolika, a zimne poty biy na czoo, gdy myla o straszliwej cenie kart. Jarzymski nachyli si i szepn mu do ucha: - Nie turbuj si o pienidze. Pac za ciebie. Po chwili znowu mu szepn: - Graj miao. Ale Rafa i bez zachty odzyskiwa ju spokj i pewno siebie. Z samego procesu gry wiao na niego dawno, dawno zapomniane upojenie. Jakoby dwiki muzyczne, przypominajce ubieg modoi zczone z ni szczcie, dziaa ten wist. Machinalnie rzucajc, biorc, tasujc karty, przebiega marzeniem, ktre o bycieswym nic zgoa nie .wie, rozlege chwile ubiegych zdarze. Uczucia, pogrzebane w ziemi, dwigay si ze swoich oysk i grunt dra wokoo. Dziwnym kaprysem losu szalenie sza mu karta. Nie zastanawia si ani sekundy nad adn kombinacj, nie wiedzia nic o tym, co robi,a wykonywa wszystko przepysznie, jakby za dyktandem szatana. Litwinkowie grali wci obojtnie, ale twarze ich byy coraz bardziej sztywne i oczy coraz silniej przymglone. Jarzymski mia si niekiedy, niedbale gwarzy o Sandomierszczynie, o szlachcie spod Koprzywnicy... Kiedy niekiedyoczy jego wpijay si jak szpony w rce i twarz Rafaa, pragnc wyledzi i chwyci w lot tajemnic tak dziwnego szczcia. Po chwili jednak te jastrzbie spojrzenia giny w dobrotliwie filisterskich umiechach. Wszystkie te okolicznoci budziy w szczliwym graczu tylko mtn rado. By tak pewny swego szczcia, egotw by stawia jak najwiksze sumy z najzupeniejsz pewnoci, e je w trjnasb odbierze. Nie chciao mu si tylko zaczyna takiej sprawy. Mrok zapada. Wniesiono wiece i Rafa wwczasdopiero spostrzeg, e cay prawie dzie spdza przy stoliku. Wanie przerwano gr. Z dziesiciu robrw wygra siedm wikszych i zakady, co mu dao w zysku okoo setki dukatw. Gdy od niechcenia zgarnia do kieszeni w stosik zota, Jarzymski odcign go na bok i z przyjaznym umiechem mwi: - C, Rafaku?... weselej tu y mona ni pod okiem staruszkw. - No, pewnie... Rafa umiechn si bezmylnie. - Teraz powiniene stanowczo wej w koo towarzyskie. Bd w tym, eby ci pomc. Nie bardzo tylko rozgaszaj o tym sekretarstwie u Gintuta... - Ale ba!... - Daje pokj. Ju ja to urzdz. Przede wszystkim musisz si po ludzku przebra. Dzi mamy jecha do klubu i na teatr. Mgby z nami... ale w tych szatach nie sposb. Wiesz co, w dzi moje suknie, jak to dawniej bywao. Jestemy jednego wzrostu... Rafa przysta i poszed za gospodarzem do garderoby. Wypyn stamtd ubrany czarno we frak i poczochy, z modn chustk na szyi. Karciarze rozjedali si i wkrtce Rafa zosta sam z Jarzymskim. Przechadzali si po zadymionych pokojach, rozmawiajc, dopki nie zaoono koni do karety. Wkrtce maa, wygodna karetka niosa ich do perukarza, a stamtd, wywieonych i uczesanych wedug ostatniego wzoru - do klubu. Rafa, wyczuwajc na ldwi ucisk cikiej kupy zota lecego w kieszeni, by tak pewny siebie, jakby do owego klubu jedzi codziennie w cigu lat. Uczucie owej pewnoci upodobnio si do uczu Jarzymskiego i przemoc wdaro si na wyyn. Rafa istotnie zna wszystkie sprawy,' ktre dopiero mia pozna, rozumia okolicznoci, o ktrych istnieniu dopiero mia si dowiedzie. miao, z elegancj i wyniosoci przeszed midzy szeregiem lokajw zginajcych grzbiety, roztwierajcych drzwi, i znalaz si w salach rzsicie owietlonych. Stary paac, przez sprytnego kamerdynera-dorobkowiczazamieniony na klub tak zwany angielski, nosi jeszcze dawn, stanisawowsk cech. Te same jeszcze zostay ciany, obicia, gzymsy, odrzwia, stare portrety i meble, tu i owdzie wkrad si jaki haniebnie racy, icie szelmowski przybysz, jaki kredens sosnowy, ledwie powleczony siarczyst ochr, jaki st rozsuwany, jaka szafa-kulfon z kieliszkami. Meble byy zniszczone, obamane, pokryte brudem. W kadej z tychsal byo jeli nie peno, to haaliwie nad wyraz. Gocie klubowi, podzieleni na grupy, zasiadali przy stoach i stolikach, gwarno ucztujc. W kilku miejscach w gwar zamienia si na zwad i haas, ale najbardziej wrzaskliwie byo za drzwiami, do ktrych wanie zmierza Jarzymski. U samych prawie podwojw nasun si buczucznie idcym przed oczy czowieczyna w haftowanym fraku, z gow upudrowan i czerwonym nosem. Kania si do samej ziemi, nie spuszczajcz Rafaa oka badawczego w sposb napastniczy. - "Blacha" ucztuje...-mwi z boleci, przyciskajc donie do piersi. - Mj przyjaciel. Ja prowadz. Syszysz, Kaczorosiu? Sysz, ach, sysz! Przecie nie mog... Tu tyle salonikw, dam cudowny gabinet hrabianki Rozalii, per... - Ide, Kaczorosiu, ode drzwi, ebym ci snad nie skaleczy - prosi go rzewnie Jaczymski. - Boj si! Wyznaj to ze skruch. Na miy Bg, boj si! Rotmistrz mi przestrzeli na wylot zatrut kul. - Dawno ci si to, kochanku, naley za zmarnowanie tak piknego paacu. Syszyszchyba przecie, co do ciebie mwi. Ja prowadz! Gospodarz klubu wznis oczy w kierunku sczerniaego sufitu, jakby wzywa Boga zawiadka swej niewinnoci, i usun si. Jarzymski otwar drzwi z haasem i wszed pierwszy, prowadzc Rafaa pod rami. Niewielka owalna sala, na ktrej progu stanli, bya pena goci. Szeroko rozsunity st zajmowa jej rodek. Stosybutelek, kosze z owocami, dzbany, piramidycukrw, poprzewracane olbrzymie bukiety jesiennych kwiatw pitrzyy si na tym stole, dokoa ktrego siedzieli i stali towarzysze zabaw ksicia Pepi. Wszyscy ostrzyeni byli la Titus albo la Caracalla.Wikszo bya w towarzyskim kostiumie. Ci ludzie dobrego wychowania, dziedzice wielkich dostatkw, spadkobiercy historycznych imion, piewali i krzyczeli jakoptani. Skoro tylko drzwi si otwary, barczysty wsal olbrzymiego wzrostu przywita wchodzcych tubalnym okrzykiem: - Kto mie? A po chwili, ujrzawszy Jarzymskiego, miota we krzykliwe sowa: - Z kim tu wchodzisz, starosto przemylski? - Z przyjacielem, moci odwierny! - odparowa Jarzymski rwnie wrzaskliwie i prezentowa Rafaa wszystkim: - Kolega mj i najbliszy przyjaciel, Olbromski, dziedzic I z Sandomierskiego. - Z Sandomierskiego... - mrukn wsaty. - Prosimy... - ozwa si jeden gos w tumie. Rafa wid po zgromadzeniu ogniste oko, jak gdyby szuka, kogo ma chwyci za gardo, i dopiero po chwili z lekka skoni I si wszystkim. Krzyki na chwil umilky. Kto niezrcznie I zakaszla, inny usun si z krzesem. Znalazy si dwa miejsca przy stole. - Mwimy tu - woa do Jarzymskiego przez st w wsal, ktrego zwano rotmistrzem - o Stasiu Woysiatyczu, co to pragn wej do najpierwszego towarzystwa, przybywszy wprost spod Kobrynia... - A trafi na zebranie niby masonw... - przerwa mu mody blondynek mielcy ju jzykiem - a te farmazony zaczy go wodzi po piwnicach... Kazali mu - he, he - dotyka z naboestwem gw kapucianych i wymawia przy tym jakie gupie sowa, zanurza rce po okcie w garnkach kwanego mleka i rysowa kocem palca krzye na pociach soniny. Trzymajcie mi!... umr ze miechu... - Ty go musisz zna, Jarzymski, tego tam Woysiatycza, bo ty znasz przecie wszystkich bez wyjtku. - A ty, rotmistrzu, co si nie wstydzi z tylimi wsami suy pod Zajczkiem, znasztylko bogatych. - Masz suszno. Ja nie ze wszystkimi zabiera zwykem... Mam, uwaasz, krtk z przyrodzenia pami co do hooty. - Osobliwie, gdy przyjdzie dugi oddawa. - Karciane, arystokrato - woa rotmistrz coraz goniej wrd powszechnego haasu- zacignite w twoim atelier... - Dowiedziaem si, e atelier Jarzymskiegomieci si nie tam w prywatnym mieszkaniu, lecz zgoa gdzie indziej -z cicha wycedzi wysmuky, wytworny w kadym ruchu mody mczyzna, licznie odziany i szeleszczcy jedwabiem. - Ba, to rzecz wiadoma! - prawi rotmistrz-rzecz wiadoma, e ma dwa, ale mwi o karcianym. Jarzymski z lekka poczerwienia i niedbale strzepywa py z klapy fraka. - Suchaj no, Szpilka, za wiele gadasz... - rzek do owego modnisia o szyderczej twarzy. - Za wiele? artujesz!... Jestem powcigliwy jak ksidz , Baudouin. Jeeli mwi, e baronowa... - Szczliwy! - zarycza rotmistrz - stokro szczliwy! Baronowa drze staregokasztelana, a on... W owej chwili Jarzymski nagym ruchem rki porwa wielki, obmoky bukiet ze stou. Kto z boku siedzcy chwyci w lot jego rk i przydusi j do serwety. Cae towarzystwo nie przestawao chichota. Rotmistrz ociera spocon twarz i z wolna mwi: - Staniesz mi jutro przy szopie i odpowiesz za ten bukiet, ktry ruszy. - Uszy ci obetn, stary tchrzu! - Dobrze zrobisz. Nie bd przynajmniej nicju sysza o tobie, twoich koniach i twojejbaronowej. A teraz dosy! Woa Kaczora... - Kaczor! - krzyczano. We drzwiach pokaza si upudrowany czerep gospodarza. - Wina tu przyno, zbogacony lokaju! Spase si, gruby jestejak sownik Forcelliniego, pisz sam na hetmaskim ou i o panach swych zapominasz! - woano. Wnet ukazay si nowe kosze. Brodem znowu popyno wino szampaskie, biay burgund, stare wgierskie. Kto piewa: Je ne trouve rien de charmant Comme tes belles; Je ne pourrais un seul moment Vivre sans elles, Mais sans jamais trop m'engager Je les courtise... Kto inny pijanym dyszkantem koczy: Toujours aimer, souvent changer - C'est ma devise... , zimny i pewny siebie panek. 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AA PFc c  cp* c7r1- Jarzymski, to si do ciebie nie stosuje... -drwi z kta zezowaty mokos - ty jeste stay. - Syszaem od wiarogodnych matron... - gada rotmistrz niby to do przyjaciela zwanego "Szpicem", ale tak, e wszyscy syszeli - na pewno... karmi go yeczk. Daje mu trzy razy dziennie tokaj zgstniay. I tylko dlatego... - Ale te i oszczdza na tym, bo on jej znowu suy i za korneciark, i za pucmacherk... - szepta Szpic. - Mylicie si! - woa zezowaty. - Nie std on czerpie gwnie swoje zyski. Co to dla niego! ycie tak wystawne wymaga sum niemaych. Ja nie chc rozgasza, ale mam wiadomoci. To czowiek pracy, zasugi, obowizku. Ma ukryty browar, tylko jeszcze nie wiem gdzie, na Kopockiem czy gdzie w okolicy Wareckiego. Wyrabia szlacheckie piwo, jakoe i sam jest szlachcic z prapradziada. Rankiem, kiedy my wszyscy bezbonie pimy, rozwozi je po ydach, przebrany za fornala. Tak ten czowiek pracuje! - Zamilcz! zamilcz... - woano. - Czemu go dranicie? - Bo chc i mog... - zaperzy si Szpic. - Takecie ju zgaganieli - zacz rycze rotmistrz - e chcecie wybi ostatni renic wolnoci klubowej; wyrwa wolne sowo z garda! Przenigdy! Trupem si tu uwal, a bd gada, co mi si podoba! - Dajcie mu si wygada... - rzek Jarzymski. - Bd gada, i to wci o tobie. Wiem, a przynajmniej syszaem, e w Borchowskim Ogrdku na Miodowej uatwiae... - Chce mi nie tylko jutro przy szopie zgadzi swoj straszn szpad, wsawion w dwunastu ucieczkach z placu boju - drwi Jarzymski -ale jeszcze zdyshonorowa przed mierci dla uniknicia spaty dugu. - Mylisz si. Bd taczy na twoim grobie,to prawda, ale ci wystawi pomnik ze stosownym napisem w jzyku aciskim. Wylicz wierszem jambicznym twe zasugi. - Tego nie rb, bo i w krtkim wierszu nie wytrzymasz, eby nie zega. - Zauwayem - przekrzycza innych zezowaty wyac ze swego kta - e Benedykt dy do absolutum dominium. - Nikt nie zauway tego - odpar nazwany Benedyktem - prcz ciebie, bo ty masz wpraw. Nie rozumiem tylko, czemu si teraz martwisz tym, z czego niedawno radowae si tak gono. - C znowu ci plot? - Przypominam tu bladookiemu, e jest mieszczaninem, naley do stanu trzeciego, nie do nas, ktrzy tyle win dwigamy na frakach i fryzurach. - Dowied mu tej haby, bo inaczej skaemy ci na zapacenie caej kolacji. - Przecie to oczywiste. Juem by wwczaswyszed z koyski na szerszy horyzont, a nawet stawiaem pierwsze pas na nieatwej wcale posadzce umizgw, gdy obecny tutaj bladooki zapisywa si na ratuszu warszawskim w poczet mieszczan, do cechu cnotliwych szewcw czy nawet dogrona arcywymownych krawcw. - Kamiesz! - zawoa zezowaty. - Pjdziemy na ratusz i sprawdzimy! - Walmy na ratusz! - Kaemy Koehlerowi pokaza ten dokument.- Wic jake? - krzycza mwca - jeeli znajdziemy tam jego podpis z odpowiednio patriotycznym zakrtasem, co wtedy? Gdziesprawiedliwo? - Wrzucimy go do otchani biaoskrnikw, zjednoczonych z szewcami. - Kazali mu zanurza rce po same okcie w sojach z kiszonymi ogrkami i wymawia po trzykro: Mak be nak!- bekota blondyn siedzcy obok Rafaa. Patrza mu w twarz zupenie zamglonymi oczyma i czepia si rkoma ramienia. Jarzymski, bynajmniej nie zmieszany mnstwem zaczepek rotmistrza i innych, dba o Rafaa z pilnoci. Nalewa mu z grubej butli burgunda, podsuwa talerze i potrawy. Rafa pi chtnie, byleby nie siedzie z bezczynn niezgrabnoci, ktr (czu to dobrze) wszyscy widzieli. Wino dodao mu odwagi i wesela. Coraz bezczelniej i niedbale] wlepia oczy w twarze siedzcych, wsuchiwa si w rozmowy, a raczej w ktnie wrzaskliwe, w opowieci i grube anegdoty. Francuzi emigranci prym trzymali w tym wzgldzie, cho i krajowcy dotrzymywali im kroku. Po drugiej stronie stou rozwali si by i siedzia z okciami daleko na st wysunitymi czowiek lat czterdziestu z gr, o twarzy czerwonej i surowych oczach. Rozpi koszul, rozluni chustk igono sapa. Oczy mia wlepione w Rafaa.Rzek do niego: - A waszmo z jakich Olbromskich, jeli aska?... - Syszae, e z Sandomierszczyzny - burkn Jarzymski przerywajc rozmow zkim innym. - Ciebie si pytaj, filozofie? Z Sandomierskiego? Jeli z Sandomierskiego i Olbromski, to powinien by bratem czy krewniakiem Piotra... - Brat jestem. - Ano! Gdzie on teraz siedzi, ten mizantrop? - Umar kilka lat temu. - Umar... - rzek tamten ze spokojem, jakby si dowiadywa, e brat Rafaw inny folwark wzi w dzieraw. - Szkoda chopa, oficer by, co si zowie, z instrukcj, cho pedant i kaznodzieja. Sta w mojej okolicy. ylimy. Febris go trzsa z indygnacji, kiedymy, modzie okoliczna,sprowadzali sobie guziki modne do frakw, szlaczki do kamizelek, sprzki do trzewikw, paryskie trzewiki i worki do wosw od Carpentiera, kiedymy o tym gadali, sprzeczali si, dysputy wiedli. Bywau mnie w Olenicy, kiedy to pod Poacem leeli. - W Olenicy! - ywo zawoa Olbromski. Jedno z najpikniejszych wspomnie ywota, noc sowicza z przecudownymi gwiazdami, jakich ju nigdy potem oczyma nie widzia, przemkno w lotnym widzeniu.- No, w Olenicy, w moim gniedzie. Znasz moe waszmo to miejsce? - Tak. Jedziem tamtdy do brata pod Maogoszcz. - A to sobie wasze tward drog wybra...Ze Staszowa na Brody, co? - A wanie! Wielkie tam stawy, trzciny, dalekie ki. - A stawy pikne, to prawda. Knieja tam teraz, bracie, otworem staje... Psy skoml! Tylko patrze, rycho pierwszy przymrozekpobieli suche licie... Podnis si, wycign rk i, patrzc w Rafaa swymi cikimi oczyma, mwi: - Skoro wa dobrze o Brodach wspomnia, a Olenic znasz, z mojej strony jeste, a nadto brat dawnego towarzysza, to sam towarzysz i brat. Pijw twe rce, bracie... jak ci na imi? - Rafa. - W twoje rce, Rafa! Nasamprzd za tamtego, za Piotra. Niech sobie odpoczywa w pokoju wiecznym! - Niech odpoczywa... w pokoju wiecznym... -rzek Rafa rozrzewniony, wychylajc wielki kielich do ostatniej kropelki. - Iterum, bracie! - Iterum atque iterum! - To nie by otr, pies i zawalidroga taki jak ja i ty! Bo i ty otr, pies i zawalidroga, skoro siedzisz midzy tymi urwipociami i opiesz wisko, zamiast psiarni puszcza. Ty mylisz, e ci psy niezale pola, e ty godnego psa moesz latami trzyma w zamkniciu. Bajki! Rafa kiwa dobrodusznie gow i przez zy patrza w twarz mwcy. - Tamten to by statysta, mdrala. Ho-ho! Jak nam nieraz zacz de publicis baja, tomy si mao nie pobeczeli. Chocia co do szermierki, to nie. Nigdym si z nim, dzikowa Bogu, nie skada ze zwady i w kolerze, alem te zimnym okiem snadniej widzia. Poszatkowabym go na kapust, gdyby do rzeczy przyszo, bo rki, powiemci otwarcie, nie mia... Rafa pomyla sobie, e pewnie dlatego nieboszczyk brat wybra pistolety po sprzeczce z Gintutem. Zlk si walki na szpady. Ze strachu umar... Niemie rozczarowanie co do brata, obrzydliwe rozstrzygnicie zagadki przewino si w jego sercu. Uderzy w kielichy i pi tgo, eby z siebie wygna zmor wspomnienia. Wnet zacz mu imponowa nowy przyjaciel. Pragn rzuci mu si w objcia, czymkolwiek wyrazi swoje uczucie. W pewnej chwili wsta i zawoa na cay gos, uroczycie wznoszc szko do gry: - Wnosz ten toast na cze psiarni w Olenicy! - A ten co znowu? - woano. - Syszelicie! - Kto to jest? - Dojedacz Kalinowskiego... - Ja wnosz ten toast - woa zezowaty naladujc do zudzenia drcy nieco gos Rafaa - nie tylko na cze psiarni w Olenicy, lecz i na cze kurnika w Pacanowie! Gosy te giny w nadzwyczajnej wrzawie. Rafa ze cinitymi piciami zacz si przedziera do zezujcego przemiewcy, ale nie mg roztrci zbitego tumu. Dwaj przeciwnicy rzucali si tutaj na siebie z krzykiem: - Twoje dobra na Litwie! Kamco, dryj ! Wiadomo przecie, e si dorobi jako hecmajster na Brackiej ulicy. - Cha, cha, cha! - rycza tum zgromadzony. - To ci zajecha! Tej plamy nawet Caren z ciebie nie wywabi. W caej sali nie byo ju oglnej rozmowy ani rozmowy w ogle.. Przekrwione oczy ledwo widziay. Jedni ciskali si z niezmiern serdecznoci, inni patrzyli na si wzajem spode ba. Przez rozwarte okna wia przejmujcy chd jesienny. Rotmistrz przekrzycza wszystkich: - Czy tu mylicie do rana siedzie? Teatr! - Prawda - woano -- teatr! Teatr si zacz. Co ywo! Zbierajcie si. Koczcie! Jak na zawoanie, okrgy gospodarz zjawi si we drzwiach. Nisko schyli wypudrowan gow... Wymieni jak sum, a wnet ten i w zacz rzuca na st dukaty obrczkowe. Gospodarz zgarnia je z rzewnym umiechem, schylajc kark i przymruajc oczy w taki sposb, jakby tylko-tylko oczekiwa ciosu katowskiego topora. Zjawili si lokaje podajcy kapelusze, laski, paszczyki, okrywki. Caa banda z haasem mina salony klubu i wypada na ulic. My drobny, zimny deszczyk. Ciemnoci niezgbione panoway naok. Nigdzie nie byo wida ani fiakrw, ani przewodnika z latarni, wic cae towarzystwo gono haasujc ruszyo rodkiem ulicy po bocie.Jarzymski chwyci Rafaa pod rk i pocign go naprzd: - Idziemy na teatr... - Teatr... Czy to tego Bogusawskiego? - Co pleciesz?! - A przecie go wszyscy chwal, co widzieli... - U was na wsi? - A no... - Wiedze o tym, e tamto jest buda, o ktrej si nawet nie mwi. Dobre to sobie jest dla stangretw, lokajstwa, ykw i wszelkiej gawiedzi z miasta. Nigdy si z tym nie odzywaj, e chcesz to widzie, boby si finalnie skompromitowa. No i mnie przy tej okazji... Idziemy na thtre de socit, do Radziwiowskiego paacu... - Ale dobrze! Nie wiem o niczym... - Trzeba, eby wiedzia, skoro jeste midzy ludmi nalecymi do socjety. I tam chodzi wprawdzie banda Sotykowska i Sapieyska dla pokazania na zo nam swej polakierii, ale gwny kontyngens widzw - to motoch. Uwaasz? - Jeszcze jak! Wlekli si rodkiem ulicy, skrcali za drugimi z zauka w zauek, utykajc w doach i kauach. Idcy przodem piewali jak pie awanturnicz. Rafa, ju w klubie zamroczony, na powietrzu traci coraz wicej wadz w nogach i rkach. Gdyby nie Jarzymski, runby by w pierwsz lepsz kau. Dugo nie wiedzia wcale, gdzie jest. Dopiero wprowadzony na schody wiodce do sali teatralnej - przyszed nieco do siebie. Banda toczya si przy drzwiach zamknisych, usiujc wej, chocia ju pierwsza komedyjka Dorata pt. Le feinte par amour miaa si kukocowi. Kiedy Rafa za innymi wtoczy si do sali, spostrzeg, e bya pena po brzegi. Znalazszy si na parterze, w ssiedztwie l zajtych przez damy, towarzysze wyprawy przycichli i uspokoili si. Wejcie ich zwrcio uwag wszystkich. Spostrzeono wyrazy ich twarzy i we wszystkich loach poczto szepta. Rotmistrz zauway to i mwi swym basowym szeptem: - Widz nas na wskro. Jestemy mieszni. Wychodmy, jak tylko sztuka si skoczy. - Wychodmy! - Duszno... - Anizetka - szepta rotmistrz - podaj myl: chodmy in corpore do budy Bogusawskiego. Tam take dzi pokazuj. Mona bdzie zabawi si. - Dobra myl! - Wychodmy! - Dalej w drog! Wkrtce, skoro tylko zasona spada, cae gremium wysuno si chykiem. Wikszomiaa tu oczekujce przed teatrem powozy,karykle i lokajw ze wiatem, ruszono tedy na plac Krasiskich gwarno i z pieniami. Jarzymski jecha w powozie z Rafaem i kim jeszcze, kogo zwano Bursztynkiem. w towarzysz wyprawy cigle co gwarzy zanoszc si od miechu. - C oni tam bd odstawiali? Jarzymek, tywiesz pewno? - Jakiego prawdopodobnie Cyda albo Hamleta. Kto ich tam wie? Moe jak niemiecko-czu oper, jaki Flet zaczarowany... - Pikne, ach, dekoracje "pdzla" pana Smuglewicza i wycie tych oberwacw w jzyku przodkw... C my tam bdziemy robili? - Zobaczy si. Jest bufet. - No, bufet... Ale ja nie jestem spragniony ich lokajskiego piwa... Przepraszam, moe tam sprzedaj piwo szlacheckie?... - Wyrzuc ci z powozu! - Wobec tego... - Sied spokojnie i czekaj! - Podejrzewam ci od dawna, e jeste owadnity przez wulkaniczne ognie patriotyzmu d'antichambre i dlatego mi tamwieziesz w chwili, kiedy otoczon jestem przez mdoci. - Mog ci, powtarzam, zaraz wyrzuci, jeli ci o to idzie. - A, przepraszam! Nie masz po temu prawa, skoro w perspektywie jest bufet. Za chwil wszyscy znaleli si w ciemnych,,ojowymi wieczkami ndznie rozwidnionychprzejciach i sionkach teatru. Z haasem i wrzaskami kazali sobie sprowadzi aktora sprzedajcego bilety, ktry ju by kas zamkn, i rozmawiajc na gos weszli do sali. Byo tam peno, tylko publiczno byazupenie inna. Grano tragedi Racine'a pt. Brytannik. Ponure gadanie wierszem rymowanym rozlegao si ze sceny, sabo rozwidnionej wieczkami. - To jest ogromnie wzruszajce, moci panowie, nieprawda? - mwi gono do kolegw rotmistrz, ledwie wszed na sal i nim spojrza na scen. - Jestemy poruszeni do gbi odkw... - Mnie wtroba wyskoczya z klubw i chodzi samopas. - Rozepchnijcie, jeli aska, tych rodakw zPodwala i Krzywego Koa! - woa Anizetka.- Nie po to przyszedem do tej otchani z zapaconym biletem, eby mieli sposobno deptania po moich wypielgnowanych nagniotkach. - daj natychmiastowego zadosyuczynienia od tej chudej aktorki, ktra do reszty zgupiaa ujrzawszy bolewyryt na twym obliczu. - Wielki Boe! widz mego fagasa. Ogromne uczucia miotaj jego piersi, gdy sucha tych piknych banialukw... A jednak tytu kradnie mi wci tak samo, nie baczc na doznan podnioso wrae. - Gdzie jest bufet zapowiedziany w programie widowiska? - woa towarzysz, ktry przyjecha w karetce Jarzymskiego. - Bufet jest w izbie ssiedniej! - gono odezwa si jaki mczyzna siedzcy w loy parterowej. - Dzikujemy za tak dramatyczn wskazwk nieznanemu przyjacielowi naszej niedoli... - mwi impertynencko rotmistrz w kierunku owej loy. Rozepchn tum, ktry w milczeniu przysuchiwa si awanturze, i szed w stron bufetu. Wikszo towarzyszw udaa si za nim, niektrzy zostali na rodku parteru. Rafa znalaz si w bufecie i znowu pi duo. Sabo wiedzia, e czego krzyczano, a sam mia przed oczyma to sal widzw, to znowu przekskii flaszki, rozoone na stole bufetowym. Rzuca na ten st dukaty wygarnite z kieszeni, lea w czyich ramionach... Kuygo po twarzy ogolone brody, muskay wsy, wieciy si przed nim roziskrzone oczy i przyjazne gosy mwiy mu jakie zdania, na ktre zgadza si bez zastrzee. Przez pust ju sal teatru, ktr owietlaa samotna wieczka w latarni, pno w noc wyszed w towarzystwie innych osb, z ponc gow. Wlk si po bocie ulicznym, haasujc tak samo jak inni. O jakiej porzezobaczy przed sob w grubej ciemnoci dwie latarnie nadjedajcego powozu. Furman krzycza ordynarnie z koza, eby si z drogi usuwa. W tej samej chwili Rafa ujrza w wietle prawej latarni eleganckie te sztylpy i buty unurzane w bocie, a stojce na szprychach koa. Gruby pomruk rotmistrza rozleg si nad gowami idcych i furman z krzykiem przeraenia run z koza w kau. Nogi w sztylpach znalazy si na miejscu furmaskich. Konie, cignite potnym ciosem bata, skoczyy z miejsca jak oszalae i kareta poleciaa w zauek. Sycha byo przez chwil rozpaczliwe wrzaski zamknitych w niej kobiet. Kto mwi: - Nic si wam, baby, nie stanie! Rotmistrz odwiezie was na miejsce dwa razy prdzej ni to bydl... Ulice byy zupenie puste i ciemne jak pieczary. Strcenie z koza furmana byo dla tumu, idcego dotychczas w spokoju, jak gdyby pobudk do czynu. Opanowaa wszystkich istna furia. Rafa sysza ciosylasek spadajce na eb i grzbiet furmana i zanosi si od miechu syszc jego wrzaski. Gdy stangret wydar si z rk napastnikw, laski poczy spada na ciany kamienic, drzwi sklepw, elazne i pewny siebie panek. 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AAPc, cZc-ccf<kraty ogrodw. Co chwila jaka szyba; pica skromnie w ciemnoci, wydawaa dziewiczo przeraliwy wrzask rozlatujc si w kawaki. wistay w powietrzu zerwane ze cian blaszane szyldy, dudniy bramy szczelnie zamknite, w ktre omotano piciami, kijami, obcasami. Kto skrzesa ognia i przez chwil Rafa podziwia czterech ze swych nowych towarzyszw, z ktrych dwaj stali na balkonie pierwszego pitra wskiej kamieniczki. Dostali si tam po elaznych sztachetach otaczajcych ssiedni ogrdek. Dwaj inni stali jeszcze na szczycie ogrodzenia, przechyleni nad ulic. Tak wsplnymi siami wyrywano ze ciany szyldprzytwierdzony do elaznej sztaby nad zamknitymi drzwiami sklepu. Kilka par tychpotnych rk szarpao sztang do gry i na d. Gruz sypa si w oczy... W tej samej chwili trzeszczay podwaane drzwi i wydaway znakomity oskot talerze felczerskie strcone z wysoka, ktrymi kto wydzwania marsza. Tu i owdzie w oknach zapalao si wiato. Przeraone biae figury snuy si i biegay za wybitymiszybami... Dopiero poowa ulicy zostaa w ten sposb oporzdzona, gdy naraz z gbi ssiedniegozauka day si sysze kroki ludzi rwno maszerujcych. Jak byskawica - cisna wciemnoci swj nagy strza wiata lepa latarnia. - Zybenknopfy! - wrzasn przyjaciel Rafaw, waciciel olenickiej psiarni. - A otry, jestecie! - Bij pludra! - Hab Acht!- rozleg si w ciemnoci spokojny gos. Tum pijany zbi si w gstkup. Gdy nowy sztylet wiata latarni przebi mroki gbokie, Rafa zobaczy w nim potne rce, trzymajce niby sztandarwyrwan sztab z szyldem. W chwil potemblacha szyldu zgrzytna w powietrzu. Rozleg si furkot drga i urwany ryk. Po nim drugi, trzeci... onierze patrolu dobyli szabel i poczli z ramienia rba na lepo. Anizetka, Bursztynek, Szpic, Szpilka i wszystek tum towarzyszw run na nich z laskami, z kamieniami znalezionymi na ziemi. Wnet elazny drg siacza z Olenicy przeway szal zwycistwa na stron awanturnikw. Ront rozsun si i cofa pod cianami kamienic. Rozlegay si wistki, krzyki niemieckie woajce o pomoc, jki i przeklestwa. - Do kupy! - woano. - Do kupy, moci panowie! - komenderowa przygodny wdz. - Wzi si za rce, i w ty! - Osacz nas, w ty! - woali wszyscy. Rafa nie mia nic w rku, nawet laski. Mimo to z wycignitymi rkoma szed naprzd, co chwila ciskajc domi ciemno. Gniew ukropem kipia w nim i gna go do boju. Szukajc tak w mrokach rkoma, uj mizerne drzewko przywizanedo wysokiego i tgiego koka. W mgnieniu renicy owa erdka pocza miga i szeroko gra w powietrzu, zataczajc obszerne krgi. Koniec jej trafi wreszcie na ywe miso. Wwczas dopiero Olbromski wzi wali z sandomierska. onierz, z ktrym si zmaga, patn go do krwi raz i drugi paaszem w szyj i w rk. To podniecio animusz a do wciekoci. Wymacawszy godobrze obudnymi ciosami, Rafa rypn z gry, w eb, od jednego razu i obezwadni. Prusak osun si na ziemi. Wwczas zwycizca znalaz go nagimi rkami i pocz ku w zby. Gdy tamten na dobre omdla, powlk go ze sob po bocie, mamroczc sobie pod nosem. Wedle rozkazu wodza gar walecznych awanturnikw cofaa si popiesznym marszem ku wylotowi ulicy. Patrol, nie czujc przed sob napastujcych, zacz posuwa si naprzd, wiecc sobie latarniami, dwigajc z ziemi poturbowanych, cucc omdlaych. Tymczasem "Blacha" uchodzia coraz szybciej zwart kolumn. Kiedy dosignito placu i ulic z niego wychodzcych, wszyscy czym prdzej dla zmylenia pocigu rozeszli si w rne strony. Rafa jako otrzewiai zdoa dopyta si o Jarzymskiego. Szli wkilku, prdko, bocznymi ulicami, zaukami, przejciami, wziwszy si za rce. Nie zatrzymali si wczeniej, a dosigli bezpiecznego schronienia. Znaleli je w wiadomych Jarzymskiemu rozkosznych gajach asyryjskiej Mylitty. Rozdzia 2 GNOSIS Nazajutrz Rafa ockn si bardzo pno wjakim ciemnym schronieniu. Bya to sypialnia Jarzymskiego, ktry obok chrapana sofie. Z niewysowionym podziwem Rafa zacz liczy czas i spostrzeg, e okna stancyjki nie byy zasonione. By to wic wieczr dnia nastpnego. W przylegych pokojach sycha byo gwar rozmw osb grajcych w karty. Olbromski lea na swej pocieli z oczyma przymknitymi, peen takiego do siebie wstrtu, e z najgbsz wdzicznoci powitaby kata i jego propozycj przechadzki na szafot, byleby z zawizanymi oczyma. Nie by w monoci znoszenia fizycznych uczuwa wczorajszego dnia, a osobliwie nocy. Chowa przed nimi gow to tu, to tam, odwracajc si ku czemu janiejszemu, ale w kadym miejscu ciemnoci bielao straszliwie - miejce si podle, ocieke cynizmem, nagie cielsko dnia wczorajszego.Miliardy uku bezsilnego alu ksay piersijak nocne komary botnistej okolicy. Nie mona byo ani ich odegna, ani spostrzec. Tylko da ich zostaway w czowieku i rozlega si cichy, bezmylny, obrzydy gos. W jednej chwili Rafa zdecydowa si, e musi wyj z tego lokalu. Znalaz po ciemkuubranie i wdzia. Narzuci paszcz na ramiona i wyszed. W kieszeni namaca jeszcze kilka dukatw. Jednego z nich wcisn w gar lokajowi, ktrego w przedsionku zdyba, i kazao si odprowadzi do paacu ksicia Gintuta. Bypewny, e go tam ju wcale nie wpuszcz, a jednak tam wanie dy. Jeli - myla - nie zechce mnie wicej widzie, no, to co innego... Wtedy poszukamjakiego hotelu, zajazdu... Pragn t noc za jak bd cen przepdzi w samotnoci, nie sysze obok siebie chrapania Jarzymskiego. Nie myla o tym wcale, co bdzie czyni pniej; chodzio mu jedynie o chwil biec, o zdarcie koszuli Dejaniry. Gdy wreszcie stan przede drzwiami paacu i zadzwoni, wydao mu si to rzecz tak gupi, e kaza sucemu Jarzymskiego czeka na siebie. By pewien, e go krtko iwzowato wyprawi tam, skd przyszed. Tymczasem stary ukasz otworzy mu drzwi z tym samym powinnym i grzecznym ukonem, prowadzi go z yczliwymi ruchami. W pokoju, gdzie Rafa pierwsz noc spdzi, byo ciepo. Sucy zapali dwie woskowe wiece i cicho oddali si. Rafa czu dla niego wielk i rzewn wdziczno. By oto nareszcie sam w cichym i powanym miejscu. Co tchu rozebra si, zakopa w pocieli i mia zamiar zdmuchn wiec, gdy drzwi si znowu z cicha otwary i ukasz wnis na tacy du szklank jakiego napoju. Ustawito na stoliku obok ka z agodnym i uroczystym wyrazem twarzy, a z ukonem wyszed. Rafa skosztowa owego napoju i znalaz, e jest dobry nad wszelki wyraz. Wypi do dna. Zaledwie zgasi wiec, uczu si znowu w mocy niezwycionego wstrtu. Nie byy towspomnienia, gdy te pieciy go raczej i waday nim jeszcze, nie byy wyrzuty sumienia, tylko nieznone, przemierze uczucie obecnoci zego. Zamyka oczy, poczyna myle o czym innym, budowa plany na przyszo, nerwowo gra w karty, wykonywa w marzeniu bohaterskie napady w gronie elegantw pierwszej wody, gdy oto nagle zjawia si na jego piersiach ohydna gowa.To byo wanie samo, w osobie swojej -ze. Co jak gowong-omiornica z kostnymi ssawkami, potworne, bez ksztatu, zimne, olizge, opasujce... Nie dawao si odtrci ani zedrze z piersi. Zimny pot osiad kroplami na czole penym oowiu, a na duszy owa tajemnicza zmaza, ktrej adna z potg nie moga zniweczy. Gdy ciki sen zawar powieki, i wwczas cierpienie zostao na piersiach. Gowong przemieni si w kobiecego trupa, w rozdte, opuche, liskie i lepkie ciao topielicy. Straszliwe zwoki oploty szyj picego grubymi rkoma, wygnie oczy wlepiy si w je-go sen, i dawno struchlaeusta przywary do jego ust. Sysza w gbi swej duszy przemierzy podszept miosny... Obudzi si pno w nocy i usiad na pocieli, wstrznity czym obcym, jakby rk mocnego czowieka. zy pyny z jego oczu, zaleway twarz, zy dobywajcesi z najgbszego dna duszy. Ale zarazem wylewy ich oczyszczay tajemnicze, podziemne gbie, z ktrych pochodziy. Cae ciao trzso si, gdy tak spyway, podobnie jak dry ziemia, gdy burza w dal inoc uchodzca grzmi i strzela piorunami. Nagle z mrokw psnu wywina si jasnamyl, zupenie jak postrzegalny dla oczu, ksztatny gzygzak wiata: C mi to jest? Ale odpowied nie wysuwaa si z ciemnoci. Tylko nowy potok bujnych, silnych wzrusze, niby moda krew z rany zadanej egadem zbja, spyn i obmy twarz skryt w doniach. I tak ju prawie do samego rana trwao bezksztatne dumanie, walka nie dajca si wyrazi sowami, jakoby zawd choroby z chorob o cae bary i piersi, jakoby zapasy siy z si. Na podobiestwo przelotnych obokwwidziada przemierze objaniay straszliwe dzieje tych rzeczy, spraw i ludzi, z ktrymi styka si wczoraj. Dolatywao do niego z prni niewysowioneskowyczenie ndz ludzkiego motochu, zion z pojedynczych chwil wczorajszych, jak gdyby z zaklsych grobw, fetor gnojowisk podoci, upadku, pomsty, zbrodni, zdychania w habie. Co kiedykolwiek sysza o tych sprawach, to teraz z si roztrzaskujc gow rwao obok, stronami. Rce drtwiay z ohydy, esi nimi dotyka tych ran broczcych sin, zgni krwi, gowa pona od myli, ktrych rozum, zdawao si, nie by w stanie obj i zmieci w sobie. Nazajutrz wsta z ka blady, zdruzgotany na duszy, sam dla siebie odmienny i niezupenie zrozumiay. Obojtnie szed do sali, gdzie poprzednio zasta ksicia. Ju zbliajc si do drzwi elaznych usysza rozmow, ktra pod wysokim sklepieniem dononie si rozlegaa.Ksi rozmawia ze swoim towarzyszem, owym majorem wojsk pruskich. Obadwaj pochyleni byli nad ksigami wielkich rozmiarw, oprawionymi w bia skr. GdyRafa wszed, na chwil zamilkli i przerwali sw prac. Wojskowy, podobnie jak za pierwszym razem, skierowa na niego swe oczy naiwne i badawcze, zdumiewajce oczy olbrzymiego dziecka. Naukon Rafaa odpowiedzia przyjaznym pochyleniem wielkiej gowy i umiechem takszczerym, penym dobroci, zachty, jakiejniemiaej przychylnoci, ktra narzuca si nie chce, lecz przyjt by pragnie, e Rafa znowu uczu si wzruszonym. Tylko dzi w daleko wikszej mierze... - Miaem ju zaszczyt-rzek ksi wskazujc Olbromskiego oczyma - przedstawi mego sekretarza. - A tak... Bardzo mi przyjemnie pozna waszmo pana. - Bdziemy teraz mieli mono szybszego dociekania w Augustynie... - szepn jeszczeksi jakby proszco. - To bardzo dobrze, osobliwie dla mnie. Wapan przyjedasz wprost ze wsi? - spyta major. - Tak, nie by tu wcale i nigdy. Nikogo w Warszawie nie zna. Wszak prawda? - Tak, prawda... - wyszepta Rafa. - Przez kilka lat sam gospodarowa, wasnorcznie sia, ora... Wszak prawda? Take mi wasze donosi w licie? - Tak, donosiem.... Na twarzy majora zawieci si umiech dobry, gboki, jakby do dna rozwidnia cae jego ciao. Zarazem jakie prdkie zachynicie, dajce si czsto zauway u niemiaych chopcw, wstrzsno kilkakro jego olbrzymi, niedwiedzi figur. - Praca na zoranej roli - zacz mwi gosem wstrzemiliwym, dopraszajcym si o askawy posuch - wydaje mi si by najwyszym szczciem, jakiego czowiek dostpi. Tak sdz, tak w gbi serca mniemam. Nigdy sam nie byem do tyla szczliwy, eby tej aski dostpi. Jestemonierzem... Mie w rku swych mono wyprowadzania z nagiej ziemi czego tak tajemniczego, cudnego w swej budowie, w swym yciu i mierci, jak kos pszeniczny, nie jeste to by wsptwrc cudu? Rafaowi nie trafia do przekonania ten wywd. Tote na twarzy jego odmalowa si mtny jaki wyraz. Major nie zraony mwi dalej gosem cichym, z niemiecka akcentujc wyrazy i zdania: - Nigdzie potga, niewysowiona mdro, mio jednako zawsze silna, bez pocztku i koca, wiekuicie ta sama, wielki duch Budownika wiata, nie objawia si bardziej ni w dojrzewaniu ziarna, w rodzeniu si traw na ce, gdy przygrzeje soce wiosenne - i w umieraniu ostatniego potrawu, gdy soty padziernika zasania je zaczn. Czy waszmo kiedy widzia tak chwil, czy okiem wewntrznym z gbi siebie patrza na to, jak naga ziemia dry pod socem, jak wody stojce na niej trzs si i raz w raz polniewaj, a mech drobniutkiej trawy schyla si i wasa za wiatrem jakoby niky dymek? - Widziaem... - rzek Rafa ze dreniem. W myli jego jak ywa stana taka chwila. Zdawao mu si, e wypuke, przymglone oczy majora widz t chwil dokadnie, jasno, nie gorzej od niego. Jaki nieprzyjemny lk obszed go dookoa. - Ju w duchu dawnych, mg czasu zakrytych plemion ya ta sama trwoga i wytryskaa z niej cze dla trawy rodzcejsi z maego ziarna, ktre wiatr nosi, dla drzewa wypuszczajcego liczne licie i niedocige gazie, dla kwiatu, co kielich swj ksztatuje w mrokach nocy, przed zimnym porankiem... Zaduma si na chwil, jakby zapomnia, ema suchaczw, i z umiechem niemal radoci, z oczyma zaszklonymi sennymi zami, mwi: - Dawny, zapomniany bg... Mithras! Wadca, od ktrego woli zaley barwa modych listeczkw, kicie zb, kielichy kwiatw na tej caej cudownej ziemi... Boski ogrodnik! On, ktry sprawia, e owoc gruszki dojrzewa, e jabka wonne wyciekaj z y prtw, e czerwieniej pod zwidymi limi, zwidymi tak samo, jak widnie pikna matka z nienasyconej mioci dla czerstwego synka... On sprawia,e ciemne liwki okrywa cudowna, jedyna barwa, a winograd zwisa z wtego szczepu i ciy, jakby si koni do snu. U pelazgijskich, pono, plemion wykwito inne widziado, ktrym tylekro poilimy si z ksiciem. Nieprawda? - Tak jest, Mistrzu... - Widomy ksztat Demetry, zwanej "Pelasgis", to jest niby to osoby, ducha tego, czym jest rodzenie si z ziarna. Demeter jest symbolem ziarna nasiennego, ostatniego tworu caego ywota wszystkichna ziemi rolin. W ziarnie ustaje twrczo roliny, a ono samo staje si twrc, macierz, rodzc niezliczone, niezliczone pokolenia. Ziarno nasienne jest obrazem prawzoru, z ktrego pierwsza rolina pocza si przed wiekami. Demeter jest obrazem praziarna i wszystkich jego potomkw, jest zarazem widomym znakiem siy, ktra nigdy si nie wyczerpie, potgi, ktra bya, jest i bdzie a do skoczenia wiata. Ja... przepraszam, e naduywam wacinej cierpliwoci... Ja tak jestem porwany t bosk opowieci o dziejach Demetry i, co jest najciekawsze, o jej uroczystociach w Eleuzis, e czsto - moe zbyt czsto? - rozpowiadam. Czy waszmo raczysz przebaczy tej gadatliwej naturze onierskiej?... - Ale, miociwy panie!... - bekota Rafa.- Czyme jest znane wapanu porwanie Persefony-Kory? Sawny katodos? To dziejeziarna kadego po szczegle, wic dziecicia Demetry. Pochonicie zasianego przez skib ziemi. Cika aoba matki Demetry - to zima, szeregi dni mrocznych i ddystych, w ktrych cigu ziarno ley ukryte w gruncie. Persefona przebywa tam u swego podziemnego maonka. Ale nadchodzi radosny anodos. Niewolnica w penym blasku piknoci wydostaje si nad ziemi i czy z rozkwitym Dionizosem. Ziarno wypuszcza ze siebie kie, przebija ziemi, wystrzela jako odyga, ozdabia si kwiatem i nowe rodzi ziarna. W Eleuzis oddawano cze tej wanie wiecznej sile natury, jej przecudownej nieskoczonoci. Przez hymny, wite tace, sceny mimiczne, nage zjawianie si ksztatw przy brzmieniu w tej samej chwili sw uroczystych, nakazw wygaszanych przez hierofanta z rodu Eumolpidw, wleway si do serc i otaczay czci nalen wszystko ywice promienie soneczne, ktrej my zapomnielimy zgoa... Demeter szuka swej crki po caej ziemi przez dni dziewi, a dziesitego przybywa do Eleuzis... - mwi major, coraz bardziej zwrcony do ksicia i zapominajc zupenieo obecnoci Rafaa. - Niesie w rku swych dwie pochodnie, znak widomy oczyszczajcej siy ognia. Spoczywa w Eleuzis i amie dugotrway post przez , elazne i pewny siebie panek. 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AAP+c{uc5c%.c=ipopijanie napoju z wody i miodu, zwanego kykeon. To wszystko dziao si przed noc tajemnic. Ci, ktrzy s mystaj, bez rnicy pci pozostaj sami, oddzieleni od profanw. Z pochodniami w rku zwiedzaj miejsca boleci Demetry, wic zdrj Antion i Smutny Kamie. Tajemnicz cz uroczystoci zwiastowa gos hierokeryksa, nakazujcy tym, ktrzy s mystaj, zupene milczenie... Milczenie, milczenie... - mwi z wolna, topic wzrok w oczach ksicia. Obaj siedzieli naprzeciwko siebie umiechajc si prawie ze szczciem do jakich myli, Rafaowi nie znanych. Pierwszy ksi odwrci gow i schyliwszy j nad ksik rzek z cicha: - Poniewa jest sekretarz... wrcimy moe do Augustyna... - Ach, tak... Poniewa jest sekretarz... Ilekro zetkn si z piknym wiatem Grekw, staj si poganinem... Ksi przez chwil wygadza niecierpliwiew rku kart wielkiej ksiki, a wreszcie rzek obracajc si do Rafaa: - Chciaem ci wanie prosi, eby mi wytumaczy ten oto ustp z aciny na polskie. To mwic posun ku niemu olbrzymi wolumin. Rafa skwapliwie j si tej roboty, uszczliwiony, e nareszcie zyskuje w tymtowarzystwie jak wyran rol. W tej samej chwili ksi mwi do majora: - wiat grecki... Co do mnie, nic mi jeszcze nie mogo zastpi wspomnienia odludnych pieczar pustyni. Kryjwki dzi drapienych zwierzt tam, gdzie wykoysa si duch ludzkoci, gdzie w bezgranicznym odosobnieniu Pawe z Tebaidy sto lat przepdzi, pierwszy pustelnik, gdzie Antoniw witych marzeniach wyhodowa nadziemsk dusz swoj! Nigdy i nic ju na wiecie nie mogoby przewyszy uczu zdumienia, skruchy i trwogi, jakich si tam doznaje. - Na pewno tak jest, na pewno, jak mwisz, Bracie Straszny, a jednak... Ja si do tej wysokoci wznie nie mog. Jestem ciki jak koda citego drzewa, jestem jak gaz na pastwisku, ktry tylko od wasnego ciaru w ziemi wrasta. Oto wszystko. Wzruszenie moje jest tak leniwe,tak poziome... Jeeli co jeszcze wzruszy mnie jest w stanie, to wiosna. Gdy - jak mwi stary Hezjod w Dniach i pracach - "w liciach dbu pierwsza kukuka zakuka i rozraduje ludzi na ziemskim przestworze"...moje zbutwiae serce uderzy jeszcze. A kiedy indziej... - Naley wyty siy... - mwi ksi gosem przejmujcym, a tak cicho, e ledwie go byo sycha. - Skierujmy dusze ku wzniosoci! Pomylmy tylko, zanurzmy wszystek umys w ten potny widok, gdy Fortunatus, kapan manichejski, po dyspucie ze witym Augustynem odchodzi zHipponu. Znowu na puszcz! Wczoraj czytalimy dysput. Cae zdania witego stoj mi w pamici, jakby promieniami ognistymi wysmalone. Te proste sowa: versatur ibi quaestio - unde sit malum?... Tonie dwaj ludzie mocuj si w sowie, nie dwaj kapani, nie wyobraziciele dwu kultw, lecz zaiste dwa olbrzymie symbole, dwa ywioy. Unde sit malum? wity biskup, ktry tak susznie nosi miano divus;czyli M z Boga... mdry i myli przezroczystej jako krynica w grach, twierdzi, e ze urodzio si w czowieku z jego wolnej woli. Czowiek sam jest winowajc. On jest grzesznikiem przed wiekuistym Panem. A tamten przychodzie zpustyni, gdzie ze swej pieczary w cigu wielu lat wpatrywa si w niebiosa, gdzie przez szereg dni i nocy w samotnoci rozwaa, omiela si gosi, e natura zego wspwieczna jest Bogu. Rzuca przedrodem ludzkim ten olbrzymi cios, to brzemi myli,- tak cikie, e, zda mi si, ziemia pod nim zadre musiaa. Ale nastpnego dnia, po dwu stoczonych dysputach publicznych, Fortunatus wyznaje,e nie znalaz dostatecznych odpowiedzi na kwestie zadane mu przez biskupa. Wyznaje,e jest zwalczony w sowie. Zarazem wszake zaznacza, e nie jest przekonany w duchu i do katolikw si nie przycza. Dzi ju owego miasta Hippo regius, gdzie numidyjscy krlowie wadali - wcale nie ma.Kamienne domki, zamki, termy, witynie, place - zasypa piasek. Przekrelona jest potga miecza i zmazana. Zosta przecie kady dreszcz dwu duchw spierajcych sio poznanie wiecznoci, i nas tak samo jak ich przenika. Ci, ktrzy odtrcili wszystko, a do napoju i jada - yj wiecznie. Oto w zwtpieniu stokrotnym, tysickro rozbity i Niepewny bardziej, ni do miasta przyszed, Fortunatus oddala si na pustyni, by znowu w samotnoci ga, podnieca i wyostrza myl swoj, pali j srogimi agwiami godu, biczowa i udrcze ciaa. Zacznie tam na nowo zgbia, way i przenika duchem widziada staroparskie Azji... Spojrzyjmy, jak samotnego; niby gste oboki, otaczaj Angramajniu i Ahuramazda in exordio duae substantiae a sese divisae... Jake si nie ulitowa nad nim, gdy w ciemnej nocy spoglda na ziemi gbokoci mroku okryt i renic wlepion w niebiosa usiujezobaczy cie przedbytu, pierwsze ciaa ogniste, wiaty rozproszone, sysze huk wichrw straszliwych pdzcych wiaty i gos jedynego wodza ich, jak mu kazano uwierzy. Jaskini jego otacza lad lwa i hieny, przelatuje nad ni cie ora i spa, gow okra myl o krokodylu i skorpionie, ktrzy si pas mordem sabych, a ywi mierci niewinnych. Przelatuj nad nim samum i kamsin, dzicy, bez rozumu, zabjcy wszystkiego, co ywie. We dnie pali go soce a do mierci, a w nocy udrcza zimno, za ktrym czai si choroba. Mda mucha roznosi mier wyssan ze zwierzcego trupa i zaszczepia j w ciao dziecitka, ktre ju mwi i myle zaczo, ktrego oczy staway si cudniejsze ni zote wino,a zby bielsze ni mleko. Kt jej nakaza taki uczynek? Patrzmy, jak oczy Pustelnika, wysche i spalone, wznosz si do niebios szukajc tego, ktry jest Propater, czyli Bythos, co znaczy Gbia, ktry jest Arretos, co znaczy Niewypowiedziany... Za plecami swymi ma plemi ludzkie. Widzi cae jego dzieje i wszystek ywot. Wiekuisty tryumf liktora i wiekuicie zdeptany duch. Widzi, ewszystko, co jest, jest materi swaru, przyczyn bitwy, e zaiste wojna bez koca, Polemos propater, jest losem czowieka, a ginie w niej sabszy i lepszy. W sobie samym ma ywioy nieznane, gdzie rozkosz splata si z boleci, gdzie mdra myl wyrasta wolno i wrd wikszego mozou ni palma w szczerej puszczy, a jeden wybuch namitnoci do cna amie i niweczy przez setk nocy i dni trudu wypielgnowan... Gdzie wzrok obrci? W dziecinne lata... Tam, dokd chodzi najchtniej ludzka niedola, eby si wrd ez uciszy? Ale przenikajce i badawcze wejrzenie mdroci ujrzy tam jeno bytowanie cielesne, pene dziedzictwa zoci, wyniesionej z y ojca i z ona matki. Spojrzy w idc bezlitonie staro i z przeraeniem zobaczy ze najstraszniejsze:choroby ciaa, jak z bezrozumn gupot - motem z elaza rozbijaj przemdrze zbudowane koci i doskonae tkanki. Ujrzy ruin ducha, rwnego Bogu, ktry wrd ndzy i rozpaczy upada, dry i skamle... Kt uczyni to wszystko ze? Kt je wysnu ze swego ona? Skd si poczo trzsienie ziemi i burza na szlakach morskich? Azali czowiek stworzy jadowit mij i pod hien? Azali on wymyli mier? Skierujmy dusze nasze ku wzniosoci! Idmy za wzrokiem Fortunata... Oto wpatruje si ze swej pieczary w najwyszpotg ziemi, w najzawilsz spraw wiata,w spraw odrodzenia rodu ludzkiego. Widzi na brzegu morskich zalewisk pelikana, ktry bka si nad falami i znosi dzieciom swym straw. Jest on, jakoby znak hieroglificzny wszego ywota, napisany w chwili poczcia ziemi midzy morzem a ldem suchym. Mwi dawne legendy, e pelikan krwi y swoich wskrzesza zabite dzieci, e rozdziera dziobem pier swoj... Stamtd wychodzc, Fortunatus przejrza wszystko, przemyla wszystko. Widzia w dumaniu szczliwego ojca, ktremu los dakoci twarde, a w nich niepoyty szpik. Widzia go, jak si doczeka siwizny syna, jak w nim po wtre przey dojrzay ywot, zamkn w pamici ogrom zdarze, od dziejw pierwszej mioci a do dziejwostatniego zudzenia. Z nich wysnu niewzruszon mdro msk. Widzia go, gdy si doczeka wnuka, i w jego szczebiocie trzeci raz usysza gwar swego niemowlctwa. Widzia go wreszcie zaszego w lata, w gbok, "dobr", jak mwi Pismo, staro, kiedy z wolna, a chtnie i z .pociech, stawa si jakoby rol nisk i pask; gruntem spokojnym i niemym, prchnic, glin i piachem bez imienia, w ktry wrastaj korzeniami rozoyste, szumice drzewa. Z niego idzie w gruby niat, w tgie konary i w owe gibkie gazie, w lotne, powistne za kadym wietrzykiem rzgi i witki - sok ywota... Widzia go, gdy si w guchej tajemnicy przed reszt ludzi koni do snu wiecznego i chtnie marzy o wypoczynku w mierci, nad ktrym unasza si bdzie gwar i szczebiot pokole. Widzia t jego chwil, kiedy znuony dugoci a niskoci zabiegw i zdobyczy ywota zapragn odpocz i usn tgo. Pooy, jako Jakub patriarcha, spracowane i osabe nogi na ou i nie wstawa ju, lecz na wieki umrze. Katodos Persefony!... Ale wnet wspomnia mu si inny... Tamten, dojrzaych lat, ktremu grozi rozstanie z synkiem malekim. Patrzy nieszczsny ojciec na biae kudeki swego jedynaka, na okrge rczki i nogi, na mae barki, ktre bd musiay dwiga wszystk niedol ycia, wszystkie jego mczarnie, zbrodnie, krzywdy, widziane i przeyte w cigu ubiegych lat. Wdycha oddech bezwonny, przenika wzrokiem krynice oczu, piknocirwne gwiazdom wieccym po nocach. Przytula do ust jasne czeczko, w ktrym przegldaj si myli modociane na obraz biaego oboku, kiedy stoi nad toni jezioraw grach, do koci piersiowych przyciska gwk, jakby j pragn wgnie, wprowadzi na powrt we wntrznoci y swoich, wtuli caego w serce rozszarpaneod boleci i z nim razem uj w zawiaty, na pagrki wiecznoci. Widzi z pieczary swej Fortunatus nieszczliwego, kiedy dojrza ju mier idc ku wezgowiu i bawi si po raz ostatni rczkami dzieciny swojej, zlewa na bogosawiestwo, jak mwi Pismo, piersi i ywota, a ona krekorze i gdzioli wesoo jak ptaszek w wiosenne rano, pyta si o ndzne rzeczy biecej godziny, nic a nic nie wiedzc, jaka to rka nad ni si wznosi. Nie mg doczeka pitej rocznicy urodzin swego jedynaka, jako w Hektor, ktry w szyszaku bojowym, syna drogiego caujc ipieszczc rkoma, mwi modlitw do Zeusa i bogw: "Niech o nim kiedy powiedz: O wiele by lepszym od ojca". Kt stworzy dzieje tamtego ywota? Azalita sama rka tworzy dobro i ze? Czemu tak bez rachuby skrzywdzony jest umierajcy na korzy szczliwego Jakuba? Jaka to nagroda niebios okupi bole opuszczenia bezsilnego dziecka, stracenia go z oczu, wydarcia z ramion? C jest gorszego pod socem nad ow przepa cierpie ojcostwa? Puci samotne chopitko w wiat owadnity przez krokodyle i skorpiony, na ld, w ktry uderza niespodziane trzsienie ziemi, na morze, ktre gonitwa wszechwichrw zamienia na bezrozumnego kata... Myle konajc, e pjdzie samo jedno pomidzy zbiry ludzkie, e je bezbronne otocz przemdrze, chytrze ukryte, niezbadane choroby - trd i syfilis, ospa i tyfus, e stokro gorsze od chorb otocz je zbrodnie ludzkie, nieprzeliczone wymysy ajdactwa, co si ju form ywota stay, rozuzdane chuci i brudy... Myle, e czystymi oczyma, w ktrych zamknity jestfirmament niewinnoci, bdzie widziao owwalk zbjcw ze zbjcami, e z czasem stanie si samo jedn wicej sztuk jakiejgromady... Oto powiedzia w duchu swym Fortunatus, e zem jest ojcostwo i rodzenie. Zaprzysig przed swoj dusz, e nie chcemie syna, e zamordowaby zrodzonego wpord grzechw. Sam wyniesie ducha swego w pustyni ponad ludzie, jedynego urobi na obraz Ahuramazdy, i wwczas wyda wojn ciemnociom. Wywiedzie duch swj z bagna grzechw ludzkich, wydwignie z bot Arymana i stanie ponad wiatem jako wiekuista pochodnia... Rafa mia oczy spuszczone na wiersze ksiki, ale rozmowa, chocia pgosem wjego obecnoci prowadzona, przeszkadzaa mu rozumie tekst owego rozdziau Contra Fortunatum quendam Manichaearum presbyterum. Ksi, wypowiadajc zdania na p rozumiane przez nowego suchacza, co chwila zwraca na oczy swe przymglone, ciemniae, nie widzce, skierowane do wewntrz. W pewnej chwili oczy te oywiysi i ksi rzek innym gosem: - Tu ci bdziemy przeszkadzali rozmow nasz. Zdaje mi si, e wygodniej ci bdzie w pokoju, ktry jest obok. Rafa zabra ow ksig, cik jak narcze bukowego drzewa, i wyszed do ssiedniego pokoju. Bya to pracownia. Na rodku mieci si ogromny st, a dokoa niego stay fotele obite skr. Okno byo otwarte i na prost niego suna si w d stara grabowa aleja. Rafa przymkn drzwi i usiad w fotelu. Skoro tylko poczu,e jest sam, zaraz upad w oe duchowego lenistwa, da si ogarn doskonaej bezwadnoci woli. Gowa jego zsuna si na rozoone karty ksiki jak ciki, lity, ndzny kamie. Ani jednej myli, ani najsabszego uczucia! Jedno jeszcze, co by mogo dwign i podnieci; to znowu burgund. Z wolna, jak parny obok, przesuna si utajona dza w czystej swojej postaci, nie pochwycona jeszcze przez myl ani nawet przez ch. Czu to, e skoro si tylko obatwi z tumaczeniem aciny, pjdzie znowu do Jarzymskiego. Nic to, e przychodzi w nocyobmierze uczucie zego... Z najwiksz niechci zabra si do przekadu. Przyszo mu to z atwoci, wiksz nawet ni przewidywa. Nawyky w szkoach do zagadnie sofistycznych, z pewnym rodzajem satysfakcji wcign si w przedziwn dysput w. Augustyna z przeciwnikami Kocioa. , Mino poudnie i jesienny wieczr nadchodzi, gdy wreszcie skoczy wyznaczon prac. Odsuwa j z dziwnym uczuciem. Zdawao mu si, e myli, ktre przeoy,oyy i e si we wpatruj zastygymi oczyma... Z kart tej olbrzymiej ksiki wiona ubiega noc, jej widma i wzdychania. Licie o barwie jasnego mosidzu i licie o barwie rdzy elaza, wolno spywajc z grabw, z topl i lip, zasay sob ca dugo i szeroko alejki. Roztrcay promienie soca, ktre przez miejsca ogoocone, przez pustki wieo powstae wlewao si do gbi. Chd zimny powiewa z wskiej, dalekiej uliczki... Loa profanki Ksi Gintut przy pomocy "brata" Rafaa pisa swe dzieo szczeglne. Bya to niby historia zakonu templariuszw, ale dzieje stanowiy tylko to rzeczy. Waciwie za by to wykad systematu filozoficznego. Rafa z koniecznoci, wbrew woli, pogrony zosta w surowe studia rde do tej pracy, poczwszy od zamierzchych kultw religijnych Azji i Afryki, badania sekt u ich rde, a koczc na materiaach do historii Jakuba Bernarda Molaya, arcybiskupa z Bordeaux Bertranda de Got, pniejszego Klemensa V, Filipa z przydomkiem "le Bel" i ony jego, krlowej Joanny. Osobliwie krl Filip sta si osobistoci, z ktr si niemal przestaje. Cigle rwnie mia przed oczyma dziea w. Bernarda, nade wszystko jedno z nich, mianowicie Exhortatio ad Milites Templi. Czsto pisa te sowa, ktre z dziwn rozkosz to tu, to tam, w rnych miejscach tekstu ksi mu dyktowa: "yli nie majc adnej wasnoci, a nawet wasnej woli. Prosto odziani, pyem zakurzeni, opaleni sonecznym promieniem, zdawali si by niemiertelnymi za ycia, jak wiara, co ich ywia. Nic ich odwagi zachwia nie mogo, adna przeciwno nieozibia. Wielko niebezpieczestwa zdobia im zwycistwo. Kady krok ich by krokiem ku potomnoci". Te studia niewiele wpyny na usposobienieRafaa. Ani jeden krok jego nie zmierza kupotomnoci. Znuony i znudzony pisaniem wymyka si wieczorem w sekrecie do Jarzymka. Gra i hula. Ksi yjcy odludnie nie wiedzia o tym trybie ycia swego "brata" sekretarza, a jeszcze mniejmg wiedzie gruby a ciki Meister vom Stuhl. Zreszt Rafa ukrywa si doskonale.Mia wasny klucz od mieszkania i nikt, z wyjtkiem starego sugi, nie wiedzia o jego nocnych wycieczkach. Do loy uczszcza jak najpilniej i nigdy nie zasuy na kar za spnienie. Sumiennie paci skadki (z pienidzy wygranych w k. 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AAPccc4.J#c1 ]karty) i z wolna zyskiwa sobie opini dobrego brata u ludzi najlepszego towarzystwa. Wprowadzony do loy przez ksicia poniekd z koniecznoci, dla zupenego utajenia prac i schadzek z Mistrzem katedry, sta si nie tylko czonkiem najlepszego towarzystwa, lecz i poprawnym mularzem. Nikt nie zwraca teraz uwagi na jego sekretarstwo. Wszyscy wiedzieli, e jest torola przygodna, jak urzd w loy. Na uroczysto witojask loe warszawskie niemiecko-polskie: Zum goldenen Leuchter i Friedrich Wilhelm zur Sule pragny wystpi okazale, by mie oczym donosi Wielkiemu Wschodowi "na wschodzie" Berlina. Postanowiono tedy powoa do ycia rozsypane loe Sistr masonek i zczy je w jedn. Kilkanacie Sistr z l dawnych Wschodu polskiego mieszkao w Warszawie. Byy nowe kandydatki, pragnce z. nudw i dla mody wstpi do loy, byleby si jaka otwara, wic Polacy, pracujcy pospou z Niemcami, zakrztnli si ywo. W pocztkach czerwca powsta zawizek loyniewieciej i wnet by "afiliowany" do loy mskiej na wschodzie Warszawy, pod nazw Zum goldenen Leuchter. Odbyo si wkrtce pierwsze wsplne posiedzenie, wzbudzajc nadzwyczajne zainteresowanie w wiecie masoskim. Szeptano cigle, e Mistrz katedry pragnie wprowadzi do loy sw mod maonk, przed rokiem polubion, z ciekawoci wyliczano imiona sistr, ktre miay przyby. Rafa z zapaem wybra si na t niezwyk uroczysto. Loa tego wieczora bya przybrana nieco inaczej ni zwykle, cho tymi barwy. Mistrz zasiad na wzniesieniu.Brat Straszny stan za nim z mieczem i acuchem w rku. Wrd oglnego naprenia Mistrz katedry zabra gos i poleci Mistrzowi ceremonii oraz Wielkiemu Przewodnikowi uda si do sali ssiedniej i prosi zgromadzone tam siostry dawnych l polskich, aby weszy do wityni. Nim si ukazay, na dany znak Bracia zanucili piew: Witajcie, siostry swobody, Witajcie w wityni chway, Ktr rce witej zgody Dla dobra wiata zdziaay! Wznocie z bratnimi ofiary Podstawy cnoty otarzy I zcie na nich te dary, Co zdobi wolnych Mularzy! Po odbyciu ceremoniau wkroczyo do sali kilkanacie przekwitajcych albo ju zupenie przekwitych piknoci z ostatnichlat stanisawowskich. Siostry zoyy naprzd gazki oliwne u stp otarza, a pniej zajy miejsca w kolumnach. Wielki Mistrz otworzy lo i wygosi w jzyku francuskim powitanie i nauk. Gdy wyrzek ostatnie sowo i pikro uderzy motkiem, ktry dnia tego by przewizany wstg bkitn, z cicha, jakby oniemielony, zapyta, czy nikt nie ma adnego przedoenia. Mistrz ceremonii odpowiedzia, e. jest profanka, ktra pragnie by przyjt do towarzystwa masonek. Na pytanie: czy nikt si nie sprzeciwia tej probie, gdy zgromadzeni powstawszy wycignli prawe rce ku obrazowi, Przewielebny wysa jednego z Braci, aby kandydatk przygotowa. Rafa dowiadcza silnego uczucia niesmaku i zawodu. Damy, ktre mia przed oczyma, nie budziy w nim entuzjazmu, a i kandydatka, jak naleao przypuszcza, powikszy miaa liczb tych malowanych i fryzowanych zwalisk, przyoy nowy grymas zalotnoci do sumy wystudiowanych, ale dawno bezskutecznychumieszkw. Tote z jawn niechci myla o dugich ceregielach czekajcych go tej nocy w loy, dusznej jak ania rzymska. Brat Stuart znik by za drzwiamisali rozmyla, dobrze Rafaowi pamitnej,i dugo nie wraca. Tymczasem Mistrz zadawa Siostrze Mistrzyni masonek pytania z rytuau, na ktre ona wprawnie i z wyprchniaym wdzikiem odpowiadaa: - Que fant-il pour rendre une loge juste et parfaite? - Trois la composent, cinq la rendent juste,lept la rendent parfaite - Qui Bont-ils? - Le Vnrable, deux Surveillants, deux Compagnons et deux Apprentis. - Dans quelle loge avez-vous t reu? - Dans la loge Saint-Jean. - Pourquoi nos loges Bont-elles ddies Saint-Jean? - Parce que les Frres Maons qui s'toientunis pour la conqute de la Terre Sainte avoient choisi Saint-Jean pour patron... Wtem rozlego si twarde uderzenie we drzwi i po zwykych pytaniach oraz odpowiedziach stana na progu profanka. Oczy jej byy zawizane bardzo szerok przepask, ktra prawie ca twarz od czoa a do ust zasaniaa. Zota frdzla przepaski spada na ramiona nienej biaoci, na piersi obnaone. Spod zasony wida byo tylko przepych bujnych pozocistych wosw, w grecki pukiel krobylos zwizanych, i uchylone usta. Niepewne wiato szeciu lamp spirytusowych rzucao na t posta przerywany blask. Rafa spostrzeg uchylenie ust, trwoliwe uchylenie jak u trzyletniego dziecka, spostrzeg je i zamar w oczekiwaniu, tsknym a do boleci. Ani jedna myl nie bya w stanie wydwign si z jego mzgu. Serce bio coraz wolniej i tylko same wargi bezdwicznie kay: - O, wosy, wosy zote... O, usta, o, moje usta... Bracia i siostry na widok profanki trzykroprzyklasnli uderzajc rk po prawym biodrze. Dwaj Bracia Stuarci oprowadzili przybywajc dwakro dokoa loy, trzymajc j pod rce, po czym, umieszczona naprzeciwko Przewielebnego Mistrza katedry, z pochylon gow czekaa. On rzek: - Kobieto, kim jeste? - Nazywam si Helena de With. Usyszawszy ten gos Rafa o mao nie krzykn. Zdawi gos w piersiach i tylko palce jego prawej rki wpiy si jak szponyw do lew. Rozpacz i szczcie pyny przeze jak wiatr przez gazie drzewa. Przewielebny mwi co do profanki i plta si w tej przemowie jak aczek wydajcy lekcj. Nareszcie po nieskoczenie dugich pytaniach i odpowiedziach, po ceremoniach, ktre, zdawao si, trway dziesi lat, Rafa ze dreniem usysza te jego sowa: - Damy ci pierwszy promyk wiata, ktry ma kierowa twoimi krokami. Niech dadz pani de With pierwszy promyk wiata. Mga ez zasonia oczy Rafaa. Widzia, e kto zblia si do pani de With i odwizuje przepask. Machinalnie podnis sw szpad jak wszyscy, eby nad kandydatk utworzy stalowe sklepienie. Byski kling zasoniy mu twarz odkrywajc si spod przepaski, ale j ujrza za chwil. Bez oddechu, jakby bez wzruszenia, zimnym, obkanym wzrokiem zobaczy t twarz, oczy krlewskie, uki brwi i policzki cudniejsze od woni kwiatw wiosennych. Usysza znowu gos jej, gdy przysigaa wobec Stwrcy wszechrzeczy ina wszystko, co moe by witego dla kobiety uczciwej, e dochowa tajemnic pod kar miecza Anioa Niszczyciela. Rafa trzs si i dygota z zimna syszc te wyrazy. Wosy jeyy mu si na gowie, a wiatr miertelny owion czoo. Ky i pazury wilcze werzny si w jego gardo,motem biy go w dek piersiow, wamaysi pod ebra, a zielony blask lepiw ozion go wychodzc ze strasznej nocy. Przecudny gos brzmia jakoby pie spod nieba: - Oby ogie panujcy w wyszych powietrznych sferach ogarn moj dusz, a oczyszczajc j owieci na drodze cnoty... Brat Straszny potrzsn acuchem, zaoy go na szyj nowej uczennicy. Rafanie widzia, co si dziao, nie rozumia, czemu wstpujcej Siostrze przypito biayfartuch i dano biae rkawiczki. Nie rozumia ani jednego sowa z przemowy Mistrza; patrzc nie widzia, jak Mistrz z umiechem szczcia odda nowej Siostrze,a onie swej, pocaunek pokoju, mwic: - Pozwl, abym ci da pocaunek pokoju, a ty go oddasz Braciom i Siostrom, rwnie jak sowo, znak i dotknicie. Rafa by wtedy w sobie samym. Na nieznanym, tamtym wiecie. Krwawymi oczyma patrzy si w dusz swoj lec nadymicym niegu wrd pl. Widzia mier,ktra idzie. Nowo przyjta siostra posuwaa si z wolna, jak pikny duch, jak wzniosy a rozkoszny dwik wydobyty z najczarowniejszych strun wiolonczeli, oddajc braciom i siostrom pocaunek pokoju. Wycignit rk dotykaa palcw kadego i z cicha, z uszanowaniem i pokorwymawiaa tajemnicze "sowo" Feix, co znaczy: "Szkoa". Oczy jej byy spuszczone, a cudne, prawie odsonione piersi oddychay gboko. Kiedy zbliaa si, obszedszy rodek, do kolumny, w ktrej na samym kocu sta Rafa, powioda okiem z wyrazem lekkiej, mglistejniechci. Sza przecie dalej, wykonywajc rozkaz Mistrza. Tak przysza przed Rafaa.Wycigna rk i dotkna staww jego rki, podniosa oczy z szacunkiem i cich trwog, pewnie dla zbadania, czemu ta do tak dry, podniosa oczy jak na twarzkadego z Braci... Ale ujrzawszy tego ostatniego w szeregu, oniemiaa. Oczy jej nagle zastygy, twarz odchylia si jeszczebardziej w gr. Kolana pod ni zgiy si. Zdawao si, e padnie w ty. Wolno udwigna lecc gow. Wtedy umiech... - Feix - wyszeptaa drc jeszcze, ale w umiech caa pogrona jak w blask miesica. Usta jej zbliyy si do warg Rafaa i dotkny ich cichym, straszliwym municiem rozkoszy. W tej samej chwili szept, szept szczcia przemieniony w strach piorunowy, spyn z nich w usta kochanka: - O, Boe... Rozdzia 3 LOA UCZNIA W mrony wieczr marcowy Rafa jecha zksiciem saniami na ulic Mazowieck do penego tajemnic "czerwonego domu". Otulony w niedwiedzie futro, wzdryga sijednak od przykrych dreszczw wewntrznych i napadw gorca. Zdawao mu si, e konie biegn za prdko, pragn nawrci jeszcze, prosi o chwil przejadki po miecie... Jeszcze, jeszcze...Tymczasem furman zatrzyma konie na rogu ulicy i modzieniec podda si koniecznoci. Wyskoczy z sanek, zrzuci zramion szub i miao wszed za ksiciem w ciemne przejcia za bram. Kiedy przewodnik jego zastuka do pierwszych drzwi, otworzy je stary, zgarbiony sucy, odebra paszcze i wskaza rk korytarz prawie ciemny, ba rozwidniony tylko przez pomyk latarni daleko umieszczonej. Mimo woli Rafa zapina swj czarny frak na wszystkie guziki i przyciska do boku kapelusz. Napotkane drzwi otworzyy si. Ksi wprowadzi swego sekretarza do maej salki i wyszed. Gdy za chwil powrci, by we fraku zapitym na wszystkie guziki,w czarnych poczochach i pytkich trzewikach ze stalowymi klamrami. Spod jego fraka wysuwa si biay fartuch z jedwabiu, nie dosigajcy kolan, a z lewegoramienia na prawy bok sza szeroka, biaa szarfa. Na rku mia rkawiczki. Przeszli teraz w milczeniu przez dwa pusteizupenie ciemne pokoje. Z naga drzwi si piorunujco otwary i Rafa znalaz si sam jeden w sali wysokiej, sklepionej, ciemnej prawie, obitej suknem. By tam st czarny dziwnego ksztatu, a na nim trupia gowa, w ktr wstawiana wieca tlia si bynajmniej nie tajemniczo. Przychodzie powid oczyma wokoo i nie bez drenia zobaczy w ktach czaszki, piszczele, gnaty ludzkie. Zamiast wszake spodziewanego dawniej wzruszenia dowiadczy raczej drgawek gniewu. Wcieka si, e oto zostawiono umylnie trupie piszczele i gowy dla przestraszenia go jak durnia. Wspomnia swoje nocne przeprawy i zamia si czaszkom w oczy. Zamiast modlitwy i skupienia, tylekro zalecanej mu na t chwil przez ksicia, czu niecierpliwo sprzeciwiajc si wszelkiemu naboestwu. Za drzwiami sysza gwar przemw uroczystych, wygaszanych podniosym tonem, albo okrzyki chralne, jakby onierskie na placu mustry potwierdzenia. Ale oto po ciszy chwilowej wydwigna si z mroku i ciszy pie. Zrazu przez jeden gos zaczta, rozlaa si w chr szeroki: O, selig war dieses Pilgerleben An meines Freundes Arm durchlebt, Fest steht er wie ein Fels im Meere, Von Ungemach sein Haupt erhebt... Jeszcze brzmiaa pie, gdy byso wiato jakoby w rozdzielonym murze. Mikko odsuny si niewidzialne drzwi i stanli w ich wietle trzej mowie ubrani tak samo jak ksi. Znajdujcy si porodku mia na ramieniu obnaon szpad. Zbliywszy si do Rafaa w m rodkowy pocz mwi po polsku gosem cichym i agodnym. Z dugiej jego przemowy suchajcy zapamita powtarzane wielekro wyrazy: zaufanie i szczero, miosierdzie dla ubogich, posuszestwo, agodno, cierpliwo, odwaga i milczenie. Na zapytanie, czy trwa w zamiarze penienia wszelkich wymaga - odpowiedzia twierdzco. Wwczas trzej mowie znikli, znowu pozostawiajc go w samotnoci. Nim wszake zdoa przyj do siebie i uczu przyjemno odosobnienia,drzwi, jak poprzednio, rozstpiy si i te same osoby weszy powtrnie. Stojcy porodku zacz mwi na temat wymienionych siedmiu obowizkw, kadegoz nich znaczenie, wano i rozcigo oznaczajc w dugim wywodzie. Gdy na zadane w kocu pytanie: czy chce nalee do zgromadzenia praktykujcego te cnoty? -znowu twierdzco odpowiedzia, mwca daznak, a jego towarzysze przystpili do Rafaa i zaczli go rozbiera. cignli z niego frak, kamizelk i obnayli lew pier;cignli trzewik, poczoch i obnayli do kolana lew nog. Szerok i grub chust zawizali mu oczy. Wwczas usysza gos mwcy: - Zabieram kapelusz wapana, szpad, zegarek i wszelkie metale, jakiekolwiek masz przy sobie. Drzwi cicho zaszemray i da si sysze podniesiony gos, a po nim trzykro haaliwe przyklaskiwanie i chralny okrzyk: - Huze, huze, huze! Po chwili Rafa uczu, e stoi midzy dwoma ludmi, e kto jest przed nim i dotyka jego piersi kocem szpady. Gos takagodny poprzedniego mwcy brzmia terazdziko i nienawistnie w brutalnym zapytaniu: - Czego tu chcesz? - Chc by przyjty do spoecznoci wolnych mularzw... - rzek Rafa. - Stanie si zado twej woli - odpowiedziaten sam gos moe z niezmiernym narzekaniem twoim. Bacz, co mwi. Dwaj towarzysze, stojcy u boku przychodnia, poprowadzili go naprzd. Idcy przed nim zastuka. Obcy jaki gos znowu kilkakro zapytywa Rafaa: kim jest? z jakiego kraju? ile ma lat? czy trwa w zamiarze wstpienia do towarzystwa? - agdy udzieli odpowiedzi na kade z tych da, z trzaskiem drzwi si otwary i pytajcy przed chwil pchn go w rce dwu dozorcw stojcych obok, z woaniem:- Precz, nieszczliwy! Oddaj ci losowi twemu... Wwczas Rafa uczu, e go prowadz do sali wielkiej, ciepej, penej ludzi i wiata.Ustawiony twarz w jakim kierunku, ktrego ruchami nakazano mu trzyma si cile i cigle, usysza znajomy sobie dobrze gos ksicego przyjaciela, majorawojsk pruskich. Ten mwi: - Zuchwalco wiatowy! Jakie przedsiwzicie wiedzie ci tutaj? Moe prosta ciekawo? Moe ch przeniknicia skrytoci? Dryj! Dryj, nieszczliwy! Stoisz nad brzegiem przepaci, ktra ci si odgraa zgub ostateczn. Odpowiedz! Czyli prosta ciekawo wioda ci tutaj? - Nie. - Sowa twe nie starcz za dowd. Bracie Dozorco! przy koniec szpady do serca zuchwaego! Ka mu dla poszukiwania wiata odby drog z Zachodu na Wschd, a gdyby ujrza najlejszy w nim upr, przeszyj mu na wylot zdradzieckie serce! Wwczas Rafa uczu znowu mocno o piersw oparte ostrze szpady w tym miejscu, gdzie bije serce. Kto uj go za praw rk i prowadzi w pokrg sali. W pewnym miejscu kaza mu zoy gboki ukon, o kilka krokw dalej zaleci, eby si nisko schyli, jak gdyby si przechodzio pod nawisym sklepieniem, to znowu wysoko podnosi nog, jak dla ominicia przeszkody. Gdy go nareszcie prowadzono, jak sdzi, na dawne miejsce,dao si sysze tpe uderzenie drewnianego motka - i zaraz potem haas,krzyk, szczk broni. Rozlego si drugie uderzenie - i wszystko ucicho. Wtedy kto po niemiecku pyta drugiego: jaksi "przychodzie" sprawowa? - a tamten odpowiedzia, je z odwag. Da si sysze gos majora mwicego po polsku: - Prowadcie go pod stalowe sklepienie... Modzieniec usysza szczk wielu szpad uderzajcych jedna o drug i szed pod stalowym szczkiem schylony, w pokrg. Na kocu drogi znw odda pokon. Po raz trzeci ozwa si major: - Prowadcie go w te okropne strony, do ktrych my sami zbliamy si ze dreniem. Kacie mu dowiadczy skutkw paajcegoognia. Tak, Bracia moi! Dajcie mu pozna gwatowno wszystkich ywiow, a jeli zadry, rzucie go w otcha obok niego krc! Rafa uczu, e okoo jego twarzy ponie sucha ywica, to znowu, e z dwu stron leci na wiatr z miechw. Za chwil obalonok. 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AA Pc!c" X#)c$7r6go na taczki i wieziono po nierwnej pochylni. Wreszcie, pozostawiony na chwil w spokoju, zaj miejsce w kocu szeregu osb, ktre si wci naprzd posuway. W pewnej chwili usysza gos majora: - Ka mu zgi lewe kolano, pooy rk na Ewangelii, daj mu cyrkiel w rk. Niech koniec jego do serca swego przyoy... W tej chwili po raz pierwszy Rafa dowiadczy niewymownego, panicznego uczucia przestrachu. Sucha agodnej przemowy Mistrza, ktry mu tumaczy wano zoonej przysigi... Zawaha si. Jeszcze chwila, jeszcze jedno mgnienie okaizerwie si na rwne nogi, zedrze z oczu zason. Precz! Zimny pot obla go caego...Wtem rozlego si drewniane uderzenie motka i wol jego przetrcio. Uczu, e w tej samej chwili na ciemieniu gowy jego spoczy zimne koce kilkudziesiciu szpad.Zosta tym dotkniciem jakby do ziemi przybity, jakby przykrcony mutrami. Wola zgina do ostatniego dba, do znaku. Tunad nim rozleg si mikki, dobrotliwy gosksicia Gintuta, ktry czyta sowa przysigi. Rafa uradowa si do gbi, do cna, jak wwczas, kiedy spostrzeg, e uratuje Krzysia Cedr. Zacz powtarza cudze sowa z owym gbokim, przeraliwym, a przecie wcigajcym niezrozumieniem, z trwog dochodzc znw do szalestwa, do furii, do zanikania tchu, jak wwczas w Sandomierzu, kiedy pierwszy raz mia przystpi do konfesjonau. - Przysigam - powtarza - przed Bogiem Najwyszym, caego wiata Budowniczym, na zbawienie moje i na honor mj nieskalany, jako skrytoci Mularstwa z jak najwiksz dochowam pilnoci. Przysigam, i pki ycia mego, nie dam adnej pobudki, aeby skrytoci rozniesionebyy, nie dopuszcz, eby do wiadomoci publicznej bd napisane, sztychowane lub innym jakim bd sposobem podane byy. Nadto przysigam i obiecuj jak najwitobliwiej dochowa, a w razie koniecznoci krwi i yciem wszystkich statutw najpowaniejszej spoecznoci broni. W przypadku przestpienia pozwalam mie gardo przerznite, serce i wntrznoci wyszarpane i do morskiej rzucone przepaci, ciao moje na popi spalone i po wszystkich czciach wiata odwiatru rozproszone. Niechaj mi Najwyszy wiata Budowniczy udziela swej pomocy! Napotwierdzenie przysigi cauj sowa Zbawiciela mego... Ledwie nowy mularz ostatnie sowa wymwi, rzek Mistrz katedry: - Bracie Powicicielu, przybli czar do krwi! Rafa rozpozna, e to ksi stoi obok niego i e on nosi miano Powiciciela. Przystawiono mu pod serce chodne naczynie mosine. Zarazem usysza gos majora, ktrego ju w myli nazywa Przewielebnym Mistrzem katedry. Mistrz przytkn ostrze cyrkla do lewej piersi nowego ucznia i mwi po niemiecku: - W imi Najwyszego Budownika wiata... Nacisn mocno cyrkiel i goniej rzek: - Im Namen der gesetzmssigen, verbesserten und vollkommenen St. Johannis-Loge,. genannt "Zum goldenen Leuchter"... Trzeci raz nacisn cyrkiel i wygosi: - Moc powierzon mi, za zezwoleniem wszystkich Braci, przyjmuj ci jako uczniaMularza. Podnie si. Prowadcie go na Zachd. Ucze mia znowu obok siebie dwu ludzi. - Bracie Dozorco! - mwi Mistrz - zapytaj go, czy pragnie dostpi pierwszego stopniawiata? - Pragn... - rzek Rafa. Poczu gaszenie wiate, swd wiec i zadmuchiwanie pomienia ywicy. Zarazem usysza, e wszystkie kroki kieruj si kuniemu; i uczu ostrza wszystkich szpad na swoich piersiach. Znowu Meister vom Stuhl rzek uderzajc motkiem. - Bracie Dozorco, daj mu pierwszy stopie wiata. Wwczas odsunito nieco z oczu Rafaa przepask. Ujrza pomie spirytusu palcy si na wzniesieniu, gdzie siedzia Mistrz. Twarz majora, owietlona kiedy niekiedy przez migotliwy pomie, ukazywaa si jakoby wchmurze. Rozlego si drugie uderzenie i znowu wyej odsunito opask. Gdy po raz trzeci mia uderzy motek, Mistrz mwi grone sowa gosem tak niegronym, e Rafa peen by wesooci i figlarnych konceptw. - Dryj wapan, gdyby mia zosta wiaroomc! Dryj! Nie dra ani troch. - Wszystkie zwrcone ku tobie ore przeszyj zdradzieckie serce twoje, gdybykiedy zama przysig! Z wolna zaczto lo owieca, a w caym zgromadzeniu stala si solenna cisza. Rafaznowu zosta sam midzy dwoma dozorcami, ci za ktrzy przed chwil kierowali przeciw niemu swe szpady, uszykowali si we dwa szeregi, inni zajli poprzeczne awy, jeszcze inni - odosobnione miejsca przy stolikach. Stojcyw szeregu trzymali szpady w rku. Najprzewielebniejszy zapyta: - Czego chcesz, moci panie? - wiata - rzek Rafa. - Dozorcy! udzielcie przyjtemu wielkiego wiata! Za trzecim uderzeniem zdjto z oczu Rafaa zason. - Bracie mj - rzek Mistrz swoim dobrym,radosnym gosem - jeste do nas za uczniaprzyjty. Jeli na to zasugiwa bdziesz, nie tylko te wydobyte, ale wszystkie na caej ziemi ore Braci popiesz ku twej obronie. Brat Rafa ogarn to miejsce ciekawym spojrzeniem. By w sali obitej suknem niebieskim. W gbi jej sta tron ze zotymi ozdobami. Przed tronem by otarz, a wyej st ze wiecznikiem trjramiennym. Po bokach wznosiy si dwie piowe kolumny. Na jednej z nich dostrzeg liter B, na drugiej J. W pobliu kolumn stay dwa wielkie lichtarze z poncymi wiecami, w gbi, obok otarza - trzeci. Tu przed sob mia kobierzec z dziwnymi znakami. - Zur Ordnung! - rzek Mistrz. Wszyscy schowali szpady do pochew. Nareszcie zasoniono nowemu uczniowi rami i kazano mu i naprzd, stawiajc stopy pod ktem prostym. Gdy postawi siedm takich krokw, rzek Mistrz: - Postawcie go na cyrklu mdroci, na wgielnicy szczeroci, na gwiedzie pomienistej. Wykona znowu trzy trudne kroki we wskazanych miejscach. Mistrz zwrci si do niego z dug i serdeczn przemow, wrczajc mu podane przez mistrza obrzdw na aksamitnej poduszce: fartuch haftowany z jedwabiu, biae rkawiczki mskie i biae rkawiczki damskie (znak czci dla kobiety), a wreszcie nauczy go znaku ucznia, to jest przykadania do garda rki zoonej w ksztat wgielnicy, oraz powitania braterskiego. Gdy te wszystkie ceremonie zakoczyy sipocaunkiem Mistrza, Rafa, oddany dozorcom, wysucha dugiego i zagmatwanego wykadu kobierca. Niewiele z tego zrozumia. W gowie mia szczeglny szum i ogie, w skroniach czu bicie krwi. Nie znane mu twarze Braci przejmoway go teraz uczuciem nieokrelonym. Wiedzia, e jest ju z nimi zczony na zawsze, a przecie byli dla niego obcy i jakby wrogowie. Przewielebny uderzy motkiem i zapyta: - Bracie Pierwszy Dozorco, ktra jest godzina? - Pnoc. - Poniewa jest pnoc, owiadcze w rzdach swoich, e zamylam t sprawiedliw i doskona lo ucznia zamkn przez trzy uderzenia wielkie i otworzy lo stoow. Trzy uderzenia Mistrza, powtrzone przez dozorcw, zamkny posiedzenie. Zgromadzeni przeszli korytarzem do innej sali, gdzie ju byy zastawione stoy. Bya to duga izba z nagimi cianami. Mistrz katedralny zasiad porodku, obok niego z prawej strony ksi, a tu przy tych dygnitarzach posadzono Rafaa. Stoy byy ustawione w podkow i nowy mularz widzia ze swego miejsca wszystkich wspbraci. Sdzi, e teraz skocz si ju obrzdy, ale si zawid. Mistrz, zwrcony do dozorcw, owiadczy uroczycie: - Loa stoowa ucznia jest otwarta i kady Brat moe pracowa wedle projektu pracy, jaki dany bdzie. Gdy uderzy motkiem, milczce a dotychczas towarzystwo poczo rozmawia. Bracia sami roznosili potrawy. W drugim rzdzie poza nakryciami stay butelki z winem i szklanki okrge dziwnegoksztatu, ze rznitymi symbolami, a dnami grubymi na cal. Po trzecim daniu Mistrz uderzywszy motkiem mwi: - Bracia, napenijcie strzelby prochem tgim! Bracia usugujcy napenili szklanki winem biaym. - Czy wszystkie strzelby nabite s prochemtgim? - Wszystkie - rzek Brat Dozorca. - Damy ognia ten pierwszy raz za zdrowie krla i pana naszego Fryderyka Wilhelma! Rka prawa do strzelby, strzelba do lica, do ust, ognia! Wszyscy spenili puchary. Ujrzawszy to Mistrz komenderowa: - Strzelba do lewej piersi, do prawej, do rodka piersi, dwa razy uczyni trjkt! Bracia sprawnie, jak jeden, wykonali t komend. Stawiajc szklanki uderzyli nimi jednoczenie wszyscy z gonym haasem. Po wtre w ten sam sposb wypito zdrowieWielkiego Mistrza, Landes-Gross-Meistra, Brata Fryderyka von Castillon, profesora filozofii w krlewskiej Akademii Berlina, pniej zdrowie Wielkiego Wschodu, Mistrzakatedry, urzdnikw loy "Zoty lichtarz" i wieo przed miesicem powstaej "na wschodzie" Warszawy loy pod nazw Friedrich Wilhelm zur Sule, wreszcie zawizujcej si loy sistr masonek. Wypite wino dziaao na Rafaa w sposb nadzwyczajny. Nie by pijany, nie by nawet podochocony. Teraz jego myli zaczy y. Widzia jasno, rozumia jak nigdy w yciu, co si z nim dzieje i by wszystkiemu rad. Mska, potna sia pyna teraz w jego yach, ramiona dwigay si do czynu, umys by ostry jaktopr. Spoglda w oczy nowych swych Braci, w jedne oczy po drugich, w twarze Niemcw i Polakw, po raz pierwszy widziane, i w kadym oku widzia si nieubagan, tak sam jak w sobie. Wtem Mistrz katedry wsta mwic: - Ostatni ten raz wystrzelimy za zdrowie wszystkich masonw, od bieguna do biegunaziemi, wic przed wystrzaem uczycie, Bracia, na znak tej tajemniczej ligi, cigy acuch, czc ogniwo z ogniwem. Wwczas rozlega si pie Braci, mwicych po polsku: Jedno jest kamie wgielny I przybytek okazay, Gdzie Budownik Niemiertelny da od nas wiecznej chway. W nim to moralni Mularze, Wzgardziwszy przesdem wiata, Cnocie stawiaj otarze, W cnotliwym uznaj Brata... Wszyscy stanli w otworze stou i podali sobie rce. Mistrz poda rce Dozorcom, ciBraciom sucym, urzdnicy midzy sob wszyscy a do Rafaa, najnowszego ucznia.okie prawej rki kadego czy si z lewym okciem ssiada, a do spocza najego ramieniu. Wszystkie oczy skieroway si ku oczom Mistrza, utopiy w nich i tak na dugo zastygy. Jake dziwnymi stay si te oczy Mistrza katedry! Jake byy wzniose, potne, jake byy silne i wszechobejmujce! Ogromny, straszliwy dreszcz jak cios zatrzs caym ciaem Rafaa, spad powoli do jego stp i zdao si, jak gdyby wsik w ziemi... Rozdzia 4 LOA PROFANKI Ksi Gintut przy pomocy "brata" Rafaa pisa swe dzieo szczeglne. Bya to niby historia zakonu templariuszw, ale dzieje stanowiy tylko to rzeczy. Waciwie za by to wykad systematu filozoficznego. Rafa z koniecznoci, wbrew woli, pogrony zosta w surowe studia rde do tej pracy, poczwszy od zamierzchych kultw religijnych Azji i Afryki, badania sekt u ich rde, a koczc na materiaach do historii Jakuba Bernarda Molaya, arcybiskupa z Bordeaux Bertranda de Got, pniejszego Klemensa V, Filipa z przydomkiem "le Bel" i ony jego, krlowej Joanny. Osobliwie krl Filip sta si osobistoci, z ktr si niemal przestaje. Cigle rwnie mia przed oczyma dziea w. Bernarda, nade wszystko jedno z nich, mianowicie Exhortatio ad Milites Templi. Czsto pisa te sowa, ktre z dziwn rozkosz to tu, to tam, w rnych miejscach tekstu ksi mu dyktowa: "yli nie majc adnej wasnoci, a nawet wasnej woli. Prosto odziani, pyem zakurzeni, opaleni sonecznym promieniem, zdawali si by niemiertelnymi za ycia, jak wiara, co ich ywia. Nic ich odwagi zachwia nie mogo, adna przeciwno nieozibia. Wielko niebezpieczestwa zdobia im zwycistwo. Kady krok ich by krokiem ku potomnoci". Te studia niewiele wpyny na usposobienieRafaa. Ani jeden krok jego nie zmierza kupotomnoci. Znuony i znudzony pisaniem wymyka si wieczorem w sekrecie do Jarzymka. Gra i hula. Ksi yjcy odludnie nie wiedzia o tym trybie ycia swego "brata" sekretarza, a jeszcze mniejmg wiedzie gruby a ciki Meister vom Stuhl. Zreszt Rafa ukrywa si doskonale.Mia wasny klucz od mieszkania i nikt, z wyjtkiem starego sugi, nie wiedzia o jego nocnych wycieczkach. Do loy uczszcza jak najpilniej i nigdy nie zasuy na kar za spnienie. Sumiennie paci skadki (z pienidzy wygranych w karty) i z wolna zyskiwa sobie opini dobrego brata u ludzi najlepszego towarzystwa. Wprowadzony do loy przez ksicia poniekd z koniecznoci, dla zupenego utajenia prac i schadzek z Mistrzem katedry, sta si nie tylko czonkiem najlepszego towarzystwa, lecz i poprawnym mularzem. Nikt nie zwraca teraz uwagi na jego sekretarstwo. Wszyscy wiedzieli, e jest torola przygodna, jak urzd w loy. Na uroczysto witojask loe warszawskie niemiecko-polskie: Zum goldenen Leuchter i Friedrich Wilhelm zur Sule pragny wystpi okazale, by mie oczym donosi Wielkiemu Wschodowi "na wschodzie" Berlina. Postanowiono tedy powoa do ycia rozsypane loe Sistr masonek i zczy je w jedn. Kilkanacie Sistr z l dawnych Wschodu polskiego mieszkao w Warszawie. Byy nowe kandydatki, pragnce z. nudw i dla mody wstpi do loy, byleby si jaka otwara, wic Polacy, pracujcy pospou z Niemcami, zakrztnli si ywo. W pocztkach czerwca powsta zawizek loyniewieciej i wnet by "afiliowany" do loy mskiej na wschodzie Warszawy, pod nazw Zum goldenen Leuchter. Odbyo si wkrtce pierwsze wsplne posiedzenie, wzbudzajc nadzwyczajne zainteresowanie w wiecie masoskim. Szeptano cigle, e Mistrz katedry pragnie wprowadzi do loy sw mod maonk, przed rokiem polubion, z ciekawoci wyliczano imiona sistr, ktre miay przyby. Rafa z zapaem wybra si na t niezwyk uroczysto. Loa tego wieczora bya przybrana nieco inaczej ni zwykle, cho tymi barwy. Mistrz zasiad na wzniesieniu.Brat Straszny stan za nim z mieczem i acuchem w rku. Wrd oglnego naprenia Mistrz katedry zabra gos i poleci Mistrzowi ceremonii oraz Wielkiemu Przewodnikowi uda si do sali ssiedniej i prosi zgromadzone tam siostry dawnych l polskich, aby weszy do wityni. Nim si ukazay, na dany znak Bracia zanucili piew: Witajcie, siostry swobody, Witajcie w wityni chway, Ktr rce witej zgody Dla dobra wiata zdziaay! Wznocie z bratnimi ofiary Podstawy cnoty otarzy I zcie na nich te dary, Co zdobi wolnych Mularzy! Po odbyciu ceremoniau wkroczyo do sali kilkanacie przekwitajcych albo ju zupenie przekwitych piknoci z ostatnichlat stanisawowskich. Siostry zoyy naprzd gazki oliwne u stp otarza, a pniej zajy miejsca w kolumnach. Wielki Mistrz otworzy lo i wygosi w jzyku francuskim powitanie i nauk. Gdy wyrzek ostatnie sowo i pikro uderzy motkiem, ktry dnia tego by przewizany wstg bkitn, z cicha, jakby oniemielony, zapyta, czy nikt nie ma adnego przedoenia. Mistrz ceremonii odpowiedzia, e. jest profanka, ktra pragnie by przyjt do towarzystwa masonek. Na pytanie: czy nikt si nie sprzeciwia tej probie, gdy zgromadzeni powstawszy wycignli prawe rce ku obrazowi, Przewielebny wysa jednego z Braci, aby kandydatk przygotowa. Rafa dowiadcza silnego uczucia niesmaku i zawodu. Damy, ktre mia przed oczyma, nie budziy w nim entuzjazmu, a i kandydatka, jak naleao przypuszcza, powikszy miaa liczb tych malowanych i fryzowanych zwalisk, przyoy nowy grymas zalotnoci do sumy wystudiowanych, ale dawno bezskutecznychumieszkw. Tote z jawn niechci myla o dugich ceregielach czekajcych go tej nocy w loy, dusznej jak ania rzymska. Brat Stuart znik by za drzwiamisali rozmyla, dobrze Rafaowi pamitnej,i dugo nie wraca. Tymczasem Mistrz zadawa Siostrze Mistrzyni masonek pytania z rytuau, na ktre ona wprawnie i z wyprchniaym wdzikiem odpowiadaa: - Que fant-il pour rendre une loge juste et parfaite? - Trois la composent, cinq la rendent juste,lept la rendent parfaite - Qui Bont-ils? - Le Vnrable, deux Surveillants, deux Compagnons et deux Apprentis. iatr z miechw. Za chwil obalonok. 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AA%Pqc&('mc(#7)*c*\9&- Dans quelle loge avez-vous t reu? - Dans la loge Saint-Jean. - Pourquoi nos loges Bont-elles ddies Saint-Jean? - Parce que les Frres Maons qui s'toientunis pour la conqute de la Terre Sainte avoient choisi Saint-Jean pour patron... Wtem rozlego si twarde uderzenie we drzwi i po zwykych pytaniach oraz odpowiedziach stana na progu profanka. Oczy jej byy zawizane bardzo szerok przepask, ktra prawie ca twarz od czoa a do ust zasaniaa. Zota frdzla przepaski spada na ramiona nienej biaoci, na piersi obnaone. Spod zasony wida byo tylko przepych bujnych pozocistych wosw, w grecki pukiel krobylos zwizanych, i uchylone usta. Niepewne wiato szeciu lamp spirytusowych rzucao na t posta przerywany blask. Rafa spostrzeg uchylenie ust, trwoliwe uchylenie jak u trzyletniego dziecka, spostrzeg je i zamar w oczekiwaniu, tsknym a do boleci. Ani jedna myl nie bya w stanie wydwign si z jego mzgu. Serce bio coraz wolniej i tylko same wargi bezdwicznie kay: - O, wosy, wosy zote... O, usta, o, moje usta... Bracia i siostry na widok profanki trzykroprzyklasnli uderzajc rk po prawym biodrze. Dwaj Bracia Stuarci oprowadzili przybywajc dwakro dokoa loy, trzymajc j pod rce, po czym, umieszczona naprzeciwko Przewielebnego Mistrza katedry, z pochylon gow czekaa. On rzek: - Kobieto, kim jeste? - Nazywam si Helena de With. Usyszawszy ten gos Rafa o mao nie krzykn. Zdawi gos w piersiach i tylko palce jego prawej rki wpiy si jak szponyw do lew. Rozpacz i szczcie pyny przeze jak wiatr przez gazie drzewa. Przewielebny mwi co do profanki i plta si w tej przemowie jak aczek wydajcy lekcj. Nareszcie po nieskoczenie dugich pytaniach i odpowiedziach, po ceremoniach, ktre, zdawao si, trway dziesi lat, Rafa ze dreniem usysza te jego sowa: - Damy ci pierwszy promyk wiata, ktry ma kierowa twoimi krokami. Niech dadz pani de With pierwszy promyk wiata. Mga ez zasonia oczy Rafaa. Widzia, e kto zblia si do pani de With i odwizuje przepask. Machinalnie podnis sw szpad jak wszyscy, eby nad kandydatk utworzy stalowe sklepienie. Byski kling zasoniy mu twarz odkrywajc si spod przepaski, ale j ujrza za chwil. Bez oddechu, jakby bez wzruszenia, zimnym, obkanym wzrokiem zobaczy t twarz, oczy krlewskie, uki brwi i policzki cudniejsze od woni kwiatw wiosennych. Usysza znowu gos jej, gdy przysigaa wobec Stwrcy wszechrzeczy ina wszystko, co moe by witego dla kobiety uczciwej, e dochowa tajemnic pod kar miecza Anioa Niszczyciela. Rafa trzs si i dygota z zimna syszc te wyrazy. Wosy jeyy mu si na gowie, a wiatr miertelny owion czoo. Ky i pazury wilcze werzny si w jego gardo,motem biy go w dek piersiow, wamaysi pod ebra, a zielony blask lepiw ozion go wychodzc ze strasznej nocy. Przecudny gos brzmia jakoby pie spod nieba: - Oby ogie panujcy w wyszych powietrznych sferach ogarn moj dusz, a oczyszczajc j owieci na drodze cnoty... Brat Straszny potrzsn acuchem, zaoy go na szyj nowej uczennicy. Rafanie widzia, co si dziao, nie rozumia, czemu wstpujcej Siostrze przypito biayfartuch i dano biae rkawiczki. Nie rozumia ani jednego sowa z przemowy Mistrza; patrzc nie widzia, jak Mistrz z umiechem szczcia odda nowej Siostrze,a onie swej, pocaunek pokoju, mwic: - Pozwl, abym ci da pocaunek pokoju, a ty go oddasz Braciom i Siostrom, rwnie jak sowo, znak i dotknicie. Rafa by wtedy w sobie samym. Na nieznanym, tamtym wiecie. Krwawymi oczyma patrzy si w dusz swoj lec nadymicym niegu wrd pl. Widzia mier,ktra idzie. Nowo przyjta siostra posuwaa si z wolna, jak pikny duch, jak wzniosy a rozkoszny dwik wydobyty z najczarowniejszych strun wiolonczeli, oddajc braciom i siostrom pocaunek pokoju. Wycignit rk dotykaa palcw kadego i z cicha, z uszanowaniem i pokorwymawiaa tajemnicze "sowo" Feix, co znaczy: "Szkoa". Oczy jej byy spuszczone, a cudne, prawie odsonione piersi oddychay gboko. Kiedy zbliaa si, obszedszy rodek, do kolumny, w ktrej na samym kocu sta Rafa, powioda okiem z wyrazem lekkiej, mglistejniechci. Sza przecie dalej, wykonywajc rozkaz Mistrza. Tak przysza przed Rafaa.Wycigna rk i dotkna staww jego rki, podniosa oczy z szacunkiem i cich trwog, pewnie dla zbadania, czemu ta do tak dry, podniosa oczy jak na twarzkadego z Braci... Ale ujrzawszy tego ostatniego w szeregu, oniemiaa. Oczy jej nagle zastygy, twarz odchylia si jeszczebardziej w gr. Kolana pod ni zgiy si. Zdawao si, e padnie w ty. Wolno udwigna lecc gow. Wtedy umiech... - Feix - wyszeptaa drc jeszcze, ale w umiech caa pogrona jak w blask miesica. Usta jej zbliyy si do warg Rafaa i dotkny ich cichym, straszliwym municiem rozkoszy. W tej samej chwili szept, szept szczcia przemieniony w strach piorunowy, spyn z nich w usta kochanka: - O, Boe... Rozdzia 5 POKUSZENIE Helena de With bkaa si po swym buduarze. Gruby dywan tumi szelest jej krokw, adamaszkowe ciany zasaniay odzewntrznego szmeru. Byo dokoa niej cicho, cicho i ciemno. Parna noc czerwcowazesza na ogrd i dom, obja wszystko wrzcym uciskiem. Licie drzew zasaniajce okna wisiay nieruchomie i ciko, jak pyty motem wykute z elaza...Helena zbliaa si do okien, wychodzia na balkon wiszcy ponad trawnikiem, znowu cofaa si w gb pokoju, miotajc si bez wiedzy, bez woli... Palia j suknia na ramionach i biodrach, cisny j cimy ze liskiego atasu, dolegao jej zwizanie nieobjtych, nieogarnionych, cikich wosw. Tysic jurazy pomylaa, eby zrzuci suknie i rozpuci wosy, ale za kadym razem rce jej opaday bezwadnie i splatay si z boleci. Spogldaa w czarn noc stojcmidzy pniami drzew, w noc sabo poczerwienia u brzega od nie zastygej jeszcze arnicy wiec/ornej czy nadchodzcego ju wschodu, w noc upaln jak elazo, gdy stygnie, i usta jej szeptay ciche, sekretne, zakazane, w tsknocie poczte wyrazy. Wlepiaa wzrok w aleje niewidoczne, ktrych gbokie jaskinie przejmuj zmysowym lkiem, rozkosznym strachem, i suchaa, jak przed ni i za ninieruchom i wieczn jest cisza nocy. Wycigaa ku ogrodowi stsknione rce i stsknione usta, przycisna do pustki czoo pragnce wsparcia, kada je na ramieniu nocy, a rozchylonymi nozdrzami chwytaa cierpk wo narcyzw, guch, niem, bezdenn wo tsknoty. Jake dziwn bya dla niej ta duszna noc, jake bya osobn, odmienn i jedyn w yciu! Porywaa ku sobie, ku gbiom penym rozkoszy niewysowionej, ktrych przecienie da zazna nigdy... Dugie pogody, suche wiatry i morze upau skaday si na ni, tworzyy j od tygodni. Staa teraz nad ziemi straszna i urocza, mocna a nieprzemoona, woajc z gbokich ciemnoci. Rado wznosia si na kbach zapachw z mroku jej, rado wszystko ogarniajca, wspaniaa, olbrzymimi ruchy wyzwalajca ciao i dusz. Ale nie sama ta rado dawaa szczcie Och, nie! Bya tylko jak gdyby nadziej szczcia, ktre jest w pobliu, kry dokoa domu, czai siw supach dymicych aromatw, czeka i lkliwy krok stawia hez szelestu. Serce biow Helenie de With twardymi ciosami, a uderzenia jego rozlegay si w uszuch jak kroki szczcia nadchodzcego. W jednym miejscu, midzy obokami lici, wida byo czyste, granatowe niebo i miliardy na nim gwiazd. Gwiazdy byy jaskrawe, bliskie ziemi, brylantowe. Zdawao si oku, e widzi ich bryy i ostre kanty. Helena wzniosa oczy ku wiekuistej nieskoczonoci nieba i staa tak dugo, koyszc si agodnym, melodyjnym ruchem. Syszaa w sobie jakoby melodi gwiazd, piew ich wdzierajcy si do sercaniewidzialnymi drogami, jak wdziera si do duszy zapach kwitnacego ogrodu. Mwiy gwiazdy: Czyme ty jeste, ktry chciae nazwa mi on? Kto ty jest i skd wzie prawo nad moj piknoci? C mi ty w darze przyniesiesz? Czy masz oczy, ktre bym kochaa a do mierci za dziewiczo moj? Czy masz wosy, ktre si ni upione i w nocy i w zamyleniu chodzcej we dnie? Potworny jeste i obmierzy w twojej mdroci i dobroci, z umiechem cnoty na ustach i od szukania po ziemi prawdy ze zmarszczkami na czole! Gowa twoja jest zimna i cika, sowa twoje elazne, mdrei obojtne. Nie pachnie ani jeden wyraz, nieobudzi alu ani tsknoty.. Gardz wszystkimisowy twoimi wysnutymi ze starych ksig, wspaniaym, wszystkowiedzcym umiechem i gorzkimi a szczerymi zami nad ndz i maoci czowieczego rodu! Gardz twoim niezwycionym rozumem i wspaniaym sercem! Jeli jest wyszy nade mnie, to tob za towanie gardz! Jeli jest lepszy ode mnie, to tob gardz po stokro! Nie chc, eby mia prawo do jednego palca mej rki, do jednego wosa mej gowy. Wszystkam jest jego w marzeniach caej modoci, wszystka jestem od stp do gowy, od wosa na gowie do maego palca u nogi, wszystkam jest jego! Sowa jego szeleszcz za mn, wzdychaj we mnie i pograj si w moje oczy. Czy patrz na fal morza, na widoki ziemi, na oboki nieba -- widz jego spojrzenie. Usta jego czerwieni si od krwi jak re w moim ogrodzie, czarne brwi zsuwaj si potnie od wadzy strasznej i sodkiej nade mn, nad moj dusz i ciaem, od wadzy, ktr tak kocham. Za jego szczcie na ziemi daabym sobie bez alu uci t rk, za jego tak sam mio daabym sobie wyrwa piersi, a za to, ebyw guche noce by jego, daabym sobie wyupa oczy... kaa nie ronic zy z oczu. Szarpaa cudnymi palcami elazne ozdoby balkonu jakoby powrozy niedoli, ktre j opasyway, i wia si na miejscu jak nadeptana mija. Ale oto ramiona jej zadray od niewiadomych dotkni zapachu klombw. Wzburzona nienawi ucicha w sercu. Co jak wietrzyk lekkie i wonne owiono jej czoo, gow, poruszyo wosy i spyno na obnaon szyj. Uczua w sercu swym zniewymown pokor powiew szczcia. Zoya rce na piersiach, schylia gow...Przez serce jej pyny wtedy marzenia: Widz usta jego przy moich piersiach, a czoo przy nagim ramieniu. Wosy jego gowy s na rce mej obnaonej, a biae czoo naprzeciwko ust. Czerwone s jego wargi jak re z mego ogrodu, a ruchome s i arliwe jak krew, kiedy wytrynie ze wieej rany i uchodzi. Biae zby byskajmidzy umiechnitymi wargami jak krtka wiosenna byskawica. Kt to mi cauje w tej ciszy i ciemnoci? Czy to ty mi caujesz, byskawico? Czy to wy, re? Czy to ty mi caujesz, mody mj cieniu? Echo moje w grach, bkitne widmo na drogach morza, oboku mj na niebie? Duszo mej duszy?... Rozdzia 6 TAM... W pierwszych dniach lipca pani de With wyjechaa z Warszawy na kuracj do Bardyjowa. Do granicy austriackiej nad Pilic jechaa swymi rozstawnymi komi, a dalej odbya podr dyliansem pocztowym.Niezwykle krtko zatrzymaa si w Krakowie. Co dziwniejsza, powzia nage postanowienie odwiedzenia swych stron macierzystych, Dersawic, dbr swoich w Sandomierszczynie. Ochmistrzyni i pannom sucym kazaa czeka na siebie w Krakowie, a sama wczesnym rankiem wyjechaa, gdy suce jeszcze spay. Uczynia to tak niespodziewanie bez poprzedniego rozwaenia sprawy, jak to miaa we zwyczaju, e stara Balbisia, ochmistrzyni, ktra j wyniaczya i wychowaa, z podziwu wyj nie moga. Tymczasem pani de With jechaa co prdzej, ale nie w stron Sandomierza. Sutopacia pocztylionom od stacji do stacji, zmieniaa konie i pdzia w tumanach kurzupo urwistych grskich drogach. Gdy w ostatnim miasteczku, ktrego ju w nocy dosiga, wysiada przed ndzn ydowsk ober, bya okryta pyem od stp do gowy. Rozognione jej oczy szukay czego - i znalazy. Rafa Olbromski stan przy drzwiczkach powozu i uciskiem mocnym jak wieczny lub obj jej rk. Zamiaa si krtko, gardowym miechem, i rwnie mocno rk jego przygarna do serca. - Pojedziemy dalej... - szepna. - Nie! Tu zostamy - baga pochylony ku niej. - Pojedziemy dalej! - rzeka stanowczo, zamknwszy oczy przed jego oszalaym spojrzeniem. - Czy s konie? - S... ale tu zostamy... - Jedziemy! Rafa odszed, eby wyda rozkaz. Helena wyskoczya, wesza do obery i usiada w kcie pustej izby. wiecia si tam ju na szynkwasie ojowa wieczka. Po chwili on przyszed i stan w taki sposb, eby j od wiata i ydowskich oczu zasoni. Ale korzysta z tej samej chwili: patrza na ni. W pciemnoci widzieli wzajem tylko swe oczy i tonli w nich zapamitawszy si na mier. Bya to rozkosz zaiste miertelna, wyzwolona, naga, szczcie jednej chwili, trwajce przez wieczno. Teraz dopiero czuli oboje, jak straszliwie i nad ycie si kochali. Gdyby jedn chwil trzeba byo odda, cofn, odj sobie za cen ycia, zrzekliby si ycia z drwicym miechem. Sowa, jak ciary bez wartoci, zwayy si i upady na dno dusz. Tylko anielskie umiechy wzajemnego pozdrowienia, jak o wicie mga sucha z ziemi ukwieconej, wstay i rozszerzyy siw oczach i ustach. Da si sysze na brukowanym podcieniu radosny ttent kopyt koskich i hulaszczy ado gromu podobny turkot k. Rafa uczyniznak gow, e ju czas. Ale jego towarzyszka nie podnosia si z miejsca. Odsun si od wiata i zajrza w oczy. Siedziaa nieruchoma z oczyma idcymi za nim, z umiechem zaczarowanym. Rondo kapelusza zwizanego pod brod oskrzydlao jej twarz. Tylko niektre pasma wosw wymykay si wzdu policzkw. Szary paszcz podrny z pospolitego ptna okrywa j ca od stpdo szyi. Rce leay bezwadnie, splecione na kolanach. Bya tak przecudowna, tak nieznana, tak obca, a zarazem tak do jego istoty naleca, wydarta z gbi piersi, e jak skamieniay nie mg si poruszy. To jest Helena z Dersawic? Sta w oboku powietrza uszczliwionym przez jej obecno i powtarza stokro wpewnik, e ona jest na pewno tu, gdzie na ni czeka tyle godzin w spazmach tsknotyi paroksyzmach zwtpienia. Nierycho, nierycho przesuna si w jego duszy smuga askawego wiata, ciepa i wonna myl, e to jest pierwsza chwila, pierwsza godzina i pierwszy dzie, e nastanie szereg godzin bogosawionych, dni szczliwych szereg nieskoczony. Ta sama myl odbia si w jej oczach, w ustach i na czole. Ujrza j wszystk rozkwit jak jerychoska ra. Serce nie bio w jego piersiach, lecz drao, rce same si sploty i bogosawiestwo wypezo na wargi. Tak samo sploty si jej rce i oczy zasoniy powiekami. Sta patrzc w swe ziszczone szczcie i modli si bez sw, bez poruszenia zastyg warg. Za chwil, rzuciwszy karczmarzowi sztuk zota, wsiedli do kutej krakowskiej bryki. Tgim kusem ruszyy z miejsca spasione, rose konie. Na gocicu za miastem poszy jeszcze lepiej z kopyta. Zakochani siedzieli przytuleni do siebie, czujc, jak w ich yach przepywaj te same strumienieognia. Kiedy niekiedy tylko oddawali sobie wzajem kilka sw, sw-pieszczot, sw-ucinie. Konie parskay na rwnym,wyschym gocicu. Obok kurzawy wstawa spod ich kopyt, otacza wasg i podrnych. Noc bya ksiycowa, widna. Nie postaa na niebie ani jedna chmurka. Wiatr rzewy cign od gr, gdzieniegdzie wywabia z dolin wilgotne opary, mgieki wtych miejscach zrodzone i nie chcce odej. Dwiga je po zboczach i garbach wyniosych regli. Gociniec bieg dolinami gr, ktre wierzchoki swoje wznosiy coraz wyej i wyej. Szerokie lasy, czarne puszcze przeleway si z gry na gr, wznosiy i zniay. I droga - to leciaa w d, ku rzece byszczcej na kamieniach, to znowu wspinaa si na przecze, wdzieraa na strome zbocza. Tu i owdzie wyziera ze szczytu gry kadub skalisty i szarza w wietle miesicznym. Czasami droga sza przez modrzewiowe aleje, przez jaworowe ulice i wierkowe podgaja. Czsto bryka leciaa z oskotem wzdu nok. 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AA+P'c,w:-c.&c/05( Eupionych wsi podkarpackich, midzy stadami psw, skaczcych na wysoko drabinek wozu. Wsie spay, byy puste i jakby wymare. Ani jedno wiateko nie zapowiadao w nich ycia. Psy ze wciekoci odpdzajce wdrowcw od tych schronisk rosy w oczach i zdaway si by potwornego ksztatu i ogromu. W jednym miejscu konie krtko wytchny przed zatarasowan we wsi karczm. Obok karczmy staa chata pod cieniem wielkich modrzewi. wiato ksiyca przenikao ruchome, mikkie, delikatne, tawe w tym blasku gazie, ktrych szczyty chwiay si z wolna, stykajc si i rozchodzc pomidzy sob. Jedna ciana domostwa i poamane linie gralskiego dachu z szerokim okapem oblane byy wiatem ksiyca, a cay dom w mroku gin. Na tej cianie ubogiej wiato uczynio sobie krlewski przybytek. nio na niej przedwieczny swj sen. Widzieli kad od lat sczernia belk, kady w niejcios siekiery, kad okrg wypa ska, rysunek rdzenia i warstw drzewa. Pazy temiay teraz nie swoje barwy. Kt wie - moe niy tej cudnej nocy sen o yciu na pochyoci urwiska gry, w szumie.gazi, w powistach zielonych igie, gdy hucz trby grskiego wiatru... - To nasza droga, nasza biaa, szczliwa droga... - szepna Helena. - Tam pojedziemy. Ta jest droga prowadzca do szczcia... - Patrz, a ta biaa ciana domu... - mwi Rafa cicho, jakby zwierza tajemnic i niechcia przerwa zaczarowanego snu ciany.- Nie, nie! Tam... - Przecudna, biaa ciana... Gos obojga by inny, odmienny, zgoa niepodobny. Suchali si wzajemnie z radosnym zdumieniem, a kade sowo, kady dwik spada w tajemnicz skarbon, jak diament bez ceny. Wonica skoczy na kozie i ruszyli dalej. Gociniec bieg teraz chyo w d, ku rzece lnicej,z szumem i zawodzeniem rwcej po kamieniach. oysko jej, wysane szeroko rozmiecionymi gazami, wida byo z oddalenia. Nad brzegiem stay wierzby o wskich a dugich liciach, ktre teraz w wietle ksiyca janiay od rosy szarobiaej. Licie te chwiay si i wyginay ku wiatu, udzc, e to one szemrz tak gono. Wysoko wzbi si ksiyc. Byo po pnocy.Szczyty lenych gr odrzynay si w zrzedym bkicie nieba kudat i potargan albo kdzierzaw i wenist lini.Zimno byo coraz bardziej, jak na nizinach w pnej jesieni. Na prawo i na lewo leayprzy biaej drodze cienie tak gbokie i czarne, e zday si by otchaniami bez dna. Szy przed oczyma w gboko gruntu jakby wskro ziemi jaskinie dolin. Tam to rzucaa si droga w rozwart paszcz. Oczy wierzy nie chciay, e ta jasna, srebrnolita wstga tam pjdzie, e tam wanie omieli si powie za sob. Serca woay na ni, gdy nagle zwracaa wbr czarny i zimny, w gsty jego mrok, w kniej ziejc mronym oddechem. Olbrzymie wierki wychylay niespodziewanie kolosalne swe szczyty jak gotyckie wiee otoczone bogactwem kwiatonw. Sycha byo, gdy konie szy pod gr noga za nog, szept drzew, ni to mow wysiu tych miejsc nie zdobytych przez czowieka, ni to przestrach pustyni ze snu ocknionej. W cieniu nice gazie, cicho zwieszone ku ziemi, wzdrygay si niespodzianie i pochylay z cichym a zowieszczym sykiem. oskot k bryki hucza, a porywczy ttent kopyt rozlega si na sennej drodze. Lecia stamtd w martwy las na podobiestwo tysica toporw rozrbujcych kamienn cisz. Strach-niestrach owiewa dusze. Patrzali wten kraj jakoby w obraz mioci swej, w tajemnic swego ycia. Skde przysza ku nim ta ziemia przedziwna? Kto j dla nich uczyni? Oczy nurzay si w ni, nurzay bez koca i, zapamitawszy si w cudnym blasku miesicznym, nie mogy obj piknoci. W sercach powstawa niesychany al, przeobraa si w krzyk przeraenia czy radoci, w hymn wity, na ktry w mowie ludzkiej nie ma sw. Dusze, jak niemowy, chciay z siebie wydrze choby jeden dwik, jedn nazw, jedno imi, a tylko gbokie westchnienie, do stworzenia sylaby niezdolne, zawierajce w sobie cakowite czucie - wyrywao si ku gwiazdom rozsypanym w niebiosach. Wtem droga zawisa nad urwiskiem i skrcia si w miejscu. Las uciek sprzed oczu i, jakoby ciemne skrzydo, chyo polecia w bok, na d. Helena krzykna. Wdali, w przestworzu, w odlegej dolinie midzy dwiema grami, ktrych czarne puszcze zleway si ze sob, ukaza si inny wiat. Zdao si, e si odchyla kraina ksiyca... Z daleka, z nieskoczonoci, zza czarnych lasw pyn poziomo zoty dym oboku i rozwiewa si w bkitn nico. Nad nim, spomidzy mikkich zwojw podnosiy w niebo kamienne gowy bezlene turnie, rozszarpane, jakby byy skamieniaym na wieki wiatrem. Zimne ich oblicza umiechaysi w zotawym niebie. Helena przycisna rami swe do ramienia kochanka i nachyliaku niemu usta. Usysza jej szept: - Widzisz! Tam jest nasze szczcie. Widzisz? To jest szczcie... Cichy miech, cichy miech zadra w jej krtani. Po chwili znowu szeptaa: - Czekaam na ciebie tak dugo, przez camodo, o szczcie, o zote moje, o niebotyczne, o najwysze, umiechnite!... Tu, na twoich piersiach by wilk, tu, gdzie tak bije serce! Ale go zabi. O, panie mj! Straszna morda wilcza i biae ky byy tu, obok garda. Krzywe pazury wbijay si midzy ebra, a lepie patrzay w twe oczy! Jake jest mny, silny i straszny! Jake jest niezwyciony! Mocniejszy jeste ni zima, ni ld, ni wicher! Mocniejszy jeste ni wilk. Ty si nie boisz nikogo na ziemi! Masz przy sobie sztylet, nabit kulami bro, ale nade wszystko ty jeden masz serce z elaza. Drwisz sobie i miejesz si wesoo z ludzi, z przysig i lubw. Nie boisz si nikogo, nikogo, nikogona ziemi. Ani ludzi, ani zwierzt! Kt moe wyj naprzeciwko nas? Powiedz... Nikt! Myjestemy sami jedni na wiecie! Jeste straszny! Jeste pikny! Dr na sam myl... Jestem twoj suebnic... O, miy... Tam... Rozdzia 7 GRY, DOLINY Chata ich staa samotnie u skraju puszczy. Czarny jej dach gin w cieniu odwiecznychjaworw. Z wielkich pniw wierka wyciosane byy ciany chaty, jakoby zamek.Spiczasty a rozamany porodku dach jej wysuwa si poza ciany i tworzy chodnik pod okapem, od ddu chronicy. ciany domowe dawno sczerniay: byy ciemnobrzowe jak odwitna cucha grala.Mocne drzwi nabite kokami prowadziy do tej wietlicy, gdzie si przed ludmi schowao ich szczcie. Kochane byy te drzwi! Jake im miy by liski zgrzyt zasuwy, gdy o wicie stary gazda przynosi pod ich prg mleko jeszcze dymice, placki z owsa,ser owczy, mid i poziomki! Jake im mie byy te drzwi grube, skadane niezwykle, okrge u gry, spojone drzewn sw moc, nabite jesionowymi kokami, a uroczyste jak organy, gdy w pn, ddyst noc, znueni i godni, przemokli i senni, przychodzili do nich z daleka i koatali w nie haaliwie mwic: Otwrzciesi, drzwi kochane, prowadcie nas do domu szczcia, do wietlicy mioci... Odemknij si, wrzecidzu bukowy, litociwybracie, co nas ju puci za wysoki prg ciemnego domu szczcia, za prg wysoki wietlicy mioci... Przed chat cign si w d smug ki ado potoku, ktry si pieni midzy kamiennymi zomami. Otacza cay ten smug wa z drobnych kamieni, niby w rnobarwny, w rud i sinaw rdz obleczony. Gdy soce ranne, jak przez witra, wdzierao si przez tczowe i mae szyneczki chaty i gdy przesuwao po,ciemnych, skatych cianach malowida z zawiata, wstawali, eby zanurza oczy i dusze w ce-kochance. ka zmieniaa si jak ich dusze. Co dnia bya ta sama, a co dnia inna, wci pikniejca. Byo w niej co z wiatru, z pyncych w niebie obokw, co ze spienionej wody. Leaa nazboczu pochyym ku poudniowi. Szeptajcyspomidzy korzeni, z podmokego mechowiska, ukryty midzy zioami ponik leny tu i owdzie rozkisa w mak. W tychmiejscach rozpleniay si trawy nasike wod, o barwie najywiej, najjaniej zielonej, ktra wznieca w yach i kociachradosn si. Zagajnikiem stay tam skrzypy i mikkie botne paprotki zielonowose, koskie ziele z biaymi puszkami i nike sity. Na suchych wzgrkach, do ktrych woda przystpu nie miaa, szerokimi bryzgami miotaa si koniczyna i bujne fale mietlicy zawsze rozkoysane. W dole, gdzie w kamiennym oysku pienia si zdyszana, niemilknca chu potoku, modego syna rdlisk podziemnych, co przear granitow skalinTatr, a si wyrwa w ciepe niziny, kpami rosy niezapominajki. agodny zapach wznosi si z ki-kochanki, mlekiem i miodem pyncej, w ciche, bkitnawe nadednia. Jasna wo miodu pyna z lepkiej koniczyny i szorstka wo z czbrw. Patrzay z jej gbi w okna chaty oczy kowych zocieni i ruchliwe liliowe dzwonki z onami rozdartymi przed chwil za spraw sonecznych promieni, patrzay wysokie kwiaty ostw o barwie gasncej zorzy i przyziemne, te, zanike polne bratki. Pozdrawiay wstajc ze snu Helensodycz swoj i mwiy do niej, e dla nikogo, dla samych siebie kwity przez wieczno, e nieskoczone szeregi wiosen, ktrych myl ludzka nie obejmie, miny ju, nim przysza w to miejsce ze swym kochankiem. Pozdrawiay j od wiecznoci, ktra dawno przemina, i kiway ku niej fioletowymi, tymi i rumianymi gowami. Pojmowaa ich sekretn mow, wielbia j westchnieniem krtkim i trwonym, tajemnic bytu wiecznego, jakby niemowltko poczte w drcym onie. C im miaa odpowiedzie, eby przeraliwego krzyku o wiecznoci nie rzucay jej w serce? Jakie je miaa zakl? Co na swoje usprawiedliwienie powiedzie? Nie moga nic... Mwia im, e jest grzesznic, przytakiwaa swemu potpieniu... Kiwaa jasn gow ku kwiatom, spowiadaa si ziemi rodzcej, wodzie, ktra pokazuje uciekanie wszystkiego, dalekim powistom wiatru. Niemoga nie przyj w to miejsce ze swym kochankiem. To tylko, co miaa do powiedzenia. Czstokro z sennych obj wstawaa po pnocy, gdy ksiyc-wietek, z rogami zwrconymi w stron zachodni, niechtne,rude swe wiato wtrca do ziemskiej ciemnicy, zbliaa si do okna, by widzie, co czyni ka. Ale kwiaty unikay wwczas jej oczu. Krya je tajemnicza zasona z rosy i z nikego wiata utkana, tuwalnia ciesza od najniklejszej pajczyny. Z nieprzeaman wwczas chci zbliaa siku progowi, eby boso i tak jak staa i cicho, zrazu po kamiennych skrzyalach, zaprogiem, a potem wskro tej ki, nie depcc kwiatw, schyla si nad kadym i wydziera z niego, gdy pi, zelywe tchnienie wiekw... Do dnia, w pogodne czasy, szli w gry. Helena ubieraa si w kierpce gralki i w lekkie, wykwintne, najozdobniejsze szaty z jedwabiu, przeznaczone niby to do wd w Bardyjowie. Rafa przywdziewa strj myliwski. Mia zawsze przy sobie damasceski pugina, przywieziony z Azji i darowany mu swego czasu przez ksicia, oraz nabite pistolety. ciekami najmniej znanymi, wzdu szlakw, ktre byy zazwyczaj suchymi oyskami potokw, wskro lenych ostpw, po korzeniach, urwiskach i gazach przedzierali si, dokdoczy ponios. Na wyniosych wierzchokach, gdzie ywej istoty nie byo nigdzie, jak daleko i szeroko sign oczy, obejmowali si wp i zapadali w guchy sen albo spltszy si na wzr dwu limb zrosych od lat, szli oczyma po niezmierzonych obszarach niebios i ziemi. Strudzenie wydzierao z cia ludzk namitno. Wtargnwszy na te wyyny, odtrcali precz nie tylko susz i wod, strzsali ze stp proch ziemski, ale rwnie wychodzili duchem z koci swych, y, ciaa i krwi. Przystpowali wwczas do rozkoszy najwyszych, jakoby do pocztku szczcia wiecznego, do granicy tamtego wiata, do namitnoci niebieskiej. Otoczeni przez gste oboki gr, w wietle przeczystych promieni soca, pozostawali dla siebie siostr i bratem, ktrzy si na wieki wieczne kochaj. Przyciskajc do piersi schude w mioci ciao, wyszczuplae a zawide i twarde od soca, od wiatrw barki - przestawa widzie w niej radoci cielesne, szczcie czowiecze. Nie mg odszuka w niej kobiety i niespodziewanie, a wci w olepiajcym jasnowidzeniu, ktre trwao bez przerwy, w radoci nieznanego porzdku, spostrzega ducha. A gdy oczymazatapia si w jej oczy, gdy wdziera si wnie, wstpowa i przebywa nieznane wiaty, traci wiadomo o tym, e sam jest drugim duchem, odmiennym ciaem, innym czowiekiem. Na jawie, w biay dzie wasnymi oczyma widzia w niej swojego wasnego ducha. Mijay dugie godziny i rozlege czasy, w ktrych przecigu zapatrywali si w swe oczy a domierci. Tylko umiech, kiedy niekiedy przepywajcy przez oczy, przez usta, przez powoki ziemskie, przez rce uciskiem zwarte przypomina, e nie s odamami gry, obokami pyncymi w lazurze nieba, dwiema falami leccej Wody,e jeszcze yj na ziemi. Wtedy przedziwnepragnienia wznosiy si z ich serc, podobnie jak z nicoci wstaj w szczelinachgranitu bdne chmury podania, ktre idcoraz wyej, coraz wyej i widz pod sobobszary niedosige. Czasu jednej z takich minut wyszeptaa: - Umrzyjmy ju... Nie zdziwi si. Podnieli czoa i, sparszy je na rku, dugo patrzali za krawd, na ktrej byy ich gowy. liska, czarna ciana spadaa w przepa zionc z gbi ziemi. Potok szumia na dnie, rojc si w nim jak biay pdrak, ktry trupa poera. Dokoa wskiej czeluci jakoby kamienne ostrza, groty, obuchy, piy, acuchy i kleszcze katowskie czekay w zimnym milczeniu. Rafa rzek: - mier... Ju nas nie bdzie. Przestaniemyby, widzie si nawzajem, Umiechna si wesoo i agodnie jak matka, kiedy objania naiwny bd dziecicia. - Zaczaby si naprawd wieczno. Tak jak teraz, na zawsze, bez odmiany. Sen dusz, kiedy spoczywaj w objciach. - A jeli nie to? - To! Ju wikszego szczcia by nie moe.To jest granica. Wida tamto jak t oto wgiersk stron. Wejdziemy do krainy szczliwoci... - Wic zdejm ubranie. Podrzemy suknie twoje na pasy, zwiemy si nimi, eby spadajc nie rozlecie si w rozmaite miejsca przepaci. Ona powoli, jak przez sen, wstaa i ze swym spokojnym umiechem pocza rozrywa stanik. Ale gdy spomidzy czarnego jedwabiu zajaniao rami bielszeod czystego oboku, przywar do niego ustami. zy spyny z oczu obojga... I znowu pochania ich sen na jawie, peen uudy bardziej istotnej ni twardy granit, na ktrym leay ciaa, bardziej rzeczywistej ni oskot wd spadajcych wd, w przedwieczne czary z kamienia, ni widok zaklsych lebw, w ktre przez stulecia sypi si rzeki piargu. Dokoa twarzy fruwa wiatr szczytowy, osadzajcy na skrze co jakby suche nici pajcze. Niby rozlane wino pachniay z dou koswki przygrzane przez soce. Daleko w gbiach rozpadlin wida byo odlege hale, jasnozielone niby ogrody, obwiedzione kamiennymi poty. Na zboczachniszych gr, obdartych z murawy, bielejcych wiekuistymi ranami i nigdy nie gincymi rzeki osypisk, zwisay krlewskie delie lasw prastarych, puszcz macierzystych. A wok pobratymczo stay poszczerbione turnie. W mroku ich zomw wisiay czarne achmany niegu o barwie trupiej koci, ktr wicher, soce i deszcz w prchno obracaj. Czaiy si tam jak olbrzymie, biaawe nietoperze z rozcignitymi skrzydami. Zdarzyo si innym razem, e halny wiatr zasta ich na zrbie skay wapiennej, pod szczytem lenej gry. Rzewe, gorce powiewy paliy im twarze. Siedzieli nieruchomo, trzymajc si rkoma skay, ktr czas upa w tafle drobne, a deszcz ciga w doliny. Helena, z gow opart nakamieniu, patrzaa w ma, zwid gencjank, ktra pord rudego mchu samotnie dogorywaa. Biae, dugie, przeliczne palce dotykay z czuoci stulonych bonek chorego kwiatuszka, podnosiy je i usioway ocuci. Z boku nadprzepaci wrastay w ska niewielkie wierki rozwarte, a u gry spaszczone. Szczyty kolosalnych smerekw, gdzie w dole, jakby u samego podnoa gry wrosych korzeniami, nachylay swe wochate wierzchoki obwieszone szyszkami do samych jej wysmukych ng, a leciaa z oskotem wzdu nok. 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AA0Pc1Uc25I'3~$c43 F5H>1 asiy si na obraz dzikich zwierzt, ktre by ugaska widok piknoci. Wiatr halny mci las, jak mistral mci Liguryjskie Morze. Ciska we z naga wybuchajcy pocisk burzy. Kiedy przeciwko niemu chcieli stawi czoa i barki, chwyta si z nimi w zapasy. Uczuwali wtedy rozkosz porwania, stawali si podobnymi dowierkw, jode i bukw. Bya w tym rozkosz zamknita, niewyraona, osobna. Z radoci patrzali, jak potne wierki zwijay si do wewntrz, wokoo pnia. By to znak, e idzie podmuch-moc, powiew-wdz. Pod ciosami jego tchu schylaa si od korzenia wszystka puszcza.Jk czoobitny z cicha zamiera, gdy przeszed w chwale powistw. Zdao si wwczas, e gra rusza si w swoich posadach, chwieje z wolna na fundamentachi gucho skrzypi w wgach i przyciesiach. Ale oto trzask gazi, oskot i chaos nacicha i pynnymi falami przelewa si wszum, a z szumu wychodzi w obszar milczenia. Trwao chwil oczekiwanie nabone, guchy bezwad i odpoczynek w niemocy, dopki cienkie gazie nie poczytrzepa si i obdnymi skoki bi pnia, podobnie jak zrozpaczony czowiek bije samego siebie w piersi i gow. Gaje kosodrzewiny zaczynay szumie aobnie. Z dala, po grach zasanych lasami, przechodzi z hukiem wicher. Helena rkoma objwszy kolana wpatrywaasi w bure, gorce chmury, ktre pdem wylatyway z kamiennych dolin w szalejce lasy, i piewaa pie zoon z dziwnych sw. Nazwy uwielbiajce moc wichru, pochway piknoci jego wybuchw pynyz jej piersi tak samo jak owe liczne a niespodziane chmury z ona gr. W ustach zmieniay si na piew solowy, dostrojony do melodii szumnych powistw, do niezgbionych akordw ryku puszcz wylatujcego z dolin ku niebu, a w ktrym sycha jakby miganie olbrzymich ptasich skrzyde po niezmierzonych obszarach. Niejednokrotnie dugotrway deszcz trzyma zamknitych w jakiej kolebie skalnej u wejcia do jaskini albo pod cieniem olbrzyma-wierka, ktrego dolne gazie obwisy i dach nieprzemakalny dokoa stworzyy. Bawili si wwczas i opowiadali "historie". Rafa malowa ycie swoje, rozpowiada o wiecie, jaki widzia,jej niedostpnym i nieznanym zgoa. Nic w tych spowiedziach nie byo tajnego, nie zosta ukryty ani jeden szczeg, nie zatajony grzech ani jeden, nie przeceniona cnota. Wszystko wychodzio na jaw w sowie tak, jak byo. Tak samo mwia ona.W tych godzinach nieporwnanych wypezaa na wiata cakowita jej natura, dobywa si wszystek instynkt a do korzenia. Stawaa si wwczas prost, kryniczn, jasn, przezrocz, jak woda stoku, i tylko nowe kby przezroczystoci,wci z dna jej duszy bijce, czyniy j pen rozkoszy wci nowej a nieprzebranej, cigle odmiennej, a zawsze jednako silnej. Wieczn fal bia z niej doskonaa lekkomylno, rzeczywista istota i pierwiastek natury, wesoo wszystko zwyciajca, mdre, spokojne i jedyne w wiecie lekcewaenie tego, co jakoby jest wielkie, i tego, co jest jakoby mae. Nic midzy nimi nie byo, co by "powinno", lecz wynurzao si wszystko, co jest w istocie, co byo naprawd, co przeczuwali, e z pewnoci bdzie. Z tym wanie twarz w twarz obcowali. Cieszyli si patrzc nag a nieustraszon renic wsprawy i zajcia ducha niebezpieczne, zakane, trujce. Byli dla siebie nowi, niespodziewani, rozciekawiajcy w tym, co byo szczere i istotne. Stali si jak dwa kwiaty, co zawieraj w sobie wo i trucizn. Kochali w sobie z natarczyw i porywajc gwatownoci owe jaskinie i zauki, skrytki i sekretne rozpadliny dusz. Zdarzao im si wrd ciemnych nocy, kiedy niewyczerpany, pracowity deszczyk grski z cicha sipi, a woda kapie z kadej igieki wierkowej, bdzi bez celu po niedostpnych droynach, ktre zdaj si gardzi przechodniem, depta go wzajem, za kade postawienie na nich nogi oddawa jej tysice uderze. Po wygrodzonych erdziami drogach, obok ktrych stoj szeregiem modrzewie i szemrz w ciemnoci jedwabne banie, lubili bka siw pobliu swego domu. wierki wyaniajcesi z mroku zday si by wwczas obojgu krzykami ciemnoci... Daleka woda potokw szumiaa... A gdy przemija deszcz, rozdzielay si chmury i odmieniaa niepogoda, wchodzili ciekawie w las, patrze, co si z nim stao.Badali pilnymi oczyma, jak przecudna nowa zielono, trwajca jeden dzie, wpeza w pomrok pod ciemnymi smerekami, otacza pniaki drzew dawno citych i niebieskawoszare kamienie. Nad un jej pomieniejc zwieszaj si tu i tam mokre, ciarne gazie, niby ciemne dymy.Helena wcigaa pucami zimn wo mokrych paproci, rozmikego prchna pniakw i zakrzepej, staej od chodu ywicy. Czyst rozkosz z serc wydobyt i ukazan w zewntrznym wiecie odnajdowali patrzc w cige potoki, ktre si wyrywaj spomidzy kamiennych gazw. Dugie spdzali godziny pieszczc oczyma nici wody wytryskujce spomidzy pniw, ze mchu, jakby z przebitego boku gry. Wielkie abice, rozdzielajce strumie na niezliczone potoczki, odziane byy grubym, zielonym kouchem. wierki, co wysysaj podziemne rdo, byy w tym miejscu potwornej wielkoci. Zwierzali sobie myl, e ta dziwna woda rodzi si z niczego, a zjawia znikd, e jest od pocztku rozdzielona przez gazy jak ich mio, a pniej czy si sama ze sob, aeby gnaw kamiennym oysku, wrd rozkoszy pian, rozdyma w banie i wiry, miota si w szumnych, niespodziewanych wybuchach, a do przepaci wodospadu... Czy i przepawodospadu bdzie w ich yciu jak w tym potoku? - pytali si nawzajem... W jednym miejscu znaleli drzewo wyrwane, lece wpoprzek strumienia. Woda je jada przez lata. Chciw i wciek uchw, biaymi kami pian gryza je wci, bez jednej chwili wytchnienia. Wic litowali si nad przeklt dol na poy zgniego kloca, braliudzia w yciu jego, jak czstokro yjemycudzym yciem we nie, odchodzili stamtd zasmuceni, jak gdyby w nich zamieszkay na nowo mae, dawno wygase, dobre dusze dziecice. Nade wszystko jednak kochali jeziorko. Zwali je "Zmiennym". W odlegej nieraz stronie zwracali na si oczy i bez wymienienia nazwy, pewnym ruchem brwi i powiek, pewnym umiechem wiadomym wspominali sobie o nim. Wtedy wstawszy z miejsc szli do niego prdko w odwiedziny. "Zmienne" leao na szczycie kamienistej wysokoci, otoczone guchym, zewszd idcym lasem. Nie byo do niego ani drogi, ani perci. Pene byo ciemnej a przezroczystej wody, gdzie zawartym koem zielonym odbijay si wierki odwieczne i niska kosodrzewina. Czasami przeglday si w nim te, dalekie turnie,jakby je ku tej wodzie samotnej i dalekiej gnaa tsknota. Nikt tam nigdy nie bywa. Ani czowiek, ani zwierz. Nad gbi fruway tylko niebieskie tki. Kiedy niekiedy zabka si a tam z odlegych regli pomaraczowy motyl. Lenyptaszek, siwarnik, ukryty w czarnej gbi smerekw, z cicha i rzewnie wiergoli. Zreszt bya cisza. Las obejmowa staw silnym ramieniem. Jak m lepy, guchy i zdziczay w mkach zazdroci, osania wiekuistym uciskiem ono tej cudnej, mienicej si wody, ktra zamykaa w sobie wszystkie cuda niebios, porann i zachodni zorz, rnobarwne oboki, wiatr i zot byskawic, gwiazdy, ksiyc i samo wieczne soce. Uwiziona woda czynia sobie igraszk ze wszystkiego, co wolno jej krpowao: ze wierkw, koswek, brzegw i zotego szlaku widncych szuwarw. Cigna w swoje odmty las, pozwalaa mu skada kosmategazie na onie swym spokrewnionym z zorz porann, na onie swym niepochwytnej barwy jak kolor pir na szyi pawia, ale nim chwila mina, rozgarniaa jego gazie, czynia z nich smugi dugie, jakoby wosy zielone, przda je w sploty cudaczne, cigna w poprzek swej tafli i koysaa powczyste zwoje na falach szklistych. Jak niespodziany umiech wznosiy si i cicho gasy ruchome weny. I oto gin w nich kaprys. Wizerunki drzewodmieniay si w widma dugie, niepodobne do niczego na ziemi, niby to w kliny wochate, nastrzpione, mokre, ostrzami zanurzone w gbinie i dosigajce tak nieskoczenie niskiej granicy, e j ludzkie oko ledwie mogo pochwyci. Widma drzew wracay stamtd, umykay w gr, strwoone i chwiejne, wasay si drc to tu, to tam, jak muzyka zowieszcza, szybka i okropna, piorunujcymi zmianami swymi wyraajca dokadniej ni rachunek boja nocy bezsennej, boja rozwartej przepaci bez dna. Helena, skoro tylko na brzeg jeziora przypada, siadaa w nieruchomoci i mwia do wody: - C mu dzi zrobisz? Jak si odmienisz? Siostrzyczko-niewolnico, jake si bdziesz dzisiaj bawia? Ach, sama nie wiesz, sama jeszcze nie wiesz, co si z tob za chwil stanie... I oto, jak gdyby w odpowiedzi, rozwierao si lazurowe ono jeziora i z nieopisanym przepychem pyn w nim obok olepiajcobiay, namaszczony krlewsk moc i potg wszystkiego blasku soca. Ksztat swj przemienia z wolna: cudowna, zoto-biaa jego gowa ukadaa si inaczej, coraz inaczej, by lepiej ni jej byo, ni-myle o niebie bezmiernym, ojcu wiecznym, o ziemi, licznej matce. Wskro obszarw lazuru szed rozwia si w posta inn, w co innego si zamieni, przeistoczy - i zgin. Rozdzia 8 OKNO SKALNE Wysoko, wysoko ponad szerokim, rozlegymlasem leeli tego dnia u wejcia do pieczary. "Okno" skalne wychodzio na przepaciste zbocze grani. Stamtd dopiero wida byo dolin, jak duga i szeroka. Wewntrzna ciana wapiennej skay, wznoszcej we mg swj poupany szczyt, otwieraa si w pewnym miejscu i ciasny otwr prowadzi tamtdy do skalistego asylum, jakby na straszny dziedziniec zburzonego zamczyska. W grze, na zrbach podobnych do pir skrzyda pancernego rycerza, chwiay si odwieczne kpy wierkw i zwisa rudy mech. Z owego kota skalnego schodzia dokd w d grota cignca si dugim a ostro sklepionym korytarzem. W cieniach jego lea ld ziemi okryty, a ze cian sczya si wilgo obmierza. Dzikie ciany tej niedosigej fortecy i czarny las nad nimi stay nad rozkoszn soneczn dolin, ktra leaa nisko, otulona w jasne hale, wnadrzeczne murawy, wzdychajc cigle odmiennym szumem Dunajca, podobna do umiechu srogich i straszliwych gr. Strome turnie wychylay si ponad urwisko,wychodzc poza swoj podstaw, jakby mierzyy przepa u ich stp. Dziwnie uroczy mech przykrywa ich szczeliny. Wszczepiay w nie aroczne korzenie mae wierczki i nike drzewka jarzbiny. Na bujnych trawach o szerokim liciu, na kpach zeschych borwek, co otulay luzem lece kamienie, wypoczywali jak na puchu. Wygrzewali si w socu przy otworze pieczary i w szczelinach skalnych. A gdy soce zbyt doskwierao nagoci pomieni, z chichotem kryli si przed nim do wntrza jaskini, zawierajcego w swej gbi bry wiecznego lodu. mieli si w gos ze soca, wyczuwajc plecami jadowity chd pieczary. Chwytali czerstwezimno zdrowymi pucami i spalone twarze znowu obracali ku socu. Tak im dugie godziny spyny na wypatrywaniu ziemi i nieba. Sennymi oczyma witali pracownikw grskiego poudnia, lekkie, wyduone pomody, biae oboczki, jakoby tchnienia wiatru stae i w ksztat zaklte, kiedy z gr w cichoci witej wychodzc przepywaj nad najpikniejsz dolin wiata. Ociaymi renicami wodzili po otchaniach lenych szarozielonych, skd pojedyncze skay wynurzaj si niespodzianie, skd wykwitaj yw barw kicie bukw. Od szczytw gr leciay ich oczy w d za cieniami, penymi czarnego bkitu. Setnym i tysicznym spojrzeniem pozdrawiali pionowe skay, obwieszone subtelnym zotem zkej jarzbiny. Napotykay ich oczy miejsca tak cudne, niewiarogodnie pikne, e Helena zaamywaa rce i pakaa z zachwytu. Kiedy niekiedy rzucali w ten wielki a bezludny przestwr, w ten olbrzymi kraj niczyj, krzyk zgodny i piewny. Wywoywali swe imiona spieszczone, przemienione w pocaunek i, zachwyceni, z nabon rozkosz suchali, jak wysmuke, rzebione szczyty wapniakw i niedostpne zway dalekiego granitu, jak niezgbione lochy i podziemia, lasy i potoki, hale i cieki skaliste woaj ich po imieniu, wzywaj ku nim zewszd. Rozkoszny dwikimienia Heleny oblata przestwr daleki, a jak melodia najcudniejsza tej ziemi wraca do nich i owiewa radoci niewypowiedzian. Wydawao si im wtedy, e to gry woaj same, e si gry i rzekitak sama w nich kochaj jak oni w sobie. Osigali chwile szczcia najwikszego na ziemi. Cay wiat zewntrzny przemieni sw istot na rozkosz, a rozkosz bya na usugach mioci. Wywoujc tak po drugie i po trzecie echo swych imion, wyrzucali zarazem z piersi bogosawiestwo nieba i ziemi, wychwalanie wszystkiego, co jest pod utwierdzeniem, hymn dusz wzruszonychdo samej gbi, owo, jak mwi Pismo, bogosawiestwo niebieskie z wierzchu, bogosawiestwo przepaci lecej w dole, bogosawiestwo piersi i ywota. Nie byli w stanie odej stamtd. Nie mogli oderwa si od doliny, bali si straci z oczu najmilsze turnie, rozkoszny szum potoku i swoje echo kochane. Zostali tam na noc. U wejcia do pieczary rozoyli ognisko i zwyczajem swoim, paszczem wsplnym okryci, usnli. witao, gdy Rafa zbudzony zosta z twardego snu przez straszne uczucie. Targn si z ziemi... W mgnieniu oka poczu, e jest zwizany. Chcia praw rk dosign sztyletu, ktry mia w zanadrzu, ale rka nie ruszya si z miejsca. Uczu, e sztyletu ju nie ma. Lea twarz ku ziemi, z rkoma w okciach i doniach, z nogami w kolanach i stopach sptanymi powrozem, przywizany do wierkowego pnia. Gdy to w pnie uczuwa i zacz rozumie, nagle usyszarozpaczliwy jk Heleny. Szarpn si ze wszech si, wygi jak mija i zdoa odwrci gow. Ujrza wtedy w pomieniach buchajcego ogniska band zbjcw, zoon z siedmiu czy omiu osb.W przeraeniu, ktre mu jzyk wbio do gardzieli, nie chcia uzna rzeczywistoci, wlepia w ni oczy i nie by w stanie uwierzy temu, co widziay. Przypatrywa si rzekomo sennemu widziadu, wysokim czapkom tych ludzi, do ktrych jeden przyczepi sobie ogon lisa, drugi skrzydo wyrwane zabitemu orowi, trzeci ky i paszcz niedwiedzia, czwarty pazury wilcze... Widzia, nie wierzc oczom, ich bro: zakrzywione sztylety, strzelby nabijane srebrem i mosidzem, za pasem wskie siekiery, paki-bunkosze w rku. Oglda ich koszule czarne, wysmarowane tuszczem, portki czerwone, cyfrowane bogato, szerokie pasy, wspaniae cuchy... Wydar si raptem, z tak moc, e postronki werzny si w niego a do koci, a same koci zatrzeszczay. Ujrza midzy tymi ludmi Helen, jak j jedni drugim wydrze usiowali. Ryk, jak n z elaza, rozdziera jego piersi i gardo, gowa, siepic si lepymi rzuty, trzaskaaw pie smereka, a oczy wywracay w doach. Krzyk Heleny wzywa go na pomoc...Zobaczy, jak j jeden z chopw powali na ziemi. Widzia, jak si zaciekle, straszliwie, zbami bronia, jak rce zbjazdzieray z niej suknie, szarpay koszul, a wreszcie to najstraszniejsze, co mg zobaczy na ziemi. Pocz re kamienie obkan gb, zanosi si od wciekego wrzasku, od bydlcego ryku, od wycia wariata. Ciao jego wio si w sznurach, palce wszczepiy w wir skalny. Kto siad mu na plecach i potn doni przydusi eb do ziemi. Nie sysza ju wtedy nic i nie mg nic widzie. Paty krwi zaczy bi go w oczy, a ogie buchn w mzgu. Udao mu si dwign gow. Dojrza, e Helena z rk drugiego zbja, ktry j wrd chichotu bandy powtrnie obali chcia na ziemi i jak poprzedni, posi, wydara si. Westchn z ulg, gdy pnaga, skrwawiona, jednym susem skoczya przed siebie na wystajcy, najwyszy brzeg turni, a stamtd - w przepa. Rozdzia 9 MOC SZATANA By jasny dzie, kiedy si ockn z morderczych obj snu. Lea dugo bez ruchu, bez zdolnoci udwignienia rki, nogi, powieki. W chwili tej wspomnia, co si z nim stao... A kiedy wszystko przeszed mylami, otwar oczy, eby zobaczy, gdzie jest, z niedbaoci tak . 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AA6P=c 7c 8c 9-c :6=* wielk, e nie sprawiaby mu zmartwienia wiadomo o mierci wasnej. Ujrza dokoa siebie jam skalist, czarn i zaciszn. Olbrzymia wanta, jak wystajcy okap, zwieszaa si nad t doskona i ciep koleb.. Pod gow mia obfit kp naniesionego mchu, na sobie obszern, zbjeck cuch. Soce wiecio, a zielone upazy agodnie zniajc si w d umiechay si dobrotliwie. Gdy dwign gow i odsun brunatn cuch, spostrzeg, e jest odziany w jakie cudackie ubranie, w czerwone spodnie obcise i wyszywany serdak. Obok posania lea n koczysty wygity niby turecki jatagan, oprawiony w rkoje z cisowego drzewa, z mosinym okuciem. Tu leaa, cieszym kocem podsunita ku rce, jesionowa maczuga z bulwami w grubszym kocu, ktr od jednego razu mona by zabi konia. Leay dwa due placki, owczy ser i trocha wina w grubej, brzydkiej butelce. Rafa uczu na gowie swej i na ciele bandae, a pomacawszy rozezna, e gow ma obmyt i rany jej zawizane czystymi szmatami. Prbowa wsta, ale skoro si z miejsca poruszy, uczu po raz pierwszy, e Helenynie ma. Bole runa na niego, jakby si zwalia owa nawisa skaa. Lea pod ni bez protestu, zabity i rozmiadony. Dugo to trwao, tak dugo, jak tylko zmysy mogy udwign. Ale po upywie niewiadomego czasu bole zacza przemienia si i doskonali. Nie zechciaa by duej ndznym gazem, ktry rozgniata lepym i gupim ciarem. Staa si jakoby chytrym a podym czowiekiem. Wyrosy z jej kamiennego cielska dwa organy: wspomnienie i marzenie. Tymi dwiema rkoma uja gow zbudzonego z niewiedzy i pocza j rwno, agodnie koysa. Raz j obracaa oczyma ku ubiegemu szczciu, drugi raz ku przyszoci toncej we mgle marze. Midzy jednym a drugim ruchem, jak mechaniczne wahado, wydawaa z elaznych trzewiw swych szczk suchy, przeraliwy w zimnej agodnoci, mikki, dokonany gos: Nie ma... Rafa lea zrazu jak przedtem, zwyciajc wszystko si ciaa, ale ona bya mocniejsza nad wszelk si. Jej duga praca bya nieskoczenie wytrwaa, obrachowana przed wiekami, zastosowana do wszelkiego oporu w ludzkim gatunku. Gos jej wdziera si do skrytoci duszy niepostrzeenie jak do komara, a dziaa straszliwie jak uderzenie kuli dziaowej. Nadesza za chwila. Nieszczliwy zerwa si ze swego posania. Wyszed z koleby. By w jakim miejscu nieznanym, w zacisznej dolinie otoczonej lasami. Patrza w te miejsca sposzonymi oczyma. Uczu katowskie przeladowanie, jakiego dopuszcza si na jego duszy ten obcy widok. I oto nagle rzucia si na niego rozpacz. Zwali si na ziemi, zacz rwa wosy, zdziera bandae, targa na sobie szmaty, tarza si po kamieniach... Zacz krzycze wniebogosy, byleby nie sysze cichego szczku, melodyjnego poszeptu boleci: Nie ma... Czaszka jego tuka si o kamienie i bujna krew znowu broczy zacza na jasne kwiatuszki hali, ktrym na socu takdobrze byo wysysa przedpoudniow ros. Gboki bl w gowie, cho sprawia ulg zaguszajc nieszczcie, opamita go i wytrzewi. Przycicho zarwno marzenie jak wspomnienie. Wsta tedy, zwiza gow szmatami, wzi w rk bunkosz, za pas wetkn n. Z popiechemwypi wino i zjad podpomyk. To uczyniwszy poszed przed siebie z zamiarem szukania miejsca, na ktre spada Helena. Dziwi si, jakim sposobem nie uczyni tego a do tej chwili. Szed wielkimi krokami, rozwalajc po drodze piargi, miadc mode smereki, wbijajc w ziemi stopami grskie zioa. Byo poudnie, gdy wyszed z owej doliny. Skorostan u jej wylotu, spostrzeg natychmiast, e jest w bliskoci podna skay, na ktrej spdzi ostatni noc. Rozgarniajc rkoma gazie wierkw, szed do podna niebotycznej krzesanicy...Schyla si ku ziemi, ku kwiatom jeszcze wwilgoci pogronym. Wszystkie byy wiee,soczyste, szczliwe... Szuka na nich ladw krwi sercem zatwardziaym, okrutnym, penym zbjeckiego mstwa, patrza znieczulonymi oczyma. Przebiegy by w chwili tej jak pies, a wada wszystk si swych zmysw, jak czowiek zimny i mny. Tam jednak, gdzie przewidywa, ladw nie byo. Dopiero gdy po stokro wzdu i w poprzek obszed podne skay, wci oddalajc si od niej,istan u brzegw strumienia, nagle uczu uderzenie w serce. W tym miejscu gazie wierka byy oddarte od pnia, murawa zdeptana licznymi ladami stp i umylnie zatarta surow ziemi. Wznis oczy i dojrza miejsce: podchmurny w zrb na skale, wystajcy daleko. Pocz szuka wyraniejszych dowodw i znalaz je w zdeptanej ziemi... Czarne, wilgotne zlepki gruntu byy przesycone tak obficie krwi, e uwierzy. Zniko ostatnie zudzenie. lepy topr ci ostatni sen czuwajcego, czyli nadziej. Serce poczo na nowo szarpa si w piersiach, jakoby istota osobna, nie naleca do czowieka, jakoby sia samoistna, jakoby druga nieuyta wadza. Czynio teraz rzecz swojw piersiach nagle i strasznie, jak grabarz ztrumn najdrosz. Wyblady, na drcych nogach, zlany potem, sta na tym miejscu zoczyma wlepionymi w ziemi. Sucha. udzio mu si, e jest przed sdem, e muczytaj wyrok. Sysza nie sowa, lecz przeraliwy sens wyroku. Teraz dopiero zrozumia, czemu wszystko stao si tak, jak si stao. Teraz dopiero wiedzia, co z nim samym byo, co jest i bdzie. Jake siniegdy udzi sdzc inaczej! Ale gos przebrzmia. Dawa si sysze naok tylko szorujcy, kamienny szum potoku, pynna jego melodia, jak si przez wilgotne igy wierkowe przelewa. Stojc tak bez si, nacudzych niejako nogach, dziwi si i zdumiewa, e w yach jego nie pynie juzdrowa krew ludzka, lecz e byskaj i trzeszcz pryskajc iskrami gibkie pomyki, e w kociach gowy buzuje si poar, a mzg trawi ognisty wybuch. Rce konwulsyjnie cisny narzdzia suce dozadawania mierci, a pena aru gowa o czym strasznie skutecznym w struchleniu,w podnieceniach, wrd rachunku i ez zacza marzy... Poszed na prawo i poszed na lewo dla. odszukania najgorszej prawdy. A gdy powrci w to samo miejsce, upad na nie gow, ustami i sercem, sercem samowadnie teraz chodzcym po bezmiarach niedoli, po ojczynie trwogi, wrd pmroku narodzin nowego dnia, straszliwej doby niewiadomoci. Zblia si wieczr, gdy powsta i z trzewoci drugiego czowieka, ktry dawno, przed secinami, zdawao si, lat, z jego ciaa zosta wytrcony, zacz szuka mogiy Heleny, ciaa jej, ladu zabjcw. Niekiedy wrd tej cudzej trzewoci przelatywaa gupkowata ch zemsty, jak gdyby ch rozrywki u czowieka, ktry si nudzi. Wtedy szed prdzej, dopki nie zacz mia si ze swych krokw, ze swej rki obwisej, niezdolnej do wywleczenia zza pasa sztyletu, do podwignienia paki. Z atwoci odnalaz lady zbjnikw na trawie, cho ju bya wyscha i odprostowaa si w cigu upalnego dnia. lady szy w gr doliny i potoku. Tam i sam znajdowa miejsce, na ktrym skadano ciao zabitej. Spostrzega krew zasch na kamieniach i trawie. Ale w pewnym miejscu lady weszy na kamienist per i prawie zginy. Gdzieniegdzie czerniaa jeszcze na szarym gazie grudka ziemi wilgotnej, przyniesionejna podeszwie kierpca, roztartej i dotychczas nie wyschej. Raz jeszcze znalaz du kropl krwi. Potem wszystko ustao. Szed tedy naprzd i wraca, szedi wraca. Szuka miejsca, w ktrym banda zboczya ze cieki, i nie mg go ju znale. Przelk si bardzo, gdy ujrza dokoa siebie nagy grski mrok. Porwa si naprzd i poszed perci w gr, bieg szybko, co prdzej, jakby uciekajcych przed nim ciga na oko. Zdziwiony i peen strachu stan nagle u brzegw "Zmiennego" jeziora. Gos obcy, gos okrutny, jakby gos ska otaczajcych, powiedzia mu, e w t wod musieli wrzuci ciao zabitej, przywizawszy do szyi, do rk, do ng nadbrzene gazy wielkoci myskiego kamienia. Pragn odszuka potwierdzenia tej prawdy w zdeptanych szuwarach, w tatarakach i trzcinach, w zmconej muem wodzie, ale noc ju schodzia z turni, noc ciemna. Jake straszliw wydaa mu si ta noc zbiegajca szybk stop ze szczytw grskich! Wietrzyk przenikajcy doliny, chodnawy, rzeki podmuch, nie mocniejszyod powiewu wachlarza z koci soniowej skropionego woni fiokw, by ju dla jego zmysw nie wiatrem, lecz ywym zbjc, ktry si skrada, eby zdradzieckiepchnicie zada pod serce. Nim chwila upyna, ten sam wiew odmienia si, przeistacza w wytrysk mdroci, przy ktrego dwiku ubiege rzeczy ukazyway si olepiajco wyranie jako uomki caoci, jako fragmenty i ziarna olbrzymieja wszechmocnej sumy. Cicho w ostatnim blasku zorzy lnia woda jeziora. Czasami zakoysaa si wta fala w tej samej chwili zrodzona, poruszya wysmuky badyltrzciny i, uwikana midzy szuwary, zasna wrd ich zastpu. Kiedy niekiedy co na powierzchni plusno cicho, e ucho ledwo mogo rozezna ten gos. A nim serce zatrwoy si zdoao, nim zdyo zacz oczekiwanie, ju szmer w na wiekiwiekw uton w milczeniu. Rafa siedzia na brzegu jeziora objwszy rkoma kolana. Tak tu zawsze siadywa z Helen. Wszystkowiedzia, wszystko pamita. Na czuych wagach ducha wszystko z kolei przewaa. Bezsilne nadzieje sczyy si z jego serca. Obiecyway przez mgnienie oka, e z fal tejwody wyjdzie utopiona, e si na paskiej tafli zakoysze. Ale nim jedna chwila przemina, nadzieja spada na ziemi, jak za spada z rzsy, a towarzyszy jej miech, potpiajcy j jako gupstwo: Ponad gow, w ktrej myli huczay i grzmiay, rozwalao si milczenie na prawoi lewo, milczenie wiksze i cisze od gr. Szeroka ciemno ogarna wszystko, ukoia snem wszystko, daa wszystkiemu spoczynek, z wyjtkiem jednej boleci. Na ciemnym niebie czerniejce ostrza wierkw wrzynay si w dusz jak pia i rozszarpyway j na drzazgi. Niejasne zarysy ska zawisy nad gow jakoby moty i obuchy siekier. Czarne niebo zaciyo na ciemieniu, niby wieko skrzyni z elaza, ustawionej midzy zachodem a wschodem soca. Wtedy z piersi wydar si gos, rwnie twardy, zimny i wyzywajcy, jak byy te zjawiska: - Cem wam uczyni? cem uczyni? Czemu przeladujecie mi, grozicie mi i mcicie si nade mn w straszliwej mojej mczarni? Kochaem was nie tylko swoim sercem, ale i jej sercem, ktra w porodku was zostaa zamordowana! Mczarnia moja straszniejsza jest ni wszystko, co przecierpiane byo na ziemi... Zmiujcie si nade mn, gry skaliste! zmiujcie si nade mn, drzewa czarne i ostre! zmiuj si nade mn, wodo cudowna,wodo straszliwa, ktra mio nasz widziaa... I ty, o niebo... Ale gdy te westchnienia wyryway si z jego piersi, uczu w sercu i w mzgu, e nie syszy go nikt i nic. Pustynia na zachodzie, pustynia na wschodzie... wierszcz tylko nocny w suchej trawie ukryty skrzypia. Wwczas krwawa, bezrozumna, z kad chwil coraz dziksza pomsta wybuchna w piersiach, zapalia mzg i oczy. - Precz odejdcie, widziada! Kt was uczyni wsplnikami mojej mczarni w cigu jednego dnia! Kt was przemieni w czci przeladowania, w narzdzia rozpasanej tyranii! Stacie si tym, czym jestecie... O gry, gry-stacie si na nowo zimnymi grami, budzcymi mode siy i rado... Ty, lesie, bd znowu szumicym Lasem... O zmienna wodo, bd t, ktra nas oboje kochaa... Ty, niebo wieczne, bd sob, ktre wzrok nieszczliwego ku sobie przyciga i kad bole umierza... Odejdcie od mego serca! Niech spocznie w dobroci nocnej, niech wytchnie na posaniu lasw, na wodzie cichoci, niech si spacze i ukoi w niebie wiecznym... Mrok zachowa swoj niezmienion potg. Tak noc mina. Nade dniem zaczy wstawa z jeziora mgy. Wiotkie postawy rozpocieray si nad nieruchom wod. Nike ich wkna opltyway wyniose badyle trzcin, o suche szypuy zaczepiay si nimi wiotkimi. Koyszc si sennie, tkay jak wiadomo, hutay na ptnach swych bezdwiczny wyraz niedocieczonej tajemnicy. Nim udrczone oczy mogy obaczy prac ich, dostrzec, co czyni, pltay j chyymi ruchy. Burzyy drogocenne, niade tkaniny, zryway nici subtelniejsze od ksiycowychpromieni i ciskay je na wielki stos. Wznosiy si kby dymw, okrge fale czyniy szybkie obroty, zataczay si bystre, rozpdzone koa. Faliste, a za chwil wzdte opony jak agle unosiy si nad czarn toni. Oto wypywa spomidzy nich oboczek lecy na wznak, senne ciao, ktre woda niesie, dokd chce. Plcz si dugie, faliste wosy dokoa bladej twarzy. Pyn na ono odsonione aosne zwoje. Dr i stulaj si ze wstydua trwogi okrge barki, ksztatne biodra zanurzaj w wodzie czarnej, w wodzie miedzianej, ktr janiejca ple rannej zorzy powleka. Coraz janiejsz, coraz bardziej wyran stawaa si mga nadwodna. Mrok spywa z wierzchokw lenego ostpu niby szata pospna. W dali, na rozjanionym niebie ukazay si szczyty gr. Oblicza ich byy przepikne, ozdobione wspaniaoci wschodu. Trupie czoa turni wdziay diademy ze zotych blach, uwieczone kwiatami. Szaty mgie owieway ich tuowia, gbokie cienie fioletu spyny po nagich piszczelach. Nieszczliwy na widok tej nowej zimnej piknoci, obojtnej na mier, ktra si tudokonaa, zapon gniewem, jakby i jego w zimn bry bytu przeistoczy pozocistyogie poranku. Chwyci rkoje noa i poszed przed siebie mocnym, wytonym krokiem, krokiem-czynem. Gniew spali w nim wszystko prcz pragnienia ruchu i gwatu. Jak kozica wdar si na wyniose pasmo. Stanwszy na przeczy j orlimi oczyma wypatrywa wrogw. By teraz silny, zwinny, peen potgi. Rzuci w kamienny wiat krzyk z caej piersi. Na wschd, na zachd, na pnoc i na poudnie... Gos nieszczliwy lecia w ciemne doy, w bkitne przepacie, jak anio z wtymi skrzydy, rozbija si na krawdziach, roztrzaskiwa o strome gzymsy i skona w oyskach otchani. Wrcio echo imienia Heleny, aobne i przebite, wrcio z pnocy i poudnia, ze wschodu i zachodu. A pniej cisza... Ale juwywaone zostao z zawias wszelkie czuciei runo w proch. Szed przeczami, szczytami. Mija puste doy granitu, gdzie wiekuista pustka ley. Spoglda w lasy dziewicze, gdzie tytaniczne drzewa rosn nie dotknite siekier. Przeskakiwa przepaci, w ktrych czeluciach marzy cmentarny nieg i skd ciek wody ku ziemi, zaglda w bkitne, zielone i litworowe jeziora... Ze lebw, rozpadlin wdziera si na nowe, coraz wysze wierzchoki. Widzia w drodze swej niedwiedzia i ora, ale nie zwraca na nichuwagi, poszy tu i tam stado kozic, ale nieledzi ich oczyma. Pki soce w bkitnym niebie wiecio, szed naprzd. Dawno zjad resztk chleba i okruchy sera.Nie czu godu. Usta mu wyschy i potrzaskay si, gardziel mia pen ognia,a w piersiach dwik i ttent rozszalaego serca, ktre teraz oskotem swoim napenio obszar pustyni. Nieraz zdawao mu si, e ju te same turnie widzia, e ju je depta i przeklina, e z ich wierzchokw strca ju gazy, ktre tylko mg udwign. Ale o tym wiedzia jakby przez sen. Szuka teraz ludzi. Ludzi! Wbija w ich piersi ostry sztylet, miady ich gowy jesionow maczug, rozdziera pode garda i depta nogami nikczemne trupy! Po okcie uwala rce w dymicej krwi i plu w nikczemne, zastyge, wywrcone oczy! Nigdzie ludzkiego ladu... Nigdzie w nocy nie wida ogniska... Otaczay go krzesanice, turnie, wirchy - te, szare, czarne i niebieskawe. Wic jewymija lub zdobywa, co siy w kolanach. Wbiega na nie jak na pagrki. W nocy nie spa. Przytulony do skay czatowa na zbjcw. nio mu si na jawie, e jest lisem, do ktrego jamy wdary si jamniki. Widzia oczyma, caym mzgiem i wszystkimi nerwami skoki lisa, sztuki jego i fortele. Widzia, jak si pomyka na coraz wysze pitra i kominki jamy i, cierpliwie siedzc, bada niebezpieczestwo. A gdy niestrudzonepsy podkopi jego kryjwk, skacze na est, z niedbaoci tak . 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AA;P_c <}< =,c >&c ?5 F inn, na inn, a do ostatniej. Nie opuszczago nadzieja, wyrachowanie, wiara... Ale oto wydarte zostay ostatnie podstawy i najwyszy, ostatni kruganek lada chwila runie. Wwczas lis chybkim i pewnym susemskoczy na by psw przywalone glin, i przebiegszy po nich, popdzi do wylotu jamy. W struchlaym sercu syszy huk strzau myliwca, ktry tam nieruchomy czatuje. Nim wysunie gow, przez mgnienie oka mierzy przestrze, a pniej rzuca si naprzd, wyczekujc strzau nastawionym uchem, strzau, ktry ju zna, ktry ju wielekro zada mu rany straszliwe. Oto onsam jest lisem i czeka na huk strzau. Za chwil ma skoczy z nory i wlec si pniejz odstrzelonymi nogami i przetrconym krzyem. Za chwil, za mgnienie oka... Bo teraz ciki jest jak gaz. Rce jego, nogi, gowa, a osobliwie stopy - to gazy takie same jak naok. Tym si tylko rni od otaczajcych granitw, e w nich ani na sekund nie zasypia cierpienie. Skoro tylko wsta nad dalekimi kracami wit i pierwszym promieniem ukaza mu dug drog, nieprzebyty szlak, wsta z miejsca swego cierpienia i szed co prdzej. Tak min trzeci dzie i czwarty... Soce budzio go i popdzao ognist rzg do pochodu. Sta si podobny do czarnego cienia, do zgorzaych zwok, w ktrych ponie duch i oczy... Lecia w pustyni, nie widzc ju ska ni drzew... Nareszcie spotka ludzi... Szed onego dnia w d rozlegego zbocza, ktre gdzieniegdzie porastaa niska wierczyna. Okrge gazy wymiecione przed wiekami si lodowca leay tam i sam. Krysztaowych przestworw nocnego jeszcze chodu wszystka potga modocianego soca nie moga przeama.Z rzadka stojce wyniolejsze wierki rzucay na krtk traw, jeszcze mlekiem rosy okryt, nadzwyczaj dugie cienie. Sczerwieniae badyle goryczki zdobiy oddalone zaktki, jak kwiaty samotne, pene smutku... Las w dole zapeniony by mg porann o barwie ziarn jaowcu wczesn jesieni. Wyniosy czub buka zabkanego midzy wierkow czered zdawa si spywa z chmur. Rafa z wolna szed w las i trafi na potok pyncy z boku gry. Pozna go... Zwalone drzewo i wodospad... Stan nad jego brzegiem i patrza, jak wartki nurt niesie midzy gazami licie przez wiatr zdarte z czoa buka, jak z nich tworzy rude groble, wiry krce po paniach i szerokie zatory. Myla aobnie o liciu buka, ktry by niegdy maleki u ona matki-gazi, penego sodyczy sokw, o burzach wiosny, co nad modym liciem przeleciay,w kociste turnie trzaskajc ogniami piorunw, o halnych wiatrach, wydzierajcych z ona gr przepikne chmury... Ten sam li pdzi teraz pospou z innymi, by stworzy kup gnoju, z dala odmatki-gazi, z dala od rodzimej, wapiennejgleby buka, nawet z dala od ziemi. Wtedy, gdy o tym myla zwilajc zeschewargi kwanym owocem dzikiej maliny, z naga otoczyli go ludzie. Nareszcie ich widzi! Porwa za sztylet, ale ju byo za pno. Kilkanacie rk chwycio go za ramiona, wydaro n zza pasa. Poczu, emu rce skrpowano na plecach, czc donie za pomoc spojenia wielkich palcw elaznym piercieniem. Gdy mu nogi zakuwano w kajdany, obejrza tych ludzi wzgardliwym spojrzeniem. Byli to onierze.Pozna, jakiej s broni. Widywa za szkolnych czasw tych augsburskich piechurw. Kazano mu i na d. Nie chcia. Wwczas przystawiono do niego kilkanacie bagnetw. Nie chcia. Wtedy dwigny go z ziemi razy bata. W dolinie za lasem obaczy rozoony obozem oddzia kirasjerw lotaryskich. onierze przypatrywali mu si ciekawie i mwili do niego po niemiecku. Rozumia ich doskonale,ale milcza zobojtniay na wszystko, co nie miao stycznoci z jego dusz. Cieszyli si, e pojmali zbjnika... Szeciu jedcw przywizao go do swych siode. Skoczyli na ko, dobyli szabel i poprowadzili go midzy sob w dalek drog. Szed teraz rozdoami, po podgrzu wgierskim, mija ki, wsie pikne, lece spokojnie pod cieniem jaworw. Przebywa czyst, zielon rzek po drewnianych mostach, sztucznie wizanych. Tu i tam sennymi oczyma widzia bydo rozrose, z niezmiernymi rogami. Kilkakro w grskiej wiosce onierze przystanli na chwil, eby si napi wody. Czasami ktry z nich wymieni nazw wsi: Krasnohorka, Krywe, Lekotka... Byy to jedyne dwiki, ktre od nich sysza. Gnali go dalej a dalej... Coraz czciej trafiay si wsie dugie, ciasno zabudowane, z bielonymi chaty o dachach zesomy albo sczerniaego gonta. Z dala wrd nich wida byo biae, grubomure kocioki z gontowymi dachami i baniami pokrytymi zardzewia blach. Naok wida byo pod grami folwarki z murowanymi budynkami. Wyej lasy wierkw, bukw i dbw. Sza obok drogi wierna towarzyszka rzeka, zasana abkami. W jednym miejscu siedzia w cznie kudaty dziad czekajc na tych, co by si na drugi brzeg przewie chcieli. Zgonionemu przyszo na myl sowo "Charon"... Ale co znaczy to sowo? skd przyszed taki do gowy dwik?... Gryz oczy i wargi biay kurz gocica. Twarda i duga jest droga nieszczcia. Zaamuje siw stu kierunkach, zwija si w tysic piercieni. Najeya si wszystka ostrym gazem jakoby grotami wczni i stana nieprzyjazna a mciwa przeciwko bezbronnym stopom. Oto w trakcie tego pochodu wytrysn w rozlegej dolinie zamek na stromej skale. Krty, kamienisty dostp prowadzi konwj do jego elaznych drzwi. W dole szumiaa zielona Orawa, w dali wida byo polskie wielkogry. Jeniec ujrza przed sob mocne, kute drzwi, odwieczn rdz pokryte, krzywe zawiasy i haki z elaza... Ciasne przejcia pod murem niezmiernej gruboci, idce w pokrg, zamknite dziedzice... Potem potworne podobizny dwulww z szarego kamienia, schody kamienne,wyszczerbione, ciemne przejcia, ganki, lochy podobne do kominw, wreszcie zimno podziemi, wydre omurowanych i jam wewntrznociach turni... Trzask zardzewiaego rygla, przed oczyma niky jaki brzask wiata, nad gow strop pokrgy, wykuty w skale, z ktrego cieknie szkliwo wilgoci... Cisza nareszcie i legowisko... Rozdzia 10 "WADA" Zostawiony w ciemnoci, usiad na ziemi i zuciech wspar plecy o zimn cian. Guche mroki lochu roztrca w jednym miejscu promie wiata padajc spod sklepienia. W skale niezmiernie grubej wybita bya kwadratowa jama. Kraty w niejkazay wierzy, e to okno. Do tego rdawiatoci prowadzia framuga tak gboka, e zdaa si by drug izb. Na warstwach skay, zwojami idcych, na wsparciu. ich i umocnieniu z granitu, przyniesionego pracowit rk czowieka, wiato dnia pezo niepewne, wylke, kamienne jak wszystko naok. Wizie spocz. Nie biegnie ju krwaw stop midzy cuchncymi kadubami zgrzanych koni, nie syszy ttentu kopyt, dzwonienia paaszw i ostrg, trzaskania strzemion i trzli, nie czuje dzy oporu ani wybuchw gniewu szlachcica, ktrego chamy... Gowa leniwo zwisa na piersi, wosy zsuny si na czoo i wrd delikatnego mrowienia na skrze czoa, gdy si zsuway, przepywa aosna myl: Czemuemy si wtedy sznurami z sukni niezwizali i nie rzucili razem?... Straszliwe widmo alu, infelicissimum genusinfortunii, stano obok i napj z ci a octu przykada do warg. W tej samej chwilikto w pobliu wyszepta, wysycza sowo, drugie, trzecie... Wizie z odraz itrwog dwign gow i znuonymi oczymaj patrze w daleki kt ciemnicy. Gdy oczyjego przywyky do mroku, zobaczy czowieka. Nieznany towarzysz siedzia na ziemi. Przykuty by do swego miejsca, do haka, poza nim wbitego w cian. Kilkakro szepta co z cicha, wymawia sowo tajemnicze. Gdy nie otrzyma wcale odpowiedzi, rzek gono po polsku: - Ce jest za jeden, czowieku? Rafa z najgbsz odraz usysza w tymmiejscu mow ludzk. Milcza. - Ce jest za jeden, czowieku? Wgier, Liptak czy nasz z Polskiej? I teraz przybysz nie da adnej odpowiedzi.Ale tamten nie przesta mwi. Gos jego dygota z rozkoszy. Co w tonach jego drgao i zanosio si od wytryskw uczucia. Zadawa nieskoczon liczb pytaprdkich i namitnych, dowiadywa si, czyte ju jesie, czy buki po reglach czerwieniej, czy te ju kurniawy jesiennebyy, czy nie. Pyta si i odpowiada sobie,e pewno kierdele zeszy w d, a bace idprzy koniach, perciami. Hale puste, ino si ta niedwied kole schronisk wasa... Ten szepccy gos by tak silny, tak potny, e zdawa si hucze pod sklepieniem i w ktach ciemnego lochu, ale w tej samej chwili Rafa usysza w szumie swej gowy, ktry go na chwil nie opuszcza, w oskotach i osupiaych wzdrygnieniach serca - inny gos, Tamten rozlega si midzy niebem a ziemi, strzela jako moty gromu i trzaskanie piorunu w guch noc, lecc nad wielkim obszarem w odgosach wistu bicza i ciosw rzemienia. Czowiek sucha zdrtwiay w sobie a do ostatniej kropli krwi, a do korzeni wosw: - Wyrw ci z serca ostatni pociech, jakobym wyrywa lepcowi kij z rki, gdy si do przepaci przyblia. Otocz ci trwog tak nieprzejrzan, jak ciemno gbokiej nocy, dug jak al. A pniej spuszcz na ci nie wt trwog, lecz smycz zgodniaych ndz a do nieznanej, a do ostatniej, ktrej jeszcze nawet wrd snu cikiego nie ogldae w mglistym przeczuciu. Spojrzysz wtedy przy blasku piorunu w moje otchanie, nad ktre grska koza nie chodzi, gdzie ptak w locie truchle je, gdzie w nie peza, gdzie promie soca na mgnienie ludzkiej renicy chykiem zaglda,gdzie odrtwiaa ciemno ley przez wieki.Tam przebywa zemsta, ktra jest moj. Wezm na wasno kad chwil, ktr swoj przywyke nazywa, wycign j nadugo rozleglejsz ni wszystka wadza twej wyobrani. Zatrzasn drzwi mego zamku i zatarasuj okiennice, eby ani jeden twj jk nie dolecia do mego ucha. Zapomn, e jest na ziemi. Niech ci upadajcego potrca w samotnoci twoja za dola, jako chce. Przepadnij! Zimne ciao suchacza zsuno si na ziemi. Gowa upada na twarde kamienie, a spalone na wgiel usta uczuy smak wiziennej wilgoci. Do serca spywaykrople gorzkie jak i ocet. Ciemno, taciemno, w ktrej przebywa zemsta, ogarna jego gow, a kolana swe wgniota mu w piersi. By jak kamie na drodze, ktry kada noga potrca. Wtedy topoczy mu si wspomina odlege, odlegeposzumy, jakoby wist-powist na lenej grze ysicy w witokrzyskim pasmie. Przyjd z daleka, nadcign z koca wiata, przepyn dookoa ze piewem i zgin. Oto dwik askawy twarz mu owia len jodow woni. Nim nadpyn drugi, czoa dotkn bogosawionymi rkoma i trzeci, tamtych dwu towarzysz. Uczuwa powiew i ich zapach, dotknicie, uczuwa na ustach, w sercu - tak byo dobrze. Pyny przyniesione na skrzydle anielskim z dziecinnych lat... Zeschymi wargami, nie wiedzc czemu, wymwi do Niego: - Boe, bd miociw... Serce nie szalao ju teraz jak zamie zimowa, nie burzyo wiza piersi,, nie szarpao si jak niewolnik w ykach. Szo znuonym, obojtnym krokiem wdrowca przybywajcego do guchej mety, ktra gdzie jest i jaka... komu wiadomo?... Zdao mu si tylko przez niewyrane drzemanie, e owa meta to wskie, dugie, z czarnego piachu i ska midzymorze, gdzie jedynie drapieny ptak czasami spoczywa. Zdawao mu si za chwil, e on sam to jest nie co innego, tylko wicher bezgraniczny leccy nad morzami. Way pod nim morskie, brunatne, rwnie pod nim, porznite w szkliste skiby. Granatowe ciemnowode weny ubray si w piany. Ld zgin. Skacz olbrzymie potwory, wiekuicie mode gry morza, przez niski ld z okrzykiem swoim straszliwym... Hucz zielone fale przypywu przebiegajc wydmy czarnych piachw, pkaj u tej samej mety i z niepowtrzonym jkiem, z okrutn skarg wydaj z on ten sam gos odwiecznej aoci, gos wypywajcy z ludzkiej duszy... W sercu zostaje pusta ciemnica, miejsce, skd odszed nawet al,nawet wyrzut, niby miejsce w domu, z ktrego wcito na barki i wyniesiono trumn. Nie jest ju wichrem, lecz topielcem wywleczonym za dugie mokre wosy z niezgbionego odmtu. Rce ma zimne jak woda, nogi zdrtwiae, oczy z lodu, serce nieruchome i obojtne bardziej ni podwodny kamie, przez ktry spienione skacz fale. Gowa spoczywa jakoby na czyjej doni dobrotliwej, zaznajc ciszy i nicoci. Tymczasem drzwi si dawno otwary i dozorca wizienny, przestpiwszy prg kani, postawi obok Rafaa posiek i wod. By to. chop barczysty, w jakim wyszarzanym urzdniczym kostiumie. Skoro tylko stan w progach, wizie przykuty zacz go o co baga jczc i skamlc. Dozorca przez czas pewien mia si oschle. Miamla przy tym rne wyrazy niemieckie i wgierskie, polskie i sowackie:- Die schwerste! Jo... Die schewerste! Die Kerkerstrafe des dritten Grades..: Ne mohu... Wizie znowu zaskomla jak pies. Stranikruszy ku niemu i kluczem elaznym odemkn obrcz, ktra w poowie korpusuobejmowaa skazaca. Zbj, spuszczony z acucha, stan na nogi i zawy radonie. Wycign rce do gry i rozprostowa zgity krzy. Dozorca cofn sil do drzwi i zapar je swoj osob. Wtedy uwolniony zacz biega w kko po izbie, dzwonic kajdanami rcznymi i nonymi. Zawraca w miejscu i skaka a do sufitu, zwinnie, pomimo kajdan, wyrzucajc nogi. Splt rce i zaoy je na ty gowy... - No, Mocarny, potacuj...Zbjnickiego!-mrucza dozorca miejc si po swojemu. Gral puci si w tan. Przegina si w ty,ciska naprzd, wywija rkoma i skaka wprawo, skaka w lewo, od jednej ciany do drugiej. Jego nogi w mgnieniu renicy dokonyway byskawicznych skurczw i wygi nie do uwierzenia. To elastycznie giny, to znowu, jak doskonaa stal, kuy kamienne pyty posadzki. Prdko, coraz wcieklej miotaa si jego oszalaa gowa. Bya i pod stropem, i nad ziemi, leciaa koem. Czarna koszula migaa to tu, to tam.Z piersi wypada obkany krzyk, ptasie czy zwierzce pogwizdywanie, pochutnywanie sylabowe, wilcze czy rysie. W pewnej chwili ten ogromny chop jednym skokiem znalaz si we framudze okna. Nimdozorca zdy sowo rzec, gest uczyni, wdrapa si po murze, wszczepiajc bose stopy w szczeliny midzy gazami. Uchwyciwszy si rkoma elaznych prtw maego okienka, zawis pod sufitem jak pantera. Jego wychuda twarz, obwieszona pozlepianymi kudami, przywara do elaznej kraty, a cae ciao znieruchomiaonagle i zastygo. - Mocarny! Halt! Mocarny, ja tobie mwi! Nieder!-rycza dozorca chwytajc go za bary. Gral nie poruszy si i nie odpowiada. Oczy jego byy wlepione w widne na niebie, dalekie polskie gry. Dugi, czarny policzek przywar do zardzewiaych krat, wosy zwisy w tyle zadartej gowy dugimi strzpami jak nastroszone ptasie pira. Takwiszc w oknie zapiewa, zakl, zaszlocha: Ej, wirsycku, wirsycku, ej, dabyk ci ozoci, E, kieby mi si moga, ej, moja wola wrci!... By to krzyk przecigy, prawdziwy krzyk z gbi duszy, woajcy na gry, ktre yj i czuj. Cae podziemie, cay zamek napeni ten gos. Zdawao si, e zatrzs jego podmurowaniami i sufitem kowanym w skale. Dozorca siepa si z winiem. Ten jakby zapomnia, gdzie jest ico si z nim dzieje, piewa jeszcze mocniej: Ej, wirsycku, wirsycku, ej, dabyk ci ozoci... - Mocarny! - wrzasn dozorca bijc go kluczami. Ej, wirsycku, wirsycku... Udao si wreszcie stranikowi grodu chwyci zbja za konierz i zwlec na d. Stanli obaj w smudze wiata, tu nad gow Rafaa. Gral wstrzyma pilnowacza i pokazujc lecego spyta szeptem: - C to za czowiek? - A kto jego wie? Taki sam pewnie zbj z gr jako i ty. - To ta nie zbjnik. - No? - To jakisi sponiewierany ceper. Ka ta takiemu!... - A skde na nim cyfrowane portki zbjnickie, cucha i pas? - Czy ja wiem skd? Moze kany ukrad... - Zbjom ukrad! To musi by chwat! - Chwaty som ta jest wselnijakie. Za chwil gral, wtoczony w obrcz, przykuty do haka, na swoim miejscu siedzia ju w kucki. Podbite obcasy stranika zadwiczay na chropawych dbaoci tak . 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AA@Pc AC@ Bsc Ct&c DW5 B gazach, zgrzytna zasuwa we drzwiach. Ucich odgos krokw na schodach. Rafa od dawna ockn si ju by ze swego upadku, widzia taniec i sysza rozmow. Wszystko, co przecierpia, cae nieszczcie, ktrego udwign ju nie mg, zwali na gow towarzysza kani. Gniew osobniczy wilka skupia si w nim. Poczu w duszy now si, jakoby w mocnej doni poczu nagle jedlca cikiego miecza. Z wolna przez jego gow walia si olbrzymia myl, e to jest moe jeden ztych, ktrzy si powayli na ni, na t, ktrej ju nie by w stanie wspomnie... Za krew zalaa mu mzg i ogniem dymicym napenia yy. Wsta ze swego barogu i twardymi krokami zbliy si do grala. Czu w garciach dzik si do zduszenia gardzieli, ktra przed chwil napenia to miejsce podym krzykiem. - Suchaj! - rzek stojc nad zbjem - zadusz ci jak psa! Jeste skuty. Nie ruszysz si. Zadusz ci. Mw prawd... Gral skuli si, zwin w siebie. Patrza we z mroku stalowymi oczyma. Milcza. - Dawno tu siedzisz? - Musi dawno! - Ile czasu? - Od siedmi rokw siedzem. - Od siedmi... - powtrzy Rafa gosem szyderczym, ktry si z niego samego natrzsa jako wrg. Spyta jeszcze: - Za co siedzisz? - Za co? A tobie na co wiedzie? - Nie powiesz? - Co mi ta! Ceku! Powim. Za cz byk mia siedzie, kiek dezenterowa! - Kiedy? - He! Kie ja z wojska! Ks czasu, bracie. Wzieni me w halak. Kiecki nam koo usy pozaplatowali, portecki cyrwone dali i hybaj! Do pandurw. Poli my we Wgry, het! ku morzu, w takie strane rwnie, pustacie, co nie daj Boze. Wytrzymaek bezjeden rok, bez drugi, alek ni mg docka koca, kraju... Telo me docliwio, cok wzioni zdezenterowa. We dnie jek sie kry, a namroku lecia ku halom. Ale sie w jednym miecisku, na wgierskiej stronie, do mnie przyznali. Wzieni apa. Dopadli me w takiejwskiej ulicce, zaparek sie do muru plecami byek chop! - wzionek skalami pra, bybyk to popra na kupe, nie daliby rady. Ale me tukom wzieni. Zali me ze zadku, postronek na syfie zarucili -i apili. Toz to w seci me bez miasto wlekli. Musiaek bez takom ulice biega, co me z dwok stron bili. Cosi pieset kijw wsypali. Dobrze! Juci odesali me z wartownike do Preburku, do regimenta. Ale w drodze useptali my sie z jednym wojakem, co me wid, co by z Luptowa, juci zdezenterowali my oba. Kaz byo i? He, bracie! Co ino raz wiater nas oblecia, wiedzieli my ka! Dopadli my do hal, uzdobierali sie, Luptak by za harnasia, i poli na zbj. He, to byo zycie honorne! li my w Polskom cy ta na Wgry, na lsk, naMorawe, sedy nas byo peno, ale po kmorak ludzkich pusto... Pandury a wojaki wse nam deptali po pitak a lakowali. Na ostatek le. nam wyso. A syko bez babe! Kto sie frajerek rad trzyma, ten niedugo zbjowa. Zabawili my sie ha u jednej nieskoro w nocy i po mie nas przysiedli. Piecioro ucieko - ja za w pazdurak im osta. - C wtedy? - W sifcug, bracie. - C to jest? - Nie wis? To sie lepiej ani nie pytaj... - Ja si niczego nie lkam. Powiadaj. - Sifcug, wis, to je tak: Ha nad okrutnom wodom, nad Dunajem, ka Sigedyn,.wis? som ta jest macyska, bory strane, topiele, coik ani nie zgruntujes, ani nie przeres, bo to kansi idzie, aze do kraju wiata. No, tozto nas ha przywiedli, leje kie koniowi zarucili i wprzgli do takiego sifu ze siaciem, psenicom - jako pado. Sif wodom se, a ty sie po kraju potyka cigncy... Kie nie wytrzyma a pad i skapia, no, tocie hnet w tym bocisku zagrzebli. Ale to tanic. Dy lekce ha na dnie w borze gni z pniakami, nili tak zy. Gorzej byo, kie zesab, a nie zdek i nie zdole i, kie cie postrza ozbi abo ci gicale w tej mace pokrcio, abo gad uzar. Prali cie na tym sifie, i tame ceka abo koca kary, abo mierzci. Kie przysa noc, to, jako sta, pokalany po syfie, w tyk stoplanyk gaganak, see spa. Ale przd ci acuskina rce, na nogi wozyli, a do belki przykuli. I take gni w tym gnoju i gawiedzi, a zima cie trzsa. Bo w tyk macyskak, kie sie zmirkao, sa ze ziemietaka mga gsta, brzyka, z takim pukem-to cie tak przejmo, co zbami piknie kapa jako wilk. A na raniu, lemze maluko namieniao na witanie, hybaj! we wode, w macysko! A nie kces, to cie tak kijem dobili, co nie kcia, a wsta i se, cho ci packi z c durkay... - No, dobrze, dobrze... Suchaj! A eby taksprbowa wyda kryjwki tamtych wszystkich. Lej by ci sdzili. - Ni! To ta nic nie paci. Choby sto razy prawde powiedzia, to telo bedzie, co i przez niej. Wezmo cie na spytki, na mki. - Na mki? - Zje ba jakoz! To ino zabawa, kie ci myske na ppek pod garnusiem pucili. Wicej nie trza. Ale ja ta wolem dobrom, bo krtkom mke, nili dugi krymina. - Suchaj, a jake wytrzyma, jake wyy tyle lat? - Jakek wyzy? He, bracie, powiem ci, jako... Mas tu siedzie - ani nie wiem, co za jeden - ale coby wiedzia: syko przetrzymies, ino trza wiedzie sposb. - Sposb? - Na jedno musis przysta: abo sie godem zamrz, eb se o mur ozwal, abo kie chop, kie mas sie w zyak i kociak, to se upatrz takie jedno misce w sobie, chy si nego pazdurami i trzym, a powiedz se tak: Niekze ta! Niekze... Bij, kie mas wolom... - Nic mi z twojej nauki... - rzek Rafa miejc si ze swej doli gorzkim, ostatnim miechem. - Bedzie cie bio rok, bedzie dwa. Ty sie trzym! Nic nie pytaj. Stpi sie to ze, kij mu sie na drzazgi ostrzepie, straci wade ipjdzie se w dyjasi. Nie dam ci rady-rzece-bo chop! Insy bedzie niby w sobie tgi, ale go bieda w miesic stpi, bo siy nijakiej ni ma, jako ten pniak w lesie: po wierchu mocny, ale go kopnij - ozleci sieprchno niego jak ciasto. Taki se bedzie banowa, a to na nic - to nagorse. Ty sie trzym! Cho i pono, cho i boli... Wytrzymies, nie bj sie nic. Ha, kie juz telozdoles wytrzyma, to sie w tobie, bracie, sia zsiednie jak krzemie. Wada na Cie przydzie telo, co kazdej biedzie do gardaskocys... A zdusis! Hej! Rozdzia 11 ARCYKAPAN Pomimo uwag wonicw i rad najdowiadczeszych a najmielszych graliksi Gintut upar si, eby jecha dalej. De With ani si nie opiera, ani go nie zachca. By wci tak samo obojtny, taksamo pozornie wesoy. Umiech, niezomn potg woli wydobyty, umiech stworzony chceniem z nicoci wesela, uprzejmy i trway, pozosta na jego ustach taki sam, jak w zaraniu podry. Wczenie wyruszonoz Waasen. Kilku wieniakw szo przodem, eby odwala zaspy, jeli gdzie drog przeciy, a obadwaj podrni wybrali si w ich tropy pod opiek trzech silnych Szwajcarw. Kiedy wstpili w czelu kamienn Reussu za Gschenen, przewodnicy nakazali surowe milczenie. Wszyscy szli wolno, skradajc si na palcach. Pod chmurami, midzy szczytem a szczytem krzesanic, na zrbach i gzymsach, lekko i wdzicznie przechylone wd, marzyy w socu lawiny. liczny poranek wyzaca ich apy zoone na krawdziach, szyje i gowy zwisajce dla zasyszenia grzmotw, skowycze, dzikiego szumu i samotnej pieni grskiej rzeki, ktra przeraliwymi skokami miotaasi w czarnych turniach, w nienobiaych zaspach, midzy zielonymi soplami i wrd tafel lodu olbrzymich jak same skay. Ze dreniem, odsoniwszy gowy, mijali Szwajcarowie diabelski most, olizgy przesmyk w otchani, gdzie przeszywajce gwizdanie Hutschelma oddech tamuje. Dwaj podrni szli z przymknitymi oczyma. Trwoga miertelna obchodzia ich wokoo. Spod cian, z gbi bulw i garbw zielonychsoplw patrzay w nich oczy polegych w tym miejscu. Potga szumu zdziczaej wody powiadaa dzieje boju. Kiedy noga za nog idc przebyli most i kamienne galerie, de With podnis oczy po swojemu, sennie, w uroczystym uczynieniu przypatrywa si temu miejscu, skaom, rozjuszonej rzece i tajemnicom przeszoci drzemicym w czarnym cieniu. - Jaki to urok!... - rzek do towarzysza. - Prawdziwie... - Mwie mi, e miejsce bitwy. Lecourbe?... - Tak jest, miejsce bitwy. Czy chcesz moe,kochany, pozna dzieje zdarzenia? Skin gow z wyrazem mniemanej ciekawoci, sztucznego zajcia. Rzuci popiesznie oczyma po skaacli, po drodze, po mocie... Ju za chwil oczy jego utkny w prni i powloky si ze wstrtem na kulach niedoli, sw wasn drog, jak ebrak idcy bez celu szlakami wiata. Ksi zamilk. Ruszyli dalej, ale tylko do Hospenthalu udaosi im dotrze. Wnet soce zaszo za garby Furki. Nikt z mieszkacw nie chciasysze o drodze. Wypado tedy nocowa wtej ostatniej miecinie przed acuchem gotardzkim, dokd siga gwara niemiecka. W maej staroytnej izdebce z krzyw podog byo duszno nad wyraz. Ksi nie spa. Sysza w drzemaniu wersety litanii do Wszystkich witych, ktrymi, gono jewypiewujc, str nocny zaznacza kwadranse mijajcych godzin. Skoro wit ruszono dalej. Sza ju przez przecz gotardzk nowa, w roku 1800 zbudowana droga, ale w tym dniu ladu jej nie byo. Zamiecie przywaliydolin niezmiernymi zaspami. W poprzek drogi i rozdou, wiodcego na szczyt, runy nowe lodowate gry, nowe przecze, acuchy i doliny. Byy to tworyrwnie bezcelowe i niepojte jak wze acuchw grskich, ktre si tu schodziyz czterech stron wiata. Jechali zrazu konno, potem przesiedli na sanie. Ale zimno nie dawao pobaania. Na poowie drogi doszczytu pucili si piechot. Brnc w sypkimniegu, a torujc sobie wci drog opatami, posuwali si w gr. - Jestemy w samym siedlisku przyrody, nakalenicy dachu Europy. Jake si to tutaj gmatwa kb jej pomysw! Sama nie wie, co robi... - mwi ksi. De With umiechn si agodnie. - Po c s te gry, te bezgraniczne, ledwie ogarnione myl acuchy kamienia iprzepacie? Po c s te zaspy? Na co bya okropna zawieja, ktra je tu przyniosa? Mistrz katedry patrza w pole niene czystymi oczyma, jakby szukajc tam sw, ktre wyrzec naley. Wzruszy po dziecicemu sw wielk gow i chrapliwymgosem, naraz zwrciwszy si do ksicia, rzek: - Nie wiem. - Dla czowieka, aeby czowiek... - Nic teraz nie wiem. Na szczycie, okoo martwych jezior, ktreo tej dobie zginy bez ladu pod lodami i zwaliskiem niegw, zerwaa si zamie tak straszna, e obaj podrni zwtpili o swym ocaleniu. Stali w samych chmurach, wlodowatej pracowni niegu. Nie wiedzieli, czy dokoa nich kry noc, czy dzie. Wicher straszliwy rycza w trby jaski niewidzialnych. Przelatujc tamtdy z pnocy na poudnie globu ziemskiego, grana harfie acuchw grskich, wista w szczeliny lodowych pieczar, gdzie ju nie masz ycia. Gardziel przepaci wyrzucaa w chmury chichotem drgajcy dech. Serca biy przypieszonym ttnem, a nogi dray. Na p skostniali, miertelnie znueni, upadajc co krok w lotne zaspy przywlekli si do schroniska. Tam przewodnicy po dugich mozoach roznieciliogie, zgotowali wody i jaki taki posiek. Zawinici w futrzane paszcze, podrni spdzili t noc na drzemaniu w pobliu ogniska. Nastpnego dnia z rwnym mozoem zeszli do Airolo na woskim zboczu Alp. I tam leay zaspy, a zadymka krya wiato. Najtymi komi ruszyli co prdzej w d przez Biasca, Bellinzon, Lugano. Dopiero w lombardzkich nizinach wiony ku nim powiewy italskich ogrodw iciepych mrz. Ziemia bya jeszcze szara i zimna. Sennie nad jej mokrymi paszczyznami, dokoa nieskoczonych roww, stao drzewo oliwne, podobne do wierzb Pnocy. Ale ju tu i owdzie lnica murawa ponia si w ciepym zaciszu przykop zwrconych ku poudniowi. Wieniak wychodzi do pracy w polu i z umiechem zdumienia a mimowolnej wzgardy poglda na ciep, zabawnie obszern odzie ludzi przybywajcych zza gr. Nigdzie nie zatrzymujc si duej, rozstali si podrni na nizinach z rzek Ticino, ktr byli widzieli, gdy zlataa potokiem ze nienych jaski Gothardu. Przebyli leniw, muem i kamieniami zawalon Po. W pierwszych dniach marca dosigli liguryjskich Apeninw i wjechali w ich wwozy. Po grskich drogach wloky si adowne zaprzgi o dwu olbrzymich koach i prastarym, starorzymskim hamulcu, cignione przez osy, muy i konie. Wonicatrzaska wesoo z bata, pdzc w doliny, gdzie sta perowy zmrok wiosennych mgie, wdzierajc si na skaliste przecze, i znowu lecc dou. Gdzie rzuciokiem, say si oliwne gaje powlekajc srebrn szaroci wysche, kamieniste pagry. Lniy si pod socem chropawe jak zescha ziemia ciany domostw wieniaczych. Po nadrzeczu tulio si tam i sam zwarte, spitrzone miasteczko o domach jasnotych. Zwisa z ogrodowychmurw przypoudnik o trjgraniastym liciu, a tu i owdzie kwiat jakoby naszego ostu wytryska z jego zwojw. Potworny kaktus wwierca w szczeliny ska i cian szpony swych korzeni i wystawia na soce krzywe pazury ap rozpaszczonych. Za elaznymi kratami domw zalnia kiedy niekiedy rabata lewkonii, przemkn dokoa twarzy cudowny odor gajw ranych, musn oczy daleki widok kamelii w kwiatach, siejcych dokoa swych licznych osb biae i psowe patki uwide. De With, ktry by w tym kraju po raz pierwszy w yciu, patrza na wszystko okiem zgasym tak samo, jakby mia przed sob ciany i piec zimowego mieszkania. Na szar barw jego twarzy gorcy wiatr, przylatujcy zzamrz, wywabi sabe rumiece. Midzy zsunitymi brwiami zostaa pospna rysa. Wjechali w granice Rzeczypospolitej Liguryjskiej, niegdy Genueskiej. Gry byy coraz wysze, coraz bardziej skaliste... Nareszcie po tylu dniach rozwary si wyloty dolin, rozstpiy si skay. Na widnokrgu lnio si morze dalekie. Ksi mia w oczach pomie, a okrzyk szczciaw cinitych ustach. Nie mg powstrzyma myli, ktra, jako prawda nieujta, niejasna, nie dajca si zawrze w sowie, rozpieraa mu piersi. Rzek wreszcie: - Jake obmierzymi s kraje, w ktrych los postawi nasz kolebk! Oto jest ziemia godna czowieka. W niej si zamyka wiat i jego dzieje. Przybieglimy do tych brzegw nie tylko cielenie, ale duszami, tak samo jak tu cigny barbarzyskie plemiona ze wszelkich obszarw i stron Pnocy, ze Wschodu i Zachodu. Nie mog si zaprze...Kamabym mwic inaczej: jeeli kocham jak krain, to tylko t. To jest ojczyzna mojej duszy... Spojrzyj... Na kracach widnokrgu wygina si lnicy uk morski, wiecznie napity. Promienista strzaa soca leaa w jego ciciwie. Wzrok nurza si w zieleni obszarw wodnych z tak rozkosz jak w powietrzu. Chwiay si fale w wietle, podzielone przez wstgi bkitne jakoby na chry anielskie, piewajce pie morza. Daleko, ze skalistych w dole brzegw, olbrzymie pinie wychylay nad wodami czarne korony, a najdalej na cyplu kamienistym strzelaa w niebo kpa cyprysw na podobiestwo piciu czarnych pomieni. Z nicejskiego brzegu we mgle bielay liguryjskie Alpy, a na lewantyskim czarn mas rozsiady si Apeniny, chropawe od piargw, czarne, jakby spalone przez sirocco gry Rocca, Giugo, Santa-Croce... - Genueska Zatoka... - mwi ksi do siebie. - Melodi fal swoich wykoysaa dziecice i modziecze wichry marze, straszliwe burze dz czynu Krzysztofa Kolumba. Jej to nawanice ciosay w jego duszy wol straszliw. Ta to zatoka wywioda go w tajemnicze pustynie wd, wnieskoczony, siwy ocean, w szlaki jego modocianych marze, do Indiw... My ndzni ledwie wtymi mylami zdoamy obej te drogi przeze odkryte, przepynione a do ostatniej granicy, skd mg napisa do krlowej Izabeli te dumne,zaiste krlewskie sowa: "Ziemia nie jest tak wielk, jak pospolity lud mniema, przeciwnie, ziemia jest maa". To samo bkitne morze wyrzucio ze swoich pian na ld starego wiata Korsykanina, pierwszego konsula, co teraz zbrodniami tyranii napenia groz Francj...De With grzecznie potakiwa albo sucha cierpliwie. Powz skierowa si na prawo i wbieg na gwny gociniec prowadzcy do Genui. Wkrtce podrni znaleli si w jej wskich ulicach, w tych ciasnych lochach, wiodcych z gry w otwarte morze. Krtko baoci tak . 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AAEPc Fjec Gy HH c I;/)c Jd> tu jednak bawili. Celem ich podry bya posiado "brata" Vicini w okolicach miasta. Przebrawszy si w hotelu w suknie lejsze i ciesze podyli we wskazanym kierunku. Willa Vicini leaa na grze obrosej krzewami. Byo poudnie, kiedy stanli u wejcia. Wpuszczeni do ogrodu przez staroytn elazn bram, szli przez czas pewien w gr wskim korytarzem, utworzonym przez dwa wysokie mury. Fale bluszczu przesadziy szczyty murw i pync, kapic, wiszc soplami dugimi a do ziemi,uczyniy z tej drogi majestatyczny, a zarazem cudnie przychylny kruganek. U kraca jego byy drzwi domu. Joskie i korynckie kolumny bielay na socu, barwic dalekie to ciemnych gajw niewymown plam. Sucy prosi przybyszw, eby zechcieli zaczeka na przebudzenie starego margrabiego w salonach dolnych czy w ogrodzie. Wybrali ogrd i poszli w gr po ciece wysypanejwirem drobnych kamykw, ktre morze z dalekich stron przynioso i na brzeg wyrzucio, a pracowity czowiek na tej drodze rozsypa. Mae jaszczurki przebiegay soneczne place, zatrzymujc si chwilami i patrzc zielonymi oczyma na nieznanych ludzi. Ludzie Pnocy szli krok za krokiem, wielbic oczyma cudne drzewa,a raczej niewysowion ich pikno. W jednym miejscu mur by niszy i mona byo, wspinajc si na palce, zajrze na drug jego stron. Rs tam na poudniowym stoku, ze wszech stron okolony cianami wirydarz owocowy. Wiosnago ju dotkna. Jak senna rozkosz ukazay si przed oczyma pod przeciwlegym murem wysmuke rzgi brzoskwini, oblepione jasnorowym kwieciem, ktre same licie wyprzedza. Stao pod socem. Ksi zmruy oczy od przelatujcego ciao dreszczu. Marzy. Zdao mu si wskutek osobliwego zudzenia, e widzi jasn, niewinn, zawstydzon dziewczynk lat pitnastu. Byaby to jego siostra, czy inna, obca? Widzia j kiedy czy nie? Taka wanie jak te gazie: wszystka rowa, skromna i siostrzanej duszy... Ma j w oczach, a od tego widoku bezcennymi kroplami szczcie spywa w zaskorupiae rany serca. - Bd pozdrowione, drzewko... Ca przestrze zwartym gszczem zarosy rozoyste pomaracze i cytryny. Kada gazka bya obarczona pomiennymikulami dojrzewajcego owocu. Jasnosrebrzyste cytryny liczne byy jak licie. Ju figa pucia ze swego szczytu nowotne, wte, prawie biae listowie, a sodki kasztan pki, ktre ozdobiy koce jego nagich a powikanych gazi. Weszli do parku. Stan przed nimi eukaliptus z pniem prostym i wyniosym jakmaszt, ukaza si jego cielisty odziemek, ktry zrzuca kor na podobiestwo czowieka pod zwrotnikiem, zrzucajcego ciep odzie. Sign od stp do poowy, zda si, wysokoci gry. Tam, w wyynie rozpostar swe nieogarnione konary i gazie, prty i licie zwisajce jak u topoli, ciemne i twarde niby pergamin. Wychyli si z gszczw bukszpanu laur kamforowy z maym i wtym liciem i magnolia, olbrzymia jak lipa wielowiekowa. Co krok zastpowao drog i zasaniao p nieba inne zjawisko. Wic w jednym miejscu chwia ciemnymi sukniami i tymikwiaty, limi jakby wyciskanymi ze skry -bukszpan, dziwny obraz wierka i mirtu... Winnym, midzy garbami gry, dumay brazylijskie i afrykaskie palmy. Ich pnie chropawe i wochate, najeone tarczami i kleszczynami, ksi przywita westchnieniem. uszczaste kaduby wydwigny si w przestwr i miotay tam kity pir. Wrd ich gazi leay ju na zotych prtach te, okrge, tgie gruzy niedojrzaych daktylw. Wkroczyli wgboki cie. Podnisszy oczy ujrzeli niezmierne widy, odnogi i pdy libaskiego cedru o korze brunatnej ze srebrzyst tamisam powiat mchu, ze zotymi bulwami ywicznego obaru. Obwieszony niezmiern liczb szyszek, obszar korony cedru tworzy sam z siebie puszcz. Stojc na wyniosoci tej gry patrza ju moe w liguryjskie wybrzea tysic lat, a moe dwatysice, bo dugoci jego wieku nikt nie wiei nie zbada... Moe gazk jego zasadzi tutaj pierwszy eglarz fenicki, moe rzuciziarno idcy wiatami yd Wieczny Tuacz...Tu i owdzie otwieray si midzy gajami rozlege, pochye trawniki, zamknite ze wszech stron czki, usiane kwieciem tymianku i rozmarynu. Zza drzew dochodziwesoy i niespokojny plusk maej fontanny i ciche szemranie wody, uchodzcej w gbpaskiej cysterny z biaego marmuru. Kt by si zdziwi, gdyby na jego spotkanie wyszed z wilgotnych, lnicych zaroli nagi faun o ciele brunatnym i wochatym, gryzc zot pomaracz i miejc si z otrowsk rozpust? Kt by si zdziwi ujrzawszy na gzymsie marmurowym biae jak on ciako nimfy? Ucho suchao, czy nie odezwie si radosny gos piszczaek i krzyk wiosennej radoci... Przezieray w istocie z gbin lici biae ramiona. Ale bya to podobizna czowieka wykuta w marmurze. Kiedy zbliyli si do tego wizerunku, ujrzeli, e renice jego i powieki byy wyarte przez czas i deszcz. Patrzay bezksztatnymi doami. Ust ju niebyo, a spicie togi na obnaonym ramieniu byo tak samo porose mchem jak czoo i brwi... - pij w spokoju, potny patrycjuszu... - rzek Gintut odchodzc z tego miejsca. Z zadumy i znuenia wyrwa ich szelest listkw cienkich jak jedwab, wtych, gadkich i subtelnie krelonych niby wodnymi znakami, a ruchliwych i czuych na kade tchnienie bardziej ni puch. Szept koczystych listkw, gdy si jedne do drugich z trwog tuliy ostrymi w brzegu powierzchniami modrawej barwy, wzbudzaszczegln lito. Biae, rwne, okrge pdy, poprzedzielane obrczkami kolan, rosy tu w kpach odosobnione od reszty rolin, jak cudzoziemcy wyrzuceni na niegocinny ld. By to biay bambus. A dalej o kilka krokw czerniay, lnic i wiecc, dzwoniy t sam zaiste mow kpy czarnego. Wskutek cigej wdrwki pod gr podczas upau przybysze byli bardzo znueni. Siedli na kamiennej awce. Ksi Gintut wydoby teczk i j przeglda listy polecajce i papiery, ktre naleao wrczy "bratu" Vicini, skoro go wedug znakw poznaj. Wtem podnis oczy - i papiery upady mu zrk na kolana. Naprzeciwko awki, po drugiej stronie placyku zasypanego szarym wirem, stay cyprysy w grupie tworzcej jak gdyby czarn i ciemn kaplic. Szczyty ich strzeliste, zionce w niebo ostrymi jzyki, schodziy si w grze. W gbi, pomidzy ich pniami, w mrocznej nawie, skd ranna rosa jeszcze nie odesza, staorozoyste drzewko rododendronu, na wysoko nie przechodzce wzrostu czowieka. Caa jego korona bya w olbrzymich kwiatach, a wte listki giny midzy nimi. Barwa kwiatw bya karminowa, a w gbi kielichw ciemniejcaa do najtszego karmazynu. Wytryskaa zcyprysowej ciemnicy jak gdyby krzyk symboliczny, znak-zwiastun prawdy, pierwszy raz spadajcej midzy rzesze ludzkie. Ten krzak ognisty, zioncy najpotniejszym ogniem przyrody, sta w swym ciemnym odosobnieniu jakoby arcykapan, wznoszc ku niebu tajemniczy,najwzniolejszy gos ycia. Obaj podrni wstawszy zbliyli si ku niemu. Z rozkosz i czci patrzali na jego kwiaty olbrzymie, ktrych gb purpurow nakuwaj czarne znaki, jakoby ukszenia ciemnoci. Ksi Gintut podnis rk i uama jedn gazk otoczon kwiatami. Poda j Mistrzowi. Ten wzi j i przez chwil trzyma w rku cinitych. Oczy mia spuszczone na kwiaty. Z naga cikie drenie przebiego cae jego wielkie ciao od stp do gowy. Upuci ga na ziemi i sta nad ni ze zwieszan gow jak nad otwartym grobem.Ksi pozna jego cierpienie. - Nie ma ju, bracie, tej - rzek de With - ktra bya godn tych kwiatw. Dla niej tu rosy. J wysawiaj. Duch mj pozna... Schyli si jeszcze bardziej, zgarbi. Splecione kurczowo rce przycisn do piersi. Z niewidocznych oczu jego pado na kwiaty kilka samotnych ez, a z ust te sowa ciche: - Ktra wzgardzia mn i odesza, ktra zdeptaa gow moj i serce, i dusz moj... Odpuszcza ci si twa wina... Tak ywej jako i umarej. Niech bdzie bogosawione szczcie twoje... We wszystkim, co uczynia dobrego i zego... A jeli ju odesza z ziemi, bd bogosawiona... na wieki... Na wieki... Rozdzia 12 NIZINY Jednego z pierwszych dni wrzenia 1804 roku Rafa Olbromski wyszed z dolin i lasw i zmierza ku nizinom. Rok z gr przesiedzia w wizieniu na zamku orawskim jak pospolity zbrodniarz, aczkolwiek nie popeni czynw, o ktre goposdzano. W cigu kilku pierwszych miesicy milcza wzgardliwie i nie chcia wymieni nawet swego nazwiska. Jako odmawiajcego wszelkich zezna, wedug nowej procedury austriackiej z roku 1803, karano go cikim wizieniem za samo milczenie. Nie mg przecie inaczej. Musiaby by odsoni ca nago swego nieszczcia, wykry tajemnic mierci Heleny de With, opowiedzie dzieje mioci imierci. Musiaby by wydoby z lochw wspomnienia cay sekret, zniesawi po mierci t, ktra z jego winy zgina, dla uratowania swego ycia, ycia, co obmierzo... Powiedzia sobie, e lepiej tak,jak jest. Lee w barogu wizienia, a koniec jaki bdzie! I wzgardziwszy sam mierci czeka na ni obojtnie. mier nieprzysza. Wysaa naprzd suebnic swoj, chorob. Tyfus wizienny porwa gow szpony i trzyma tak dugo, jak chcia. W trakcie tej choroby sprawa wykrya si nagle i prosto. Oddzia piechoty drugi regiment pandurw, Panalisten Croaten grafa von Nadasti, w kierpcach, czerwonych majtkach i baranich czapach, "lakujcy" zbjnikw nowotarskich - wykry podczas rewizji w chacie gazdy, u ktrego Rafa czasu szczcia przemieszkiwa, jego paszport i niektre rzeczy. Zabiegliwy gazda pienidze na wszelki wypadek dobrze ukry, a o papiery dba niewiele. Sdzia obieralny, prowadzcyna Wgrzech w komitacie najbliszym sprawy zbjeckie, otrzyma te dokumenty po upywie znacznego przecigu czasu, domyli si jednak od razu, e nale do tajemniczego winia. Stwierdzenie tosamoci osoby byo ju tylko kwesti czasu. Kiedy w chwili badania sdzia wymieni jego nazwisko, ten zadra i wlepi we oczy lepe z boleci. Ale za chwil, gdy go pytano, gdzie jest kobieta, zktr, wedug wiadectwa gazdy, mieszkana Podhalu, skama z prostot, szczeroci dziecka i nadzwyczajnie bezczelnym sprytem, jakoby to byo dziewcz lekkich obyczajw, spotkane przeze na ulicach Krakowa. Sprzykrzywszy j sobie, wygna. Oto wszystko. Posza do miasta z paczem. Gdzie jest obecnie, tego nie wie. Zapewne wspelunkach miejskich prowadzi swe rzemioso. Przebranie swoje za zbjnika wytumaczy atwo i jasno, umiejtnie przeinaczajc szczegy rzeczywistego wypadku. We wrzeniu puszczony zosta nawolno. Jako szlachcic nie otrzyma nawetzwykej porcji kijw, ktr prawo austriackie egnao swoich pupilw wiziennych. Z caego dostatku otrzyma paszport swj pruski i kilka strzpw zbjeckiego ubrania, w ktre nie sposb byo si odzia. Dozorca wizienia z litoci darowa mu, co mg zby bez alu: zdartezawadiackie buty wgierskie z cholewami, kaszkiet urzdowy pozbawiony oznak, wreszcie krtki i wyszarzany spencerek furmaski. Tak odziany, Rafa wzi kij w rk i ruszy z tego miejsca. Kiedy min elazne drzwi zamczyska, nie obejrza si poza siebie. Czmycha jak lis, ktrego rana si podgoia. Co pary w piersiach, dolinami Wagu... przed siebie! By zniszczony do ostatniej koci, zniweczony do ostatniej yy. Twarz mia t z sinymi plamami, nalan, opuch, wosy przerzedzone, brod zaros. By tak saby, e nogi w goleniach wyginay si pod nim, kolana same raz w raz leciay ku ziemi, a w doniach czu wci ogie, jakby w nich ciska dwa pomienie ywe. Jedna w nim tylko bya ch mocna i niewzruszenie twarda: Ucieka! Rwa te bez wytchnienia. Czasem na wozie Sowaka, wspinajcego si w gr po drzewo, odpocz i skrci sobie drog o zuchelek. Czasem przysiad na rozworze bryki ydowskiej i nie postrzeony przemkn kilkaset krokw. Wrd nieopisanego mozou przedosta si dolinami ku Czacy. Mia w tym miejscu odpocz, ale ujrza przy drodze kamienny sup z obroami na acuchach do zamykania szyi a rk skazanego na prgierz, wic w nocy kopn si dalej. Na przeaj, rzadko kiedy dopytujc si o drog, cign ku Krakowu. Omija trakty, szersze drogi, ludne wsie, aby go za kto nie pozna i nie zaczepi. Jeli noc bya ciepa, nie ddysta, sypia w stogach siana, w kopach potrawu, pod stertami zboa. Poywia si, jak mg. Zachodzi naodludne plebanie kocielne i udajc wdrownego Sowaka, ktry w "Polskom" idzie za zarobkiem, zdobywa misk warzy albo kromk chleba. Lepiej nieco podjad sobie u braciszkw w pewnym klasztorze, gdzie mu dano nocleg pod dachem; pniej tylko w ostatniej potrzebie zblia si do ludzi. Kilkakro udao mu si nakopa rzepyalbo kartofli w odlegym stajanku i upiec jena zaraniu w jaowcowych gszczach. Do chopskich mieszka wstpowa kilkakrotnie w ostatnim godzie. Sowo proby, zwrcone do paszczynianego chaupnika, nie mogo mu przele przez gardo. A jednak musia ebra i jad chopskie kluski z mlekiem, zapraszany yczliwie do misy. Rozpowiada kmetonom aosne, a z przedziwnym artyzmem zegane historie i bawi si ywo rozdziawionymi gbami suchaczw. Nareszcie wzgrza poczy si znia, doliny rozciga szeroko. We mgach stany przed okiem rwnie omglone... Rafa powita je z niewysowion radoci.Jego nienawi do gr rwnaa si teraz ich wysokoci. Niziny zapowiaday co lepszego, odmian, nadziej... By pochmurny dzie. Oboki o ksztatach ledwie dostrzegalnych grub nawa zacieay niebo. Pospna ich barwa cigaa i tpia wypieki schorzaego wiata, co si gdzieniegdzie chykiem przekradao w przestrzeni. Pnocno-zachodni wiatr nadlatywa i zacicha miecc po polach przewide i zesche dba. Naok stay cierniska opustoszae, czerniejce, brunatne od krwawnika. Tylko zarola wysokich ostw zostay na miedzach po to, eby wiatr mg obdziera ich posiwiae kudy i roznosi po wiecie. Tam i sam stojce wysmuke brzozy nie straciy jeszcze letnich lici, ale kuliy si ju i giy bez dziewiczego wdziku, gdy wicher podwiewa ich nadobne, strzpiaste suknie. Rzadko gdzie leay jeszcze na zagonach krwawe garcie tatarki i gsto czerniay badyle ziemniaczanej naci. Szed przez bezpodn piaszczyst okolic. Wlk si suchymi lasami po niezmierzonychwrzosowiskach, ktre, jak oko sigo, okry przeliczny kwiat liliowy, po zeschych mchach trzeszczcych pod nog. Czasami las si otworzy i okazywa rud przestrze piachw, poros ciemnymi kpami jaowca. Wski szlak przemyka si krto midzy krzakami, a na nim dwie zastyge koleiny, wyorane w piasku i dawno przybite od deszczu, prowadziy do wsi dalekiej, z chatami krytymi som, szarymi, jak szarym jest piach i mech. Niekiedy wrd tej przestrzeni, tak pustej, jakby po to tylko istniaa, eby deszcz przelatujcy tymi stronami mia na co pada, ukazywaosi stojce midzy wydmami miasteczko, toznaczy - koci wyniosy, a dokoa niego komunikiem zwartym tawe tyy stod. Nad dachami kilka wielkich drzew obamanych u dou. A dalej znowu przymglony widnokrg. Z niego przywyke oko wydzieli mgliste smugi lasw, bliej niebieskie ich pasma, i szare, suche szkielety topoli a wizw, sterczce na stray jakiego folwarku. Guch cisz przerwie tylko z dala niesione naszczekiwanie psiny, ktra kwanym, ochrypym dyszkantem zoci si na swoj dol. Czasem wrona przelatujca wystraszysi miertelnie, ujrzawszy niezwyk postur wdrowca, i z wrzaskiem poszybuje do najbliszej kniei. Ta chmurna, spowiaa strona o barwie oboku, nie zawierajca w sobie nic zgoa, przygarna wdrownika jak ywio rodzimy. Wciga pucami jej powietrze i nie mg si nasyci widokiem. Po stokro przystawa; nakry, bywao, rk oczy od wiata i patrza. Czu pieszczot tego widoku prawie fizyczn. Byo mu cieplej. Odczyniao si samo przeklestwo uroku. eby tak jeszcze posysze swoj wasn, ze. Krtko baoci tak . 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AAKPRc L c M{ c N%* c O&738 sandomiersk gwar, swj domowy akcent,eby tak dobrn do swego dnia i swojej nocy! W pewnym miejscu droyny uboczne wywiody go na ludny gociniec, na bit, szerok drog. Boczn cieynk, twardym szlaczkiem ludzi ubogich, szed szparko, ng nie aujc. By do kolan zbocony, schlastany przez wiatr, przeziby do szpiku koci, a godny jak pies bezpaski. Raz w raz walia tym gocicem to kareta czterokonna, to bryka krakowska, to lekka wolantka. Szy fury frachtowe, wlekli si najtymi szkapami pejsaci ydzi. Pod wieczr ukazaa si przy tej drodze w szczerym polu murowana obera, przed ktr niemal wszyscy podrni zatrzymywali si na duej. Rafa niewiele mylc, aczkolwiek zamanego cwancygieranie mia przy duszy, przesadzi rozciapanebajora wejciowe i wkroczy do gwnej stancji. Bya to izba ogromna, wilgotna, zimna i pusta. Pod cianami stay szerokie awy i cikie stoy na skrzyowanych nogach. W jednym rogu mieci si szynkwas z wdk, piwem i pewn kolekcjzardzewiaych kiebas. W subtelnych pcieniach antakw uwija si chudy czeczyna z oczyma krzywoprzysizcy, biegajcymi na wszystkie strony. Indywiduum to milczao zawzicie i byo ze, jakby jego gocie byli czonkami band karpackich. Rafa kiwn karczmarzowi niedbale gowiusiad sobie wygodnie w ciemnym kciku. Zapach kiebas przewraca mu kiszki i doprowadza do godowych mdoci, a odorwdki sprawia szum i zamt w gowie. W karczmie siedziao kilkoro prostactwa. Jaki furman gra w zatuszczone karty zesugusem w liberii, drc si i swarzc. Leay przed nimi pienidze. Obok stay pkwarcia z piwem. Kurzy si na misce tusty schab i wdka szklia w zielonej flaszy. Olbromski podlega napadom potyfusoweg godu. Domyla si, e za chwil co przedsiwemie: wydrze miso foszmanom albo zerwie kiebasy wiszce w pmrokach szynkwasu i poknie je w mgnieniu oka... Siedzia przecie jeszcze znieruchomiay jak jastrzb na erdzi i przewraca oczyma szukajc, co by rozszarpa. W pewnej chwili, daleki od samowiedzy, co si z nim dzieje, wsta ocigajc si, poziewajc nieszczerze, i z odlegoci a hardo spyta oberyst: - Suchaj no... te... jegomo, masz tam co do jedzenia? Szynkarz zatrzyma si w swych kieliszkowych czynnociach i, wykuwajc zby z karygodn niedbaoci, odpar zapytanie zapytaniem: - A c by tak... te... jegomo... kaza? - No, co z misiwa. Z misiwa! Z gotowanego, smaonego... Karczmarz pomilcza chwil, jakby wyliczasobie w gowie szeregi potraw, nastpnie zmierzy drapichrusta wzrokiem nikiej okciem i odrzek: - Nie. Nie mam misa ani gotowanego, ani pieczonego. - A to, co zajadaj tamci? To skd? - Co jedz tamci? Tamci jedz gotowane. - No, to i mnie podasz zaraz, co tam masz upitraszonego, i kwita! - wrzasn rozkazujcym tonem. - Syszae, wasan? - Sysze, syszaem... - No, to ywo! Bo czasu nie mam. Karczmarz wyciera pracowicie jak szklank. - Mylisz moe, e nie mam czym zapaci za twoj chabanin? - doda Rafa z pogard tak szczer, jakby mia kieszenie pene dukatw, zgoa nie wiedzc o tym, e nie ma przy duszy jednego grosza. - Ja nic nie myl -mrukn oberysta. -Paci to paci. Co mam dawa? - Dawaj, co masz, tylko ywo! Mwi to z najzupeniejszym spokojem, animylc, co bdzie dalej. Byleby tylko je! Je kup misa, ktre si dymi, chleba, cotrzeszczy w zbach... Grajcy w, karty nie przerywajc swej zabawy zwracali spojrzenia w stron sierdzistego oberwaca. Z umiechami pobaania i mrueniem ironicznym powiek zwierzali sobie nawzajem jakie o nim cichepswka. Karczmarz wyszed maymi drzwiami do tajemniczych ostpw swoich, a jego miejsce zaja blada dziewczynina w brudnym fartuszku i zdartych trepciach. Rafa szybkim ruchem zbliy si do graczw i kiwn gow na przywitanie, jak to szlachcic, posiadacz ziemski, kiwnie czasami z aski a dobrej woli gow, odpowiadajc na ukon pracowitego wieniaka. Tamci odpowiedzieli na ten niby ukon w sposb niezdecydowany, ni tak, ni owak, i grajc wci, pochrzkiwali i pokaszliwali, nie wiedzc, jak sobie pocz.Rafa zajrza w karty z wyniosoci, ktrej mimo usiowa nie mg w sobie przytumi. - Ndzna jaka dziura to karczmisko. - A bo i pewnie... - odrzek furman. - Wasan tutejszy jeste? co? - Nie, ja nietutejszy. - A z daleka? - Z daleka. - To jest skd - No, a wasane skd? - Ja id od wgierskiej strony wprost na Krakw. - Od wgierskiej strony? - z niejakim szacunkiem zapytali gracze. - Ba, ba! Od Pesztu... Od... Czacy - doda ciszej. - Sztuk drogi! Nawet nie umiem wyrozumie, gdzie to by moe. - eby wiedzia! Czowiek si setnie zmitry, a tu jeszcze ten ajdak jada nie daje - No, on tu pewnikiem w te pdy wyniesie.. - Jak te to on przyrzdza? - zada sobie pytanie, spogldajc z ukosa na "boczek" wieprzowiny lecy na misce. Nie pytajc si o pozwolenie, odama partyk chleba, ukraja porzdny gnat misa i zacz prdko i kategorycznie prbowa, jak te smakuje. Okazao si, eowszem, jako tako. Wobec tego nala sobie kieliszek wdki i wychyli go, niedbale przepijajc do oszoomionych dworakw. - Je mi si chce diablo, a tu jeszcze ta pokraka marudzi... - mrucza zabierajc sido lepszej, tuciejszej czci boczku. Chleb znika w jego ustach ogromnymi skibami - Wasan u kogo suysz? -zapyta furmana nalewajc sobie drugi kieliszek z jego butelki. - A ja tu czekam na pana. - Co za pana? - A czekam z rozstawnymi komi... - odrzek wonica, w gupkowatym osupieniu patrzc na praktyki Rafaowe. - Pan wasanw skd jedzie? - Z Wiednia. - Jake si, u kaduka, ten pan nazywa? Furman zawaha si przez chwil, a pniejudajc, e nie dosysza pytania, zwrci si do towarzysza: - No, tera ty dajesz... Olbromski nie nastawa. Karczmarz wynis wreszcie ze swego Laboratorium elazn rynk na trzech nogach i poda gociowi skwarzcy si w czarnym tuszczu kawa diabelskiej kiebasy oraz partyk razowego chleba. Przedziwny by smak i uroczy zapach tej potrawy! Rafa zmit j do ostatniej kruszyny, a tuszcz do kropli wytar chlebem, godu jednak nie uspokoi. By o tyle pewniejszy siebie, e mg pomyle, co przedsibra dalej. Zacz od ogldzin karczmarza i wymiaru jego si na wypadek walki, gdyby przyszo bez poegnania z karczmy czmycha. Mia zamiar znowu si zbliy do stangretw i skorzysta z nich wjaki sposb. W tym celu przysuwa si do nich, gdy przed gospod rozleg si oskot i ttent zajedajcego powozu. Furman i jego towarzysz wyjrzeli przez okno i na eb na szyj rzucili si do drzwi. Wdrowiec ywi marzenie, e uda mu si skorzysta z rwetesu i wypa za drzwi, ale przezorny waciciel kiebas sta sobiepobonie u wejcia i skania ju grzbiet przed niewidzialnymi jeszcze przybyszami. Nie pozostao nic innego do zrobienia, tylkozaszy si w ciemny kt i czeka na umiech fortuny. Drzwi otworzono szeroko i z wolna wszed do stancji wysmuky pan,modnie i piknie ubrany. Jego kapelusz, paszcz, wysokie buty z cholewami, aczkolwiek zabocone i pomite w drodze, czyniy w tej karczmie wraenie przepychu. Modzieniec rozejrza si po izbie przymruonymi oczyma i zacz jednego ze sucych rozpytywa si o zdrowie swej rodziny, o dom i tysice drobiazgw. Zna byo, e wraca z dalekiejpodry i po dugiej nieobecnoci. Olbromski przypatrywa mu si z bolesnym strachem. Od pierwszego rzutu oka pozna tego czowieka, ale jeszcze pociesza si, ile mg, e go oczy myl. By to KrzysztofCedro, towarzysz ze szkoy sandomierskiej, powiernik i przyjaciel... Guchy wstyd, ruszt rozpalony, wsun si pod ciao byego winia. Ogarna go jakoby matnia wielkiego woku niedoli. Oto najgorsze, co mg jeszcze przey: zetkn si z dawnym koleg w takiej odziey, w takim pooeniu i w takiej chwili! Nie mg ju nawet ucieka, gdy haba jego staaby si jeszcze bardziej gon i jawn. Zakry twarz domi. Tymczasem Krzysztof Cedro zrzuci paszcz i chodzi po izbie, zadajc sucym pytania. Gdy tak z kta w kt defilowa, spostrzeg Rafaa. Zwrci si zaraz do oberysty i zapyta, czy na czas swego pobytu w zajedzie moe by sam. Zapaci za to, ale chce zje posiek bez wiadkw. Karczmarz w podskokach przybieg do Rafaa i wicej ni dobitnie da zapaty tudzie wyniesienia si za drzwi. Wdrowiec wolno dwign gow i rzek mu przez zby, e nie myli wychodzi. - Zapac ci, kiedy zechc, i wyjd, kiedy zechc, a teraz bd askaw odej ode mnie, jeli chcesz nadal mie cae oko i wszystkie zby. Oberysta skrzywi si, a jego szczki zadray jak u psa. - Suchaj no, czeku - rzek szeptem, dobrotliwie - id zgod. Zawoam parobkw i na przykadek ka ci gnaty poama. Co ci to po tym? Odraza do tej ndzy zbudzia w piersi Rafaa wybuch postanowienia. Pojedynczym ciosem z dou hukn karczmarza w brod z tak si, e ten odlecia a pod szynkwas. Potem wsta i zbliy si do Cedry. Stan w wietle okna i rzek: - Czy te mi poznasz, koleko Krzysiu? Cedro z okrzykiem achn si w ty i, wydobywszy szkieko w rogowej oprawie, zacz mu si przypatrywa, z lekka otwierajc usta. - Krzy!... Sandomierz, Wisa, nocna wycieczka pod Zawichost... - Rafa... - rzek tamten z cicha, zbliajc si ku niemu i wytrzeszczajc swe krtkowzroczne oczy. - Ten sam, bracie... - C ty tu robisz? - mamrota z przeraeniem, ogldajc jego kostium z gry na d, z dou do gry, unikajc widoku twarzy. - Historia duga, a wiadkw zbyt wielu. Czy chcesz mi dopomc w nieszczciu? - Ale!... Na miy Bg... Rafu... Olbromski... To on! - Wszystko ci powiem z czasem, tylko mi onic nie pytaj. - Jedno mi powiedz, na Boga! Skd si tu wzie? - Id w stron Krakowa. - Idziesz? - Tak. - Czemu, na Boga! idziesz piechot? - Bo jestem w ostatniej ndzy. - Rafa! - Umieram z godu. - Miosierny Boe! Jacek, puzderko! Walu...-woa Cedro nachylajc przed Rafaem sw pikn twarz, jakby z zamiarem oddania mu pocaunku. Wnet jednak cofn si gwatownie i z odraz, uczuwszy fetor bielizny zgniej na ciele i okropnego potu winia. Suba wniosa puzdro z zapasami podrnymi, rozoya obrus, .i za chwil Rafa wobec zdumionych wiadkw jego ndzy pi chciwie burgunda, poera kurczta, pieczyste i przysmaki. Cedro samusugiwa mu z nerwowym popiechem. W pewnej chwili odwrci si do sucych i namyla... Rzek do karczmarza: - Nie macie tutaj osobnej stancyjki? - Nie, janie panie, osobnej nie ma. - W takim razie... Podniesionym gosem zakrzykn: - Prosiem, do pioruna! eby std wszyscy wyszli. Chc zosta sam na sam z przyjacielem. Przynie mi tu waliz, i wszyscy precz! Wkrtce Rafa ujrza bielizn kolegi rozoon na stole. Cedro rzek: - Sam nie wiem, co robi... Niepodobna, eby mj czowiek i furman widzieli, e przebierasz si w moje suknie. Chyba zosta w tym, co masz na sobie. Tylko co tchu zmieniaj bielizn! Odwrci si i zacz pilnowa drzwi, a Rafa przebiera si tymczasem. Ohydne, zgnie gagany, ktre mia na sobie, zwin w kb i zatrzyma pod po kubraka. - Dawaj tamto! - sykn Cedro. - Suga wyrzuci... - Nie! - Dawaj, to ja sam... - Nie, to tylko ja sam mog wyrzuci... - wyszepta Rafa z umiechem krwawego szyderstwa. - To jest moje dotychczasowe ycie. Tylko ja sam mog je odtrci... Wsta od stou i wyszed na dwr. Obszedszy karczmisko dookoa, znalaz gnojwk i rzuci tam swoje wstrtne zawinitko. Uczyniwszy to opar si o mur iw cigu krtkiego momentu przemyla bardzo wiele. Czu wci na piersiach swych lec zdrad, jak pyt z granitu. Chcia si otrzsn i w nadchodzcy spokj uwierzy, ale mg to czyni o tyle,o ile chore rami moe dwign bry granitu. Ciko westchn i wrci do towarzysza. Ten ju zabiera si do dalszejdrogi. - Mwie mi - rzek - e dysz w stron Krakowa. Ja pdz wprost na Tarnw, do siebie. Krakw omijam. Ale jeli ci na tym zaley, walmy na Krakw. - Bro Boe! - zawoa Olbromski. - Nie pragn bynajmniej widoku Krakowa. - Powiedz mi.., Czy pniej... to jest... czy miae zamiar wraca do domu, do Tarnin? Rafa namyla si gboko. Rzek z wolna:- Prawd mwic, to adnego nie miaem zamiaru dzi, wczoraj, onegdaj... Mylaemo tym, eby z godu pod potem nie zamrze... - Zlituj si! - Juci pewnie, e trzeba bdzie do domu. - Suchaj!... - Cho w tym nadzwyczajnym kostiumie wraca w progi rodzinne... Brr! - Ot to wanie, ot wanie! - woa z popiechem Krzysztof. - Ale c mam czyni? Jestem jak trup. Przebyem bardzo cik chorob... - To samo wanie miaem na myli. Suchaj - jed do mnie!... - Jak to? do Olszyny? - Do Olszyny nie do Olszyny, ale wprost do mnie. Mam wasny folwarczek. - Masz wasny? - Jake? Stokosy! - Bj si Pana Boga... Wstyd mi wraca do rodzinnego domu, a jake ja pojad do ciebie? Co na mj widok powie twj ojciec? - Przede wszystkim pojedziemy do Tarnowa.Tam si przedzierzgniesz w eleganta pierwszej wody. Chodzi tylko o to, eby suba nic nie wiedziaa. Co za do ojca, towierz mi, e przyjmie ci jak rodzonego syna. Wszake jestemy w kuzynostwie. A zreszt... Rafaku, bagam ci... Powiedzia to gosem dawnym, dziecicym, sandomierskim. - Rad bym z duszy-serca, ale zwa tylko... - Wszystko rozwaam. Przecie mwi ci, e mam swj wasny folwark. Tam mieszkam i robi, co mi si ywnie podoba, wrciwszy z Wiednia. - Wrciwszy z Wiednia... Czy ty stale w Wiedniu mieszkasz? - Czy stale? Prawie... - Co tam robisz? - Co robi? Przecign si i umiechn z gorycz. - Robi nic nie robi, ale... staram si... - O pann? - Na szczcie, jeszcze nie o pann, Cho ito wkrtce spadnie na moje barki. - Jake to? - Na teraz, uwaasz... staram si o szambelani... - Bagatela! - Ale propos... Dochodziy nas wieci, e bawisz w Warszawie, e si ocierasz o najlepsze towarzystwo. Kto nawet wspomina, e naleysz do kompanii spod Blachy. - Tak, tak... byem w Warszawie... Ale to ju dawne rzeczy. - A masz zamiar wraca tam kiedy? - Do Warszawy? Przenigdy! - zawoa z ponurym na czole marsem na wspomnienie ksicia Gintuta, masonw i ich przewodniczcego. Teraz dopiero pomyla, e powrt do Warszawy i w ogle w granice Prus Poudniowych groziby mu kryminaem, a co najmniej ledztwem z powodu zaginicia pani de With. A na samo wspomnienie wizienia krew cinaa si w jego yach. Otak! Znikn w odlegym folwarku przyjaciela, zaszy si w guszy, przypaw kotlinie midzy zagonami jako zaszczuty szarak. Nie wiedzie o niczym, o niczym... Podnis na Krzysztofa oczy i rzek: - Jeeli ci to bdzie na rk, to z rozkosz,z prawdziw rozkosz pojechabym do ciebie. - Voil. To lubi. Jacek, zakada! Wkrtce wygodna wolantka, cigniona przezkasztany w lejc zaprzone, unosia ich tym samym gocicem w dal zasnut sinymilasami. Olbromski mia teraz to, czego tak pragn: nie wiedzia o niczym. Okryty by burk przyjaciela i ta go chronia od deszczu, ktry tego dnia by mu wrogiem osobistym. Nie czu godu ani pragnienia. Znuenie wyciga ze strudzonych koci miarowy, rozkoszny ruch. Zanosio si na deszcz i lekkie krople niekiedy muskay po twarzy. Wiatr rzewy icoraz surowszy powiewa. Wskutek odrbnych dziejw uczucia Rafa teraz dopiero zacz pojmowa swoj niedol. Patrza na ciek biegnc brzegiem botnistego gocica i widzia tam siebie. Czu swe schorzae nogi w achmanach uebranych w wizieniu, jak id po twardym gruncie. Spoglda na gliniane przykopy i widzia w nich miejsca swego spoczynku. Spoglda w odlege strony i dostrzega jeszcze swe pode, ndzne, plugawe uczucia, achmany gnojowe. Wzbiera w nim bezprzykadny gniew i bunt. Z caej duszy i ze wszystkich si szuka winowajcy, ofiary... Dzielne konie parskay, wawo i ostro sadzc gocicem. Kaduby furmana i sn, ze. Krtko baoci tak . 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AAPP R Q c R:oc S(Kc T6]9 UQ?' lokaja miarowo, sennym ruchem koysay si w prawo i w lewo, do taktu z wahaniamipojazdu. W miar tych ruchw w duszy Rafaa tworzy si poczy fale myli tak niestae jak nachylenia wolantki, zalene odczego z zewntrz, od byle trcenia do taktu. Pyny dugimi smugami jak muzykaniestaa; podarta, poszarpana, niepewna minuty, niepewna sekundy. Oto pola, pola aobne pod jesie. Zbrudziy je ju nowe zagony. ta, czerwonawa glina wybija si w nich spod jaowej szaroci piachu, sama bardziej od niego jaowa. Przewracaj, pracowity kmiotku, ten szczery piach i szczery i, przewracaj do ostatka drewnian soch! Zlewaj go potem i zami, zasypuj chudym ziarnem, odjtym od ust dzieciskom w brudnych gaganach... W szczerym polu, na ugorze, pas si dwie krowiny, a obok nich kuca na ziemi pasturka, workiem od deszczu i zibu nakryta; podobna z dala do szarej skiby czydo kamienia polnego. Bose nogi, nagie kolanapodwina pod si, rce wtulia w zanadrze, okrya si wystrzpion spdniczyn. Grzeje si jako moe, to workiem, to paczem, to piosneczk dziewczysk: Oj, da moja, da-da-da! Oj, da-da-da da moja... Oto ugr, tak wida ndzny, e go tkn niechc rce niczyje. Trawa go ledwo-ledwo porasta. Na zagonach strzelaj proste, wysokie zote dziewanny. Teraz okrywa je jasnoty kwiat-zotogw. Kwiat-ndza. Zatknij go sobie za mierdzc czapczyn, kmiotku pracowity, gdy idziesz z karczmiska na rozstajnych drogach! Niech si serce twoje rozweseli, a oczy rozemiej do szczerozotej dziewanny - ndzy... Jarzb przydrony. Nisze gazie obamane rk pracowitego, gdy idzie z karczmiska na rozstajnych drogach. Wydarte z pnia wisz i suchymi listkami szeleszcz. Na wysokich, na niedostpnych rzgach pon cierpkie jagody, wyszczerzajc si spomidzy lici tych irumianych, jak miech obrzydy, nie do zniesienia... Z obu stron drogi zbliay si coraz bardziej ku jadcym skrzyda rozlege szerokiego lasu. Pada zmierzch, kiedy bryczka znalaza si u jego skraju. Gociniec zanurza si w ciemn gbin i gin zupenie, jakby tam kres ostatni znajdowa. Las by suchy, na piachach. Ndzne, cienkie sosny ledwie byo wida w smutnej omie, co wolno zewszd spywaa. Zdawao si, e niady, bkitnawy dym napenia przestwr i widokdrzew z oczu wydziera. Smutek si flata na tej gincej, na niepewnej drodze. Niemia odraza oblaa wszystkich: furman co szepta do lokaja, Cedro przecign si i tgo zawin w paszcz. Byo cicho, chocia gr, po szczytach drzew, przewraca si wiatr i koysa je w prawoi w lewo. Na gbi spokj panowa jak pod dachem i midzy domowymi cianami. Sycha byo nieustajce powistywanie pnych konikw polnych. Rafa uczu, jak serce w nim ciska si i drtwieje. Pierwszy to raz przestaa go bidola od tamtej chwili. To ciche, niecierpliwewierkanie zdao si biec za nim, czepia si wartkich k bryczki i elaznych podkw koskich, a woa z ziemi za uciekajcym... Rozdzia 13 POWRT W kilka dni pniej, dobrze po pnocku, obadwaj przyjaciele dojedali do Olszyny. Zabawili dzie w Tarnowie, gdzie Rafa przeistoczy si w eleganckiego modzieca, a nastpnie w cigu caej niemal doby, dwa razy przeprzgszy konie, dyli ku ostatecznemu celowi podry. Jaki czas jechali brzegiem rzeki pyncej w do wskiej dolinie, ktr zasypa kamieniec, wir i piasek. Nad wieczorem dopiero powz zjecha z wyniolejszych paskowzgrz, z garbw bezlenych w sam rozd Wisoki. Rafa poczu nozdrzami powiew z ziemi nasikejwod, zadrzewionej, wiklowej. Oczy jego nie mogy dojrze w szarzejcym krajobrazie przeciwlegych, zawilaskich brzegw... Kady szczeg by dla nich tutaj poniekd znajomy. Mijali wsie dugie, zamone, gsto zabudowane, gdzie pleciak wiklowy wygradza kady zaktek, kad ciek. Pdzili alejami wierzb i brzz, zoonymi z drzew tak grubych, wyniosych i rozoystych, e zdaway si by utworami ludzkiego snu o widziadach. Latarnie powozowe ciskay w zapocia, w podwrza i sady wiejskie raptowne smugi wiata. Widzieli wtedy ogromne tarcze sonecznikw, jakby przestraszone gby prostacze, gapice si zza parkanw... Wysokie, badylaste malwy i jaskrawe georginie przypominay Rafaowi wsie z tamtej strony... Tak samo jak tam liwkowedrzewa giy si wp pod ciarem owocui, podpierane drgami, chyliy ku przechodniowi gazie z nieskoczonych sadw. Gruszki jak dzbany i liczne jabka migay midzy strzechami. Suchy li opota ju wszdy po drzewach i przejmowa serce szczegln tsknot do rodzinnego domu, trosk o swoich. Krzysztof opowiada przyjacielowi o tych miejscach szczegy co ciekawsze, legendy, dawne podania i dzieje. W umyle suchacza tworzy si jakoby welon, zasona drogocenna, osaniajca tajemniczo te sioa ledwie widoczne, wzgrza, gi, lasy, krzye przydrone... W nocy powia ostrzejszy wiatr od Wisoki i odwieczne aleje wyday z gbin swych gos stary i potny. Rafa nastawi twarzprzeciwko temu powiewowi rzecznemu. Rzewo serce uderzyo mu w piersi, ale wnet je zdawiy wspomnienia... Znowu zamkno si w sobie. Dojedajc do Olszyny, Cedro nie mg usiedzie na miejscu. Stawa w bryce, przechyla si to na t, to na tamt stron,o co wypytywa wonicw... Czasami wyskakiwa i szed prdko pod gr, wesoo gwidc i popiewujc. Z pewnego pagrka day si widzie w oddaleniu wiata. - Nie pi! - zawoa Krzysztof dziecicym prawie dyszkantem. Zawstydzi si zaraz tej swojej czuostkowoci i doda tonem sztucznie chodnym a drwicym: - Bdziesz musia, kochanku, asystowa przy ministranturze czuych scen familijnych od pocztku do koca... Powz stoczy si ze wzgrza i chwil zatrzyma przed bram. Ale nim sucy zlaz z koza, eby otworzy, ju wierzejerozwary si z trzaskiem. Sycha byo zajade naszczekiwanie psw, wrzaw i woania ludzi z latarniami biegncych do powozu. Wprdce obadwaj przyjezdni znaleli si na stopniach szerokiego przedsionka. Krzysztof rzuci si w ramiona kogo, co sta w cieniu. Szepta najczulsze nazwy, oddawa najrzewniejsze pocaunki. Rafa zaenowany sta z boku. By oniemielony i wcieky na przyjaciela za te czuoci. Zaczyna si ministrantura... - myla w pasji. Krzysztof porwa go za rami i cign ku drzwiom. Tam przedstawi go ojcu mwic: - Oto papa ma przed sob mojego wybawc z nurtw Wisy. Sam we wasnej osobie - Rafu Olbromski! - Prosz, prosz... Witam! - mwi przyjanie stary pan, ktrego Rafa mia przed oczyma. - Si go zabraem z drogi... - Wchodcie, wchodcie do pokoju, bo zimno. A gdzieecie si to zdybali? To dobrze, e przybywasz, panie Rafale... Ciesz si podwjnie, bo jestemy w kuzynostwie, aczkolwiek dalekim. Ojca paskiego pamitam jeszcze z roku... czekajcie... Rafa widzia to doskonale, jak wielkiego wysiku owocem byo zastosowanie wzgldem niego koniecznej grzecznoci w chwili, gdy stary pan tak dalece by zajty synem, e si potyka na progach, potrcao odrzwia i zawadza o rogi stow. By toszczupy mczyzna lat okoo szedziesiciu, z twarz schorowan, wydelikacon, subteln i jeszcze pikn. Gow jego osaniaa gadka peruczka bez pudru, a grn warg okrywa may, podgolony i przyczerniony wsik. Ubrany by we francuskie jedwabne szatki, w poczochy i pantofle. abot i chustka na szyi, koronkowe mankiety, utrzymanie paznokci i rk, sposb trzymania ich na stole, nawet wwczas gdy oczyma i sowami pieci syna, dawao mono w starszym panu Cedrze pozna eleganta pierwszej wody, czowieka najlepszego towarzystwa. Oczy jego byy przymglone zami szczcia, gdy patrza a patrza na syna, ale i wwczas nie usta w nich wyrazbadawczoci i siy. Wrd najczulszych sw i najrzewniejszych uciskw paday zjego warg rozkazy, ktre w mgnieniu oka wykonywali lokaje krccy si dokoa stow. Gdy przybyli zasiedli do wieczerzy w wskim pokoju przylegajcym do wielkiejsieni, z drzwiczek ukrytych w kcie za szaf kredensow wybiega moda panienkalat czternastu, pitnastu, w nocnym szlafroczku. Rzucia si w ramiona brata. - Mery! - zawoa mody Cedro z uczuciem radoci. Panienka wnet podniosa gow i spojrzaa na niego z zabawnym umieszkiem. Za chwil szepna: - Czy przywioze? - Naturalnie! A teraz patrz no, trzpiocie... - Jakem szczliwa! - Jeste ubrana jak pasterka Filis, a tymczasem... Przedstawiam ci naszego kuzynka Rafaa Olbromskiego. - Kuzyna... -wyszeptaa z najgbszym zdumieniem, odgarniajc loki i wlepiajc w Rafaa oczy tak oszoomione, jakby jej przedstawiano biaego niedwiedzia albo jaguara. - Masz go czci, szanowa, powaa i comme de raison kocha, jest to bowiem wybawca z nurtw Wisy twego brata, szambelana Jego Cesarskiej Moci, rozumiesi, szambelana in spe, a oprcz tego jest to przedstawiciel socjety warszawskiej, ktry wanie wyda wyrok o twoich koafiurach. Ale prawda, gdzie Kurtiwronka? - Elle dort... -szepna siostra nie spuszczajc oczu z Rafaa. - pi licznie, zoya rce... Krzysztof z bazesk min pokaza, jak to Kurtiwronka trzyma rczki zoone nadobnie na szedziesicioletnim onie dziewiczym. - Ile razy ziewna przed zaniciem? - Siedmnacie grubo i trzy w wiolinie. - Siadajcie, siadajcie do stou!... - woa ojciec. - Jutro bdziecie mieli dosy czasu na plotki wiedeskie i olszyskie. Patrz no, Krzy, co to tu podaj... Najstarszy z lokajw, umiechnity z tak szczer radoci, jakby to jego rodzony syn zawita pod strzech domow, wlewa pieczoowicie na talerz Krzysztofa zup z owocw, zaprawion mietan. Modzieniec ujrzawszy to widowisko wycign rce ku niebu i zawoa: - Garus! Nareszcie, nareszcie... O, Niemcy! jeli wam kiedy przebacz, e blisko rok nie kosztowaem ludzkiego jedzenia... O, Niemcy, narodzie filozofw i kiepskich generaw! Skarz mi, gromowadny Jowiszu, pozbaw mi nadziei otrzymania klucza szambelaskiego, wydrzyj mi z piersi serce hrabiowskie... - Krzy, ju drugi raz... lekkomylnie... - sykn ojciec wznoszc uroczycie palec dogry. - Milcz, papo, gdy jem i jestem wzorem kochajcych synw... A czy s i kartofle ze skwarkami? - Ze wieutek mod sperk! - szepn mu prawie do ucha w najstarszy midzy lokajami. Kilku modszych z nabonym niewolniczo zadowoleniem przypatrywao si, jak to janie panicz uwija prostack zup. - A gdyby te tak domniemany szambelan... przepraszam, papusiu!... - mrucza Krzysztof - gdyby te wasz mody pan i dziedzic, przybywajcy z dalekich Niemcw, dosta jeszcze "pdzirybi"? C wy na to? - Jest gotowe... - umiechn si lokaj stawiajc nowy talerz. Za chwil Krzysztof z byszczcymi oczymakraja na wierci pain de gibier, mrugajc na Rafaa, eby czasu nie traci. Ojciec i siostra w milczeniu i zachwycie przypatrywali si modemu. Mery czasami odrywaa wzrok od jego twarzy i zabawnieledzia Rafaa. - Czy papa widzi, co za koafiura! - mwia parskajc miechem i wskazujc ostrzyenie gowy brata z pozostawieniem na ciemieniu wysokiego, ufryzowanego czuba. - Nie miej si z elegantw wiedeskich, bozostaniesz star pann i bdziesz wtedy przed zaniciem ziewaa siedmnacie razygrubo i trzy w wiolinie. - Rafu! czemu nie jesz? - woa rzucajc si z noem i widelcem na ulubione potrawy.- Zlituj si, nie zwlekaj, bo ja za nic nie rcz. Mog zje wszystko. Tylko jeszcze pieczone kartofle... - Ju podaj... - Mylaam, e zgubisz nareszcie w Wiedniuswe furmaskie gusta... - szydzia siostra. - Tylko jeszcze pieczone kartofle!... Herr Je! c za kartofle!... Tylko w Polsce, to jest Zachodniej Galicji, ta amerykaska sierotka... Niemcy, jeli w ogle jedz... - Pniej bdziesz obmawia Niemcw, teraz musisz, musisz opowiada. Ju moge zaspokoi gd, wic zaczynaj. Ostrzegam, e jeli nie bdziesz mwi rzeczy ciekawych, wcale nie dostaniesz ciastek cioci Matyni. - Opowiem wszystko, tylko dawajcie duo ciastek cioci Matyni, duo, jak dla chorego! Rafu! nie ye jeszcze na wiecie, jeli nie znasz ciastek... - A propos... gdzieecie si panowie zetknli? - spyta stary pan. - W Tarnowie - szybko rzek Krzysztof. - Rafa powraca wanie z Bardyjowa, gdzie na wodach bawi z przyjaciomi, szukajc... czy mam wyzna? - Tu ley sekret... - mia si starzec. - Ale nic sobie nie upatrzy. Niemeczki, Czeszki, Wgierki... To nie dla nas. Mia ju z Tarnowa wraca da siebie w Sandomierskie, ale go namwiem, eby zamiast gnunie u rodzicw zawita do mnie, eby pozna oryginaa Trepk. Obiecaem mu dla zachty, e papu obmylidla niego jak doskona karier... - dodabez wahania, widzc dobrze, jak ojciec skrzywi si i wzruszy ramionami. - Opowiadaj... - nastawaa Mery przypatrujc si wci Rafaowi jak dziwowisku. - Zaraz, zaraz... Nie mona od razu, mociapanno... Ale skoro si tak wszyscy niecierpliwi, wic incipiam... Od czeg? Naturalnie... Skoro zjawia si w domu rodzicielskim "hrabia" Krzysztof Cedro... Policzki starego pana wolno si zabarwiy i rado miaa si w jego oczach, z lekka przysonionych rzsami. - Skoro zjawia si w domu rodzicielskim hrabia Krzysztof Cedro, to od czeg ma zacz swe wiedeskie epos? Naturalnie odposzukiwa w archiwach. Okazao si, e Marcin Cedro... - No, tak, tak... - rzuci ojciec z nieszczerym lekcewaeniem - wiemy dobrze, kto by Marcin Cedro... - Ale kiedy wynalazem now jego misj, jakiej oko nie widziao ani ucho nie syszao. Za Michaa Korybuta jedzi w misji sekretnej... - Kto tam dzi na takie rzeczy zwraca uwag!... - rzek ojciec sentencjonalnie. - Dzi dla nas powinno by maksym to samo co za Rzeczypospolitej: rwno szlachecka.Szlachcic na zagrodzie rwny wojewodzie. Posuchaj, co mwi Trepka. Nieprawda, kuzynie? Rafa mrukn co niezdecydowanego. Uczu tylko po tym pytaniu bardziej, ni przed chwil, jak go twarz pali, zarwno od schostania drogowego przez wiatr, jak od nawau wrae. - Filut z papusia... - szepn Krzysztof nachylajc si ku ojcu i caujc go w rk. Po chwili rzek gono zwracajc si do lokajw: - Od dnia dzisiejszego macie, zbiry, tytuowa janie pana nie inaczej, tylko janie panem hrabi, panienk - pann hrabiank, a mnie... Mnie tymczasem jeszcze nie! Jak ma by rwno, to rwno. I tak jestem szlachcic na zagrodzie, wic rwny temu oto... panu hrabiemu i pannie hrabiance. Stary pan poprawia mankiety, umiecha si, ale i syka niecierpliwie. - Jeste hrabiank z mojej aski... - rzek Krzysztof zwracajc si do siostry. - Przynie za to jeszcze ciastek. Gdyby nie ja, siedziaaby midzy parafialnymi makolgwami jako rwna pierwszej lepszej na zagrodzie. Aha! Naka Kurtiwronce, ebydo ciebie nie przystpowaa bez comtesse'y. - No, teraz ju opowiadaj o Wiedniu, Krzy... - bagaa siostra wieszajc si u jego ramienia. Rafa przypatrywa si tej panience, gdy tak z roziskrzonymi oczyma braa udzia wrozmowie, z uczuciem nieuchwytnej prawie odrazy. Jej loki, biae czoo, rowe policzki, adna, ciga twarzyczka przypominay mu o istnieniu kobiet i napeniy gow niejasnym udrczeniem, piersi szlochaniem, ktrych opanowa nie ma czasu wrd oywionej rozmowy. Nade wszystko gdy pochylaa si z szeptem gorczkowym ku bratu, gdy zatapiaa w nim oczy, Rafa wzdryga si i cierpia na caym ciele. Czu, jak si w nim wwczas zatapiaj niewidzialne ky mczarni. Na szczcie, po wieczerzy wszyscy przeszli do pokojw paradnych, znajdujcych si po prawej rce od wejcia. Byy wieo, wida w przewidywaniu penoletnoci Mery, wyrestaurowane w gucie angielskim. Wszystkie meble byy z drzewa mahoniowego, a proste, bez ozdb. ciany pomalowano w arabeski albo widoki ruin i bladych pejzaw. Dwa niewielkie gabinety odznaczay si szczeglnie ow modn simplicite: byy powleczone nikym kolorem z wtymi szlaki, a ozdobione niewielkimi obrazami szkoy woskiej. Ale w gbi . 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AAVP/ O W cXTcY'B cZ%5? Mdomu istniay jeszcze stare, nie odnowione,zapomniane pokoiki, saloniki, nie na pokaz, gdzie ocalay podniszczone, staromodne obicia szpalerowe i brokatele, dawne meble w gucie francuskim, esowate, na wygitych nkach z rzebionymi kwiatami ibukietami. Tam jeszcze marzyy o ubiegej wietnoci i dniach tryumfu chiskie stoliczki, poobamywane i starte inkrustowane szafki i cacka. Straciwszy prawa modnego bytu i aski w salonie, zdaway si kry swoj ndz po ktach najmniej widocznych. Przechodzc obok duego zwierciada w pierwszym salonie, Rafa rzuci w tafl spojrzenie - i cofn si na widok swojej osoby. Pomimo przebrania w przyzwoite, a nawet wykwintne suknie wyglda na zamaskowanego zoczyc. Nalana twarz bya w tej chwili pokryta sinymi i szkaratnymi plamami, rzadkie wosy oblepiy czoo poorane w bruzdy, a oczy spoglday z dzikoci i drapienym brutalstwem. Wszed prdko do ssiedniej salki. Staremu panu sprawiao to oczywistprzyjemno, e przed dalekim a niezamonym krewniakiem moe pochlubi si nowomodnym urzdzeniem domu. W istocie salon by obszerny i piknie umeblowany, ale Rafaowi nie zaimponowa.Lokaje zapalili wiece w kandelabrach ciennych, w wiecznikach wiszcych i stojcych. Krzysztof obrci si do pantaleonu stojcego w rogu i zagra ulubion, wida prawie domow piosenk: La nuit tomboit dans la prairie, L'Echos dormoit dans le vallon, Pres du ruisseau chantoit Amlie... Stary pan usiad w fotelu, przymkn oczy i z umiechem rozkoszy, z niewymown radoci w zazawionych renicach oddycha t melodi. Nogi jego, obute w pytkie pantofle i poczochy, nieruchomo spoczyway na dywanie; splecione i zacinite rce zdaway si przytula do serca oddalone gowy dzieci. Panna Mery, wsparta na ramieniu brata, z pocztku niemiao, a pniej coraz wyraniej, pikniej zacza nuci bez sw.Gowa jej, otulona obokiem lokw, nachylona bya zrazu ku bratu, ale stopniowo wznosia si, zwracaa ku ojcu, wreszcie ku niemu, ku gociowi. Z piersi dziewiczej pyna coraz wyej i wyej, uroczyciej i pikniej, bujna melodia piosenki. Wreszcie popyny wyrazy: Au matin dans les prs de Flore La rose a l'instant de s'ouvrir Attend que la vermeille Aurore Sur son char amene Zphir... Ale Krzysztof przerzuci si wnet do innej melodii. Siostra z pocztku nie moga jej znale w pamici. Zawoa nie przerywajc gry: - Air: "Dans un bois solitaire et sombre..." - Aha, ju wiem!... Zacza piewa: Auprs d'une fconde source, D'ou coutent cent petits ruisseaux, L'Amour fatigu de sa course Dormoit sur un lit de xoseaux... Stary pan nie mg udwign powiek ani rozerwa umiechu lecego na ustach. Niechcia moe sposzy chwili gbokiego, piewnego szczcia, co napenio po brzegi zaciszne pokoje wiejskiego domu... Rozdzia 14 DZIWAK Tylko kilka dni modzi panowie zabawili w Olszynie. Krzysztof wyrywa si do swoich Stokosw, folwarku odlegego o dobre pi wiorst od Olszyny. Aczkolwiek niele mu byo w domu rodzicielskim, pragn przecie pochwali si przed Rafaem sw wasn chudob i uwolni go od dosy ceremonialnego ycia we dworze. Pojechali nareszcie. Folwark lea w lasach, midzy dwoma paskowzgrzami, a w dolinie niewielkiej rzeczki wpadajcej do Wisoki. Trudno byo wyobrazi sobie co pikniejszego nad owe lasy. Kady parw napeniony by ostpami bukw, dbw, brzz, grabw, klonw. Kady pagrek by piknym parkiem. Teraz, na jesieni, owe wzgrza i wwozy pony od tej i rdzawej barwy. Jadcemu tamtdy pierwszy raz serce bio ze wzruszenia. Zdawao si, e pomienie i dymy kbi si, buchaj z tych wyniosoci i rozdow.W gbi kryy si zimne polanki, tym zielesze, im bardziej pomienist bya barwa zwisajcych lici. Sam dwr w Stokosach sta w lesie, midzy sosnami, na wysokim brzegu rzeki. Dach jego by jumocno zmurszay, wielokro reparowany wieym gontem; a mocni tu i owdzie wygity. Modrzewiowe ciany zasuway si w ziemi. Dookoa rozsiada si ogrd, przechodzcy w las. Tu za oknami kwity, podobnie jak obok chopskich chaup, wysokie malwy, te albo brunatne georginie, jasne nagietki i ogniste krzaki nasturcji. Gdy bryczka zatrzymaa si przed gankiem, na spotkanie przybywajcych wyszed jegomo redniego wzrostu, zawidy, w wieku, ktry trudno by byo okreli, gdy mg waha si midzy czterdziestym a szedziesitym rokiem ycia. Twarz mia smag, ciemn. Gste jego wosy zwizanebyy staromodnie, z niemiecka, w tyle gowy. Wystajcy, cienki nos stercza nad ustami tak wskimi, e stanowiy niemal linijk. Podobnie oczy zna byo jakoby dwie szpary pod czarnymi i grubymi brwiami. Jegomo w mia na sobie dosy dziwaczne ubranie, bo akiet, niegdy wykwintny, krojem francuskim, z jedwabnymi wyogami i kamizelk, a na nogach grube buty z cholewami do kolan, dobrze ojem smarowane dla uchronienia stp od wilgoci. Zamiast abotu, niezbdnego .przy francuskim surducie, mia szalik weniany, obwizujcy konierzkoszuli najzupeniej sarmackiego kroju. - Upadam do ng pana hrabiego!... - woa schodzc ze stopni ganku bez zbytniego popiechu. - Nareszcie pan hrabia raczy sobie przypomnie dziedzin swoj... cha, cha!... Pewny ju byem, e pan... - Hrabia... - dorzuci Cedro. - e pan... cha, cha! - nigdy do nas nie zjedzie. Byo rzecz oczywist, e podkrela owe tytuy i e z nich wanie mia si tak wesoo. Ku zdumieniu Rafaa Krzysztof pocz mia si rwnie, cho nieszczerzei z przykroci. - Witam i ja pana posa, dobrodzieja mojego, mentora... Jake cenne zdrowie?... - krzycza wyskakujc z bryczki. - Pan hrabia askawo swoj roztacza raczy jako to soce. Mio mi jest ogrza si w promieniach aski. - Pan pose siwiejesz nie na arty... - Z troskw o dobro paskie... cha, cha!... Omiel si zapyta nawzajem o zdrowie... cho to od jednego rzutu oka wida, e tyjemy na niemieckim chlebie... - Czy by moe? - Prawd mwi. Zupeny butrym! - Cha, cha!... - mia si Krzysztof stajc naprzeciwko i biorc si pod boki. - Jake si ciesz! - Pozwoli pan pose dobrodziej, e mu przedstawi przyjaciela a najbliszego socjusza od serca, koleg z lat szkolnych, ie poprosz dla niego o gocin w Stokosach. Jest to im pan Rafa Olbromski. Rafaku - im pan Szczepan Nekanda Trepka, ci-devant posiadacz wielkiej fortuny, ktr na polityczne interesa przefacjendowa, prawie pose naSejm Wielki, peregrynant, wolterianista, encyklopedyk, tudzie szyderca z rzeczy, e si tak wyra... - Ciesz si mocno z poznania przyjaciela pana hrabiego i suby moje pokorne polecam. Zarazem musz zaprzeczy nadawanej godnoci: nigdy w izbie poselskiej nie byem. - Ale moge by. By wybrany... Ale uwaasz, upr, co tego... cyrkumstancje... - Zbyt wysoka godno jak na chudopacholski rozumek. Nec sutor... A co do uporu, to moe i prawda. Twarde by i karki rodzia nasza ziemia lubelska. Prosz pokornie do pokojw... Weszli do izb wybielonych wapnem, o maych oknach i wielkich belkach podtrzymujcych powa. Stare, drewniane sprzty, bardzo dawne kara, stoy, awy i szafy byy w porzdku utrzymane. Krzysztof Cedro zrzuci paszcz z ramion iobj Trepk serdecznie a czule. mieli si obadwaj do rozpuku, lec w ramionach. Dugo te pan hrabia myli zabawi w tej dziurze? - O, dugo, stary adherencie diabw, bardzo dugo! Wazimy ci na kark obadwaj oto z Rafciem. Bdziemy gospodarowali. Bierzemy si do roli. - Pan hrabia take! - Sdzisz moe, Szczepanku, e tylko ty masz prawo do gospodarki na roli dlatego wanie, e swoj lekkomylnie puci z dymem? - E, c tam moje sdy. Oto przyjaciel panahrabiego mgby w istocie myle, em wielk jakow fortun diabom przynis w ofierze. Bynajmniej! Mierna to bya, porednia fortunka szlachecka. Fenomena klimatyczne tudzie inne zmniejszyy jej okrgo, a ostatecznie lubelski upr popchn wy wzmiankowan Wlk z przylegociami nad nieprzyjemn rzek Kocytus. Dzi nie masz dla mnie nic z niej innego okrom pragnienia, aeby teraniejszy waciciel udawi si jej dochodami. Oto wszystko. - Nie wszystko. Opowiedz historycznie. - Tre niewarta formy. Chyba na rozkaz hrabiowski. Byem wanie w stadium peregrynacji po obcych krajach, kiedy z mego dziedzictwa zostao jeno pewne quantum drukw, traktujcych o uzdrowieniu tego, co ju byo na dobre strupieszao w grobie. Wwczas ten oto tutaj przytomny rodak, im pan Krzysztof Cedro spotkawszy mi w cikiej opresji naryngach wiedeskich, zaprosi po ssiedzku. Chod, prawi, stary wczykiju, na rezydenta do Stokosw... Poszedem volens nolens. Co wiksza, fornalw posaa do Wlki i ze starego lamusa zabrane kaza przywie dwa pkoszki drukw oraz skryptw do tego oto Tusculum. Syszane rzeczy. Przybywszy ja za personaliter, aby poegna paterna rura, i zapakawszy... - Ty zapaka, szyderco!... - A obaczywszy siedzcego w pradziadowskim gniedzie szczygieka udaem si za ksikami i razem z nimi znalazem gocin... - eby to gocin! Zacz si tu, Rafaku, rzdzi jak szara g! Wada majtkiem, wtrca si w interesa caego dominium, rachuje nas jak fiskus, akcydensa wydzielajak skpy dziadzio. To z Wiednia musiaem go zasypywa sodkimi listami, eby mi przysa cho par czeskich na makagigi. Pdza nam mandatariuszw tak dalece, e ani jeden wytrwa przy nim nie moe... - Przesada! - W sztuce ekscytowania pejzanw przeciwko zwierzchnoci gruntowej przeszed samych urzdnikw krajzamtu. Chaty im buduje z paacowatymi oknami, felczerw sprowadza, gdy si w karczmie pokrwawi, dni na paskim zmniejszy usque ad absurdum... Trepka cmoka ustami. - Ale co najzabawniejsza... cha, cha!... szko umyli wybudowa tu w Stokosach. Sam powiedz, Rafaku, mog pozwoli na takie marnowanie mienia? Sam ja tu teraz popatrz na twoje sprawki! - Naprzd trza byo waci same sprawki obaczy we wzorze. Ale tego w Wiedniu nie znajdzie. - A gdzie to trza jedzi, eby obaczy? Do Parya? - Nie, na honor, tylko do Puaw, do Wostowic, do Pooga, do Koskowoli, Celejowa... cha, cha!... - mia si Trepka. - C bym zobaczy w owej Koskowoli? - Wielk kultur. Jak mam kocham! Wielk polsk kultur... Warsztat pracy dawno ju rozpoczty, a sprawki dokonane. No, ale potemu trza by wielkim panem... May panek polski szuka, czego nie zgubi, po caym wiecie, a jeli co znajdzie, to... - Tytu hrabiowski... - rzek Cedro do Rafaa. - A waszmo rwnie z Wiednia zstpujeszw te powiaty? zapyta Rafaa. - Nie, on nie z Wiednia, tylko z Warszawy. - Reprezentanci dwu stolic na mnie jednego.Eheu me miserum! A jake te pan hrabia myli bra si do roli, jeli spyta wolno? - Rkami, chudopachoku, rkami i nogami. - Nowe jakie podrygi mody wiedeskiej? - Niech sobie bdzie... - Pewnie jaki Thurn-Taxis zakopa si w swoich folwarkach i teraz moda runa na modzie. - Jakby wiedzia. Powiniene chodzi po odpustach i zbiera cwancygiery za prorokowanie. - Kiedy znowu z powrotem do naddunajskiej stolicy? - Nic nie wiadomo. Aj, Nekando, Nekando! eby ty wiedzia... - Do diaska!... C takiego? - eby ty wiedzia, jak ja jestem znudzony... Powiedz no mi, bralicie te ju psy w pole? - Tdy go wiedli!... - Mwe! - Bra si brao. - Lotk? - Bya Lotka, by i Doskocz. - Kt jedzi? - Ja, nie chwalcy si, i Grzesik. - Powiedze, na czyme ty jedzie? - Na karym. - Mj ko kochany! Chodzi?! - Chodzi chodzi! - A czy ja z moimi lepiami nie zwal si z niego pierwszego dnia? - Ko uwany, mdry... Reszta zaley od jedca. - A w ktrej te stronie zakadalicie? - Od Jaowcowego Smugu ku Bielom. - Paradne pole! Rafciu, bdziemy szale co si nazywa! Powiesz mi, co mylisz o moichchartach... - Charty! - zapali si Trepka, a mu oczka zabysy - charty lekkie jak upiory! - No, moci panie pole, c tam teraz badasz, studiujesz? Powiedz prawd. - Pan hrabia przybywasz z jednej ze stolic wiata i mnie, chudeusza, wypytujesz o nowiny'? To ja winien bym dowiadywa si czego nowego! - Wiesz dobrze o mnie, e nie jestem szczurem ksikowym, wic czego si ze mn droczysz! Jeeli chcesz nowin, to ci o jednej wspomn: przywiozem ci w darze taki sztucer dziwerowany, jakiego jeszcze twoje oko nie ogldao na tym padole. Terazna ciebie kolej: mw, co czytasz? - Sztucer... - szepn Trepka przymruajc oko -to mogoby by ciekawe. Ale gdzie on jest?... niech go obejrzy moje oko na tym padole! Co do mnie, to czytam sobie na przemiany... Raz odczytuj jaki rozdziaek z Miasta mistycznego Marii Agreda a Jesu, to znowu dla odmiany jakie kazako ksidza uskiny... Oto i wszystko. - Ty wolterianisto! czytujesz ksidza uskin... Kto by ci nie zna, toby ci kupi. To lada dzie diabe ci porwie w nocy i tylko kaua mazi w tym dworzyszczu po tobie zostanie. - Pan hrabia artuje sobie nieprzystojnie. - Skocz no, prosz ci, z tym hrabi!.. - Albowiem? - Trepka! ebym ja ci koci nie nadwery... - Moe tedy mona pana tytuowa przynajmniej szwabskim, niemieckim, austriackim hrabi, bo jake tak bez niczego?... Nie przystoi szlachetce na dwu wioskach w Zachodniej Galicyjej by bez tytuu, a c dopiero dziedzicowi tylu kluczw!... - Nie jestem ani niemieckim, ani adnym innym! Nie jestem wcale hrabi! - zawoa rumienic si dziewiczo. - Wiesz sam dobrze, e to ojciec mj yczy sobie tego tytuu, no wic, przyznasz... musiaem... Ma, czego pragn. Trepka spuci gow i spode ba widrowa Krzysztofa ironicznymi spojrzeniami. Ostra drwina czaia si w jego wargach zacinitych, jakby na zamki zawartych. - C tak patrzysz? - krzykn Cedro. - Patrz i tyle. - Nie radz zbyt dugo! - Postanawiam i ja kupi sobie tytu austriacki. C u diaska! Przecie to wiadoma rzecz, e Trepkowie Nekandy, Toporezyki z Grzegorzewic, ba! ba! Najstarsze w Polszcze nazwisko: za Lechw byli wojewodami! - Moe nie wiesz, Rafa, e Rzepicha bya Trepczanka z domu? - A wanie! - Oni take witego Stanisawa ze miaymkrlem zasiekli. - Kamstwo! - I std wszyscy s wolteriany... C tak patrzysz? - Patrz, ktrdy z waci niemiecki rozum wylezie. - Mylisz, szlachciuro, e dam ci si zje w kaszy... ni ci si, e bd taczy, jak mi zagrasz. Wezm ja si teraz do ciebie, Szczepanku! - Moe i to by. - Zaczn ja ci edukowa w polityce. - Wszystko, okrom polityki. Nie bawi si. Teraz dopiero widz, em do polityki od urodzenia by dure. Nie mam ucha do tej melodii. Sadzi ziemniaki, ora, , konie leczy, a nawet owce - oto moja dziedzina. - Wcale nie przecz. A po co si do moich spraw wtrcasz! Ja politykuj... - A no, wyznaj, nie wiedziaem. - Musimy, uwaasz, y. Rozumiesz? - Rozumiem. - Samym sadzeniem i kopaniem ziemniakw nie wyyjesz. - I to rozumiem. - Gdybymy si wszyscy zamknli w borach,w polach, schowali midzy kupy nawozu i sterty yta, tobymy do reszty zmarnieli. - Racja! Powinnimy le do Niemcw. - A tak! Ty sam nie azi? Nie wczye si po Francji, po Woszech, po Niemczech? - Jam si wczy z rozkazu, starszych, jam ebra. I nie przypominaj mi wa drg moich, do wszystkich diabw! Ndza,wywczenie gaganw, dziur i skamanie -bodaj to!... - Ja... - mwi Cedro przez cinite zby -nie ebrz i nie bawi si z wasnej woli. Ojcowski rozkaz jest dla mnie najwysz witoci. To wszake jest moja myl, e musimy poznawa wiat, rozumie europejskie ycie. Powinnimy i do Niemcw! Wanie do nich, do ich domu, przypatrywa si ich ywotowi, poznawa ich si. Jake inaczej odwrci ciosy? Trzeba zawizywa stosunki, aby je wyzyska. Gdyby wiedzia, ile razy ja ndzny przydaem si... Nie dla chwalby mwi, ale wyznaj jak bratu, eby wiedzia. Palce nieraz do krwi gryzem czekajc w poczekalniach, skadajc wizyty, jedc, chodzc, wyczekujc, skiej. Ale w gbi . 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AA[P-c\}1])c^#_c_F3`5 Bproszc... Twarz Trepki bya dziwacznie wykrzywiona.mia si szyderczo. - Bynajmniej mi waszmoci nie al... - cedzi zmruywszy oczy. - Wcale to jest zbyteczna fatyga. - Zbyteczna fatyga! - Owo zgoa. - Tak... - przedrzenia go Krzysztof, szybko chodzc po pokoju. - Zamkn si we dworze, zatarasowa gumno i niech si wali! Albo to moja rzecz?... nie przy mnie si zaczo i nie za mnie si skoczy! - A eby waszmo wiedzia, e szydzc sobie lekce, prawdy samej dotykasz. Tyemsi odwrci i swoje robi - oto wszystko. adnych a adnych podae i tych tam agodze. Pyszne sowo powiedzia: nie przy nas si zaczo i nie za nas si skoczy! Nie tak to atwo zmiamla, jak si byle atutowi wydaje. A odrobi! Ba! Miazga dopiero... Sama jeszcze nowina, nie tknita soch. ycia mao, eby j w tylej czsteczce przeora, a wa swj czas, si, dusz i rozum tracisz na wysiadywanie w antyszambrach. Starczy honoru na wyrabianie za pienidze cudzoziemskiego tytuu, ale go nie ma na tyle, eby w sobie zbudzi dum. - Jeeli moesz powiedzie, e ja tylko tego... - Jeszczem nie powiedzia, e tylko... Ale jaznam natur ludzk. Ta natura - to jest szelma co si zowie. Wiem po sobie, a i napatrzyem si wiata. Widziaem duchy czyste, jak przemieniay si w glin pod,ktr rzekomo gardziy. rodek w przecigu niewielu lat staje si celem, osobliwie pod mikk doni podwiki. - Aha, ju swoje! - A swoje... Bo zawsze, ilekro waszmo wracasz znad modrego Dunaju, patrz z abominacj, czy nie jad za tob niemieckiebety i koyski. - Ech, Rokito! nie bd z tob rozmawia. Rafa, chod no, poka ci skrytk tego szczura. - C znowu! - Tak, odkryj ci w caej nagoci. To mwic mody Cedro otworzy drzwi do ssiedniej stancji i ukaza j Rafaowi. Pokj ten dawno, wida, nie by bielony, bonagie, jdrne, brunatne belki z modrzewia gsto przeglday spod wapna. Caa ciana w gbi zastawiona bya ogromnymi pkami najprostszej, ciesielskiej roboty, ana nich bez adu i porzdku stay i leay ksiczyska. Stosy pism i bibulastych gazet pitrzyy si na szerokim stole porodku izby. Tu i owdzie wisiay na cianach mapy,stare sztychy i karykatury. W ciemnym kcie stao sosnowe ko z lich pociel,a nad nim wisiaa bro: pistolety, sztucery,dwururka i przybory myliwskie. - Tu siedzi i knuje swoje przemierze myli.- O chorobie pyska i racic, o ksigosuszu i koowacinie... - odci si Trepka. Rafaa na widok tych ksiek ogarn nieprzeamany wstrt, waciwy jego naturze od pewnego czasu. Uczu duszenie jak we nie. Trepka, bystry spostrzegacz, nie dopuci, eby to uczucie rozwino siw gociu. Zaj si nim ze starannoci czowieka zdrowego, ktry baczy na wszystko, a nerwy swoje trzyma na wodzy.Zacz pokazywa fuzj i rzemienie, eby odwrci uwag obecnych od ksiek, tak niemiych szlacheckiemu oku. - Wic o samych jeno zozach i zawokach traktuj te wszystkie bibuy? - czepia si jeszcze Krzysztof. - A nie, owszem - i o motylic zawadzaj... - Polityki ani za szelg? - Za szelg moe by i kupi, ale sam sprzedajcy nie radzi tentowa o towar takndzny. - Tak-e si to zrazi, przez tyle lat on ndz si bawic? - Prawdziwie... Politycy, przewidywacze, znawcy! Jedno pole naleycie zorane, jeden rw z loik wybrany, eby przerzn i wygoi sapowat od wiekw niw, wicej mi znaczy ni sto broszur o rzdzeniu narodem. - Zalepienie! Sto razy powtarzam: zalepienie! - krzycza Cedro zbliajc twarz a do twarzy przyjaciela i wlepiajc w niego krtkowzroczne oczy. - Nie! Wiem, co mwi. - Nie wiesz! Nie znasz Niemcw! To jest nie nard, ale wprost zakon straszliwy, zorganizowany mdrze i bezwstydnie do wytpienia takich oto jak my rolnikw i marzcych na jawie. Nad ab, nad Wetaw! Suchaj!... - Widziaem toto wszystko. Drwi ja sobie zNiemca, dopki siedz na roli, na swojej czy na cudzej. I c poradzi, choby sto razy podpatrzy ich zakonne statuta, jeli sam swoich nie tworzysz? Czy mylisz, e sowiaska nasza dusza przeistoczy si w dusz niemieck od patrzenia i nauki? Nigdy! Jestemy inni, odmienni. Ty traf w to, co jest twoj natur i twoj si, w rolnicz potg, ktr bezuytecznie trzymasz w rku. Jeli potrafisz wydoby zniej wszystkie zasoby, to cay zakon niemiecki na tobie jednym zby sobie wyamie. - Nie wiem, co mi ty mwisz. Ja si dusz z rozpaczy widzc, co si dzieje, czujc w rozmowach pomysy zagady, wytpienia. On ze mn politycznie mwi, grzecznie si bawi, a zarazem sond zapuszcza... - Wytpienia! - mia si Trepka - zagady...Mnie tu kto zgadzi, mnie wytpi w Stokosach? A no, owszem, nieche przychodzi ze swoim planem i zamysem. Chopw, ktrych ja pracowa, y, mylenaucz... - rzek chwytajc Cedr za rk. - Ot ja ci mwi, e si udzisz okropnie!Jam zajrza w dusz ich, gupca udajc podszedem ich skrytoci. Wrd szelestu jedwabiw w salonach, wrd koronkowychbalw ledziem ich zamysy. Ludzie ci nie cofn si przed niczym. Czy wiesz? - krzykn blady i przeraony. - Ci ludzie mog to sprawi, e ci oto twoi chopi podejd w nocy pod dom, wywlek ci z ka i eb ci utn toporem!... Ich polityka tak daleko siga... Trepka mia si wesoo. Rozdzia 15 ZIMORODEK Kilka dugich tygodni Rafa spdzi w Stokosach w zupenym prniactwie. By chory. Trepka, ktry wrd mnstwa wiadomoci mia niemao lekarskich, nie mg odgadn, co mu jest. Tote nie zaleca adnego lekarstwa. Kaza tylko wynosi dla niego pod sosny ko polowe, iRafa lea w ubraniu, z oczyma zwrconymi ku niebu. Sam nie mg odgadn, co mu dolega. Nie czu adnego blu i nie dowiadcza adnego pragnienia. Jedno, co go pocigao, gdy si budzi, i cozamykao jego dzie, to bya leniwa ch: nie by... Otaczajce ycie, zarwno bliskie jak dalekie, nie miao dla niego adnej literalniewartoci. liczne konie, w ktrych tak si dawniej kocha, psy gocze, bro, myliwska wrzawa, opowiadania o przygodach Krzysztofa i Trepki, gdy nad wieczorem z chartami wracali, wszystko tomczyo go tylko i przyprawiao o coraz wiksze zamknicie w sobie. Ze wszech si przymusza si do umiechu, do rozmowy, a szczeglnie do tonu i trybu ycia ludzi tgich i zdrowych. Na szczcie, nikt go o tajemnice ycia nie pyta. Cudna bya jesie. Codziennie, gdy otwarto okiennice, wlewaosi do bielonych izb roztopione w zocie, chodne powietrze. Gazie sosen zagldaydo okna, kiwajc si sennie i szumic w wgos rozkoszny, ktry zagusza myl i nakazuje poddanie si przelicznej woli swojej. Ze wschodniej strony pnie sosen obite byy jakoby zotolitymi blachami. Sroki pokrzykiway na ich gaziach, wiewirki przychodziy a do futryn okiennych, ziby i cieciorki pogwizdyway nad dachem, okrytym grubo mchem. Caa ziemia w lesie odziana bya suchymi igami,po ktrych noga lizgaa si jak na parkiecie. Wo grzybw i wo ywicy, pyncej z obarw na sosnach, napeniaa powietrze. Rafa budzi si daleko wczeniej ni wszyscy w obejciu. Sysza, jak piej pierwsze koguty; nie otwierajc oczu, przyzamknitych okiennicach, wiedzia, kiedy soce wstaje. Poznawa to po szumie drzew wzmoonym, po odmianie gosw natury. Sysza kady dwik, kade we wsi szczeknicie psa, krzyk wrony, kady powiew wiatru. Wszystko to odbijao si w nim jak w kamieniu. Czasami z jego piersi wydzierao si westchnienie - i na tym koniec. Kamie lea na sercu. Ale w niskoci swego ucisku nie umaro serce. W gbinach nocnego milczenia, kiedy ostatni szmer rozproszy si i oniemia, ono jednosyszao odgos krokw niepewnych, lkliwych, przemierzajcych prni czasu. Echo woania z gbi gr wychodzio z ciemnoci. Wtedy serce dwigao kamie swj i samo nasuchiwao bez nadziei usyszenia po wtre, patrzao krwawym wzrokiem w ciemnoci bez wiary zobaczenia i kao w cigu gadzin nie dlatego, eby si ukoi. Bo taki pad mu ciki los, e im duszy by pacz jego a narzekanie, tym wiksz bole. Dopiero fizyczna wola, wysiek ciaa, odporna moc zwierzcego bytu bya w stanie ukrci melodi tsknoty. Ale bya to czynno tak okropna, jak gdyby kto gardziel dwuletniegodziecitka dusi muskularn garci chopsk, eby umierzy jego aosne kwilenie. Serce upadao w swj grb i leao w uspokojeniu niemocy a do nadejcia nowego powiewu. W czasie trwania tych zapasw usiowa nieraz naprawi swoj odraz do gosw ycia, dobarw rolin, do wdziku niewysowionego wiata i cienia. Na prno! Usta w nim wzrok yjcy i such szczliwy, ktry pozwala widzie i sysze. Teraz obce byodla niego wszystko. Kady przedmiot, kadypromie soneczny i kady cie, kady zapach i ksztat sta si sob tylko. Przesta ju suy duszy. I oto zostaa sama jedna. Sza, jakoby wrd ruin strzaskanych przez trzsienie ziemi, wrdrzeczy odraajcych dla niej i bezuytecznych. Stopniowo kada z tych spraw, wszystko, co mogo by dosigniteprzez spojrzenie, tracio swoj warto i stawao si bytem nieprzyjaznym. Aeby nieczu ciby tych wrogo nastrojonych zjawisk, zamyka oczy, zaciska usta, zacina zby i pogra si w sztuczny letarg milczenia. By wtedy jak pomie zagasy. Ale gdy si udzi pewnoci, e rozszerzy t chwil mocy na godzin, na dzie, rozlega si daleko szept, gos, imiwymwione mionie... Wiatr zniszczenia odzywa si w przestworzu i pustoszy wszystko, co pracowita wola z popiechem i mozoem dwign zdoaa. Jednego ranka, w samym ju kocu wrzenia, nie mogc zgoa da sobie rady, nie bdc w monoci ulee w barogu, wsta o wicie i wyszed z domu. Byo chodno. Wiatr poudniowy wzbudzi szum sosen oblewajcy ciao zimnym strumieniem. Rafa sam nie wiedzc czemu poszed nad rzek, ktra w odlegoci kilkudziesiciu krokw od domu pyna w korycie daleko niszym od poziomu piaszczystego paskowzgrza. Jeszcze tam nigdy nie by. Szeroko, pytko rozlana wodabez najlejszego szelestu toczya swe migotliwe, bystre, drobne fale pomidzy dugimi smugami piachw, ktre jej oysko tu i tam przegradzay. Cay horyzont by tu szczelnie zasoniony przez zwarte olszyny, wyrastajce ju w drzewa.Rzeka snua si w ich cieniu, jakby ukryta przed wiatem. Dou wida byo, jak zakrcaa si i gina pod zwieszonymi gami, niby w grocie czarnozielonej, zostawiajc po sobie wspomnienie w ksztacie srebrzystego szlaku. Tam byy ju drzewa bardzo wysokie: strzeliste, nachylone brzozy, olbrzymie nadwilaskie topole i wierzby, wici swe taplajce w ruchomej wodzie. Spomidzy nich buchaa wprzestwr wynios koron rozwidlona, stuletnia sosna. Bliej, wrd samego koryta rzeki, byy ostrowy z dawien dawnaporose drzewami, nad wszelki wyraz urocze ogrojce, dziewicze kpy, ktrych czowiek nie przej jeszcze w posiadanie od ptakw. Blisko i w dali rozcigay si mielizny, uzbrojone w suche pale, w skatetramy i korzenie citych olch, w zesche karpy, sterczce z wody na obraz potwornych kw. Obwiesza je luz szuwarw, zesche jelita grelw, kpy zmulonego siana, chrusty i trzciny-pamitki ubiegych powodzi. Okoo tych miejsc woda zwijaa si wartkimi, mrwczymi skrty, bez szelestu, bez szmeru, bez gosu. Sucheawice piasku leay bezwadnymi smugami, jakoby trzewia i pocie rwno rozcite toporem, a rzucone tutaj na wieczn pastw czasu. Najlejszy chwast nie czepia si ich bezpodnej nagoci. Soce ostrymi grotami padao ju na rzek, przestrzeliwszy gste zarola. Wodaywa spona barw ognist. Tym gbszymi stay si cienie tam, gdzie nie dosigo soce. Olchy stany nad czarnym zakrtem jako ciana niezdobyta. Odr czerniejcych lici przenikn powietrze. Rafaowi wydao si, e to tak dziwny zapach ma rosa, biaym szronem leca na ziemi i liciach... Wspomnienie czego bardzo dawnego - Wygnanki, Wyrw czy Tarnin, a raczej nie wspomnienie, tylko na nowo przeyte szczcie straconych na wieki dni dziecistwa objo go za szyj niby rce siostry, ktr jedno i to samo ono wypielgnowao. Na chwil odda si temu uczuciu. Skruszya si odrtwiao serca ioczy zaszy zami ulgi. Z rozkosz, jakiej zawsze dowiadcza na widok nowych miejsc w kraju, z ow rozkosz nienasycon, zbliajc si a do granic blu, wlepi oczy i przez zy patrza w owe zakrty rzeczne, w dzikie kpy olszowe. Wcign w piersi wilgotny zapachinasuchiwa pierwszy raz od tak dawna, jak z cicha jesienne licie szeleszcz. Z dala, z pl, polata chodny wietrzyk. Rafa zatrzyma si w miejscu jak wryty i pierwszy raz od tylu czasw rozemia si z gbi, z gruntu duszy, do myli nowej dlaniego, nieznanej jakoby obcy wiat. Zaduma si nad tym, jak to dobrze jest y... Pocz wolno sam z siebie przemyliwa, jak pikny jest i jak niewysowiony wiat, jak wielkim a bogosawionym cudem jest ycie, jak dziwnymi sposoby godzina cierpie przeistacza si w stokrotne bogactwo radoci, pynce z widoku ziemi... W tej samej chwili nad wodami, wzdu gazi, wskro caego bugaju brzz i olch, sosen i wierzb, zimorodek przelecia z ostrym, zgiekliwym, dononym piewem. Lot jego ledwie byo mona pochwyci okiem, tak bardzo prdko przeszy powietrze. Wydao si tylko, e to szafirowa czy lazurowobkitna ni, e cudnobarwny krzyk radoci opasa, obj i zwiza ten bukiet ziemski. Krzyk ten przeszy dusz suchacza, na wskro, do dna. Cisza ju bya zupena, a gos ten dugo jeszcze w nim dra i na zawsze pozosta w duchu... Rozdzia 16 RANKIEM Jak z bicza strzeli, upyn rok pobytu Rafaa w Stokosach. Jesie jako go przepolowa, zim przetaczy, a na wiosn gospodarowa, ju jako wsprzdca, w towarzystwie Trepki, a poniekd i Krzysztofa. Zdrowie i kawalerskihumor nie zawodziy go w tym czasie. Osobliwie zimow por czu si jak w raju. Nie byo tygodnia, eby w okolicy nie wypada zabawa, zabawa co si zowie, do biaego dnia, do ciemnej nocy i znowu do biaego dnia. Rafa by rozrywany, jako dobry tancerz, gadki kawaler i polerowanywarszawiak. Tote tu i owdzie puszcza siw konkury, szukajc duego posagu. Przebiera, namyla si, a tymczasem bawi jak nigdy. Trepka polubi go bardzo. Na wiosn, w lecie i pod jesie stopniowo oddawa mu gospodarstwo w Stokosach. Sam kopa si coraz gbiej w swych ksikach. Polowanie, leczenie chopw i byda a peregrynacje od chaupy do chaupy-to byy jego rozrywki. Mody Cedro zim spdzi z ojcem i siostr we Lwowie, gdziepanna Mery w wiat wchodzia. Trepka nadrwi si niemao z tego karnawaowanialwowskiego, cho w gruncie rzeczy rad by, e mody jego przyjaciel nie siedzi w Wiedniu. Tymczasem na jesieni roku 1805 Krzysztof, posuszny woli ojca, znowu si uda do naddunajskiej stolicy. Trepka i Olbromski spdzali dni tej jesieni na koniu, za chartami, wieczory na grze w szachy albo na czytaniu. Trepka wywiera duy wpyw na towarzysza. W rozmowach, w miechach, wdrwinkach i uszczypliwociach jego siedziay szczeglne da. eby nie dowiadcza ich kucia, Rafa pocz zagbia si w myli starego dziwaka i im bardziej w nie wchodzi, tym wiksz znajdowa satysfakcj. Trepka by miym czowiekiem, ciekawym na dug met. Mona z nim byo rozmawia o wszystkim, o rzeczach najbardziej trudnych, nie wacych do gowy, a do najbahszych, a nawet do rubasznie tustych. We wszystkim by majster. Umia tak owietlaprzedmioty i sprawy tego wiata, e si wydaway zupenie innymi, a tyle mia dowcipu, e nawet obcujc bez przerwy niemona go byo zgruntowa. Po dugich sotach, jako w kocu padziernika, rozwidni si cieplejszy dzie. Mga jesienna leaa na polach i na zwidych ju liciastych lasach. Drogi byytak rozkise, e tylko konno, i to na zgrabnym koniu, mona byo przemkn siwrd bagnisk. Obadwaj w dugich butach, zachlastani a do czapek, jechali wczesnymrankiem z zamiarem puszczenia chartw, c, skiej. Ale w gbi . 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AAaPcb cccd+kce:tgdyby si okazao, e na polach paskowzgrza role obsiky. Mieli zamiar dotrze do gocica cigncego si w stron Tarnowa, a stamtd boczn, len droyn przerzn si na owe pola przez lasy bukowe. Nieodwiedzana drka na gliniastym gruncie w lesie bya twardsza, ale jak ld liska. Zimna, aoliwa trawka ostro si zieleniapod ciemnymi drzewami. Licie na bukach, na dbach i klonach byy ju ciemne, przemoke, nasiknite zgni ciecz. Zwieszay si ku ziemi bezsilnie i z gnunym bezwadem. Gdy wiatr powia z pl, leciay za jego wol te chore licie, jedne ju zaraone t barw mierci, inne tknite dopiero szar bladaczk. Na ziemi, pod kopytami koni, szemray dawno spade. Cay las peen by uczucia lku i rozstania, rozki i alu. Trepka jecha przodem i nuci, sobie nie komu, star a ulubion swoj i jedyn romanc: Kiedy twoje spotkam oczy, Nim postrzeg, em widziany, Ju si na bok wzrok twj toczy I martwe przebiega ciany... A mnie wwczas z gbi duszy Wszystkie czucia al poruszy... Smutne, lene milczenie, cicho paszczyzn okrytych jesiennymi mgami, w pospny dzie domagay si niejako tej piosenki. I Rafa chtnie jej sucha... Gdyby by Trepka przesta j piewa dla siebie, sam by j zacz nuci... Wyjechali z lenej droyny na rwnin i skierowali si w stron gocica. Charty, idce samopas, skoczyy w mgnieniu oka i poszy lotem w d. Rzucili si za nimi w mg poln. Z naga stanli jak wryci. Z tejmgy, na caej widzialnej dugoci gocica, wywalaa si zwarta masa ludzkapoyskujc tysicem kolorw. . - Jakie wojska... - wyszepta Trepka osadzajc wierzchowca. Po chwili pilnego wpatrywania si doda: - Ale to nie Austriaki!... Nozdrza jego drgay nerwowo i zmruone oczy wieciy si dziko ze swoich szparek. Puci wolno konia. Obadwaj jedcy noga za nog zbliali si ku gocicowi. Charty, wycignite jak struny, szy chykiem w tamt stron, ale stany wnet, jakby ich nogi w ziemi wrosy. Z nastawionymi uszyma i wytknitymi szyjami wietrzyy bez ruchu. Porzuciwszy bagnisty gociniec szy obok niego po niwach nieregularnie wycignitymikolumnami roty grenadierw z cikimi karabinami na ramieniu a tornistrami na plecach. Olbrzymie, proste, dwubarwne kityna ich kaszkietach, ksztatu wiadra przewrconego dnem do gry, chwiay si jak las. Biae nogi w sukiennych kamaszach a do kolana nurzay si miarowo w rzadkiej glinie. Za grenadierami suny puki jegrw pozbawione kit u czapek tegoksztatu, objuczone wielkimi tornistrami, adownicami, manierkami i paaszami. Bagnety ich tworzyy jak gdyby ruchliwe jezioro, ktre wrd chmur i mgy idzie w nieskoczono, koysze si stalowymi falami w ciszy i milczeniu. Tam i sam fale jeziora zataczay pkole, zwijay si wirem w miejscu, kbiy dookoa jakiego orodka. Nekanda domyli si, e tam ugrzzy dziaa. W istocie, przyzwyczaiwszy oczy, spostrzegli cay szereg armat zarznitych w bocie. Okoo nich uwijali si artylerzyci w ciemnych kusych fraczkach, wyej kolan taplajc w bajorze sukienne kamasze. Szerokie biae pasy, na krzy przecinajce ich piersi, byy uciarane w bagnie, a wielkie czapy dotykay ziemi, gdy podkadajc lewary dwigali z topieliska koa, oa i przodkary, ogony i jaszczyki. Zdala za piechot i artyleri cigna bokiemkonnica. Dragoneria ze strzelistymi kitami, uani w czworograniastych czapkach, ozdobnym poyskujcy strojem, wreszcie puki biaych kirasjerw na olbrzymich koniach. Wielkie ich czaka z wochatymi grzebieniami polnieway. Zdawao si, e to elazne legie rzymskich wojownikw id iid falami bez koca z nieprzejrzanej nocnej mgy... Rozdzia 17 NA WOJENCE DALEKIEJ Dzie dogasa nad spowiaymi rolami. Tu i owdzie pona ju ozimina, ale na og ziewao w polach pustkowie odogw jesiennych. Na pastwiskach po nadrzeczu lnia si jeszcze jaskrawa zielono trawnikw, a na rwnych kach jednostajnie poyskiwa ostatni, szorstki pokos otawy. Wrd drzew otaczajcych stary dom w Stokosach rozpostara si przejrzysta, niada mgieka. Nieprzeliczonegromady wrbli obsiady nagie konary lip i zanosiy si od jednostajnego szczebiotu. Stado wron z opotem skrzyde i krakaniem, spychajc po ssiedzku jedna drug, drapao si na wysche szczyty woskiej topoli. Stosy podmiecionych lici obejmowaa w niepodzielne wadanie wilgocmentarna. A z oddali, z poudnia, powiewa wiatr cichy i ciepy. Trzej przyjaciele - Trepka, Cedro i Olbromski - siedzieli na ganku dworu, w milczeniu cieszc si tym ostatnim dniem ciepa w pnym listopadzie. Kady z nich przeywa wasne myli, natrtn cib oblegajce gow. Otwarte pola cigny oczy czowieka w daleki, daleki widnokres. Piaszczysta droga w alei lip prowadzca do dworu, przyklepana od niedawnych deszczw, a teraz wyscha i staa, z wolna tona w cieniu grubym i tsknym pniw osierociaych. - Czy te zwaacie, mocipankowie, jak si to czule egna z nami Favoni?... - rzek Trepka. - Icie cauje... - szepn Cedro. - Panu hrabiemu causy zawdy nasamprzddo imaginacji przychodz, kiedy mowa... - Nie jestem jeszcze starcem zgrzybiaym,wic dlatego. - Co innego Olbromsio! Ten myli, dam gow, o kolacji. - A bo i prawda! odek le wychodzi na medytacjach i kontemplacjach. - Miy wietrzyk! To wam powiadam pod sowem, e takiego oto dnia z takim wianiem wiatru w adnych Florencjach nie napytacie, choby latami czeka. - Bo te pewnie nikt nie prbowa latami weFirenze na jeden wietrzyk czeka. Wtem psy, drzemice na piasku przed gankiem, dwigny by i nastawiy uszy. Szczekn jeden, podnis si ywo drugi i wnet jak na komend zerway si wszystkie zajadle pdzi w alej. Gowy przyjaci ociale dwigny si w tamt stron w oczekiwaniu. Psy z naga ucichy iz podwinitymi ogonami trwonie pojkujc cofay si w podwrze. Z pmroku alei wolno wysuwa si na jani ebrak na kulidrewnianej, w achmanach. Ciko utykajczblia si do roztwartej bramy. Tam si zatrzyma. Soce ju gaso i ostatnia jegofala poziomo przepywaa nad ziemi. Trepka nakry oczy doni od blasku czerwonego, ktry mu prosto w renice pada, i rzek: - ebrak. Mody Cedro wydoby z kieszonki cwancygiera i da go kuchennemu chopcu wskazujc dziada rk. - Da mu tam w kuchni rynk warzy... - dorzuci Trepka. Niech dziadowina podje i przed noc wdruje dalej, bo tu psy ze i dziadom przeciwne. Kuchcik skoczy ku wrotom i dugo o co z dziadkiem si spiera. Zadziwio to wszystkich, e wrci niosc pieniek na doni. Ju z dala mwi ze miechem: - Nie chce, janie panie, ten dziadek bra pienidzy. Pyta mi si, czy janie panowie nie s z Niemcw przypadkiem... Nie mie, pada, wej na dziedzin. - Jaki to hardy dziad! - Grosza nie bierze i w kwalifikacje dziedzicw si zapuszcza... - Prawi, e chciaby prosi o nocleg. - Jeszcze czego! Mody Cedro zwyczajem swym popdliwie skoczy do ubogiego. Za nim dla rozerwaniamonotonii ruszy si Trepka, wreszcie od niechcenia Rafa. Gdy do wrt dziedzica podeszli, ujrzeli czowieka w achmanach, z sakwami na krzy przewieszonymi przez piersi, prostego i w rednim jeszcze wieku.Twarz jego bya ogolona a ogorzaa tak bardzo jak u niwiarza, co przez lato cienianie zazna. Wos powy, od sot i poaru soca wypezy, wida byo spod czapczyny dziwnego ksztatu; opocza i butzdrowej nogi pyem byy zasypane do cna. Patrzay na nich oczy siwe, miae a do zuchwaoci i czyste jak powietrze. Nie kania si dziadowskim obyczajem, nie skama ani stka. Czeka wyprostowany. Jasne jego oczy przechodziy z jednej twarzy na drug, badajc je do gbi. Wreszcie duej spoczy na obliczu najstarszego. - C to, dziadku, tak nas bierzesz na spytki? - mrukn Trepka. - Chciaem zapyta si... - rzek ubogi piewn podlask czy litewsk mow - czy z wapastwa ktry wojskowo nie sugiwa? - A to ci na co wiedzie? - Wojskowy czowiek przyjby w gocin kamrata, a postronny czowiek nie przyjmie. Noclegu szukam. Strudziem si drog idcy kikut-tukut, och, bardzo... - A skde idziesz, czowieku, e si tak utrudzi? - Z daleca ja, kulhawiec, id, bracia rodacy, z bardzo dalekiej strony. Wszyscy trzej zamilkli i, szczeglnym, prawie bolesnym uczuciem przejci, patrzali w te prawdomwne, szorstkie i czyste oczy. - Ta... - rzek nierycho Trepka cicho i yczliwie - jeli o nocleg chodzi, to moesz przenocowa w tym domu, bracie rodaku. - Bg zapa, mili, e nie odpdzacie od swego proga ebraka wdrownego. Ale, jeli wola wasza, odprawcie dalej sub, aby nie rozpowiedziaa, e od was aski takiej dowiadczam. Niedobrze by to dla was by mogo. A i dla mnie... - Bd spokojny! Wos ci z gowy nie spadnie pod dachem tego domu... - rzek Cedro znionym gosem. Weszli w dziedziniec. Soce si kryo za pagrkami i od wielkich drzew, od ciemnychsosen i wysokich lip cie ju pada tak gruby, e w guch noc przepywa. Kazano ebrakowi poda wieczerz. Panowieswoj z popiechem spoyli. Trepka wyda rozkaz, eby suba sza spa. Przyjaciele sami pozamykali okiennice. Wdrowny dziad usiad w kcie Nekandowego pokoju i zdjswe sakwy. Spod grubej opoczy wyjrzay resztki uniformu. - Skde teraz idziecie? skd wracacie? - pytali wszyscy trzej otaczajc go koem. - Do dom, do swego kukrzyska id z miejsca Austerlitz zwanego, gdzie my niesychan batali wygrali, a ja nog oto postrada. - To w grudniu zeszego jeszcze roku ta batalia bya! - Prawd mwisz, panie bracie, ale ja po szpitalach polowych przelea t cik zim. A od wiosny wlek si z miejsca na miejsce, z miejsca na miejsce... - Mwe, bracie, jak to byo. Powiadaj! - Duo by mwi... Cesarz zrobi swoje. le mwi-swoje. Dziewi ja lat na jego sprawy patrzajcy, .takiego dziea... - Dziewi lat, mwisz? - Dwanacie ju lat upynie w tym listopadzie miesicu, jak ja z towarzyszamiodszed z jakimowieckiego placu. Tak, zda si, jakoby wczoraj byo. Z rozpacz my bro cisnli, zamali my bro na kolanie, o wit ziemi strzaskali. A oto z modego draba ja dziad starzeki powracam z dalecyny... sam jeden. Wszyscy moi kamraci... gdzie nie wiedz... Za grami, za lasami, za morzami... - Za morzami nawet? - Za morzami, tak ja mwi. Prawd mwi,panowie bracia. Bo i ja, powiedzmy otwarcie, szlachcic herbowy, cho i na jednej habendzie, na jednym zagonie, ta szlachcic dobry. Ojrzyski Sariusz Jelitczykmoje zawoanie, a przydomek nasz starodawny - Mieczyk. Za morzami, -panowie bracia! Na bardzo dalekich morskich wyspach Antylw... Jedni w San Domingo, drudzy w auzoskim kraju, inni wgrach niemieckich, inni we francuskiej stronie. Na ziemi paskiej i na dnie morza niezgruntowanym pi braciszkowie serdeczni, dobra szlachta podlaska, tgie me, spaniae onierze, zabici czasem przez obce, a nieraz przez bratersk rk z obcego szeregu rzucone groty. Jam, najszczliwszy ze wszystkich, zosta na wiecie. Wracam oto w swoje paszczyzny. Id obaczy ojcowski dom, barniaki swoje po piachach, a tak sobie idcy myl, e ju pewno ani ojcowskiego budowia, ani brata, ani siostry. Zapomnia ja ju, co to dom, cobrat, co siostra. Id, ta cikie myli przedsob tocz, panowie bracia. - Braciszku! - rzek do niego z popiechem Krzysztof drcymi usty - gdzie stpisz, naczyj prg, tam dla ciebie wszdzie otwarty dom rodzinny. - Bg zapa za dobre sowo... - Powiedze nam o swoim yciu, o tym, coprzey i widzia - nastawa Trepka - bo my tutaj na zagonie wiemy ledwie co nieco, ledwie ze sychu, z wieci. - Dobrze. Powiem wam wszystko, od pocztku do koca. Niech jeno myli pozbieram. Ha, no suchajcie... O scenach jaradoszyckich wspomniaem... Bardzo ja si ju otrzaska z wojn, a na myl tamten dzie jak przyjdzie, serce od nowa gore! To tak dzi, a c wtedy! Moda krew bya w yach i wrzcy honor w sercu. Byo nastakich w szeregu do, co my powiedzieli sobie: do dom wraca, ptorak broni, spokojnie gryk sia, zwady z ssiadem o snopek prowadzi?... Taki koniec i skutek? Aniedoczekanie! Jak ja dzi wspomn a zlicz, panowie bracia, jak ja dzi pomyl... Rada my w rad po zaciankach, gwaru dzie i noc peno, krzyku midzy nami poczciwego. "Ta choby brukanem z pola!" - woa ten, woa drugi... Dziwne to, dziwne zdarzenie - mia si onierz kiwajc gow. - Zwacie ino, panowie bracia: midzy sob, widziao si, paplali my, we swoich cianach. A oto jednej i tej samej nocy we wszystkich okolicach szlacheckich wojsko na egzekucjzwalio. Kto ino goniej me jzykiem, tego w rekruty... Ju nas w Siedlcach, w ukowie rozdzielili na partie, potem ubrali w kamasze i marsz, marsz w austriackie dziedziny. Ja nie byem w gbie ostatni, wic, jak si patrzy, oparem si ae w regimencie grafa von Koenigsegg-Rothenfels. W trzecim batalionie,ae w miecie Pilsen, w Czechach wytchnem po marszu. Wdziali na mnie biay mundur pfraczasty, biae pantalony, biae kamasze. eby nie pytkie czarne cimy i pytki czarny kapelusz, ebynie mankiety, konierz i podszewka malinowego koloru - nic ino anio. Karabin, adownica, biay pas przez piersi - i na mustr. He, szelmy! Ile to kary, nim czowiek poj, co taki kapral mamroce, cose pod nosem mruczy leda oficerek! Nie upyn rok czasu, poszli my w grn Austri, w gry Tyrol bi Francuza i papiea broni. Ale nie samego Ojca witego. We bie si przewracao, kiedy przed frontem wzili z polska po wgierskuwyczytywa, kto to na one nasze mstwo wyczekuje. Uczyli my si tego jak pacierza. A to - pamitam-Karol Emanuel IV, sardyski krl, ktremu szubienicznik Buonaparte wydar jakisi Piemont, a to ksi Parmy, to samo Karol i to samo czwarty, ale ju nie Emanuel, a to ksi Herkules z Modeny i sama krlowa Karolina z Neapolu. Niemao ja z kamratami ziemi zdepta, onych person bronicy. Jak ja dziwspomn a zlicz, panowie bracia, to my wonczas ze trzysta mil nieustajcym przemierzyli krokiem. Szli my piechtami przez kraje niemieckie, zielone, lene a rolne, przez bardzo pikne sioa, przez oneszumne rzeki-strumienie... Boe mj, Boe! Doami onych pagrw, precz w wyyny, pomidzy skay i ae ku biaym niegom... Zrazu nawet wierzy czowiek z drugim, ewit osob Najwyszego Pasterza jegomoci piersi swoj osania idzie. Z kim si byo zrozumie, komu zaufa, zwierzy si a ugwarzy? Nard zegnany ze wszech stron, z czterech kocw wiata. Wilkiem patrza jeden na drugiego i jako ten zbj czyha na oficera, a oficer znowu jak wilk szczerzy zbce na podkomendnych. Nie zostawi ta zreszt komendant pobratymca jednego z drugim w glicie, ba! w kompanii! Nieche to kapral wypatrzy, e si dwaj midzy sob w guch noc zszeptuj, e jeden do drugiegoniby to przypadkiem, z gupia frant szlusuje w bitwie, e do si z dala gadaj oczyma albo przez znaki: pierwszy raz bdoba biegali bez yw ulic, a drugi raz - kula w eb. To ta i jzyk umia dobrze trzyma za zbami, a lepie pod powiek... A taki swj swego gdzie nie wiedz, w dziesitym regimencie po oczach, po kociach lica, po smtku a milczeniu rozezna. Ile to razy, braciszkowie moi, napobojowiszczu gonisz zajady, wity ugr zranionych przemierzasz twardym krokiem i skrzywdzisz obcasem bratersk pier czygow! Dopiero krzyk rodzimy, dopiero jk przebije ci a. dou jako ten bagnet. A ile takich pl przemierzy ja w pierwszej wojnie! ile w drugiej! W drugiej wojnie zeszli my byli z gr w pola lombardzkie. Tam to one drzewa oliwne, jakoby wierzbin swoj obaczy, tam to brzoskwiniowe sady... Sama bya wiosna. Jedni z naszych kamratw pod arcyksiciemKarolem poszli w d Renu na Jourdana, innidarli w Szwajcary na Massen, a my pod felcajgmajstrem baronem von Kray zeszli nad Adyg rzek. Wnet baron rozpar si lewym skrzydem w Legnano, a prawe odda pod komend generaa Kaim, i tamto ej. Ale w gbi . 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AAfPcgTch8$ci\.Mcj= stano za Weron. Sam rodek opiera si o to stare miecisko. Generaowie Elsnitz i Gottesheim z siedmioma batalionami piechotyi trzema szwadronami huzarw zajli stanowisko Bossolengo i Polo na prawym brzegu Adygi. acuch graniczny od modrego jeziora Garda a do miejsca zwanego Mamalagna trzymay dwa batalionywojska granicznego, cztery kompanie strzelcw i szwadron huzarw. W tej wsi Polo postawili na Adydze dwa mosty, a przed nimi usypali szace ziemne. Dnia 26 marca od samego rana zwaliy si na nas dywizje francuskie. Mode bestie, onierz z pieluch, tote to szo w budy, sigao ci do garda, jak we szkole. Dywizja Grenier! Ale i cesarscy nie dawali si zje w kaszy.onierz stary, wywiczony, w stu bataliach si tera. Tam to zawrzao! Skbiy si i zagmatway te dwa wojska, waro si jedno w drugie. Dawaj bi! Bagnet szczka w bagnet, oczy ypi w oczy. A staremu wiarusowi spod Melasa czyspod Kraya nie tak znowu atwo bro z garci wytrci bele smyk, choby, bestia, i modymi zbami kapa. Ale by ta midzy nimi kto inny ku pomocy. W przedniej strayszed batalion od innych odmienny. Wali rodkiem, zaprawd jak ywy mur. Chop wchopa, rami w rami, puklerz przed nimi z bagnetw... Panowie bracia! Spojrz ja na tych ludzi krwawym lepiem w boju spracowany... Bd si gowy czepia, gwer z rcw leci, wosy na gowie staj! Jezusie Maryja! Tae to nasze barwy i znak! Sysz, przez Bg ywy, swoja komenda! Pierwszy ja raz tak ich oko w oko zobaczy. Nim sowo rzec - ju ci locham w gbi szeregu. Nimsowo rzec, ju ci z trupa bratniego mundur zwcz i na ramiona wcigam. A dokoa mnie swoi ludzie. Sysz rozkaz. Wtedy! Myl sobie: "A skoro mi, Panie Jezu, takowego dnia da doy i takowym miosierdziem nad dol moj zawieci, toija Ci poka, em przecie sroce spod ogonanie wypad!" Z tym samym austriackim gwerem w apach jak pjd! Jak stan w szeregu, jak wezm pospou z braci rznw batalion Koenigsegg-Rothenfels! mier tomier! Tam w oczach moich poleg szef batalionu Lipczyski. Siedmdziesicioletni starzec, pukownik za naszych czasw, Darewski, walczc na ochotnika jako prostyonierz w tym samym co i ja szeregu grenadierw, mierci mn skona. To samo porucznik Rafaowski, to samo dwaj Zaderowie na szacach, to samo podporucznicy Borys i Majewicz u mostw na Adydze, a onierzy i podoficerw 150 chopa. Ale dywizje Delmas i Grenier po czterogodzinnym boju wziy pazurami szace z kompletem armat, wypary moich Austriakw, przegnay ich na lewy brzeg, wziy szturmem oba mosty i nie pozwoliyich zniszczy. W dywizji Victor by drugi batalion polski pod Rymkiewiczem generaem, co w wigili tego dnia przyby z dalecyny, bo a, mwili, z Konstantynopola. Mstwem swoim ten batalion samych zadziwi Francuzw. Gnali my biaasw a pod mury Werony. Ale bitwatego dnia kosztowaa legion polski 750 zabitych. Tak to ja drog poszed w one legiony... Wliczyli mi do trzeciego, co by ostatkiem,szczteczkiem. Genera Scherer zacz si cofa. Bataliony pierwszy i drugi w swoich dywizjach, trzeci z pbrygad francusk idwiema armat pod rozkazem Kosiskiego skada wystawion stra w Rolta-Vecchia dla zasonienia obozu dywizjw Victor i Grenier od Marengo do Casteletto. A gdy armia francuska nie moga duej usta w tym pooeniu bez obawy, e j otocz, wtedy Bartki francuskie uradziy, eby si cofa. Genera Scherer - bodaj z pieka niewyjrza! - kaza nam dwustu nowym rekrutom, gdy gwna sia naszych posza do Mantui, zamkn si w twierdzy mediolaskiej, co ledwie kilka dni broni simoga. Wiedzieli my, e leda dzie obsacz nas Austriaki jak to morze, a skoro si poddamy, by nam ukrc. Na nasze szczcie, splamiony Scherer opuci dowdztwo. Zaraz genera Moreau cofn barbarzyski rozkaz. Wzi nas ze sob, gdy za Ticino uchodzi. Legion Wielhorskiegozamknity by w Mantui i nasza z nim komunikacja zerwana. Poszli my z armi wosk. Byti my w boju pod Valence... Dawne mstwo odyo, dawne si wspomniay czasy. Wnet genera Macdonald, uchodzc z Neapolu przez wielkie woskie gry, przyszed na nieszczcie swoje pod Trebio i stoczy onbitw straszliw. Zczy si potem z armi wosk i poszed pod komend generaa Joubert. Bj pod Terzo i Medesima! Zgin mny Joubert, prawdziwy onierz, gdy rankiem o godzinietrzeciej w pierwszym brn szeregu... Bili my si tego dnia od witu do pnej nocy we trzydzieci tysicy przeciwko omdziesiciu zjednoczonych. Genera Colli z jednym batalionem francuskich mazurkwidwiema secinami naszych, co my si zwali legi trzeci, zasania rejterad. Po Joubercie - Championnet genera, a gdy tenumar - Massena. Legia pierwsza pod Dbrowskim do poowy wybita przysza w genueskie gry. Tam my si spotkali. Oyy nadzieje. Buchna wszeregi wie o powrocie z egipskiej wyprawy "najstarszego Bartka", jak zwali wtedy wielkiego wodza nasi onierze-wiara. Or wrasta w donie od samego pomyka nadziei, e lwia dzie, leda chwila przybdzie przed nasz front i powiedzie poprzez struchlay Wiede. Ju my widzieli zjaw karpackich gr, krakowski rynek... Ju my w pieni przemierzali dalekie ziemie... Wrd onych chrobrych dni wkroczyli my do Genui miasta, a bramy jegozatrzasy si za nami. Z ldu, ze wszystkich dolin i gr, obleg nas genera Ott, a okrty angielskie lorda Keitha z morza. Usta dowz ywnoci. Ziarnko zboa nie doszo ju od tej chwili do miasta. Zrazu dawali nam poowic porcjw, potem wiartk, a koniec kocw po dwa uty mierdzcego misiwa na czeka, po gloneczku chleba. Przysza ndza bardzo wielka. I nie tylko na wojsko,ale na cae miasto Genu. Ludzie poczli mrze jak muchy, i nieli ich ta tumem na owo pikne Campo santo. W par tygodni wymaro ze zgniej strawy i z zaraliwych chorb dwadziecia tysicy ludzi. Z nas znowu, z onierzy wdroonychdo biedy i twardzizny ywota, zostao w kupie om tysicy prawdziwych kociotrupw. Siedzieli my na tych grach grzebieniastych ponad grodem, czyhajc jakte spy. Nasz tam, wiecie, Polak krtko simartwi. Wzdycha se wzdycha w najgorszejchwili, jako i zaklnie, a w kociach trzeszczy, ale wnet si przecie skrzepi bele czym. I juci syszysz, piewa swoje... Aby ino razem, aby w kupie, to i dobrze. Samego zostaw na dwa dni - juci si tak rozstka, e najtszy chop na nic.Widzieli my austriackie zastpy rozwleczonew dolinach i het - precz! po suchych goograch, jak se ta na nasze trupy ostrzyli bagnety. Woali my na nich: "Chode, chod, nienasytku, a po drodze przemie si w kruka, eby nas przecie caych pozera!" W dali przed nami byo wielkie morze. Jak je sobie wspomnie!... Dalekie, modre ldy id stamtd we dwie strony wiata, na wschd i na zachd soca, a gin i rozpywaj si we mgachniebiosw i we mgach wd. Jest takie miejsce, gdzie ich ju oko nie chwyci - wypsn si najbystrzejszemu - a dugo patrzysz, eby je gwatem, jak id midzy niebo a wod, wyledzi, to ci ino za z okapociecze. Najbliszy zb gr, Portofino, wrzyna si w morze z lewej strony, a na prawej, za miastem Savon, ju ledwie zna byo ziemi. Morze dalekie byo stamtd wida, jak chodzio szumne, gromkie, zmiennobarwiste. Och, morze moje, morze!... Tam ja si pozna z tob... Zatoko moja, zatoko... Jak to tam nad ni stay zomy nagie, w ktrych spalone szczeliny wszczepia jastrzbie knykcie szary, drapieny kaktus. Jak to tam le w rozpadlinach usche oa potokw, drogi, ktrdy ino chodzi zo a furia burzy wylgej w morzach. yli my w porodku rumowisk, gdzie cienia nie znale przed mciwym socem. Czasem si tam zabkapokrcony krzew bukszpanu i tuli pod sob cie tyli, e w nim gowy nie schowasz. Przyszed na nas w ostatnich dniach obronygd nie leda jaki. Spadziste ulice Genui! Oneciemne a wskie jamy, gdzie soce nigdy nie dociera!... Puste byy, gdy tam szed ku portowi, eby cho z morza co nieco wyowi na haczyk ze pilki - jakby ju wszyscy do nogi wysnli. Gdy my si tam szwendali jak psy bezpaskie, szukajc byle ochapa, eby cho ducha odwiey, nieraz mier w oczy zajrzaa. Skoro ino ostronie wsunnos i oczy z ulicy w czarn i zimn sie, wnet na ci warkn Woszyn zielony z godu abo ci luf krcicy wprost midzy lepie wstawi, abo ta na paluszkach szed z noem w rkawie jak pies-milczek. To nieraz taka desperacka fantazja pchaa czowieka, e wanie szed od nory do nory... Skutek zawdy by jeden: pustka w jelitach. Kapituloway wreszcie nasze "Bartki" - Massena i Soult. Resztki legiw wyszy z miasta w stron Marsylii. Bez tynfa w wacku, bez butw i odzienia, w rdach starganych i zetlaych szmat, pnadzy i o godzie, cignli my w wiat francuskimi grami. Zima bya, deszcz, bieda! Gdy si na bosaka podbi, stuk a porani noyska, e popuchy jak bochenki chleba, brao si deszczuk za podeszw, szpagatem j przytwierdzao do stopy - i dalej. Gagany zlatyway z gnatw... Idziemy, bywao, przez woskie w Morskich Alpach siedliska, miej si z nas pikne dziewki stojc przed progami murowanek i pokazuj palcami nasze stroje.Tornistry na nas ino cae a czapki. Reszta dziury. Wstyd! Dopiero panowie dowdcy dawaje nas w ambit wbija! Idzie oto naszSoski, chop osobisty, walny, z jednej sztuki, krokiem twardym a buczucznie, a hardo. Mundur na nim bia nici w stu miejscach zecibany, buty je wrzeszcz, e to w szeregu caym sycha. Kiszki w nim takiego marsza graj, e adnej nam orkiestry nie trza... Wszystko - bajki! Ws drze do gry, nad si jak po trzech obiadach, mina jak sto tysicy diabw. "Trzymaj si jeden z drugim! - wrzanie, gdy mu w glitach stkaj. - Rwnaj si! Wiedz jeden z drugim, e najjaniejsz Rzeczpospolit w tornistrze dwigasz!" Zaraz si ta mniej nogi ruszay i gd sinie way doskwiera. Trepka chodzi po izbie cichymi kroki. Czasem stan i, plecami oparty o cian, koysa si tam i sam. Przez zacinite jego zby wydobywao si bezwiedne wistanie ulubionej melodii: - Kiedy twoje spotkam oczy, - Nim postrzeg, em widziany... Wdrowiec westchn i zamilk. - C si z wami stao pniej? - szepn Cedro. - W Marsylii rwna nas czekaa bieda. RzdDyrektorw nic o nas wiedzie nie chcia. Za swj wasny ostatni grosz oficerowie sprawiali onierzowi chusty, odziewali przybyszw w uniform i stawiali pod dawnechorgwie. Przybyli oficerowie, w niewol roku sidmego wzici w Mantui, co w pustym klasztorze pod Leoben jedenacie miesicy przetrwali. Uzyskawszy wolno, od razu ruszyli do nas. Za nimi cignli onierze, co w czasie kapitulacji uszli byli i, przebywszy gr Cenis, tuali si po Francji. Potem nie byo ju dnia, eby po jednemu, po dwch nie przybywali towarzysze wzici w niewol, co to w kajdankach rozesani byli po regimentach austriackich, a teraz znowu, po wtre, uszli z cesarskich szeregw i o setki mil szukali swojej komendy w legionie. Obj nad nami komend genera Kralewski, a po nim Karwowski. Nierycho, nierycho przeczytali nam wodzowie dekret Pierwszego Konsula, e idziemy na od Rzeczypospolitej Francuskiej. Na dwa my si rozpadli legiony. Pierwszy, z siedmiu batalionw piechoty i jednego artylerii, dosta si pod komend naszego generaa-porucznika i przyczon do armiw woskich, a drugi, ze czterech batalionw pieszych, regimentu kawalerii i dwu kompanii artylerii konnej, pod komendKniaziewicza poszed do armii nadreskiej. Wkrtce nasz pierwszy legion liczy sze tysicy ludzi. Ruszyli my si z Marsylii w Mantuaskie pod starego Massen. Rok dziewity! Odparci cesarscy za Mincio. Cz naszej legii posza do obwodu Peschiery, a ja w drugiej pod Mantu. Dziwne losu zrzdzenie! Zwacie jeno, panowie bracia: przyszli my w te same wdoy, nad one zgnie rowy i murowane fosy, co je krew naszych braci zbroczya. Mieli my mono hojnie odpaci za pod zdrad roku sidmego, za sekretny paragraf Kraya. Krzyk si w szeregach rozszerzy: "Nie darowa!" Gdy my wycignli lini na wier mili, a biae wojska miay z murw wychodzi, legia jak jeden czowiek cia zby i w bram wlepia krwawe oczy. Ci tu stali, co na tym miejscu hab ponieli. Chwila, i rzuc si jak jastrzbie na schorowan i bezsiln zaog. Bro u nogi, ale mier zieje z oczu... Wtem, jakoby na komend, stan przed szeregami panowie oficerowie iprzemwi krtkim sowem do duszy wojska... Haba by to, prawi, bya i zmaza na honorze niepokalanym rycerzy plugaw i ndzn zemst si para. Nie faszywymi przysigi, nie zdeptaniem sabego, nie pobratymstwem z zakonem zbjcw walczy Polak. Honor onierza rozkazuje rwn wrogowi a kamienn pokaza stao w niedoli i w chwili tryumfu. Nie sprzeciwi si onierz legionowy swemu dowdcy. Stanli my w porzdnym szyku, gdy nieprzyjaciel wychodzi zacz z twierdzy przez cytadel. Zada tylko nasz pan genera, eby wojsko austriackie nie krokiem paradnym szo, lecz eby go odmienio na prdki. Tak si te stao. A gdy tak szli bez sztandarw, a ywo, ywo - raz w raz z ich glitw wystpowa onierz-Polak, roztrzaskiwa bro w oczach komendantw i stawa w naszej kolumnie. Ostatnia to bya nasza pikna chwila. Pokj w Lunewilu! Zachmuliy si dusze... Widzieli my, e przekrzcia i opada. ostatni kwiatek nadziei. Tak jakoby spod onych bram Wiednia... Legion drugi otrzyma rozkaz i znad Renu w dziedzin Toskanii, ktra Krlestwa Etrurii wzia tytu. Rzucimundur genera Kniaziewicz i co ognistsi jego oficerowie. Sokolnicki wid legi przez Szwajcary trzema szlakami na miejsce prze znaczenia. My w sile psiodma tysica gw zajmowali Moden iReggio. Nikt ju teraz nie wiedzia, co bdzie dalej.Mwiono, e mamy i w sub krla Etrurii, to znowu, e na od cyzalpiski. Zlkli si ludzie. Wdaa si dezercja, nastabezad. Szeptali co wiadomsi, e zrobi z nami to samo, co jaki Wielki Fryc z najemnym wojskiem po siedmioletniej wojnie, a e nikt dobrze nie wiedzia, co za za Fryc i co on zrobi z onymi wojskami, wic strach szed coraz wikszy. Wtedy to powsta plan obrony... Jeden mocny nasz batalion sta zaog w Mantui i by najsilniejsz czci garnizonu.Myl obronna bya taka, eby opanowa bram Pradelli, gdzie tyle krwi naszych wycieko w fosy - i przez to miejsce wpuci drug dywizj wojska pod Sokolnickim. W tym samym czasie mia regiment kawalerii pochwyci Peschier i ca lini nad Mincio, wszystkie mocne i niezdobyte miejsca. Wtedy garnizon puci na parol i i w biady czy w ukady z Rzeczpospolit Francusk. To bya myl Fiszera. Wezwano do rady oficerw po kilkuz kadego batalionu. Wszyscy w jeden gos okrzyknli, e si zgadzaj, i z zapaem najgortszym owiadczyli gotowo do dziea. Ale si opar sam pan genera. Innmyl poda. Wyjdmy, prawi, cichaczem z Modeny do Otranto, pochwymy statki, usidmy na nie i pymy zbrojnie na Korfu, Cefaloni i inne wyspy, co skaday Rzeczpospolit siemiu wysp Joskiego Morza. Tam radzi opanowa silne punkty, ogosi wysp niepodlego, jako ich armia osi i czeka a do czasu. Z tym planem uda si pan genera Dbrowski do Pierwszego Konsula. Kiedy takie zamysy nurtoway w naszych korpusach, przyby z kwatery gwnej do Modeny genera Vignolle dla wykonania nowej organizacji. Przywiz nam sowo Pierwszego Konsula, e skoro legiami by ju nie moemy, a wzdragamy si i w suby krla Etrurii, eby nas za najemnych szwajcarw nie poczyta wiat, tedy on proponuje nam, abymy przyjli poddastwo Francji. Kto z was, mwi genera, nog stanie na ziemi francuskiej, otrzyma wszystkie prawa francuskiego obywatela. Zawierzono. Zaraz tedy odjto nam tytu legiw polskich i zamieniono na pbrygady wojsk cudzoziemskich. Jedenacie batalionw piechoty zredukowali do dziewiciu, to jest zmienili na trzy pbrygady. Stu blisko oficerw stracio . Ale w gbi . 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AAkPcl7Gcm~cn-co= pT?)miejsce w nagrod zasug. Dwa puki przeznaczone zostay do suby cyzalpiskiej, a trzeci mia zosta w Etrurii. Sztab legionowy odsunity od komendy. Pierwszej pbrygadzie natychmiast kazano maszerowa do Mediolanu... Tak to korpusy nasze zostay rozerwane. Usiowania pana generaa adnego nie odniosy skutku. Projekt ambarkowania si na siedm wysp i opanowania Morei nie znalaz aprobaty chytrego ministra. W smutku powrci wdz, oznajmiajc upadek legionw. Kiedy ju si to dokonao, wwczas przez kilka miesicy od trzeciej pbrygady zosta wstrzymany; a kiedy oficerowie dla wielkiego niedostatku nie byli w stanie z miejsca si oddali, wysza pita i szedziesita sma pbrygada, stany obie pod broni z rozkazem uycia gwatu w razie naszego oporu. Otoczono nas si przewyszajc i poniemusem, pod paszczami armat przymuszono wsiada na fregaty w Livornie... - Dokd? - wyszepta Cedro. - Dokd? Zrazu mwili, e do Tulono, a wreszcie wyznali wprost. - Na Antyle?... - mrukn Trepka. - Tak jest, panowie bracia. - I to wy, co si honorem chlubicie, onierze z broni w rku! - Z broni w rku... - Trza byo skona, a nie i poniemusem. - Sowo atwiej powiedzie, ni rzecz samwypeni. Onych i wtedy nie opucia nadzieja. Mwili sobie: "Zgin nas jeden tysic, drugi, zginie trzeci - a taki zatrwamy!" Dziesity tysic, a nie, to dwudziesty z kolei przyjdzie na miejsce swoje. Wielki wdz sowo da. A onierz wodzowe sowo na czuej szali way. Tylkowida tego ostatniego tysica, mwili wtedy, jeszcze nie wybia godzina. A panowie oficerowie! Posuchaj, panie bracie, chtnym sercem, a uwa... Panowie oficerowie naszej pbrygady, cho wiedzieli, co ich czeka, nie chcieli si chykiem uwalnia ze suby, nie chcieli w tej bardzo zej godzinie opuci onierza, ktremu przewodzili w boju, a z ktrym przeszli gry, niziny. Ani jeden nie uszed zLivorna, eby gow ocali, cho byy po temu sposoby. Sowem honorowym polskim sprzysigli si dzieli los z braci. Prawda, by pniej, syszaem, jeden, co towarzyszom naszymw drodze do Genui, gdy szli naszymi tropy ambarkowa si za morze, przystawi z bokw i z tyu szwadrony kawalerii francuskiej, eby snad aden ucieczk si nie salwowa, Z jego take naprawy wyszo posdzenie oficerw o spisek i bunt, co przypieszyo rozkaz wsiadania. Sam w zosta na ldzie, gdy fregaty wojenne od brzegu genueskiego odbiy. Pierwsze to byo i ostatnie zamanie wiary w legionach. - Mwe wapan, co z tob - nastawa Cedro. - Jam ci nalea do 113 pbrygady, co w dniu 13 czerwca 1802 roku wstpia na pokad w Livornie. Ostrono generaa Rivaud, ktry z piechot, konnic i artyleriotoczy nas piercieniem i pcha do portu, bya cakiem zbyteczna. W porzdku stanlimy na kamieniach portu. Rzdem czekay szalupy. Rozpacz tuka nam piersi jak ona burza... Bo burza sroga wstawaa tego dniaw morzu! Pomn... One mury zimne, samotnepoty kamienne w morzu z poudnia, za cich zatok, jak na nie z czarnych dow chlaszcz piany biae. Niebo wpord dnia czarne, jako o pnocku, a w nim niedaleka, zda si, tu tu, grozi ponura skaa Kaprai. Latarnia morska poyskuje naniej raz za razem, raz za razem, nikiej bolesny znak na trwog. Ptactwo na elaznym niebie z piskiem si chyba. Padnie piorunem w siwe, chodzce gry, w ze doy, w one dymy sieczne i palce - i znowu] lotem w gr, na skrzydach, a tazginie. U ng twoich, czowieku, morze midzy zomami chepa a locha. Jakie to ta w nim gosy! Jakie ta krzyki! Stoi domek straniczy na samym kocu molo. Przysiad, zda si, i czeka. Tyem siwykrci, mchy kamiennego daszku na si -icierpi. Strzeli w niego bawan rozbiegany z prawej, leci na z daleka od Elby czy Korsyki gra wodna, jakoby dziki, zjuszony ko... W porcie wiatr przyciszony. Poszarpuje ino nasze korwety. Wydmie dolne agle, nacignie, ae zawarcz, zawiszcz liny. Grne zwinite do cna. Wielki agiel, co go nazywaj marynarze grand wual de mizen, czasami ino rozcignie si, jakoby siy swojej mocarskiej prbowa. Dali rozkaz: "W szalupy!" Ka nam wyciga kotwic kontradmiralskiej fregaty. Werzna si bya w dno i zahaczya o gazy. Stu kilkunastu nas dooyo ramienia. Wreszcie posza. Okrt manewruje aglami i nastawiasi... Wnet idzie spomidzy kamiennych grobli na pene morze. Nasza korweta dybie za nim trop w trop. Heje, hej! Ledwie my si pokazali na gbokich toniach, na wiatrowisku, porwie nas i poniesie. W szyj midzy Elb a Korsyk! Zda nam si krtko widzie kamienny, pusty, ciemnorudy brzeg. Syszymy, jak to tam dzwoni w skay rozwcieczone weny, jak tam wiszcz lasy po grach, jak graj skay czerwone. Wnet jeden maszt zamany, jakby ten prt leszczyny, ipospou z aglem cinity w fale. Z trzaskiem lec na pokad latarnie urwane zgrnych masztw! Burza! Pjdzie nasz okrtw gr i na d. Pocznie go zagon morskichwaw z boku na bok ka, bi w pier jakoby belk! Straszne, siwe morze! Och, wcieke! Duo ja w yciu twardych dzie widzia, a nigdy jako wtedy. Strach me obszed, wokoo. Bliska a niespodziewana mier zajrzaa w oczy, tchna w twarz... Rozmiota burza nasz flotyll z trzynastu okrtw zoon w cztery strony wiata. Dwa tylko zdoay na powrt do portu zawin. Trzy wpdzone zostay do kanau Piombino midzy wysp Elb a ldem suchym, okrt grecki rozbi si cakiem o skay i ze stu szedziesiciu ludzi tylko jeden kapitan Kastus ze sw on na brzeg si wydoby z toni. Reszta okrtw, a midzy innymi nasz, lataa w morzach, miotana wciekoci ywiow. Ani przez ten czas strawy, ani napitku. Kto lea bez duszy i tacza si z koca w koniec sali pod pokadem, tego kapitan nie mg bra do roboty, ale ktry mg usta na nogach,tego na pokad i do lin! Niejednego bawan hukn w piersi i pokn pianami na wieki wieczne. Bosy, przemoky do ostatniej nitki, spracowany a zeszarpany od womitw, bez siy w sobie cign czek one liny. Jednego razu w ciemn noc grzmotno okrtem w jakie skay. Zatrzeszcza, zadygota i leg na boku. Stan. Usyszeli my krzyk kapitana: "Siekiery! Tnij liny! Tnij drugi maszt! Armaty z zatopionegokraca w morze!" Dali go wtedy, co mocy w ramieniu! Plusny nasze dziaa, wszystkie sze jak jedno - i okrt wolno, wolno wsta, sprostowa si. Po czterech dniach i czterech nocach zacz wreszcie ywio naci cha. Dopiero ja z towarzyszami - spa. Zimnica trzsie, sny straszne... Pi... Nie wiedziae, czeku, owo zgoa, gdzie jest, co si dzieje. Tymczasem rozbite nawy znalazy si midzy Wyspami Balearskimi a brzegiem Hiszpanii. ata si tam nasz statek, stroi w agle. Po kilkunastu dniach zebra si wreszcie i popyn ku Maladze. Tam ju i inne czonki flotylli zdyy. Dopdzi nas okrt, na ktrym by szef batalionu Bolestastarszy, ktry to okrt pod Syrty afrykaskie by zapdzon. W lipcu okrt nasz podnis kotwic, a sterujc po podldziu, midzy brzegami Gibraltaru i Algesiras a Ceut w Afryce, szed wolno w stron naznaczon. Widzieli my goym okiemz pokadu star ziemi... Cicho byo i piknie. Ledwie si marszczy, ledwie gzi morze. Jeszcze mi w oczach do dzi dnia stoj one dwa brzegi dalekie. Brzeg hiszpaski, z ktrego strzelaj w niebo gry skaliste, nagie, gdzieniegdzie porose pini i cyprysem... Pierzaste licie wierzchokw palmowych wznosz si z kujaw piachu, pasko rozcignitych na brzegu Afryki. Jakoby wiklowe chlusty widz si z dala, jak u nas po nadrzeczu. Jeden za drugim szy okrty. Ludzie nasi odkryli gowy. Milcz i egnaj si oczyma z ldem, co ich wyda. Straszny al... Nazajutrz zawinli my do Kadyksu. Pbrygada, majca si przesi na inne okrty, wysiada w Kadyksie i dwanacie dni stracia na przygotowania do odjazdu. W sierpniu dopiero z pomylnym, pnocno-wschodnim wiatrem opucili my port, ominli cypel Tangeru... Idziemy midzy wysp Mader a Kanaryjskimi, potem jeszcze dalej. Wiater si odmieni, weszli my na wody krcego oceanu. Odtdstateczny, wschodni wiater przy niebie pogodnym dozwoli nam sterowa prosto pokdzierowatych falach ku Antylom. Upay nastay najstraszliwsze. Noce tylko przynosiy chwil odetchnienia. Pod sam koniec sierpnia taka cisza nastaa w morzach, e nawy stay jak na murowanymfundamencie, na litym zwierciadle. Czekali my z upragnieniem zachodu soca. Ledwie si utopio w onych stojcych rwninach, wznosi si w tym miejscu, gdzie zgino, blady, sinawy pas wiata zodiaku. Dygota wtedy kady, bo byo tak, jakby z trjkta nachylonego nad wodami patrzao w nas oko wieczne. Podobne my widywali dzieckami w kocioach rodzinnych wsiw. Ale wtedy! Deska onego trjkta bya u podstawy rozlega jak samo morze, a szczyt jej gubi si w schodzcej nocy... Nocami wieci nam ksiyc. Nieraz my go opasali oczyma i tak oto ca noc leym na pokadzie czuwajcy, dokiela blady i zimny nie odszed w odmty zachodniej strony. wiecia nam gwiazda wieczorna tak wielka, e si od niej strzaa pozocista kada na poprzek morza. Nieraz, bywao, wyjdzie z topielw bdna,sucha chmura i wszystkie oczy powiedzie na wschd, w niezmierno oceanu, rzuci na nas widzenie senne ldu ojcowskiego... Zmniejszono nam racje jada i wody. Woda staa si brudna, cuchnca, pena robactwa, a i tej tylko kwart na czowieka dziennie dawali. Par sta si taki, e mdla najtszy. Smaga w ustach dniem i noc, e si wargi raz kole razu trzaskay. Jzyk wysech na such drzazg. onierz jako to onierz. Skaka z pokadu w morze dla ochody. le si to najczciej koczyo: jedni dostawali kurczw, a inni od rekinw i morskich wilkw poarci. Okoo pierwszego wrzenia ockn si wiater wschodni i z najwiksz szybkoci pogna nas ku wyspom. Ale dopiero w poowie padziernika ujrzeli my przyldek Samana. Wkrtce wpynli my do zatoki Mancenilla i pod miastem Cap-Franais rzucili kotwic. Odtd zaczy si nasze dzieje. Ju wtedy wdz zbuntowanych Murzynw, Tussen-Luwertiur, zdrad pochwycony zosta, odesany do Francji i tam w jakimsi ponurym zamku ywota tgiego dokona. W sierpniu 1802 roku rozesza si po uciszone j wyspie szeptanawie o zaprowadzeniu pomidzy Murzynaminiewoli. Takie postanowienie francuskiego rzdu wzbudzio powszechn zgroz i staosi hasem rokoszu. W grach San-Domingo stanie na czele Kreolw Murzyn Lamur de Rans, w Walier wzbudzi bunt San-Susi, w Dondon Nol, w Plesans - Sylla, w okolicachPort diu Pe - Makaja. Istotnym przecie wszystkich wodzem by Karol Beler, a tego siedliskiem byy gry Kaho. Prawie caa ludno murzyska na wyspie zczya si z Mulatami i chwycia za bro. Kapitan jeneralny Leklerk, podszczuwany przez naczelnikw murzyskich, co jeszcze w subie pozostali, takich jak Dessalin, ten sam, co si potem za cesarza wyspy Haity pono ogosi - postanowi szerzy wrd nieprzyjaciela postrach morderstwami. Pastwiono si na jecach wojennych. Wysza taka zasada, e kady jeniec wojenny ma skona wrd tortur. Murzyn zapany z broni w rku, a nawet i bez broni, ale w .polu, wszystko jedno: winny czy niewinny, mierci kona. Przeciwna strona czynia to samo. Nowy to dla nas by sposb prowadzenia wojny. Okropne choroby trupami zacieay pole, a nade wszystko straszliwa "ciotucha" - ta febra. Dziwna to bya sabo. Jednych zabijaa na miejscu, jak piorun, bez adnych poprzednich oznak, a dla innych bya dugim, bezlitosnym konaniem. Tak to nagle, pamitam, umar nasz podporucznik Bergonzoni na pokadzie fregaty. Pewnego poranka, o samym witaniu, wszed by do kajuty kapitaskiej, w ktrej przebywa szef Maachowski. Gdy go ten spyta, czego by da, Bergonzoni, jako e by subista, wyprostowa si i owiadczy, jako przybywa owiadczy, e umiera. Wzi go szef pociesza i uspokaja. Nic nie rzek i wyszed na pokad. Tam postpi kilka krokw naprzd, pad i skona. Woyli go w wr, kul wielkiego kalibru uwizali przy nogach - i w morze. Inaczej byo z przewlek chorob. onierz czu w marszu jakoby cios od kuli.Nieraz przysigay si stare wiarusy, e ich kula przebia, gdy naok byo cicho, a nieprzyjaciela nigdzie. Zaraz nastpowao wielkie osabienie, dochodzce a do omdle. Rce i nogi przeszywa bl, jakby byy poamane. Trzsce zimno. Wszczynasi wielki trzask w czole, potem we wszystkich stawach i w krzyu. Nieszczliwi syszeli uderzenia pulsu w skroniach, oczy im wysadzao na wierzch i przemieniao w sup. Straszliwa boja i wielka, niezgruntowana tsknota nie daje pono spocz biednej myli. Nigdzie ulgi. Dech pdzi, jakoby ci Murzyn piersi zgnit kolanami. Ju po upywie dnia twarz nabrzmiewa i zaczyna czerwieni si jak u czowieka mocno spitego winem. Myli okropne hulaj, a sen za oceany ucieka. Wnet skra knie, a biaka oczu stan sijak szafran. Na trzeci dzie zwidzi si choremu, e ju przeszo, ju lepiej. Duch mniejszy, oddech wolniejszy. Ale oto zacznie ustami, nosem, uszami, a nieraz wprost ze skry na szyi, na policzkach ciecwolno krew rzadka, czerwonoruda. Nogi zimne jak marmur, oczy ze szka. Pot zimny, czarne womity, gangrena rk i ng -i wreszcie ju upragniona mier. Ilu to ja tam kamratw wypatrzy w onych pochodach! Ile ja cierpie ich, zwierze, spowiedzi wzi na barki! Och, a tamten okrt... Jednego razu zawin z oceanu do przystani Cap-Franais okrt pasaerski. Siedziaem ja wtedy na brzegu morskim, zabity na ciele i na duchu. Ju to byo po raku naszego wojowania na wyspie. Byem zranion w nog i kurowaem j ta, zasypujc ran miako tartym prochem strzelniczym, zalewajc winem co najtszym, a dla odmiany wod morsk. Kula murzyska nadara mi misa niemao, stuka i roztrzepaa ko. Spuch kulas jak baran, wic pozwolili mi naczelnicy siedzie i wylegiwa si u brzega. A no siedzimy co w dziesiciu czy we dwunastu towarzysza, wszystko kalek, i gwarzymy o naszej wyspie. A ju my si na niej wyej czuba nayli. Co ktry powie zdarzenie, to jedno od drugiego lepsze, jakby je sam diabe wymyla. Duszy swojej to ju adennie czu czy nie mia... Kademu wszystko jedno: mier- to mier, a ywot - to ywot. Darowa komu ycie czy mu je skrci-jedna jedyna chwila. Ani ta przedtem zastanowienia, ani potem krzyny alu. Przygnay tedy fale pod brzeg okrt zdaleka. agle na jego rejach rozpite wisiay trzema rzdami, jeden nad drugim. Czarne byy, mokre, dziurawe jak achmany na zbju. Wietrzyk je czasem rozd, i wtedy statek szed kadysi w morze, to znowu rodkowa poa aglw zaczynaa si flata i zwisa, a nawa do nas wracaa, bezradna jak ten korek na fali. Podpyn ta ku niej Murzynek portowy na swej pirodze z dbu korkowego, wdrapa si jak mapa po linach na pokad. Patrzymy: zrobi na nim krok, zrobi dwa - i jake nie pjdzie w d! Buch w dk i we wiosa! Tylko si miga. Wyskoczy na brzeg... Patrzymy: cay na popi zbiela ze strachu. lepie mukouj, kouj, gba si trzsie, kolana tuk jedno o drugie. Dopiero gdy my mu zagrozili, e kul w eb wemie, jeli nie bdzie gada a ywo, wybekota, co widzia. Caa zaoga, kapitan, sternik, wszyscy podrni do ostatniego majtka, wszystko, co tchnie powietrzem, wymare na t febr, ley pokotem. Widzieli my go z dala, w cmentarz chodzcy po morzu,i mieli my si z niego midzy sob: "Na taki ci to gupi koniec przyszo - mwili my - pikny okrcie!..." Fale byy ciche i dobre, jak bywaj nieraz rankiem w dzie jasny na jesieni. Przypywje dopiero zacz pogania ran gazk,eby taczyy dokoa kamieni sterczcych pod brzegiem, eby z pluskiem leciay w kamienne ostoje. Kada nowa fala rzucaa nam pod stopy swj niezapomniany dwik, w ktrym sycha gos znajomy, jakoby prdkiego wiatru w podlaskim lesie. Zaraz po niej grzmiaa druga, za tamt pdzia trzecia. Jeden gos wlewa si w drugi; przenikay si wzajem, obejmoway wp i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AAqP}crwcsDLct.L6u5 Adzwoniy nad naszymi gowami, jak daleko huczce dzwony w podlaskim kociele. Na tych bkitnych wenach, na bkitnych albo powleczonych barw ywego srebra, przypyn potpiony okrt tak blisko, e my we oczyma zajrzeli. Szalupa zaczepiona bia go w bok, tuka si i kapaa. Zwisajc bander wiater kiedy niekiedy wyd... Kadub okrtu szed ku nam to prawym, to lewym bokiem, to krcisi w koo, przechyla, jak gdyby pragn koniecznie pokaza nam swj pokad i taczajce si po nim te, rozdte trupy. miali my si z niego i z nich... Mino poudnie. Wzmg si wiater. A si w statek wemie i wciecze ze zoci. Wyd tgo agle, przechyli si na bok, zatoczy koo wiszczce i poszed w morski ocean.Widzieli my go, jak si stawa may, coraz mniejszy, czernia, znika, jak si zawlksin mg i przepad. "Id straszy innych, gupcu! - woali my za nim. - Id innym mierdzie swoimi trupami! Nam ta trupy nie dziwne..." Jzyk ludzki tego opowiedzie nie potrafi, co za bezrzd opanowa wojsko francuskie. Trzecia ledwie cz onierzy trzymaa si na nogach. Kady zniechcony, draas, w zniszczonym ubiorze, smtny, wypatrywa miejsca, w ktrym go mier dopadnie. Jeden tedy oddawa si najwcieklejszej rozpucie, swawoli i bezprawiom, jakich rozum nie obejmie, hula, pi, rozbija bagnetem, wydziera majtek i cnot, noce spdza wrd Kreolek, Murzynek, Mulatek, a drugi gotowa si na mier w postach i trawi noce krzyem lec obok. posania. Szpitalepene byy chorych, zalegajcych pokotem na ziemi bez dozoru, pomocy i opatrzenia. Wszelka subordynacja ustaa, porzdki wojskowe zgoa zniky. Szeregowiec rwnyby wodzowi. Nikt ta ju nie zajmowa si myl o wygrywaniu bitew, o sawie. Sercazlodowaciay, dusze si objawiy zbjeckie.Bagnet sta si ostatnim prawem. Kady sitylko podle, haniebnie lka albo jeszcze nikczemniej ajdaczy. Bya przecie jedna dusza, dusza bez trwogi... To Paulina Buonaparte, siostra Pierwszego Konsula a ona kapitana generalnego Leklerka. Nie stracia w owych czasach ani odrobiny fantazji. Przenisszy si z Cap-Franais dowiejskiego ustronia, wpord nieustajcychuczt, zabaw, tacw, muzyki staraa si zapomnie o tym, co si rozgrywao dokoa. By czas, kiedy my trzymali stra przy tej siedzibie. W lekkim i przewiewnym paacu midzy palmami huczna muzyka, piew. Wino lao si brodem. Czsto wprostz balu, z bezcennych kobiercw podjli my trupa tancerza, wynieli za ogrody paacu izakopali w ziemi. Ale takie sprawy nie przeryway taca. Mwio si piknym paniom i wesoemu gronu oficerw, e ten a ten poszed spocz na chwil pod cieniem palm i magnolii. Och, wyspo, wyspo! Ziemskim zdaa nam si rajem, gdy my z dala ujrzeli tw pikn gr Cibao, okryt piniami i woniejc jod. liczne twe rzeki wypyway stamtd - Neira, Artibonit, Juna- o wodach przezroczystych jak drony kryszta. Wilgotne ciepo bio na nas z niskich sawannw, z gstwin lasw palmowych... Ona dzika, nie widziana obfito zi, co pokrywaa wilgotne brzegi, poszarpane od fal morza. Oczy nie mogy si nacieszy widokiem rowobarwnych ptakw, flamingw, jakby kwiatw latajcych, co uganiajc si za rybami rozweselay paszczyzny zatok. Ledwie my stanli nog na tym ldzie, oczu my oderwa nie mogli od palm wachlarzowatych i trzciniastych, co tworzszemrajce gaje i puszcze, od paproci wysokich jako nasze sosny i wierki. Szli my do pierwszego miasta szerokimi ulicami,ktre byy wysadzone drzewami pomaracz, cytryn i brezyli. Gdzie okiem rzuci, widziae z radoci figi, pola trzciny cukrowej, drzewa kakaorodne, tytu, ry, proso, kukurydz... Ale wprdce przyjdzie straszne ocknienie. Owe nadmorskie sawanny s tak nisko pooone, e si nie dwigaj ponad mielizny zatok. Porasta je drzewo manyles, podobne do blekociny. Te to smugowia mokn w porze deszczw, ktre si lej gwnie w porze naszych godw zimowych. Kraby znowu, jaszczurki a gady zdychaj i gnij zalane w swych karpach i dziurach odwylewu rzek. Takim tedy porzdkiem wstajezimow por ponad morzem jedno bezgraniczne bajoro pene oknisk niezgruntowanych, duchowim, skd wywala si ziew zgniy z zapachem smoy niesmoy... Komar, zwany moskitem, tnie tak, e na miejscu ukszonym zostaje krosta i bbel jak od sparzenia ukropem. A dopiero gdy z wiosn pocznie ogniste soce przepala powietrze na wskro! Nastaje taki par, e koniec wiata. Rzuca si na czowieka kleszcz zaskrny, zwany Bzik, skada pod paznokciami torebk z zarodkiem, a te we dwadziecia cztery godziny urastaj w gruczo tyli jak laskowyorzech. Dopiero to sklamantes! Bl okropny,a po nim czsta gangrena i mier. Mrwki skrzydlate a po cianach, po stoach i tn czowieka. eby umiera ze strudzeniapo caodziennym marszu, skoro ci si do ka dostan, wstawaj, bratulu, i umykaj w pole! Potem nauczyli my si radzi sobie z nimi, ale w pierwszych pocztkach, cudeki, co my cierpieli. Potem nie kadli my si spa inaczej, tylko w szaasach, gdzie mahoniowa deska zastpowaa st, ko byo z surowej skry bawou, zawieszone na supach, a przez ca noc dla odpdzenia komarw tliy si pniaki sprchniae. Och! noce, noce! Nieraz ju dawno wiater pocz wia od ldu, noc pna, a ty, czowieku, usn niemoesz. Drzemiesz niby, a przez sen syszysz, e aby rechocz jakoby u nas wparn a krtk lipcow noc... Konik polny poskrzypuje. Przelatyway straszne burze, ktrych sowo ludzkie nie wypowie. Wtedy w lasach,powizanych lianami, wyrywao dukty na par wiorst, las wali si pokotem jak ytopo ulewie. Zwierz ucieka jak oszalay, a cae Litwy ptactwa wicher straszliwy gna w ocean i ciska w wod. Czowiek, nawyky do jagw a do elaznej kaszy, mia ci teraz ile chcia pomaraczw, ananasw, moreli, cynamonowych jabek, granatw. Moge rabowa w brd po plantacjach banany, pistacje torowe... Ale nasz onierz i tego nie czyni. Jak my pierwszego dnia po wyldowaniu dostali placki z manioku, zwane kasaw, tak my tymyli cigle, a do ostatka, bo nam chleb swojski, sitny przypominao. Ile to walk, ile pochodw, utarczek, miertelnych bojw! Od pierwszej do ostatniej chwili... Pierwszy batalion pod dowdztwem Murzyna, generaa Klerwo, przyczony do pbrygad murzyskich, ju w om godzin po wyldowaniu ruszy doboju. Wnet przecie w murzyski genera zdradzi naszych i ze wszystkim czarnym wojskiem swoim przeszed na stron powstacw. Polacy pod kapitanem Wodzyskim zatarasowali si w kociele i mny dawali odpr, a pniej ze strat stukilkudziesiciu onierzy wymknli si z puapki i uszli do fortecy pod Cap-Franais.Dziki tylko ramieniu polskiemu to miasto ocalone zostao od napaci i zagady. Ale ten pierwszy batalion, walczc tam waniepod Cap-Franais, uleg zarazie. Z tysica ludzi, ktrzy weszli do miasta, w przecigujednego miesica zostao omdziesiciu kilku. Drugi batalion pod wodz starszego Bolesty, gdziem i ja suy, wyruszy pod rozkazy Dessalina, generaa murzyskiego,w kierunku rzeki Exter. Przeprawili my si przez rzek Artibonit w cznach pirogowych z jednego kloca mahoniu i przyszli my do miejsca St. Marc. W kilka dnipniej Dessalin z ca dywizj Murzynw przeszed w nocy na stron powstacz, ktrzy stali naprzeciwko nas pod komend Krzysztofa i Pawa Luwertiur. Ech, bieda, bieda!... Jeden batalion tych Murzynw, czterystu chopa jak heban, nie zdy uda si w pochd za Dessalinem. Ledwie nadowitku dnia spostrzeona zostaa zdrada tamtego. Jeden jedyny nasz polski batalion Bolesty nie by w stanie utrzyma w karbach i zmusi do boju z rodakami kilkuset tgich a uzbrojonych Murzynw. Coz nimi robi? Puci na wolno, to powiksz armi wroga, wlec ze sob, to zdradz w najgorszej chwili. Genera Fressinet, nasz nowy dowdca, Francuz rodowity, rozkaza czarnym wystpi do apelu, jak co dnia. Zwyczaj wojskowy kae stawa do apelu bez broni. Skoro na plac wyszli, nasz batalion z rozkazu Bolesty otoczy ich ze czterech stron. Genera Fressinet wyszed. Da znak. Murzyni nie spodzieli si nawet. Chwycili my za bro i wykuli my bagnetami bezbronnych, wszystkich czterystu, co do nogi. Nie upyno p godziny, ju ani jeden nie zipa. - Milcz! - wrzasn Trepka zataczajc si na cian. - Milcz, nie mw do mnie!... onierz patrza na niego chodnym, obojtnym okiem. Na chwil zamilk. - Po tocie tam popynli... - jcza walc w st piciami. - Wojna jest wojna - rzek Ojrzyski. - Bgnasz sdzia, nie waszmo. W par tygodni czasu z naszego batalionu, ktry tysic mia ludzi, zostao nas stu kilkunastu. ta febra... Och, ze to czasy! Tam my w gorcej ziemi zoyli starszego Bolest, kapitanw Oskowskiego i Rbowskiego... Ze to czasy! Trzeci batalion 113 pbrygady wyldowa by w Port-au-Prince. W cigych marszach, utarczkach, walkach, znojach, gdy dzie i noc trza byo z wrogiem bra si za orzydle, z chorb samych utraci szeciuset ludzi. Tak to, panowie bracia: z 3700 chopa jak dzwona bukowe, ktrzy wysiedli na ld w San-Domingo, zostao nas ywych trzystu, a oficerw naszych kilkunastu. Po mierci Leklerka przyszed nad nami przewodzi Roszambo. Ten powzi myl - psy rozjuszone, wiczone godem i chost, puszcza na Murzynw. Wtedy ju druga nasza legia, czyli 114 pbrygada, wsiadszy na statki w Genui przypyna do Antylw. Pamitam, jak zawijay z oceanu do zatoki wolno idce okrty: ,,le Fougueux", ,,Hros", ,,la Vertu", ,,la Serpente", "l'Argonaute" i inne.Staa nas garsteczka na brzegu, eby przybywajcym odda honory i przywita ich w progu wyspy. Ujrzawszy nas zadreli.C dopiero, gdy posyszeli z ust kapitana Przebendowskiego, ktry by osobistym adiutantem generaa Roszambo, e przed nimi stoi poowa pierwszej legii... Wkrtce nowi przybysze wyruszyli przeciwko Murzynom. Rozdzieliy si nasze drogi. Wnetusyszeli my o mierci porucznika Weigla i dzielnego adiutanta-majora Krlikiewicza w bitwie u redut Carvahanac... W tym to czasie ja sam przebyem t febr, alemsi z niej wyliza. Leaem w barogu dugiczas midzy yciem a mierci. Nie wiem, co si dziao z brami na przekltym ldzie.Dusza moja sczerstwiaa wtedy i uczyni si z niej jakoby pytki brzeszczot, co krwi ocieka. Udao mi si wreszcie dosta z kilku towarzyszami zwolnienie i wrci doEuropy. Wsiedli my na fregat idc do Brestu i dopiero w morzach czowiek westchn. Szczliwie przybyem do Francji. Wyznaczono nam na mieszkanie Chlons-sur-Marne, dano p odu. Ale skoro czowiek przyszed do siebie, naturapocigna w szeregi. Obwiecili now kampani. Wcignli my si w kilku do szeregw francuskich - i znowu marsz-marsz! Zabio serce, bo my szli wprost na Wiede. I weszli my w otwarte jego bramy. Austerlitz! Oto ja ujrza te czeskie i morawskie wzgrza, com je jako piechur austriacki przemierzy. W dali, w dali siniay nasze wysokie gry. Ale nie sdzono mi byo wstpi na swoj ziemi. Usamych jej drzwi musiaem przyklkn i czeka: strzaskao mi nog, urznli... - Sprawiedliwie mwisz... -rzek twardo Trepka. -Niegodne byy wasze nogi, eby naziemi t wstpiy. Bg pewnie karze za takie czyny jak wasze na wyspie. - Zemsta jest moj, mwi Pan... - gucho odpar onierz. - Na skinienie uzurpatora, wskutek intrygi jego wspszalbierzw depta wolne ludy, dusi plemiona... - Zemsta jest moj, mwi Pan. Nic waszmo nie wyrokuj! Spojrzyj no, co si stao... Dwanacie lat my przelewali krew wzawrociach wiata. Bracia moi co do jednego prawie wwalili si w mogiy z guch rozpacz. A teraz... Rakuskie mocarstwo roztrcone jak kupa zgonin. Doda ramienia pod Jen, pod Auerstadt - i pruskie pastwo roztrcone! Uzurpator! tensam uzurpator jest panem Berlina i panem Wiednia. Nie wiesz waszmo owo zgoa, co mwisz... Niech yje Cesarz! Po stokro!Po tysickro! Chwaa mu wieczna! A teraz,syszysz waszmo, dopada mi tu wie w jednym miasteczku: idzie w Poznaskie, w Mazowsze... Do Warszawy! Przez ywy Bg tak bdzie! Armie przemierzaj rwninymoje, gdzie rzdzi Prusak. Obok nich wstaj ze snu powiaty, miasta, wsie. I teraz dopiero pjd w bary! Niemca tam ju jednego czowieka nie masz! Ja tylko jeden jedyny, com obszed wiat czekajc na t chwil, nie pjd z nimi. Ale nim piachmi oczy zasypie dowiem si reszty. Niech yje Cesarz! Rzekszy te sowa onierz wsun gow w ramiona i cay si zgarbi, jak gdyby w sobie samym ukry chcia reszt myli. Juranny wit przecieka zacz przez szparyokiennic. Woskowe wiece dawno pogasy. Trepka pchn okno jedno i drugie. Mokry, rezed pachncy chd ciemnego rana jesieni buchn do dusznego pokoju. Mody Cedro ukaza si w owietleniu poranka jak inny czowiek. Sta na tym samym miejscu z rkoma splecionymi na porczy krzesa. Twarz jego bya blada i szczeglnie wyduona. Wosy byy podniesione jak od wichru. Spod nawisych powiek surowe, zamylone renice nie schodziy z twarzy onierza. Z naga westchn i wstrzsn si gwatownie. Zimny umiech przelecia po jego twarzy. - Rafa! - zawoa gosem gromkim, szukajc towarzysza oczyma. Tamten siedzia na niskim stoeczku, z gow bezwadnie lec na doniach. Podnis leniwie i niedbale czoo. Rzek z wyrazem szczeglnej wzgardy: - Wiem, wiem... Obadwaj umiechnli si do siebie czy do jakiej myli nowej, nieznanej. - Bodaj to wszyscy diabli! - zgrzytn Trepka wychodzc z izby i z trzaskiem rzucajc drzwi za sob. Rozdzia 18 STRZEMIENNE Rzeka Pilica, na ktr w dniu 28 listopada 1806 roku spad niespodziewany zaszczyt stanowienia granicy midzy Krlestwem Galicji a szecioma departamentami popruskimi, bya tak uwanie i pieczoowicie przez Grenzregimenty strzeona, e o przeprawie nawet mowy by nie mogo. Rozstawione wojska, nie przepuszczajc nikogo zgoa, nawet pocztylistowej, strzelay bezwarunkowo do kadego, kto si do rzeki zblia. Kara gwna, to jest mier przez powieszenie, naznaczona przez rzdy Galicjw na miaka, ktry by si omieli przekrada "do Polakw", paraliowaa wykonanie zamiaru, dawno powzitego przez Cedr i Rafaa. Wielokrotnie Szczepan Trepka wymyka si bryczk to tu, to tam, upatrujc dyplomatycznie znonego miejsca przeprawy. Wraca przemarzy, zmoknity,godny i zy, a kl na czym wiat stoi. Trzy tygodnie czasu zeszy na przygotowaniach i przeszpiegach. Nareszciew poowie grudnia nadesza sekretna wiadomo, e granica po Nadwilu od strony lska mniej jest strzeona, a przynajmniej, e kordon tamtejszy nie jest tak gsty jak nad Pilic. Postanowiono tedy korzysta ze sposobnoci i nie traci ani chwili czasu. Dla niepoznaki obadwaj awanturnicy postanowili wyruszy niby to na polowanie, konno i z psiarni. Spod Tarnowa dopiero mieli wsi w dylians jako modziecy lekkomylni, zdajcy na karnawa do Krakowa. Trepka zostawa w domu. By ju, jak mwi, za stary do tegorodzaju wypraw i co tam jeszcze na swoje usprawiedliwienie przycza bardzouczonego, o czym modzi jego przyjaciele sysze nie chcieli. Co ostatecznie uradzono, zaraz weszo w ycie. Osiodane w nocy konie stay u obw. Strzelec Walek ze sfor chartw wyjecha poprzedniego dnia do znajomego myliwca pod Tarnw. Wstao wreszcie owoBodnia zimne, wietrzne... Deszcz ze niegiem, chamerami przelatujcy, powleka grud na drogach acuchem oknisk i kau, liskich jak ld. wiato nie byo w stanie wydrze si z powrozw nocy, cho dawno ju by poranek. Zdawao si, e dzie nie nadejdzie... Ogie dymnie i z oporem ponw czeluci pokojowego komina. Obadwaj spiskowi krztali si z popiechem po izbach starego dworu, czynic ostatnie przygotowania. Byli ubrani w grube buty, w kurtki myliwskie. Harapy mieli w rku, kordelasy u pasa. W zanadrzu odziey kadyz nich pieci ukryt krtk bro. Trepka by zy, rozjtrzony, dokuczliwy. y si wzajem, obejmoway wp i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AAvPTcwcx TyO) cz67<>Mwi, e jest niezdrw, i o byle co wcieka si na sub. Siedzia w rogu sofy i co chwila zrywa si na rwne nogi jakby z zamiarem ogoszenia wielkiej tajemnicy. Koczyo si przecie na wybuchu przeklestw, w ktrych mieszay si w chaos wyrazy niesalonowe polskie, francuskie, wgierskie, a moe nawet i tureckie. - W kadym razie - pomrukiwa - kiedy otrzymacie krtki a wzowaty rozkaz wyrznicia co do nogi klanu jakich Kafrw czy Botokudw w domniemanym interesie skoatanej... hm, hm, miejcie rwnie niejak klemencj na oku. Po prostu przez zaskrne wyrachowanie. Zawicie sobie wzeki na kocach wsw, eby nie zapomnie o tej przestrodze. Dobrze jest by tyranem wzgldem ssiada w swoim czy swoich interesie, ale przezornie jest zostawi sobie cho skromn furteczk na wypadek, czego Boe bro, sdu historii. Magistra vitae, uwaasz, Olbromski? - Ka no dawa niadanie... - przerwa Cedro. - Dobrze jest wydrze jzyk nieprzyjacielowi w sprawie przyjaciela Napoleona, ktry idzie na Berlin, ale darowa kiedy niekiedy ycie rwnie nie zawadzi. Wszystkich pru - stanowczo nie radz. Nieche cho na zarybek zostanie. A nu midzy uaskawionymi trafi si Klopstock albo i zgoa Gutenberg? Ostatni raz wniesiono do jadalnej komnaty winn polewk i przyjaciele zasiedli do wsplnego stou. Trepka odsun kubek, poszed do swej nory i wynis stamtd niewielk, star butelk. Kaza j sucemu otworzy i nala trzy kieliszki. Podnis swj w gr i usiowa wygosi jaki toast czy wypi czyje zdrowie. Dugow ustach miamla najrozmaitsze wyrazy, ale poza owe wgierskie i francuskie kltwy nie wyszed. Jego febra udzielaa si Krzysztofowi. Padli sobie w ramiona i dugo ciskali si w milczeniu, nim w toastspenili. . - Nekanda! - woa Cedro. - Czekaj! Oto... na star nasz w dziejach wiata racj bytu!... Do pioruna, gupio mwi... ebycie, do milion set ndz! nowejhaby nie dodali... - Suchaj, zaklinam ci! - woa swoje Krzysztof. - Skoro tylko wyjedziemy, siadajna bryczk i le do Olszyny zawiadomi ojca. - Dobrze, dobrze... - Zrobisz to dla mnie. Chodzi o to, eby go przebaga, wystawi ca istot sprawy. Powiedz mu to, syszysz? powiedz mu to, em wyjedajc wiedzia, jak speniam wzgldem niego nikczemno. - Powiem mu, powiem, do stu tysicy... - Szczepanie, chyba rozumiesz, jak misj wkadam na ciebie? Wiem, e nie zgadzasz si z ojcem, e nie moecie ze sob przestawa, ale w tej chwili, gdy ja sekretnie uchodz... - I boj si swoj drog papy... Nie ucz mipan hrabia z aski swojej, o czym powinienem pamita! W tej chwili!... W kadej chwili mego ycia wiem, co powinienem robi. Pojad do Olszyny i uniewinni ci. Powiedziaem, e pojad. Mam zdolnoci dyplomatyczne, wic nie bdziesz wydziedziczony ani pozbawion dziedzicznego tytuu. - Czy i w tej chwili nie moesz mu przebaczy maych sabostek? - Czy i ja mog albo nie-przebacza sabostki? to ju chyba ja najlepiej!... Mj Rafale, bd sdzi, czy ja w ogle... - Ka nam, stary. konie podawa - szepn obojtnie trzeci - widz bowiem, e zaczynasz si alterowa. - Wcieke si! Niech soce wzejdzie! Bdziesz zby po ciemku zbija i konia jeszcze hrabiemu skaleczysz. Niech si rozwidni. - Nie marud! - Chopak je niadanie. Dajcie ludziom zje, do stu piorunw! e sami si natkacie i opijecie grzanym winem, to nie racja, eby ludzie o suchej gbie przemarzali dla waszych wybrykw! - Lepiej, eby nas wyjedajcych jak najmniej oczu widziao. - Nie rbcie no tylko wielkich rzeczy z tychspraw akowskich! Wiem, e wrcicie z drogi! Na trzecim popasie zajczy strach was obleci i za uzdy przyprowadzicie te same wierzchowce pod ganek. Tyle e dedy zgonicie. - Prosz ci, Trepka... - Wielkie mecyje... Moje-e wojaki! - Niech podaj - mrukn Cedro. Przywoany chopiec pobieg ku stajniom i za niewielk chwil dao si sysze miarowe po grudzie stpanie omiu kopyt. Trzej przyjaciele w milczeniu podnieli kielichy, znowu napenione starym wgrzynem. Spojrzenia ich skrzyoway sijak szpady przysigajcych. Nakryli gowy futrzanymi czapkami, wybiegli i skoczyli na sioda. Trepka z odkryt gow szed za nimi jaki czas przez podwrze, ale konie skoczyy ywo, pomkny i zniky za stodoami. Dzie by ohydny. Da nieyca, to znowu sypay krupy, raptownie przechodzce w zimny deszcz. Trepka chwil przystan i sucha, jak to wiatr wiszcze za kadym wgem domu, jak si z jkiem wasa poddrzewami ogrodu, jak leci olizgymi polamii gnie zesche badyle. Usysza w jego gwidzie polotnym co jakby dwik ludzkiego gosu, jakby sowo na p wyrzeczone, ktre twarda sia na wieki urwaa. Gos ten przebd mu serce. Oczy zmruyy si, eby nie widzie pustki roztoczonej dokoa. Uczu w sobie staro i opuszczenie. Dawna mio, ktra tyle jusercu zgotowaa zawodw, owa mio-krzywda, znowu dwigna si w piersiach, jako w feniks z popiow. Nowezaega ognisko zgryzoty. - Jak wtedy, jak wtedy... - szepta, duymi kroki wracajc do domu. Usta jego drgny i sowa bez zwizku, wasne, prawie niedorzeczne sowa-symbole, wiadki dawnych udrcze i starych rozmyla, sowa-westchnienia porwa mu z warg lotny wicher: - Plemi moje, plemi... Najbiedniejsze moje... Tymczasem dwaj modzi ostrym kusem przebywali bezludn drog, ktra prowadzia do szerokiego traktu. W dali czernia las, a pod nim wioska. Ogieniaszki byskay ju tu i tam w maych, przyziemnych oknach grubo ogaconych chaup. Na prawo i na lewo szy w dal zagony, obleczone w czarne, zgnie cierniska. W bruzdach tuliy si smugi wody drc i marszczc si z zimna. W pewnym miejscu oko Krzysztofa pado na kamionk wrd miedzy, okryt szkieletami uwidych pokrzyw. Ostatni, mokry, czarnyli jak achman plta si dokoa odygi na falach krtego wiatru. - egnaj i ty... - wyszeptay usta. W gbiach ciemnego powietrza staa samotna gruszka polna z krzywymi a kolczastymi gami. Pamita j z najwczeniejszego dziecistwa, widzia z okna swego pokoiku, gdy jeszcze by malekim Krzysiem. Wspomnia mu si jakidzie odlegy, kiedy zbudzone ze snu jego oczy, jeszcze pene ez po dziecicej, sennej boleci, powitay widok jej daleki jako znak ycia i pozdrowienie szczliwegobytu. Teraz krzywe prty zadrgay, nagie gazie poczy ka, i guche, ciemne szlochanie starej gruszy rozlego si wrd pola. Zguszy je miay i potny ttent konia pdzcego po liskiej grudzie. Przybyli do miejsca, gdzie si drogi rozstaj idc w cztery strony wiata. Sta na rozdrou sprchniay sup, niegdy pomalowany ciemn farb. Pod jego szczytem widnia obrazek na blasze, przybity czterema gwodziami. Patrzay z niego oczy miociwe, zamazane jakoby zami, wypakane i skostniae od alu. Patrzay wciemna jaskini nocy, uchodzcej za bory, lasy, w pustk ugorw, w al sennych drg.Krzysztof cign cuglami konia i osadzi go w miejscu. Zwrci go bem do supa. Zdj czapk i wznis oczy na wity obrazek. Westchn... Nie z gbi cielesnegoserca, lecz z dna duszy wypyna krtka modlitwa. Nie za siebie, nie o zachowanie ycia, nie za ojca, nie za siostr i nie za dusz matki, lecz za one niskie i mokre zagony, za nieobeszy, spracowany kraj... Wnet lecieli polem, wichru majc pene uszy i pene gowy. Minli w skok drog prowadzc do Olszyny. Z dala na uboczu zosta rodzinny dom. Krzysztof raz tylko rzuci w jego stron ukone spojrzenie. Wrd mglicy nadrannej i przelatujcych panet mtnie czerniay tyy stod z murowanymi supami, dachy ich szeroko rozsiade, a nad nimi wielkie ogoocone drzewa, ktrych szczyty chyliy si za wiatrem. Z gbin ogrodu wznosiy si dwa biae kominy dworu, a z nich dym ju si wymyka i rozwiewa midzy chmurami. Krzysztof stan w strzemionach, poprawisi na siodle i cign konia harapem. Mielitylko jeszcze przeby las brzozowy, eby wyjecha na gwny gociniec, zbliali si wanie do skraju... Wtem Rafa zdar konia z okrzykiem przeraenia. Spomidzy gstych drzew wyszed stary Cedro i brn rodkiem botnego szlaku wprost na jedcw. Policzki jego byy zapade, oczy wwaliy si w oczodoy, nie uczernione wosy siwymi kosmykami padayspod kapelusza. Ubir by naprdce, krzywowoony. Idc nieprzerwanie starzec przywlk si do szyi koskiej, do strzemienia, w ktrym bya noga syna. Ujrza go Krzysztof. Rka wydelikacona, biaa, przeliczna, zgrzybiaa rka zaczalizga si bezsilnie po uboconym pulisku,po zachlastanej cholewie buta. Gowa z wysikiem dwigna si w gr i oczy zalane zami, olepe z rozpaczy, szukay twarzy dziecka. Usta, te usta zawsze umiechnite, usta nigdy nie skaone gminnboleci, teraz pene byy kania, szlochu ibezzbnego bekotu: - Krzysiu, Krzysiu... Ramiona wzdrygay si, a rce trzsy jak od przypalania biaym elazem. - Krzysiu, Krzysiu... Stopy pltay si bezadnie, nastpujc jedna na drug. Wida byo, e nie ustoi, ejak badyl zamany od wiatru padnie za chwil na ziemi. A rce bezwiednymi ruchami usioway cign syna na drog,czepiay si jego rkaww, kieszeni... - Ka zawoa... parobkw... zwi ci... zamkn ci... - miamlay usta. Krzysztof puci wodze wolnym, obkanymruchem. miertelna blado okrya jego twarz. Oczy mia pzawarte, usta zacite. Schylisi pomau i uj rce dziada, jakby go obezwadnia, jakby te rce bolesne i cudne chcia zwiza, skrpowa na zawsze. Podnis je obie i z jkiem przycisn) do piersi. Gowy ich zetkny si, oddechy zmieszay i bezsilne ciaa cigna ku sobie niewysowiona potga. Zdao si Rafaowi, e ta chwila nigdy si nie skoczy. By pewien, e ju wszystko przepado. Ale z naga Krzysztof si ockn i dwign. Oczy mu si rozwary szeroko i straszliwy wyraz mocy z twarzy uczyni jak gdyby mask elazn. Twardym ruchem odsun rozwarte ramiona ojcowskie. Westchn. Zdzieli konia straszliwym ciosem harapa. Oba rumaki stany dba, skoczyy z miejsca i runy naprzd. Krzysztof swojemu nie przestawa zadawa ciosw. Lecieli z guchym, cikimttentem, na wycigi z wichrem, schyleni na siodach. Chwytali zimn zawiej kajcymi piersiami. Pdzili coraz szybciej, szybciej, szybciej... Zanurzali si we mg oddalenia, w bezbrzeny tuman, w wiszczce wiatry. Rozdzia 19 STARA CIOTKA W mrony, grudniowy dzie, okoo poudnia, przybyli do Krakowa. Tgie konie cugowe zaprzone do kutej bryki krakowskiej byy dobrze zgrzane, a podrni zniecierpliwieni. Pragnli co tchu aniepostrzeenie wjecha do miasta i stawi si u pewnego jegomoci, kuzyna Trepki, ktry dalszymi losami ich mia kierowa. Podjedajc do Bramy Floriaskiej, z dala ju spostrzegli znaczny ruch posplstwa, a w pewnym miejscu za zburzonymi murami miejskimi - zbiegowisko. Nagle Rafa cisn niepostrzeenie przedrami przyjaciela i niemym ruchem gowy wskaza co w oddali. Krzysztof wytrzeszczy oczy, ale dla krtkoci wzroku nic osobliwego nie dojrza. Wtedy Olbromski nachyli si ku niemu i z dziwnymumiechem rzuci mu do ucha sowo: - Ciotunia... Cedro raz jeszcze skierowa oczy we wskazanym kierunku... Dostrzeg wreszcie dziwaczny znak... Wyniosy sup z dugim poprzecznym ramieniem... Tum dokoa tegomiejsca kry i wrza a wrza. Leciao stamtd echo gwaru-chargotu. Wrzawa wznosia si, wznosia wci jako wwczas, gdy burza idzie z boru w br. Chwila jeszcze i strzeli piorun. Straszliwy grom zwali si w miasto i zatrzsie posad ziemi. Wtedy gwar cichnie, przygasa, upada.Sycha jeno guche krenie szeptu. Poniewa Brama Floriaska bya zawalona wyjedajcymi i wjedajcymi wozami, wic przyjaciele zeskoczyli z bryki i poszli w kierunku widomego ksztatu. Wmieszali si w tum i zaczli nasuchiwa. Tylko urywki rozmw dochodziy ich uszu, bo kady czowiek, aczkolwiek gada namitnie, przecie usiowa, eby go sysza tylko ten, komu szepta do ucha. Usyszeli jednak nazwiska. Dwa powtarzaysi cigle: Wysiekierski, Baum, Wysiekierski, Baum... Co par krokw przystajc za grupami rozmawiajcych i coraz lepiej nastawiajc uszu, zrozumieli wreszcie, e wkrtce maj by przyprowadzeni na to miejsce tracenia trzej modziecy, skazani na mier za to,e si "do Polakw" przekra usiowali. Ujci na granicy przez patrol, pod goymi szablami cignici do Krakowa, w par godzin osdzeni, mieli oto zawisn na hakach wieo wkrconych dla postrachu setek i tysicy. Mrz przeszed si po kociach suchajcych. Na usta Rafaa wypeza z wolna wizienny umieszek, ktry ju dawno, dawno znik by z nich, czasu wytchnienia w Stokosach. - Baum, Baum... Ciekawo, czyby to mia by syn konsyliarza?... - mwi moszterdziej, w ciepe futro po same uszyzakutany. - A jakby jegomo wiedzia: wanie syn konsyliarza... - odpowiedzia kto z tumu. - E, to mu ta stary ask wyprosi! - ask u wojskowego sdu wyprosi - a jake! Bdzie j widzia. - Wysiekierski to samo ma brata urzdnika,wic mgby na protekcj rachowa, ale gdzie! Trzy haki w "ciotk" wkrcone! - Powiedzcie mi, ludkowie, kt to na trzecim ma dynda? - Nie wiem tego, moja imo. - Potrzebne to byo chystkom! - Ba-ba! We bach si pali, mocipanku! Chudo wojaczki gnaa... - Mode a gupie. - Naci wojaczk, jeden z drugim! - Prawd jegomo mwisz. Mondur z galonami osom si spodoba. Zachciao si parte franse. A tu dragon w te tropy i za po! Teraz ci po podgarlu powrz zrobi parte franse. - al serce ciska... - Ale za to co naucz, to naucz... - Inaczej nie ma sposobu, boby kuden w derdy lecia za Pilic, robi by si adnemunie chciao. - Bo i prawda! Sam smyka mam pod wsem. Ae po sercu ga, jak se pomyle. O, stoi, patrzy... Stj, patrzaj! Odechce ci si, jak poczujesz, jak powchasz, czym takie chtki pachn! - Powiadali, e szo toto midzy posterunki,jak ja z imoci midzy stragany na Kleparzu. - I co te to w takim bie usidzie! eby te tego rozumu nie mie! - To ta modo szelmowska, widzisz pani. Krew takiego kuje cigiem: id, id... Mierzi go, widzisz pani, miejsce... - Jedzie, jedzie! - Kto jedzie? - Dragony jad! Konnica! Zielone dragony Loewensteina! - Biae dragony za nimi! - Heskie dragony! - Karabinierzy za nimi! - Biae Althany za nimi! - Bbny wal... - Syszycie... Za umare! - Co to? - Dzwon! - Dzwon, dzwon! W ulicy Sawkowskiej rozleg si guchy, gboki oskot bbnw i strasznym urokiemmelodii swojej pogna lud. Gwar coraz goniejszy, coraz ywszy rozciekawionej tuszczy, zdawao si, e go zaguszy. Byo co niewymownego, co elazn obrcz ciskajcego serca suchaczw w tym pokrzyku tumw coraz bardziej natonym, coraz silniej podbechtanym i jakgdyby radosnym. Cedro i Olbromski, potrcani i pocignici przez cib, szli, a raczej pynli w masie z oczyma utkwionymi w nagie, tawe drewno z poprzecznym ramieniem. W oddali, w mrocznych czeluciach ulic, za opustoszaymi placami, w zdawionej piersimiasta, rozleg si samotny, piowy gos dzwonu. Tum wychyn z ulic i wwali si na way,rozpierzch po gruzach murw i okry je sob. Wolno suna konnica dzwonic podkowami, uprz꿹 a broni. Za ni piechota rodkiem ulicy. Bbny melodyjnym oskotem biy wci jakoby wzburzone serce tumu. Znienacka ponad zbit mas gw ukazay si trzy postacie. Trzy blade widma. Rce ich zwizane w ty, szyje obnaone... miao wyszli... Motoch zamilk, wtuli dobrze gow w ramiona, znieruchomia i zastyg. Wwczasibbny raptownie urway. Cisza miertelna. Nie usta tylko samotny dzwon. Da si sysze jaki jeden gos, dochodzcy z dala, jakoby dziecice gwarzenie, gos dziwny i okrutny, miesznyw tej wielkiej gromadzie. Dugo brzmia, zlewajc si w szereg dwikw niezrozumiaych... Ucich. Wtedy na pomocie szafotu ukazaa si czwarta posta. Wicher zduszonego westchnienia przelecia po tumie. ay wp i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AA{P)<|yc}3c~$Qc74" LZdawiony strach zatrzs ludzkim jeziorem od brzega do brzega. w czowiek zbliy si do skazacw i pierwszemu z brzega rozwiza rce. Potem go uj za rami i sprowadzi z pomostu. Tum westchn. Szept najcichszy, na obraz szelestu lici w brzozowym lesie przed burz, lecia z ust do ust, z koca w koniec placu: - Wysiekierski, Wysiekierski, Wysiekierski...Oprawca wrci z wolna po schodach. Sycha byo w miertelnej ciszy, jak wieo zbite stopnie skrzypi pod jego mocnymi stopami. Drugiemu skazacowi z kolei rozwiza rce i sprowadzi go ze schodw. Lud goniej, radoniej zaszemra: - Baum, Baum... Wszystkie gowy drgny i z ust do uszu leciaa bogosawiona wie: - Chwaa bd Bogu! - Pan z nami... - Do wojska oddali! - Na wieczny czas! - W kamasze ich! - Darowali ycie. - Darowali ycie, darowali ycie. Kat po raz trzeci wszed na rusztowanie i ze spokojem na wielkie donie kad czerwone rkawiczki. Trzeci skazaniec sta nieporuszony. Gowa jego bya zadarta do gry: Due wosy czarnym puklem spaday na szyj nag. Biae mia czoo. Nieruchome oczy jak dwie gbokie jamy patrzay w lud. - Ten ci jest winowajca!... - szept si rozszerzy. - Tamtych podmwi. - Wywid ich z domostw rodzicielskich. - Bronik si w polu. - Milcza w sdzie. - Winowajca! Kat zbliy si do niego agodnymi kroki. Bardziej mu szyj obnay. Zrcznym ruchem zarzuci stryczek. Nagle wypry si powrz. Nim si posplstwo opatrzy zdoao, nim zdyo westchn i oko przetrze doni, ju nieznajomy w czowiek zawis na haku. Nogi jego w kolanach zgiy si, pitystuliy i leniwym cigiem dwigay ku grze. Oprawca agodnym ruchem przytrzyma ciao i mocno je za ramiona szarpn ku doowi. Za czym zdar szybko z doni rkawiczki i cisn je na szafot. Rozdzia 20 JAZ Dawni przyjaciele i powinowaci Szczepana Trepki uatwili Cedrze oraz jego towarzyszowi mono uzyskania paszportudo Wiednia, dokd obadwaj rzekomo pieszyli na karnawa. Czste wyprawy Krzysztofa do stolicy naddunajskiej, zadokumentowane wizami na dawnych paszportach, nieposzlakowanie lojalne stanowisko ojca i inne postronne okolicznoci uatwiy zadanie. Nieco trudnoci byo z paszportem Olbromskiego, ale i te przeamano, a waciwie przebyto sposobem podlezienia. Rafa nosi teraz inne nazwisko. Przyjaciele zaopatrzyli si wkostiumy podrne z sukna ciemnozielonego,gdy, jak wiedzieli, o takie sukno trudno w "kraju Polakw" za Wis i Pilic. Najli sanie do pierwszego popasu, ktry, weduguoonego misternie planu; mia wypa nad Wis w majtku Jazie - i w wigili Wigilii ruszyli w drog. Osoby uatwiajce wybray kilka punktw po nadrzeczu, ktrdy mona byo przemkn si za granic. Jedno z pierwszych miejsc w tej licie zajmowa Jaz, majtek szambelana Oowskiego. Dla obudwu spiskowcw bya to rzecz najobojtniejsza w wiecie, ktrdy maj si przemyca, ale oto Rafa z ust pewnegomodnisia, kuzyna Trepki, usysza, e onowego pana Oowskiego jest ksiniczka Gintutwna, jedna z sistr ksicia Jana Gintuta grudzieskiego. To go troszeczk podniecio. Od niechcenia, bez ladu, nawet bez chci nacisku, skierowa tak akcj, eby do Jazu jecha naprzd i tej drogi przede wszystkim prbowa. Byo to dla niego obojtn rzecz, ktr z ksiniczek mgby przy tej sposobnoci zobaczy, ale ciekawo, leniwy pocig, eby spojrze nadawno nie widzian twarz... Obadwaj wygldali przepysznie w swych, jakoby w Wiedniu najbardziej modnych, fraczkach i obcisych ze sprzkami ineksprymablach, ktrym tylko brakowao galonw i kantw, eby mogy by przeksztacone na artyleryjskie mundury. Cenne to byy mundury! W kadym z nich zaszyte byy umiejtnie rulony dukatw. W zanadrzu mieli weneckie sztylety i ma paln bro na wypadek. Za to modne kapelusze i futra czyniy z nich pustych mokosw, pdzcych hulaszczo w poszukiwaniu zabawy. W Wigili Boego Narodzenia, pod wieczr, stanli w Jazie. Zatrzymali si w obery przy trakcie. Pitrowy paac, a raczej pitrow kamienic bez ozdb, niedawno wzniesion, wida byo wrd drzew na wzgrzu, w do znacznej odlegoci od' Wisy. Olbromski szczegowo lustrowa okolic i natur gruntu pod pozorem troskliwoci o konie. Cedro, niby to zabierajc si do noclegu w obery, poczrozpytywa karczmarza jak przejezdny ze stron dalekich: kto mieszka w paacu? jak si zowie? czy ma dzieci?... Chodzio o zatarcie wszelkich podejrze. Z tej rozmowy z oberyst wyonia si smutna prawda, okazao si bowiem, e w ostatnich dniach przysano do Jazu oddzia dragonw austriackich z oficerem na czele dla jak najcilejszego patrolowania nad Wis. onierze - prawi karczmarz - rozstawieni s we wsi nad sam rzek, a nawet oficer ma sw kwater nie we dworze, lecz w chopskiej chacie. Patrol styka si z patrolem wsi ssiedniej. Pal noc ogniska na caej linii i czuwaj co si nazywa. Jeeli si kto zblia do rzeki z tej czy z tamtej strony - kula w eb, i skoczona zabawa. Tym sposobem Wisa, odgraniczajca lsk, ju zajty przez Francuzw, od Galicji, bya strzeona nie na arty. Cedro nie tracc tgiej miny, pysznej obojtnoci i werwy, jakby te wiadomoci ani odrobin go nie obchodziy, zacz rozpytywa si o dziedzicw majtku. Powzi tedy wiadomo, e sam dziedzic bawi w Wiedniu, ale oczekiwany jest na wita, e pani dziedziczka daje wielki bal, na ktry zjedzie wiele osb z okolicy, a nawet zaproszony jest oficerek komenderujcy oddziaem dragonerii. Przyjaciele porozumiewali si gono w obecnoci suby i oberysty, czyby nie warto przez uszanowanie dla tak wielkiego wita zoy wizyty pani dziedziczce i prosi jej o gocinno przynajmniej na pierwszy dzie wita, skoro ju podr doWiednia w takim czasie odbywa wypado. Po dugim namyle i gonej naradzie zdecydowali, e naley pj niezwocznie do paacu. Udali si tam piechot. Mrok ju zapada, gdy weszli w aleje parku. Rafaa ogarn teraz pewien niepokj. wiat dawno zamary, zdrtwiay, odtrcony stanowczo i z mod si wrd mocowa ducha, teraz by tak blisko... Nie obeszoby go bardziej, jeliby to bya nawet sama ksiniczka Elbieta. Ale ujrzekogo z tamtych przedziwnych czasw modoci znaczyo tyle, co ockn si w zimie i ujrze dokoa siebie dzie wiosenny.Ciekawo wzmagaa si bez przerwy... Po chwili przemkna trwoga graniczca z odraz i, co najdziwniejsza, popychaa naprzd. Raz pragn dowiedzie si tylko i cofn od niedorzecznych widm i wspomnie, to znowu mia zamiar podmwi Krzysztofa, eby wcale nie wchodzi... A jednak, gdyby, tak przyszo cofn si naprawd, zranioby go to do gbi jak rozkosz wydarta. Gdy szli z wolna pomidzy rzdami nagich drzew, ktre w zimnym wietrze huczay jednostajnie, Rafa zapyta towarzysza gosem najobojtniejszym, jaki mg wydoby z siebie: - Czy nie wiesz czasem, jak na imi owej pani Oowskiej? - Na imi? Nie wiem. Skde mgbym?... Nie znam wcale. - Moe to jej imieniny pojutrze? - W wity Szczepan? Mocno wtpi, czy jaka dama jest imienniczk naszego, ach, Trepki. - Prawda, e to Szczepana... - Jeste troszeczk, o ile sobie przypominam, nastrojony... Czy ci, jak tamten przewidywa, strach nie zaczyna oblatywa z czterech stron wiata? Moe chcesz wrci? - Za adne skarby na kuli ziemskiej... -rzekRafa przecigajc si leniwie. - Ale czekaje, bd wiedzia imi tej pani. Zawsze to potrzebne, moe si przyda. Nawet powinnimy to sobie obecnie wzi za maksym, e naley zwraca piln uwag na wszelkie, na najmniejsze drobiazgi. - We sobie za maksym, co chcesz, tylko naprzd powiedz, skd... to imi... - No tak, naturalnie... Mam przecie do niej bilecik, rekomendujcy nas, od tego utrefionego kuzynka Trepki. - Poka. Cedro wydoby z sekretnego przedziau w pugilaresie maleki karteluszek niadego papieru, misternie zoony. Przy gasncym wietle dnia usiowa przeczyta adres. Obadwaj nachylili si nad tym pismem i Rafa pierwszy dojrza: "Madame, MadameElisabeth de Oowska"... Zimne mrowie przemkno po jego kociach... Pniej wrci pozorny spokj i pozorna wesoo. Podnis oczy na okna paacu, w ktrych wanie tu i tam wiatabyska poczy. Gwne wejcie z portykiem, lnu ktremu si zbliyli, byo nagucho zamknite. Stopnie balkonu omarznite i zasypane wieym niegiem... Rafa szed obojtnie, z uczuciem wesoej ciekawoci, prawie z rozczarowaniem. Podda si ju pewnej miej, mistycznej niejako myli, e to sta si musiao, e inaczej w jego yciu by nie mogo. Musia tu przyby. Dowiadcza nawet nikego wraenia, jakby na jego ramieniu co spoczo, nikiej zimna rka... Sprawio to w nim szybki i trwog mi szerzcy rozruch. Tym uczuciem teraz oddycha. Okryli rg paacu szukajc dostpu i trafili wreszcie na uczszczane, ciepe, boczne drzwi. Byy zupenie otwarte i wiody do ciemnej sieni. Zajrzeli na prawo, zajrzeli na lewo do pokojw suebnych, awreszcie $ trafili na starego lokaja w codziennym stroju i zbudzili go z drzemki. Ten dowiedziawszy si, e przybyli z Krakowa i maj spraw do pani dziedziczki,j krzta si, przeprasza; drepta i zaprowadzi ich nareszcie do pokojw. Znaleli si w maym, doskonale ogrzanym saloniku, ktrego sprzty ledwie byo widaprzy gasncej ju zorzy wieczornej. Gdziew mrocznym kcie, na szczycie niskiej szafki napoleoskiej, wesoo szed stojcyzegar, obdarzony gosem, ktry, zdawao si, suy do mierzenia dugoci trwania tych uroczych, radosnych momentw ycia. Sucy zapali kilka woskowych wiec, wzi dwie karty wizytowe z wypisanymi nazwiskami przybyych, a ozdobione cudnymi winietami, ktre sztychowa na miedzi najmodniejszy w Krakowie artysta - i oddali si. Pomyki wiec, zrazu przygase, rozszerzyy si z wolna i teich wiato napenio salon. Rafaowi marzyo si, e jest jakby w Warszawie... Czeka na Helen de With czy co... Za chwil wejdzie, za chwil si ukae... Czy to moliwe? Helena de With... Rozkosz czekania roztrcaa ciosy przytomnoci i wtedy przez zacinite zbyszepta w gbi do siebie: - Milcz, milcz... Ucisz si, ucisz... Za oknami, ktrych szyby powczy mrz krysztaowymi drzewkami, gucho i jednostajnie huczay nagie konary drzew. Krzysztof siedzia zadumany z gow wspart na rce i oczyma zatopionymi w pomieniu wiecy. W pewnej chwili, gdy oczekiwanie przecigao si bardzo duga, rzek podnoszc gow: - C u licha! Nikt nie przychodzi... Rafa drgn cay, tak dalece gos przyjaciela by ciosem obcej istnoci w tymwiecie, wskro ktrego bkaa si jego dusza. Z niechcenia dotkn rk albumu oprawionego w skr, ze licznymi zoceniami wycinitymi na rogach i grzbiecie. Otworzy je i zaraz na pierwszych kartach zobaczy akwarelowe widoki Grudna. Przerzuci kilka kart i znalaz "swoj" alej. Artysta usiowa pochwyci i zatrzyma na zimnej karcie wywy, zielony blask wpadajcy do gbi ciemnika, i odda niewysowione pikno jego melancholii... Ale pochwyci tylko same barwy, surowe kolory. Ndzne i bezsilne byy jego zamysy, chocia niepospolitym by malarzem. Tote w jednym tylko widzu wywoa uczucie rzeczywistoci, wspomnienie jasne tego, co nigdy ju nie miao powrci, wezwanie przed oczy ducha jeszcze raz chwili modej, ktra ju umara na wieki. Widzem tym by Olbromski. Zapomnia, gdzie jest. Oczy jego utony w karcie. Przebywa w kole zaczarowanym dni, kiedy to po mierci brata sam jeden by na wiecie, wypdzonyz domu, kiedy wrd ludzi obcych mu zgoainowych dla niego od stp do gw znajdowa swoj wasn drog, torowa dla duszy swej szeroki gociniec. - Alejo... - szepta teraz - alejo moja... W gbi, w zamglonym oddaleniu rysunku, wida by wylot szpaleru. Tamtdy z czarodziejskiego wiata wyszo si w wiatrzeczywisty... - marzy z gorzkim umiechem na ustach. Co do niego mwi Krzysztof. Nie mg i nie chcia dosysze jego sw. Pragn wypatrzy z akwareli, ktr mia przed oczyma, wszystko, co w niej byo za oson barw. Sta si jak czowiek zasuchany w ulubion melodi, ktra mu budzi i nka dusz, ktra poruszaiwskrzesza obumare serce. Ile by za to da, by posi na wasno ten bezcenny wizerunek! Krzysztof znalaz na stoliczku rwnie co dla siebie. Leao tam kilka ksiek. Jedn znich otworzy w tym miejscu, gdzie bya zaoona haftowan zakadk - i pocz czyta, nosem, wedug swego zwyczaju, jedc po stronicach. Tre znaleziona takgo zaja, e w poszukiwaniu lepszego wiata wsta ze swego miejsca i nachylony do pomienia wiecy, ktry profiljego dobrze uwydatnia, na amen odda si lekturze. Kiedy niekiedy zwraca si odruchowo do Rafaa, eby mu zakomunikowa te niezwyke myli, ktre teraz opromieniay mu czoo niby blask samoistny, ale napyw nowych, tryskajcy wida z wierszw ksiki, w coraz go gbsze, pikniejsze i bardziej zupene pogra zdumienie. Byli teraz oddzieleni odsiebie niezmierzonymi przestworami... Tymczasem u portiery salonu rozszerzy si jedwabny szelest. Nacinita lekk stop ktra z tafelek topolowej posadzki ostronie trzasna. Przyjaciele nie zwrcili na to uwagi. Szelest ucich. Nastaa znowu ta sama cisza. Tylko may, marmurowy zegar wesoo mierzy szczliwe czasy... Wtem Krzysztof nie mg wytrzyma i prawie krzykn: - Posuchaj! posuchaj! Jest to co fenomenalnego... Przecie ja to tysic... co mwi!... sto tysicy razy mylaem... - Co, co mylae? Nie krzycz! - To samo mylaem! - Ale co mianowicie? - To s moje wasne myli!... Rafa! Gdybymci to mg sowami wyrazi, jakie to szczcie i jaki dziwny bl znale swe myli potwierdzone i wykryte, wycignite z mroku! - Jakie to myli takie znw fenomenalne? - Oto tu nareszcie znajduj samego siebie! Wydawao mi si zawsze, e jestem niespena rozumu, gdym marzy takie rzeczy, a on to samo gosi tak ju dawno!Ju to wszystko przemierzy niewymownymrozumem! Jake to mwi! Posuchaj tylko... O, Rousseau, Rousseau!... Posuchaj... Podnis na Rafaa oczy i nagle spuci ksik. Stropi si i w eleganckim ukonie cofn si o dwa kroki. Rafa spostrzegszy jego pomieszanie i ruchy wsta z miejsca i obrci si. Staa przed nim ksiniczka Elbieta. Nie, nie dawna ksiniczka. Staa pani Oowska, dwakro, trzykro, dziesikro pikniejsza jako kobieta, ale nie dawna ju ksiniczka Elbieta. Bya to dwudziestoszecioletnia pikno, wspaniaa i rozkwita jak najcudniejszy kwiat przy kocu wiosny. Rafa nie mg si nadziwi, napatrzy tej zmianie, owemu przedzierzgniciu si jednej formy pikna w inn, jeszcze bardziej zachwycajc. Pani Oowska ubrana bya w najmodniejszy szlafroczek jasnoceglastego koloru, nie dosigajcy kolan, i w bia, do krtk sukni. Na odsonionej szyi i ramionach miaa szal zielony z suto haftowanymi brzegami. Inne ju teraz byo uczesanie jej wosw, ktrych loki ocieniay twarz, a olbrzymi pukiel by zwizany w wze na tyle gowy.Przez chwil mierzya przybyszw do wyniosym, cho filuternym spojrzeniem, nim odpowiedziaa na ich ukony. Wreszcie posuna si uprzejmie ku Krzysztofowi oddajc mu ukon za ukon. Rzeka: - Rada jestem, e mog powita Wasze Mocipanw... Rafaa przyja nieco odmiennie, ale inaczej ni w Grudnie. Wspomniaa w urwanym pswku, e miaa ju przyjemno spotyka go dawniej. Suchajc tego gosu i patrzc na t postaOlbromski liczy chwile, ktre pozostay doodjazdu. Cieszy si, e ju ich niewiele zostao. Niezwyky ciar uciska mu piersi. Spuci oczy na ziemi i, kiedy Krzysztof bawi gospodyni grzeczn rozmow, ton w obrzydych mylach. Gdytak w ich tumie bka si tam i sam, trafi na jedn, ktra mu si od razu staapocieszycielk: Id sobie do wojska - i kwita! Bd sobie tgim onierzem. Co mi tam. "Nie masz pana nad kuana, a nad lanc nie masz a przelecia po tumie. ay wp i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AAP6c)cc,2c:broni!" Podnis oczy z dawnym, grudzieskim zuchwalstwem i spotka si ze spojrzeniempani Oowskiej. I ono nie byo ju dawne. Dugo, spokojnie i miao patrzay w jego twarz te oczy przeliczne, te same, a jednak inne. Nie zmierzchy i nie zaszy gstym obokiem od ognia duszy ani nie zasoniy si mgamiwstydu od tajemniczej ciby uczu. Teraz ju nie! Patrzay badawczo i napastniczo. Chwilami lnienia dzikie i pene grozy migotay w nich jak byskawica w chmurze.Usta miay nieprzebrany zasb umiechw dla Cedry. Z warg spyway sowa askawei dobroci pene. - Byam uprzedzona - mwia - o wapanwzamiarach i wszystko skadao si jak najlepiej, ale teraz zaszy niespodziewane przeszkody... Jak to przykro... - cigna z niechcenia, odczytujc bilecik kuzyna Trepki. - Wojsko jest we wsi. Jest take w ssiedniej. I to tyle ich, takie hordy... onierz onierza widzi, niemal rk dotyka. Ognie wci pal po nocach i krzycz, e spa nie mona. - Tak, syszelimy o tym przybyciu wojska idc do paacu... - rzek Cedro z ukonem. - I nie odwodzi to wapanw od ryzykownego przedsiwzicia? - Nie, ani odrobiny! Istotnie... to po rycersku. Szczerze podziwiam... ich mstwo... Powiedziawszy te sowa zmierzya Rafaa drwico napastniczym spojrzeniem. Po chwili rzeka: - Skoro tak, to musimy brn dalej... - Pani szambelanowo... - Sowo si rzeko, a raczej napisao. Ale uprzedzam, e teraz sprawa istotnie jest grona. Na wypadek ujcia zbiegw wadzeani myl artowa. Syszaam od osb najwiarogodniejszych, e po prostu w sposb najordynarniejszy zao stryk na szyj i wieszaj na szubienicy, a nawet, w braku szubienicy, na belce w pierwszej lepszej spotkanej stodole. - Mielimy mono widzie ju t procedur austriack... rzek Krzysztof ze swym bezwiednym dygiem. - Wieszanie na belce, w stodole? - A nie, na szubienicy. - Na domiar zego mj m nie wraca z Wiednia. Mia ju by... Wprawdzie on na nicby si w tej sprawie nie przyda jako czynny pomocnik, gdy innych jest pryncypiw, a Napoleona za cesarza dotychczas nie uzna... - dodaa z umieszkiem ledwie-ledwie znacznej ironii. -No, ale w razie powanego wypadku musiaby uy jakiego szczegu ze skarbnicy swych stosunkw i wpyww, ktrych ja... - Pani szambelanowa raczy by z nami zupenie otwart... mwi Cedro. - Gdyby nasza przeprawa miaa dla niej pocign jakiekolwiek przykroci... - O, nie, nie. Ja lubi zwalcza przeszkody ilubi tego rodzaju przykroci. Trzeba choraz, okoo Boego Narodzenia, zay odrobiny emocji. Bez tego lekarstwa ycie by w nas zastygo, krew by stana w biegu. - Czy w tych stronach tak trudno o emocje? - Biaogowom trudno jest zawsze i nie tylko w tych stronach przeywa niepokoje wstrzsajce wiatem. Ja ju daam wszelkie wskazwki i polecenia. plenipotentowi mego ma, ktry t sprawpodj si przeprowadzi. Plan jest, a przynajmniej by taki: w wity Szczepan odbdzie si w tym domu zjazd i zabawa taneczna. Wapanowie, jako podrni, raczycie zabawi tu przez wita, a w czasie balu bdziecie taczyli duo i ochoczo. Ale w nocy na dany znak trzeba wyj chykiem i bez chwili oporu, namysui zwoki uda si za przewodnikiem, w nocyna odzi przepyn Wis... Czy zgoda? - O, pani... - rzek Cedro unoszc si z krzesa. - Jeszcze nic nie mwmy, gdy jeszcze sprawa nie zaatwiona. Wisa tu nie szeroka, ale jej nie przeskoczy tak atwo. - Dla nas to tak, jakbymy ju byli na tamtym brzegu. Ju si tedy pojutrze zacznie wojna! -rzek nachylajc si do Rafaa ze swym entuzjastycznym, szczerym i dziecicym prawie umiechem. - I to waszmo, ktry, jak syszaam, miae w Wiedniu takie aspekta i takie moge roci nadzieje, puszczasz si na liskie pola zdradnej Bellony! Bez alu i skruchy rzucasz jednego cesarza dla innego... - Pani szambelanowo! ze zdumieniem syszo moich wiedeskich sukcesach... Wicej w tym famy ni prawdy, a co do cesarza, to uwielbiam tylko jednego. Niech yje Cesarz!- Syszaam o powodzeniach paskich od ma, ktry znowu wie wszystko, co si w Wiedniu dzieje, wie, co tam pantofle skrzypi, co fraki szeleszcz, co mwi klamki i zgrzyty drzwi. Czy to moe towarzysz wapana pocign go na pole chway? - spytaa po chwili. - Prawdziwie nie wiem. Zdaje mi si, e obudwu nas tkna jedna iskra. Za Pilic cay kraj na ko siada! - Tak... syszaam. A waszmo, kiedy o siadanie na ko idzie, zawsze pierwszy? - rzeka pikna pani zwracajc si do Rafaa. - Tak... - rzek zagadnity gosem twardyminieswoim zdaje si, e do konia byem i jestem stworzony. Znalaz gbokie zadowolenie w dwiku tych wyrazw, w ich szorstkoci. Jeszcze przez chwil z upodobaniem zatapia myl w kontemplacji swej siy. Zdao mu si, e dusza w nim zwiksza si i rozrasta. Nie by ju teraz chopcem szlacheckim, na ktrego z ukosa patrzano. Hardo podnosi oczy i tyle tylko ustpowa ze swej onierskiej ju sztywnoci a buty, ile byoniezbdnie dla zachowania form salonowych.Ani cienia dawnego lku. Wskutek niewytomaczonej zbienoci nastrojw pani Oowska jak gdyby odczua stan jego duszy. Bya prawie zwyciona. Wjej ruchach, sposobie mwienia, w pochyleniach gowy, kiedy zwracaa si, aeby sucha, co bdzie mwi, przebijaosi co jak uszanowanie czy sama dno do naprawienia zego. Ale zarazem mod jej sposobu bycia pocz cechowa niewymowny powab, co pocigajcego, naturalnego, piknego, bez adnej rachuby iwysiku. Oczy miay wyraz wikszej sodyczy, cho w pierwszych momentach byska w nich piorun. Rafa pocz wpatrywa si w nie, ile si dao, ile byo mona. Ani si spostrzeg, kiedy uleg niebezpieczne j wadzy tych oczu, pokornych prawie i oniemielonych. Coraz duej trway te chwile, w ktrych cigu nie by w monoci oderwa wzroku od ukw powiek ocienionych bkitnawym cieniem przelicznych rzs, od wyrazu oczu, w ktry spyno wszystko czarodziejstwo nieba nad ranem i wszystekurok wiosny rozkwitej. Ogarn go poryw niewysowionej ciekawoci, jakoby na widok nagle odsonionego nagiego morza, pustyni czy acucha nieystych gr. A w lad za tym uczuciem pierwiastkowym pyna do piersi wonnymi falami nieprzezwyciona rado zachwytu. Teraz dopiero pocz uczuwa prdzej ni widzieniezrwnany tok czoa lnicego biaoci niegu czy kararyjskiego kloca, czoa, w ktrym taiy si myli niewiadome, nieznane, subtelne, pikne jak z ciszy nocnej wychodzca muzyka i mode jak kby zdroju. Teraz dopiero pocz przyswaja sobie, na wasno bra rowy cie policzkw, ktry wpywa w biao lic niepostrzeenie jak zorza ranna w bkit dnia. Przed chwil jeszcze nie widzia by nic prawie prcz surowego, jednolitego w swej treci wspomnienia. Teraz nie uszy jego oka cudne przemiany wiate i cieniwkrce okoo rozkosznych ust ani grubowarkocza wosw, ktrego nie zdoaby pewno obj oniersk sw garci, Kadyruch rk wydelikaconych, przejrzystych prawie od prniactwa, mia w sobie niepokojcy powab. W piknoci tej byo co duszcego; co, co tamowao oddech i oszoamiao gow. Im wicej si zdumiewa patrzc bez przerwy, tym bardziej si unosi w gbi siebie. Ale nade wszystko czarowa go naturalny wdzik bez ladu sztuki, chci podobania si i kokieterii, owa atwo, z jak mona rozsiewa najsubtelniejszy, najtrudniejszy,zdawaoby si, krlewski urok. Ciche, askawe spojrzenie, kilka agodnych, niejako swojskich wyrazw - i oto Rafa poczu w sobie ucisk przeraenia tak wielkijak za najciszych swych dni. A kiedy dochodzi prawie do obkania nie wiedzc,co si dzieje, sysza wci spokojne, powabne wyrazy, pene niewinnej wesooci i naturalnej ciszy ducha. W yach jego pocza wrze i rwa owa krew odmienna, jakby cudza, tryskajca z wiecznego rda rozkoszy. Wwczas bardzo musia zmieni si wyraz jego twarzy, gdy pikna pani kilkakro duej na nim zatrzymaa spojrzenie. Wszed sucy i zasoni okna grubymi firankami. Spoza tych oson i szyb dochodzi teraz przyduszony huk wiatru, miy jak poduszczenie, pochutnywanie a oklask. Blask wiec napenia salonik rozkosznym, tym wiatem. Wszed innysucy i zawiadomi swoj pani, e plenipotent oczekuje. Kazaa go prosi. Za chwil wszed mczyzna wysoki, w polskim stroju, z wsami blond jak wiechy. Twarz mia tg, tust, czerwon z wiatru, oczy wypuke i ogniste. Sapa jak w polu, mao sobie robic ze wszystkich. - Jegomo pan Kalwicki, nasz kochany opiekun - rzeka pani Oowska. - A oto dwajzdrajcy. Czy mam wymieni ich nazwiska? - Nazywaj si Polacy, a miny maj niczego... Po c mi tam ich nazwiska?... - wysapa wsal. - Skoro mi wwal na tortury, przynajmniej bd mia sposobno niewydania nazwisk i sowem honoru nie bd po prnicy wywija. - Mio nam pozna waszmo pana... - kania si Cedro. - Wanie jego opieka i pomoc... - A ba... pomoc! Tu si wanie rozazi. Bardzo mi mio... pozna... Myl ju od wczorajszego wieczora, skoro pani dziedziczka wyrwaa si.., te!... z t gotowoci pomagania wapanom. Bo to z pani dziedziczk sprawa nieatwa. "Nudz si, nudz si"... A potem rb, co chcesz... Upr... - Panie Kalwicki, panie Kalwicki, trzymaj si, z aski swej, w ryzach! - Ju milcz. Ju trzymam jzyk za wsami!- Cofnije go wa jeszcze gbiej, bo mog przyci, a to boli. - Ale bo pani dziedziczka nie zwraca uwagi, a to pachnie najgrubszym powrozem. Moemy w tak wle kalafutryn, e nie tylko buty, ale i nogi w niej zostan. - A niech sobie zostaj wacine nogi, a osobliwie... te buty... - Chciaem co jeszcze powiedzie... - Nic ju nie sucham. - Musz przecie powiedzie, em onego oficjerka zaprosi wreszcie na wity Szczepan. Com ja mia z tym brzydactwem! - Bardzo to dobrze. To chwal. - A i ja tak sobie myl, e to jest dobrze. - C jeszcze, staruszku? Tylko ywo, bez elokwencji! - O, zaraz: staruszku! To si nie godzi... - Co jeszcze? pytam swego plenipotenta. - Zaraz z ksica! Musz jeszcze doda, e dla dragonw trzeba bdzie postawi co najmniej kuf piwa. Panie Boe, mao mi udar nie zwali, jak pomyl... - Postaw im waszmo kuf.,. - Wosy mi staj na gowie, pani dziedziczko, na sam myl, gdy dziedzic przyjedzie - co to bdzie? - Nic mi nie obchodz wosy waszmoci. - Stao si tedy, e ja na stare lata musz;jeli nie piersi, to plecw nadstawia pod kule, bo otwarcie mwi, pludry nie artuj. Sam wapanw noc powioz, ale jaki to wyda owoc... - doda szeptem, zbliajc si do Krzysztofa. Kiedy ci dwaj zamieniali ze sob ciche wyrazy, pani Oowska odesza od nich. Poprawia od niechcenia liczny ekran la Psich, a pniej stana od razu tu przedRafaem. Przez chwil miaa oczy spuszczone, na ustach przecudny umiech. Z wolna podniosa bkitne renice i zatrzymaa je na twarzy gocia. Umiech z jej warg nie schodzi, a stawa si coraz wietlistszy, coraz bardziej uduchowiony. Nozdrza szybko drgay. Kiedy Cedro wzi pod rk starego szlachcica i zacz z nim wrd oywionej rozmowy chodzi tam i sam po saloniku, pani Oowska zbliya si jeszcze o krok i nie spuszczajc oczu z twarzy Rafaa wyrzeka przez cinite zby, tak e tylko on mg te wyrazy posysze: - Szukam... ladu... mojej szpicruty... Olbromski sta nieporuszony, aczkolwiek zachwia si syszc te sowa. Pomie ognia buchn mu na twarz, na szyj i czoo. Zadzwoniy mu w uszach te wyrazy prawdziwie jako wist stalowej rzgi. Krewwolno spyna do serca. W chwili gdy dwaj rozmawiajcy zbliyli sido stou, pani Oowska otwara z umiechem album rysunkowe i wskazujc Rafaowi pejza po pejzau rzeka z uprzejm obojtnoci: - Grudno. Przewracaa kart po karcie przypatrujc si to tej, to innej kombinacji barw. Gdy otwar si widok alei, Rafa przytrzyma go duej i spyta: - Czy mona wiedzie, kto malowa ten oto widok? - Mona. - Kt to? - Ten sam, co malowa cae album; to wida. - Kt to? - Ja to malowaam. - A czy mona zapyta, dlaczego wybraa pani t alej? W Grudnie byy miejsca daleko pikniejsze. - Dlatego, e to by najulubieszy mj kt. Tu najczciej chodziam. - Ach, tak... Podczas wieczerzy, do ktrej w jednym z ssiednich pokojw we czworo zasiedli, Rafa znalaz si obok starego plenipotentaimusia wda si z nim w rozlegy dyskurs de omni re scibili. Tymczasem gospodyni domu bawia si z Krzysztofem tak ywo i przyjemnie, jakby od dawien dawna byli przyjacimi. Rafa sysza t ca rozmow. Zdusi w sobie wciek zazdro, bezlitosn wol wpakowa j na dno. W pewnej chwili raz jeden pomyla z postanowieniem elaznym: "Zadusz tego chystka!" Pniej mg ju rozmawia swobodnie. Ani na jedn chwil, na jedno mgnienie oka nie zwrcia si ku niemu krlewska gowa, obciona przepysznymi splotami wosw. Ani razu nie dostrzego go oko. Teraz dopiero pozna, e to jest ta sama ksiniczka Elbieta, ktra go napawaa udrczeniami bez granic, a ktrejprzecie wyzby si by za pomoc skutecznych rodkw. Ta sama. Widzi i nie widzi, sucha i nie sucha, wie o nim i nie wie... Przyszed tedy na dawne miejsce, z dala obszedszy tak wielki kawa wiata. Dziwi si wewntrz siebie temu porzdkowi zdarze, temu jak gdyby prawurzdzcemu w ciemnociach. Ni to nienasycona chciwo tych dawnych cierpie wznosia si w jego piersiach jak rozwcieczona burza. Wyzywa j na rk, szarpa wol ku sobie. Po dawnemu j ledzi spod nawisych powiek, z zasadzki rzs, powab tej twarzy i tajemnice przecudnego ona. Oczy jego z manowcw tych szpiegowa wracay niemal z rozpacz, gdy znajdoway si wobec niezbitej prawdy, e pikno ta nie zmniejszya si, lecz wzmoga, e teraz staa si rwn nieskoczonoci. Co najgorsza, bya teraz wiadoma swej potgi i wadaa ni, jak wdz wada mieczem. Wobec tego w gowie mia taki zamt, e na pytania plenipotenta Kalwickiego ledwie-ledwie mg dawa odpowiedzi przytomne. Z oczu, kiedy je na pikn zwraca, buchay ognie wewntrznego poaru, ktrych adnym wysikiem zdusi nie mg. Obojtno pani Oowskiej doprowadzaa go do szalestwa. Tote prawie z radoci wsta od stou i wjak godzin pniej uda si na spoczynek.Jak bdny szed za lokajem, ktry im przywieca po schodach na pitro, mija pokoje i znalaz si wreszcie w niewielkiej ogrzanej komnacie. Z t ssiadowaa druga" gdzie mia spa Krzysztof. Rafa rozebra si i rzuci na ko. Zaraz usn. Pno w nocy zbudzi si i podnis. Okraa go woniejca girlanda myli, e jest w tym samym domu, co i ksiniczka Elbieta, e po tylu latach spotka j stokro pikniejsz, ni bya dawniej, tylkojeszcze bardziej w piknoci swojej straszliw. Ta myl najgwniejsza obchodzia dokoa jego pociel jak ciche kroki szatana. Bya tak olbrzymia, tak rozmaita i wielostronna, e jej gow ogarn nie mg. Przybieraa coraz bo inn posta i form, miaa tysice paszczyzn i granic. Bya wspczenie czarujcym kuszeniem, tak oczywiste nasuwajcym obrazy, e widzia tu przed spalonymi ustami niemierteln pikno wpatrzonych oczu, wargami dotyka ust i chciw rk nagich ramion. Bya take zachwycajc nadziej, ktra wiedzie jakoby na skrzydach motylich poprzez czas i przestrze a do bkitnych krain, ktrych nigdzie nie ma, i bya alem nie do zniesienia rozwaajcym, jak zegar, utrattych minut bez ceny, ktre wanie, szepcc w popiechu niezrozumiae a grone wyroki, uchodz w ciemn sztolni nocy. Da si unie marzeniom. Przebywa w szczciu i zlatywa w guche doy odtrcenia, gdzie wicher potpieczy wyszarpuje :ze strun swej lutni nikczemne jki. Cay wiat porywao mu co chwila sprzed oczu nieoczekiwane wahanie si uczu. Jak zdroje dotychczas nie znane wybuchay z duszy postanowienia, by za chwil znikn w podziemnych swoich cieniach i oyskach, skd nigdy ju nie powrc. Oto marzy dugo i namitnie, y wp i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AAP> E \cc'Kc5 Beby za jak bd cen tu zosta. W jakiejkolwiek roli! Przerzuci si na stron austriack, prusk czy diabelsk, sta si odakiem, czyimkolwiek jurgieltnikiem - wszystko jedno! Zosta w pobliu tego domuszczcia, gdzie kady sprzt wrasta w dusz, kamienieje i zamienia si w jej skarb, gdzie chropawe ciany s zasonamirozkoszy, gdzie kady szelest moe by ukochanym zwiastunem aski. Usysza oddech picego Krzysztofa i oto ju drugi raz uczu w sobie nienawi. Przeszy mu gow jego wesoy miech sprzed kilku godzin, ugodziy go spojrzenia rozmarzonych oczu, ktre by pochwyci podczas wieczerzy. Dla niego bya askaw.On tutaj odnis tryumf. Kt wie, moe naprawd odniesie go jutro, pojutrze? Gdyby tak byo!... Pchna go z ka nagamyl... C trudnego? Wanie s okolicznoci po temu. Wyjd w nocy. Puszcz si w manowce nadrzeczne. Tam krtki strza w ucho gupca, trupa w wodi pod ld. Wtedy - wrci, wrci... Och, i teraz nie byoby to trudne chwycie gardzieltego szczyga, zatrzyma na zawsze oddech. Za cen jednego ucisku, za cen jednego sam na sam - czeg by nie uczyni! Za cen jednego takiego umiechu, jakich tamten tyle dzi odebra! Ale po c to czyni? po c to czyni? Wszake mona raz jeszcze sprbowa napaci. Czy zna na twarzy lad twojej szpicruty`? Przyjrzyj si, mijo! Wzniesieszznowu rk do ciosu? To i c std? Dotkn ustami przed odtrceniem, przycisn j do piersi i zote wosy mie sekund na ustach. A potem nieche strzela w eb, kto chce-Niemiec czy Francuz, m czy kochanek! Bezwiednym ruchem zacz ciera z szybyzamrz nocny i spojrza w wiat. Ksiyc raz w raz wypywa spomidzy chmur szybko pdzcych. W dali, za szczytami nagich drzew parku, rzeka w blasku miesicznym to lnia wszystkimi lodami, togasa w cieniach. Nad jej brzegiem ponytu i owdzie przygase ogniska, od nich dugie, drce smugi wiata spaday na wod. Rafa rozemia si patrzc na te ognie. To on tam ma si uda... Midzy te ognie... Tysic strzaw wymierz, gdyby kiedykolwiek chcia wrci do tego domu. Speni to dobrowolnie, eby ju tutaj nie mie prawa powrotu. Ju nigdy! Rozemia si powtrnie. Kady najndzniejszy parobek ma prawo przebywa w tym okrgu rozkoszy, kady pies ma prawo pooy gow na tym progu - tylko nie on,ktry za to prawo gotw jest odda poowycia, nie, zaiste, cae ycie! Ogarnity bezrozumem i wichrem mioci, olepy od jej byskawic, strachw i niezwycionych poduszcze, zacz chodzi tam i sam po komnacie cichymi, popltanymi, szalonymi kroki. Rozdzia 21 NOC I PORANEK Muzyka umieszczona na galerii stroia instrumenty. Z gbokiego westybulu raz w raz wynurzay si nowe postacie i wolno szy w gr po marmurowych schodach. Szelest jedwabiu, zapach perfum pyn z dou. Szmer rozmw... Tysice wiec woskowych rzucay blaski nasupy z ciemnego marmuru podtrzymujce strop wspaniaego przedsionka. Przy jednym z tych supw sta pan Oowski, czowiek jeszcze mody, z twarz subteln, wydelikacon i pikn. Niebieskie jego oczy byy zapade pod bladym czoem,a przymusowy umiech w krtkich przerwach midzy jednym komplementem a drugim, midzy jednym a drugim powitaniemnowo przybywajcych goci, zsuwa si z twarzy jak maska. Obok drugiego filaru sta plenipotent Kalwicki w najwspanialszym ze swych kontuszw; jeszcze niej na platformie, gdzie si zawracay schody, kania si przed kad wkraczajc par kamerdyner i okazaym ruchem prawicy wskazywa pana domu. Kalwicki oczekiwa wanie na oficera, ktrego ju sam osobicie by przywiz i w bocznej gotowalni na dole umieci, eby si tam dostatecznie po swojemu wymuskai oczyci. Wreszcie ukaza si w porucznik. Szed wawo po schodach w swym pfraku wieccym od naramiennikw i ozdb, w obcisych ineksprymablach i cimach, dumnie i swobodnie wydymajc usta. Kamerdyner skoni si przed nim we dwjnasb nisko ipoprzedzi go bokiem o kilka schodw, ebysnad Niemiec nie pomyli si co do osoby gospodarza. Kalwicki aman, z aciska-polsk, a pan Oowski wymienit niemczyzn przyjli gocia i z wielk atencj, komplementami, wrd ukonw prowadzili do salonu. Tam ju rozstawione pod cianami kanapki ikrzesa napeniy si doborem najpikniejszych dam okolicy. We drzwiach do ssiednich salonw toczy si zastp tancerzy. rodek sali by pusty. Pani Oowska w pobliu gwnego wejcia witaa przybywajcych. Wosy jej utrefione tego dnia w sposb szczeglny, objte byy dwiema gazkami lauru. Szyja i ramiona wyaniay si spomidzy szerokich buf rkaww. Lekka, przeliczna suknia, z wpitymi w przd spdnicy rami, rebe de gazo raies de satin, koloru morskiej wody, nie dosigajca ziemi, otoczona bya u dou limi kamelii i odsaniaa nogi powyej kostek. Dugie a do ramion rkawiczki osaniay obnaone rce. Za przepask, pododsonionymi piersiami, drga yciem bukietfiokw z Parmy. Kiedy wszed porucznik i z wyszukan elegancj wiedeczyka skonisi przed ni, przyja go, rwnie jak m,z honorami. Zadaa, aby jej poda rami,iprzesza z nim przez oprniony rodek salonu do grupy powanych obywateli, wymieniajc jego nazwisko. Za chwil jej atasowe cimy przelizny si po parkiecie sali ku rozwartym podwojom gwnego wejcia. W grupie modziey, u przeciwlegych drzwi salonu, stali Olbromski i Cedro. Ujrzawszy Niemca poczuli, e zaczyna si ich epos. Krzysztof przyj ten widok jako modziecz podniet, a Rafa jako pchnicie kindaem. Naleao decydowa si szybko. W cigu tych dwu dni twarz Rafaa osunasi, a oczy pegay niezdrowym poyskiem.Z godziny na godzin zwikszaa si jego namitna, rozszalaa mio, dza, przesycona poczuciem utraty. Nie czu patrzc na pikn gospodyni radoci ani zachwytu, lecz bezradn, stratowan rozpacz. Wszystko mia teraz postawi na kart. Tak lub inaczej zdecydowa w cigu tych godzin o caej swojej przyszoci. Niespa by nocami, a we dnie szuka, szuka,szuka spotkania. Wci peno byo goci, przybyszw, ssiadw, z ktrych kadego ikad rozszarpywa i wiertowa wzrokiem takiej nienawici jak najzacitszego wroga. Wci musia z kim rozmawia, wita si, egna, ukrywa w sobie spiskowca i, co najgorsza, mia si. Tote mia si czasami tak oryginalnie, e zimno przejmowao rozmwcw. Czasami spostrzega j gdzie daleko, w tumie. Wtedy usta jego szeptay prawie gone wyrazy uwielbienia, pochway i pieszczotliwe bezmysy albo guche i niebezpieczne przeklestwa, przywaro do uszu i serca w wizieniach orawskiego zamczyska. Nieraz w szale, bez wiedzy, przedziera si ku niej, eby nareszcie wyzna, co si z nim dzieje... A kiedy si zblia i sysza mwic wesoo, zalotnie,rozkosznie, odchodzi z dusz rozstrzelanjej miechem, umiechajc si z cicha. Tak przetrwa te dwa dni witeczne. Teraz sta w tumie wystrojony wedug ostatniego wzoru mody i nie spuszcza oka ze swego boyszcza. Jake bya pikn! Gowa jej staa si podobn do odwiecznej kamei, wyrytej rk Greka w biaych wstgach onyksu. Wosy, ujte w laurowe gazie, wiy si jak barwne jego zwoje. Bure brwi stykay si jedna z drug nad lini nosa niepostrzeenie, ledwie dostrzegalnej barwy mchem, a to ich rozkoszne zczenie byo jak obraz pocaunku. Nigdy cudniej nie wyrniay siniene skronie od poncych cichym zarzewiem rumiecw lica. Nigdy rozkoszniej nie uchylay si usta. W pewnej chwili Rafa uczu, e nie pojedzie na projektowan wypraw za Wis. Dowiadczy zaraz znamienitej ulgi. Kamie spad mu z serca. Miaeby jeszczetylko par godzin j widzie, a za par godzin utraci na wieki? C za bezgraniczne gupstwo! Przenigdy! Zostanie tutaj za wszelk cen. To, co raz w nocy prdko pomyla, teraz wykona. Uda, e magorczk, e jest chory, umierajcy. Wrcipo witach do Krakowa. Stamtd bdzie przyjeda. Wymyli interesy, do Kalwickiego, do Oowskiego, wemie tu folwark w dzieraw. Bdzie si tu wczy po polach. Bdzie zachodzi niby toz polowania do rzdcy. Z pl wida ten paac. Oglda przysze dni i noce swoje, przeszpiegi i przygody, jak na doni. Chodzio tylko o to, jak rozmwi si z Krzysztofem. A moe i on zostanie? Wy si przed Trepk trudnociami... Bo czyli toistotnie nie trci obdem i prosto w ptl stryczka? Czy nie widzieli w Krakowie? Czy nie lepiej pracowa na roli jak Bg przykaza, zamiast szuka wiatru, a raczej pewnej mierci - na szczerym polu? Bdzie z pewnoci troch wstydu, troch szepta i miechu, troch gawd i wytykania palcami, ale potem wszystko pjdzie w zapomnienie. Rzecz ludzka. Ci sami, ktrzy bd wytykali palcami, niegdysto razy gorzej dawali nurka. Tylko jak zacz z guptaskiem Krzysztofem? Jak wyrazi pierwsze sowo po tylu dniach i nocach zapau? Ziewn skrycie od przeszywajcych dreszczw. Wycign do ze sztywnymi palcami, ebyku sobie przycign Krzysztofa. Zdawao mu si nawet, e go przycign... Tymczasem Cedro sta wyprostowany wpatrujc si pilnie le widzcymi oczyma w figur austriackiego oficera. Rka Rafaaspocza na ramieniu towarzysza, a, skrzywione usta wykaszlay: - Krzy... boisz si? Tamten drgn jak od dotknicia nagiego ciaa soplem lodu. - Nie boj si! - rzek zupenie jak dziecko, gdy mu w ywe oczy zadaj kamstwo. - A ja... - Co ci jest? - A ja mylaem, e si boisz. - Lepiej by westchn do Boga za pomylnnoc dzisiejsz, zamiast mi nka i osabia. - Gupcze... - szepn mu w samo ucho Rafa. - Trzeba zaczeka - pomyla - jeszcze czas. I oto niespodziewanie olni go genialny pomys. Gdy nadejdzie chwila odjazdu, skry si w paacu i zmarnowa dogodn chwil. Uda, e si spi. Czowiek pijany nieodpowiada za swe postpki i nie traci na honorze. Wylezie wwczas, gdy wszystko bdzie stracone, o wicie. Krzysztof, jeli chce, niech idzie sam. Ale owszem, niech idzie, nawet niech si przeprawi szczliwie w myl swoich modlitw albo niech z chwa zdechnie od kul dragoskich! Ale owszem, niech - cha, cha!- idzie za Wis, do wszystkich diabw! Do ju tutaj i tak nazbiera umiechw i swek... Dozna gbokiej znowu ulgi. Pachncy wiatr rozkosznej przyszoci wion na jego czoo. Ujrza przed sob szereg wietlistych dni. Wanie kapela zagraa polskiego i wyniose, wspaniae dwiki porway na skrzyda swoje nowe postanowienie Rafaa.Unosi si wrd szczcia odzyskanego, pyn wrd blasku. Jak w sennym zudzeniu widzia szereg par z wdzikiem ipowag okrajcy sal. Stary jaki jegomo, z pani Oowsk marszakujcy temu tacowi, znika mu sprzed oczu w ssiednich salach i ukazywa si znowu. Odkryte ramiona i piersi, wosy przetykaneperami i przeplecione wstgami, trefione ilnice od kamieni, poysk i szelest cennegoatasu, migotanie brylantw, zapach perfum, czarodziejstwo spojrze a umiechw - i muzyka - przepyway dokoa jakoby fale rozkoszne. Oto przesuwaj si pary jedna za drug... Przemyka si, jak mga, dziewica w przystroju gowy 1'oiseau de paradis... Dalej szeleszcz suknie bramowane futrem en lapin de Moscovie, gowy pokryte, w tokach de gaze argente, w turbanach pointe mameluck, w szatach lewantyskich iegipskich. Ledwie skoczono poloneza, melodyjny walcponis w wir wszystk modzie. Rafa pragn taczy z pani Elbiet, ale nie mg pochwyci ani jednej tak szczliwej chwili. Zawsze z ni walcowa kto inny albo znikaa mu z oczu penic obowizki gospodyni. Taczy tedy z osobami, ktre byy w pobliu, eby przynajmniej na miejscu nie sta. Raz jeden, ju okoo pnocy, przez krtk chwil udao mu si przebiec salon trzymajc swj skarb w objciu. Znikny wwczas z jego mzgu sowa, ustay, zdawao si, myli. Ani jednego wyrazu nie znalaz, cho sili si, eby go wymwi. Milcza ze cinitymi zbami. Mina pnoc i Krzysztof coraz czciej pocz szuka towarzysza oczyma. Rafa sysza bicie nadchodzcej godziny w sercu, w gowie, w szpiku koci. Modzieniec prowadzcy tace zapowiedzia nowomodny taniec angielski country dance, w ktrym miao wzi udzia cae niemal towarzystwo. Pomimo wszelkich usiowa nie udao si Rafaowi taczy z pani Elbiet. Dopiero los szczliwy zdarzy to w nastpnym Lansjerze. Zna w taniec jeszcze z Warszawy, wiedzia tedy, e taczc na vis-a-vis bdzie mia mono obcowania z ni w pewnych chwilach. Z przymknitymi oczyma marzy o tym, co bdzie. O, gdyby mg wyzna jej mk swej duszy! Odej i odej bez jednego sowa... Tancerk swoj, pierwsz lepsz pann z brzegu, zasypywa mnstwem sw wesoych, dowcipnych, miych, bezmylnych. Bawi j jak wesoy trzpiot, jednoczenie drwic z niej oczyma penymi odrazy i wzgardy i klnc j wewntrz siebie najwstrtniejszymi przezwiskami. Wrd kaskad sw skierowanych do tancerki marzy o tamtej, crze I nieba i dnia. Zacz si taniec. Zaraz w pierwszej figurze, kiedy z pani Oowsk sam na sam zosta, rzeka do niego cichaczem: - Za par godzin... - Co, ksiniczko? - wyszepta biaymi usty. - Tak niegocinnie musz przypomnie... Za par godzin pjdziecie wapanowie. - Wolabym tu umiera ni na rzece: Rozczy ich pynny, powabny pls. Odesza wrd ukonw, z umiechem na przecudnym obliczu. Tylko niky rumieniec...Ale za par chwil znowu mu j da taniec. Wtedy z gbokoci serca, targajcego si w powrozach swych, wyszepta: - Ksiniczko... - C to?... - Ksiniczko... - Nie jestem ju ksiniczk, moci panie. Dawno ju przeminy tamte czasy... - Dawno ju przeminy tamte czasy, a tylko moje nieszczcie... - C to wapanu? - Kocham ci... Na mier, do zatracenia duszy! Umieram z alu za tob... ksiniczko! Zoya mu ukon peen wdziku, dyg peen czaru, jak kaza taniec, i zostawia go z inn kobiet, z tancerk, ktr sobie by wybra. On szed w taniec jedwabnymi krokami, z umiechem na cinitych wargach. Bielmo zasaniao mu oczy, a krew ostyga w yach. Zdawao mu si, e ju nigdy nie nadejdzie ta chwila, eby mg dotkn tamtej rki. Widziao mu si, e wiata gasn, muzyka niemieje i ludzie staj zdumieni wokoo. Mijaa chwila czekania. Setki w niej wiekw przepyny. Mwia co do niego tancerka i on wesoo jej odpowiada. Umiech wesoy wdzia na twarz... Nie, nie nadchodzi... Wabi j ju muzyka, wesoa jak miech serdeczny. Czy nigdy junie nadejdzie? Czy nie uczuje doni jej w swej doni i lazurowych oczu nie przyjmie z uwielbieniem? Odmienn fal opyna go muzyka, jak mowa zrozumiaa, zwrcona bezporednio do niego. Nie wiedzc o tym wcale wykona prawidowo figury taca. Nareszcie... Pozna j po bkitnym powietrzu, w ktrym bya dla niego zawsze. Pozna j pozapachu wosw i po szelecie szat. Nie mg wasnego spojrzenia udwign z ziemi. Widzia jej stopy w biaym atasie i biae wstki skrzyowane... Oto trzyma rk je j w swej doni, nieruchom, dug,trwoliw, mikk i subteln jak wizka nikej rezedy. Oczy wci jeszcze nie mogobj postaci, nie widz. Dusza tylko nasycasi ni, jak kwiat nasyca si mg nocy. Oto mwi do niego tak cicho, ciszej ni szelest jedwabiu: - Nie powinnam bya... - Co, ksiniczko`? - Nie powinnam bya pozwoli, eby wapan jedn godzin przebywa w progachtego domu. Tylko wzgld wyszy... - Jeszcze tylko par godzin... Odejd zaraz iju na wieki. - Niech si tak stanie. - Ani jednego sowa litoci... - O litoci wspomina ten bezczelny, ktry si porwa... - Pani, pani... Kochaem ci nade wszystko w yciu moim. Dlatego... To tylko chciaem powiedzie... - Ju si dokonao. Odesza znw. Jak woniejcy dym okurzy go dwik tych wyrazw. - "Ju si dokonao". - C mog znaczy te sowa? co mog znaczy te sowa? co mog znaczy? Wszystk wadz rozumu wyty, eby zrozumie. Ale nim cokolwiekuoy w myli, przesuna si obok niego rzy dugo i namitnie, y wp i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AAPd c U c  c(c77wrd nieustajcych zblie i oddale taca. Gdy na moment znowu byli razem, rzeka: - Nigdy wapan nie wrcisz tutaj? Wszak toju sam wyrzeke? - Tak wyrzekem. - I honorem rczysz swoim? - Co prdzej, co prdzej uchod - cha, cha... - Nigdy nie bdziesz si wapan stara, eby mi widzie? Milcza. - Mwe wapan... - Nie mog tego przyrzeka. Jeli y bd,wszelkich owszem doo stara, eby skrycie widywa to miejsce. Ale o tym nikt wiedzie nie bdzie. - Przysignij wapan, e tego nie uczynisz, a moe by usysza co takiego, co ci dogbi... - Przysigam na moje ycie, na mj honor, na dobr saw, e nie mog... Kocham ci...- Zamilcz. Po chwili mwia znowu: - Suchaj, co mwi. Chciaabym zawsze tak wspomina moj w Grudnie alej, jak jdotd wspominaam. Chciaabym zawsze taksamo... Lubi t w sobie pasj. Tam to chodziam wieczorami do szalestwa gardzi twoj zbjeck napaci. Tam to chodziam patrze w mrok i niby na jawie widzie twe wilcze oczy wbite we mnie jak haki, twe miertelnie umiechnite usta, sucha, jak w piersi serce omoce... Jak teraz... - Jeszcze sowo... - Chodziam sama w puste ciemniki tskni,eby raz jeszcze sprbowa napa tak samo i ebym ci moga zabi od jednego ciosu, ale nie rzemiennego prta, nie! ebym ci moga zabi od jednego ciosu sztyletem w huczce serce. Miaam go zawsze w pogotowiu... - O, gdyby teraz... Od jednego ciosu!... - Ju teraz nie chc. Przemino. - Jeli rozkaesz, to dzi nad ranem dam si rozstrzela, ale wysuchaj wszystkiego.- Ciszej wapan szeptaj, bo nam si przypatruj... Gboki ukon. Brak wzroku i tchu. Ockn si widzc, i naley taczy now figur. ni przez chwil; i inny zgoa czowiek jest w nim samym. Spoglda wokoo jasnymi, uciszonymi oczyma. Pilnowa w sercu pomyka cichego szczcia. Ju nie zbliyasi w tych figurach. Dopiero w ostatniej, gdy razem na chwil stanli, rzeka mu: - Bdzie gawot. Czy taczysz go wapan? - Tak. - Czy dobrze? - Dobrze. - Ale czy bardzo dobrze? - Zdaje mi si. - Zapro mi wapan pniej do tego taca.- Ksiniczko, daruj mi jedn jedyn chwil,nim std odejd, jedn chwil na osobnoci.- Zamilcz. Skoczy si taniec i nastaa chwila przerwy. Rafa oddali si do jednej z ssiednich sal i tam ukry we framudze okna. By znuony, jakby wszystkie koci mia poamane. By obojtny na wszystko, nawet na to, co si przed chwil dokonao. Wiedzia tylko tyle, e te sekundy, ktre przemijaj, to najrozkoszniejsza doba ycia. Samej ich rozkoszy nie czu wcale. Otrzsn si ze swego stanu wwczas dopiero, gdy spostrzeg pani Oowsk w otoczeniu kilkunastu osb, panw i pa. Wszyscy j o co usilnie prosili, a ona zaprzeczaa miejc si srebrnym swym miechem. Rafa zbliy si take i posysza wwczas, e j proszono, by taczya tamburino. Nie chciaa za nic. Trwao to dosy dugo. Nareszcie Rafa przypomnia sobie, co mu polecia. Przecisn si tedy ostronie przez tum, skoni si przed gospodyni i prosi, eby raczya taczy z nim gawota. - Ach, wic jedni chc, ebym taczya Szal, ci, eby tamburino, a jeszcze waszmo pan... gawota. Nie. Wynajd samainn tancerk. - Pomimo ponowionych prb? - Nie mog - et tout est dit. Rafa pocz nalega, nastawa, prosi. Po dugim wahaniu si, ktrego na pozr nie mogy przezwyciy nawet proby pana Oowskiego, przystaa wreszcie na odtaczenie gawota. Zagraa muzyka. Krelc w przestrzeni linie i szlaki niepewne, jakoby lady bujania w kraju widze, zataczajc zwroty koujce wrdniespodziewanych ukonw, owych zaprzecze penych uprzejmego powabu, co s niby znaki symboliczne wstydliwoci i bojani, tancerka staa si podobn do muzycznego instrumentu, do harfy czy lutni, tworzycielki wzniosej i piknej melodii. Samemu zdawao si, e tworzy i pierwszy raz w yciu gra. Ruchy jej byy zkad chwil wdziczniejsze, coraz bardziej pewne swej piknoci, jak tony muzyczne od wiekw lece w milczeniu, ktre teraz, po wyrwaniu z nicoci, okazuj wszystek swj przepych i potg wadzy pikna. Bezkarnie i bez przeszkody,jawnie a w myl przepisw taca, mogli obejmowa si miosnymi umiechy, ton w sobie nawzajem oczyma. Kady ukon i kady przegub ciaa wicej oznacza, wypowiada i dokonywa w sprawie miosnej ni sonet uoony ze sw i zawartych w nich pragnie. Rafa, ledwie kilkanacie postawi liskich a wytwornych krokw, midzy jednym a drugim zblieniem cia usysza wyrazy: - Pjd... - O, pani... Przebiega licznymi ruchy przestrze salonu, wrcia znowu. Oto ujwszy palcamigaz spdnicy uniosa jej lekko i agodnymirytmy, cichymi skoki mijaa tancerza. Wtedy szept: - Boj si ciebie... - Kocham... Ukon i szept: - Pjd... Znowu szept: - Przez szereg pokojw... Musia teraz oddala si od niej i wraca, oddala i wraca wci. Sucha, sucha, sucha. Bya obok i milczaa. Nic, tylko ciosy wasnego serca... Mijaa go w milczeniu. Nareszcie, kiedy si najmniej spodziewa, kiedy oszalay traci ju wszelk nadziej, posysza znowu wyrazyledwie si dobywajce spomidzy nieruchomych warg: - Pjd... do siebie... Za chwil znowu: - Stamtd zejdziesz... Szereg ukonw i cichych, rzewnych krokw do taktu muzyki gawota, a znowu szept, gos cichy a wstrzsajcy do szpikukoci: - Na d schodami... tak... ktre s w kocukorytarza. - Co dalej? Muzyka nieco odmienna. Taniec znw. Umiech. Oczy zemdlae w zanieniu. W ranych wargach zby z trwogi szczka j : - Bd tam potwarte drzwi. Nic ju nie rzeka a do koca. renice oczu skryy si w cieniach rzs. Na ustachwyraz bolesny. Wosy, rozrzucone w tacu, tworzyy dokoa zbielaej twarzy zotolit burz. Rafa wcisn si w tum mczyzn i stan w przejciu wiodcym do sali ssiedniej. Ty gowy wspar o liskie odrzwia mahoniowe i otwartymi oczyma patrza w dal. Zbliy si do niego Krzysztof i rzek: - Bd gotw. Rafa spojrza na niego z ukosa i umiechn si dobrodusznie. Rzek cicho gosem spokojnym i agodnym: - Bardzo mi si podobasz dnia dzisiejszego. - Ale z ciebie tancmistrz nie lada... - Tak sdzisz? - O, wierz mi, powiniene by dawno wstpi do baletu w Krakowie... Nie byby si tua po gocicach... - Jeste, ile sobie przypominam, zoliwy, moci Cedro. Lubi dobry dowcip, a Gez zoliwoci nie ma dowcipu. Obawiam si, e dzi rano zginiesz. Wiesz co, id do ssiedniego pokoju, napisz testament wedug regu procedury austriackiej, a mnie moesz, jeeli ci to w smak pjdzie, zrobi generalnym spadkobierc. - Zapisz ci, ale nie tak znowu wiele... - rzek Krzysztof ze zym umiechem. - Co najwyej mog ci w pucinie przekaza ten frak, ktry masz na sobie i w ktrym tak misterne stroie piruety. Poczochy rwnie i trzewiki... - Jake miesznym jest m, ktremu zazdro dziurawi skorup mzgu! - O ciebie... - szepn Cedro ze cinitymi zbami, ale Rafa odsun go od siebie agodnym i askawym ruchem. Na przeciwlegej stronie sali, w odosobnionym krzele siedziaa jego ksiniczka z gow opart o kraj marmurowego kominka. Patrzali si w siebie zakltymi oczyma przez dugi, niewymowny czas. Nie umielibypowiedzie, ile go upyno, nie umieliby okreli, co si dziao na wiecie otaczajcym ani w gbokoci ich dusz. Niewiedzieli nawet o tym, e upywajce minuty niosy na falach najwysze zudzenie rozkoszy. Zakcaa cisz muzyka i zajmowaa przestrze moda, pikna panna, z wdzikiem taczca solowy taniec - Szal. Przebiegaa sal to tu, to tam, rozcigajc nad gow bkitny szal z Kaszmiru. Jeli stawaa na zotolitej drodze spojrze obkanych z rozkoszy, przywierali na mgnienie powieki, by za chwil z tym straszniejsz mioci upaja si sob. Wreszcie, nim pikno ukoczya swj taniec, Rafa podnis gow. Od niewypowiedzianego umiechu zamiy si i ciemniay jego oczy i stay si do oczu ksiniczki podobne. Usta obleky si wyrazem potgi i cudownej siy. Sta si pikny, wspaniay i niezwyciony. Wolnymi kroki, z wdzikiem i zwinnoci tygrysa poszed skro sal nie widzc miejsc ni osb. Przeszed wskazane korytarze, schody, sienie, znowu schody. Wszdzie byo pusto i cicho. Daleki gwar zagusza odgos krokw. Pchn potwarte drzwi i wszed do buduaru. Panowa tam prawie mrok. Na kominku arzy si stos bukowych wgli. Okry je ju popi fioletowoperowy. Z dala, zza dziesitych cian, dochodziy tony stumione i szczeglnie urocze w tym oddaleniu. Olbromski zamkn za sob drzwi i usiad przed ogniem. Zapad w zadum przesyconwoni r i jaminu. Oddycha westchnieniami, ktre pyny z tajemniczego zdroju na witej grze szczcia. W pewnej chwili bysna jasno w przeciwlegej cianie. Pani Oowska stanawe drzwiach. Zamkna je za sob. Gdy wsta z fotela przed ogniem, zaja to miejsce i przez chwil nieruchoma siedziaaz rkoma na porczach lecymi bezwadnie. Ujrza przed sob, w sabych brzaskach wiata wgli, jej twarz, szyj, rce. Ujrza j przed swoj dusz. Kiedy podniosa na niego oczy i kiedy znowu spocz w spojrzeniu, przerwanym odejciem z sali, upad przy niej na kolana,obj jej nogi rkoma i pozwoli pyn nieutulonym zom szczcia. Nie odtrcaa go ani si poruszya na swym miejscu. Dopiero nierycho, nierycho, kiedy ju serce jego byo spokojne i oschy zy na powiekach, dotkna rk jego czoa. Podnis gow. - Speniam wszystko, czego chciae. - Tak jest. - egnam ci. - egnam ci, pani. - Przyniosam ci ten z albumu widok alei w Grudnie. Sama go niegdy zrobiam... W latach moich szczliwych, w domu moich snw na jawie... We go sobie i miej na sercu. Nie przebij go kule. - Czy nie chcesz, ebym dzi umar? - Nie. - Czy nigdy wicej nie mam ci ujrze? - Sysz w tym pytaniu... Nie chc powiedzie... Id ju std. - Ksiniczko! - I c jeszcze! - Ciebie jedn kochaem w yciu! Wysuchajmi! - C chcesz, ebym jeszcze uczynia? - Dzi rano umr, jeli zechcesz... dam si w rce dragonw. Grb zachowa tajemnic... Na wieki, na wieki! - Przenigdy! - Wic kochasz kogo innego? - Nie powiem! - Powiedz, na Boga! - Sam wiesz najlepiej. - Nic nie wiem. - Bye i jeste jeden. Bdziesz zawsze. Wstaa i odsunwszy go skierowaa si ku drzwiom, ktrymi bya wesza. Ale nim ich dosiga, zawoa na ni cichym szeptem oszalaej rozpaczy, lepej niedoli, niezwycionej mioci. Zatrzymaa si u proga. Zawahaa si... Potem wrcia jczc cicho i gryzc zbami chustk... O jakiej porze usyszeli w pokojach na pitrze ywe, gwatowne kroki i oskot. Rafa wiedzia, co to oznacza. Szukaj go. Myla o tym z umiechem nie odrywajc ust od czary swego szczcia, nie budzc si z omdlenia. Wszystko jedno. Czy umrzeju, czy jeszcze y - jednego to niewarte umiechu. Ale na rozkaz, e ma si uda z Krzysztofem na ow wypraw, odszed w okamgnieniu i stan w swoim pokoju. W istocie szukano go na wszystkie strony. Kalwicki kl na czym wiat stoi. Krzysztof by ju gotw. - Gdziee ty by, wariacie, a do tej pory!- woa z najwikszym gniewem. - Jak to? Czy ci nie wiadomo? Byem, byem na balu. - Dzie si ju za jak godzin zrobi! Przeztwe guzdralstwo moemy wszyscy zgin. - Ale daje pokj! Nie zginiesz. Zego diabetak znowu chtnie nie bierze! Kto idzie na wojn, mj krwioerczy rycerzu, musi mie odwag w kadym calu duszy i w kadej yle. Chcesz, to pjdziemy w dzie. C mi to szkodzi? - Ubieraj si co tchu. Chwila najstosowniejsza, a tego nie ma! - Dla mnie kada chwila nocy czy tam dnia zarwno stosowna. - Wapan sobie fanfaronuj i baraszkuj, ale innym razem! - zoci si Kalwicki. - Biada mi! - Oficeram ju napoi szampanem do zupenej miary, ley mi w poczekalni jak pie olszowy, konie czekaj... Ech, ja bym wasanu zada, ebym tak by twoim ojcem!- A no... Bg strzeg. - Jeli za dwa pacierze nie wyjedziemy, to nie ma co zaczyna, ja nie jad. I niech was diabli!... Jestem stary czowiek, mam dzieci i wnuki. Rafa kiwa gow. Od jednego zamachu zdziera z siebie balowe szaty. Wszystkie, nim je odrzuci, to abot, to rkawy fraka,przesuwa koo ust, chwyta wargami, wdycha zapach i caowa. Po raz ostatni upaja si cielesn woni dotkni, ktra jeszcze nie uleciaa, ciepem rozkosznych oddechw, co jeszcze nie ostygo. Cisn wreszcie wszystko w otwart waliz jak wgrb, zatrzasn wieko i w kilka minut wdzia swj obcisy rajtrok, do ktrego brakowao tylko obszlegw, eby si sta artyleryjskim mundurem. Zatrzyma kart papieru z darowanym pejzaem i schowa j wedug rozkazu. Wpakowa za pas par dubeltowych pistoletw, wsun pugina. By gotw. Wdziali swe krtkie kouszki, czapki-i wyszli z cicha bocznymi schodami. Muzyka wci jeszcze graa i paac huczaod tacw, teraz dopiero na dobre rozhukanych. Miao si ju pod witanie, ale noc jeszcze staa. Prszy lotny nieek. Mrz pod nogami skrzypia. Kalwicki znik im z oczu, a za chwil podjecha sam ku bocznemu wejciu saniami zaprzonymi w par koni jak wcielone diaby, szczkajcych podkowami po zmarzym niegu. Wedug umowy Rafa siad na kole i uj lejce. Krzysztof stan w tyle sanek jako lokaj. Kalwicki wrci do paacu. Czekali chwil. Konie na miejscu kuy nogami i pryy si do biegu.Para z nich bia kbami. Rafa widzia j w promykach wiata padajcego ze szczelin w okiennicach. Cae jego ciao jeszcze marzyo, a gowa wci leaa na obokach, w niebie rozkoszy. Sodkie szepty snuy si bez koca po wargach i jako nici pajcze oplatay wzrok, such, dotykanie. Wargi jeszcze byy przyduszone od pocaunkw nawiecznych, a wszystka dusza przemieniasi w supy dymw wonnoci. Otwary si drzwi. Kalwicki wyprowadzi, araczej wynis oficera ubranego ju w futro. Docign go w swych barach a do sanek, usadowi w gwnym siedzeniu, otuli mu nogi bardzo starannie i krzykn: - Ruszaj! Rafa puci konie. Polecieli w skok. Kalwicki krtkimi rozkazami wskazywa kierunek jazdy. Oficerek spity jak bela gada wci do plenipotenta: - Bin doch ganz knall... Sacra! Wer bist du eigentlich? - Ale tak... jawohl... panie lejtenancie! - Sind Sie vielleicht Olowski's Freund? - Freund? A jakie! najzupeniejszy! Jed tam ostro, te, guzdraa! Koniom po bacie! Rafa zaci konie. - Niech si pan porucznik niczego nie lka -woa Kalwicki Niemcowi nad uchem - mamy niezego furmana, a i lokaj jest jaki taki, cho safandua. Dojedziemy z parad. - Frau Olowski ist ja... Sind Sie vielleicht einsogenannter Kalwicki? Frau Olowski ist aberschn... - O, to si wie! Konie wpady w opotki prowadzce do wsi i skokiem kopay si w gbokim niegu. Mdy brzask pocz si nieci na wschodzie. Wiatr nadranny ockn si w polach. - Co pary w koniach! - woa Kalwicki gosem tak rozkazujcym, e Rafa poddamu si mimo oporu. Wpadli midzy stodoy, w ulic wiejsk. Najtszym galopem lecieli czas jaki utart drog. W pewnej chwili plenipotent kaza zawrci na lewo, w wski, wygrodzony wygon, wiodcy w d ku rzece. Sam stan w saniach i poduszcza konie. Dom zajty na kwater oficera sta znacznie dalej, we wsi. Gdzie u koca tej drogi, ktr lecieli, palio si ognisko, i z dala ju wida byo przy nim szyldwacha nakoniu. Gdy si ku temu ogniowi sanie pdem zblia zaczy, jedziec skierowa ku nim swego konia i ostrym kusem nadjeda krzyczc z caej siy: - Wer da! Wer da! Ujrzeli go tu przed sob, osdziaego i lnicego od polerowanych rzemieni, od wyczyszczonej stali... Kalwicki stan w saniach i woa gono: - Herr Offizier! Herr Offizier! Odsoni przy tym konierz futra, pokazujc kapelusz i twarz upionego oficera, ktry lecia mu przez rce. Dragonstan w strzemionach, schyli si i dobrze, szczegowo, uwanie rzecz wybada. Potem odda swemu dowdcy honory wojskowe szabl, ale si z miejsca nie rusza. rzy dugo i namitnie, y wp i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AAP1c cc,r/ c9=#- Gdzie jest kwatera komendanta? - wrzeszcza Kalwicki straszliw niemczyzn.Dragon wskaza szabl kierunek i daleki dom. - Prowad nas! Komendant zasab. Wraca zbalu. Wieziemy go do domu! Prowad! Dragon zawaha si, jeszcze raz obejrza kapelusz oficerski, wreszcie trci konia ostrog, eby wjecha w opotki czy da zna do drugiego posterunku. Skoro tylko odwrci si tyem do sanek, Rafa i Krzysztof zsunli si ze swych miejsc i chykiem, wp zgici skoczyli za ognisko. Do wau rzecznego byo kilka krokw. Minli go jednym susem. Po drugiej stronie tego jazu rosy wikle. Cae to zbocze od strony rzeki pokryte byo skorup lodu, ktry wezbrana czasu powodzi rzeka wyniosa bya i zostawia na chaszczach. Pomidzy t skorup a jazem umykali teraz jak lisy w d rzeki. wistali z cicha, wiadomym sposobem, wedug instrukcji. Kiedy tak dopadli poowy odlegoci midzy jednym a drugim ogniskiem, usyszeli tu za waem ttent konia leccego w skok. Przycupnli. Ko przelecia. - To z drugiego posterunku... - szepn Rafa. - Leci na znak do tamtego. Tu pod, nimi rozleg si trzykrotny wist jakby kulika. Rozsunli rokity i ujrzeli w pobliu pod rozoystym pniem starej wierzby, ktrej pie wisia nad nurtem, deczk. Chop w kouchu chwyci silnie kadego z nich za rce i wcign do odzi.Mrukn ze srogim gniewem: - Pno! Dzie wylaz... Kaza im przytuli si do dna, sam siedzc w kucki na przodzie, pchn d tak potnym rzutem wiose, e od razu wypada w wart. Tam jeszcze raz wmiesi wiosa w nurty. Jeszcze jeden caoramienny zamach wiose, jeszcze jeden... Wtem na brzegu rzeki rozleg si krzyk z kilku stron. Stao si to w mgnieniuoka. Zbiegi tyle e zdoali odwrci gowy, kiedy im prosto w lepie trzasn bysk jeden, drugi, trzeci... Tu koo nich przecigle gwizdny kule. Jedna z nich musna wod koo burtu odzi. Cicho i bolenie jka druga. Nieustraszony lzak-przewonik wsta teraz na nogi. Wiosa dwiky i zagray wjego potnych rkach. Ujrzeli przed sob ogromn jego posta, od .gowy do stp zamknit w wielkim kouchu. d pomkna w d, ukonie tnc strza rodka rzeki. Lecieli nad wyraz chyo. Ale na opuszczonym brzegu rozleg si nowy grzmot kanonady i rozwali cisz nocy. Przewodnik raptem siad na nogi swoje w tym miejscu, gdzie sta, zakaszla si straszliwym chrzypieniem. Wiosa wypady mu z rk. Przez chwil w zdumionych oczach zbiegw kiwa si to w ty, to naprzd, charczc i cignc w piersi powietrze, a run na dzib odzi, zwieszonymi rkawami koucha trzepic i chlapic po wodzie. Silnie od pocztku pchnita d przebia wiry gbokiego koryta i leciaa za wod bez wiose po drugiej ju stronie wartu wodnego. Rafa wychyli si i zapa jedno wioso. Lecy chop zawali cae miejsce. Nieporcznie, wydzierajc sobie wioso, to docierali do skorupy lodowej tamtego brzegu, to odpadali od niej ku rodkowi rzeki. Lodowisko tamtej strony sigao daleko w wod i bronio przystpu. Rafa w rozpaczy zwali je wiosem, ale tylko zadwiko jak dzwon mierci. Ciekli jeszcze w milczeniu i zgrozie, coraz szybciej, coraz szybciej... Wiry wleky ich w rodek rzeki... Wtem ujrzeli wyom midzy lodami. d spodem docieraa mielizny, wic ze wszech si wpierajc ocalone wioso w awice piasku podwodnego dobijali. Ju przedwit powleka pdzc wod niad barwic. Coraz wyraniej byo wida rzek i przestworza. Na galicyjskim brzegu gromadzi si zastp onierzy... Udao si Rafaowi werzn d w piach i utwierdzi j tyle, e mogli wyle w wod.Kaza Krzysztofowi brn na brzeg, sam szarpn bark za acuch i wywlk z wody na mielizn w ostoje midzylodowe. Kiedy byli w ozach tamtego brzegu, runokilkadziesit strzaw. Kule gwizdny jak osy, trzaskay z ostrym brzkiem w ld i rozpryskiway go na wsze strony. Dwignlico tchu chopa. Obrcili go twarz ku niebu.Oczom ich przedstawi si widok brunatnej twarzy, z ktrej rozwartych ust walia sifal ciemna krew. Oczy ju zaszklone bielmem mierci patrzay w nich spojrzeniem tamtego wiata: Ujrzawszy niewysowion mow boleci w tej twarzy staej wrd ycia, wrd siy, wrd potnej pracy, Krzysztof zachwia si na nogach. Kolana jego gboko werzny si w nieg. Z zaamanymi rkoma, z wyrazem rozpaczy bezdennej, stokro mocniejszej ni wwczas, gdy egna ojca, patrza i patrza w lecego trupa. Z naga zatrzssi cay i pocz ka jak dziecko. Gowa jego pada do ng zabitego, rce kurczem objy mokre, staplane buty. Pocz w boleci skomle i wyrzeka: - To ja... To moja wina... Tej: ja ci zamordowaem!... Dlatego, e mi si spodobao i na wojn, ty tu leysz! Boe,Boe! C ja teraz poczn? c ja teraz poczn, nieszczsny! Boe wielkiego miosierdzia!... Wznis obkane, skostniae oczy na Rafaa i pyta go z ogupiaym skamaniem: - C teraz bdzie? Zlituj si nade mn! Cja teraz z nim poczn?... - Wiesz co - rzek Rafa cigajc przemoke buty - ty nadzwyczajnie nadajesz si do stanu onierskiego. Bardzo sobie waciwy zawd obmyli. Bardzo! Jeeli nad kadym trupem wojny bdziesz tak pikne wigilie piewa, to z ciebie bdzie najtszy oficer w armii... Przedstawi ci generaowi Napoleonowi, jako onierza nad onierze, do stosownejnagrody. Krzysztof sucha uwanie. Wytrzeszczonymi oczyma patrza, jak Rafa drze sw koszul i suchymi onuczkami przewija sobie nogi, jak znowu wdziewa buty... - C my poczniemy? - szepta coraz ciszej. - Przede wszystkim cignij buty, udrzyj z koszuli pat i zawi nogi. Speni to wszystko co prdzej, siedzc zajazem rzecznym, jakby w istocie taki by rodek ratunku, o ktry si pyta. Gdy ju byli obuci, Rafa kaza mu jeszcze bardziejwycign d na brzeg, sam okrci acuch jej o pie wierzby. Wtedy zdj czapk, zwrci si twarz do trupa i przez sekund modli si cicho. Dzie wstawa. Wyszli z zaroli nadbrzenych i wielkim krokiem wdarli si na wynioso pobrzea. Ale skoro tylko ukazali si tam, znowu warczc i buczc gr przeleciay kule i rozleg si huk wystrzaw. Rafa parskn miechem. Krzysztof patrza na niego bezsilnymi oczyma, do ktrych spyway jeszcze zy. - Niemce! - wrzasn Olbromski nastawiwszy doni koo ust. - Austriaki! Gagany! Strzelaje jeden z drugim, a celnie! Godzin celuj, a traf przecie raz w yciu!... Na szubienicy toby wiesza, austriacki wojaku! Celuj! Niedogo! wisno dokoa ze sze, ze siedm kul. Wleli obadwaj na biay piaszczysty wzgrek. Tam Rafa rozkraczy nogi i wrzasn: - Niech yje Cesarz! Przyjd ja tu do was, psy kulawe! Poszed naprzd wielkimi kroki, gwidc ca gb. W pewnej chwili zwrci si do Krzysztofa: - Wci jeszcze beczysz? - Suchaj no, daj mi pokj... - Jeeli chcesz becze, to id sobie osobno,bo gotowi ludzie pomyle, e to ja ci za uszy cign do wojska: Krzysztof by ju od dawna spokojny. Szed takimi samymi krokami jak jego mentor. W milczeniu przebyli paszczyzn i zaczli wstpowa na wzgrki, dugim waem wyznaczajce dolin Wisy. - Krzy - rzek szybko Rafa gosem wesoym - a wiesz ty, bratku, o tym, e my ju bylimy w bitwie! Syszysz, gazda! Kule nam koo uszu gwizday jak najprawdziwszym onierzom. Syszae, jak gwizday? - Syszaem. - Ale ty nie pij, tylko odpowiadaj przytomnie! - Mwiem ci ju raz, eby mi zostawi w spokoju. - Dobrze, czuy Galicjaninie, zostawiam ci w spokoju. Gdzie u licha jest ta chaupa? Kalwicki tu nam kaza si zgosi. Powiedzia, e na wzgrzu... Chodmy jeszcze wyej. Weszli na najwyszywy dmuch, ledwie terazowiany szronem i niegiem. Czarny, zmarzy piach ustpowa pod ich stopami... Rozejrzeli si wokoo. W dali, za Wis, w brunatnych zarolach z bkitnawych mgiewitu wyania si paac w Jazie. Dach jego z ciemnej dachwki przerzyna brutaln plam jasny bkit nieba. Rafa zatrzyma si, znieruchomia. Przyglda si dalekiemu widokowi pospnym spojrzeniem. Gdy tam sta zastygy i oniemiay, widziao mu si, e yje w chwili tak bardzo dawnej od jego ycia, jakby w dziecistwie. Albo to, na co patrz oczy, istnieje? C to go zajmowaowczoraj, dzi w nocy? Uczu w sobie brak,pustk, loch ciemny. Czyli naprawd istnieje ten wyniosy dom? Czy byo w czasie szczcie, ktrego ten ksztat widomy jest wyrazem? Rane zorze zabarwiay .przelicznie w daleki, niebieskawy spache ziemi. Poyskiwaa rzeka, szybko pdzca wrd brylantw lodu. Odwrci si raptem od tego widoku i poszed ku domostwu, ktre stao w pobliu. Na wzgrzu nagim sterczao to siedlisko rybackie czy miejsce ucieczki dla powodzian. Do resztek dawnego muru karczmy czy schroniska dla ndzy zalanej wod przybudowa teraniejszy mieszkaniec lepiank z wiciny i rzecznego muu, z kawaw belek, szcztkw desek, krokwi a at odebranych wilanym falom. Nad poow tego budowania wysoki i piczasty niegdy dach zapad si zgniymi krokwiami i zwisa dziurawym achmanem. Niskie drzwi byy obite somian plecionk,ciany ogacone mchem i nawozem. Okienko zjednej szybki, jak ciepe usta dziecka, wychuchao sobie gbok donic w zaspie,ktra je przyda. Dym wywala si ju spomidzy czarnych, olizgych gontw. Zakoatali we drzwi piciami. Nie zaraz otwaro je babsko wysche, czarne, kudate. Za nim pokazay si gowy dzieci otwarzach jakoby kobuzw i kukuek. Rafa odchyli cae drzwi i mimo smrodliwej pary, ktra ich owiaa, wszed do rodka. Rozejrza si naokoo w mroku idziko umiechn. Wspomnienie Baki i tamta noc... - Wasz przewozi bez Wis? - zwrci si do baby. - Ja ta nie wiem, przewozi czy nie przewozi... - odmrukna niechtnie. - No, nas przewiz, wic wiadomo. - Nie wiem, co i jak gadaj. Mj jest rybak.Kto jego wie, czy przewozi? Teraz wojsko stoi i z gwerw bije. Ja o niczym nie wiem. - No, my tu mieli do niego interes. - To przydzie pod poednie, a ja nie wiem.- Kaza warna powiedzie, matka... - rzek Rafa liczc ponuro oczyma dzieci - e te... e przydzie dopiero na odwieczerz. Teraz nie przydzie. Rozumiecie? - Czy ja niby rozumiem? - No!... A co mu si od nas za przewz naley i za to wino, co je to przemyca, to wam kaza da w rk. Necie... Wyj z kieszeni gar pienidzy, odliczy kilka dukatw i da jej w rk. - Trzymaj to, babo, garci, bo to nie koprowina, ino samo zoto! - krzykn na ni. Otrzsn si i co prdzej mia ku drzwiom. Ze dworu ju wrci po wyjanienie, gdzie tu najblisza wie czy dwr, eby mona furmank naj. Wtem ujrza, e Krzysztofkozikiem pochwyconym ze stou rozdziera brzeg swego rajtroka i wygarnia zaszyte zoto. - Co robisz, wariacie, co robisz?!-sykn naniego.-Za c ty kupisz konia, mundur i najmiesz pocztowego? Tamten nie odpowiedzia ani sowa. Dar noem podszewk dookoa i co wymaca dukata, to wszystko, a do ostatniej sztuki,kad na stole. Baba z rozdziawion gb przypatrywaa si wszystkiemu przekrzywiajc obojtnie gow to na prawe, to na lewe rami. Wreszcie gdy Krzysztof wyrzuci z kieszeni wszystko, comia, a do sztyletu i krcicy, Rafa go chwyci za rk. - Pytam ci si, co masz zamiar czyni? Krzysztof nie odpowiedzia. Cae jego ciaowstrzsao si co chwila od wewntrznego rozruchu, szczki byy zwarte, oczy przysonione powiekami. - Zbierz te pienidze ze stou i schowaj, syszysz! -rozkaza Rafa szeptem. - Dasz jej pi dukatw; i tak bdzie bogata. Czy ty syszysz, co ja ci rozkazuj! Szarpn go za rami. Ale znienacka Krzysztof odtrci go precz od siebie ruchem i gestem tak nieoczekiwanym, spojrza takim wzrokiem, ze Rafa uchyli si do pokornie. Opucili domostwo. Szli w milczeniu po niegu z wierzchu obmarzym i przyprszonym ponownie - ku wsi, ktr wida byo w przestworze. Soce wznosio si nad lasami, nad garbat i pogit ziemi i zwijao w rozdoach bkitnawe tabory nocy. Rozdzia 22 PO DRODZE Nie postrzeeni przez nikogo dostali si jaowcowymi zarolami a do wioski. Wesoe jej dymy bkitnymi smugi przerzynay row przestrze. Rafa wyprzedzi towarzysza i wszed do pierwszego z brzegu siedliska z zapytaniem:czyby nie mona wynaj koni do Mysowic? Kiedy Krzysztof nadszed, ju go przyjanie woano do izby. Obszerne domostwo, otoczone z pola parkanem, a odedrogi zasonione sadkiem rozrosym, kpao si w porannym socu. Drzewa byy okryte niegiem od korzenia a do najwyszej gazki i udziy oko, e maj potrjn liczb owych biaych a spltanych konarw. Dom by murowany z cegy, pod gontem. Na kominie wietlicy trzaska ogie i przez drzwi uchylone do sieni zdawa si woa do rodka. Tgi rolnik naradza si po cichu z Rafaem, stojc w progach domowych. - Do Mysowic jednym cigiem, bez noclegu?... Sztuk drogi! Nad sam polsk granic... - Ech, jak konie dobre, niekutymi saneczkami przeleci jak ta jaskka! - nastawa Rafal. - Moje fuchsy ta nie ostatnie, treka je, ale wito... - Widzicie, gospodarzu, witowanie dobra rzecz, ale i zarobek co znaczy. - Jo, recht. A kielo dadz? - Damy trzydzieci zotych. - A tryngield dadz? - Damy. - Jeli wywal nie papierkami, ino twardym pienidzem, jeli tryngield zaprzysign... - Damy samymi niderlandzkimi talarami. - No, no... Nieche wstpi... Weszli do obszernej wietlicy i powitali gospodyni krztaj c si dokoa komina. Gospodarz by chop mody, wesoy i kuty,wida, na cztery nogi. Spod oka przyglda si swym gociom, cho nie dopytywa si, co s za jedni, skd i dokd zdaj. Z malowanej szafy wydoby sodk gorzak w kolorowej karafce, chleb kominy i pikny, maso, strucle witeczne, ser lski, a z komory wynis gsiorek przemycanego wina. Pyka ywo z glinianej fajeczki, kania si i zaprasza: - Nieche te nie pogardz, nieche przeciejedz jak za swoje pienidze. Rafa nie da si prosi i tgo zajada. Krzysztof wypi kilka kieliszkw wdki i w milczeniu u kawaeczek chleba z sol. - C wasze Niemcy, dobrze wam si sprawiaj? - rzuci Rafa zapytanie, gdy gospodarz wrci ze stajni do stancji, ebysi do drogi odzia. - Niemcy? Nasze? E, jak to Niemcy... - Teraz tu, podobno, u was chodzi. kto chce: s Niemcy, s Francuzy. Co kto lubi... - Jo... trafiaj si rozmaici... Co kto lubi. miesznie to powiedzieli... - A kt, u diaba, teraz panuje nad tym waszym lskiem? Gospodarz rozejrza si chytrze, pykn kilkakro ze swej fajeczki i rzek wesoo: - Kto ich wie? Panuje kto chce, a tak sprawnie, jakby adnego nie byo. - O bitwie jakiej nie sycha? - Co nie ma by sycha? Goni si z miejsca na miejsce. - Kt kogo? - Trudno wiedzie. Ale tak Goci miarkujem,e nasz Niemiec po wsiach nierad siedzi. Woli w miecie. A ju najprdzej ku takiemulusuje, gdzie garnizon i festung. - Patrzajcie! - Byem ta zawczoraj w kociele, w Tarnowskich Grach. Wyszli my po sumie, syszymy, atu tumult, za miastem strzelaj, ae szyby w kociele dzwoniy. Kto? co? A no lec ludzie i gadaj, e z Polski lachta bije si z krlewskimi. - No i c? - Polecieli ludzie w Krakowsk, w Lublinieck, w Gliwick ulic patrze, ale ju mao co byo wida. Wypary si wojska w pola jedne za drugimi. Ino si za nimi po zagonach dym wlk ae po rzek, po Mapanew. Powiada ta nad wieczorem jeden mieszczan, e podobno Polakw Prusaki pobiy, a zaraz potem same ucieky. - Takie bitwy to a mio! - He, he! a bo i pewnie. Wprdce zaprzono zwize kasztanki do niekutych, lekkich sanek, wysano siedzeniekilimkiem i obadwaj przyjaciele ocknli si w polu. Wonica zacina szkapki i galopem prawie dopad lasu. Dopiero gdy wjechali w dobr gstwin, zwolni nieco i odwracajcsi bokiem rzek: - Tak mi si widzi, e pewno wol nie spotyka si z Prusakami:.. - E, nam wszystko jedno..: - rzek Rafa obudnie - ale zawsze lepiej si nie spotyka. - A no, i ja ta nierad ich widz. Pojedziemy zy dugo i namitnie, y wp i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AAPcccl,Ic:!lasami. - A czyje to lasy? - Furt grafskie lasy. Wska droynka, zasypana sypkim niegiem,ktrego nie tkno jeszcze kopyto ani sanica, przeciskaa si wci lasem zwartym. Jechali ju kilka godzin i miao si dobrze pod poudnie, kiedy wonica rzek, jako niezadugo ujrz trakt z Tarnowie do Siewierza, idcy na Niezdar, a przy tym trakcie bdzie austeria, gdzie warto by koniom wytchn, a samym si posili. Jako las pocz rzedn i ukazaa si murowanka. lzak ostronie jak lis okry zajazd lasem, a nim podjecha, wyjrza na trakt i dugo zapuszcza bystreoczy w jedn i w drug stron. Przed karczm nie byo nikogo, na drodze rwnie. Wrble stadem roztatryway sianoi resztki obroku przed wrotami zajazdu: Nie wypuszczajc z rki bata wonica wszed w progi karczmy i zlustrowa jej wntrze. Wwczas dopiero podjecha, gdy si uspokoi zupenie. Kiedy podrnicy weszli do szynkowni, za lad jej, w otoczeniu antaw i beczek, ujrzeli tylko pejsatego ydka, tak dalece pogronego w medytacje, e ledwie ich dojrza. Jednak marzce jego oczy z niechci i odraz niejako zatrzymywa si poczy na figurach modych mczyzn, na ich twarzy,odzieniu... Zadali gorzaki. Przynis usunie i milczc podawa, co kazali. Spoyli po kawaku chleba z serem i misiwem z zapasw wonicy. Cedro by gniewny i oburkliwy. Na troskliwe pytania Rafaa odpowiada, e jest niezdrw. Teraz, po wypiciu kilku nowych kieliszkw wdki, zwiesi gow na rce, opar si caym ciaem na stole i drzema czy udawa, e pi. Olbromski wycign si na dugiej awie pod cian i bezmylnie lepia w powa izby. ydek powolnym, melancholijnym krokiem, nie chcc, widocznie, przeszkadza panom obecnoci swoj, wynis si zza szynkwasu. Po chwili jeszcze ciszej wrci. Konie wprowadzone pod dach, do stajni, ktra stanowia jakoby przedsionek obery, parskajc chrupay obrok. Do ju dugo trwa ten cichy wypoczynek, gdy wtem da si sysze oskot od gwatownego zatrzanicia obudwu wrtni stajennych. W tej chwili furman, blady miertelnie, rozwar drzwi do stancji i rzuci wyraz: - Jogry! Rafa zerwa si na rwne nogi i chwil sta w bezczynnoci, nie wiedzc, co przedsiwzi. lzak hukn na jak na sug: - Drzwi tarasowa! Rzucili si obadwaj do stajni i zarwno wierzeje bramy wjazdowej jak furtk boczn jli podpiera znalezionymi koami, drgami, drabin, obem, pkoszkiem wozu, co jeno byo pod rk. Na dworze sysze si da wesoy gwar, szczk bronii oskot koskich podkw po grudzie. Wnet pchnito drzwi: Rozlego si koatanie, krzyk, rozkazy. Wonica skoczy do izby i szuka yda. Karczmarz siedzia spokojnie w cieniu beczek. Oczy jego wieciy si jak kocie. - Masz bro? - Ja... bro? - Dawaj, co masz, naboje, ywo! - Skd ja mam mie naboje? Chop nie mieszkajc chwyci go za gardziel i trzasn raz, drugi, trzeci. Izraelita, skoro zapa nieco powietrza, Wskaza oczyma dyl w kcie. Podnieli t desk z trudem i wydobyli nabit fuzj orazjak zardzewia karabel. Gdy si to dziao, ju we drzwi karczemne omotano szablami i bito sposobem szturmowym. W zamarze okno hukna pi Prusaka i wybia szyby. Kb biaej pary buchn na dwr. Dua apa w rkawicy wsuna si przez wybity otwr i ujmowaa wanie ram okienn, kiedy zaczajony lzak ci zcaej siy w rkaw wyrwanym szabliskiem.Krzyk i zgiek wszcz si na dworze. W otwr wsuno si kilka na raz luf i razem w rnych kierunkach hukny supy dymu. Olbromski wetkn Krzysztofowi, ktry wci osowiay i bezczynny siedzia na swym miejscu, krcic w praw rk, szabl w drug i postawi go z boku, pod oknem. Chopu z kobylic wyrwan ze stpykaza pilnowa drzwi, a sam chwyci yda za eb i powlk go ze sob krzyczc, ebywskazywa, gdzie jest wejcie na strych. W mgnieniu oka wtargn po szczeblach drabiny na gr, stan we drzwiach wystawy, przez ktr podawano som na poddasze stajni. Uchyli owe zwieruszone drzwi i przypatrzy si. Zliczy oczyma zielonych jegrw. Byo ich siedmiu ze stray nadgranicznej. Trzech siedziao jeszcze na koniach, a czterej walili w bram i podchodzili do okna murowanki. Kiedy Rafa wyjrza, wszyscy trzej z konia.opatrywali rk kolegi. Trwao to chwil, bo oto zdjli z plecw karabiny, podsypali prochu na panewki i mieli razem hukn ponownie w wywalone okno. Zoyli si. Rafa zmierzy w kup i wypali. Razem hukny strzay i poszy w las jak oskot piorunowy. Jeden z onierzy pad na ziemi. Trzej, siedzcy jeszcze na koniach, skoczyli ku niemu. Inni rzucili si z paaszami do okna. Rafa znowu zmierzy w kup i strzeli. Nowy jk. Rzucili si mnie w otwr okienny. Tam Cedro ujrzawszy ich przed sob paln z krcicy wprost, o krok. Rafa, speniwszy swoje na grze, lecia ku niemu na pomoc. Wlk yda za pejsy, eby go nie zdradzi. Teraz we trzech przypadli do okna. lzak hukn w otwr sw kobylic i zwali dwu jegrw a na rodek drogi. Cedro niespodziewanie skoczy w to wywalone okno i poow ciaaby na zewntrz, gdy go chwyci Olbromskiz krzykiem: - Co robisz? - Puszczaj! Chc zgin, do wszystkich diabw! Szarpn si naprzd i bezuytecznie wypali w tum onierzy ostatni strza, jaki mieli. Rafa i przewodnik si wywlekli go z okna na rodek szynkowni. yd pod grob mierci nabija strzelb, gdy Rafa sta zaczajony pod oknem z paaszem w rku, a lzak rychtowa do ciosu swj taran. Na dworze zalega cisza. Kiedy chykiem wyjrzeli przez szczelin we drzwiach, zobaczyli z pociech, e jegry siadaj na ko i e wcigaj na sioda rannych czy trupw. Nim odjechali, nabili jeszcze bro iz konia dali pi strzaw w karczm, celujc w okna, we drzwi i wrota. Potem wskok pomknli w kierunku Tarnowie. Idc zarad lzaka Rafa z Cedr wymknli si z karczmy na piechot, skoro tylko konie zaoono do sanek. Brnli zrazu niegami unikajc gocica w obawie spotkania z nowym oddziaem patrolujcym. Ale drogi tu nie byy wonicy znane. Wkrtce tedy wypadli na trakt i, pilnie patrzc naprzd i poza siebie, pomknli co ko wyskoczy. Drzewa lene tylko-tylko migay im si w oczach. Chop wtuli czapk na uszy i pogwizdywa a gna. W pewnej chwili rzek wesoo: - Rychtyg my tak bitw zwojowali jak ty pod Tarnowskimi Grami. Prusakw my pobili, a teraz sami w nogi co pary w szkapach. - Dobra i taka, bracie! Bg ci zapa. Gdyby nie ty, zgniliby my w lochach abo na szubienicy krukom za er suyli. - No, no... eby mi ino ten yd nie wyda, nic by ta nie byo frymunego. - A jake wrcisz, bracie? - Wrci wrc lasami. Ino ten ydek... Oczy ma pogan psie, paskudne - uch! Trza go bdzie poprosi, eby nie szczeka... - Poprosisz go? - Ju jak ja go poprosz, to nie pinie. - A no rb ta, jak chcesz... - mrukn Rafaniechtnie. Krzysztof, podobnie jak na pocztku dnia, by wci niemy i odrtwiay. Wida wskutek wypitej w obery gorzaki drzema na saniach i kiwa si w prawo i w lewo. Przez sen cigle co mamrota i otrzsa si niespokojnie. Gdy otwiera oczy, wodzi nimi ze zdumieniem po lesie i twarz jego miaa wyraz przykrego uszczliwienia, dziecicej prawie uciechy. Nad samym ju wieczorem przypadli do Mysowic. Tam ju byo bezpiecznie, gdy w miasteczku i w majtku hrabiego Mieroszewskiego sta oddzia szaserw francuskich. Zaraz przy wjedzie ujrzeli onierzy w zielonych mundurach, w szerokich jak sto diabw bermycach, z czerwonymi nochalami i z wsem co si zowie. Krzysztof, mwicy po francusku bez porwnania lepiej od Rafaa, sta si teraz pierwsz osob. lzak, zapacony grubo i sowiciej, ni si umwi, poegnanypo bratersku, wesoo ruszy przed siebie iznik w zauku. Wdrowcy poszli do dworu,gdzie mieszka komendant placu. w komendant, pijanica, wida, i awanturnik, zrazu pocz obudwu bada sierdzicie, z niedowierzaniem, ale wkrtce zagodnia. Nie tylko e da im kart dron na Siewierz do Czstochowy, ale nawet z wasnej ochoty wyjedna stancyjk we dworze na nocleg dla ochotnikw. Przed zachodem soca wyszli obadwaj dla przyjrzenia si okolicy. Stojc na wzgrzu widzieli przed sob za .rzeczk Przemsz rozlege niziny lene, ktre przedzielaa fala wzgrz gincych w siwym oddaleniu. Soce ju gaso, a poziome jego rzuty zotem i czerwieni obleway ca t dalek, jaowcow niw. Obadwaj modziecy zadumali si patrzc w ten krajpierwszy raz widziany, ktry mieli teraz przemierzy krwawymi krokami. Guche, zagmatwane przeczucia gray w kadym z nich niby uudny gos muszli, na ktry darmo ucho nastawia... O zmierzchu zwiedzili kunice niemieckie, zaoone niedawno, i cichaczem wrcili do swej stancyjki. Nazajutrz skoro wit pucili si najt furmank w drog do Siewierza. Przybywszy do tego miasteczka, wedug zlecenia komendanta placu w Mysowicach, poczli dopytywa si o mieszkanie komendanta placu miasta Siewierza, kapitana Jarzymskiego. Nazwisko nie byo Rafaowi obce. Tajona nadzieja mwia mu,e spotka w komendancie - koleg z liceum. W lokalu tego dygnitarza dowiedzieli si, e kapitana mona widzie dopiero o jakiej godzinie poudniowej, gdy obecnie pogrony jest we nie. Radzi nieradzi poszli w miasto. Zwiedzili stary zamek biskupw krakowskich, sypicy si w gruzy... W pobliu ruin usyszeli zgiek wojskowy i wdrapawszy si na pewn wysoko spostrzegli jazd odbywajc wiczenia. Pobiegli tam co tchu. Krzysztof teraz si dopiero oywi. Bya to chorgiewpospolitego ruszenia z porucznikiem na czele, nie caa, bo tylko z pocztowych zoona. Pidziesiciu parobkw siedziao na niezych szkapach. Mieli na sobie granatowe kurtki i takie rajtuzy z czerwonymi kantami, barwy wojewdztwa krakowskiego, czapki czarnym suknem obszyte, a przy nich kitki wosiane na kilkacali wysokie. Niektrzy rajtuzy mieli szarego koloru, a kilku, miasto mundurw, byo odzianych w zgrzebne lejbiki z rkawami. Jedni byli uzbrojeni w paasze, pistolety, karabinki i adownice, a inni, ktrych w osobnym glicie musztrowano, tylko w piki drewniane, szeciookciowe, z dzidami i elecami na kocu. Nie byo to wojsko efektowne, niezgrabnie jeszcze sprawia si jego szyk na boniu, ale widzowie dreli na jego widok. Skate garcie twardo dzieryy drzewca pik i z ogniem machay szablicami najrozmaitszej miary i pochodzenia. Zbliao si poudnie. Ochotnicy przypomnieli sobie o terminie wizyty u komendanta placu i poszli ku miastu. Do dugo musieli czeka na ganku, potem wpuszczeni zostali do pierwszej stancji i tuznowu czekali blisko godzin. Nareszcie posugujcy wiarus da im zna, e pan kapitan pije ju kaw i e za chwil nadejdzie. Drzwi si wreszcie otwary i powanie wyszed w mundurze z byszczcymi bulionami a z min srog Jarzymski. Ujrzawszy przed sob tak dawno nie widzianego a tak zmienionego koleg, Rafa nie mg sowa przemwi i nie wiedzia, jakie teraz obra dla siebie stanowisko. Jarzymski, wida, to samo odczuwa, gdy nie od razu gos zabra. Jako jednak owadn sob i zbliywszy si do Krzysztofa ze zmarszczonym czoem zapyta: - Nazwisko wapana? - Cedro. - A twoje Olbromski, to wiem. Znamy si przecie e szk. Czego to wapanowie yczycie sobie ode mnie? Podali mu swoje marszruty i wyjanili z uszanowaniem, e udaj si do Czstochowydla zacignicia si do wojska. Kapitan przygadzi wsika i sucha z umiechem,patrzc niekiedy na koleg spod oka. Gdy muju wszystko wytumaczyli, chwil duma i rzek wreszcie: - Czemu to koniecznie do Czstochowy? - Tak nam poradzono. - Tak poradzono... Ha! Bo moglibycie i tutaj przecie znale miejsce. Wszyscy przecie ruszymy pod owicz. Mamy tu dosy tego, jak je Cesarz Jegomo nazywa, la pospolit. Sprawnie si to dosy szykuje. - My pragnlibymy dosta si do artylerii -wtrci Cedro. - Do artylerii, a! to co innego. Uprzedzam jednak, e takie ywic zamiary, trzeba mie pienidze. Na onierskie umundurowanie, i to najprostsze, trzeba mie 73 zote, nie liczc bielizny i rekwizytw. C dopiero oficerskie! - Przyjaciel mj jest czowiekiem zamonym - rzek Rafa. - A jeli tak, to co innego. Przepraszany, nie wiedziaem. Zaraz wapanom ka wyda karty drone. Owszem, w Czstochowie jest szeciuset naszych, ktrzy j w posesj wzili i garnizon skadaj. W gruncie rzeczy jednaktobie, Olbromski, radzibym tutaj zosta. Bybym w tym, eby mia stopie oficerski od razu i awans zapewniony. A i wapanu take. Mamy tu modziey tgiej, dostatniej - kup... Patrzcie, koledzy, na mnie! Miesic trwa ruchawka, a ja ju jestem kapitanem i komendantem placu. - Tak... To bardzo szczliwie... - Rozumie si, e szczliwie. Mam tu krewnych, moja to jest okolica, wobec czego... - Uatwiono ci... - mrukn Olbromski. - A vrai dire... - tumaczy si Jarzymski z min skupion i powan - waciwie, mj drogi, czego kto silnie pragnie, to osiga napewno, dooywszy starania. Otoczeniu mogoby si wydawa, e ja po prostu samsi mianowaem, ale tak nie jest, bo mianowa mi Mciski, rotmistrz, dowdca pospolitego ruszenia tej czci wojewdztwa krakowskiego. Czas jest gorcy, nagy. Kraj potrzebuje ludzi, a tu brak zupeny. Trzeba byo pych z serca zoy, porzuci mikkie szaty, i na sub, przyoy rki... - Co do mnie... nie wiem, jak tam Rafa... - rzek raptem Cedro cay czerwony i ze spuszczonymi oczyma - ja... postanowiem dosugiwa si stopni od najprostszego kanoniera. - A! - Nic nie umiem, wic jakebym mg by oficerem? Nawet nie mwi o wyszych stopniach... - A chyba e wapan nic nie umiesz... - odpali z miejsca Jarzymski - to co innego. Ja sdziem... Jeeli si nic nie umie, ha! w takim razie trudno rzeczywicie zaczyna od czego innego, tylko od najprostszego kanoniera. - Tak. Ja postanowiem, e bd sucha rozkazu - i basta. - Bardzo dobrze... - rzekJarzymski. Rafaa miech ogarnia, ale i zo na Krzysztofa buzowaa w nim jak ogie. Niemie uczucia wzbudzio w nim to spotkanie. Co trupiego wyazio jak spod ziemi... - To jednak musi by ogromna satysfakcja tak szybko wykierowa si na dygnitarza... - rzek patrzc Jarzymskiemu prosto w oczy. - Ja sdz. Oczywicie mwio si to figurment... Samemu! - odpar kapitan niestropiony wcale i nadymajc si jeszcze bardziej. - Kade sto koni wybiera trzech oficerw, jak za Rzeczypospolitej. Midzy oficerami kto przecie musi by starszy, kto modszy... Otrzsn si, wyprostowa po wojskowemu i patrzc na nich bestyjskimi oczyma, z dobrotliwym i wyrozumiaym umiechem cign: - Owszem, owszem, jest to bardzo zacna myl dosugiwa si wyszych stopni od prostego kanoniera. Pochwalam t myl... A nawet bd was mia w pamici, szlachetni modziecy! Potrzebujemy, ale to potrzebujemy gwatownie, ludzi z charakterem, ludzi oddanych, ktrzy by szlido szeregu nie dla kariery, nie dla piknej szlufy i brzmicego tytuu, lecz dla suby!Przecie to i ksi Jzef, niegdy wdz naczelny, stan potem do apelu jako szeregowiec... S to rzeczy znane... Bardzo to chlubnie wiadczy o szlachetnoci uczuciw waszych! Bardzo! Byo mu jednak troch nieswojo, gdy obadwaj, wyprostowani, z oczyma wlepionymi w jego oczy, milczeli. Zmieni tedy nieco ton i rzek: - auj, e w tej onierskiej kryjwce nie mam nawet czym kolegw poczstowa. Ale wiecie co... Jest tu resursa Greka, Pescarego, raczcie si tam uda na przeksk. Rafa, ty po starej znajomoci, a wapan przez sentyment dla splnego przyjaciela. Dawna przeciw woli przyja, zastarzaymnaogiem leca w duszy, ockna si w pamici Rafaa. Ile to lat zbiego od awy w Collegium, od pohulanek w Warszawie! Z prob o zgod w oczach spojrza na Cedri rzek: - A no, dobrze, owszem... O ile ty, kapitanie... - No, no, przecie nie bdziemy si tytuowali za kadym wyrazem, my, stare urwisy warszawskie... - szepn mu do ucha. - Skde si ty tu wzi u diaska? y wp i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AAPc7Acx cu+R T6;P?*Psujesz mi szyki, rujnujesz powag... - Tote jad, jad! - Przysta, mwi ci, na porucznika. Dam cipidziesiciu drabw i bdziesz ich gania po boniu. Znajd takiego, co ci odstpi swej rangi, a nawet konia i munduru, za niewielki grosz. Tak tedy... - cign gono- bdcie askawi, koledzy, i tam za przewodem mojego famulusa, a ja zaraz nadejd. Z cukierni, ledwo drzwi uchylili, buchno na nich duszne powietrze i gwar. W ciasnych stancyjkach chmur wisia dym, awszystkie miejsca byy zajte. W gbi, w ciemnej izbie, kule bilardowe szczkay, gone rozmowy i piewy towarzyszyy naok grze w domino, w warcaby i kostk.Przybyszom zrobio si nieswojo. Znaleli si wrd samych oficerw. Wszyscy mieli na sobie mundury prosto z igy, a galony wprost od szmuklerza. Kurtki mieli granatowe z wyogami w barwach wojewdzkich, rajtuzy z wypustkami i biaekolety. Czapki tego koloru z czarnym barankiem i biaymi pirami. Sami to byli porucznicy, podporucznicy, chorowie i namiestnicy, modzie zamaszysta, tga, buczuczna, zdrowa, wszystka, wida, z niedalekich okolic, gdy mwili do siebie po imieniu albo po przezwisku. Szukajc w tumie jakiego osobnego stoliczka Rafa i Krzysztof znaleli si w kcie wobec dwu modych ludzi zranionych. Jeden z nich wspiera si na kuli wieo wystruganej i mia gow przewizan bandaem, drugi trzyma rk na chustce. Obadwaj siedzieli w zapomnieniu i nic nawet nie mieli przed sob do jedzenia ani picia. Cedro wrd swoich niemiaych ukonw zapyta ich, czy nie mgby si z przyjacielem przysi do tego stolika. Ranni do niezgrabnie przystali. Wnet si zawizaa rozmowa. Byli to, jak si po prezentacji wzajemnej okazao, dwaj ssiedzi, synowieszlachty uboszej, dzierawami siedzcej na maych folwarkach w okolicy Kurzelowa,w Galicji wczesnej, za Pilic rzek. Po rozesaniu wici przez wojewod Radzimiskiego, zasignwszy jzyka, od razu siedli na ko i przybyli w miejsce wskazane. - My ludzie niebogaci - mwi starszy - konie nasze dobre, ale bez rasy. Mamy to, co kazali: ko, powiadaj, dobry, mocny -nojest; munsztuk, powiadaj, grzebielec, szczotka, dera-no jest jak si patrzy. Ale to nie oficerskie; tylko jak na onierza. My ludzie nietutejsi, obcy. Jak ycie nasze, my za Pilic nie byli. Za obszarem naszej woszczowskiej czy kurzelowskiej parafii my koligacjw nie mamy. Przybyli my tutaj, miejsca ju pozajmowane; co miejsce oficerskie, eby cho tego namiestnika, to ju szczelnie obsadzone. No, c my`? Wpisali my si do chorgwi na proste rycerstwo. Wydali my resztk grosza na mondury swoje i na pocztowych, i teraz te... czekamy, co dalej bdzie. Dziesiciu nas w chorgwi rycerstwa, a pidziesiciupocztowych. - Tocie wapanowie z Galicji tak samo jak my! - A no! My spod samego Kurzelowa. Historie my mieli z t nasz wypraw. Bo to my wyjechali niby na jarmark do Secemina gocicem szczekociskim. Dopiero z drogi buchnli my w lasy chrzstowskie i precz ju samymi lasami a pod Koniecpol. Dopiero jednego razu wyjedamy z lasu: rzeka okropna przed nami! Pilica! Czekalimy w lesie nocy i po ciemku w t rzek omot na koniach. Tak to my uli za granic. To potem wiatami, Bg wie gdzie, na Lelw, na Irzdze, na Mrzygd przerznlimy si do tego Siewierza. - Alecie, koledzy, ju, widz, w potrzebie byli! - A no, nie chwalcy si, ju my troch omotali Niemiaszkw. - Jake to byo? - A no stoimy tu ju ze dwa tygodnie w tymSiewierzu i musztrujemy si na boniu. Raptem przysza wiadomo do tych panw dowdcw (tu wskaza nieznacznie gow na haasujc kompani), e jeden batalion Prusakw zosta wykomenderowany z Wrocawia dla wzmocnienia zaogi w Kolu. Od razu zabrali nas okoo stu czowieka wraz z pocztowymi i poli my na Niemcw noc. Zabrnli my lasem a pod Tarnowskie Gry. Rzeczywicie li forsownym marszem.W ciasnym miejscu, pod samym miasteczkiem Tarnowskie Gry, skoczyli myna nich z ukrycia. Piki, szable, sztucery co kto mia - wszystko w kup - i bij, zabij! Nawet-em sam skrobn z konia piechura szabliskiem, e a nogi zadar. Ale gdzie to! Komendant ich, jak tylko zobaczy, e nas tyla ruchawki, jake ci nie zawrzanie na nich po swojemu! A to, wida, tresowanejak pudle... Od razu sformowali w szczerympolu czworobok - i ani we! Jake, hycle, nie wyrzn do nas! A nieche to wszyscy diabli! C za szelmowski bl, jak rypnie w rk! Ale i nas zo wzia. Bdziecie tu do nas jak do zajcy na stanowisku... O, pludry! Nie chwalcy si, jak skoczymy naprzd z kup rycerstwa, a choby ot i z Pawekiem, ssiadem Kuleszyskim! Jak zaczniemy upa we by! I nie my jedni. Ktomia konia tszego, a mg go spi ostrogami, rzuci si w szereg abo, czy ja wiem, by odwaniejszy czy co, to spata Niemcw do woli, no i dosta za swoje. Czternastu ich ta ley po mieszczanach, wedworach i tu w Siewierzu. Omiu na zagonach zostao. My jeszcze, dzikowa Bogu, nie najgorzej na tej aferze wyli. A kto mia konia cigego i nie czeka, to jako wyszed na cao... To mwic, powtrnie wskaza oczyma dowdcw. Tymczasem drzwi si otwary i z min marsow, tg i w miar wynios wkroczy Jarzymski. Od razu go otoczono zwartym koem. Krzyk si wzmg. Jeden zoficerw, mocno ju city, aczkolwiek nie od paasza, wychodzi z izby ssiedniej woajc: - Kapitanie komendancie, obowizkiem to jest twoim, eby si nam wystara o drugibilard - czy to nie skandal? - Bilardu nie mam - z powag odpowiedzia Jarzymski - ale za to mam rad dla tych, ktrym si chce gra, a nie maj na czym. Niech zdejm mundury, odepn pira, obszyj sobie czapki suknem zamiast baranka i zapisz si u drugiego porucznikana szeregowych. Przynajmniej nie bd mieli prawa pcha si do resursy i zabieramiejsca. - Racja! -zawoa kto z tumu. -Braknie wanie poczty do obrzdzenia koni tylu wodzw. - Tote zacznij awans od siebie i id obrzdzi mojego waacha... - odci si tamten. - Czemu nie, jeli o to chodzi, eby pokaza, jaki z ciebie hoysz, skoro ci niesta nawet na najem parobka! - Cicho, cicho, wodzowie!... - uspokaja Jarzymski. - Nie ma o co! Teraz onierze doprawdy lepiej si odznaczaj ni dowdcy. Wspomnijcie sobie tylko Wosiskiego i Czstochow. - Ba! nie zawsze si ma do czynienia z Niemcem tak tchrzliwym jak ten komendant Czstochowy. Wspomnijcie sobie tylko Tarnowskie Gry! - Cha, cha, ma racj! To prawda... - woanonaok. - Suchajcie -rzek Jarzymski, uroczycie podnoszc rk. - Mam nowe wieci. Ale naprzd... Daj no mi, Pescary, kieliszek. Chc wypi zdrowie starego Wosiskiego. - Niech yje! - hukn cay tum. - Takich nam! - Bi Niemca! - No, jak w tym wypadku, to chyba sztuk w pole wywodzi, bo co do bicia... - przekrzycza innych pierwszy mwca. - W pole wywodzi! Filozof! Bi Niemca i kwita! Na kwane jabko pludrw! - Zaraz, nie koniec jeszcze - mwi z wolnaJarzymski nalewajc sobie nowy kieliszek. -Chc wychyli ten drugi kielich za zdrowie Trembeckiego. - Niech yje! Wyj z kieszeni papier i na poy czytajc, na poy mwic z pamici, gosi: - Komunikuje mi imci pan Mciski, rotmistrz-dowdca pospolitego ruszenia w tej czci wojewdztwa krakowskiego, e oddzia stu szlachty pod spraw imci pana Trembeckiego... - Nasz oddzia! - e, mwi, hufiec, do ktrego niektrzy zwaszmociw panw mieli honor nalee w potyczce pod Tarnowskimi Grami, wzi grafa Henkla, landrata z Tarnowie, w zakad za panw Mieroszewskiego i Siemieskiego i odprowadzi go do twierdzyczstochowskiej. Midzy papierami tego landrata znaleziono odezw do lzakw, wydan przez grafa Gtza, fligel-adiutanta krlewsko-pruskiego, do czenia si z wojskiem pruskim i dostarczania koni oraz ywnoci. Ale co najwaniejsza, to to, e imci pan Trembecki zabra po drodze 118 koni przeznaczonych dla jazdy pruskiej, a co ju najmilsza dla ucha, to to, e wzi kas krlewsk. - To chwacko, to wymienicie! Niech yje Trembecki! - Ten trzeci toast - mwi z wolna Jarzymski - chc wypi prze zdrowie dwu modziecw z Galicji... - Modziecw? C za ckliwe gdakanie... - Gdzie? kto z Galicji? - Panw Cedry i Olbromskiego... Krzysztof, czerwony jak burak, wsta ze swego krzesa. Rafa poszed za jego przykadem. - Koledzy! -mwi komendant-ci modziecy przekradaj si do naszych szeregw przezWis! Ci modziecy nie auj swoich ognisk domowych, naraaj ycie - pragncdotrze do Czstochowy, aeby wstpi w szeregi artylerzystw! Ci modziecy odrzucaj moj propozycj co do kariery wnaszych szeregach i postanawiaj... suchajcie, suchajcie!... dosugiwa si stopni oficerskich od prostego kanoniera! Wnosz ich zdrowie! - Vivant! - hukna kompania. Nastaa chwila ciszy. Krzysztof podnis gow i rzek miao: - Nie dziwcie si, wapanowie, e jestemyzmieszani. Ten toast zasta nas nieprzygotowanych. Jestemy w drodze do naszego celu - oto i wszystko. Dzikuj w imieniu swoim i towarzysza za yczliwo dla nas. Wywdziczajc si chciabym i ja wnie zdrowie, a raczej... Ju tedy wolne jest od niecnego wroga z prawiekw, od pruskiego zdrajcy, nasze pomorskie wojewdztwo, malborskie i inowrocawskie, gnienieskie i poznaskie, kaliskie i sieradzkie, ziemia wieluska, rawska i czycka. Wnosz ten toast na cze naszej prastarej, macierzy Maopolski. Na cze i. zdrowie... - Patrzajcie no! Tgi chop... - Macierzy Maopolski!... - Dobrze gada! - Gb ma, jakby si pod Somnikami rodzi... - Bestia mia, mwi wam, e serce miknie... , - Z siebie, widzisz, gada, nie z wierzchu, tylko ze rodka... - Ale - cign Krzysztof - nim ten toast wychyl w imieniu Galicji... - Co za Galicji? - Nie ma Galicji! - Zbazgra si... - Jest, panowie bracia, jest jeszcze, przezBg ywy! - zawoa Krzysztof gosem twardym i nie znoszcym przecze. - Nim ten toast wnios w imieniu Galicji, musz naprzd speni poprzedni, ktry tu pito, Wosiskiego. Byo to zdrowie, wida, godne, skoro je tak zacna kompania chrempodtrzymaa! My przecie spod Austriaka, nie wiemy nawet, kogocie uczcili. - Znowu z tym Austriakiem... - Raczcie nas askawie owieci... - Ktry tam w gbie najobrotniejszy? Koczewski! ty spod Wieloma... Rozkrcaj jzyk! Wypchnito na przd namiestnika przysadkowatej statury, a tgiego co si zowie. Ten chwil si namyla musztrujc oburcz najeon szop na gowie, wreszcie da folg wrodzonej swadzie: - eby w niewielu sowach rzecz zmieci...taka bya afera. Noc z 17 akuratnie na 18listopada przyszo sto koni jazdy francuskiej pod dowdc Dechampsem do podna Jasnej Gry. Prawd mwi? - Kto ci tam wie?... Ale jed dalej! - A no! Trzeba za waszmociom wiedzie, e w murach warowni byo piset lutrw dobrze zaopatrzonych we wszystko. Francuzi za to nie mieli ani jednego dziaa. Jake tu dobywa twierdzy sam konnic? miech! - Chyba pacz? - Cicho tam, nie psuj mu porzdku, bo si zmyli i co innego opowie. - Ale od czeg dowcip? Azali nie ma ju gw na karkach midzy Sarmaty`? Stary, jeszcze z naczelnikowskich czasw kapitan strzelcw, imcipan Stanisaw Wosiski, ktry prowadzi garsteczk pospolitakw z ziemie wieloskiej, nie chwalcy si, spdza w nocy chopstwo okoliczne pod mury forteczne, kae temu posplstwu rozpali mnstwo ognisk i uwija si pejzanom koo ognia, eby si wydawao, e liczne puki piechoty oblegaj Czstochow. Dechamps znowu ze swojej strony strzelcom konnym rozda znaki i epolety grenadierskie i parti ich wysa doNiemca, eby, prawi, twierdz poddawa bez namysu a zwoki, bo w przeciwnym razie natychmiast szturm przypuszczony bdzie i wtedy zaoga co do nogi w pie wycita. Nie myl, powiada, w polu, na zimnie zbami kapa. Dobrze. Poszli, powiadaj. Niemiec, ten komendant Kune, tak si przecie spietra, e tego samego wieczora pieronem twierdz podda. Dopiero o wicie, kiedy ju wojsko bezbronne stano na stoku i bro zoyo,a Francuzi z naszymi wchodzili w bramy i obejmowali Jasn Gr, przekona si, sierota, e wyda fortec, trzydzieci dzia, magazyny i kas nieprzyjacielowi pi razy sabszemu i bez jednej armaty. Zaoga niemiecka posza w niewol do Francji. Poznacie, wapanowie, dzielnego kapitana Wosiskiego, skoro idziecie do Czstochowy, bo on tam jest teraz komendantem fortecy. Dixi. - Pijemy jego zdrowie! - rzek Krzysztof. - Skoro wznosimy toasty - zawoa nagle Olbromski - to omiel si i ja prosi wapanw, ebycie wypili za zdrowie tych,ktrzy ju proch wchali pod Tarnowskimi Grami, a osobliwie za tych, ktrzy ju rany ponieli! - Niech yj! - wykrzyknito. - W gr ich! Tgie chopy co si zowie! - A ba, jeszcze by te: spod Woszczowy! Kto z drugiej izby woa: - Zdrowia pij, a o Sieradzanach zapomnieli.Sieradzan zdrowie!... Oni pierwsi stanli jak jeden czowiek. Z kadych dwudziestu dymw, rachujc w czambu wszystkie kominy, jeden kantonista, czy tam z ochoty,czy tam przez cignienie losu. Z tego bdzieinfanteria jak mur! Kady szlachcic posesjonat daje jednego. Masz konnic. Nie chcesz i personaliter, bo stary, niedoga, albo, uczciwszy uszy, tchrz, pa walor za umundurowanie i na od miesiczny! Wnet stanie kompania strzelcw. - czycan zdrowie! - Tych, ktrzy pod owiczem rami w ramiz Frankami prali wroga na kwane jabko! - Syszelicie? Ju jednego Niemiaszka, burmistrza z Goaczy, a drugiego Differtaz Obrzycka rozstrzelali za to, e Prusakom ludzi wydali. - Za polegych. - Pod owicz! - Wszystko pospolite rycerstwo - niech yje! - Niezmordowany!... - Jan Henryk!... Wielki Napoleon! Wielki Napoleon! Napoleon! Wrzawa powstaa tak wielka, e zdawao si rozsadzi mury resursy Greka Pescarego... Rozdzia 23 NOWY ROK Stao si, e "Galicjanie" Cedro i Olbromski nie dotarli do Czstochowy i upragnionej artylerii. Krzysztof nie mia ani grosza, gdy wszystkie swoje pienidze zostawi wchacie rybackiej. Jego rwnie fundusz zaszyty w kurcie Rafaa po skrupulatnym obliczeniu nie mg pokry kosztw umundurowania artyleryjskiego obudwu. Zreszt Jarzymski wda si w t spraw i swoimi sposoby zdoa nakoni Rafaa do pozostania w Siewierzu. Na pozr wydawao si, e sami Galicjanie zepsuli sw myl zbyt dugo zatrzymujc si w drodze. Czas lecia na skrzydach, a dzie zwoki o wszystkim stanowi. Ju we dwa dni po witach owa czstka pospolitego ruszenia, ktra wiczya si w Siewierzu, wysza z "czci krakowskiej", dc na miejsce zebrania, pod owicz. Ochotnicy z koniecznoci, a nadto pod wpywem namowy caego skadu oficerskiego, przystali na pospolite rycerstwo w konnicy krakowskiej. Jarzymski sprzeda im dwa konie wierzchowe z wasnej stajni, jakoby tak niezrwnanej wartoci, e cena ich pochona wszystkie niemal dublony wygarnite ze szww Rafaowego rajtroka.Urzdzi nadto jakie zastpstwo z aski pewnego ssiada, co wola zosta w domu, a zgadza si za niewielkie wynagrodzenie zostawi tak zwane "mondury" na grzbietach dwu parobkw dostawionych do szeregu. Tym sposobem ochotnicy weszli naoprnione miejsca w regimencie przerzedzonym wskutek wyprawy pod Tarnowskie Gry. Znaczna cz tego oddziau wci jeszcze pod wodz Trembeckigo uwijaa si po lsku midzy Nys, Kolem, Gliwicami a Bytomiem. Zajady komendant tamtego oddziau urywa, gdzie mg, oddziaki pruskie, zajmowa miasta i wioski. Stamtd na Kaliszruszy w stron Torunia pod rozkazy generaa Zajczka. Maleka armia siewierska, z konnicy samejzoona, wyruszya pod wodz rotmistrza wojewdzkiego Mciskiego w szyku i sprawnoci na Czstochow, Bechatw, Brzeziny... Po drodze spotykali mae oddziay piesze i konne, cignce pod Stokowskim z ziemi wieluskiej, pod Lipskim z Sieradzkiego, pod Janem Gliszczyskim spod Kalisza. Nad wieczorem dnia 31 grudnia wkroczyli w nisk rwnin Bzury. Z dala, o dwie blisko mile, ujrzeli wiee kolegiackie owicza. i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AAPc  ]c}cm,cb;Przebywszy rzek regiment krakowski wszed do miasta, ale tam, dookoa starego ratusza, gdzie mieci si sztab gwny, panowa cisk taki, e rycerze jakniepyszni musieli wycofa si i szuka schronienia a na przedmieciu Bratkowickim. Zmarzli jedcy, skoro tylko zdoali umieci we wskazanych im stajenkach konie swe i obrzdzi je ile mona, rzucili si w objcia snu. Nazajutrz od samego witu gotowali si do wystpienia. Miejsce zebrania wyznaczono na polu marsowym wrd owickiego bonia. Ju przed godzin dziesit zaczyciga si z muzyk wojskow poszczeglne regimenty. Chlubny tytu puku pierwszego otrzymaa konnica, prowadzona przez wieo mianowanego pukownikiem Jana Dbrowskiego (syna), zorganizowana przez generaa Niemojewskiego w Gnienie i Rogonie. Nadcigny zaraz wrd okrzykw ludu siy zgromadzone przez Walentego Skrzewskiego i przez Biernackiego. Niewietna bya bro tego wojska. Pochodzia przewanie z arsenau czstochowskiego. Karabiny byy nie nabite,brakowao kul, nabojw, skaek. Za to szabel i pik bya obfito. Ale porzdek i karno w rozwiniciu szyku, pikna czerstwo i malownicza sia, bijca z postawy tej modziey, zapa budziy w widzach. Okoo godziny dziesitej ju jazda w sile szeciu tysicy ludzi, czyli bez maa trzy regimenty liczc po sze dwukompaniowych szwadronw w regimencie, utworzya zbity czworogran. Wgwnym jego ramieniu wida byo otwartynamiot z otarzem polowym. Zahucza od strony miasta krzyk ludzki. Wszyscy kawalerowie jak jeden zwrcili sitwarz w t stron. Cedro i Olbromski, stojc obok siebie w strzemionach, wytylioczy. Serca w nich stany jako i w tym caym tumie. W otoczeniu generaw i adiutantw wjecha na pole, midzy ywe mury, Jan Henryk Dbrowski. Ciko szed ko cisawypod jego olbrzymi postur. Genera wid oczyma po szyku i niezgruntowana rado byskawic strzelaa mu z oczu. W milczeniu, ciko zlaz z konia. Poszed ku namiotowi. Wwczas otworzy si w innym miejscu szereg wojskowy i weszli tamtdy dwaj oficerowie: Roman Matusewicz, adiutant-major kawalerii, i Jzef Lubieniecki, rotmistrz. Pierwszy nis na psowej poduszce paasz krla Jana Sobieskiego, przez legiony polskie zdobyty w Loretto, drugi na wezgowiu buaw hetmana Czarnieckiego. Za wodzem postpowa jego sztab wieo przez Napoleona mianowany, wic Maurycy Hauke, pukownik, niegdy wspdyrektor robt ziemnych w Mantui na San-Giorgio, obecnie pierwszy szef sztabu, za nim Tremo, podpukownik i adiutant polny, dalejPakosz, Weyssenhoff, Godebski i Cedrowski, podpukownicy-adiutanci, za nimi porucznicy-adiutanci: Jzef Hauke, Andrzej Stoss, Lettow, Jankowski, Bergonzoni, Stanisaw i Jzef Dnhofowie. Zacza si msza polowa. W milczeniu suchao jej wszystko rycerstwo. Gdy skoczyo si naboestwo, generaowie i oficerowie wysi popieszyli ku namiotowi. Nie baczc na porzdek kawaleria stana w strzemionach. Zwrci si teraz wdz twarz. Mwi: - Rycerze! Za najszczliwszy dzie ycia poczytuj ten, ktry po dwunastoletnim rozstaniu si poczy mi z wami, rodacy, ktry mi daje oglda sodkie owoce prac moich za granic podjtych ku utrzymaniu mnego ducha w Polaku. Jestem sowicie od niebios nagrodzony, kiedym was w istocie przekona, e nieponnymi ziomkw moich karmiem nadziejami. Ten rok 1807 jest pierwszym, w ktrym kady z was ycie swoje poczyna... cisn Cedro rk towarzysza z caej siyi nie puszcza a do koca mowy. Ale oto ujrzeli obadwaj, jak generaowie kolej starszestwa id przysiga. Podnoszc trzy palce prawej rki do gry, a lew rk kadc na buawie Czarnieckiego, powtarzali uroczycie sowa. Na dany znak wojsko podnioso do gry bro. Rozdzia 24 KU MORZU! Okoo trzech tygodni pospolite ruszenie zabawio w owiczu. Kotowaa si tam sprawa formacji korpusw, a nawet przewodnictwa nad caym wojskiem. Nosi,co prawda, w dniu przysigi tytu naczelnika Dbrowski, ale szeptano na wszystkie strony o naczelnictwie ksicia Jzefa Poniatowskiego, ktry zdecydowa si wreszcie na krok przystpienia do Napoleona i jego sprawy. Tymczasem wojsko zgromadzone w owiczu podzielono z gruba na regimenty piesze i konne, i z nich w myl Dbrowskiego, wodza de facto,tworzono legie. Ju poznaska sia wojskowa stanowia najlepiej zorganizowan legi pierwsz. Skaday sina ni cztery regimenty piesze, jeden puk jazdy i nieco artylerii. W tej pierwiastkowej formacji kady puk jazdy miaw sobie sze szwadronw. Szwadron tworzyy dwie kompanie. Kompania liczya 170 kawalerw. Sztab skada si z pukownika, szeciu szefw szwadronowych, jednego adiutanta-majora, kapitana i dwu adiutantw podoficerw. Na czele kompanii sta kapitan. Ten mia pod sob: porucznika, podporucznika, wachmistrza starszego, furiera, czterech wachmistrzw, omiu kapralw, dwu trbaczw, kowala i 150 jazdy. Gorzej daleko prezentoway si wojska formacji kaliskiej. W batalionach pieszych mona byo widzie nie tylko, jak chciay odezwy i instrukcje generaa wojewdzkiego, modzie od lat omnastu do dwudziestu piciu, ale rwnie i staruszkw mocno zniedoniaych. Siaki taki possessionatus wola przecie wysa na pola zdradnej Bellony najniedoniejszego ze swych poddanych ni tg si robocz. Ubranie tej piechoty byo wielobarwne, a mio. Poniewa na miy Bg wzywano w oklnikach, eby dawa kantonistom majtki krtkie do kolan w takim tylko razie, jeli im si daje buty zdugimi cholewami, a trzewiki tylko w takimrazie, jeli kantonista otrzyma majtki dugie do kostek i bardzo ciepe, wic siakitaki possessionatus zaopatrywa swego obroc w majtki przez pomyk krtkie, ale za to dawa mu nie buty, lecz trzewiki. Tym porzdkiem widziano w szeregach jakoby Tyrolczykw. Z szykiem i sprawnoci, do taktu narodowej muzyki, poyskiwali na mrozie z sarmacka - wtpliw biaoci goleni. Bro prusk zwoono furami z twierdzy wrocawskiej, ktra si bya wanie poddaa, z Czstochowy i Kola. Bya to bro zapasowa rozmaitych kalibrw. Brakowao do niej skaek i nabojw, brakowao adownic i tornistrw. W torbach parcianych, po dawidowemu, onierze nosili adunki. Mimo to wszystko wojsko piesze wystpowao do apelu trzy razy dziennie, w gotowoci jak do wymarszu. Bataliony z rana byy egzercerowane en dtail, to jest po jednymrekrucie, a po poudniu plutonami i caym batalionem. Uczono gwnie najpierwotniejszych wicze i porusze bojowych, tych jakoby skurczw i odruchw ywego ciaa: formowania kolumny dywizjami i rozwijania jej w marszu, tworzenia z szybkoci czworoboku i rozprostowania go w linie. T wszystk si piesz podzielono na bataliony. Kady batalion skada si z dziewiciu kompanii, z ktrych jedna bya grenadierska i jedna woltyerska. Kompanialiczya 140 gw. Na czele batalionu sta jego szef. Ten mia pod sob adiutanta-majora w stopniu porucznika i dwu adiutantw podoficerw. Kompani dowodzi kapitan, a mia pod sob porucznika, podporucznika, sieranta starszego, furiera, czterech sierantw, omiu kapralw, dwu doboszw i 120 piechurw. Lepiej daleko na og przedstawiaa si jazda. Stali tu w szeregu ludzie lepiej odziani, zastpcy dziedzicw i dzierawcw, wic ekonomowie, pisarze, leniczowie, strzelcy, szlachta uboga, a nawet; powiedzmy, lokaje i kuchciki. Nie wszystkie konie byy osiodane, jako e odezwy mwiy jeno o koniu i udzie, tote niektre szwadrony wiczyy si i paradoway oklep. Jeszcze te prawie w tej armii nie byo podkomendnych i wodzw.Wodzami z natury rzeczy byli ci, ktrzy ywot sterali w bojach, legionici oraz jecy pruscy narodowoci polskiej. Sam wdz naczelny nie by przez nikogo wodzemmianowany ani potwierdzony. Ten nim by, kto by naprawd, to znaczy Dbrowski. Obszlegi jeno a kanty kurtek znaczyy, skdta kto rodem. Tu barwy papuzie - wic od Kalisza, tam psowe - to z Krakowskiego. Genera Krasiski przewodniczy caej jedzie kaliskiej, sieradzkiej, wieluskiej i krakowskiej. Tak te zwano w regiment - "kalisko-sieradzko-wieluski". Genera Niernojewski mia pod sob regiment modego Dbrowskiego, najcelniejszy, strzelcw poznaskich i kawaleri pock. Surowy, may, piczastonosy genera Fiszer albo raczej "Fiszerek", komenderowa ca infanteri i wiczy j po polach tak akuratnie, e a chopom wieczki w oczach wieciy, a kolana tay jak zgonionym zajcom. Mimo wszelkie braki, mimo bied kwiczc, mimo nie zapacone lenungi albo wypacane fierkami i trojakami zamiast nalenoci waciwej i koniecznej na strawne - tgie to byo wojsko. Cay owicz zmieni si w obz wojenny. Jak to tam uroczystoci byo przestrzeganie parolu i hasa, tajemniczegomot d'ordre i mot de ralliement! Tum cywilny, ktry nie mia prawa zna hasa ni parolu, umylnie przecie chodzi na przechadzk tam wanie, gdzie stay zacignite warty i gdzie nie wolno byo przystpowa. Chodzio o to tylko, eby sysze grone a surowe pytanie szyldwacha, czy trzeba byo o to pyta, czy nie: - Kto idzie? - i odpowiada gono: - Swj, Polak! Zaraz na pocztku stycznia genera Dbrowski wyjecha do Warszawy, dokd przyby ju by wanie sam Cesarz Napoleon spod Putuska, Goymim, Czarnowa, Nasielska... Dnia 18 stycznia przyszed rozkaz wyruszenia dla wszystkich si owickich. Usyszeli, e maj i do Bydgoszczy jedni, do Torunia drudzy. Z radoci przyjy ten rozkaz regimenty. - Ponad rzek! Z Wis! Na Prusaka! Rozdzieliy si w owiczu drogi Rafaa i Krzysztofa. Cedro zosta w szeregu, na miejscu, ktre zaj w pierwszej chwili. Rafa nie chcia za nic suy w pstrej i przewanie chudopacholskiej jedzie krakowskiej. Zakrci si, pozawizywa znajomoci, stosunki, wynalaz koleestwa i zosta wreszcie wpisany do ksigi kompanicznej jazdy Dziewanowskiego,do najprzedniejszego szyku, ktry ju by chodzi w awangardzie Jana Henryka. Pocztek marszu na Bydgoszcz, wskutek tego e wojsko szo kup, Galicjanie odbywali, cho nie w jednym szeregu, lecz jeszcze razem. Kazano wojsku omin Warszaw. Z alem ten rozkaz spenili. Z dala, z dala jeno widzieli bure dymy, a jasn un po nocy. Tam ci by on wdz nadwodze, niezwyciony Napoleon... Przyszedszy do nowego mostu na Wile midzy Zakroczymiem a Utrat, widzieli z dala we mgach zimowych w po Zawilu spache ziemi pod galicyjsk granic, ktrdy w puszcze nadnarwiaskie weszy wojska Francuzw. Bya przed nimi niedociga goemu oku, ale w nim krwaw kres, jakby ostrzem noa, wyryta granicagalicyjska, od ujcia widra kierujca si na Miosn, na Zielon do Grzybowskiej Wolitu za Grochowem, eby dalej przeci rzeczk Dug, snu si przed lasami Supna i Radzymina, przez Wlk Radzymisk, eby od Wolicy raptownie wrci pod sam brzeg Buga, okry bliskielasy Zaubic i za ujciem Narwi w Bugu uton. Stojc przed szeregami uczyli swych onierzy wachmistrze, kaprale, furiery: - Suchaj! Tamte oto czarne lasy, co pod Radzyminem wida, to ju, psia ich ma, w Galicyi, a te blisze - to nasze... Suchaj! patrzaj! Ruszyli w swoj drog lewym brzegiem Wisy wielkimi marszami. Zima bya niestaa: dzie mrozu, naga odwil, wicher i deszcz, znowu przymrozek. Bota drg, dopiero co zgstniae i cite od przymrozka nocnego, ranna odwil przemieniaa w rozciecze i bagna. Infanteria w swych kamaszach, butach, nieraz krypciach, a nierzadko w obuwiu zostawiajcym na glinie lady piciu palcw i okrgej pity, brna z wysikiem i marza siarczycie. Jedca grzeje brat-ko, gdy pluta obu batem bije a wicherwiczy po udach. Piechura nie ogrzeje nic. Noclegi wypaday gdzie Bg da. Czasami wpobliu dworw lub wiosek, a nieraz w polu.Chwalio sobie wojsko, jeli kady cho pod borem, pod lasem. Jeli bya w pobliu wioska, wnet jazda zajmowaa dla zdroonych koni stodoy, szopy, stajenki i wozwki. Tam je pocztowi z miejsca rozkulbaczali, eby si za nie sedniy, a pali, czym si dao. Biada wtedy strzechom nie tylko chaup, ale i samych miejskich jurydyk! Nieraz i znaczny dworski dach piorunem zjecha na ziemi i przemieni si na kilkanacie przyziemnych budek. Wydelikacony kandydat na dyplomat, Krzysztof Cedro, nauczy si wnet ceni, jakoby skarb, zacn mazowieck sonin. Skoro tylko wyznaczono obz i dla szwadronw stanowiska, czyli poczty, wnetschodzili si po staremu z Rafaem, zwinniecinali chojary co najbardziej rozrose, wkopywali je w ziemi jeden przy drugim, eby zwart z nich cian uczyni od wiatru. Wierzchoki wizali mocno, tworzcz nich jakby kopu. By to styl "bizantyjski". W razie jeli strzechy wieniacze, a nawet o horror! - dworskie, byy w pobliu, mocili na wierzchu gazi grub strzech z koci nadartej w stylu niezupenie misternym. Na dno tego wigwamu, ktrego otwarta ciana zwrconabya zawsze w stron duego ogniska, kadli umiejtnie gazie i wachlarzowate spawy wierkowe, zrazu wielkie, pniej drobniejsze, dopki si z nich nie utworzya wysoka a pod kopu a elastyczna pierzyna. Wwczas rzucali si nani w piciu, szeciu, pewni, e bdzie unosia jak spryny i od zetknicia z botem mazowieckim na pewno uchroni. Gdysi nadto oparli jeden o drugiego plecami, aponakrywali szczelnie dekami spod siode, zapadali w sen kamienny. W przymrozki odchodzio spanie kawalerskie. Wstawali rano weseli, wrd figlw, rzewi i czerstwi, jak z edredonowej pocieli. Ale wdeszcz i wicher wyazili spod przemokej somy i spomidzy ociekych wod gazi whumorach niezbyt edredonowych. O chmurnych i ponurych witaniach ostatnich dni stycznia wyrywa ich z legowisk gniewliwy a potny oskot ziemi, guchy i tpy, gbi gruntu idcy grom. Suchali go we czci i zdumieniu. Zdawao si sennemu wojsku, e to omoce w zmarz ziemi straszliwy kij-samobij, e wali w ni z gry, z wysoka mot-samogrzmot. Szed polem-lasem w grom daleki. Niosy go wiatry i dde, niegi a nocne mgy. - Wiara, syszyta! - mruknie, bywao, starszy wachmistrz Jacek Gajko, co wiatobszed, jak dugi i szeroki - syszyta, jako to tupie! - Syszymy, panie wachmistrzu! A kto te to tak moe tupa? - E, gemajny! To i tego nie wiesz! Cesarz jegomo tupie. Zy! - Zy?! - Syszysz, jeden z drugim, jak bije nog wziemi! Raz, raz! Jeszcze! Nie tak, jak kaza, nie tak, jak trzeba, zrobiy mu, wida, marszaki... Lec tera ku niemu na chybkich koniach, a kapelusze w garciach, a ydki pod nimi dygoc, jeden przed drugim szwargoce, e nie on winien... - A gdzie te to Cesarz jegomo siedzi.tera, panie wachmistrzu? - Bg jego sam wie, gdzie on. Suchaj, skdgos idzie. Tam Cesarz siedzi. Sto armat bije. Syszysz! My tu nad rzek, nad Wis,a tam, widzisz, Zawile, tam Bug, tam Narew przez podlaskie i mazowieckie piachy cicho pyn. Gdzie to ta wlaz - Jezusie, Maryja! W puszcze, w lasy, w Putuskie, w Przasnyskie, ponad jeziora, het - precz w pnocn stron! Ju si, tam zdrajca brandeburski rozsiad na pikne, kartofli nasadzi, faj zakurzy, a ty na swoim wasnym zagonie czapk przednim trzymaj! Bo na to wyszo. - Na wieki, prawi; tu ostan i ciebie, prawi, std wygoni, a swoich Michakw na twoj ziemi sprowadz i Michakom twoj ziemioddam. A ty id, precz mi si z tela wyno! Majn to jest, prawi, faterland, moje panowanie i rozkaz. Twoja ziemia to jest teraz moja ziemia... Warszaw wzi i zabra, Czstochow wzi i zabra, pod sam Krakw si podcign, ale gdzie! Za Gr Kalwari, do Warki, ponad Wis si wszczepi! A tera, pludrze, portki zgubi, tak zmykasz! Gdzie to je twoja ziemia? Poka no j! Berlina swego nie masz, zuchelka ziemi nie masz, zodzieju cudzego dobra! W gbokie morze chyba koza magniesz ze witej ziemi. Poznae, jako to pachnie, kiedy ci z pieleszw wykurz ojcowych? - Musi by, e si Niemiec jeszcze w kup wenie... - Nie pomoe mu nikt, eby ta nie jednego,li wiee kolegiackie owicza. i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AAPQc c4c-1c=^ale dziesici zwoa, bo sam Cesarz idzie! - A dokd te tak zajdzie Cesarz jegomo?- Nie wa si o to pyta! Nie wa si! Sam jeno Bg Najwyszy t rzecz wie. Jemu jednemu po nocach kazuje, jak prawo na wiecie robi. On tylko jeden t rzecz wie na tym wiecie. A ty si nie wa pyta! Cedro sucha tych bajdw-pogwarw z twarz surow i powan. Wspomina mu si Jelitczyk-Ojrzyski z przydomkiem Mieczyk. Czy te i on syszy, czy te syszy, jak wielki Cesarz gniewnie tupie nog w mazursk ziemi?... Aczkolwiek mia pocztowego, Krzysztof sam pilnowa swego konia. Czyszczenie tylko i zadawanie obroku zostawia onierzowi, a zreszt wszystko sam peni. Uczy si suby obozowej i garnizonowej, skadu musztry, szyku i porzdkw. Ko jego nie by nadzwyczajny,ale i nie ostatni. Krzy mia elazny, boki zwize, mocny by w kolanach, kopytach i zadzie, eb trzyma prosto, a w pysku by mikki w miar. Krzysztof jeszcze od Jarzymskiego naby dek obszern, terlic,cho nie now, ale wytrzyma, wgierskimkrojem. Dek zawsze sam skada we czworo pod kulbak, wedug zasad starszego wachmistrza, o pi palcw od przedniej opatki. - A dek wytrzepa, wytrzepa nie raz i niedwa!... - mrucza stary Jacek. - Ze somy, ze siana, z igw sosnowych ochdoy do znaku, bo my nie ydy i nie na jarmark do Bechatowa cigniemy. Terlic ka ostronie, eby si za pasmo grzywy pod kulbak nie zapltao, bo gupi konia znarowi, jak mu grzyw terlic przytnie. Poprgi upi nie mocno, bo gupi poprnic koniowi sfasuje, a znowu i nie za letko, bo kiep zleci ze szkapy w samym rodku ataku, jak lanc przyjdzie za koskieb wydali abo paaszem ci z gry a od serca. Abo i ten mantelzak! Mantelzak rwno i mocno przytroczy - to ta ju pierwsza rzecz! Rwno i mocno, a jak dobrze przypity, wtedy dopiero noga w strzemi. Stopa zgita, ostrog nie jak jajko. Trzy! No... Tercze na nas wychod, czarny jucho, abo i sam, czerwony huzarze! Zaraz po przybyciu do Torunia maa armia bya rozdzielona na dwie czci. Jedna z nich posza dalej, do Bydgoszczy, a druga zostaa pod komend generaa Zajczka. Dotej drugiej gromady, ktra miaa wej w skad legii drugiej, czyli pnocnej, naleaKrzysztof Cedro. W Toruniu by ju spory zastp oficerw i onierzy polskich, sformowany w Hagenau i Lipsku z jecw pruskich wzitych w niewol pod Jen, Auerstaedt i Prenzlowem. Rafa ze swym pukiem pocign o mil od Wisy, do Bydgoszczy. Zasta tam ju nie naczelnika siy zbrojnej polskiej, lecz tylko generaa dywizji i komendanta legii pierwszej - Jana Henryka Dbrowskiego. Legia skadaa si zkompanii artyleryjskiej, czterech regimentw piechoty i jazdy pospolitego ruszenia. Mwiono wci o przeksztaceniu pukw jazdy. Trzy szwadrony miay si skada na puk. Czekano lada chwila na rozkaz w tej materii komisji rzdzcej - i ministra wojny. Zawrzao w Bydgoszczy gorczkowe, rzec mona, namitne ycie. Zwoono jeszcze bro, skry, szyto siodaiadownice. Krawcy nie mogli nastarczy, nad siodlarzami onierz sta dzie i noc. cigay si jeszcze pojedynczo oddziay najwieszego skadu. W jedzie pospolitego ruszenia fortragowano szybko iatwo onierzy na stopnie podoficerskie, anawet na subalternw, byleby "obiekt" posiada cho jakie takie uzdolnienie. Ten i w ani si obejrza, kiedy otrzyma prawo na zamwienie u szmuklerza znakw szaryoficerskiej i mia mono przyczepienia doprawego ramienia szlufy podporucznikowskiej z dwiema jedwabnymi prgami, kontrepoletu, feldcechu i kordonkw bez bulionu. wieo umundurowani porucznicy poyskiwali prgami przerobionymi granatowym jedwabiem na tamie przez ca jej dugo u szlufy, nowi majorowie z dum wznosili ramiona obcione dwiema szlufami, ktrych buliony trwog przejmoway gemajnw, a "przeciwna" tama urgaa samym kordonom u pukownikowskiego kapelusza. W tym samym czasie trafiay si midzy onierstwem przypadki dezercji. Pojmano kilku, przewanie starych, jak zmiatali w stron domow na poy bosi, obdarci, z pustymi brzuchami. Tumaczyli si, e przy adnym wojsku nigdy nie byli, e gd marli, e duszy w sobie nie czuj. Sd wojenny, zebrany natychmiast, skaza ich na dugotrwae cikie roboty w acuszkach, do twierdzy czstochowskiej.Na gwat ustanawiane kresy midzy Bydgoszcz, Toruniem a Sieradzem do poczty listowej - musiay, w braku ludzi, odstawia na miejsce przeznaczenia pierwszy transport... zbiegw. Krtko to wszystko trwao. Ju w pierwszych dniach lutego genera Dbrowski wyszed z Notecizny i pocignze swoj si w marsz, pod rozkazy zrazu Bernadotte'a ksicia Ponte Corvo, pniej generaa Lefebvra-Desnouettes, operujcego na prawym brzegu Wisy. Rozesza si w legii wie: "Na Gdask! na Koobrzeg!" W marszu, na postojach, noc na pocztach uczy starszy onierza, co jew Gdask, gdzie i na jakiej ziemi stoi Koobrzeg. Nieli z sob i rozrzucali wszdzie odezw generaa Dbrowskiego z kwatery gwnej w Nowem wydan "Do Holendrw i wszystkich rodu niemieckiego mieszkacw na ziemi Polskiej", ktrej to odezwy gwne punkty gosiy: "Holendrzy, Niemcy i jakiejkolwiek religii i rodu ludzie, zamieszkali na ziemi Polskiej, ktrzy si zachowaj w swoich domach spokojnie, adnego z nieprzyjacimi kraju nie bd mie porozumienia; zachowaj wierno dla rzdu polskiego, wypaca bd postanowione kontrybucje i podatki, dowiadcz wolnoci w wyznawaniu swojej religii, obrony swoich osb, majtkw i uwaani bd jako bracia i ziomkowie. Wy za, Polacy - gosia odezwa - ktrzy wyznajecie religi katolick, pomnijcie, e przychodnie, na waszej osiadli ziemi, przezwsplne dla kraju obowizki stali si waszymi braci; pomnijcie, e Ewangelia kae nam y po bratersku, zostawcie wolno kademu od Boga nadan wielbi gopodug swojego przekonania i nie badajc rnicy wiary bdcie obywatelstwem poczeni z mieszkacami, ktrzy przemysem i prac kraj wasz zbogacaj..." Lewe skrzydo korpusu polskiego szo pod rozkazami generaa "Amilkara" Kosiskiego, ktry grzmia teraz ponad Brd, w borach pomorskiego pojezierza, jak istotny Amilkar, cho wroga, jak na zo, nigdzie nie mg zdyba, tak przed nim chyo Niemce uciekay. Lewe skrzydo jego oddziau sigao Supska, przezwanego Stolpem, i przecinao Gdask od Koobrzega. Miasto Chojnice stanowio miejsce oparcia i punkt koncentracyjny wszystkiej siy Amilkara. Dopiero okoo dwunastego lutego genera ubieski z komendy Kosiskiego zmuszony by pod Szczecinkiem (Neu-Stettin), wrd wyyny pojezierza, atakowa nieprzyjaciela na czele rycerstwa z wojewdztwa rawskiego.Pokazay si znaczne siy Niemcw. Bya to nie tylko piechota liniowa pruska, ale nadto uzbrojeni mieszkacy miasteczek, owi "Holendrzy i Niemcy..." Siy te znacznieprzewyszay co do liczby armi Amilkara, ale jazda rawska rzucia si na tum nastawionymi lancami, niewiele sobie robicze strzelania, i skutek by pewny: dziesiciu pooono trupem, a pidziesiciuzagarnito w niewol. W tym samym czasie gwny korpus wojskageneraa Dbrowskiego nieustannie szed naprzd. Znajdowa si ju na wysokim brzegu Wisy, skd wida byo po tamtej stronie rysujce si w dwumilowej odlegoci mury Grudzidza i Kwidzyna. W przedniej stray, ktra zostawaa pod oglnym naczelnictwem generaa Niemojewskiego, szed regiment jedcw poznaskich pospolitego ruszenia pod Dziewanowskim. Tam wanie kwit Rafa Olbromski. Ju pod Nowem, na brzegu Mtawy, w regiment, dybicy zawsze na sztychu, wpad na mocny patrol czerwonych huzarw. Bya to pierwsza utarczka Rafaa. Mao z niej odnis wrae. Z dala ujrza jedcw w burki owinitych, przemokych, wskakujcych na ko w popochu. Rzuci si za innymi naprzd, dobywszy paasza, ale jeno przecwaowa w kupie ze dwa stajania pola. Prusacy odrbujc si, strzelajc z rzadka, gdy mieli, widocznie, bro zamok, cofnli si ku miastu na rozkieznanych koniach pod oson piechoty i armat. Pniej dopiero Olbromski dowiedzia si, e wzito kilkunastu jedcw - i z podziwieniem oglda pospnych, bezbronnych, milczcych chopw niemieckich, gdy ich miano odstawia w kierunku na Bydgoszcz. Podobnie pomylna gratka trafia si poznaskim kawalerom pod Opaleniem, czyliMinsterwaldem, gdzie jazda dziewanowczykw dopada i wzia w jasyr16 dragonw i omiu piechura z przedniej stray pruskiej. Tego jeszcze dnia przyszo do bitwy. Dywizja polska musiaa si w niej cofn przed nieprzyjacielem, ktry z drugiego, prawego brzegu Wisy przeszed po lodzie. Grad kul sypaa artyleria konna pruska, stojc na prawym brzegu rzeki, w mod piechot polsk. Batalion pierwszy regimentu trzeciego pod wodz Fiszera i batalion pierwszy regimentu czwartego pod pukownikiem Wasilewskim zostay napadnite bagnetem. Pomimo caej nieumiejtnoci, braku skaek i nabojw, mode wojsko zdoao broni si przez cay dzie i odpierao napa, ile mogo. Pierwszy to raz szeciu trupw, polegych na placu, nocn por zakopaa wiara w zmarz grud. Kilkudziesiciu rannych wyniesiono z szeregw. Runa ju bya midzy wojska wie o strasznej bitwie pod Prusk Iaw. Wie wychwalaa ten bj jako zwycistwo. Totenowy duch wstpi w wojsko polskie, ktreprzez zawieszenie blokady Grudzidza, przez wsteczny ruch wojsk prawego brzegu Wisy, majc odsonione i wskutek zamarznicia Wisy bezbronne prawe skrzydo, musiao byo skoncentrowa si o trzy z gr mile od Bydgoszczy, w wieciu. Po rozpoczciu okoo 15 lutego ponownego oblenia Grudzidza, przy czymdwie kompanie batalionu Fiszera przeszy pod gradem kul Wis i przyczyniy si do zdobycia twierdzy, genera Dbrowski ruszy znowu naprzd. Stan wreszcie kwater w Gniewie nad Wierzyc. Stare mury, fosy wod napenione daway tu niejak nadziej obrony. Mocne posterunki wysane zostay na trakt bydgosko-gdaskiku Tczewu i na drogi do Starogardu, ponad jezioro zwane Staw, ponad Wiejskie Jeziorodo Rakowca, do Biay, czyli Gellen, i do Krlwlasu (Knigswalde) nad rzek Jonk. 2 Gniewa do Gdaska zostawao jeszcze sze mil drogi bronionej. Wojsko spoczo i miao tu przeby czas pewien na leach. Tylko 56 rycerstwa z jazdy sieradzkiej, ktra bya przebya Wis, eby wzi udzia w bitwie pod Kwidzyniem dnia 11 lutego, gdzie marszaek Lefebvre pobi na gow generaa Roquette, nie wrcio na miejsce swoje. Niedugo jednak zostawiono Dbrowskiego w spokoju. Ju 18 lutego Prusacy z du si 3000 ludzi napadli zarwno z prawego flanku na Starogard, w rwninach midzy lasami na prawym brzegu Wierzycy, jak rwnie i na Pelplin. W Starogardzie tego wanie dnia stan korpus generaa Menarda w sile szeciu tysicy ludzi, przeznaczony do wzmocnienia generaa Dbrowskiego; w odlegoci niespena dwu mil od tego miasta sta puk Dziewanowskiego. Posyszawszy strzay Dziewanowski pchn szwadron ze swego regimentu pod wodz porucznika ojewskiego. Oddzia w szed ze wszelkimiostronociami, majc o 200 krokw przed sob kwatermistrza dowodzcego tak zwan szpic. . Dragoneria pruska wypada z lasu i obces, zwartym szykiem, rzucia si na w oddzia. Jedcy polscy, uzbrojeni w lance,nastawili si proporcami i skoczyli na nieprzyjaci z tak furi, e dwu pooyli trupem, a pitnastu wzili do niewoli. Sam puk Dziewanowskiego by w tyme czasie atakowany przez regimenty jazdy. Dzie by ohydny. Bi w oczy nieg z deszczem, wicher nis sotne chmury po samej ziemi.Z mroku, z lasw niewidzialnych w zamieci,jazda pruska wyrwaa si jak nowa chmura. Pukownik, trzymajcy swoich w pogotowiu i czuwaniu od chwili wysania ojewskiego, mg da dragonom silny odrzut, ale w regularnym starciu wieo zebrana jazda nie moga wytrzyma dugiego natarcia umiejtnie wiczonej kawalerii pruskiej. Wszczo si zamieszanie. Jedcy rbali szablami na odlew, z ramienia. onierz polski walczy przewanie lanc. Gdzie mg kup si rzuci w skok z nastawionym proporcem, tam wywraca cay hufiec; Prusak zlatywa z konia albo chwyta si ostatniej obrony kawaleryjskiej: pali z pistoletw i umyka. Cz dragonw zostaa odparta, odpdzona a pod baterie, wegnana za nie i znika w tumanach zawiei. Wszelako i z polskiej strony byy straty. Jeli tylko dragoneria moga nagle a sprawnie uderzypaaszem, pdzc z kopyta i wbijajc si midzy konie polskie, tam zapewnione miaazwycistwo. Z pistoletw i sztucerw ubito kilkanacie koni. Rafa wywija tego dnia szabliskiem co si zowie. Naciera ju dwakro i odrbywa si sprawnie. Nieszczcie jednak stao tego dnia przy nim. W mroku i wichrze, zapdziwszy si samotrze w starciu z kilk dragonw, nie spostrzeg, co si dzieje, i zosta otoczony. Ze zgroz rzuci spojrzenie na bok, w ty... Dragony na zewszd z szablami. Obok niego jeno trbacz i trzech rycerstwa! Chcia si w ostatniej minucie rzuci w luk midzy ludmi. Zdar konia. Do pistoletu! Wszystko za pno. Pierwszegotrbacza chwyci dragon za kark i wykrci mu w ty rk. Wraz jemu samemu kilku ciosami obezwadnili rami i wydarli paasz. Wreszcie i trzech towarzyszw cinito koem i odebrano imlance. Najstraszniejszy wstyd i gboka rozpacz buchny w piersi jedca. Mia jeszcze w olstrach pistolety, a dragonw byo Ledwie kilkunastu. Wzili jecw we rodek i co ko skoczy popdzili rodkiem mokrego pastwiska kierujc si w stron Starogardu. Wanie sypny krupy niene i caa ziemia utona w kurniawie. Kiedy tak rwali z kopyta i kiedy wanie z moczaru wypadli na trakt starogardzki, raptownie - ttent - krzyk: - Bij! zabij! Dragony wyrway szable i w bj! Rafa co tchu w piersi szarpn rk, wydar si, sign w mgnieniu oka po pistolet i pierwszemu kawalerowi z brzega hukn w eb, przyoywszy otwr lufy niemal do ucha. Szarpn wodze, ostrogi w bok, wykrci na miejscu i piersiami koskimi uderzy w najbliszego Niemca. Dym zasoni mu obrt sprawy. Wypad ze rodka. Za nim wrzaa utarczka. Prusacy rozpierzchli si, sycha byo szczk walkiichlustajcy plusk wody po boniu. Olbromskinie oglda si poza siebie. Gna pustkowiem, a zdao mu si, e caa kapierzcha pod jego koniem. Dopiero w przylegym lesie wstrzyma si i stan. Ko jego robi bokami. Zgrzany od ognia, trwogi ubiegu dymi si teraz kbami pary.Sam jedziec mokry by, jakby ze stawu wylaz. Serce walio mu w ebra jak dobosz w bben. Wrzawa jeszcze trwaa. Sycha byo w lasach i mgle od Starogardupiorunowe oskoty strzaw i cige echa lene, jakoby pospne jki puszcz. Po dugiej chwili nasuchiwania Rafa stwierdzi nareszcie z radoci, e gwar cichnie i znika w oddaleniu. Wtedy wolno ruszy przez las i po dugich bdzeniach dotar do jakiej wioszczyny. Tam yczliwieprzyjty od wocian, powzi wiadomo odrodze do Pelplina i trafi do swego szwadronu. Gdy przyby na miejsce, z niema radoci dowiedzia si, e jego trzej towarzysze wraz z trbaczem s ju na miejscu, odbici z niewoli przez podjazd modego pukownika Jana Dbrowskiego, i e on sam jednemu z eszelonw tego podjazdu winien jest swoje ocalenie. Po odepchniciu natarcia Prusakw od Starogardu i Pelplina przez tydzie trway mao znaczce utarczki forpocztw, osobliwie na lewym skrzydle. Przednie strae, prowadzone przez porucznikw, podporucznikw i chorych regimentowych, wyjeday maymi komendami w kraj i czyniy wywiady. Tu i owdzie, skoro tylko byo to moliwe, zabierano ze sob burmistrzw i amtmanw, eby od nich powzi wiadomo o stanie okolic i sile wojsk pruskich, rozlokowanych na drogach ku Tczewu. Po upywie tych kilku dni genera Dbrowski zdecydowa si na krok stanowczy. W dniu 23 lutego wykona atak na miasto powiatowe Tczew, o trzy mile odlege od Gdaska, a stanowice niejako klucz tej fortecy. Gwnymi punktami koncentracji si niemieckich poza murami Gdaska by wanie Tczew (Dirschau), owicza. i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AA0c _Miobd (Mihlbanz) i Skarszewy (Schneck) nad Wietcis, rzeczk zasilajcwody Wierzycy o dwie mile ku pnocy od Starogardu. Siy polskie i pomocnicze francuskie pod dowdztwem Menarda wypoczyway na leach w Gniewie, PelplinieiStarogardzie. Ostatni posterunek wzmocniywanie w cigu tych dni: regiment badeski, jeden batalion modej piechoty krakowsko-kaliskiej z legii pnocnej Zajczka oraz dwie armaty. Genera Dbrowski sta kwater w Gniewie, a przednia jego stra koczowaa na traktach bydgosko-gdaskich sigajc do Grblina na wysokoci lewego brzegu Wisy. Ta stra przednia skadaa si z regimentu jazdy poznaskiej, z czterech kompaniw strzeleckich i miaa ze sob cztery armaty.Ruch, wykonany w dniu 23 lutego, rozpocz z rozkazu gwnodowodzcego, Jana Henryka Dbrowskiego, genera Menard. Wyruszy mianowicie ze wszystk swoj si ze Starogardu na Skarszewy gocicem starogardzko-tczewskim, wypar nieprzyjaciela ze Skarszew i pewnej czci swojej dywizji kaza je zaj. Sam pocign dalej. ,Przednia jego stra pod spraw generaa Puthod, skadajca si z dwu batalionw polskich i z jazdy badeskiej, uzbrojona we cztery granatniki i jedn armat, miaa rozkaz zawrci na pnoc i zagrodzi drog siom, ktre by z Gdaska na odsiecz Tczewa pieszy mogy. Bya to pierwsza kolumna wojska atakujcego. Z Gniewa i Pelplina sza druga, to jest korpus wojska generaa Dbrowskiego pod Amilkarem. Oprcz tego jeden batalion zda do Tczewa drog prowadzc z Rajkowy na Czyykowo (Zeisgendorf). Pierwsza kolumna, czyli lewe skrzydo, jak to przewidzia Dbrowski, wnet spostrzega siy pruskie cignce z gowa (Langemu), miejscowoci o dwie mile odlegej od Gdaska, bitym traktem tczewsko-gdaskim. Wnet przednie strae francusko-polskie zetkny si z Prusakamipod Dbrow (Domerau). Genera Menard popieszy na miejsce, a za nim caa jego komenda. Zawrzaa bitwa. W tym samym niemal czasie prawe skrzydo uderzyo na szace Tczewa. Piechota niemiecka, ukryta za starymi waami, razia napadajcych ogniem plutonowym, a dwie armaty, ustawione na prost traktu w bramie pnocnej, czyli Gdaskiej, oczyszczay drog. Wnet jednak pod silnym impetem napaci strzelcw polskich obrocy waw musieli cofn si na przedmiecia. Wypado zdobywa miasto wstpnym bojem. onierze pruscy i uzbrojeni mieszkacy, zaczajeni w dymnikach, we drzwiach, sieniach, oknach, za wgami, strzelali bez przerwy. Szef sztabu, Maurycy Hauke, na czele grenadierw i woltyerw poznaskich uderzy na te domy bagnetem. Idc na kule,w gsty dym, zdobywano dom po domu, stodo po stodole. Major Sierawski z batalionem pierwszego regimentu piechoty popieszy im na pomoc. Niemcy ustpili z lichych domostw przedmiejskich, ale uchodzc zapalili te wszystkie szopy i budy,eby uniemoliwi dostp do bram. Brama zachodnia zawara si przed atakujcymi, ktrzy teraz wystawieni zostali na strzay zza murw, a sami wili si midzy zgliszczami jak w piecu . ognistym. Przy bramie Gdaskiej, gdzie Prusakami dowodzi major von Bothe, wrzaa walka tym zacitsza, e tam biy bez przerwy armaty szeciofuntowe i strzelaa piechotaliniowa. Genera Niemojewski i sam wdz naczelny wszelkich dokadali stara, eby zama wejciowe wierzeje. Z dachw, ze strzelnic, z dziur, dymnikw leciay na oblegajcych kule i ogie kartaczowy. Cztery armaty i dwa granatniki pod komend porucznika Charelot krok za krokiem zbliay si do tej bramy pnocnej. Drugi batalion regimentu piechoty, dybicy ladem tych armat, wytrzymywa z flegm i staoci wszystek ogie obrocw. Nareszcie porucznik Charelot zbliy si o tyle, e mg wrd gradu kul ustawi dwie swoje haubice naprzeciwko bramy i zacz w ni pra na wylot, raz za razem. Ale stara brama nie popuszczaa. Walka z ca zacitoci cigna si ju sze godzin. Trzydzieci trupw zasao drog prowadzc do Gdaskiej bramy, a szedziesiciu ciko ranionych wio si wrowach, pod przykopami, wrd zgliszcz. Dwunastu oficerw ciko rannych wyniesiono z placu boju. Kiedy tak ciko walczyo pod dwiema bramami wojsko polskie i kiedy cigle grozi mu niebezpieczestwo odsieczy z Gdaska, gdyby Menard zosta pobity, zdarzy si wypadek, ktry na los oblenia wpyn odrazu i decydujco. Miasto Tczew posiadao trzy bramy: Mysk, czyli Gdask na pnocy, Wodn, czyli Wilask na poudniu i Wysok na zachodzie. O istnieniu bramy Wodnej nikt z oblegajcych nie wiedzia. Z tej strony miasta; midzy ogrodami, wrd paroww stay tylko tu i owdzie na wyszych miejscach pikiety i podsuchy polskie. ywego czowieka nie byo w caej okolicy. Bka si tylko ponad Wis jaki niedorostek obdarty i pnagi. Kiedy zbliy si do podsuchu i by zapytany, co jest za jeden i czego tu azi, odpowiedzia, e jest winiarkiem, esuy u jakiego Steltnera i e ojcu jego naprzezwisko wikliski. Skary si z bekiem, e go pan zbi i wygna z domu. Ojcu, powiada, boi si pokaza na oczy, panu to samo. Nie ma ju teraz dachu nad gow. Idzie przed siebie i tyla. Poniewa by z miasta i zna je wybornie, zaczto mu zadawa pytania. Wtedy rzek: - Oj, ludzie, ludzie!... Wy tam strzelacie z przodka, a tu od Wisy miasto cakiem goe. Rozpytano go szczegowo i wtedy jasno wyoy, e brama Wodna nie ma adnej stray. Pikiety odstawiy chopca do czat, te poday go dalej, a stan przed obliczem generaa Dbrowskiego, ktry z wyniosoci pagrka pod Sztembargiem przypatrywa si kolejom bitwy i lustrowaokolic. Wysuchawszy powieci chopca genera kaza podwoi ogie na bram pnocn i zachodni. Mody ksi Sukowski, ranny ju, na czele drugiego batalionu regimentu pierwszego, i major Brucken, jako dowdca piechoty badeskiej,natarli z ca fors na bram Gdask. W tym samym czasie genera Dbrowski, wziwszy ze sob batalion majora Sierawskiego i batalion pukownika Fiszera,ruszy chykiem wedug wskaza wikliskiego. Po wertepach, doach, parowach, przesadziwszy poty ogrodw, parkany i rowy, dotar do bramy Wodnej, czyli Wilaskiej. Brama w istocie bya na poy zepsuta i bez obrony. Bataliony wyamay j, weszy do miasta, przebiegy tylne ulice i z nastawionym bagnetem rzuciy si na osupiaych Niemcw. W tej samej chwili zdruzgotane kulami wierzeje bramy Gdaskiej runy i wojsko z pnocy wdaro si do miasta: Prusacy strzelali z okien i ze drzwi. Wreszcie kiedy i bram zachodni rozwalono, zaoga w sile piciuset ludzi z dowdc poddaa si. Zabrano dziaa. Kiedy po dokonanej kapitulacji Dbrowski wjeda na gwn ulic miasta, w pobliukocioa katolickiego w. Krzya z okna kamienicy pado kilka strzaw. Jeden z tych zdradzieckich pociskw rani generaaw nog. Rozjtrzone wojsko rzucio si na ten dom i przetrzsno jego wntrze nie szczdzc nikogo. Chwytano niewolnika, zabierano bagae i bro, uprowadzano konie albo zabierano z nich uprz, cigano wozy do przewiezienia z pola rannych, chromych i osabych. Stany wreszcie wojska w miecie. Rozesza si wrd nich wie, e opanowane s Skarszewy i Miobd, a nieprzyjaciel z popiechem cofn si w mury fortecy. Wtedy jeden okrzyk rozleg si w szeregach: - Na Gdask! ku morzu! KONIEC TOMU DRUGIEGO ------Konwersja: rpg6@go2.pl ostawaa pod oglnym naczelnictwem generaa Niemojewskiego, szed regiment jedcw poznaskich pospolitego ruszenia pod Dziewanowskim. Tam wanie kwit Rafa Olbromski. Ju pod Nowem, na brzegu Mtawy, w regiment, dybicy zawsze na sztychu, wpad na mocny patrol czerwonych huzarw. Bya to pierwsza utarczka Rafaa. Mao z niej odnis wrae. Z dala ujrza jedcw w burki owinitych, przemokych, wskakujcych na ko w popochu. Rzuci si za innymi naprzd, dobywszy paasza, ale jeno przecwaowa w kupie ze dwa stajania pola. Prusacy odrbujc si, strzelajc z rzadka, gdy mieli, widocznie, bro zamok, cofnli si ku miastu na rozkieznanych koniach pod oson piechoty i armat. Pniej dopiero Olbromski dowiedzia si, e wzito kilkunastu jedcw - i z podziwieniem oglda pospnych, bezbronnych, milczcych chopw niemieckich, gdy ich miano odstawia w kierunku na Bydgoszcz. Podobnie pomylna gratka trafia si poznaskim kawalerom pod Opaleniem, czyliMinsterwaldem, gdzie jazda dziewanowczykw dopada i wzia w jasyr16 dragonw i omiu piechura z przedniej stray pruskiej. Tego jeszcze dnia przyszo do bitwy. Dywizja polska musiaa si w niej cofn przed nieprzyjacielem, ktry z drugiego, prawego brzegu Wisy przeszed po lodzie. Grad kul sypaa artyleria konna pruska, stojc na prawym brzegu rzeki, w mod piechot polsk. Batalion pierwszy regimentu trzeciego pod wodz Fiszera i batalion pierwszy regimentu czwartego pod pukownikiem Wasilewskim zostay napadnite bagnetem. Pomimo caej nieumiejtnoci, braku skaek i nabojw, mode wojsko zdoao broni si przez cay dzie i odpierao napa, ile mogo. Pierwszy to raz szeciu trupw, polegych na placu, nocn por zakopaa wiara w zmarz grud. Kilkudziesiciu rannych wyniesiono z szeregw. Runa ju bya midzy wojska wie o strasznej bitwie pod Prusk Iaw. Wie wychwalaa ten bj jako zwycistwo. Totenowy duch wstpi w wojsko polskie, ktreprzez zawieszenie blokady Grudzidza, przez wsteczny ruch wojsk prawego brzegu Wisy, majc odsonione i wskutek zamarznicia Wisy bezbronne prawe skrzydo, musiao byo skoncentrowa si o trzy z gr mile od Bydgoszczy, w wieciu. Po rozpoczciu okoo 15 lutego ponownego oblenia Grudzidza, przy czymdwie kompanie batalionu Fiszera przeszy pod gradem kul Wis i przyczyniy si do zdobycia twierdzy, genera Dbrowski ruszy znowu naprzd. Stan wreszcie kwater w Gniewie nad Wierzyc. Stare mury, fosy wod napenione daway tu niejak nadziej obrony. Mocne posterunki wysane zostay na trakt bydgosko-gdaskiku Tczewu i na drogi do Starogardu, ponad jezioro zwane Staw, ponad Wiejskie Jeziorodo Rakowca, do Biay, czyli Gellen, i do Krlwlasu (Knigswalde) nad rzek Jonk. 2 Gniewa do Gdaska zostawao jeszcze sze mil drogi bronionej. Wojsko spoczo i miao tu przeby czas pewien na leach. Tylko 56 rycerstwa z jazdy sieradzkiej, ktra bya przebya Wis, eby wzi udzia w bitwie pod Kwidzyniem dnia 11 lutego, gdzie marszaek Lefebvre pobi na gow generaa Roquette, nie wrcio na miejsce swoje. Niedugo jednak zostawiono Dbrowskiego w spokoju. Ju 18 lutego Prusacy z du si 3000 ludzi napadli zarwno z prawego flanku na Starogard, w rwninach midzy lasami na prawym brzegu Wierzycy, jak rwnie i na Pelplin. W Starogardzie tego wanie dnia stan korpus generaa Menarda w sile szeciu tysicy ludzi, przeznaczony do wzmocnienia generaa Dbrowskiego; w odlegoci niespena dwu mil od tego miasta sta puk Dziewanowskiego. Posyszawszy strzay Dziewanowski pchn szwadron ze swego regimentu pod wodz porucznika ojewskiego. Oddzia w szed ze wszelkimiostronociami, majc o 200 krokw przed sob kwatermistrza dowodzcego tak zwan szpic. . Dragoneria pruska wypada z lasu i obces, zwartym szykiem, rzucia si na w oddzia. Jedcy polscy, uzbrojeni w lance,nastawili si proporcami i skoczyli na nieprzyjaci z tak furi, e dwu pooyli trupem, a pitnastu wzili do niewoli. Sam puk Dziewanowskiego by w tyme czasie atakowany przez regimenty jazdy. Dzie by ohydny. Bi w oczy nieg z deszczem, wicher nis sotne chmury po samej ziemi.Z mroku, z lasw niewidzialnych w zamieci,jazda pruska wyrwaa si jak nowa chmura. Pukownik, trzymajcy swoich w pogotowiu i czuwaniu od chwili wysania ojewskiego, mg da dragonom silny odrzut, ale w regularnym starciu wieo zebrana jazda nie moga wytrzyma dugiego natarcia umiejtnie wiczonej kawalerii pruskiej. Wszczo si zamieszanie. Jedcy rbali szablami na odlew, z ramienia. onierz polski walczy przewanie lanc. Gdzie mg kup si rzuci w skok z nastawionym proporcem, tam wywraca cay hufiec; Prusak zlatywa z konia albo chwyta si ostatniej obrony kawaleryjskiej: pali z pistoletw i umyka. Cz dragonw zostaa odparta, odpdzona a pod baterie, wegnana za nie i znika w tumanach zawiei. Wszelako i z polskiej strony byy straty. Jeli tylko dragoneria moga nagle a sprawnie uderzypaaszem, pdzc z kopyta i wbijajc si midzy konie polskie, tam zapewnione miaazwycistwo. Z pistoletw i sztucerw ubito kilkanacie koni. Rafa wywija tego dnia szabliskiem co si zowie. Naciera ju dwakro i odrbywa si sprawnie. Nieszczcie jednak stao tego dnia przy nim. W mroku i wichrze, zapdziwszy si samotrze w starciu z kilk dragonw, nie spostrzeg, co si dzieje, i zosta otoczony. Ze zgroz rzuci spojrzenie na bok, w ty... Dragony na zewszd z szablami. Obok niego jeno trbacz i trzech rycerstwa! Chcia si w ostatniej minucie rzuci w luk midzy ludmi. Zdar konia. Do pistoletu! Wszystko za pno. Pierwszegotrbacza chwyci dragon za kark i wykrci mu w ty rk. Wraz jemu samemu kilku ciosami obezwadnili rami i wydarli paasz. Wreszcie i trzech towarzyszw cinito koem i odebrano imlance. Najstraszniejszy wstyd i gboka rozpacz buchny w piersi jedca. Mia jeszcze w olstrach pistolety, a dragonw byo Ledwie kilkunastu. Wzili jecw we rodek i co ko skoczy popdzili rodkiem mokrego pastwiska kierujc si w stron Starogardu. Wanie sypny krupy niene i caa ziemia utona w kurniawie. Kiedy tak rwali z kopyta i kiedy wanie z moczaru wypadli na trakt starogardzki, raptownie - ttent - krzyk: - Bij! zabij! Dragony wyrway szable i w bj! Rafa co tchu w piersi szarpn rk, wydar si, sign w mgnieniu oka po pistolet i pierwszemu kawalerowi z brzega hukn w eb, przyoywszy otwr lufy niemal do ucha. Szarpn wodze, ostrogi w bok, wykrci na miejscu i piersiami koskimi uderzy w najbliszego Niemca. Dym zasoni mu obrt sprawy. Wypad ze rodka. Za nim wrzaa utarczka. Prusacy rozpierzchli si, sycha byo szczk walkiichlustajcy plusk wody po boniu. Olbromskinie oglda si poza siebie. Gna pustkowiem, a zdao mu si, e caa kapierzcha pod jego koniem. Dopiero w przylegym lesie wstrzyma si i stan. Ko jego robi bokami. Zgrzany od ognia, trwogi ubiegu dymi si teraz kbami pary.Sam jedziec mokry by, jakby ze stawu wylaz. Serce walio mu w ebra jak dobosz w bben. Wrzawa jeszcze trwaa. Sycha byo w lasach i mgle od Starogardupiorunowe oskoty strzaw i cige echa lene, jakoby pospne jki puszcz. Po dugiej chwili nasuchiwania Rafa stwierdzi nareszcie z radoci, e gwar cichnie i znika w oddaleniu. Wtedy wolno ruszy przez las i po dugich bdzeniach dotar do jakiej wioszczyny. Tam yczliwieprzyjty od wocian, powzi wiadomo odrodze do Pelplina i trafi do swego szwadronu. Gdy przyby na miejsce, z niema radoci dowiedzia si, e jego trzej towarzysze wraz z trbaczem s ju na miejscu, odbici z niewoli przez podjazd modego pukownika Jana Dbrowskiego, i e on sam jednemu z eszelonw tego podjazdu winien jest swoje ocalenie. Po odepchniciu natarcia Prusakw od Starogardu i Pelplina przez tydzie trway mao znaczce utarczki forpocztw, osobliwie na lewym skrzydle. Przednie strae, prowadzone przez porucznikw, podporucznikw i chorych regimentowych, wyjeday maymi komendami w kraj i czyniy wywiady. Tu i owdzie, skoro tylko byo to moliwe, zabierano ze sob burmistrzw i amtmanw, eby od nich powzi wiadomo o stanie okolic i sile wojsk pruskich, rozlokowanych na drogach ku Tczewu. Po upywie tych kilku dni genera Dbrowski zdecydowa si na krok stanowczy. W dniu 23 lutego wykona atak na miasto powiatowe Tczew, o trzy mile odlege od Gdaska, a stanowice niejako klucz tej fortecy. Gwnymi punktami koncentracji si niemieckich poza murami Gdaska by wanie Tczew (Dirschau), owicza. i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} jD ,@jj{AAN@,jI_@