.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBAHٟHYHdAD dT,0Q 4 4:9Q 4 4:N8Q 4 4: S 4:8  0S`H`hH`/.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBA 0Uih7 RUD@ 0X@ q`PUUQ HAptbd5Q1QUUQl)`D` P@ @I Hps'6FTQE%In@p`P+5@;7g;#Oh(qF&PRQ oOwww.a$PcWЏ`^&'_ ?dP@*Q?piIp`5SQUEU`ߖ_p`_c~P?@G@FTtU4b_`dHpw6fP0;UhGsPpIwrF@TPAUE@?c@`@wGfaUP ?Ph`tp@ff1UU$b!o{׀(2?ulB_a{%aQbrf>)< ^ 5~C?B{A H7p6 `^Q5UU@IFtrdUQE@??faUR0U?@)A)(wJfZS00%1[1F!wpfU!U UU4AwwGf~_ @DwfaS#P`@A0PU@k_ ! T?2ifa$UEDQ$!?^%^?#I@hwttFbBEqA  wBd@Q@biq_TR0BC?ww??QbTUBU4$??dQC!?ۙA_swwbE3_Ai~$_~`1P0S$I`QiÆqw 6UT'@i `h`GGGf&A%`iݑhHq#FF]E$E~a Iqi!GOETHH#`P1a C@q@81b@r6F0`ffPFR??01?HB*i8btwa79*Q@ _ TPp#```0w%FS ?`0660SS R8 DqF6 Qy@`p?TPU4q? ~@  7 _0\/zz @0H??*kp3$$$$RSSC4FF%RteC4VG%RddC455%BBBBX=RJZ9gs{X=LJZ1gs{gCClC)C] 𵆰KN$kIHRR!B!GOys@-h$U`!!4, W@  7B  ?' xG 7(9"HBa8dI# h@C8!> - @'% x 7 / ' L '` h #@ Hx( GhCXC C2C J'PhR{3:3z;@* 9+ѐpGhC񵂰 )Hh.8PCpR(0 9 B %($EHh( "B"1# .1o0:0z!@4B Hh ))IBIIIBIIAG1hCHIh h`B@@#@Oi#B i1a)ۉ HaaI ` !@CpGhCCC!"R( KR(HQ1B !HpG0  #GK *KK#A#CETS0 \ ,!!1BCR0(۰pG0*A A"I2 "HpG@I" pG@NhH1iCA@@ 0a xA(h (ya` h 7B  ?'! 1@#BHМC` GC "JI# h@#[B EHpEI hO#'<pK $x#Cp"Cp8< $Qx9K!CQph !#B!`4I`4I3IMH`$] h`!!4,*L C8a!Lhi@Hhh (ڠ!I!IXH` 8@H8@$( 2`!4 ,L C I  IMGC2lCC `8` $M/`U/ HC(a/ / ` Ӯh/ѰI/IX` @/(/ H @O8CGC h`` G G Oh 0*2Rh"B"]GCK"hB"%0NGCB828!RGOFFONwith RONOFFSLOWMO5min10min30minOFFIIIIIIIIIIIIIIINormalTurboCrapProtGBAGBPNDS1P2PLink2PLink3PLink4PBlackGreyBlueNoneYellowGreyMulti1Multi2ZeldaMetroidAdvIslandAdvIsland2BaloonKidBatmanBatmanROTJBionicComCV AdvDr.MarioKirbyDK LandDMGMGBSGBCGBAGBAuto Goomba Pogoomba ' I" ;`AHx('@I XhF? @HAIx XiFhFiF" F;O @ 2 2 > GPowered by XGFLASH2.com 2005uChav2.2 on wC`C`B autofire: A autofire: 2`Controller: Display->Other Settings->Link TransferSleepRestartSave State->Load State->Manage SRAM->Exit Q" 6h:H;Ix X:hFiF 8H8Ox8:XhFiF 6L7Ix X6hFiF x4I X4hFiF 4H4h :XhFiF y0:XhFiF /H/x:XhFiF /H/hhFiF G Other Settings(`VSync: _`FPS-Meter: C`Autosleep: `EWRAM speed: 2Swap A-B: Autoload state: (Goomba detection: PaGame Boy:  " HIh XhFIiF 7HIx XhFfOKBa  @&60`.CH p ;pAH[#  >Np00Xp!000pp@;p#C3H&1H1A1HA(1%H&V f>Й(`]0 Z&v  # 06N<,$$ 4D=- Hh. 47?/ JGgCTCC brac#\T3:рpG H!I LhB 8hB <`x`Gg1W!"Cxx;Cx?;Cx?;CY02*ۀpG e") |"* wZ'?рG Write error! Memory full. Delete some games.1K1Oh#[<f'BC#fB7B+) #[B 5 (92>.'C.`h`=- 9*d'C'``` I02 `!Ip02B @I9 GCg^)2:p01ypG "S!H9 !7< 9< !7< }9 79 G00:00:00 - 00/00kKCIh h&1+AL! + + h)89B)) !`  Y'# ` B )"B" 0 1_Bѡh7  &.ѽB  i"2 D/"3 =( ("B" 0." )7 (" H` `GCgPush SELECT to deleteSave state:Load state:Erase SRAM:CKL(#[30 g``Hh`Hh2`HOx(8I Hh1.1"8NGg0CPCuCgCTC LjF ` (ќG  "! h-!h8BH ` 8@jF (H8@C #L!:#k LjF `  @"! h("! h 8@jF H8@GgCd#C% I NBh3B1` *I `GgCIh" J)0% )>hI`GgCH#h@pGlC( Hh/jF!(HhGPCTC(јG ") O#!";HhjF!v( "!6( g Saving.gPC(4! N(-h()!D("#[M0"#K!I H631!"H`!8Gg0!HKJ?"!GgA(< Hx8Hhw! ! -hB "RIH<// "Ah J00""RIH"GdCPCHx"Hh-jF! (hBE"R I HjF!8(zGdCPC  .MiF(`(G @&h%(B(!{%mH5hB#[B I") `%5<- M"!(h)h8BH(` 8@iF ( H8@CpC ROM not found.I(IjF! ("L#[0" IHhqHhHqHIx xCI x CI xICqHxHhO`/"! #[0"Gg0g8\_C(C_dCPC(!jF! (Jy`Ay J`y Jp!@ Jp!@ J#pI@@ pG8\_C(C_&O(C !I%=p70BjF! Z(L#[0"IHJhqHhHqHxqxyCq/`"! #[0"Gg0g8\_CC8O8J9j `%3L.S][D/7>W S BՉ-63CCBiсщ) щIaZ %KB$H!!с!C P CKBH!KBH!KBPh(Е`h(Аh8`HH8bH#CpG!`Q`сQ`gC @0&@  HKhB Hx( H! I CII#CpGC0vC CB0ӄFR) xp@Iу:Ӱɸ:Ұ 2 p Cp p p xpI@R`FpG CCXPpGR\TpG/Y@P@ KRB#BBRB[AB Z@P@Y@pGGGGG G(G0G8G CфF0 LC+@# @pB0`FpG xpI[*pG2x+ x1p2+pG/KRB#BBRB[ABpGFCˀ  xx[IR gFpGFRp@: C C  :ӁTR`FpGxG0`B @ @   !QR B0`BaB/F C ӰL;C+@рҰ xpI@+ R`FpG p@R`FpGxG--N< \/ Divide by zero///4 ,P$PP //38//1e "" \  /\ \$/< }Ϡ0\ }Ϡ@\  @0}ϠP\ // XTS4xVͫ0 FhnzZ~h2 0;.Yk  RT;h;h;h;;;T; T; = = =<<<<<===<<<<<<" =l=H=T; O-<04 +**)HAIB*@/@GPO|xt,`- .{H x@@44P,T(X$\ㄔGO 2 ZB^?O/pD-逡$ b(`4@ 0 PPQ0S$pD/XCP ` w9`9@9,C BB4Cx0@P`x404x40x4L-`ጠ匰Z @O PPQP$T0IE?@  L/xxxx h>P`@: ;;,'t,C2\+phà`àbàcàdàeàhàiàlàmàpàrà`sàtàu` àxàyà|à}ààà`bcdehilmprs`tu` xy|}wxFFFG8GhGGG H(??(@@(AA(B?(M3"o{3"o{3"o{3"o{UUUUUUUUUUUUUUUUUUZJZcUUUތk)ZcZJggU F%)YZJZcޢBk{URZJ!1sJ!!scR)祥{))Bu)ksJ!!scR)祥{))BތZsJ!!kkcB{))BȐPDBRRRRZZk{!BRZ{9RZ{9RZ{9Zk{!Bε!)99JZ9ﭥkZZB猥BRkRRRBZޜkf!BRUURBΌZR>sB3 wx#5 ZM`) UUUѩQH%GGM[jcBs{!%   @h*>` ; 8L 50@  ,$ /P-"P-p???????-???/@-L =@P 1 @@@0S@/0S@/                  @-BJRZbjrz "&.B1.07, T\ 0P@0/P00/$0/  R 0/޼ DP`l  0܀P:O-@PB A  ᠀堐cp@DA`PPP` \ EX P: O 0@-S"I 0  \0 Π0 S( 000 Q@@Ao 0!CexV4-$2X$QP$? @P,,0 R :Q0A 2 --N< \  Divide by zero!"!!"!"!!""!!"!""""!"!!""!!"!""""!!!!!!""""!"!!"!!!!!!!"!!""!!"!!!!!!!"""""!!"!!!!!!!!!!!!!0CFGNINTENDOxG[?xGbxGDxG\?xGZxGxG\xG xGxGxGexGxGqxGxGXTW@XTW@XTWXXTW$ %Ƞ B.瀀XTWX XTW2T12@XTW21TE112@XTWX\ကXTW0@2#D#@XTWČ~ B. B.XTW'1p2#!2XTW%Ƞ +LကXTWXE XTWe\2T12eT@XTWe\21TE112eT@XTWTXကXTW0L2#@#L@XTW$ PI@XTWhXTW$ &Ƞ B.瀀XTWh XTW2d12@XTW21dF112@XTWhlကXTW0E@2#@XTWXTW'1p2#!2XTW&Ƞ +LကXTWhF XTWfl2d12fd@XTWfl21dF112fd@XTWdhကXTW(0d@2E@XTW@HXTWxXTW$ 'Ƞ B.x XTWx XTW2t12@XTW21tG112@XTWx|ကXTWD QDR T"@ 22#1@XTW@T 2231@XTW@HXTW'1p2#!2XTW'Ƞ +xLကXTWxG XTWg|2t12gt@XTWg|21tG112gt@XTWtxကXTWD$ 2@XTW@HXTW|XTW$ 'Ƞ B.xG XTW||倀XTW'Ƞ + 212  B.XTW'Ƞ + 21@112  B.XTW'Ƞ B.XTW12@XTW@HXTW|'1p2#!2XTW'Ƞ +xGLကXTW|@|倀XTW2D12@XTW21DD112@XTWLကXTW22#@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTW'Ƞ +X\ကXTWXP@XTWT%T@XTWT&T\@XTWTP@XTWT'T\@XTWTP@XTW'Ƞ +TXကXTWT$T@XTWh`@XTWhd@XTWhd@XTWh`@XTWhd@XTW'Ƞ +hlကXTWh`@XTWd%dl@XTWd`@XTWd&d@XTWd'dl@XTWd`@XTW'Ƞ +dhကXTWd$d@XTWxp@XTWxt@XTWxp@XTWxt@XTWxt@XTW'Ƞ +x|ကXTWxp@XTWt%t|@XTWtp@XTWt&t|@XTWtp@XTWt't@XTW'Ƞ +txကXTWt$t@XTW% 'Ƞ B.瀀XTW%'Ƞ B.瀀XTW& 'Ƞ B.瀀XTW&'Ƞ B.瀀XTW' 'Ƞ B.瀀XTW'Ƞ  B.瀀XTW PI@XTW@H$ 'Ƞ B.瀀XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTW'Ƞ +LကXTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW'Ƞ +$L02!2XTW$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW'Ƞ + (!$@02!2XTW(!$@02!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW'Ƞ +$LT02 2#!2XTW$@T02 2#!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW'Ƞ + 2##?$@2# 2#D1!2XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW'Ƞ +2L1XTW2@1@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW'Ƞ +0L41XTW@1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW'Ƞ +0L1XTW0@1@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW'Ƞ +$ T02 2#!2XTW$T02 2#!2@XTWg XTW|Ě -,XȌ,Ȍ|ĊTXXTW XTW -XTWa XTW%|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$L02!2XTWI|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWXTW@H|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -XTWXTWXTW I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Qf  -XTW (!$@02!2XTWI XTW|Ě -,hȌ,Ȍ|ĊdhXTWJ XTW XTW&|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$LT02 2#!2XTWIOhXTWXTW}XTW 2##?$@2# 2#D1!2XTWI& $ XTW|Ě -,xȌ,Ȍ|ĊtxXTW%( $ v뀀XTW'|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW2L1XTWI |(!|02 "2XTW' -@XTWČ$  B.XTW0L41XTWI( LXTW|Ě -,Ȍ,HȌ|ĊL0P ;XTW%( oLကXTW@XTW  $|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q8 XTW0L1@XTWI0s|(!x02 "2XTW|t倀XTWČ +LXTW|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -H@H$ T02 2#!2XTWI80O- ģij,F.  !#RO/#>5:5`   h/<<3   4# R $# ,/  /"P" R" B4 4@ FxGQEĊQEĊ x ĊG @ĊQEOĊ$ P P@ $ @: $  vR $ $@ H  P  X ` @ I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWPFPFh>P01// \J" 3--:--. .:::::::.TA`AlAxAA:AAAAAAAAA:B B,B8BDBPB\B:::::::::BBBBBBBBBBBBBBBB@56d6677:477778::::::::::-::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: \(UWQL \UWQLRead from OAM. Wrote to OAM. \J2--:----:::::::-<@H@T@`@l@:x@@@@@@@@@:A AA$A0A  ˌ  ˌLT!L t >  ˌ  +xxxxSNtuuh>Ix^Z!`@@&9_9_9_9_`?DDDD@ D H L P T X T X  PO4OdO::::(;|;;;-<;:: v  (;=L<$<!Q@-U@ nO4rOP$ P$ P$ P$ P$ (;<<: 9: =0=:+ P CSv(;\=;;?(;=<:(;=::C9@-0<<<<8$@DA$HLI -$@DHL$T?99 0Px h8Tx0`|  P 8Lt@`4PhH 4 ` |       8 P l        4 P |        @ X t       $ @ X t       <X p0\(<Pdx @l4p$`(\$THH0Lh ,Hh(Dd0d<l (ldlBDTl$ X h P$     !(!d!!!!!0"X"""""#<#T#### $ $$$$:::::::(::::8 ;;D+bkGG@@>BEoE>B>RG>Uff s nٙgcnܙ3>CLAS POTOP1 003ADCopyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. >P Q1b͛ >a>&> > ͜:\ BS ( O>ͧ ͮ Ϳ ͮ G ͮ Q|r>>xE>@A>>@ v(́ Vw cog_ 9W -O G  < >O < >Oͳ S  (((# ("(*( */͘^# = >O| < >O|!>w# !6# 6#6# ! 6#6# 6# B͜ w  O> O͜Oͮ < 8>   G3 8  3 8 #@w    (=> O> >O͜Oͮ 0< O  ͟ w  ͮ y  {   G3  3  O w  ͮ y  > > >>!>A!@}|!* a* OG> > >>>!>A!@}|- = 3  -(>(>ʘ 3  u,#> >(og #F+Nx<(,x ͷ ͮ Q>$(>ͯ ͮ Q> (!В@(=3 y !В@y( 3 y >G ͮ Q O> |y (((( ($((!p(! !!!!~"  ! (q! (j!H (c!p (\! (U! (N! (G! (@! (9!: (2!b (+! &! !! ! !a* Przewi Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlttern: Zeil Seit Kapt AlleDfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Lnea Pgina Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Lnia Plana Cap. Tot www.rg.w.pl G<8-(>> 7 > O O ( u> 7 => G!x(~# * !6# x y!(#!@(!(!(!@y(=]T! P* P* P* P* > >A! y( >"" " N"O">A> >A! y( *GN 6*GO . * >!A 3  > >A!   # A! @6# x !~#(  o&MD)))  0( 8 V#F#' y z_k&)}o ! {(8=xw#wyw#wˇ@@>@>GHI!`>" " !` y(=> W>'('('(y !`Q'('('((,>O!`>" x >" x `>" x >Ow#<  6# !>"< ! "< !@6# ! 6# !>("< !  "< ́> /7G>/Gx>0(>>$ x >$@(D ɇƀhiA * >hiA * >h@iA * ɇƀjkA * >jk@A * ==|================<=MBFONTMonospaced @@@@@@@``@ @ @@@`@@ @@@@@ @ @@@@@ @`@ @@@ࠠ@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ ࠠࠠ@@ࠠࠠ ࠠ @@@@@@@@@@@@ @@@`@@@@@`@@@ ` `@@  ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠࠠࠠࠠ  @`@@@ @@  @ @@@@ @@@@@@@@@ @@`@`@ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ @@`@@@@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@@@@@@@@ࠠࠠ0@@@@@@   @@  @ @@@@ @@@`@@@@@@ @ @@@@ @@@ @` @ @@ @@`@@@ @ @ @@@ @@@@@@@@ࠠ @ࠠ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠࠠ@ࠠࠠ@ @@ @@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@  @ࠠ@ @ࠠ@Pࠠ@@@ @@ @  MBFONTVariable pitch PPPPP x(  @ࠠ@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ بȨࠠࠠࠠ ࠠ @@@@@@@P@@@@ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ࠠ@@ࠠࠠ` ࠀ @P@  @ @@@@ @@ @@P```ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @P@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ@@HHP\T@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@pPpࠠࠠ xx $HH$ xx@ @@@@ @@@`@@@@PPPPP@ H$H(8 8 ( @ @@ࠠ @ࠠ@Pࠠ@ࠠ@@ @  @@@ @@@@@@@@@pHHHHpȨ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠPpp@Ȉ@ @@ @@@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@p` @ࠠ@ࠠ @ࠠ@ࠠPࠠࠠ@@@@ @@ @ ࠠ P5ccch-h U9&Q?* "POTOP" TOM I HENRYK SIENKIEWICZ Wstp By na mudzi rd mony Billewiczw, od Mendoga si wywodzcy, wielce skoligaconyi w caym Rosieskiem nad wszystkie inne szanowany. Do urzdw wielkich nigdy Billewiczowie nie doszli, co najwicej powiatowe piastujc, ale na polu Marsa niepoyte krajowi oddali usugi, za ktre rnymi czasami hojnie bywali nagradzani. Gniazdo ich rodzinne, istniejce do dzi, zwao si take Billewicze, ale prcz nich posiadali wiele innych majtnoci i w okolicyRosie, i dalej ku Krakinowu, wedle Laudy, Szoi, Niewiay - a hen, jeszcze za Poniewieem. Potem rozpadli si na kilka domw, ktrych czonkowie potracili si z oczu. Zjedali si wszyscy wwczas tylko,gdy w Rosieniach, na rwninie zwanej Stany, odbywa si popis pospolitego ruszenia mudzkiego. Czciowo spotykali si take pod chorgwiami litewskiego komputu i na sejmikach, a e byli zamoni, wpywowi, wic liczy si z nimi musieli sami nawet wszechpotni na Litwie i mudzi Radziwiowie. Za panowania Jana Kazimierza patriarch wszystkich Billewiczw by Herakliusz Billewicz, pukownik lekkiego znaku, podkomorzy upicki. Ten nie mieszka w gniedzie rodzinnym, ktre dziery pod owe czasy Tomasz, miecznik rosieski; zado Herakliusza naleay Wodokty, Lubicz i Mitruny, lece w pobliu Laudy, naok, jakoby morzem, ziemiami drobnej szlachty oblane. Prcz Billewiczw bowiem kilka byo tylko wikszych domw w okolicy, jako Soohuby, Montwiowie, Schyllingowie, Koryznowie, Siciscy (cho i drobnej braci tyche nazwisk nie brako) zreszt cae porzecze Laudy usiane byo gsto tak zwanymi "okolicami" albo mwic zwyczajnie: zaciankami zamieszkaymi przez sawn i gon w dziejach mudzi szlacht laudask. W innych okolicach kraju rody bray nazw od zaciankw albo zacianki od rodw, jako bywao na Podlasiu; tam za, wzdu laudaskiego porzecza, byo inaczej. Tam mieszkali w Morezach Stakjanowie, ktrychswego czasu Batory osadzi za mstwo okazane pod Pskowem. W Womontowiczach na dobrej glebie roili si Butrymowie, najdusze chopy z caej Laudy, synni z maomwnoci i cikiej rki, ktrzy czasusejmikw, zajazdw lub wojen murem w milczeniu i zwykli. Ziemie w DroejkanachiMozgach uprawiali liczni Domaszewiczowie, synni myliwi; ci puszcz Zielonk a do Wikomierza tropem niedwiedzim chadzali. Gasztowtowie siedzieli w Pacunelach; panny ich syny piknoci, tak i w kocu wszystkie gadkie dziewczta w okoliey Krakinowa, Poniewiea i Upity pacunelkami nazywano. Souhubowie Mali byli bogaci w konie i bydo wyborne, na lenych pastwiskach hodowane; za Gociewicze w Goszczunach smo w lasach pdzili, od ktrego zajcia zwano ich Gociewiczami Czarnymi albo Dymnymi. Byo i wicej zaciankw, byo i wicej rodw. Wielu z nich nazwy istniej jeszcze,ale po wikszej czci i zacianki nie le tak, jak leay, i ludzie innymi w nich imionami si woaj. Przyszy wojny, nieszczcia, poary, odbudowywano si niezawsze na dawnych pogorzeliskach, sowem: zmienio si wiele. Ale czasu swego kwitna jeszcze stara Lauda w pierwotnym bycie i szlachta laudaska do najwikszej dosza wzitoci, gdy przed niewiel laty, czynic pod ojowem przeciwzbuntowanemu kozactwu, wielk si saw pod wodz Janusza Radziwia okrya. Suyli za wszyscy laudascy w chorgwi starego Herakliusza Billewicza; wic bogatsijako towarzysze na dwa konie, ubosi na jednego, najubosi w pocztowych. W ogle szlachta to bya wojenna i w zawodzie rycerskim szczeglnie rozmiowana. Natomiast na tych sprawach, ktre zwykmateri sejmikw stanowiy, mniej si znali. Wiedzieli, e krl jest w Warszawie, Radziwi i pan Hlebowicz, starosta, na mudzi, a pan Billewicz w Wodoktach na Laudzie. To im wystarczao, i gosowali tak, jak ich pan Billewicz nauczy, w przekonaniu, e on tego chce, czego i pan Hlebowicz, ten znw z Radziwiem idzie w ordynku, Radziwi jest rk krlewsk na Litwie i mudzi, krl za maonkiem Rzeczypospolitej i ojcem rzeszy szlacheckiej. Pan Billewicz by zreszt wicej przyjacielem ni klientem potnych oligarchw na Birach - i to wielce cenionym, bo na kade zawoanie mia tysic gosw i tysic szabel laudaskich, aszabel w rkach Stakjanw, Butrymw, Domaszewiczw lub Gasztowtw nie lekceway jeszcze wtym czasie nikt w wiecie. Pniej dopiero zmienio si wszystko, wanie wwczas, gdy pana Herakliusza Billewicza nie stao. Nie stao za tego ojca i dobrodzieja szlachty laudaskiej w roku 1654. Rozpaliasi wwczas wzdu caej wschodniej ciany Rzeczypospoitej straszna wojna. Pan Billewicz ju na ni nie poszed, bo nie pozwoli mu na to wiek i guchota, ale laudascy poszli. Ow, gdy przysza wie, e Radziwi pobity zosta pod Szkowem, a laudaska chorgiew w ataku na najemn piechot francusk prawie w pie wycita - stary pukownik, raony apopleksj, dusz odda. Wie t przywiz niejaki pan Micha Woodyjowski, mody, ale bardzo wsawiony onierz, ktren w zastpstwie pana Herakliusza laudaskim z ramienia Radziwia przewodzi. Resztki ich przybyy take do zagrd ojczystych, znkane, pognbione, zgodzone i ladem caego wojska na hetmana wielkiego narzekajce, e ufny w groz swego imienia, w urok zwycizcy, z ma si na dziesikro liczniejsz potg si rzuci, aprzez to pogry wojsko, kraj cay. Lecz wrd oglnych narzeka ani jeden gos nie podnis si przeciw modemu pukownikowi, panu Jerzemu Michaowi Woodyjowskiemu. Owszem, ci, co uszli z pogromu, wysawiali go pod niebiosa, cuda opowiadajc o jego dowiadczeniu wojskowym i czynach. I jedyn to byo pociech dla laudaskich niedobitkw wspomina o przewagach, ktrych pod przewodem pana Woodyjowskiego dokonali:jako w ataku przebili si, niby przez dym, przez pierwsze kupy poledniejszego onierza; jak potem na francuskich najemnikw wpadszy cay regiment najprzedniejszy w puch na szablach roznieli, przy czym pan Woodyjowski wasn rk ci tego regimentu oberszta; jako na koniec, otoczeni i w cztery ognie wzici, salwowali si po desperacku z zamtu, gstym trupem padajc i nieprzyjaciela amic. Suchali z alem, ale i dum owych opowiada ci z laudaskich, ktrzy wojskowo w kompucie litewskim nie suc,obowizani byli tylko w pospolitym ruszeniu stawa. Spodziewano si te powszechnie, e pospolite ruszenie, ostateczna kraju obrona, wkrtce zostanie zwoane. Bya ju z gry umowa, e w takim razie pan Waodyjowski zostanie obrany laudaskim rotmistrzem, bo cho si do miejscowego obywatelstwa nie liczy, nie byo ode midzy miejscowym obywatelstwem sawniejszego. Niedobitkowie mwili jeszcze o nim, e samego hetmana z toni wyrwa. Tote caa Lauda na rku go prawie nosia, a okolica wydzieraa okolicy.Kcili si zwaszcza Butrymi, Domaszewicze i Gasztowtowie, u ktrych ma zosta najduej gocin. On za tak sobie ow bitn szlacht upodoba, e gdy okruchy wojsk radziwowskich cigny do Bir, by tam jako tako po klsce przyjdo sprawy - on z innymi nie odszed, ale jedc z zacianku do zacianku, w Pacunelach u Gasztowtw wreszcie sta rezydencj zaoy, u pana Pakosza Gasztowta, kt ry nad wszystkimi w Pacunelach mia zwierzchno.Co prawda, nie mgby by pan Woodyjowski adn miar do Bir jecha, gdy zachorowa obonie: naprzd przyszy na ze gorczki, potem od kontuzji, ktr by pod Cybichowem jeszcze otrzyma, odjo mu praw rk. Trzy panny Pakoszwny, synne z urody pacunelki, wziy go w czu opiek i poprzysigy tak sawnego kawalera do pierwotnego zdrowia doprowadzi, szlachta za, kto yw by, zaja si pogrzebem dawnego swego wodza, pana Herakliusza Billewicza. Po pogrzebie otwarto testament nieboszczyka, z ktrego pokazao si, i stary pukownik dziedziczk caej fortuny,z wyjtkiem wsi Lubicza, uczyni wnuczk sw Aleksandr Billewiczwn, owczank upick, opiek za nad ni, dopki by za m nie posza, powierzy caej szlachcie laudaskiej. "...Ktrzy, jako mnie yczliwymi byli (gositestament) i mioci za mio pacili, nieche i sierocie tak bd, a w tych czasiech zepsucia i przewrotnoci, gdy przed swawol i zoci ludzk nikt bezpieczen ani pren bojani by nie moe - niechaj sieroty przez pami moj od przygody strzeg. Baczy take maj, aby fortuny w bezpiecznoci zaywaa z wyjtkiem wsi Lubicza, ktr panu Kmicicowi, modemu choremu orszaskiemu, dawam, darowuj i zapisuj, aby w tym przeszkodyjakiej nie mia. Kto by za si tej przychylnoci mojej dla W-nego Andrzeja Kmicica dziwowa albo w tym krzywd wnuczki mojej urodzonej Aleksandry upatrywa, wiedzie ma i powinien, iem odojca urodzonego Jdrzeja Kmicica jeszcze zmodych lat, a do dnia mierci, przyjani izgoa braterskiego afektu doznawa. Z ktrym wojny odprawowaem i ycie mi po wielekro ratowa, a gdy zo i invidia panw Siciskich wydrze mi fortun chciay - i do niej mi dopomg. Tedy ja, Herakliusz Billewicz, podkomorzy upicki, a razem grzesznik niegodny, przed srogim sdem boym dzi stojcy, przed czterema laty (yw jeszcze i nogami po nizinie ziemskiej chodzc) do pana Kmicica ojca, miecznika orszaskiego, si udaem, aby wdziczno i przyja stateczn lubowa.Tame za wspln zgod postanowilimy obyczajem dawnym szlacheckim i chrzecija skim, e dzieci nasze, a mianowicie syn jego Andrzej z wnuczk moj Aleksandr, owczank, stado uczyni maj, aby z nich potomstwo na chwa bo i poytek Rzeczypospolitej wyroso. Czego sobie najmocniej ycz i wnuczk moj Aleksandr do posuszestwa tu wypisanej woli obowizuj, chybaby pan chory orszaski (czego Bg nie daj) szpetnymi uczynkami saw sw splami i bezecnym by ogoszony. A jeliby substancj sw rodzinn utraci, co przy tamtej cianie wedle Orszy acnie zdarzy si moe, tedy go ma pod bogosawiestwem za ma mie, choby te i od Lubicza odpad, nic na to nie zwaa. Wszelako, jeliby za szczegln ask Boga wnuczka moja chciaa na chwa Jego paniestwo swe ofiarowa i zakonny habit przywdzia, tedy woln ojej to uczyni, albowiem chwaa boa przed ludzk i powinna..." W taki to sposb rozporzdzi fortun i wnuczk pan Herakliusz Billewicz, czemu nikt si bardzo nie dziwi. Panna Aleksandraz dawna wiedziaa, co j czeka, i szlachta z dawna o przyjani midzy Billewiczem a Kmicicami syszaa - zreszt umysy w czasach klski czym innym byy zajte, take wkrtce i mwi o testamencie przestano. Mwiono tylko o Kmicicach nieustannie we dworze w Wodoktach, a raczej o panu Andrzeju, bo stary miecznik nie y ju take. Modszy pod Szkowem z wasn chorgiewk i orszaskimi wolentarzami stawa. Pniej znikn z oczu, ale nie przypuszczano, eby zgin, gdy mier tak znacznego kawalera pewnie by nie usza niepostrzeenie. Familianci to bowiembyli w Orszaskiem Kmicice i panowie znacznych fortun, ale tamte strony pomie wojny zniszczy. Powiaty i ziemie cae zmieniay si w guche pola, kruszyysi fortuny, ginli ludzie. Po zamaniu Radziwia nikt ju silniejszego oporu nie dawa. Gosiewski, hetman polny, si nie mia; koronni hetmanowie wraz z wojskamina Ukrainie ostatkiem wojsk walczyli i wspomc go nie mogli, rwnie jak i Rzeczpospolita, przez wojny kozackie wyczerpana. Fala zalewaa kraj coraz dalej, gdzieniegdzie tylko o warowne mury si odbijajc, ale i mury paday jedne za drugimi, jak upad Smolesk. Wojewdztwo smoleskie, w ktrym leay fortuny Kmicicw, uwaano za stracone. W powsze chnym zamieszaniu, w powszechnej trwodze rozproszyli si ludzie jak licie wichrem rozegnane i nikt nie wiedzia, co si z modym chorym orszaskim stao. Ale e do starostwa mudzkiego wojna jeszcze nie dosza; ochona z wolna szlachta laudaska po klsce szkowskiej. "Okolice" poczy si zjeda i naradza tak o rzeczy publicznej, jak o sprawach prywatnych. Butrymowie, najskorsi do boju,przebkiwali, e trzeba bdzie na congressus pospolitego ruszenia do Rosie jecha, a potem do Gosiewskiego, by pomci szkowsk przegran; Domaszewicze Myliwi poczli si zapuszcza lasami, Puszcz Rogowsk, a pod zastpy nieprzyjacielskie, wieci z powrotem przywoc; Gociewicze Dymni wdymach miso na przysz wypraw wdzili. W sprawach prywatnych postanowiono bywaych i dowiadczonych ludzi na odszukanie pana Andrzeja Kmicica posa. Skadali owe rady starsi laudascy pod przewodem Pakosza Gasztowta i Kasjana Butryma, dwch patriarchw okolicznych - wszystka za szlachta, ktrej ufno, jakw niej pooy zmary pan Billewicz, wielcepochlebia, poprzysiga sobie wiernie staprzy literze testamentu i pann Aleksandr prawie rodzicielsk opiek otoczy. Tote gdy czasu wojny, nawet w stronach, do ktrych wojna nie dosza, zryway si niesnaski i zawichrzenia, na brzegach Laudywszystko pozostao spokojnie. adnych dyferencji nie podniesiono, nie byo adnego worywania si w granice majtnoci modej dziedziczki; nie poprzesypywano kopcw, nie wycito cechowanych sosen na rubieach lasw, niezajechano pastwisk. Owszem, wspomagano zasobn sam przez si dziedziczk, czym ktra "okolica" moga. Wic Stakjanowie nadrzeczni dosyali ryby solonej, z Womontowicz od mrukliwych Butrymw przychodziy zboa, siano od Gasztowtw, zwierzyna od Domaszewiczw Myliwych, smoa i dziegie od Gociewiczw Dymnych. O pannie Aleksandrze nikt ina czej w zaciankach niemwi, jak "nasza panna", a pikne pacunelki wyglday pana Kmicica bogdaj tak samo niecierpliwie jak i ona. Tymczasem przyszy wici zwoujce szlacht - wic poczto rusza si na Laudzie. Kto z pacholcia wyrs na ma, kogo nie pochyli wiek, ten na ko siada musia. Jan Kazimierz przyby do Grodna i tam miejsce jeneralnego zbioru naznaczy. Tam te cignito. Ruszyli w milczeniu pierwsi Butrymowie, za nimi inni, a Gasztowtowie na ostatku, jak zawsze czynili, bo im od pacunelek al byo odjeda. Szlachta z innych stron kraju w maej tylko stawia si liczbie i kraj pozosta bez obrony, ale Lauda pobona stana w caoci. Pan Woodyjowski nie ruszy, bo nie mg jeszcze rk wada, wic wanie jakoby wojski midzy pacunelkami pozosta. Opustoszay "okolice" i jeno starcy z biaogowami zasiadali wieczorem przy ogniskach. Cicho byow Poniewieu i Upicie -czekano wszdy na nowiny. Panna Aleksandra rwnie zamkna si w Wodoktach, nikogo prcz sug i swych opiekunw laudaskich nie widujc. Rozdzia 1 Przyszed nowy rok 1655. Stycze by mrony, ale suchy; zima tga przykrya mud wit grubym na okie, biaym kouchem; lasy giy si i amay pod obfit okici, nieg olniewa oczy w dzie przy socu, a noc przy ksiycu migotay jakoby iskry niknce po staej od mrozu powierzchni; zwierz zblia si do mieszka ludzkich, a ubogie szare ptactwo stukao dziobami do szyb szedzi i nienymi kwiatami okrytych. Pewnego wieczora siedziaa panna Aleksandra w izbie czeladnej wraz z dziewcztami dworskimi. Dawny to by zwyczaj Billewiczw, e gdy goci nie byo,to z czeladzi spdzali wieczory piewajc pieni pobone i przykadem swym prostactwo budujc. Tak te czynia i pannaAleksandra, a to tym acniej, e midzy jejdziewkami dworskimi same byy prawie szlachcianki, sieroty bardzo ubogie. Te robot wszelk, choby najgrubsz, speniay i przy paniach suebnymi byy, a w zamian za to wiczyy si w obyczajnoci, lepszego doznajc od prostych dziewek traktowania. Byy jednak midzy nimi i chopki, mow gwnie si rnice, bo wiele z nich po polsku nie umiao. Panna Aleksandra wraz z krewn sw pannKulwiecwn siedziay w porodku, a dziewczta po bokach na awach; wszystkiekdziel przdy. Na potnym kominie ze zwieszonym okapem paliy si kody sosnowe i karpy, to przygasajc, to znw strzelajc jasnym, wielkim pomieniem lub skrami, w miar jak stojcy wedle komina 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  iC }x}`XjPlc c  c l*l c 74wyrostek przyrzuca drobniejszych brzeniakw i uczywa. Gdy pomie strzeli janiej, wida byo ciemne drewniane ciany ogromnej izby z nadzwyczaj niskim, belkowanym sufitem. U belek wisiay na niciach rnokolorowe gwiazdki uczynione z opatkw, krcce siw cieple, a zza belek wyglday motki lnu, zwieszajce si na obie strony, jakby tureckie zdobyczne buczuki. Cay niemal puap by nimi zaoony. Po cianach ciemnych byszczay jakoby gwiazdy statki cynowe, wiksze i mniejsze, stojce lub poopierane na dugich pkach dbowych. W gbi, przy drzwiach, kudaty mudzin hucza gwatownie arnami mruczc pod nosem pie monotonn, panna Aleksandra przesuwaa w milczeniu paciorki raca, przdki przdy, nic jedna do drugiej nie mwic. wiato pomienia padao na ich mode, rumiane twarze, one za z rkoma wzniesionymi ku kdzielom, lew podszczypujc len mikki, praw krcc wrzeciona, przdy gorliwie jakby na wycigi, surowymi spojrzeniami panny Kulwiecwny podniecane. Czasem te spoglday na si bystrymi oczkami, a czasem na pann Aleksandr, jakby w oczekiwaniu, rycholi mudzinowi mle zakae i pie pobon rozpocznie; ale z robot nie ustaway i przdy, przdy; wiy si nici, warczay wrzeciona, migotay druty w rku panny Kulwiecwny, a kudaty mudzin w arna hucza. Chwilami jednak przerywa robot, widocznie co si w arnach psuo, bo jednoczenie rozlega si jego gniewny gos: - Padas! Panna Aleksandra podnosia gow, jakby rozbudzona cisz, ktra nastpowaa po okrzykach mudzina; wwczas pomie owieca jej bia twarz i powane, bkitne oczy, patrzce spod brwi czarnych. Bya to urodziwa panna o powych wosach, bladawej cerze i delikatnych rysach. Miaa pikno biaego kwiatu. aobna suknia dodawaa jej powagi. Siedzc przed tym kominem bya tak w mylach pogrona jak w nie; zapewne naddol wasn rozmylaa, gdy losy jej byyw zawieszeniu. Testament przeznaczy j na on czowieka, ktrego nie widziaa od lat dziesiciu, a e dobiegaa dopiero dwudziestu, wic pozostao jej tylko niejasne wspomnienie dziecinne jakiego burzliwego wyrostka, ktry za czasu swegopobytu z ojcem w Wodoktach wicej z rusznic po bagnach lata, ni na ni patrzy. "Gdzie on jest i jaki on jest teraz?" - oto pytania, ktre cisny si na myl powanejpannie. Znaa go wprawdzie jeszcze z opowiada nieboszczyka podkomorzego, ktry na cztery lata przed mierci przedsiwzi by dalek i trudn podr do Orszy. Ot, wedle tych opowiada, mia to by "wielkiej fantazji kawaler, cho gorczka okrutny". Po owym ukadzie o maestwo dzieci zawartym midzy starym Billewiczema Kmicicem ojcem, mia w kawaler przyjecha zaraz do Wodoktw akomodowasi pannie; tymczasem wybucha wielka wojna i kawaler zamiast do panny pocignna pola beresteckie. Tam postrzelon, leczysi w domu; potem ojca schorzaego i bliskiego mierci pilnowa; potem znw bya wojna - i tak zeszy owe cztery lata. Teraz od mierci starego pukownika upyn ju kawa czasu, a o Kmicicu such przepad. Miaa tedy o czym rozmyla panna Aleksandra, a moe tsknia do nieznanego. W sercu czystym, wanie dlatego, e jeszcze mioci nie zaznao, nosia wielk gotowo do kochania. Iskry tylko trzeba byo, eby na tym ognisku rozpali si pomie spokojny, ale jasny, rwny, silny ijak znicz litewski nie gasncy. Wic niepokj ogarnia j, czasem luby, a czasem przykry, i dusza jej cigle zadawaa sobie pytania, na ktre nie byo odpowiedzi, a raczej dopiero miaa nadejz pl dalekich. Wic pierwsze pytanie byo: zali on z dobrej woli j zalubi i gotowocina jej gotowo do kochania odpowie? W owych czasach ukady rodzicielskie o maestwo dzieci byway rzecz zwyk, a dzieci, choby po mierci rodzicw, zwizane pod bogosawiestwem, dotrzymyway najczciej ukadu. W samym wic zaswataniu jej nie widziaa panienka nic nadzwyczajnego, ale e dobra wola nie zawsze z obowizkiem chodzi w parze, wic i ta troska obciya pow gwk panny: "Czy on mnie pokocha?" I potem ju stado myli opado j, jak stado ptastwa opada drzewa samotnie na rozlegych polach stojce: "Kto ty jest? jaki jest? yw chodzisz po wiecie? czy moe ju gdzie tam polege?... Daleko ty? czy blisko?..." Otwarte serce panny, jak drzwi otwarte na przyjcie miego gocia, mimo woli woao ku dalekim stronom, ku lasom i polom nienym, noc przykrytym: "Bywaj, junaku! bo nie masz nic gorszego wwiecie nad oczekiwanie!" Wtem jakby w odpowied woaniu, z zewntrz, wanie z owych nienych dalekoci noc pokrytych, doszed gos dzwonka. Panna drgna, lecz oprzytomniawszy wnet przypomniaa sobie, e to z Pacunelw przysyano kadego prawie wieczora do apteczki po leki dla modego pukownika; myl t potwierdzia panna Kulwiecwna mwic: - To od Gasztowtw po driakiew. Nieregularny gos dzwonka targanego przy dyszlu brzmia coraz wyraniej; na koniec ucich nagle, widocznie sanki zatrzymay si przed domem. - Obacz, kto przyjecha - rzeka panna Kulwiecwna do obracajcego arna mudzina. mudzin wyszed z czeladnej, lecz po maej chwili pojawi si z powrotem i biorc znw za drg od aren rzek z flegm: - Panas Kmitas. - A sowo stao si ciaem! - wykrzykna panna Kulwiecwna. Przdki zerway si na rwne nogi; kdziele i wrzeciona pospaday na ziemi. Panna Aleksandra wstaa take; serce jej bio jak motem, na twarz wystpoway rumiece, a po nich blado; ale odwrcia si umylnie od komina, eby wzruszenia nie okaza. Wtem we drzwiach pojawia si wyniosa jaka posta w szubie i czapce futrzanej na gowie. Mody mczyzna postpi na rodek izby i poznawszy, e si znajduje wczeladnej, spyta dwicznym gosem, nie zdejmujc czapki: - Hej! a gdzie to wasza panna? - Jestem - odpowiedziaa do pewnym gosem Billewiczwna. Usyszawszy to przybyy zdj czapk, rzuci j na ziemi i skoniwszy si rzek: - Jam jest Andrzej Kmicic. Oczy panny Aleksandry spoczy byskawicna twarzy Kmicica, a potem znw wbiy siw ziemi; przez ten czas jednak zdoaa panienka dojrze pow jak yto, mocno podgolon czupryn, smag cer, siwe oczy bystro przed si patrzce, ciemny ws i twarz mod, orlikowat, a weso i junack. On si za w bok uj lew rk, praw do wsa podnis i tak mwi: - Jeszczem w Lubiczu nie by, jeno tu ptakiem pieszyem do ng panny owczankisi pokoni. Prosto z obozu mnie tu wiatr przywia, daj Boe, szczliwy. - Wapan wiedziae o mierci dziadusia podkomorzego? - spytaa panna. - Nie wiedziaem, alem go zami rzewnymi opaka, dobrodzieja mojego, gdym si o jego zgonie od owych szaraczkw dowiedzia, ktrzy z tych stron do mnie przybyli. Szczery to by przyjaciel, nieledwie brat mego nieboszczyka rodzica. Pewnie wapannie wiadomo dobrze, e przed czterema laty a pod Orsz do nas przyby. Wtedy mi to wapann obieca i konterfekt pokaza, do ktrego po nocach wzdychaem. Bybym tu wczeniej przyjecha, ale wojna nie matka: ze mierci jedno ludzi swata. Zmieszaa nieco panienk ta miaa mowa, wic chcc j na co innego odwrci rzeka: - To wapan jeszcze swojego Lubicza nie widzia? - Czas na to bdzie. Tu pierwsze suby i droszy legat, ktry naprzd chciabym odziedziczy. Jeno mi si wapanna tak od komina odwracasz, em dotd i w oczy spojrze nie mg. Ot! tak! odwr si wapanna, a ja od komina zajd! - ot - tak! To rzekszy miay onierz chwyci nie spodziewajc si takiego postpku Olek za rce i ku ognisku odwrci, tak ni jak fryg zakrciwszy. Ona za zmieszaa si jeszcze bardziej i nakrywszy oczy dugimi rzsami staa tak wiatem i wasn piknoci zawstydzona.Kmicic puci j wreszcie i uderzy si po kontuszu. - Jak mi Bg miy, rarytet! Dam na sto mszy po moim dobrodzieju, e mi ci zapisa. Kiedy lub? - Jeszcze nieprdko, jeszczem nie wapana- odrzeka Oleka. - Ale bdziesz, chobym ten dom mia podpali! Na Boga! mylaem, e konterfektpochlebiony, ale to, widz, malarz wysoko mierzy, a chybi. Sto bizunw takiemu - i piece mu malowa, nie one specjay, ktrymi oczy pas. Mio to taki legat dosta, niech mnie kule bij! - Dobrze nieboszczyk dziadu mi powiada, e wapan gorczka. - Tacy u nas wszyscy w Smoleskiem, nie jak wasi mudzini. Raz, dwa! - i musi by, jak chcemy, a nie, to mier! Oleka umiechna si i rzeka ju pewniejszym gosem podnoszc na kawalera oczy: - Ej! to chyba Tatarzy u was mieszkaj? - Wszystko jedno! a wapanna moj jeste z woli rodzicw i po sercu. - Po sercu, to jeszcze nie wiem. - Niechby nie bya, to bym si noem pchn! - miejcy si to wapan mwisz... ale my to jeszcze w czeladnej!... Prosz do komnat.Po dugiej drodze pewnie si i wieczerza przygodzi - prosz! Tu Oleka zwrcia si do panny Kulwiecwny: - Ciotuchna pjdzie z nami? Mody chory spojrza bystro: - Ciotuchna? - spyta - jaka ciotuchna? - Moja, panna Kulwiecwna. - A to i moja - odpar zabierajc si do rkcaowania. - Dla Boga! to ja mam w chorgwi towarzysza, ktry si zwie Kulwiec-Hippocentaurus. Czy nie krewniak, prosz? - To z tych samych! - odrzeka dygajc stara panna. - Dobry chop, ale wicher jak i ja! - doda Kmicic. Tymczasem wyrostek ukaza si ze wiatem, wic przeszli do sieni, gdzie pan Andrzej szub z siebie zrzuci, a potem na drug stron, do komnat gocinnych. Zaraz po ich odejciu przdki zbiy si w ciasn gromadk i nu jedna przez drug gada, a uwagi czyni. Strojny modzian podoba si im bardzo, wic i nie szczdziy mu sw, wzajemnie si w pochwaach przesadzajc.- una od niego bije - mwia jedna. - Kiedywszed, mylaam, e krlewicz. - A oczy ma jak ry, a nimi kuje - odrzeka druga. - Takiemu si nie przeciw! - Najgorzej si przeciwia! - odpowiedziaatrzecia. - Pann jak wrzecionem okrci! Ale ju to zna, e mu si udaa bardzo, bo i komu by si ona nie udaa? - Ale i on nie gorszy, nie bj si! eby ci sitaki zdarzy, poszaby i do Orszy, cho topodobno na kocu wiata. - Szczliwa panna! - Bogatym zawsze lepiej na wiecie. Ej, ej! zoto to, nie rycerz! - Mwiy pacunelki, e i ten rotmistrz, ktren jest w Pacunelach, u starego Pakosza, pikny kawaler. - Nie widziaam ja go, ale gdzie jemu do pana Kmicica! Ju takiego chyba na wiecie nie ma! - Padas! - zawoa nagle mudzin, ktremuznw si co w arnach popsuo. - A nie pjdziesz, ty kudaty, ze swoimi wymysami! Daje ju spokj, bo si i dosysze nie mona!... Tak, tak! trudno lepszego ni pan Kmicic na caym wiecie znale! Pewnie i w Kiejdanach takiego nie ma! - Taki to si i przyni! - Niechby si cho przyni... W taki to sposb rozprawiay ze sob szlachcianki w czeladnej. Tymczasem nakrywano co duchu w izbie stoowej, a w gocinnej siedziaa panna Aleksandra sam na sam z Kmicicem, bo ciotka Kulwiecwna posza krzta si wedle wieczerzy. Pan Andrzej nie zdejmowa wzroku z Olekii oczy iskrzyy mu si coraz bardziej, na koniec rzek: - S ludzie, ktrym majtno nad wszystkomilsza, inni za zdobycz na wojnie goni, inni si w koniach kochaj, ale ja bym wapanny za adne skarby nie odda! Dalibg, im wicej patrz, tym wiksza ochota do eniaczki, eby cho i jutro! Ju t brew to chyba wapanna korkiem przypalonym malujesz? - Syszaam, e tak poche czyni, ale jamnie taka. - A oczy jakoby z nieba! Od konfuzji sw mnie brakuje. - Nie bardzo wapan skonfundowany, gdy tak obcesem na mnie nastajesz, a mnie i dziwno. - To te obyczaj nasz smoleski: do niewiast czy w ogie miao i. Musisz, krlowo, do tego przywykn, bo tak zawsze bdzie. - Musisz wapan odwykn, bo nie moe takby. - Moe si i poddam, niech mnie usiek! Wierz, wapanna, nie wierz, a rad bym ci nieba przychyli! Dla ciebie, mj krlu, gotwem si i obyczajw innych uczy, bo wiem to do siebie, em onierz prostak i w obozie wicej bywaem nili na pokojach dworskich. - Eje, nic to nie szkodzi, bo i mj dziadu onierzem by, ale dzikuj za dobr ch!- odrzeka Oleka i oczy jej spojrzay tak sodko na pana Andrzeja, e mu od razu serce jak wosk stopniao i odrzek: - Wapanna mnie na nitce bdziesz wodzi! - Oj, niepodobny wapan do takich, ktrych na nitce wodz! Najtrudniej to z niestatecznymi. Kmicic ukaza biae, jakoby wilcze, zby w umiechu. - Jak to? - rzek - mao to ojcowie naamali na mnie rzeg w konwencie, abym do statku przyszed i rne pikne maksymy spamita, przewodniczki ywota... - A ktre najlepiej spamita? - "Kiedy kochasz, padaj do ng" - ot tak! To rzekszy pan Kmicic ju by na kolanach, panienka za woaa chowajc nogi pod stoek: - Dla Boga! tego w konwencie nie uczyli! Daj wapan spokj, bo si rozgniewam... i ciotka zaraz przyjdzie... On za, klczc cigle, podnis gow w gr i w oczy jej patrzy. - A niech i caa chorgiew ciotek nadcignie, nie zapr si ochoty! - Wstae wapan. - Ju wstaj. - Siadaj wapan. - Ju siedz. - Zdrajca z wapana, Judasz! - A nieprawda, bo jak cauj, to szczerze!... Chcesz si przekona? - Ani si wapan wa! Panna Aleksanara miaa si jednak, a od niego a una bia modoci i wesooci. Nozdrza mu latay jak modemu rebcowi szlachetnej krwi. - Aj! aj! - mwi - co to za oczki, jakie liczko! Ratujcie mnie, wszyscy wici, bo nie usiedz! - Nie trzeba wszystkich witych wzywa. Siedziae wapan cztery lata, ani tu zajrza, to sied i teraz! - Ba! znaem jeno konterfekt. Ka tego malarza w smo, a potem w pierze wsadzi i po rynku w Upicie biczem pdza. Ju powiem wszystko szczerze: chcesz wapanna, to przebacz! - nie, to szyj utnij! Mylaem sobie tedy na w konterfekt pogldajc: gadka, gadzina, bo gadka, ale gadkich nie brak na wiecie - mam czas! Ojciec nieboszczyk napdza, eby to jecha, a ja zawsze jedno: Mam czas! eniaczka nie przepadnie! panny na wojn nie chodz i nie gin. Nie przeciwiem si ze wszystkim woli ojcowskiej, Bg mi wiadek, ale chciaem wpierw wojny zay, jako na wasnej skrze praktykowaem. Teraz dopiero poznaj, em by gupi, bo mogem i eniaty na wojn i, a tu mnie delicje czekay. Chwaa Bogu, e cakiem mnie nie usiekli. Pozwl wapanna rczki ucaowa. - Lepiej nie pozwol. - Tedy nie bd pyta. U nas w Orszaskiemmwi: "Pro, a nie daj, to sam we!" Tu pan Andrzej przypi si do rczki panienki i caowa j pocz, a panienka nie wzbraniaa zanadto, eby nieyczliwocinie okaza. Wtem wesza panna Kulwiecwna i widzc, co si dzieje, podniosa oczy do gry. Nie zdaa jej si ta konfidencja, ale nie miaastrofowa, natomiast zaprosia na wieczerz. Poszli tedy oboje, wziwszy si pod rce jakby rodzestwo, do jadalnej izby, w ktrej sta st nakryty, a na nim wszelkich potraw obficie, zwaszcza wdlinwybornych, i omszay gsiorek wina moc dajcego. Dobrze byo ze sob modym, rano i wesoo. Panna ju bya po wieczerzy, wic tylko pan Kmicic zasiad i je pocz z t sam ywoci, z jak przedtem rozmawia. Oleka spogldaa na z boku, rada, e je ipije, potem za, gdy nasyci pierwszy gd, zacza znw wypytywa: - To wapan nie spod Orszy jedziesz? - Bo ja wiem skd?!... Dzi tu bywaem, jutro tam! Takem pod nieprzyjaciela podchodzi jako wilk pod owce i co tam mona byo urwa, tom urywa. - A e si to wapan way takiej potdze oponowa, przed ktr sam hetman wielki musia ustpi? - em si way? Jam na wszystko gotw, taka ju we mnie natura! - Mwi to i nieboszczyk dziadu... Szczcie, e wapan nie zgin. - Ej! nakrywali mnie tam czapk i rk jakoptaka w gniedzie, ale co nakryli, tom uskoczy i gdzie indziej uksi. Naprzykrzyem si tak, e jest cena na moj gow... Wyborny ten pgsek! - W imi Ojca i Syna! - zawoaa z nieudanym przeraeniem Oleka spogldajcjednoczenie z uwielbieniem na tego modziana, ktry razem mwi o cenie na k stojcy wedle komina 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA P2c cac,.cc=Jsw gow i o pgsku. - Chyba mia wapan potg wielk do obrony? - Miaem dwiecie swoich dragonikw, bardzo przednich, ale mi si w miesic wykruszyli. Potem z wolentarzami chodziem, ktrych zbieraem, gdziem mg, nie przebredzajc. Dobrzy pachokowie do bitwy, ale otry nad otrami! Ci, co nie poginli, prdzej pniej pjd wronom na frykasy... To rzekszy pan Andrzej znw si rozmia, wychyli kielich wina i doda: - Takich drapichrustw jeszcze wapanna w yciu nie widziaa. Niech im kat wieci! Oficyjerowie - wszystko szlachta z naszychstron, familianci, godni ludzie, ale prawie na kadym jest kondemnatka. Siedz teraz w Lubiczu, bo co miaem innego z nimi robi? - To wapan z ca chorgwi do nas przycign?... - Tak jest. Nieprzyjaciel zamkn si w miastach, bo zima okrutna! Moi ludzie te si zdarli jako mioty od cigego zamiatania, wic mi ksi wojewoda hiberny w Poniewieu naznaczy. Dalibg, dobrze to zasuony odpoczynek! - Jedz wapan, prosz. - Ja bym dla wapanny i trucizn zjad!... Zostawiem tedy cz mojej hooty w Poniewieu, cz w Upicie, a godniejszych kompanionw do Lubiczam w gocin zaprosi... Ci przyjad wapannie czoem bi. - A gdzie wapana laudascy ludzie znaleli? - Oni mnie znaleli, gdym i tak ju do Poniewiea na hiberny szed. Bybym i bez nich tu przycign. - Pij no, wapan... - Ja bym dla wapanny i trucizn wypi... - Ale o mierci dziadusia i o testamencie to laudascy dopiero wapanu powiedzieli? - A, o mierci to oni. Panie, wie nad dusz mego dobrodzieja! Czy to wapanna wysaa do mnie tych ludzi? - Tego sobie wapan nie myl. 0 aobie mylaam i modlitwie, wicej o niczym... - Oni te to samo mwili... Ho! harde jakie szaraki!... Chciaem im da nagrod za fatyg, to jeszcze si na mnie achnli i nu przymawia, e to moe orszaska szlachta munsztuuki bierze, ale laudaska nie! Bardzo mi szpetnie przymawiali! Co ja syszc myl sobie tak: nie chcecie pienidzy, ka wam da po sto bizunw. Na to panna Aleksandra chwycia si za gow. - Jezus Maria! i wapan to uczyni? Kmicic spojrza zdziwiony. - Nie przestraszaj si wapanna... Nie uczyniem, cho si dusza zawsze we mnie na takich szlachetkw przewraca, ktrzy rwnymi nam si by mieni. Alem sobie pomyla: okrzycz mnie niewinnie w okolicy za gwatownika i jeszcze przed wapann obmwi. - Wielkie to szczcie! - rzeka oddychajc gboko Oleka - bo inaczej na oczy bym wapana widzie nie moga. - A to jakim sposobem? - Maa to szlachta, ale staroytna i sawna. Dziadu nieboszczyk zawsze si w nich kocha i na wojn z nimi chodzi. Wiek ycia razem przesuyli, a czasu pokoju w dom ich przyjmowa. Stara to domu naszego przyja, ktr wapan szanowa musisz. Masz przecie serce i nie popsujesz tej witej zgody, w ktrej ylimy dotd! - To ja o niczym nie wiedziaem! niech mnieusiek, jelim wiedzia! A przyznaj, e ta bosa szlachetczyzna jako mi nie idzie do gowy. U nas: kto chop, to chop, a szlachta wszystko familianci, ktrzy po dwch na jedn koby nie siadaj... Dalibg, e takim szerepetkom nic do Kmicicw ani do Billewiczw, jak piskorzom nic do szczuk, cho i to, i to ryba. - Dziadu powiada, e substancja nic nie stanowi, jeno krew i poczciwo, a to poczciwi ludzie, inaczej by ich dziadu opiekunami moimi nie czyni. Pan Andrzej zdumia si i otworzy szerokooczy. - Ich? opiekunami wapanny dziadu uczyni? wszystk szlacht laudask?... - Tak jest. Wapan si nie marszcz, bo nieboszczyka wola wita. Dziwno mi to, e wysacy tego wapanu nie powiedzieli? - Bybym ich... Ale nie moe to by! Przecie tu jest kilkanacie zaciankw... wszyscy to oni nad wapann sejmuj? Zali i nade mn bd sejmikowa, czym po ich myli, czy nie?... Ej! nie artuj no wapanna, bo si we mnie krew burzy! - Panie Andrzeju, ja nie artuj... wit i szczer prawd mwi. Nie bd oni sejmikowali nad wapanem; ale jeli im ojcem za przykadem dziadusia bdziesz, jeli ich nie odepchniesz, pychy nie okaesz, to nie tylko ich, ale i mnie za serce ujmiesz. Bd razem z nimi wapanu dzikowaa, cae ycie... cae ycie, panie Andrzeju... Gos jej brzmia jak proba pieciwa, ale on nie rozmarszcza brwi i chmurny by. Gniewem wprawdzie nie wybuchn, cho chwilami przelatyway mu jakby byskawicepo twarzy, ale odrzek z wyniosoci i dum: - Tegom si nie spodziewa! Szanuj wol nieboszczyka i tak myl, e pan podkomorzy mg ten drobiazg szlachecki do czasu mego przybycia opiekunami wapanny uczyni, ale gdym tu ju raz nogstan, nikt inny prcz mnie opiekunem nie bdzie. Nie tylko owe szaraki, ale i sami Radziwiowie birascy nic tu do opieki niemaj! Panna Aleksandra spowaniaa i odrzeka po krtkiej chwili milczenia: - le wapan czynisz, e si dum unosisz. Kondycje dziada nieboszczyka albo trzeba wszystkie przyj, albo wszystkie odrzuci- rady innej nie widz. Laudascy nie bd si przykrzy ani te narzuca, bo to godniludzie i spokojni. Tego wapan nie przypuszczaj, eby oni ci cicy byli. Gdybytu jakie niesnaski powstay, tedyby mogli sowo rzec, ale tak mniemam, e wszystkopjdzie zgodnie i spokojnie, a wtedy taka tobdzie opieka, jakby jej nie byo... On pomilcza jeszcze chwil, potem rk kiwn i rzek: - Prawda to, e lub wszystko zakoczy. Nie ma si o co spiera, niech jeno siedz spokojnie i nie wtrcaj si do mnie, bo dalibg, nie dam sobie w wsy dmucha; zreszt, mniejsza o nich! Przyzwl wapanna na lub prdki, to bdzie najlepiej! - Nie wypada teraz o tym mwi w czasie aoby... - Aj! a dugo bd musia czeka? - Sam dziadu napisa, eby nie duej jak p roku. - Wyschn do tego czasu jak trzaska. Ale si ju nie gniewajmy. Jue wapanna tak zacza na mnie surowie spoglda jak na winowajc. Bogdaje ci, mj krlu zoty! Com ja winien, kiedy natura we mnie taka: gdy mnie gniew na kogo uchwyci, to bym gorozdar, a gdy przejdzie, to bym zszy! - Strach z takim y - odrzeka ju weselejOleka. - No! zdrowie wapanny! Dobre to wino, a umnie szabla i wino to grunt. Jaki tam strachze mn y! Wapanna to mnie usidlisz swoimi oczami i w niewolnika obrcisz, mnie, ktrym nikogo nad sob znosi nie chcia. Ot, i teraz! wolaem z chorgiewk na wasn rk chodzi ni panom hetmanom si kania... Mj krlu zoty! jeli si co we mnie nie spodoba, to i przebacz, bom si manier pod harmatami uczy, nie we fraucymerach - w zgieku onierskim, nie przy lutni. U nas tam niespokojna strona, szabli z rki nie popu. Tote, cho tam i kondemnatka jakana kim ciy, cho go i wyrokami cigaj - nic to! Ludzie go szanuj, byle fantazj mia kawalersk. Exemplum: moi kompanionowie, ktrzy gdzie indziej dawno by w wieach siedzieli... swoj drog godni kawalerowie! Nawet biaogowy u nas w butach i przy szabli chodz i partiom hetmani, jako pani Kokosiska, stryjna mego porucznika, czynia; ktra teraz kawalersk mierci polega, a synowiec pod moj komend za ni si mci, cho jej za ycia nie kocha. Gdzi e nam dwornoci si uczy, choby najwikszym familiantom? Ale to rozumiemy: wojna - to stawa, sejmik - to gardowa, a mao jzyka - to daleje szabl! Ot, co jest! takiego mnie nieboszczyk podkomorzy pozna i takiego dla wapanny wybra! - Jam zawsze za wol dziadusia sza chtnie - odpara spuszczajc oczy panienka. - A daje jeszcze rczyny ucaowa, moja sodka dziewczyno! Dalibg, okrutnie mi doserca przypada. Tak mnie sentyment rozebra, e nie wiem, jak do owego Lubicza trafi, ktregom jeszcze nie widzia. - Dam wapanu przewodnika. - Ej, obejdzie si. Ju ja przywykem tuc si po nocach. Mam pachoka z Poniewiea, ktry powinien drog zna. A tam mnie Kokosiski z kompanami czeka... wielcy to familianci u nas Kokosiscy, ktrzy si Pypk piecztuj... Tego niewinnie bezecnymogoszono za to, e panu Orpiszewskiemu dom spali i dziewk porwa, a ludzi wyci... Godny towarzysz!... Daje jeszcze rczyny. Czas, widz, jecha! Wtem pnoc pocza bi z wolna na wielkim gdaskim zegarze w jadalnej izbie stojcym. - Dla Boga! czas! czas! - zawoa Kmicic. - Nic tu ju nie wskram! Miujesze mnie cho na obwinicie palca? - Kiedy indziej odpowiem. Przecie bdziesz mnie wapan odwiedza? - Co dzie! chybaby si ziemia pode mn rozpada. Niech mnie usiek!... To rzekszy Kmicic wsta i wyszli oboje do sieni. Sanki czekay ju przed gankiem, wic ubra si w szub i egna j pocz proszc, by do komnat wrcia, bo z gankuzimno leci. - Dobranoc, krlowo mia - mwi - pij smaczno, bo ja to chyba oka nie zmru o twojej gadkoci rozmylajc! - Byle wapan czego szpetnego nie upatrzy. Ale lepiej dam wapanu czowiekaz kagankiem, bo to i wilkw pod Womontowiczami nie brak. - A c to ja koza, ebym si wilkw mia ba? Wilk onierzowi przyjaciel, bo czstosi z jego rki poywi. Wzio si te i bandolecik do sanek. Dobranoc najmilsza, dobranoc! - Z Bogiem! To rzekszy Oleka cofna si, a pan Kmicic ruszy ku gankowi. Ale po drodze, wszparze uchylonych drzwi do czeladnej, dojrza kilka par oczu dziewczt, ktre spa si nie pokady, aby go ujrze raz jeszcze. Tym posa pan Jdrzej onierskim obyczajem causa od ust rk iwyszed. Po chwili zabrzcza dzwonek i j brzcze zrazu gono, potem coraz bardziej mdlejcym dwikiem, coraz sabiej, wreszcie usta. Cicho si zrobio w Wodoktach, a ta cisza zdziwia pann Aleksandr; w uszach jej jeszcze brzmiay sowa pana Andrzeja, syszaa jeszcze jego miech szczery, wesoy, w oczach staa bujna posta modzieca, a teraz, po tej burzy sw, miechu i wesooci, takie dziwne nastao milczenie. Panienka nadstawia uszu, czy nie dosyszy jeszcze cho tego dzwonka odsanek. Ale nie! Ju on tam dzwoni gdzie wlasach, pod Womontowiczami. Wic mocna tsknota ogarna dziewczyn - i nigdy nie czua si tak samotn na wiecie. Z wolna wziwszy wiec, przesza do izbysypialnej i klka do pacierzy. Zaczynaa je z pi razy; nim wszystkie z naleyt powag odmwia. Ale potem jej myli jakby na skrzydach pognay do tych sanek i do tej postaci w nich siedzcej... Br z jednej strony, br z drugiej, w rodku szeroka droga, a on sobie jedzie... pan Andrzej! Tu Olece wydao si, e widzijak na jawie pow czupryn, siwe oczy i miejce si usta, w ktrych byszczay biae jak u modego psiaka zby. Trudno bowiem miaa przed sob zapiera powanapanna, e jej si okrutnie podoba w rozhukany kawaler. Zaniepokoi j troch, troch przestraszy, ale jake pocign zarazem wanie t fantazj, t weso swobod i szczeroci. A si wstydzia, ejej si podoba nawet ze swojej pychy, kiedy to na wzmiank o opiekunach gow jakby turecki dzianet podnis i mwi: "Sami nawet Radziwiowie birascy nic tudo opieki nie maj..." - To nie niewieciuch, to m prawdziwy! - mwia sobie panna. - onierz jest, jakich dziadu najwicej miowa... Bo i warto! Tak rozmylaa panienka - i to j ogarniaabogo niczym nie zmcona, to niepokj, ale i ten niepokj by jaki luby. Potem zacza si rozbiera, gdy drzwi skrzypny i wesza ciotka Kulwiecwna zewiec w rku. - Straszniecie dugo siedzieli! - rzeka. - Nie chciaam modym przeszkadza, ebycie si sami pierwszym razem nagadali. Grzeczny wydaje si kawaler. A tobie jak si uda? Panna Aleksandra zrazu nic nie odpowiedziaa, jeno bosymi ju nkami przybiega do ciotki, zarzucia jej rce na szyj, a zoywszy sw jasn gow na jejpiersiach rzeka pieszczotliwym gosem: - Ciotuchna, aj, ciotuchna! - Oho! - mrukna stara panna podnoszc wgr oczy i wiec. Rozdzia 2 We dworze w Lubiczu, gdy przede pan Andrzej zajecha, okna gorzay i gwar dochodzi a na podwrze. Czelad usyszawszy dzwonek wypada przed sie,by pana wita, bo wiedziano od kompanionw, e przyjedzie. Witano go zatem pokornie, caujc po rkach i podejmujc pod nogi. Stary wodarz Znikis sta w sieni z chlebem i sol i bi pokony czoem; wszyscy pogldali z niepokojem i ciekawoci, jak te przyszy pan wyglda.On za kiesk z talarami na tac rzuci i o towarzyszw pyta, zdziwiony, e aden naprzeciw jego gospodarskiej moci nie wyszed. Ale oni nie mogli wyj, bo ju ze trzy godziny byli za stoem, zabawiajc si kielichami, i moe nawet nie zauwayli brzczenia dzwonkw za oknem. Gdy jednakwszed do izby, ze wszystkich piersi wyrwa si gromki okrzyk: "Haeres! haeresprzyjecha!" - i wszyscy kompanionowie zerwawszy si z miejsc poczli i do niegoz kielichami. On za wzi si pod boki i mia si poznawszy, jako sobie ju dali rady w jego domu i zdyli podpi, nim przyjecha. mia si coraz mocniej, widzc, e przewracaj zydle po drodze i saniaj si, i id z powag pijack. Przed innymi szed olbrzymi pan Jaromir Kokosiski, Pypk si piecztujcy, onierz i burda sawny, ze straszliw blizn przez czoo, oko i policzek, z jednymwsem krtszym, drugim duszym, porucznik i przyjaciel pana Kmicica, "godny kompanion", skazany na utrat czci i garda w Smoleskiem za porwanie panny, zabjstwo i podpalenie. Jego to teraz osaniaa przed kar wojna i protekcja pana Kmicica, ktry by mu rwienikiem, i fortuny ich w Orszaskiem, pki swojej pan Jaromir nie przehula, leay o miedz.Szed on tedy teraz trzymajc w obu rkach roztruchanik, uszniak, dbniakiem wypeniony. Za nim szed pan Ranicki, herbu Suche Komnaty, rodem z wojewdztwa mcisawskiego, z ktrego by banitem za zabjstwo dwch szlachty posesjonatw. Jednego w pojedynku usiek,drugiego bez boju z rusznicy zastrzeli. Mienia nie posiada, cho znaczne ziemie poojcach odziedziczy. Wojna go take przed katem chronia. Zawadiaka to by, w rcznym spotkaniu niezrwnany. Trzeci z kolei szed Reku-Leliwa, na ktrym krew nie ciya, chyba nieprzyjacielska. Fortun on za to w koci przegra i przepi - od trzech lat przy panu Kmicicu si wiesza. Z nim szed czwarty, pan Uhlik, take Smoleszczanin, za rozpdzenie trybunau bezecnym ogoszony i na gardo skazany. Pan Kmicic go ochrania, gdy na czekaniku piknie grywa. By prcz nich i pan Kulwiec-Hippocentaurus, wzrostem Kokosiskiemu rwny, si jeszcze go przewyszajcy - i Zend, kawalkator, ktryzwierza i wszelkie ptactwo udawa umia, czowiek niepewnego pochodzenia, cho si szlachcicem kurlandzkim powiada; bdc bez fortuny, konie Kmicicowe ujeda, za co laf pobiera. Ci tedy otoczyli miejcego si pana Andrzeja; Kokosiski podnis uszniak do gry i zaintonowa: Wypije z nami, gospodarzu miy! gospodarzu miy! By pi mg z nami ae do mogiy, ae do mogiy! Inni powtrzyli chrem, po czym pan Kokosiski wrczy Kmicicowi uszniak, a jemu samemu poda zaraz inny pucharek pan Zend. Kmicic podnis w gr roztruchan i zakrzykn: - Zdrowie mojej dziewczyny! - Vivat! Vivat! - krzykny wszystkie gosy,a szyby poczy dre w oowianych oprawach. - Vivat! Przejdzie aoba, bdzie weselisko! Pytania poczy si sypa: - A jako wyglda? Hej! Jdru! bardzo gadka? Czy taka, jak sobie imaginowae? Jestli druga taka w Orszaskiem? - W Orszaskiem? - zawoa Kmicic. - Kominy przy niej naszymi orszaskimi pannami zatyka!... Do stu piorunw! nie masz takiej drugiej na wiecie! - Tegomy dla ci chcieli! - odpowiedzia pan Ranicki. - Ano, kiedy wesele? - Jak si aoba skoczy. - Furda aoba! Dzieci si czarne nie rodz,jeno biae! - Jak bdzie wesele, to nie bdzie aoby. Ostro, Jdrusiu! - Ostro, Jdrusiu! - poczli woa wszyscy razem. - Ju tam chortom orszaskim tskno z nieba na ziemi! - krzykn Kokosiski. - Nie daj czeka niebotom! - Moci panowie! - rzuci cienkim gosem Reku-Leliwa - popijem si na weselu jak nieboskie stworzenia! - Moi mili barankowie - odpowiedzia Kmicic- pofolgujcie mi albo lepiej mwic: idcie wi o cenie na k stojcy wedle komina 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAP c cBc+c9(do stu diabw, nieche si po moim domu obejrz! - Na nic to! - odpar Uhlik. - Jutro ogldziny, a teraz pospou do stou; jeszcze tam par gsiorkw z penymi brzuchami stoi. - My tu ju za ciebie ogldziny odprawili. Zote jabko ten Lubicz! - rzek Ranicki. - Stajnia dobra! - wykrzykn Zend. - Jest dwa bachmaty, dwa husarskie przednie, para mudzinw i para kamukw, i wszystkiego po parze jak oczu w gowie. Stadnin jutro obejrzym. Tu Zend zara jak ko, a oni si dziwili, e tak doskonale udaje, i mieli si. - Takie tu porzdki? - spyta uradowany Kmicic. - I piwniczka jako si patrzy - zapiszcza Reku - ankary smoliste i gsiory spleniaejakoby chorgwie w ordynku stoj. - To chwaa Bogu! siadajmy do stou! - Do stou ! do stou ! Ale zaledwie siedli i ponalewali kielichy, gdy Ranicki znw zerwa si. - Zdrowie podkomorzego Billewicza! - Gupi! - odpar Kmicic. - Jake to? Nieboszczyka zdrowie pijesz? - Gupi! - powtrzyli inni. - Zdrowie gospodarskie! - Wasze zdrowie!... - By nam si w tych komnatach dobrze dziao! Kmicic rzuci mimo woli okiem po izbie jadalnej i ujrza na poczerniaej ze staroci modrzewiowej cianie rzd oczu surowych w siebie utkwionych. Oczy te patrzyy ze starych portretw billewiczowskich wiszcych nisko, na dwa okcie od ziemi, bo i ciana bya niska. Nadobrazami dugim, jednostajnym szeregiem wisiay czaszki ubrze, jelenie, osie, w koronach z rogw, niektre ju sczerniae,widocznie bardzo stare, inne poyskujce biaoci. Wszystkie cztery ciany byy nimi ubrane. - owy tu musz by przednie, bo widz i zwierza dostatek! - rzek Kmicic. - Jutro zaraz pojedziem albo pojutrze. Trzeba i okolic pozna - odpar Kokosiski.- Szczliwy ty, Jdrusiu, e masz gdzie gow przytuli! - Nie tak jak my! - jkn Ranicki. - Wypijmy na pocieszenie! - rzek Reku. - Nie! nie na pocieszenie! - odpowiedzia Kulwiec-Hippocentaurus - ale jeszcze raz zazdrowie Jdrusia, naszego rotmistrza kochanego! On to, moi moci panowie, przytuli nas tu w swoim Lubiczu, nas, biednych exulw, bez dachu nad gow. - Susznie mwi! - zawoao kilka gosw. -Nie taki gupi Kulwiec, jak si wydaje. - Cika nasza dola! - piszcza Reku. - W tobie caa nadzieja, e nas za wrota, sierot biednych, nie wygonisz. - Dajcie spokj! - mwi Kmicic - co moje, to i wasze! Na to powstali wszyscy ze swych miejsc i poczli go w ramiona bra. zy rozczulenia pyny po tych twarzach srogich i pijackich. - W tobie caa nadzieja, Jdrusiu! - woa Kokosiski - cho na grochowinach pozwl si przespa, nie wyganiaj! - Dajcie spokj! - powtarza Kmicic. - Nie wyganiaj! i tak nas wygnali, nas, szlacht i familiantw! - woa aonie Uhlik. - Do stu kadukw! Kt was wygania? jedzcie, pijcie, pijcie, czego, u diaba, chcecie? - Nie przecz, Jdrusiu - mwi Ranicki, na ktrego twarz wystpiy ctki jak na skrze rysia - nie przecz, Jdrusiu, przepadlimy z kretesem.. Tu si zaci, przyoy palec do czoa, jakby gow wysila, i nagle rzek spojrzawszy baranimi oczyma na obecnych: - Chyba, e si fortuna odmieni! A wszyscy zawrzali zaraz chrem: - Co si nie ma odmieni! - Jeszcze za swoje zapacimy. - I do fortun dojdziem. - I do godnoci! - Bg niewinnym bogosawi. Dobra nasza, moci panowie! - Zdrowie wasze! - zawoa Kmicic. - wite twoje sowa, Jdrusiu! - odpar Kokosiski nadstawiajc mu swe pucoowate policzki. - Bogdaj nam si lepiej dziao! Zdrowia zaczy kry, czupryny dymi. Gadali wszyscy jeden przez drugiego, a kady siebie tylko sucha, z wyjtkiem pana Rekucia, bo ten gow spuci na piersi i drzema. Po chwili Kokosiski j piewa: "Len mdlia na mdlicy!" - co widzc pan Uhlik doby z zanadrza czekanika i nu wtrowa, a pan Ranicki, wielki fechmistrz, fechtowa si go rkz niewidzialnym przeciwnikiem, powtarzajcpgosem: - Ty tak, ja tak! ty tniesz, ja mach! raz! dwa! trzy! - szach! Olbrzymi Kulwiec-Hippocentaurus wytrzeszcza oczy i przypatrywa si pilnie czas jaki Ranickiemu, na koniec kiwn rk i rzek: - Kiep z ciebie! Machaj zdrw, a tak i Kmicicowi na szable nie dotrzymasz. - Bo jemu nikt nie dotrzyma; ale ty si sprbuj! - I ze mn na pistolety nie wygrasz. - O dukat strza! - O dukat! A gdzie i do czego? Ranicki powlk wzrokiem naokoo, na koniec wykrzykn ukazujc na czaszki : - Midzy rogi! o dukat! - O co? - spyta Kmicic. - Midzy rogi! o dwa dukaty! o trzy! Dawajcie pistolety! - Zgoda! - krzykn pan Andrzej. - Niech idzie o trzy. Zend! Po pistolety! Poczli krzycze wszyscy coraz goniej i targowa si ze sob; tymczasem Zend wyszed do sieni i po maej chwili wrci zpistoletami, workiem kul i rogiem z prochem. Ranicki chwyci za pistolet. - Nabity? - spyta. - Nabity! - O trzy! cztery! pi dukatw! - wrzeszcza pijany Kmicic. - Cicho ! Chybisz, chybisz ! - Utrafi, patrzcie!... at! do tej czaszki, midzy rogi... raz, dwa!... Wszyscy zwrcili uwag na potn czaszkosi wiszc wprost Ranickiego; on za wycign rk. Pistolet chwia mu si w doni. - Trzy! - wykrzykn Kmicic. Strza hukn, izba napenia si dymem prochowym. - Chybi, chybi! ot, gdzie dziura! - woa Kmicic ukazujc rk na ciemn cian, z ktrej kula odupaa wir janiejszy. - Do dwch razy sztuka! - Nie!... dawaj mnie! - woa Kulwiec. W tej chwili wpada na odgos strzau przeraona czelad. - Precz! precz! - krzykn Kmicic. - Raz! dwa! trzy!.. Znw hukn strza, tym razem drzazgi posypay si z koci. - A dajcie i nam pistolety! - zakrzyknli wszyscy naraz.I zerwawszy si poczli grzmoci piciami po karkach pachokw, chcc ich do popiechu zachci. Nim upyn kwadrans, caa izba grzmiaa wystrzaami. Dym przesoni wiato wieci postacie strzelajcych. Hukom wystrzawtowarzyszy gos Zenda, ktry kraka jak kruk, kwili jak sok, wy jak wilk, rycza jak tur. Co chwila przerywa mu wist kul; drzazgi leciay z czaszek, wiry ze cian i z ram portretw; w zamieszaniu postrzelano i Billewiczw, a Ranicki wpadszy w furi siek ich szabl. Zdumiona i wylka czelad staa jakby w obkaniu, pogldajc wytrzeszczonymi oczyma na t zabaw, ktra do napadu tatarskiego bya podobna. Psy poczy wy i szczeka. Cay dom zerwa si na nogi. Na podwrzu zebray si kupki ludzi. Dziewki dworskie biegy pod okna i przykadajc twarze do szyb, paszczc nosy spoglday, co si dzieje we rodku. Dojrza je na koniec pan Zend; wistn takprzeraliwie, e a w uszach wszystkim zadzwonio, i krzykn: - Moci panowie! sikorki pad oknami! sikorki! - Sikorki! sikorki! - Dalej w plsy! - wrzeszczay niesforne gosy. Pijana czereda skoczya przez sie na ganek. Mrz nie otrzewi gw dymicych.Dziewczta krzyczc wniebogosy rozbiegysi po caym podwrzu; oni za gonili je i kad schwytan odprowadzali do izby. Po chwili poczy si plsy wrd dymu, zamkw koci, wirw, wok stou; na ktrym porozlewane wino utworzyo cae jeziora. Tak to bawili si w Lubiczu pan Kmicic i jego dzika kompania. Rozdzia 3 Przez nastpne dni kilka codziennie bywa pan Andrzej w Wodoktach i co dzie wracawicej rozkochany, i coraz bardziej podziwia swoj Olek. Przed kompanionami te j pod niebiosa wychwala, a pewnego dnia rzek im: - Moi mili barankowie, pojedziecie dzi czoem bi, potem za umwilimy si z dziewczyn, e do Mitrunw wszyscy wyruszymy, aby sanny w lasach zay i t trzeci majtno obaczy. Ona te nas tampodejmowa bdzie gocinnie, a wy si przystojnie zachowajcie, bo na bigos posiekam, ktren by jej w czymkolwiek uchybi... Kawalerowie chtnie skoczyli si ubiera i wkrtce cztery pary sani wiozo ochocz modzie do Wodoktw. Pan Kmicic siedzia w pierwszych, bardzo ozdobnych, ksztat niedwiedzia srebrzystego majcych. Cigno je trzy kamuki zdobyczne w pstr uprz przybrane, we wstki i pirapawie, wedle mody w Smoleskiem, ktr od dalszych ssiadw Smoleszczanie przejli. Powozi pachoek siedzcy w szyi niedwiedziej. Pan Andrzej, przybrany w zielon aksamitn bekiesz spinan na zoteptlice a podbit sobolami i w soboli kopaczek z czaplim wichrem, wes by, ochoczy i tak mwi do siedzcego obok pana Kokosiskiego: - Suchaj, Kokoszko! Podswawolilimy pono przez te wieczory nad miar, a zwaszcza pierwszego, gdy si to czaszkom i portretom dostao. Ba, dziewczta byy jeszcze gorsze. Zawsze diabe Zenda podnieci, a potem na kim si skrupi? - na mnie! Boj si, eby ludzie nie rozgadali, botu chodzi o moj reputacj. - Powiee si na twojej reputacji, bo na nic innego niezdatna, tak jak i nasze. - A kto temu winien, jeli nie wy? Pamitaj,Kokoszko, e to i w Orszaskiem mieli mnieprzez was za niespokojnego ducha, i jzyki na mnie ostrzyli jako noe na osece. - A kto pana Tumgrata na mrozie przy koniuprowadzi? Kto owego koroniarza usiek, ktren si pyta, czy w Orszaskiem ju nadwch nogach chodz, czyli jeszcze na czterech? Kto panw Wyziskich, ojca i syna, poszczerbi? Kto sejmik ostatni rozpdzi? - Sejmik rozpdziem w Orszaskiem, nie gdzie indziej, to domowa rzecz. Pan Tumgrat odpuci mi umierajc, a co doreszty, to nie wymawiaj, gdy pojedynek najniewinniejszemu si zdarzy. - Jam ci te wszystkich nie wymieni, o inkwizycjach wojskowych take nie wspomniaem, ktrych dwie ci w obozie czeka. - Nie mnie, ale was, bom ja tyle jeno winien, em wam obywatelw rabowa dozwoli. Ale mniejsza z tym. Stule pysk, Kokoszko, i nie powiadaj o niczym sowa Olece, ani o pojedynkach, ani zwaszcza oowym strzelaniu do portretw i o dziewcztach. Gdyby si wydao, na was win zo. Czeladzi ju wspomniaem i dziewkom, e niechby ktre sowem wspomniao, ka pasy drze. - Ka si podku, Jdrusiu, kiedy si tak dziewczyny boisz. Inny ty bye w Orszaskiem. Widz to ju, widz, e bdziesz na pasku chodzi, a to na nic! Ktry filozof staroytny powiada: "Jak niety Kachn, to Kachna ciebie!" Dae si ju we wszystkim usidli. - Gupi, Kokoszko! A co do Oleki, bdzieszi ty z nogi na nog przestpowa, jak j zobaczysz, bo biaogowy z tak grzecznym umysem drugiej nie znale. Co dobre; to ona wraz pochwali, a co ze, tego zgani nie omieszka, bo wedle cnoty sdzi i w niej ma gotow miar. Tak j ju nieboszczyk podkomorzy wychowa. Zechcesz przed ni fantazj kawalersk okaza i pochwalisz si, e prawo zdepta, to ci potem jeszcze wstyd : bo zaraz rzeknie, e zacnyobywatel tego czyni nie powinien, gdy to jest przeciw ojczynie... Tak ona rzeknie, atobie jakby kto w pysk da i a ci dziwno, e wprzdy sam tego nie rozumia... Tfu! wstyd! Warcholilimysi okrutnie, a teraz trzeba przed cnot i niewinnoci oczami wieci... Najgorsze byy te dziewczta!... - Wcale nie byy najgorsze. Syszaem, e tu po zaciankach szlachcianki jako krew z mlekiem i podobno zgoa nieoporne. - Kto ci to powiada? - spyta ywo Kmicic. - Kto powiada? Kto, jeli nie Zend! Wczorajdzianeta dereszowatego probujc pojecha do Womontowicz; przejecha jeno drog, ale widzia sia sikorek, bo z nieszporw wracay. "Mylaem - powiada - e z konia zlec, tak chdogie i gadkie." A co na ktr spojrza, to mu zaraz wszystkie zby pokazaa. I nie dziw! Co tsze chopymidzy szlacht to do Rosie poszli, a sikorkom przykrzy si samym. Kmicic trci kuakiem w bok towarzysza: - Pojedziemy, Kokoszko, kiedy wieczorem, niby zbdziwszy - co? - A twoja reputacja? - 0, do diaba! Stule gb! Jedcie sami, kiedy tak; albo lepiej zaniechajcie i wy! Nie obeszoby si bez haasw, a z tutejsz szlacht chc zgodnie y, bo ich opiekunami Oleki nieboszczyk podkomorzy wyznaczy. - Mwie o tym, alem nie chcia wierzy. Skd mu taka konfidencja z szarakami? - Bo na wojn z nimi chadza, i to syszaem jeszcze w Orszy, jak mawia, e cnotliwa krew w tych laudaskich. Ale eby ci prawd, Kokoszko, powiedzie, to i mnie zrazu dziwno byo, bo to tak, jakoby ich strami nade mn uczyni. - Musisz si im akomodowa i do wiechciww butach kania. - Wpierw ich powietrze wydusi. Cicho bd, bo mi gniewno! Oni to bd mi si kaniali i suyli. Chorgiew to gotowa na kade zawoanie. - Ju tam kto inny bdzie tej chorgwi rotmistrzowa. Powiada Zend, e tu jest jaki pukownik midzy nimi... Zapomniaem przezwiska... Woodyjowski czy kto? On podSzkowem im przywodzi. Dobrze podobno stawali, ale ich tam i wyczesano! - Syszaem ja o jakim Woodyjowskim, sawnym onierzu... Ale oto Wodokty ju wida. - Hej, dobrze tu ludziom na tej mudzi, bo wszdy okrutne porzdki. Stary musia by zawoany gospodarz... I dwr, widz, jak si patrzy. Ich tu rzadziej nieprzyjaciel pali, to si i budowa mog. - Myl, e o tej swawoli w Lubiczu nie moe ona jeszcze wiedzie - rzek jakby dosiebie samego Kmicic. Po czym zwrci si do towarzysza: - Moja Kokoszko, zapowiadam tobie, a ty powtrz jeszcze raz innym, e tu musicie si przystojnie zachowa, a niech ktry sobie w czymkolwiek pofolguje, jak mi Bg miy, na sieczk potn. - No! ale ci osiodali! - Osiodali, nie osiodali - tobie zasi! - Nie patrz mi na Kasi, bo ci do niej zasi - rzek flegmatycznie Kokosiski. - Pal z bata! - krzykn na wonic Kmicic. Pachoek, stojcy w szyi srebrzystego niedwiedzia, zakrci batem i wystrzeli bardzo sprawnie, inni wonice poszli za jego przykadem i zajechali wrd trzaskania, rano, wesoo, jakoby kulig. Wsiadszy z sanek weszli naprzd do sieni, ogromnej jak spichrz, nie bielonej, a std prowadzi pan Kmicic do jadalnej izby, przybranej jak w Lubiczu w czaszki pobitych zwierzt. Tu si zatrzymali pogldajc pilnie i ciekawie na drzwi do ssiedniej komnaty, z ktrej wyj miaa panna Aleksandra. Tymczasem, majc widocznie w pamici ostrzeenie pana Kmicica, rozmawiali ze sob tak cicho jak wkociele. - Ty chop mowny - szepta pan Uhlik do Kokosiskiego - ty j powitasz od nas wszystkich. - Ukadaem sobie przez drog - odrzek pan Kokosiski - ale nie wiem, czyli bdzie do gadko, bo mi Jdru do konceptu przeszkadza. - Byle z fantazj! co ma by, niech bdzie! Ot, idzie ju!... Panna Aleksandra wesza rzeczywicie i zatrzymaa si troch u proga, jakby zdziwiona tak liczn kompani, a i pan Kmicic sta przez chwil jak wryty od podziwu nad jej urod, bo j dotd tylko wieczorami widywa, a przy dniu wydawaasi jeszcze pikniejsza. Oczy jej miay barw chabru, czarna brew nad nimi odbijaa od biaego czoa jak heban, a powy wos lni si jakby korona na gowie krlowej. I patrzya miao, oczu nie spuszczajc, jako pani w swoim domu goci przyjmujca, z jasn twarz, odbijajc jeszcze janiej od czarnej jubki obramowanej gronostajami. Tak powanej i wyniosej panny nie widzieli jeszcze ci zabijakowie, przywykli do innego pokroju niewiast, tote stali szeregiem, jakoby na popisie chorgwi, i szurgajc nogami kaniali si take szeregiem, a pan Kmicic sun naprzd i ucaowawszy kilkanacie razy rk panienki rzek: - Otom ci przywiz, mj klejnocie; komilitonw moich, z ktrymi ostatni wojn odbywaem. - Honor to dla mnie niemay - odrzeka Billewiczwna - przyjmowa w domu tak godnych kawalerw, o ktrych cnocie i wybornych obyczajach ju od pana chorego syszaam. To powiedziawszy uchwycia si koniuszkami palcw za sukni i podnoszc j nieco, dygna z nadzwyczajn powag, a pan Kmicic wargi przygryz, ale jednoczenie a pokrania, e tak jego dziewczyna mwia miao. Godni kawalerowie, szurgajc wci nogami, trcali jednoczenie pana Kokosiskiego. - Hajda ! wystp! Pan Kokosiski posun si krok naprzd, chrzkn i tak rozpocz: - Janie wielmona panno podkomorzanko... - owczanko - poprawi Kmicic. - Janie wielmona panno owczanko, a namwielce miociwa dobrodziejko! - powtrzyzmieszany pan Jaromir - wybacz wapanna,jeelim si w godnoci pomyli... - Niewinna to omyka - odrzeka panna edle komina 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAP c cE B%^cc3 QAleksandra - i nic ona tak wymownemu kawalerowi nie ujmie... - Janie wielmona panno owczanko dobrodziejko, a nam wielce miociwa pani!... Nie wiem, co mi w imieniu caego Orszaskiego wicej wysawia przystoi, czy nadzwyczajn wapanny dobrodziejki urod i cnot, czy niewypowiedzian szczliwo rotmistrza i komilitona naszego, pana Kmicica, bo chociabym si wzbi pod oboki, chociabym samych obokw dosign... samych, mwi, obokw... - A zlee ju raz z tych obokw! - zakrzykn Kmicic. Na to kawalerowie parsknli jednym ogromnym miechem i nagle, wspomniawszyna przykaz Kmicica, chwycili si rkoma za wsy. Pan Kokosiski zmiesza si do najwyszego stopnia, zaczerwieni si i rzek: - Witajciee sami, poganie, kiedy mnie konfundujecie! Wtem panna Aleksandra uja si znowu koniuszkami palcw za sukni. - Nie sprostaabym ja wapanom w wymowie - rzeka - ale to wiem, em niegodna tych hodw, ktre mi w imieniu caego Orszaskiego skadacie. I znowu dygna z nadzwyczajn powag, aorszaskim zabijakom jako nieswojsko byo wobec tej dwornej panny. Starali si pokaza jako ludzie grzeczni i nie szo im w ad. Wic poczli cign si za wsy, mrucze, ka rce na szable, a Kmicic rzek: - Przyjechalimy tu niby kuligiem w tej myli, eby wapann zabra i do Mitrunwprzez lasy przewie, jako wczoraj bya ugoda. Sanna okrutna, a i pogod Bg zdarzy mron. - Juem ja ciotk Kulwiecwn do Mitrunwwysaa, eby nam posiek przyrzdzia. Ateraz maluczko wapanowie poczekacie, jeno si nieco cieplej przyodziej. To rzekszy zawrcia si i wysza, a Kmicic skoczy do towarzyszy. - A co, mili barankowie? nie ksina?... A co, Kokoszko? to mnie, mwie, osiodaa,a czemu to jako ak przed ni stae?... Gdzie tak widzia? - Nie trzeba mi byo w gb dmucha, chonie neguj, em si do takiej persony mwi nie spodziewa. - Nieboszczyk podkomorzy - rzek Kmicic - wicej z ni w Kiejdanach na dworze ksicia wojewody albo u pastwa Hlebowiczw przesiadywa ni w domu, i tam to tych grnych manier nabraa. A uroda - co?... Pary jeszcze nie umiecie z gby puci! - Pokazalimy si jak kpy! - rzek ze zoci Ranicki - ale najwikszy kiep Kokosiski! - O zdrajco! Mnie to okciem pcha - trzeba ci byo samemu ze swoj ctkowangb wystpi! - Zgod, barankowie, zgod! - rzek Kmicic.- Dziwi si wam wolno, ale nie kci. - Ja bym za ni w ogie skoczy! - zawoaReku. - Zetnij, Jdrusiu, ale tego nie zapr! Kmicic jednak nie myla cina, owszem, kontent by, wsa pokrca i triumfalnie natowarzyszw poglda. Tymczasem wesza panna Aleksandra ubrana ju w kuni kopaczek, pod ktrym jasna jej twarz wydawaa si jeszcze janiejsz. Wyszli naganek. - To tymi saniami pojedziem? - pytaa panienka ukazujc na srebrzystego niedwiedzia - jeszczem te suszniejszychsani w yciu nie widziaa. - Nie wiem, kto tam nimi przedtem jedzi,bo zdobyczne. Teraz my we dwoje bdziemyjedzili, i bardzo si nadadz, gdy i u mniew herbie panna na niedwiedziu si prezentuje. S inni Kmicicowie, ktrzy si Chorgwiami piecztuj, ale ci id od Filona Kmity Czarnobylskiego, a ten za znw nie by z tego domu, z ktrego wielcy Kmitowiesi wywodzili. - A onego niedwiadka kiedye wapan zdoby? - A teraz, w tej ju wojnie. My biedni exules, ktrzymy od fortun odpadli, to jeno mamy, co wojna upem da. A em tej pani wiernie suy, wic i nagrodzia. - Daby Bg szczliwsz, bo ta jednego nagrodzi, a caej ojczynie miej zy wyciska. - Bg to odmieni i hetmani. To mwic Kmicic otula panienk fartuchem od sani, piknym, z biaego sukna i biaymi wilkami podszytym; potem sam siad, krzykn na wonic: "Ruszaj!" - i konie zerway si z miejsca do biegu. Zimne powietrze pdem uderzyo o ich twarze, wic zaniemwili i sycha byo tylko wist zmarzego niegu pod pozami, parskanie koni, ttent i krzyk wonicy. Wreszcie pan Andrzej pochyli si ku Olece: - Dobrze wapannie? - Dobrze - odrzeka podnoszc zarkawek iprzytulajc go do ust, by pd powietrza zatamowa. Sanie gnay jak wicher. Dzie by jasny, mrony. nieg migota, jakby kto na iskry sypa; z biaych dachw chat podobnych dokup nienych strzelay wysokimi kolumnami dymy rowe. Stada wron polatyway przed saniami wrd bezlistnychdrzew przydronych z krakaniem dononym.0 dwie staje za Wodoktami wpadli na szerok drog, w ciemny br, ktry sta guchy, sdziwy i cichy, jakby spa pod obfit okici. Drzewa, migotajc w oczach,zdaway si ucieka gdzie w ty za sanie, a oni lecieli coraz prdzej i prdzej, jak gdyby rumaki skrzyda miay. Od takiej jazdy gowa si zawraca i upojenie ogarnia, wic ogarno i pann Aleksandr. Przechyliwszy si w ty, zamkna oczy, cakiem pdowi si oddajc. Poczua sodkniemoc i zdao jej si, e ten bojarzyn orszaski porwa j i pdzi wichrem, a ona, mdlejca, nie ma siy si oprze ani krzykn... I lec, lec coraz szybciej... Oleka czuje, e obejmuj j jakie rce... czuje wreszcie na wargach jakoby piecz rozpalon i palc... oczy si jej nie chc odemkn, jakoby w nie. I lec - lec! Senn pann zbudzi dopiero gos pytajcy: - Miujesze mnie? Otworzya oczy: - Jako dusz wasn ! - A ja na mier i ywot! Znowu soboli kopak Kmicica pochyli si nad kunim Oleki. Sama teraz nie wiedziaa,co j upaja wicej: pocaunki czy ta jazda zaczarowana? I lecieli dalej, a cigle borem, borem! Drzewa uciekay w ty caymi pukami. nieg szumia, konie parskay, a oni byli szczliwi. - Chciabym do koca wiata tak jecha! - zawoa Kmicic. - Co my czynimy? to grzech! - szepna Oleka. - Jaki tam grzech! Daj jeszcze grzeszy. - Ju nie mona. Mitruny ju niedaleko. - Daleko czy blisko - wszystko jedno! I Kmicic podnis si w saniach, wycign rce do gry i pocz krzycze, jakoby w penej piersi radoci nie mg pomieci: - Hej - ha! hej - ha! - Hej, a hop! hop! ha! - odezwali si towarzysze z tylnych sani. - Czego wapanowie tak pokrzykujecie? - pytaa panna. - A ot tak! z radoci! A zakrzyknij no i wapanna! - Hej - ha! - rozleg si dwiczny, cieniutkigosik. - Moja ty krlowo! Do ng ci padn! - Kompania si bd mieli. Po upojeniu ogarna ich wesoo szumna,szalona, jako i jazda bya szalona. Kmicic pocz piewa: Patrzy dziewczyna, patrzy ze dworu, Na bujne pola! "Matu! rycerze id od boru, Oj,moja dola!" "Cru, nie patrzaj - rczkamioczy Zatknij biaymi, Bo ci serduszko z piersi wyskoczy Na wojn z nimi!" - Kto wapana wyuczy tak wdzicznych pieni? - pytaa panna Aleksandra. - Wojna, Oleko. W obozie my to sobie z tsknoci piewali. Dalsz rozmow przerwao gwatowne woanie z tylnych sani: - Stj ! stj ! hej tam - stj !Pan Andrzej odwrci si gniewny i zdziwiony, skd towarzyszom przyszo do gowy woa na nich i wstrzymywa, gdy wtem o kilkadziesit krokw za saniami dojrza jedca zbliajcego si co ko wyskoczy. - Na Boga ! to mj wachmistrz Soroka; co si musiao tam sta! - rzek pan Andrzej. Tymczasem wachmistrz zbliywszy si osadzi konia tak, e ten a przysiad na zadzie, i pocz mwi zdyszanym gosem: - Panie rotmistrzu!... Co tam, Soroka? - Upita si pali; bij si! - Jezus Maria! - zakrzykna Oleka. - Nie bj si wapanna... Kto si bije? - onierze z mieszczanami. W rynku poar!Mieszczanie si zasiekli i po prezydium do Poniewiea posali, a jam tu skoczy do waszej mioci. Ledwie tchu mog zapa... Przez czas tej rozmowy sanie idce z tyu nadjechay; Kokosiski, Ranicki, Kulwiec-Hippocentaurus, Uhlik, Reku i Zend wyskoczywszy na nieg otoczyli koem rozmawiajcych. - O co poszo? - pyta Kmicic. - Mieszczanie nie chcieli obrokw dawa anikoniom, ani ludziom, e to asygnacji nie byo; onierze poczli gwatem bra. Obleglimy burmistrza i tych, ktrzy si w rynku zatarasowali. Poczto ognia dawa i zapalilimy dwa domy; teraz gwat okrutny i we dzwony bij... Oczy Kmicica poczy wieci gniewem. - To i nam trzeba na ratunek! - zakrzykn Kokosiski. - Wojsko yczkowie oprymuj! - woa Ranicki, ktremu plamy czerwone, biae i ciemne ca twarz zaraz pokryy. - Szach, szach ! moci panowie! Zend zamia si zupenie tak, jak mieje si puszczyk, a si konie zestraszyy, a Reku podnis oczy w gr i piszcza: - Bij! kto w Boga wierzy! z dymem ykw! - Milcze! - hukn Kmicic, a las odegrzmia, a stojcy najbliej Zend zatoczy si jak pijany. - Nic tam po was! nie potrzeba tam siekaniny!... Siada wszyscy w dwoje sani, mnie jedne zostawii jecha do Lubicza! Tam czeka, chybabym przysa po sukurs. - Jak to? - zaoponowa Ranicki. Ale pan Andrzej pooy mu rk pod szyj i tylko oczyma straszniej jeszcze, zawieci. - Ni pary z gby! - rzek gronie. Umilkli; wida si go bali, chocia tak zwykle byli z nim poufale. - Wracaj, Oleko, do Wodoktw - rzek Kmicic - albo jed po ciotk Kulwiecwn doMitrunw. Ot! i kulig si nie uda. Wiedziaem, e oni tam spokojnie nie usiedz... Ale zaraz tam bdzie spokojniej, jeno bw kilka zleci. Bd wapanna zdrowa i spokojna, pilno mi bdzie z powrotem... To rzekszy ucaowa jej rce i otuli w wilczur; potem siad do innych sani i zakrzykn na wonic: - Do Upity! Rozdzia 4 Upyno kilka dni, a Kmicic nie wraca, aleza to do Wodoktw przyjechao trzech szlachty laudaskiej na zwiady do panienki. Przyjecha wic Pakosz Gasztowt z Pacunelw, ten, ktry goci u siebie pana Woodyjowskiego, patriarcha zacianka, synny z bogactw i szeciu crek; z tych trzy byy za trzema Butrymami, a dostay kada po sto bitych talarw wiana prcz wyprawy i inwentarzy. Drugi przyjecha Kasjan Butrym, najstarszy czowiek na Laudzie, dobrze Batorego pamitajcy, z nim zi Pakosza, Jzwa Butrym. Ten, cho w sile wieku, nie mia bowiem wicej jak lat pidziesit, a na popis pospolitego ruszenia do Rosie nie poszed, albowiem wwojnach kozackich kula armatnia stop mu urwaa. Zwano go take z tego powodu kuternog albo Jzw Beznogim. By to straszliwy szlachcic, siy niedwiedziej i wielkiego rozumu, ale surowy, zgryliwy, ostro ludzi sdzcy. Z tego powodu obawiano si go nieco w okolicach, bo przebacza ani sobie, ani innym nie umia. Bywa take niebezpieczny, gdy podpi, ale zdarzao mu si t o rzadko. Ci tedy przyjechali do panny, ktra przyja ich wdzicznie, cho od razu domylia si, e na zwiady przyjedaj i usysze co od niej o panu Kmicicu pragn.- Bo my do niego chcemy jecha z pokonem, ale to podobno jeszcze z Upity nie wrci - mwi Pakosz - tak do ciebie przyjechali pyta, kochanieka, kiedy mona? - Myl, e tylko co go nie wida - odrzeka panna. - Rad on wam, opiekunowie, bdzie z caej duszy, bo sia dobrego sysza o was, i dawniej od dziadusia, i teraz ode mnie. - Byle nas nie chcia przyj, jak Domaszewiczw przyj, gdy do niego z wieci o mierci pukownika przyjechali! - mrukn ponuro Jzwa. Panna dosyszaa i odpara zaraz ywo: - Wy o to nie bdcie krzywi. Moe i nie do politycznie ich przyj, ale ju tu swoj omyk wyzna. Trzeba te pamita, e z wojny szed, na ktrej tyle trudw i zmartwie przeby! onierzowi si nie dziwi, cho i na kogo fuknie, bo to u nich humory jako szable ostre. Pakosz Gasztowt, ktry z caym wiatem zawsze chcia by w zgodzie kiwn rk i rzek: - My te si i nie dziwili! Dzik na dzika fuknie, jak go z naga zobaczy, czemu by czek na czeka nie mia fukn! My pojedziem po staremu do Lubicza pokoni si panu Kmicicowi, aby z nami y, na wojn i do puszczy chodzi jako nieboszczyk pan podkomorzy. - Tak ju powiedz, kochanieka: uda ci si czy nie uda? - pyta Kasjan Butrym. - Ta to nasza powinno pyta!... - Bg wam zapa za troskliwo. Zacny to kawaler pan Kmicic, a chobym te co przeciw upatrzya, nie godzioby mi si o tym mwi. - Ale nic nie upatrzya, duszo ty nasza najmilejsza? - Nic! Zreszt nikt go tu nie ma prawa sdzi, a bro Boe nieufno okaza! Bogulepiej dzikujmy! - Co tu zawczasu dzikowa?! Jak bdzie zaco, to i dzikowa, a nie, to nie dzikowa - odpowiedzia pospny Jzwa, ktry jako prawdziwy mudzin, bardzo by ostrony i przewidujcy. - A o lubie wy mwili? - pyta znw Kasjan. Oleka spucia oczy. - Pan Kmicic chce jak najprdzej... - Ot, co! jeszcze by nie kcia... - mrukn Jzwa - chybaby gupi! A ktry to niedwied nie kce miodu z barci? Ale po cosi spieszy? Czy to nie lepiej zobaczy, cozacz czowiek jest? Ojcze Kasjanie, ta jupowiedzcie, co macie na jzyku, nie drzemcie jako zajc o poudniu pod skib! - Ja nie drzemi, jeno sobie w gow patrz, co by rzec - odpowiedzia staruszek. - Pan Jezus powiedzia tak: Jak Kuba Bogu, tak Bg Kubie! My te panu Kmicicowi za nie yczym, aby i on nam nie yczy, co daj Boe, amen! - Byle by po naszej myli! - doda Jzwa. Billewiczwna zmarszczya swe sobole brwii rzeka z pewn wyniosoci: - Pamitajcie, asanowie, e nie sug mamyprzyjmowa. On tu panem bdzie, i jego wola ma by, nie nasza. On i w opiece musi wapanw zastpi. - To znaczy, eby my si ju nie wtrcali? -pyta Jzwa. - To znaczy, ebycie mu przyjacimi byli,jako on chce by wam przyjacielem. Przecieon tu wasnego dobra strzee, ktrym kady wedle upodobania rzdzi. Zali nieprawda, ojcze Pakoszu? - wita prawda! - odrzek pacunelski staruszek. A Jzwa znw zwrci si do starego Butryma: - Nie drzemcie, ojcze Kasjanie! - Ja nie drzemi, jeno w gow patrz. - To mwcie, co widzicie. - Co widz? ot, co widz... Familiant to jest pan Kmicic, z wielkiej krwi, a my chudopachoki ! onierz przy tym sawny; sam on jeden oponowa si nieprzyjacielowi, gdy wszyscy rce opucili.Daj Boe takich jak najwicej. Ale kompani ma nicpotem!... Panie ssiedzie Pakoszu, cecie to od Domaszewiczw syszeli? - e to wszystko ludzie bezecni, przeciw ktrym infamie s i kondemnaty, i protesta,i inkwizycje. Katowskie to syny! Cicy byli nieprzyjacielowi, ale i obywatelstwu cicy.Palili, rabowali, gwaty czynili! ot, co jest! eby to tam kogo usiekli albo zajechali, to si i zacnym zdarza, ale oni podobno zgoatatarskim procederem yli i dawno by im powieach gni przyszo, gdyby nie protekcjapana Kmicica, ktren jest mony pan! Ten ich miuje i osania, i przy nim si wieszaj jak latem bki przy koniu. A teraz tu przyjechali i ju wszystkim wiadomo, co zacz s. To pierwszego dnia w Lubiczu z bandoletw palili - i do kogo? - do wizerunkw nieboszczykw Billewiczw, na co pan Kmicic nie powinien by pozwoli, boto jego dobrodzieje. Oleka zatkaa oczy rkoma. - Nie moe by! nie moe by! - Moe, bo byo! Dobrodziei pozwoli postrzela, z ktrymi w pokrewiestwo mia wej! A potem dziewki dworskie powcigali do izby dla rozpusty!... Tfu! obraza boska! Tego u nas nie bywao!... Pierwszego dnia zaczli od strzelania i rozpusty! Pierwszego dnia!... Tu stary Kasjan rozgniewa si i pocz stuka kijem w podog; na twarz Oleki biy ciemne rumiece, a Jzwa ozwa si: - A to wojsko pana Kmicicowe, ktre w Upicie zostao, to lepsze? Jacy oficyjerowie, takie i wojsko! Panu Soohubowi bydo zrabowali jacy ludzie, mwi, e pana Kmicica; chopw mejszagolskich, ktrzy smo wieli, na gocicu pobili. Kto? Te oni. Pan Soohub pojecha do pana Hlebowicza po sprawiedliwo, a teraz znw w Upicie gwat! Wszystko to przeciw Bogu! Spokojnietu bywao jak nigdzie, a teraz cho rusznic na noc nabijaj i strauj - a czemu? bo pan Kmicic z kompani przyjecha! - Ojcze Jzwa! nie mwcie tak! nie mwcie! - zawoaa Oleka. - A jak mam mwi? Jeli pan Kmicic nie winien, to po co takich ludzi trzyma, po co z takimi yje? Wielmona panna mu powiedz, eby on ich przepdzi albo katu odda, bo inaczej nie bdzie spokoju. A sychana to rzecz strzela do wizerunkw irozpust jawnie podzi? To caa okolica a - odrzeka panna edle komina 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAPc* c9c * c!u8-jeno o tym gada! - Co ja mam czyni? - pytaa Oleka. - Moe to i li ludzie, ale on z nimi wojn odprawia. Zali wypdzi ich na moj prob? - Jeli nie wypdzi - mrukn z cicha Jzwa- to sam taki! Wtem w pannie pocza si krew burzy przeciw tym towarzyszom, zabijakom i kosterom. - Zreszt, niech tak bdzie! Musi ich wypdzi! Niech wybiera mnie albo ich ! Jeli to prawda, co mwicie, a dzi jeszczebd wiedziaa, czy prawda, to im tego nie daruj, ani strzelania, ani rozpusty. Jam sama jedna i saba. sierota, ich kupa zbrojna, ale si nie ulkn... - My ci pomoem ! - rzek Jzwa. - Dla Boga! - mwia Oleka unoszc si coraz bardziej - niech sobie czyni, co chc, ale nie tu, w Lubiczu... Niech bd, jacy chc, ich to rzecz, ich szyje odpowiedz, ale niech pana Kmicica nie podmawiaj... do rozpusty... Wstyd! haba!...Mylaam, e to onierze niezgrabni, a to,widz, zdrajcy niegodni, ktrzy i siebie, i jego plami. Tak jest! le im z oczu patrzyo, ale ja, gupia, nie poznaam si na tym. Dobrze! dzikuj wam, ojcowie, ecie mi oczy na tych judaszw otworzyli... Wiem, co mi czyni przystoi. - To! to! to! - rzek stary Kasjan. - Cnota przez ci mwi, a my ci pomoem. - Wy pana Kmicica nie winujcie, bo choby co i przeciw statecznoci uczyni, to modyjest, a oni go kusz, oni podmawiaj, oni zachcaj do rozpusty przykadem i hab na jego imi cigaj! Tak jest! pkim ywa,nie bdzie tego dugo! Gniew wzbiera coraz wicej w sercu Oleki i zawzito przeciw towarzyszom pana Kmicica wzrastaa, jak wzrasta bl wranie wieo zadanej. Bo te zraniono w niej okrutnie i mio wasn kobiec, i t ufno, z jak cae czyste uczucie oddaa panu Andrzejowi. Wstyd jej byo za niego i za siebie, a w gniew i wstyd wewntrzny szuka przede wszystkim winnych. Szlachta za rada bya, widzc swoj pukownikwn tak gron i do stanowczej wojny warchow orszaskich wyzywajc.Ona za mwia dalej z roziskrzonym wzrokiem: - Tak jest! oni winni i musz pj precz, nie tylko z Lubicza, ale z caej okolicy. - My te pana Kmicica nie winujem, serce ty nasze - mwi stary Kasjan. - My wiemy,e to oni go kusz. Nie ze zoci my tu i jadem przeciw niemu przyjechali, jeno z alem, e zbytnikw przy sobie trzyma. Toi wiadomo, e mody, gupi. I pan starosta Hlebowicz za modu by gupi, a teraz namiwszystkimi rzdzi. - A pies? - mwi wzruszonym gosem pacunelski agodny staruszek. Pjdziesz z modym w pole, a on, durny, zamiast za zwierzem i, to ci koo ng, pado, swawoli i za poy ci ciga. Oleka chciaa co mwi, ale nagle zalaa si zami. - Nie pacz! - rzek Jzwa Butrym. - Nie pacz, nie pacz!... - powtarzali dwaj starcy. I tak j pocieszali, ale nie mogli pocieszy. Po ich odjedzie zostaa troska, niepokj i jakby uraza i do nich, i do pana Andrzeja. Dumn pann bolao coraz gbiej to, e trzeba byo go broni, usprawiedliwia i tumaczy. A ta kompania! Drobne rce panny zaciskay si na myl o nich. W oczach jej staway jakby na jawie twarze pana Kokosiskiego, Uhlika, Zenda, Kulwieca-Hippocentaura i innych - i dostrzega w nich, czego pierwej nie widziaa: e byy to bezczelne twarze, na ktrych bazestwo, rozpusta i zbrodnia wycisny pospou swe pieczcie. Obce Olece uczucie nienawici poczo j opanowywa jak parzcy ogie. Lecz w tej rozterce wzrastaa zarazem z kad chwil uraza i do pana Kmicica. - Wstyd! sromota! - szeptaa do si dziewczyna zbladymi usty. - Co wieczora wraca ode mnie do dziewek czeladnych!... I czua si sama upokorzona. Nieznone brzemi tamowao jej oddech w piersiach. Mroczyo si na dworze. Panna Aleksandra chodzia po izbie pospiesznym krokiem i w duszy wrzao jej cigle. Nie bya to naturazdolna znosi przeladowania losu i nie broni si im. Rycerska krew krya w tejdziewczynie. Chciaaby natychmiast rozpocz walk z t zgraj zych duchw - natychmiast! Ale co jej pozostaje!... Nic! jeno zy i proba, by pan Andrzej rozpdzina cztery wiatry tych habicych kompanionw. A jeli tego uczyni nie zechce?... - Jeli nie zechce... I nie miaa jeszcze myle o tym. Rozmylania panienki przerwa pachoek, ktren wnis narcz jaowcowych drewekdo kominka i rzuciwszy je wedle trzonu, pocz wygarnia wgle spod starego popiou. Nage postanowienie przyszo do gowy Olece. - Kostek! - rzeka - sidziesz mi zaraz na ko i pojedziesz do Lubicza. Jeli pan ju wrci, pro, eby tu przyjecha, a jeli go nie masz, to niech wodarz, stary Znikis, siada z tob i wraz do mnie przybywa - a ywo! Chopak rzuci szczypek smolnych na wgle, przysypa je pniakami suchego jaowcu i skoczy ku drzwiom.Jasne pomienie poczy hucze i strzela w kominie. Olece stao si zaraz nieco lej na duszy. "Moe to Pan Bg jeszcze odmieni! - pomylaa sobie. - A moe to i nie tak le byo, jak opiekunowie mwili... Obaczym!" I po chwili przesza do czeladnej siedzie odwiecznym obyczajem billewiczowskim ze sub, przdek pilnowa, pieni pobone piewa. i o dwch godzinach wszed zmarznity Kostek. - Znikis jest w sieni! - rzek. - Pana nie masz jeszcze w Lubiczu. Panna zerwaa si ywo. Wdarz w sieni schyli si jej do ng. - A jak tobie zdrowie, jasna dziedziczko?... Bg daj najlepsze! Przeszli do izby stoowej; Znikis stan przy drzwiach. - Co u was sycha? - pytaa panienka. Chop kiwn rk. - At! pana nie ma... - To wiem, e jest w Upicie. Ale w domu co si dzieje? - At!.. - Suchaj, Znikis, mw miele, wos ci z gowy nie spadnie. Mwi, e pan dobry, jeno kompania swawolniki? - eby to, jasna panienka, swawolniki! - Mw szczerze. - Kiedy, panienka, mnie nie wolno... ja si boja... Mnie zakazali. - Kto zakaza? - Pan... - Tak?! - rzeka panna. Nastaa chwila milczenia. Ona chodzia spiesznie po pokoju, ze cinitymi ustami inamarszczon brwi, on ledzi za ni oczyma. Nagle stana przed nim. - Czyj ty jeste? - A billewiczowski. Ja z Wodoktw, nie z Lubicza. - Nie wrcisz wicej do Lubicza... tu zostaniesz. Teraz rozkazuj ci gada wszystko, co wiesz! Chop, jak sta w progu, tak rzuci si na kolana. - Panienka jasna, ja tam nie kc wraca, tam sdny dzie!... To, panienka, zbje i zbereniki, tam czek dnia i godziny niepewny. Billewiczwna zakrcia si w miejscu, jakby strza ugodzona. Poblada bardzo, ale spytaa spokojnie: - Prawdali to, e strzelali w izbie do wizerunkw? - Jak nie strzelali! I dziewki cigali po komnatach, i co dzie ta sama rozpusta. Wewsi pacz, we dworze Sodoma i Gomora! Woy id na st, barany na st!... Ludzie w ucisku... Stajennego wczoraj niewinnie rozszczepili. - I stajennego rozszczepili?... - A jake! A najgorzej dziewcztom si krzywda dzieje. Ju im dworskich nie do ipo wsi owi... Nastaa znowu chwila milczenia. Gorce rumiece wystpiy na twarz panny i nie znikay ju wicej. - Kiedy si tam pana spodziewaj z powrotem?... - Oni, panienka, nie wiedz, jeno syszaem, jak mwili midzy sob, e trzeba jutro caej kompanii do Upity ruszy. Kazali, eby konie byy gotowe. Maj tu wstpi i panienki o czelad prosi i o prochy, e tam mog by potrzebne. - Maj tu wstpi?... to dobrze. Id teraz, Znikis, do kuchni. Ju nie wrcisz do Lubicza. - Aeby tobie Bg da zdrowie i szczcie!...Panna Aleksandra wiedziaa, co chciaa, alete wiedziaa, jak jej naley postpi. Nazajutrz bya niedziela. Rankiem, nim panie z Wodoktw wyjechay do kocioa, przybyli panowie: Kokosiski, Uhlik, Kulwiec-Hippocentaurus, Ranicki, Reku i Zend, a za nimi czelad lubicka, zbrojno i konno, postanowili bowiem kawalerowie i w pomoc panu Kmicicowi do Upity. Panna wysza przeciw nim spokojna i wyniosa, zupenie inna od tej, ktra ich witaa po raz pierwszy przed kilku dniami; ledwie gow kiwna w odpowiedzi na unione ich ukony, ale oni myleli, e to nieobecno pana Kmicica czyni j tak ostron, i nie poznali si na niczym. Zaraz tedy wystpi pan Jarosz Kokosiski,mielszy ju jak za pierwszym razem, i rzek: - Janie wielmona panno owczanko dobrodziko! My tu po drodze do Upity wstpujemy, aby wapannie dobrodzice do stpek upa i o auxilia prosi: jako o prochy, strzelby, i eby wapanna czeladziswej na ko sie kazaa i z nami jecha. Wemiemy szturmem Upit i yczkom trochkrwi upucimy. - Dziwi mnie - odrzeka Billewiczwna - e wapanowie do Upity jedziecie, gdy sama syszaam, jak pan Kmicic wam spokojnie w Lubiczu siedzie przykaza, a tak myl, e jemu przystoi rozkazywa, a waszmociom sucha, jako podkomendnym.Kawalerowie usyszawszy te sowa spojrzeli na siebie ze zdumieniem. Zend wysun wargi, jak gdyby chcia po ptasiemu zagwizda, Kokosiski pocz si gaska szerok doni po gowie. - Jako ywo! - rzek - mylaby kto, e wapanna do ciurw pana Kmicica mwisz. Prawda jest, emy mieli w domu siedzie, ale gdy czwarty dzie idzie, a Jdrusia nie ma, przyszlimy do takowej konwikcji, e si tam mg znaczny jaki tumult uczyni, w ktrym i nasze szable si przygodz. - Pan Kmicic nie na bitw pojecha, jeno onierzy swawolnikw kara, co by si atwo i wapanom przytrafi mogo, gdybycie przeciw rozkazowi wystpili. Z reszt prdzej by si tam tumult i siekaninaprzy was moga zdarzy. - Trudno nam z wapann deliberowa. Prosim tylko o prochy i ludzi. - Ludzi i prochw nie dam, syszysz mnie wapan! - Czy ja dobrze sysz? - rzek Kokosiski.- Jak to wapanna nie dasz? Kmicicowi, Jdrusiowi, na ratunek bdziesz wapanna aowa? Wolisz, eby go co zego spotkao? - Co go moe najgorszego spotka, to wapanw kompania! Tu oczy dziewczyny poczy ciska byskawice i podnisszy gow postpia kilka krokw ku zabijakom, a oni cofali si przed ni w zdumieniu. - Zdrajcy! - rzeka - wy to go jak ze duchy do grzechu kusicie, wy go namawiacie! Ale znam ju was, wasz rozpust, wasze bezecne uczynki. Prawo was ciga, ludzie si od was odwracaj, a ohyda na kogo pada? - na niego - przez was, banitw i infamisw! - Hej! na rany boskie, towarzysze! syszycie? - zakrzykn Kokosiski. - Hej! co to jest? zali nie pimy, towarzysze? Billewiczwna postpia krok jeszcze i ukazujc rk na drzwi: - Precz std! - rzeka. Warchoowie pobledli trupio i aden z nich nie zdoby si na sowo odpowiedzi. Jeno zby ich poczy zgrzyta, rce drga ku rkojeciom, a oczy ciska ze byskawice.Ale po chwili dusze w nich upady z trwogi. To ten dom by pod opiek potnego Kmicica, to ta zuchwaa panna bya jego narzeczon. Wic zgryli w milczeniu gniew,a ona cigle staa z roziskrzonym okiem, ukazujca palcem na drzwi. Na koniec pan Kokosiski rzek przerywanym wciekoci gosem: - Kiedy nas tu tak wdzicznie przyjto... to... nie pozostaje nam nic innego... jak pokoni si... politycznej gospodyni i pj... dzikujc za gocin... To rzekszy skoni si czapk z umyln unionoci a do ziemi, a za nim kaniali si i inni i wychodzili kolejno. Gdy drzwi zamkny si za ostatnim, Oleka upada, wyczerpana, na krzeso, dychajc ciko, bo nie miaa tyle si, ile odwagi. Oni za zgromadzili si na rad przed gankiem, naok koni, ale aden nie chcia pierwszy przemwi. Wreszcie Kokosiski rzek: - C, mili barankowie? - A c? - Dobrze wam? - A tobie dobrze? - Ej, eby nie Kmicic! ej, eby nie Kmicic! - rzek Ranicki zacierajc konwulsyjnie rce - pohulalibymy tu z panienk po naszemu!...- Id, zadrzyj z Kmicicem! - zapiszcza Reku. - Sta mu!Ranickiego twarz, jak skra rysia, caa bya ju pokryta pitnami. - I jemu stan, i tobie, warchole, gdzie chcesz! - A to i dobrze! - rzek Reku. Obaj porwali si do szabel, ale olbrzymi Kulwiec-Hippocentaurus wtoczy si pomidzy nich. - Na t pi! - rzek potrzsajc jakoby bochnem chleba - na t pi! - powtrzy -pierwszemu, ktry szabl wycignie, eb roztrzaskam! To rzekszy poglda to na jednego, to na drugiego, jakby pytajc niemo, ktry pierwszy zechce poprbowa; ale oni, tak zagadnici, uspokoili si zaraz. - Kulwiec ma racj! - rzek Kokosiski. - Moi mili barankowie, potrzeba nam teraz zgody wicej ni kiedykolwiek... Ja bym radzi rusza co prdzej do Kmicica, eby za ona go prdzej nie obaczya, bo opisaaby nas jak diabw. Dobrze, e tam aden na ni nie warkn, cho mnie samemu wierzbiay rce i jzyk... Ruszajmy do Kmicica. Ma ona go na nas podbechta, to lepiej my go wpierw podbechtajmy. Nie daj Bg, aby nas opuci.Zaraz by tu obaw na nas, jak na wilkw, uczyniono. - Furda! - rzek Ranicki. - Nic nam nie uczyni. Teraz wojna; mao to ludzi po wiecie bez dachu i chleba si wczy? Zbierzem sobie parti, towarzysze mili, i niech nas wszystkie trybunay cigaj! Daj rk, Reku, odpuszczam ci! - Bybym ci uszy obci - zapiszcza Reku - ale ju pogdmy si! wsplna nas konfuzja spotkaa. - Kaza pj precz takim jak my kawalerom! - rzek Kokosiski. - I mnie, w ktrym senatorska krew pynie! - doda Ranicki. - Ludziom godnym! familiantom! - onierzom zasuonym ! - I exulom ! - Sierotom niewinnym! - Mam buty wyporkiem podszyte, ale ju minogi marzn - rzek Kulwiec. - Co bdziemy jak dziady pod tym domem stali, nie wynios nam tu piwa grzanego! Nic tu po nas! Siadajmy i jedmy. Czelad lepiej odesa, bo co po nich bez strzelb i broni, a sami jedmy. - Do Upity! - Do Jdrusia, przyjaciela zacnego! Przed nim si poskarym. - Bylebymy go nie minli. - Na ko, towarzysze! na ko! Siedli i ruszyli stp, gniew i wstyd przeuwajc. Za bram Ranicki, ktrego zo trzymaa jeszcze jak za gardo, odwrci si i pogrozi pici dworowi. - Ej, krwi mi ! ej, krwi ! - Niechby si tylko z Kmicicem pokcili! - rzek Kokosiski - przyjechalibymy tu jeszcze z hubk. - Moe to by. - Boe nam pom - doda Uhlik. - Pogaska crka, ciecirka zacieka!.. Tak klnc i sierdzc si na pann, a czasemna siebie samych warczc, dojechali do lasu. Ledwie minli pierwsze drzewa, ogromne stado wron zawichrzyo si nad ich gowami. Zend pocz zaraz kraka przeraliwie; tysice gosw odpowiedziaomu z gry. Stado zniyo si tak, e a konie poczy si lka szumu skrzyde. - Stul gb! - krzykn na Zenda Ranicki. - Jeszcze nieszczcie wykraczesz! Kracz nad nami te wroska, jakby nad padlin... Ale inni mieli si, wic Zend kraka cigle. Wrony zniay si coraz bardziej i tak jechali jak wrd burzy. Gupi! nie umieli odgadn zej wrby. Za lasem ukazay si ju Womontowicze, ku ktrym kawalerowie ruszyli rysi, bo mrz by srogi i zmarzli bardzo, a do Upitybyo do jeszcze daleko. Ale w samej wsi musieli zwolni. Na szerokiej drodze zacianku peno byo ludzi, jako zwyczajnieprzy niedzieli. Butrymowie i Butrymwny wracali piechot i saniami z Mitrunw, z odpustu. Szlachta pogldaa ciekawie na nieznanych jedcw, w p si domylajc, co to za jedni. Mode szlachcianki syszay ju o rozpucie w Lubiczu i o sawnych jawnogrzesznikach; ktrych pan Kmicic przyprowadzi, wic przypatryway im si jeszcze ciekawiej. Oniza jechali dumnie, w piknych postawach onierskich, w zdobycznych aksamitnych ferezjach, w kopakach rysich i na dzielnych koniach. Zna byo jednak, e to onierze zawoani: miny rzsiste i harde, prawe rce wparte w boki, gowy podniesione. Nie ustpowali te nikomu jadc szeregiem i pokrzykujc od czasu do czasu: "Z drogi!" Jaki taki z Butrymw spojrza pospnie spode ba, ale ustpi; oni za gwarzyli midzy sob o zacianku. - Uwacie, moci panowie - mwi Kokosiski - jakie tu chopy rose; jeden wdrugiego jak tur, a kady wilkiem patrzy. - eby nie ten wzrost i eby nie szabliska, mona by ich wzi za chamw - rzek Uhlik. - Obaczcie no te szablice! czyste powyrki, jak mi Bg miy! - zauway Ranicki. - Chciabym si z ktrym poprobowa! Tu pan Ranicki pocz go doni szermowa. - On by tak, ja bym tak! On by tak, ja bym a - odrzeka panna edle komina 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA"PZc#< L$c%'t c&]5 Gtak - i szach! - atwo sobie moesz owo gaudium uczyni - zauway Reku. - Z nimi nie trzeba wiele.- Wolabym si ja z tymi oto dziewcztami poprobowa! - rzek nagle Zend. - wiece, nie panny! - wykrzykn z zapaem Reku. - Co wa mwisz: wiece? - sosny! A pyskiu kadej jakoby krokoszem malowane. - Ciko i na szkapie usiedzie na taki widok! Tak rozmawiajc wyjechali z zacianka i znw ruszyli rysi. Po p godziny drogi przybyli do karczmy zwanej Doy, ktra leaa na p drogi midzy Womontowiczami i Mitrunami. Butrymi i Butrymwny zatrzymywali si w niej zwykle, idc i wracajc z kocioa, aby odpocz i rozgrza si w czasie mrozw. Tote przed zajazdem spostrzegli kawalerowie kilkanacie sani wysanych grochowinami i tyle koni posiodanych. - Napijmy si gorzaki, bo zimno! - rzek Kokosiski. - Nie zawadzi! - odpar chr jednogony.Zsiedli z koni, zostawili je u supw, a sami weszli do szynkownej izby, ogromnej i ciemnej. Zastali tu moc ludzi. Szlachta, siedzc na awach lub stojc gromadkami przed szynkwasem, popijaa piwo grzane, a niektrzy krupniczek warzony z masa, miodu, wdki i korzeni. Sami to byli Butrymowie, chopy due, ponure i tak maomwne, e w izbie prawienie sycha byo gwaru. Wszyscy ubrani w szare kapoty z samodziau albo rosieskiego pakaku, podbite baranami, w pasy skrzane, przy szablach w czarnych elaznych pochwach; przez t jednostajno ubioru czynili pozr wojska. Ale byli to po czci ludzie starzy, od lat szedziesiciu, lub wyrostkowie, do dwudziestu. Ci dla omotw zimowych w domach zostali; reszta, mczyni w sile wieku, ruszyli do Rosie. Ujrzawszy orszaskich kawalerw odsunli si troch od szynkwasu i poczli im si przypatrywa. Pikny moderunek onierskipodoba si tej wojowniczej szlachcie; czasem te ktry sowo puci. "To z Lubicza?" - "Tak, pana Kmicicowa kompania!" - "To ci?" - "A jake!" Kawalerowie pili gorzak, ale krupniczek zbyt pachnia. Zwietrzy go pierwszy Kokosiski i kaza da. Obsiedli tedy st, agdy przyniesiono dymicy saganek, poczli pi spogldajc na izb, na szlacht i przymruajc oczy, bo w izbie byo ciemnawo. Okna nieg zasu, a dugi, niski otwr gruby, w ktrej pali si ogie, pozasaniay cakiem jakie figury plecami ku izbie odwrcone. Kiedy ju krupnik pocz kry w yach kawalerw, roznoszc po ich ciaach ciepoprzyjemne, oywiy im si zaraz humory, strapione po przyjciu w Wodoktach, i Zendpocz nagle kraka jak wrona, tak dokadnie, e wszystkie twarze zwrciy si ku niemu. Kawalerowie mieli si, szlachta pocza si zblia, rozweselona, zwaszcza modsi, potni wyrostkowie o szerokich barach i pucoowatych policzkach. Siedzce przy grubie przed ogniem postacie odwrciy si ku izbie i Reku pierwszy dostrzeg, i byy to niewiasty. A Zend zamkn oczy i kraka, kraka - nagle przesta, i po chwili obecni usyszeli gos duszonego przez psy zajca; zajc becza w ostatniej agonii, coraz sabiej, ciszej, potem zawrzasn rozpaczliwie i zamilk na wieki - a na jego miejscu rogaczodezwa si potnie, jak z rykowiska. Butrymowie stali zdumieni, chocia Zend juprzesta. Spodziewali si jeszcze co usysze, ale tymczasem usyszeli tylko piskliwy gos Rekucia: - Sikorki siedz wedle gruby! - A prawda! - rzek Kokosiski przysaniajc oczy rk. - Jako ywo! - przywtrzy Uhlik - jeno w izbie tak ciemno, em nie mg rozezna. - Ciekaw jestem, co one tu robi? - Moe na tace przychodz. - A poczekajcie, spytam ! - rzek Kokosiski. I podnisszy gos pyta: - Mie niewiasty, a ce tam czynicie wedlegruby? - Nogi grzejem! - ozway si cienkie gosy.Wwczas kawalerowie wstali i zbliylisi do ogniska. Siedziao przy nim na dugiej awie z dziesi niewiast, starszych i modszych, trzymajcych bose nogi na klocu lecym wedle ognia. Z drugiejstrony kloca suszyy si przemoke od niegu buty. - To wapanny nogi grzejecie? - pyta Kokosiski. - Bo zmarzy. - Bardzo grzeczne nki! -zapiszcza Reku pochylajc si ku klocowi. - At! odczep si waszmo - rzeka jedna zszlachcianek. - Rad bym ja si przyczepi, nie odczepi, ile e mam sposb pewny, lepszy od ognia na zmarze nki, ktren sposb jest nastpujcy: jeno potacowa z ochot, a zamrz pjdzie precz! - Kiedy potacowa, to potacowa! - rzekpan Uhlik. - Nie potrzeba ni skrzypkw, ni basetli, bo ja wam zagram na czekaniku.I wydobywszy ze skrzanej pochewki, wiszcej przy szabli, nieodstpny instrument, gra pocz, a kawalerowie sunli w podrygach do dziewczt i nu je ciga z awy. One niby si broniy, ale wicej krzykiem ni rkoma, bo naprawd nie byy bardzo od tego. Moe i szlachta rozochociaby si z kolei, bo przeciw potacowaniu w niedziel, po mszy i w zapusty, nikt by bardzo nie protestowa, ale reputacja "kompanii" bya ju zbyt znana w Womontowiczach, wic pierwszy olbrzymi Jzwa Butrym, ten, ktry stopy nie mia, wsta z awy i zbliywszy si do Kulwieca-Hippocentaura, chwyci go za pier, zatrzyma i rzek ponuro: - Jeli si waszmoci chce taca, to moe ze mn? Kulwiec-Hippocentaurus oczy przymruy i pocz wsami rusza gwatownie. - Wol z dziewczyn - odrzek - a z wacito chyba potem... Wtem podbieg Ranicki z twarz ju poctkowan plamami, bo ju burd poczu.- Co za jeden, zawalidrogo? - pyta chwytajc za szabl. Uhlik przesta gra, a Kokosiski zakrzykn: - Hej, towarzysze! do kupy! do kupy! Ale ju za Jzw sypnli si Butrymowie, starcy potni i wyrostki ogromne; poczli si tedy take skupia pomrukujc jak niedwiedzie. - Czego chcecie? guzw szukacie? - pyta Kokosiski. - At! co gada! poszli precz! - rzek z flegm Jzwa. Na to Ranicki, ktremu chodzio o to, aby czasem nie obyo si bez bjki, uderzy Jzw rkojeci w piersi, a si rozlego w caej izbie, i krzykn: - Bij! Rapiery zabysy, rozleg si wrzask niewiast, szczk szabel i zgiek, i zamieszanie. Wtem olbrzymi Jzwa wycofasi z potyczki, porwa stojc wedle stou z gruba ciosan aw i podnisszy j jakby leciuchn deseczk zakrzykn: - Rum! rum! Kurz wsta z podogi i przesoni walczcych, jeno w zamcie jki poczy si odzywa... Rozdzia 5 Tego samego dnia wieczorem przyjecha pan Kmicic do Wodoktw na czele stu kilkunastu ludzi, ktrych ze sob z Upity przyprowadzi, eby ich do Kiejdan hetmanowi wielkiemu odesa, sam uzna bowiem, e w tak maym miasteczku nie masz dla wikszej liczby ludzi pomieszczenia i e po ogodzeniu mieszczanonierz musi si ucieka do gwatw, zwaszcza taki onierz, ktren tylko strachem przed dowdc w karnoci moe by utrzymany. Do bowiem byo spojrze na wolentarzy pana Kmicica, eby doj do przekonania, i gorszego gatunku ludzi trudno byo w caej Rzeczypospolitej znale. I Kmicic nie mg mie innych. Po pobiciu hetmana wielkiego nieprzyjaciel zala cay kraj. Resztki wojsk regularnych litewskiego komputu cofny si na pewien czas do Bir i Kiejdan, aby tam przyj do sprawy. Szlachta smoleska, witebska, poocka, mcisawska i miska albo pocigna za wojskiem, albo chronia si w wojewdztwach jeszcze nie zajtych. Ludzie mielszego ducha midzy szlacht zbierali si do Grodna, do pana podskarbieg o Gosiewskiego, tam bowiem naznaczay punkt zborny uniwersay krlewskie zwoujce pospolite ruszenie. Niestety! mao byo takich, ktrzy usuchali uniwersaw, ci za nawet, co poszli za gosem obowizku, cigali si tak opieszale, e tymczasem naprawd nikt oporu nie dawa prcz pana Kmicica, ktrenczyni to na wasn rk, pobudzany wicej fantazj rycersk ni patriotyzmem.atwo jednak zrozumie, e w braku wojskregularnych i szlachty - bra ludzi, jakich mg znale, wic takich, ktrych obowizek do hetmanw nie cign i ktrzynie mieli nic do stracenia. Nagarno si tedy do niego zawalidrogw bez dachu i domu, ludzi niskiego stanu, zbiegej z wojska czeladzi, zdziczaych borowych, pachokw miejskich lub otrzykw prawemciganych. Ci pod chorgwi spodziewali si znale ochron, a przy tym upami si poywi. W elaznych rkach Kmicicowych zmienili si oni w miaych onierzy, miaych a do szalestwa, i gdyby sam Kmicic by statecznym czowiekiem, mogli byli znaczne Rzeczypospolitej odda przysugi. Ale Kmicic by sam swawolnikiem, w ktrym dusza kipiaa ustawicznie; zreszt skd mia bra prowiant i bro, i konie, gdy jako wolentarz, nie posiadajcy nawet listw zapowiednich, nie mg ze skarbu Rzeczypospolitej adnej spodziewa si pomocy. Bra wic gwatem, czsto na nieprzyjacielu, czsto i na swoich Oporu nieznosi i za najmniejszy kara srodze. W ustawicznych podjazdach, walkach i napadach zdzicza, przyzwyczai si o krwiprzelewu tak, e nie lada co mogo poruszy w nim, dobre zreszt natury, serce. Zakocha si w ludziach gotowych nawszystko i niepohamowanych. Imi jego zasyno wkrtce zowrogo. Mniejsze oddziay nieprzyjacielskie nie miay si wychyla z miast i obozw w stronach, w ktrych straszliwy partyzant grasowa. Aleimiejscowe obywatelstwo, zniszczone przez wojn, bao si jego ludzi mao mniej ni nieprzyjaci. Zwaszcza gdzie oko Kmicica osobicie nie spoczywao nad nimi, gdzie komend brali jego oficerowie: Kokosiski, Uhlik, Kulwiec, Zend, a szczeglniej najdzikszy i najokrutniejszy, lubo z wysokiej krwi pochodzcy, Ranicki - tam zawsze mona byo pyta: obrocyli to czy napastnicy? Kmicic kara czasem i swoich ludzi, gdy mu nie pod humor co przyszo, bez miosierdzia; ale czciej stawa po ich stronie nie dbajc na prawa, na zy i ycie ludzkie. Kompanionowie prcz Rekucia, na ktrym krew niewinna nie ciya, jeszcze podmawiali modego wodza, by coraz bardziej cuglw swej bujnej naturze popuszcza. Takie to byo Kmicicowe wojsko. Teraz wanie zabra on sw hoot z Upity, by j do Kiejdan odesa. Gdy si tedy zatrzymali przed dworem w Wodoktach, panna Aleksandra a przeraziasi ujrzawszy ich przez okno, tak byli do hajdamakw podobni. Kady inaczej zbrojny:jedni w hemach pobranych na nieprzyjacielu, drudzy w czapkach kozackich, w kapuzach, w kapturach, niektrzy w wypowiaych ferezjach, inni w kouchach, z rusznicami, spisami, ukamii berdyszami, na chudych, poszerszeniaychkoniach ubranych w rzdziki polskie, moskiewskie, tureckie. Uspokoia si dopiero Oleka, gdy pan Andrzej, hoy i wesoy jak zawsze, wpad do izby i zaraz z niezmiern ywoci do rk jej przypad.Ona za, cho poprzednio postanowia przyj go z powag i zimno, jednak nie moga zapanowa nad radoci, ktr jej sprawio jego przybycie. Przy tym moe i chytro niewiecia graa w tym pewn rol, bo trzeba byo powiedzie panu Andrzejowi o wypdzeniu za drzwi kompanii, wic chciaa go sobie przebiega dziewczyna naprzd zjedna. A zreszt, takj wita szc zerze, z tak mioci, e resztki urazy stopniay jak nieg przy pomieniu. "Miuje mnie! nie masz wtpliwoci!" - pomylaa. A on mwi: - Juem si tak stskni, em ca Upit chcia spali, byle do ci jak najprdzej lecie. Nieche ich tam mrz cinie tych ykw! - Jam te bya niespokojna, eby tam do bitwy nie przyszo. Chwaa Bogu, e wapan przyjecha. - I! co za bitwa! onierze poczli troch yczkw tarmosi... - Ale to wapan uspokoi? - Zaraz ci powiem wszystko, jak si zdarzyo, mj klejnocie, jeno sobie usid troch, bom si strudzi. Ej! ciepo tu, ej!mio w tych Wodoktach, jako wanie w raju. Rad by tu czowiek po wiek siedzia i w one liczne oczy patrzy, i nigdy nie wyjeda... Ale napi si czego ciepego take by nie zawadzio, bo na dworze mrzokrutny. - Zaraz ka wapanu wina z jajami zgrzaisama przynios. - A daje i moim wisielcom jak baryczyngorzaki i ka ich do obory puci, eby sijeno od paru bydlcego nieco rozgrzeli. Touby maj wiatrem podszyte i srodze pokostnieli. - Niczego im nie poauj, bo to wapascyonierze. To rzekszy umiechna si tak, a Kmicicowi w oczach pojaniao, i wysuna si jak kotka cicho, by w czeladnej wszystko zarzdzi. Kmicic chodzi po izbie i po czuprynie si gaska, to wsa modego pokrca namylajc si: jak jej opowiedzie, co si w Upicie zdarzyo. - Trzeba szczer prawd wyzna - mruczapod nosem - nie ma rady, choby kompania mieli si mia, e mnie tu ju na pasku wodz... I znw chodzi, i znw czupryn na czoo nagarnia, wreszcie zniecierpliwi si, e dziewczyna dugo nie wraca.Tymczasem pacholik wnis wiato, pokoni si w pasi wyszed, a potem zaraz wesza wdziczna gosposia niosc sama w obu rkach byszczc cynow tac, na niej garnuszek, z ktrego wychodzia wonna para zagrzanego wgrzyna, i pucharek rnity ze szka, z herbem Kmicicw. StaryBillewicz dosta go w swoim czasie od ojca pana Andrzeja, gdy u niego w gocinie bawi. Pan Andrzej, ujrzawszy gosposi, poskoczy ku niej. - Hej! - zawoa - rczyny obiedwie zajte,nie wymkniesz mi si! I przechyli si przez tac, a ona cofaa sw jasn gwk bronion tylko przez opar wychodzcy z garnuszka. - Zdrajca! daje wapan spokj, bo upuszcz polewk... Ale on si groby nie ulk, po czym zakrzykn: - Jak Bg w niebie, od takich delicyj rozum moe si pomiesza! - Wapanu dawno ju si pomiesza... Siadaj, siadaj! Usiad posusznie, ona za nalaa mu polewki w pucharek. - Mwe teraz, jake to w Upicie winnych sdzi? - W Upicie? Jako Salomon! - To i chwaa Bogu!... Na sercu mi to, eby wszyscy w okolicy mieli wapana za statecznego i sprawiedliwego czowieka. Jake to tedy byo? Kmicic pocign dobrze polewki, odetchnirzek: - Musz opowiada od pocztku. Byo tak: Upominali si yczkowie z burmistrzem o asygnacje na prowianty od hetmana wielkiego albo od pana podskarbiego. "Wapanowie (mwili onierzom) jestecie wolentarzami i eksakcji nie moecie czyni. Kwatery dajem z aski, a prowianty damy wtedy, gdy si okae, e nas zapac." - Mieli suszno czy nie mieli? - Suszno wedle prawa mieli, ale onierze mieli szable, a po staremu, kto ma szabl, ten ma zawsze lepsz racj. Powiadaj tedy yczkom : "Zaraz my tu na waszej skrze wypiszemy asygnacje!" I wnet sta si tumult. Burmistrz z yczkami zatarasowali si w ulicy, a moi ich dobywali; nie obeszo si bez strzelaniny. Zapalili niebota onierze dla postrachu par stod, kilku te yczkw uspokoili... - Jak to uspokoili? - Kto wemie szabl po bie, to i spokojny jak trusia. - Dla Boga! to to zabjstwo! - Waniem na to przyjecha. onierze zaraz do mnie z narzekaniem i skargami na opresj, w jakiej yj, e to ich niewinnie przeladuj. "Brzuchy mamy puste - mwili - co nam czyni?" Kazaem burmistrzowi, by si stawi. Namyla si dugo, ale wreszcie przyszed z trzema innymi. Kiedy to nie zaczn paka: "Niechby ju i asygnacji nie dawali - prawi - ale czemu bij, czemu miasto pal? Je i pi bylibymy dali za dobre sowo, ale oni chcieli soniny, miodw, specjaw, a my sami, ubodzy ludzie, tego nie mamy. Prawem si bdziemy broni, a wasza moprzed sdem za swoich onierzy odpowiesz." - Bg wapana bdzie bogosawi - zawoaa Oleka - jeli sprawiedliwo, jako si godzi, uczyni! - Jelim uczyni?... Tu pan Andrzej skrzywi si jak student, ktry ma si do winy przyzna, i czupryn pocz rk na czoo nagarnia. - Mj krlu ! - zawoa wreszcie aosnymgosem - mj klejnocie!... nie gniewaj si namnie... - Ce znw wapan uczyni? - pytaa niespokojnie Oleka. - Kazaem da po sto batokw burmistrzowi i radnym! - wyrecytowa jednym tchem pan Andrzej. Oleka nie odrzeka nic, jeno rce wsparana kolanach, gow spucia na piersi i pogrya si w milczeniu. - Zetnij szyj! - woa Kmicic - ale nie gniewaj si!... Jeszczem wszystkiego nie wyzna... - Jeszcze? - jkna panna. - Bo to oni potem posali do Poniewiea o pomoc. Przyszo sto gupich pachokw z oficyjerami. Tych przeposzyem, a edle komina 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA'Pc(`sc)c*_+c+):8&oficyjerw... na Boga, nie gniewaj si!... kazaem goych pogna kaczugami po niegu, tak jakem raz panu Tumgratowi w Orszaskiem uczyni... Billewiczwna podniosa gow; surowe jej oczy paay gniewem, a purpura wystpia na policzki. - Wapan nie masz wstydu i sumienia! - rzeka. Kmicic spojrza zdziwiony, zamilk na chwil, po czym spyta zmienionym gosem:- Prawdli mwisz czy udajesz? - Prawd mwi, e hajdamaki godny to uczynek, nie kawalera!... Prawd mwi, bo mi reputacja wapana na sercu ley, bo mi wstyd, e ledwie przyjecha, ju ci cae obywatelstwo ma za gwatownika i palcami ukazuje!... - Co mi tam wasze obywatelstwo! Dziesiciuchaup jeden pies strzee i jeszcze niewiele ma roboty. - Ale nie masz infamii na tych chudopachokach, nie masz haby na niczyim imieniu. Nikogo tu sdy ciga nie bd prcz wapana! - Ej, nieche ci o to gowa nie boli. Kady sobie pan w naszej Rzeczypospolitej, kto jeno ma szabl w garci i lada jak parti zebra potrafi. Co mi czyni? kogo ja si tuboj? - Jeli wapan nikogo si nie boisz, to wiedz o tym, e ja si boj gniewu boego...i ez ludzkich si boj, i krzywd! A hab znikim dzieli si nie chc; chociaem niewiasta saba, przecie mi mia cze imienia moe wicej ni niejednemu, ktry si kawalerem powiada. - Na Boga! nie groe mi rekuz, bo mnie jeszcze nie znasz... - O, wierz, e i mj dziad wapana nie zna! Oczy Kmicica poczy skry sypa, ale i w niej si rozigraa krew billewiczowska. - Rzucaj si wapan, zgrzytaj! - mwia miao dalej - ja si nie ulkn, chociaemsama, a wa masz ca chorgiew rozbjnikw pod sob; niewinno moja mnie broni!... Mylisz, e nie wiem, iecie w Lubiczu wizerunki postrzelali i e dziewczta na rozpust cigacie?... Wa tomnie nie znasz, jeli mylisz, e zmilcz pokornie. Chc poczciwoci od wapana i tego wymaga aden mi testament nie zabroni... Owszem, wola mojego dziada jest,ebym tylko poczciwego on bya... Kmicic widocznie zawstydzi si tych sprawek lubickich, bo spuciwszy gow spyta cichszym ju gosem: - Kto ci o owym strzelaniu mwi? - Wszystka szlachta z okolicy o tym mwi. - Zapac ja tym szarakom, zdrajcom, za yczliwo! - odpar pospnie Kmicic. - Ale to stao si po pijanemu... w kompanii... jako e onierze pohamowa si w ochocienie umiej. A co do dziewczt, to jam ich nie ciga. - Wiem, e to owi bezwstydnicy, owi zbje do wszystkiego wapana podmawiaj... - To nie zbje, to moi oficyjerowie... - Jam tym wapana oficyjerom kazaa pj precz z mego domu! Oleka spodziewaa si wybuchu, tymczasem z najwikszym zdziwieniem spostrzega, e wiadomo o wypdzeniu kompanionw adnego na Kmicicu nie uczynia wraenia, a nawet, przeciwnie, zdawaa mu si humor poprawia. - Kazaa im pj precz? - spyta- Tak jest. - A oni poszli? - Tak jest. - Dalibg, kawalerska w tobie fantazja! Okrutnie mi si to podoba, bo niebezpieczna rzecz z takimi ludmi zadrze. Niejeden juciko za to zapaci. Ale i oni znaj moresprzed Kmicicem!... Widzisz! wynieli si pokornie jak barankowie - widzisz! a czemu? bo si mnie boj! Tu pan Andrzej spojrza chepliwie na Olek i wsa pocz pokrca; j za rozgniewaa do reszty ta zmienno humoru i ta niewczesna chepliwo, wic rzeka wyniole i z naciskiem: - Wapan musisz wybra midzy mn i nimi,nie moe inaczej by! Kmicic zdawa si nie spostrzega tej stanowczoci, z jak Oleka mwia, i odpowiedzia niedbale, prawie wesoo: - A po co mnie wybiera, kiedy ja i ciebie mam, i ich mam! Wapanna moesz sobie w Wodoktach czyni, co si podoba; ale jeelimoi kompanionowie adnej tu krzywdy ani swawoli si nie dopucili, to za c mam ich,. wygania? Wapanna tego nie rozumiesz, co to jest suy pod jedn chorgwi i wojn razem odbywa... adne krewiestwo tak nie zwizuje jak wsplna suba. Wiedz o tym, e oni mao tysic razy ratowali mi ycie, ja im tako; a e teraz s bez dachu, e ich prawo ciga, to tym bardziej musz im da przytuek. Szlachta to przecie wszystko i familianci zawyjtkiem Zenda, ktren jest niepewnego pochodzenia, ale takiego kawalkatora nie masz w caej Rzeczypospolitej. Prcz tego,gdyby go wapanna syszaa, jak zwierza i ptactwo wszelakie udaje, sama by go polubia. Tu pan Andrzej rozemia si, jakby aden gniew, adne nieporozumienie nie miao nigdy miejsca midzy nimi, a ona a zaamaa rce widzc, jak z rk jej si wymyka ta wichrowata natura. Wszystko to, co mwia mu o opinii ludzkiej, o potrzebie statku, o niesawie, zelizgiwao si po nim jak tpy grot po pancerzu. Nie rozbudzone sumienie tego onierza nie umiao odczu jej oburzenia na kad niesprawiedliwo, na kad bezecn swawol. Jake tu do niego trafi, jak przemwi? - Niech si dzieje wola boa! - rzeka wreszcie. - Skoro si mnie wapan wyrzekasz, to ide swoj drog! Bg zostanie nad sierot! - Ja si ciebie wyrzekam? - pyta Kmicic z najwikszym zdumieniem. - Tak jest! jeli nie sowy, to uczynkami; jeli nie ty mnie, to ja ciebie... Bo nie pjd za czowieka, na ktrym ci꿹 zy ludzkie ikrew ludzka, ktrego palcami wytykaj, banitem, rozbjnikiem zowi i za zdrajc maj! - Za jakiego zdrajc?... Nie przywode mnie do szalestwa, abym za czego nie uczyni, czego bym potem aowa. Nieche we mnie piorun zaraz trzanie, niech mnie czarci dzi obuszcz, jelim ja zdrajca, ja, ktrym przy ojczynie wtedy stawa, kiedy wszyscy rce opucili! - Wapan przy niej stajesz, a czynisz to, co i nieprzyjaciel, bo j depcesz, bo ludzi wniej katujesz, bo na prawa boskie i ludzkie nie dbasz. Nie! Choby mi si i serce rozdaro, nie chc ci mie takiego, nie chc!... - Nie gadaj mi o rekuzie, bo si wciekn! Ratujcie mnie, anieli! Nie zechcesz mnie podobrej woli, to ci i tak wezm, choby tu wszystka hoota z zaciankw, choby samiRadziwiowie, sam krl i wszyscy diabli rogami przystpu bronili, chobym mia dusz czartu zaprzeda... - Nie wzywaj zych duchw, bo ci usysz! - zakrzykna Oleka wycigajc przed siebie rce. - Czego ode mnie chcesz? - Bd uczciwy!... Umilkli oboje i nastaa cisza. Sycha byo tylko sapanie pana Andrzeja. Ostatnie sowaOleki przedary jednak pancerz pokrywajcy jego sumienie. Czu si upokorzony. Nie wiedzia, co jej odrzec, jak si broni. Potem pocz chodzi szybkimi krokami po izbie; ona siedziaa nieruchomie. Zawisa nad nimi niezgoda, rozjtrzenie i al. Byo im ze sob ciko, ito dugie milczenie stawao im si coraz nieznoniejsze. - Bd zdrowa! - rzek nagle Kmicic. - Jed wapan i niech ci Bg natchnie inaczej ! - odrzeka Oleka. - Pojad! Gorzki mi by twj napitek, gorzkichleb! ci i octem mnie tu napojono! - A wapan to mylisz, e mnie sodycz napoi? - odrzeka gosem, w ktrym drgay zy. - Bd zdrowa! - Bd zdrw...Kmicic postpi ku drzwiom, nagle zwrci si i poskoczywszy ku niej, chwyci j za obie rce: - Na rany Chrystusa ! czy ty chcesz, ebymtrupem w drodze z konia spad? Wwczas Oleka wybuchna paczem; on obj j i trzyma w ramionach ca dygocc, powtarzajc przez zacinite zby: - Bije mnie, kto w Boga wierzy! bij, nie auj! Na koniec wybuchn: - Nie pacz, Oleka! Dla Boga, nie pacz! Com ci winien? Uczyni wszystko, co chcesz. Tamtych wyprawi... w Upicie zaagodz... bd y inaczej... bo ci miuj... Dla Boga! serce mi si rozpuknie... uczyni wszystko, jeno nie pacz... i miuj mnie jeszcze... Tak on j uspokaja i pieci; ona za wypakawszy si rzeka: - Jed ju wapan. Bg zgod midzy nami uczyni. Ja nie mam urazy, jeno bl w sercu... Ksiyc wytoczy si ju wysoko nad biae pola, gdy pan Andrzej ruszy z powrotem do Lubicza, a za nim pocapali onierze rozcignwszy si wem po szerokim gocicu. Jechali nie przez Womontowicze,ale krtsz drog, bo mrz popta bagna imona byo po nich przejeda bezpiecznie. Wachmistrz Soroka przybliy si do pana Andrzeja. - Panie rotmistrzu - spyta - a gdzie nam stan w Lubiczu? - Ruszaj precz! - odpowiedzia Kmicic. I jecha na przedzie nic do nikogo nie mwic. W sercu nurtowa mu al, chwilamigniew, ale przede wszystkim zo na samego siebie. Pierwsza to bya noc w jegoyciu, w ktrej czyni rachunek sumienia, irachunek ten ciy mu gorzej od najciszego pancerza. Oto przyjecha w testrony z nadszarpnit reputacj i c uczyni, aby j poprawi? Pierwszego dnia pozwoli na strzelanie i rozpust w Lubiczuizmyli, e do niej nie nalea, bo nalea; potem pozwala kadego dnia. Dalej: onierze skrzywdzili mieszczan, a on tej krzywdy dopeni. Gorzej! rzuci si na prezydium poniewieskie, pobi ludzi, puci goych oficerw na niegi... Uczyni mu proces - przegra. Ska go na utrat majtku, czci, moe i garda. A przecie nie bdzie mg, jak dawniej, zebrawszy partizbrojnej hooty drwi sobie z praw, bo zamierza si oeni, osi w Wodoktach, suy nie na wasn rk, ale w kompucie; tam prawo go znajdzie i dosignie. Prcz tego, choby mu uszo bezkarnie, jest co szpetnego w tych postpkach, jest co n iegodnego rycerza. Moe swawola da si zaagodzi, ale pami jej zostanie i w sercach ludzkich, i w jego wasnym sumieniu, i w sercu Oleki... Tu, gdy wspomnia, e ona jednak nie odepchna go jeszcze, e wyjedajc czyta w jej oczach przebaczenie, wydaa mu si tak dobr jak anieli niebiescy. I ot! braa go ochota wrci nie jutro, ale zaraz, wrci co ko wyskoczy i pa jej do ng, i prosi o zapomnienie, i caowa te sodkie oczy, ktre zami zrosiy dzi jego twarz. Chciao mu si samemu rykn paczem i czu, e tak miuje t dziewczyn, jak nigdy w yciu nikogo nie miowa. "Na Pann Najwitsz! - myla w duszy - uczyni, co ona zechce; opatrz kompanw suto i wyprawi na kraj wiata, bo prawda jest, e oni mnie do zego podniecaj."Tu przyszo mu do gowy, e przybywszy do Lubicza zastanie ich najpewniej pijanych albo z dziewcztami i chwycia go taka zo, e chciao mu si szabl uderzy nakogokolwiek, choby na tych onierzy, ktrych prowadzi, i siec ich bez miosierdzia. - Dam ja im ! - mrucza targajc ws - jeszcze mnie takim nie widzieli, jak zobacz... Tu zacz konia z szalestwa ostrogami b i za trzl targa i szarpa, a rumakrozhuka si, a Soroka widzc to mrucza do onierzy: - Rotmistrz si zbiesi. Nie daj Bg mu pod rk wpa... Jako pan Andrzej biesi si rzeczywicie. Naok by wielki spokj. Ksiyc wieci pogodnie, niebo iskrzyo si tysicami gwiazd, najmniejszy wiatr nie porusza gazi na drzewach - jeno w sercu rycerzawrzaa burza. Droga do Lubicza wydaa musi tak duga jak nigdy. Jaka nie znana dotd trwoga zacza na nadlatywa z mroku, z gbin lenych i z pl zalanych zielonawym wiatem ksiyca. Wreszcie zmczenie ogarno pana Andrzeja, gdy zreszt, co prawda, ca zesz noc spdzi w Upicie na pijatyce i hulance. Ale chcia trud trudem zabi, otrzsn si z niepokoju szybk jazd, zwrci si wic do onierzy i zakomenderowa: - W konie!... Pomkn jak strzaa, a za nim cay oddzia. I w tych lasach, i na pustych polach lecieli jak w orszak piekielny rycerzy krzyackich, o ktrych lud powiadana mudzi, e czasami, wrd jasnych nocymiesicznych, zjawiaj si i pdz przez powietrze zwiastujc wojn i klski nadzwyczajne. Ttent lecia przed nimi i za nimi; z koni zacza para bucha i dopiero gdy niegiem pokryte dachy lubickie ukazaysi na zawrocie, zwolnili biegu. Koowrot zastali otwarty szeroko. Kmicica zdziwio, e gdy podwrzec zaroi si ludmi i komi, nikt nie wyszed zobaczy ani spyta, co s za jedni. Spodziewa si zasta okna byszczce od wiate, usysze gos Uhlikowego czekanika, skrzypkw albo wesoe okrzyki biesiady; tymczasem w dwch tylko oknach izby jadalnej migotao niepewne wiateko, zreszt byo ciemno, cicho, gucho. Wachmistrz Soroka zeskoczy pierwszy z konia, by podtrzyma strzemi rotmistrzowi. - I spa! - rzek Kmicic. - Kto si zmieciw czeladnej, niech pi w czeladnej, a inni wstajniach. Konie wstawi do obr, stod i przynie im siana z odryny. - Sucham! - odpowiedzia wachmistrz. Kmicic zlaz z konia. Drzwi od sieni byy otwarte na rozcie, a sie wyzibiona. - Hej tam ! jest tam kto? - woa Kmicic. Nikt si nie ozwa. - Hej tam ! - powtrzy goniej. Milczenie. - Popili si... - mrukn pan Andrzej. I ogarna go taka wcieko, e pocz zbami zgrzyta. Jadc wstrzsa si z gniewu na myl, e zastanie pijatyk i rozpust, teraz ta cisza drania go jeszcze bardziej. Wszed do izby jadalnej. Na ogromnym stole pali si kaganek ojowy czerwonym, dymicym wiatem. Pd powietrza, ktre wpado z sieni, chwia pomieniem tak, i przez chwil nie mg pan Andrzej nic dojrze. Dopiero gdy migotanie uspokoio si, dojrza szereg postaci lecych rwnopod cian. - Popili si na umor czy co? - mrukn niespokojnie. Nastpnie zbliy si niecierpliwie do pierwszej postaci z brzegu. Twarzy jej nie mg widzie, bo bya pogrona w cieniu, ale po biaym skrzanym pasie i po biaej pochwie na czekanik pozna pana Uhlika i pocz go trca bez ceremonii nog. - Wstawajcie, tacy synowie! wstawajcie!... Ale pan Uhlik lea nieruchomy, z rkoma opadymi bezwadnie po bokach ciaa, a za nim leeli inni; aden nie ziewn, nie drgn, nie przebudzi si, nie mrukn. W teje chwili pan Kmicic spostrzeg, e wszyscy le na wznak, w jednakowej pozycji, i jakie straszne przeczucie chwycio go za serce. Poskoczywszy do stou porwa drc rkkaganek i przysun go ku twarzom lecych. Wosy powstay mu na gowie, tak straszny widok uderzy jego oczy... Uhlika wycznie mg pozna po biaym pasie, botwarz i gowa przedstawiay jedn bezksztatn mas, krwaw, ohydn, bez oczu, nosa i ust tylko wsy ogromne sterczay z tej okropnej kauy. Pan Kmicicwieci dalej... Drugi z kolei lea Zend z wyszczerzonymi zbami i wyszymi na wierzch oczyma, w ktrych zeszklio si przedmiertne przeraenie. Trzeci z kolei, Ranicki, oczy mia przymknite, a po caej twarzy ctki biae, krwawe i ciemne. Pan Kmicic wieci dalej... Czwarty lea pan Kokosiski, najmilszy Kmicicowi ze wszystkich towarzyszw, bo dawny ssiad bliski. Ten zdawa si spa spokojnie, jeno z boku, w szyi, wida mu byo du ran, zapewne sztychem zadan. Pity z kolei lea olbrzymi pan Kulwiec-Hippocentaurus zupanem podartym na piersiach i posiekan gstymi razami twarz. Pan Kmicic przyblia kaganek do kadej twarzy, a gdywreszcie szstemu, Rekuciowi, w oczy zawieci, zdao mu si, e powieki nieszczsnego zadrgay troch od blasku. Wic postawi na ziemi kaganek i zacz wstrzsa z lekka rannym. - Reku, Reku! - woa - to ja, Kmicic!... Za powiekami pocza drga i twarz, oczy iusta otwieray si i zamykay na przemian.- To ja! - rzek Kmicic. Oczy Rekucia otwary si na chwil zupenie - pozna twarz przyjaciela i jkn z cicha : - Jdru!... ksidza!... - Kto was pobi?! - krzycza Kmicic chwytajc si za wosy. - Bu-try-my... - ozwa si gos tak cichy, e ledwie dosyszalny. Po czym Reku wypry si, zesztywnia, otwarte oczy stany mu w sup i skona. Kmicic poszed w milczeniu do stou, postawi na nim kaganek- sam siad na krzele i pocz rkoma wodzi po twarzy jak czowiek, ktry, ze snu si zbudziwszy, sam nie wie, czy ju si rozbudzi, czy widzi jeszcze senne obrazy przed oczyma. Nastpnie znw spojrza na lece w mroku ciaa. Zimny pot wystpi mu na czoo, wosy zjeyy si na gowie i nagle krzykn tak strasznie, e a szyby zadrgay w oknach : - Bywaj, kto yw ! bywaj ! onierze, ktrzy roztasowywali si w czeladnej, posyszeli w krzyk i pdem wpadli do izby. Kmicic ukaza im rk na lece pod cian trupy. - Pobici! pobici! - powtarza chrapliwym gosem. Oni rzucili si patrze; niektrzy nadbiegli zoszyem, a edle komina 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA,P c-; S.#1c/T($c0x73uczywem i poczli w oczy wieci nieboszczykom. Po pierwszej chwili zdumienia wszcz si gwar i zamieszanie. Przylecieli i ci, ktrzy ju si byli pokadli w stajniach i oborach. Dom cay zajania wiatem, zaroi si ludmi, a wrd tego zamtu, nawoywa, pyta jedni tylko pobici leeli pod cian rwno i cicho, obojtni na wszystko i - przeciw swej naturze - spokojni. Dusze z nich wyszy, a cia nie mogy rozbudzi ani surmy do bitwy, ani brzk kielichw do uczty. Tymczasem w gwarze onierskim coraz bardziej przemagay okrzyki groby i wciekoci. Kmicic, ktry dotd by jakby nieprzytomny, zerwa si nagle i zakrzykn: - Na ko !... Ruszyo si, co yo, ku drzwiom. Nie upyno i pgodziny, ju stu przeszo jedcw leciao na zamanie karku po szerokiej, nienej drodze, a na ich czele lecia pan Andrzej, jakby go zy duch opta, bez czapki, z go szabl w rku. W ciszy nocnej rozlegay si dzikie okrzyki:- Bij! morduj!... Ksiyc dosign wanie najwyszej wysokoci w swej drodze niebieskiej, gdy nagle blask jego pocz si miesza i zlewa z rowym wiatem wychodzcym jakby spod ziemi; stopniowo niebo czerwieniao coraz bardziej, rzekby, od zorzy wstajcej, a wreszcie krwawa czerwona una oblaa ca okolic. Jedno morze ognia szalao nad olbrzymim zaciankiem Butrymw, a dziki onierz Kmicicowy, wrd dymu, poogi i skier buchajcych supami do gry, mordowa w pie przeraon i olep z trwogi ludno... Zerwali si ze snu mieszkacy pobliskich zaciankw. Wiksze i mniejsze gromady Gociewiczw Dymnych, Stakjanw, Gasztowtw i Domaszewiczw zbieray si na drogach, przed domami, i pogldajc w stron poaru podaway sobie z ust do ust trwoliwe wieci: "Chyba nieprzyjaciel wtargn i pali Butrymw... To niezwyczajnypoar!" Huk rusznic dochodzcy od czasu do czasu z oddali potwierdza te przypuszczenia. - Pjdmy na pomoc! - woali mielsi - nie dajmy braciom gin... A gdy tak mwili starsi, ju modsi, ktrzy dla omotw zimowych nie poszli do Rosie,siadali na ko. W Krakinowie i w Upicie poczto bi w dzwony po kocioach. W Wodoktach ciche pukanie do drzwi zbudzio pann Aleksandr. - Oleko! wstawaj! - woaa panna Franciszka Kulwiecwna. - Niech ciotuchna wejdzie! - Co tam si dzieje? - Womontowicze si pal! - W imi Ojca i Syna, i Ducha witego! - Strzay a tu sycha, tam bitwa! Boe, zmiuj si nad nami! Oleka krzykna strasznie, po czym wyskoczya z ka i pocza spiesznie szaty narzuca. Ciao jej dygotao jak we febrze. Ona jedna domylia si od razu, coto za nieprzyjaciel napad nieszczsnych Butrymw. Po chwili wpady rozbudzone niewiasty z caego domu z paczem i szlochaniem. Oleka rzucia si na kolana przed obrazem, one poszy za jej przykadem i wszystkie poczy odmawia gono litani za konajcych. Byy zaledwie w poowie, gdy gwatowne koatanie wstrzsno drzwiami od sieni. Niewiasty zerway si na rwne nogi, okrzyk trwogi wyrwa si im z piersi: - Nie otwiera! nie otwiera!Koatanie ozwao si z podwjn si, rzekby: drzwi wyskocz z zawias. Tymczasem midzy zgromadzone niewiasty wpad pacholik Kostek. - Panienka ! - woa - jaki czek stuka; otwiera czy nie? - Samli jest? - Sam. - Id, otwrz! Pachoek skoczy, ona za chwyciwszy wiec przesza do izby jadalnej, za ni panna Franciszka i wszystkie przdki. Zaledwie zdoaa postawi wiec na stole,gdy w sieni da si sysze szczk elaznejzawory, skrzypienie otwieranych drzwi i przed oczyma niewiast ukaza si pan Kmicic, straszny, czarny od dymu, krwawy,zadyszany i z obkaniem w oczach. - Ko mi pod lasem pad! - krzykn - cigaj mnie!.. Panna Aleksandra utkwia we oczy: - Wa spalie Womontowicze? - Ja!... Ja!... Chcia co dalej mwi, gdy wtem od strony drogi i lasu doszed odgos okrzykw i ttent koni, ktry zblia si z nadzwyczajn szybkoci. - Diabli po m dusz!... dobrze! - krzykn jakby w gorczce Kmicic. Panna Aleksandra w teje chwili zwrcia si do przdek: - Jeli bd pyta, powiedzie, e nie masz tu nikogo, a teraz do czeladnej i ze wiatem tu przyj!... Po czym do Kmicica: - Wa tam! - rzeka ukazujc na przylegizb. I prawie przemoc wepchnwszy go przez otwarte drzwi, zamkna je natychmiast.Tymczasem zbrojni ludzie zapenili podwrzec i w mgnieniu oka Butrymi, Gociewicze, Domaszewicze i inni wpadli do domu. Ujrzawszy pann wstrzymali si w izbie jadalnej - ona za stojc ze wiec w rku zamykaa sob drog do dalszych drzwi. - Ludzie ! co si dzieje? czego tu chcecie? -pytaa nie mruc oczu przed gronymi spojrzeniami i zowrogim blaskiem goych szabel. - Kmicic spali Womontowicze! - krzyknachrem szlachta. - Pomordowa mw, niewiasty, dzieci! Kmicic to uczyni!... - My ludzi jego wybili! - rozleg si gos Butryma Jzwy - a teraz jego gowy chcemy!... - Jego gowy! krwi! Rozsieka zbjc! - Gocie go! - zawoaa panna. - Czeg tu stoicie? gocie! - Zali nie tu si schroni? My konia pod lasem znaleli... - Nie tu! Dom by zawarty! Szukajcie w stajniach i oborach. - W las uszed! - zawoa jaki szlachcic. -Heje, panowie bracia! - Milcze! - hukn potnym gosem JzwaButrym. Po czym zbliy si do panny. - Panno! - rzek. - Nie ukrywaj go!... To czek przeklty! Oleka podniosa obie rce nad gow. - Przeklinam go wraz z wami!... - Amen! - krzykna szlachta. - Do zabudowa i w las! Odnajdziem go! Haje nazbja! - Haje! Haje! Szczk szabel i stpanie rozlegy si na nowo. Szlachta wypada przed ganek i siadaa co prdzej na ko. Cz jej szukaa jeszcze czas jaki w zabudowaniach, w stajniach, oborach, w odrynie - potem gosy poczy si oddala w stron lasu. Panna Aleksandra nasuchiwaa, dopki zupenie nie zniky, po czym zapukaa gorczkowo do drzwi komnaty, w ktrej ukrya pana Andrzeja. - Nie ma ju nikogo! wychod wa! Pan Kmicic wytoczy si z izby jak pijany. - Oleka!... - zacz. Ona wstrzsna rozpuszczonymi wosami, ktre pokryway niby paszczem jej plecy. - Nie chc ci widzie, zna! Bierz konia i uchod std!.. - Oleka! - jkn. Kmicic wycigajc rce. - Krew na wapana rku jako na Kainowym! - krzykna odskakujc jakby na widok wa. - Precz, na wieki !.. Rozdzia 6 Dzie wsta blady i owieci kup gruzw w Womontowiczach, zgliszcza domw, zabudowa gospodarskich, popalone lub pocite mieczami trupy ludzkie i koskie. W popioach, wrd dogasajcych wgli, gromadki wybladych ludzi szukay cia nieboszczykw lub ostatkw mienia. By to dzie aoci i klski dla caej Laudy. Rojnaszlachta odniosa wprawdzie zwycistwo nad oddziaem Kmicica, ale cikie i krwawe. Prcz Butrymw, ktrych pado najwicej, nie byo zacianka, w ktrym bywdowy nie opakiway mw, rodzice synw lub dzieci ojcw. Tym trudniej przyszo laudaskim pokona napastnikw, e co najtsi mowie byli nieobecni, jeno starcy lub modziecy w zaraniu modoci brali udzia w walce. Jednake z Kmicicowych ludzi nie ocala aden. Jedni dali garda w Womontowiczach, bronic si tak zaciekle, i ranni jeszcze walczyli, innych wyowiono nastpnego dnia po lasachi wybito bez litoci. Sam Kmicic jak w wod wpad. Gubiono si w przypuszczeniach, co si z nim stao? Niektrzy twierdzili, e si zasiek w L ubiczu, ale zaraz okazao si to nieprawd; wic przypuszczano, e si dosta do puszczy Zielonki, a stamtd do Rogowskiej, gdzie chyba jedni Domaszewicze mogli go wyledzi. Wielu twierdzio te, e do Chowaskiego zbiegnie i nieprzyjaci naprowadzi, ale byy to co najmniej obawy przedwczesne. Tymczasem niedobitki Butrymw pocigny do Wodoktw i stany tam jakby obozem. Dom peen by niewiast i dzieci. Co si nie zmiecio, poszo do Mitrunw, ktre panna Aleksandra cae pogorzelcom oddaa.Prcz tego okoo stu zbrojnych ludzi, ktrzy si zmieniali kolejno, stano w Wodoktach dla obrony; spodziewano si bowiem, e pan Kmicic nie da za wygran i lada dzie o pann zbrojno moe si pokusi. Przysay i znaczniejsze w okolicydomy, jako Schyllingowie, Soohuby i inni, kozaczkw nadwornych i hajdukw. Wodoktywyglday jakby miasto spodziewajce si oblenia. A za midzy zbrojnymi ludmi, midzy szlacht, midzy gromadami niewiast chodzia aobna panna Aleksandra, blada, bolesna, suchajc ludzkiego paczu i ludzkich przeklestw na pana Kmicica, ktre jakby mieczami przeszyway jej serce, bo przecie ona bya poredni przyczyn wszelkich nieszcz. Dla niej to przyby w te okolicew m szalony, ktry zburzy ich spokj ikrwaw pami po sobie zostawi, prawa podepta, ludzi pobi, wsie jak bisurmanin nawiedzi ogniem i mieczem. A dziw byo, e jeden czowiek mg tyle zego w tak krtkim przecigu czasu uczyni, i to czowiek ani zy zupenie, ani zupmnie zepsuty. Jeli kto, to panna Aleksandra, ktra najbliej go poznaa, wiedziaa o tymnajlepiej. Bya caa przepa midzy samym panem Kmicicem a jego uczynkami. Ale wanie dlatego, jaki bl sprawiaa pannie Aleksandrze myl, e ten czowiek, ktrego pokochaa caym pierwszym impetem modego serca, mg by inny; e mia w sobie takie przymioty, ktre mogy go uczyni wzorem rycerza, kawalera, ssiada; e mg zyska, zamiast wzgardy - podziw i mio ludzk, zamiast przeklestw - bogosawiestwa. Wic chwilami zdawao si pannie, e to jakie nieszczcie, jaka sia wielka a nieczysta popchna go do tych wszystkich gwatw, ktre speni, a wwczas chwyta j al prawdziwie niezmierzony nad tym nieszcznikiem i niewygasa mio nurtowaa na nowo w sercu, podsycana wieym wspomnieniem jego postaci rycerskiej, sw, zakl, kochania. Tymczasem sto protestw oblatowano przeciw niemu w grodzie, sto procesw mugrozio, a pan starosta Hlebowicz wysa pachokw do chwytania przestpcy. Prawo musiao go potpi. Jednake od wyrokw do ich wykonania byo jeszcze daleko, bo bezad wzrasta coraz bardziej w Rzeczypospolitej. Wojna straszliwa zawisa nad krajem i zbliaa si krwawymi krokami ku mudzi. Potny Radziwi biraski, ktry sam jeden mg prawo zbrojn rk poprze, zbyt by sprawami publicznymi zajty, a jeszcze bardziej pogrony w wielkich zamysach tyczcych domu wasnego, ktry chcia wynie nad wszystkie inne w kraju, choby kosztem dobra publicznego. Inni te magnaci wicej o sobie ni o Rzeczypospolitej myleli. Pkay ju bowiemod czasw wojny kozackiej wszystkie spojenia w potnej budowie tej Rzeczypospolitej. Kraj ludny, bogaty, peen dzielnego rycerstwa stawa si upem postronnych, a natomiast samowola i swawola podnosiy coraz bardziej gow i mogy urga prawu - byle si czuy za sob. Ucinieni przeciw uciskajcym najlepsz i niemal jedyn we wasnych szablach mogli znale obron; wic te i Lauda caa protestujc si przeciw Kmicicowi w grodach, dugo jeszcze nie zsiadaa z konia, gotowa przemoc przemoc odeprze.Ale upyn miesic, a o Kmicicu nie byo wieci. Ludzie jli lej oddycha. Moniejszaszlachta odwoaa zbrojn czelad, ktr na stra do Wodoktw bya wysaa. Drobniejszej braci tskno byo do robt i wczasw po zaciankach, wic take poczli si z wolna rozjeda. A gdy wojenne humory uspokajay si w miar, jak czas pyn, coraz wiksza przychodzia owej ubogiej szlachcie ochota prawem nieobecnego nka i w trybunaachswoich krzywd dochodzi. Bo cho samego Kmicica nie mogy wyroki dosign, pozosta przecie Lubicz, wielka i pikna majtno, gotowa za poniesione szkody nagroda i zapata. Ochot do procesw podtrzymywaa przy tym w laudaskiej braci bardzo gorliwie panna Aleksandra. Dwakro zjedali si do niej na narady starsi laudascy, a ona w owych naradach ni e tylko braa udzia, ale przewodniczyaim, zadziwiajc wszystkich zgoa nie niewiecim umysem i sdem tak trafnym, i mg jej go niejeden palestrant pozazdroci. Chcieli tedy starsi laudascy Lubicz zbrojno zaj i Butrymom go odda, ale "panienka" odradzia stanowczo. - Nie pacie gwatem za gwat - mwia -bo i wasza sprawa za bdzie; niechaj caaniewinno stanie po waszej stronie. On, czowiek mony i skoligacony, znajdzie i w trybunaach poplecznikw, a gdy najmniejszy pozr dacie, moecie now krzywd ponie. Nieche wasza racja bdzie tak jasna, aby kady sd, choby z braci jego zoony, nie mg inaczej, jeno na wasz stron przysdzi. Mwcie Butrymom, by ani statkw, ani byda nie brali i cakiem Lubicz w spokoju zostawili. Co im potrzeba, to im z Mitrunw dam, gdzie wicej jest wszelkiego dobra, ni kiedykolwiek byo w Womontowiczach. A jeliby pan Kmicic na powrt tu si zjawi, nieche i jego zostawi w spokoju, pki wyrokw nie bdzie, ani niech na jego zdrowie nie godz. Pomnijcie, e pty tylko,pki on yw, macie na kim krzywd waszychposzukiwa. Tak mwia mdra panna ze statecznym umysem, a oni sawili jej mdro nie zwaajc, e odwoka moe wyj take i na korzy pana Andrzeja, a przynajmniej, e mu ycie zabezpiecza. Moe te i chciaaOleka to ycie niefortunne przed nag przygod zabezpieczy? Ale szlachta usuchaa jej, bo przywyka z dawnych, przedawnych czasw wszystko, co wychodzi z ust billewiczowskich, za ewangeli uwaa; i Lubicz pozosta nietknity - i pan Andrzej, gdyby si by zjawi, mgby by do czasu spokojnie w Lubiczu osi.Lecz on si nie zjawi. Natomiast w ptora miesica pniej przyszed do panienki posaniec z listem, jaki obcy czowiek, nikomu nie znany. List by od Kmicica, pisany w nastpujce sowa: "Sercem ukochana, najdrosza, nieodaowana Oleko! Wszelkiemu to jest przyrodzone stworzeniu, a zwaszcza czowiekowi, choby i najlichszemu, e za krzywdy swoje mci si musi, a kto by muco zego uczyni, tedy on mu tym samym rad paci. A e ja wyciem t hard szlacht, to Bg widzi, i nie stao si to z adnego okruciestwa, ale dlatego, e towarzyszw moich - wbrew prawom boskim i ludzkim - bez uwagi na ich modo i wysokie urodzenie, tak nielitociw mierci pomordowali, jaka by ich nigdzie, nawet u Kozakw lub Tatarw, spotka nie moga. Nie bd te zaprzecza, e i gniew mnie prawie nadludzki opanowa, ale kt bdzie si dziwi gniewowi, ktry w krwi przyjacielskiej rozlanej pocztek bierze? Duchy to p. Kokosiskiego, Ranickiego, Uhlika, Rekucia, Kulwieca i Zenda, w kwieciewieku i sawy niewinnie posieczonych, uzbroiy rami moje wtedy wanie, gdym -wiadcz si Bogiem! - o zgodzie jeno i przyjani ze wszystk szlacht laudask zamyla, chcc ywot mj cale odmieni, wedle sodkich rad twoich. Suchajc skargprzeciw mnie nie odrzucaj i mojej obrony i osd sprawiedliwie. al mnie teraz tych ludzi w zacianku, bo moe i niewinnym si dostao, ale onierz, mszczc si krwi bratniej, niewinnych od winnych odrni nie umie i nikogo nie respektuje. Bogdajby si to nie stao, co mi w twoich oczach zaszkodzi mogo. Za cudze grzechy i winy,za gniew sprawiedliwy najcisza dla mnie pokuta, bo straciwszy ciebie, w desperacji sypiam i w desperacji si budz, nie mogc ciebie ani kochania zapomnie. Nieche mnie, nieszczsnego, trybunay osdz, niech sejmy wyroki potwierdz, niech wo mnie do trby, do infamii, niech ziemia rozstpi si mi pod nogami - wszystko znios, wszystko przecierpi, jeno ty, na Boga! nie wyrzucaj mnie z serca. Uczyni wszystko, co zechc, oddamLubicz, oddam po ewakuacji nieprzyjacielskiej i majtnoci orszaskie; mam ruble zdobyczne w lasach zakopane, i te niech bior, byle mi rzeka, e mi wiary dotrzymasz, jako ci dziad nieboszczyk z tamtego wiata nakazuje. Ocalia mi ycie, ocale i dusz moj, daj krzywdy nagrodzi, pozwl ywot na lepszeodmieni, bo ju to widz, e gdy ty mnie opucisz, to mnie Pan Bg opuci i desperacja popchnie mnie do gorszych jeszcze uczynkw..." Ile tam gosw litosnych podnioso si w duszy Oleki na obron pana Andrzeja, ktzgadnie, kt wypisa potrafi! Mio jako a 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA1P4c2c314%c5 4j Qnasionko lene z wiatrem szybko leci, ale gdy drzewem w sercu wyronie, to chyba razem z sercem wyrwa j mona. Billewiczwna bya z tych, co sercem uczciwym mocno kochaj, wic zami oblaa ten list Kmicicw. Ale nie moga przecie za pierwszym sowem o wszystkimzapomnie, wszystko przebaczy. Skrucha Kmicica bya zapewne szczer, ale dusza pozostaa dzik i natura niepohamowana pewno nie zmienia si tak przez owe wypadki, aby o przyszoci mona byo myle bez trwogi. Nie sw, ale uczynkwtrzeba byo na przyszo ze strony pana Andrzeja. Zreszt, jake to moga powiedzie czowiekowi, ktry okrwawi ca okolic, ktrego imienia nikt po obu brzegach Laudy nie wymawia bez przeklestwa: "Przybywaj, za trupy, poog, krew i zy ludzkie oddaj ci sw mio i sw rk". Wic odpisaa mu inaczej: "Jakom wapanu rzeka, e nie chc ci zna i widzie, tak wytrwam w tym, chobymi si serce miao rozedrze. Krzywd takich, jakie tu wapan ludziom wyrzdzie, nie paci si ni majtnoci, ni pienidzmi, bo umarych wskrzesi nie mona. Nie majtno te wapan utracie, ale saw. Nieche ci ta szlachta, ktr popali i pomordowa, przebaczy, to ci i ja przebacz; niech ona ci przyjmie, to i ja przyjm; niech ona pierwsza za tob si wstawi, tedy jej ordownictwa wysucham. A jako si to nigdy sta nie moe, tak i wapan szukaj gdzie indziej szczcia, najpierwej za boskiego, nie ludzkiego, przebaczenia, bo ciboskie potrzebniejsze..." Panna Aleksandra polaa zami kade sowolistu, potem przypiecztowaa go billewiczowskim sygnetem i sama wyniosa go posacowi. - Skd jeste? - pytaa obrzucajc wzrokiem t dziwaczn posta p-chopa, p-sugi. - Z lasu, panoczka. - A gdzie twj pan? - Tego mnie nie wolno powiedzie... Ale on std daleko; ja pi dni jecha i szkap zmordowa. - Masz talara! - rzeka Oleka. - A twj pannie w chorobie? - Zdrowy on junak jak tur. - A nie w godzie? nie w ubstwie? - On bogaty pan. - Id z Bogiem. - Kaniam do ng. - Powiedz panu... czekaj... powiedz panu... niech go Bg wspomaga... Chop odszed - i znowu zaczy pyn dnie, tygodnie bez wieci o Kmicicu; przychodziy za to publiczne, jedna od drugiej nieszczliwsze. Wojska Chowaskiego coraz szerzej zaleway Rzeczpospolit. Nie liczc ziem ukrainnych, w samym Wielkim Ksistwie wojewdztwa: poockie, smoleskie, witebskie, mcisawskie, miskie i nowogrodzkie, byy zajte; jeno cz wileskiego, brzesko-litewskie, trockie i starostwo mudzkie oddychay jeszcze woln piersi, ale i te z dnia na dzie spodzieway si goci. Na ostatni, wida, szczebel niemocy zeszaRzeczpospolita, gdy nie moga da oporu tym wanie siom, ktre lekcewaono a dotd i z ktrymi zawsze rozprawiano si zwycisko. Prawda, e siy te wspomaga nieugaszony i odradzajcy si cigle bunt Chmielnickiego, prawdziwa hydra stugowa;pomimo jednak buntu, pomimo wyczerpania si w poprzednich wojnach, i statyci i wojownicy urczali, e samo tylko Wielkie Ksistwo mogo i byo w stanie nie tylko napr odeprze, ale jeszcze chorgwie swezwycisko poza wasne granice przenie. Na nieszczcie, niezgoda wewntrzna stawaa owej monoci na przeszkodzie, paraliujc usiowania tych nawet obywateli, ktrzy ycie i mienie w ofierze nie byli gotowi. Tymczasem w ziemiach jeszcze nie zajtychchroniy si tysice zbiegw, tak ze szlachty, jak ludu prostego. Miasta, miasteczka i wsie na mudzi pene byy ludzi przywiedzionych klskami wojny do ndzy i rozpaczy. Miejscowa ludno nie moga ani pomieci wszystkich, ani da imdostatecznego poywienia - wic nieraz marli z godu, mianowicie ludzie niskiego stanu; nieraz przemoc brali to, czego im odmawiano, std zamieszki, bitwy i rozbojestaway si coraz czstsze. Zima bya nadzwyczajna w swej surowoci.Przyszed wreszcie kwiecie, a niegi leay grubo nie tylko w lasach, ale i na polach. Gdy zeszoroczne zapasy wyczerpay si, a nowych jeszcze nie byo, pocz grasowa gd, brat wojny, i rozpociera swe panowanie coraz szerzej.Wyjechawszy z domu nietrudno byo spotka trupy ludzkie lece po polach, przy drogach, skostniae, ogryzione przez wilki, ktre, rozmnoywszy si nadzwyczajnie, caymi stadami podchodziypod wsie i zacianki. Wycie ich mieszao siz woaniem ludzkim o lito; po lasach bowiem, po polach i tu koo wsi licznych poyskiway nocami ogniska, przy ktrych ndzarze rozgrzewali przemarze czonki, a gdy kto przejeda, tedy biegli za nim proszc o grosz, o chleb, o miosierdzie, jczc, przeklinajc i groc zarazem. Strach zabobonny zdj umysy ludzkie. Wielu mwio, e te wojny tak niepomylne i te nieszczcia dotd niebywae do imieniakrlewskiego s przywizane. Tumaczono chtnie, e litery: J. C. R, wybite na pienikach, znacz ni e tylko Joannes Casimirus Rex, ale i Initium Calamitatis Regni. A jeli w prowincjach jeszcze przez wojn nie zajtych powstawa taki przestrach i bezad, atwo si domyli, codziao si w tych, ktre ju deptaa ognista stopa wojny. Caa Rzeczpospolita bya rozprzona, targana przez partie, chora i w gorczce, jak czowiek przed mierci. Przepowiadano take nowe wojny zewntrzne i domowe. Jako powodw nie brako. Rne potne w Rzeczypospolitej domy, ogarnite wichrem niezgody, poglday na si jakby nieprzyjacielskie pastwa, a za nimi cae ziemie i powiaty tworzyy przeciwne obozy. Tak wanie byo na Litwie, gdzie wa sroga midzy Januszem Radziwiem, hetmanem wielkim, a Gosiewskim, hetmanem polnym, a zarazempodskarbim Wielkiego Ksistwa Litewskiego,prawie w otwart zmienia si wojn. Po stronie podskarbiego stanli moni Sapiehowie, ktrym od dawna bya sol w oku potga radziwiowskiego domu. Tych stronnicy cikimi zaiste wielkiego hetmana obarczali zarzutami: i pragnc tylko sawydla siebie, wojsko pod Szkowem wytraci ikraj na up wyda; e wicej ni szczciaRzeczypospolitej poda dla swego domu prawa zasiadania w sejmach cesarstwa niemieckiego; e nawet o udzielnej koronie zamyla, e katolikw przeladowa... I przychodzio nieraz ju do bitew midzy partyzantami stron obu, niby bez wiedzy patronw, patronowie za sali na si skargi do Warszawy, wa ich odbijaa si i na sejmach - na miejscu za rozprzgaa swawol i zapewniaa bezkarno, bo taki Kmicic pewny mg by opieki jednego z tych potentatw, skoro by po jego stronie przeciw drugiemu stan. A tymczasem nieprzyjaciel szed naprzd, gdzieniegdzie si tylko o zamki odbijajc, zreszt swobodnie i bez oporu. W takich okolicznociach wszyscy w laudaskiej stronie musieli y w czujnoci i pod broni, zwaszcza e hetmanw nie byo w pobliu, obaj bowiem ucierali si z wojskami nieprzyjacielskimi, niewiele wprawdzie wskra mogc, ale przynajmniej podjazdami je szarpic i przystp do wolnych jeszcze wojewdztw tamujc. Osobno i Pawe Sapieha odpr dawa i saw zyskiwa. Janusz Radziwi,wojownik wsawiony, ktrego imi samo ado szkowskiej przegranej grone byo nieprzyjacielowi, odnis nawet kilka znaczniejszych korzyci. Gosiewski to bi si, to ukadami prbowa napr wstrzymywa; obaj wodzowie cigali wojska z le zimowych i skd mogli wiedzc, e z wiosn wojna rozgorzeje na nowo. Ale wojsk byo mao, skarb pusty, a pospolite ruszenie z wojewdztw ju zajtych ciga si nie mogo, bo je nieprzyjaciel hamowa. "Trzeba byo o tym przed szkowsk potrzeb pomyle - mwili gosiewszczycy - teraz za pno". I istotnie byo za pno. Koronne wojska przyj z pomoc nie mogy, bo wszystkie byy na U krainie i w cikiej pracy przeciw Chmielnickiemu, Szeremetowi i Buturlinowi. Wieci tylko o walkach bohaterskich, dochodzce z Ukrainy, o miastach zdobytych, o pochodach niebywaych krzepiy nieco upade serca i do obrony zachcay. Brzmiay te gon saw imiona hetmanw koronnych, a obok nich imi pana Stefana Czarnieckiego coraz si czciej na ustach ludzkich zjawiao, ale sawa za wojska ani za pomoc starczy niemoga, wic hetmani litewscy ustpowali z wolna, nie przestajc kci si ze sob podrodze. Wreszcie Radziwi stan na mudzi. Wrazz nim powrci chwilowy spokj w stronie laudaskiej. Jeno kalwini, omieleni bliskoci swego naczelnika, podnosili po miastach gowy, krzywdy czynic i na kocioy napadajc, ale za to przywdcy rozmaitych watah wolentarskich i partyj niewiadomo czyich, ktrzy pod barw Radziwia, Gosiewskiego lub Sapiehw krajniszczyli, pokryli si w lasy, rozpucili swych otrzykw - i ludzie spokojni lej odetchnli. A poniewa od zwtpienia atwe jest przejcie do nadziei, wic z naga lepszy duch zapanowa na Laudzie. Panna Aleksandra siedziaa spokojnie w Wodoktach. Pan Woodyjowski, ktry wci mieszka w Pacunelach, a teraz wanie z wolna do zdrowia powraca pocz, rozpuszcza wieci, e krl na wiosn przyjdzie z zacinymi chorgwiami, po czym wnet caa wojna inny obrt wemie. Pokrzepiona szlachta pocza wychodzi z pugami w pola. niegi te potajay i na brzezinie ukazay si pierwsze pdy. Lauda rozlaa szeroko. Pogodniejsze niebo janiao nad okolic. Lepszy duch wstpowa w ludzi. Wtem zaszed wypadek, ktry znw zamci laudask cisz, rce oderwa od lemieszw i nie pozwoli szablom pokry sirdz czerwon. Rozdzia 7 Pan Woodyjowski, sawny i stary onierz, cho czowiek mody, siedzia, jako si rzeko, w Pacunelach u Pakosza Gasztowta, patriarchy pacunelskiego, ktren mia reputacj najbogatszego szlachcica midzy wszystk drobn braci laudask. Jako trzy crki, ktre byy za Butrymami, wyposay hojnie dobrym srebrem, dawszy kadej po talarw sto prcz inwentarzy i wyprawy tak piknej, ei niejedna szlachcianka familiantka lepszej nie miaa. Inne trzy crki byy w domu pannami i te pilnoway pana Woodyjowskiego, ktremu rka to przychodzia do zdrowia, to martwiaa znowu, gdy zdarzyy si soty na wiecie. Wszyscy laudascy zajmowali si wielce t rk, bo j widzieli przy robocie pod Szkowem i Sepielowem, i oglne byo mniemanie, e lepszej trudno byo znale na caej Litwie. Otaczano te modego pukownika we wszystkich okolicach czci nadzwyczajn. Gasztowtowie, Domaszewicze, Gociewicze i Stakjanowie, aza nimi inni dosyali wiernie do Pacunelw ryby, grzyby i zwierzyn, i siano dla koni, ismo do kaama szek, aby rycerzowi i jego czeladzi na niczym nie zbywao. Ilekro czu si sabszym, jedzili na wycigi po cyrulika do Poniewiea - sowem, wszyscy przesadzali si w usugach. Panu Woodyjowskiemu tak te byo dobrze, e cho w Kiejdanach mg mie i wygody lepsze, i medyka sawnego na zawoanie, przecie w Pacunelach siedzia, a stary Gasztowt rad go podejmowa i prawie prochy przed nim zdmuchiwa, bo podnosio to nadzwyczajnie jego znaczenie w caej Laudzie, i tak znamienitego ma gocia, ktren by i samemu Radziwiowi honoru mg przymnoy. Po pobiciu i wypdzeniu Kmicica posza rozmiowana w panu Woodyjowskim szlachta po rozum do gowy i uczynia projekt oenienia go z pann Aleksandr. "Co bdziem dla niej ma po wiecie szuka! - mwili starzy na umylnej sesji, na ktrej on spraw roztrzsano. - Gdy tamten zdrajca bezecnymi uczynkami tak si splami, i jeli jest yw, katu oddany by powinien, tedy i panna musiaa go ju zserca wyrzuci, bo tak byo i w testamencie, w osobnej klauzuli przewidziane. Nieche pan Woodyjowski si z ni eni. Jako opiekunowie, moem na to pozwoli, a tak i ona zacnego kawalera, imy ssiada i wodza dostaniem". Gdy zdanie to jednogonie zawotowane zostao, pojechali starsi naprzd do pana Woodyjowskiego, ktren niewiele mylc na wszystko si zgodzi, a potem do "panienki", ktra jeszcze mniej mylc, stanowczo si sprzeciwia. "Lubiczem - rzeka - jeden tylko nieboszczyk mia prawo rozrzdza i majtno nie prdzej moe by panu Kmicicowi odjta, a sdy nautrat garda go ska, a co si tyczy mego zampjcia, nawet o tym nie wspominajcie. Za duo mam w sobie boleci,ebym o czym podobnym myle moga... Tamtego z serca wyrzuciam, a tego, choby by najgodniejszy, nie przywocie, bo wcale do niego nie wyjd". Nie byo co rzec na tak stanowcz odmowi szlachta wrcia do domw wielce zmartwiona: mniej zmartwi si pan Woodyjowski, a najmniej mode Gasztowtwny: Terka, Maryka i Zonia. Rose to byy dziewczta i rumiane, miay wosy jak len, oczy jak niezabudki, a plecy szerokie. Pacunelki w ogle syny z piknoci; gdy szy kup do kocioa, rzekby: kwiaty na ce! A te trzy byy midzy pacunelkami najpikniejsze; do tego stary Gasztowt i na edukacj nie aowa. Organista z Mitrunw nauczy je sztuki czytania, pieni kocielnych, a najstarsz, Terk, i gry na lutni. Majc dobre serca, tkliwie opiekoway si panem Woodyjowskim, jedna starajc si ubiec drug w czujnoci i staraniach. O Maryce mwiono, e zakochana w modym rycerzu;wszelako nie byo w tej gadaninie caej prawdy, gdy wszystkie trzy, nie ona jedna, byy na zabj zakochane. On te lubi je bez miary, szczeglniej Maryk i Zoni, bo Terka na zdradliwo msk zbytnio miaa zwyczaj narzeka. Nieraz, bywao, dugimi wieczorami zimowymi stary Gasztowt podpiwszy krupniczkiem spa idzie, a one z panem Woodyjowskim sid wedle komina; nieufnaTerka kdziel przdzie, sodka Marysia darciem kwapiu si zabawia, a Zonia nici z wrzecion na motki nawija. Lecz gdy pan Woodyjowski zacznie opowiada o wojnach, ktre przeby, albo o dziwach, ktre widzia w rnych magnackich dworach, to robota ustanie, dziewczta w niego jak w tcz patrz i coraz to ktra wykrzyknie z podziwu: "Ach! ja nie yj na wiecie! Kochaniecy wy moi!" - a druga odpowie: "Ca noc oka nie zmru!" Pan Woodyjowski za, w miar jak do zdrowia przychodzi i szabl ju chwilami zupenie swobodnie zacz wada, coraz by weselszy i coraz chtniej opowiada. Pewnego tedy wieczora zasiedli, jako zwykle po wieczerzy, przed okapem, spod ktrego rane wiato padao na ca ciemn izb, ale zrazu zaczli si przekomarza. Chciay dziewczta opowiadania, a pan Woodyjowski prosi Terk, eby mu te co zapiewaa przy lutni. - Sam waszmo zapiewaj! - odpowiedziaaodpychajc instrument, ktry jej pan Woodyjowski podawa - ja mam robota. Bywajc po wiecie musiae si rnych pieni wyuczy. - Pewnie, em si wyuczy. Ale ju dzi niech tak bdzie: ja zapiewam naprzd, a wapanna po mnie. Robota nie przepadnie. eby tak biaogowa jaka prosia, pewnie by si nie przeciwia, a mczynie zawsze oporna. - Bo warto. - Zali i mn tak wapanna pogardzasz? - At, gdzie tam! piewaj ju wasza mo. Pan Woodyjowski zabrzdka w lutni, nastroi pocieszn min i zaintonowa faszywym gosem: Przyjechaem w takie miejsce, Gdzie mnie adna panna niej-chce!... - O, to niesprawiedliwie! - przerwaa Marysia zarumieniwszy si jak malina. - To jest onierska piosenka - rzek pan Woodyjowski - ktrmy piewali na hibernach, chcc, eby si jaka dobra dusza nad nami ualia. - Ja bym si pierwsza ualia. - Dzikuj wapannie. Kiedy tak, to nie mampo co duej piewa i lutni w godniejsze rce oddaj. Terka tym razem nie odepchna instrumentu, bo j poruszya pie pana Woodyjowskiego, w ktrej istotnie byo wicej chytroci ni prawdy, wic uderzyazaraz w struny i zoywszy buzi "w ciupo", pocza piewa: Nie kod do lasu czypa bzu I nie wierz kopcu jako psu! Bo kady kopiec ma w sobie jad, Kiedy ci kocha, powiedz mu: "at!" Pan Woodyjowski tak si rozweseli, e asi za boki uchwyci z radoci i zakrzykn: - Wszyscy to chopcy zdrajcy? A wojskowi, moja dobrodziko? Panna Terka silniej zesznurowaa buzi i odpiewaa z podwjn energi: Jeszcze gorsze psy, jeszcze gorsze psy! - Nie uwaaj, wasza mo, na Terk, ona zawsze taka! - rzeka Marysia. - Jak nie mam uwaa - rzecze pan Woodyjowski - gdy caemu stanowi wojskowemu tak szpetnie przymwia, e o a 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA6Pc7`c8s c97+c:9&ze wstydu nie wiem, gdzie oczy podzia. - Wasza mo chcesz, ebym piewaa, a potem sobie ze mnie dworujesz i wymiewasz - odpowiedziaa nadsana Terka. - Nie napadam ja na piewanie, jeno na sens dla wojskowych okrutny - odpar rycerz. - Co do piewania, musz przyzna,em i w Warszawie tak wybornych gorgw nie sysza. Wapann tylko w pluderki przybra, a mogaby u witego Jana piewa, ktren koci jest katedralny i krlestwo maj w nim swj ganeczek. - A czemu by to j w pluderki trzeba ubiera? - spytaa najmodsza, Zonia, zaciekawiona wzmiank o Warszawie i o krlestwie. - Bo tam w chrze biaogowy nie piewaj, jeno mczyni i mode chopcy: jedni grubymi gosami, jak aden tur nie zaryczy; inni cienko, e i na skrzypcach cieniej nie mona. Syszaem ich wielekro,gdymy z naszym wielkim nieodaowanym wojewod ruskim na elekcj teraniejszegopana naszego miociwego przyjechali. Cudato prawdziwe, a dusza z czowieka ucieka!Sia tam muzykantw: jest Forster, sawnysubtelnymi gorgami, i Kapua, i Dan Batysta, i Elert, przedni do lutni, i Marek, iMilczewski grzecznie komponujcy. Ci wszyscy, kiedy to razem w kociele hukn, to jakoby chry serafiskie na jawie sysza. - Ot, to i pewno! jako ywo! - rzeka skadajc rce Marysia. - A krla wasza mo czsto widywa? - pytaa Zonia. - Tak z nim gadaem jak z wapann. Po beresteckiej potrzebie za gow mi cisn. Mny to pan i tak miociwy, e kto go raz ujrza, musi go pokocha. - My go i nie widziawszy kochamy!... A koron zali zawsze ma na gowie? - Za by tam co dnia w koronie chadza! elaznej by na to trzeba gowy. Korona sobie w kociele wypoczywa, od czego i powaga jej ronie, a krl jegomo kapelusz czarny nosi, brylantami zdobiony, od ktrych wiato na cay zamek bije... - Powiadaj, e zamek krlewski to nawet iod kiejdaskiego wspanialszy? - Od kiejdaskiego? Fraszka przy nim kiejdaski! Srogi to budynek, cay murowany, e drzewa i nie upatrzysz. Naokoo s dwa rzdy pokojw, jeden od drugiego zacniejszy. W nich to wapanny ujrzycie rozmaite wojny i wiktorie, pdzlemna cianach wyobraone, jako to: sprawy Zygmunta III i Wadysawa; napatrzy si temu nie mona, bo wszystko jakoby ywe; dziw, e si nie rusza i e ci, co si bij, krzyku nie czyni. Ale ju tego nikt uda niepotrafi, choby najlepszy malarz. Niektre za komnaty cae od zota; krzesa i awybisiorem albo lam kryte, stoy z marmuru i alabastru, a co sepetw, puzder, zegarw, w dzie i w nocy czas pokazujcych, tego by na woowej skrze nie spisa. Dopiero krl z krlow po onych komnatach chodz i dostatkiem si ciesz; a wieczorem maj teatrum kwoli wikszej jeszcze rozrywki... - C to takiego teatrum? - Jakeby to wapannom powiedzie... To jest takie miejsce, gdzie komedie graj i skoki woskie misterne wyprawuj. Komnata to tak wielka, jak niejeden koci, caa w zacne kolumny. Po jednej stronie siedz ci, co chc si dziwowa, a po drugiej stronie kunszty s ustawione. Tepodnosz si i schodz na d; inne rubamiw rozmaite obracaj si strony; raz okazuj ciemno z chmurami, znw przyjemn wiato; na wierzchu niebo zesocem albo z gwiazdami, spodem ujrzyszczasem pieko okropne... - O Jezu! - zawoay pacunelki. - ...z diabami. Czasem morze niezmierne, na nim okrty i syreny. Jedne persony spuszczaj si z nieba, inne wychodz z ziemi. - Jeno bym pieka widzie nie chciaa! - zakrzykna Zonia - i dziwno mi to, e ludzie na taki okropny widok nie pouciekaj.- Nie tylko nie uciekaj, ale jeszcze przyklepuj od uciechy - odrzek pan Woodyjowski - bo to wszystko udane, nie prawdziwe, i przeegnawszy, nie znika. Niemasz w tym sprawy zego ducha, jeno ludzka przemylno. Nawet i biskupi tam z krlestwem przychodz, i rozmaici dygnitarze, ktrzy potem razem z krlem przed spaniem do uczty siadaj. - A z rana i w dzie co czyni? - To zaley od humorw. Rano wstawszy, ani zaywaj. Jest tam taka komnata, w ktrej nie masz podogi, jeno cynowy d jako srebro byszczcy, a w tym dole woda. - Woda w komnacie... syszaycie? - Tak jest... i przybywa jej albo ubywa, wedle woli; moe te by ciepa albo zgoa zimna, bo tam s rury z kuraskami, tak i owak niosce. Pokrcisz wapanna kuraskiem, a tu si leje, e i pywa mona w komnacie jako w jeziorze... aden krl nie ma takiego zamku jak nasz pan miociwy, to wiadoma rzecz, i posowie zagraniczni to samo powiadaj; aden te nad tak zacnym narodem nie panuje, bo cho s rne grzeczne nacje na wiecie, przecie Bg nasz szczeglnie w miosierdziu swoim przyozdobi. - Szczliwy nasz krl! - westchna Terka.- Pewnie, e byby on szczliwy, gdyby niesprawy publiczne, gdyby nie wojny niefortunne, ktre Rzeczpospolit gnbi zagrzechy i niezgod nasz. Wszystko to na barkach krlewskich, i wymwki mu jeszcze za nasze winy na sejmach czyni. Aco on winien, e go sucha nie chc?... Cikie czasy nadeszy na ojczyzn i tak cikie, jakich jeszcze nie bywao. Najlichszy nieprzyjaciel ju nas lekceway,nas, ktrzymy z cesarzem tureckim szczliwie do niedawna wojowali. Tak to Bg pych karze. Chwaa Mu, e mi ju rka chodzi dobrze w zawiasiech... bo czas,wielki czas, za mi ojczyzn si upomnie i w pole ruszy. Grzech w takich terminach prnowa. - Jeno wapan o wyjedzie nie wspominaj. - Trudno ma by inaczej. Dobrze mi tu midzy wapannami, ale im mi lepiej, tym mi gorzej. Niech tam mdrzy na sejmach racje daj, a onierzowi tskno w pole. Pki ycia, pty suby. Po mierci - Bg, ktry w serca patrzy, najlepiej takich nagrodzi, co nie dla promocji, ale z afektu dla ojczyzny su... a podobno coraz mniejtakich i dlatego przysza na nas czarna godzina. Oczy Marysi poczy wilgotnie, a w kocu zami wezbray, ktre wypyny narumiane jagody. - Wapan pjdziesz i zapomnisz, a my tu ju chyba poschniemy. Kt nas tu bdzie broni od napastnikw? - Pojad, ale wdziczno zachowam. Rzadko tak uczciwych ludzi jak w Pacunelach!... Wapanny zawsze si tego Kmicica boicie? - Pewnie, e si boimy. Dzieci nim tu matki strasz jak wilkoakiem. - Nie wrci on ju, a choby i wrci, nie bdzie mia ze sob tych swawolnikw, ktrzy, miarkujc z tego, co ludzie mwi, gorsi byli od niego. Szkoda to nawet jest, e tak dobry onierz tak si splami i saw, i majtno utraci. - I pann. - I pann. Sia o niej dobrego powiadaj. - Po caych dniach ona, nieboga, teraz jenopacze i pacze... - Hm! - rzek pan Woodyjowski - przecie nie po Kmicicu pacze? - Kto to wie! - rzeka Marysia. - To tym gorzej dla niej, bo on ju nie wrci; pan hetman odesa cz laudaskich do domu, to i siy teraz s. Bezsdu bymy go zaraz rozsiekali. Musi on o tym wiedzie, e laudascy wrcili, i ani nosa nie pokae. - Maj podobno nasi znowu ruszy - rzekaTerka - bo jeno na krtko dostali do domu pozwolenie. - E! - rzecze pan Woodyjowski - hetman rozpuci ich, bo pienidzy w skarbie nie masz. Desperacja prawdziwa! Gdy ludzie najpotrzebniejsi, to trzeba ich odsya... Ale ju dobranoc wapannom, czas spa. A niech si tam ktrej pan Kmicic z mieczem ognistym nie przyni... To rzekszy pan Woodyjowski wsta z awy i zabiera si do odejcia, ale zaledwie uczyni krok ku alkierzowi, kiedy nagle uczyni si haas w sieni i gos jaki pocz krzycze za drzwiami przeraliwie: - Hej tam! na miosierdzie boskie! otwrzcieprdzej, prdzej!... Dziewczta przeraziy si okropnie; pan Woodyjowski skoczy po szabl do alkierza, ale nie zdoa jeszcze z ni wrci, gdy Terka odsuna i do izby wpadnieznany czek, ktry rzuci si do ng rycerza. - Ratunku, janie pukowniku!... panna porwana!... - Jaka panna? - W Wodoktach... - Kmicic! - wykrzykn pan Woodyjowski. - Kmicic! - zawoay dziewczta. - Kmicic! - powtrzy posaniec. - Kto ty jest? - pyta pan Woodyjowski. - Wodarz z Wodoktw. - My jego znamy! - rzeka Terka - on driakiew dla waszej moci wozi. Wtem zza pieca wylaz rozespany stary Gasztowt, a we drzwiach ukazao si dwch czeladnikw pana Woodyjowskiego, ktrych haas zwabi do izby. - Konie sioda! - krzykn pan Woodyjowski. - Jeden niech do Butrymw rusza, drugi konia mnie podaje! - U Butrymw ja ju by - rzek wodarz - bo tam najbliej. Oni mnie do waszej mioci przysali. - Kiedy panna porwana? - pyta Woodyjowski. - Dopiero co... Tam jeszcze czelad rn... ja konia dopad. Stary Gasztowt przetar oczy. - Co? panna porwana? - Tak jest... Kmicic j porwa! - rzek pan Woodyjowski. - Jedziem z pomoc! To rzekszy zwrci si do posaca: - Ruszaj do Domaszewiczw - rzek - niech z rusznicami przybywaj! - Nue i wy, kozy! - krzykn nagle stary na crki. - Nue, kozy! Rusza na wie, budzi szlacht, niech si szabel imaj! Pann porwa Kmicic... co? Boe odpu! zbj, warcho... co? - Pjdmy i my budzi - rzek Woodyjowski - bdzie prdzej. Chod wasze! Konie, sysz, ju s. Jako po chwili siedli na ko, z nimi dwch czeladnikw: Ogarek i Syru. Wszyscy pucili si drog midzy chatami zacianku, bijc we drzwi, w okna i krzyczc wniebogosy: - Do szabel! do szabel! Panna w Wodoktach porwana! Kmicic w okolicy!... Syszc te woania jaki taki wypada z chaty patrze, co si dzieje, a zrozumiawszy, o co rzecz idzie, poczyna sam wrzeszcze: "Kmicic w okolicy! Panna porwana!" - i tak wrzeszczc rusza na eb na szyj ku zabudowaniom konia kulbaczy albo do chaty szabliska po cianiew ciemnoci maca. Coraz wicej gosw powtarzao: "Kmicic w okolicy!" - ruch czyni si w zacianku, wiata poczy byska; rozleg si pacz kobiet, szczekanie psw. Na koniec szlachta wysypaa si na drog, po czci konno, a w czci pieszo. Nad gromad gw ludzkich poyskiway w cieniu szable, piki, rohatyny, a nawet i widy elazne. Pan Woodyjowski rzuci okiem na oddzia, wnet rozesa kilkunastu w rne strony, asam z reszt ruszy naprzd. Jezdni szli naczele, piesi za nimi, i cignli ku Womontowiczom, by si z Butrymami poczy. Godzina bya dziesita z wieczora, noc jasna, lubo ksiyc jeszcze nie zeszed. Ci ze szlachty, ktrych wieo z wojny hetman wielki odesa, zaraz zwarli si w szeregi; inni, mi anowicie piesi, szli mniej sprawnie, czynic brzk broni, gawdzc i ziewajc gono, a chwilami klnc wraego Kmicica, ktry ich sodkiego wczasu pozbawi; tak doszli a pod Womontowicze, przed ktrymi wysun si ku nim zbrojny oddzia. - Stj! kto jedzie? - poczy woa gosy zowego oddziau. - Gasztowtowie! - My Butrymi, Domaszewicze ju s. - Kto u was dowodzi? - pyta pan Woodyjowski. - Jzwa Beznogi, do usug pana pukownika.- Macie wieci? - Do Lubicza j porwa. Przeszli bagnami, by przez Womontowicze nie przechodzi. - Do Lubicza? - pyta ze zdziwieniem pan Woodyjowski. - C on si tam myli broni? Przecie Lubicz nie forteca? - W si wida, ufa. Ludzi przy nim ze dwiecie! Pewnie te dostatki chce z Lubicza zabra; wozy maj ze sob i koni lunych kup. Musia nie wiedzie o powrocie naszym z wojska, bo miao sobiepoczyna. - Dobra nasza! - rzek pan Woodyjowski. - To nam si nie wymknie. Strzelby ile u was? - U nas, Butrymw, sztuk ze trzydzieci, u Domaszewiczw dwa razy tyle. - Dobrze. Niech pidziesit ludzi ze strzelbami ruszy pod waszeci broni przepraw na bagnach - ywo! Reszta pjdzie ze mn. O siekierach pamita! - Wedle rozkazu! Uczyni si ruch; may oddzia ruszy truchtem ku bagnom pod Jzw Beznogim. Tymczasem nadjechao kilkunastu Butrymwrozesanych poprzednio do innej szlachty. - Gociewiczw nie wida? - pyta pan Woodyjowski. - A! to wasza mo pan pukownik!... Chwaa Bogu! - zawoali nowo przybyli. - Gociewicze id ju... sycha ich przez las.Wasza mo wie, e do Lubicza j porwa? - Wiem. Niedaleko z ni zajedzie. Rzeczywicie Kmicic nie obliczy jednego niebezpieczestwa swej zuchwaej wyprawy; oto nie wiedzia, e znaczne siyszlachty przybyy wanie do domw. Sdzi, e zacianki s puste, jak byo za czasw jego pierwszego pobytu w Lubiczu; tymczasem teraz, liczc z Gociewiczami, bez Stakjanw, ktrzy nie mogli przyby naczas, pan Woodyjowski mg wyprowadziprzeciw niemu okoo trzystu szabel - i to ludzi przywykych do boju i wywiczonych. Jako coraz wicej szlachty nadcigao do Womontowicz. Przyszli wreszcie i Gociewicze, za ktrymi si dotd ogldano.Pan Woodyjowski sprawi oddzia i a mu serce roso na widok wprawy i atwoci, zjak stanli w ordynku. Na pierwszy rzut oka pozna byo mona, e to onierze, nie zwyczajna niesforna szlachta. Pan Woodyjowski ucieszy si jeszcze i dlatego, bo sobie pomyla, e wkrtce dalej j poprowadzi. Poszli tedy rysi ku Lubiczowi owym borem,przez ktry Kmicic dawniej codziennie przelatywa. Byo ju dobrze po pnocy. Ksiyc wypyn wreszcie na niebo i owieci las, drog i cigncych wojownikw, rozama blade promienie na ostrzach pik, odbija si w szablach byszczcych. Szlachta gwarzya z cicha o nadzwyczajnym zdarzeniu, ktre ich wyrwao z pocieli. - Chodzili tu rozmaici ludzie - mwi jeden zDomaszewiczw. - Mylelimy, e to zbiegowie, a to pewnie byli jego szpiegi. - A jake. Co dzie te obce dziady zachodziy do Wodoktw niby po jamun -odrzek drugi. - A co to za onierz przy Kmicicu? - Czelad z Wodoktw mwi, e Kozacy. Pewnie si Kmicic z Chowaskim albo z Zotarek zwcha. Dotd by zbjem, teraz zdrajca to ju oczywisty. - Jakeby to on mg Kozakw a tu przyprowadzi? - Z tak wielk watah nieatwo si przemkn. To pierwsza lepsza nasza chorgiew byaby go zatrzymaa po drodze.- Po pierwsze, mg lasami i, a po drugie, mao to panw z dworskimi Kozakami si uwija? Kto ich tam odrni od nieprzyjaci! jeli ich pytano, to si nadwornymi semenami powiadali. - Bdzie onsi broni - mwi jeden z Gociewiczw - bo czek jest mny i rezolutny, ale nasz pukownik da sobie z nim rady. - Butrymowie te sobie zaprzysigli, e choby mieli jeden na drugim pa, ju on im nie ujdzie std ywy. Oni na niego najzawzitsi. - Ba! a jak go usieczem, to na kim bd swoich krzywd dochodzi? Lepiej by byo ywcem go pojma i sprawiedliwoci odda.- Co tam teraz o sdach myli, kiedy wszyscy gowy potracili! Czy waszmociom wiadomo, co ludzie mwi, e i od Szwedwmoe przyj wojna? - Nieche Bg zachowa!... Moskiewska potencja i Chmielnicki! Szwedw tylko brak, a ju by ostatni termin na Rzeczpospolit przyszed.Wtem pan Woodyjowski, jadcy na przodzie, odwrci si i rzek: - Cicho tam, waszmociowie! Szlachta umilka, bo Lubicz ju byo wida. Po kwadransie drogi przysunli si o nieca staj ode dworu. Wszystkie okna byy owiecone; jasno bia a na podwrze, na ktrym peno byo zbrojnychludzi i koni. Nigdzie adnych stray, adnych ostronoci - widocznie pan Kmicic ufa a nadto swym siom. Zbliywszy si jeszcze wicej, pan Woodyjowski za jednym rzutem oka pozna Kozakw, z ktrymi tyle si nawojowa jeszcze za ycia wielkiego Jeremiego, a pniej pod Radziwiem, wic mrukn z cicha sam do siebie: - Jeli to s obcy Kozacy, to ten warcho przebra miar! I patrzy dalej, zatrzymawszy cay oddzia. Na podwrzu krztanina bya okrutna. Jedni Kozacy wiecili pochodniami, inni biegali na wszystkie strony, wychodzili z domu i wchodzili na powrt, wynosili rzeczy, pakowali toboy na wozy, inni wyprowadzalikonie ze stajen, bydo z obr, krzyki, nawoywania i rozkazy krzyoway si na wszystkie strony. Blask pochodni owieca jakoby przeprowadzk witojask dzierawcy do nowego majtku. Krzysztof Domaszewicz, starszy midzy Domaszewiczami, przysun si do pana Woodyjowskiego. - Wasza mo! - rzek - cay Lubicz chc zapakowa na wozy. - Nie wywioz - odpar pan Woodyjowski -nie tylko Lubicza, ale i skry wasnej. Nie poznaj jednak Kmicica, ktry jest onierzk szpetnie przymwia, e o a 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA;Pc<X c=4 c>3*c?#9O+dowiadczony. Ani jednej stray! - Bo potg ma wielk; widzi mi si, bdzie nad trzysta ludzi. ebymy byli z wojska niewrcili, mgby w biay dzie przej z wozami przez wszystkie zacianki. - Dobrze! - odrzek pan Woodyjowski. - Wszak to do dworu ta jedna droga prowadzi? - Ta jedna, bo z tyu stawy i bagna. - To dobrze... Z koni, waszmociowie! Posuszna rozkazowi szlachta wnet zeskoczya z kulbak, nastpnie szeregi piesze zwary si w dug lini i poczy otacza dom wraz z zabudowaniami. Pan Woodyjowski z gwnym oddziaem zbliy si wprost do koowrotu. - Czeka komendy! - rzek z cicha. - Nie strzela przed rozkazem! Kilkadziesit zaledwie krokw dzielio szlacht od koowrotu, gdy spostrzeono ich wreszcie z podwrca. Kilkunastu ludzi skoczyo razem do potw i przechylio siprzez nie, pilnie wpatrujc si w ciemno,a grone gosy woa poczy: - Hej, a szto za lude? - Alt! - zakrzykn pan Woodyjowski. - Ognia! Wystrzay ze wszystkich rusznic, jakie miaa szlachta, hukny naraz; ale jeszcze echo ich nie odbio si o zabudowania, gdy znw rozleg si gos pana Woodyjowskiego: - Biegiem! - Bij, zabij! - odkrzyknli laudascy rzucajc si naprzd jak potok. Kozacy odpowiedzieli strzaami, lecz nie mieli ju czasu nabi powtrnie. Hurma szlachty przypada do koowrotu, ktry wnet run pod parciem zbrojnych mw. Walka zawrzaa na podwrzu, wrd wozw, koni, tobow. Naprzd szli murempotni Butrymowie, najsrosi w rcznym spotkaniu i najzacieklejsi przeciw panu Kmicicowi. Szli, jak stado odycw idzie przez mode krze lene, amic, depcc, niweczc i tnc zapamitale; za nimi walili Domaszewicze i Gociewicze. Kmicicowi bronili si mnie zza wozw i pak; poczto te strzela ze wszystkich okien domu i z dachu, ale rzadko, bo pochodnie, zdeptane, zagasy i trudno byo swoich od nieprzyjaci odrni. Po chwili wyparto kozactwo z podwrza ku domowi i stajniom; rozlegy si krzyki o lito. Szlachta triumfowaa. Ale gdy zostaa sama na podwrzu, wnet oywi si ogie z domu. Wszystkie okna zjeyy si rurami muszkietw i grad kul pocz sypa si na podwrze. Najwiksza cz Kozakw schronia si do domu. - Pod dwr! do drzwi! - zawoa pan Woodyjowski. Rzeczywicie, pod samymi cianami strzayszkodzi nie mogy ani z okien, ani z dachu.Pooenie jednak oblegajcych byo trudne. O szturmie do okien niepodobna im byo pomyle, bo tam przywitaby ich ogie w same twarze; kaza wic pan Woodyjowskidrzwi rba. Ale i to nie szo atwo, byy to bowiem raczej wrzecidze ni drzwi, zbudowane z dbowych krzyniakw nabijanych raz przy razie olbrzymimi gwodziami, na ktrych potnych bach szczerbiy si siekiery niemogc drzewa zachwyci. Najsilniejsze chopy parli od czasu do czasu ramionami -ito prno! Drzwi miay z tyu elazne sztaby, a oprcz tego podparto je od wewntrz drgami. Butrymowie jednak rbali z wciekoci. Do drzwi kuchennych i wiodcych ze skarbczyka szturmowali Domaszewicze i Gociewicze. Po godzinie prnych usiowa zmienili si ludzie przy siekierach. Niektre krzyniaki wypady, ale na ich miejsce ukazay si rury muszkietw. Hukny znw strzay. Dwch Butrymw pado na ziemi z przestrzelon piersi. Inni, zamiast si zmiesza, rbali tym zacieklej. Z rozkazu pana Woodyjowskiego pozatykano otwory kbami uczynionymi z kapot. W tyme czasie nowe okrzyki ozwaysi od strony drogi, to Stakjanowie przybywali na pomoc braci, a za nimi zbrojni chopi z Wodoktw. Przybycie tych nowych posikw strwoyowidocznie oblonych, bo wnet jaki gos pocz woa gromko za drzwiami: - Stj tam! nie rb! suchaj... Stj, do stu diabw!... rozmwmy si. Woodyjowski kaza przerwa robot i spyta: - Kto mwi? - Chory orszaski, Kmicic! - brzmiaa odpowied. - A z kim mwi? - Pukownik Micha Jerzy Woodyjowski. - Czoem! - ozwa si gos zza drzwi. - Nie czas na powitania... Czego wa chcesz? - Mnie by suszniej zapyta: czego wa chcesz? Nie znasz mnie, ja ciebie... czemu mnie napadasz? - Zdrajco! - zakrzykn pan Micha. - Ze mn s ludzie laudascy, ktrzy z wojny wrcili, i ci maj z tob obrachunki za rozbj i za krew niewinnie przelan, i za tpann, ktr teraz porwa! A wiesz, co tojest raptus puellae? Musisz tu gardo da! Nastaa chwila milczenia. - Nie nazwaby mnie drugi raz zdrajc - rzek znw Kmicic - gdyby nie te drzwi, ktre nas dziel. - To je otwrz... tego ci nie broni! - Pierwej jeszcze niejeden kondel laudaskinogami si nakryje. Nie wemiecie mnie ywym! - To ci zdechego za eb wywleczem. Wszystko nam jedno! - Suchaj wa dobrze i zakonotuj, co powiem. Jeli nas nie poniechacie, mam tu baryk prochu, i loncik ju tlejcy; dom wysadz, wszystkich, co tu s, i siebie... tak mi dopom Bg! Chodcie mnie teraz bra!Tym razem nastaa jeszcze dusza chwila milczenia. Pan Woodyjowski szuka na prno odpowiedzi. Szlachta pocza spoglda po sobie przeraona. Tyle byo dzikiej energii w sowach Kmicica, e w grob uwierzyli wszyscy. Cae zwycistwomogo by jedn iskr w proch rozwiane i Billewiczwna stracona na wieki. - Dla Boga! - mrukn ktry z Butrymw - to szalony czek! On to gotw uczyni. Nagle panu Woodyjowskiemu przysza szczliwa, jak mu si zdawao, myl do gowy. - Jest inny sposb! - zakrzykn. - Wychodze mn, zdrajco, na szable! Pooysz mnie,to odjedziesz wolno! Przez jaki czas nie byo odpowiedzi. Sercalaudaskich biy niespokojnie. - Na szable? - spyta wreszcie Kmicic. - Moe to by! - Jeli tchrz nie oblatuje, to i bdzie! - Parol kawalerski, e odjad wolno? - Parol... - Nie moe by! - krzykno kilka gosw midzy Butrymami. - Cicho waciowie, do stu diabw! - huknpan Woodyjowski - a nie, to niech siebie i was prochem wysadza. Butrymowie zamilkli, po chwili jeden z nich rzek: - Bdzie tak, jak wasza mo chce... - A c tam? - pyta szydersko Kmicic. - Szaraczki si zgadzaj? - I zaprzysign na mieczach, jeeli wa chcesz. - Niech przysigaj! - Kup tu, waszmociowie, kup! - woa pan Woodyjowski na szlacht stojc pod cianami i otaczajc cay dom. Po chwili wszyscy zebrali si pod gwnymidrzwiami i wnet wie, e Kmicic chce si prochami wysadzi, rozniosa si na wszystkie strony. Stali tedy jak w kamienie zmienieni ze zgrozy; tymczasem pan Woodyjowski podnis gos i mwi wrdciszy grobowej: - Wszystkich tu obecnych waszmociw bior na wiadki, em pana Kmicica, chorego orszaskiego, wyzwa na bitw samowtr i to mu przyrzekem, i jeli mnie pooy, odjedzie wolno, nie doznajc w tym od waszmociw przeszkody, co mu na rkojeciach zaprzysic musicie na BogaNajwyszego i wity Krzy... - Poczekajcie jeno! - zawoa Kmicic - wolno ze wszystkimi ludmi odjad i pann ze sob zabior. - Panna tu zostanie - odpar pan Woodyjowski - a ludzie w jasyr do szlachty pjd. - Nie moe by! - To si prochami wysadzaj! Ju my jej odaowali, a co do ludzi, to si ich spytaj,co wol... Nastaa znw cisza. - Nieche tak bdzie - rzek po chwili Kmicic. - Nie dzi j porw, to za miesic. Nie skryjecie jej ni pod ziemi! Przysigajcie! - Przysigajcie! - powtrzy pan Woodyjowski. - Przysigamy na Boga Najwyszego i wity Krzy. Amen! - No, wychod, wychod wa! - rzek pan Micha. - Pilno waszmoci na tamten wiat? - Dobrze, dobrze! jeno prdzej. Sztaby elazne, trzymajce drzwi od wewntrz, poczy szczka. Pan Woodyjowski usun si w ty, a za nim szlachta, by miejsce uczyni. Wnet drzwi otworzyy si i ukaza si w nich pan Andrzej, rosy, smuky jak topola. Brzask ju by na wiecie i pierwsze blade wiateka dnia pady na jego twarz hard, rycersk a mod. Stanwszy we drzwiach spojrza miao na czered szlachty i rzek: - Zaufaem waszmociom... Bg wie, czym dobrze uczyni, ale mniejsza z tym!... Ktrytu pan Woodyjowski? May pukownik wysun si naprzd. - Jam jest - odrzek. - Ho! nie na wielkoluda waszmo wygldasz- rzek Kmicic czynic przymwk do wzrostu rycerza. - Spodziewaem si zacniejsz figur znale, cho ci to muszprzyzna, e wida onierz dowiadczony. - Nie mog tego waci przyzna, bo stray zaniedba. Jeli taki do szabli jak do komendy, to i nie bd mia roboty. - Gdzie staniemy? - spyta ywo Kmicic. - Tu... podwrzec rwny jak st. - Zgoda! gotuj si na mier! - Taki wa pewien? - Wida, e w Orszaskiem nie bywa, skoro o tym wtpisz... Nie tylkom pewien, ale i al mi wapana, bom o tobie jako o sawnym onierzu sysza. Dlatego ostatniraz mwi: zaniechaj mnie! Nie znamy si... po co mamy sobie w drog wchodzi? Czemu na mnie nastajesz?... Dziewka testamentem mi przynaley, jako i ta majtno, i Bg widzi, swego tylko dochodz... Prawda jest, em szlacht w Womontowiczach wysiek, ale nieche Bg sdzi, kto tu pierwej zosta skrzywdzony. Swawolnicy byli moi oficyjerowie czy nie swawolnicy, mniejsza z tym, do e tu nikomu za nie uczynili, a wybito ich do nogijako psw wciekych za to, e z dziewcztami w karczmie chcieli potaczy.Nieche bdzie krew za krew! Potem mi i onierzy wysieczono. Na rany boskie zaprzysign, em tu bez zych chci w te strony przyjecha, a jake mnie tu przyjto?... Ale niech bdzie krzywda za krzywd. Jeszcze swego doo, szkody nagrodz... po ssiedzku. Lepiej wol tak jak inaczej... - A jacy to ludzie z wapanem teraz przyszli? Skde wzie tych pomocnikw?- pyta pan Woodyjowski. - Skd wziem, to wziem. Nie przeciw ojczynie ich zacignem, ale by prywaty swojej dochodzi. - Taki to?... Wic dla prywaty z nieprzyjacielem si poczye ? A czyme mu za on usug zapacisz, jeli nie zdrad?... Nie, bratku, nie przeszkadzabym ja ci ukada si z t szlacht, ale wezwa nieprzyjaciela w pomoc - inna rzecz. Nie wykrcisz si sianem. Stawaj no teraz, stawaj, bo wiem, e ci tchrz oblatuje, cho si za orszaskiego mistrza podajesz. - Chciae! - rzek Kmicic stajc w pozycji.Ale pan Woodyjowski nie spieszy si i nie wydobywajc jeszcze szabli, obejrza si naokoo po niebie. witao ju. Na wschodzie pierwsza zota i bkitna wstka rozcigna si wietlistym pasmem, na podwrzu jednak do byo jeszcze ciemno, zwaszcza za przed domem mrok panowa zupeny. - Dobrze si dzie zaczyna - rzek pan Woodyjowski - ale soce nieprdko jeszcze wejdzie. Moe wa yczysz, eby nam powiecili? - Wszystko mi jedno. - Moci panowie! - zawoa pan Woodyjowski zwracajc si do szlachty - askoczy no po wiechetki i po uczywo, bdzie nam janiej w tym orszaskim tacu. Szlachta, ktrej artobliwy ton modego pukownika dziwnie dodawa otuchy, kopna si ranie ku kuchni; niektrzy poczli zbiera podeptane w czasie bitwy pochodnie i po niejakim czasie blisko pidziesit czerwonych pomieni zamigotao w bladym mroku porannym. Pan Woodyjowski ukaza je szabl Kmicicowi. - Patrz wa, istny kondukt! A Kmicic odpar od razu: - Pukownika chowaj, to i pompa by musi!- Srogi smok z waci!... Tymczasem szlachta zatoczya w milczeniu krg naok rycerzy; wszyscy podnieli zapalone drzazgi w gr, za nimi zmiecili si inni, ciekawi i niespokojni; w rodku przeciwnicy mierzyli si oczyma. Cisza uczynia si okrutna, jeno wgielki spalone obsuway si z szelestem na ziemi. Pan Woodyjowski wes by jak szczygie w pogodny ranek. - Zaczynaj wa! - rzek Kmicic. Pierwszy szczk ozwa si echem w sercach wszystkich patrzcych; pan Woodyjowski przyci jakby z niechcenia, pan Kmicic odbi i przyci z kolei, pan Woodyjowski znw odbi. Suchy szczk stawa si coraz szybszy. Wszyscy dech wstrzymali. Kmicic atakowa z furi, pan Woodyjowski za lew rk w ty zaoyista spokojnie, niedbale czynic ruchy bardzo mae, prawie nieznaczne; zdawao si, e chcia siebie tylko osoni, a zarazem oszczdzi przeciwnika - czasem cofn si o may krok w ty, czasem postpi naprzd - widocznie bada biego Kmicica. Tamten rozgrzewa si, ten by chodny jak mistrz probujcy ucznia i coraz spokojniejszy; wreszcie, ku wielkiemu zdumieniu szlachty, przemwi: - Pogawdzimy - rzek - nie bdzie nam si czas duy... Aha! to to orszaska metoda?... wida, tam sami musicie groch mci, bo wapan machasz jak cepem... Okrutnie si zmachasz. Zali to naprawd wOrszaskiem najlepszy?... Ten cios jeno u pachokw trybunalskich w modzie... Ten kurlandzki... dobrze si nim od psw odpdza. Uwaaj wapan na koniec szabli...Nie wyginaj tak doni, bo patrz, co si stanie... Podnie!... Ostatnie sowo wymwi pan Woodyjowski dobitnie, jednoczenie zatoczy pkole, do i szabl pocign ku sobie i nim patrzcy zrozumieli, co znaczy: "podnie!" -ju szabla Kmicica, jak wywleczona iga z nitki, furkna nad gow pana Woodyjowskiego i upada mu za plecami; on za rzek: - To si nazywa: wyuskiwa szabl. Kmicic sta blady, z obkanymi oczyma, chwiejcy si, zdumiony nie mniej od szlachty laudaskiej; may pukownik za usun si w bok i ukazawszy na lec na ziemi szerpentyn powtrzy po raz drugi: - Podnie! Przez chwil zdawao si, e Kmicic rzuci si na niego z goymi rkoma...Ju, ju by gotw do skoku, ju pan Woodyjowski, przysunwszy rkoje do piersi, nadstawi ostrze, ale pan Kmicic rzuci si na szabl i wpad z ni znw na straszliwego przeciwnika. Szmery gone poczy si zrywa w kole patrzcych i koo cieniao si coraz bardziej, a za nim uformowao si drugie, trzecie. KozacyKmicicowi wtykali gowy midzy ramiona szlachty, jakby cae ycie w najlepszej z ni yli zgodzie. Mimowolne okrzyki wyrway si z ust widzw; czasem rozlega si wybuch niepohamowanego, nerwowego miechu, poznali wszyscy mistrza nad mistrzami. Ten za bawi si okrutnie, jak kot z mysz- i pozornie coraz niedbalej robi szabl. Lew rk wysun zza plecw i wsun w kiesze hajdawerw. Kmicic pieni si, rzzi, na koniec chrapliwe sowa wyszy mu z gardzieli przez zacinte usta: - Kocz... wa!... wstydu... oszczd!... - Dobrze! - rzek Woodyjowski. Da si sysze wist krtki, straszny, potem stumiony krzyk... jednoczenie Kmicic rozoy rce, szabla wypada mu znich na ziemi... i run twarz do ng pukownika... - yje! - rzek Woodyjowski - nie pad na wznak! I zagiwszy po Kmicicowego upana pocz ni ociera szabl. Zawrzasa szlachta jednym gosem, w tychza krzykach brzmiao coraz wyraniej: - Dobi zdrajc... dobi!... rozsieka! I kilku Butrymw biego z dobytymi szablami. Nagle stao si co dziwnego; otorzekby: may pan Woodyjowski urs w oczach - szabla najbliszego Butryma wyleciaa mu z rki ladem Kmicicowej, jakby j wicher porwa - pan Woodyjowskiza krzykn z iskrzcymi oczyma: - Wara!... wara!... Teraz on mj, nie wasz!...Precz!... Umilkli wszyscy bojc si gniewu ma, on za rzek: - Nie potrzeba mi tu jatek!... Waszmociowie szlacht bdc powinnicie rozumie kawalerski obyczaj, aby rannego nie dobija. Nieprzyjacielowi nawet tego sinie czyni, a c dopiero przeciwnikowi w pojedynku zwycionemu. - On zdrajca! - mrukn ktry z Butrymw.- Takiego godzi si bi. - Jeli on zdrajca, tedy panu hetmanowi oddany by powinien, aby kar ponis i stan za przykad innym. Zreszt, jakom wam rzek: mj on teraz, nie wasz. Jeli wyyje, to wam wolno bdzie krzywd waszych przed sdem dochodzi i z ywegolepsz mie bdziecie satysfakcj ni z umarego. A kto tu umie rany opatrywa? - Krzych Domaszewicz. On z dawna wszystkich na Laudzie opatruje. - Nieche go zaraz opatrzy, potem na oe go przenie, a ja pjd t nieszczsn pann pocieszy. To rzekszy pan Woodyjowski zasun szabelk do pochwy i wszed przez porbane drzwi do domu. Szlachta pocza owi i wiza rapciami ludzi Kmicicowych, ktrzy odtd mieli ora rol w zaciankach.Poddawali si te bez oporu; ledwo kilkunastu wypadszy przez tylne okna e o a 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA@P cA FBc C&2 c D3 S domu skoczyo ku stawom, ale tam wpadli w rce czekajcych Stakjanw. Jednoczenie szlachta wzia si do rabunku wozw, na ktrych up znalaz sido obfity; niektrzy radzili zrabowa i dom, ale bano si pana Woodyjowskiego, a moe obecno w domu Billewiczwny wstrzymywaa zuchwalszych. Swoich polegych, midzy ktrymi byo trzech Butrymw i dwch Domaszewiczw, zoyaszlachta na wozy, aby ich po chrzecijasku pochowa, dla zabitych Kmicicowych kazano kopa chopom rw za ogrodem. Pan Woodyjowski za szukajc panny przetrzsn cay dom i znalaz j dopierow skarbczyku pooonym w rogu, do ktrego prowadziy malekie a cikie drzwi z izby sypialnej. Bya to maa komnatka o wskich grubo kratowanych oknach, zbudowana w kwadrat z murw takpotnych, e pan Woodyjowski pozna natychmiast, i choby Kmicic by wysadzidom prochem, ta izba byaby ocalaa z pewnoci. To dao mu lepsze o Kmicicu mniemanie. Panna siedziaa na skrzyni niedaleko drzwi, z gow spuszczon, z twarz prawie zasonit wosami, i cakiem nie podniosa jej syszc wchodzcego rycerza. Mylaa zapewne, eto sam Kmicic lub kto z jego ludzi. Pan Woodyjowski stan we drzwiach, zdj czapk, chrzkn raz i drugi, a widzc, iito nie pomaga, ozwa si: - Mocia panno... wolna jeste!... Wwczas spod narzuconych wosw spojrzay na rycerza oczy bkitne, a potem wychylia si z nich twarz liczna, cho blada i jakby nieprzytomna. Pan Woodyjowski spodziewa si podzikowa,wybuchu radoci, tymczasem panna siedziaa nieruchomie i tylko patrzya na bdnie; wic rycerz ozwa si po raz drugi: - Przyjd wapanna do siebie, Bg wejrza na niewinno... Jeste wolna i moesz wraca do Wodoktw. Tym razem w spojrzeniu Billewiczwny wicej byo przytomnoci. Powstawszy ze skrzyni strzsna w ty wosy i spytaa: - Kto wapan jeste? - Micha Woodyjowski, pukownik dragoski wojewody wileskiego. - Syszaam bitw... strzay?... Mw wapan... - Tak jest. My to przyszli wapannie na ratunek... Billewiczwna oprzytomniaa zupenie. - Dzikuj waci! - rzeka pospiesznie cichym gosem, w ktrym przebija si miertelny niepokj. - A z tamtym co si stao?... - Z Kmicicem? Nie bj si wapanna: ley bez duszy na podwrzu... i jam to, nie chwalc si, sprawi. Woodyjowski wyrzek to z pewn chepliwoci, ale jeli spodziewa si podziwu, to zawid si srodze. Billewiczwna nie odrzeka ani sowa, natomiast zachwiaa si na nogach i rkomapocza szuka oparcia za sob, na koniec siada ciko na teje samej skrzyni, z ktrej przed chwil si podniosa. Rycerz poskoczy ku niej ywo. - Co wapannie jest? - Nic... nic... Czekaj wa... pozwl... To pan Kmicic zabity?... - Co mnie pan Kmicic! - przerwa Woodyjowski - tu o wapann chodzi! Wwczas siy jej nagle wrciy, bo si podniosa znowu i spojrzawszy mu wprost w oczy, wykrzykna z gniewem, zniecierpliwieniem i rozpacz: - Na Boga ywego, odpowiadaj! zabity?... - Pan Kmicic ranny - odpowiedzia zdumionypan Woodyjowski. - yje?... - yje. - Dobrze! Dzikuj waci... I chwiejnym jeszcze krokiem skierowaa si ku drzwiom. Woodyjowski sta przez chwil ruszajc mocno wsikami i krcc gow; nastpnie mrukn sam do siebie: - Zali mi ona dzikuje za to, e Kmicic ranny, czy za to, e yje? I wyszed za ni. Zasta j w przylegej izbie sypialnej, stojc porodku, jakby skamienia. Czterech szlachty wnosio wanie Kmicica; dwch pierwszych, postpujc bokiem, ukazao si we drzwiach, a midzy ich rkoma zwieszaa si ku ziemi blada gowa pana Andrzeja, z zamknitymi oczyma i soplami czarnej krwi we wosach. - Wolno tam! - mwi idcy za nimi Krzych Domaszewicz - wolno przez prg. Niech mu tam ktry gow podtrzyma. Wolno!... - A czym bdziem trzyma, kiedy rce zajte - odpowiedzieli idcy w przedzie. W tej chwili panna Aleksandra zbliya si ku nim, blada tak jak i Kmicic, i podoya mu obie rce pod martw gow. - To panienka!... - rzek Krzych Domaszewicz. - To ja... ostronie!... - odrzeka cichym gosem. Pan Woodyjowski patrzy i wsikami srodze rusza. Tymczasem zoono Kmicicana ou. Krzych Domaszewicz pocz obmywa mu gow wod, potem przyoyprzygotowany poprzednio plaster do rany i rzek: - Teraz jeno niech ley spokojnie... Ej, elazna to gowa, e od takiego ciosu na dwoje nie pka. Moe i bdzie zdrw, bo mody. Ale tgo dosta... Nastpnie zwrci si do Oleki: - Daj panienka rce umy... Ot, tu jest woda. Miosierne w tobie serce, e dla tego czeka nie baa si pokrwawi. Tak mwic wyciera jej donie chust, a ona blada i mienia si w oczach. Woodyjowski znw poskoczy ku niej. - Nic tu po wapannie! Okazaa chrzecijaskie miosierdzie nad nieprzyjacielem... wracaj do domu. I poda jej rami; ale ona nawet nie spojrzaa na niego, natomiast zwrciwszy si do Krzycha Domaszewicza rzeka: - Panie Krzysztofie, wyprowad mnie! Wyszli oboje, a i pan Woodyjowski za nimi.Na podwrzu szlachta pocza krzyka na jej widok i wiwatowa, a ona sza blada, chwiejca si, z zacinitymi ustami i ogniem w oczach. - Niech yje nasza panna! Niech yje nasz pukownik! - woay potne gosy. W godzin pniej wraca pan Woodyjowski na czele laudaskich ku zaciankom. Soce ju weszo, ranek na wiecie by radosny, prawdziwie wiosenny. Laudascy capali kup bezadn po gocicu, gwarzc o wypadkach ubiegej nocy i sawic pod niebiosa pana Woodyjowskiego, a on jecha zamylony i milczcy. Z myli nie schodziy mu te oczy patrzce spoza rozpuszczonych wosw, taposta wysmuka i wspaniaa, cho zgita smutkiem i blem. - Dziw, jak cudna! - mrucza sam do siebie - istna ksiniczka... Hm! ocaliem jej cnot,a pewnie i ycie, bo choby prochy nie wysadziy skarbczyka, byaby z samego strachu umara... Powinna by wdziczna... Ale kto tam biaogow wyrozumie... Patrzya na mnie jak na pacholika, nie wiem, czy z dumy jakowej, czy z konfuzji... Rozdzia 8 Te myli spa mu nie day nastpnej nocy. Przez kilka dni cigle jeszcze rozmyla o pannie Aleksandrze i pozna, e mu gbokow serce zapada. Przecie to szlachta laudaska chciaa go z ni eni! Ona wprawdzie zrekuzowaa go bez namysu, ale wtedy ani go znaa, ani widziaa. Teraz zupenie co innego. On j wyrwa po kawalersku z rk gwatownika, naraajc si na kule i szable; po prostu zdoby j jak fortec... Czyja ona, jeli nie jego? Moeli mu czegokolwiek odmwi, choby i rki? Nu by poprbowa? Nu by z wdzicznoci narodzi si w niej afekt, jaksi to czsto na wiecie zdarza, e ocalonapanna zaraz rk i serce zbawcy oddaje! Gdyby zreszt nawet nie czua do niego zrazu afektu, to tym bardziej naley mu sio to postara. "A jeli ona tamtego jeszcze pamita i miuje?" - Nie moe by! - powtrzy sobie pan Woodyjowski - gdyby go nie odpalia, to byjej gwatem nie bra. Okazaa wprawdzie nad nim miosierdzie niezwyczajne, ale niewiecia to rzecz litowa si nad rannymi, choby nieprzyjacimi. Moda jest, bez opieki, czas jej za m. Doklasztoru widocznie nie ma wokacji, bo ju by posza. Byo czasu do. Tak gadk pann ustawicznie bd rozmaici kawalerowie turbowali: jedni dla majtku, drudzy dla urody, trzeci dla zacnoci krwi. Eje, mio jej bdzie mie tak obron, ktrej skuteczno wasnymi oczyma oglda moga. - A i tobie czas si ustatkowa, Michaku! -mwi do siebie pan Woodyjowski. - Mody jeszcze, ale lata prdko biegn. Fortuny si nie dosuysz, chyba wicej ran w skrze. A baamuctwom koniec bdzie. Tu panu Woodyjowskiemu przesun si przez pami cay szereg panien, do ktrych ju wzdycha w yciu. Byy midzynimi i bardzo urodziwe, i z wielkiej krwi idce, ale milszej nie byo i zacniejszej, i godniejszej. To ten rd i t pann ludzie sawili w caej okolicy i z oczu jej patrzya taka uczciwo, e nie daj Panie Boe nikomu gorszej ony. Czu pan Woodyjowski, e mu si trafia gratka, jaka si drugi raz moe nie trafi, a to tym bardziej, e pannie tak niepospolit usug odda. - Co tu zwczy! - mwi sobie. - Czego lepszego si doczekam? Trzeba tentowa.Ba!ale tu wojna za pasem. Rka zdrowa. Wstydrycerzowi w zaloty chodzi, gdy ojczyzna rce wyciga i ratunku prosi. Pan Micha mia zacne serce onierskie i cho od pacholcia prawie suy, cho we wszystkich wojnach, jakie za jego czasw byy, udzia bra - wiedzia przecie, co ojczynie winien, i o spoczynku nie myla. Ale wanie dlatego, e nie dla zyskw, zasug, chlebw, jeno z duszy caej ojczynie suy i sumienie mia pod tym wzgldem czyste, czu swoj warto i to dodawao mu otuchy. "Inni si warcholili, a jam si bi - myla sobie. - Pan Bg onierzykowi nagrodzi i teraz mu dopomoe". Pozna jednak, e skoro nie byo czasu na zaloty, trzeba byo prdko dziaa i wszystko od razu na hazard wystawi: pojecha, owiadczy si z miejsca i albo po przyspieszonych zapowiedziach lub wzi, albo zje arbuza. - Jadem nieraz, zjem i teraz! - mrucza pan Woodyjowski ruszajc tymi wsikami. - Co mi szkodzi! Bya jednak pewna strona w tym nagym postanowieniu, ktra mu si nie podobaa. Oto zadawa sobie pytanie: czy jadc z owiadczeniem tak zaraz po uratowaniu panny, nie bdzie podobny do natrtnego wierzyciela, ktry chce, by mu jak najprdzej i z lichw dug spacono? - Moe to i nie bdzie po kawalersku? Ba! ale za c da wdzicznoci, jeli nie za usug? A jeli w popiech nie pjdzie po sercu pannie, jeli si na skrzywi, to jej przecie mona powiedzie: "Mocia panno, rok bym w zaloty jedzi i w lepki ci patrzy, alem onierz, a tam trby na wojn graj!" - Tak i pojad! - mwi sobie pan Woodyjowski. Lecz po chwili znowu inna myl przysza mu do gowy. A jeli ona odpowie: "Ide wapan na wojn, moci onierzu, a po wojnie bdziesz rok do mnie jedzi i w lepki mi patrzy, bo ja czowiekowi, ktrego nie znam, duszy i ciaa od razu nieoddam".Wtedy wszystko przepadnie. e przepadnie, czu to pan Woodyjowski doskonale; bo pominwszy pann, ktr przez ten czas inny wzi moe, nie by pan Woodyjowski pewny wasnej staoci. Sumienie mu to mwio, e w nim samym afekt zapala si, bywao, tak jak soma, ale i gas jak soma. Wtedy wszystko przepadnie!... I koataje si dalej, onierzu-tuaczu, z obozu do obozu, z bitwy na bitw, bez dachu na wiecie, bez duszy ywej bliskiej. Rozgldaj si po wojnie na cztery strony wiata, nie wiedzc, gdzie gow poza cekhauzem zoy! Ostatecznie pan Woodyjowski nie wiedzia,co czyni. Ciasno mu si jako uczynio w pacunelskimdworku i duszno, wic wzi czapk, by wyj troch na drog i soca majowego zay. W progu natkn si na jednego z ludzi Kmicicowych w niewol wzitych, ktren staremu Pakoszowi przypad w udziale. Kozak grza si na socu i na bandurze brzdka. - A co ty tu robisz? - pyta pan Woodyjowski. - Hraju, pane - odpowiedzia Kozak podnoszc wyndznia twarz. - Skd ty jeste? - pyta dalej pan Micha, kontent, e ma jakow w rozmylaniach przerw. - Z daleka, pane, spod Zwiahla. - Czemue to nie umkn jako reszta twoich towarzyszw? O, tacy synowie! Darowaa was szlachta yciem w Lubiczu, by mie robocizn, a wycie zaraz poumykali, ledwie z was yka zdjto. - Ja nie uciekn. Tu zdechn jak sobaka. - Take tu sobie upodoba? - Komu lepiej na polu, to umyka, a mnie tu lepiej. Ja mia nog przestrzelon, a tu mnie j obwina szlachcianka, starego crka, i dobre sowo rzeka. Takiej ja krasawicy na oczy nie widzia... Na co mnieodchodzi? - Ktra ci tak dogodzia? - Marysia. - I ty ju ostaniesz? - Jeli zdechn, to i wynios, a nie, to ostan. - Zali mylisz u Pakosza crk wysuy? - Ne znaju, pane. - Pierwej by takiemu hoyszowi mier da ni crk. - U mnie czerwoce w lesie zakopane: dwie garci. - Z rozboju? - Z rozboju, pane. - Choby i garniec mia, to chop, a Pakosz szlachcic. - Ja z bojarw putnych. - Jeli ty z bojarw putnych, to gorzej ni chop, bo zdrajca. Jake ty moge nieprzyjacielowi suy? - Ja mu i nie suy. - A skde was pan Kmicic bra? - Z gocica. Ja suy u pana hetmana polnego, ale potem chorgiew rozlaza si, bo nie byo co je. Do domu nie miaem poco wraca, bo spalony. Inni na gociniec poszli rozbija, tak i ja z nimi poszed. Pan Woodyjowski zdziwi si mocno, gdy a dotd sdzi, e pan Kmicic napad Olek z siami poyczonymi u nieprzyjaciela. - To pan Kmicic nie od Trubeckiego was dosta? - Byo midzy nami najwicej takich, co przedtem u Trubeckiego i Chowaskiego suyli, ale tak i od nich zbiegli na gocice. - I dlaczego wy za panem Kmicicem poszli? - Bo on sawny ataman. Nam mwili, e na kogo on krzyknie, eby za nim szed, to jakby mu talarw w mieszek nasypa. Dlatego my poszli. No, Bg, nie poszczci!Pan Woodyjowski pocz gow krci i rozmyla, e jednak tego Kmicica zanadto uczerniono; potem spojrza na wybladego bojarzynka i znw gow pokrci. - Take ty j miujesz? - Oj! tak, pane! Pan Woodyjowski odszed, a odchodzc pomyla sobie: "Ot! Rezolutny czowiek. Ten sobie gowy nie ama: pokocha i zostaje. Tacy najlepsi... Jeli naprawd on zputnych bojarw, to to tene gatunek co i zaciankowa szlachta. Jak swoje czerwoce wygrzebie, moe mu stary Marysi odda. A czemu? Bo w palce nie stuka, jeno si zawzi, e j dostanie. Zawezm si i ja!" Tak rozmylajc szed pan Woodyjowski drog po socu, czasem stawa i w ziemioczy wbija lub je w niebo podnosi; to znw szed dalej, a nagle ujrza lecce poniebie stadko dzikich kaczek. Wwczas pocz sobie z nich wry: jecha, nie jecha?... Wypado mu, eby jecha. - Pojad, nie moe inaczej by! To rzekszy zawrci do domu; ale po drodze wstpi jeszcze do stajenki, przed ktr dwch czeladniczkw jego w koci grao. - Syru - rzek pan Woodyjowski - a grzywa u Basiora zapleciona? - Zapleciona, panie pukowniku! Pan Woodyjowski wszed do stajni. Basior odezwa mu si od drabinki; rycerz zbliy si, poklepa go po boku, nastpnie j liczy warkocze na karku. - Jecha... nie jecha... jecha!.. Wrba wypada znw pomylnie. - Konie sioda i samym si przybra uczciwie! - zakomenderowa pan Woodyjowski.Za czym prdko ju poszed do domu i pocz si stroi. Wdzia buty wysokie, rajtarskie, te, z klapkami na podbiciu i zoconymi ostrogami, a mundur nowy, czerwony; do tego rapierek w stalowej pochwie, przedni, z gard zotem przerabian; do tego ppancerzyk z jasnejstali pokrywajcy tylko wierzchni cz piersi pod szyj; mia i kopaczek rysi z piknym pirem czaplim, ale e ten do polskiego tylko ubioru pasowa, wic go zostawi w skrzyni, a na gow wdzia hem szwedzki z czenkiem i wyszed przed ganek. - Gdzie to wasza mio jedzie? - pyta go stary Pakosz siedzcy na przyzbie. - Gdzie jad? Suszna, abym tej tam waszejpanny o zdrowie spyta, bo za grubianina by mnie wzi moga. - Od waszej mioci a una bije. Kiep kaden gil! Ju by chyba panna oczu nie miaa, eby si zaraz nie zakochaa... Wtem nadbiegy dwie modsze panny Pakoszwny wracajce z poudniowego udoju, kada ze skopkiem w rku. Ujrzawszy pana Woodyjowskiego stany jak wryte ze zdziwienia. - Krl, nie krl - rzeka Zonia. - Wasza mio jak na wesele! - dodaa Maryka. - Moe z tego i wesele by - zamia si stary Pakosz - bo do panny naszej jedzie.Nim stary skoczy, napeniony skopek wylecia z rk Marysi i struga mleka polaa si a pod nogi pana Woodyjowskiego. - Uwaaj na to, co trzymasz! - rzek gniewliwie Pakosz - ot, koza! Marysia nie odrzeka nic, podniosa skopekiodesza cicho. Pan Woodyjowski siad na ko, za nim uszykowao si dwch jego czeladnikw i ruszyli trjk ku Wodoktom. Dzie by pikny. Soce majowe grao na napierniku i hemie pana Woodyjowskiego tak, i gdy z daleka migota midzy okna e o a 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAEPKc Fwc GUc Hg+c Iy9' wierzbami, zdawao si, e to drugie soce posuwa si drog. - Ciekaw jestem, czy bd wraca z piercionkiem czy harbuzem? - rzek do siebie rycerz. - Co wasza mio mwi? - spyta pachoekSyru. - Gupi! Pachoek cign na powrt w ty konia, apan Woodyjowski mwi dalej: - Cae szczcie, e to nie pierwszyzna. Ta myl dodawaa mu nadzwyczajnej otuchy. Gdy przybyli do Wodoktw, panna Aleksandra nie poznaa go w pierwszej chwili, a jej musia nazwisko swoje powtrzy. Wwczas powitaa go uprzejmie, ale powanie i z pewnym przymusem; on za wcale zrcznie si przedstawi, bo cho onierz, nie dworak,dugo jednak na rnych dworach przebywa i midzy ludmi si ociera. Skoni si jej wic ze czci wielk i rk na sercu pooywszy, tak mwi: - Przybyem tu o zdrowie wapanny dobrodziejki si wywiedzie, czyli od strachu jakiego szwanku nie ponioso, co powinien bym by na drugi dzie uczyni, ale nie chciaem si naprzykrza. - Bardzo to piknie ze strony waszmoci, e ocaliwszy mnie z takiej toni, jeszcze mnie w pamici zachowa... Siadaj waszmo, bo mi wdzicznym gociem. - Moja mocia panno! - odpowiedzia pan Micha. - Gdybym ja o wapannie zapomnia, tedy nie bybym godny tej aski, jak Bg na mnie zesa pozwalajc mi tak godn person sekundowa. - Nie! Jam to winna Bogu dzikowa naprzd, a waszmoci zaraz potem... - Kiedy tak, to ju dzikujmy oboje, bo ja onic wicej Go nie prosz, jeno ebym i nadal mg broni wapanny, ile razy bdzie potrzeba. To rzekszy pan Woodyjowski ruszy woskowanymi wsikami, ktre mu wyej nosa sterczay - bo kontent by z siebie, e od razu wszed in medias res i swj sentyment jakoby na stole pooy. Ona zasiedziaa zmieszana i milczca, ale tak pikna jak dzie wiosenny. Sabe rumiece wystpiy jej na policzki, a oczy nakrya dugimi rzsami, od ktrych paday cienie na jagody. "Dobry znak ta konfuzja" - pomyla pan Woodyjowski. I odchrzknwszy mwi dalej. - Wapanna wiesz, em ja po jej dziadku laudaskimi ludmi dowodzi? - Wiem - odpowiedziaa Oleka - dziadu nieboszczyk sam na ostatni wypraw i nie mg, ale okrutnie by rad syszc, komu ksi wojewoda wileski t chorgiew odda, i mwi, e zna wapana z reputacji jako sawnego onierza. - Take to o mnie mwi? - Sama syszaam, jak waci pod niebiosa wynosi, a potem laudascy ludzie to samo po wyprawie czynili. - Prosty ja onierz, niegodzien, eby mnie wynoszono nie tylko pod niebiosa, ale i wyej od innych. Wszelako rad jestem, emdla wapanny niezupenie obcy, bo ju nie pomylisz, e ci nie znany i niepewny go razem z deszczem ostatnim z chmur upad.Milej to zawsze wiedzie, z kim si ma do czynienia. Sia ludzi si wczy, ktrzy si familiantami powiadaj i w godnoci stroj,a Bg wie, kim s, moe czsto i nie szlacht. Pan Woodyjowski umylnie tak nakierowa rozmow, aby o sobie mg powiedzie, co zacz jest, jako Oleka zaraz odrzeka: - Wapana o to nikt nie posdzi, bo i tu na Litwie jest szlachta tego samego imienia. - Ale ci si Ozori piecztuj, a jam jest Korczak Woodyjowski i my si z Wgier wywodzimy, od pewnego dworzanina Attyli, ktren dworzanin, cigany bdc od nieprzyjaci, lub Najwitszej Pannie uczyni, i si z pogaskiej wiary na katolick nawrci, jeli z ywotem ujdzie. Tej obietnicy potem dotrzyma, gdy trzy rzeki szczliwie przeby, te same wanie, ktre w herbie nosimy. - To wapan nie z tych stron rodem? - Nie, mocia panno. Ja z Ukrainy, z ruskich Woodyjowskich, i do tej pory mamtam wioszczyn, ktr teraz nieprzyjaciel zaj, ale ja wojskowo od modu su, mniej dbajc o substancj ni o despekta ojczynie przez postronnych czynione. Suyem od najmodszych lat u wojewody ruskiego, naszego nieopakanego ksicia Jeremiasza, z ktrym te wszystkie wojny odprawowaem. Byem i pod Machnwk, i pod Konstantynowem, i zbaraskie z innymi wytrzymywaem gody, a po beresteckiej sam nasz pan miociwy za gow mnie cisn. Bg mi wiadek, mocia panno, e nie przyjechaem si tu chwali, ale chc, by wapanna wiedziaa, em nie uszczybochenek aden, ktren krzykiem nadrabia, a krwi auje, jeno e mi ycie wuczciwej subie zbiego, w ktrej si troch sawy uszczkno, a sumienia niczym nie zbrudzio. Tak mi Panie Boe dopom! A oprcz tego mog to i godni ludzie powiadczy! - eby to wszyscy byli do wapana podobni! - westchna panna. - Wapannie pewnie na myli stoi w gwatownik, ktry na ni bezbon rk mia podnie? Panna Aleksandra wbia oczy w podog i nie odrzeka ani sowa. - Ma on za swoje - mwi dalej pan Woodyjowski - cho mi mwiono, e zdrwbdzie, to jednak od kary si nie wywinie. Wszyscy zacni ludzie go potpili, i a nadto,bo powiadaj, e si z nieprzyjacielem zwiza, aby od niego posiki otrzyma, co jest nieprawda, gdy ci ludzie, z ktrymi wapann napad, wcale nie od nieprzyjaciela pochodz, jeno z gocica nazbierani. - Skd to wapan wiesz? - spytaa ywo panna podnoszc na pana Woodyjowskiego swoje niebieskie oczy. - Od samych tych ludzi. Dziwny to czowiek w Kmicic, bo gdym mu sam zdrad przed pojedynkiem zada, tedy nie zaprzeczy, chocia niesusznie go posdziem. Pycha wida w nim diabelska. - I wapan to mwisz wszdy, e on nie zdrajca? - Nie mwiem, bom sam nie wiedzia, ale teraz bd mwi. To nie godzi si choby na najwikszego wroga takiego oszczerstwa rzuca. Oczy panny Aleksandry spoczy po raz wtry na maym rycerzu z wyrazem sympatii i wdzicznoci. - Z wapana tak zacny czowiek, tak zacny,jak rzadko!... Pan Woodyjowski zacz raz po razu rusza wsikami z ukontentowania. "Do rzeczy, Michaku! Do rzeczy, Michaku!" - rzek do siebie w myli. Po czym gono do panny: - Wicej wapannie powiem!... Sposb pana Kmicica gani, ale nie dziwi mu si, e si dobija o wapann, przy ktrej by sama Wenus za dziewk suy moga. Desperacja to go popchna do zego uczynku i pewnie raz jeszcze go popchnie, jeli mu si sposobno nadarzy. Jake to przy tak nadzwyczajnej urodzie sama i bez opieki zostaniesz? Wicej jest takich Kmicicw na wiecie, wicej zapaw wzbudzisz, na wicej przygd cnot sw narazisz. Bg mi zesa ask, iem mg ci uwolni, ale ju mnie trby Gradywa woaj... Kt nad tob bdzie czuwa?... Moja mocia panno! posdzaj onierzw opocho, ale niesusznie. I u mnie serce nie ze skay, i obojtne na tyle wybornych wdzikw zosta nie mogo... Tu pan Woodyjowski upad na oba kolana przed Olek. - Moja mocia panno! - mwi klczc. - Dziedziczyem chorgiew po twoim dziadku,dozwle mi i wnuczk odziedziczy. Zdaj mnie opiek nad sob, dozwl pokosztowa sodkoci wzajemnego afektu, we mnie zastaego opiekuna, a bdziesz i spokojna, i bezpieczna, bo cho odjad na wojn, samoimi broni ci bdzie. Panna zerwaa si z krzesa i suchaa ze zdumieniem pana Woodyjowskiego, a on takjeszcze mwi dalej: - Ubogim onierz, alem szlachcic i czek uczciwy, i na to ci przysigam, e ni na mojej tarczy, ni na moim sumieniu najmniejszej plamy nie znajdziesz. Grzesz moe popiechem, ale i to wyrozumiej, bo mnie ojczyzna woa, ktrej dla ciebie nawet nie odstpi... Nie pocieszysz e mnie? nie dodasz otuchy? nie rzekniesz dobrego sowa? - Wapan dasz ode mnie niepodobiestwa... Na Boga! Nie moe to by! - odpowiedziaa ze strachem Oleka. - Od twojej woli zaley... - Wanie dlatego wrcz wapanu odpowiadam: nie! Tu panna zmarszczya brwi. - Moci panie! winnam ci wiele, nie zapieram. daj, czego chcesz, wszystkom odda gotowa, prcz rki. Pan Woodyjowski wsta. - Wapanna mnie nie chcesz? h? - Nie mog! - I to ostatnie sowo wapanny? - Ostatnie i nieodwoalne. - A moe jeno popiech si wapannie nie podoba? Daje mnie nadziej! - Nie mog, nie mog... - Nie masz tedy tu dla mnie szczcia, jakogo i gdzie indziej nie byo! Moja mocia panno, nie ofiaruje mi zapaty za usug, bom nie po ni przyjecha, a em rki prosi, to nie za zapat, jeno po dobrej woli. Gdyby mi rzeka, e j oddajesz, bo musisz, to takebym nie przyj. Jak nie ma woli, to nie maidoli. Wzgardzia mn... bodaj ci si nikt gorszy nie trafi. Wychodz z tego domu, jak i wszedem... jeno e nie wrc wicej.Za nic mnie tu maj. Niech i tak bdzie. Bde szczliwa, choby z tym samym Kmicicem, bo moe wanie o to gniewna, em midzy was szabl woy. Kiedy on ci lepszy, to ty istotnie nie dla mnie. Oleka chwycia si rkoma za skronie i powtrzya kilkakrotnie: - Boe, Boe, Boe! Ale ta jej bole nie przejednaa pana Woodyjowskiego, ktry skoniwszy si wyszed zy i gniewny; po czym zaraz siad na ko i odjecha. - Noga moja wicej tam nie postoi - rzek gono. Pachoek Syru, jadcy z tyu, przysun si zaraz. - Co wasza mo mwi? - Gupi! - odpowiedzia pan Woodyjowski. - To ju mnie wasza mo powiedzia, jakemy w tamt stron jechali. Nastao milczenie; po czym pan Micha znw mrucze pocz: - Niewdzicznoci mnie tam nakarmiono... Wzgard za afekt zapacono... Przyjdzie chyba do mierci w kawalerskim suy. Tak ju napisano... Jechae sk taki los!... Co rusz, to rekuza... Nie masz sprawiedliwoci na tym wiecie!... Co ona sobie przeciw mnie upatrzya? Tu pan Woodyjowski zmarszczy brwi i pocz silnie pracowa gow; nagle uderzy si doni po nodze. - Wiem ju! - zakrzykn - ona tamtego jeszcze miuje... nie moe inaczej by. Ale ta uwaga nie rozjania mu twarzy. "Tym ci gorzej dla mnie - pomyla po chwili - bo jeli ona go po tym wszystkim jeszcze miuje, to i nie przestanie go miowa. Co mia uczyni najgorszego, to ju uczyni. Na wojn ruszy, sawy nabdzie, reputacj poprawi... I nie przystoi mu w tym przeszkadza... raczej trzeba dopomc, bo to dla ojczyzny korzy... Ot, co jest! onierz on dobry... Ale czym j tak skaptowa? kto zgadnie... Inni maj ju takowe szczcie, e byle na niewiast spojrza, ta i w ogie za nim gotowa... eby tak wiedzie, czym si to dzieje, albo jakowego inkluza dosta, moe by i czowiek co wskra. Zasug do niczego z biaogow nie dojdziesz! Dobrze powiada pan Zagoba, e liszka a niewiastato najzdradliwsze stworzenia na wiecie. A taki al mi, e wszystko przepado! Okrutnie to gadka podwika i cnotliwa, jak powiadaj. Ambitne to wida jak licho... Kto to wie, czy ona za niego pjdzie, chocia gomiuje, bo j ciko zawid i obrazi... Przecie on mg spokojnie do niej doj, a wola si warcholi... Gotowa si ca kiem wyrzec i zampjcia, i dzieci... Mnie ciko, ale i jej, niebodze, moe jeszcze ciej..." Tu pan Woodyjowski rozczuli si nad dol Oleki i pocz gow krci, ustami cmoka, wreszcie rzek: - Niech jej tam Bg sekunduje! Nie mam do niej urazy! Nie pierwsza to dla mnie rekuza, a dla niej pierwsza bole. Niebotko ledwie zipie od troskw, jeszczem jej oczy wyku tym Kmicicem i do reszty ci napoi. Nie godzio mi si tego czyni i naprawi wypada. Bodaj mnie kule biy, bom po grubiasku postpi. Napisz do niej list, eby odpucia, a potem w czym bd mg, to i pomog. Dalsze rozmylania pana Woodyjowskiego przerwa pachoek Syru, ktry przysunwszy si znw rzek: - Prosz waszej moci, to to tam na grzepan Charamp z kim drugim jedzie. - Gdzie? - A ot, tam! - Prawda, e dwch jedcw wida, ale pan Charamp zosta si przy ksiciu wojewodzie wileskim. Po czyme ty go z tak daleka poznajesz? - A po buance. Dy j cae wojsko zna. - Jako ywo, e konia wida buanego... Ale moe by inny. - Kiedy ja i chd jej poznaj... Ju to pan Charamp z pewnoci. Popdzili obaj konie, a jadcy naprzeciw uczynili to samo i wkrtce pan Woodyjowski pozna, e to istotnie pan Charamp nadjeda. By to porucznik piatyhorskiej chorgwi litewskiego komputu, dawny znajomy pana Woodyjowskiego, stary onierz i dobry. Niegdy wadzili si mocno z maym rycerzem, ale potem suc razem i wojny odbywajc, polubili si wzajemnie. Pan Woodyjowski poskoczy tedy ywo i otworzywszy rce woa: - Jake si miewasz, Nosaczu?! Skde situ wzi? Towarzysz, ktry istotnie na przezwisko Nosacza zasugiwa, bo nos mia potny, wpad w objcia pukownika i witali si radonie; po czym odsapnwszy rzek: - Do ciebiem umylnie przyjecha z ekspedycj i z pienidzmi. - Z ekspedycj i z pienidzmi? A od kogo? - Od ksicia wojewody wileskiego, naszegohetmana. Przysya ci list zapowiedni, aby zaraz zacz zacig czyni, i drugi dla panaKmicica, ktry te si ma w tej okolicy znajdowa. - I dla pana Kmicica?... Jake to we dwch bdziem w jednej okolicy zacigali? - On ma jecha do Trokw, a ty masz zosta w tej okolicy. - Skde to wiedzia, gdzie mnie szuka? - Sam pan hetman pilnie o ciebie wypytywa, a mu ludzie tutejsi, ktrzy tam jeszcze su, powiedzieli, gdzie ci znale, i ja jechaem na pewno... W wielkich tam zawsze jeste faworach!... Syszaem ksicia naszego pana, jak sam mwi, e nie spodziewa si po wojewodzie ruskim niczego odziedziczy, a tymczasem najwikszego rycerza odziedziczy. - Daby mu Bg i szczcie wojenne odziedziczy... Wielki to dla mnie honor, e mam zacig czyni, i zaraz si do tego wezm... Ludzi wojennych tu nie brak, byle byo za co ich na nogi postawi. A pienidzysia, przywioze? - Jak przyjedziesz do Pacunelw, to policzysz. - To i do Pacunelw ju trafi? Strze si jeno, bo tam adnych dziewczt jak maku wogrodzie. - Dlatego to i pobyt ci tam smakowa!... Czekaje, mam i drugi list, prywatny, hetmana do ciebie. - To dawaj! Pan Charamp wyj pismo z ma pieczci radziwiowsk, a pan Woodyjowski otworzy i zacz czyta: "Moci panie pukowniku Woodyjowski! Znajc szczer Wapana suenia ojczynieintencj posyam Ci list zapowiedni, aby zacig czyni, i nie tak, jako si zwyczajnieczyni, ale z pilnoci wielk, bo periculum in mora. Chceszli nas uradowa, to nieche chorgiew na koniec lipca, najdalej na p sierpnia bdzie ju na nogach i do pochodu gotowa. Kopotliwo nam to, skd Waszmo koni dobrych wemiesz, zwaszcza e i pienidzy posyamy skpo, gdy wicej na panu podskarbim, po staremu nam nieprzyjaznym, nie moglimy wydbi. Poow z tych pienidzy panu Kmicicowi J. M. P. oddaj, dla ktrego pan Charamp take list zapowiedni wiezie. Spodziewamy si po nim, i gorliwie nam w tym usuy. Ale e uszu naszych dosza wie o jego swawolach w Upickiem, tedy najlepiej Wapan list dla niego przeznaczony od Charampa odbierz i sam uznaj, czy mu go odda. Jeliby uwaa zbytnie na nim gravamina, hab czynice, tedy nie oddawaj! obawiamy si bowiem, aby nieprzyjaciele nasi, jako pan podskarbi i pan wojewoda witebski, krzykw nie podnieli, e podobne funkc je niegodnym osobom powierzamy. Gdyby jednak, uznawszy, e tam nic wielkiego nie ma, list odda, nieche si Kmicic stara najwiksz w subie usilnoci winy swe zmaza, a naadne terminy w sdach nie staje, bo on donaszej, hetmaskiej, naley inkwizycji i mygo sdzi bdziem, nikt inny, ale po funkcji spenionej. Polecenie to nasze uwaaj W. Mo zarazem za dowd zaufania, jakie w rozumie i wiernych subach W. Moci pokadamy. Janusz Radziwi, ksi na Birach i Dubinkach, wojewoda wileski". - Okrutnie si tam pan hetman o konie dla ciebie troszczy - rzek pan Charamp, gdy may rycerz skoczy czyta. - Pewnie, e o konie bdzie trudno - odpowiedzia pan Woodyjowski. - Tutejszejmaej szlachty sia stanie na pierwszy odgos, ale oni jeno mierzyny mudzkie maj, nie bardzo do suby zdatne. Na dobr spraw, trzeba by im wszystkim da inne. - To dobre konie, znam ja je z dawna, okrutnie wytrwae i zwrotne. - Ba! - rzek pan Woodyjowski - ale urody maej, a lud tutejszy rosy. Jak ci na takich koniach w szyku stan, to rzekby: chorgiew na psach siedzi. Ot, kopot!... aleka migota midzy okna e o a 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAJP_c K> H L9c M&'c N5 D Wezm ja si gorliwie do roboty, bo i samemu mi pilno. Zostawe mnie list zapowiedni do Kmicica, jako pan hetman nakazuje, sam mu go oddam. Bardzo mu w por przyszed. - A czemu? - Bo tu tatarsk mod sobie poczyna i panny w jasyr bra. Tyle nad nim proceswiterminw, ile ma wosw na gowie. Nie masz tygodnia, jak si z nim w szable biem. - E! - rzek Charamp - jeli ty si z nim w szable bi, to on teraz ley. - Ale ju si ma lepiej. Za jaki tydzie, dwazdrw bdzie. Co tam sycha de publicis? - le, po staremu... Pan podskarbi Gosiewskizawsze z naszym ksiciem w emulacji, a jak hetmani niezgodni, to i sprawy adem nie id. Przecie trochmy si poprawili, i tak myl, e byle zgody, to sobie z tym nieprzyjacielem rady damy. Bg pozwoli, e jeszcze na ich karkach pojedziemy a do ich pastwa. Wszystkiemu winien pan podskarbi! - A inni powiadaj, e wanie hetman wielki. - To zdrajcy. Wojewoda witebski to tak powiada, bo oni si z dawna z panem podskarbim powchali. - Wojewoda witebski zacny obywatel. - Zali i ty po sapieyskiej stronie przeciw Radziwiom stoisz? - Ja stoj po stronie ojczyzny, po ktrej wszyscy sta powinni. W tym to i zo, e si nawet i onierze na strony dzielim, zamiast bi. A e Sapieha zacny obywatel, to bym i przy samym ksiciu powiedzia, chocia pod nim su. - Prbowali ludzie godni zgod czyni, ale tona nic! - rzek Charamp. - Okrutnie teraz posacy od krla do naszego ksicia lataj... Mwi, e co si tam nowego na wiecie kluje. Spodziewalimy si pospolitego ruszenia, z krlem jegomoci -nie przyszo! Powiadaj, e gdzie indziej moe by potrzebne. - Chyba na Ukrain. - Bo ja wiem? Jeno raz Brochwicz porucznik powiada, co na wasne uszy sysza. Przyjecha od krla Tyzenhauz do naszego hetmana i co tam, zamknwszy si, dugo ze sob gadali, czego Brochwicz nie mg uowi, ale gdy wychodzili, tedy na wasne uszy, powtarzam, sysza, jak pan hetman mwi: "Z tego moe by nowa wojna". Okrutniemy tam wszyscy w gowzachodzili, co to mogo znaczy. - Pewnie si przesysza! Z kime by nowa wojna? Cesarz lepiej nam teraz yczy ni naszym nieprzyjacioom, jako e wypada mu za politycznym narodem si ujmowa. ZeSzwedem rozejm jeszcze nie wyszed i do szeciu lat nie wyjdzie, a Tatarowie nam naUkrainie pomagaj, czego by bez woli Turczyna nie czynili. - Nie moglimy te i my niczego dociec! - Bo i nic nie byo. Ale ja chwal Boga, e mam now robot. Ju mi si i tskno czynio za wojn. - To ty chcesz sam list zapowiedni Kmicicowi zawie? - Przeciem ci mwi, e pan hetman tak nakazuje. Wypadnie mi Kmicica odwiedzi, jako kawalerski jest zwyczaj, a majc list bd mia lepsze jeszcze zamwienie. Czy mu list oddam to inna rzecz; namyl si, bo to woli mojej zostawiono. - Mnie to i na rk, ile e mi w drog pilno.Mam i trzecie zapowiednie pismo do pana Stankiewicza; potem do Kiejdan kazano mi jecha, armat, ktra tam przyjdzie, odebra; potem do Bir, obaczy, czy wszystko gotowe w zamku do obrony. - I do Bir? - Tak jest. - To mi i dziwno. adnych nowych wiktoryj nieprzyjaciel nie otrzyma, wic mu i do Bir, na kurlandzk granic daleko. A e, jako widz, nowe chorgwie stawi na nogi,wic bdzie komu broni nawet i tych krajw, ktre ju pod moc nieprzyjacielskwpady. Kurlandczycy przecie o wojnie z nami nie myl. Dobrzy to onierze, ale ichmao, i sam tylko Radziwi mgby ich jedn rk przydusi. - I mnie to dziwno - odpowiedzia Charamp- tym bardziej e mi take popiech zalecono i tak dano instrukcj, ibym jeli co znajd nie w porzdku, zaraz ksiciu Bogusawowi dawa zna, ktry Petersona inyniera ma przysa. - Co by to mogo by?! Oby si tylko na jakwojn domow nie zanosio. Nieche nas Bg od tego strzee! Ju jak tam tylko ksi Bogusaw do roboty wchodzi, to diabu bdzie z tego uciecha. - Nie mw na niego nic. To mny pan! - Nie neguj ja mu mstwa, ale wicej w nim Niemca czyli jakowego Francuza ni Polaka... I o Rzeczpospolit zgoa nie dba, jeno o dom radziwiowski, eby to go jak najwyej wynie, a wszystkich innych poniy. On to i w ksiciu wojewodzie wileskim, naszym hetmanie, pych podnieca, ktrej mu i bez tego nie brak, i owe ktnie z Sapiehami i Gosiewskim jego to sadzenia drzewa i frukta. - Wielki z ciebie, jak widz, statysta. Powiniene si, Michaku, co prdzej oeni, eby taki rozum nie przepad. Woodyjowski spojrza przecigle na towarzysza. - Oeni?... H? - Juci! A moe ty tu gdzie w konkury jedzisz, bo, widz, strojny jak na parad. - Daby spokj! - Ej, przyznaj si... - Kady niech swoje arbuzy zjada, a ty o cudze nie pytaj, bo te niejednego dosta. Wanie te czas teraz o oenku myle, gdy mam zacig na gowie. - A bdziesz na lipiec gotowy? - Na koniec lipca bd, chobym mia konie spod ziemi wykopa. Bogu dzikuj, e mi tarobota przysza, bo inaczej byaby mnie melankolia zjada. Jako wieci od hetmana i widoki pracy cikiej wielk sprawiy panu Woodyjowskiemu ulg, i nim dojechali do Pacunelw, prawie nie myla ju o konfuzji, jaka go przed godzin spotkaa. Wie o licie zapowiednim szybko si rozleciaa po caym zacianku. Przysza zaraz szlachta pyta, czy prawda, a gdy pan Woodyjowski potwierdzi, wielkie to uczynio wraenie. Ochota bya powszechna, lubo turbowali si niektrzy, e to w kocu lipca, przed niwami, trzeba bdzie wyruszy. Pan Woodyjowski rozesa te gocw i do innych okolic, i do Upity, i do znaczniejszych domw szlacheckich. Wieczorem przyjechao kilkunastu Butrymw, Stakjanw i Domaszewiczw.Dopiero poczto si zachca wzajem i coraz wiksz okazywaochot, odgraa si na nieprzyjaci, i zwycistwa sobie obiecywa. Jedni tylko Butrymowie milczeli, ale im tego za ze nie brano, bo wiadomo byo, e jak jeden czowiek stan. Nazajutrz zawrzao we wszystkich zaciankach jak w ulach. Ludzie nie gadali ju o panu Kmicicu ni o pannie Aleksandrze, tylko o przyszej wyprawie. Pan Woodyjowski z serca take odpuci Olece rekuz pocieszajc si przy tym myl, e to nieostatnia, jako i afekt nieostatni. Tymczasem namyla si troch,co ma z listem dla Kmicica uczyni. Rozdzia 9 Zaczy si tedy dla pana Woodyjowskiego czasy cikiej pracy, rozpisywania listw i rozjazdw. Nastpnego tygodnia przenis si ju na rezydencj do Upity i tam zacig rozpocz. Sypaa si do niego szlachta chtnie, wiksza i mniejsza, bo saw miagon. Szczeglniej jednak szli laudascy, ktrym konie trzeba byo obmyla. Krci si te pan Woodyjowski jak w ukropie, ale e by obrotny i trudw nie aowa, szo mu do sporo. W tyme czasie odwiedzi i pana Kmicica w Lubiczu, ktry znacznie ju do zdrowia przyszed, i chocia zoa jeszcze nie wstawa, wiadomo ju byo, e zdrw bdzie. Widocznie, o ile pan Woodyjowski mia szabl cit, o tyle rk lekk. Pozna go pan Kmicic natychmiast i przyblad troch na jego widok. Rk nawetmimo woli do szabli wiszcej nad oem sign, ale ochonwszy, widzc umiech na twarzy gocia, wycign ku niemu wychud do i rzek: - Dzikuj waszmoci za odwiedziny. Godna to takiego kawalera polityka. - Przyjechaem spyta, czy wa urazy do mnie nie chowasz? - spyta pan Micha. - Urazy nie chowam, bo mnie nie lada kto zwyciy, ale gracz pierwszej wody. Ledwie em si wyliza! - A jake zdrowie waszmocine? - Wapanu dziw pewno, em spod jego rki yw wyszed? Sam te sobie przyznaj, e niemaa to sztuka. Tu pan Kmicic umiechn si: - No, niestracona sprawa. Dokoczysz mnie, kiedy zechcesz! - Wcale nie w tym zamiarze tu przyjechaem... - Chyba waszmo diabe - przerwa Kmicic - albo masz inkluza. Bg widzi, daleko mi teraz do samochwalstwa, bo z tamtego wiata wracam, alem to sobie przed spotkaniem wapana zawsze myla: jeelim nie pierwszy w Rzeczypospolitej na szable, tom drugi. Tymczasem niesychana rzecz! To ja bym pierwszego cicia nie odbi, gdyby wapan chcia. Powiedz mi, gdzie si tak wyuczy? - Miao si trocha przyrodzonych zdolnoci - odrzek pan Micha - i ojciec od maego wkada, ktren nieraz mi mwi: "Da ci Bg nikczemn posta, jeli si ludzie nie bd ciebie bali, to si bd z ciebie mieli".Potem te u wojewody ruskiego w chorgwisuc douczyem si reszty. Byo tam kilku mw, ktrzy miao mogli mi stawiczoo. - Aza mogli by tacy? - Mogli, bo byli. By pan Podbipita. Litwin, wielki familiant, ktry w Zbarau poleg... Panie wie nad jego dusz!... czek tak olbrzymiej siy, e mu si niepodobna byo zastawi, bo mg przeci zastaw i przeciwnika. Potem by jeszcze i Skrzetuski, przyjaciel mj serdeczny i konfident, o ktrym wa musiae sysze. - Jake! On to ze Zbaraa wyszed i przez Kozakw si przedar. Kto o nim nie sysza!... To wa z takiej sfory?! i zbaraczyk?... Czoem! czoem! Czekaje!... przecie i ja o wapanu u wojewody wileskiego syszaem. Wszak waszmoci Micha na imi? - Waciwie, to ja jestem Jerzy Micha, alee wity Jerzy smoka tylko roztratowa, a wity Micha caemu komunikowi niebieskiemu przewodzi i tyle ju nad piekielnymi chorgwiami odnis wiktoryj, przeto jego wol mie za patrona. - Pewnie, e Jerzemu nie rwna si z Michaem. To to wapan ten sam Woodyjowski, o ktrym powiadano, e Bohuna usiek? - Jam jest. - No, od takiego nie al po bie dosta. Daby Bg, ebymy przyjacimi mogli zosta. Wapan to mnie wprawdzie zdrajc okrzykne, ale si w tym pomyli. To rzekszy pan Kmicic cign brwi, jakby go rana na nowo zabolaa. - Przyznaj, em si pomyli - odrzek pan Woodyjowski - ale nie od wapana o tym dopiero si dowiaduj, bo mi to ju ludzie twoi powiadali. I wiedz waszmo o tym, einaczej nie bybym tu przyjeda. - Ju ostrzyli, bo ostrzyli tu na mnie jzyki!- mwi z gorycz Kmicic. - Niech bdzie, co chce. Niejedna jest kreska na mnie, przyznaj, ale te i w tej okolicy ludzie niewdzicznie mnie przyjli... - Wa sobie najwicej zaszkodzie tym spaleniem Womontowicz i ostatnim raptem.- Tote mnie procesami gnbi. Le ju u mnie terminy do sdw. Choremu przyj dozdrowia nie dadz. Spaliem Womontowicze, prawda, i ludzi co si wysieko; nieche mnie jednak Bg sdzi, jelim to ze swawoli uczyni. Tej samej nocy, przed spaleniem, lub sobie zrobiem:y ze wszystkimi w zgodzie, zjedna sobieowych tutejszych szaraczkw, zaagodzi nawet yczkw w Upicie, bo tam istotnie podswawoliem. Wracam tedy do dom i c zastaj? Oto moich kompanionw pornitych jak woy, lecych pod cian! Gdym si dowiedzia, e to Butrymowie uczynili, wtedy diabe we mnie wstpi... i zemciem si srogo... Czy wa uwierzy, za co ich pornito?... Sam si o tym pniej dowiedziaem od jednego z Butrymw, ktrego w lasach napadem : otoza to, e potacowa w karczmie z szlachciankami chcieli... Kto by si nie mci? - Mj moci panie! - odpowiedzia Woodyjowski - prawda, e za ostro postpiono z wapana kompanami, ale czy to ich szlachta pobia? Nie! Pobia ich dawniejsza reputacja, jak tu ze sob gotow przywieli, bo eby tak grzecznym jakim onierzom zachciao si potacowa, pewnie by ich za to nie sieczono. - Niebota! - mwi Kmicic idc za swoj myl - gdym teraz oto w gorczce lea, co wieczora wchodzili tymi oto drzwiami z tamtej izby... Widziaem ich koo oa, jakona jawie, sinych, zbitych, a cigle jczeli: "Jdru! daj na msz za nasze dusze, bo mki cierpimy!" To mwi waci, wosy mi na gowie powstaway; bo i siark od nich w izbie pachniao... Na msz ju daem, oby im to co pomogo! Nastaa chwila milczenia. - A co do raptu - mwi dalej Kmicic - wapanu o tym nikt nie mg powiedzie, eona ocalia mi wprawdzie ycie, gdy mnie szlachta cigaa, ale potem kazaa i precz i nie pokazywa si na oczy. Co mi wwczas pozostao? - Zawsze to tatarski by sposb. - Chyba wapan nie wiesz, co jest afekt i do jakiej desperacji czowiek przyj moe, gdy to, co najwicej umiowa, utraci. - Ja nie wiem, co jest afekt? - zakrzykn z oburzeniem pan Woodyjowski. - Od czasujak szabl poczem nosi, zawsze byem zakochany... Prawda, e si subiectum zmieniao, bo nigdy mi wzajemnoci nie wypacono. Gdyby nie to, nie byoby wierniejszego nade mnie Troila. - Taki tam i afekt, gdy si subiectum zmienia! - rzek Kmicic. - Tedy waci powiem co innego, na co wasnymi oczyma patrzyem. Oto pierwszego czasu chmielnicczyzny Bohun, ten sam, ktren dzi po Chmielnickim najwiksz cieszy si midzy kozactwem powag, porwa Skrzetuskiemu umiowan nad wszystko dziewk, kniaziwn Kurcewiczwn. To by dopiero afekt! Cae wojsko pakao widzc Skrzetuskiego desperacj, bo mu broda w dwudziestym ktrym roku ycia zbielaa, a on, zgadnij wa, co uczyni? - Skd mam wiedzie! - Oto, e ojczyzna bya w potrzebie, w ponieniu, e okrutny Chmielnicki triumfowa, wic on wcale nie poszed dziewki szuka. Bole Bogu ofiarowa i bisi we wszystkich bitwach pod ksiciem Jeremim, a pod Zbaraem tak nadzwyczajn chwa si okry, e dzi imi jego wszyscy ze czci powtarzaj. Przye wapan teraz jego uczynek do swojego i poznaj rnic.Kmicic milcza i gryz wsy, Woodyjowski mwi dalej: - Tote Skrzetuskiego Bg wynagrodzi i dziewk mu odda. Zaraz po Zbarau si pobrali i ju troje dzieci spodzili, chocia on suy nie przesta. A waszmo zamieszki czynic pomagae tym samym nieprzyjacielowi i mao ywota nie utraci, nie mwic o tym, e przed paru dniami moge pann na zawsze utraci. - Jakim sposobem? - rzek siadajc na ku Kmicic - co si z ni dziao? - Nic si z ni nie dziao, jeno znalaz si m, ktren j o rk prosi i za on chcia poj. Kmicic poblad bardzo, zapadnite jego oczypoczy ciska pomienie. Chcia wsta, zerwa si nawet na chwil izakrzykn: - Kto by ten wray syn? Na ywy Bg, mw waszmo! - Ja - rzek pan Woodyjowski. - Wapan? wapan? - pyta ze zdumieniem Kmicic. - Jak to?... - Tak jest. - Zdrajco! nie ujdzie ci to!... I ona?... na ywy Bg, mw ju wszystko!... ona ci przyja?.. - Odpalia z miejsca i bez namysu.Nastaa chwila milczenia. Kmicic oddycha ciko i oczyma wpija si w Woodyjowskiego, ten za rzek: - Czemu to mnie zdrajc nazywasz? Zalim cibrat albo swat? Zalim ci wiar zama? Zwyciyem ci w rwnym boju i mogem czyni, co mi si podobao. - Po staremu jeden by z nas to krwi zapiecztowa. Nie szabl, to z rusznicy bym wapana ustrzeli i niechby mnie diabli potem wzili. - Chybaby mnie z rusznicy zastrzeli, bo gdyby mnie nie bya odpalia,to bym i pojedynku drugiego nie przyj. Poco miabym si bi? A wiesz, czemu mnie odpalia? - Czemu? - powtrzy jak echo Kmicic. - Bo ciebie miuje. Byo to wicej, ni sabe siy chorego znie mogy. Gowa Kmicica opada na poduszki, na czoo wystpi mu pot obfity ilea czas jaki w milczeniu. - Okrutnie mi sabo - rzek po chwili. - Skde... to wa wiesz, e ona... mnie miuje? - Bo mam oczy i patrz, bo mam rozum i miarkuj; teraz zwaszcza, gdym rekuz dosta, zaraz mi si w gowie rozjanio. Naprzd tedy, gdym po pojedynku przyszed jej powiedzie, e jest wolna, bom wapana usiek, wnet j zamroczyo i zamiast wdziczno mi okaza, cakiem mnie spostponowaa; po wtre: gdy ci tu Domaszewicze dwigali, to ci gow jako matka unosia; a po trzecie, e gdym si jej owiadczy, tak mnie przyja, jakoby mi kto w pysk da. Jeli te racje wapanu nie wystarczaj, to chyba dlatego, e przez rozum zacity i na umyle szwankujesz. - Gdyby to bya prawda! - odrzek sabym gosem Kmicic - tedy... rne mi tu maci na rany przykadaj... ale nie byoby lepszego balsamu od sw waszmoci. - Zdrajcae ci to taki balsam przykada? - Przebacz ju wa. W gowie mi si takie szczcie nie mieci, eby ona mnie jeszczechciaa. aleka migota midzy okna e o a 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAOPFc P(+ Q.c R"^c SJ1 c T;?9 - Powiedziaem, e wapana miuje, nie powiedziaem, e ci zechce... To wcale co innego. - Jeli mnie nie zechce, to sobie ten eb o cian rozbij. Nie moe inaczej by. - Mogoby by, gdyby wapan mia szczer intencj zmazania win. Teraz wojna, moesz i, moesz posugi znacznemiej ojczynie odda, mstwem si wsawi, reputacj poata. Kt to jest bez grzechu? Kto nie ma win na sumieniu? Kady ma... Ale do pokuty i poprawy kademu otwarta droga. Wa grzeszye swawol, to jej odtd unikaj; grzeszye przeciw ojczynie, zamieszki w czasie wojennym czynic, to j teraz ratuj; czynie krzywdy ludziom, to je nagrd... Ot, droga dla waszmoci lepsza i pewniejsza ni rozbijanie sobie ba. Kmicic patrzy uwanie na Woodyjowskiego, potem rzek: - Wapan mwisz jak mj szczery przyjaciel. - Nie jestem wapanu przyjacielem, ale po prawdzie nie jestem i nieprzyjacielem, a tejpanny mnie al, chocia mnie odpalia, bom jej te sowo ostre niesusznie rzek na odjezdnym. Od rekuzy si nie powiesz, nie pierwszyzna mi, a uraz nie zwykem chowa. Jeli wic wapana na dobr drognamwi, to bdzie take moja wzgldem ojczyzny zasuga, bo onierz dobry i dowiadczony. - Zali mnie czas jeszcze na t drog wraca? Tyle terminw na mnie czeka! Z oa trzeba do sdu zaraz... Chybabym stducieka, a tego nie chc. Tyle terminw! A co sprawa, to i wyrok pewny na potpienie.- Ot, tu jest na to lekarstwo! - rzek pan Woodyjowski wydobywajc list zapowiedni.- List zapowiedni! - wykrzykn Kmicic - dlakogo? - Dla wapana. A teraz wiedz, e majc funkcj wojskow, nie potrzebujesz do adnych sdw stawa, bo do hetmaskiej inkwizycji naleysz; suchaj za, co ksi wojewoda mi pisze. Tu pan Woodyjowski odczyta Kmicicowi prywatny list Radziwia, odetchn, ruszy wsikami i rzek: - Ow, jak wapan widzisz, ode mnie zaley: albo ci list zapowiedni odda, albo go schowa. Niepewno, trwoga i nadzieja odbiy si na twarzy Kmicica. - A wapan co uczynisz? - pyta cichym gosem. - A ja waszmoci list oddaj - rzek pan Woodyjowski. Kmicic nic zrazu nie odrzek, gow opuci na poduszki i patrzy czas jaki w puap. Nagle oczy poczy mu wilgotnie i gocie nieznani w tych oczach, zy, zawisy na rzsach. - Nieche mnie komi rozerw! - rzek wreszcie - niech mnie ze skry obuszcz, jelim ja widzia zacniejszego czowieka odwaszmoci... Jeeli przeze mnie rekuz dosta, jeli mnie Oleka jeszcze, jako powiadasz, miuje, inny tym bardziej by simci, tym gbiej mnie pogry... A waszmo mi rk podajesz i jako z grobu mnie wycigasz! - Bo nie chc dla prywaty ojczyzny miej powica, ktrej waszmo znaczne jeszcze posugi moesz odda. Ale to waszmoci powiem, e gdyby by owych Kozakw od Trubeckiego albo Chowaskiego poyczy, tedy bym list zatrzyma. Cae to szczcie, e tego nie uczyni! - Przykad, przykad z wapana innym bra! - odrzek Kmicic. - Daje mi rk, Bgmi pozwoli czym dobrym si waszmoci wypaci, bo mnie na mier i ycie zobowiza. - To i dobrze, potem o tym! A teraz... uszy waszmo do gry! Nie potrzeba ci do adnych sdw stawa, jeno do roboty si bra. Zasuysz si ojczynie, to ci i ta szlachta odpuci, bo to ludzie na honor ojczyzny bardzo czuli... Moesz jeszcze winy zmaza, reputacj odzyska i w sawie jako w socu chodzi, a ju tam znam jedn pann, ktra ci nagrod za ycia obmyli. - E! - zakrzykn z uniesieniem Kmicic - co ja tu bd w ou gni, gdy nieprzyjaciel ojczyzn depcze. Hej! jest tam ktry? Sam tu! pachoek, buty podawaj!... Sam tu!... Nieche mnie piorun w tych betach ustrzeli,jeli bd duej w nich parcia! Umiechn si na to z zadowoleniem pan Woodyjowski i rzek: - Duch w waci od ciaa silniejszy, bo ciaojeszcze ci nie dopisze. To rzekszy pocz egna si, a Kmicic niepuszcza, dzikowa i winem chcia traktowa. Jako dobrze ju miao si ku wieczorowi, gdy may rycerz opuci Lubicz i do Wodoktw pody. - Najlepiej j za ostre sowa nagrodz - mwi sam do siebie - gdy jej powiem, e Kmicic nie tylko zoa, ale i z niesawy powstaje... Nie do szcztu to jeszcze zepsuty czowiek, jeno gorczka wielki. Okrutnie j tym pociesz i tak myl, e mnie teraz lepiej przyjmie ni wtedy, kiedym jej samego siebie ofiarowa... Tu westchn poczciwy pan Micha i mrukn: - eby to wiedzie, czy jest jaka na wieciei dla mnie przeznaczona? Wrd podobnych rozmyla dojecha do Wodoktw. Kudaty mudzin wybieg do koowrotu, ale nie spieszy si otwiera, jeno rzek: - Dziedziczki nie masz w domu. - To wyjechaa? - A wyjechaa. - Gdzie? - Kto j wie! - A kiedy wrci? - Kto j wie! - Gadaje po ludzku! Nie mwia, kiedy wrci? - Bogdaj wcale nie wrci, bo z wozami wyjechaa i z toboami. Z tego miarkuj, edaleko i na dugo. - Tak? - mrukn pan Micha. - Ot, com najlepszego sprawi!... Rozdzia 10 Zwyczajnie, gdy cieplejsze promienie soca poczynaj przedziera si przez zimow chmur opon i gdy pierwsze pdy ukazuj si na drzewach, a zielona ru zb kiekuje na wilgotnych polach, wstpuje i lepsza nadzieja w serca ludzkie. Ale wiosna 1655 roku nie przyniosa zwykej pociechy dla strapionych w Rzeczypospolitej ludzi. Caa jej wschodnia granica, od pnocy a po Dzikie Pola na poudniu, bya opasana jakby wstg ognist i wiosenne ulewy nie mogy pogasi poaru, owszem, wstga owa stawaa si coraz szersz i coraz rozleglejsze zajmowaa kraje. A oprcz tego na niebie pojawiy si znaki zej wrby zwiastujcewiksze jeszcze klski i nieszczcia. Raz wraz z chmur przelatujcych niebiosa tworzyy si jakoby wiee wysokie, jakoby flanki forteczne, ktre nastpnie zawalay si z oskotem. Pioruny biy w ziemi, jeszcze niegiem pokryt, lasy sosnowe ky, a gazie drzew skrcay si w dziwne, chorobliwe ksztaty; zwierzta i ptaki paday od jakiej nieznanej choroby. Na koniec dostrzeono i na soc u plamy niezwyczajne, majce ksztat rki jabko trzymajcej, serca przebitego i krzya. Umysy trwoyy si coraz bardziej, a zakonnicy gubili si w dociekaniach, co by owe znaki mogy znaczy. Dziwna jaka niespokojno ogarniaa wszystkie serca. Przepowiadano nowe wojny i nagle, Bg wieskd, zowroga wie pocza kry z ustdo ust po wsiach i miastach, e od strony Szwedw zbliaa si nawanica. Na pozr nic nie zdawao si potwierdza tej wieci,gdy rozejm ze Szwecj zawarty mia jeszcze na sze lat si, a jednak mwiono o niebezpieczestwie wojny i na sejmie, ktry krl Jan Kazimierz zoy 19 maja w Warszawie.Coraz wicej niespokojnych oczu zwracao si ku Wielkopolsce, na ktr burza najpierw moga si zwali. Leszczyski, wojewoda czycki, i Naruszewicz, pisarz polny litewski, wyjechali w poselstwie do Szwecji; ale wyjazd ich, zamiast uspokoi strwoonych, roznieci wikszy jeszcze niepokj. "Legacja ta wojn pachnie" - pisa Janusz Radziwi. - Gdyby nawaa nie grozia z tamtej strony, po c by ich wysyano? - mwili inni. - Wszake ledwie wrci ze Sztokholmupoprzedni pose Kanazyl; ale wida to jasno, e nic nie sprawi, skoro zaraz po nim tak powanych wysano senatorw. Wszelako rozsdniejsi ludzie nie wierzyli jeszcze w moliwo wojny. - adnej - twierdzili - Rzeczpospolita nie daa przyczyny, a rozejm trwa w caej sile. Jakeby to podeptano przysigi, zgwacono najwitsze umowy i napadnito po zbjecku bezpiecznego ssiada? Szwecjaprzy tym pamita jeszcze rany polsk szabl zadane pod Kircholmem, Puckiem i Trzcian! Wszake to i Gustaw Adolf, ktry w caej Europie nie znalaz przeciwnika, uleg kilkakro panu Koniecpolskiemu. Nie bd Szwedzi tak wielkiej sawy wojennej, w wiecie nabytej, na niepewny hazard wystawia z przeciwnikiem, ktremu nigdy w polu dosta nie mogli. Prawda, e i wojnwyczerpana, i osabiona jest Rzeczpospolita; ale z samych Prus i samej Wielkopolski, ktra w wojnach ostatnich wcale nie ucierpiaa, wystarczy ten godnynard przepdzi i za morza do bezpodnych ska odeprze. Nie bdzie wojny!Na to odpowiadali znw trwoliwi, ejeszcze przed sejmem warszawskim radzono ju z namowy krla na sejmiku w Grodnie o obronie pasw granicznych wielkopolskich, e rozpisywano podatki i onierza, czego by przecie nie czynio no, gdyby niebezpieczestwo nie byo bliskie. I tak chwiay si umysy pomidzy obaw anadziej, cika niepewno przygniataa dusze ludzkie, gdy nagle pooy jej koniec uniwersa Bogusawa Leszczyskiego, jeneraa wielkopolskiego, zwoujcego pospolite ruszenie szlachty wojewdztw poznaskiego i kaliskiego dla obrony granic od grocej naway szwedzkiej...Wszelka wtpliwo znika. Okrzyk: "Wojna!" rozlegsi po caej Wielkopolsce i wszystkich ziemiach Rzeczypospolitej. Bya to nie tylko wojna, ale nowa wojna. Chmielnicki, wspomagany przez Buturlina, sroy si na poudniu i wschodzie; Chowaski i Trubecki na pnocy i wschodzie, Szwed zblia si z zachodu! Ognista wstga zmieniaa si w koo ogniste. Kraj by jak obz oblony.A w obozie le si dziao. Jeden ju zdrajca, Radziejowski,uciek z niego i by w namiocie napastnikw. On to prowadzi ich na up gotowy, on wskazywa sabe strony, on mia kusi zaog. A oprcz tego nie brakoni niechci, ni zawici; nie brako magnatw midzy sob zwanionych lub za odmwione urzdy na krla krzywych i w kadej chwili spraw publiczn dla swej prywaty powici gotowych; nie brako dysydentw pragncych triumf swj chobyna grobie ojczyzny uwici; a jeszcze wicej byo swawolnikw i ospaych, i leniwych, i w sobie samych, we wasnych wczasach i dostatkach zakochanych.Jednake zasobna i wojn dotd nie poterana kraina wielkopolska nie aowaa przynajmniej pienidzy na obron.Miasta i wsie szlacheckie dostarczay piechotnego onierza tyle, ile go zapisano, i zanim szlachta ruszya wasnymi osobamido obozu, cigny ju tam pstre puki anowej piechoty pod wodz rotmistrzw przez sejmik wyznaczonych z ludzi w rzemiole wojennym dowiadczonych. Wid wic pan Stanisaw Dbiski anowcw poznaskich; pan Wadysaw Wostowski kociaskich, a pan Golc, sawny onierz i inynier, waeckich. Nadkaliskimi chopy dziery rotmistrzowsk buaw pan Stanisaw Skrzetuski, z rodu dzielnych wojownikw, stryjeczny Jana, synnego zbaraczyka. Pan Kacper ychliski prowadzi koniskich mynarzy isotysw. Spod Pyzdrw cign pan Stanisaw Jaraczewski, ktry modo w cudzoziemskich wojskach spdzi; spod Kcyni pan Piotr Skoraszewski, a pan Kwilecki spod Naka. Nikt jednak w dowiadczeniu wojennym nie mg wyrwna panu Wadysawowi Skoraszewskiemu, ktrego gosu nawet sam jenera wielkopolski i wojewodowie suchali. W trzech miejscach: pod Pi, Ujciem i Wieleniem, zalegli rotmistrzowie pasy nadnoteckie czekajc na przybycie szlachty na pospolite ruszenie zwoanej. Piechurowiesypali szace od rana do wieczora, ustawicznie ogldajc si za siebie, czy podana konnica nie nadciga. Tymczasem nadjecha pierwszy z dygnitarzy, pan Andrzej Grudziski, wojewoda kaliski, i stan w domu burmistrza z licznym pocztem sug przybranych w biae i bkitne barwy. Spodziewa si, e wnet otoczy go szlachtakaliska, gdy jednak nikt si nie zjawia, posa po rotmistrza, pana Stanisawa Skrzetuskiego, zajtego sypaniem szaczykw nad rzek. - A gdzie to moi ludzie? - pyta po pierwszych powitaniach rotmistrza, ktregozna od dziecka. - Jacy ludzie? - rzek pan Skrzetuski. - A pospolite ruszenie kaliskie? Ppogardliwy, pbolesny umiech pojawi si na czarniawej twarzy onierza. - Janie wielmony wojewodo! - rzek - przecie to czas strzyy owiec, a za le umyt wen nie chc w Gdasku paci. Kady teraz jegomo nad stawem przy myciu albo nad wag stoi, susznie mniemajc, e Szwedzi nie uciekn. - Jake to? - odpar zafrasowany wojewoda - nie masz jeszcze nikogo? - ywego ducha prcz piechoty anowej... A potem niwa bliskie. Dobry gospodarz z domu nie wyjeda w takim czasie! - Co mi wapan prawisz? - A Szwedzi nie uciekn, jeno jeszcze bliejprzyjd - powtrzy rotmistrz. Dziobata twarz wojewody poczerwieniaa nagle. - Co mi Szwedzi!... Ale to dla mnie wstyd wobec innych panw bdzie, gdy sam si tu jako palec ostan. Skrzetuski znw si umiechn. - Wasza mio pozwoli sobie powiedzie - rzek - e Szwedzi tu rzecz gwna, a wstyd potem. Zreszt nie bdzie go, bo nie tylko kaliskiej, ale i adnej innej szlachty jeszcze nie ma. - Powariowali! - rzek pan Grudziski. - Nie, jeno tego pewni, e jeli oni nie zechc do Szwedw, to Szwedzi nie omieszkaj do nich. - Czekaj wa! - rzek wojewoda. I klasnwszy na pachoka kaza sobie poda inkaustu, pir i papieru - nastpnie usiad i pocz pisa. Po upywie p godziny zasypa kart, uderzy po niej rk i rzek: - Posyam jeszcze wezwanie, by si najpniej pro die 27 praesentis stawili, i tak myl, e przynajmniej w tym ostatnim terminie zechc non deesse patriae. A terazpowiedz mi wapan: macieli jakie wieci o nieprzyjacielu? - Mamy. Wittenberg wojska swoje pod Damna gach musztruje. - Sia ich? - Jedni mwi, e siedmnacie tysicy, drudzy, e wicej. - Hm! to nas i tyle nie bdzie. Jak wa sdzisz, zdoamy si oprze? - Jeli si szlachta nie stawi, to i nie ma o czym mwi... - Stawi si, co si nie ma stawi! Wiadoma to rzecz, e pospolite ruszenie zawsze marudzi. Ale ze szlacht damy sobie rad? - Nie damy - rzek chodno Skrzetuski. - Janie wielmony wojewodo, to my wcale onierzy nie mamy. - Jak to: nie mamy onierzy? - Wasza mio wie tak dobrze jak ja, e co jest wojska, to wszystko na Ukrainie. Nie przysano nam tu ani dwch chorgwi, cho Bg jeden wie teraz, ktra burza groniejsza. - Ale piechota, ale pospolite ruszenie? - Na dwudziestu chopw ledwie jeden wojn widzia, a na dziesiciu jeden wie, jak rusznic trzyma. Po pierwszej wojnie bd z nich dobrzy onierze, ale nie teraz.A co do pospolitego ruszenia, spytaj wasza mio kadego, kto si cho troch na wojnie zna, czy pospolite ruszenie moe dotrzyma regularnym wojskom, jeszcze takim jak szwedzkie, weteranom z caej luterskiej wojny i do zwycistw przywykym. - Take to wa wysoko Szwedw nad swoich wynosisz? - Nie wynosz ja ich nad swoich, bo gdyby tu byo z pitnacie tysicy takich ludzi, jacy pod Zbaraem byli, kwarcianych i jazdy, tedybym si ich nie ba, ale z naszymi, daj Boe, abymy co znaczniejszego wskra mogli. Wojewoda pooy rce na kolanach i spojrza bystro wprost w oczy Skrzetuskiemu, jakby chcia w nich jak ukryt myl wyczyta. - Tedy po co my tu przyszli? Czy wapan nie mylisz, e lepiej si podda? Zapon na to pan Stanisaw i odrzek: - Jeli mi taka myl w gowie powstaa, kae mnie wasza mio na pal wbi. Na pytanie, czy wierz w wiktori, odpowiadam jako onierz: nie wierz! - alepo comy tu przyszli, to inna materia, na ktr jako obywatel odpowiadam: po to, abymy nieprzyjacielowi wstrt pierwszy dali, abymy zatrzymawszy go na sobie, pozwolili reszcie kraju opatrzy si i wystpi, abymy ciaami naszymi wstrzymali najazd pty, pki jeden na drugim nie padniem! - Chwalebna to intencja waszmoci - odpowiedzia chodno wojewoda - ale atwiej wam, onierzom, o mierci mwi ni nam, na ktrych caa odpowiedzialno za tyle krwi szlacheckiej darmo przelanej spadnie. - Po to i ma szlachta krew, aby j przelewaa. - Tak to, tak! Wszyscy gotowimy polec, bo zreszt to najatwiejsza rzecz. Wszelako obowizek kae nam, ktrych Opatrzno naczelnikami uczynia, nie samej tylko chway szuka, ale i za poytkiem si oglda. Wojna ju tak jak zaczta, to prawda, ale przecie Carolus Gustavus pana naszego krewny i musi mie na to wzgld. Dlatego naley i paktowania poprbowa, boczasem wicej sowem mona wskra niliorem. - To do mnie nie naley! - odrzek sucho pan Stanisaw. Wojewodzie w teje chwili widocznie to o a 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAUPc V^c Wca c X+ c Y9$ samo na myl przyszo, bo skin gow i poegna rotmistrza. Skrzetuski jednake do poowy tylko mia suszno w tym, co mwi o opieszaoci szlachty na pospolite ruszenie powoanej. Prawd istotnie bowiem byo, e do ukoczenia strzyy owiec mao kto cign do obozu midzy Pi a Ujciem, ale pod 27 czerwca, to jest na termin w ponownym wezwaniu oznaczony, zaczto zjeda si do licznie. Codziennie tumany kurzu, podnoszce si z powodu suchej i staej pogody, zwiastoway zblianie si coraz nowych zastpw. I jechaa szlachta szumnie, konno i koleno, z pocztami sug, z kredensami, z wozami i obfitoci na nich wygd wszelkich, a obciona tak broni, iniejeden za trzech wszelakiego dwiga ora, poczwszy od kopij, rusznic, bandoletw, szabel, koncerzy i zarzuconychju w owym czasie motkw husarskich do rozbijania zbroi sucych. Starzy praktycyzaraz po tym uzbrojeniu poznawali ludzi nieobytych z wojn i niedowiadczonych.Ze wszystkiej bowiem szlachty zamieszkujcejobszary Rzeczypospolitej wielkopolska wanie najmniej bya wojownicza. Tatarzy, Turcy i Kozacy nie deptali nigdy tych okolic, ktre od czasw krzyackich zapomniay niemal, jak wyglda wojna w kraju. Kto ze szlachty wielkopolskiej czu wsobie bojow ochot, ten si zaciga do komputu wojsk koronnych i tam stawa tak dobrze jak kady inny; ale ci natomiast, ktrzy w domach woleli siedzie, na prawdziwych si te domator w zmienili, kochajcych si w dostatkach, we wczasach, na zawoanych gospodarzy zasypujcych sw wen i zwaszcza swoim zboem rynki miast pruskich. Teraz wic, gdy burza szwedzka oderwaa ich od spokojnych zaj, zdawao im si, e na wojn nie mona si zanadto broni najey ani zapasami zaopatrzy, ani za wielu wzi pachokw, ktrzy by ciaa i sprztw pana strzegli. Dziwni to byli onierze, z ktrymi rotmistrzowie nieatwo do sprawy przyj mogli. Stawa na przykad towarzysz z kopi na dziewitnacie stp dug i w pancerzu na piersiach, ale w somianym kapeluszu "dla chodu" na gowie; inny w czasie musztry na gorco narzeka, inny ziewa, jad lub pi, inny pachoka woa, a wszyscy w szeregu nie poczytywali za rzecz dron gawdzi tak gono, e rozkazw oficerw nikt dosysze nie mg. I trudno byo dyscyplin wprowadza, bo si o ni bracia uraaa mocno, jako godnoci obywatelskiej przeciwn. Ogaszano wprawdzie "artykuy", ale ich sucha nie chciano. Kul elazn u ng tego wojska by nieprzeliczony zastp wozw, koni zapanych i pocigowych, byda przeznaczonego na spy, a zwaszcza sug pilnujcych namiotw, sprztw, jagie, krup i bigosw, a wszczynajcych zlada powodu ktnie i zamieszanie. Przeciw takiemu to wojsku zblia si od strony Szczecina i nadodrzaskich gw Arwid Wittenberg, stary wdz, ktremu modo na wojnie trzydziestoletniej zbiega, prowadzc siedmnacie tysicy weteranw, w elazn dyscyplin ujtych. Z jednej strony sta bezadny obz polski, do zbiegowiska jarmarcznego podobny, haaliwy, peen dysput, rozpraw nad rozporzdzeniami wodzw i niezadowolenia,zoony z poczciwych wieniakw na poczekaniu w piechot zmienionych i z jegomociw prosto od strzyy owiec oderwanych; z drugiej, maszeroway grone, milczce czworoboki, na jedno skinienie wodzw rozcigajce si z regularnoci machin w linie i pkola; zwierajce si w kliny i trjkty tak sprawne jak miecz w rku szermierza; najeone rurami muszkietw i wczni, prawdziwi ludzie wojny, zimni, spokojni, istni rzemielnicy, ktrzy do mistrzostwa doszli w rzemiole. Kt z ludzi dowiadczonych mg wtpi, jaki bdzie rezultat spotkania i na czyj stron musi pa zwycistwo? Jednake szlachty cigao si coraz wicej, a przedtem jeszcze poczli si zjeda dygnitarze wielkopolscy i innych prowincji, z pocztami przybocznych wojsk isug. Wkrtce po panu Grudziskim zjechado Piy potny wojewoda poznaski, pan Krzysztof Opaliski. Trzystu hajdukw przybranych w te z czerwonym barwy i uzbrojonych w muszkiety szo przed wojewodzisk karet; tum dworzan, szlachty otacza jego dostojn osob; za nimi w szyku bojowym cign oddzia rajtarw w takie barwy jak i hajducki przybranych; a sam wojewoda jecha w karecie majc przy sobie bazna, Stacha Ostrok, ktrego obowizkiem byo pospnego pana przez drog rozwesela. Wjazd tak znamienitego dygnitarza doda wszystkim serca i otuchy; tym bowiem, ktrzy spogldali na monarszy niemal majestat wojewody, na t twarz wspania, w ktrej spod wysokiego jak sklepienie czoa wieciy oczy rozumne i surowe, na senatorsk powag caej postawy, zaledwie w gowie mogo si pomieci, by jaki niefortunny los mg przypa w udziale takiej potdze. Ludziom przywykym do czci dla urzdu i osoby wydawao si, e i sami Szwedzi nie bd chyba mieli wznie witokradzkiej rki na takiego magnata. Owszem, ci, ktrym trwoliwsze serce bio w piersiach,uczuli si zaraz bezpieczniejsi pod jego skrzydami. Witano wic go radonie i gorco; okrzyki brzmiay wzdu ulicy, ktr orszak posuwa si z wolna ku domowi burmistrza, a gowy chyliy si przed wojewod, widnym jak na doni przez szyby pozocistej karety. Na owe ukony odpowiada wraz z wojewod Ostroka, z tak godnoci i powag, jakby wycznie jemu byy skadane. Zaledwie kurz opad po przejedzie wojewody poznaskiego, gdy gocy nadbiegli z oznajmieniem, e jedzie stryjeczny jego brat, wojewoda podlaski Piotr Opaliski ze swym szwagrem, panem Jakubem Rozdraewskim, wojewod inowrocawskim.Ci przywiedli kady po sto pidziesit ludzizbrojnych prcz dworzan i sug. Potem nie mija dzie, by kto z dygnitarzy nie zjecha: jako pan Sdziwj Czarnkowski, szwagier Krzysztofa, a sam kasztelan poznaski, za czym Stanisaw Pogorzelski, kasztelan kaliski; Maksymilian Miaskowski, kasztelan krzywiski, i Pawe Gbicki, pan midzyrzecki. Miasteczko napenio si tak dalece ludmi, e domw zbrako na pomieszczenie samych tylko dworzan. Przylege ki upstrzyy si namiotami pospolitego ruszenia. Rzekby, e wszystkie ptactwo rnobarwne zleciao si do Piy z caej Rzeczypospolitej. Migotay barwy czerwone, zielone, niebieskie, bkitne, biae na katankach, upanach, kubrakach i kontuszach, bo pominwszy pospolite ruszenie, w ktrym co szlachcic, to inny strj nosi - pominwszy sub pask - i piechota kadego powiatu w inne przybran bya kolory. Nadjechali i bazarnicy, ktrzy nie mogc si w rynku pomieci wybudowali rzd szop wedle miasteczka. Sprzedawano w nichprzybory wojskowe - od szat do broni i jada. Polowe garkuchnie dymiy przez dzie i noc roznoszc w dymach zapach bigosw, jagie, pieczeni - w innych sprzedawano trunki. Przed szopami roia si szlachta, zbrojna nie tylko w miecze, ale i w yki, jedzc, popijajc i rozprawiajc to o nieprzyjacielu, ktrego jeszcze nie byo wida, to o nadjedajcych dygnitarzach, ktrym nie aowano przymwek. Midzy grupami szlachty chodzi Ostroka przybrany w odzie zeszyt z pstrych gagankw, z berem zdobnym dzwonkami imin z gupia frant. Gdzie si pokaza, otaczano go wnet koem, on za podlewa oliwy do ognia, pomaga obmawia dygnitarzy i zadawa zagadki, nad ktrymi szlachta tym bardziej braa si za boki, im bardziej byy zjadliwe. Nie szczdzono w nich nikogo. Pewnego popoudnia nadszed przed bazarysam wojewoda poznaski i wmiesza si midzy szlacht rozmawiajc askawie z tym, z owym lub ze wszystkimi i skarc si troch na krla, e wobec zbliajcego si nieprzyjaciela nie przysa ani jednej chorgwi kwarcianej. - Nie myl o nas, moci panowie - mwi -i bez pomocy nas zostawiaj. Powiadaj w Warszawie, e na Ukrainie i tak wojska za mao i e hetmani nie mog sobie da rady z Chmielnickim. Ha, trudno! Milsza wida Ukraina jak Wielkopolska... W nieasce jestemy, moci panowie, w nieasce! Jako na jatki nas tu wydali. - A kto winien? - pyta pan Szlichtyng, sdzia wschowski. - Kto wszystkim nieszczciom Rzeczypospolitej winien? - odpar wojewoda- juci nie my, bracia szlachta, ktrzy j piersiami naszymi zasaniamy. Suchajcej go szlachcie pochlebio to wielce, e "hrabia na Bninie i Opalenicy" sam si na rwni z ni stawia i do braterstwa si przyznaje, wic zaraz pan Koszucki odpowiedzia: - Janie wielmony wojewodo! Gdyby tam wicej takich konsyliarzw byo przy majestacie, jak wasza mio, pewnie by tunas na rze nie wydano... Ale tam podobno ci rzdz, co si niej kaniaj. - Dzikuj, panie bracie, za dobre sowo!... Wina tego, kto zych doradcw sucha. Wolnoci to tam nasze sol w oku stoj. Imwicej szlachty wyginie, tym absolutum dominium bdzie do przeprowadzenia atwiejsze. - Zali po to mamy gin, aby dzieci nasze wniewoli jczay? Wojewoda nic nie odrzek, a szlachta pocza spoglda po sobie i zdumiewa si.- Wic to tak? - woay liczne gosy. - Wicpo to nas tu pod n wysano? A wierzym! Nie od dzi to o absolutum dominium mwi!... Ale skoro na to idzie, to i my potrafimy o naszych gowach pomyle! - I o naszych dzieciach! - I o naszych fortunach, ktre nieprzyjaciel igne et ferro bdzie pustoszy. Wojewoda milcza. W dziwny sposb ten wdz dodawa ducha swym onierzom. - Krl to wszystkiemu winien! - woano coraz liczniej. - A pamitacie wapanowie dzieje Jana Olbrachta? - spyta wojewoda. - "Za krla Olbrachta wygina szlachta!" Zdrada, panowie bracia! - Krl, krl zdrajca! - zakrzykn jaki miay gos. Wojewoda milcza. Wtem Ostroka, stojcy przy boku wojewody, uderzy si kilkakro rkoma poudach i zapia jak kogut tak przeraliwie, e wszystkie oczy zwrciy si na niego. Nastpnie zakrzykn: - Moci panowie! bracia, serdeka! Posuchajcie mojej zagadki! Z prawdziw zmiennoci marcowej pogody oburzenie pospolitakw zmienio si w jednej chwili w ciekawo i ch usyszeniajakiego nowego dowcipu bazna. - Suchamy! suchamy! - ozwao si kilkanacie gosw. Bazen pocz mruga oczyma jak mapa i recytowa piskliwym gosem: Po bracie si pocieszy koron i on, Lecz pozwoli, by saw z bratem pogrzebiono; Podkanclerza wypdzi - i z tego dzi synie, e sam jest podkanclerzym... przy podkanclerzynie. - Krl! krl! jako ywo! Jan Kazimierz! - poczto woa ze wszystkich stron. I miech ogromny jak grzmot rozleg si wzgromadzeniu. - Niech go kule bij, jak to misternie uoy! - woaa szlachta. Wojewoda mia si z innymi; nastpnie, gdy uciszyo si nieco, rzek powaniej: - I za t to spraw my musimy teraz krwii gowami nakada... Ot, do czego doszo!...Ale masz, banie, dukata za dobr zagadk. - Krzysztofku! Krzychu najmilszy! - odrzekOstroka - czemu to na innych napadasz, etrefnisiw trzymaj, kiedy sam nie tylko mnie trzymasz, ale osobno za zagadki dopacasz?... Daje mnie jeszcze dukata, toci powiem drug zagadk. - Tak sam dobr? - Jeno dusz... Daj naprzd dukata. - Masz! Bazen znw wstrzsn rkoma jak kogut skrzydami, znw zapia i zakrzykn: - Moci panowie, suchajcie! Kto to taki? Na prywat narzeka, udawa Katona, Od szabli wola piro z gsiego ogona; Po zdrajcy chcia spucizny, a gdy jej nie dosta, Wnet totam Rempublicam ostrym rytmem schosta. Bodajby szabl kocha, mniej byoby biedy, Bo si satyr na pewno nie ulkn Szwedy. On za, ledwie wojennych skosztowa kopotw, Ju za zdrajcy przykadem krlazdradzi gotw. Wszyscy obecni odgadli tak dobrze t zagadk, jak i poprzedni. Dwa czy trzy zduszone w teje chwili miechy ozway siw zgromadzeniu, po czym zapada cisza gboka. Wojewoda sta si czerwony i tym bardziejsi zmiesza, e wszystkie oczy byy w niego utkwione, a bazen spoglda to na jednego szlachcica, to na drugiego, wreszcie ozwa si: - Nikte z waszmociw nie odgaduje, kto to taki? A gdy milczenie byo jedyn odpowiedzi, wwczas Ostroka zwrci si z najbezczelniejsz min do wojewody: - A ty, Krzychu, zali take nie wiesz, o jakim to hultaju bya mowa?... Nie wiesz? to pa dukata! - Masz! - odrzek wojewoda. - Bg ci zapa!... Powiedz no mi, Krzychu: nie starae si ty przypadkiem o podkanclerstwo po Radziejowskim? - Nie pora na krotofile! - odpar Krzysztof Opaliski. I skoniwszy si czapk wszystkim obecnym: - Czoem waszmociom!... Pora mi na rad wojenn. - Na rad familijn, chciae, Krzychu, powiedzie - doda Ostroka - bo tam wszyscy krewni radzi bdziecie, jakby dadrapaka. Po czym zwrci si do szlachty i naladujc wojewod w ukonie, doda: - A wapanom w to graj! I oddalili si obaj; ale ledwie uszli kilkanacie krokw, jeden ogromny wybuch miechu obi si o uszy wojewody i brzmiajeszcze dugo, zanim uton w oglnym gwarze obozu. Rada wojenna istotnie miaa miejsce i wojewoda poznaski na niej prezydowa. Bya to szczeglna rada! Brali w niej udziasami tacy dygnitarze, ktrzy si na wojnie nie znali. Bo magnaci wielkopolscy nie szli i nie mogli i za przykadem owych "krlewit" litewskich lub ukrainnych yjcych w ustawicznym ogniu jak salamandry. Tam co wojewoda lub kasztelan to by wdz, ktremu pancerz wygniata na ciele nigdy nie schodzce czerwone prgi, ktremu modo zbiegaa na stepach lub wlasach od wschodniej strony, wrd zasadzek, walk, gonitew, w obozach lub taborach. Tu byli to dygnitarze pilnujcy urzdw, a cho w chwilach potrzeby chodzili i oni na pospolite ruszenie, jednake nigdy nie zajmowali naczelnych w czasie wojen stanowisk. Gboki spokj upi wojowniczego ducha i potomkw tych rycerzy, ktrym niegdy elazne hufce krzyackie nie mogy dotrzyma pola, zmieni w statystw, uczonych i literatw. Dopiero twarda szkoa szwedzka nauczya ich, czego zapomnieli. Ale tymczasem zgromadzeni na narad dygnitarze spogldali na si niepewnymi oczyma i kady ba si pierwszy odezwa, czekajc, co powie "Agamemnon", wojewoda poznaski."Agamemnon" za sam nie zna si po prostu na niczym i mow swoj rozpocz znw od narzeka na niewdziczno i ospao krlewsk, na lekkie serce, z jakim ca Wielkopolsk i ich pod miecz wydano. Ale za to jake by wymowny; jake wspania czyni posta, prawdziwie rzymskiego senatora godn: gow przy mwieniu trzyma wzniesion, czarne jego oczy ciskay byskawice, usta pioruny, a siwiejca broda trzsa si z uniesienia, gdy przysze klski ojczyzny malowa. - W czyme bowiem ojczyzna cierpi? - mwi - jeeli nie w synach swoich... a my tu najpierw ucierpimy. Po naszych to ziemiach, po naszych prywatnych fortunach, zasugami i krwi przodkw zdobytych, przejdzie naprzd noga tych nieprzyjaci, ktrzy jako burza zbliaj si ku nam od morza. I za co my cierpimy? Za co zajm nasze trzody, wydepcz zboa,popal wsie pr ac nasz zbudowane? Czy mymy krzywdzili Radziejowskiego, ktry, niesusznie osdzony i jako zbrodniarz cigany, obcej protekcji szuka musia? Nie!... Czy my nastajemy, aby ten prny tytu krla szwedzkiego, ktry ju tyle krwi kosztowa, by w podpisie naszego Jana Kazimierza zachowany? Nie!... Dwie wojny pal si na dwch granicach - trzeba byo wywoa i trzeci?... Kto winien, niech go Bg, niech go ojczyzna sdzi!... My umyjmy rce, bomy niewinni tej krwi, ktra bdzie przelan... I tak dalej piorunowa wojewoda; ale gdy przyszo do waciwej materii, nie umia rady podanej udzieli. Posano tedy po rotmistrzw anow piechot dowodzcych, a szczeglniej po pana Wadysawa Skoraszewskiego, ktren by nie tylko rycerz sawny i niezrwnany,ale stary praktyk wojenny znajcy wojn jak pacierz. Rad jego istotni nawet wodzowie nieraz suchali; tym wic skwapliwiej podano ich teraz. Pan Skoraszewski radzi tedy zaoy trzy obozy: pod Pi, Wieleniem i Ujciem, tak blisko, aby w razie napadu mogy sobie wzajem przychodzi z pomoc; a oprcz tego ca nadrzeczn przestrze, ukiem obozw objt, obsypa szacami, ktre bynad przeprawami panoway. - Gdy si ju okae - mwi pan to o a 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAZP)c [ync \c ],c ^; Skoraszewski - w ktrym miejscu nieprzyjaciel bdzie przeprawy tentowa, tedy si tam ze wszystkich trzech obozw w kup zbierzemy, aby mu da wstrt naleyty. Ja za, za zezwoleniem janie wielmonych moci panw, pjd z maym pocztem do Czaplinka. Stracona to pozycja iw czas si z niej cofn, ale tam najpierw dowiem si o nieprzyjacielu i janie wielmonym panom dam zna o nim. Wszyscy zgodzili si na ow rad i poczto nieco wawiej krzta si w obozie. Szlachty zjechao si wreszcie do pitnastutysicy. anowi sypali szace na przestrzeni szeciu mil. Ujcie, gwn pozycj, zaj ze swymi ludmi pan wojewoda poznaski. Cz rycerstwa zostaa w Wieleniu, cz w Pile, a pan Wadysaw Skoraszewski odjecha do Czaplinka, by stamtd dawa baczenie na nieprzyjaciela. Rozpocz si lipiec; dnie byy cigle pogodne i gorce. Soce dopiekao na rwninach tak mocno, i szlachta chronia si po lasach, midzy drzewami, pod ktrych cieniem niektrzy kazali rozbija swe namioty. Tam te wyprawiano uczty gwarne i haaliwe, a jeszcze wicej haasu czynia suba, zwaszcza przy pawieniu i pojeniu koni, ktrych po kilka tysicy naraz pdzono trzy razy dziennie doNoteci i Gdy, kcc si i bijc o najlepszyprzystp do brzegu. Duch jednak, pomimo i sam wojewoda poznaski dziaa raczej w ten sposb, abygo osabi, by z pocztku dobry.Gdyby Wittenberg by nadszed w pierwszych dniach lipca, byby prawdopodobnie napotka mocny opr, ktry w miar rozgrzewania si ludzi w boju mgby si zmieni w niezwalczon zacieko, jak tego czsto byway przykady. Bo przecie w yach tych ludzi, jakkolwiek odwykych od wojny, pyna krew rycerska. Kto wie, czy drugi Jeremi Winiowiecki nie zmieniby Ujcia w drugi Zbara i nie zapisa w tych okopach nowej wietnej karty rycerskiej. Ale wanie wojewoda poznaski, na nieszczcie, mg tylko pisa, nie walczy. Wittenberg, czowiek nie tylko wojn znajcy, ale i ludzi, moe umylnie si nie spieszy. Dowiadczenie dugoletnie uczyo go, i nowo zaciny onierz najniebezpieczniejszy jest w pierwszej chwili zapau i e czstokro nie mstwa mu brak, ale onierskiej cierpliwoci, ktr tylko praktyka wyrabia. Potrafi on nieraz uderzy jak nawanica na najstarszepuki i przej po ich trupach. Jest to elazo, ktre pki czerwone, drga, yje, sypie iskry, pali, niszczy, a gdy wystygnie, jest tylko martw bry. Jako gdy ubieg tydzie i drugi, a zaczyna si trzeci, duga bezczynno pocza ciy pospolitemu ruszeniu. Upay byy coraz wiksze. Szlachta nie chciaa wychodzi na musztry tumaczc si tym, e "konie, cite przez bki, nie chc usta na miejscu, a jako e w botnistej okolicy od komarw wytrzyma nie mona..." Czelad wszczynaa coraz wiksze ktnie o miejsca cieniste, o ktre i midzy panami przychodzio do szabel. Jaki taki, skrciwszy wieczorem do wody, wyjedachykiem z obozu, aby nie wrci wicej. Nie brako i z gry zego przykadu. Pan Skoraszewski da wanie zna z Czaplinka,e Szwedzi ju niedaleko, gdy na radzie wojennej uwolniono do domu pana Zygmuntaz Grudnej Grudziskiego, starocica redzkiego, o co stryj Andrzej, pan wojewoda kaliski, wielce nastawa. - Jeli ja mam tu gow zoy i gardo da - mwi - nieche synowiec po mnie pami i saw odziedziczy, by zasuga moja nie przepada. Tu pocz roztkliwia si nad modym wiekiem i niewinnoci synowca oraz wynosi jego hojno, z jak sto piechoty bardzo porzdnej dla Rzeczypospolitej na ten termin wystawi. I rada wojenna zgodzia si na proby stryja. Z rana 16 lipca wyjeda pan starocic w kilkanaciesug otwarcie z obozu do domu, w wigili niemal oblenia i bitwy. Tumy szlachty przeprowadzay go wrd szyderskich okrzykw a za obz, a tumom tym przywodzi Ostroka, ktry krzycza z daleka za odjedajcym: - Moci panie starocicu, daj ci do herbu inazwiska przydomek: Deest! - Vivat Deest-Grudziski! - krzyczaa szlachta. - A nie pacz za stryjcem! - woa dalej Ostroka - rwny on ma z tob kontempt dla Szwedw i niech si jeno poka, pewnie si plecami do nich obrci! Modemu magnatowi krew bia do twarzy, ale udawa, e obelg nie syszy, jeno koniabd ostrogami i tumy rozpiera, by jak najprdzej znale si poza obozem i swymiprzeladowcami, ktrzy w kocu, bez uwagi na rd i godno odjedajcego, poczli rzuca grudkami ziemi i krzycze: - Masz grudk, Grudziski! A ho! a huzia! hoc! hoc! szarak! kot! Uczyni si taki tumult, e a wojewoda poznaski nadbieg z kilku rotmistrzami uspokaja i tumaczy, e starocic tylko na tydzie, dla bardzo pilnych spraw, wzipermisj. Jednake zy przykad podziaa - i tego samego dnia znalazo si kilkuset szlachty, ktrzy nie chcieli by gorszymi od pana starocica, lubo wymykali si z mniejsz asystencj i ciszej. Pan Stanisaw Skrzetuski, rotmistrz kaliski, a stryjeczny synnego zbaraczyka Jana, wosy rwa nagowie, bo i jego anowcy, idc za przykadem "towarzystwa", poczli "wycieka" z obozu. Zoono znw rad wojenn, w ktrej tumy szlacheckie koniecznie chciay wzi udzia. Nastaa noc burzliwa, pena krzykw, swarw. Podejrzywano si wzajemnie o zamiar ucieczki. Okrzyki: "Albo wszyscy, albo nikt" - przelatyway z ust do ust. Co chwila zryway si wieci, e wojewodowie uchodz - i powstawa taki rozruch, e wojewodowie musieli si ukazywa po kilkakro wzburzonym tumom. Kilkanacie tysicy ludzi stao do witania na koniach, wojewoda poznaski za jedzi midzy nimi z odkryt gow, podobien do senatora rzymskiego, i powtarza co chwila wielkie sowa: - Moci panowie! z wami y i umiera! Przyjmowano go w niektrych miejscach wiwatami, w innych brzmiay szyderskie okrzyki. On za, ledwie uciszy tumy, wraca na rad spracowany, zachrypy, upojony wielkoci wasnych sw i przekonany, e tej nocy niepoyte ojczynieodda usugi. Ale na radzie mniejsze mia sowa na ustach, bo si za brod i za chocho targaz rozpaczy powtarzajc: - Radcie waszmociowie, jeli umiecie... Jaumywam rce od tego, co si stanie, bo z takim onierzem niepodobna si broni. - Janie wielmony wojewodo! - odpowiadapan Stanisaw Skrzetuski. - Sam nieprzyjaciel powcignie t swawol i te rozruchy. Niech jeno armaty zagraj, niechprzyjdzie do obrony, oblenia, ta sama szlachta w sprawie wasnego garda musi u waw suy, nie w obozie si warcholi. Tak ju nieraz bywao! - Z czym si broni? Armat nie mamy, jeno nasze wiwatwki, dobre do pukania w czasie uczt. - Pod Zbaraem Chmielnicki mia siedmdziesit dzia, a ksi Jeremi jeno kilkanacie oktaw i granatnikw. - Ale mia wojsko, nie pospolitakw; swoje chorgwie, w wiecie sawne, nie ichmociw od strzyy owiec. Z takich to onichmociw onierzy uczyni. - Posa po pana Wadysawa Skoraszewskiego - rzek pan Sdziwj Czarnkowski, kasztelan poznaski. - Uczynigo obonym. On ma mir u szlachty i w ryzieutrzyma j potrafi. - Posa po Skoraszewskiego! Po co on ma w Drahimiu czy w Czaplinku siedzie! - powtrzy pan Jdrzej Grudziski, wojewoda kaliski. - Tak jest! to najlepsza rada! - zawoay inne gosy. I wysano goca po pana Wadysawa Skoraszewskiego - innych postanowie na radzie nie powzito, natomiast mwiono i narzekano wiele na krla, krlow, na brakwojska i opuszczenie. Ranek nastpny nie przynis ni pociechy, niuspokojenia. Owszem, bezad sta si jeszcze wikszy. Kto puci nagle wie, e rnowiercy, mianowicie kalwini, sprzyjaj Szwedom i gotowi s przy pierwszej sposobnoci przej do nieprzyjaci. Co wicej, wieci tej nie zaprzeczyli ani pan Szlichtyng, ani panowie Kurnatowscy, Edmund i Jacek, rwnie kalwini, ale ludzie szczerze ojczynie oddani. Sami owszem potwierdzili, e rnowiercy tworz osobne koo i zmawiaj si ze sob pod wodz znanego warchoa i okrutnika pana Reja, ktry za modu suc w Niemczech jako ochotnik po stronie luterskiej, wielkim by Szwedw przyjacielem. Zaledwie tedy te podejrzenia rozbiegy si midzy szlacht, natychmiast kilkanacie tysicy szabel zabyso i prawdziwa burza rozptaa si w obozie. - Zdrajcw karmimy! mije karmimy, gotowe ksa ono rodzicielki! - woaa szlachta. - Dawajcie ich sam! - W pie ich!... Zdrada najzaraliwsza, moci panowie!... Wyrwa kkol, bo inaczej zginiemy wszyscy! Wojewodowie i rotmistrze znw musieli uspokaja, ale przyszo im to jeszcze trudniej ni dnia poprzedniego. Sami zresztbyli przekonani, e pan Rej gotw najotwarciej zdradzi ojczyzn, bo to by czowiek zupenie scudzoziemczony i prczmowy nie mia w sobie nic polskiego. Uchwalono te wysa go z obozu, co zarazuspokoio nieco wzburzonych. Jednake dugo jeszcze zryway si okrzyki: - Dawajcie ich sam! Zdrada! zdrada! Dziwne usposobienie zapanowao w kocu wobozie. Jedni upadli na duchu i pogryli si w smutku. Ci chodzili w milczeniu bdnymi krokami wzdu waw, puszczajc trwoliwy i pospny wzrok na rwniny, ktrymi mia nadcign nieprzyjaciel, lub udzielali sobie szepcc coraz gorszych nowin. Innych opanowaa szalona, desperacka jaka wesoo i gotowo na mier. Wskutek tej gotowoci wyprawiano uczty i pijatyki, by wesoo ostatnich dni ycia uy. Niektrzy te myleli o zbawieniu i czas spdzali na modlitwach. Nikt tylko w caym tym ludzkim tumie nie myla o zwycistwie, jakby ono wcale byo niepodobnym, a jednak nieprzyjaciel nie mia si przewyszajcych: mia wicejdzia i wojska lepiej wiczone, i wodza, ktry wojn rozumia. A gdy tak z jednej strony obz polski wrza, hucza, ucztowa, wzburza si, ucisza jak morze wichrem smagane, gdy pospolite ruszenie sejmikowao niby w czasie elekcji krla - z drugiej strony, po roztoczystych, zielonych gach nadodrzaskich, posuway si spokojnie zastpy szwedzkie.Sza wic naprzd brygada gwardii krlewskiej; wid j Benedykt Horn, grony onierz, ktrego imi ze strachem w Niemczech powtarzano;lud doborny, rosy, ubrany w grzebieniastehemy z cznami zachodzcymi na uszy, wte skrzane kaftany, zbrojny w rapiery i w muszkiety, zimny i uparty w boju, i na kade skinienie wodza gotowy. Karol Schedding, Niemiec, wid nastpn brygad westgotlandzk, zoon z dwch pukw piechoty i jednego cikiej rajtarii przybranej w pancerze bez naramiennikw;poowa piechurw miaa muszkiety, druga wcznie; przy pocztku bitwy muszkietnicystawali w czele, a w razie ataku jazdy cofali si za wcznikw, ktrzy utkwiwszyjeden koniec wczni w ziemi, drugi nadstawiali przeciw pdzcym koni om. Pod Trzcian, za czasw Zygmunta III, jedna chorgiew husarii rozniosa na szablach i kopytach t sam westgotlandzk brygad,w ktrej obecnie suyli przewanie Niemcy. Dwie brygady smalandzkie wid Irwin zwany Bezrkim, bo by prawic w swoim czasie, bronic chorgwi, utraci - za to wlewej mia tak si, e jednym zamachem odcina eb konia; by to onierz ponury, kochajcy tylko wojn i rozlew krwi, surowy i dla siebie, i dla onierzy. Gdy inni"kapitanowie" wyrobili si w ustawicznej wojnie na ludzi rzemiosa, wojn dla wojnykochajcych, on pozosta zawsze tym samym fanatykiem i mordowa ludzi piewajc psalmy pobone. Brygada westmanlandzka sza pod Drakenborgiem, a helsingerska, zoona ze strzelcw w wiecie sawnych, pod Gustawem Oxenstiern, krewnym sawnego kanclerza, modym onierzem wielkie rokujcym nadzieje. Nad ostgotlandzk pukownikowa Fersen, a neriksk i wermlandzk sprawowa sam Wittenberg, ktry zarazem by naczelnym wodzem caej armii.Siedmdziesit dwa dzia wytaczao bruzdy po wilgotnych gach, awszystkich onierzy byo 17 tysicy, gronych upienikw caych Niemiec, a w boju tak sprawnych, e zwaszcza z piechot zaledwie krlewskie francuskie gwardie mogy si porwna. Za pukami cigny wozy i namioty, a puki szy w szyku, w kadej chwili do boju gotowe. Las wczni stercza nad mas gw, hemw i kapeluszy, a midzy tym lasem pyny ku polskiej granicy wielkie chorgwie bkitne z biaymi krzyami w porodku.Z kadym dniem zmniejszaa si odlego dzielca dwa wojska.Na koniec, w dniu 21 lipca, w lesie pod wsi Heinrichsdorfem ujrzay zastpy szwedzkiepo raz pierwszy sup graniczny polski. Na ten widok cae wojsko uczynio okrzyk ogromny, zagrzmiay trby, koty i bbny irozwiny si wszystkie chorgwie. Wittenberg wyjecha naprzd w asystencji wietnego sztabu, a wszystkie puki przechodziy przed nim prezentujc bro, jazda z dobytymi rapierami, dziaa z zapalonymi lontami. Godzina bya poudniowa, pogoda przepyszna. Powietrze lene pachniao ywic.Szara, zalana promieniami soca droga, ktr przechodziy szwedzkie chorgwie, wybiegajc z heinrichsdorfskiego lasu, gubia si na widnokrgu. Gdy idce ni wojska przeszy wreszcie las, wzrok ich odkry krain weso, umiechnit, poyskujc tawymi anami zb wszelakich, miejscami usian dbrowam i, miejscami zielon od k. Tu i owdzie z kp drzew, za dbrowami, hen! daleko podnosiy si dymy ku niebu; na potrawach widniay pasce si trzody. Tam gdzie na kach przewiecaa woda rozlana szeroko, chodziy spokojnie bociany. Jaka cisza i sodycz rozlana bya wszdzie po tej ziemi mlekiem i miodem pyncej. I zdawaa si roztacza coraz szerzej i otwiera ramiona przed wojskami, jakby nie najezdnikw witaa, ale goci z Bogiem przybywajcych. Na ten widok nowy okrzyk wyrwa si z piersi wszystkich odakw, mianowicie rodowitych Szwedw przywykych do nagiej, biednej i dzikiej przyrody w kraju ojczystym. Serca upieskiego a ubogiego ludu wezbray pragnieniem zagarnicia tychskarbw i dostatkw, ktre wpaday im podoczy. Zapa ogarn szeregi. Ale spodziewali si ci odacy zahartowani w ogniu trzydziestoletniej wojny, e nie przyjdzie im to atwo, bo t ziemi zbonzamieszkiwa lud rojny a rycerski, ktry umia jej broni. ya jeszcze w Szwecji pami straszliwego pogromu pod Kircholmem, gdzie trzy tysice jazdy pod Chodkiewiczem staro na proch omnacie tysicy najbitniejszego szwedzkiego wojska.W chatach Westgotlandu, Smalandu do Dalekarlii opowiadano o tych rycerzach skrzydlatych jak o wielkoludach z sagi. wiesza bya jeszcze pami walk za Gustawa Adolfa, bo nie wymarli ludzie, ktrzy brali w nich udzia. Wszake w orze skandynawski, zanim przelecia cae Niemcy, po dwakro poama szpony na zastpach Koniecpolskiego. Wic z radoci czya si w sercach szwedzkich i pewna obawa, ktrej nie by pren sam wdz naczelny, Wittenberg. Patrzy on na przechodzce puki piechoty i rajtarii takim okiem, jakim pasterz patrzy na sw trzod; nastpnie zwrci si do otyego czowieka przybranego w kapelusz z pirem i jasn peruk spadajc na ramiona. - Wasza mio upewniasz mnie - rzek - e z tymi siami mona zama wojska stojce pod Ujciem? Czowiek w jasnej peruce umiechn si i rzek: - Wasza mio zupenie moe polega na mych sowach, za ktre gow rczy gotowym. Gdyby pod Ujciem byy wojska regularne i ktrykolwiek z hetmanw, tedybym pierwszy radzi nie kwapi si i poczeka, a jego krlewska mo z ca armi nadcignie; ale przeciw pospolitemu ruszeniu i tym panom wielkopolskim siy nasze a nadto wystarcz. - A nie przyle im jakowych posikw? - Posikw nie przyl z dwch powodw: po pierwsze, dlatego e wojska wszystkie, ktrych w ogle jest niewiele, zajte s na Litwie i na Ukrainie; po wtre, e w Warszawie ani krl Jan Kazimierz, ani panowie kanclerze, ani senat do tej pory nie chc wierzy, aby jego krlewska moKarol Gustaw, wbrew rozejmowi i mimo ostatnich poselstw, mimo gotowoci do ustpstw, naprawd rozpoczyna wojn. Ufaj, e pokj jeszcze w ostatniej chwili bdzie uczyniony... cha! cha! Tu otyy czowiek zdj kapelusz, otar z potu czerwon twarz i doda: - Trubecki i Dogoruki na Litwie, Chmielnickina Ukrainie, a my wchodzimy do Wielkopolski... Oto do czego doprowadziy a 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA_Pc `lc aUc b,Wc cp:# rzdy Jana Kazimierza! Wittenberg spojrza na niego dziwnym wzrokiem i zapyta: - A wasza mio radujesz si t myl? - A ja raduj si t myl, bo moje krzywdy i moja niewinno bd pomszczone; a oprcz tego widz ju jak na doni, e szabla waszej mioci i moje rady wo t now, najpikniejsz w wiecie koron na gow Karola Gustawa. Wittenberg zapuci wzrok w dal, obj nimlasy, dbrowy, gi i any zbone, i po chwili rzek: - Tak jest! pikny to kraj i yzny... Wasza mio moesz te by pewien, e po wojnie jego krlewska mo nikomu innemu wielkorzdztwa tu nie powierzy. Otyy czowiek zdj znw kapelusz. - I ja te nie chc innego mie pana - dodawznoszc oczy ku niebu. Niebo byo jasne i pogodne, aden piorun nie spad i nie skruszy na proch zdrajcy, ktry swj kraj, jczcy ju pod dwoma wojnami i wyczerpany, wydawa na tej granicy w moc nieprzyjaciela. Czowiek bowiem rozmawiajcy z Wittenbergiem by to Hieronim Radziejowski, byy podkanclerzy koronny, obecnie Szwedom przeciw ojczynie zaprzedany. Stali czas jaki w milczeniu; tymczasem ostatnie dwie brygady, nerikska i wermlandzka, przeszy granic, za nimi poczy si wtacza dziaa, trby cigle jeszcze gray, a huk kotw i warczenie bbnw guszyo kroki onierzy i napeniao las zowrogimi echami. Wreszcieruszy i sztab. Radziejowski jecha koo Wittenberga. - Oxenstierny nie wida - rzek Wittenberg - boj si, czy go jaka przygoda nie spotkaa. Nie wiem, jeeli to dobra bya rada posya go jako trbacza z listami podUjcie. - Dobra - odpar Radziejowski - bo obz zlustruje, wodzw zobaczy i wyrozumie, cotam myl, a tego by lada ciura nie uczyni.- A jeli go poznaj? - Jeden pan Rej go tam zna, a on nasz. Zreszt, choby go poznali, nie uczyni mu nic zego, jeszcze na drog opatrz i nagrodz... Znam ja Polakw i wiem, e gotowi na wszystko, byle si przed obcymi jako polityczny nard pokaza. Caa usilno nasza w tym, aby nas obcy chwalili... O Oxenstiern moesz by wasza mio spokojny, bo wos mu z gowy nie spadnie. Nie wida go, bo i czas by na powrt za krtki. - A jak wasza mio sdzisz: sprawi nasze listy jaki skutek? Radziejowski rozemia si. - Jeli pozwolisz mi wasza mio by prorokiem, to przepowiem, co si stanie. Pan wojewoda poznaski polityczny to czek i uczony, wic nam bardzo polityczniei bardzo grzecznie odpisze; ale e lubi za Rzymianina uchodzi, tedy jego odpowied okrutnie bdzie rzymska; powie naprzd, ewoli ostatni kropl krwi wyla ni podda si, e mier lepsza od niesawy, a mio, jak ywi dla ojczyzny, nakazuje mu pa na granicy. Radziejowski pocz si mia jeszcze goniej, surowa twarz Wittenberga rozjania si take. - Wasza mio nie sdzisz, aby on by gotw tak uczyni, jak pisze? - pyta. - On? - odrzek Radziejowski. - Prawda, e ywi mio do ojczyzny, ale inkaustem, a e niezbyt to posilna potrawa, wic i jego mio chudsza nawet od jego bazna, ktry mu pomaga rytmy ukada. Jestem pewny, e po onej rzymskiej odmowie nastpi yczenia zdrowia, pomylnoci, polecanie si subom, a na koniec proba, bymy dobra jego i krewnych oszczdzali, za co znw bdzie ywi dla nas wdziczno - wraz ze wszystkimi swymi krewnymi. - A jaki bdzie w ostatku skutek naszych listw? - e zwtl ducha do ostatka, e panowie senatorowie rozpoczn z nami ukady i e ca Wielkopolsk, bodaj po kilku wystrzaach na wiatr, zajmiemy. - Oby wasza mio by prawdziwym prorokiem... - Pewien jestem, e tak bdzie, bo znam tych ludzi, mam te przyjaci i stronnikww caym kraju i wiem, jak sobie poczyna...A e niczego nie omieszkam, rczy za to krzywda, ktra mnie od Jana Kazimierza spotkaa, i mio dla Karola Gustawa. Czulsi u nas teraz ludzie na wasne fortunyni na cao Rzeczypospolitej. Wszystkie te ziemie, po ktrych teraz i bdziem, to fortuny Opaliskich, Czarnkowskich, Grudziskich, a e oni to wanie stoj podUjciem, wic te i miksi bd przy ukadach. Co do szlachty, byle jej wolno sejmikowania zarczy, pjdzie i ona ladem panw wojewodw. - Wasza mio niepoyte swoj znajomoci kraju i ludzi oddajesz jego krlewskiej moci usugi, ktre nie mog by bez rwnie znamienitej nagrody. Z tego,co od waszej mioci sysz, wnioskuj, emog t ziemi jako nasz uwaa. - Moesz wasza mio! moesz! moesz! - powtrzy skwapliwie po kilkakro Radziejowski. - A wic zajmuj j w imieniu jego krlewskiej moci Karola Gustawa - odpar powanie Wittenberg. Gdy tak szwedzkie wojska poczy depta za Heinrichsdorfem ziemi wielkopolsk, poprzednio jeszcze, bo w dniu 18 lipca, przyby do obozu polskiego trbacz szwedzki z listami do wojewodw od Radziejowskiego i Wittenberga. Pan Wadysaw Skoraszewski sam poprowadzi go do wojewody poznaskiego,a szlachta z pospolitego ruszenia gapia siciekawie na "pierwszego Szweda", podziwiajc jego dzieln postaw, twarz msk, ty ws, zaczesany w kocach dogry w szerok szczotk, i min prawdziwie pask. Tumy przeprowadzaygo do wojewody, znajomi zwoywali si nawzajem, pokazywano go palcami, miano si troch z butw, zakoczonych ogromn kolist cholew, i z dugiego, prostego rapiera, ktry ronem przezywano, wiszcego na pendencie, suto srebrem haftowanym; Szwed za rzuca take ciekawie oczyma spod szerokiego kapelusza, jakby chcia obz zlustrowa i siy przeliczy, to znw przypatrywa si tumom szlachty, ktrej wschodni ubir widocznie by dla niego nowoci. Na koniec wprowadzono go do wojewody, uktrego zgromadzeni byli wszyscy dygnitarze znajdujcy si w obozie.Wnet przeczytano listy i rozpocza si narada, trbacza za poleci pan wojewoda swym dworzanom, aby uczstowano go po oniersku; od dworzan odebraa go szlachta, i podziwiajc go cigle jako osobiliwo, pocza z nim pi na umr. Pan Skoraszewski przypatrywa mu si rwnie pilnie, ale z tego powodu, i podejrzewa, e to jaki oficer za trbacza przebrany; poszed nawet z t myl wieczorem do pana wojewody; ten jednake odrzek, i to jest wszystko jedno, i aresztowa go nie pozwoli. - Choby to by i sam Wittenberg - rzek - jako pose tu przyby i bezpiecznie odjecha powinien... Jeszcze mu ka da dziesi dukatw na drog.Trbacz tymczasem gawdzi aman niemczyzn z tymi ze szlachty, ktrzy ten jzyk przez stosunki z miastami pruskimi rozumieli, i opowiada im o zwycistwach przez Wittenberga w rnych krajach odniesionych, o siach, jakie ku Ujciu id, a zwaszcza o dziaach nie znanej dotd doskonaoci, ktrym nie masz sposobu si opiera. Stropia si tym te szlachta niemao i rne przesadzone wieci poczy wnet kry po obozie. Tej nocy prawie nikt nie spa w caym Ujciu, bo najprzd, koo pnocy, nadeszlici ludzie, ktrzy dotychczas w osobnych stali obozach pod Pi i Wieleniem. Dygnitarze radzili nad odpowiedzi do biaego dnia, a szlachcie czas schodzi na opowiadaniach o potdze szwedzkiej. Z pewn gorczkow ciekawoci wypytywano trbacza o wodzw, wojsko, bro, sposb walczenia i podawano sobie z ust do ust kad jego odpowied. Blisko szwedzkich zastpw dodawaa niezwykego interesu wszelkim szczegom, ktre nie byy tego rodzaju, aby mogy doda otuchy.O witaniu nadjecha pan Stanisaw Skrzetuski z wieci, e Szwedzi przycignli ju pod Wacz, o jeden dzie marszu od polskiego obozu. Powstaa natychmiast sroga krtanina; wikszo koni wraz ze sub bya na paszy na kach, wic posyano ponie na gwat. Powiaty siaday na ko i staway chorgwiami. Chwila przed bitw bywa dla niewywiczonego onierza najstraszniejsz; wic zanim rotmistrze zdoali wprowadzi jaki taki porzdek, przez dugi czas panowao przeraajce zamieszanie.Nie sycha byo ni komendy, ni trbek, tylko gosy woajce ze wszystkich stron: "Janie! Pietrze! Onufry! bywaj!... eby ci zabito! dawaj konie!... Gdzie moja suba?... Janie! Pietrze!" Gdyby w takiej chwili rozleg si jeden strza dziaowy, z amieszanie atwo by w popochzmieni si mogo. Z wolna jednak powiaty staway w ordynku.Przyrodzone usposobienie szlachty do wojnyzastpio poniekd brak dowiadczenia i okoo poudnia przedstawia ju obz do imponujcy widok. Piechota staa przy waach, podobna do kwiatw w swych rnobarwnych kabatach; dymy unosiy si z zapalonych lontw, a na zewntrz waw,pod zason dzia, gi i rwnina zaroiy si powiatowymi chorgwiami jazdy w szyku stojcej, na dzielnych koniach, ktrych renie budzio echa w pobliskich lasach i napeniao serca zapaem wojennym. Tymczasem wojewoda poznaski wyprawi trbacza z odpowiedzi na listy, brzmic mniej wicej tak, jak przepowiada Radziejowski, a zatem polityczn zarazem i rzymsk; po czym postanowi wysa podjazd na pnocny brzeg Noteci dla pochwycenia nieprzyjacielskiego jzyka. Piotr Opaliski, wojewoda podlaski, stryjeczny wojewody poznaskiego, mia ruszy wasn osob z podjazdem wraz ze swymi dragonami, ktrych, sto pidziesit pod Ujcie przyprowadzi, a oprcz tego polecono panom rotmistrzom, Skoraszewskiemu Wadysawowi i Skrzetuskiemu, wezwa ochotnika ze szlachty do pospolitego ruszenia nalecej, aby i ona zajrzaa ju przecie w oczy nieprzyjacielowi. Jedzili tedy obaj przed szeregami czynic rozkosz oczom swym moderunkiem i postaw; pan Stanisaw, czarny jak uk na podobiestwo wszystkich Skrzetuskich, z twarz msk, gron i ozdobion dug ukon blizn od cicia miecza pozosta, zkrucz, rozwian na wiatr brod; pan Wadysaw, tustawy, z dugimi jasnymi wsami, z odwinit warg doln i oczyma w czerwonych obwdkach, agodny i poczciwy, mniej przypomina Marsa, ale niemniej bya to szczera dusza onierska,jak salamandra w ogniu si kochajca, rycerz znajcy wojn jak swoje dziesi palcw i odwagi nieporwnanej. Obaj przejedajc szeregi wycignite w dug lini powtarzali co chwila: - A nue, moci panowie, kto na ochotnika pod Szweda? Kto rad prochu powcha? Nue, moci panowie, na ochotnika! I tak przejechali ju spory kawa - bez skutku, bo z szeregw nie wysuwa si nikt. Jeden oglda si na drugiego. Byli tacy, ktrzy mieli ochot, i nie strach przed Szwedami, ale niemiao wobec swoich ich wstrzymywaa. Niejeden trca ssiada okciem i mwi: "Pjdziesz ty, to ija pjd". Rotmistrze poczynali si niecierpliwi, a nagle, gdy przyjechali przed powiat gnienieski, jaki czowiek pstro ubrany wyskoczy na kucu nie z szeregu, ale zza szeregu i krzykn: - Moci panowie pospolitaki, ja zostaj ochotnikiem, a wy baznami! - Ostroka! Ostroka! - zawoaa szlachta. - Taki dobry szlachcic jak i kady! - odpowiedzia bazen. - Tfu! do stu diabw! - zawoa pan Rosiski, podsdek - do bazestw! id ja! - I ja!... i ja! - zawoay liczne gosy. - Raz mnie matka rodzia, raz mi mier! - Znajd si tacy dobrzy jak i ty! - Kademu wolno! Niech si tu nikt nad drugich nie wynosi. I jak poprzednio nikt nie stawa, tak teraz pocza si sypa szlachta ze wszystkich powiatw - przeciga komi, zawadza jedni o drugich i kci naprdce. Stano w mgnieniu oka z piset koni, a jeszcze cigle wyjedano z szeregw. Pan Skoraszewski pocz si mia swoim szczerym, poczciwym miechem i woa: - Dosy, moci panowie, dosy! Nie moemyi wszyscy!Po czym obaj ze Skrzetuskim sprawili ludzi i ruszyli naprzd. Pan wojewoda podlaski poczy si z nimi przy wyjciu z obozu. Widziano ich jak na doni, przeprawiajcych si przez Note - po czym zamigotali jeszcze kilkakrotnie na skrtach drogi i znikli z oczu. Po upywie p godziny pan wojewoda poznaski kaza rozjeda si ludziom do namiotw, uzna bowiem, e niepodobna ichtrzyma w szeregach, gdy nieprzyjaciel jeszcze o dzie drogi odlegy. Porozstawiano jednak liczne strae; nie pozwolono wygania koni na pasz i wydanorozkaz, e za pierwszym cichym zatrbieniem przez munsztuk wszyscy majsiada na ko i stawa w gotowoci. Skoczyo si oczekiwanie, niepewno, skoczyy si zaraz swary, ktnie; owszem: blisko nieprzyjaciela, jak przepowiada pan Skrzetuski, podniosa ducha. Pierwsza szczliwa bitwa moga gonawet podnie bardzo wysoko, i wieczorem zdarzy si wypadek, ktry zdawa si by now szczliw wrb.Soce wanie zachodzio owiecajc ogromnym, racym oczy blaskiem Note i zanoteckie bory, gdy po drugiej stronie rzeki ujrzano naprzd tuman kurzu, a potem poruszajcych si w tumanie ludzi. Wylego, co yo, na way, patrze, co to za gocie; wtem od stray nadbieg dragon z chorgwi pana Grudziskiego dajc zna, e podjazd wraca. - Podjazd wraca!... wracaj szczliwie!... Nie zjedli ich Szwedzi! - powtarzano z ust do ust w obozie. Oni tymczasem w jasnych kbach kurzu zbliali si coraz bardziej, idc wolno, nastpnie przeprawili si przez Note. Szlachta przypatrywaa im si z rkoma nad oczami, bo blask czyni si coraz wikszy i cae powietrze przesycone byo zotym i purpurowym wiatem. - Hej! co ich kupa wiksza, ni wyjechaa! - rzek pan Szlichtyng. - Jecw chyba prowadz, jak mnie Bg miy! - zakrzykn jaki szlachcic, widocznie tchrzem podszyty, ktry oczom swoim wierzy nie chcia. - Jecw prowadz! jecw prowadz!... Oni tymczasem zbliyli si ju tak, e twarze mona byo rozrni. Na przedzie jecha pan Skoraszewski kiwajc swym zwyczajem gow i gawdzc wesoo ze Skrzetuskim, za nimi duy oddzia konny otacza kilkudziesiciu piechurw przybranych w koliste kapelusze. Byli to istotnie jecy szwedzcy.Na ten widok nie wytrzymaa szlachta i pucia si naprzeciw wrd okrzykw: - Vivat Skoraszewski! Vivat Skrzetuski! Gste tumy otoczyy wnet cay oddzia. Jedni patrzyli na jecw, drudzy wypytywali si: "Jak to byo?" - inni wygraali Szwedom. - A hu! A co?! Dobrze wam tak, psiajuchy!... Z Polakami zachciao si wam wojowa? Macie teraz Polakw! - Dawajcie ich sam!... Na szable ich!... Bigosowa!... - Ha, szodry! ha, pludraki, poprbowaliciepolskich szabel?! - Moci panowie, nie krzyczcie jak wyrostki, bo jecy pomyl, e wam wojnapierwszyzna! - rzek pan Skoraszewski. - Zwyczajna to rzecz, e si jecw w czasie wojny bierze. Ochotnicy, ktrzy naleeli do podjazdu, spogldali z dum na szlacht, ktra zarzucaa ich pytaniami: - Jake to? atwo si wam dali? Czy musielicie si zapoci? Dobrze si bij? - Dobrzy pachokowie - odpar pan Rosiski- i bronili si znacznie, ale przecie nie z elaza. Szabla si ich ima. - Tak i nie mogli wam si oprze, co? - Impetu nie mogli wytrzyma. - Moci panowie, syszycie, co mwi: impetu nie mogli wytrzyma!... A co?... Impet to grunt!... - Pamitajcie, byle z impetem!... Najlepszy to sposb na Szweda! Gdyby tej szlachcie kazano w tej chwili skoczy na nieprzyjaciela, niechybnie nie zabrakoby jej impetu, ale tymczasem nieprzyjaciela nie byo wida - natomiast dobrze ju w nocy rozleg si gos trbki przed forpocztami. Przybywa drugi trbacz z listem od Wittenberga wzywajcym szlacht do poddania si. Tumy dowiedziawszy si o tym chciay posaca rozsieka, ale wojewodowie wzili list do deliberacji, cho tre jego bya bezczelna. Jenera szwedzki owiadcza, e Karol Gustaw przysya swe wojska krewnemu Janowi Kazimierzowi jako posiki przeciw Kozakom, e zatem Wielkopolanie powinni si podda bez oporu. Pan Grudziski czytajc to pismo nie mg wstrzyma oburzenia i pici w st uderzy, ale wojewoda poznaski wnet uspokoi go pytaniem: - Wierzysz waszmo w zwycistwo?... Ile dni moem si broni?... Chceszli wzi odpowiedzialno za tyle krwi szlacheckiej, ktra jutro moe by przelan? Po duszej naradzie postanowiono nie odpowiada i czeka, co si stanie. Nie czekano ju dugo. W sobot, dnia 24 lipca, strae day zna, e cae wojsko szwedzkie ukazao si naprzeciw Piy. W obozie zawrzao jak w ulu wili wyroju. Szlachta siadaa na ko, wojewodowie y a 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAdPc ec f_Uc g+ J h5 F przebiegali szeregi, wydajc sprzeczne rozkazy, a dopiero pan Wadysaw wzi wszystko w rce i przyprowadziwszy do porzdku wyjecha na czele kilkuset ochotnikw, by poprbowa harcw za rzek i ludzi z widokiem nieprzyjaci oswoi. Sza z nim jazda do ochotnie, bo harce skaday si zwykle z szeregu walk prowadzonych niewielkimi kupami lub pojedynczo, a takich walk wiczona w sztuce robienia szabl szlachta nie lkaa si wcale. Wyszli wic za rzek i stanli w obliczu nieprzyjaciela, ktry zblia si coraz bardziej i czernia dug lini na horyzoncie jakoby br wieo z ziemi wyrosy. Rozwijay si wic puki konne, piesze, ogarniajc coraz szersz przestrze. Szlachta spodziewaa si, e lada chwila sypn si ku niej harcownicy, rajtarzy, ale tymczasem nie byo ich wida. Natomiast na wzgrzach odlegych o kilkaset krokw zatrzymay si niewielkie kupki, w ktrych wida byo ludzi i konie, i poczy krci si na miejscu, co ujrzawszy pan Skoraszewski zakomenderowa bez zwoki: - Lewo - w ty! Ale jeszcze nie przebrzmia gos komendy, gdy na wzgrkach wykwity dugie biae smugi dymu i niby ptastwo jakie przeleciao ze wistem midzy szlacht, potem huk wstrzsn powietrzem, a jednoczenie rozlegy si krzyki i jki kilkurannych. - Stj! - krzykn pan Wadysaw. Ptastwo przeleciao po raz drugi i trzeci - iznw wistowi zawtroway jki. Szlachta nie usuchaa komendy naczelnika,owszem, ustpowaa coraz szybciej, krzyczc i pomocy niebieskiej wzywajc - nastpnie oddzia rozproszy si w mgnieniu oka po rwninie i ruszy skokiem ku obozowi. Pan Skoraszewski kl - nic niepomogo. Zegnawszy tak atwo harcownikw Wittenberg posuwa si dalej, a wreszcie stan naprzeciw Ujcia, wprost przed szacami bronionymi przez szlacht kalisk.Polskie armaty poczy gra w teje chwili,ale zrazu nie odpowiadano na owe salwy ze strony szwedzkiej. Dymy ukaday si spokojnie w jasnym powietrzu w dugie pasma rozcigajce si midzy wojskami, aprzez luki midzy nimi widziaa szlachta puki szwedzkie, piechoty i jazdy, rozwijajce si ze straszliwym spokojem, jak gdyby pewne zwycistwa. Na wzgrzach zataczano armaty, podsypywano szaczyki, sowem, nieprzyjaciel szykowa si nie zwracajc najmniejszej uwagi na kule, ktre nie dolatujc do niego obsypyway jeno piaskiem i ziemi pracujcych przy szaczykach. Wyprowadzi jeszcze pan Stanisaw Skrzetuski dwie chorgwie kaliszanw, chcc miaym atakiem zmiesza Szwedw,ale nie poszli ochotnie; oddzia rozcign si zaraz w bezadn kup, bo gdy odwaniejsi parli konie naprzd, tchrzliwsiwstrzymywali je umylnie. Dwa puki rajtarii wysanej przez Wittenberga po krtkiej walce spdziy z pola szlacht i gnay pod obz. Tymczasem zapad mrok i zakoczy bezkrwaw walk. Strzelano jednak z dzia a do nocy, po czym strzay umilky, ale w obozie polskimpodniosa si taka wrzawa, e sycha j byo na drugim brzegu Noteci. Powstaa ona naprzd z tego powodu, e kilkaset pospolitakw prbowao wymkn si w ciemnociach z obozu. Inni, spostrzegszy to, poczli grozi i nie puszcza. Brano si do szabel. Sowa: "Albo wszyscy, albo nikt!"- znowu przelatyway z ust do ust. Lecz z kad chwil stawao si prawdopodobniejszym, e ujd wszyscy. Wybucho wielkie niezadowolenie z wodzw:"Wysano nas z goymi brzuchami przeciw armatom!" - woali pospolitacy. Oburzano si rwnie i na Wittenberga, e nie szanujc zwyczajw wojennych, przeciw harcownikom nie harcownikw wysya, ale z armat ognia do nich niespodzianie kae dawa. "Kady poczyna sobie, jak mu lepiej - mwiono - ale wiskiego to narodu obyczaj czoem do czoa nie stan". Inni rozpaczali otwarcie."Wykurz nas std jak jawca z jamy" - mwili desperaci. "Obz le zatoczony, szace le usypane, miejsce do obrony niestosowne". Od czasu do czasu odzyway si gosy: "Panowie bracia! ratujcie si!" A inne woay: "Zdrada! zdrada!" Bya to noc straszna: zamieszanie i rozprzenie wzrastao z kad chwil; rozkazw nikt nie sucha. Wojewodowie potracili gowy i nie prbowali nawet przywrci adu. Niedostwo ich i niedostwo pospolitego ruszenia okazywao si jasno jak na doni. Wittenberg mgby by tej nocy wzi wstpnym bojem obz z najwiksz atwoci. Nasta wit.Dzie czyni si blady, chmurny i owieci chaotyczne zbiorowisko ludzi upadych na duchu, lamentujcych, w znacznej czci pijanych, gotowszych na hab ni na walk. Na domiar zego Szwedzi przeprawili si noc pod Dzibowem na drug stron Noteci i otoczyli obz polski. Z tej strony nie byo prawie wcale szacw i nie byo zza czego si broni. Naleao otoczy si waem bez straty chwili czasu. Skoraszewski i Skrzetuski zaklinali, by to uczyniono, ale nikt ju nie chcia o niczym wiedzie. Wodzowie i szlachta mieli na ustach jedno sowo: "paktowa!" Wysano parlamentarzy. W odpowiedzi przyby z obozu szwedzkiego wietny orszak, na czele ktrego jechali: Radziejowski i jenera Wirtz, obaj z zielonymi gaziami wrku. Jechali ku domowi, w ktrym sta wojewoda poznaski, ale po drodze zatrzymywa si Radziejowski wrd tumw szlachty, kania si gazi i kapeluszem, umiecha si, wita znajomych i mwi dononym gosem: - Moci panowie, bracia najmilsi! Nie trwcie si! Nie jako wrogowie tu przybywamy. Od was samych zaley, by kropla krwi wicej nie bya wytoczona. Jeli chcecie zamiast tyrana, ktry nastaje na wolnoci wasze, ktry o dominium absolutum zamyla, ktry ojczyzn do ostatniej zguby przywid, jeli chcecie, powtarzam, pana dobrego, wspaniaego, wojownika tak niezmiernej sawy, e na samo imi jego pierzchn wszyscy nieprzyjaciele Rzeczypospolitej - to oddajciesi w protekcj najjaniejszemu Karolowi Gustawowi... Moci panowie, bracia najmilsi!Oto wioz ze sob porczenie wszelkich swobd waszych, waszej wolnoci, religii. Od was samych ocalenie wasze zaley... Moci panowie! Najjaniejszy krl szwedzkipodejmuje si przytumi rebeli kozack, zakoczy wojn litewsk, i on jeden to uczyni potrafi. Ulitujcie si nad ojczyzn nieszczsn, jeli nad sob nie macie litoci...Tu gos zdrajcy zadrga, jakoby zami przyduszony. Suchaa szlachta w zdumieniu, gdzieniegdzie rzadkie gosy zakrzykny: "Vivat Radziejowski, nasz podkanclerzy!" - a on przejeda dalej i znw si kania nowym tumom, i znw sycha byo jego tubalny gos: "Moci panowie, bracia najmilsi!" - Na koniec obaj z Wirtzem i caym orszakiem znikli w domuwojewody poznaskiego. Szlachta stoczya si przed domem tak ciasno, e po gowach mona by byo przejecha, bo czua to i rozumiaa, e tam, w tym domu, toczy si sprawa nie tylko o ni, ale o ca ojczyzn. Wyszli sudzy wojewodziscy w szkaratnych barwach i poczli zaprasza powaniejszych "personatw" do rodka. Ciweszli skwapliwie, za nimi wdaro si kilku mniejszych, a reszta staa pod drzwiami, toczya si do okien, przykadaa uszy nawet do cian. Milczenie panowao w tumach gbokie. Stojcy bliej okien syszeli od czasu do czasu gwar dononych gosw wydobywajcych si z wntrza izby, jakobyecha ktni, dysput, sporw... Godzina upywaa za godzin - koca tej naradzie nie byo. Nagle drzwi wchodowe otworzyy si z trzaskiem i wypad z nich pan Wadysaw Skoraszewski. Obecni cofnli si w przeraeniu. Ten czowiek, zwykle tak spokojny i agodny, o ktrym mwiono, e rany mogysi goi pod jego rk, wyglda teraz strasznie. Oczy mia czerwone, wzrok obkany, odzie rozchestan na piersiach; obu rkoma trzyma si za czupryn i tak wpadszy jak piorun midzy szlacht krzycza przeraliwym gosem: - Zdrada! morderstwo! haba! Jestemy Szwecj ju, nie Polsk! Matk tam mordujw tym domu! I pocz rycze okropnym, spazmatycznympaczem i rwa wosy jak czowiek, ktry rozum traci. Grobowe milczenie panowao dokoa. Straszne jakie uczucie ogarno wszystkie serca. Skoraszewski za zerwa si nagle, poczbiega midzy szlacht i woa gosem najwyszej rozpaczy: - Do broni! do broni, kto w Boga wierzy! Do broni! do broni! Wwczas jakie szmery poczy przelatywa po tumach, jakie szepty chwilowe, nage, urwane, jak pierwsze uderzenia wiatru przed burz. Wahay si serca, wahay umysy, a w tej rozterce powszechnej uczu tragiczny gos woa cigle: - Do broni! do broni! Wkrtce zawtroway mu dwa inne: pana Piotra Skoraszewskiego i pana Skrzetuskiego - za nimi nadbieg i Kodziski, dzielny rotmistrz powiatu poznaskiego. Coraz wiksze koo szlachty poczo ich otacza. Czyni si naokoo szmer grony, pomienie przebiegay twarze i strzelay z oczu, trzaskano szablami. Wadysaw Skoraszewski opanowa pierwsze uniesieniei pocz mwi ukazujc na dom, w ktrymodbywaa si narada: - Syszycie, moci panowie, oni tam ojczyzn zaprzedaj jak judasze i habi! Wiedzcie, e ju nie naleym do Polski. Mao im byo wyda w rce nieprzyjaciela was wszystkich, obz, wojsko, dziaa. Bogdaj ich zabito! - oni jeszcze podpisali w swoim i waszym imieniu, e wyrzekamy si zwizku z ojczyzn, wyrzekamy si pana, e caa kraina, grody warowne i my wszyscy bdziem po wieczne czasy do Szwecji nalee. e si wojsko poddaje, to bywa; ale kto ma prawo ojczyzny i pana siwyrzeka?! Kto ma prawo prowincj odrywa, z obcymi si czy, do innego narodu przechodzi, krwi wasnej si wyrzeka?! Moci panowie, to haba, zdrada, morderstwo, parrycydium!... Ratujcie ojczyzn, panowie bracia! Na imi Boga! Kto szlachcic, kto cnotliwy, ratunku dla matki! ycie dajmy, krew wylejmy! Nie chciejmy by Szwedami! Nie chciejmy, nie chciejmy!... Bogdaj si nie rodzi, kto krwi teraz poskpi!... Ratujmy matk! - Zdrada! - krzykno ju kilkadziesit gosw. - Zdrada! rozsieka! - Do nas, kto cnotliwy! - krzycza Skrzetuski. - Na Szweda! na mier! - doda Kodziski.I poszli dalej w obz krzyczc: "Do nas! do kupy! zdrada!" - a za nimi ruszyo ju kilkuset szlachty z goymi szablami. Ale wikszo niezmierna zostaa na miejscu, a i z tych, co poszli, jaki taki spostrzegszy, e ich niewiele, poczyna si oglda i przyzostawa. A tymczasem drzwi radnego domu otworzyy si znowu i ukaza si w nich pan wojewoda poznaski, Krzysztof Opaliski, majc po prawej stronie jeneraa Wirtza, po lewej Radziejowskiego. Za nimi szli: Andrzej Karol Grudziski, wojewoda kaliski, Maksymilian Miaskowski, kasztelan krzywiski, Pawe Gbicki, kasztelan midzyrzecki, i Andrzej Supecki. Krzysztof Opaliski trzyma w rku zwj pargaminowy ze zwieszajcymi si pieczciami; gow mia podniesion, ale twarz blad, a wzrok niepewny, cho widocznie sili si na wesoo. Ogarn oczyma tumy i wrd ciszy miertelnej pocz mwi dobitnym, lubo nieco zachrypym gosem: - Moci panowie! W dniu dzisiejszym poddalimy si pod protekcj najjaniejszego krla szwedzkiego. Vivat Carolus Gustavus rex! Cisza odpowiedziaa wojewodzie; nagle zabrzmia jaki pojedynczy gos: - Veto! Wojewoda powlk oczyma w kierunku tego gosu i odrzek: - Nie sejmik tu, wic i veto nie na miejscu. A kto chce wetowa, nieche idzie na armaty szwedzkie ku nam wymierzone, ktre w godzin z caego obozu jedno rumowisko uczyni mog. Tu umilk, a po chwili spyta: - Kto mwi: veto? Nikt si nie ozwa. Wojewoda znw zabra gos i mwi jeszcze dobitniej: - Wszelkie wolnoci szlachty i duchowiestwa bd zachowane, podatki niebd powikszone, a i wybierane bd w tene sam sposb, jak poprzednio... Nikt niebdzie cierpia krzywd ani grabiey; wojska jego krlewskiej moci nie maj prawa do konsystencji w dobrach szlacheckich ani do innej egzakcji ni taka, z jakiej komputowe polskie chorgwie korzystay...Tu umilk i sucha chciwie szmeru szlacheckiego, jakby chcia wyrozumie jego znaczenie, po czym skinrk: - Prcz tego mam sowo i obietnic jeneraa Wittenberga, dan w imieniu jego krlewskiej moci, i jeli cay kraj pjdzie za naszym zbawiennym przykadem,wojska szwedzkie wnet rusz na Litw i Ukrain i nie wprzd ustan wojowa, a wszystkie ziemie i wszystkie zamki bd Rzeczypospolitej powrcone. Vivat Carolus Gustavus rex! - Vivat Carolus Gustavus rex! - zawoao kilkaset gosw. - Vivat Carolus Gustavus rex! - brzmiao coraz dononiej w caym obozie. Tu na oczach wszystkich wojewoda poznaski zwrci si do Radziejowskiego i uciska go serdecznie, po czym uciska Wirtza; po czym wszyscy poczli si ciska ze sob. Szlachta posza za przykadem dygnitarzy i rado staa si powszechn. Wiwatowano ju tak, e a echa rozbrzmieway w caej okolicy. Ale wojewoda poznaski poprosi jeszcze miociw bra o chwil ciszy i rzek serdecznym tonem: - Moci panowie! Jenera Wittenberg prosi nas dzi na uczt do swego obozu, abymy przy kielichach sojusz braterski z mnym narodem zawarli. - Vivat Wittenberg! Vivat! Vivat! Vivat! - A potem, moci panowie - doda wojewoda- rozjedziem si do domw i przy boej pomocy rozpoczniem niwa z t myl, emy w dniu dzisiejszym ojczyzn ocalili. - Potomne wieki oddadz nam sprawiedliwo - rzek Radziejowski. - Amen! - dokoczy wojewoda poznaski. Wtem spostrzeg, e oczy mnstwa szlachty patrz i przypatruj si czemu wyej, ponad jego gow. Odwrci si i ujrza swego bazna, ktry wspinajc si na palce i trzymajc si jedn rk za odrzwia pisa wglem na cianie radnego domu, tu nad drzwiami: "Mane-Tekel-Fares". Na wiecie niebo pokryo si chmurami i zbierao si na burz. Rozdzia 11 We wsi Burzec, pooonej w ziemi ukowskiej, na pograniczu wojewdztwa podlaskiego, a nalecej podwczas do pastwa Skrzetuskich, w sadzie midzy dworem a stawem siedzia na awie stary czowiek, a przy nogach jego bawio si dwch chopakw: jeden picio-, drugi czteroletni, czarnych i opalonych jak Cyganitka, a rumianych i zdrowych. Stary czek rwnie czerstwo jeszcze wyglda jak tur. Wiek nie zgarbi szerokich jego ramion; z oczu, a raczej z oka, bo jedno mia bielmem przykryte, patrzyo mu zdrowie i dobry humor; brod mia bia, ale min gst i twarz czerwon, zdobn naczole w szerok blizn, przez ktr byo wida ko czaszki. Oba chopaki chwyciwszy za uszy od cholewy jego buta cigny je w przeciwne strony, a on patrzy na staw owiecony blaskami sonecznymi, w ktrym ryby rzucay si gsto, amic gadk powierzchni toni. - Ryby tacuj - mrucza sam do siebie. - Nie bjcie si, bdziecie wy jeszcze lepiej tacoway po spucie albo gdy was kucharka bdzie noem skrobaa.Po czym zwrci si do chopakw: - Odczepcie si, basayki, od cholewy, bo jak ktry ucho urwie, to i ja mu urw. Co za bki uprzykrzone! Idcie kulki przewraca po trawie i dajcie mi spokj! Longinkowi si nie dziwi, bo modszy, ale Jaremka powinien mie ju rozum. Wezm ktrego utrapieca i w staw wrzuc! Ale stary widocznie okrutnie by zawojowany przez chopakw, bo aden z nich nie ulk si groby; natomiast starszy, Jaremka, pocz go jeszcze silniejcign za cholew, tupa nogami i powtarza: - eby dziadzio by Bohunem i porwa Longinka! - Odczep si, ty uku, mwi ci, ty smyku, ty gomko! - eby dziadzio by Bohunem! - Dam ja ci Bohuna, poczekaj, jeno matki zawoam! Jaremka spojrza na drzwi wychodzce z domu na ogrd, ale ujrzawszy, e zamknite, i nie widzc nigdzie matki powtrzy po raz trzeci, wysuwajc buzi naprzd: - eby dziadzio by Bohunem! - Zamcz mnie te knoty, nie moe inaczej by... Dobrze, bd Bohunem, ale raz jeden tylko. Skaranie boe! Pamitaj, eby si wicej nie naprzykrza. To rzekszy stary stkn troch, podnissi z awki, nagle porwa maego Longinka i wydajc dzikie okrzyki pocz go unosi wkierunku stawu. Longinek jednak mia dzielnego obroc w osobie Jaremki, ktry w takich razach nie nazywa si Jaremk, ale panem Michaem Woodyjowskim, rotmistrzem dragoskim. Pan Micha tedy, zbrojny w patyk lipowy zastpujcy w nagym razie szabl, puci a 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAiP c jGc kc l+c m: si z impetem za otyym Bohunem, dogna go wkrtce i pocz sieka po nogach bez miosierdzia. Longinek, grajcy rol mamy, wrzeszcza, Bohun wrzeszcza, Jaremka-Woodyjowski wrzeszcza; ale mstwo w kocu przemogo i Bohun, upuciwszy sw ofiar,pocz zmyka z powrotem pod lip, na koniec dopadszy awki pad na ni sapic straszliwie i powtarzajc: - Ha, basayki!... Cud bdzie, jeli si nie zatkn...Lecz nie tu by jeszcze koniec jegomki, gdy w chwil pniej stan przed nim Jaremka, zarumieniony, z rozwian czupryn i rozdtymi nozdrzami, podobny do maego czupurnego jastrzbka, i j powtarza z wiksz jeszcze ni poprzednio energi: - eby dziadzio by Bohunem! Po wielu naleganiach i uroczystym przyrzeczeniu zoonym przez obydwch chopakw, e tym razem bdzie to na pewno ostatni raz, historia powtrzya si znowu z ca dokadnoci; po czym ju siedli we trzech na awie i Jaremka pocznalega: - Dziadziu! powiedzie, kto by najmniejszy! - Ty, ty! - odrzek staruszek. - I wyrosn na rycerza? - Pewnie, e wyroniesz, bo dobra w tobie krew onierska. Daj ci Boe, eby by do ojca podobny, bo przy mstwie mniej byby uprzykrzony... Rozumiesz? - Powiedzie: ilu tata zabi? - Mao sto razy mwiem! Prdzej bycie licie na tej lipie policzyli ni tych wszystkich nieprzyjaci, ktrychemy obajz waszym ojcem zgadzili. Gdybym mia tylewosw na gowie, ilum sam pooy, balwierze w ukowskiem porobiliby fortuny - nic, tylko na podgalaniu mi czupryny. Szelm jestem, jelim ze...Tu pan Zagoba - on to by bowiem - spostrzeg, i nie wypada mu ani zaklina si, ani przeklina wobec chopakw, wic chocia w braku innych suchaczw lubi i dzieciom opowiada o swych dawniejszych przewagach, zamilk tym razem, zwaszcza e ryby w stawie poczy si rzuca z podwjn si. - Trzeba bdzie powiedzie ogrodniczkowi - rzek - aby wicierze na noc zastawi; siazacnych ryb przy samym brzegu si tucze.Wtem drzwi domu wychodzce na ogrd otworzyy si i ukazaa si w nich kobieta,pikna jak poudniowe soce, wysoka, tga, czarnowosa, z ciemnymi rumiecamina twarzy i oczyma jak aksamit. Trzeci chopak, trzylatek, czarny jak kulka agatu,trzyma si za jej sukni, a ona nakrywszyoczy rk pocza patrze w kierunku lipy. Bya to pani Helena Skrzetuska z domu kniaziw Buyhw-Kurcewiczw. Ujrzawszy pana Zagob z Jaremk i Longinkiem pod lip posuna si kilka krokw ku fosie wypenionej wod i zawoaa: - A bywajcie no, chopcy! Pewnie tam dziadusiowi dokuczacie? - Co maj dokucza! Wcale si tu przystojnie zachowali - odpowiedzia pan Zagoba. Chopaki skoczyy ku matce, a ona rzeka: - Co tatu woli dzi pi, dbniaczek czyli mid? - winina bya na obiad, to mid bdzie grzeczniejszy. - Zaraz przyl. Ale niech jeno tatu nie drzemie na powietrzu, bo febra pewna. - Dzi ciepo i wiatru nie ma. A gdzie to Jan, cruchno? - Poszed do stod. Pani Skrzetuska mwia panu Zagobie: ojcze, a on jej: cruchno, cho wcale nie byli krewni. Jej rodzina mieszkaa na Zadnieprzu, w dawnym pastwie winiowieckim, a co do niego, Bg jeden wiedzia, skd by rodem, gdy sam rozmaicie o tym powiada. Ale za czasw, gdy jeszcze bya pann, Zagoba znamienitejej odda usugi i ze straszliwych niebezpieczestw ratowa, wic te oboje z mem czcili go jako ojca i w caej okolicy niezmiernie by od wszystkich szanowany, tak dla obrotnego rozumu, jak idla nadzwyczajnego mstwa, ktrego licznew rnych wojnach, a mianowicie w kozackich, da dowody. Imi jego gone byo w caej Rzeczypospolitej - sam krl kocha si w jego opowiadaniach i dowcipie, a w ogle wicej o nim mwiono ni nawet o panu Skrzetuskim, chocia pan Skrzetuski przedar si w swoim czasie z oblonego Zbaraa przez wszystkie wojska kozackie. W chwil po odejciu pani Skrzetuskiej pacholik przynis pod lip gsiorek i szklanic. Pan Zagoba nala, nastpnie zamkn oczy i pocz prbowa pilnie. - Wiedzia Pan Bg, dlaczego pszczoy stworzy! - mrukn pod nosem. I j popija z wolna, oddychajc przy tymgboko i spogldajc na staw i za staw, hen, na czarne i sine bory cignce si, jakokiem dojrze, po drugim brzegu. Godzina bya druga po poudniu, a niebo bez chmurki. Kwiat lipowy spywa bez szelestuna ziemi, a na lipie midzy limi piewaacaa kapela pszcz, ktre wnet poczy siada na zrbku szklanicy i zgarnia sodkipyn kosmatymi nkami. Nad wielkim stawem, z trzcin odlegych, przesonitych mg oddalenia, podnosiy si czasem stada kaczek, cyranek lub dzikich gsi i szyboway w bkitnym przezroczu, podobne do czarnych krzyykw; czasem klucz urawi zaczernia wysoko na niebie, grajc dononym krzykiem - zreszt cicho byo naokoo i spokojnie, i soneczno, i wesoo,jak to bywa w pierwszych dniach sierpnia, gdy zboa ju dojrzay, a soce sypie jakoby zoto na ziemi. Oczy starego czowieka to podnosiy si kuniebu cigajc stada ptactwa, to znowu giny w oddali, ale coraz senniejsze, w miar jak miodu w gsiorku ubywao, i powieki ciyy mu coraz bardziej - pszczoy pieway na rne tony sw piosenk jakoby umylnie do poobiedniej drzemki. - Tak, tak, da Pan Bg pikny czas na niwa - mrukn pan Zagoba. - I siano dobrze zebrane, i niwa duchem pjd... Tak, tak...Tu przymkn oczy, po czym otworzy je znowu na chwil, mrukn jeszcze: "Zmczyy mnie dzieciska..." - i usn na dobre. Spa do dugo, ale po pewnym czasie zbudzi go lekki powiew chodniejszego powietrza oraz rozmowa i kroki dwch mw zbliajcych si szybko pod lip. Jeden z nich by to pan Jan Skrzetuski, synny zbaraczyk, ktry od miesica wrciwszy od hetmanw z Ukrainy bawi w domu, leczc si z febry upartej; drugiego nie zna pan Zagoba, chocia wzrostem, postaw i nawet rysami twarzy wielce by do Jana podobny. - Przedstawiam wam, ojcaszku - rzek Jan - stryjecznego mego, pana Stanisawa Skrzetuskiego ze Skrzetuszewa, rotmistrzakaliskiego. - Waszmo pan tak do Jana podobny - odpar Zagoba mrugajc oczyma i strzsajc resztki snu z powiek - e gdzie bym waszmoci spotka, zaraz bym powiedzia: "Skrzetuski!" Hej, co za go wdomu! - Mio mi zabra znajomo z wapanem dobrodziejem - odpar Stanisaw - tym bardziej e imi znane mi byo dobrze, bo je rycerstwo w caej Rzeczypospolitej ze czci powtarza i za przykad podaje. - Nie chwalc si, robio si, co mogo, pki si si czuo w kociach. Jeszcze i teraz rad by czek wojny pokosztowa, bo consuetudo altera natura. Ale czemu to wapanowie tak strapieni jestecie, a Janowi oblicze poblado? - Stanisaw straszne przywiz wieci - odrzek Jan. - Szwedzi weszli do Wielkopolski i ju j cakiem zajli.Pan Zagoba zerwa si z awy, jakby mu czterdzieci lat ubyo, otworzy szeroko oczy i pocz mimo woli maca si po boku jakby szukajc szabli. - Jak to? - rzek - jak to: ca j zajli? - Bo j wojewoda poznaski i inni wydali pod Ujciem w rce nieprzyjaciela - odpar Stanisaw Skrzetuski. - Dla Boga!... Co wapan mwisz!... Poddali si?!... - Nie tylko si poddali, ale podpisali ugod, w ktrej wyrzekli si krla i Rzeczypospolitej... Odtd tam ma ju by Szwecja, nie Polska. - Na miosierdzie boskie!... Na rany Ukrzyowanego!... To si chyba wiat koczy?... Co ja sysz?... Jeszczemy wczoraj z Janem mwili o tej grobie od Szweda, bo byy wieci, e id, ale obaj bylimy pewni, e to si na niczym skoczy, a co najwicej na wyrzeczeniu sitytuu krla szwedzkiego przez naszego pana, Jana Kazimierza. - A tymczasem zaczo si od utraty prowincji, a skoczy si Bg wie na czym. - Przesta wapan, bo mnie krew zaleje!... Jake?... I wapan by pod Ujciem?... i wapan patrzy na to wszystko wasnymi oczyma?!... To to po prostu zdrada bya najzaraliwsza, w dziejach niesychana! - I byem, i patrzyem, a czy to bya zdrada, sam waszmo, gdy wszystko usyszysz, osdzisz. Stalimy pod Ujciem, pospolite ruszenie i piechota anowa, razemz pitnacie tysicy ludzi, i zalegalimy pasy nad Noteci ab incursione hostili. Prawda, e wojska byo mao, a waszmo, jako dowiadczony onierz, wiesz najlepiej, czy pospolite ruszenie moe je zastpi, a tym bardziej wielkopolskie, gdzie szlachta znacznie od wojny odwyka. Jednake gdyby si wdz by znalaz, mona byo po staremu da wstrt nieprzyjacielowi i przynajmniej zatrzyma go, pki by Rzeczpospolita jakichposikw nie obmylia. Ale ledwie si Wittenberg pokaza, zaczto zaraz paktowa, nim si kropla krwi polaa. Potem przyjecha Radziejowski i swymi namowami sprawi to, co mwiem, to jestinieszczcie, i hab, jakiej przykadu dotd nie byo. - Jake? nikt si nie opiera?... Nikt nie protestowa? Nikt zdrady na oczy tym szelmom nie wyrzuci?... Wszyscy si na zdrad ojczyzny i pana zgodzili?... - Ginie cnota, a z ni i Rzeczpospolita, bo prawie wszyscy si zgodzili... Ja, dwch panw Skoraszewskich, pan Ciwicki i pan Kodziski czynilimy, comy mogli, aby ducha midzy szlacht do oporu pobudzi. Pan Wadysaw Skoraszewski mao nie oszala; latalimy po obozie od powiatu do powiatu, i Bg widzi nie byo tych zakl, ktrych bymy nie uyli. Ale c to pomogo, gdy wikszo wolaa jecha z ykami na bankiet, ktry im Wittenberg obieca, ni z szablami na bitw. Widzc to cnotliwsi rozjechali si na wszystkie strony- jedni do domw, drudzy do Warszawy. Panowie Skoraszewscy ruszyli wanie do Warszawy i pierwsi wiadomo krlowi przywioz, a ja, nie majc ony ni dzieci, tu przyjechaem do brata w tej myli, e si przecie razem na nieprzyjaciela wybierzemy. Szczciem, em waszmociww domu zasta! - To waszmo prosto spod Ujcia? - Prosto. Tylem tylko po drodze wypoczywa, ile byo trzeba dla koni, a i tojeden mi pad ze zmczenia. Szwedzi muszju by w Poznaniu i stamtd prdko si po caym kraju rozlej.Tu umilkli wszyscy. Jansiedzia z domi opartymi na kolanach, oczy wbi w ziemi i zamyli si ponuro, pan Stanisaw wzdycha, a pan Zagoba, nie ochonwszy jeszcze, spoglda osupiaym wzrokiem to na jednego, to na drugiego. - Ze to s znaki - rzek w kocu pospnie Jan. - Dawniej na dziesi zwycistw przychodzia jedna klska i wiat dziwilimy mstwem. Dzi przychodz nie tylko klski, ale i zdrady - nie tylko pojedynczych osb, ale caych prowincji. Niech Bg zmiuje si nad ojczyzn!... - Dla Boga - rzek Zagoba - widziaem na wiecie duo, sysz, rozumiem, a jeszcze mi si wierzy nie chce... - Co mylisz czyni, Janie? - rzek Stanisaw. - Pewnie, e w domu nie ostan, chocia mnie zimno jeszcze trzsie. on i dzieci trzeba bdzie gdzie bezpiecznie umieci. Pan Stabrowski, mj krewny, jest owczymkrlewskim w Puszczy Biaowieskiej i w Biaowiey mieszka. Choby caa Rzeczpospolita wpada w moc nieprzyjaci, to przecie tam nie trafi. Jutro zaraz on i dzieci wyl. - I nie bdzie to zbytnia ostrono - odrzek Stanisaw - bo cho z Wielkopolski tutaj daleko, kto wie, czy pomie wkrtceitych stron nie ogarnie. - Trzeba bdzie szlachcie da zna - rzek Jan - aeby si kupili i o obronie myleli, botu jeszcze nikt o niczym nie wie. Tu zwrci si do pana Zagoby: - A wy, ojcze, pjdziecie z nami, czyli te Helenie zechcecie do puszczy towarzyszy? - Ja? - odpowiedzia pan Zagoba - czy pjd? chybaby mi nogi korzenie w ziemi puciy, wtedy bym nie poszed, a i to jeszcze prosibym kogo, eby mnie wykarczowa. Tak mi si chce szwedzkiego misa znowu pokosztowa jak wilkowi baraniny! Ha! szelmy, pludraki, poczoszniki!... Pchy im po ydkach inkursj czyni, wic nogi ich swdz i przez to w domu usiedzie nie mog, jeno do cudzych krajw lez... Znam ja ich, takich synw, bom jeszcze pod panem Koniecpolskim przeciw nim czyni - a chcecie waszmociowie wiedzie, kto wziw jasyr Gustawa Adolfa, to si nieboszczyka pana Koniecpolskiego spytajcie. Nic wicej nie powiem! Znam ja ich, ale i oni mnie znaj... Nie moe by inaczej, tylko si, szelmy, zwiedzieli, e Zagoba si zestarza. Tak? Poczekajcie! zobaczycie go jeszcze!... Panie! Panie wszechmogcy! Czemu to tak t nieszczsn Rzeczpospolit rozgrodzi, e wszystkie winie ssiedzkie wa do niej teraz i trzy najlepsze prowincje ju spyskay! Ot, co jest! Ba! ale kt temu winien, jeli nie zdrajcy? Nie wiedziaa zaraza, kogo bra, i zacnych ludzi pobraa,a zdrajcw zostawia . Daje Boe jeszcze raz powietrze na pana wojewod poznaskiego i na kaliskiego, a zwaszcza na Radziejowskiego z ca rodzin. A jeli chcesz wicej obywatelw pieku przysporzy, to polij wszystkich tych, ktrzy on kapitulacj pod Ujciem podpisali. Zestarza si Zagoba? zestarza? Zobaczycie! Janie! radmy prdzej, co czyni, bo ju bym chcia na koskim grzbiecie siedzie! - Pewnie, e trzeba radzi, gdzie i. Na Ukrain do hetmanw ciko si przedosta,bo ich tam nieprzyjaciel odci od Rzeczypospolitej i tylko do Krymu maj woln drog. Szczcie, e teraz Tatarzy po naszej stronie. Wedle mojej gowy, trzeba nam bdzie do krla do Warszawy ruszy, pana kochanego broni! - Byle by na to czas - odrzek Stanisaw. -Krl jegomo musi tam na gwat zbiera chorgwie i wprzd, nim przyjdziemy, na nieprzyjaciela pocignie, a moe i spotkanieju nastpi. - I to by moe. - Jedmy tedy ku Warszawie, byle spiesznie- rzek Zagoba. - Posuchajcie, wapanowie... Prawda, e nasze imiona grone s nieprzyjacielowi, ale przecie we trzech niewiele wskramy, wic ja bym radzi tak: Skrzyknijmy szlachty na ochotnika, ile si da, eby tak cho z chorgiewk panu przyprowadzi! atwo ichdo tego namwimy, bo i tak musz ruszy, gdy przyjd wici na pospolite ruszenie, wic im to wszystko jedno - a powiemy, e kto przed wiciami dobrowolnie stanie, mi panu rzecz uczyni. Z wiksz si wicej mona bdzie sprawi, i przyjm nas z otwartymi rkoma. - Nie dziw si waszmo moim sowom - rzek pan Stanisaw - ale po tym, com widzia, takiego do pospolitego ruszenia nabraem wstrtu, e wol sam i nieli ztumem ludzi wojny nie znajcych. - To waszmo nie znasz tutejszej szlachty.Tu jednego takiego nie upatrzysz, ktren byw wojsku nie sugiwa. Wszystko ludzie dowiadczeni i dobrzy onierze. - Chyba e tak. - Za miaoby by inaczej? Ale poczekajcie no! Jan to ju wie, e gdy raz poczn gow robi, to mi sposobw nie brak. Dlatego w wielkiej yem konfidencji z wojewod ruskim, ksiciem Jeremim. NiechJan zawiadczy, ile razy ten najwikszy w wiecie wojownik szed za moj rad i zawsze na tym wygrywa. - Mwcie no, ojcze, co chcecie powiedzie, bo czasu szkoda - rzek Jan. - Co chciaem powiedzie? Oto, co chciaempowiedzie: nie ten broni ojczyzny i krla, kto si krla za poy trzyma, ale ten, kto nieprzyjaciela bije; a bije ten najlepiej, kto pod wielkim wojownikiem suy. Po co mamy na niepewne do Warszawy chodzi, kiedy krl jegomo wanie moe ju do Krakowa, do Lwowa albo na Litw wyjecha; ja waszmociom radz, abymy bez zwoki udali si pod chorgwie hetmanawielkiego litewskiego, ksicia Janusza Radziwia. Szczery to pan i wojenny. Chocia go o pych pomawiaj, pewnie nie bdzie on przed Szwedami kapitulowa. To przynajmniej wdz i hetman, jak si naley.Ciasno tam bdzie, prawda, bo z dwoma nieprzyjacimi robota; ale za to pana Michaa Woodyjowskiego zobaczymy, ktryw kompucie litewskim suy, i znw po staremu do kupy si zbierzem jako za dawnych czasw. Jeeli niedobrze radz, nieche mnie pierwszy Szwed za rapcie w jasyr poprowadzi. - A kto wie? a kto wie? - odrzek ywo Jan.- Moe tak bdzie najlepiej. - I jeszcze Halszk z dziemi po drodze odprowadzimy, bo wanie przez puszcz przyjdzie nam jecha... - I w wojsku, nie midzy pospolitakami, bdziem suyli - doda Stanisaw. - I bdziem si bi, nie sejmikowa ani kury po wsiach i twarogi wyjada. - Waszmo to, widz, nie tylko w wojnie, ym razie szabl, puci a 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAnPpc o pXc q c r/c s>5 ale i w radzie prym moesz trzyma - rzek pan Stanisaw. - Co? ha? - Istotnie, istotnie! - rzek Jan. - Najlepszato rada. Po staremu, kup z Michaem pjdziemy. Poznasz, Stanisawie, najwikszego onierza w Rzeczypospolitej i przyjaciela mego szczerego, brata. Pjdmy teraz do Halszki powiedzie jej, eby si te w drog szykowaa. - Aza wie ona ju o wojnie? - zapyta pan Zagoba. - Wie, wie, bo przy niej najpierwej Stanisaw opowiada. Caa we zach, nieboga... Ale gdym jej rzek, e trzeba i,zaraz mi powiedziaa: "Id!" - Chciabym jutro ju ruszy! - zakrzykn Zagoba. - Tote wyruszymy jutro, i to do dnia - rzek Jan. - Ty, Stanisawie, musisz by fatigatus wielce po drodze, ale do jutra wywczasujesz si, jak bdziesz mg. Ja dzi jeszcze konie wyl z pewnymi ludmi do Biaej, do osic, do Drohiczyna i do Bielska, eby wszdzie wiee byy na przeprzk. A za Bielskiem puszcza tu. Wozy z zapasami wyjd take dzisiaj! al z kochanego kta rusza w wiat, ale wola boska! Tym si pocieszam, e o on i dziatki bd bezpieczny, bo puszcza najlepsza to w wiecie forteca. Chodcie, waszmociowie, do domu, bo czas si ekspedycj zaj. Poszli. Pan Stanisaw, zdroony wielce, ledwie si posiliwszy i napiwszy, zaraz spa poszed, a pan Jan z panem Zagob zakrztnli si okoo wyprawy. I e ad by u pana Jana wielki, wic wozy i ludzie ruszyli tego jeszcze wieczora na noc, a nazajutrz w dzie pocigna za nimi kolaska, w ktrej siedziaa Helena z dziemi i jedna stara panna, rezydentka. Pan Stanisaw, pan Jan wraz z picioma pachokami jechali konno koo kolaski. Cay orszak posuwa si ywo, bo po miastach wiee konie czekay.Tak jadc i nie wypoczywajc nawet nocami, pitego dnia dojechali do Bielska, a szstego pogryli si ju w puszcz od strony Hajnowszczyzny. Objy ich wraz mroki olbrzymiego boru, ktry podwczas kilkadziesit mil kwadratowych okrywa, czc si z jednej strony pasmem nieprzerwanym a hen, z puszcz Zielonk i Rogowsk, z drugiej z pruskimi borami. aden najezdnik nie depta nigdy nog tych ciemnych gbin, w ktrych czek nieobeznany mg zabdzi i bka si wkoo, a pki nie pad z wysilenia lub nie poszed na up drapienym zwierztom. Nocami odzyway si tu ryki ubrw i niedwiedzi wraz z wyciem wilkw i beczeniem chrapliwym rysiw. Niepewne drogi wiody wrd gstwy lub gooborza obok zwaw, wykrotw, bagien i straszliwych picych jeziorek do rozrzuconych wsi budnikw, smolarzy i osacznikw, ktrzy czstokro przez cae ycie nie wychylali si z puszczy. Do Biaowiey tylko samej prowadzi szerszy gociniec przezywany Such Drog, ktr krlowie jedzili na owy. Tdy te od strony Bielska i Hajnowszczyzny jechali Skrzetuscy. Pan Stabrowski, owczy krlewski, stary samotnik i kawaler, siedzcy ustawicznie jak ubr w puszczy, przyj ich z otwartymi rkami; dzieci za mao nie zdusi w pocaunkach. y bowiem tylko z osacznikami, szlacheckiej twarzy nie widujc, chyba wtedy, gdy dwr zjecha naowy. On to zawiadowa caym gospodarstwem myliwskim i wszystkimi smolarniami puszczy. Wielce si strapi wieci o wojnie, o ktrej si dopiero z ust pana Skrzetuskiego dowiedzia. Czstokro bowiem tak bywao, e w Rzeczypospolitej palia si wojna, umiera krl, a do puszczy wie o tym nawet nie dochodzia; dopiero pan owczy przywozi nowiny, gdy od pana podskarbiego litewskiego wraca, ktremu raz do roku rachunki z puszczaskiego gospodarstwa obowizany by skada. - Nudno tu bdzie, bo nudno! - mwi pan Stabrowski do Heleny - ale przezpiecznie, jakby nigdzie na wiecie nie byo. aden nieprzyjaciel nie przedrze si przez te ciany, a choby i prbowa, to by mu osacznicy wszystkich ludzi w lot wystrzelali. atwiej Rzeczpospolit ca zawojowa - czego Boe nie daj! - ni puszcz. Dwadziecia lat ju tu yj, a i ja jej nie znam, bo s miejsca, gdzie dostpi nie mona i gdzie zwierz tylko mieszka, a moe i ze duchy maj swoje stacje, do ktrych si przed gosami dzwonw kocielnych chroni. Ale my yjem po boemu, bo we wsi jest kaplica, do ktrej ksidz z Bielska raz na rok zjeda. Bdzie wam tu jak w niebie, jeli nuda nie dokuczy.Za to drzew na opa nie zbraknie... Pan Jan rad by z caej duszy, e takie schronisko dla ony wynalaz; ale prno go pan Stabrowski zatrzymywa i ugaszcza. Przenocowawszy tylko, ruszyli rycerze nazajutrz witaniem na wskro puszczy w dalsz drog, prowadzeni w labiryncie lenym przez przewodnikw, ktrych pan owczy dostarczy. Rozdzia 12 Gdy pan Jan Skrzetuski ze stryjecznym Stanisawem i panem Zagob po uciliwej drodze z puszczy przybyli wreszcie do Upity, pan Micha Woodyjowski mao nie oszala z radoci, zwaszcza e dawno junie mia o nich adnej wieci, o Janie za myla, e znajduje si z chorgwi krlewsk, ktrej porucznikowa, na Ukrainie u hetmanw. Bra ich te z kolei w ramiona i wyciskawszy, znowu ciska i rce zaciera; a gdy mu powiedzieli, e pod Radziwiem chc suy, uradowa si jeszcze bardziej na myl, e nieprdko si rozcz. - Chwaa Bogu, e do kupy si zbieramy, starzy zbaraczykowie - mwi. - Czowiek i do wojny wiksz ma ochot, gdy czuje konfidentw koo siebie. - To bya moja myl - rzek pan Zagoba - bo oni do krla chcieli lecie... Ale ja powiedziaem: A czemu to nie mamy sobie zpanem Michaem starych czasw przypomnie? Jeli nam Bg tak poszczci,jak z Kozakami i Tatarami szczci, to niejednego Szweda wkrtce mie bdziem na sumieniu. - Bg waci natchn t myl! - rzek pan Micha. - Ale to mi dziwno - rzek Jan - ecie o Ujciu i o wojnie ju wiedzieli. Stanisaw ostatnim koskim tchem do mnie przyjecha, a my tak samo tu jechali mylc, e pierwsi bdziem nieszczcie zwiastowa. - Musiaa przez ydw wie tutaj przyj - rzek Zagoba - bo oni zawsze wszystko najpierwsi wiedz i taka midzy nimi korespondencja, e jak ktren rano kichnie w Wielkopolsce, to ju wieczorem mwi mu na mudzi i na Ukrainie: "Na zdrowie!" - Nie wiem, jak to byo, ale od dwch dni wiemy - rzek pan Micha - i konsternacja tu okrutna... Pierwszego dnia jeszczemy nie bardzo wierzyli, ale drugiego ju nikt nie negowa... Co wicej wam powiem: jeszcze wojny nie byo, a rzekby, ptaki oniej pieway w powietrzu, bo wszyscy naraz i bez powodu poczli o niej gada. Nasz ksi wojewoda musia si te jej spodziewa i co przed innymi wiedzie, bo si krci jak mucha w ukropie i w ostatnich czasach do Kiejdan przylecia. Zacigi od dwch miesicy z jego rozkazu czyniono. Zacigaem ja, Stankiewicz i niejaki Kmicic, chory orszaski, ktren jako syszaem, ju gotowiuk chorgiew do Kiejdan odprowadzi. Ten si najpierwej z nas wszystkich uwin... - Znasze ty, Michale, dobrze ksicia wojewod wileskiego? - pyta Jan. - Jak go nie mam zna, kiedym ca wojn teraniejsz pod jego komend odbywa. - Co wiesz o jego zamysach? Zacny to pan? - Wojownik jest doskonay; kto wie, czy pomierci ksicia Jeremiego w Rzeczypospolitej nie najwikszy... Pobili go, prawda, teraz, ale mia sze tysicy wojska na omdziesit... Pan podskarbi i panwojewoda witebski okrutnie go za to potpiaj mwic, i przez pych to z tak ma si si porwa na ow niezmiern potg, aeby si z nimi wiktori nie dzieli.Bg raczy wiedzie, jak byo... Ale stawa mnie i sam ycia nie szczdzi... A ja, ktrym na wszystko patrzy, tyle tylko powiem, i gdyby mia dosy wojska i pienidzy, noga nieprzyjacielska by z tego kraju nie usza. Tak myl, e szczerze on si teraz wemie do Szwedw i pewno ich tu nie bdziem czeka, ale do Inflant ruszymy. - Z czego to suponujesz? - Z dwch powodw: raz, e ksi bdzie chcia reputacj sw, nieco po cybichowskiej bitwie zachwian, poprawi, a po wtre, e wojn kocha... - Tak jest - rzek Zagoba - znam ja go z dawna, bomy razem w szkoach byli i pensa za niego odrabiaem. Zawsze si kocha w wojnie i dlatego lubi ze mn lepiej ni z innymi kompani trzyma, bom ja take wola konia i dzidk ni acin. - Z pewnoci, e to nie wojewoda poznaski, z pewnoci, e to zgoa inny czowiek - rzek pan Stanisaw Skrzetuski.Woodyjowski pocz go wypytywa o wszystko, co si pod Ujciem zdarzyo, i za czupryn si targa suchajc opowiadania; wreszcie, gdy pan Stanisaw skoczy, rzek: - Masz waszmo suszno! Nasz Radziwi do takich rzeczy niezdolny. Pyszny on jak diabe i zdaje mu si, e w caym wiecie wikszego rodu od radziwiowskiego nie ma, prawda! Oporu on nie znosi, prawda - i na pana podskarbiego Gosiewskiego, zacnego czeka, o to zagniewan, e ten nie skacze, jak mu Radziwiy zagraj. Na krla jegomoci take krzyw, e mu buawy wielkiej litewskiej do prdko nie da... Wszystko to prawda, jak i to, e woli w bezecnych bdach kalwiskich y ni do prawdziwej wiary si nawrci; e katolikw, gdzie moe, cinie; e zbory heretykom stawia... Ale za to przysign, ewolaby ostatni kropl swojej pysznej krwi wytoczy ni tak kapitulacj, jak podUjciem, podpisa... Bdziem mieli wojny w brd, bo nie skryba, ale wojownik bdzie nam hetmani. - W to mi graj! - rzek Zagoba. - Niczego wicej nie chcemy. Pan Opaliski skryba, i zaraz si pokazao, do czego zdatny... Najpodlejszy to gatunek ludzi! Kady z nich niech jeno piro z kupra gsi wycignie, to zaraz myli, e wszystkie rozumy pojad... i taki syn innym przymawia, a jak przyjdziedo szabli, to go nie masz. Sam za modu rytmy ukadaem, eby biaogowskie serca kaptowa, i bybym pana Kochanowskiego w kozi rg z jego fraszkami zapdzi, ale potem onierska natura wzia gr. - Przy tym jeszcze i to wam powiem - rzek Woodyjowski - e skoro si tu szlachta ruszy, to si kupa ludzi zbierze, byle pienidzy nie zabrako, bo to rzecz najwaniejsza. - Na Boga, nie chc pospolitakw! - zakrzykn pan Stanisaw. - Jan i jegomopan Zagoba znaj ju mj sentyment, a waszmoci powiem, e wol by ciur w regularnej chorgwi ni hetmanem nad caym pospolitym ruszeniem. - Tutejszy lud mny - odrzek pan Woodyjowski - i bardzo sprawny. Mam tego przykad z mego zacigu. Nie mogem pomieci wszystkich, ktrzy si garnli, a midzy tymi, ktrych przyjem, nie masz ijednego takiego, co by poprzednio nie suy. Poka waciom t chorgiewk i upewniam, e gdybycie nie wiedzieli ode mnie, to bycie nie poznali, e to nie starzyonierze. Kaden bity i kuty w ogniu jak stara podkowa, a w szyku stoj jako triariirzymscy. Nie pjdzie z nimi tak atwo Szwedom jak pod Ujciem z Wielkopolanami. - Mam nadziej, e to Bg wszystko jeszcze odmieni - rzek Skrzetuski. - Mwi, e Szwedzi dobrzy pachokowie, ale przecie nigdy nie mogli naszym wojskomkomputowym wytrzyma. Bilimy ich zawsze- to ju wyprbowana rzecz - bilimy ich nawet wtedy, gdy im przywodzi najwikszy wojownik, jakiego kiedykolwiek mieli. - Co prawda, to okrutniem ciekawy, co te umiej - odpowiedzia pan Woodyjowski - igdyby nie to, e dwie inne wojny jednoczenie ojczyzn gnbi, wcale bym si o t szwedzk nie rozgniewa. Prbowalimy i Turkw, i Tatarw, i Kozakw, i Bg wie nie kogo - godzi si teraz Szwedw poprbowa. W Koronie z tym tylko moe by kopot, e wszystkie wojska z hetmanami na Ukrainie zajte. Ale tu, widz ju, co si stanie. Oto ksi wojewoda dotychczasow wojn panu podskarbiemu Gosiewskiemu, hetmanowi polnemu, zostawi, a sam si Szwedami szczerze zajmie. Ciko bdzie, prawda! Wszelako miejmy nadziej, e Pan Bg pomoe. - Jedmy tedy nie mieszkajc do Kiejdan! - rzek pan Stanisaw. - Dostaem te rozkaz, eby chorgiew mie w pogotowiu, a samemu si, w trzech dniach w Kiejdanach stawi - odpowiedzia pan Micha. - Ale musz te waciom ten ostatni rozkaz pokaza, bo ju z niego znaczno, e tam ksi wojewoda myli o Szwedach. To rzekszy pan Woodyjowski otworzy kluczem sepecik stojcy pod oknem na awie, wydoby z niego papier zoony na dwoje i rozwinwszy pocz czyta: "Moci panie Woodyjowski, pukowniku! Z wielk radoci odczytalimy raport Waszmoci, e chorgiew ju na nogach i wkadej chwili moe w pochd ruszy. Trzymaj j Wapan w czujnoci i pogotowiu, bo przychodz tak cikie czasy, jakich jeszcze nie bywao, sam za przybywaj jak najspieszniej do Kiejdan, gdzie go niecierpliwie oczekiwa bdziemy. Gdyby Waszmoci dochodziy jakie wieci - tym nie wierz, a wszystko z naszych ust usyszysz. Postpimy tak, jak nam Bg i sumienie nakazuje, bez uwagi na to, co zo i nieyczliwo ludzka moe na nas wymyli. Ale zarazem cieszymy si, i nadchodz takie terminy, w ktrych pokae si dowodnie, kto jest szczerym i prawdziwym przyjacielem radziwiowskiego domu i kto nawet in rebus adversiss suy mu gotw. Kmicic, Niewiarowski i Stankiewicz przyprowadzili tu ju swoje chorgwie; waszmocina niechw Upicie zostanie, bo tam moe by potrzebna, a moe przyjdzie wam ruszy na Podlasie pod komend brata mojego stryjecznego, janie owieconego ksicia Bogusawa, koniuszego litewskiego, ktry tam znaczn parti naszych si ma pod sob. O tym wszystkim dowiesz si dokadnie z ust naszych - tymczasem za polecamy wiernoci waszej pilne rozkazw spenienie i oczekujemy ci w Kiejdanach. Janusz Radziwi, ksi na Birach i Dubinkach, wojewoda wileski, hetman w. litewski". - Tak jest! widoczna ju z tego listu nowa wojna! - rzek Zagoba. - A e ksi pisze, i postpi, jak mu Bg isumienie nakazuje, to znaczy, e bdzie biSzweda - doda pan Stanisaw. - Dziwno mi tylko to - rzek Jan Skrzetuski - e pisze o wiernoci dla radziwiowskiego domu, nie dla ojczyzny, ktra wicej od Radziwiw znaczy i pilniejszego ratunku potrzebuje. - To taka ich paska maniera - odpar Woodyjowski - cho i mnie si to zaraz niespodobao, bo i ja ojczynie, nie Radziwiom su. - A kiedy ten list odebra? - pyta Jan. - Dzi rano i wanie po poudniu chciaem ruszy. Wy si przez ten wieczr wywczasujecie po podry, a ja jutro pewnie wrc i zaraz z chorgwi ruszymy, gdzie nam ka. - Moe na Podlasie? - rzek Zagoba. - Do ksicia koniuszego! - powtrzy pan Stanisaw. - Ksi koniuszy Bogusaw take teraz w Kiejdanach - odpar Woodyjowski. - Ciekawa to persona i pilnie mu si przypatrujcie. Wojownik wielki i rycerz jeszcze wikszy, ale nie masz w nim za grosz Polaka. Z cudzoziemska si nosi i po niemiecku albo zgoa po francusku gada, jakoby kto orzechy gryz, ktrej mowy godzin moesz sucha i nic nie wyrozumiesz. - Ksi Bogusaw pod Beresteczkiem piknie sobie poczyna - rzek Zagoba - i poczet pikny niemieckiej piechoty wystawi. - Ci, co go bliej znaj, nie bardzo go chwal - mwi dalej Woodyjowski - bo sijeno w Niemcach i Francuzach kocha, co nie moe inaczej by, gdy si z Niemkini rodzi, elektorwny brandenburskiej, za ktr ojciec jego nieboszczyk nie tylko e wiana adnego nie wzi, ale jak to wida -u tych ksitek chuda fara, jeszcze dopaci musia. Ale Radziwiom chodzi o to, by w Rzeszy Niemieckiej, ktrej s ksitami, suffragia mieli, i dlatego radzi z Niemcami si cz. Powiada mi o tym pan Sakowicz, dawny suga ksicia Bogusawa, ktremu ten starostwo oszmiaskie puci. On i pan Niewiarowski, pukownik, bywali z ksiciem Bogusawem za granic po rnych zamorskich krajach izawsze mu za wiadkw do pojedynkw sugiwali. - Tyle to on pojedynkw odbywa? - pyta Zagoba. - Ile ma wosw na gowie! Rnych on tamksit i grafw zagranicznych, francuskich i niemieckich, sia poszczerbi,bo to, mwi, czek bardzo zapalczywy a mny i o lada sowo na pole wyzywa. Pan Stanisaw Skrzetuski rozbudzi si z zamylenia i rzek: - Syszaem i ja o ksiciu Bogusawie, bo to od nas do elektora niedaleko, u ktrego on cigle przesiaduje. Pamitam i to jeszcze, co ojciec wspomina, e jak si o w wojnie, ym razie szabl, puci a 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAtP7c u c vc w,c x: rodzic ksicia Bogusawa z elektorwn eni, to ludzie sarkali, e tak wielki dom jak radziwiowski z obcymi si czy, ale bogdaje lepiej si stao, gdy teraz elektor, jako radziwiowski koligat, tym yczliwszy powinien by Rzeczypospolitej, aod niego teraz sia zaley. To, co waszmo powiadasz, e u nich chuda fara,to tak nie jest. Pewnie, e gdyby kto Radziwiw wszystkich sprzeda, to by zanich elektora z caym ksistwem kupi, ale dzisiejszy kurfirst Fryderyk Wilhelm zebraju niemao grosza i ma dwadziecia tysicy wojska bardzo porzdnego, z ktrym miao mgby si Szwedom zastawi, co jako lennik Rzeczypospolitej powinien uczyni, jeli Boga ma w sercu i pamita wszystkie dobrodziejstwa, ktre Rzeczpospolita jego domowi wiadczya. - Zali on to uczyni? - pyta Jan. - Czarna byaby to niewdziczno i wiaroomstwo z jego strony, gdyby inaczejpostpi! - odpar Stanisaw. - Ciko to na wdziczno cudz liczy, a zwaszcza na heretyck - rzek pan Zagoba. - Pamitam jeszcze wyrostkiem tego waszego kurfirsta, zawsze to mruk by, rzekby: cigle sucha, co mu diabedo ucha szepce. Powiedziaem mu to w oczy, gdymy z panem Koniecpolskim nieboszczykiem w Prusach byli. Taki on luter, jak i krl szwedzki. Daj Boe, eby si jeszcze ze sob przeciw Rzeczypospolitej nie sprzymierzyli... - Wiesz co, Michale? - rzek nagle Jan. - Nie bd dzi wypoczywa, ale pojad z tob do Kiejdan. Teraz nocami lepiej jecha,bo we dnie upa, a pilno mi ju wyj z niepewnoci. Na wypoczynek bdzie czas, bo pewnie ksi jutro jeszcze nie ruszy. - Tym bardziej e chorgiew kaza w Upiciezatrzyma - odrzek pan Micha. - Dobrze mwicie! - zawoa pan Zagoba - pojad i ja! - To jedmy wszyscy razem - doda Stanisaw. - Akurat na jutro rano bdziemy w Kiejdanach - rzek pan Woodyjowski - a w drodze i na kulbakach mona si sodko przedrzema. We dwie godzin pniej, podjadszy i podpiwszy nieco, ruszyli rycerze w podr i jeszcze przed zachodem soca stanli w Krakinowie. Przez drog opowiada im pan Micha o okolicy, o sawnej szlachcie laudaskiej, o Kmicicu i o wszystkim, co siod pewnego czasu darzyo. Przyzna si i do afektu swego dla panny Billewiczwny, nieszczliwego jak zwykle. - Caa rzecz, e wojna bliska - mwi - bo inaczej srodze bym si martwi, gdy czasem myl, e takie to ju moje nieszczcie i e chyba przyjdzie mi i umrze w kawalerskim stanie. - Nie stanie ci si krzywda - rzek pan Zagoba - bo zacny to jest stan i Bogu miy.Umyliem te trwa w nim do koca ycia.Czasem i al, e nie bdzie komu sawy i imienia przekaza, bo chocia miuj dzieci Jana jak swoje, wszelako Skrzetuscy to nieZagobowie. - O niecnoto! - rzek Woodyjowski. - Takesi wapan wczenie z tym postanowieniem wybra, jak wilk, ktren lubowa owiec nie dusi, gdy mu wszystkie zby wypady. - A nieprawda! - rzek Zagoba. - Nie tak todawno, panie Michale, jakemy ze sob na elekcji w Warszawie byli. Za kime si wszystkie podwiki oglday, jeli nie za mn?... Pamitasz, jake to narzeka, e naciebie adna i nie spojrzy? Ale jeli tak masz ochot do stanu maeskiego, to si nie martw. Przyjdzie i twoja kolej. Na nic tu szukanie i wanie wtedy znajdziesz, kiedy nie bdziesz szuka. Teraz czasy wojenne i sia zacnych kawalerw co rok ginie. Niech jeno jeszcze i ta szwedzka wojna potrwa, to dziewki do reszty staniej i bdziemy je na tuziny na jarmarkach kupowali. - Moe i mnie zgin przyjdzie - rzek pan Micha. - Do mam tego koatania si po wiecie. Nigdy waciom tego nie zdoam wypowiedzie, jak zacna jest i urodziwa panna ta Billewiczwna. Byby j czowiek miowa i houbi jakby co najlepszego... Nie! musieli diabli przynie tego Kmicica... Chyba on jej co zada, nie moe inaczej by, bo gdyby nie to, pewnie by mnie nie przepdzia. Ot, patrzcie! Wanie tam zza grki Wodokty wida, ale w domu nie masz nikogo, bo ona pojechaa Bg wie gdzie... Moje to byoby schronisko; niechbym by tuywota dokona... Niedwied ma swj barg, wilk swoj jam, a ja, ot! jeno t szkap i t kulbak, na ktrej siedz... - To widz, e ci jak cier zakua? - rzek pan Zagoba. - Pewnie, e jak sobie wspomn albo, mimo przejedajc, Wodokty zobacz, to mi jeszcze al... Chciaem klin klinem wybi i pojechaem do pana Schyllinga, ktry ma crk bardzo urodziw. Raz j w drodze z daleka widziaem i okrutnie mi w oko wpada. Pojechaem tedy - i c wapastwo powiecie? - ojcam w domu nie zasta, a panna Kachna mylaa, e to nie pan Woodyjowski, tylko pachoek pana Woodyjowskiego przyjecha... Takem ten afront wzi do serca, em si tam wicej nie pokaza. Zagoba pocz si mia. - Bodaje ci, panie Michale! Caa rzecz w tym, eby znalaz on tak nikczemnej urody, jak sam jeste. A gdzie si to ona bestyjka podziaa, co to przy ksinie Winiowieckiej respektow bya, z ktr tonieboszczyk pan Podbipita - Panie, wie nad jego dusz - mia si eni? Ta miaa urod w sam raz dla ciebie, bo istna to bya pestka, cho jej si oczy okrutnie wieciy. - To Anusia Borzobohata-Krasieska - rzekpan Jan Skrzetuski. - Wszyscymy si w niej swego czasu kochali i Micha take. Bg raczy wiedzie, co si z ni teraz dzieje. - eby j tak odszuka a pocieszy! - rzekpan Micha. - Jakecie j wspomnieli, a misi ciepo koo serca uczynio. Najzacniejsza to bya dziewka. Bg by mi da j spotka!... Ej, dobre to byy dawne ubniaskie czasy, ale si ju nigdy nie wrc. Nie bdzie te ju chyba nigdy takiego wodza, jak by nasz ksi Jeremi. Czowiek wiedzia, e po kadym spotkaniu wiktoria nastpi. Radziwi wielki wojownik,ale nie taki, i ju nie z tym sercem mu si suy, bo on i tego ojcowskiego afektu dla onierzy nie ma, i do konfidencji nie dopuszcza, majc si za jakowego monarch, cho przecie Winiowieccy nie gorsi byli od Radziwiw. - Mniejsza z tym - rzek Jan Skrzetuski. - W jego rku teraz zbawienie ojczyzny, a egotw za ni ycie odda, niech mu Bg bogosawi. Tak to rozmawiali rycerze jadc wrd nocy i to dawne sprawy wspominali, to mwili o teraniejszych cikich czasach, wktrych trzy wojny naraz zwaliy si na Rzeczpospolit. Pniej zabrali si do pacierzy wieczornychido odmawiania litanii, a gdy j skoczyli, sen ich zmorzy i zaczli drzema i kiwa si na kulbakach. Noc bya pogodna, ciepa, gwiazdy migotay tysicami na niebie; oni, jadc noga za nog, spali smaczno, a dopiero, gdy poczo wita, zbudzi si pierwszy pan Micha. - Moci panowie, otwrzcie oczy, Kiejdany ju wida! - zakrzykn. - Co? h? - rzek Zagoba. - Kiejdany? gdzie? - A ot, tam ! Wiee wida. - Zacne jakie miasto - rzek Stanisaw Skrzetuski. - Bardzo zacne - odpowiedzia Woodyjowski - i po dniu jeszcze lepiej si waszmociowie o tym przekonacie. - Wszake to dziedzictwo ksicia wojewody? - Tak jest. Przedtem byo Kiszkw, od ktrych je ojciec teraniejszego ksicia otrzyma w posagu za Ann Kiszczank, crk wojewodzica witebskiego. W caej mudzi nie masz tak porzdnego miasta, bo Radziwiowie ydw nie puszczaj, chyba za osobnym pozwoleniem. Miody tu sawne.Zagoba przetar oczy. - A to jacy grzeczni ludzie tu mieszkaj. Co to za okrutn budowl wida tam na podniesieniu? - To zamek wieo zbudowany, ju za panowania Janusza. - Obronny? - Nie, ale rezydencja wspaniaa. Nie czyniono go warownym, bo nieprzyjaciel nigdy nie zachodzi w te strony od czasw krzyackich. Ten spiczasty szczyt, ktry tam w rodku miasta widzicie, to od kocioa farnego. Krzyacy go wznieli jeszcze za czasw pogaskich, pniej by kalwinom oddany, ale go ksidz Kobyliski znowu dla katolikw wyprocesowa od ksicia Krzysztofa. - To i chwaa Bogu! Tak rozmawiajc dojechali bliej do pierwszych domkw przedmiecia. Tymczasem stawao si coraz janiej na wiecie i soce poczynao wschodzi. Rycerze przygldali si z ciekawoci nie znanemu miastu, a pan Woodyjowski dalej opowiada: - To jest ulica ydowska, w ktrej mieszkaj ci z ydw, ktrzy maj pozwolenie. Jadc tdy, dostaniem si a narynek. Oho! ju ludzie budz si i poczynaj z domw wychodzi. Patrzcie! sia koni przed kuniami i czelad nie w barwach radziwiowskich. Musi by jaki zjazd w Kiejdanach. Peno tu zawsze szlachty i panw, a czasem a z obcych krajw przyjedaj, bo to jest stolica heretykw ze wszystkiej mudzi, ktrzy tu pod osonRadziwiw bezpiecznie swoje gusa i praktyki zabobonne odprawiaj. Ot, i rynek! Uwacie, waszmociowie, jaki zegar na ratuszu! Lepszego pono i w Gdasku nie masz. A to, co bierzecie za koci o czterech wieach, to jest zbr helwecki, wktrym co niedziela Bogu bluni - a tamto koci luterski. Mylicie za, e tu mieszczanie Polacy albo Litwini - wcale nie! Sami Niemcy i Szkoci, a Szkotw najwicej!Piechota z nich bardzo przednia, szczeglnie berdyszami siek okrutnie. Ma te ksi jegomo regiment jeden szkockiz samych ochotnikw kiejdaskich. Hej! co wozw z ubami na rynku! Pewnie zjazd jaki. Gospody adnej nie masz w tym miecie, jeno znajomi do znajomych zajedaj, a szlachta do zamku, w ktryms oficyny dugie na kilkadziesit okci, tylko dla goci przeznaczone. Tam podejmuj uczciwie kadego, choby i przezrok, na koszt ksicia pana, a s tacy, ktrzy cae ycie siedz. - Dziwno mi to, e piorun tego zboru helweckiego nie zapali? - rzek Zagoba. - Jakby wa wiedzia, e si to zdarzyo.W rodku, midzy czterema wieami, bya kopua jako czapka, w ktr kiedy jak trzaso, tak si nic z niej nie zostao. Tu wpodziemiach, ley ojciec ksicia koniuszego Bogusawa, Janusz, ten, ktry do rokoszu przeciw Zygmuntowi III nalea. Wasny hajduk mu czaszk rozpata, i tak zgin marnie, jak i y grzesznie. - A to co za rozlega budowla, do szopy murowanej podobna? - pyta Jan. - To jest papiernia od ksicia zaoona, a tu obok drukarnia, w ktrej si ksigi heretyckie drukuj. - Tfe! - rzek Zagoba - zaraza na to miasto, gdzie czowiek innego powietrza jak heretyckie do brzucha nie wciga. Lucyper mgby tu tak dobrze panowa jak i Radziwi. - Moci panie! - odpowiedzia Woodyjowski- nie blu Radziwiowi, bo moe wkrtce ojczyzna zbawienie bdzie mu winna... I dalej jechali w milczeniu, pogldajc na miasto i dziwic si jego porzdkom, bo ulice cakiem byy brukowane kamieniami, co w owych czasach za osobliwo uchodzio. Przejechawszy rynek i ulic Zamkow ujrzeli na podniesieniu wspania rezydencj, wieo przez ksicia Janusza wzniesion, nieobronn istotnie, ale ogromem nie tylko paace, lecz i zamki przewyszajc. Gmach sta na wywyszeniu i patrzy na miasto, jakoby u stp jego lece. Z obu stron gwnego korpusu biegy dwa skrzyda nisze, zaamujc si pod ktami prostymi i tworzc olbrzymi dziedziniec zamknity od przodu krat elazn, nabijan dugimi kolcami. W rodku kraty wznosia si potna brama murowana, na niej herby radziwiowskie i herb miasta Kiejdan, przedstawiajcy nog orl ze skrzydem czarnym w zotym polu, a u nogi podkow otrzech krzyach, czerwon. Nisko w bramie by odwach i trabanci szkoccy stratam trzymali, dla parady, nie dla obrony przeznaczon. Godzina bya ranna, ale na dziedzicu ruch ju panowa, albowiem przed gwnym korpusem musztrowa si puk dragonw przybrany w bkitne kolety i szwedzkie hemy. Dugi ich szereg sta wanie nieruchomie z goymi rapierami w rku, oficer za przejedajc przed frontem mwi co do onierzy. Naokoo szeregu idalej pod cianami mnstwo czeladzi w rozmaitych barwach gapio si na dragonwczynic sobie wzajem rozmaite uwagi i spostrzeenia. - Jak mi Bg miy! - rzek pan Micha - toto pan Charamp puk musztruje. - Jak to? - zawoa Zagoba - tene to sam, z ktrym miae si pojedynkowa w czasie elekcji w Lipkowie? - Tene sam. Ale my od tego czasu w dobrejkomitywie yjemy. - A prawda! - rzek pan Zagoba - poznaj go po nosie, ktry mu spod hemu sterczy. Dobrze, e przybice wyszy z mody, bo ten rycerz nie mgby adnej zamkn; ale on i tak osobnej zbroi na nos potrzebuje. Tymczasem pan Charamp spostrzegszy Woodyjowskiego puci si ku niemu rysi.- Jak si miewasz, Michaku? - zawoa. - Dobrze, e przyjecha! - Lepiej, e ciebie pierwszego spotykam. Oto jest pan Zagoba, ktrego w Lipkowie pozna, ba, przedtem jeszcze w Siennicy, ato panowie Skrzetuscy: Jan, rotmistrz krlewskiej husarskiej chorgwi, zbaraczyk... - Na Boga! to ja najwikszego w Polsce rycerza widz! - zakrzykn Charamp. - Czoem, czoem! - A to Stanisaw, rotmistrz kaliski - mwi dalej pan Woodyjowski - ktry spod Ujcia wprost jedzie. - Spod Ujcia?... Na okrutn tedy hab wapan patrzye... Wiemy ju, co si tam stao. - Wanie dlatego, e si tam to stao, ja tu przyjechaem w tej nadziei, e tu nic podobnego si nie stanie. - Moesz waszmo by pewien. Radziwi to nie Opaliski. - To samo wczoraj mwilimy w Upicie. - Witam waszmociw najradoniej imieniemwasnym i ksicym. Rad ksi wojewodabdzie, gdy takich rycerzy zobaczy, bo mu ich bardzo potrzeba. Chodciee do mnie, docekhauzu, gdzie jest moja kwatera. Pewnie zechcecie si przebra i posili, a ja bd wam te towarzyszy, bom ju musztr skoczy.To rzekszy pan Charamp skoczy znw do szeregu i zakomenderowa krtkim, dononym gosem: - Lewo! zwrot - w ty! Kopyta zadwiczay po bruku. Szereg rozama si na dwoje, poowy rozamay si znowu, a wreszcie sformoway si czwrki, ktre wolnym krokiem poczy oddala si w stron cekhauzu. - Dobrzy onierze - rzek Skrzetuski patrzc okiem znawcy na mechaniczne ruchy dragonw. - Sama to drobna szlachta i bojarzynkowie butni w tej broni su - odpar Woodyjowski. - O Boe! zaraz zna, e to nie pospolitaki! -zawoa pan Stanisaw. - Ale e to Charamp im porucznikuje? - pyta Zagoba. - Czyli si myl, ale pamitam, e on w piatyhorskiej chorgwi suy i srebrn ptelk nosi na ramieniu?- Tak jest - rzek Woodyjowski. - Ale ju zpar lat, jak pukiem dragoskim dowodzi. Stary to onierz i kuty. Tymczasem Charamp odesawszy dragonw zbliy si do naszych rycerzy. - Prosz waszmociw za mn... Ot, tam cekhauz za paacem. W p godziny pniej siedzieli ju w piciu nad mis piwa grzanego, dobrze zabielonegomietan, i rozmawiali o nowej wojnie. - A u was tu co sycha? - pyta Woodyjowski. - U nas sycha co dzie co innego, bo si ludzie gubi w domysach i coraz to inne nowiny puszczaj - odpar Charamp. - A naprawd to jeden ksi wie, co si stanie. Way on co w umyle, bo cho symuluje wesoo i na ludzi tak askaw, jak nigdy, to przecie okrutnie zamylony. Ponocach, powiadaj, nie sypia, jeno po wszystkich komnatach cikim krokiem chodzi i sam ze sob gono gada, a we dnie przez cae godziny naradza si z Harasimowiczem. - C to za Harasimowicz? - spyta Woodyjowski. - To gubernator z Zabudowa, z Podlasia; niewielka figura i tak wyglda, jakby diabaza pazuch hodowa; ale ksicia pana poufny i podobno wszystkie jego arkana znajcy. Wedle mojej gowy, to okrutna i mciwa wojna ze Szwedem z tych narad wyniknie, do ktrej wojny wszyscy wzdychamy. Tymczasem listy tu lataj: od ksicia kurlandzkiego, od Chowaskiego i odelektora. S tacy, ktrzy powiadaj, e ksi z Moskw paktuje, by j do ligi przeciw Szwedowi wcign; inni, e przeciwnie; ale zdaje si, e z nikim ligi niebdzie, jeno wojna, jak rzekem, z tymi i zowymi. Wojsk coraz wicej przychodzi, rozpisuj listy do szlachty co najwierniejszej dla radziwiowskiego domu, aby si zjedaa. Wszdy peno zbrojnego luda... Ej, moci panowie! na kim si skrupi, na tym si zmiele, ale rce bdziem mie po okcie czerwone, bo jak Radziwi raz ruszy w pole, to nie bdzie artowa. - Oj, to! oj, to! - rzek Zagoba zacierajc donie. - Przyscho ju niemao krwi szabl, puci a 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAyPc zc { c |+6c }Q9&) szwedzkiej na moich rkach i jeszcze niemao przyschnie... Niewielu ju tych starych onierzy yje, ktrzy mnie pod Puckiem i pod Trzcian pamitaj; ale ci, ktrzy dotd yj, nigdy nie zapomn. - A ksi Bogusaw tu jest? - pyta Woodyjowski. - A jake. Prcz tego dzi spodziewamy si jakich wielkich goci, bo pokoje grne wyprztaj, a wieczorem ma by bankiet wzamku. Wtpi, Michale, czy si dzi do ksicia dostaniesz. - Same on mnie na dzi wezwa. - To nic, ale okrutnie zajty... Przy tym... nie wiem, czy mog waszmociom o tym mwi... wszelako za godzin i tak wszyscy o tym wiedzie bd... wic powiem... Tu sinadzwyczajne jakie rzeczy dziej... - Co takiego? co takiego? - pyta Zagoba. - Ow trzeba wapanom wiedzie, e przed dwoma dniami przyjecha tu pan Judycki, kawaler maltaski, o ktrym musielicie sysze. - A jake - rzek Jan - wielki to rycerz! - Zaraz za po nim nadjecha i pan hetman polny Gosiewski. Dziwilimy si wielce, bo wiadoma rzecz, w jakiej emulacji i nieprzyjani pan hetman polny yje z naszym ksiciem. Niektrzy tedy cieszyli si, e zgoda nastpia midzy panami, i mwili, e to j wanie inkursja szwedzkasprowadzia. Sam tak mylaem; tymczasem wczoraj zamknli si we trzechna narad, pozamykali wszystkie drzwi, nikt nic nie mg sysze, o czym radzili; jeno pan Krepsztu, ktren wart za drzwiami trzyma, mwi nam, e okrutnie gono rozprawiali, a zwaszcza hetman polny. Pniej sam ksi odprowadzi ich do komnat sypialnych, a w nocy, imainujcie sobie (tu pan Charamp zniy gos), wartkademu przy drzwiach postawili. Pan Woodyjowski a si zerwa z miejsca.- Na Boga! nie moe by! - A przecie tak jest... Przy jednych i przy drugich drzwiach Szkoci z rusznicami stoj i maj rozkaz pod gardem nikogo nie wpuszcza i nie wypuszcza... Rycerze spogldali na si w zdumieniu, a pan Charamp nie mniej by zdumiony wasnymi sowami i patrzy na nich wytrzeszczajc oczy, jakoby czeka od nich wyjanienia zagadki. - To si znaczy, e pan podskarbi w areszt wzity?... Hetman wielki aresztowa polnego? - mwi Zagoba - co to jest? - Albo ja wiem. I Judycki, taki rycerz! - Musieli przecie oficerowie ksicy mwize sob o tym, zgadywa powody... Nic e nie sysza? - Pytaem jeszcze wczoraj w nocy Harasimowicza... - I c wapanu powiedzia? - pyta Zagoba. - Nic nie chcia mwi, jeno palec na gbie pooy i rzek: "To zdrajcy!" - Jak to zdrajcy?... jak to zdrajcy? - woabiorc si za gow Woodyjowski. - Ani pan podskarbi Gosiewski nie zdrajca, ani pan Judycki nie zdrajca. To ich caa Rzeczpospolita zna jako zacnych ludzi i ojczyzn kochajcych. - Dzi nikomu nie mona wierzy - odpar pospnie Stanisaw Skrzetuski. - Albo to Krzysztof Opaliski nie uchodzi za Katona?Albo nie wyrzuca innym przywar, wystpkw, prywaty?... A gdy przyszo co do czego, pierwszy zdradzi, i nie wasn tylko osob, ale ca prowincj do zdrady pocign. - Ale ja za pana podskarbiego i za pana Judyckiego gow daj! - woa Woodyjowski. - Nie dawaj, Michaku, gowy za nikogo - odrzek Zagoba. - Juci, nie bez kozery ich aresztowano. Musieli w jakie konszachty wchodzi, nie moe inaczej by... Jak to? ksi gotuje si na wojn okrutn i kada pomoc mu mia... Kogo wic moe w takiej chwili w areszt bra, jeli nie tych, co mu do wojny przeszkadzaj?... Co jeli tak jest, jeli ci dwaj panowie istotnie przeszkadzali, to chwaa Bogu, e ich uprzedzono. Warci w podziemiu siedzie... Ha! szelmy!... W takiej chwili praktyki czyni, z nieprzyjacielem siznosi, na ojczyzn nastawa, wielkiemu wojownikowi w imprezie przeszkadza! Na Matk Najwitsz, mao i tego, co ich spotkao! - Dziwy to s, takie dziwy, e w gowie sinie chc pomieci - rzek Charamp - bo ju pominwszy, e to tak wielcy dygnitarze, aresztowano ich bez sdu, bez sejmu, bez woli Rzeczypospolitej caej, czego i sam krl nie ma prawa czyni. - Jako ywo! - zakrzykn pan Micha. - Wida ksi jegomo rzymskie chce u nas zaprowadzi zwyczaje - rzek Stanisaw Skrzetuski - i dyktatorem w czasie wojny zosta. - A niech bdzie i dyktatorem, byle Szwedw bi - odpowiedzia Zagoba. - Ja pierwszy votum za tym daj, aby mu dyktatura zostaa powierzona. Jan Skrzetuski zamyli si i rzek po chwili: - Byle nie chcia zosta protektorem jako w Angielczyk Kromwel, ktren na pana wasnego nie waha si witokradzkiej rki podnie. - Ba, Kromwel! Kromwel heretyk! - zakrzykn Zagoba. - A ksi wojewoda? - spyta powanie pan Jan Skrzetuski. Na to umilkli wszyscy i ze strachem przez chwil patrzyli w przyszo ciemn, tylko pan Charamp nasroy si zaraz i rzek: - Suyem pod ksiciem wojewod z modych lat, cho maom modszy od niego, bo naprzd, modzikiem jeszcze, bymoim rotmistrzem, potem hetmanem polnym, a dzi jest wielkim. Znam go lepiej od wapanw, a zarazem czcz i miuj, dlatego prosz, nie rwnajcie go z Kromwelem, abym za nie musia wam na to powiedzie czego, czego mi, jako gospodarzowi w tej izbie, mwi nie wypada... Tu pan Charamp pocz okrutnie wsiskamirusza i troch spode ba spoglda na pana Jana Skrzetuskiego, co widzc pan Woodyjowski utkwi znw w pana Charampa wzrok zimny i bystry, jakby mu chcia rzec: - Warknij no tylko! Wsal pomiarkowa si zatem natychmiast, bo pana Michaa mia w nadzwyczajnej estymie, a zreszt niebezpiecznie byo si z nim gniewa, wic mwi dalej tonem daleko ju agodniejszym: - Kalwin ksi jest, ale przecie wiary prawdziwej dla bdw nie porzuci, jeno si w nich urodzi. Nigdy on nie zostanie ani Kromwelem, ani Radziejowskim, ani Opaliskim, choby Kiejdany miay si w ziemi zapa. Nie taka to krew, nie taki tord! - Jeli jest diabem i ma rogi na gowie - rzek pan Zagoba - to tym lepiej, bo bdzie mia czym Szwedw b. - Ale e pan Gosiewski i pan kawaler Judycki aresztowani?... no, no! - mwi krcc gow Woodyjowski. - Nie bardzo ksi na swych goci, ktrzy mu zaufali, askaw. - Co mwisz, Michale! - odpar Charamp. - Tak askaw, jak nigdy w yciu nie by... Ojciec to teraz prawdziwy dla rycerstwa. Pamitasz, jak to dawniej mia wiecznie koza na czole, a w gbie jedno sowo: "suba!" Wikszy strach bra zbliy si do jego majestatu ni do krlewskiego - a dzi kadego dnia midzy porucznikami i towarzystwem chodzi, a rozmawia, a kadego pyta o famili, o dzieci, o fortun ipo nazwisku kademu mwi, a rozpytuje, czy si komu w subie krzywda nie dzieje.On, ktry pomidzy najwikszymi panami niechce mie rwnych, wczoraj - nie! onegdaj!- chodzi pod rk z modym Kmicicem, aemy wszyscy oczom wierzy nie chcieli,bo cho wielki to rd Kmicica, ale to cakiem modziak i podobno sia grawaminw na nim ciy, o czym ty wiesz najlepiej. - Wiem, wiem - rzek Woodyjowski. - To Kmicic dawno tu jest? - Teraz go nie ma, bo wczoraj pojecha do Czejkiszek po regiment piechoty, ktry tam stoi. Nikt teraz nie jest w takich faworach u ksicia, jak Kmicic. Gdy odjeda, ksispoglda za nim przez chwil, a potem rzek:"Do wszystkiego ten to czowiek i gotw samego diaba za ogon przytrzyma,gdy mu ka!" Syszelimy to na wasne uszy. Prawda, e tak chorgiew Kmicic przyprowadzi, jakiej drugiej w caym wojsku nie masz. Ludzie i konie jak smoki. - Nie ma co i gada, dzielny to onierz i naprawd gotw na wszystko! - odrzek pan Micha. - Cudw pono dokazywa w ostatniej wojnie, a cen na jego gow naoono, bo wolentarzami dowodzi i na wasn rkwojowa. Dalsz rozmow przerwao wejcie nowej postaci. By to szlachcic lat okoo czterdziestu, may, suchy, ruchliwy, wijcy si jak piskorz, z drobn twarz, cienkimi wargami, porosymi rzadkim wsem, i troch kosymi oczyma. Ubrany bytylko w upan drelichowy z tak dugimi rkawami, e zupenie pokryway mu donie. Wszedszy zgi si we dwoje, potem wyprostowa si nagle jakby spryn podrzucony, potem znw schyli si w niskim ukonie, zakrci gow, jakby j wydobywa spod wasnej pachy, i zacz mwi szybko, gosem przypominajcym skrzypienie zardzewiaej chorgiewki: - Czoem, panie Charamp, czoem, ach! czoem, panie pukowniku, najniszy suga!- Czoem, panie Harasimowicz - odrzek Charamp. - A czego to wa yczysz? - Bg da goci, znamienitych goci! Przyszedem suby ofiarowa i o godno spyta. - Zali do ciebie przyjechali, panie Harasimowicz? - Pewnie, e nie do mnie, bom tego i niegodzien... Ale e to marszaka nieobecnego zastpuj, wic przyszedem powita, nisko powita! - Daleko wapanu do marszaka - odrzek Charamp - bo marszaek jest personat i posesjonat, a wapan sobie, z przeproszeniem, podstaroci zabudowski. - Suga sug radziwiowskich! Tak jest, panie Charamp. Nie zapieram, Boe mnie chro... Ale e ksi dowiedziawszy si o gociach przysa mnie pyta, co za jedni, wic wa odpowiesz, panie Charamp, odpowiesz zaraz, chobym by nawet hajdukiem, nie tylko podstarocim zabudowskim. - Nawet i mapie bym odpowiedzia, gdyby do mnie z rozkazem przysza - rzek nosacz. - Suchaj wic wa i zakonotuj sobie nazwiska, jeli ci gowy nie staje, aby spamita. To jest pan Skrzetuski, w zbaraczyk, i jego stryjeczny, Stanisaw. - Wielki Boe, co sysz! - zakrzykn Harasimowicz. - To pan Zagoba. - Wielki Boe! co sysz!... - Jeli si wapan tak skonfundowa usyszawszy moje nazwisko - rzek Zagoba - zrozum, jak nieprzyjaciele w polumusz si konfundowa. - A to pan pukownik Woodyjowski - dokoczy Charamp. - I to gona szabla, a przy tym radziwiowska - rzek z ukonem Harasimowicz. - Ksiciu panu gowa pka odroboty, ale przecie dla takich rycerzy znajdzie czas, niezawodnie znajdzie... Tymczasem, czym mona suy waszmociom? Cay zamek na usugi miych goci i piwniczka take. - Syszelimy o sawnych miodach kiejdaskich - rzek pospiesznie Zagoba. - A tak! - odrzek Harasimowicz - sawne miody w Kiejdanach, sawne! Zaraz tu przyl do wyboru. Mam nadziej, e waszmociowie dobrodzieje duej tu zabawicie. - Po to my tu i przyjechali, eby od boku ksicia wojewody nie odstpowa - rzek pan Stanisaw. - Chwalebna intencja waszmociw, tym chwalebniejsza, e takie cikie czasy id. To rzekszy Harasimowicz skurczy si i sta si tak may, jakby go okie ubyo. - Co sycha? - pyta pan Charamp. - S jakie nowiny? - Ksi oka ca noc nie zmruy, bo przyjechao dwch posacw. le sycha i coraz gorzej. Carolus Gustavus ju wszed za Wittenbergiem do Rzeczypospolitej; Pozna ju zajty, caa Wielkopolska zajta, Mazowsze wkrtce bdzie zajte; Szwedzi ju s w owiczu, tu pod Warszaw. Naszkrl uciek z Warszawy, ktr bez obrony zostawi. Dzi, jutro Szwedzi do niej wejd.Mwi, e i bitw znaczn przegra, e do Krakowa chce umyka, a stamtd do cudzych krajw, o pomoc prosi. le, mocipanowie dobrodzieje! Cho s tacy, ktrzy mwi, e to dobrze, bo Szwedzi adnych gwatw nie czyni, umw wicie dochowuj, podatkw nie wybieraj, wolnoci obserwuj, w wierze przeszkody nie czyni. Dlatego to wszyscy chtnie przyjmuj protekcj Karola Gustawa... Zawini bo nasz pan, Jan Kazimierz, srodzezawini... Przepado ju wszystko dla niego,przepado!... Paka si chce, ale przepa do, przepado! - Czego si wapan, u diaba, tak wijesz jak piskorz, gdy go w garnek kad! - hukn Zagoba - i o nieszczciu mwisz, jakby by z niego rad? Harasimowicz uda, e nie syszy, i wznisszy oczy w gr, powtrzy jeszcze kilkakrotnie: - Przepado wszystko, na wieki przepado!... Trzem wojnom nie oprze si Rzeczpospolita... Przepado!... Wola boska!... Wola boska!... Jeden nasz ksi moe Litwocali... Zowrogie sowa jeszcze nie przebrzmiay,gdy Harasimowicz znikn tak szybko za drzwiami, jakby si w ziemi zapad, a rycerze siedzieli pospnie, brzemieniem strasznych wieci przygnieceni. - Zwariowa przyjdzie! - zakrzykn wreszcie Woodyjowski. - Susznie wapan mwisz - rzek Stanisaw. - Daje Boe wojn, wojn jak najprdzej, w ktrej czowiek w domysach si nie gubi, duszy w desperacjnie podaje, jeno si bije. - Przyjdzie aowa pierwszych czasw Chmielnickiego - rzek Zagoba - bo wtedy byy klski, ale zdrajcw przynajmniej nie byo. - Takie straszne trzy wojny; gdy po prawdzie na jedn si nam brak! - rzek Stanisaw. - Nam nie si brak, jeno ducha. Niecnot ginie ojczyzna. Daj Bg, abymy si tu czego lepszego doczekali - mwi pospnie pan Jan. - Nie odetchn, a w polu - rzek Stanisaw. - eby to ju prdzej tego ksicia zobaczy!- zakrzykn Zagoba. yczenia jego sprawdziy si niebawem, gdy po godzinie czasu przyszed znw panHarasimowicz z niszymi jeszcze ukonami iz oznajmieniem, e ksi pilno da widzie ichmociw. Porwali si tedy zaraz, bo ju byli przybrani, i poszli. Harasimowicz wyprowadziwszy ich z cekhauzu poprowadzi przez dziedziniec, na ktrym peno byo ju wojskowych i szlachty. W niektrych miejscach rozprawiano tumnie, widocznie nad tymi samymi nowinami, ktrerycerzom przynis podstaroci zabudowski. Na wszystkich twarzach malowa si ywy niepokj i jakie oczekiwanie gorczkowe. Pojedyncze grupy oficerw i szlachty suchay mwcw, ktrzy, stojc porodku, gestykulowali gwatownie. Po drodze sycha byo sowa:"Wilno si pali! Wilno spalone!... Ni ladu, ni popiou! Warszawa wzita!... Nieprawda, jeszcze nie wzita!... Szwedzi ju w Maopolsce! Sieradzanie opr dadz!... Nie dadz! pjd ladem Wielkopolanw! Zdrada! Nieszczcie! O Boe, Boe! Nie wiadomo, gdzie rce i szabl wetkn!" Takie to sowa, jedne od drugich straszniejsze, odbijay si o uszy rycerzy,a oni szli przeciskajc si za Harasimowiczem z trudnoci przez wojskowych i szlacht. Miejscami znajomi witali pana Woodyjowskiego: "Jak si masz, Michale? le z nami! Giniemy! Czoem,moci pukowniku! A co to za goci prowadzisz do ksicia?" - Pan Micha nie odpowiada chcc zwoki unikn i tak doszli a do gwnego korpusu zamkowego,w ktrym janczarowie ksicy, przybrani w kolczugi i olbrzymie biae czapki, stra trzymali. W sieni i na gwnych schodach, obstawionych pomaraczowymi drzewami, cisk by jeszcze wikszy ni na podwrzu.Rozprawiano tu o aresztowaniu Gosiewskiego i kawalera Judyckiego, bo rzecz ju si bya wydaa i poruszya do najwyszego stopnia umysy. Zdumiewano si, gubiono w przypuszczeniach, oburzano si lub chwalono ksic przezorno; wszyscy za spodziewali si usysze wyjanienie zagadki z ust samego ksicia, dlatego rzeka gw pyna po szerokich schodach na gr, do sali audiencjonalnej, w ktrej w tej chwili ksi przyjmowa pukownikw i znakomitsz szlacht. Trabanci rozstawieni wzdu kamiennych porczy pilnowali, aby nie byo zbyt wielkiego toku, powtarzajc co chwila: "Z wolna, moci panowie! z wolna!" - a tum posuwa si lub zatrzymywa chwilami, gdytrabant zagradza drog halabard, aby idcy naprzd mieli czas wej do sali.Na koniec lazurowe sklepienia sali zabysy przez otwarte drzwi i nasi znajomi weszli. Wzrok ich pad naprzd na wzniesienie ustawione w gbi sali, zaj te przez wietny orszak rycerstwa i panw w pysznych, rnobarwnych strojach. Na przedzie stao puste krzeso, wysunite wicej od innych, z wysokim tylnym oparciem zakoczonym zocon mitr ksic, spod ktrej spywa na d amarantowy aksamit obramowany gronostajami. Ksicia nie byo jeszcze w sali, ale Harasimowicz, wiodc cigle za sob rycerzy, przecisn si przez zebran szlacht a do maych drzwi ukrytych w cianie obok wzniesienia; tam kaza si im zatrzyma, a sam znikn za drzwiami. Po chwili wrci z doniesieniem, e ksi prosi. Dwaj Skrzetuscy z Zagob i Woodyjowskim weszli teraz do niewielkiej komnatki, bardzo widnej, obitej skr wytaczan w zociste kwiaty, i zatrzymalisi widzc w gbi, za stoem pokrytym a 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA~Ptc  c mc :- c : papierami, dwch ludzi piln zajtych rozmow. Jeden z nich, mody jeszcze, przybrany w strj cudzoziemski i peruk o dugich lokach spadajcych na ramiona, szepta co do ucha starszego towarzysza,ten za sucha ze zmarszczon brwi i kiwa od czasu do czasu gow, tak zajty przedmiotem rozmowy, e nie zwrci zrazu uwagi na przybyych. By to czowiek czterdziestokilkoletni, postaci olbrzymiej i barczysty. Ubrany by w strj szkaratny polski, spity pod szyjkosztownymi agrafami. Twarz mia ogromn, o rysach, z ktrych bia pycha, powaga i potga. Bya to gniewliwa, lwia twarz wojownika i wadcy zarazem. Dugie,zwieszajce si w d wsy nadaway jej wyraz pospny i caa w swej potdze i ogromie bya jakby wykuta wielkimi uderzeniami mota z marmuru. Brwi mia wtej chwili zmarszczone z powodu natonej uwagi, ale zgade atwo, e gdy je zmarszczy gniew, wwczas biada tym ludziom, tym wojskom, na ktrych gromy owego gniewu spadn. Byo co tak wielkiego w tej postaci, e patrzcym na ni rycerzom wydawao si, i nie tylko owa komnata, ale i cay zamek dla niej za ciasny; jako nie mylio ich pierwsze wraenie, albowiem siedzia przed nimi Janusz Radziwi, ksi na Birach i Dubinkach, wojewoda wileski i hetman wielki litewski, pan tak potny i dumny, e mu byo w caej niezmiernej fortunie, we wszystkich godnociach, ba! nawet na mudzi i w Litwie za ciasno. Modszy jego towarzysz, w dugiej peruce i w cudzoziemskim stroju, by to ksi Bogusaw, stryjeczny Janusza, koniuszy Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Przez chwil szepta on jeszcze co do ucha hetmana, na koniec rzek gono: - Zostawiam wic swj podpis na dokumencie i wyjedam. - Skoro nie moe by inaczej, to jed wasza ksica mo - rzek Janusz - chowolabym, eby zosta, bo nie wiadomo, co si sta moe. - Wasza ksica mo obmylie wszystko jak naley, za tam pilniej trzebaw sprawy wejrze, a zatem Bogu wasz ksic mo polecam. - Niech Bg ma w opiece cay nasz dom i chway mu przyczyni. - Adieu, mon frre. - Adieu. Dwaj ksita podali sobie rce, po czym koniuszy wyszed piesznie, a hetman wielki zwrci si do przybyych. - Wybaczcie, waszmociowie, e pozwoliem czeka - rzek niskim, powolnym gosem - ale teraz i uwaga, i czas rozerwane na wszystkie strony. Syszaem ju nazwiska waszmociw i ucieszyem si z duszy, e Bg w takich chwilach zsya mi takich rycerzy. Siadajcie, mili gocie. Ktry z waszmociw jest pan Jan Skrzetuski? - Jam jest, do usug waszej ksicej moci - rzek Jan. - To waszmo jeste starost... bogdaje ci... zapomniaem... - adnym starost nie jestem - odrzek Jan. - Jak to? - rzek ksi marszczc swe potne brwi - waci nie dali starostwa za to, co pod Zbaraem uczyni? - Nigdym o to nie zabiega. - Bo ci powinni byli da bez starania. Jak to? Co wapan mwisz? Niczym nie nagrodzono? Zapomniano zgoa? To mi i dziwno. Ale ba! le mwi, nie powinno to nikogo dziwi, bo teraz tacy tylko otrzymuj nagrody, ktrzy maj grzbiet wierzbowy, atwo si gncy. Waszmo nie jeste starost, prosz!... Nieche Bogu bd dziki, e tu przyjecha, bo tu nie mamy tak krtkiej pamici i adna zasuga nie pozostanie bez nagrody - jako i twoja, moci pukowniku Woodyjowski. - Na nic jeszcze nie zasuyem... - Zostaw to mnie, a tymczasem we ten dokument, w Rosieniach ju roborowany, ktrym ci Dydkiemie w doywocie puszczam.Niezy to kawa ziemi i sto pugw wychodzi w nim co wiosn ora. Wee i to,bo nie moem da wicej, a powiedz panu Skrzetuskiemu, e Radziwi nie zapomina swych przyjaci ani tych, ktrzy ojczyniepod jego wodz oddali usugi. - Wasza ksica mo... - wyjka zmieszany pan Micha. - Nie mw nic i wybaczaj, e tak mao, alepowiedz, powiedz ichmociom, e nie zginie,kto swoj fortun na zo i na dobro z radziwiowsk poczy. Nie jestem krlem, ale - gdybym nim by - Bg mi wiadek, e nie zapomniabym nigdy takiegoJana Skrzetuskiego ani takiego Zagoby... - To ja! - rzek Zagoba wysuwajc si rano naprzd, bo ju go to niecierpliwi zaczynao, e nie byo o nim dotd wzmianki. - Zgaduj, e to waszmo, gdy mi powiadano, e czek w lata podeszy. - Do szk z dostojnym rodzicem waszej ksicej moci chodziem, a jako rycerskaw nim bya od dziecistwa inklinacja, przeto mnie do poufaoci przypuszcza, bo i ja wolaem dzidk od aciny.Panu Stanisawowi Skrzetuskiemu, ktry Zagobmniej zna, dziwno to byo sysze, gdy wczorajszego jeszcze dnia Zagoba mwi w Upicie, e nie z nieboszczykiem ksiciem Krzysztofem, ale z samym Januszem do szk chodzi, co byo niepodobne, bo ksi Janusz znacznie by modszy. - No, prosz - rzek ksi - to wapan z Litwy rodem? - Z Litwy! - odrzek bez zajknicia pan Zagoba. - To zgaduj, e i waszmo adnej nagrody nie otrzyma, bo my, Litwini, ju przywykli do tego, e nas niewdzicznoci karmi... Dla Boga! gdybym waszmociom to da, co im si susznie naley, tedyby dla mnie samego nic nie zostao. Ale taki to los!My niesiem krew, ycie, fortuny i nikt nam za to gow nie kiwnie. Ha! trudno! jakie ziarno siej, taki plon bd zbierali... Tak kae Bg i sprawiedliwo... Wapane to usieke przesawnego Buraja i cie trzy gowy pod Zbaraem? - Buraja ja usiekem, wasza ksica mo - rzek Zagoba - bo powiadali, e z nim si aden czowiek mierzy nie moe, wic chciaem pokaza modszym, e mstwo nie cakiem jeszcze wygaso w Rzeczypospolitej... A co do trzech gw, mogo si to w gstwie bitwy przytrafi... ale pod Zbaraem uczyni to kto inny. Ksi zamilk na chwil, po czym odezwa si znowu: - Zali nie bolesna waszmociom ta wzgarda,jak wam zapacono? - Co czyni, wasza ksica mo, cho czowiekowi i markotno! - odpar Zagoba. - Pocieszciee si, bo si to musi zmieni... Ju za to, ecie tu przyjechali, dunikiemwaszym jestem, a chociaem nie krl, przecie si u mnie na obietnicach nie koczy. - Wasza ksica mo - rzek na to ywo itroch dumnie pan Skrzetuski - nie po nagrody i fortuny my tu przyjechali... Jeno e nieprzyjaciel naszed ojczyzn, wic chcemy jej zdrowiem naszym i w pomoc pod wodz tak wsawionego wojownika. Brat mj, Stanisaw, patrzy pod Ujciem na boja, niead, hab i zdrad, a w kocu na triumf nieprzyjaciela. Tu pod wielkim wodzem i wiernym obroc ojczyzny i majestatu suy bdziem. Tu niewiktorie, nie triumfy, ale klski i mier czekaj na nieprzyjaci... Ot, dlaczego suby nasze waszej ksicej moci przybylimy ofiarowa. My, onierze, bi si chcemy, i pilno nam do boju. - Jeli takawasza ch, tedy i w niej bdziecie mieli ukontentowanie - odpar ksi powanie. - Nie bdziecie dugo czekali, cho naprzd na innego nieprzyjaciela ruszymy, bo nam popioy wileskie pomci trzeba. Dzi, jutro ruszymy w tamt stron i da Bg, z nawizk krzywdy zapacim. Nie zatrzymuj duej waszmociw, bo i wy wypoczynku potrzebujecie, i mnie robota pali. A przyjdciee wieczorem na pokoje, moe si i jaka suszna zabawa przed pochodem zdarzy, bo sia biaogw pod nasze skrzyda do Kiejdan si przed wojn zjechao. Moci pukowniku Woodyjowski, podejmuje drogich goci jakoby w domu wasnym i pamitajcie, e co moje, to i wasze!... Panie Harasimowicz, powiedz tam w sali zebranym panom braciom, e nie wyjd, bo czasu nie mam, a dzi wieczr dowiedz si wszystkiego, co chc wiedzie... Bdcie waszmociowie zdrowi i bdcie Radziwiowi przyjacimi, gdy musia teraz na tym zaley.To rzekszy w potny i dumny pan pocz podawa z koleirk panu Zagobie, dwom Skrzetuskim, Woodyjowskiemu i Charampowi, jakby sobie rwnym. Pospne oblicze rozjanio mu si serdecznym i askawym umiechem iowa nieprzystpno, otaczajca go zwyklejakoby ciemn chmur, znika zupenie. - To wdz! to wojownik! - mwi Stanisaw,gdy z powrotem przeciskali si przez tum szlachty zebrany w sali audiencjonalnej. - W ogie bym za niego poszed! - zawoa Zagoba. - Uwaalicie, jak wszystkie moje przewagi na pami umie?... Ciepo bdzie Szwedom, gdy ten lew zaryczy, a ja mu zawtruj. Nie masz takiego drugiego pana w Rzeczypospolitej, a z dawnych jeden tylko ksi Jeremi, a drugi pan Koniecpolski ojciec mogli z nim wej w paragon. To nie lada kasztelanina, co to pierwszy z rodu na senatorskim krzele zasiad i hajdawerw jeszcze sobie na nim nie wytar, a ju nosa zadziera i szlacht modsz braci nazywa, i swj konterfekt zaraz kae malowa, aby nawet jedzc mia swoje senatorstwo przed sob, gdy si go za sob dopatrzy nie moe... Panie Michale, doszede do fortuny!... Ju tak wida jest, e kto si o Radziwia otrze, ten sobie wytarty kubrak zaraz ozoci. atwiej tu, widz, o promocj ni u nas o kwart gniek. Wsadzisz rk w wod z zamknitymi oczami i ju szczupaka dzierysz. To mi pan z panw! Szcz ci Boe, panie Michale. Skonfundowae si jak panna po lubie; ale to nic!... Jake si to twoje doywocie nazywa? Dudkowo czy jak?... Pogaskie nazwy w tej krainie. Jak orzechami o cian rzucisz, to wanie imiwioski albo szlachcica uczynisz. Ale byle intrata bya dobra, to nie al i jzr sobie wystrzpi. - Skonfundowaem si okrutnie, przyznaj -rzecze pan Micha - bo to, co wapan mwisz, e tu tak o promocj atwo, to nieprawda. Nieraz ja syszaem starych onierzy pomawiajcych ksicia o awarycj, a, teraz zaczynaj si niespodzianie aski sypa jedna za drug. - Zatknije sobie ten dokument za pas, uczy to dla mnie... A jeeli kto jeszcze bdzie na niewdziczno ksic narzeka, to go zza pasa wycignij i daj munim w pysk. Lepszego argumentu nie znajdziesz. - Jedno widz jasno, e ksi sobie ludzi kaptuje - rzek Jan Skrzetuski - i e chyba jakie zamiary tworzy, do ktrych mu pomoc potrzebna. - Albo to nie sysza o tych zamiarach? - odrzek Zagoba. - Albo to nie powiedzia, e mamy i popioy wileskie pomci?... Powiadali na niego, e Wilno zrabowa, a onchce pokaza, e nie tylko cudzego nie potrzebuje, ale i swoje gotw jeszcze odda... Pikna to ambicja, panie Janie. Daj nam Boe wicej takich senatorw!Tak rozmawiajc znaleli si znowu na dziedzicu zamkowym, na ktry wjeday co chwila to oddziay konnych wojsk, to gromady zbrojnej szlachty, to kolaski wiozce personatw okolicznych z onami i dziemi. Postrzegszy to pan Micha pocign wszystkich ze sob do bramy, aby si wjedajcym przypatrywa. - Kto wie, panie Michale, dzi twj fortunnydzie... Moe tu i ona dla ciebie pomidzy tymi szlachciankami jedzie - rzek pan Zagoba. - Obacz! ot, jaka kolaska odkryta si tu zblia, a w niej co biaego siedzi... - Nie panna to jeszcze jedzie, ale ten, ktry mi moe lub z ni da odrzek bystrooki pan Woodyjowski - gdy z dalekapoznaj, e to ksidz biskup Parczewski nadjeda z ksidzem Biaozorem, archidiakonem wileskim. - Zali oni ksicia, cho kalwina, odwiedzaj?- C maj czyni? Gdy tego potrzeba dla spraw publicznych, musz ze sob politykowa. - Ej, rojno te tu! ej, gwarno! - rzek z radoci pan Zagoba. - Czowiek ju zardzewia na wsi jak stary klucz w zamku... Tu si lepsze czasy przypomn. Szelm jestem, jeeli dzisiaj do jakiej dziewki-gadyszki w zaloty si nie puszcz! Dalsze sowa pana Zagoby przerwali onierze trzymajcy stra w bramie, ktrzy, wypadszy z odwachu, stanli w dwa szeregi na przyjcie ksidza biskupa; on za przejecha czynic krzy rk na obie strony, bogosawic onierzy i zebran w pobliu szlacht. - Polityczny to pan, ksi - rzek Zagoba - e tak ksidza biskupa honoruje, chocia sam zwierzchnoci kocielnej nie uznaje... Daby Bg, eby to by pierwszy krok do nawrcenia. - E! nie bdzie z tego nic. Niemao o to stara czynia pierwsza jego ona i nic niewskraa, a umara ze zmartwienia... Ale czemu to Szkoty z warty nie schodz? Wida, znowu kto godny bdzie przejeda. Jako w dalekoci ukaza si cay orszak zbrojnych onierzy. - To dragony Ganchofa, poznaj - rzek Woodyjowski - ale jakie karety w rodku id! Wtem bbny poczy warcze. - Oho! to, wida, kto wikszy od ksidza biskupa mudzkiego! - zawoa Zagoba. - Czekaj wa, ju s. - Dwie karety w porodku. - Tak jest. W pierwszej to pan Korf, wojewoda wendeski. - Jake! - zakrzykn Jan - to znajomy ze Zbaraa... Jako wojewoda pozna ich, a najpierw Woodyjowskiego, ktrego widocznie czciej widywa; wic przejedajc wychyli si z kolaski i zakrzykn: - Witam waszmociw, starzy towarzysze!... Ot, goci wieziem! W drugiej karecie, z herbami ksicia Janusza, zaprzgnitej w cztery biae ogiery, siedziao dwch panw wspaniaej postaci, ubranych z cudzoziemska, w kapelusze o szerokich koliskach, spod ktrych jasne pukle peruk spyway im a na ramiona, na koronkowe szerokie konierze. Jeden, bardzo otyy, nosi spiczast pow brod i wsy rozstrzpione na kocach i podniesione do gry; drugi, modszy, ubrany cakiem czarno, mniej rycersk mia postaw, ale moe wyszy jeszcze urzd, gdy na szyi byszcza mu zoty acuch zakoczony jakim orderem. Obaj widocznie byli cudzoziemcami, spogldali bowiem ciekawie na zamek, na ludzi i na ubiory. - Co za diaby? - pyta Zagoba. - Nie znam ich, nigdy nie widziaem! - odrzek Woodyjowski. Wtem karoca przejechaa i pocza okra dziedziniec, by zajecha przed gwny korpus zamkowy, dragoni za zatrzymali si przed bram. Woodyjowski pozna dowodzcego nimi oficera. - Tokarzewicz! - zakrzykn - a bywaj no waszmo! - Czoem, moci pukowniku! - A jakich to szodrw wieziecie? - To Szwedzi. - Szwedzi? - Tak jest, i znaczni ludzie. Ten gruby to hrabia Loewenhaupt, a w cieszy to Benedykt Shitte baron von Duderhoff. - Duderhoff?! - rzek Zagoba. - A czego oni tutaj chc? - pyta pan Woodyjowski. - Bg ich wie! - odpowiedzia oficer. - My ich od Bir eskortujem. Pewnie paktowa z naszym ksiciem przyjechali, bo tam w Birach syszelimy, e ksi wielkie wojsko zbiera i e ma Inflanty najecha. - Ha, szelmy, tchrz was oblatuje! - woa Zagoba. - To Wielkopolsk najedacie, krla rugujecie, a tu kaniacie si Radziwiowi, by was w Inflanty nie poechta. Poczekajcie! bdziecie zmyka dowaszych Duderhoffw, a wam poczochy opadn! Zaraz my tu z wami podunderujemy.Niech yje Radziwi! - Niech yje! - powtrzya stojca przy bramie szlachta. - Defensor patriae! Obroca nasz! Na Szweda, moci panowie! Na Szweda! Uczynio si koo. Coraz wicej szlachty zbierao si z dziedzica, co widzc Zagoba skoczy na wystajcy cok bramyi pocz woa: - Moci panowie, suchajcie! Kto mnie nie zna, temu powiem, em jest stary zbaraczyk, ktry Buraja, najwikszego hetmana po Chmielnickim, t oto star rk usiek; kto za nie sysza o Zagobie, ten,wida, czasu pierwszej kozackiej wojny groch uszczy, kury maca albo cielta pasa, czego po tak zacnych kawalerach sinie spodziewam. - Wielki to rycerz! - ozway si liczne gosy. - Nie masz w Rzeczypospolitej wikszego!... Suchajcie! - Suchajcie moci panowie! Starym kociomchciao si wypoczynku; lepiej by mi byo po piekarniach si wylega, twarg ze mietan jada, po sadach chodzi i jabka zbiera albo, rce w ty zaoywszy, nad niwakami sta lub dziewki po opatkach poklepywa. Pewnie i nieprzyjaciel byby mnie dla wasnego dobra ostawi w spokoju, bo i Szwedzi, i Kozacy wiedz, e mam rk przycik i daby Bg, aby mojeimi tak byo znane wapanom, jak hostibusjest znane. - A co to za kur tak grnie pieje? - spyta nagle jaki gos. - Nie przerywaj! bodaj ci zabito! - woali inni. Lecz Zagoba dosysza. - Wybaczcie, wapanowie, temu kogutkowi! - zakrzykn - bo on jeszcze nie wie, z ktrej strony ogon, a z ktrej gowa. Szlachta wybuchna ogromnym miechem, a zmieszany preopinant cofa si prdzej poza tum, aby uj szyderstw, ktre pokrytym a 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAP c [1 c#?c2q Vpoczy si sypa na jego gow. - Wracam do materii! - mwi Zagoba. - Ow, repeto, naleaby mi si wypoczynek, ale e ojczyzna w paroksyzmie, e nieprzyjaciel depce nasz ziemi, przetom tu jest, moci panowie, aby razem z wami oponowa si hostibus wimi tej matki, ktra nas wszystkich wykarmia. Kto przy niej dzi nie stanie, kto jej na ratunek nie pobiey, ten nie syn, ale pasierb, ten niegodzien jej mioci. Ja stary, id, niech si dzieje wola boa, a jeli zgin przyjdzie, tedy ostatnim tchem bd woa: "Na Szweda! panowie bracia! na Szweda!..." Poprzysignijmy sobie, e nieprdzej popucimy szable z doni, a ich z ojczyzny wyeniem!... - My i bez przysig na to gotowi! - zawoay liczne gosy. - Pjdziem, gdzie nas nasz hetman ksi poprowadzi; zajedziem, gdzie potrzeba. - Moci panowie bracia!... Widzielicie, jako dwch pludrakw przyjechao w zocistej karecie. Wiedz oni, e nie z Radziwiem to igra. Bd za nim po komnatach chodzi i w okcie go caowa, by im da pokj. Aleksi, moci panowie, od ktrego z naradywracam, upewni mnie imieniem caej Litwy, e nic z paktw, nic z pergaminw, jeno wojna i wojna! - Wojna! wojna! - powtrzyy jak echa gosy suchaczy. - Lecz e i wdz - mwi dalej Zagoba - tym mielej sobie poczyna, im swoich onierzy pewniejszy, okamy tedy, moci panowie, nasze sentymenta. A nue! Pjdmy pod paskie okna zakrzykn: "Haje na Szweda!" Za mn, moci panowie!To rzekszy zeskoczy z cokou i ruszy naprzd, a tum za nim, i tak przyszli pod same okna czynic gwar coraz wikszy, ktry w kocu zla si w jeden olbrzymi okrzyk: - Na Szweda! na Szweda! Po chwili wypad z sieni pan Korf, wojewoda wendeski, zmieszany bardzo, zanim Ganchof, pukownik rajtarw ksicych, i obaj poczli hamowa szlacht, ucisza, prosi, eby si rozesza. - Na Boga! - mwi pan Korf - tam na grzea szyby dr, a wapanowie ani wiecie, jakecie si nie w por z waszymi okrzykami wybrali. Jake to moecie posom zniewagi czyni, przykad niekarnoci dawa! Kto was do tego pobudzi? - Ja! - odrzek Zagoba. - Powiedz wasza mio ksiciu panu w imieniu nas wszystkich, e go prosimy, aby by twardy, bo do ostatniej kropli krwi gotowimy przy nim wytrwa. - Dzikuj waszmociom w imieniu pana hetmana, dzikuj waszmociom, ale ju sirozejdcie. Rozwagi, moci panowie! Na ywy Bg, rozwagi, bo ojczyzn do reszty pogrycie! Niedwiedzi przysug ojczynie oddaje, kto dzi posw zniewaa. - Co nam do posw! Chcemy si bi, nie paktowa! - Cieszy mnie animusz waszmociw! Przyjdzie na to pora niedugo, bogdaje i bardzo prdko. Wypocznijcie teraz przed wypraw. Pora na gorzak i przeksk! lesi bi o pustym brzuchu. - Prawda, jako ywo! - zawoa pan Zagoba. - Prawda, w sedno utrafi. Skoro ksi zna nasze sentymenta, to nie mamy tu co robi! I tum pocz si rozprasza, najwikszy za pyn do oficyn, w ktrych liczne stoy byy ju zastawione. Pan Zagoba szed na czele - pan Korf za wraz z pukownikiem Ganchofem udali si do ksicia, ktry siedzia na naradzie z posami szwedzkimi, z ksidzem biskupem Parczewskim, z ksidzem Biaozorem, z panem Adamem Komorowskim i z panem Aleksandrem Mierzejewskim, dworzaninem krla Jana Kazimierza, czasowo bawicym w Kiejdanach. - Kto tam by sprawc tej wrzawy? - pytaksi, z ktrego lwiej twarzy gniew jeszcze nie ustpi. - To w szlachcic wieo przybyy, sawnypan Zagoba! - odpowiedzia wojewoda wendeski. - Mny to rycerz - odpar ksi - ale za wczenie mi si rzdzi poczyna. To rzekszy skin na pukownika Ganchofai pocz mu co szepta do ucha. Pan Zagoba tymczasem, rad z siebie, szed do sal dolnych uroczystym krokiem, majc przy sobie panw Skrzetuskich i panaWoodyjowskiego, do ktrych mwi z cicha: - A co, amici? ledwiem si pokaza, juem afekt w tej szlachcie ku ojczynie rozbudzi. atwieje teraz ksiciu odprawiz niczym posw, bo si na nasze suffragiapotrzebuje tylko powoa. Nie bdzie to, jak myl, bez nagrody, cho najwicej mi o honor chodzi. Czego e tak stan, panieMichale, jak skamieniay i oczy utkwie w on kolask przy bramie? - To ona! - rzek ruszajc wsikiem pan Micha. - Na Boga ywego, ona sama! - Kto taki? - Billewiczwna... - Ta, ktra ci daa rekuz? - Tak jest. Patrzcie waszmociowie, patrzcie! Nie zmarniee tu czeku od aoci? - A poczekajcie no! - rzek Zagoba - trzeba si przyjrzy. Kolaska tymczasem, zatoczywszy koo, zbliya si do rozmawiajcych. Siedzia w niej okazay szlachcic z siwiejcym wsem,a obok niego panna Aleksandra, pikna jak zawsze, spokojna i powana. Pan Micha utkwi w ni wzrok rozalony i skoni si nisko kapeluszem, ale ona nie dostrzega go w tumie. Zagoba za rzekspogldajc na jej delikatne, szlachetne rysy: - Paskie to jakie dziecko, panie Michale, iza misterna dla onierza. Przyznaj, e gadka, ale ja wol takie, co to i zrazu nie poznasz: armata czy biaogowa? - Nie wiesz waszmo, kto to przyjecha? - spyta pan Micha stojcego obok szlachcica. - Jake nie wiem?! - odpar szlachcic - to pan Tomasz Billewicz, miecznik rosieski. Wszyscy go tu znaj, bo to dawny radziwiowski suga i przyjaciel. Rozdzia 13 Ksi nie pokaza si tego dnia szlachcie a do wieczora, obiadowa bowiem z posami i kilku dygnitarzami, z ktrymi poprzednio narad by skada. Przyszy jednak rozkazy do pukownikw, eby nadworne puki radziwiowskie, a zwaszcza regimenty piechoty pod cudzoziemskimi oficerami, stay w pogotowiu. W powietrzu pachniao prochem.Zamek, lubo nieobronny, otoczony by wojskiem, jak gdyby pod jego murami mianobitw stoczy. Spodziewano si pochodu najpniej na jutrzejszy ranek i byy tego widome oznaki, niezliczona bowiem czelad ksica zajta bya, adowaniem na wozy broni, kosztownych sprztw i ksicego skarbca. Harasimowicz opowiada szlachcie,e wozy pjd do Tykocina na Podlasie, bo niebezpiecznie by byo, aby skarbiec zostawa w nieobronnym kiejdaskim zamku. Przygotowywano i rekwizyta wojenne, ktre miay i za wojskiem. Rozeszy si wieci, e hetman polny Gosiewski dlatego zosta aresztowany, e nie chcia poczy swych chorgwi, stojcych w Trokach, z radziwiowskimi, przeto na jawn zgub ca wypraw wystawia. Zreszt przygotowania do pochodu, ruch wojsk, turkot armat wytaczanych z zamkowego arsenau i w rozgardiasz towarzyszcy zawsze pierwszym chwilom wojennych wypraw odwrci uwag w inn stron i kaza zapomnie rycerstwu o aresztowaniu pana Gosiewskiego i kawalera Judyckiego.Obiadujca w olbrzymich dolnychsalach oficyn szlachta o niczym nie rozprawiaa, jeno o wojnie, o poarze Wilna, ktre ju dziesi dni gorzao, corazsroszym palc si poarem, o wieciach z Warszawy, o postpach Szwedw i o Szwedach samych, przeciw ktrym, jako przeciw wiaroomcom, napadajcym ssiada wbrew traktatowi, majcemu jeszcze na sze lat si, burzyy si serca, umysy i wzrastaa w duszach zawzito. Wieci o szybkich postpach, o kapitulacji Ujcia, zalaniu Wielkopolski wrazze wszystkimi miastami, o grocym najciu Mazowsz a i nieuniknionym wziciu Warszawy nie tylko nie budziy trwogi, ale przeciwnie, podniecay odwag i ochot do boju. Dziao si to dlatego, e jasne ju byy dla wszystkich przyczyny tego szwedzkiego powodzenia. Oto dotychczas niezetknli si jeszcze ani razu z wojskiem aniz wodzem prawdziwym. Radziwi by pierwszym wojownikiem z rzemiosa, z ktrym mieli si zmierzy, a ktry tymczasem wzbudza absolutn ufno w swe zdolnoci wojenne w zebranej szlachcie, zwaszcza e i pukownicy jego zarczali, i pobij Szwedw w otwartym polu. - Nie moe by inaczej! - mwi pan MichaStankiewicz, stary i dowiadczony onierz.- Pamitam wojny dawniejsze i wiem, e bronili si zawsze w zamkach, w warownych obozach, zza szaczykw; nigdy nie mieli stawi si nam w otwartympolu, bo si jazdy okrutnie bali, a gdzie dufajc w si wystpili, tam suszne otrzymali wiczenie. Nie wiktoria to daa wich rce Wielkopolsk, ale zdrada i pospolitego ruszenia niedostwo. - Tak jest! - rzecze pan Zagoba. - Mdy to nard, bo ziemia tam okrutnie nieurodzajna i chleba nie maj, bo jeno szyszki sosnowe miel, z takiej to mki podpomyki czynic, ktre ywic mierdz. Inni nad morzem chodz i co tylko fala wyrzuci, to r, jeszcze si z sob o owe specjay bijc. Hoota tam okrutna, dlatego nie masz narodu na cudze apczywszego, bo nawet Tatarzy koskiego misa ad libitum maj, a oni czasem po roku misa nie widuj i cigle godem przymieraj, chyba e powryb zdarzy si obfity. Tu Zagoba zwrci si do pana Stankiewicza: - A waszmo to kiedy ze Szwedami si zapozna? - Pod ksiciem Krzysztofem, ojcem teraniejszego pana hetmana. - A ja pod panem Koniecpolskim, ojcem dzisiejszego chorego. Srodzemy kilkakro Gustawa Adolfa w Prusach porazilii jecw niemaomy nabrali; tamem ich nawylot przezna i wszelkie ich sposoby. Nacudowali si nad nimi nasi chopcy niemao, bo trzeba waszmociom wiedzie, e Szwedzi, jako to nard ustawicznie w wodzie brodzcy i z morza najwiksze cigncy intraty, nurkowie s exquisitissimi.Tomy si im popisywa kazali - i co waszmociowie na to powiecie: rzucisz szelm w jedn przerbel, to on ci drug wypynie i jeszcze ledzia ywego w pysku trzyma... - Na Boga, co waszmo mwisz?! - Niech tu trupem padn, jelim tego mao sto razy na wasne oczy nie widzia i innych dziwnych ich obyczajw. Pamitam i to, e tak si na pruskim chlebie spali, i potem wraca nie chcieli. Susznie jegomo pan Stankiewicz mwi, e nietdzy z nich onierze. Piechot maj jak tak, ale jazd, Boe si poal, bo koniw ich ojczynie nie masz i z modu nie mog do jazdy nawykn. - Podobno najpierw nie na nich pjdziemy -mwi pan Szczyt - jeno za Wilno pomci? - Tak jest. Sam to ksiciu radziem, gdy sipyta, co w tej materii myl - odpar Zagoba. - Ale skoczywszy z jednymi, pjdziemy wnet na drugich. Musz si tam posekowie poci. - Politycznie ich przyjmuj - rzek pan Zaski - ale nic, chudzitka, nie wskraj,a najlepszy dowd - rozkazy wojsku dane. - Miy Boe, miy Boe! - mwi pa Twarkowski, sdzia rosieski - jak to wrazz niebezpieczestwy ochoty przybywa... Juemy mao nie zdesperowali, z jednym nieprzyjacielem do czynienia majc, a teraznam na obydwch. - Nie moe by inaczej - odpar Stankiewicz. - Nieraz to bywa, e si pozwolisz bi pty, pki ci cierpliwoci nie zbraknie, a potem, ni std, ni zowd, znajdzie si i wigor, i fantazja. Maomy toucierpieli, mao przenieli?!... Spuszczalimysi na krla i pospolite ruszenie koronne, na wasne siy nie liczc, a wreszcie mamy wz i przewz: trzeba albo obydwchbi, albo zgin z kretesem... - Bg nam pomoe! Dosy tego zwlekania! - Sztych nam do garda przyoyli! - Przymy im i my! Pokaemy koroniarczykom, jacy to tu onierze! Nie bdzie u nas Ujcia, jako Bg w niebie!I w miar kielichw rozgrzeway si czupryny irosy humory wojenne. Tak nad brzegiem przepaci ostatni wysiek czstokro o ocaleniu stanowi. Zrozumiay to te tumy onierzy i owa szlachta, ktr tak niedawno jeszcze Jan Kazimierz do Grodna wzywa przez rozpaczliwe uniwersay na pospolite ruszenie. Teraz wszystkie serca, wszystkie umysy zwrcone byy ku Radziwiowi; wszystkie usta powtarzay to grone imi, z ktrym do niedawna zawsze zwycistwo szo w parze. Jako odniego tylko zaleao zebra rozproszone, poruszy upione siy kraju i stan na czele potgi dostatecznej do pomylnego rozstrzygnicia obydwch wojen.Po obiedziewzywano do ksicia kolejno pukownikw: Mirskiego, ktry w pancernej hetmaskiej chorgwi porucznikowa, a po nim Stankiewicza, Ganchofa, Charampa, Woodyjowskiego i Soohuba. Zdziwili si troch starzy onierze, e ich pojedynczo,nie wsplnie, na narad zapraszaj; a le mie to byo zdziwienie, kady bowiem odchodzi z jak nagrod, z jakim widocznym dowodem ksicego faworu; w zamian za da tylko ksi wiernoci i ufnoci, ktre i tak wszyscy z duszy sercamu ofiarowali. Wypytywa si te pan hetman troskliwie, czy pan Kmicic nie wrci, i kaza sobie da zna, gdy wrci.Jako wrci, ale dopiero pnym wieczorem, gdy ju sale byy owietlone i gocie poczli si zbiera. W cekhauzie, dokd przyszed si przebra, zasta pana Woodyjowskiego i poznajomi si z reszt kompanii. - Okrutniem rad, e waszmoci widz i sawnych przyjaci - rzek wstrzsajc rk maego rycerza. - Jakobym brata zobaczy! Moesz w to waszmo wierzy, bo ja symulowa nie umiem. Prawda, e mnie szpetnie przez eb przejecha, ale mnie potem na nogi postawi, czego do mierci nie zapomn. Przy wszystkich to mwi, e gdyby nie waszmo, to bym si teraz za krat koata. Bodaj si tacy ludzie na kamieniu rodzili. Kto inaczej myli,ten kiep, i niech mnie diabe porwie, jeli mu uszw nie obetn. - Daj wa pokj. - W ogie za wapanem pjd, bodajem przepad! Wychod, kto nie wierzy! Tu pan Andrzej pocz toczy wyzywajcymwzrokiem po oficerach, ale nikt nie zaprzeczy, bo zreszt wszyscy lubili i szanowali pana Michaa; jeno Zagoba rzek: - Siarczysty jaki onierz, daj go katu! Widzi mi si, e srodze polubi wapana za ten afekt do pana Michaa, bo mnie si dopiero spyta, ile on wart. - Wicej ni my wszyscy! - odrzek Kmicic ze zwyk sobie porywczoci. Po czym spojrza na panw Skrzetuskich, na Zagob i doda: - Przepraszam waszmociw, nie chc nikomu ubliy, bo wiem, ecie cnotliwi ludzie i wielcy rycerze... Nie gniewajcie si,bo ja bym z serca chcia na przyja wapastwa zasuy. - Nic nie szkodzi - rzek Jan Skrzetuski - co w sercu, to w gbie. - Daj no wapan pyska! - rzek pan Zagoba. - Nie mnie dwa razy tak rzecz powtarza!I padli sobie w objcia. Po czym pan Kmicic zakrzykn: - Musimy dzi podpi, nie moe by inaczej!- Nie mnie dwa razy tak rzecz powtarza!- rzek jak echo Zagoba. - Wymkniemy si wczeniej do cekhauzu, a o napitkach pomyl. Pan Micha pocz rusza mocno wsikami. "Nie bdziesz ty si mia ochoty wymyka -pomyla sobie w duchu, spogldajc na Kmicica - jeno zobaczysz, kto tam na pokojach dzisiaj bdzie..." I ju usta otwiera, aby powiedzie Kmicicowi, e pan miecznik rosieski z Olek przyjechali do Kiejdan, ale zrobio mu si jako mdo na sercu, wic zwrci rozmow. - A wacina chorgiew gdzie jest? - pyta. - Tu. Gotowiuka! By u mnie Harasimowicz iprzynis mi rozkaz od ksicia, by o pnocku ludzie byli na koniach. Pytaem go,czy to mamy wszyscy rusza, powiedzia: nie!... Nie rozumiem, co to znaczy. Z innych oficerw jedni maj ten sam rozkaz, inni nie maj. Ale piechota cudzoziemska wszystka otrzymaa. - Moe cz wojsk dzi pjdzie na noc, cz jutro - rzek Jan Skrzetuski. - W kadym razie ja tu z waszmociami podpij, a chorgiew niech sobie rusza... Potem w godzin j dogoni. W tej chwili wpad Harasimowicz. - Janie wielmony chory orszaski! - woa kaniajc si we drzwiach. - A co? czy si pali? jestem! - rzek Kmicic.- Do ksicia pana! do ksicia pana! - Zaraz, jeno szaty zawdziej. Chopi! kontusz i pas, bo zetn! Pachoek w mig poda reszt ubioru i w kilka minut pniej pan Kmicic, strojny jak na wesele, ruszy do ksicia. una od niegobia, tak wyda si urodziwy. upan mia z lamy srebrnej, dzierzgany w rzuty gwiedziste, od ktrych szed blask na ca posta, a zapity wielkim szafirem pod szyj. Na to kontusz z bkitnego aksamitu, pas biay, ceny niezmiernej, tak subtelny, e przez piercie mona go byoprzewlec. Srebrzysta szabla usiana szafirami zwieszaa si u pasa na jedwabnych rapciach, za pas za zatkn i buzdygan rotmistrzowski, majcy powag osoby oznacza. Dziwnie zdobi ten strj modego rycerza i pikniejszego ma trudno by byo w caym tym niezmiernym szyderstw, ktre pokrytym a 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAP c cc~*c9M)U?)tumie zebranym w Kiejdanach znale. Pan Micha westchn patrzc na niego i gdy Kmicic znikn za drzwiami cekhauzu, rzek do pana Zagoby: - Z takim przy biaogowie ani rady! - Ujmij mi jeno trzydzieci lat! - rzek Zagoba. Ksi ju by take ubrany, gdy wszed Kmicic, i wanie szatny w towarzystwie dwch Murzynw wyszed by z komnaty. Zostali sam na sam. - Daj ci Boe zdrowie, e pospieszy! - rzek ksi. - Do usug waszej ksicej moci. - A chorgiew? - Wedle rozkazu. - Pewni te to ludzie? - W ogie, do pieka pjd! - To dobrze! Takich ludzi mi potrzeba... i takich jak ty na wszystko gotowych... Cigleto powtarzam, e na nikogo wicej ni na ciebie nie licz. - Wasza ksica mo! nie mog si moje zasugi rwna z zasugami starych onierzy, ale jeli mamy na nieprzyjaci ojczyzny ruszy, tedy Bg widzi, nie pozostan w tyle. - Nie ujmuj ja starym zasug - rzek ksi - chocia... mog przyj takie pericula, tak cikie terminy, e i najwierniejsi si zachwiej. - Niech ten zginie marnie, kto od osoby waszej ksicej moci w niebezpieczestwie odstpi! Ksi spojrzabystro w twarz Kmicica. - A ty... nie odstpisz? Mody rycerz zapon. - Wasza ksica mo!... - Co chcesz mwi? - Wyspowiadaem si waszej ksicej moci ze wszystkich grzechw moich, i taka ich kupa, e jeno ojcowskiemu sercu waszej ksicej moci zawdziczam przebaczenie... Ale w tych wszystkich grzechach jednego nie masz: niewdzicznoci. - Ani wiaroomstwa... Wyspowiadae si przede mn jak przed ojcem, a jam ci nie tylko jak ojciec przebaczy, alem ci pokocha jak syna... ktrego Bg mi nie da i dlatego ciko mi nieraz na wiecie. Bde mi przyjacielem! To rzekszy ksi wycign rk, a mody rycerz uchwyci j i bez wahania doust przycisn. Milczeli obaj przez dug chwil; nagle ksi utkwi oczy w oczach Kmicica i rzek: - Billewiczwna tu jest! Kmicic poblad i pocz jka co niezrozumiale. - Umylniem po ni posa, eby si ta niezgoda midzy wami skoczya.Zobaczyszj zaraz, bo jej aoba po dziadzie ju wysza. Dzi take, cho Bg widzi, e gowa pkaa mi od roboty, mwiem z panem miecznikiern rosieskim. Kmicic porwa si za gow. - Czym ja si waszej ksicej moci odpac? Czym ja odpac?... - Powiedziaem wyranie panu miecznikowi,e taka moja wola, abycie si najprdzej pobrali, i nie bdzie ci przeciwny. Przykazaem mu te, aby dziewk z wolna do tego przygotowa. Mamy czas. Od ciebie wszystko zaley, a ja szczliwy bd, jeli ci nagroda z rk moich dojdzie i daj Boe doczeka, wiele innych, bo ty powinien pj wysoko. Grzeszye, bo mody, ale ju saw na polu zdoby niepoledni... i wszyscy modzi gotowi wszdy i za tob. Dla Boga, powiniene pj wysoko! Nie dla takiego to rodu, jak twj, urzdy powiatowe... Zali wiesz, e tyKiszkw krewny, a z Kiszczanki ja si rodz... Trzeba ci jeno statku, na co oeneknajlepsza rzecz. Bierze on dziewczyn, kiedy ci do serca przypada, i pamitaj, ktoci j daje. - Wasza ksica mo, ja chyba oszalej!...ycie, krew moja do waszej ksicej moci nale!... Co mam czyni, aby si wywdziczy? co? Mw wasza ksica mo! rozkazuj! - Dobrem za dobro mi odpa... Miej wiar we mnie, miej ufno, e co uczyni, to dladobra publicznego uczyni. Nie odstpuj mnie, gdy bdziesz widzia zdrad i odstpstwo innych, gdy si zo wzmoe, gdy mnie samego... Tu ksi urwa nagle. - Przysigam! - rzek z zapaem Kmicic - i parol kawalerskidaj do ostatniego tchnienia sta przy osobie waszej ksicej moci, mego wodza, ojca i dobrodzieja! To rzekszy Kmicic spojrza oczyma penymi ognia na ksicia i a strwoy si zmian, jaka nagle zasza w jego twarzy. Twarz ta bya czerwona, yy na niej nabray, krople potu gsto osiady na wyniosym czole, a oczy rzucay blask niezwyky. - Co waszej ksicej moci jest? - pyta niespokojnie rycerz. - Nic, nic!... Radziwi wsta, ruszy spiesznym krokiemdo klcznika i zerwawszy z niego krucyfikspocz mwi gwatownym, przytumionymgosem: - Na ten krzy przysignij, e mnie nie opucisz do mierci!... Mimo caej gotowoci i zapau Kmicic spoglda przez chwil na niego ze zdumieniem. - Na t mk Chrystusa... przysignij!... - nalega hetman. - Na t mk Chrystusa... przysigam! - rzek Kmicic kadc palce na krucyfiksie. - Amen! - doda uroczystym gosem ksi. Echo wysokiej komnaty powtrzyo gdzie pod sklepieniem: "Amen" i nastaa duga cisza. Sycha byo tylko oddech potnej radziwiowskiej piersi. Kmicic nie odrywaod hetmana zdumionych oczu. - Teraz jue mj... - rzek wreszcie ksi. - Zawszem do waszej ksicej moci nalea - odpar skwapliwie mody rycerz -ale racz mi wasza ksica mo powiedzie, racz mnie objani, co si dzieje? Dlaczego wasza ksica mo wtpie o tym? Czyli grozi co dostojnej osobie? Aza zdrada jaka, jakowe machinacje zostay odkryte? - Zblia si czas prby - rzek ponuro ksi - a co do nieprzyjaci nie wieszli to, e pan Gosiewski, pan Judycki i pan wojewoda witebski radzi by mnie na dno przepaci pogry? Tak jest! Wzmaga si nieprzyjaciel domu mego, szerzy si zdradai gro klski publiczne. Dlatego mwi: zblia si czas prby... Kmicic zamilk, ale ostatnie sowa ksicia nie rozproszyy ciemnoci, jakie obsiady jego umys, i prno pyta sam siebie, co moe grozi w tej chwili potnemu Radziwiowi? Wszake sta na czele wikszych si ni kiedykolwiek. W samych Kiejdanach i w okolicy stao tyle wojska, egdyby by ksi mia podobn potg, zanim pod Szkw ruszy, los caej wojny wypadby niezawodnie inaczej. Gosiewski i Judycki byli mu wprawdzie niechtni, ale obydwch mia w rku i pod wart, a co do wojewody witebskiego, zbytto by cnotliwy czowiek, zbyt dobry obywatel, aby w przeddzie nowej wyprawy przeciw nieprzyjacioom mona si byo obawia z jego strony jakichkolwiek przeszkd i machinacji. - Bg widzi, nic nie rozumiem! - zakrzyknKmicic nie umiejcy w ogle utrzyma swoich myli. - Dzi jeszcze zrozumiesz wszystko - odpar spokojnie Radziwi. - A teraz pjdmy do sali. I wziwszy pod rk modego pukownika skierowa si z nim ku drzwiom. Przeszli kilka komnat. Z daleka, z olbrzymiej sali, dochodziy dwiki kapeli, ktrej przewodzi Francuz sprowadzony umylnie przez ksicia Bogusawa. Grano te menueta, ktrego wwczas na dworze francuskim tacowywano. agodne tony mieszay si z gwarem licznych gosw ludzkich. Ksi Radziwi zatrzyma si i sucha. - Daj Boe - rzek po chwili - aby ci wszyscy gocie, ktrych pod dach przyjmuj, nie przeszli jutro do moich nieprzyjaci. - Moci ksi - odpar Kmicic - mam nadziej, e nie masz midzy nimi szwedzkich stronnikw... Radziwi drgn i wstrzyma si nagle. - Co ty chcesz powiedzie? - Nic, moci ksi, jeno, e tam zacni onierze si wesel. - Chodmy... Czas pokae i Bg osdzi, kto zacny... Chodmy! Przy samych drzwiach stao dwunastu paziw, cudnych chopit przybranych w pira i aksamity. Ujrzawszy hetmana sformowali si w dwa szeregi, ksi za zbliywszy si pyta: - Jej ksica mo wesza ju na sal? - Tak jest, moci ksi! - odpowiedzieli chopcy. - A ichmociowie posowie? - S take. - Otwieraj! Obie poowy drzwi rozwary si w mgnieniuoka, potok wiata lun przez nie i owieci olbrzymi posta hetmana, ktry majc za sob pana Kmicica i paziw wszed na podniesienie, na ktrym krzesa dla przedniejszych goci byy zastawione. Wnet ruch uczyni si w sali, wszystkie oczy zwrciy si na ksicia, potem jeden okrzyk wyrwa si z setek piersi rycerskich: - Niech yje Radziwi! Niech yje! Niech nam hetmani! Niech yje! Ksi kania si gow i rk, nastpnie j wita goci zebranych na estradzie, ktrzy podnieli si w chwili, gdy wchodzi.Byli tam midzy znakomitszymi, oprcz samej ksinej, dwaj posowie szwedzcy, pose moskiewski, pan wojewoda wendeski, ksidz biskup Parczewski, ksidz Biaozor, pan Komorowski, pan Mierzejewski, pan Hlebowicz, starosta mudzki, szwagier hetmaski, jeden mody Pac, oberszt Ganchof, pukownik Mirski, Weissenhoff, pose ksicia kurlandzkiego, ikilka pa z otoczenia ksinej. Pan Hetman, jako przystao na gocinnego gospodarza, pocz powitania od posw, z ktrymi kilkanacie sw uprzejmych zamieni, po czym wita innych, a skoczywszy zasiad na krzele z gronostajowym baldachimem i spoglda na sal, w ktrej jeszcze brzmiay okrzyki: - Niech yje!... Niech nam hetmani!... Niech yje!... Kmicic, ukryty za baldachimem, patrzy rwnie na tumy. Wzrok jego przeskakiwa z twarzy na twarz, szukajc wrd nich ukochanych rysw tej, ktra w tej chwili zajmowaa ca dusz i serce rycerza. Serce bio mu jak motem... "Ona tu jest! Za chwil j ujrz, przemwido niej!..." - powtarza sobie w myli... I szuka, szuka coraz chciwiej, coraz niespokojniej. Ot, tam! ponad pirami wachlarza wida jakie brwi czarne, biae czoo i jasne wosy. To ona! Kmicic dech wstrzymuje, jakby w obawie, eby nie sposzy zjawiska, ale tymczasemporuszaj si pira, twarz si odsania - nie! to nie Oleka, to nie ta mia i najmilejsza. Wzrok leci dalej, obejmuje wdziczne postacie, lizga si po pirach, atasach, rozkwitych jak kwiaty twarzach, i udzi si co chwila. Nie ona i nie ona! A wreszcie, hen! w gbi, wedle framugi okna, zamajaczyo co biaego i rycerzowi pociemniao w oczach - to Oleka, to ta mia i najmilejsza...Kapela poczyna gra na nowo, tumy przechodz, krc si damy, migoc strojni kawalerowie, a on, jak lepy i guchy, nic nie widzi, tylko j, i patrzy tak chciwie, jakby j pierwszy raz widzia. Niby to ta sama Oleka z Wodoktw, a inna. W tej ogromnej sali i w tym tumie wydaje si jaka mniejsza i twarzyczk ma drobniejsz, rzekby: dziecinn. Ot! wziby ca na rce i przytuli! A przecieznowu ta sama, cho inna: te same to rysy, te sodkie usta, takie rzsy, cie rzucajce na policzki, i to czoo jasne, spokojne, kochane... Tu wspomnie nia jak byskawice poczynaj si przesuwa przez gow pana Andrzeja: owa czeladna w Wodoktach, gdzie j ujrza po raz pierwszy, i te ciche komnatki, w ktrych przesiadywali razem. Co za sodycz, chobytylko wspomina!... A ta sanna do Mitrunw,podczas ktrej on j caowa!... Potem ju ludzie poczli ich rozdziela i burzy j przeciw niemu. "A! eby to pioruny zatrzasy! - zakrzyknw duszy pan Kmicic. - Co ja miaem i com ja utraci! Jaka ona bya bliska, a jaka teraz daleka!" Siedzi oto z dala, jak obca, ani wie, e on tu jest. I gniew, ale zarazem al niezmierny pochwyci pana Andrzeja, al, dla ktrego innych sw nie znalaz, jeno wykrzyk w duszy, ktry przez usta nie przeszed: "Ej, ty! Oleka! ej, ty!..."Nieraz pan Andrzejwcieka si na siebie za swoje dawne postpki, e miewa ochot kaza si ludziom wasnym rozcign i sto bizunw wyliczy, ale nigdy nie wpad w taki gniew jak teraz, gdy j znw ujrza po dugim niewidzeniu, cudniejsz jeszcze ni zwykle,cudniejsz nawet, ni sobie wyobraa. W tej chwili chciaby si pastwi nad sob, ale e by midzy ludmi, w dostojnym towarzystwie, wic tylko zby zaciska i jakoby chcc sobie umylnie jeszcze wikszy bl zada, powtarza w duchu:"Dobrze ci tak, kpie! Dobrze ci!" Tymczasem dwiki kapeli umilky znowu i zamiast nich usysza pan Andrzej gos hetmana: - Chod za mn! Kmicic zbudzi si jakby ze snu. Ksi zeszed ze wzniesienia i wmiesza si midzy goci. Na twarzy mia umiech agodny i dobrotliwy, ktry zdawa si jeszcze podnosi majestat jego postaci. Byto ten sam wspaniay pan, ktry czasu swego przyjmujc krlow Mari Ludwik w Nieporcie dziwi, zdumiewa i gasi dworakw francuskich nie tylko przepychem, ale i dwornoci swych obyczajw; ten sam, o ktrym z takim uwielbieniem pisa Jan Laboureur w relacji ze swej podry. Teraz wic zatrzymywa si co chwila przy powaniejszych matronach, przy zacniejszej szlachcie i pukownikach, majc dla kadego z goci jakie askawe sowo, dziwic obecnych sw pamici i jednajc w mgnieniu oka wszystkie serca. Oczy obecnych biegay za nim, gdzie si tylko poruszy, on za z wolna zbliy si do pana miecznika rosieskiego Billewicza i rzek: - Dzikuj ci, stary przyjacielu, e przyby, chocia miabym si prawo i gniewa. Nie o sto mil Billewicze od Kiejdan,a z ciebie rara avispod moim dachem. - Wasza ksica mo - odpowiedzia pan miecznik kaniajc si nisko - krzywd ojczynie czyni, kto waszej ksicej mociczas zabiera. - A ja ju mylaem si zemci i najecha ci w Billewiczach, a przecie myl, e przyjby wdzicznie starego kompana obozowego? Syszc to pan miecznik a zarumieni si ze szczcia, a ksi mwi dalej: - Jeno czasu, czasu zawsze nie staje!... Ale jak krewniaczk, wnuczk nieboszczyka pana Herakliusza, bdziesz za m wydawa, to ju na weselisko koniecznie zjad, bom wam to obydwom powinien. - Daje Boe dziewce jak najprdzej! - zawoa pan miecznik. - Tymczasem przedstawiam ci pana Kmicica,chorego orszaskiego, z tych Kmicicw, co to Kiszkom, a przez Kiszkw i Radziwiom krewni. Musiae to nazwisko od Herakliusza sysze, bo on Kmicicw jakbraci kocha... - Czoem, czoem! - powtrzy pan miecznik, ktremu zaimponowaa nieco wielko rodu modego kawalera goszona przez samego Radziwia. - Witam pana miecznika dobrodzieja i subie si jego polecam - rzek miao i nie bez pewnej dumy pan Andrzej. - Pan pukownik Herakliusz by mi ojcem i dobrodziejem, a cho si pniej popsowaajego robota, to jednak nie przestaem miowa wszystkich Billewiczw, jakoby wasna moja krew w nich pyna. - Szczeglnie - rzek ksi kadc poufalerk na ramieniu modzieca - nie przestamiowa jednej Billewiczwny, z czym mi si dawno zwierzy. - I kademu do oczu to powtrz! - rzek zapalczywie Kmicic. - Powoli, powoli! - odpowiedzia ksi. - To, widzisz, moci mieczniku, z siarki i ognia jest kawaler, przez co i nabroi troch; ale e mody i pod moj szczeglniejsz jest protekcj, przeto tusz, e jak we dwch zaczniem baga, tak i otrzymamy zdjcie kondemnaty przed onym wdzicznym trybunaem. - Wasza ksica mo uczyni, co zechce! -odrzek pan miecznik. - Nieszczsna dziewka musi zakrzykn jakona kapanka pogaska Aleksandrowi: "Ktci si oprze!" - A my jako w Macedoczyk,poprzestaniem na tej wrbie - mwi miejc si ksi. - Ale do tego! Prowade nas teraz do swej krewniaczki, bo i ja rad j obacz. Nieche si naprawi ta robota pana Herakliusza, ktra si popsowaa. - Su waszej ksicej moci!... Tam oto dziewczyna siedzi pod opiek pani Wojniowiczowej, naszej krewnej. Jeno bagam o przebaczenie, jeli si skonfunduje, bom te jeszcze nie mia czasu jej ostrzec.Przewidywania pana miecznika byy suszne. Na szczcie Oleka nie w tej dopiero chwili ujrzaa pana Andrzeja przy boku hetmaskim, wic moga nieco przyj do siebie, ale na razie o mao nie opucia jej przytomno. Poblada jak ptno, nogi zadray pod ni ipatrzya tak na modego rycerza, jakby patrzya na ducha zjawiajcego si z tamtego wiata. I dugo oczom nie chciaa wierzy. To ona sobie wyobraaa, e w nieszcznik albo tua si gdzie po lasach,bez dachu nad gow, opuszczony od wszystkich, cigany jak dziki zwierz przez sprawiedliwo; albo zamknity w wiey, spoglda rozpaczliwym wzrokiem przez elazn krat na wesoy wiat boy. Bg jeden wiedzia, jak straszny nieraz al gryz jej serce i oczy za tym stracecem; Bg jeden mg policzy zy, ktre w samotnoci nad jego losem, tak okrutnym, cho tak zasuonym, wylaa - a tymczasem on znalaz si w Kiejdanach, wolny, przy boku hetmaskim, dumny i strojny w lamy i aksamity, z pukownikowskim buzdyganem za pasem, zewzniesionym czoem, z rozkazujc hard twarz junack i sam hetman wielki, sam 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAPkccZc-{c{;Radziwi, kad mu rk poufale na ramieniu. Dziwne a sprzeczne uczucia sploty si naraz w sercu dziewczyny; wicjaka wielka ulga, jakby jej kto brzemi zdj z ramion; wic jaki al, e tyle litoci i zmartwienia poszo na prno; wic i ten zawd, jakiego doznaje kada uczciwa dusza na widok bezkarnoci zupenej za cikie grzechy i wystpki; wic i rado, i poczucie wasnej niemocy, i graniczcy z przestrachem podziw dla tego junaka, ktry potrafi z takiej toni wypyn. Tymczasem ksi, miecznik i Kmicic skoczyli rozmow i poczli si zblia. Dziewczyna nakrya oczy powiekami i podniosa tak ramiona jak ptak skrzyda, kiedy chce gow midzy nimi ukry. Bya zupenie pewna, e id ku niej. Nie patrzcwidziaa ich, czua, e s bliej i bliej, eju nadchodz, e zatrzymali si. Tak bya tego pewn, e nie podnoszc powiek wstaa nagle i zoya gboki ukon ksiciu.On za istotnie sta ju przed ni i przemwi: - Na mk Pask!... Teraz si modemu niedziwi, bo cudnie to kwiecie rozkwito... Witam ci, moja panienko, witam z caego serca i duszy kochan wnuczk mojego Billewicza. Poznajesze mnie? - Poznaj, wasza ksica mo! - odrzeka dziewczyna. - A ja bym ci nie pozna, bom ci jeszcze mdk nierozkwit ostatni raz widzia, nie w tej ozdobie, w jakiej teraz chodzisz...Podnie no jeno one firanki z oczu... Dla Boga! szczliwy nurek, ktry tak per wyowi; nieszczsny, ktry j mia i straci... Ow stoi tu przed tob taki desperat w osobie tego kawalera. Poznajesze i jego? - Poznaj - szepna Oleka nie podnoszc oczu. - Wielki to grzesznik i do spowiedzi ci go przyprowadzam... Zadaj mu pokut, jak chcesz, ale rozgrzeszenia nie odmawiaj, eby go desperacja do ciszych jeszcze grzechw nie przywioda. Tu ksi zwrci si do pana miecznika i do pani Wojniowiczowej: - Zostawmy modych, mociwi pastwo, bo nie wypada przy spowiedzi asystowa, a mnie i moja wiara tego zakazuje. Po chwili pan Andrzej i Oleka zostali sami. Serce jej tuko si w piersi jak w gobiu, nad ktrym jastrzb zawisn, a i on by wzruszony. Opucia go zwyka miao, porywczo i pewno siebie. Przez dugi czas milczeli oboje.Nareszcie on pierwszy ozwa si niskim, przytumionym gosem: - Nie spodziewaa si mnie widzie, Oleka? - Nie - szepna dziewczyna. - Na Boga! Gdyby tu Tatar stan koo ciebie, mniej by bya trwona. Nie bje si! Patrz, ilu tu ludzi. adna krzywda nie spotka ci ode mnie. A chobymy sami byli,nie miaaby si czego ba, bom sobie zaprzysig szanowa ci. Mieje ufno we mnie! Na chwil podniosa oczy i spojrzaa na niego. - Skd mam mie ufno? - Prawda, grzeszyem, ale to ju mino i nie powtrzy si wicej... Gdym po owym pojedynku z Woodyjowskim na ou lea bliski mierci, wtedym sobie powiedzia: niebdziesz jej bra przemoc, szabl, ogniem, jeno zacnymi uczynkami na ni zasuysz i przebaczenie wyjednasz!... To iw niej serce nie z kamienia, i zawzito jej przeminie; ujrzy popraw, to wybaczy!... Wicem sobie zaprzysig popraw i dotrzymam... Zaraz mnie te Bg pobogosawi, bo przyjecha Woodyjowski i przywiz mi list zapowiedni. Mg go nie da, a da; zacny czowiek! Przez to ju i do sdw nie potrzebowaem stawa, bom pod hetmask inkwizycj przeszed. Wyspowiadaem si ksiciu ze wszystkich grzechw jako ojcu; on za nie tylko przebaczy, ale obieca wszystko zaagodzi i broni mnie od nieyczliwoci ludzkiej. Niech mu Bg bogosawi... Nie bd banitem, Oleka, z ludmi si pojednam, saw odzyszcz, ojczynie si zasu, krzywdy naprawi... Oleka! A ty co na to?!... Nie rzekniesze mi dobrego sowa? I pocz patrze na ni pilnie, i rce skada, jakby si do niej modli: - Mog ja wierzy? - odrzeka dziewczyna. - Moesz, jak mi Bg miy, powinna! - odpar Kmicic. - Patrzaj, e w to uwierzyli i ksia hetman, i pan Woodyjowski. To wszystkie postpki moje im znane, a uwierzyli... Widzisz!... Czemu by to ty jednamiaa mi nie ufa? - Bom zy ludzkie widziaa z powodu wapana wylewane... Bom groby widziaa, jeszcze traw nie porose... - To i porosn, a one zy sam obetr. - Naprzd to wapan uczy. - Daj mi jeno nadziej, e jak uczyni, to i ciebie odzyszcz... Dobrze ci mwi: "Naprzd to uczy..." A nu ja uczyni, a ty za innego przez ten czas pjdziesz? Boeratuj! Boe uchowaj od takiej rzeczy, bo chybabym oszala. Na imi boskie bagam ci, Oleka, daje mi pewno, e ci nie utrac, zanim z tamt wasz szlacht do zgody przyjd. Pamitasz? sama mi to napisaa, a ja on list chowam i jak mi bardzo na duszy ciko, to go sobie odczytuj. Niczego wicej nie chc, tylko mi jeszcze powtrz, e czeka bdziesz, eza innego nie pjdziesz!... - Wapan wiesz, e mi wedle testamentu uczyni tego nie wolno. Jeno do klasztoru mog si schroni. - O, to by mnie uczstowaa! Przez Bg ywy, daj sobie pokj z klasztorem, bo mnie mrowie na sam myl przechodzi. Daje pokj, Oleka, a nie, to ci tu przy wszystkich do ng padn i bd baga, aby tego nie czynia. Pana Woodyjowskiego odmwia, wiem, bo sammi o tym powiada. On to mnie zachca, abym ci dobrymi uczynkami zdoby... Ale naco by si to zdao, gdyby miaa do zakonuwstpowa? powiesz mi, e cnot dla cnotytrzeba praktykowa... a ja ci odpowiem, e miuj ci jak desperat i nie chc o niczym wicej wiedzie. Kiedy wyjechaa z Wodoktw, ledwiem z oa powsta, juem ci szuka zacz. Stawiaem chorgiew nanogi, kad chwil miaem zajt, nie miaem czasu strawy zje, nocy przespa, a przeciem szukania nie zaniecha. Tak ju przyszo na mnie, e mi bez ciebie ani ycia, ani spokoju! Tak si ju uczepio! Nic, tylko wzdychaniami yem. Dowiedziaem si wreszcie, e u pana miecznika w Billewiczach. To, powiadam ci, pasowaem si z mylami jakoby z niedwiedziem: jecha, nie jecha?... Alem nie mia jecha, eby mnie ci nie napojono. Powiedziaem sobie wreszcie: nie uczyniem jeszcze nic dobrego... nie pojad... A ksi, ojciec mjkochany, ulitowa si nade mn i posa prosi was do Kiejdan, abym cho oczy swoim kochaniem mg napeni... ile e na wojn ruszamy. Nie dam, aby jutro zaraz za mnie sza... Ale bogdaj sowo dobre od ciebie usysz, bogdaj si zapewni, bdzie mi lej... Moja ty duszo jedyna... Nie chc zgin, ale w bitwie kademu si to moe przytrafi, bo przecienie bd si za innych chowa... wic mi powinna odpuci, jako si umierajcemu odpuszcza. - Niech wapana Bg ochrania i wyprowadzi- odpara dziewczyna mikkim gosem, po ktrym zaraz pozna pan Andrzej, e sowa jego wywary skutek. - Moje ty zoto szczere! Dzikuj i za to. A nie pjdziesz do klasztoru? - Jeszcze nie pjd. - Bodaje ci Bg bogosawi! I jak na wiosn niegi taj, tak midzy nimipocza topnie nieufno i czuli si blisi siebie ni przed chwil. Serca mieli lejsze,w oczach im pojaniao. A przecie ona nic nie obiecaa i on mia ten rozum, e niczego na razie nie da. Ale czua to sama, e jej nie wolno, e nie godzi si zamyka mu drogi do poprawy, o ktrej mwi tak szczerze. 0 jego szczeroci nie wtpia ju ani na chwil, bo to nie by czowiek, ktry by co udawa umia. Leczgwny powd, dla ktrego nie odtrcia gona nowo, dla ktrego zostawia mu nadziej, by ten, e w gbi serca kochaa jeszcze tego junaka. Mio t przywalia gra goryczy, rozczarowania i boleci, ale mio ya, gotowa zawsze wierzy i przebacza bez koca. "On lepszy od swoich uczynkw - mylaa dziewczyna - i nie ma ju tych, ktrzy go do wystpkw popychali; mgby si chyba z desperacji czego znowu dopuci, niechenie desperuje nigdy". I poczciwe serce uradowao si wasnym przebaczeniem. Na jagody Oleki wystpiy rumiece tak wiee jak ra pod rann ros; oczy miay blask sodki a ywy, i rzekby: jasno bia od nich na sal. Przechodzili ludzie i dziwili si cudnej parze, bo te takich dwojga panitek trudnobyo ze wiec znale w caej tej sali, w ktrej przecie zebrany by kwiat szlachty i szlachcianek. Oboje przy tym, jak gdyby si umwili, jednako byli ubrani, gdy i ona miaa suknize srebrnej lamy, spit szafirem, i bkitny z aksamitu weneckiego kontusik. "Chyba brat i siostra!" - mwili ci, ktrzy ich nie znali, ale inni zaraz na to czynili uwag: "Nie moe by, bo mu si oczy nadto do niej jarz". Tymczasem w sali marszaek da zna, e czas do stou siada, i zaraz uczyni si ruch niezwyczajny. Hrabia Loewenhaupt, cay w koronkach, szed naprzd pod rk z ksin, ktrej powok paszcza nioso dwch paziw przelicznych; za nim baron Shitte prowadzi pani Hlebowiczow, tu szed ksidz biskup Parczewski z ksidzem Biaozorem, obaj jakby czym zmartwieni i zaspieni. Ksi Janusz, ktry w pochodzie ustpowa pierwszestwa gociom, ale za stoem bra obok ksinej miejsce najwysze, wid pani Korfow, wojewodzin wendesk, bawic ju od tygodnia w Kiejdanach. I tak sun cay szereg par jako w stubarwny i rozwija si, i mieni. Kmicic wid Olek, ktra leciuchno wspara rami na jego ramieniu, on za spoglda bokiem na jej delikatn twarz, szczliwy, jako pochodnia paajcy, najwikszy magnat midzy tymi magnatami, bo najwikszego skarbu bliski. Tak idc posuwisto przy dwikach kapeli weszli do sali jadalnej, ktra wygldaa jakcay gmach osobny. St zastawiony by w podkow, na trzysta osb, i gi si pod srebrem i zotem. Ksi Janusz, jako cz majestatu krlewskiego w sobie majcy i tylu krlom pokrewny, wzi obok ksinej miejsce najwysze, a wszyscy przechodzc mimo kaniali si nisko i zasiadali wedle godnoci. Lecz widocznie, jak zdawao si obecnym, pamita hetman, e to ostatnia uczta przed straszn wojn, w ktrej si losy olbrzymich pastw rozstrzygn, bo nie mia w twarzy spokoju. Udawa umiech i wesoo, a tak wyglda, jakby palia go gorczka. Czasami widoczna chmura osiadaa mu na gronym czole i siedzcy bliej mogli dostrzec, e czoo to byo gsto kroplami potu okryte; czasem wzrok jego biega szybko po zebranych twarzach izatrzymywa si badawczo na obliczach ronych pukownikw; to znw marszczy nagle lwie brwi jakby go boleci przeszyway lub jakby ta czy owa twarz budzia w nim gniew. I dziwna rzecz, e dygnitarze siedzcy obok ksicia, jako: posowie, ksidz biskup Parczewski, ksidzBiaozr, pan Komorowski, pan Mierzejewski, pan Hlebowicz, pan wojewodawendeski i inni, rwnie byli roztargnieni iniespokojni. Dwa ramiona olbrzymiej podkowy brzmiay ju weso rozmow i zwykym gwarem przy ucztach, a szczyt jej milcza pospnie lub szepta rzadkie sowa, lub zamienia roztargnione i jakoby trwone spojrzenia. Ale nie byo w tym nic dziwnego, bo niej siedzieli pukownicy i rycerze, ktrym bliska wojna co najwicej mierci grozia.atwieje polec w wojnie ni dwiga odpowiedzialno za ni na ramionach. Nie zatroszczy si dusza onierska, gdy odkupiwszy krwi grzechy leci z pola ku niebu - ten tylko schyla ciko gow, ten rozprawia w duszy z Bogiem i sumieniem, kto w wili dnia stanowczego nie wie, jaki puchar poda jutro ojczynie do wypicia.Tak te i tomaczono sobie na niszych kocachniepokj ksicia. - Zawsze on taki przed kad wojn, e z wasn dusz gada - mwi stary pukownik Stankiewicz do Zagoby - ale im pospniejszy, tym gorzej dla nieprzyjaci, bo w dzie bitwy bdzie wes z pewnoci. - To i lew przed walk pomrukuje - odparZagoba - eby w sobie tym wiksz abominacj przeciw nieprzyjacielowi zbudzi, co za do wielkich wojownikw, kady ma swj obyczaj. Hannibal podobno koci rzuca, Scipio Africanus rytmy recytowa, pan Koniecpolski, ojciec, o biaogowach zawsze rozmawia, a ja rad snu przed bitw przez jak godzin zaywam, chocia i od kielicha z dobrymi przyjaciomi nie stroni. - Obaczcie, wapanowie, e to i ksidz biskup Parczewski blady jak karta papieru! - rzek Stanisaw Skrzetuski. - Bo za kalwiskim stoem siedzi i snadnie co nieczystego w potrawach pokn moe- wyjani cichym gosem Zagoba. - Do trunkw, powiadaj starzy ludzie, nie ma licho przystpu, i te wszdy pi moesz, ale jada, a szczeglniej zupy, trzeba si wystrzega. Tak byo i w Krymie za czasw, gdym tam w niewoli siedzia. Tatarscy muowie, czyli ksia, umieli baranin z czosnkiem tak przyrzdza, e kto pokosztowa, zaraz od wiary gotw byodstpi i ich szelmowskiego proroka przyj. Tu Zagoba zniy gos jeszcze bardziej: - Nie na kontempt ksiciu panu to mwi, ale radz wapanom jado przeegna, bo strzeonego Pan Bg strzee. - Co za wapan mwisz!... Kto si Bogu poleci przed jedzeniem, temu si nic nie stanie; u nas w Wielkopolsce lutrw i kalwinw co niemiara, ale nie syszaem o tym, eby mieli jado czarowa. - U was w Wielkopolsce lutrw co niemiara,tote si ze Szwedami zaraz powchali - odrzek Zagoba - i teraz w komitywie z nimi chodz. Ja bym na miejscu ksicia i tych tam oto posw psami wyszczu, nie specjaami kiszki im nadziewa. Patrzcie nona tego Loewenhaupta. Tak re, jakby za miesic mieli go na jarmark na postronku za nog uwizanego pogna. Jeszcze dla ony i dla dzieci w kieszenie bakaliw natka... Zapomniaem, jak si ten drugi zamorek nazywa. Bodaje ci... - Spytaj, ociec, Michaa - rzek Jan Skrzetuski. Pan Micha siedzia niedaleko, ale nic nie sysza, nic nie widzia, bo siedzia midzydwoma pannami; po lewej rce mia pann Elbiet Sielawsk, godn pann, lat koo czterdziestu, a po prawej Olek Billewiczwn, za ktr siedzia Kmicic. Panna Elbieta trzsa gow, przybran wpira, nad maym rycerzem i opowiadaa mu co bardzo ywo, on za spoglda na ni od czasu do czasu osowiaym wzrokiem, odpowiada co chwila: "Tak, mocia panno, jako ywo!", i nie rozumia ani sowa, bo caa jego uwaga bya wanie po drugiej stronie. Uchem owi szmer sw Oleki, chrzst jej lamowej sukni i wsikami tak z alu rusza, jakby chcia nimi pann Elbiet odstraszy."Ej, cudna to dziewczyna!... Ej, gadyszka to! - mwi sobie w duszy. - Wejrzyje, Boe, na moj ndz, bo ju nie masz wikszego sieroty nade mnie. Dusza a piszczy we mnie, eby to mie swoj niewiast kochan, a co na ktr spojrz, to ju tam inny onierz kwater stoi. Gdzie ja si, nieszczsny tuacz, podziej?..." - A po wojnie co wapan mylisz czyni? - spytaa nagle panna Elbieta Sielawska zoywszy buzi "w ciup" i wachlujc si mocno. - Do zakonu pj! - odpar opryskliwie may rycerz. - A kto tam o zakonie przy uczcie wspomina? - zawoa wesoo Kmicic przechylajc si przez Olek. - Hej! to panWoodyjowski! - Waci to nie w gowie? A wierz! - rzek pan Micha. Wtem sodki gos Oleki zabrzmia mu w uszach: - Bo i wapanu nie trzeba o tym myle. Bgci da on po sercu, kochan i zacn, jako sam jeste zacny. Poczciwy pan Micha zaraz rozczuli si: - eby mi kto na fletni gra, nie byoby mi milej sucha! Gwar coraz wzmagajcy si przy stole przerwa dalsz rozmow, bo te ju i do kielichw przyszo. Humory oywiay si coraz bardziej. Pukownicy dysputowali o przyszej wojnie, marszczc brwi i ciskajc ogniste spojrzenia.Pan Zagoba opowiada na cay st o obleniu Zbaraa, a suchaczom a krew bia na twarze, a w sercach rs zapa i odwaga. Zdawa si mogo, e duch niemiertelnego "Jaremy" nadlecia do tej sali i tchnieniem bohaterskim napeni dusze onierzy. - To by wdz! - rzek znamienity pukownik Mirski, ktry ca husari radziwiowsk dowodzi. - Raz go tylko widziaem i w chwili mierci bd jeszcze pamita. - Jowisz z piorunami w rku! - zakrzykn stary Stankiewicz. - Nie przyszoby do tego, gdyby y!... - Ba! przecie on za Romnami lasy rba kaza, by sobie gociniec do nieprzyjaci otworzy. - Jego to przyczyn staa si berestecka wiktoria. - I w najciszej chwili Bg go zabra... hetman wielki, sam 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAP)cycI XZ)c:8"1- Bg go zabra - powtrzy podniesionym gosem pan Skrzetuski - ale testament po nim zosta dla przyszych wodzw, dygnitarzy i caej Rzeczypospolitej: oto, eby z adnym nieprzyjacielem nie paktowa, ale wszystkich bi!... - Nie paktowa! Bi! - powtrzyo kilkanacie silnych gosw. - Bi, bi!W sali upa sta si wielki i burzy krew w wojownikach, wic poczy pada spojrzenia jak byskawice, a podgolone bydymiy. - Nasz ksi, nasz hetman bdzie tego testamentu egzekutorem! - rzek Mirski. Wtem olbrzymi zegar, umieszczony w chrze sali, pocz bi pnoc, a jednoczenie wstrzsy si mury, zadwiczay aonie szyby i huk wystrzau wiwatowego rozleg si na dziedzicu.Rozmowy umilky, nastaa cisza.Nagle u szczytu stou poczto woa: - Ksidz biskup Parczewski zemdla! Wody!Uczynio si zamieszanie. Niektrzy zerwali si z siedze, by si lepiej przyjrze, co zaszo. Biskup nie zemdla, ale osab bardzo, a marszaek podtrzymywa go na krzele za ramiona, podczas gdy pani wojewodzina wendeska pryskaa mu wod na twarz. W tej chwili drugi wystrza dziaowy wstrzsn szybami, za nim trzeci, czwarty..... - Vivat Rzeczpospolita! pereant hostes - zakrzykn Zagoba. Lecz dalsze wystrzay zguszyy jego mow. Szlachta pocza je liczy: - Dziesi, jedenacie, dwanacie...Szyby zakadym razem odpowiaday jkiem aosnym. Pomienie wiec chwiay si od wstrznie. - Trzynacie! czternacie!... Ksidz biskup huku niezwyczajny. Popsu przez swj strach zabaw, bo i ksi si zatroska. Patrzcie, moci panowie, jaki odty siedzi...Pitnacie, szesnacie... Hej, wal jakby w bitwie! Dziewitnacie, dwadziecia! - Cicho tam! ksi chce przemwi! - poczto woa naraz w rnych kocach stou. - Ksi chce przemwi! Uciszyo si zupenie i wszystkich oczy zwrciy si na Radziwia, ktry sta, podobny do olbrzyma, z kielichem w rku. Lecz c za widok uderzy oczy ucztujcych!... Twarz ksicia bya w tej chwili po prostu straszna, bo nie blada, ale sina i wykrzywiona jak konwulsj umiechem, ktry ksi usiowa na usta przywoa. Oddech jego, zwykle krtki, sta si jeszcze krtszy, szeroka pier wzdymaa si pod zotogowiem, a oczy nakry do poowy powiekami i zgroza jaka bya w tej potnej twarzy, i lodowato, jakie bywaj w krzepncych rysach w chwili skonu. - Co jest ksiciu? co tu si dzieje? - szeptano naok niespokojnie. I zowrogie przeczucie cisno wszystkie serca; trwoliwe oczekiwanie osiado na obliczach.On tymczasem mwi pocz krtkim, przerywanym przez astm gosem: - Moci panowie!... Wielu spomidzy was... zdziwi... albo zgoa przestraszy ten toast... ale... kto mi ufa i wierzy... kto prawdziwie chce dobra ojczyzny... kto wiernym mojego domu przyjacielem... ten go wzniesie ochotnie... i powtrzy za mn: - Vivat Carolus Gustavus rex... od dzi dnia askawie nam panujcy! - Vivat! - powtrzyli dwaj posowie Loewenhaupt i Shitte oraz kilkunastu oficerw cudzoziemskiego autoramentu. Lecz w sali zapanowao guche milczenie. Pukownicy i szlachta spogldali na siebie przeraonym wzrokiem, jakby pytajc si wzajem, czy ksi zmysw nie utraci. Kilka gosw ozwao si wreszcie w rnych miejscach stou: - Czy my dobrze syszym? Co to jest? Potem znw nastaa cisza. Zgroza niewypowiedziana w poczeniu ze zdumieniem odbia si na twarzach i oczy wszystkich znw zwrciy si na Radziwia, a on sta cigle i oddycha gboko, rzekby: niezmierny jaki ciar zrzuci z piersi. Barwa wracaa mu z wolna na twarz; nastpnie zwrci si do pana Komorowskiego i rzek: - Czas promulgowa ugod, ktrmy dzi podpisali, aby ichmociowie wiedzieli, czegosi maj trzyma. Czytaj wasza mio! Komorowski wsta, rozwin lecy przed sob pargamin i pocz czyta straszn ugod rozpoczynajc si od sw: "Nie mogc lepiej i dogodniej postpi w najburzliwszym teraniejszym rzeczy stanie, po utraceniu wszelkiej nadziei na pomoc najjaniejszego krla, my, panowie istany Wielkiego Ksistwa Litewskiego, koniecznoci zmuszeni, poddajemy si pod protekcj najjaniejszego krla szwedzkiego na tych warunkach: 1) cznie wojowa przeciw wsplnym nieprzyjacioom, wyjwszy krla i Koron Polsk. 2) Wielkie Ksistwo Litewskie nie bdzie do Szwecji wcielone, lecz z ni takimsposobem poczone, jak dotd z Koron Polsk, to jest, aby nard narodowi, senat senatowi, a rycerstwo rycerstwu we wszystkim byo rwne. 3) Wolno gosu nasejmach nikomu nie ma by bronion. 4) Wolno religii ma by nienaruszona..."I takdalej czyta pan Komorowski wrd ciszy i zgrozy, a gdy doszed do ustpu: "...Akt w stwierdzamy podpisami naszymi za nas ipotomkw naszych, przyrzekamy i warujemy" - szmer uczyni si w sali, jakby pierwsze tchnienie burzy wstrzsno borem. Lecz nim burza wybucha, siwy jak gob pukownik Stankiewicz zabra gos i pocz baga: - Moci ksi! Uszom wasnym wierzy niechcemy! Na rany Chrystusa! take to ma pj wniwecz dzieo Wadysawowe i Zygmunta Augusta? Zali mona, zali godzi si braci odstpowa, ojczyzny odstpowaiz nieprzyjacielem uni zawiera? Moci ksi, wspomnij na imi, ktre nosisz, na zasugi, ktre ojczynie oddae, na sawniepokalan dotd rodu twego i zedrzyj, i podepcz ten dokument haniebny! Wiem, e nie w swoim imieniu tylko prosz, ale w imieniu wszystkich tu obecnych wojskowychi szlachty. To i nam prawo suy o losie naszym stanowi. Moci ksi! nie czy tego, czas jeszcze!... Zmiuj si nad sob, zmiuj si nad nami, zmiuj si nad Rzeczpospolit! - Nie czy tego! Zmiuj si, zmiuj! - ozway si setne gosy. I wszyscy pukownicy zerwali si z miejsc swoich, i szli ku niemu, a sdziwy Stankiewicz klkn na rodku sali, midzy dwoma ramionami stou, i coraz potniej brzmiao naokoo: - Nie czy tego! Zmiuj si nad nami! Radziwi podnis swoj potn gow i byskawice gniewu poczy przelatywa mupo czole; nagle wybuchn: - Waszmociome to przystoi pierwszym dawa przykad niekarnoci? Wojskowymeto przystoi wodza, hetmana, odstpowa i protestacj zanosi? Wy to chcecie by moim sumieniem? Wy chcecie uczy mnie jak dla dobra ojczyzny postpi naley? Niesejmik to i nie na wota was tu wezwano, a przed Bogiem ja bior odpowiedzialno! I doni uderzy si w pier szerok pogldajc iskrzcym wzrokiem na onierzy, a po chwili zakrzykn: - Kto nie ze mn, ten przeciw mnie! Znaemwas, wiedziaem, co bdzie!... A wy wiedzcie, e miecz wisi nad waszymi gowami!... - Moci ksi! hetmanie nasz! - baga stary Stankiewicz - zmiuj si nad sob i nad nami! Lecz dalsze jego sowa przerwa Stanisaw Skrzetuski, ktry porwawszy siobu rkoma za wosy, pocz woa rozpaczliwym gosem: - Nie bagajcie go, to na nic! On tego smokaod dawna w sercu hodowa!... Biada ci, Rzeczpospolito! Biada nam wszystkim! - Dwch dygnitarzy na dwch kracach Rzeczypospolitej zaprzedaje ojczyzn! - ozwa si Jan. - Przeklestwo temu domowi, haba i gniew boy! Syszc to pan Zagoba otrzsn si ze zdumienia i wybuchn: - Pytajcie si go, jakie korupcje wzi od Szweda? Ile mu wyliczono? Co mu jeszcze obiecano? Moci panowie, oto Judasz Iskariota! Bodaje kona w rozpaczy! bodajrd twj wygas! bodaj diabe dusz z ciebie wywlk... zdrajco! zdrajco! po trzykro zdrajco! Wtem Stankiewicz w uniesieniu rozpaczy wycign pukownikowsk buaw zza pasa i cisn j z trzaskiem do ng ksicia.Drugi cisn Mirski, trzeci Jzefowicz, czwarty Hoszczyc, pity, blady jak trup panWoodyjowski, szsty Oskierko - i toczyy si po pododze buawy, a jednoczenie w tej lwiej jaskini, lwu do oczu, coraz wicejust powtarzao straszliwy wyraz: - Zdrajca!... zdrajca!...Wszystka krew napyna do gowy dumnemu magnatowi; zsinia, rzekby: za chwil zwali si trupem pod st. - Ganchof i Kmicic do mnie!... - rykn straszliwym gosem. W tej chwili czworo podwoi wiodcych do sali rozwaro si naraz z oskotem i oddziay szkockiej piechoty wkroczyy grone, milczce, z muszkietami w rku. Odgwnych drzwi wid je Ganchof. - Stj! - krzykn ksi. Po czym zwrci si do pukownikw: - Kto za mn, niech przejdzie na praw stron sali! - Ja onierz, hetmanowi su!... Bg niechmnie sdzi!.. - rzek Charamp przechodzcna praw stron. - I ja! - doda Mieleszko. - Nie mj bdzie grzech! - Protestowaem jako obywatel, jako onierz sucha musz - doda trzeci, Niewiarowski, ktry chocia poprzednio buaw rzuci, teraz widocznie ulk si Radziwia. Za nimi przeszo kilku innych i spora wizka szlachty; lecz Mirski, najwyszy godnoci, i Stankiewicz, najstarszy wiekiem, i Hoszczyc, i Woodyjowski, i Oskierko pozostali na miejscu, a z nimi dwch Skrzetuskich, pan Zagoba i ogromnawikszo tak towarzyszw rozmaitych powanych i lekkich chorgwi, jak i szlachty. Szkocka piechota otoczya ich murem. Kmicic od pierwszej chwili, w ktrej ksiwznis toast na cze Karola Gustawa, zerwa si wraz ze wszystkimi z miejsca, oczy postawi w sup i sta jak skamieniay, powtarzajc zbladymi wargami: - Boe!... Boe!... Boe!... com ja uczyni?.. Wtem gos cichy, ale dla jego ucha wyrany, zaszepta blisko: - Panie Andrzeju!... On chwyci si nagle rkoma za wosy: - Przekltym na wieki!... Bogdaj mnie ziemia poara!... Na twarzy Billewiczwny wystpiy pomienie, a oczy jak gwiazdy jasne utkwia w Kmicicu: - Haba tym, ktrzy przy hetmanie staj!... Wybieraj!... Boe wszechmogcy!... Co wapan czynisz?!... Wybieraj!... - Jezu! Jezu! - zakrzykn Kmicic. Tymczasem sala rozlega si okrzykami, inni wanie rzucali buawy pod nogi ksicia, ale Kmicic nie przyczy si do nich; nie ruszy si i wwczas, gdy ksi zakrzykn: "Ganchof i Kmicic do mnie!" - ani gdy piechota szkocka wesza ju do sali- i sta targany boleci i rozpacz, z obkanym wzrokiem, z zsiniaymi usty. Nagle zwrci si do Billewiczwny i wycign do niej rce: - Oleka!... Oleka!... - powtrzy z jkiem aosnym, jak dziecko, ktre krzywda spotyka. Lecz ona cofna si ze wstrtem w twarzy i zgroz. - Precz... zdrajco! - odpowiedziaa dobitnie. W tej chwili Ganchof skomenderowa: "Naprzd!" - i oddzia Szkotw otaczajcy winiw ruszy ku drzwiom. Kmicic pocz i za nim i jak nieprzytomny, nie wiedzc, dokd i po co idzie.Uczta bya skoczona... Rozdzia 14 Tej samej jeszcze nocy ksi dugo naradza si z panem Korfem, wojewod wendeskim, i z posami szwedzkimi. Rezultat ogoszenia umowy zawid jego oczekiwania i odsoni mu gron przyszo. Umylnie chcia ksi, by promulgacja nastpia w czasie uczty, gdy umysy s podniecone, ochocze i do wszelkiej zgody skonne. Spodziewa si w kadym razie oporu, ale liczy i na stronnikw, tymczasem energia protestu przesza jego oczekiwania. Prcz kilkudziesiciu szlachty kalwinw i garci oficerw obcego pochodzenia, ktrzy, jako cudzoziemcy, nie mogli mie w tej sprawie gosu - wszyscy owiadczyli si przeciw ukadowi z Karolem Gustawem, a raczej z feldmarszakiem jego i szwagrem, Pontusem de la Gardie, zawartemu. Ksi kaza wprawdzie aresztowa opornstarszyzn wojskow, ale c z tego? Co na to rzekn chorgwie komputowe?... Czy si o swoich pukownikw nie upomn? Czy si nie zbuntuj i nie bd chciay si ich odbi?A w takim razie c zostanie dumnemu ksiciu prcz kilku regimentw dragoskich i cudzoziemskiej piechoty? Potem... pozostaje jeszcze cay kraj, wszystka zbrojna szlachta - i Sapieha, wojewoda witebski, grony przeciwnik radziwiowskiego domu, gotw na wojn zcaym wiatem w imi caoci Rzeczypospolitej. Owi pukownicy, ktrym nie mona przecie szyi poucina, owe chorgwie polskie, pjd do niego i Sapieha stanie na czele wszystkich si kraju, a ksi Radziwi ujrzy si bez wojska, bez stronnikw, bez znaczenia... C wwczas si stanie?... Byy to pytania straszne, bo i pooenie byo straszne. Ksi rozumia dobrze, e wwczas i umowa, nad ktr w skrytoci tyle pracowa, si rzeczy straci wszelkie znaczenie, a wwczas i Szwedzi lekcewaygo bd albo nawet mci si za doznany zawd. Wszake odda im swe Bire w zakad wiernoci, ale przez to tym wicej si osabi. Karol Gustaw gotw by sypa obu rkoma nagrody i zaszczyty dla potnego Radziwia - sabym i opuszczonym od wszystkich wzgardzi. A jeli odmienna szczcia kolej zele zwycistwo Janowi Kazimierzowi, wwczas ostatnia zguba nastanie dla tego pana, ktry dzi jeszcze rano nie mia rwnego sobie w caej Rzeczypospolitej. Po odjedzie posw i wojewody wendeskiego ksi chwyci brzemienne troskami czoo w obie donie i pocz chodzi szybkimi krokami po komnacie... Z zewntrz dochodziy gosy wartownikw szkockich i turkot odjedajcych kolasek szlacheckich. Odjeday tak szybko jako ipospiesznie, jakby zaraza pada na wspaniay kiejdaski zamek. Straszliwy niepokj targa dusz Radziwia. Zdawao mu si chwilami, e prcz niego jest jeszcze kto i chodzi za nim, i szepce mu do ucha: "Opuszczenie, ubstwo, a do tego haba..." Wszake on, wojewoda wileski i hetman wielki, ju by zdeptany iupokorzony! Kto by przypuszcza wczoraj, e w caej Koronie i Litwie, ba! w caym wiecie, znajdzie si czowiek, ktry by mia zakrzykn mu do oczu: "Zdrajca!" A przecie on tego wysucha i yw dotd, i ci, ktrzy w wyraz wymwili, ywi take. Moe, gdyby wszed do owej sali, w ktrejodbywaa si uczta, usyszaby jeszcze, jak echo wrd gzymsw i pod sklepieniami powtarza: "Zdrajca! zdrajca!"I gniew szalony, wcieky chwyta chwilami za pier oligarchy. Nozdrza jego rozdymay si, oczy ciskay byskawice, yy wystpoway na czole. Kto tu mie stawia opr jego woli?... Rozszalaa myl stawiaa mu przed oczy obraz kar i mk dla buntownikw, ktrzy omielili si nie i jakpies za jego nogami. I widzia krew ich ciekajc z katowskich toporw, sysza chrupot koci, amanych koem, i kpa si, i lubowa, i nasyca krwawymi widziadami. Lecz gdy trzewiejsza rozwaga przypomniaa mu, e za tymi buntownikami stoi wojsko, e nie mona bezkarnie bw im poskrca, wwczas niepokj nieznony,piekielny wraca i napenia jego dusz, a kto znw poczyna szepta mu do ucha: "Opuszczenie, ubstwo, sd i haba..." Jake to? Wic Radziwiowi nawet nie wolno stanowi o losie kraju? utrzyma go przy Janie Kazimierzu lub da Karolowi Gustawowi? da, przekaza, darowa, komuzechce? Magnat spojrza ze zdumieniem przed siebie.Wic c s Radziwiowie? wic czyme byli wczoraj? co mwiono powszechnie na Litwie?... Zali to wszystko byo zudzeniem? Zali przy hetmanie wielkim nie stanie ksi Bogusaw ze swoimi pukami, za nim wuj elektor brandenburski, a za wszystkimi trzema Karol Gustaw, krl szwedzki, z ca zwycisk potg, przed ktr niedawno jeszcze dray Niemcy jak dugie i szerokie? To i ta Rzeczpospolita Polska wyciga ku nowemu panu rce, i ona poddaje si na sam wie o zblianiu si pnocnego lwa. Kt stawi opr tej sile niepohamowanej? Z jednej strony krl szwedzki, elektor brandenburski, Radziwiowie, w potrzebie i Chmielnicki z ca potg, i hospodar wooski, i Rakoczy siedmiogrodzki, p niemal Europy! - z drugiej pan wojewoda witebski z panem Mirskim, z panem Stankiewiczem, z ow trjk szlachty przybyej spod ukowa i z kilku zbuntowanymi chorgwiami!... Co to jest? - arty? krotofila?... Tu nagle ksi zacz si mia gono: - Przez Lucypera i cay sejm piekielny, chybam oszala!... Niech i wszyscy pjd dowojewody witebskiego! Po chwili jednak twarz jego zaspia si znowu: - Ci potni tylko potnych do spki przypuszcz. Radziwi rzucajcy Litw podszwedzkie nogi bdzie podany... Radziwiwzywajcy pomocy przeciw Litwie bdzie lekcewaony. Co czyni? Oficerowie cudzoziemscy wytrwaj przy nim, ale siy ich niedostateczne, i jeli polskie chorgwie przejd do wojewody go zabra... hetman wielki, sam 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAPc cc+rc:hwitebskiego, wtedy on bdzie mia losy kraju w rku. Zreszt kady z tych oficerw speni wprawdzie rozkazy, ale niepolubi sprawy radziwiowskiej ca dusz, nie odda si jej z zapaem, nie tylkojako onierz, lecz jako stronnik. Tu koniecznie trzeba mie nie cudzoziemcw, ale ludzi swoich, ktrzy by mogli pocign innych nazwiskiem, mstwem, saw, zuchwaym przykadem, gotowoci na wszystko... Trzeba mie w kraju stronnikw, choby dla pozoru. Kt za z tych swoich opowiedzia si przy ksiciu? Charamp, stary, zuyty onierz, dobry do suby i do niczego wicej; Niewiarowski, nie lubiany w wojskui bez wpywu; za nimi kilku innych mniejszego jeszcze znaczenia. Nikt z innych, nikt z takich, za ktrym by poszo wojsko, nikt z takich, ktry by mg by propagatorem sprawy.Pozostawa Kmicic, mody, przedsibiorczy, zuchway, okryty wielk saw rycersk, noszcy znamienitenazwisko, stojcy na czele potnej chorgwi, czci wasnym kosztem wystawionej, czowiek jakby stworzony na wodza wszystkich zuchwaych i niespokojnych duchw na Litwie, a przy tympeen zapau. Gdyby on chwyci si sprawyradziwiowskiej, to chwyciby si jej z wiar, jak daje modo, szedby za swym hetmanem na lepo i apostoowaby w jego imieniu, a taki aposto znaczy wicej ni cae puki, ni cae regimenty cudzoziemcw. Sw wiar potrafiby wla w serca modego rycerstwa, pocign je za sob i wypeni ludmi i radziwiowski obz. Lecz i on zawaha si widocznie. Nie rzuciwprawdzie swej buawy pod nogi hetmana, ale nie stan przy nim w pierwszej chwili. "Na nikogo nie mona liczy, nikogo nie mona by pewnym - pomyla pospnie ksi. - Wszyscy oni przejd do wojewody witebskiego i nikt nie zechce si ze mn podzieli..." - Hab! - poszepno sumienie. - Litw! - odpowiedziaa z drugiej strony pycha. W komnacie pociemniao, bo na knotach wiec osiady grzyby, jeno przez okna wpywao srebrne wiato ksiyca. Radziwi wpatrzy si w te blaski i zamyli si gboko. Z wolna poczo si co mci w tych blaskach, wstaway jakie postacie i coraz ich byo wicej, a w kocu ujrza ksi jakoby wojska idceku sobie z grnych szlakw szerok ksiycow drog. Id puki pancerne, husarskie i lekkie petyhorskie, las chorgwipynie nad nimi, a na czele jedzie jaki czowiek bez hemu na gowie, widocznie triumfator wracajcy po wojnie zwyciskiej. Cisza naokoo, a ksi syszywyranie gos wojska i ludu: "Vivat defensor patriae! vivat defensor patriae!" Wojska zbliaj si coraz wicej; ju twarzwodza mona rozpozna. Buaw trzyma w rku; z liczby buczukw mona pozna, eto hetman wielki. - W imi Ojca i Syna! - woa ksi - to Sapieha, to wojewoda witebski!A gdzie ja jestem? - i co mnie przeznaczono? - Hab! - szepce sumienie. - Litw! - odpowiada pycha. Ksi zaklasn w donie; czuwajcy w przylegej komnacie Harasimowicz ukaza si natychmiast we drzwiach i zgi si we dwoje. - wiata! - rzek ksi. Harasimowicz poobjania knoty od wiec, po czym wyszed i po chwili wrci ze wiecznikiem w rku. - Wasza ksica mo! - rzek - czas na spoczynek, ju drugie kury piay! - Nie chc! - rzek ksi. - Zdrzemnem si i zmora mnie dusia. Co tam nowego? - Jaki szlachcic przywiz list z Niewieaod ksicia krajczego, ale nie miaem wchodzi nie przyzwany. - Dawaj co prdzej list! Harasimowicz poda zapiecztowane pismo, ksi otworzy i pocz czyta, co nastpuje: "Niech Wasz Ksic Mo Bg broni i powstrzyma od takowych zamysw, ktre wieczn hab i zniszczenie domowi naszemu przynie mog. Za sam takowy zamiar nie o panowaniu, ale o wosiennicy myle. Mnie te wielko naszego domu na sercu ley, a najlepszy dowd w staraniach, jakie w Wiedniu czyniem, abymy suffragia w sejmach Rzeszy mie mogli. Ale ojczyzny ani pana swojego za adne nagrody i potg ziemsk nie zdradz, abym za po takiej siejbie niwa haby za ycia i potpienia po mierci nie zebra. Wejrzyj Wasza Ks. Mo na zasugiprzodkw i na saw niepokalan i opamitaj si, na miosierdzie boskie, pki czas po temu suy. Nieprzyjaciel, oblega mnie w Niewieu i nie wiem, zali to pismo dojdzie rk Waszej Ks. Moci; ale chocia kada chwila zgub mi grozi, nie o ocalenie Boga prosz, jeno aby Wasz Ks. Mo od tych zamysw powstrzyma i na drog cnoty naprowadzi. Choby si ju co zegouczynio, jeszcze recedere wolno i prdk popraw zgadzi grzechy potrzeba. A ode mnie nie spodziew ajcie si pomocy, bo to zgry owiadczam, e bez wzgldu na zwizek krwi ja siy swoje z panem podskarbim i z wojewod witebskim pocz i or mj sto razy prdzej przeciw Waszej Ks. Moci zwrc, zanimbym do tej haniebnej zdrady mia dobrowolnie przyoy rki. Bogu Wasz Ksic Mo polecam. Micha Kazimierz Radziwi, Ksi na Niewieu i Oyce, Krajczy W. Ks. Litewskiego". Hetman skoczywszy list opuci go na kolana i pocz kiwa gow z bolesnym na twarzy umiechem. - I ten mnie opuszcza, wasna krew mnie si wypiera za to, em chcia dom nasz nieznanym dotd blaskiem przyozdobi!... Ha! trudno! Pozostaje Bogusaw, i ten mnie nie opuci... Z nami elektor i Carolus Gustavus, a kto nie chce sia, ten i zbiera nie bdzie... - Haby! - szepno sumienie. - Wasza ksica mo raczy da odpowied? - pyta Harasimowicz. - Nie bdzie odpowiedzi. - Mog odej i pokojowych przysa? - Czekaj... Czy warty pilno rozstawione? - Tak jest. - Ordynanse do chorgwi rozesane? - Tak jest. - Co robi Kmicic? - bem o cian bi i krzycza o potpieniu.Wi si jak piskorz. Chcia ucieka za Billewiczami, warty go nie puciy. Porwa si do szabli, musiano go zwiza. Teraz ley spokojnie. - Miecznik rosieski wyjecha? - Nie byo rozkazu, eby go wstrzyma. - Zapomniaem! - rzek ksi. - Otwrz okna, bo duszno i astma mnie dusi. Charampowi powiedz, eby do Upity po chorgiew rusza i zaraz j tu sprowadzi.Pienidzy mu da, niech pierwsz wier ludziom zapaci i podochoci im pozwoli... Powiedz mu, e Dydkiemie w doywocie po Woodyjowskim wemie. Astma mnie dusi... Czekaj! - Wedle rozkazu waszej ksicej moci. - Co robi Kmicic? - Jako rzekem waszej ksicej moci, ley spokojnie. - Prawda! mwie... Ka go tu przysa. Potrzebuj z nim mwi. Wizy ka mu zdj. - Wasza ksica mo, to czowiek szalony... - Nie bj si, ruszaj! Harasimowicz wyszed; ksi za wyj z weneckiego biurka pudeko z pistoletami, otworzy je i pooy sobie pod rk, na stole, przy ktrym usiad. Po kwadransie czasu wszed Kmicic wprowadzony przez czterech trabantw szkockich. Ksi kaza odej onierzom. Zostali sam na sam. Zdawao si, e nie ma ani jednej kropli krwi w twarzy junaka, tak bya blada; oczytylko wieciy mu gorczkowo, ale zreszt by spokojny, zrezygnowany, lubo zdawa si by pogrony w bezgranicznej rozpaczy. Przez chwil milczeli obaj. Przemwi pierwszy ksi: - Przysige na krucyfiksie, e nie opucisz mnie! - Potpiony bd, gdy tej przysigi nie dotrzymam; potpiony bd, gdy jej dotrzymam! - rzek Kmicic. - Wszystko mi jedno! - Chobym ci do zego prowadzi, nie ty bdziesz odpowiada. - Przed miesicem groziy mi sdy i kary za zabjstwa... dzi wydaje mi si, em wonczas by niewinny jak dziecko! - Nim wyjdziesz z tej komnaty, bdziesz si czu rozgrzeszony ze wszystkich swychwin dawniejszych - rzek ksi. Nagle zmieniwszy ton spyta z pewn poufa dobrodusznoci. - Co te sdzisz, co ja powinienem by uczyni wobec dwch nieprzyjaci, stokro potniejszych, przeciwko ktrym obroni tego kraju nie mogem? - Zgin! - odpowiedzia szorstko Kmicic. - Zazdroci wam, onierzom, ktrym wolno tak atwo zrzuci gniotce brzemi. Zgin! Kto mierci w oczy patrzy i nie boisi jej, temu nic prostszego w wiecie. Wasgowa nie boli o to i adnemu na myl nie przyjdzie, e gdybym ja teraz wojn zaciek roznieci i nie zawarszy ukadu zgin, tedyby kamie na kamieniu z tego kraju nie pozosta. Nie daj Bg, aby si to stao, bo i w niebie nie znalazaby dusza moja spoczynku. O, terque quaterque beati, ktrzy moecie zgin!... Zali to mylisz, e i mnie ywot ju nie ciy, em niegodny wiekuistego snu i odpocznienia? Ale trzeba kielich ci i goryczy wychyli do dna. Trzeba ratowa ten nieszczliwy kraj i dlajego ratunku pod nowym ugi si ciarem.Niech zazdroni posdzaj mnie o pych, niech mwi, e ojczyzn zdradzam dlatego, aby siebie wynie - Bg mnie widzi, Bg sdzi, czy pragn tego wyniesienia i czybym si nie zrzek, gdyby inaczej by mogo... Znajdcie wy, ktrzy mnie odstpujecie, rodek ratunku; wskacie drog wy, ktrzycie mnie zd rajc mianowali, a dzi jeszcze podr ten dokument i wszystkie chorgwie ze snu rozbudz, aby na nieprzyjaciela ruszy. Kmicic milcza. - No! czemu milczysz? - zawoa podniesionym gosem Radziwi - czyni cina moim miejscu hetmanem wielkim i wojewod wileskim, a ty nie gi, bo to niesztuka, ale ratuj kraj: bro wojewdztw zajtych, pomcij popioy Wilna, bro mudzi przeciw szwedzkiemu najciu, ba! Bro caej Rzeczypospolitej, wye z granic wszystkich nieprzyjaci!... Porwij si samotrze na tysice i nie gi!... i nie gi, bo ci nie wolno, ale ratuj kraj!... - Nie jestem hetmanem i wojewod wileskim - odpar Kmicic - i co do mnie nienaley, to nie moja gowa... Ale jeli chodzi o to, by si porwa samotrze na tysice, to si porw! - Suchaj tedy, onierzu: skoro nie twoja gowa ma ratowa kraj, to zostaw to mojej i ufaj! - Nie mog! - rzek ze cinitymi zbami Kmicic. Radziwi potrzsn gow: - Nie liczyem na tamtych, spodziewaem si tego, co si stao, alem si na tobie zawid. Nie przerywaj i suchaj... Postawiem ci na nogi, uwolniem od sdu i od kary, przygarnem do serca jak syna.Czy wiesz dlaczego? Bom myla, e masz dusz mia, do wielkich przedsiwzi gotow. Potrzebowaem takich ludzi, tego nie ukrywam. Nie byo koo mnie nikogo, kto by mia w soce spojrze nieulkymokiem... Byli ludzie maego ducha i maej fantazji. Takim nie ukazuj nigdy innej drogi,jak ta, po ktrej oni sami i ich ojcowie chodzi zwykli, bo ci zakracz, e ich na manowce prowadzisz. A przecie gdzie, jeeli nie do przepaci, doszlimy wszyscy owymi starymi drogami? Co si dzieje z t Rzeczpospolit, ktra niegdy wiatu przegraa moga? Tu ksi gow wzi w rce i powtrzy po trzykro: - Boe! Boe! Boe!... Po chwili tak mwi dalej: - Nadeszy czasy gniewu boego, czasy takich klsk i takiego upadku, e zwykymi sposoby ju nam si nie podnie z tej choroby, a gdy ja chc uy nowych, jedynie salutem przynie mogcych, tedy mnie opuszczaj nawet ci, na ktrych gotowo liczyem, ktrzy powinni mi byli ufa, ktrzy mi ufno na krucyfiksie zaprzysigli... Przez krew i rany Chrystusa!Zali ty mylisz, e ja na wieki poddaem sipod protekcj Karola Gustawa, e ja ten kraj naprawd myl ze Szwecj poczy,e ten ukad, za ktry zdrajc mnie okrzyknito, duej jak rok trwa bdzie?...Czego to spogldasz zdumionymi oczyma?...Wicej si jeszcze zdumiejesz, gdy wszystkiego wysuchasz... Wicej si przerazisz, bo tu stanie si co takiego, czego nikt si nie domyla, nikt nie przypuszcza, czego umys zwyczajnego czeka obj nie zdoa. Ale mwi ci, nie dryj, bo w tym zbawienie tego kraju, nie cofaj si, bo gdy nikogo nie znajd do pomocy, tedy moe zgin, ale ze mn zginieRzeczpospolita i wy wszyscy - na wieki! Ja jeden uratowa j mog, ale na to musz zgnie i zdepta wszystkie przeszkody. Biada temu, kto mi si oprze, bo sam Bg go przeze mnie zetrze, czy to bdzie pan wojewoda witebski, czy pan podskarbi Gosiewski, czy wojsko, czy szlachta oporna. Chc ratowa ojczyzn, i wszystkiedrogi, wszystkie sposoby do tego mi dobre... Rzym w chwilach klski mianowa dyktatorw - takiej, ba! wikszej, trwalszej wadzy mi potrzeba... Nie pycha mnie do niej cignie kto - si czuje na siach, niech j za mnie bierze! Ale gdy nie ma nikogo, ja j wezm, chyba mi te mury pierwej upadn na gow!... To rzekszy ksi wycign obie rce do gry, jakby naprawd chcia podeprze walce si sklepienia, i byo w nim co tak olbrzymiego, e Kmicic otworzy szeroko oczy i patrzy na, jakby go nigdy dotd nie widzia - a na koniec spyta zmienionymgosem: - Dokd wasza ksica mo dysz?... Czego chcesz?... - Chc... korony! - zakrzykn Radziwi. - Jezus Maria!... Nastaa chwila guchej ciszy - jeno puszczyk na wiey zamkowej pocz si mia przeraliwie. - Suchaj - rzek ksi - czas powiedzie ci wszystko... Rzeczpospolita ginie... i zginmusi. Nie masz dla niej na ziemi ratunku. Chodzi o to, by naprzd ten kraj, t nasz ojczyzn blisz, ocali z rozbicia... a potem... potem wszystko odrodzi z popiow, jako si feniks odradza... Ja to uczyni... i t koron, ktrej chc, wo jako ciar na gow, by z onej wielkiej mogiy ywot nowy wyprowadzi... Nie dryj! ziemia si nie rozpada, wszystko stoina dawnym miejscu, jeno czasy nowe przychodz... Oddaem ten kraj Szwedom, aby ich orem drugiego nieprzyjaciela pohamowa, wyen go z granic, odzyska, co stracone, i w jego wasnej stolicy mieczem traktat wymusi... Syszyszty mnie? Ale w onej skalistej, godnej Szwecji nie masz do ludzi, do si, doszabel, aby t niezmiern Rzeczpospolit zagarn. Mog zwyciy raz i drugi naszewojsko; utrzyma nas w posuszestwie nie zdoaj... Gdyby kadym dziesiciu ludziom tutejszym doda za stranika jednego Szweda, jeszcze by dla wielu dziesitkw str anikw nie stao... I Karol Gustaw wie o tym dobrze, i nie chce, i nie moe zagarn caej Rzeczypospolitej... Zajmie Prusy Krlewskie, cz Wielkopolskico najwicej - i tym si bdzie kontentowa. Ale aby owymi nabytkami mgna przysze czasy bezpiecznie wadn, musi sojusz Korony z nami rozerwa, bo inaczej nie osiedziaby si w tamtych prowincjach. C si wic stanie z tym krajem? Komu go oddadz? Oto, jeli ja odrzuc t koron, ktr mi Bg i fortuna na gow kad, tedy oddadz go temu, ktogo w tej chwili istotnie opanowa... Lecz Karol Gustaw nierad tego czyni, by ssiedzkiej potgi zbytnio nie utuczy i gronego sobie nieprzyjaciela nie stworzy.Chyba, e ja koron odrzuc, wwczas musi tak by... Zali wic mam prawo j odrzuca? Zali mog pozwoli, aby stao sito, co ostatni zgub grozi? Po raz dziesity i setny pytam: gdzie inny rodek ratunku? Niech si wic dzieje wola boa! Bior ten ciar na ramiona. Szwedzi s za mn, elektor, nasz krewny, pomoc przyrzeka. Uwolni kraj od wojny! Od zwycistw i rozszerzenia granic rozpoczn panowanie domu mego. Zakwitnie spokj i pomylno, ogie nie bdzie pali wsi i miast. Tak bdzie i tak by musi... Tak mi dopom Bg i wity Krzy - bo czuj w sobie si i moc z nieba mi dan, bo chc szczcia tej krainy, bo nie tu jeszcze koniec moich zamysw... I na te wiata niebieskie przysigam, na te drgajce gwiazdy, e niech jeno si i zdrowia mi starczy, a cay ten gmach walcy si dzisiaj odbuduj na nowo i potniejszym ni dotd go uczyni. Ogie bi ze renic i oczu ksicia i ca jego posta otacza jaki blask niezwyky. - Wasza ksica mo! - zakrzykn Kmicic- umys obj tego nie moe, gowa pka, oczy boj si patrzy przed siebie! - Potem - mwi dalej Radziwi, jakby idcza dalszym biegiem wasnych myli - potem... Jana Kazimierza nie pozbawi Szwedzi pastwa ni panowania, ale go w Mazowszu i Maopolsce zostawi Bg mu nie da potomstwa. Potem przyjdzie elekcja... Kog na tron wybior, jeli chc dalszy sojusz z Litw utrzyma? Kiedy to tamta Korona dosza do potgi i zgniota moc krzyack? Oto gdy na jej tronie zasiad Wadysaw Jagieo. I teraz tak bdzie... Polacy nie mog kogo innego na tron powoa, jeno tego, kto tu bdzie panowa. Nie mog i nie uczyni tego, bo .. hetman wielki, sam 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAP1I c{c#c2 ^P?)zgin, bo im midzy Niemcami i Turczynem powietrza w piersi nie stanie, gdy i tak rakkozacki pier t toczy! Nie mog! lepy, ktotego nie widzi; gupi, kto tego nie rozumie! A wwczas obie krainy znowu si pocz i zlej si w jedn potg w domu moim! Wwczas obaczym, czy oni krlikowie skandynawscy ostoj si przy dzisiejszych pruskich i wiel kopolskich nabytkach. Wwczas powiem im: "quos ego!" i t stop wychude ebra im przycisn, i stworz tak potg, jakiej wiat nie widzia, o jakiej dzieje nie pisay, a moe do Konstantynopola krzy, miecz i ogie poniesiem i grozi bdziem nieprzyjacioom,spokojni wewntrz! Wielki Boe, ktry obracasz gwiazd krgi, daje mi ocali t nieszczsn krain na chwa Twoj i caego chrzecijastwa, daje mi ludzi, ktrzy by zrozumieli myl moj i do zbawienia chcieli rk przyoy. Otom jest!... Tu ksi rozoy rce i oczy podnis do gry: - Ty mnie widzisz! Ty mnie sdzisz!... - Moci ksi! Moci ksi! - zawoa Kmicic. - Id! opu mnie! rzu mi buzdygan pod nogi! - zam przysig! przezwij zdrajc!... Niech w tej koronie cierniowej, ktr mi nagow woono, adnego ciernia nie zbraknie! Zgubcie kraj, pogrcie go w przepa, odtrcie rk, ktra go zbawi moe, i na sd boy idcie... Tam niechaj nas rozsdz... Kmicic rzuci si na kolana przed Radziwiem. - Moci ksi! ja z tob do mierci! ojcze ojczyzny! zbawco! Radziwi zoy mu obie rce na gowie i znw nastaa chwila milczenia. Jeno puszczyk mia si cigle na wiey. - Wszystko otrzymasz, czego pragn i poda - rzek uroczycie ksi. - Nic ci nie minie, a wicej spotka, ni ci ojciec i matka yczyli... Wsta, przyszy hetmaniewielki i wojewodo wileski!... Na niebie poczo wita. Rozdzia 15 Pan Zagoba mocno ju mia w gowie, gdy po trzykro rzuci strasznemu hetmanowi w oczy sowo: "zdrajca!" Ow w godzin pniej, gdy wino wyparowao mu z ysiny i gdy znalaz si wraz z oboma Skrzetuskimi i panem Michaem w kiejdaskim zamkowym podziemiu, pozna poniewczasie, na jaki hazard wystawi szyj wasn i towarzyszw, i zafrasowasi wielce. - A co teraz bdzie? - pyta pogldajc osowiaym wzrokiem na maego rycerza, wktrym szczeglniejsz w cikich razach pokada ufno. - Niech diabli porw ycie! Wszystko mi jedno! - odpowiedzia Woodyjowski. - Doyjemy takich czasw i takiej haby, jakiej wiat i ta korona dotd nie widziaa! - rzek Jan Skrzetuski. - ebymy aby doyli - odpowiedzia Zagoba - moglibymy dobrym przykadem cnot w innych restaurowa... Ale czy doyjemy? To grunt... - Straszna rzecz, wiar przechodzca! - mwi Stanisaw Skrzetuski. - Gdzie si copodobnego dziao? Ratujcie mnie, moci panowie, bo czuj, e mi si w gowie miesza... Dwie wojny, trzecia kozacka... a do tego zdrada jak zaraza: Radziejowski, Opaliski, Grudziski, Radziwi. Nie moe by inaczej - koniec wiata nastaje i dzie sdu! Nieche si ziemia rozstpi pod naszymi nogami. Jak mi Bg miy, zmysy trac! I zaoywszy rce na ty gowy pocz chodzi wzdu i wszerz piwnicy jako dziki zwierz po klatce. - Zacznijmy pacierze czy co? - rzek wreszcie. - Boe miosierny, ratuj! - Uspokj si wapan! - rzek Zagoba - tu nie czas desperowa! Pan Stanisaw nagle zby cisn, wcieko go porwaa. - Bodaj ci zabito! - krzykn na Zagob - twj to pomys: jazda do tego zdrajcy! Bodaj was obu pomsta dosiga! - Opamitaj si, Stanisawie! - rzek surowo Jan. - Tego, co si stao, nikt nie mg przewidzie... Cierp, bo nie ty jeden cierpisz, a to wiedz, e nasze miejsce tu, anie gdzie indziej... Boe miosierny! zmiuj si nie nad nami, ale nad t ojczyzn nieszczsn!Stanisaw nic nie odpowiedzia,jeno donie ama, a w stawach trzeszczao. Umilkli. Jeno pan Micha gwizda po desperacku przez zby i zdawasi by obojtny na wszystko, co si koo niego dziao, cho w gruncie rzeczy cierpia podwjnie, bo naprzd, nad nieszczciem ojczyzny, a po wtre, i hetmanowi posuszestwo zama. Dla tegoonierza do szpiku koci bya to okropna rzecz. Wolaby zgin tysic razy. - Nie gwid, panie Michale! - rzek do niego Zagoba. - Wszystko mi jedno! - Jake to? aden z was nie pomyli, czy nie ma jakowego rodka ratunku? A przeciewarto nad tym dowcip wysili! Zali mamy gni w tej piwnicy, gdy kada rka ojczynie potrzebna? Gdy jeden cnotliwy musi za dziesiciu zdrajcw wystarczy?! - Ojciec ma suszno! - rzek Jan Skrzetuski. - Ty jeden nie ogupiae od boleci. Jak suponujesz? Co ten zdrajca myli z nami uczyni? Na gardle nas przecie nie ukarze?Pan Woodyjowski wybuchn nagle desperackim miechem. - A to dlaczego? ciekawym!... Zali nie przy nim inkwizycja? Zali nie przy nim miecz? Chyba nie znacie Radziwia? - Co tam prawisz! Jakie to mu prawo przysuguje?... - Nade mn - hetmaskie, a nad wami - gwat! - Za ktry musiaby odpowiada... - Przed kim? Przed krlem szwedzkim? - A to piknie mnie pocieszasz! Nie ma co mwi! - Ja te nie myl waci pociesza.Umilkli i przez jaki czas sycha byo tylko miarowe kroki piechurw szkockich za drzwiami piwnicy. - Nie ma co! - rzek Zagoba - tu trzeba fortelu zay. Nikt mu nie odpowiedzia, wic po niejakim czasie znw mwi zacz: - Nie chce si w to wierzy, abymy mieli by na gardle skazani. eby za kade sowow prdkoci i po pijanemu wymwione szyjucina, tedyby ani jeden szlachcic w tej Rzeczypospolitej z gow nie chodzi. A neminem captivabimus? Czy to furda? - Masz wa przykad na sobie i na nas! - rzek Stanisaw Skrzetuski. - Bo to si stao z prdkoci, ale wierz w to mocno, e si ksi zreflektuje. My, obcy ludzie, adnym sposobem pod jego jurysdykcj nie podchodzimy. Musi na opinizwaa i od gwatw nie moe poczyna, aby sobie szlachty nie naraa. Jako ywo! za wielka nas kupa, aby wszystkim gowy postrca. Nad oficyjerami ma prawo, temu nie mog negowa, ale tak myl, e si na wojsko bdzie oglda, ktre pewnie o swoich nie omieszka si upomnie... A gdzie twoja chorgiew, panie Michale? - W Upicie! - Powiedz mi jeno, jeste pewny, e twoi ludzie wiernie przy tobie stan? - Skd mam wiedzie? Miuj mnie dosy, ale wiedz, e hetman nade mn. Zagoba zamyli si na chwil. - Daje mnie do nich ordynans, aby mnie wewszystkim suchali jako ciebie samego, jeli si wrd nich uka. - Wapanu si zdaje, e ju wolny! - Nie wadzi nic. Bywao si w gorszych opaach i Bg ratowa. Daj ordynans dla mnie i dla obydwch panw Skrzetuskich. Kto pierwszy si wymknie, ten zaraz do chorgwi ruszy i innym j na ratunek przyprowadzi. - Co wa bredzisz! Szkoda czasu na gadanie! Kto si tu wymknie! Na czym zreszt dam rozkaz? Masz wa papier, inkaust, pira? Wa gow tracisz. - Desperacja! - rzek Zagoba. - Daje mniecho swj piercie! - Masz wapan i daj mnie pokj! - rzek pan Micha. Pan Zagoba wzi piercie, wsadzi go namay palec i pocz chodzi w zamyleniu. Tymczasem dymny kaganek zagas i ogarna ich ciemno zupena; tylko przezkraty wysokiego okna wida byo par gwiazd migoccych na pogodnym niebie. Oczy Zagoby nie schodziy z tej kraty. - Gdyby nieboszczyk Podbipita y i by z nami - mrukn stary - byby wyszarpn krat i w godzin obaczylibymy si za Kiejdanami. - A podsadzisz mnie do okna? - rzek nagle Jan Skrzetuski. Zagoba z panem Stanisawem ustawili si pod cian, po chwili Jan stan na ich ramionach. - Trzeszczy! jak mi Bg miy trzeszczy! - zawoa Zagoba. - Co ojciec mwisz! - odpowiedzia Jan - jeszczem nie zacz cign. - Wlecie we dwch z bratankiem, ju was tam jako udwign... Nieraz aowaem pana Michaa, e taki misterny, a teraz auj, e jeszcze nie misterniejszy, bo mgby si jako serpens przelizn. Lecz Jan zeskoczy z ramion. - Szkoci stoj z tamtej strony! - rzek. - Bodaj si w supy soli zmienili jako ona Lotowa. Ciemno tu, cho w pysk daj. Niedugo wita pocznie. Myl, e nam jakowe alimenta przynios, bo tego i lutrzy nie czyni, eby jecw mieli godemmorzy. Moe te Bg zeszle na hetmana upamitanie. W nocy nieraz sumienie si w czeku budzi i diabli grzesznikw inkomoduj. Zali to moe by, aby do tej piwnicy jedno byo wejcie? Po dniu obejrzym. Gowa mi jako ciy i adnego fortelu wymyli nie mog - jutro Bg dowcipowi pomoe, a teraz pocznijmy pacierze mwi, moci panowie, i polemy si Najwitszej Pannie w tym heretyckim wizieniu. Jako po chwili poczli odmawia pacierze ilitani do Matki Boskiej, po czym obaj Skrzetuscy i Woodyjowski umilkli majc pene piersi nieszczcia, Zagoba za pomrukiwa z cicha: - Nie moe inaczej by - mrucza - tylko jutro pewnie powiedz nam: aut, aut! - bdcie z Radziwiem, a przebacz wam wszystko, jeszcze nagrodz! Tak? Dobrze! Bd z Radziwiem! Jeno zobaczymy, kto kogo oszuka. To do wizienia szlacht pakujecie, na wiek i zasugi nie macie wzgldu? - dobrze! Komu szkoda, temu pacz! Gupi bdzie pod spodem, a mdry nawierzchu. Przyrzekn, co chcecie, ale tego,czego wam dotrzymam, na zaatanie butw nie starczy. Jeli wy ojczynie nie dotrzymujecie, to cnotliwy ten, kto wam niedotrzyma. Ale to pewna, e przychodzi ostatnia zguba na Rzeczpospolit, skoro najprzedniejsi jej dygnitarze z nieprzyjacielem si cz... Tego w wiecie jeszcze nie bywao i pewnie, e mentem mona straci. Zali jest w piekle dosy mkna takowych zdrajcw? Czego takiemu Radziwiowi brako? Mao mu ta ojczyzna wywiadczya, e j jako Judasz zaprzeda, i to wanie w czasie najwikszych klsk, w czasie trzech wojen?... Suszny, suszny gniew twj, Boe, daj jeno kar najprdzej! Nieche takbdzie! Amen! Byle si std jak najprdzej na wolno wydosta - narobi ja ci partyzantw, moci hetmanie! Poznasz, jakoto fructa zdrady smakuj. Bdziesz ty mniejeszcze za przyjaciela uwaa, ale jeli lepszych przyjaci nie znajdziesz, to nie poluj nigdy na niedwiedzia, chyba ci skra niemia... Tak to rozprawia ze sob pan Zagoba. Tymczasem upyna jedna i drugagodzina, a w kocu poczo wita. Szare blaski wpadajce przez krat rozpraszay z wolna ciemno panujc w piwnicy i wydobyy z niej pospne postacie rycerskiesiedzce pod cianami. Woodyjowski i dwajSkrzetuscy drzemali ze znuenia, ale gdy rozwidnio si lepiej, z podwrca zamkowego doleciay odgosy krokw onierskich, chrzst broni, ttent kopyt i dwiki trb przy bramie. Rycerze zerwali si na rwne nogi. - Poczyna nam si dzie niezbyt pomylnie! - rzek Jan. - Daj Boe, eby si skoczy pomylniej - odpowiedzia Zagoba. - Wiecie, wapanowie, com w nocy obmyli? Oto pewnie poczstuj nas darowaniem ywota,jeeli sub u Radziwia przyj i jeszcze w zdradzie pomaga zechcemy; my za powinnimy si na to zgodzi, aby z wolnoci skorzysta i za ojczyzn stan. - Nieche mnie Bg broni, abym mia zdrad podpisywa - odpar Jan - bo chobym potem zdrajcy odstpi, ju by moje nazwisko na hab moim dzieciom midzy zdrajcami pozostao. Nie uczyni jatego, wol umrze. - Ani ja! - rzek Stanisaw. - A ja z gry was uprzedzam, e uczyni. Na fortel - fortel, a potem bdzie, co Bg da. Nikt nie pomyli, em to z dobrej woli albo szczerze uczyni. Niech tego smoka Radziwia diabli wezm! Zobaczymy jeszcze, czyje bdzie na wierzchu. Dalsz rozmow przerway krzyki dochodzce z podwrza. Sycha w nich byo zowrogie akcenta gniewu i wzburzenia. Jednoczenie rozlegay si pojedyncze gosy komendy i echa krokw caych tumw, i ciki hurkot, jakoby przetaczanych dzia. - Co tam si dzieje? - pyta Zagoba. - Dalibg, moe to jaka pomoc dla nas. - Pewnie, e niezwyczajne to haasy - odrzek Woodyjowski. - A podsadcie no mnie do okna, bo ja najprdzej rozeznam, co to jest... Jan Skrzetuski wzi go pod boki i podns jak dziecko do gry, pan Micha chwyci si kraty i pocz pilnie wyglda na podwrzec. - Jest co, jest! - rzek nagle ywo - widzwgiersk nadworn chorgiew piechoty, ktr Oskierko dowodzi. Okrutnie go miowali, a on take pod aresztem; pewnie si o niego dopominaj. Dalibg, stoj w szyku bojowym. Porucznik Stachowicz jest z nimi, to przyjaciel Oskierki. W tej chwili krzyki jeszcze si wzmogy. - Ganchof przed nich przyjecha... Mwi coze Stachowiczem... A jaki krzyk!... Widz, moci panowie, Stachowicz z dwoma oficerami odchodz od chorgwi. Id pewnie do hetmana w deputacji. Jak mi Bg miy, bunt szerzy si w wojsku. Armaty naprzeciw Wgrom zatoczone i regiment szkocki take w szyku bojowym. Towarzystwo spod polskich chorgwi zbierasi przy Wgrach. Bez nich nie mieliby tej miaoci, bo w piechocie dyscyplina okrutna... - Na Boga! - krzykn Zagoba. - W tym nasze zbawienie!... Panie Michale, a sia tepolskich chorgwi?... Bo e te si zbuntuj, to zbuntuj. - Husarska Stankiewicza i pancerna Mirskiego stoj o dwa dni drogi od Kiejdan -odpowiedzia Woodyjowski. - Gdyby tu byy, nie miano by ich aresztowa. Czekaje wa... Jest dragonia Charampa, jeden regiment, Mieleszki drugi; te stoj przy ksiciu... Niewiarowski opowiedzia sitake przy ksiciu, ale jego puk daleko. Dwa regimenty szkockie... - To cztery przy ksiciu. - I artyleria pod panem Korfem: dwa regimenty. - Oj! co duo! - I Kmicicowa chorgiew, okrutnie okryta... szeset ludzi. - A Kmicic po ktrej stronie? - Nie wiem. - Nie widzielicie go? Rzuci wczoraj buaw czy nie rzuci? - Nie wiemy. - Kto tedy przeciw ksiciu? jakie chorgwie? - Naprzd widocznie ci Wgrzyni. Ludzi dwiecie. Potem kupa lunego towarzystwa spod buawy Mirskiego i Stankiewicza. Szlachty troch... i Kmicic, ale ten niepewny.- Bodaj go!... Na mio bosk... Mao!... Mao!... - Ci Wgrzyni za dwa puki stan. Stary onierz i wywiczony! Czekajcie no... Lontyzapalaj u armat, na bitw si zanosi... Skrzetuscy milczeli, Zagoba krci si jak w gorczce. - Bije zdrajcw! Bij psubratw! Ej, Kmicic! Kmicic! Wszystko od niego zaley. miay to onierz? - Jak diabe... Gotw na wszystko. - Nie moe by inaczej, tylko on po naszej stronie stanie. - Bunt w wojsku! Ot, do czego hetman doprowadzi! - zakrzykn Woodyjowski. - Kto tu buntownik? Wojsko czy hetman, ktry si przeciwko wasnemu panu zbuntowa? - pyta Zagoba. - Bg to osdzi. Czekajcie. Znowu tam jaki ruch. Cz dragonii Charampowej staje przy Wgrach. Sama dobra szlachta w tym regimencie suy. Syszycie, jak krzycz? - Pukownikw! Pukownikw! - woay grone gosy z podwrca. - Panie Michale! na rany boskie, krzyknij im, eby posali po twoj chorgiew i po towarzystwo pancerne i husarskie. - Cicho wa! Zagoba sam pocz krzycze: - A polijcie po reszt polskich chorgwi i w pie zdrajcw! - Cicho, wa! Nagle, nie na podwrzu, ale na tyach zamku zabrzmiaa krtka, urwana salwa muszkietw... - Jezus Maria! - krzykn Woodyjowski. - Panie Michale, co to jest? - Rozstrzelali niezawodnie Stachowicza i dwch oficerw, ktrzy poszli w deputacji - mwi gorczkowo Woodyjowski. - Nie moe inaczej by! - Mko Pana naszego! Tedy adnej klemencji nie mona si spodziewa. Huk wystrzaw zguszy dalsz rozmow. Pan Micha chwyci konwulsyjnie za krat iprzycisn do niej czoo, ale przez chwil nic nie mg dojrze prcz ng szkockich piechurw ustawionych tu za oknem. Salwymuszkietw stay si coraz gstsze, na koniec ozway si i armaty. Suche uderzenia kul o cian nad piwnic sycha byo doskonale jakoby uderzenia gradu. Zamek trzs si w posadach. - Michale, zeskocz, zginiesz tam! - zawoaJan. - Za nic. Kule id wyej, a z armat wanie w przeciwn stron. Za nic nie zejd. I pan Woodyjowski, chwyciwszy jeszcze silniej za krat, wcign si cay we wgbienie okna, gdzie ju nie potrzebowaramion Skrzetuskiego do podpory. W piwnicyuczynio si wprawdzie ciemno, bo okienko byo mae i pan Micha, cho szczupy, przesoni je cakowicie, ale natomiast sam 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAPi R kc$}c(%c74towarzysze pozostali na dole mieli kadej minuty wiee wiadomoci z pola bitwy. - Widz teraz! - krzykn pan Micha. - Wgrzyni o cian si wsparli, stamtd strzelaj... Ha! baem si, eby si w kt nie zatoczyli, bo armaty by ich w mig zniszczyy. Sprawny onierz! Jak mi Bg miy! Bez oficerw wie, co trzeba. Dym znowu! Nie widz nic... Strzay poczy sabn. - Boe miosierny! nie odkadaj kary! - woa Zagoba. - A co, Michale? - pyta Skrzetuski. - Szkoci id do ataku. - Pioruny siarczyste! e musimy tu siedzie!- zakrzykn Stanisaw. - Ju s! Halabardnicy! Wgrzyni na szable ich bior! Ach! Boe! e nie moecie widzie!Co za onierze! - I ze sob si bij, zamiast z nieprzyjacielem. - Wgrzyni gr! Szkoci od lewego cofaj si. Jak Boga kocham! Dragoni Mieleszki przechodz na ich stron!... Szkoci we dwch ogniach. Korf nie moe z dzia razi,bo i Szkotw by psowa. Widz ju i Ganchofowe mundury midzy Wgrami. Id do ataku na bram. Chc si wydosta std.Id jak burza! Wszystko ami! - H? Jak to? Wolabym, eby zamek zdobyli- krzykn Zagoba. - Nic to! Jutro powrc z chorgwiami Mirskiego i Stankiewicza... Hej! Charamp zgin!... Nie! Wstaje, ranny... Ju, ju s przy bramie... Co to jest? Chyba i szkocka stra w bramie przechodzi do Wgrw, bo otwieraj wrzecidze... Kurz si kbi z tamtej strony. Kmicica widz! Kmicic! Kmicicz jazd wali przez bram! - Po czyjej stronie? Po czyjej stronie? - krzycza Zagoba. Przez chwilk pan Micha nie da odpowiedzi, ale przez ma chwilk; zgiek,szczk broni i krzyki rozlegy si tymczasem ze zdwojon si. - Ju po nich! - krzykn przeraliwie Woodyjowski. - Po kim? Po kim? - Po Wgrach! Jazda rozbia ich, tratuje, siecze! Banderia w Kmicicowym rku!... Koniec, koniec! To rzekszy pan Micha zesun si z framugi okienka i wpad w ramiona Jana Skrzetuskiego. - Bijciee mnie - woa - bijcie, bo ja tego czowieka miaem pod szabl i ywym go puciem; ja odwiozem mu list zapowiedni!Przeze mnie zacign t chorgiew, z ktr teraz przeciw ojczynie bdzie walczy. Wiedzia, kogo zaciga, psubratw, wisielcw, zbjw, rakarzy, takich, jaki sam. Bogdajem go raz jeszcze zszabl spotka... Boe! przedu mi ycie napohybel tego zdrajcy, bo przysigam, e wicej z rk moich nie wyjdzie... Tymczasem krzyki i ttent kopyt, i salwy wystrzaw brzmiay jeszcze z ca si; ale stopniowo poczy sabn i w godzin pniej cisza zapanowaa na kiejdaskim zamku, przerywana tylko miarowymi krokami patrolw szkockich i odgosami komendy. - Panie Michale! Wyjrzyj no jeszcze, co si stao - baga Zagoba. - Po co? - odpowiedzia may rycerz. - Kto wojskowy, ten zgadnie, co si stao. Zreszt widziaem ich rozbitych... Kmicic tutriumfuje! - Bogdaj go komi szarpano, warchoa, piekielnika! Bogdaj mu przyszo haremu u Tatarw pilnowa! Rozdzia 16 Pan Micha mia suszno! Kmicic triumfowa. Wgrzy i cz dragonw Mieleszki oraz Charampa, ktra poczyasi z nimi, zalegli gstym trupem kiejdaskie dziedzice. Zaledwie kilkudziesiciu wymkno si i rozproszyo w okolicach zamku i miasta, gdzie ich cigaa jazda. Wyowiono jeszcze wielu, inni nie oparli si zapewne a w obozie Pawa Sapiehy, wojewody witebskiego, ktremu pierwsi musieli przynie strasznwie o zdradzie hetmana wielkiego, o przejciu jego do Szwedw, o uwizieniu pukownikw i oporze chorgwi polskich. Tymczasem Kmicic, cay okryty krwi i kurzaw, stawi si z wgiersk banderi w rku przed Radziwiem, ktry przyj go z otwartymi rkoma. Ale pana Andrzeja nie upoio zwycistwo. Owszem, chmurny by i zy, jakby przeciw sercu postpi. - Wasza ksica mo! - rzek - nie chc sucha pochwa i wolabym sto razy z nieprzyjacielem ojczyzny walczy ni z onierzami, ktrzy by si jej przyda mogli. Czeku si zdaje, e sam sobie krwi upuci. - A czyja wina, jeli nie tych buntownikw? - odpar ksi. - Wolabym ija ich pod Wilno poprowadzi, i tak miaem uczyni... Oni za woleli przeciw zwierzchnoci si porwa. Co si stao, to si nie odstanie. Trzeba byo i trzeba bdzie da przykad. - Co wasza ksica mo mylisz robi z jecami? - Co dziesitemu kula w eb. Reszt pomiesza z innymi pukami. Pojedziesz dzido chorgwi Mirskiego i Stankiewicza, zawieziesz im rozkaz mj, by do pochodu byli gotowi. Czyni ci regimentarzem nad tymi dwiema chorgwiami i nad trzeci Woodyjowskiego. Namiestnicy maj ci podlega i we wszystkim sucha. Chciaemdo tej chorgwi Charampa naprzd posa,ale on do niczego... Rozmyliem si. - A w razie oporu? Bo to u Woodyjowskiego laudascy ludzie, ktrzy okrutnie mnie nienawidz. - Ogosisz, e Mirski, Stankiewicz i Woodyjowski natychmiast bd rozstrzelani. - Tedy oni mog pj zbrojno na Kiejdany, aby ich odbi. U Mirskiego wszystko znaczna szlachta suy. - Wemiesz ze sob regiment piechoty szkockiej i regiment niemieckiej. Naprzd otoczysz ich, potem ogosisz rozkaz. - Jak wola waszej ksicej moci!Radziwi wspar donie na kolanach i zamyli si. - Mirskiego i Stankiewicza rozstrzelabym chtnie, gdyby nie to, e oni nie tylko w swoich chorgwiach, ale w caym wojsku, ba, w caym kraju mir maj... Boj si wrzawy i otwartego buntu, ktrego przykad mielimy ju przed oczyma... Szczciem, dziki tobie, dobr dostali nauk i dwa razy pomyli kada chorgiew, nim si na nas porwie. Trzeba tylko szybko dziaa, aby oporni nie przeszli do pana wojewody witebskiego. - Wasza ksica mo mwie tylko o Mirskim i Stankiewiczu, a nie wspomniae o Woodyjowskim i Oskierce. - Oskierk musz take oszczdzi, bo to czek znaczny i szeroko spokrewniony; ale Woodyjowski z Rusi pochodzi i nie ma tu relacyj. Dzielny to onierz, prawda! Liczyem te na niego... Tym ci gorzej, emsi zawid. Gdyby diabe nie by przynistych przybdw, jego przyjaci, moe inaczej by postpi; ale po tym, co si stao, czeka go kula w eb, jak rwnie dwch Skrzetuskich i tego trzeciego byka, ktry pierwszy zacz rycze: "zdrajca! zdrajca!" Pan Andrzej zerwa si, jakby go elazem przypieczono. - Wasza ksica mo! onierze mwi, e Woodyjowski ycie waszej ksicej moci pod Cybichowem uratowa. - Speni swoj powinno i za to Dydkiemiemu w doywocie chciaem puci... Teraz mi zdradzi i za to ka go rozstrzela. Oczy Kmicica zaiskrzyy si, a nozdrza poczy lata. - Wasza ksica mo! Nie moe to by! - Jak to nie moe by? - spyta Radziwi marszczc brwi. - Bagam wasz ksic mo - mwi w uniesieniu Kmicic - aby Woodyjowskiemu wos z gowy nie spad. Wasza ksica mo mi przebaczy... bagam! Woodyjowskimg mi nie odda zapowiedniego listu, bo go wasza ksica mo na jego rce przysa i do woli mu zostawi. A odda!... Wyrwa mnie z toni... Przez to przeszedempod waszej ksicej moci inkwizycj... Nie waha si mnie ratowa, chocia o t sam pann tentowa... Winienem mu wdziczno i zaprzysigem sobie, e mu si wypac!... Wasza ksica mo uczyni to dla mnie, aby ni jego, ni jego przyjaci adna nie dosiga kara. Wos im nie ma spa z gowy i na Boga! nie spadnie, pkimja yw!... Bagam wasz ksic mo! Pan Andrzej prosi i rce skada, ale w sowach jego brzmiay mimo woli akcenta gniewu i groby, i oburzenia. Niepohamowana natura braa gr. I stan nad Radziwiem z twarz podobn do gowy rozdranionego drapienego ptaka, z roziskrzonymi oczami. Hetman za mia rwnie burz w obliczu. Przed jego elazn wol i despotyzmem gio si dotychczas wszystko na Litwie i Rusi - nikt nigdy nie mia mu si sprzeciwi, nikt prosi o ask dla raz skazanych, a teraz Kmicic prosi tylko pozornie - w rzeczywistoci da. I pooenie byo takie, e prawie niepodobna byo mu odmwi. Despota zaraz na pocztku zawodu zdrajcy poczu, e nieraz przyjdzie mu ulega despotyzmowi ludzi i okolicznoci, e bdziezalenym od wasnych stronnikw, daleko mniejszego znaczenia, e ten Kmicic, ktrego chcia zmieni w wiernego psa, bdzie raczej chowanym wilkiem, ktry, rozdraniony, gotw chwyci zbami za rk pana. Wszystko to wzburzyo dumn krew radziwiowsk. Postanowi si opiera, boiwrodzona straszna mciwo pchaa go do oporu. - Woodyjowski i tamci trzej musz da garda! - rzek podniesionym gosem. Lecz byo to dorzuci prochu do ognia. - Gdybym by Wgrw nie rozbi, nie oni daliby garda! - zakrzykn Kmicic. - Jake to? Ju mi wymawiasz swoje usugi? - pyta gronie hetman. - Wasza ksica mo! - rzek porywczymgosem pan Andrzej - nie wymawiam... Prosz... Bagam... Ale to si nie stanie. Ci ludzie na ca Polsk sawni... Nie moe by! Nie moe by!... Nie bd Judaszem dlaWoodyjowskiego. Pjd za wasz ksic mo w ogie, ale nie odmawiaj mi tej aski... - A jeli odmwi? - Tedy mnie ka wasza ksica mo rozstrzela!... Nie chc y!... Niech mnie pioruny zatrzasn!... Niech mnie diabli ywcem do pieka wezm! - Opamitaj si, nieszczsny, przed kim to mwisz? - Wasza ksica mo nie przyprowadzaj mnie do desperacji! - Do proby mogem nakoni ucha, na groby nie bd zwaa. - Ja prosz... Bagam!... Tu pan Andrzej rzuci si na kolana. - Pozwl mi wasza ksica mo sercem, nie z musu sobie suy, bo inaczej zwariuj!Radziwi nie odrzek nic. Kmicic klcza, blado i rumiece przelatyway mu jak byskawice przez twarz. Widocznymbyo, e jeszcze chwila, a wybuchnie w straszliwy sposb. - Wsta! - rzek Radziwi. Pan Andrzej wsta. - Umiesz broni przyjaci - rzek ksi - mam prb, e i mnie bdziesz umia bronii nie odstpisz nigdy. Jeno Bg ci stworzyz saletry, nie z misa, i bacz, aby nie spon. Nie mog ci niczego odmwi. Suchaje mnie: Stankiewicza, Mirskiego i Oskierk chc Szwedom do Bir odesa; nieche Skrzetuscy dwaj i Woodyjowski idz nimi. Gw im tam nie pourywaj, a e czas wojny, w spokoju posiedz, to lepiej. - Dzikuj waszej ksicej moci, ojcu mojemu! - zakrzykn pan Andrzej. - Powoli... - rzek ksi. - Uszanowaem twoj przysig a nadto, teraz ty uszanuj moj... Temu staremu szlachcicowi... zapomniaem, jak mu na przezwisko... temuryczcemu diabu, ktry tu ze Skrzetuskimiprzyby, zapisaem mier w duszy. On to pierwszy nazwa mnie zdrajc, on o wzicie korupcji posdzi, on podnieci innych, bo moe nie przyszoby do tego oporu, gdyby nie jego zuchwalstwo! (Tu ksi uderzy pici w st.) Pierwej mierci, pierwej koca wiata bym si spodziewa, ni eby kto mnie, Radziw iowi, mia do oczu zakrzykn: "Zdrajca!" Do oczu wobec ludzi! Nie ma takiej mierci, nie ma takich mk, ktrych by do byo za tak zbrodni. Nie pro mnie o niego, bo to na nic. Ale pan Andrzej nieatwo si zraa, gdy sobie co przedsiwzi. Jeno nie gniewa si ju ani wybucha. Owszem, chwyciwszy na nowo rk hetmask, pocz okrywa j pocaunkami i prosi tak serdecznie, jaktylko sam umia. - adnym powrozem ani acuchem nie przywizaby wasza ksica mo tak serca mego, jak t ask. Ale nie czy jej w poowie ni w czci, jeno ca. Wasza ksica mo! Co ten szlachcic wczoraj mwi, to myleli wszyscy. Ja sam to samomylaem, pki mi wasza ksica mo oczu nie otworzy... Niech mnie ogie spali,jelim tego nie myla... Czek temu nie winien, e gupi. Ten szlachcic by do tego pijany i co mia na sercu, to i zakrzykn. Myla, e w obronie ojczyzny wystpuje, a trudno kogo kara za sentyment dla ojczyzny. Wiedzia, e gardo naraa, a dlatego zakrzykn, co mia w gbie i sercu. Ni on mnie grzeje, ni zibi, ale to panu Woodyjowskiemu jako brat albo zgoaojciec. Ju by te desperowa po nim bez miary, a ja tego nie chc. Taka ju we mnienatura, e jak komu do bra ycz, to duszbym za niego odda. eby mnie kto oszczdzi, a przyjaciela mi zabi, niechby go diabe za tak ask porwa. Wasza ksica mo! Ojcze mj, dobrodzieju, askawco, uczye ca ask, daruj mi tego szlachcica, a ja ci wszystk krew moj daruj, choby jutro, dzi, zaraz! Radziwi zagryz wsy. - Zapisaem mu wczoraj mier w duszy. - Co hetman i wojewoda wileski zapisa, to wielki ksi litewski, a daj Boe, w przyszoci krl polski, jako askawy monarcha, przekreli moe... Pan Andrzej mwi szczerze, co czu i myla, ale gdyby by najzrczniejszym dworakiem, nie mgby potniejszego argumentu na obron swych przyjaci znale. Dumna twarz magnata rozjania si i oczy przymkn, jakby lubujc si dwikiem tych tytuw, ktrych jeszcze nie posiada. Po chwili rzek: - Take mnie zagad, e niczego nie mog ciodmwi. Pjd wszyscy do Bir. Nieche tam odpokutuj u Szwedw za winy, a potem, gdy si to stanie, co rzek, daj nowej dla nich aski. - Jako ywo, e zadam, daj Boe najprdzej! - odrzek Kmicic. - Ide teraz, zanie im dobr nowin! - Nowina dobra dla mnie, nie dla nich, bo oni pewnie nie przyjm jej z wdzicznoci,zwaszcza e si nie spodziewali tego, co im grozio. Nie pjd, wasza ksica mo, bo to tak by wygldao, jakbym si im chcia zaraz z moj instancj chwali. - Czye, jak chcesz. Ale kiedy tak, to czasu nie tra i ruszaj po chorgwie Mirskiego i Stankiewicza, bo zaraz potem czeka ci inna ekspedycja, od ktrej pewnienie bdziesz si wybiega. - Jaka, wasza ksica mo? - Pojedziesz zaprosi ode mnie pana Billewicza, miecznika rosieskiego, aby razem z krewniaczk do mnie, do Kiejdan, przyjecha i tu na czas wojny osiad. Rozumiesz? Kmicic zmiesza si. - On tego uczyni nie zechce... z wielk furi Kiejdany opuci. - Spodziewam si, e go furia ju opucia;w kadym razie wemiesz ludzi ze sob i jeeli nie zechc po dobrej woli tu przyby,to ich wsadzisz w kolask, otoczysz dragonami i przywieziesz. Szlachcic mikki by jak wosk; gdym z nim gada, poni sijak panna i kania do ziemi; ale i on zlk si imienia szwedzkiego jak diabe wiconej wody i odjecha. Potrzebuj go tu mie i dla siebie, i dla ciebie. Mam nadziej, e jeszcze ulepi z tego wosku tak wiec, jak zechc, i komu zechc, j zapal. Tym lepiej bdzie, jeli si tak stanie... Ale jeli nie, tedy bd mia zakadnika. Billewiczowie duo mog na mudzi, bo prawie ze wszystk szlacht spokrewnieni. Gdy jednego, i to najstarszego, dostan w rce, inni dwa razy pomyl, nim co przeciw mnie przedsiwezm. A przecie to za nimi i za ttwoj dziewczyn stoi cae mrowie laudaskie, ktre gdyby poszo do obozu pana wojewody witebskiego, pewnie by ich z otwartymi rkoma przyj... Wana to jest rzecz, tak wana, e si namylam, czy nie od BiIlewiczw p oczyna. - W chorgwi Woodyjowskiego sami laudascy ludzie. - Opiekunowie twojej dziewki. Kiedy tak, pocznije od tego, by j tu sprowadzi. Tylko e suchaj: ja podejmuj si pana miecznika na nasza wiar nawrci, ale dziewk to sobie ju ty sam kaptuj, jak umiesz. Gdy miecznika nawrc, on ci pomoe dziewk nawraca. Zgodzi si, to wyprawi wam nie mieszkajc wesele... Niezgodzi si, bierz j i tak. Jak bdzie po harapie, to bdzie po wszystkim... Z niewiastami najlepszy to sposb. Popacze, podesperuje, gdy j do otarza powlok, ale na drugi dzie pomyli, e nie taki diabe straszny, jak go maluj, a trzeciegobdzie rada. Jakecie si wczoraj rozstali? - Jakoby mi w pysk daa! - C rzeka? - Nazwaa mnie zdrajc... Mao mnie parali nie trzas. - Taka to zacieka? Jak bdziesz jej mem, powiedze jej, e niewiastom kdziel lepiej przystoi ni sprawy publiczne,i trzymaj j krtko. - Wasza ksica mo jej nie zna. U niej wszystko zaraz: cnota albo niecnota, i wedle tego sdzi; a rozumu niejeden m mgby jej pozazdroci. Nim si czowiek obejrzy, ona ju w sedno utrafi. - Utrafia ci te w serce... Staraj si takej utrafi. - Bg by to da, wasza ksica mo. Raz ju braem j zbrojn rk, alem sobie e cakowicie, ale natomiast sam 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAP?8 cN$cr$ c&2* `P?&potem przyrzek, e wicej tego nie uczyni... I co mi wasza ksica mo mwi, eby j choby gwatem do otarza prowadzi, to mi nie idzie po sercu, bom sobie i jej przyrzek, e gwatu wicej nieuyj... Caa nadzieja, e wasza ksica mo wyperswaduje panu miecznikowi, i nie tylko zdrajcami nie jestemy, ale zbawienia ojczyzny chcemy... Gdy on si przekona, to i j przekona, a wtenczas inaczej bdzie na mnie patrzya. Teraz do Billewicza pojad i sprowadz ich tu oboje, bo mi strach, eby si ona do zakonu gdzie nie schronia... Ale powiem waszej ksicej moci szczer prawd, e cho wielkie to szczcie dla mnie patrze na t dziewczyn, wolabym na ca potg szwedzk uderzy ni przed ni teraz stan, bo ona nie zna moich cnotliwych chci i za zdrajc mnie poczytuje. - Jeeli chcesz, to tam kogo innego wyszl,Charampa albo Mieleszk. - Nie! Pojad lepiej sam... Charamp zresztranny. - To i lepiej... Charampa chciaem wczoraj wysa do chorgwi Woodyjowskiego, by nad nimi komend obj, a w potrzebie do posuszestwa zmusi: ale to czek niezgrabny i pokazao si, e wasnych ludzi nie umie utrzyma. Nic mi po nim. Jede naprzd po miecznika i dziewczyn, a potem do tamtych chorgwi. W ostatnim razie nie szczd krwi, bo trzeba pokaza Szwedom, e mamy si i nie ulkniemy si buntu. Pukownikw zaraz pod eskort odeszl; spodziewam si, e Pontus de la Gardie poczyta to za dowd szczeroci mojej... Mieleszko ich odprowadzi. Ciko z pocztku idzie! Ciko! Ju widz, e z p Litwy stanie przeciw mnie. - Nic to, wasza ksica mo! Kto ma czyste sumienie, ten si nikogo nie ulknie. - Mylaem, e przynajmniej Radziwiowiestan wszyscy po mojej stronie, tymczasem, patrz, co mi pisze ksi krajczy z Niewiea. Tu hetman poda Kmicicowi list Kazimierza Michaa. Kmicic przebieg oczyma pismo. - ebym nie zna intencji waszej ksicej moci, mylabym, e ma racj i e najcnotliwszy to w wiecie pan. Boe, daj mu wszystko dobre!... Mwi, co myl. - Jed ju! - rzek z pewn niecierpliwocihetman. Rozdzia 17 Kmicic jednak nie wyruszy ani tego dnia, ani nastpnego, bo grone wieci poczy nadchodzi zewszd do Kiejdan. Oto pod wieczr przybieg goniec z doniesieniem, echorgwie Mirskiego i Stankiewicza same ruszaj ku rezydencji hetmaskiej, gotowe zbrojn rk upomnie si o swych pukownikw, e wzburzenie panuje midzynimi straszne i e towarzystwo wysao deputacje do wszystkich chorgwi stojcych w pobliu Kiejdan i dalej, a na Podlasie do Zabudowa, z doniesieniem o zdradzie hetmaskiej i wezwaniem, by si czyy w kup dla obrony ojczyzny. atwobyo przy tym przewidzie, e mnstwo szlachty zleci si do zbuntowanych chorgwi i wytworzy powan si, przeciwko ktrej trudno si bdzie opiera w nieobronnych Kiejdanach, zwaszcza e nie na wszystkie puki, ktre ksi Radziwi mia pod rk, mona byo liczyz pewnoci. Zmienio to wyrachowania i wszystkie planyhetmaskie, ale zamiast osabi w nim ducha, zdawao si go jeszcze podnieca. Postanowi sam na czele wiernych szkockich regimentw, rajtarii i artylerii wyruszy przeciw buntownikom i zdepta ogie w zarodku. Wiedzia, e onierze bez pukownikw s tylko tuszcz niesforn, ktra rozproszy si przed grozsamego imienia hetmaskiego. Postanowi te nie szczdzi krwi i przerazi przykadem cae wojsko, wszystk szlacht, ba! ca Litw, aby nie miaa drgn nawet pod elazn jego rk.Miao si speni wszystko, co zamierzy, i speni si wasnymi jego siami. Tego dnia jeszcze wyjechao kilku oficerw cudzoziemskich do Prus czyni tam nowe zacigi, a Kiejdany wrzay zbrojnym ludem. Regimenta szkockie, rajtaria cudzoziemska, dragoni Mieleszki i Charampa i "lud ognisty" pana Korfa gotoway si do wyprawy. Hajducy ksicy, czelad, mieszczanie z Kiejdan mieli wzmocni siy ksice, a na koniec postanowiono przypieszy wysanie uwizionych pukownikw do Bir, gdzie bezpieczniej byo ich trzyma nieli w otwartych Kiejdanach. Ksi spodziewa si susznie,e wysanie do tej odlegej fortecy, w ktrej wedle ukadu musiaa ju sta zaoga szwedzka, zniweczy nadziej uwolnienia ich w umysach zbuntowanych onierzy i pozbawi sam bunt wszelkiej podstawy. Pan Zagoba, Skrzetuscy i Woodyjowski mieli dzieli losy innych. Wieczr ju by, gdy do piwnicy, w ktrej siedzieli, wszed oficer z latarni w rku i rzek: - Zbierajcie si, waszmociowie, i ze mn. - Dokd? - pyta niespokojnym gosem pan Zagoba. - To si pokae... Prdzej! prdzej! - Idziemy. Wyszli. Na korytarzu otoczyli ich onierze szkoccy zbrojni w muszkiety. Zagoba coraz by niespokojniejszy. - Przecie na mier by nas nie prowadzili bez ksidza, bez spowiedzi? - szepn do ucha Woodyjowskiego. Po czym zwrci si do oficera: - Jake godno, prosz? - A waci co do mojej godnoci? - Bo mam wielu krewnych na Litwie i mio wiedzie, z kim si ma do czynienia. - Nie pora sobie wiadczy, ale kiep ten, kto si swego nazwiska wstydzi... Jestem Roch Kowalski, jeli wapan chcesz wiedzie. - Zacna to rodzina! Mowie dobrzy onierze, niewiasty cnotliwe. Moja babka bya Kowalska, ale osierocia mnie, nimem na wiat przyszed... A wapan z Wieruszw czyli z Korabiw Kowalskich? - Co mnie tu wa bdziesz po nocy indagowa! - Bo mi pewno krewniak, gdy i struktura w nas jednaka. Grube masz wapan koci i bary zupenie jak moje, a ja wanie po babce urod odziedziczyem. - No, to si w drodze wywiedziemy... Mamyczas! - W drodze? - rzek Zagoba. I wielki ciar spad mu z piersi. Odsapn jak miech i zaraz nabra fantazji. - Panie Michale - szepn - nie mwiem ci,e nam szyi nie utn? Tymczasem wyszli na dziedziniec zamkowy. Noc ju zapada zupena. Tu i owdzie tylko pony czerwone pochodnie lub migotay latarki rzucajc niepewne blaski na grupy onierzy konnych i pieszych rozmaitej broni. Cay dziedziniec zatoczony by wojskiem. Gotowano si widocznie do pochodu, bo wszdy zna byo ruch wielki. Tu i owdzie w ciemnociach majaczyy wcznie i rury muszkietw, kopyta koskie szczkay po bruku; pojedynczy jedcy przebiegali pomidzy chorgwiami; zapewne byli to oficerowie rozwocy rozkazy. Kowalski zatrzyma konwj i winiw przed ogromnym wozem drabiniastym zaprzonym we cztery konie. - Siadajcie, waszmociowie! - rzek. - Tu ju kto siedzi - rzek gramolc si Zagoba. - A nasze uby? - uby s pod som - odrzek Kowalski - prdzej! prdzej! - A kto tu siedzi? - pyta Zagoba wpatrujc si w ciemne postacie wycignite na somie. - Mirski, Stankiewicz, Oskierko! - ozway si gosy. - Woodyjowski, Jan Skrzetuski, Stanisaw Skrzetuski, Zagoba! -odpowiedzieli nasi rycerze. - Czoem! czoem! - Czoem! W zacnej kompanii pojedziem. A gdzie nas wioz, nie wiecie waszmociowie?- Jedziecie waszmociowie do Bir! - rzek Kowalski. To powiedziawszy da rozkaz. Konwj pidziesiciu dragonw otoczy wz i ruszyli. Winiowie poczli rozmawia z cicha. - Szwedom nas wydadz! - rzek Mirski. - Tegom si spodziewa. - Wol siedzie midzy nieprzyjacimi ni midzy zdrajcami! - odpowiedzia Stankiewicz. - A ja bym wola kul w eb! - zawoa Woodyjowski - ni siedzie z zaoonymi rkami w czasie takiej wojny nieszczsnej. - Nie blu, panie Michale - odpowiedzia Zagoba - bo z woza, byle pora sposobna przysza, moesz da nura, z Bir take, az kul we bie ciko ucieka. Ale ja wiedziaem z gry, e si na to ten zdrajcanie omieli. - Radziwi by si nie mia na co omieli! -rzek Mirski. - Wida, e wa z daleka przyjecha i e jego nie znasz. Komu on zemst poprzysie, ten jakoby by ju w grobie, a nie pamitam przykadu, eby komu najmniejsz krzywd odpuci. - A tak i nie mia na mnie podnie rki! - odpowiedzia Zagoba. - Kto wie, czy nie mnie i waszmociowie szyje zawdziczacie. - A to jakim sposobem? - Bo mnie chan krymski okrutnie miuje za to, em spisek na jego szyj odkry, gdym w niewoli w Krymie siedzia. A i nasz pan miociwy Joannes Casimirus take si we mnie kocha. Nie chcia, taki syn, Radziwi,z dwoma potentatami zadziera, gdy i na Litwie mogliby go dosign. - I! Co wapan gadasz! Nienawidzi on krla,jak diabe wiconej wody, i jeszcze by by na waci zawzitszy, gdyby wiedzia, e krlowi konfident - odpowiedzia Stankiewicz. - A ja tak myl - rzek Oskierko - e nie chcia hetman sam nasz krwi si maza, eby odium na siebie nie cign, ale przysigbym, e ten oficer wiezie rozkaz do Szwedw w Birach, eby nas natychmiast rozstrzelali. - Oj! - rzek Zagoba.Umilkli na chwil; tymczasem wz wtoczy si ju na rynek kiejdaski. Miasto spao, w oknach nie byowiate, jeno psy przed domami ujaday zapalczywie na przecigajcy orszak. - Wszystko jedno! - rzek Zagoba. - Zawszemy zyskali na czasie, moe i przypadek nam posuy, a moe i fortel jaki przyj do gowy. Tu zwrci si do starych pukownikw. - Waszmociowie mao mnie znacie, ale spytajcie si moich towarzyszw, w jakich bywaem opaach, a dlategom si zawdy wydosta na pole. Powiedzcie no mnie, co toza oficer, ktren nad konwojem ma komend? Zaliby mu nie mona wyperswadowa, eby si zdrajcy nie trzyma, jeno przy ojczynie stan i z nami si poczy? - To Roch Kowalski z Korabiw Kowalskich - odrzek Oskierko. - Ja go znam. Tak samo mgby waszmo jego koniowi perswadowa, bo dalibg, nie wiem, ktry gupszy. - A e to zrobili go oficerem? - On u Mieleszki w dragonach chorgiew nosi, do czego rozumu nie potrzeba. A zrobili go oficerem, bo si ksiciu z pici podoba, gdy podkowy amie i z chowanymi niedwiedziami wp si bierze, a takiego jeszcze nie znalaz, ktrego by nie rozcign. - Taki to z niego osiek? - e osiek, to osiek, a przy tym, eby muzwierzchnik powiedzia: rozwal bem cian- to bez chwili namysu zaczby zaraz w ni tryka. Przykazano mu, by nas do Bir odwiz, to i odwiezie, choby si ziemia zapa miaa. - Prosz! - rzek Zagoba, ktry z wielk uwag sucha tej rozmowy - rezolutny to jednak chop! - Bo u niego rezolutno z gupot jedno stanowi. Zreszt, jak ma czas, a nie je, to pi. Zadziwiajca rzecz, ktrej bycie wapanowie nie uwierzyli: przecie on raz czterdzieci om godzin w cekhauzie przespa i ziewa jeszcze, gdy go z tapczana cignli. - Okrutnie mi si ten oficer podoba - rzek Zagoba - bo zawsze lubi wiedzie, z kim mam spraw. To rzekszy zwrci si do Kowalskiego. - A przybli no si wapan! - zawoa protekcjonalnym tonem. - Czego? - pyta Kowalski zwracajc konia. - Nie masz no gorzaki? - Mam. - Dawaj! - Jak to: "dawaj"? - Bo widzisz, moci Kowalski, eby to byo nie wolno, to by mia rozkaz nie dawa, a e nie masz rozkazu, wic dawaj. - H? - rzek zdumiony pan Roch - jako ywo! a c to mi - mus? - Mus nie mus, ale ci wolno, a godzi si krewnego wspomc i starszego, ktren gdyby si by z wacin matk oeni, mgby jak nic by twoim ojcem. - Jaki mi tam wapan krewny! - Bo s podwjni Kowalscy. Jedni si Wieruszow piecztuj, na ktrej kozie w tarczy jest wyimaginowany z podniesion zadni nog, a drudzy Kowalscy maj za klejnot Korab, na ktrym przodek ich Kowalski z Anglii przez morze do Polski przyjecha, i ci s moi krewni, a to przez babk, i dlatego, e ja take Korabiem si piecztuj. - Dla Boga! to wa naprawd mj krewniak! - Albo Korab? - Korab. - Moja krew, jak mi Bg miy! - zawoa Zagoba. - Dobrze, emy si spotkali, bo jatu w rzeczy samej na Litw do Kowalskich przyjechaem, a chociaem w opresji, a ty na koniu i na wolnoci, chtnie bym ci wzi w ramiona, bo co swj, to swj. - C ja wapanu poradz? Kazali ci odwie do Bir, to odwioz... Krew krwi, a suba sub. - Mw mi: wuju! - rzek Zagoba. - Masz wuj gorzaki! - rzek pan Roch. - Tomi wolno.Zagoba przyj chtnie manierk i napi si do woli. Po chwili mie ciepo poczo mu si rozlewa po wszystkich czonkach, w gowie uczynio mu si jasno, a umys sta si jasny. - Zle no z konia - rzek do pana Rocha - i przysid si troch na wz, pogawdzimy,bo chciabym, eby mi co o rodzinie opowiedzia. Szanuj ja sub, ale to ci przecie wolno. Kowalski przez chwil nie odpowiada. - Nie byo zakazu - rzek wreszcie. I wkrtce potem siedzia ju na wozie koopana Zagoby, a raczej rozcign si na somie, ktr wz by wyadowany.Pan Zagoba uciska go serdecznie. - Jake si miewa twj stary?... bodaje ci!... zapomniaem, jak mu na imi. - Te Roch. - I susznie, i susznie. Roch spodzi Rocha... To jest wedle przykazania. Powiniene swego syna take Rochem nazwa, aby kady dudek mia swj czubek.A onaty jeste? - Pewnie, e onaty! Ja jestem Kowalski, a to jest pani Kowalska, innej nie chc. To rzekszy mody oficer podnis do oczupanu Zagobie gowni cikiej dragoskiej szabli i powtrzy: - Innej nie chc! - Susznie! - rzek Zagoba. - Okrutnie mi si podobasz, Rochu, synu Rocha. onierz najlepiej akomodowany, gdy nie ma innej ony jak taka; i to ci jeszcze powiem, e prdzej ona po tobie ni ty po niej owdowiejesz. Szkoda jeno, e modych Rochw mie z ni nie bdziesz, bo widz, e bystry kawaler, i szkoda by byo, gdyby taki rd mia zagin. - O wa! - rzek Kowalski. - Jest nas szeciubraci. - I wszystko Rochy? - Jakby wuj wiedzia, e kaden, jeli nie na pierwsze, to na drugie ma Roch, bo to nasz szczeglniejszy patron. - A napijmy si no jeszcze! - A dobrze. Zagoba znw przechyli manierk, ale nie wypi caej, jeno odda j oficerowi i rzek: - Do dna, do dna! - Szkoda, e ci nie mog widzie! - mwi dalej. - Noc tak ciemna, cho w pysk daj. Wasnych palcw by nie pozna. Suchaj no, moci Rochu, a gdzie to te wojsko miao wychodzi z Kiejdan, gdymy wyjedali? - A na buntownikw. - Bg najwyszy wie, kto tu buntownik: czy ty, czy oni? - Ja buntownik? Jake to? Co mnie mj hetman kae, to czyni. - Ale hetman nie czyni tego, co mu krl jegomo kae, bo pewnie mu nie kaza ze Szwedami si czy. Nie wolaeby to Szwedw bi ni mnie, krewnego, w rce im wydawa? - Moe bym i wola, ale co rozkaz, to such! - I pani Kowalska by wolaa. Znam ja j. Midzy nami mwic: hetman si przeciw krlowi i ojczynie zbuntowa. Nie powtarzaj tego nikomu, ale tak jest. I wy, co mu suycie, take si buntujecie. - Tego mnie si sucha nie godzi. Hetman ma swoj zwierzchno, a ja mam swoj, wanie hetmask, i Bg by mnie skara, gdybym si jej przeciwi. Niesychana to rzecz! - Zacnie mwisz... Ale uwa no, Rochu : gdyby tak wpad w rce onych buntownikw, to i ja bym by wolny, i nie twoja by bya wina, bo nec Hercules contraplures!... Nie wiem, gdzie si tam te chorgwie znajduj, ale ty musisz wiedzie... i widzisz, moglibymy troch ku nim nawrci. - Jake to? - A eby tak umylnie ku nim zjecha? Nie byoby twojej winy, jeliby nas odbili. Nie miaby mnie na sumieniu... a mie krewniaka na sumieniu, wierzaj m, straszny to ciar! - At! co wuj gadasz! Dalibg, zlez z woza i na konia sid. Nie ja bd mia wuja na sumieniu, jeno pan hetman. Pkim yw, nie bdzie z tego nic! - Nie, to nie! - rzek Zagoba. - Wol to, eszczerze mwisz, chocia pierwej byem twym wujem ni Radziwi twoim hetmanem. A czy ty wiesz, Rochu, co to jest wuj? - Wuj - to wuj. - Bardzo to roztropnie wykalkulowa, ale przecie, gdzie ojca nie ma, tam Pismo mwi: wuja sucha bdziesz. Jest to jakbyrodzicielska wadza, ktrej grzech, Rochu, si sprzeciwi... Bo nawet i to zauwa, e kto si oeni, ten snadnie ojcem by moe; ale w wuju pynie ta sama krew, co w matce. Nie jestem ci wprawdzie bratem twej matki, ale moja babka musiaa by ciotk twej babki; wic poznaj to, e powaga kilku pokole we mnie spoczywa, bojako wszyscy na tym wiecie jestemy miertelni, tedy wadza z jednych na t sam 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAP<c c0 c)cw80drugich przechodzi i ani hetmaska, ani krlewska nie moe jej negowa, ani nikogozmusza, eby si oponowa. Co prawda, towite! Mali hetman wielki, czy te, dajmy na to, polny, prawo nakaza, nie ju szlachcicowi i towarzyszowi, ale lada jakiemu ciurze, eby si na ojca, matk, nadziada albo na star ociemnia babk porywa? Odpowiedz na to, Rochu! Mali prawo? - H? - spyta sennym gosem Kowalski. - Na star ociemnia babk! - powtrzy pan Zagoba. - Kto by si wonczas chcia eni i dzieci podzi albo si wnukw doczeka?... Odpowiedz i na to, Rochu! - Ja jestem Kowalski, a to pani Kowalska - mwi coraz senniej oficer. - Kiedy chcesz, niech i tak bdzie! - odpowiedzia Zagoba. - Lepiej to nawet, enie bdziesz mia dzieci, bo mniej kpw bdzie po wiecie grasowao. Nieprawda, Rochu? Zagoba nadstawi ucho, ale nie usysza ju adnej odpowiedzi. - Rochu! Rochu! - zawoa z cicha. Pan Roch spa jak zabity. - pisz?... - mrukn Zagoba. - Czekaje, zdejm ci ten elazny garnek z gowy, bo ci niewygodnie. Opocza dusi ci pod szyj, jeszcze by ci krew zalaa. Co bym by za krewniak, ebym ci nie mia ratowa. Tu rce pana Zagoby poczy porusza siz lekka koo gowy i szyi Kowalskiego. Na wozie spali wszyscy gbokim snem, onierze kiwali si take na kulbakach, inni, jadcy w przedzie, podpiewywali z cicha, wypatrujc zarazem pilno drogi, bo noc, cho nieddysta, bya bardzo ciemna.Jednake po niejakim czasie onierz prowadzcy tu za wozem konia ujrza w ciemnociach opocz i jasny hem swego oficera. Kowalski nie zatrzymujc wozu zsun si i kiwn, by mu podano rumaka. Po chwili siedzia ju na nim. - Panie komendancie, a gdzie staniemy na popas? - pyta wachmistrz zbliywszy si ku niemu. Pan Roch nie odpowiedzia ani sowa i ruszy naprzd, min z wolna jadcych naprzedzie i znik w ciemnociach. Nagle do uszu dragonw doszed ttent szybkiego biegu konia. - Skokiem komendant ruszy! - mwili midzy sob. - Pewnie chce obaczy, czy jakiej karczmy nie ma blisko. Czas by ju koniom popasa, czas! Tymczasem upyno p godziny, godzina, dwie, a pan Kowalski cigle, wida, jecha naprzd, bo go nie byo jako wida. Konie znuyy si bardzo, zwaszcza przy wozie,i poczy si wlec wolno. Gwiazdy schodziyz nieba. - Skocz no ktry do komendanta - rzek wachmistrz - powiedz mu, e szkapy ledwienogi cign, a wozowe ustay. Jeden z onierzy wyruszy naprzd, ale po godzinie wrci sam. - Komendanta ani ladu, ani popiou - rzek.- Musia z mil naprzd wyjecha. onierze poczli mrucze z nieukontentowaniem. - Dobrze mu, bo si przez dzie wyspa i teraz na wozie - a ty si, czeku, koacz po nocy ostatnim tchem koskim i swoim. - To tu karczma o dwie staje - mwi ten sam onierz, ktry jedzi naprzd - mylaem, e go tam znajd, ale gdzie tam!... Suchaem, czy konia nie usysz... Nic nie sycha. Diabli wiedz, gdzie zajecha. - Staniem tam i tak! - rzek wachmistrz. - Trzeba szkapom wytchn. Jako zatrzymali wz przed karczemk. onierze pozazili z koni i jedni poszli koata do drzwi, drudzy odpasywali wizkisiana wiszce za kulbakami, aby konie cho z rk pokarmi. Jecy na wozie rozbudzili si, gdy ruch wozu usta. - A gdzie to jedziemy? - pyta stary pan Stankiewicz. - Po nocy nie mog rozezna - odpar Woodyjowski - zwaszcza e nie na Upit jedziemy. - Wszake to do Bri na Upit z Kiejdan si jedzie? - spyta Jan Skrzetuski. - Tak jest. Ale w Upicie stoi moja chorgiew, o ktr ksi, wida, obawia si, by nie oponowaa, wic kaza inn drog jecha. Zaraz za Kiejdanami wykrcilimy do Dalnowa i Krokw, stamtdpojedziemy pewnie na Bejsago i Szawle. Troch to z drogi, ale przez to Upita i Poniewie zostan na prawo. Po drodze nie ma tam adnych chorgwi, bo wszystkie, cobyy, cignito ku Kiejdanom, aby je mie pod rk. - A pan Zagoba - rzek Stanisaw Skrzetuski - pi smaczno i chrapie, zamiasto fortelach myle, jak to sobie obiecywa.- Niech pi... Zmorzya go, wida, rozmowaz tym gupim komendantem, do ktrego krewiestwa si przyznawa. Wida chcia go sobie skaptowa, ale to na nic. Kto dla ojczyzny Radziwia nie opuci, ten go pewnie dla dalekiego krewnego nie opuci. - Zali oni naprawd s krewni? - zapyta Oskierko. - Oni? Tacy oni krewni jak ja z wapanem - odpowiedzia Woodyjowski - gdy co pan Zagoba mwi o wsplnoci klejnotu, to i to nieprawda, bo ja wiem dobrze, e jego klejnot woa si Wczele. - A gdzie to pan Kowalski? - Musi by przy ludziach albo w karczmie. - Chciabym go prosi, by mi pozwoli na konia ktrego onierskiego si - mwi Mirski - bo mi koci zdrtwiay. - Na to si pewnie nie zgodzi - odpar Stankiewicz - bo noc ciemna, atwo by szkapie ostrogi da i czmychn. Kto by tami dogoni! - Dam mu kawalerski parol, e nie bd ucieczki tentowa, zreszt ju i wita zapewne zacznie. - onierzu! a gdzie to komendant? - pyta Woodyjowski stojcego w pobliu dragona. - A kto jego wie? - Jak to : kto jego wie? Kiedy ci mwi, eby go zawoa, to go zawoaj. - Kiedy my sami nie wiemy, panie pukowniku, gdzie on jest - odrzek dragon.- Jak zlaz z wozu i ruszy naprzd, tak dotej pory nie wrci. - Powiedze mu, jak wrci, e chcemy z nim mwi. - Wedle woli pana pukownika ! - odrzek onierz. Jecy umilkli. Od czasu do czasu tylko gone poziewanie rozlegao si na wozie; obok konie chrupotay siano. onierze koo wozu, wsparci na kulbakach, drzemali. Inni gwarzyli z cicha lub posilali si, czym kto mia, bo pokazao si, e karczemka bya opuszczona i e nikt w niej nie mieszka. Ju te i noc pocza bledn. Na wschodniej stronie ciemne to nieba poszarzao nieco, gwiazdy gasy z wolna i wieciy migotliwym, niepewnym wiatem. A za tym i dach karczemki posiwia, drzewa przy niej rosnce jy si bramowa srebrem. Konie i ludzie zdawali si wynurza z cienia. Po chwili ju i twarze mona byo rozezna, i t barw opoczy. Hemy poczy odbija blask poranny. Pan Woodyjowski roztworzy rce i przecign si ziewajc przy tym od ucha do ucha, po czym spojrza na upionego pana Zagob; nagle rzuci si w ty i zakrzykn: - Nieche go kule bij! Na Boga! moci panowie! patrzcie! - Co si stao? - pytali pukownicy otwierajc oczy. - Patrzcie! patrzcie! - woa Woodyjowski ukazujc palcem upion posta. Jecy zwrcili wzrok we wskazanym kierunku i zdumienie odbio si na wszystkich twarzach: pod burk i w czapcepana Zagoby spa snem sprawiedliwego pan Roch Kowalski, Zagoby za nie byo nawozie. - Umkn, jak mi Bg miy! - mwi zdumiony Mirski ogldajc si na wszystkie strony, jakby oczom wasnym jeszcze nie wierzy. - To kuty frant! Niech go kaduk! - zakrzykn Stankiewicz. - Zdj hem i t opocz z tego kpa i umkn na jego wasnym koniu! - Jako w wod wpad! - A zapowiedzia, e si fortelem wydostanie. - Tyle go bd widzieli! - Moci panowie! - mwi z uniesieniem Woodyjowski - nie znacie jeszcze tego czeka, a ja ju wam dzi przysign, e on i nas jeszcze wydostanie. Nie wiem jak, kiedy, jakim sposobem, ale przysign! - Dalibg! oczom si wierzy nie chce - mwi Stanisaw Skrzetuski. Wtem onierze spostrzegli, co si stao. Uczyni si midzy nimi gwar. Jedni przez drugich biegli do wozu i wybauszali oczy na widok swego komendanta przybranego wwielbdzi burk, w rysi kopaczek i upionego gboko. Wachmistrz pocz go szarpa bez ceremonii. - Panie komendancie! panie komendancie! - Ja jestem Kowalski... a to pani Kowalska - mrucza pan Roch. - Panie komendancie, wizie uciek! Kowalski siad na wozie i otworzy oczy. - Czego?... - Wizie uciek, ten gruby szlachcic, ktryz panem komendantem rozmawia!Oficer oprzytomnia. - Nie moe by! - zakrzykn przeraonym gosem. - Jak to?! Co si stao? Jakim sposobem uciek? - W hemie i w opoczy pana komendanta; onierze go nie poznali, noc bya ciemna. - Gdzie mj ko? - krzykn Kowalski. - Nie ma konia. w szlachcic wanie na nim uciek. - Na moim koniu? - Tak jest! Kowalski wzi si za gow. - Jezusie Nazareski! Krlu ydowski!... Po chwili krzykn: - Dawajcie tego psiawiar, tego takiego syna, ktry mu konia poda! - Panie komendancie! onierz nic nie winien. Noc bya ciemna, cho w pysk daj, a on zdj waszej moci hem i opocz. Przejeda tu koo mnie i jam nie pozna.eby wasza mo nie bya siadaa na wz, nie mgby on tego dokaza. - Bije mnie! bije mnie! - woa nieszczliwy oficer. - Co czyni, wasza mo? - Bij go! apaj! - To si na nic nie zdao. On na koniu waszej moci, a to najlepszy ko. Nasze zdroone okrutnie, on za o pierwszych kurach umkn. Nie zgonim! - Szukaj wiatru w polu! - rzek Stankiewicz.Kowalski zwrci si ku winiom z wciekoci. - Waszmociowie pomoglicie mu do ucieczki! Ja waciom!..Tu zoy olbrzymie pici i pocz zblia si ku nim.Wtem Mirski rzek gronie: - Nie krzycz wa i bacz, e do starszych od siebie mwisz! Pan Roch drgn i mimo woli wyprostowa si, bo rzeczywicie jego powaga wobec takiego Mirskiego bya adna i wszyscy owijecy przenosili go o gow godnoci i znaczeniem. Stankiewicz doda: - Gdzie aspanu kazali nas wie, to wie, ale gosu nie podno, bo jutro moesz i pod komend kadego z nas. Pan Roch wytrzeszcza oczy i milcza. - Nie ma co, panie Rochu, podrwie gow- rzek Oskierko. - To, co mwisz, emy mu pomogli, to gupstwo, bo naprzd, spalimy jako i ty, a po wtre, kady by pierwej sobie pomg ni innemu. Ale aspan podrwie gow! Niczyjej tu winy nie ma, jeno twoja. Pierwszy kazabym ci rozstrzela za to, bo eby oficer rozsypiasi jako borsuk, a winiowi pozwoli uciecw swoim wasnym hemie i opoczy, ba, naswoim wasnym koniu, to to niesychana rzecz, ktra si od pocztku wiata nie zdarzya! - Stary lis wyprowadzi modego w pole! - rzek Mirski. - Jezus Maria! to ja i szabli nie mam! - krzykn Kowalski. - Albo si jemu szabla nie przyda? - mwi umiechajc si Stankiewicz. - Susznie pan Oskierko mwi: podrwie gow, kawalerze. Pistoleciska te musiae mie w olstrach? - A byy!... - rzek, jak nieprzytomny, Kowalski. Nagle porwa si obu rkoma za gow. - I list ksicia pana do komendanta biraskiego! Co ja, nieszczsny, teraz uczyni?!... Zginem na wieki!... Bogdaj mi kula w eb!... - To ci nie minie! - rzek powanie Mirski. - Jake to nas bdziesz teraz do Bir wiz?... Co si stanie, jeli ty powiesz, e nas jako winiw przywozisz, a my, starsigodnoci, powiemy, e to ty masz by do lochu wrzucon? Komu, mylisz, dadz wiar?... Zali mniemasz, e komendant szwedzki zatrzyma nas dlatego tylko, e gopan Kowalski bdzie o to prosi? Prdzej nam zawierzy i ciebie w podziemiu zamknie.- Zginem! zginem! - jcza Kowalski. - Gupstwo! - rzek Woodyjowski. - Co robi, panie komendancie? - pyta wachmistrz. - Ruszaj do wszystkich diabw! - krzyknKowalski. - Zali ja wiem, co robi?... gdzie jecha?... Bodaj ci pioruny zabiy! - Jed, jed do Bir!... obaczysz - rzek Mirski. - Zawracaj do Kiejdan!... - krzykn Kowalski. - Jeli ci tam pod murem nie postawi i nierozstrzelaj, to niech mnie szczecina pokryje! - rzek Oskierko. - Jake to przed obliczem hetmaskim staniesz? Tfu! Haba ci czeka i kula w eb, nic wicej! - Bom nic wicej niewart! - zakrzykn nieszczliwy modzian. - Gupstwo, panie Rochu! My jedni moem ci ratowa - mwi Oskierko. - Znasz, emy z hetmanem gotowi byli i na kraniec wiata i zgin. Wicej mielimy zasug, wiksz szar od ciebie. Wylewalimy nieraz krew za ojczyzn i zawsze chtnie j wylejem; ale hetman zdradzi ojczyzn, wyda ten kraj w rce nieprzyjaci, sprzymierzy si z nimi przeciw miociwemu panu naszemu, ktremumy wierno zaprzysigli. Zali to mylisz, e onierzom jak my atwo przyszo wypowiedzie obediencj zwierzchnoci, postpi przeciw dyscyplinie, hetmanowi wasnemu si oponowa? Ale kto dzi z hetmanem, ten przeciw ojczynie! Kto dzi z hetmanem, ten przeciw majestatowi! Kto dzi z hetmanem, ten zdrajca krla i Rzeczypospolitej!... Dlatego to rzucilimy buawy pod nogi hetmaskie, bo cnota i obowizek, i wiara, i honor tak nakazyway. I kt to uczyni? - zali ja jeden? Nie! i pan Mirski, i pan Stankiewicz, najlepsi onierze, najcnotliwsi ludzie!... Ktoprzy nim zosta? - warchoy!... A ty czemu nie idziesz ladem lepszych od ciebie i mdrzejszych, i starszych? Chcesz hab cign na wasne imi? zdrajc by ogoszony?... Wejd w siebie, zapytaj sumienia, co ci czyni naley: czy przy Radziwille zdrajcy - zdrajc zosta, czyli i z nami, ktrzy ostatni dech chcemy za ojczyzn puci, ostatni kropl krwi za niwyla?... Bodajby ziemia nas poara, nimemy hetmanowi obediencj wypowiedzieli... Ale bogdajby dusze nasze z pieka nie wyjrzay, jeelibymy krla i ojczyzn dla prywaty Radziwia mieli zdradzi!.. Mowa ta wielkie na panu Rochu zdawaa siczyni wraenie. Oczy wytrzeszczy, usta otworzy i po chwili rzek: - Czego waszmociowie ode mnie chcecie? - By z nam i razem poszed do wojewody witebskiego, ktry przy ojczynie bdzie si oponowa. - Ba! kiedy ja mam rozkaz do Bir waszmociw odwie. - Gadaje z nim! - rzek Mirski. - Tote chcemy, by nie usucha rozkazu!... by hetmana opuci i z nami poszed, zrozume! - rzek zniecierpliwionyOskierko. - Mwcie sobie, wasze mocie, co chcecie, a z tego nie bdzie nic... Ja onierz! co by ja by wart, gdybym hetmana opuci. Nie mj rozum, tylko jego; nie moja wola, tylkojego. Jak on zgrzeszy, to on bdzie i za mnie, i za siebie odpowiada, a moja psia powinno jego sucha!... Ja tam prosty czowiek, czego rk nie zrobi, tego i gow... Ale to wiem, em sucha powinien, i kwita. - Rbe, co chcesz! - zakrzykn Mirski. - Ju to mj grzech - mwi dalej Roch - eja do Kiejdan kaza nawraca, bo mnie kazali do Bir jecha... Jeno em zgupia przez tego szlachcica, ktry cho krewny, a tak rzecz mi uczyni, ktrej by i obcy nie uczyni... eby to nie krewny! - ale krewny! Boga on w sercu nie mia, e i szkap mi zabra, i aski ksicej mnie pozbawi, i kar na szyj sprowadzi. Taki to krewny! A waszmociowie do Bir pojedziecie, niech potem bdzie, co chce! - Szkoda czasu, panie Oskierko - rzek Woodyjowski. - A zawraca do Bir, kondle! - krzykn nadragonw Kowalski. I zawrcili znw do Bir. Pan Roch kaza jednemu z dragonw si na wz, sam zausadowi si na jego koniu i jecha tu przy winiach, powtarzajc jeszcze przezpewien czas: - Krewny - i eby tak rzecz uczyni! Winiowie, syszc to, chocia niepewni swego losu i zmartwieni ciko, nie mogli przecie wstrzyma miechu, a na koniec pan Woodyjowski rzek: - Pociesze si wapan, moci Kowalski, bo nie takich jak ty na hak w m prowadzi... Samego Chmielnickiego on chytroci przewyszy i ju co do fortelw, nikt nie moe i z nim w paragon. Kowalski nie odrzek nic, jeno odjecha troch od wozu bojc si szyderstw: Wstydzi si zreszt i winiw, i wasnych onierzy, i tak by strapiony, ea al byo na niego patrze.Tymczasem pukownicy rozmawiali o panu Zagobie i jego cudownej ucieczce. - Zadziwiajca to jest rzecz w istocie - mwi pan Woodyjowski - e nie masz w wiecie takowych terminw, z ktrych by ten czowiek nie potrafi si salwowa. Gdzie mstwem i si nie poradzi, tam si fortelem wykrci. Inni trac fantazj, gdy im mier nad szyj zawinie, albo polecaj si Bogu czekajc, co si stanie; a on zaraz poczynagow pracowa i zawsze co wymyli. Mny on w potrzebie bywa jako Achilles, ale woli Ulissesa i ladem. - Nie chciabym ja jego pilnowa, choby go acuchami sptano - rzek Stankiewicz - bo to nic, e ucieknie, ale jeszcze na miech i na konfuzj czeka na razi. - A jake! - rzek pan Micha. - Bdzie on na t sam 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAPccc+X c8q+teraz Kowalskiego do koca ycia wymiewa, a niech Bg broni dosta si najego jzyk, bo ostrzejszego w caej Rzeczypospolitej nie ma... A gdy jeszcze zacznie, jako ma zwyczaj, koloryzowa rzecz swoj, tedy od miechu ludzie pkaj... - Ale w potrzebie, mwisz wapan, e i szabl potrafi si zastawi? - pyta Stankiewicz. - Jake! To on na oczach caego wojska usiek pod Zbaraem Buraja. - Nie! dalibg! - zakrzykn Stankiewicz - takiego jeszcze nie widziaem! - Wielk on ju nam przysug odda swojucieczk - mwi Oskierko - bo listy hetmaskie zabra, a kto wie, co tam w nich byo przeciw nam napisano... Nie wierz ja w to, iby komendant szwedzki wBirach mia da ucho nam, nie Kowalskiemu. Tego nie bdzie, gdy my przyjedziem jako winiowie, a on jako dowodzcy konwojem... Ale e tam nie bd wiedzieli, co z nam i czyni, to rzecz pewna. W kadym razie gw nam nie poucinaj, a to grunt. - Ja te tak tylko mwiem - odpowiedzia Mirski - aby Kowalskiego do reszty skonfundowa... Ale co waszmo mwisz, e nam gw nie poucinaj, to dalibg, niewielka pociecha. Wszystko si tak skada, e lepiej nie y, bo to ju pewno, e teraz jeszcze jedna wojna, i to domowa,wybuchnie, a to ju bdzie ostatnia zguba. Po co ja, stary, mam na te rzeczy patrzy?- Albo ja, ktry inne czasy pamitam! - rzek Stankiewicz. - Tegocie waszmociowie nie powinni mwi, bo miosierdzie boskie wiksze od ludzkiej zoci, a Jego rka wszechmocna moe nas z toni wyrwa wanie wtedy, kiedy si najmniej bdziem spodziewali. - wite sowa wapana - rzek Jan Skrzetuski. - I nam, ludziom spod chorgwi ksicia nieboszczyka Jeremiego, ciko y teraz, bomy do zwycistw przywykli, a przecie chce si jeszcze ojczynie posuy, byle Pan Bg da wreszcie wodza, nie zdrajc, ale takiego, ktremu byczowiek mg caym sercem i ca dusz zaufa. - Oj, prawda, prawda! - rzek pan Woodyjowski. - Czek by si bi dzie i noc. - A to ja waciom powiem, i to najwikszadesperacja - rzek Mirski- bo przez to kady jakoby w ciemnoci brodzi i sam siebie pyta: co czyni?... i niepewno go dusi jako zmora. Nie wiem, jak tam waszmociw, ale mnie i duszny niepokj targa... I gdy pomyl, e to ja buaw podnogi hetmanowi rzuciem, em do oporu i buntu by przyczyn, to mi resztki siwizny na bie ze strachu staj. Tak jest!... Ale co czyni wobec jawnej zdrady? Szczliwi, ktrzy podobnych pyta nie potrzebowali sobie zadawa i responsu w duszy szuka! - Wodza, wodza, daj nam, Panie miosierny!- mwi Stankiewicz wznoszc oczy ku niebu. - Mwi, e wojewoda witebski okrutnie zacny pan? - pyta Stanisaw Skrzetuski. - Tak jest! - odpar Mirski. - Ale on buawyni wielkiej, ni polnej nie ma, i zanim go krljegomo godnoci hetmask nie przyozdobi, moe tylko na wasn rk poczyna. Nie pjdzie on do Szwedw ani gdzie indziej, to pewna! - Pan Gosiewski, hetman polny, w niewoli u Radziwia. - Bo on te zacny czowiek - odpar Oskierko. - Jak mnie wie o tym dosza, aem zmartwia i zaraz przeczuwaem cozego. Pan Micha zamyli si i po chwili rzek: - Byem raz w Warszawie i poszedem na krlewskie pokoje, a pan nasz miociwy, jako si w onierzach kocha i e to chwali mnie po potrzebie beresteckiej, taktedy pozna mnie od razu i kaza przyj na obiad. Na onym obiedzie widziaem takepana Czarnieckiego, bo waciwie dla niego bya uczta. Podochoci tedy sobie krl jegomo i pocz pana Czarnieckiego za gow ciska, a w kocu rzek: "Choby takie czasy przyszy, eby mnie wszyscy opucili, ty mi wiary dochowasz!" Na wasne uszy syszaem, jakoby proroczymduchem wymwione. Pan Czarniecki od afektu prawie mwi nie mg, jeno powtarza: "Do ostatniego tchu! do ostatniego tchu!" A wonczas krl jegomo zapaka... - Kto wie, czy nie prorocze to byy sowa, bo czasy klski ju nadeszy! - rzek Mirski. - Pan Czarniecki wielki onierz! - odpar Stankiewicz. - Nie masz ju takiej gby w Rzeczypospolitej, ktra by jego imienia nie powtarzaa. - Powiadaj - mwi Skrzetuski - e Tatarowie, ktrzy pana Rewer Potockiego przeciw Chmielnickiemu posikuj, tak si wpanu Czarnieckim kochaj, i nie chc i tam, gdzie jego nie ma. - Szczera to prawda - rzek Oskierko. - Syszaem, jak to w Kiejdanach przy ksiciu hetmanie powiadano; wszyscymy wwczas pana Czarnieckiego okrutnie sawili, a ksiciu byo to nie w smak, bo si zmarszczy i rzek: "Jest obonym koronnym, ale tak samo mgby by u mnie w Tykocinie podstarocim."- Invidia wida go ju ksaa. - Wiadoma to rzecz, e wystpek znie wiata cnoty nie moe.Tak to rozmawiali uwizieni pukownicy; po czym znw rozmowa zwrcia si na pana Zagob. PanMicha Woodyjowski zarcza, e mog si od niego pomocy spodziewa, bo to nie taki czowiek, eby mia przyjaci w nieszczciu opuszcza. - Pewien jestem - mwi - e on do Upity uciek, gdzie moich ludzi znajdzie, jeeli ichjeszcze nie rozbito lub do Kiejdan przemocnie cignito. Z nimi na ratunek sam wyruszy, chybaby nie chcieli i, czego si po nich nie spodziewam, bo w chorgwi laudaskich ludzi najwicej, a ci mnie miuj. - Ale to i radziwiowscy dawni klienci? - zauway Mirski. - Prawda, wszelako jak si o wydaniu LitwySzwedom dowiedz, o uwizieniu pana hetmana polnego, pana kawalera Judyckiego, waszmociw i mnie, okrutnie to ich serca od Radziwia odwrci. To uczciwa szlachta, a ju tam pan Zagoba niczego nie zaniedba, aby sadzami hetmana odmalowa, i lepiej to potrafi ni kady z nas. - Ba! - rzek Stanisaw Skrzetuski - a my tymczasem w Birach staniemy. - To nie moe by, bo my koujem, by Upitomin, a z Upity prosta droga, jakoby kto sierpem cisn. Choby ruszyli dniem pniej, dwoma nawet, to jeszcze by mogli by w Birach przed nami i drog nam zastpi. To my do Szawlw teraz dopiero jedziem i stamtd bdziem do Bir prostowa, a trzeba wapanu wiedzie, i zUpity do Bir bliej ni z Szawlw. - Jako ywo, e bliej i droga lepsza, bo gociniec! - rzek Mirski. - Ot, macie. A my jeszcze nie w Szawlach. Jako dopiero pod wieczr ujrzeli gr zwan Satuwes-Kanas, pod ktr wznoszsi Szawle. Po drodze zauwayli, e ju niepokj panowa we wszystkich wsiach i miasteczkach, ktre przyszo im przejeda. Widocznie wie o przejciu hetmana do Szwedw rozbiega si ju po caej mudzi. Gdzieniegdzie wypytywano onierzy, czy prawda, e kraj ma by przez Szwedw zajty; gdzieniegdzie widziano masy chopstwa opuszczajcego wsie z onami, dziemi i dobytkiem i dcego w gbie lasw, ktrymi cay kraj obficie by pokryty. Miejscami postawa chopstwa bya niemal grona, widocznie bowiem brano dragonw za Szwedw. Po zaciankach szlacheckich wypytywano ich wprost, kto s i gdzie jad, a gdy Kowalski, zamiast odpowiada, kaza ustpowa z drogi, przychodzio do haasw i odgrek, tak dalece, e zaledwie nastawione do strzau muszkiety mogy otworzy przejcie. Wielka droga idca z Kowna na Szawle do Mitawy pokryta bya wozami i kolaskami, wktrych jechay ony i dzieci szlacheckie, pragnce schroni si przed wojn w posiadociach kurlandzkich. W samych Szawlach, ktre stanowiy ekonomi krlewsk, nie byo adnych chorgwi hetmaskich prywatnych ani komputowych; tu natomiast uwizieni pukownicy ujrzeli po raz pierwszy oddzia szwedzki zoony z dwudziestu piciu rajtarw, ktry jako podjazd z Bir wyjecha. Tumy ydw i mieszczastwa gapiy si w rynku na nieznanych ludzi, a pukownicy pogldali na nich z ciekawoci, a zwaszcza pan Woodyjowski, ktry nigdy dotd Szwedw nie widzia; obejmowa wic ich chciwie akomymi oczyma, jakimi wilk patrzy na stado owiec, i wsikami przy tym rusza. Pan Kowalski porozumia si z oficerem, oznajmi si, kto jest, dokd jedzie, kogo prowadzi, i zada, by oficer przyczy swoich ludzi do jego dragonw dla wikszego bezpieczestwa w podry. Ale oficer odpowiedzia, e ma rozkaz jak najdalej w gb kraju dotrze, aby si o jego stanie przekona, e przeto nie moe do Bir wraca; natomiast upewni, i droga wszdy bezpieczna, bo mae oddziaywysane z Bir przebiegaj kraj we wszystkich kierunkach, niektre za a do Kiejdan s ekspediowane. Wypoczwszy tedydobrze a do pnocy i konie, wielce zdroone, popasszy ruszy pan Roch wrazze swymi winiami w dalsz drog, skrcajc z Szawel na wschd przez Johaniszkiele i Poswt ku Birom, aby dosta si na prosty gociniec idcy z UpityiPoniewiea. - Jeli pan Zagoba przyjdzie nam na ratunek - rzek o witaniu Woodyjowski -to na tym gocicu najacniej mu bdzie drog zastpi, bo z Upity ju mg nady. - Moe on tam gdzie czyha! - rzek Stanisaw Skrzetuski. - Miaem nadziej, pkim Szwedw nie zobaczy - odpowiedzia Stankiewicz - ale teraz ju mi si wydaje, e nie masz dla nas rady... - Gowa Zagoby w tym, eby ich omin albo okpi, a on to potrafi. - Jeno e kraju nie zna... - Ale ludzie laudascy znaj, bo piek i waczos, i smo a do Rygi wo, a w mojej chorgwi takich nie brak. - Musz ju Szwedzi koo Bir wszystkie miasteczka zajmowa. - Pikni onierze - ci, ktrychemy w Szawlach widzieli, trzeba przyzna - mwimay rycerz - chop w chopa na schwa!...Uwaalicie przy tym, jakie konie maj spase? - To inflanckie konie, nader silne - rzek Mirski. - I nasze towarzystwo husarskie i pancerne w Inflanciech szuka koni, bo to u nas szkapiny drobne. - Gadaj mi wa o szwedzkiej piechocie! - wtrci Stankiewicz. - Jazda, cho wspania czyni posta, mniej cnotliwa. Bywao, e jak nasza chorgiew, a zwaszcza z powanego znaku, runie na tych rajtarw, to i dwch pacierzy nie wytrzymaj. - Waszmociowie juecie ich kosztowali zadawnych czasw - odrzek may rycerz - aja jeno musz lin yka. To mwi wapastwu, gdym ich teraz w Szawlach ujrza i te ich te brody jako kdziele, a mi mrwki zaczy po palcach chodzi. Ej, rada by dusza do raju, a tu sied na wozie i zdychaj!... Pukownicy umilkli, ale widocznie nie sam tylko pan Woodyjowski pon tak przyjaznymi dla Szwedw uczuciami, bo wkrtce uszu winiw dosza nastpujca rozmowa dragonw otaczajcych wz: - Widzielicie tych psiawiarw pogaskich? - mwi jeden onierz - mielimy si z nimi bi, a teraz bdziem im konie czycili...- eby to najjaniejsze pioruny zatrzasy! -mrukn drugi dragon. - Cicho bd! bdzie ci Szwed miot po bie w stajni moresu uczy! - Albo ja jego. - Gupi! Nie tacy jak ty chcieli si na nich porwa, i masz, co si stao! - Najwikszych rycerzy im odwozimy jakoby psu w gardo. Bd si nad nimi, ydowskie ich macie, znca. - Bez yda si z takim szodr nie rozmwisz. To i komendant zaraz w Szawlach po yda musia posa. - eby ich mr pobi! Tu pierwszy onierz zniy nieco gos i pyta: - Mwi, e wszyscy co lepsi onierze nie chc z nimi przeciw panu wasnemu suy? - A jake! Albo to nie widzia Wgrzynw, albo to pan hetman nie pocign z wojskiem na opornych. Nie wiadomo jeszcze, co si stanie. To i naszych dragonw kupa si za Wgrzynami uja, ktrych pono wszystkich rozstrzelaj. - Ot, im nagroda za wiern sub! - Do diaba taka robota! - ydowska suba!... - Stj! - rozleg si nagle gos jadcego w przedzie pana Rocha. - Bodaj ci kula w pysku stana! - mrukn gos przy wozie. - Co tam? - pytali onierze jedni drugich. - Stj! - zabrzmiaa powtrnie komenda. Wz stan. onierze wstrzymali konie. Dzie by pogodny, jasny. Soce ju weszo i przy jego blaskach wida byo na gocicu w przedzie wznoszce si kby kurzawy, jakoby stada albo wojsko szo naprzeciw.Wkrtce w kurzawie poczo byska, rzekby, e kto iskry wrd kbw rozsypuje, i wiateka migotay coraz wyraniej niby wiece jarzce, dymem otoczone. - To groty poyskuj! - zawoa pan Woodyjowski. - Wojsko idzie. - Pewnie szwedzki jaki oddzia. - U nich tylko piechota ma wcznie, a tam kurzawa szybko si porusza. To jazda, to nasi! - Nasi, nasi! - powtrzyli dragoni. - Formuj si! - zabrzmia gos pana Rocha.Dragoni otoczyli koem wz. Pan Woodyjowski mia pomie w oczach. - To moi laudascy ludzie z Zagob! Nie moe inaczej by! Ju tylko staje drogi dzielio zbliajcych si od wozu i odlego zmniejszaa si z kad chwil, bo przeciwny oddzia nadchodzi rysi. Na koniec z kurzawy wysun si potny oddzia wojska idcego w dobrym szyku, jakoby do ataku. Po chwili byli jeszcze bliej. W pierwszym szeregu, nieco od prawej strony, uwija si pod buczukiem jaki potny m z buaw w rku. Ledwie go pan Woodyjowski wzi na oko, wnet zakrzykn: - To pan Zagoba! Jak Boga kocham, pan Zagoba! Umiech rozjani twarz Jana Skrzetuskiego. - On! nie kto inny! - rzek - i pod buczukiem! Ju si na hetmana kreowa. Poznabym go po tej fantazji wszdzie... Ten czowiek takim umrze, jakim si urodzi. - Nieche mu Pan Bg da zdrowie! - rzek Oskierko. Po czym zoy rce koo ust i pocz woa: - Moci Kowalski! To krewniak przyjeda do ci w odwiedziny! Ale pan Roch nie sysza, bo wanie ogania swoich dragonw. I trzeba mu byoodda t sprawiedliwo, e lubo gar mia ludzi, a tam caa chorgiew na niego walia, przecie si nie zmiesza ani serca nie straci. Wysun dragonw we dwa szeregi przed wz, a tamci rozcignli si tymczasem i poczli go zajeda tatarsk mod, pksiycem, z obu stron pola. Leczwidocznie chcieli naprzd paktowa, bo poczli macha chorgwi i krzycze: - Stj! stj! - Naprzd! stp! - zakrzykn pan Roch. - Poddaj si! - woano z drogi. - Ognia! - zakomenderowa w odpowiedzi Kowalski. Zapado guche milczenie: ani jeden dragon nie wystrzeli. Pan Roch oniemia rwnie na chwil; nastpnie rzuci si jakby wcieky na wasnych dragonw. - Ognia, psiawiary! - rykn straszliwym gosem i jednym zamachem pici zwali z konia najbliszego onierza. Inni poczli si cofa przed wciekoci ma, ale aden nie usucha komendy. Nagle rozsypali si, jak sposzone stado kuropatw, w mgnieniu oka. - Tych onierzy kazabym jednak rozstrzela! - mrukn Mirski. Tymczasem Kowalski, widzc, e wani ludzie opucili go, zwrci konia ku atakujcym szeregom. - Tam mi mier! - zakrzykn okropnym gosem. I skoczy ku nim jak piorun. Ale nim przebieg poow drogi, w szeregach Zagoby hukn wystrza z garacza; siekace zaszumiay na gocicu, ko pana Rocha zary nozdrzami w kurzaw i pad przywalajc jedca. W tej samej chwili jaki onierz z chorgwi Woodyjowskiego wysun si byskawic naprzd i ucapi za kark podnoszcego si z ziemi oficera. - To Jzwa Butrym! - zawoa Woodyjowski. - Jzwa Beznogi! Pan Roch chwyci z kolei Jzw za po i poa zostaa mu w rku; po czym jli si wodzi jak dwa sczepione jastrzbie, bo obadwaj olbrzymi obdarzeni byli si. Strzemi Butrymowi pko, a sam zlecia na ziemi i przewrci si, ale pana Rocha nie puci, i obaj utworzyli jakoby jedn kul, ktra przewracaa si na gocicu. Nadbiegli inni. Ze dwadziecia rk chwycio pana Kowalskiego, ktry targa si i szarpa jak niedwied w matni; rzuca ludmi jak odyniec psami, podnosi si znwi nie dawa za wygran. Chcia zgin, a tymczasem naok sysza dziesitki gosw powtarzajcych sowa: "ywcem! ywcem!" Wreszcie siy go opuciy i omdla.Tymczasem pan Zagoba ju by przy wozie, a raczej na wozie, i chwyta wobjcia Skrzetuskich, maego rycerza, panaMirskiego, pana Stankiewicza i Oskierk, przy czym woa zdyszanym gosem: - Ha! przyda si na co Zagoba! Damy teraz Radziwiowi dzigielu! Moci panowie, wolni jestemy i ludzi mamy! Zaraz ruszymy dobra mu pustoszy! A co! uda si fortel?... Nie tym, to innym sposobem bybym si wydosta i wapanwtake!... Cakiem mnie zatkao, e tchu nie mog zapa! Na radziwiowskie dobra, moci panowie, na radziwiowskie dobra! Micha. - Bdzie on na t sam 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAP.c~Mc2c*z8w2 WJeszcze wszystkiego o nim nie wiecie, co jawiem!.. Dalsze wybuchy zostay przerwane przez ludzi laudaskich, ktrzy biegli jeden przez drugiego wita swego pukownika. Butrymi, Gociewicze Dymni, Domaszewicze, Stakjanowie, Gasztowtowie - cisnli si naokoo wozu, a potne gardziele ryczay nieustannie: - Vivat! vivat! - Moci panowie! - rzek may rycerz, gdy uciszyo si nieco - towarzysze najmilsi! dzikuj wam za afekt!... Straszna to rzecz, e musimy hetmanowi posuszestwo wypowiada i rk na podnosi, ale gdy zdrada jawna, nie moe by inaczej! Nie odstpim ojczyzny i pana naszego miociwego... Vivat Joannes Casimirus rex!... - Vivat Joannes Casimirus rex! - powtrzyotrzysta gosw. - Dobra radziwiowskie zajecha! - krzycza Zagoba. - Spiarnie i piwnice mu wypuka! - Koni nam! - zawoa may rycerz.Skoczono po konie. Tymczasem Zagoba rzek: - Panie Michale! Hetmaniem tym ludziom w zastpstwie twoim i przyznaj im chtnie, e mnie sobie poczynali... Ale gdy teraz wolny, zdaj wadz w twoje rce. - Nieche wasza mio komend bierze, jako godnoci najstarszy - rzek pan Micha zwracajc si do Mirskiego. - Ani myl! a mnie co po tym! - odrzek stary pukownik. - To jegomo pan Stankiewicz... - Ja mam swoj chorgiew i cudzej nie bd bra! Osta waszmo przy komendzie; ceremonia sieczka, satysfakcja owies! Znasz ty ludzi, ludzie ciebie, i najlepiej przy tobie bd stawali. - Uczy tak, Michale, uczy, bo to i nie akoma rzecz! - mwi Jan Skrzetuski. - Nieche i tak bdzie.To rzekszy pan Micha wzi buaw z rk Zagoby, uszykowa w mig chorgiew do pochodu i ruszy wraz z towarzyszami na jej czele. - A gdzie pjdziemy? - pyta Zagoba. - eby tak waciom prawd powiedzie, to sam nie wiem, bom jeszcze o tym nie pomyla - odpar pan Micha. - Warto si nad tym naradzi, co nam czyni przystoi - rzek Mirski - i musimy bezzwocznie do rady przystpi. Jeno pierwej niech mi wolno bdzie zoy jegomoci panu Zagobie w imieniu wszystkich podzik, e nas nie zapomnia iin rebus angustistak skutecznie ratowa. - A co? - rzek z dum Zagoba podnoszc gow i zakrcajc wsa. - Beze mnie bylibycie w Birach!... Justycjanakazuje przyzna, e kto czego nie wymyli, to Zagoba wymyli... Panie Michale, nie w takich to bywalimy opaach!Pamitasz, jakom ci ratowa, gdymy to zHalszk przed Tatarami uciekali, co? Pan Micha mgby by odpowiedzie, e wwczas nie pan Zagoba jego, ale on pana Zagob ratowa, wszelako milcza i pocz tylko wsikami rusza. Stary za szlachcic mwi dalej: - Nie potrzeba dzikowa, bo co wam dzi, to mnie jutro, i pewnie nie opucicie mnie te w potrzebie. Tak jestem rad, e was wolnych widz, jakobym najwalniejsz wiktori odnis. Pokazuje si, e nie zestarzaa si jeszcze zbyt ani gowa, ani rka. - To tedy wapan zaraz do Upity trafi? - pyta pan Micha. - A gdzie miaem trafi? do Kiejdan? wilkowi w gardo le? Juci, e do Upity, imoecie mi wierzy, em szkapy nie aowa, a dobra bya bestia! Wczoraj rano ju byem w Upicie, a w poudnie ruszylimy ku Birom, w t stron, w ktrej spodziewaem si ichmociw spotka. - A e to ludzie moi tak od razu wapanu uwierzyli? - mwi pan Micha - bo ci nie znali, z wyjtkiem dwch czy trzech, ktrzy ci u mnie widzieli? - Co prawda, nie miaem z tym najmniejszej trudnoci, bo naprzd, miaemtwj piercie, panie Michale, a po wtre, ludzie wanie tylko co si byli dowiedzieli owaszym aresztowaniu i o zdradzie hetmana.Zastaem deputacj do nich od chorgwi pana Mirskiego i pana Stankiewicza, eby si do kupy przeciw hetmanowi, zdrajcy, zbierali. Jakem im tedy oznajmi, e was doBir wioz, jakoby kto w mrowisko kij wsadzi. Konie byy na potrawach, posali zaraz pachokw, by je sprowadzi, i w poudnie ruszylimy ju w drog. Oczywicie objem komend, bo mi si to naleao. - A skde ojciec buczuka wzi? - pytaJan Skrzetuski. - Mylelimy z daleka, e tohetman. - Co? Pewnie, em nie gorzej wyglda! Skdem buczuka wzi? Oto razem z deputacjami od opornych chorgwi przyjecha i od hetmana pan Szczyt z rozkazem do laudaskich, by do Kiejdan szli, i z buczukiem dla wikszej powagi rozkazu. Kazaem go zaraz aresztowa, a buczuk nad sob nosi, eby Szwedw na ten przypadek omyli. - Dalibg, jak wszystko mdrze obmyli! - zawoa Oskierko. - Jako Salomon! - doda Stankiewicz. Pan Zagoba rs jak na drodach. - Radmy teraz, co nam czyni przystoi? - rzek wreszcie. - Jeeli wapastwo zechcecie mnie posucha cierpliwie, to powiem, com sobie przez drog obmyli. Z Radziwiem tedy nie radz wojny rozpoczyna, a to dla dwojakich powodw: naprzd, e nie przymierzajc on jest szczupak, a my okonie. Lepiej dla okoniw nigdy si gow do szczuki nie zwraca, bosnadnie pokn moe, jeno ogonem, bo wtedy ostre skrzela broni. Niech go tam diabe na roen wdzieje jak najprdzej i smo polewa, aby si zbyt nie przypali. - Po wtre? - pyta Mirski. - Po wtre - odrzek Zagoba - e gdybymy przez jakowy casus dostali si wjego rce, to by nam takiego upnia zada, e wszystkie sroki na Litwie miayby o czym skrzecze... Patrzcie waszmociowie, co stao w tym licie, ktry Kowalski wizdo komendanta szwedzkiego do Bir, i poznajcie pana wojewod wileskiego, jelicie go dotd nie znali! To rzekszy odpi upan i wydobywszy z zanadrza pismo poda je Mirskiemu. - Ba! po niemiecku czy po szwedzku? - odrzek stary pukownik. - Ktry z waciw to pismo przeczyta? Pokazao si, e jeden pan Stanisaw Skrzetuski troch po niemiecku umia, gdyczsto w domu do Torunia jedzi, ale pisanego i on nie mg przeczyta. - To ja waciom tenor opowiem - rzek Zagoba. - Gdy w Upicie onierze posali pokonie na ki, byo troch czasu, kazaem sobie tedy sprowadzi za pejsy yda, ktrego tam wszyscy okrutnie mdrym powiadaj, i ten, majc szabl na karku, wyczyta wszystko expedite, co tamstoi, i mnie wyuszczy. Ow pan hetman poleca komendantowi biraskiemu i dla dobra jegomoci krla szwedzkiego nakazuje, aeby, odprawiwszy wprzd konwj, kaza potem nas wszystkich, nie wyczajc nikogo, rozstrzela, jeno tak, aby si wie nie rozesza. Pukownicy a rkoma poczli klaska, z wyjtkiem jednego Mirskiego, ktry pokiwawszy gow rzek: - Mnie te, co go znam, dziwno to byo i w gowie nie chciao si pomieci, e on nasywych z Kiejdan wypuszcza. Musiay by chyba jakie powody, ktrych nie znamy, a dla ktrych sam nie mg nas na mier skaza. - Pewnie chodzio mu o opini ludzk? - Moe. - Jednake dziw, jak to jest zawzity pan! -rzek may rycerz. - Bo przecie, nie wymawiajc, ja mu ycie tak jeszcze niedawno na wspk z Ganchofem ratowaem. - A ja pod jego ojcem, a potem pod nim trzydzieci pi lat ju su! - rzek Stankiewicz. - Straszny czek! - doda Stanisaw Skrzetuski. - Ow takiemu lepiej w paszczk nie le - rzek Zagoba. - Niech go diabli wezm! Unikajmy z nim bitwy, a natomiast majtnoci, ktre po drodze si trafi, accurate mu wypuczemy. Idmy do wojewody witebskiego, eby to mie jak ochron, jakowego pana za sob a po drodze bierzmy, co si da, ze spiarniw, ze stajen, obr, spichrzw, piwnic. A mi si dusza do tego mieje, i ju to pewna, e nikomu nie dam si w tym wyprzedzi. Co z pienidzy po ekonomiach bdziemy mogli wzi, to bierzmy take. Im huczniej i okryciej przyjdziem do wojewody witebskiego, tym wdziczniej nas przyjmie. - On i tak nas wdzicznie przyjmie - odrzek Oskierko. - Ale dobra rada, eby doniego i, i lepszej teraz nikt nie wymyli. - Wszyscy gosy za tym dadz - doda Stankiewicz. - Jako ywo! - rzek pan Micha. - Tak tedydo wojewody witebskiego! Nieche on bdzie owym wodzem, o ktregomy Boga prosili. - Amen! - rzekli inni. I jechali czas jaki w milczeniu, a wreszcie pan Micha j si krci na kulbace. - A eby tak gdzie Szwedw po drodze skubn? - spyta wreszcie, zwracajc oczy na towarzyszw. - Moja rada jest, e jeli si zdarzy, to dlaczego nie? - odpar Stankiewicz. - Pewnie tam Radziwi upewnia Szwedw,e ca Litw ma w rku i e wszyscy chtnie opuszcz Jana Kazimierza; nieche si pokae e to nieprawda. - I susznie! - rzek Mirski. - Jeeli jaki oddzia wlezie nam w drog, to mu po brzuchach przejecha. Zgadzam si rwnie, aby si na samego ksicia nie porywa, bo mu nie zdzierymy. Wojownik to wielki! Ale unikajc bitwy warto by z par dni koo Kiejdan si pokrci. - Aby mu majtnoci spustoszy? - spyta Zagoba. - Nie to! Jeno aby ludzi wicej zebra. Mojachorgiew i pana Stankiewicza ku nam si przymkn. Jeeli za ju rozbite, co by moe, to take ludzie bd pojedynczo do nas si kupili. Nie bez tego, eby co i szlachty napyno. Przyprowadzimy panu Sapiee wiksz si, z ktr snadniej bdzie mg co pocz. Rzeczywicie, wyrachowanie to byo dobre,a jako pierwszy przykad mogli posuy dragoni pana Rocha, ktrzy wszyscy z wyjtkiem jego samego przeszli bez wahania do pana Michaa. Takich mogo si znale w szeregach radziwiowskich wicej. Mona byo przy tym przypuszcza,e pierwsze uderzenie na Szwedw wywoaoglne powstanie w kraju.Postanowi wic pan Woodyjowski ruszy na noc w stron Poniewiea, zagarn jeszcze, co mona, szlachty laudaskiej w okolicach Upity i stamtd zanurzy si w Puszcz Rogowsk,do ktrej, jak si spodziewa, resztki rozbitych opornych chorgwi bd si chroniy. Tymczasem stan na wypoczynekwedle rzeki aweczy, aby ludzi i konie pokrzepi. Tam stali do nocy pogldajc z gszczy leszczynowych na wielk drog, po ktrej cigny coraz to nowe gromady chopstwauciekajcego w lasy przed spodziewanym najciem szwedzkim. onierze wysyani na drog sprowadzali od czasu do czasu pojedynczych chopw, aby zasign jzyka o Szwedach, ale niewiele mona si byo od nich wywiedzie.Chopstwo byo przeraone i kady pojedynczo powtarza, e Szwedzi tu, tu,ale dokadnych objanie nikt nie umia udzieli. Gdy ciemnio si zupenie, pan Woodyjowski kaza ludziom siada na ko,lecz zanim ruszyli, do uszu wszystkich doszed dosy wyranie odgos dzwonw. - Co to jest? - pyta Zagoba - przecie na Anio Paski za pno! Pan Woodyjowski sucha przez chwil pilno. - To na trwog! - rzek.Po czym puci si wzdu szeregu. - A nie wie tam ktry - pyta - co to za wie czyli miasteczko w tamtej stronie? - Klewany, panie pukowniku! - odpowiedziajeden z Gociewiczw - my tamtdy z potaem jedzim. - Syszycie dzwony? - Syszymy! To niezwyczajna rzecz! Pan Micha skin na trbacza i wnet cichy gos trbki zabrzmia wrd ciemnych gstwin. Chorgiew posuna si naprzd.Oczy wszystkich utkwione byy w kierunku, skd coraz gwatowniejsze dochodzio dzwonienie; jako nie na prno patrzono, bo wkrtce byso na horyzoncieczerwone wiato i powikszao si z kad chwil. - una! - szeptano w szeregach. Pan Micha pochyli si ku Skrzetuskiemu. - Szwedzi! - rzek. - Skosztujem! - odpar pan Jan. - Dziwno mi to jeno, e pal. - Musia szlachcic opr da albo chopstwosi ruszyo, jeli na koci nastpili. - Ano zobaczym! - rzek pan Micha. I sapn z zadowoleniem. Wtem pan Zagoba przycapa ku niemu. - Panie Michale? - A co? - Ju widz, e ci szwedzkie miso zapachniao. Pewnie bitwa bdzie, co? - Jak Bg zdarzy ! jak Bg zdarzy! - A kto bdzie jeca pilnowa? - Jakiego jeca? - Juci, nie mnie, jeno Kowalskiego. Widzisz, Panie Michale, to okrutnie wana rzecz, eby on nie uciek. Pamitaj, e hetman nie wie o niczym, co si stao, i od nikogo si nie dowie, jeeli Kowalski mu nie doniesie. Trzeba jakowym pewnym ludziom kaza go pilnowa, bo w czasie bitwy atwoda drapaka, zwaszcza e i fortelw moesi chwyci. - Tyle on zdatny do fortelw, ile ten wz, na ktrym siedzi. Ale masz wa suszno,e trzeba kogo koo niego zostawi. Chcesz wa mie go przez ten czas na oku? - Hm! bitwy mi al!... Prawda, e w nocy przy ogniu prawie nic nie widz. ebymy si mieli po dniu bi, nigdy by mnie na to nie namwi... Ale skoro publicum bonum tego wymaga, nieche ju tak bdzie! - Dobrze. Zostawi waszmoci z piciu ludzido pomocy, a jakby chcia umyka, to mu web palcie. - Ugniot ja go w palcach jak wosk, nie bj si!... Ale to tam una coraz wiksza. Gdzie mam si zatrzyma z Kowalskim? - Gdzie wa chcesz. Nie mam teraz czasu! - rzek pan Micha. I wyjecha naprzd. Poar rozlewa si coraz szerzej. Wiatr powia od strony ognia i razem z gosem dzwonw przynis echa wystrzaw. - Rysi! - skomenderowa pan Woodyjowski. Rozdzia 18 Dojechawszy bliej wsi zwolnili kroku i ujrzeli szerok ulic owiecon tak pomieniem, i szpilki mona by na niej zbiera, bo po obu stronach palio si kilka chaup, a inne zajmoway si od nich z wolna, gdy wiatr by do silny i nis iskry, ba! cae snopki podobne do ptakw ognistych, na przylege dachy. Na ulicy pomie owieca wiksze i mniejsze gromadki ludzi poruszajce si szybko w rne strony. Krzyk ludzki miesza si z odgosem dzwonw ukrytego wrd drzew kocioa, z rykiem byda, ze szczekaniem psw i rzadkim wystrzaami z broni palnej.Podjechawszy bliej onierze pana Woodyjowskiego ujrzeli rajtarw przybranych w koliste kapelusze, ale niezbyt wielu. Niektrzy ucierali si gromadami chopw zbrojnych w cepy i widy, strzelajc do nich z pistoletw i wypierajc za chaupy, na ogrody; inni wypdzali na drog rapierami woy, krowy i owce. Inni, ktrych zaledwie mona byo rozezna wrd caych kbw pierza, poobwieszali si ptactwem domowym, trzepoccym jeszcze skrzydami w przedmiertnych podrygach. Kilkunastu trzymao konie, kady po dwa lub trzy, nalece do towarzyszw zajtych widocznie rabunkiem chaup. Droga do wsi schodzia nieco z gry, wrdbrzezinowego lasku, tak e laudascy sami nie bdc widziani, widzieli jakoby obraz przedstawiajcy najcie wsi przez nieprzyjaciela, owiecony poarem, w ktrego blaskach dokadnie mona byo odrni obcych onierzy, wieniakw, niewiasty cignione przez rajtarw i bronicych si bezadnymi kupami mw. Wszystko to poruszao si gwatownie, na ksztat lalek w jasekach, krzyczc, klnc,lamentujc.Poar nad wiosk trzs ca grzyw pomienia i hucza coraz straszliwiej. Pan Woodyjowski, zbliywszy si z chorgwi do rozwartego na ocie koowrotu, kaza zwolni kroku. Mg on uderzy i jednym zamachem zgnie nie spodziewajcych si niczego napastnikw; ale may rycerz postanowi sobie "pokosztowa Szwedw" w bitwie otwartej,zupenej, wic naumylnie czyni tak, aby go spostrzeono.Jako kilku rajtarw, stojcych wedle koowrotu, spostrzego naprzd zbliajc si chorgiew. Jeden z nich skoczy do oficera, ktry sta z goym rapierem wrd wikszej kupy jedcw na rodku drogi, i pocz mwi, co do niego ukazujc rk w t stron, z ktrej spuszcza si ze swymi ludmi pan Woodyjowski. Oficer przysoni oczy rk i patrzy przez chwil, nastpnie skin i wnet donony odgos trbki zabrzmia wrd rozmaitych krzykw ludzkich i zwierzcych. A tu rycerze nasi mogli podziwia sprawno szwedzkiego onierza; zaledwiebowiem rozlegy si pierwsze tony, gdy jedni z rajtarw poczli wypada co duchu z chaup, drudzy porzucali zrabowane rzeczy, woy, owce i biegli do koni.W mgnieniu oka stanli w sprawnym szeregu, na ktrego widok wezbrao podziwem sercemaego rycerza, tak lud by dobrany. Chopy wszystko rose i tgie, przybrane w kaftany ze skrzanymi pasami przez rami, w jednostajne czarne kapelusze z podniesionym koliskiem z lewej strony; wszyscy mieli jednakie gniade konie i stanlimurem, z rapierami przy ramieniu, pogldajc bystro, ale spokojnie, w stron drogi. Jednake z szeregu wysun si oficer z trbaczem chcc widocznie zapyta, co by byli za ludzie zbliajcy si tak wolno. zie on na t sam 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAPc(cG c#+uc9t :[%Widocznie sdzi, i to jaka radziwiowska chorgiew, od ktrej nie spodziewa si zaczepki. J tedy macha rapierem i kapeluszem, a trbacz trbi cigle na znak, i chc rozmowy. - A wypal no ktry ku nim z garacza - rzek may rycerz - aby wiedzieli, czego si maj od nas spodziewa! Strza hukn, ale siekace nie doszy, bo byo zbyt daleko. Oficer widocznie myla jeszcze, i to jakie nieporozumienie, gdy pocz tylko mocniej krzycze i kapeluszemmacha. - Dajciee mu drugi raz! - zakrzykn pan Woodyjowski.Po drugim strzale oficer zawrci i ruszy, cho niezbyt pospiesznie, ku swoim, ktrzy take zbliylisi rysi ku niemu. Pierwszy szereg laudaskich ludzi wjedaju w koo wrot. Oficer szwedzki zakrzykn, dojedajc, na swoich ludzi; rapiery sterczce a do tej chwili przy ramionach rajtarw pochyliy si i zwisy na pendentach - natomiast wszyscy naraz wydobyli pistolety z olster i wsparli je na kulach od kulbak, trzymajc lufy do gry. - Doskonay onierz! - mrukn Woodyjowski widzc szybko i jednoczesno prawie mechaniczn ich ruchw. To rzekszy obejrza si na swoich ludzi, czy szeregi w porzdku, poprawi si w kulbace i krzykn: - Naprzd! Laudascy pochylili si ku szyjom koskim iruszyli jak wicher.Szwedzi przypucili ich blisko i naraz dali ognia z pistoletw, lecz salwa niewiele zaszkodzia ukrytym za bami koskimi laudaskim, wic zaledwie kilku wypucio z rk trzle i przechylio si w ty, inni dobiegli i uderzyli si z rajtarami pier o pier. Litewskie lekkie chorgwie uyway jeszczekopij, ktre w koronnym wojsku suyy tylko husarii, ale pan Woodyjowski, spodziewajc si bitwy w ciasnocie, kaza je zatkn poprzednio przy drodze, wic zaraz przyszo do szabel. Pierwszy impet nie zdoa rozerwa Szwedw, lecz zepchn ich w ty, tak i poczli si cofa siekc i bodc rapierami, ludascy za parli ich zapamitale przed sob wzdu ulicy. Trup pocz pada gsto. Ciba czynia si coraz wiksza, szczk szabel wyposzy chopstwo z szerokiej ulicy, w ktrej gorco od poncych domw byo nie do wytrzymania,lubo domy ode drogi i opotkw oddzielone byy sadami. Szwedzi, parci coraz potniej, cofali si zwolna, ale zawsze w dobrym porzdku. Trudno im zreszt byo si rozproszy, poniewa silne poty zamykay drog z obu stron. Chwilami prbowali zatrzyma si, ale nie mogli podoa.Bya to dziwna bitwa, w ktrej z przyczyny wskiego stosunkowomiejsca walczyy wycznie pierwsze szeregi, nastpne za mogy tylko pcha stojcych w przedzie. Ale przez to wanie walka zmienia si w rze zaciek. Pan Woodyjowski, uprosiwszy wprzd starych pukownikw i Jana Skrzetuskiego, aby w samej chwili ataku mieli dozr nad ludmi, uywa do woli w pierwszym szeregu. I co chwila jaki kapelusz szwedzki zapada przed nim w cib, jakoby nurka dawa pod ziemi; czasami rapier, wytrcony z rk rajtara, wylatywa furkoczc nad szereg, a jednoczenie odzywa si krzyk ludzki przeraliwy i znw kapelusz zapada; zastpowa go drugi, drugiego trzeci, lecz pan Woodyjowski posuwa si cigle naprzd, mae jego oczki wieciy jak dwieskry zowrogie, i nie unosi si, i nie zapamitywa, nie macha szabl jak cepem; chwilami gdy nie mia nikogo na dugo szabli przed sob, zwraca twarz ikling nieco w prawo lub w lewo i strca w mgnieniu oka rajtara ruchem na pozr nieznacznym, i straszny by przez te ruchymae, a byskawiczne, prawie nieczowiecze.Jak niewiasta rwca konopie zanurzy si w nie tak, i j zupenie zasoni, ale po zapadaniu kici poznasz atwo jej drog, tak i on nikn chwilowo zoczu w tumie rosy ch mw, lecz tam, gdzie padali jako kos pod sierpem niwiarza podcinajcego dba od dou, tam wanie on by. Pan Stanisaw Skrzetuski i pospny Jzwa Butrym zwany Beznogim szli tu za nim. Na koniec szwedzkie tylne szeregi poczy wysuwa si z opotkw na obszerniejszy wirydarz przed kocioem i dzwonnic, a za nimi wysuny si przednie. Rozlega sikomenda oficera, ktry pragn widocznie wprowadzi wszystkich naraz ludzi do boju,i wyduony a dotd prostokt rajtarw rozcign si w mgnieniu oka wszerz, w dug lini, chcc caym frontem stawi czoo. Lecz Jan Skrzetuski, ktry nad oglnym przebiegiem bitwy czuwa i czoem chorgwi dowodzi, nie poszed za przykadem szwedzkiego kapitana, natomiast ruszy naprzd caym impetem wcienionej kolumnie, ktra trafiwszy na sabsz ju cian szwedzk rozbia j w mgnieniu oka jakoby klinem i zwrcia si pdem ku kocioowi, ku prawej stronie, biorc tym ruchem ty jednej poowie Szwedw, a na drug skoczyli z rezerw Mirski i Stankiewicz majc pod sob cz laudaskich i wszystkich dragonw Kowalskiego. Zawrzay teraz dwie bitwy, lecz nie trwayju dugo. Lewe skrzydo, na ktre uderzy Skrzetuski, nie zdyo si sformowa i rozproszyo si najpierwej; prawe, w ktrym by sam oficer, duej dawao opr, lecz rozcignite zbytecznie, poczo si ama, miesza, na koniec poszo za przykadem lewego. Wirydarz by obszerny, lecz na nieszczcie zagrodzony ze wszystkich stron wysokim potem, a przeciwlegy koowrot suba kocielna widzc, co si dzieje, zamkna i podpara. Rozproszeni tedy Szwedzi biegali wkoo, a laudascy updzali si za nimi. Gdzieniegdzie bito si wikszymi kupami, po kilkunastu na szable irapiery, gdzieniegdzie bitwa zmienia si w szereg pojedynkw i m potyka si z mem, rapier krzyowa si z szabl, czasem strza pistoletowy buchn. Tu i owdzie rajtar, wymknwszy si spod jednejszabli, bieg jak pod smycz pod drug. Tu i owdzie Szwed lub Litwin wydobywa si spod obalonego rumaka i pada zaraz pod ciciem czekajcej na szabli. rodkiem wirydarza biegay rozhukane konie bez jedcw, z rozdtymi od strachuchrapami i rozwian grzyw, niektre gryzy si ze sob, inne, olepe i rozszalae, zwracay si zadem do kup walczcych i biy w nie kopytami. Pan Woodyjowski, strcajc mimochodem rajtarw, szuka oczyma po caym wirydarzu oficera; na koniec spostrzeg gobronicego si przeciw dwom Butrymom i skoczy ku niemu. - Na bok! - krzykn na Butrymw - na bok!Posuszni onierze odskoczyli - may rycerz za przybieg i starli si ze Szwedem, a konie przysiady na zadach.Oficer chcia widocznie sztychem zsadzi przeciwnika z konia, lecz pan Woodyjowski podstawi rkoje swego dragoskiego paasza, zakrci byskawicowym pkolem i rapier prysn. Oficer schyli si do olster, lecz w tej chwili, city przez jagod, wypuci lejce zlewicy. - ywym bra! - krzykn Woodyjowski na Butrymw. Laudascy chwycili rannego i podtrzymali chwiejcego si na kulbace, may rycerz za sun w gb wirydarza i jecha dalej na rajtarach gaszc ich przed sob jak wiece.Lecz ju powszechnie poczli Szwedzi ulega bieglejszej w szermierce i pojedynczej walce szlachcie. Niektrzy chwytajc za ostrza rapierw wycigali je rkojeci ku przeciwnikom, inni rzucali bro pod nogi: sowo "pardon!" brzmiao coraz czciej na pobojowisku. Lecz nie zwaano na to, bo pan Micha kilku tylko kaza oszczdzi, wic inni widzc to zrywali si znw do bitwy i marli, jak na onierzy przystao, po rozpaczliwej obronie, okupujc obficie krwi mier wasn. W godzin pniej docinano ostatkw. Chopstwo rzucio si hurmem, drog ode wsi, na wirydarz, chwyta konie, dobija rannych i obdziera polegych. Tak skoczyo si pierwsze spotkanie Litwinw ze Szwedami. Tymczasem pan Zagoba, stojc opodal w brzezinie z wozem, na ktrym lea pan Roch, m usia sucha gorzkich jego wymwek, e cho krewny, tak niegodnie z nim postpi. - Zgubie mnie wuj z kretesem, bo nie tylko, e mnie kula w eb w Kiejdanach czeka, ale i haba wiekuista na moje imi spadnie. Odtd kto zechce powiedzie: kiep, to moe mwi: Roch Kowalski. - I co prawda niewielu znajdzie, ktrzy by mu chcieli negowa - odpar Zagoba - a najlepszy dowd, i si dziwujesz, em ci na hak przywid, ja, ktrym chanem krymskim tak krci jak kuk. C to sobie, chmyzie, mylae, e ci si pozwoldo Bir odprowadzi w kompanii zacnych ludzi i Szwedom w paszczk nas wrazi, najwikszych mw, decus tej Rzeczypospolitej? - To ja nie z wasnej woli waszmociw tam odwoziem! - Ale by pachokiem katowskim, i to jest dla szlachcica wstyd, to jest haba, ktr obmy musisz, inaczej wypr si ciebie i wszystkich Kowalskich. By zdrajc to gorzej ni rakarzem, ale by pomocnikiem kogo gorszego od rakarza to ostatnia rzecz! - Ja hetmanowi suyem! - A hetman diabu! Masz teraz!... Gupi jest, Rochu, wiedz o tym raz na zawsze i wdysputy si nie wdawaj, a mnie si trzymajza po, to jeszcze na czowieka wyjdziesz, bo to wiedz, e ju niejednego promocja przeze mnie spotkaa. Dalsz rozmow przerwa im huk wystrzaw, bo wanie bitwa si we wsi rozpoczynaa. Potem strzay umilky, ale gwar trwa cigle i krzyki dochodziy a doowego ustronia w brzezinie. - Ju tam pan Micha pracuje - rzek Zagoba. - Niewielki on, ale kliwy jak gadzina. Nauszcz tam tych zamorskich diabw jak grochu. Wolabym ja tam by ni tu, a przez ciebie musz jeno nasuchiwa z tej brzeziny. Taka to twoja wdziczno? To to jest uczynek godny krewnego? - A za co ja mam by wdziczny? - Za to, e tob zdrajca nie orze jak woem, chociae do orki najzdolniejszy, bo gupi, a zdrw, rozumiesz?... Ej, coraztam gorcej... Syszysz? To chyba Szwedy tak rycz jak cielta na pastwisku. Tu pan Zagoba spowania, bo troch by niespokojny; nagle rzek patrzc w oczy bystro panu Rochowi: - Komu yczysz wiktorii? - Juci, naszym. - A widzisz! A czemu nie Szwedom? - Bo te bym wola ich pra. Co nasi, to nasi! - Sumienie si w tobie budzi... A jake to mg wasn krew Szwedom odwozi? - Bom mia rozkaz. - Ale teraz nie masz rozkazu? - Juci, prawda. - Twoja zwierzchno to teraz pan Woodyjowski, nikt wicej! - Ano... niby to prawda! - Masz to czyni, co ci pan Woodyjowski kae. - Bo musz. - On ci tedy ka wyrzec si naprzd Radziwia i nie suy mu wicej, jeno ojczynie. - Jake to? - pyta pan Roch drapic si w gow. - Rozkaz! - zakrzykn Zagoba. - Sucham! - odrzek pan Roch. - To dobrze! W pierwszej okazji bdziesz Szwedw pra! - Jak rozkaz, to rozkaz! - odpowiedzia Kowalski i odetchn gboko, jakby mu wielki ciar spad z piersi. Zagoba rwnie by zadowolony, bo mia swoje na pana Rocha widoki. Poczli wic sucha zgodnie nadlatujcych odgosw bitwy i suchali z godzin jeszcze, pki wszystko nie ucicho. Zagoba coraz by niespokojniejszy. - Zaliby si im nie powiodo? - Wuj stary wojskowy i moesz takie rzeczy mwi! Gdyby ich rozbito, to by wedle nas wracali kupami... - Prawda!... Widz, e si i twj dowcip na co przyda. - Syszysz wuj ttent? Wolno id. Musieli Szwedw wyci. - Oj! a czy to jeno nasi? Podjad albo co? To rzekszy pan Zagoba spuci szabl na temblak, wzi pistolet w gar i ruszy naprzd. Wkrtce zobaczy przed sob czarniaw mas poruszajc si z wolna drog; jednoczenie doszed go gwar rozmw. Na przedzie jechao kilku ludzi, rozprawiajc ze sob gono, i wnet o uszypana Zagoby odbi si znany mu gos pana Michaa, ktry mwi: - Dobre pachoki! Nie wiem, jaka tam piechota, ale i jazda doskonaa! Zagoba uderzy konia ostrogami. - Jak si macie?! jak si macie?! ju mnie niecierpliwo braa i chciaem w ogie lecie... A nie ranny ktry? - Wszyscy zdrowi, chwaa Bogu! - odrzek pan Micha - alemy dwudziestu kilku dobrych onierzy stracili. - A Szwedzi? - Pooylimy ich mostem. - Panie Michale, musiae tam uywa jak pies w studni. A godzio si to mnie, starego, na stray tu zostawia? Mao dusza ze mnie nie wysza, tak mi si chciao szwedziny. Surowych bym ich jad! - Moesz wapan dosta i pieczonych, bo si tam kilkunastu w ogniu przypalio. - Niech ich psi jedz. A jecw wzilicie co? - Jest rotmistrz i siedmiu rajtarw. - A co mylisz z nimi czyni? - Kazabym ich powiesi, bo jako zbjcy niewinn wie napadli i ludzi wycinali... Ale Jan powiada, e to nie idzie. - Suchajcie mnie waszmociowie, co mi tu do gowy przez ten czas przyszo. Na nic ich wiesza - przeciwnie, puci ich do Birco prdzej. - Czemu to? - Znacie mnie jako onierza, poznajcie jako statyst. Szwedw pumy, ale nie powiadajmy im, kto jestemy. Owszem, mwmy, emy radziwiowscy ludzie, e zrozkazu hetmana wycilimy ten oddzia i dalej bdziemy wycinali wszystkie. ktre spotkamy, bo hetman tylko przez fortel symulowa, e do Szwedw przechodzi. Bd si tam oni za by brali i okrutnie kredyt hetmaski przez to podkopiemy. Dalibg, jeli ta myl nie jest warta wicej od waszego zwycistwa, to niech mi ogon jak koniowi wyronie. Bo uwacie tylko, e iw Szwedw to ugodzi, i w Radziwia. Kiejdany od Birw daleko, a Radziwi od Pontusa jeszcze dalej. Nim sobie wytumacz, jak i co si stao, gotowi si pobi! Powanimy zdrajc z najezdnikami, moci panowie, a kto najlepiej wyjdzie na tym, jeli nie Rzeczpospolita? - Grzeczna to jest rada i pewnie zwycistwa warta, niech kule bij! - rzek Stankiewicz. - U waci kanclerski rozum - doda Mirski -bo e im to pomiesza szyki, to pomiesza. - Pewnie, e tak trzeba bdzie uczyni - rzek pan Micha. - Zaraz jutro ich puszcz, ale dzi nie chc o niczym wiedzie, bom okrutnie zmachany... Gorco tam byo na drodze jak w piekarni... Uf! cakiem mi rce zemdlay... Oficer nie mgby nawet dzisiaj jecha, bo w pysk zacity. - Po jakiemu im tylko to wszystko powiemy?Co ojciec radzisz? - pyta Jan Skrzetuski. - Juem i o tym pomyla - odpowiedzia Zagoba. - Kowalski mi mwi, e midzy jego dragonami jest dwch Prusakw, dobrze umiejcych po niemiecku szwargotai ludzi roztropnych. Nieche oni im to powiedz po niemiecku, ktry jzyk pewnie Szwedzi umiej, tyle lat si w Niemczech nawojowawszy. Kowalski ju nasz dusz i ciaem. Setny to chop i niemay bd mia z niego poytek. - Dobrze! - rzek Woodyjowski. - Bde ktry z waszmociw askaw tym si zaj, bo ja ju i gosu w gbie nie mam odfatygi. Oznajmiem ju ludziom, e zostaniemy tu w tej brzezinie do rana. Jenam ze wsi przynios, a teraz spa! Nad straami bdzie mia mj porucznik oko. Dalibg, e ju waszmociw nie widz, bo mi si powieki zamykaj... - Moci panowie - rzek pan Zagoba - jest tu stg niedaleko za brzezin, pjdmy do stoga, wywczasujemy si jako susy, a jutro w drog... Nie wrcimy tu ju, chyba z panem Sapieh na Radziwia. Rozdzia 19 Rozpocza si wic na Litwie wojna domowa, ktra, obok dwch najazdw w granice Rzeczypospolitej i coraz zacitszej wojny ukraiskiej, wypenia miar niedoli.Wojsko komputowe litewskie, jakkolwiek tak nieliczne, e adnemu po szczegle nieprzyjacielowi nie mogo da skutecznego oporu, rozdzielio si na dwa obozy. Jedni, a zwaszcza roty cudzoziemskie, stanli przy Radziwille; drudzy, i tych bya wikszo, goszc hetmana za zdrajc, protestowali ornie przeciw unii ze Szwecj, lecz bez jednoci,wodza, planu. Wodzem mg by pan wojewoda witebski, ale on zbyt by w tej chwili zajty obron Bychowa i rozpaczliw walk w gbi kraju, aeby od razu na czele ruchu przeciw Radziwiowi mg stan. Tymczasem i najezdnicy, uwaajc kady ca krain za sw wasno, poczli sa wzajem do si grone poselstwa. Z tych ichniesnasek mogo w przyszoci wypyn ocalenie Rzeczypospolitej, ale zanim do krokw nieprzyjacielskich midzy nimi przyszo, na caej Litwie zapanowa najstraszliwszy chaos. Radziwi, zawiedziony w rachubie na wojsko, postanowi przemoc zmusi je do posuszestwa.Zaledwie pan Woodyjowski przycign ze swym oddziaem po bitwie klewaskiej do Poniewiea, gdy do uszu jego dosza wie o zniszczeniu przez hetmana chorgwi Mirskiego i Stankiewicza.Cz ich zostaa przemoc wczona do . zie on na t sam 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAPc<cc,ec;Pwojsk radziwiowskich, cz wybita lub rozpdzona na cztery wiatry. Resztki tuay si pojedynczo lub niewielkimi kupami po wsiach i lasach, szukajc, gdzie by gow przed zemst i pogoni uchroni. Z kadym dniem zbiegowie napywali do oddziau pana Michaa, zwikszajc jego si, a zarazem przynoszc najrozmaitsze nowiny.Najwaniejsz z nich bya wiadomo o buncie chorgwi komputowych,stojcych na Podlasiu, wedle Biaegostoku i Tykocina. Po zajciu Wilna przez wojska moskiewski e miay owe chorgwie stamtdprzystp do krajw koronnych osania. Lecz dowiedziawszy si o zdradzie hetmana, utworzyy konfederacj, na ktrej czele stanli dwaj pukownicy: Horotkiewicz i Jakub Kmicic, stryjeczny najwierniejszego poplecznika radziwiowskiego, Andrzeja. Imi tego ostatniego powtarzay ze zgroz usta onierskie. On to gwnie przyczyni si do rozbicia chorgwi Stankiewicza i Mirskiego, on rozstrzeliwa bez litoci schwytanych towarzyszw. Hetman ufa mulepo i w ostatnich wanie czasach posago przeciw chorgwi Niewiarowskiego, ktra nie idc za przykadem swego pukownika wypowiedziaa posuszestwo. Tej ostatniej relacji wysucha z wielk uwag pan Woodyjowski, po czym zwrci si do wezwanych na rad towarzyszw i rzek: - Co bycie waszmociowie powiedzieli na to, gdybymy zamiast pod Bychw, do wojewody witebskiego spieszy, poszli na Podlasie do owych chorgwi, ktre konfederacj uczyniy? - Z gby mi to wyje! - rzek Zagoba. - Bdzie czek bliej swoich stron, a ju tamzawsze midzy swoimi raniej. - Powiadali te zbiegowie - rzek Jan Skrzetuski - e syszeli, jakoby krl jegomo chorgwiom niektrym kaza z Ukrainy wraca, aby nad Wis opr Szwedom da. Jeli to si sprawdzi, tedy moglibymy midzy starymi towarzyszami si znale, zamiast tu si z kta w kt tuc... - A kto ma nad tymi chorgwiami regimentowa? Nie wiecie, waszmociowie?- Powiadaj, e pan obony koronny - odrzek pan Woodyjowski - ale to wicej ludzie zgaduj, anieli wiedz, gdy pewne wieci nie mogy jeszcze nadej. - Jakkolwiek jest - rzek Zagoba - radz na Podlasie si przemkn. Moemy tam owe zbuntowane chorgwie radziwiowskieporwa za sob i krlowi jegomoci przyprowadzi, a wtedy pewnie nie pozostanie to bez nagrody. - Nieche tak bdzie! - rzekli Oskierko i Stankiewicz. - Rzecz nie jest atwa - mwi may rycerz - przebra si na Podlasie, bo trzeba si bdzie hetmanowi midzy palcamiprzemyka, ale sprobujemy. Gdyby tak fortuna przy tym zdarzya Kmicica gdzie podrodze ucapi, powiedziabym mu do ucha par sw, od ktrych skra by na nim pozieleniaa... - Wart on tego! - rzek Mirski. - Bo e tam niektrzy starzy onierze, ktrzy wiek ycia pod Radziwiami przesuyli, z hetmanem trzymaj, to im si mniej dziwi,ale w warcho suy tylko dla wasnej korzyci i z rozkoszy, jak w zdradzie znajduje. - Tak tedy na Podlasie? - pyta Oskierko. - Na Podlasie! Na Podlasie! - zakrzyknli wszyscy spoem. Ale rzecz nie bya mniej trudna, jak to mwi pan Woodyjowski, bo chcc si na Podlasie dosta, trzeba byo przechodzi wpobliu Kiejdan, jakoby wedle jamy, w ktrej lew kry.Drogi i pasy lene, miasteczka i wsie byy w rku Radziwia; nieco za Kiejdanami sta Kmicic z jazd, piechot i armatami. Wiedzia ju te hetman o ucieczce pukownikw, o zbuntowaniu chorgwi Woodyjowskiego, o bitwie klewaskiej, i ta ostatnia szczeglnieprzywioda go do takiego gniewu, e si o ycie jego obawiano, albowiem straszliwy atak astmy oddech mu na czas jaki zatamowa. Jako suszne mia powody gniewu, a nawet rozpaczy, gdy bitwa owa sprowadzia na jego gow ca burz szwedzk. Naprzd, zaraz po niej, poczto tu i owdzie wycina mae oddziay szwedzkie. Czynili to chopi i pojedyncza szlachta na wasn rk, ale Szwedzi kadlito na karb Radziwia, zwaszcza e oficeri onierze, po bitwie do Bir odesani, zeznali przed komendantem, i to radziwiowska chorgiew z jego rozkazu na nich uderzya. W tydzie przyszed list do ksicia od komendanta biraskiego, a w dziesi dni od samego Pontusa de la Gardie, gwnodowodzcego wojskiem szwedzkim."Albo Wasza Ksica Mo si i znaczenia nie masz - pisa ten ostatnia w takim razie jak moge ukad w imieniu caego kraju zawiera! - albo chcesz podstpem o zgub wojsko jego krlewskiejmoci przyprawi! Jeli tak jest, aska mojego pana odwraca si od W. Ks. Moci i kara rycho ci dosignie, jeli skruchy i pokory nie okaesz i wiern sub winy swojej nie zatrzesz."Radziwi wysa natychmiast gocw z wyjanieniem, jak i co si stao, ale grot utkwi w dumnej duszy i rana palca pocza si jtrzy coraz sroej. On, ktrego sowo niedawno w posadach ten kraj, wikszy od caej Szwecji, wstrzsao; on, za ktrego poow dbr wszystkich panw szwedzkich kupi by mona; on, ktry wasnemu krlowi stawia czoo, monarchom sdzi si by rwnym, zwycistwami rozgos w caym wiecie sobie zjedna i w pysze wasnej jak w socu chodzi - musia tera z sucha grb jednego generaa szwedzkiego, musia sucha lekcji pokory i wiernoci. Wprawdzie w genera by szwagrem krlewskim, ale kime by sam w krl, jeeli nie przywaszczycielem tronu nalecego si z prawa i krwi JanowiKazimierzowi? Przede wszystkim jednak wcieko hetmaska zwrcia si przeciw tym, ktrzy owego upokorzenia byli powodem, i zaprzysig sobie zdepta nogami pana Woodyjowskiego, tych pukownikw, ktrzy przy nim byli, i ca chorgiew laudask. W tym celu ruszy przeciw nim ijako br otaczaj myliwi sieciami, aby gniazdo wilcze wyowi, tak on otoczy ich i pocz gna bez wytchnienia.Tymczasem dosza do wie, e Kmicic zgnit chorgiew Niewiarowskiego, towarzystwo rozprszy lub wyci, pocztowych wczy do wasnej chorgwi, wic hetmankaza mu odesa sobie cz si, aby tym pewniej uderzy. "Ludzie ci - pisa hetman - o ktrych ycie tak natarczywie na nas nastawae, a gwnie Woodyjowski z onym drugim przybd, wyrwali si w drodze do Bir. Posalimy umylnie z nimi najgupszego oficera, aby go przekabaci nie mogli, ale i ten albo zdradzi, albo go w pole wywiedli. Dzi Woodyjowski ma pod sob ca chorgiew laudask i zbiegowie go podsycaj. Szwedw sto dwadziecia pod Klewanami w pie wycili goszc, e to z naszego rozkazu czyni, z czego wielkie powstay midzy nami a Pontusem dyfidencje. Cae dzieo moe si popsowa przez tych zdrajcw, ktrym bez twojej protekcji kazalibymy, jako Bg w niebie, szyje poucina. Tak to za klemencj pokutowa nam przychodzi, cho mamy w Bogu nadziej, e rycho pomsta ich dosignie. Doszy nas te wiadomoci, e wBillewiczach, u miecznika rosieskiego, szlachta si zbiera i przeciw nam praktyki czyni - trzeba temu zapobiec. Jazd wszystk nam odelesz, a piechot do Kiejdan wyekspediujesz, aby zamku i miastapilnowaa, bo od tych zdrajcw wszy stkiego spodziewa si mona. Sam udaj siw kilkadziesit koni do Billewicz i miecznika wraz z krewniaczk do Kiejdan przywie. Teraz nie tylko tobie, ale nam na tym zaley, gdy kto ma ich w rku, ten ma ca Laudask okolic, w ktrej szlachta przeciw nam za przewodem Woodyjowskiego burzy si poczyna. Harasimowicza wysalimy do Zabudowa z instrukcjami, jak ma sobie z tamtymi konfederatami poczyna. Stryjeczny twj, Jakub, wielk ma midzy nimi powag, do ktrego napisz, jeli mylisz, e pismem co z nim wskra moesz. Oznajmiajc ci stateczn ask nasz, boskiej opiece ci polecamy." Kmicic przeczytawszy w list kontent by wduszy, e pukownikom udao si wymkn z rk szwedzkich, i yczy im po cichu, abyi z radziwiowskich wymkn si mogli - jednake speni wszystkie rozkazy ksice: jazd odesa, piechot Kiejdany obsadzi, a nawet szaczyki wedle zamku i miasta sypa pocz obiecujc sobie w duszy zaraz po ukoczeniu tej roboty do Billewicz po pana miecznika i dziewczyn ruszy. - Przymusu nie uyj, chyba w ostatecznoci - mwi sobie - a w adnym razie nie bd na Olek nastawa. Zreszt nie moja wola, tylko ksicy rozkaz! Nie przyjmie mnie ona wdzicznie, wiem o tym,ale Bg da, e si z czasem o moich intencjach przekona, jako e nie przeciw ojczynie, ale dla ratunku jej Radziwiowi su. Tak rozmylajc pracowa gorliwie nad umocnieniem Kiejdan, ktre w przyszoci rezydencj jego Oleki by miay.Tymczasem pan Woodyjowski umykaprzed hetmanem, a hetman go goni zaciekle. Byo jednak panu Michaowi za ciasno, bo od Bir posuny si ku poudniowi znaczne oddziay wojsk szwedzkich, wschd kraju zajty by przezzastpy carskie, a na drodze do Kiejdan czyha hetman. Pan Zagoba bardzo nierad by z takowego stanu rzeczy i coraz czciej zwraca si do pana Woodyjowskiego z pytaniami: - Panie Michale, na mio bosk, przebijemsi czy nie przebijem? - Tu o przebiciu si i mowy nie ma! - odpowiada may rycerz. - Wiesz waszmo, e mnie tchrzem nie podszyto iuderz, na kogo chcesz, choby na samego diaba... Ale hetmanowi nie zdzier, bo nie mnie si z nim rwna!... Same rzek, i my okonie, a on szczuka. Uczyni, co w mojej mocy, aby si wymkn, ale jeli do bitwy przyjdzie, tedy mwi otwarcie, e on nas pobije. - A potem kae porutowa i psom da. Dla Boga! w kade inne rce, byle nie w radziwiowskie!... A czy by ju w takim razie nie lepiej do pana Sapiehy nawrci? - Teraz ju za pno, bo nam i hetmaskie wojska, i szwedzkie drog zamykaj. - Diabe mnie skusi, em do Radziwia Skrzetuskich namwi! - desperowa pan Zagoba. Lecz pan Micha nie traci jeszcze nadziei, zwaszcza e szlachta i chopstwo nawet ostrzegao go o ruchach hetmaskich, wszystkie bowiem serca odwrciy si byyod Radziwia. Wykrca si wic pan Micha, jak umia, a wietnie umia, albowiem niemal od dziecinnych lat wezwyczai si do wojen z Tatarami i Kozakami. Sawnym go te uczyniy niegdyw wojsku Jeremiego owe pochody przed czambuami, podjazdy, niespodziane napady, byskawicowe zwroty, w ktrych nad innymi oficerami celowa. Obecnie zamknity midzy Upit i Rogowem zjednej strony a Niewia z drugiej, kluczyna przestrzeni kilku mil unikajc cigle bitwy, mczc radziwiowskie chorgwie, a nawet skubic je po trosze, jak wilk przez ogary cigany, ktry nieraz w pobliustrzelcw si przemknie, a gdy psy zbyt blisko go nacieraj, to si odwrci i byniebiaymi kami. Lecz gdy jazda Kmicicowa nadesza, hetmanzatka ni najcianiejsze szczeliny i sam pojecha pilnowa, by dwa skrzyda niewodu zeszy si ze sob. Byo to pod Niewia.Puki Mieleszki, Ganchofa i dwie chorgwie jazdy pod wodzsamego ksicia utworzyy jakoby uk, ktrego ciciw bya rzeka. Pan Woodyjowski ze swoim pukiem by w rodku uku. Mia wprawdzie przed sob jedyn przepraw, jaka wioda przez bagnist rzek, ale wanie z drugiej strony przeprawy stay dwa regimenty szkockie i dwiecie radziwiowskich Kozakw oraz sze polowych armatek wykierowanych w ten sposb, e nawet pojedynczy czowiek nie zdoaby si pod ich ogniem przeprawi na drug stron.Wwczas uk pocz si zaciska. rodek jego wid sam hetman. Na szczcie dla pana Woodyjowskiego noci burza z deszczem ulewnym przerway pochd, ale za to uwizionym nie pozostawao ju wicej nad par stai kwadratowych ki zaronitej ozin, midzy ppiercieniem wojsk radziwiowskich a rzek pilnowan z drugiej strony przez Szkotw. Nazajutrz ledwie brzask ranny ubieli wierzchy z, puki ruszyy dalej i szy - doszy a do rzeki i stany nieme z podziwu. Pan Woodyjowski w ziemi si zapad - w ozinie nie byo ywego ducha. Sam hetman zdumia si, a potem prawdziwe gromy spady na gowy oficerw dowodzcych pukami pilnujcymi przeprawy. I znw atak astmy uchwyci ksicia, tak silny, e obecni dreli o jego ycie. Ale gniew astm nawet przemg. Dwch oficerw, ktrym czaty nad brzegiem byy powierzone, miao by rozstrzelanych, lecz Ganchof uprosi wreszcie ksicia, by przynajmniej zbadano pierwej, jakim sposobem zwierz z matni uj zdoa. Jako pokazao si, e Woodyjowski korzystajc z ciemnoci i ddu wprowadzi z ozy ca chorgiew w rzeki pync lub brodzc z jej biegiem, przelizn si tu koo prawego skrzyda radziwiowskiego, ktre dotykao koryta. Kilka koni, zapadych po brzuchy w bota, wskazywao miejsce, w ktrym wyldowa na prawy brzeg. Z dalszych tropw atwo byo doj, e rusza caym tchem koskim w stron Kiejdan. Hetman odgad natychmiast z tego, e pragn przebra si do Horotkiewicza i Jakuba Kmicica na Podlasie.Lecz czy przechodzc koo Kiejdan nie podpali miasta lub nie pokusi si o rabunek zamku? Straszna obawa cisna serce ksicia. Wiksza cz gotowizny jego i kosztownoci bya w Kiejdanach. Kmicic powinien by wprawdzie ubezpieczy je piechot, ale jeli tego nie uczyni, nieobronny zamek atwo sta si mg upem zuchwaego pukownika. Bo Radziwi nie wtpi, i odwagi nie zbraknieWoodyjowskiemu, by targn si na sam rezydencj kiejdask. Mogo mu nie zabrakn i czasu, gdy wymknwszy si z pocztku nocy, zostawi pogo najmniej o sze godzin drogi za sob. W kadym razie naleao spieszy co tchu na ratunek Kiejdanom. Ksi zostawi piechot i ruszy z ca jazd. Przybywszydo Kiejdan Kmicica nie znalaz, lecz zasta wszystko w pokoju, i opinia, jak mia o sprawnoci modego pukownika, wzrosa podwjnie w jego umyle na widok usypanych szaczykw i stojcych na nich dzia polowych. Tego samego dnia jeszcze oglda je razem z Ganchofem, a wieczorem rzek do: - Na wasny to domys zrobi, bez mojego rozkazu, a tak dobrze je usypa, e dugo by tu si nawet przeciw artylerii broni mona. Jeli ten czowiek nie skrci karku za modu, to moe pj wysoko. By i drugi czowiek, na wspomnienie ktrego nie mg si oprze hetman pewnego rodzaju podziwowi, ale podziw w miesza si z wciekoci, gdy czowiekiem owym by pan Micha Woodyjowski. - Prdko bym z buntem skoczy - mwi do Ganchofa - gdybym mia dwch takich sug... Kmicic moe jeszcze rzutniejszy, alenie ma tego dowiadczenia - i tamten w szkole Jeremiego za Dnieprem wychowany. - Wasza ksica mo nie kae go ciga? - pyta Ganchof. Ksi spojrza na i rzek z przyciskiem: - Ciebie pobije, przede mn ucieknie. Po chwili jednak zmarszczy czoo i rzek: - Tu teraz wszystko spokojnie, ale trzeba nam bdzie na Podlasie wkrtce ruszy, z tamtymi skoczy. - Wasza ksica mo! - rzek Ganchof - jak tylko nog std ruszymy, wszyscy tu zabro przeciw Szwedom pochwyc. - Jacy wszyscy? - Szlachta i chopstwo. A zarazem, nie poprzestajc na Szwedach, przeciwko dysydentom si zwrc, naszym bowiem wyznawcom ca win tej wojny przypisuj, emy to do nieprzyjaciela przeszli, a nawet go sprowadzili. - Idzie mi o brata Bogusawa. Nie wiem, czy sobie tam, na Podlasiu, z konfederatamida rad. - Idzie o Litw, by j w posuszestwie nam i krlowi szwedzkiemu utrzyma. Ksi pocz chodzi po komnacie mwic: - Gdyby Horotkiewicza i Jakuba Kmicica jakim sposobem dosta w rce!... Dobra mi tam zajad, zniszcz, zrabuj, kamienia na kamieniu nie zostawi. - Chybaby si z generaem Pontusem porozumie, by tu wojska na ten czas, gdy my bdziem na Podlasiu, jak najwicej przysa. - Z Pontusem... nigdy! - odrzek Radziwi, ktremu fala krwi napyna do gowy. - Jeeli z kim, to z samym krlem. Nie potrzebuj ze sugami traktowa, mogc z panem. Gdyby krl da rozkaz Pontusowi, aby mi ze dwa tysice jazdy przysa pod rk, to co innego... Ale Pontusa nie bd o to prosi. Trzeba by kogo wysa do krla, czas z nim samym ukady zacz. Chuda twarz Ganchofa zarumienia si z lekka, a oczy zawieciy mu si z dzy. - Gdyby wasza ksica mo rozkazaa... - To ty by pojecha, wiem; ale czyby dojecha, to inna rzecz. Wa jeste Niemiec, a obcemu niebezpiecznie do . zie on na t sam 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAP"+rcv cQ#c"2? Zzapuszcza si w kraj wzburzony. Kto tam wie, gdzie krl osob swoj w tej chwili siznajduje i gdzie si bdzie za p miesica lub za miesic znajdowa? Trzeba po caymkraju jedzi... Przy tym... nie moe by!... wa nie pojedziesz, bo tam wypada swojego posa i familianta, aby si krl jegomo przekona, e nie wszystka szlachta mnie opucia. - Czowiek niedowiadczony sia moe zaszkodzi - rzek niemiao Ganchof. - Tam pose nie bdzie mia innej roboty, jeno listy moje odda i respons mi przywie, a to wytumaczy, e nie ja kazaem bi Szwedw pod Klewanami, kadypotrafi. Ganchof milcza. Ksi znw pocz chodzi niespokojnymi krokami po komnacie i na czole jego zna byo cig walk myli. Jako od chwili ukadu ze Szwedami nie zazna chwili spokoju. ara go pycha, gryzo sumienie, gryz opr niespodziany kraju i wojska; przeraaa go niepewno przyszoci, groba ruiny. Targa si, szarpa, noce spdza bezsennie, zapada na zdrowiu. Oczy mu wpady, wychud; twarz dawniej czerwona, staa si sinawa,a z kad niemal godzin przybywao mu srebrnych nici w wsach i czuprynie. Sowem, y w mce i gi si pod brzemieniem. Ganchof ledzi go oczyma, chodzcego wci po komnacie; mia jeszcze troch nadziei, e ksi namyli si i jego wyle. Ale ksi zatrzyma si nagle i uderzy doni w czoo. - Dwie chorgwie jazdy na ko natychmiast!Ja sam poprowadz. Ganchof spojrza na ze zdziwieniem. - Ekspedycja? - pyta mimo woli. - Ruszaj! - rzek ksi. - Daj Bg, by nie byo za pno. Rozdzia 20 Kmicic ukoczywszy szaczyki i ubezpieczywszy od niespodziewanego napadu Kiejdany nie mg ju duej odkada wyprawy do Billewicz po pana miecznika rosieskiego i Olek, zwaszczae i rozkaz ksicy brzmia wyranie, abyich do Kiejdan sprowadzi. Ale niesporo jednak byo panu Andrzejowi, i gdy wreszcie wyruszy na czele pidziesiciu dragonw, ogarn go taki niepokj, jakby na stracon stra jecha. Czu, e tam niebdzie wdzicznie przyjty, a dra przed myl, e szlachcic moe si zechce opiera nawet i zbrojn rk i e w takim razie trzeba bdzie uy siy. Postanowi jednak pierwej namawia i prosi. W tym celu, aby przybyciu swemu odj wszelkie pozory zbrojnego napadu, pozostawi dragonw w karczmie odlegej z p stai od wsi, a dwie od dworu; sam za z wachmistrzem tylko i jednym pachokiem ruszy naprzd; przykazawszy umylnie przygotowanej kolasce nadjecha wkrtce za sob. Godzina bya popoudniowa i soce chyliosi ju dobrze ku zachodowi, ale po nocy ddystej i burzliwej dzie by pikny i niebo czyste, gdzieniegdzie tylko upstrzone na zachodniej stronie maymi rowymi obokami, ktre zasuway si z wolna za widnokrg, podobne do stada owiec schodzcego z pola. Kmicic jecha przez wie z bijcym sercem i tak niespokojnie jak Tatar, ktry wjedajc pierwszy przed czambuem do wsi, rozglda si na wszystkie strony, czy nie ujrzy gdzie mw zbrojnych, ukrytych w zasadzce. Aletrzech jedcw nie zwrcio niczyjej uwagi, jeno dzieciaki chopskie umykay z drogi bosymi nogami przed komi; chopi za widzc piknego oficera kaniali mu siczapkami do ziemi. On za jecha naprzd i minwszy wie ujrza przed sob dwr, stare gniazdo billewiczowskie, a za nim rozlege sady koczce si hen, a na niskich kach. Kmicic zwolni jeszcze kroku i pocz rozmawia sam ze sob; widocznie ukadasobie odpowiedzi na pytania, a tymczasem poglda zamylonym okiem na wznoszce si przed nim budowle. Nie bya to wcale paska rezydencja, ale na pierwszy rzut oka odgade, i musia tu mieszka szlachcic wicej ni redniej fortuny. Sam dom, zwrcony tyem do ogrodw, a przodem do gwnej drogi, by ogromny, ale drewniany. Sosny na cianach pociemniay ze staroci tak, i szyby w oknach wydaway si przy nich biae. Nad zrbem cian pitrzy si olbrzymi dach z czterema dymnikami w porodku i dwoma gobnikami po rogach. Cae chmury biaych gobi kbiy si nad dachem, to zrywajc si z opotaniem skrzyde, to spadajc na ksztat nienych patkw na czarne gonty, to trzepoczc si naokoo supw podpierajcych ganek. Ganek w, ozdobiony szczytem, na ktrym herby billewiczowskie byy malowane, psu proporcj, bo nie sta w porodku, ale z boku. Widocznie dawniej dom by mniejszy, ale pniej dobudowano go z jednej strony, lubo i cz dobudowana sczerniaa ju takz biegiem lat, e nie rnia si niczym od starej. Dwie oficyny, niezmiernie dugie, wznosiy si po obu stronach waciwego dworu, stykajc si z nim bokami i tworzcjakby dwa ramiona podkowy. Byy w nich gocinne pokoje, uywane w chwilach wielkich zjazdw, kuchnie, lamusy,wozownie, stajnie dla cugowych koni, ktregospodarze lubili mie pod rk, mieszkaniadla oficjalistw, suby i dworskich kozakw. Na rodku rozlegego dziedzica rosy stare lipy, na nich gniazda bocianie; niej, wrd drzew, niedwied siedzcy na kole. Dwie studnie urawiane po bokach dziedzica i krzy z Mk Pask wrd dwch wczni u wjazdu, dopeniay obrazu owej rezydencji zamonego rodu szlacheckiego. Po prawej stronie domu, wrd gstych lip, wznosiy si somiane dachy stod, obr, owczarni i spichrzw. Kmicic wjecha bram otwart na obiedwie poowy, jak ramiona szlachcica czekajcego na przyjcie gocia. Jako wnet psy legawe, wczce si po podwrzu, oznajmiy obcego i z oficyny wypado dwch pachokw dla potrzymania koni. Jednoczenie we drzwiach gwnego domu pokazaa si jaka posta niewiecia, w ktrej w jednej chwili Kmicic pozna Olek. Wic serce zabio mu ywiej i rzuciwszy pachokowi lejce szed do gankuz go gow, trzymajc w jednej rce szabl, w drugiej czapk.Ona staa przez chwil jak wdziczne zjawisko, przysoniwszy oczy doni przeciw zachodzcemu socu, i nagle znika jak gdyby przeraona widokiem zbliajcego sigocia. "le! - pomyla pan Andrzej - chowa si przede mn!" Uczynio mu si przykro, i tym przykrzej, e poprzednio w pogodny zachd soca, widok tego dworu i spokoju, jaki rozlany by dokoa, napeniy jego serce otuch, cho moe pan Andrzej sam sobie z tego sprawy nie zdawa. Mia oto jakoby zudzenie, e zajeda do narzeczonej, ktra przyjmie go z byszczcymi od radoci oczyma i rumiecami na jagodach. I zudzenie rozwiao si. Zaledwie go ujrzaa, pierzcha jak na widok zego ducha, a natomiast wyszed naprzeciw pan miecznik, z twarz niespokojn i chmurn zarazem. Kmicic pokoni mu si i rzek: - Dawno chciaem waszmoci dobrodziejowizoy suby powinne, ale wczeniej w tych niespokojnych czasach nie mogem, chocia pewnie na chci mi nie brako. - Wielcem waszmoci wdziczny i prosz dokomnat - odpowiedzia pan miecznik gadzc czuba na gowie, co zwyk by czyni, gdy by zmieszany lub siebie niepewien. I usun si ode drzwi, aeby gocia pucinaprzd. Kmicic za przez chwil nie chcia wej pierwszy, i kaniali si sobie wzajem w progu; wreszcie pan Andrzej wzi krok przed miecznikiem i po chwili znaleli si w komnacie.Zastali tam dwch szlachty: jeden,czek w sile wieku, by pan Dowgird z Plemborga, bliski ssiad Billewiczw, drugi -pan Chudzyski, dzierawca z Ejragoy. Kmicic zauway, e ledwie usyszeli jego nazwisko, gdy twarze im si zmieniy i najeyli si obaj jako brytany na widok wilka; on za spojrza na nich wyzywajco,po czym postanowi sobie udawa, e ich nie widzi. Nastao kopotliwe milczenie. Pan Andrzej poczyna si niecierpliwi i wsy gryz, gocie spogldali wci na niego spode ba, a pan miecznik czub gadzi. - Napijesz si waszmo z nami szklaneczk ubogiego, szlacheckiego miodu -rzek wreszcie, ukazujc na gsiorek i szklanki. - Prosz! Prosz!... - Napij si z waszmo panem! - rzek do szorstko Kmicic. Pan Dowgird i Chudzyski poczli sapa biorc odpowied za pogard dla siebie, ale nie chcieli w przyjacielskim domu ktni zaraz od pocztku zaczyna i to jeszcze z zawadiak majcym straszn saw na caej mudzi. Jednake jtrzyo ich to lekcewaenie. Tymczasem pan miecznik zaklaska w donie na pachoka i kaza mu poda czwart szklenic, nastpnie nala j, podnis swoj do ust i rzek: - W rce waszmoci... Rad wapana widz wdomu moim. - Rad bym szczerze; by tak byo! - Go gociem... - odrzek sentencjonalnie pan miecznik. Po chwili, poczuwajc si widocznie jako gospodarz do obowizku podtrzymania rozmowy, spyta: - A co sycha w Kiejdanach? Jake zdrowie pana hetmana? - Nietgie, panie mieczniku dobrodzieju - odpowiedzia Kmicic - i w tych niespokojnych czasach nie moe inaczej by... Sia zmartwie i zgryzot ma ksi. - A wierzym! - rzek pan Chudzyski.Kmicic popatrzy na niego przez chwil, po czym zwrci si znw do miecznik i tak dalej mwi: - Ksi, majc auxilia przyrzeczone od najjaniejszego krla szwedzkiego, spodziewa si nie mieszkajc na nieprzyjaciela pod Wilno ruszy i popiy tamtejsze jeszcze nie ostyge pomci. Towaszmoci musi by wiadomo, e dzi Wilnaw Wilnie trzeba szuka, bo si siedemnaciedni palio. Powiadaj, e wrd gruzw jeno jamy piwnic czerniej, z ktrych cigle si jeszcze dymi... - Nieszczcie! - rzek pan miecznik. - Pewnie, e nieszczcie, ktremu jeli niebyo mona zapobiec, to naleao je pomci i podobne ruiny z nieprzyjacielskiejstolicy uczyni. Jako nie byoby ju od tego daleko, gdyby nie warchoowie, ktrzynajzacniejsze cnotliwego pana intencje podejrzywajc, zdrajc go ogosili i opr zbrojny mu stawi, zamiast i z nim razem na nieprzyjaciela. Nie dziwi si przeto, e zdrowie ksicia szwankuje, gdy on, ktrego Bg do wielkich rzeczy przeznaczy, widzi, i zo ludzka coraz nowe impedimenta mu gotuje, przez ktre cae przedsiwzicie szczezn moe. Najlepsi przyjaciele ksicia zawiedli, ci, na ktrych najwicej liczy, opucili go lub do wrogw jego przeszli. - Tak si stao! - rzek powanie pan miecznik. - Wielka te to jest bole - odpar Kmicic -i sam syszaem ksicia, gdy mwi: "Wiem, e i zacni le mnie sdz, ale czemuto do Kiejdan nie przyjad, czemu do oczu nie wypowiedz mi, co przeciw mnie maj, imoich racji nie chc wysucha?" - Kogo to ksi ma na myli? - pyta pan miecznik. - W pierwszym rzdzie waszmo pana dobrodzieja, dla ktrego ksi rzetelny maszacunek, a podejrzywa, e do jego nieprzyjaci si liczysz..Pan miecznik pocz szybko gadzi czupryn, wreszcie widzc, e rozmowa bierze niepodany kierunek, zaklaska w donie. Pachoek ukaza si we drzwiach. - A to nie widzisz, e si mroczy?... wiata! - zakrzykn pan miecznik. - Bg widzi - mwi Kmicic - e miaem i sam intencj powinne suby waszmoci zoy, ale przybyem zarazem i z rozkazuksicia, ktry sam by si do Billewicz wybra, gdyby pora bya sposobniejsza... - Za niskie progi! - rzek miecznik. - Tego waszmo pan nie mw, gdy zwyczajna to rzecz, e si ssiedzi odwiedzaj, jeno ksi chwili wolnej nie ma, wic tak mi rzek: "Wytumacz mnie przed Billewiczem, e sam do niego nie mog, ale niech on do mnie przyjeda z krewn, i to koniecznie zaraz, bo jutro lub pojutrze nie wiem, gdzie bd!" Ot, masz waszmo, z zaprosinami przyjedam i ciesz si, ecie oboje pastwo w dobrymzdrowiu, bo gdym tu zajecha, pann Aleksandr we drzwiach widziaem, jeno eznika zaraz jako tuman na ce. - Tak jest - rzek miecznik - sam j wysaem, by wyjrzaa, kto przyjecha. - Czekam na odpowied, panie mieczniku dobrodzieju! - rzek Kmicic. W tej chwili pachoek wnis wiato i postawi je na stole; przy blasku wiec wida byo twarz pana miecznika zmieszanbardzo. - Zaszczyt to dla mnie niemay - rzek - ale... zaraz nie mog... Widzisz waszmo, e mam goci... Zechciej mnie przed ksiciem hetmanem wyekskuzowa... - Ju te, panie mieczniku, zgoa to nie przeszkoda, bo przecie ichmociowie ksiciu panu ustpi. - Sami mamy jzyki w gbie i moemy za siebie odpowiada! - rzek pan Chudzyski. - Nie czekajc, co kto o nas postanowi! - doda pan Dowgird z Plemborga. - Widzisz, panie mieczniku - odrzek Kmicic udajc, e bierze za dobr monet burkliwesowa szlachty - wiedziaem, e polityczni to kawalerowie. Zreszt, by im w czym nie ubliy, prosz ich take w imieniu ksicia do Kiejdan. - Zbytek aski! - odrzekli obaj - mamy co innego do roboty. Kmicic spojrza na nich szczeglnym wzrokiem, a potem rzek zimno, jak gdyby do czwartej jakiej osoby: - Gdy ksi prosi, nie wolno odmawia! Na to tamci podnieli si z krzese. - Wic to przymus? - rzek pan miecznik. - Panie mieczniku dobrodzieju - odpar ywo Kmicic. - Tamci ichmociowie pojad, czy chc, czy nie chc, bo mnie si tak spodobao, ale wzgldem waszmoci nie chc siy uywa i prosz najuprzejmiej, by woli ksicia zado uczyni raczy. Ja jestem na subie i mam rozkaz wapana przywie, ale pki nie strac nadziei, e prob co wskram, pty prosi nie przestan... i na to waszmoci przysigam, e wos ci tam z gowy nie spadnie. Ksi chce si rozmwi z tob i chce, aby w tych czasach niespokojnych, w ktrych nawet chopstwo w kupy zbrojne si zbierai rabuje, w Kiejdanach zamieszka. Ot, caarzecz! Bdziesz tam wapan traktowany z naleytym szacunkiem, jako go i przyjaciel, daj na to parol kawalerski. - Jako szlachcic protestuj! - rzek pan miecznik - i prawo mnie broni! - I szable! - zakrzyknli Chudzyski i Dowgird. Kmicic pocz si mia, zmarszczy brwi irzek: - Wapanowie, schowajcie te szable, bo ka obydwch pod stodo postawi i kul w eb! Na to struchleli tamci i poczli spoglda nasiebie i na Kmicica, a pan miecznik zakrzykn: - Gwat najokropniejszy przeciw wolnoci szlacheckiej, przeciw przywilejom! - Nie bdzie gwatu, jeeli waszmo dobrowolnie usuchasz - odpar Kmicic - i masz waszmo w tym dowd, em dragonw we wsi zostawi, a przybyem tusam prosi ci jako ssiada do ssiada. Niechcieje odmawia, bo czasy teraz takie, e trudno mie wzgld na odmow. Sam ksi waszmoci si z tego wyekskuzuje, ibd pewien, e przyjty bdziesz jak ssiad i przyjaciel. Zrozum i to, e gdyby miao by inaczej, tedy wolabym sto razy dosta kul w eb ni tu po wapana przyjeda. Wos nie spadnie z adnej billewiczowskiej gowy, pkim yw! Pomyl wapan, ktom jest, wspomnij na pana Herakliusza, na jego testament i zastanw si, czyby ksi hetman mnie wybra, gdyby nieszczerze z waszmoci zamierzapostpi. - To czemu gwatu uywa, czemu pod przymusem mam jecha?... Jake to mam mu zaufa, gdy caa Litwa mwi o opresji, w jakiej obywatele zacni w Kiejdanach jcz? Kmicic odetchn, bo ze sw i gosu pozna, e pan miecznik poczyna si chwiaw uporze. - Moci dobrodzieju! - rzek prawie wesoo. - Midzy ssiadami przymus czstokro w afektach initium bierze. A gdywaszmo miemu gociowi koa u skarbniczka kaesz zdejmowa i wasg w spichrzu zamykasz, zali to nie przymus? A gdy mu pi kaesz, cho mu ju nosem winoucieka, zali to nie przymus? A tu wiedz waszmo, e choby mi przyszo ci zwiza i midzy dragonami zwizanego wie do Kiejdan, to jeszcze bdzie dla twego dobra... Pomyl jeno: zbuntowani onierze si wcz i bezprawia czyni, chopstwo si kupi, szwedzkie wojska si zbliaj, a wa mniemasz, e w tym ukropie uchronisz si od przygody, e ci dzi lub jutro jedni albo drudzy nie zajad, nie zrabuj, nie spal, na majtnoci i na osob wacin si nie targn?... A c to, Billewicze - forteca? Obronisz si w nich? Czego tedy ksi chce dla waszmoci? Bezpieczestwa, bo w jednych Kiejdanach nic ci nie grozi, a tu stanie zaoga ksica, ktra bdzie substancji wacinej strzega jak oka w gowie od wszelkiej swawoli onierskiej, i jeeli jedne widy zgin, to mi wa zasekwestruj ca fortun.Miecznik pocz chodzi po komnacie. - Mog ja ufa sowu waszmoci? - Jako Zawiszy! - odpar Kmicic. do . zie on na t sam 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAPFc7c c*dc9m*W tej chwili panna Aleksandra wesza do komnaty. Kmicic zbliy si szybko ku niej; lecz nagle wspomnia, co zaszo w Kiejdanach, i jej twarz zimna przykua go na miejscu, wic skoni si w milczeniu z daleka. Miecznik stan przed ni. - Mamy jecha do Kiejdan! - rzek. - A to po co? - spytaa. - Bo ksi hetman prosi... - Bardzo uprzejmie!... po ssiedzku!... - doda Kmicic. - Tak! Bardzo uprzejmie - rzek z pewn gorycz pan miecznik - ale jeeli nie pojedziem dobrowolnie, to ten kawaler ma rozkaz dragonami nas otoczy i si wzi. - Nieche Bg broni, aby do tego przyszo! - rzek Kmicic. - Nie mwiame stryjowi - rzeka panna Aleksandra - uciekajmy jak najdalej, bo nastu nie zostawi w spokoju... Ot, i sprawdzio si! - C robi? c robi? na gwat nie masz lekarstwa! - zawoa miecznik. - Tak jest - rzeka panna - ale my do tego haniebnego domu nie powinnimy dobrowolnie jecha. Nieche nas zbjcy bior, wi i wioz... Nie my jedni bdziemcierpieli przeladowanie, nie nas jednych pomsta zdrajcw dosignie; ale niech wiedz, e wolimy mier ni hab. Tu zwrcia si z wyrazem najwyszej pogardy do Kmicica. - Zwie nas, panie oficerze czy panie kacie, i przy koniach poprowad, bo inaczejnie pojedziem! Krew uderzya do twarzy Kmicica; zdawaosi przez chwil, e wybuchnie straszliwymgniewem, lecz si przemg. - Ach! mocia panno! - odrzek stumionym ze wzruszenia gosem - nie mam w twych oczach aski, skoro chcesz ze mnie uczynizbja, zdrajc i gwatownika. Niech nas Bg sdzi, kto ma suszno: czy ja hetmanowi suc, czy ty jak psa mnie poniewierajc. Bg ci da urod, ale serce zawzite i nieubagane. Rada sama przycierpie, by komu wiksz jeszcze bole sprawi. Przebierasz miar, panno, jako ywo, przebierasz miar, a to nic po tym! - Dobrze dziewka mwi! - zakrzykn pan miecznik, ktremu nagle odwagi przybyo - nie pojedziem dobrowolnie!... Bierz nas wadragonami. Lecz Kmicic nie uwaa na niego wcale, tak by wzburzony i gboko dotknity. - Kochasz si w ludzkiej mce - mwi dalejdo Oleki - i zdrajc mnie zakrzykna bezsdu, racyj nie wysuchawszy, nie pozwoliwszy mi sowa na wasn obron powiedzie. Niech i tak bdzie!... Ale do Kiejdan pojedziesz... z wol, bez woli, wszystko jedno! Tam moje intencje na jaw wyjd, tam poznasz, czyli mnie susznie skrzywdzia, tam ci sumienie powie, kto z nas czyim by katem! Innej pomsty nie chc. Bg z tob, ale takow musz mie. I niczego wicej ju od ci nie chc, bo gia uk, pki go nie zamaa... W podtwoj gadkoci jako pod kwieciem siedzi! Bogdaj ci! bogdaj ci! - Nie pojedziemy! - powtrzy jeszcze rezolutniej pan miecznik. - Jako ywo! - zakrzyknli panowie Chudzyski z Ejragoy i Dowgird z Plemborga. Wwczas Kmicic zwrci si ku nim, ale jubardzo by blady, bo go gniew dawi i zby szczkay mu jak w febrze. - Eje! - mwi - eje, nie prbujcie!... Konie sycha, moi dragoni jad! Powiedz noktry jeszcze sowo, e nie pojedziesz!Istotnie, za oknem sycha byottent licznych jedcw. Ujrzeli wszyscy, e nie ma rady, a Kmicic rzek: - Panno! za dwa pacierze masz by w kolasce, inaczej stryjaszek kul w eb dostanie!I wida, coraz bardziej ogarnia go dziki sza gniewu, bo nagle krzykn, aszyby zadray w oknach: - W drog! Lecz jednoczenie drzwi do sieni otworzyysi cicho i jaki obcy gos spyta: - A dokd to, panie kawalerze? Wszyscy skamienieli z podziwu i wszystkie oczy zwrciy si ku drzwiom, w ktrych sta jaki may czowieczek w pancerzu i z go szabl w doni. Kmicic cofn si krokiem, jakoby widmo zobaczy. - Pan... Woodyjowski! - zakrzykn. - Do usug! - odpar may czowieczek. I posun si na rodek izby; za nim weszlihurmem: Mirski, Zagoba, dwaj Skrzetuscy,Stankiewicz, Oskierko i pan Roch Kowalski. - Ha - rzek Zagoba - zapa Kozak Tatarzyna, a Tatarzyn za eb trzyma.Miecznik rosieski pocz mwi: - Ktokolwiek jestecie, rycerze, ratujcie obywatela, ktrego wbrew prawu, urodzeniu, urzdowi chc aresztowa i wizi. Ratujcie, moci panowie bracia, wolno szlacheck! - Nie bj si wa! - odpar Woodyjowski - ju dragoni tego kawalera w ykach, a ratunku on wicej teraz od wapana potrzebuje. - A najwicej ksidza! - rzek pan Zagoba. - Panie kawalerze - mwi Woodyjowski zwracajc si do Kmicica - nie masz do mnie szczcia, bo ci drugi raz drog zachodz... Nie spodziewae si mnie? - Tak jest! - rzek Kmicic - mylaem, e wa w rku ksicia. - Waniem z tych rk si wylizn... a to wiesz, e na Podlasie tdy droga... Ale mniejsza z tym. Gdy pierwszy raz t pannporwa, wyzwaem ci na szable... prawda?- Tak jest - rzek Kmicic sigajc mimo woli doni do gowy. - Teraz inna sprawa. Wwczas bye zabijak, co si midzy szlacht zwykle trafia i ostatniej haby nie przynosi... Dzi jue niegodzien, aby ci uczciwy czowiek pole dawa. - A to czemu? - rzek Kmicic. I podnis dumn gow do gry, i pocz patrze panu Woodyjowskiemu prosto w oczy. - Bo zdrajca i renegat - odpar pan Woodyjowski - bo onierzw zacnych, ktrzy si przy ojczynie oponowali, jako kat wycina, bo waszym to dzieem ta nieszczsna kraina pod nowym jarzmem jczy!... Krtko mwic: obieraj mier, gdy jako Bg w niebie, twoja ostatnia godzina nadesza. - Jakim to prawem chcecie mnie sdzi i egzekwowa? - pyta Kmicic. - Moci panie - odpowiedzia powanie Zagoba - pacierz mw, zamiast nas o prawo pyta... A jeli masz co powiedzie na swoj obron, to mw prdko, bo ywejjednej duszy nie znajdziesz, ktra by si zatob uja. Raz ci ju, syszaem, ta panna tu obecna wyprosia z rk pana Woodyjowskiego, ale po tym, co teraz uczyni, pewnie i ona nie ujmie si za tob. Tu oczy wszystkich zwrciy si mimo woli na Billewiczwn, ktrej twarz bya w tej chwili jakby z kamienia wykuta. I staa nieruchomie, ze spuszczonymi powiekami, lodowata, zimna, ale nie postpia kroku naprzd, nie rzeka ni sowa. Cisz przerwa gos Kmicica: - Ja tej panny o instancj nie prosz! Panna Aleksandra milczaa. - Bywaj! - krzykn Woodyjowski zwrciwszy si ku drzwiom. Rozlegy si cikie stpania, ktrym wtrowa ponuro brzk ostrg, i szeciu onierzy, z Jzw Butrymem na czele, weszo do komnaty. - Wzi go - zakomenderowa Woodyjowski- wyprowadzi za wie i kul w eb! Cika rka Butryma spocza na konierzu Kmicica, za ni dwie inne uczyniy to samo. - Nie pozwl mnie szarpa jak psa! - rzek do Woodyjowskiego pan Andrzej - sam pjd: May rycerz skin na onierzy, ktrzy pucili go natychmiast, ale otoczyli dokoa; on te wyszed spokojnie, nic ju do nikogonie mwic, jeno pacierz cicho szepcc. Panna Aleksandra wysuna si take przeciwnymi drzwiami do dalszych komnat. Przesza jedn i drug, wycigajc przed sob w ciemnociach rce; nagle w gowie jej si zakrcio, w piersiach tchu zbrakoipada jak martwa na podog. A midzy zgromadzonymi w pierwszej izbie guche przez czas jaki panowao milczenie; przerwa je na koniec miecznik rosieski: - Zali ju nie ma dla niego miosierdzia? - spyta. - al mi go - odpar Zagoba - bo rezolutnieszed na mier! Na to Mirski: - On kilkunastu towarzystwa spod mojej chorgwi rozstrzela, prcz tych, ktrych wstpnym bojem pooy. - I z mojej! - rzek Stankiewicz. - A Niewiarowskiego ludzi w pie podobno wyci. - Musia mie rozkazy Radziwia - rzek pan Zagoba. - Moci panowie, pomst Radziwia na moj gow cigniecie! - zauway miecznik. - Waszmo musisz ucieka. My jedziem na Podlasie, bo tam si chorgwie przeciw zdrajcom podniosy, a wapastwo zabierajcie si zaraz z nami. Nie ma innej rady. Moecie si do Biaowiey schroni, gdzie krewny pana Skrzetuskiego, owczy dworski, przesiaduje. Tam was nikt nie znajdzie. - Ale substancja moja przepadnie. - To Rzeczpospolita wapanu wrci. - Panie Michale - rzek nagle Zagoba - skocz obaczy, czy nie ma przy tym nieszczniku jakich rozkazw hetmaskich? Pamitacie, com przy Rochu Kowalskim znalaz? - Siadaj wa na ko. Jeszcze czas, bo pniej si papiery okrwawi. Kazaem go umylnie za wie wyprowadzi, by si tu panna huku muszkietw nie przelka, jako e niewiasty bywaj czue i pochliwe. Zagoba wyszed i po chwili rozleg si ttent konia, na ktrym odjeda, za pan Woodyjowski zwrci si do miecznika: - A co robi krewna wapana? - Modli si pewnie za t dusz, ktra przedsd boski idzie... - Niech mu Bg da wieczne odpocznienie! - rzek Jan Skrzetuski. - Gdyby nie dobrowolna jego przy Radziwille suba, pierwszy bym za nim przemwi, ale on, jeli nie chcia przy ojczynie stan, to przynajmniej mg duszy Radziwiowi nie zaprzedawa. - Tak jest! - rzek Woodyjowski. - Winien on i zasuy na to, co go spotkao! - rzek Stanisaw Skrzetuski - ale wolabym, eby na jego miejscu by Radziwi albo Opaliski!... och, Opaliski!! - Jak dalece winien, to w tym macie wapanowie najlepszy dowd - wtrci Oskierko - e ta panna, ktrej by narzeczonym, sowa dla niego nie znalaza.Uwaaem ci ja dobrze, i w mce bya, ale milczaa, bo jak tu za zdrajc si ujmowa?! - A miowaa go niegdy szczerze, wiem o tym! - rzek miecznik. - Pozwlcie wapastwo, e pjd obaczy,co si tam z ni dzieje, bo to dla niewiastyciki termin. - A szykuj si wapan do drogi! - zawoa may rycerz - bo my, jeno koniom wytchniemy, ruszamy dalej. Za blisko tu Kiejdany, a Radziwi musia tam ju wrci. - Dobrze! - rzek szlachcic. I wyszed z komnaty. Po chwili rozleg si jego krzyk przeraliwy. Rycerze skoczyli za gosem, nie rozumiejc, co si stao, zbiega si te suba ze wiatem, i ujrzano pana miecznika dwigajcego Olek, ktr by znalaz lec bez zmysw na pododze. Woodyjowski skoczy mu pomaga a obaj zoyli j na sofie, nie dajc znakw ycia. Zaczto cuci. Nadbiega stara klucznica z kordiaami i wreszcie panienka otworzya oczy. - Nic tu po wapanach - rzeka stara klucznica. - Idcie do tamtej izby, a my damy ju sobie rady.Miecznik wyprowadzi goci. - Wolabym, eby tego wszystkiego nie byo- mwi skopotany gospodarz. - Waszmociowie moglibycie zabra ze sob tego nieszcznika i gdzie tam po drodze go zgadzi, a nie u mnie. Jake tu teraz jecha, jak ucieka, gdy dziewka ledwie ywa?... Gotowa si rozchorowa. - Stao si - rzek Woodyjowski. - Wsadzim pann w kolask, bo ucieka wapastwo musicie, gdy zemsta radziwiowska nikogo nie oszczdza. - Moe te i panna do si wprdce przyjdzie? - rzek Jan Skrzetuski. - Kolaska wygodna jest gotowa i zaprzona, bo Kmicic j ze sob przyprowadzi - rzek Woodyjowski. - Idwapan, panie mieczniku, powiedz pannie, jak si rzecz ma i e nie mona ucieczki zwczy, niech siy zbierze. My musimy jecha, a do jutra rana mog tu radziwiowscy nadcign. - Prawda - rzek miecznik - id!Poszed i po pewnym czasie wrci z krewniaczk, ktra nie tylko siy odzyskaa, ale bya juprzybrana do drogi. Na twarzy jeno miaa silne rumiece i oczy byszczce gorczkowo. - Jedmy, jedmy!... - powtrzya wszedszy do izby.Woodyjowski wyszed na chwil do sieni, by ludzi wysa po kolask, po czym wrci i wszyscy poczli si zbiera do drogi. Zanim upyn kwadrans, za oknami rozlegsi hurkot k i tupotanie kopyt koskich pobruku, ktrym droga przed gankiem bya wymoszczona. - Jedmy! - rzeka Oleka. - W drog! - zawoali oficerowie.Wtem drzwi roztwary si na rozcie i pan Zagoba wpad jak bomba do komnaty. - Wstrzymaem egzekucj! - zakrzykn. Oleka z rumianej zrobia si w jednej chwili biaa jak kreda; zdawao si, e znw zemdleje, lecz nikt nie zwrci na niuwagi, bo wszystkie oczy zwrcone byy naZagob, ktry oddycha tymczasem jak wieloryb, starajc si dech zapa. - Wstrzymae wapan egzekucj? - pyta zdziwiony Woodyjowski. - A to czemu? - Czemu?... Niech odsapn... Oto temu, e gdyby nie w Kmicic, e gdyby nie w zacnykawaler, to bymy wszyscy, jak tu jestemy, wisieli wypaproszeni na kiejdaskich drzewach... Uf... Dobrodzieja naszego chcielimy zabi, moci panowie!... Uf!.. - Jak to moe by? - zakrzyknli wszyscy razem. - Jak moe by? Czytajcie ten list, bdziecie mieli odpowied. Tu pan Zagoba poda pismo Woodyjowskiemu, w za pocz je czytaprzerywajc co chwila i spogldajc na towarzyszw, by to bowiem w list, w ktrym Radziwi wymawia gorzko Kmicicowi, e na jego natarczywe instancjeuwolni ich od mierci w Kiejdanach. - A co? - powtarza za kad przerw pan Zagoba. List koczy si, jak wiadomo, poleceniem, by Kmicic miecznika i Olek do Kiejdan sprowadzi. Pan Andrzej mia go widocznie dlatego przy sobie, aby w razie potrzeby okaza go miecznikowi, lecz do tego nie przyszo. Przede wszystkim jednak nie pozostawa aden cie wtpliwoci, e gdyby nie Kmicic, obaj Skrzetuscy, pan Woodyjowski i Zagoba byliby bez miosierdzia pomordowani w Kiejdanach, zaraz po owym synnym ukadzie z Pontusem de la Gardie. - Moci panowie! - rzek Zagoba - jeli teraz jeszcze kaecie go rozstrzela, to, jak mi Bg miy, porzuc wasz kompani i zna was nie chc!... - Tu nie ma o tym mowy - odpowiedzia Woodyjowski. - Aj ! - rzek Skrzetuski biorc si oburczza gow - jakie to szczcie, e ojciec zaraz tam list przeczyta, zamiast si z nim wraca do nas... - Waci szpakami musieli za modu karmi! - zawoa Mirski. - Ha! co? - zawoa Zagoba. - Kady inny wpierw by wrci z wami list czyta, a tamtemu by przez ten czas w eb oowiu napchano. Ale jak mi tylko przyniesiono papier, ktry przy nim znaleziono, tak zaraz mnie co tkno, ie to z przyrodzenia mam do wszystkiego ciekawo. A tam dwch z latarkami szo naprzd i ju byli na ce. Mwi im tedy: "Powiecie no mi, niech wiem, co tu stoi..." I zaczem czyta... To mwi wapanom, a mnie zmroczyo, jakoby mniekto pici w ysin buchn. "Na Boga! - mwi - panie kawalerze, czemu to tego listu nie pokazae?" A on na to: "Bo mi si nie spodobao!" Taka jucha harda, nawet w godzin mierci. Ale ja, kiedy to go nie porw, kiedy nie zaczn obejmowa. "Dobrodzieju - mwi - eby nie ty, ju by nas wrony strawiy!" Kazaem go tedy nazad bra i tu prowadzi, a sam ledwiem zkonia ducha nie wypar, aeby wam jak najprdzej powiedzie, co si przygodzio...Uf!... - Dziwny to jest czowiek, w ktrym, wida, tyle dobrego, co i zego mieszka - rzek Stanisaw Skrzetuski. - Gdyby tacy nie chcieli...Lecz zanim skoczy, drzwi si otworzyy i onierze wprowadzili Kmicica. - Wolny jeste, panie kawalerze - rzek od razu Woodyjowski - i pkimy ywi, aden z nas si na ciebie nie targnie. Ce za desperat, e tego listu od razu nie pokaza? Nie bylibymy ci turbowali. Tu zwrci si do onierzy: - Odstpi i na ko wszyscy siada! onierze cofnli si i pan Andrzej zosta sam na rodku izby. Twarz mia spokojn, ale chmurn, i nie bez dumy patrzy na oficerw przed nim stojcych. - Wolny jest! - powtrzy Woodyjowski - wracaj, dokd chcesz, choby do Radziwia, lubo bolesno to jest widzie kawalera z zacnej krwi, zdrajcy przeciw ojczynie pomagajcego. - Namyl si wic wapan dobrze - rzek Kmicic - bo z gry zapowiadam, e nie gdzieindziej, jeno do Radziwia wrc! - Przysta do nas, niech piorun w tego kiejdaskiego tyrana trzanie! - zawoa Zagoba. - Bdziesz nam przyjacielem i towarzyszem najmilszym, a ojczyzna matkaprzebaczy ci, co przeciw niej zawini! - Za nic! - rzek z energi Kmicic. - Bg to rozsdzi, kto lepiej ojczynie suy, czy wy wojn domow na wasn odpowiedzialno wszczynajc, czy ja suc panu, ktry sam jeden uratowa t nieszczsn Rzeczpospolit moe. Idcie w swoj drog, ja pjd w swoj! Nie pora was nawraca i na nic ta robota, jeno to wam z gbi duszy mwi: wy to ojczyzn gubicie, wy w poprzek jej ratunkowi on na t sam 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAPcc*9cc-c<;stajecie. Zdrajcami was nie nazw, bo wiem, e intencje wasze zacne, ale, ot! co jest: ojczyzna tonie. Radziwi jej rk wyciga, a wy mieczami t rk bodziecie i w zalepieniu zdrajcami czynicie jego i tychwszystkich, ktrzy przy niej stawaj. - Dla Boga! - rzek Zagoba - gdybym nie widzia, jake wapan rezolutnie szed na mier, mylabym, e strach zmysy ci pomiesza. Komue przysiga: Radziwiowi czy Janowi Kazimierzowi? Szwecji czy Rzeczypospolitej? Zmysy wapan stracie! - Wiedziaem, e na nic si nie przyda was nawraca!... Bdcie zdrowi! - Czekaj no jeszcze - rzek Zagoba - bo tuo wan rzecz chodzi. Powiedz no, panie kawalerze, czy Radziwi przyrzek ci, e nas oszczdzi, gdy go o to w Kiejdanach prosi? - Tak jest! - rzek Kmicic. - Mielicie przez czas wojny w Birach zostawa. - Poznaje twojego Radziwia, ktry nie tylko ojczyzn, nie tylko krla, ale wasnych sug zdradza. Oto jest pismo do komendanta biraskiego, ktrem znalaz przy oficerze nad konwojem komend majcym. Czytaj!To rzekszy pan Zagoba poda list hetmaski Kmicicowi. w wzi go do rk i pocz przebiega oczyma. a w miar jak czyta, krew mu napywaa do twarzy i rumieniec wstydu za swego wodzacoraz silniej oblewa czoo. Nagle zmi list w rku i rzuci na ziemi. - Bdcie zdrowi! - rzek. - Lepiej mi byo zgin z rk waszych! I wyszed z izby. - Moci panowie - rzek po chwili milczenia Skrzetuski - trudna z tym czowiekiem sprawa, bo jako Turek w swego Mahometa,tak on wierzy w swego Radziwia. Sam mylaem jako i wy, e mu dla korzyci albo dla ambicji suy, ale to tak nie jest. Nie zy to czowiek, jeno obkany. - Jeli swego Mahometa dotd wyznawa - rzek Zagoba - tom diablo w nim ow wiar podkopa. Widzielicie, jak nim rzucio, skoro list przeczyta. Bdzie tam midzy nimi szarwark niemay, bo to kawaler gotw samemu diabu, nie tylko Radziwiowi do oczu skoczy. Jak mi Bg miy, eby mi kto stado tureckie darowa, nie ucieszybym si tak, jak z tego, em good mierci wybawi. - Prawda jest - rzek pan miecznik - wapanu on ycie zawdzicza, nikt tego nie bdzie negowa. - Bg z nim! - rzek Woodyjowski - radmyteraz, co czyni. - A c? siada i jecha w drog... Koniska te si troch wydychay - odpowiedzia Zagoba. - Tak jest. Jecha nam jak najprdzej! A waszmo pojedziesz z nami? - zapyta miecznika Mirski. - Nie osiedz ja si tu spokojnie i musz jecha take... Ale jeli waszmociowie zaraz chcecie rusza w drog, to powiem szczerze, e mi to nie na rk zaraz z wami si zrywa. Skoro tamten ywy odjecha, to mnie tu zaraz nie spal ani nie zamorduj, a do takiej drogi trzeba si w to i owo zaopatrzy. Bg raczy wiedzie,kiedy wrc... Trzeba tym i owym rozporzdzi, co lepsze rzeczy ukry, inwentarze wysa do ssiadw, uby spakowa. Mam te i troch gotowizny, ktr bym te chcia na wz zabra. Do jutra do witu bd gotw, ale tak ap cap nie mog. - My te nie moem czeka, bo miecz wisi nad nami - odrzek Woodyjowski. - A wapan gdzie si chcesz schroni? - W puszczy, wedle waszej rady... dziewczyn przynajmniej tam zostawi, bom sam jeszcze niestary i moja szablina przyda si ojczynie i krlowi jegomoci moe. - To tedy bd waszmo zdrw... Daj Bg, abymy si w lepszych czasach spotkali. - Niech Bg nagrodzi waszmociw za to, ecie mi na ratunek przyszli. Pewnie si tam gdzie w polu obok siebie zobaczymy. - Dobrego zdrowia! - Szczliwej drogi! I poczli si egna z sob, a potem kady przychodzi kania si pannie Aleksandrze.- on moj wapanna w puszczy zobaczyszi chopczyskw, uciskaj ich tam ode mnie ikwitnij w dobrym zdrowiu - rzek Jan Skrzetuski. - A wspomnij czasem onierza, ktry chonie mia do ci szczcia, rad ci zawsze nieba przychyli! - doda Woodyjowski. Po nich zbliali si inni. Wreszcie przyszedipan Zagoba. - Przyjm, wdziczny kwiatuszku, i od starego poegnanie! Uciskaj pani Skrzetusk i moich basaykw. Setne to chopy! Zamiast odpowiedzi Oleka chwycia go za rk i przycisna j w milczeniu do ust. Rozdzia 21 Teje nocy, najdalej we dwie godziny po odjedzie oddziau Woodyjowskiego, przyby do Billewicz na czele jazdy sam Radziwi, ktry Kmicicowi na odsiecz szed bojc si, by ten nie wpad w rce Woodyjowskiego. Dowiedziawszy si, co zaszo, zagarn miecznika wraz z Olek ido Kiejdan, nie wypoczwszy nawet koniom,wraca. Hetman niezmiernie by wzburzony suchajc opowieci z ust miecznika, ktry wszystko szeroko opowiada chcc od siebie uwag gronego magnata odwrci. Nie mia te protestowa dla tej samej przyczyny przeciw wyjazdowi do Kiejdan i rad by w duszy, e si na tym burza skoczya. Radziwi za, chocia pana miecznika o "praktyki" i zmowy podejrzewa, mia istotnie zbyt wiele trosk, aeby o tym w tej chwili pamita.Ucieczka Woodyjowskiego moga zmieni rzeczy na Podlasiu. Horotkiewicz i Jakub Kmicic, ktrzy tam stali na czele chorgwi skonfederowanych przeciw hetmanowi, byli to dobrzy onierze, ale niedo powani, skutkiem czego caa konfederacja nie miaa powagi. Tymczasem z Woodyjowskim uciekli tacy ludzie, jak Mirski, Stankiewicz i Oskierko, nie liczc samego maego rycerza, wszyscy oficerowie wyborni i otoczeni mirem powszechnym.Wszake by na Podlasiu i ksi Bogusaw, ktry z nadwornymi chorgwiami opiera si konfederatom, oczekujc przy tym cigle pomocy od wuja elektora; ale wuj elekt or marudzi, widocznie czeka na wypadki; oporne za wojska rosy w si i co dzie przybywaoim stronnikw. Hetman przez jaki czas chcia sam ruszyna Podlasie i jednym zamachem zgnie buntownikw, ale wstrzymywaa go myl, e niech tylko nog z granic mudzi wyruszy, wnet cay kraj powstanie i powaga radziwiowska zmaleje w takim wypadku w oczach szwedzkich do zera. Namyla si wic ksi nad tym, czyby Podlasia cakiem na razie nie opuci i ksicia Bogusawa na mud nie cign. Byo to potrzebne i pilne, bo z drugiej strony dochodziy grone wieci o dziaaniach pana wojewody witebskiego. Prbowa hetman pojedna si z nim i wcign go do swych planw, ale Sapieha odesa listy bez odpowiedzi; mwiono natomiast, e si licytuje, sprzedaje, co moe, srebra przetapia na monet, stada za gotowy grosz oddaje, makaty i kobierce nawet ydom zastawia, majtnoci wydzierawia a wojska ciga. Hetman, z natury chciwy i do ofiar pieninych niezdolny, wierzy pocztkowo nie chcia, by kto bez wahania ca sw fortun na otarz ojczyzny rzuca; ale czas przekona go, e tak byo w istocie, bo Sapieha z kadym dniem rs w wojskow potg. Garnli si do niego zbiegowie, szlachta osiada, patrioci, nieprzyjaciele radziwiowscy, ba, gorzej -i dawniejsi przyjaciele, i jeszcze gorzej, bonawet krewni hetmascy, jako ksi owczy Micha, o ktrym przysza wiadomo, i rozkaza, aby wszystkie intraty z dbr jego, jeszcze przez nieprzyjaciela nie zajtych, byy oddane na wojsko wojewodzie witebskiemu. Tak to rysowa si od fundamentw i chwia si gmach zbudowany przez pych Janusza Radziwia. Caa Rzeczpospolita miaa si w tym gmachu zmieci, a tymczasem okazao si wprdce, e jednej mudzi obj nie moe. Pooenie coraz byo podobniejsze do bdnego koa, bo na przykad przeciw wojewodzie witebskiemu mg Radziwi wezwa wojska szwedzkie, ktre coraz wicej kraju stopniowo zajmoway, ale byoby to przyzna si do bezsilnoci. Zreszt stosunki hetmana z generalissimusem szwedzkim byy od czasuklewaskiej potyczki, dziki pomysowi pana Zagoby, zachwiane i pomimo wyjanie panowao pomidzy nimi rozdranienie i nieufno. Hetman wyprawiajc si w pomoc Kmicicowimia by nadziej, e jeszcze moe Woodyjowskiego pochwyci i zniesie, wic gdy i to wyrachowanie zawiodo, wraca doKiejdan zy i chmurny. Dziwio go to take, e Kmicica w drodze do Billewicz nie zdyba, co stao si dlatego, e pan Andrzej, ktrego dragonw pan Woodyjowski nie omieszka zabra z sob,wraca sam jeden, wic wybra si krtsz drog, lasami, omijajc Plemborg i Ejrago. Po caej nocy spdzonej na koniu, w poudnie nastpnego dnia stan .hetman wraz z wojskiem na powrt w Kiejdanach i pierwsze jego pytanie byo o Kmicica. Odpowiedziano mu, e wrci, ale bez onierzy. O tej ostatniej okolicznoci wiedzia ju ksi, ale ciekaw by usysze z ust. samego Kmicica relacj, wic kaza go natychmiast woa do siebie.- Nie udao ci si jako i mnie - rzek, gdy Kmicic stan przed nim. - Mwi mi ju miecznik rosieski, e wpad w rce tego maego diaba. - Tak jest! - rzek Kmicic. - I list mj ci wyratowa? - O ktrym licie wasza ksica mo mwisz? Bo oni, przeczytawszy sami ten, ktry znaleli przy mnie, przeczytali mi w nagrod drugi, ktry wasza ksica modo komendanta biraskiego pisa... Ponura twarz Radziwia pokrya si jakoby krwawym obokiem. - Wic ty wiesz? - Wiem! - odrzek zapalczywie Kmicic. - Jakwasza ksica mo moge tak ze mn postpi? Szlachcicowi prostemu wstyd sowo ama, a c dopiero ksiciu i wodzowi... - Milcz - rzek Radziwi. - Nie zmilcz, bom tam przed tymi ludmi oczami za wasz ksic mo wieci musia! Cignli mnie, ebym do nich przysta, a jam nie chcia i powiedziaem im: "Radziwiowi su, bo przy nim suszno, przy nim cnota!" Na to pokazali mi w list: "Patrz, jaki twj Radziwi!" - ajam musia gb stuli i wstyd yka...Wargi hetmana poczy drga z wciekoci. Ogarna go dzika dza skrci t zuchwa gow z karku i ju, ju rce podnosi, aby na sub zaklaska.Gniew zasania mu oczy, tamowa oddech w piersiach i pewnie drogo by przyszo Kmicicowi zapaci za wybuch, gdyby nie nagy atak astmy, ktry w tej chwili pochwyci ksicia. Twarz mu sczerniaa, zerwa si z krzesa i rkoma pocz bi powietrze, oczy wyszy mu na wierzch gowy, a z gardzieli wydoby si chrapliwy ryk, w ktrym Kmicic zaledwie zrozumia sowo: - Dusz si!... Na uczyniony alarm zbiega si suba, nadworni medycy i poczto cuci ksicia, ktry zaraz straci przytomno. Cucono z godzin, a gdy wreszcie pocz dawa lady ycia, Kmicic wyszed z komnaty. Na korytarzu spotka Charampa, ktry siby ju podleczy z ran i stucze otrzymanych w bitwie ze zbuntowanymi Wgrami Oskierki. - A co nowego? - spyta wsacz. - Ju przyszed do siebie! - odpowiedzia Kmicic. - Hm! Ale lada dzie moe nie przyj. Za nasza, panie pukowniku, bo jak ksi zemrze, to si jego uczynki na nas skrupi.Caa nadzieja w Woodyjowskim, e starych towarzyszw bdzie osania, dlatego te, powiem waszej moci (tu Charamp gos zniy), kontent jestem, e si wymkn. - To ju mu tak ciasno byo? - Co to ciasno! Imaginuj sobie wasza mo w tej olszynie, w ktrejmy go otoczyli, wilki byy i nie wymkny si, a on si wymkn. Niech go kule bij. Kto wie, kto wie, czy nie przyjdzie si go za po uchwyci, bo jako tu koo nas kuso. Szlachta okrutnie si od naszego ksicia odwraca i wszyscy mwi, e wol prawdziwego nieprzyjaciela, Szweda, Tatara nawet, ni renegata. Ot, co jest! A tu precz ksi pan kae coraz wicej obywatelw apa i wizi - co midzy namirzekszy, jest przeciw prawu i wolnoci. Przywieziono dzi pana miecznika rosieskiego... - A? to go przywieziono? - A jake, i z krewniaczk. Panna jako migda! Powinszowa waszej moci! - Gdzie ich postawiono? - W prawym skrzydle. Zacne pokoje im dano, nie mog si skary, chyba na to, ewarta pode drzwiami chodzi. A kiedy wesele, panie pukowniku? - Jeszcze kapela na to wesele nie zamwiona. Bywaj wapan zdrw! - rzek Kmicic. Kmicic poegnawszy Charampa uda si do siebie. Bezsenna noc, burzliwe jej wypadki iostatnie zajcie z ksiciem zmczyy go tak, e zaledwie na nogach mg usta. A przy tym, jako ciau strudzonemu i zbitemukade dotknicie bl sprawia, tak on dusz mia zbola. Proste pytanie Charampa: "Kiedy wesele?" - ubodo go dotkliwie, bo wnet stana mu jako ywa przed oczyma lodowata twarz Oleki i jej usta zacinite wwczas, gdy ich milczenie potwierdzao wyrok mierci na niego. Mniejsza, czy sowo jej proby mogo go zbawi, czy panWoodyjowski byby na nie zwaa! Cay al i bl, jaki Kmicic odczuwa w tej chwili,tkwi w tym, e ona nie wymwia tego sowa. A przecie po dwakro poprzednio niewahaa si go ratowa. Taka to ju przepa bya midzy nimi, tak dalece wygasa w jej sercu nie ju mio, lecz prosta yczliwo, ktr nawet dla obcego mie mona, prosta lito, ktr dla kadego mie trzeba? Im wicej myla nadtym Kmicic, tym okrutniejsz wydawaa musi Oleka, tym wikszy czu do n iej al, tym gbsz uraz. - Cem takiego uczyni- pyta sam siebie - aby mn tak, jak przekltym przez koci, pogardzano? Choby i le byo Radziwiowi suy, to przecie czuj si w tym niewinnym, bo z rk na sumieniu powiedzie mog, e nie dla promocyj, nie dla zyskw, nie dla chlebw mu su, jeno e korzy dla ojczyzny w tym widz - za c bez sdu mnie potpiono?... - Dobrze, dobrze! Nieche tak bdzie! Nie pjd z win nie popenionych si oczyszcza ani miosierdzia prosi! - powtarza sobie po tysic razy. A jednak bl nie ustawa, owszem, wzmaga si coraz bardziej. Wrciwszy do swych komnat rzuci si pan Andrzej na oe i prbowa zasn, lecz mimo caego umczenia nie mg. Po chwili wsta i pocz chodzi po komnacie. Od czasu do czasu rce do czoa przykada i mwi dosiebie gono: - Nie moe by inaczej, jeno serce w tej dziewce zawzite! I znowu: - Tegom si po tobie, panno, nie spodziewa... Bogdaj ci Bg za to zapaci! Na takich rozmylaniach upyna mu godzina jedna i druga, na koniec znuy si do reszty i drzema pocz siedzc na ou, lecz nim zasn, zbudzi go dworzanin ksicy, pan Szkid, i wezwa do ksicia. Radziwi czu si ju lepiej i oddycha swobodniej, ale na oowianej jego twarzy zna byo osabienie wielkie. Siedzia w gbokim krzele skr obitym, majc przysobie medyka, ktrego zaraz, rwno z wejciem Kmicica, odesa. - Byem ju jedn nog na tamtym wiecie, i przez ciebie! - rzek do pana Andrzeja. - Moci ksi, nie moja wina; powiedziaem, com myla. - Nieche tego wicej nie bdzie. Nie dorzucaj cho ty ciaru do brzemienia, ktre dwigam, i to wiedz, e co tobie przebaczyem, innemu bym nie przebaczy. Kmicic milcza. - Jeli kazaem - rzek po chwili ksi - tych ludzi w Birach egzekwowa, ktrym na twoj prob przebaczyem w Kiejdanach, to nie dlatego, em ci chcia zwodzi, jeno by ci boleci oszczdzi. Ulegem pozornie, bo mam dla ciebie sabo... A ich mier bya konieczna. Czy tom ja kat, czy mylisz, e krew rozlewamdlatego jeno, by oczy czerwon barw napa?... Ale gdy poyjesz duej, poznasz, e gdy kto chce czego na wiecie dokaza, temu nie wolno ni wasnej, ni cudzej saboci folgowa, nie wolno wikszych spraw dla mniejszych powica. Ci ludzie powinni byli zgin tu wKiejdanach, bo patrz, co si przez twoj instancj stao: w kraju opr podsycony, wojna domowa rozpoczta, dobra przyja ze Szwedami zachwiana, zy przykad innym dany, od ktrego bunt jako zaraza si szerzy. Mao tego: sam osob swoj musiaem pniej wypraw na nich czyni i konfuzji wobec wszystkiego wojska si naje, ty ledwie z ich rk nie zgin, a teraz pjd na Podlasie i gowami buntu sistan. Patrz i ucz si! Gdyby zginli w Kiejdanach, nie byoby tego wszystkiego. Ale ty, proszc za nich, o afektach wasnych tylko myla, ja za posaem ich po mier do Bir, bom dowiadczony, bo dalej widz, bo wiem to zpraktyki, e kto w pdzie chocia o may kamie si potknie, ten atwo upadnie, a kto upadnie, ten moe si wicej nie podnie, i tym snadniej, im przedtem biegszybciej... Niech Bg broni, ile zego narobili ci ludzie! - Tyle oni nie zawa, aby mogli cae rzek jej ratunkowi on na t sam 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAPcM:  cxc,c;przedsiwzicie waszej ksicej moci popsowa. - Choby nic wicej nie uczynili nad to, e za ich przyczyn dyfidencje midzy mn a Pontusem powstay, ju szkoda byaby nieoszacowana. Rzecz si ju wyjania, eto byli nie moi ludzie, ale list z pogrkami,ktry do mnie Pontus napisa, pozosta i tego listu mu nie daruj... Jest Pontus szwagrem krlewskim, ale to jeszcze wtpliwa, czy moim mgby zosta i czyby radziwiowskie progi nie byy dla niego zawysokie... - Wasza ksica mo niech z samym krlem, nie z jego sugami, traktuje. - Tak chc uczyni... I jeli zgryzoty mnie nie zabij, naucz tego Szwedzika modestii... Jeli zgryzoty mnie nie zabij, a bodaj czy si na tym skoczy, bo mi tu cierniw ani boleci nikt nie szczdzi... Ciko mi! ciko!... Kto by uwierzy, em jest ten sam, ktry byem pod ojowem, pod Rzeczyc, Mozyrem, Turowem, Kijowemi Beresteczkiem?... Caa Rzeczpospolita patrzya jeno we mnie i w Winiowieckiego jako w dwa soca!... Wszystko drao przed Chmielnickim, a on dra przede mn.I te same wojska, ktre w czasach powszechnej klski od wiktorii do wiktorii wiodem, dzi mnie opuciy i rk na mnie, jako parrycydowie podnosz... - Przecie nie wszyscy, bo s tacy, ktrzy w wasz ksic mo jeszcze wierz! - rzek do porywczo Kmicic. - Jeszcze wierz... pki nie przestan! - odpowiedzia z gorycz Radziwi. - Wielka ichmociw aska!... Daby Bg, ebym si ni nie otru... Sztych za sztychem kady z was wbija we mnie, cho niejednemu to na myl nie przychodzi... - Wasza ksica mo na intencje zwaaj, nie na sowa. - Dzikuj za rad... Odtd pilnie bd zwaa, jak mi kaden gemajna twarz pokazuje... i pilnie zabiega, aby si wszystkim spodoba... - Gorzkie to sowa, wasza ksica mo. - A ycie sodkie?... Bg mnie do wielkich rzeczy stworzy, a ja musz, ot! wykrusza siy w powiatowej wojnie, jak zacianek z zaciankiem mgby prowadzi.Chciaem z monarchami potnymi si mierzy, a upadem tak nisko, e musz jakiego pana Woodyjowskiego po moich wasnych majtnociach owi. Zamiast wiat dziwi moj si, dziwi go moj saboci; zamiast za popioy Wilna popioami Moskwy zapaci, musz ci dzikowa, e Kiejdany szaczykami obsypa... Ciasno mi... i dusz si... nie tylkodlatego, e astma mnie dusi... Niemoc mnie zabija... Bezczynno mnie zabija... Ciasno mi i ciko!... Rozumiesz?... - Mylaem i ja, e pjdzie inaczej!... - rzek ponuro Kmicic.Radziwi pocz oddycha z wysileniem. - Przedtem, nim inna mnie korona dojdzie, cierniow mi woono. Kazaem ministrowi Adersowi w gwiazdy patrzy... Zaraz erygowa figur i mwi, e ze s koniunktury, ale e to przejdzie. Tymczasem mki cierpi... W nocy co mi spa nie daje, co chodzi po komnacie... Jakowe twarze zagldaj mi do oa, a czasem chd si nagy czyni... To znaczy, e mier koo mnie przechodzi... Mki cierpi... Musz by jeszcze na zdrady i odstpstwa gotowy, bo wiem, e s tacy, ktrzy si chwiej... - Nie ma ju takich! - odpowiedzia Kmicic. - Kto mia odstpi, to ju sobie precz poszed! - Nie zwd, sam to widzisz, e reszta polskich ludzi poczyna si oglda za siebie.Kmicic wspomnia na to, co od Charampa sysza, i umilk. - Nic to! - rzek Radziwi - ciko, straszno, ale trzeba przetrwa... Nie mw nikomu o tym, co tu ode mnie sysza... Dobrze, e ten atak choroby dzi na mnie przyszed, bo ju si nie powtrzy, a na dzi wanie si mi potrzeba, bo chc ucztwyprawi i weso twarz pokazywa, by ducha w ludziach pokrzepi... I ty si rozpogd, a nie mw nic nikomu, bo co ja ci mwi, to jeno dlatego, aby cho ty mnie nie drczy... Gniew mnie dzi unis...Pilnuj, aby si to nie powtrzyo, bo o gow twoj chodzi. Alem ci ju przebaczy... Tych szaczykw, ktrymi Kiejdany obsypa, sam Peterson by si nie powstydzi... Id teraz, a przylij mi Mieleszk. Sprowadzono dzi zbiegw spod jego chorgwi, samych gemajnw. Ka mu ich powiesi co do jednego... Trzeba przykad da... Bd zdrw... Ma dzi by wesoo w Kiejdanach!... Rozdzia 22 Miecznik rosieski cik mia przepraw zpann Aleksandr, zanim zgodzia si pj na ow uczt, ktr hetman dla swych ludziwyprawi. Musia tedy baga prawie ze zami uporn a mia dziewczyn i zaklina, e tu o jego gow chodzi, e wszyscy, nie tylko wojskowi, ale i obywatele zamieszkali w okolicy Kiejdan, na dugo ramienia Radziwia, maj si stawi pod grob gniewu ksicego, jake wic opiera si mog ci,ktrzy na ask i nieask strasznego czowieka s wystawieni. Panna nie chcc naraa stryja ustpia. Jako zjazd by niemay, bo wielu okolicznej szlachty wraz z onami i crkamiprzypdzi. Lecz wojskowych byo najwicej, a zwaszcza oficerw cudzoziemskiego autoramentu, ktrzy prawie wszyscy przy ksiciu wytrwali. Samon, zanim ukaza si gociom, przygotowatwarz pogodn, jak gdyby adna troska nie zaciya mu poprzednio - pragn bowiem t uczt nie tylko we wasnych stronnikachiwojskowych ducha oywi, ale okaza, e og obywateli po jego stronie stoi - a tylkoswawolnicy opieraj si unii ze Szwecj; pragn okaza, e kraj cieszy si z nim razem, wic nie szczdzi zabiegw ni kosztw, by uczta bya wspaniaa i by echoo niej rozeszo si jak najdalej po kraju. Zaledwie wic mrok pokry ziemi, setki beczek zapono na drodze zamkowej i dziedzicu, od czasu do czasu armaty grzmiay, a onierstwu przykazano wydawa wesoe okrzyki. Cigny tedy jedna za drug kolaski, karabony i bryki wiozce personatw okolicznych i "tasz" szlacht. Dziedziniec zapeni si pojazdami, komi i sub, bd przyby z gomi, bd miejscow. Tumy, strojne w aksamity i lamy, i kosztowne futra, zapeniy sal tak zwan "zot", a gdy ksi ukaza si wreszcie, cay janiejcy od drogich kamieni i z askawym umiechem na ponurej zwykle, a przy tym wyniszczonej teraz chorob twarzy, pierwsi oficerowie zakrzyknli jednogonie: - Niech yje ksi hetman! Niech yje wojewoda wileski! Radziwi rzuci nagle oczyma po zebranymobywatelstwie chcc si przekona, czy zawtruj okrzykowi onierzy. Jako kilkanacie gosw z lkliwszych piersi powtrzyo okrzyk, za ksi zaraz pocz kania si i dzikowa za afekt szczery i "jednomylny". - Z wami, moci panowie - mwi - damy rady tym, ktrzy chc zgubi ojczyzn! Bgwam zapa! Bg wam zapa!... I chodzi naok po sali, zatrzymywa si przed znajomymi, nie szczdzc w mowie tytuw: "panie bracie" i "miy ssiedzie" -i niejedna twarz chmurna rozpogadzaa si pod wpywem ciepych promieni aski paskiej. - Ju te niepodobna - mwili ci, ktrzy do niedawna z niechci patrzyli na jego czyny- aby taki pan i tak wysoki senator nieszczerze ojczynie yczy; albo wic niemg inaczej postpi, jak postpi, albo arcana w tym jakie tkwi, ktre na poytek Rzeczypospolitej wyjd. - Jako od drugiego nieprzyjaciela mamy ju wicej wytchnienia, ktry nie chce si powadzi o nas ze Szwedami. - Daje Boe, aby wszystko zmienio si na lepsze! Byli wszelako i tacy, ktrzy trzli gowamialbo wzrokiem mwili sobie wzajem: "Jestemy tu, bo nam n na gardo pooono". Lecz ci milczeli, gdy tymczasem inni, do przejednania atwiejsi, mwili gono, tak nawet gono, eby ich ksi mg dosysze: - Lepiej pana zmieni nieli Rzeczpospolit pogry. - Nieche Korona myli o sobie, a my o sobie. - Kto zreszt nam da przykad, jeli nie Wielkopolska? - Extrema necessitas extremis nititur rationibus! - Tentanda omnia! - Ca ufno w naszym ksiciu pomy i na niego we wszystkim si zdajmy. NiecheLitw i wadz ma w rku. - Godzien on i jednej, i drugiej. Jeli on nasnie wyratuje, zginiemy... W nim salus... - Bliszy on nam ni Jan Kazimierz, bo to nasza krew! Radziwi owi chciwym uchem te gosy, ktre dyktowaa boja lub pochlebstwo, i nie zwaa, e wychodziy one z ust ludzi sabych, ktrzy w niebezpieczestwie pierwsi by go opucili; z ust ludzi, ktrymi kady podmuch wiatru mg chwia jak fal. I upaja si tymi wyrazami, i sam siebie oszukiwa lub wasne sumienie, powtarzajc z zasyszanych zda to, ktrezdawao si go najbardziej uniewinnia: - Extrema necessitas extremis nititur rationibus! Lecz gdy przechodzc mimo licznej grupy szlachty usysza jeszcze z ust pana Jurzyca: "Bliszy on nam ni Jan Kazimierz!" - wwczas twarz jego wypogodzia si zupenie. Samo porwnanieizestawienie go z krlem pochlebiao jego dumie, wic zbliy si zaraz do pana Jurzyca i rzek: - Macie racj, panie bracie, bo w Janie Kazimierzu na garniec krwi tylko kwarta litewskiej, a we mnie nie masz innej... Jeeli za dotd kwarta garncowi rozkazywaa, to od was, panw braci, zaley to zmieni. - My te garncem gotowi pi zdrowie waszej ksicej moci! - odrzek pan Jurzyc. - O, to mi wa w myl utrafi. Weselcie si, panowie bracia! Chciabym ca Litw tu sprosi. - Trzeba by j na to jeszcze lepiej okroi - rzek pan Szczaniecki z Dalnowa, czowiek miay i ostry zarwno w jzyku, jak w szabli. - Co wa przez to rozumiesz? - pyta ksi utkwiwszy w niego oczy. - e serce waszej ksicej moci od Kiejdan obszerniejsze. Radziwi umiechn si z przymusem i poszed dalej. W tej chwili te zbliy si do niego marszaek z doniesieniem, e wieczerza gotowa. Tumy poczy pyn za ksiciem,jakoby rzeka, do tej samej sali, w ktrej niedawno unia ze Szwecj zostaa ogoszona. Tam marszaek usadzi wedle godnoci zaproszonych, wymieniajc kadego z imienia i urzdu. Ale wida, e rozkazy ksice byy i pod tym wzgldem naprzd wydane, gdy Kmicicowi dostao si miejsce midzy miecznikiem rosieskim a pann Aleksandr. W obojgu a zadrgay serca, gdy usyszeli swe nazwiska razem wymienione, i oboje zawahali si w pierwszej chwili: lecz przyszo im zapewne na myl, e opiera si byoby to samo, co ciga na si oczy wszystkich obecnych, wic siedli obok siebie. Byo im le i ciko. Pan Andrzej postanowi sobie by obojtnym, jakoby siedziaa koo niego obca osoba. Wkrtce jednak zrozumia, e ani on nie potrafi bytak obojtnym, ani ta ssiadka nie jest tak obc, aby mogli zacz z sob zwyczajn rozmow. Owszem, oboje to zmiarkowali, e w tym tumie osb i najrozmaitszych uczu, spraw, namitnoci on myli tylko o niej, ona o nim, i wanie dlatego tak im trudno. Bo oboje nie chcieli i nie mogli wypowiedzie szczerze, jasno i otwarcie wszystkiego, co im leao na sercu. Mieli za sob przeszo, ale nie mieli przyszoci. Dawne uczucia, ufno, znajomo nawet, wszystko byo potargane. Nie byo nic pomidzy nimi wsplnego oprcz uczucia zawodu i alu. Gdyby i to ostatnie ogniwo pko, byliby wanie swobodniejsi; lecz c zas tylko mg przynie zapomnienie, obecnie byo na to za wczenie. Kmicicowi tak byo le, e prawie mk cierpia, a jednak za nic w wiecie nie byby odstpi tego miejsca, ktre mu marszaek wyznaczy. Uchem owi szelestjej sukni, baczy, udajc, e nie baczy, na kady jej ruch; odczuwa ciepo bijce od niej i wszystko to razem sprawiao mu jak bolesn rozkosz. Po chwili pozna, e i ona rwnie jest czujna, cho niby na niego nie zwaa. Porwaa go nieprzezwyciona ch spojrzenia na ni, wic zacz strzyc ukonie oczyma, pki nie ujrza jasnego czoa, oczu nakrytych ciemnymi rzsami i biaej, nie pomalowanej barwiczk jak u innych pa twarzy. Byo zawsze w tej twarzy co tak dla niegopocigajcego, e a serce w biednym kawalerze zadrgao z alu i blu. "eby zataka zawzito w tak anielskiej urodzie mieci si moga!" - pomyla sobie. Lecz uraza bya zbyt gboka, wic wkrtce doda w duszy: "Nic mi po tobie, niech ci inny bierze!" I nagle poczu, e gdyby w jaki "inny" sprbowa tylko skorzysta z jego pozwolenia, to by go na sieczk posieka. Na sam myl o tym chwyci go gniew straszny. Uspokoi si dopiero, gdy sobie przypomnia, e to przecie on sam, nie kto inny przy niej siedzi, i e nikt, przynajmniej w tej chwili, o ni nie zabiega."Tedy jeszcze raz na ni spojrz, a potem si w drug stron zwrc" - pomyla. I znw pocz strzyc ku niej z ukosa, ale wanie w tej chwili ona uczynia to samo, i oboje spucili co prdzej oczy, upokorzeni ogromnie, jakoby na grzechu zapani. Panna Aleksandra toczya rwnie walk z sob. Ze wszystkiego, co zaszo, z postpowania Kmicica w Billewiczach, ze sw Zagoby i Skrzetuskiego, poznaa, e Kmicic bdzi, ale nie by tyle winny, nie zasugiwa na tak pogard, na takie bezwzgldne potpienie, jak poprzednio sdzia. Przecie on to tamtych zacnych ludzi od mierci uwolni, przecie tyle w nimbyo jakiej wspaniaej dumy, e wpadszyw ich rce, majc przy sobie list, ktry mg go uniewinni, a przynajmniej od mierci uchroni, nie pokaza jednak tego listu, nie rzek ani sowa i poszed na mier z podniesion gow. Oleka, chowana przez starego onierza stawiajcego pogard mierci na czele wszystkich innych cnt, wielbia mstwo z caego serca, wic nie moga si oprze mimowolnemu podziwowi dla tej rogatej, rycerskiej fantazji, ktr mona byo chyba razem z dusz z ciaa wypdzi. Zrozumiaa i to, e jeli Kmicic Radziwiowi suy, to z zupen dobr wiar - jak wic krzywd byo dla posdzenie o rozmyln zdrad! A jednak ona pierwsza wyrzdzia mu t krzywd, nie oszczdzia mu ani obelgi, ani wzgardy - nie chciaa mu przebaczy nawet wobec mierci! "Nagrd krzywd - mwio jej serce - wszystko si midzy wami skoczyo, ale mu to powinna wyzna, e go niesprawiedliwie sdzia. Duna w tym jeszcze i sobie..." Lecz byo w tej pannie take dumy niemao, a moe nawet i nieco zawzitoci;wic wnet jej przyszo na myl, e w kawaler pewnie ju o takie zadouczynienie nie stoi, i a rumiece na twarz jej wytrysy. "Skoro nie stoi, nieche si obejdzie" - rzeka sobie w duszy. Wszake sumienie mwio dalej, e czy pokrzywdzony o krzywd stoi, czy nie stoi,wynagrodzi j trzeba; lecz z drugiej strony i duma przytaczaa coraz nowe argumenta: "Jeliby sucha - co by moe - nie chcia, przyszoby si tylko prno wstydunaje. A po wtre: winien czy nie winien, rozmylnie czyni czy te przez zalepienie, do, e ze zdrajcami trzyma, z nieprzyjacimi ojczyzny, i pomaga im j gubi. Na jedno ojczynie wyjdzie, czy mu rozumu brak, czy uczciwoci. Bg go moe uniewinni, ludzie musz i powinni potpi, imiano zdrajcy przy nim zostanie. Tak jest! Jeli i nie winien, azali nie suszna takim pogardza, ktry tyle nawet rozmysu nie ma, eby zo od dobrego, wystpek od cnoty odrni?..." Tu gniew porwa pann i policzki jej poczy paa. "Zamilcz! - rzeka sobie. - Niech cierpi, naco zasuy. Pki skruchy nie widz, pty mam prawo potpia..." Po czym zwrcia wzrok ku Kmicicowi, jakby chcc si przekona, czy skruchy juw jego twarzy nie wida. Wtedy to wanie nastpio spotkanie si ich oczu, po ktrymtak zawstydzili si oboje. Skruchy Oleka moe w twarzy kawalera nie dojrzaa, ale dojrzaa bl i zmczenie wielkie; dojrzaa, e ta twarz bya tak wyblada jak po chorobie; wic lito j wzia gboka, zy jej napyway przemoc do oczu i schylia si jeszcze mocniej nad stoem, aeby wzruszenia nie zdradzi.A tymczasem uczta oywiaa si z wolna. Z pocztku widocznie wszyscy byli pod cikim wraeniem, lecz w miar kielichw przybywao fantazji ucztujcym. Gwar wzmaga si.Na koniec ksi wsta. - Moci panowie, prosz o gos! - Ksi pan chce mwi!... Ksi pan chce mwi! - woano ze wszystkich stron. - Pierwszy toast wznosz za zdrowie najjaniejszego krla szwedzkiego, ktry pomoc przeciw nieprzyjacioom nam daje i wadnc tymczasem t krain, nie wprzd j zda, a spokj zaprowadzi. Wstacie, moci panowie, bo to zdrowie pije si stojcy. Biesiadnicy wstali prcz niewiast i li cae rzek jej ratunkowi on na t sam 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAP+c{Nc U(;c6t7Q?'spenili kielichy, ale bez okrzykw, bez zapau. Pan Szczaniecki z Dalnowa pomrukiwa co do ssiadw, a ci gryli wsy, by si nie rozemia, widocznie dworowa sobie z krla szwedzkiego. Dopiero gdy ksi wnis drugie zdrowie "kochanych goci", askawych na Kiejdany, ktrzy przybyli nawet i z dalekich stron, aby zawiadczy o ufnoci swej w zamiary gospodarza - odpowiedzia mu gromki okrzyk: - Dzikujemy! dzikujemy z serca! - Zdrowie ksicia pana! - Naszego Hektora litewskiego! - Niech yje! Niech yje ksi hetman, wojewoda nasz! Wtem pan Jurzyc, ju troch pijany, zakrzykn ca si puc: - Niech yje Janusz Pierwszy, wielki ksilitewski!Radziwi poczerwienia cay jak panna, ktr dziewosbi, ale zmiarkowawszy, e zgromadzeni milcz gucho i pogldaj na niego ze zdumieniem, rzek: - W waszej i to mocy, ale za wczenie mi wapan yczysz, panie Jurzyc, za wczenie! - Niech yje Janusz Pierwszy, wielki ksilitewski! - powtrzy z uporem pijanego panJurzyc.Pan Szczaniecki wsta z kolei i wznis kielich. - Tak jest! - rzek z zimn krwi. - Wielki ksi litewski, krl polski i cesarz niemiecki! Znw nastaa chwila milczenia - nagle biesiadnicy wybuchli naraz miechem. Oczy wyszy im na wierzch, wsy poruszay si na zaczerwienionych twarzach i miech wstrzsa ich ciaa, odbija si od sklepiesali i trwa dugo, a jak nagle powsta, taknagle i obumar na wszystkich ustach na widok twarzy hetmaskiej, ktra mienia si jak tcza. Radziwi pohamowa jednak straszny gniew, ktry pochwyci go za piersi, i rzek: - Wolne arty, panie Szczaniecki!Szlachcic wyd usta i nie zmieszany wcale odpowiedzia: - I to tron elekcyjny, a ju te za wiele niemoem waszej ksicej moci yczy. Jeli jako szlachcic moesz wasza ksicamo zosta krlem polskim, to jako ksiRzeszy Niemieckiej moesz i na godno cesarsk by podniesiony. Tak ci daleko lub blisko do jednego jak do drugiego, a kto ci tego nie yczy, niech wstanie, wnet go tu na szable wemie...Tu zwrci si do biesiadnikw: - Wsta, kto nie yczysz cesarskiej niemieckiej korony panu wojewodzie wileskiemu! Oczywicie nikt nie wsta. Nie miano si ju rwnie, bo w gosie pana Szczanieckiego tyle byo bezczelnej zoliwoci, e wszystkich ogarn mimowolny niepokj, co te si stanie... Lecz nie stao si nic, jeno ochota do ucztysi popsua. Prno suba dworska napeniaa co chwila kielichy. Wino nie mogo rozpdzi pospnych myli w gowach ucztujcych ani coraz wikszego niepokoju. Radziwi z trudnoci rwnie pokrywa zo, bo czu, e dziki toastompana Szczanieckiego zmala w oczach zebranej szlachty i e umylnie lub niechccy szlachcic w wszczepi przekonanie w zebran szlacht, i wojewodzie wileskiemu nie bliej do wielkoksicego tronu jak do korony niemieckiej. Wszystko obrcone byo w art, w pomiewisko - a przecie uczta po to w znacznej czci bya wydana, aby umysy z przyszym panowaniem radziwiowskim oswoi. Co wicej, chodzio Radziwiowi i o to, aby takie omieszenie jego nadziei nie oddziaao le i na oficerw w spraw wtajemniczonych. Jako na ich twarzach malowao si gbokie zniechcenie.Ganchof spenia kielich za kielichem i unika wzroku ksicego, a Kmicic nie pi, ale patrzy w st przed sob z namarszczon brwi, jakgdyby rozmyla nad czym lub toczy walkwewntrzn. Radziwi zadra na myl, ew tym umyle lada chwila moe zabysn wiato i wydoby prawd z cieniw, a wwczas ten oficer, stanowicy jedyne ogniwo czce resztki polskich chorgwi ze spraw radziwiowsk, potarga owe ogniwo, choby z nim razem mia sobie i serce z piersi wyszarpn. Kmicic a nadto ciy ju Radziwiowi i gdyby nie to dziwne znaczenie, jakie nada mu zbieg wypadkw, byby od dawna pad ofiar swej zuchwaoci i hetmaskiego gniewu. Ale ksi myli si posdzajc go w tej chwili o wrogie sprawie myli, bo panAndrzej cay by zajty Olek i ow gbok rozterk, jaka ich rozdzielaa.Chwilami wydawao mu si, e kocha t dziewczyn obok siedzc wicej ni wiat cay, to znw tak do niej odczuwa nienawi, e zadaby jej mier, gdyby mg - jej, ale zarazem i sobie. ycie tak mu si powikao, e stao si dla tej prostej natury zbyt trudnym. Wic czu to, co czuje dziki zwierz omotany sieci, z ktrej nie moe si wyplta.Niespokojny i pospny nastrj caej uczty rozdrania go do najwyszegostopnia. Byo mu po prostu nieznonie. Uczta za pospniaa z kad chwil. Obecnym wydawao si, e ucztuj pod dachem z oowiu, ktry wspiera si na ich gowach. Tymczasem nowy go wszed do sali. Ksi ujrzawszy go zakrzykn: - To pan Suchaniec, od brata Bogusawa! Pewno z listami? Nowo przybyy skoni si nisko. - Tak jest, janie owiecony ksi!... Jad prosto z Podlasia. - Daje wapan listy, a sam siadaj za stoem. Ichmociowie wybacz, e czytanianie odo, cho przy uczcie siedzimy, bo mog si znale nowiny, ktrymi si bd chcia z waszmociami podzieli. Panie marszaku, prosz tam pamita o miym pole. To mwic ksi wzi z rk pana Suchaca paczk listw i pocz pospiesznie ama piecz pierwszego z brzegu. Obecni utkwili ciekawe oczy w jego twarzy istarali si odgadn z niej tre pisma. Pierwszy list jednake nie zwiastowa widocznie nic pomylnego, bo oblicze ksice zaszo krwi i oczy zabysy mu dzikim gniewem. - Panowie bracia! - rzek hetman - ksi Bogusaw donosi mi, e ci, co woleli si konfederowa ni na nieprzyjaciela pod Wilno i, teraz woci moje na Podlasiu pustosz. atwieje po wsiach z babami wojowa!.. Godni rycerze!... ani sowa!... Nicto! Nagroda ich nie minie!... Po czym wzi drugi list, ale zaledwie na okiem rzuci, twarz rozjania mu si umiechem triumfu i radoci. - Wojewdztwo sieradzkie poddao si Szwedom! - zakrzykn - i w lad za Wielkopolsk przyjo protekcj Karola Gustawa.A po chwili znowu: - Ow ostatnia poczta! Dobra nasza, moci panowie! Jan Kazimierz pobit pod Widaw i arnowem!... Wojsko go odstpuje! Sam on na Krakw si cofa, Szwedzi id za nim. Pisze mi brat, e i Krakw musi upa. - Cieszmy si, moci panowie! - rzek dziwnym gosem pan Szczaniecki. - Tak, cieszmy si! - powtrzy hetman nie zauwaywszy tonu, jakim si Szczaniecki odezwa. I rado bia od caej osoby ksicej, twarz staa si w jednej chwili jakby modsz, oczy nabray blasku; drcymi zeszczcia rkoma rozerwa piecz ostatniego listu, spojrza, rozpromieni sicay jak soce i krzykn: - Warszawa wzita!... Niech yje Karol Gustaw! Tu dopiero spostrzeg, e wraenie, jakie owe wiadomoci wywieraj na obecnych, jest zupenie inne od tego, jakiego sam doznawa. Wszyscy bowiem siedzieli w milczeniu, spogldajc niepewnym wzrokiemprzed siebie. Niektrzy marszczyli brwi, inni pozakrywali twarze rkoma. Nawet dworacy hetmascy, nawet ludzie sabego ducha nie mieli naladowa radoci ksicej na wie, e Warszawa wzita, e Krakw upa musi i e wojewdztwa jedno po drugim odstpuj prawego pana i poddaj si nieprzyjacielowi. Byo przy tymco potwornego w tym zadowoleniu, z jakimnaczelny wdz poowy wojsk Rzeczypospolitej i jeden z najwyszych jej senatorw oznajmia o jej klskach. Ksi zmiarkowa, e trzeba zagodzi wraenie.- Moci panowie - rzek - pierwszy bym paka razem z wami, gdyby szo o szkodRzeczypospolitej, ale tu Rzeczpospolita szkody nie ponosi, jeno pana zmienia. Zamiast niefortunnego Jana Kazimierza bdzie miaa wojownika wielkiego i szczliwego. Widz ju wszystkie wojny ukoczone i nieprzyjaci pobitych. - Ma wasza ksica mo racj! - odrzekSzczaniecki. - Kubek w kubek to samo powiadali Radziejowski i Opaliski pod Ujciem. Cieszmy si, moci panowie! Na pohybel Janowi Kazimierzowi!... To rzekszy pan Szczaniecki odsun z oskotem krzeso, wsta i wyszed z sali. - Win najlepszych, jakie s w piwnicach! - zakrzykn ksi. Pan marszaek pobieg speni rozkazy. W sali zawrzao jak w ulu. Gdy pierwsze wraenie mino, szlachta pocza rozprawia nad wiadomociami i dyskutowa. Wypytywano pana Suchaca o szczegy z Podlasia i przylegego Mazowsza, ktre ju Szwedzi zajli. Po chwili wtoczono do sali smoliste ankary ipoczto odbija w nich gwodzie. Humory oywiy si i stopniowo staway si coraz lepsze. Coraz czstsze gosy jy powtarza: "Stao si! nie ma ju rady!" - "Moe bdzie lepiej! Trzeba si zgodzi z fortun!"- "Ksi nie da nas ukrzywdzi!" - "Lepiej nam ni innym... Niech yje Janusz Radziwi, wojewoda nasz, hetman i ksi!" - Wielki ksi litewski! - krzykn znowu pan Jurzyc.Ale tym razem nie odpowiedziaomu ju milczenie ani miech - owszem, kilkadziesit zachrypych gardzieli rykno naraz: - yczym tego! Z serca i duszy yczym! Niech nam yje! Niech panuje! Magnat wsta z twarz czerwon jak szmat purpurowy. - Dzikuj wam, panowie bracia!... - rzek powanie. W sali od wiate i oddechw ludzkich uczynio si duszno jak w ani. Panna Aleksandra przechylia si przez Kmicica ku miecznikowi rosieskiemu. - Sabo mi - rzeka - chodmy std. Jako twarz jej bya blada, a na czole lniy krople potu. Lecz miecznik rosieski rzuci niespokojnym wzrokiem na hetmana w obawie, czy mu porzucenie stou nie bdzieza ze poczytane. W polu by to odwany onierz, lecz z caej duszy ba si Radziwia. Tymczasem, na domiar zego hetman rzek w tej chwili: - Wrg mj, kto ze mn wszystkich toastwdo dna nie speni, bom dzi wes! - Syszaa? - rzek miecznik. - Stryju, ja nie mog duej, mnie sabo! - rzeka bagalnym gosem Oleka. - To odejd sama - odpowiedzia miecznik. Panna wstaa usiujc wymkn si tak, aby niczyjej uwagi nie zwrci; lecz si jejbrako i chwycia w niemocy za porcz krzesa. Nagle objo j silne rycerskie rami i podtrzymao ju prawie mdlejc. - Ja wapann odprowadz! - rzek pan Andrzej. I nie pytajc o pozwolenie obj jej kibi jakoby elazn obrcz, lecz ona ciya mu coraz bardziej, wreszcie nim doszli do drzwi, zwisa bezwadnie na jego ramieniu.Wwczas on wzi j na rce, tak lekko jakdziecko, i wynis z sali. Rozdzia 23 Tego wieczora, po skoczonej uczcie, pan Andrzej pragn koniecznie widzie si z ksiciem, ale odpowiedziano mu, e ksi zajty jest tajemn rozmow z panem Suchacem. Przyszed wic nazajutrz z rana i natychmiast zosta przed oblicze paskie przypuszczony. - Wasza ksica mo - rzek - przyszedem z prob. - Co chcesz, abym dla ci uczyni? - Nie mog tu duej y. Kady dzie wiksza dla mnie mka. Nic tu po mnie w Kiejdanach. Niech wasza ksica mo wymyli mi jak funkcj, niech mnie wyle,gdzie chce. Syszaem, e puki maj na Zotarek rusza. Pjd z nimi. - Rad by Zotareko pohaasowa z nami, ale mu nijak do nas, bo tu ju szwedzka protekcja, a my te na niego bez Szwedw nie moemy... Graf Magnus okrutnie wolno si posuwa i wiadomo dlaczego! Dlatego e mi nie ufa. Ale take ci to le w Kiejdanach przy naszym boku? - Wasza ksica mo na mnie askaw, a przecie tak mi le, i i wypowiedzie nie umiem. Prawd mwic, mylaem, e inaczej wszystko pjdzie... Mylaem, e bdziem si bili, e y bdziemy w ogniu i w dymie, na kulbace dzie i noc. Do tego mnie Bg stworzy. A tu sied, suchaj rozpraw i dysput, gnij w bezczynnoci albo poluj na swoich, zamiast na nieprzyjaciela...Nie mog wytrzyma, po prostu nie mog... Wol sto razy mier, jak mi Bg miy! czysta mka! - Wiem ju, z czego ta desperacja pochodzi.Amory to, nic wicej! Gdy podstarzejesz, bdziesz si mia z tych mk. Widziaem to wczoraj, ecie na siebie z t dziewczyn krzywi i coraz krzywsi. - Nic mi do niej, a jej do mnie. Co byo, to si i skoczyo! - A co to, ona wczoraj zachorowaa? - Tak jest. Ksi milcza przez chwil. - Radziem ci ju i jeszcze raz radz - rzek hetman - jeeli ci o ni chodzi, to j bierz, z jej wol lub bez woli. Ka wam lub da. Bdzie troch krzyku i paczu... Nic to! Po lubie wemiesz j do swojej kwatery... i jeli nazajutrz jeszcze bdzie pakaa, to ba-i-bardzo! - Ja prosz waszej ksicej moci o jakfunkcj wojskow, nie o lub! - odrzek szorstko Kmicic. - Tedy jej nie chcesz? - Nie chc. Ni ja jej, ni ona mnie! Choby si te dusza we mnie podara, nie bd jejo nic prosi. Chciabym jeno by jak najdalej, aeby o wszystkim zapomnie, pki mi si rozum nie pomiesza. Tu nie ma nic do roboty, a bezczynno ze wszystkiego najgorsza, bo zmartwienie czowieka trawi jako choroba. Niech waszaksica mo przypomni sobie, jak jej wczoraj jeszcze byo ciko, pki nowiny dobre nie przyszy... Tak mnie jest dzi i tak bdzie. Co mam robi? Za gow si uapi, by jej gorzkie myli nie rozerway,isiedzie? Co tu wysiedz? Bg wie, co to zaczasy, Bg wie, co to za jaka wojna, ktrej zrozumie ani umysem obj nie mog... od czego jeszcze ciej. Ot, jak mi Bg miy, jeli wasza ksica mo mnie jako nie uyjesz, tedy chyba uciekn, watah zbior i bd bi... - Kogo? - spyta ksi. - Kogo? - Pjd pod Wilno i bd urywa, jakom Chowaskiego urywa. Pu wasza ksica mo ze mn moj chorgiew, to i wojna si zacznie! - Twoja chorgiew tu mi potrzebna przeciwwewntrznemu nieprzyjacielowi. - To to i bl, to to i mka w Kiejdanach z zaoonymi rkoma strowa albo si za jakim Woodyjowskim ugania, ktrego by si przy strzemieniu za towarzysza mie wolao. - Ja funkcj dla ciebie mam - rzek ksi. - Pod Wilno ci nie puszcz ani chorgwi ci nie dam. Jeeli za wbrew mojej woli postpisz i zebrawszy watah pojedziesz, to wiedz, e tym samym przestaniesz mi suy. - Ale ojczynie si przysu. - Ten ojczynie suy, kto mnie suy. Juem ci o tym przekona. Przypomnij sobie take, e mi zaprzysig. Na koniec,gdy na wolentariusza wyjdziesz, to zarazem wyjdziesz spod mojej inkwizycji, atam sdy z wyrokami na ci czekaj... Dla wasnego dobra nie powiniene tego czyni.- Co tam teraz sdy znacz! - Za Kownem nic, ale tu, gdzie jeszcze krajspokojny, nie ustay dotd funkcjonowa. Moesz si wprawdzie nie stawi, ale wyroki zapadn i bd nad tob ciyy a do spokojniejszych czasw. Kogo raz do trby wo, temu i w dziesi lat przypomn, a ju szlachta laudaska przypilnuje, by ci nie przepomniano. - eby prawd waszej ksicej moci powiedzie, jak przyjdzie pokuta, to si i poddam. Dawniej gotw byem z ca Rzeczpospolit wojn prowadzi i z wyrokw tyle sobie robi, ile nieboszczyk, pan aszcz, ktry kaza sobie nimi deli podszy... Ale teraz jakowa bolczka wyrosa mi na sumieniu. Czek si boi zabrn dalej, niby chcia, i niepokj duszny o wszystko go toczy. - Taki e skrupulat? Ale mniejsza z tym ! Powiedziaem ci, e jeli chcesz std jecha, to funkcj dla ciebie mam i bardzo zacn. Ganchof mi o ni w oczy lezie i przymawia si kadego dnia. Ju mylaem,eby mu j da... Wszelako nie moe to by,gdy trzeba mi tam kogo znacznego, z nie lada jakim nazwiskiem i nie obcym, ale polskim, ktre by samo przez si wiadczyo, e nie wszyscy mnie opucili i e s jeszcze moni obywatele, ktrzy ze mn trzymaj... Ty mi wraz do tego, ile eifantazj masz dobr, i wolisz, eby si tobie kaniano, ni eby sam si mia kania. - O co idzie waszej ksicej moci? - Trzeba jecha w dalsz podr... - Dzi gotowym! - I swoim kosztem, bo u mnie z pienidzmi kuso. Jedne intraty nieprzyjaciel zaj, drugie swoi pustosz, a wszystko nie dochodzi w por; cae za wojsko, ktre przy mnie jest, przeszo teraz na mj koszt. Pewnie mi pan podskarbi, ktry u mnie pod kluczem siedzi, grosza nie uyczy,raz dlatego, eby nie chcia, po wtre, e sam nie ma. Co jest grosza publicznego, to bior nie pytajc; ale sia to go jest? od Szwedw za wszystkiego prdzej dostaniesz ni pienidzy, bo im si samym na widok kadego szelga rce trzs. sam 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAPc4cE!cf,@c;R?(- Wasza ksica mo niepotrzebnie si nad tym rozwodzi! Jeli pojad, to swoim kosztem. - Ale tam trzeba znacznie wystpi, nie aowa!... - Nic ja nie bd aowa! Oblicze hetmana rozjanio si, bo rzeczywicie gotowizny nie mia, chocia niedawno Wilno zrabowa, a przy tym chciwy by z natury. Prawd byo rwnie ito, e intraty z niezmierzonych jego dbr, cigncych si od Inflant po Kijw i od Smoleska po Mazowsze, przestay w istocie wpywa, a koszta na wojsko z kadym dniem rosy. - To mi si podoba! - rzek. - Ganchof zarazby mi zacz w skrzynie puka, a ty czekinny. Suchaj tedy, o co chodzi. - Sucham pilnie. - Naprzd pojedziesz na Podlasie. Periculosa to droga, bo tam s konfederaci, ktrzy z obozu wyszli i przeciw mnie czyni. Jak im si wykrcisz, to twoja rzecz. w Jakub Kmicic moe by ci oszczdzi, ale strze si Horotkiewicza, eromskiego, a zwaszcza Woodyjowskiego z jego laudask kompani. - Byem ja ju w ich rku i nic mi si nie stao. - To dobrze. Wstpisz do Zabudowa, gdzie siedzi Harasimowicz. Przykaesz mu, eby co mona grosiwa z intrat, z podatkw publicznych i skd mona cign i mnie odesa, ale nie tu, jeno do Tyly, gdzie s ju rzeczy moje. Co bdzie mg zastawi zdbr albo z inwentarzy, niech zastawi! Co bdzie mona wzi od ydw, niech wemie... Po wtre, niech o konfederatach myli, eby ich jako pogubi. Ale to ju nie twoja gowa, dam mu wasnorczn instrukcj. Ty mu list oddaj i ruszaj zaraz do Tykocina, do ksicia Bogusawa.Tu hetman przerwa i pocz oddycha gono, bo dusze mwienie mczyo go bardzo. Kmicic wpatrywa si w niego chciwie, bo mu si dusza wydzieraa do odjazdu. I czu, e ta podr, pena spodziewanych przygd, bdzie balsamem na jego wntrzne zgryzoty. Hetman po chwili tak mwi pocz: - Za gow si bior, dlaczego ksi Bogusaw siedzi jeszcze na Podlasiu?... Dla Boga! moe zgubi mnie i siebie. Pilnie uwaaj na to, co mwi, bo chocia oddasz mu moje listy, trzeba, eby umia ywym sowem je poprze i wytumaczy wszystko, co si napisa nie da. Ow wiedz o tym, e wczorajsze wieci byy dobre, ale nie tak dobre, jakem szlachcie powiedzia, a nawet i nie tak dobre, jakem sam zrazu myla. Szwedzi wprawdzie gr: zajli Wielkopolsk, Mazowsze, Warszaw, wojewdztwo sieradzkie poddao im si, goni Jana Kazimierza pod Krakw i Krakw oblegn, jak Bg w niebie. Czarniecki ma go broni, w wieo wypieczony senator, ale musz przyzna, onierz dobry. Kto moe przewidzie, co si stanie?... Szwedzi wprawdzie umiej zdobywa fortece, a nie byo nawet czasu na wzmocnienie Krakowa. Wszelako ten pstry kasztelanik moe si trzyma miesic, dwa, trzy. Dziej si czasem takie cuda, jako wszyscy pamitamy pod Zbaraem... Ow, jeli si bdzie zacicie trzyma, diabe moe wszystko na wspak obrc i. Ucz si arkanw polityki. Wiedz tedy naprzd, e w Wiedniu nie bd chtnym okiem patrze na rosnc potg szwedzk i mog pomoc da... Tatarzy te, wiem to dobrze, skonni s pomaga JanowiKazimierzowi, na kozactwo i Moskw nawaem rusz, a wwczas wojska ukrainne pod Potockim przyjd na pomoc... Desperat dzi Jan Kazimierz, a jutro moe jego szczcie przeway... Tu ksi musia znw da wypoczynek strudzonym piersiom, a pan Andrzej dziwnego dowiadcza uczucia, z ktrego sam sobie na razie nie umia sprawy zda. Oto on, stronnik radziwiowski i szwedzki,czu jakby rado wielk na myl, e szczcie moe si od Szwedw odwrci. - Mwi mi Suchaniec - rzek ksi - jak to byo pod Widaw i arnowem. Ow w pierwszym spotkaniu przednie strae nasze... chciaem powiedzie: polskie... stary Szwedw na proch. To nie pospolite ruszenie... i Szwedzi pono sia fantazji stracili. - Ale przecie wiktoria tu i tam bya przy nich? - Bya, bo si chorgwie Janowi Kazimierzowi pobuntoway, a szlachta owiadczya, e bdzie sta w szyku, ale si bi nie chce. Wszelako to si pokazao, e w polu nie wicej Szwedzi od kwarcianych umiej. Niech si trafi jedna i druga wiktoria, moe si duch zmieni. Niech przyjd Janowi Kazimierzowi zasiki pienine, aby mg od zapaci, to si i nie bd buntowali. Potocki nie ma sia ludu,ale srodze to wiczone chorgwie i zjadliwejak osy. Tatarzy przyjd z nim, a elektor nam w dodatku nie dopisuje. - Jake to? - Liczylimy obaj z Bogusawem, e zaraz ze Szwedami i z nami w lig wejdzie, bo wiemy, co o jego afektach dla Rzeczypospolitej trzyma... Ale on zbyt ostrony i o wasnym dobru tylko myli. Czeka, wida, co si stanie, a tymczasem wchodzi w lig, ale z miastami pruskimi, ktre wiernie przy Janie Kazimierzu stoj. Myl, e w tym bdzie jakowa zdrada, chybaby elektor nie by sob albo zgoa o szwedzkiej fortunie wtpi. Ale nim si to wyjani, tymczasem liga przeciw Szwedom stoi, i niech im si w Maopolsce noga powinie, tedy zaraz si Wielkopolska i Mazury podnios, Prusacy z nimi pjd, i moe si przytrafi... Tu ksi wzdrygn si, jakby przeraony przypuszczeniem. - Co si moe przytrafi? - pyta Kmicic. - e noga szwedzka z Rzeczypospolitej nie wyjdzie! - odpar ponuro ksi. Kmicic zmarszczy brwi i milcza. - Wwczas - mwi dalej niskim gosem hetman - i nasza fortuna spadaby tak nisko, jak wprzd bya wysoko... Pan Andrzej zerwa si z miejsca z iskrzcymi oczyma, z rumiecami na twarzy i zakrzykn: - Wasza ksica mo! co to jest?... A czemu mi to wasza ksica mo mwi niedawno, e Rzeczpospolita przepada i e tylko w spce ze Szwedami przez osob i przysze panowanie waszej ksicej mociratowa j mona?... Czemu mam wierzy? Czy temu, com wonczas sysza, czy temu,co dzi? A jeli tak jest, jak wasza ksica mo dzi mwisz, to dlaczego trzymamy ze Szwedami, zamiast ich bi?... To dusza do tego si mieje! Radziwi wpatrzy si surowo w modzieca. - Zuchway jeste! - rzek. Ale Kmicic jecha ju na wasnym uniesieniujak na koniu. - Potem o tym, jakim ja jest! Teraz daj mi wasza ksica mo respons na to, co pytam. - Dam ci respons taki - rzek dobitnie Radziwi - jeli rzeczy tak si obrc, jakmwi, tedy zaczniemy Szwedw bi.Pan Andrzej przesta parska nozdrzami, natomiast paln si doni w czoo i zakrzykn: - Gupim! gupim! - Tego ci nie neguj - rzek ksi - i przydam, e miar w zuchwaoci przebierasz. Wiedze, i po to ci wysyam, aby zmiarkowa, jak si fortuna obrci. Chc dobra ojczyzny, niczego wicej. To, com mwi, s supozycje, ktre mog si nie sprawdzi i pewnie si nie sprawdz. Ale ostronym trzeba by. Kto chce, by go woda nie porwaa, musi umie pywa, a kto idzie lasem, w ktrym drg nie ma, ten czsto musi stawa i miarkowa, w ktr mu stron i naley... Rozumiesz? - Tak jasno, jakoby soce wiecio. - Recedere nam wolno i trzeba, jeeli dla ojczyzny bdzie tak lepiej, ale nie bdziem mogli, jeli ksi Bogusaw duej na Podlasiu bdzie siedzia. Gow, wida, straci czy co? Tam siedzc musi si za jedn albo za drug spraw owiadczy: albo za Szwedem, albo za Janem Kazimierzem, a to wanie byoby najgorzej. - Gupim jest, wasza ksica mo, bo znowu nie rozumiem! - Podlasie blisko Mazowsza, i albo Szwedzi je zajm, albo z miast pruskich przyjd posiki przeciw Szwedom. Tedy trzeba bdzie wybiera. - Ale czemu ksi Bogusaw nie ma wybiera? - Bo pki on nie wybierze, pty Szwedzi bardziej si na nas ogldaj i musz nas ujmowa, to samo elektor. Jeli za recedere przyjdzie i przeciw Szwedom si obrci, tedy on ma by ogniwem midzy mn i Janem Kazimierzem... On ma mi powrt uatwi, czego by nie mg uczyni,gdyby wprzd przy Szwedach si opowiedzia. e za na Podlasiu musi wkrtce koniecznie wybra, niech jedzie doPrus, do Tyly, i tam czeka, co si stanie. Elektor siedzi w margrabstwie, tedy Bogusaw bdzie najwiksz powag w Prusiech i cakiem moe Prusakw w rce wzi, i wojsko pomnoy, i na czele znacznej potgi stan... A wonczas jedni i drudzy, co chcemy, dadz, byle tylko nas dwch mie po sobie, i dom nasz nie tylko nie upadnie, ale si wzniesie, a to grunt. - Wasza ksica mo mwie, e grunt dobro ojczyzny... - Nie chwytaje mnie za kade sowo, gdym ci z gry rzek, e to wszystko jedno, i suchaj dalej. Wiem to dobrze, e ksi Bogusaw, chocia i podpisa akt uniize Szwecj tutaj w Kiejdanach, jednake zastronnika ich nie uchodzi. Nieche puszcza wie, a i ty puszczaj po drodze, em go zmusi do podpisania wbrew sercu. Ludzie snadnie temu uwierz, bo nieraz przytrafiasi, e i rodzeni bracia do rnych partyj nale. Ow tym sposobem bdzie mg wej w konfidencj z konfederatami, sprosi naczelnikw do siebie, niby dla ukadw, a potem pochwyci i do Prus wywie. Godziwy to bdzie sposb i dla ojczyzny zbawienny, bo inaczej ci ludzie cakiem j zgubi. - To wszystko, co mam uczyni? - pyta z pewnym rozczarowaniem Kmicic. - To cz zaledwie i nie najwaniejsza. Od ksicia Bogusawa pojedziesz z moimi listami do samego Karolusa Gustawa. Ja tu nie mog z grafem Magnusem do adu dojod czasu onej bitwy klewaskiej. Wci on na mnie zyzem patrzy i nie przestaje suponowa, e byle si Szwedom noga polizna, byle Tatarzy rzucili si na tego drugiego nieprzyjaciela, to i ja si przeciw Szwedom obrc. - Wnoszc z tego, co wasza ksica mo przedtem mwi, to susznie suponuje. - Susznie czy niesusznie, nie chc, aby tak byo i aby mi zaglda, jakie kozery mam w rku. Zreszt i personaliter nieyczliwy to dla mnie czowiek. Pewnie ontam niejedno na mnie do krla wypisuje, a jedno z dwojga z pewnoci: albo em saby, albo em niepewny. Trzeba temu zapobiec. Listy moje krlowi oddasz; gdyby si ciebie o klewask potrzeb wypytywa, powiesz, jak prawda, nic nie dodasz, nic nie ujmiesz. Moesz mu si przyzna, e tych ludzi na mier skazaem, a ty ich wyprosi. Nic ci si zato nie stanie, owszem, moe si szczero podoba. Magnusa grafa wprost przed krlem nie bdziesz oskara, bo to jego szwagier... Ale gdyby ci krl, ot! tak mimochodem pyta, co tu ludzie myl, powiedz mu, e auj, i graf Magnus nie do si hetmanowi wypaca za szczer jego dla Szwedw przyja; e sam ksi (to jest ja) nad tym wielce boleje. Gdyby pyta dalej, czy prawda, e mnie wszystkiewojska komputowe opuciy, powiesz, e nieprawda, i za dowd przytoczysz siebie. Powiadaj si pukownikiem, bo nim jeste... Mw, e to partyzanci pana Gosiewskiego pobuntowali wojsko, ale dodaj, e midzy nami nieprzyja miertelna. Mw, e gdyby graf Magnus przysa mi armat nieco i jazdy, dawno bybym ju zgnit owych konfederatw... e to jest oglna opinia. Zreszt na wszystko zwaaj, dawaj ucho, co tam w pobliu krlewskiej osoby mwi, i dono nie mnie, ale jeli si nadarzy okazja, ksiciu Bogusawowi do Prus. Mona i przez elektorskich ludzi, jeliich napotkasz. Ty podobno umiesz po niemiecku? - Miaem towarzysza, szlachcica kurlandzkiego, niejakiego Zenda, ktrego milaudascy ludzie usiekli. Od niegom si niele po niemiecku poduczy. W Inflantach te czsto bywaem... - To dobrze. - A gdzie, wasza ksica mo, znajd krla szwedzkiego? - Tam go znajdziesz, gdzie bdzie. Czasu wojny dzi moe by tu, jutro tam. Jeli trafisz go pod Krakowem, to i lepiej, bo wemiesz listy i do innych osb, ktre w tamtych stronach rezyduj. - To jeszcze do innych pojad? - Tak jest. Musisz dotrze do pana marszaka koronnego Lubomirskiego, o ktrego bardzo mi chodzi, aby do naszych zamysw przystpi. Mony to czek i w Maopolsce sia od niego zaley. Gdyby on chcia szczerze stan przy Szwedach, tedyby Jan Kazimierz nie mia ju co robi w Rzeczypospolitej. Krlowi szwedzkiemu tego nie ukrywaj, e ode mnie do niego jedziesz, aby go dla Szwedw skaptowa... Nie chwal si z tym wprost, ale si niby z prdkoci wygadaj. Okrutnie go to dla mnie zjedna. Daby Bg, eby pan Lubomirski chcia przy nas stan. Bdzie on si waha, to wiem; wszelako spodziewam si, e moje listy wag przechyl, gdy jest przyczyna, dla ktrej musi on o moj yczliwo dba wielce. Powiem ci, jak co jest, aby wiedzia, jak si tam obraca. Ow dawno ju pan marszaek objeda mnie jako niedwiedzia w kniei i stara si z daleka wyrozumie, czybym jedynaczki swojej za syna jego, Herakliusza, nie odda. Dzieci to jeszcze, ale mona by ukad uczyni, na ktrym panu marszakowi sia zaley, wicej ni mnie, bo drugiej takiej dziedziczki nie masz w Rzeczypospolitej, a gdyby si dwie fortuny zczyy, to w wiecie nie byoby rwnej...Smarowna to grzanka! A c dopiero, gdybypan marszaek powzi nadziej, e i koron wielkoksic mgby syn jego za moj crk wianem wzi. T nadziej w nim obud, a skusi si, jak Bg na niebie, bo o domu wasnym wicej ni o Rzeczypospolitej myli... - C mam mu mwi? - To, czego ja nie bd mg napisa... Ale trzeba to misternie podsuwa. Niech ci Bg broni, aby si wyda z tym, e ode mnie sysza, jakobym korony pragn. Na to jeszcze za wczenie... Ale mw, e tu wszystka szlachta na mudzi i na Litwie o tym mwi i chtnie to widzi, e sami Szwedzi gono o tym wspominaj; e to i przy osobie krla sysza... Bdziesz zwaa, kto tam z dworzan z panem marszakiem konfident, i podsuniesz mu tak myl: niech Lubomirski przejdzie do Szwedw; a w nagrod zada maestwaHerakliusza z Radziwiwn, a potem niechRadziwia na Wielkie Ksistwo popiera, to Herakliusz je z czasem odziedziczy. Nie do na tym; podsu i to, e gdyby Herakliusz raz litewsk woy koron, tedyby go z czasem i na polski tron powoano, a tak w dwch rodach dwie korony na powrt by si zczy mogy. Jeli si tam tej myli oburcz nie pochwyc, to poka si maymi ludmi. Ktowysoko nie mierzy i wielkich zamysw si zlknie, ten niech si lask, buawk, kasztelanijk k ontentuje, niech suy i kark zgina, przez pokojowcw na ask zarabia, bo niczego lepszego niewart!... Mnie do czego innego Bg stworzy i dlatego miem wycign rk po wszystko,co tylko w mocy czowieczej, i doj a dotej granicy, jak sam Bg potdze ludzkiej postawi! Tu ksi wycign rzeczywicierce, jakby chcia w nie jak niewidzialn koron pochwyci, i rozgorza cay jak pochodnia, ale wtem ze wzruszenia znowu mu powietrza zabrako w gardzieli. Po chwili uspokoi si jednak i rzek przerywanym gosem: - Ot... gdy dusza leci... jakoby do soca... choroba mwi swoje memento... Niech si co chce dzieje... Wol, eby mnie mier zastaa na tronie... ni w krlewskiej antykamerze... - Moe medyka zawoa? - pyta Kmicic. Radziwi pocz kiwa rk. - Nie trzeba... nie trzeba... Ju mi lepiej... Ot! i wszystko, co miaem ci powiedzie... Prcz tego oczy miej otwarte, uszy otwarte... Bacz i na to, co Potocczyzna pocznie. Oni kup chodz, a Wazom wierni... i potni... Koniecpolski a Sobiescy take niewiadomo, jak si przechyl... Patrz i ucz si... Ot, i duszno przesza... Zrozumiaewszystko expedite? - Tak jest. Jeli w czym pobdz, to z wasnej winy. - Listy ju mam popisane, jeno kilka zostaje. Kiedy chcesz ruszy? - Dzi jeszcze! Jak najprdzej!... - Nie masze jakiej proby do mnie? - Wasza ksica mo!... - zacz Kmicic. I urwa nagle. Sowa z trudnoci wychodziy mu z ust, ana twarzy malowa si przymus i zmieszanie. - Mw miao! - rzek hetman. - Prosz - rzek Kmicic - aby tu miecznik rosieski i ona... jakowej krzywdy nie doznali!... - Bd pewien. Ale to widz, e ty t dziewk jeszcze miujesz? - Nie moe by! - rzek Kmicic. - Zali ja wiem!... Godzin j miuj, godzin nienawidz... Diabe jeden wie! Skoczyo si wszystko, jakom rzek... jedna mka zostaa... Nie chc ja jej, ale nie chc, by j inny bra... Wasza ksica mo niech tego nie dopuci... Sam nie wiem, co gadam... Jecha mi, jecha jak najprdzej! Niech wasza ksica mo nie zwaa na am 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAP4hZcBc$c2 Tmoje sowa. Bg mi wrci rozum, jeno za bram wyjad... - Rozumiem to, e pki z czasem afekt nie ostygnie, to cho si samemu nie chce, przecie parzy myl, e inny wemie. Ale bd o to spokojny, bo nikogo tu nie dopuszcz, a wyjecha std, nie wyjad. Wkrtce wszdy peno bdzie obcego onierza i niebezpieczno!... Najlepiej j do Taurogw wyprawi, pod Tyl, gdzie ksina bawi... Bd spokojny, Jdrek!... Idgotuj si do drogi, a przychod do mnie na obiad... Kmicic skoni si i wyszed, a Radziwi pocz oddycha gboko. Rad by z wyjazdu Kmicica. Zostawaa mu jego chorgiew i jego nazwisko, jako stronnika, a o osob mniej dba. Owszem, Kmicic wyjechawszy mg mu odda znaczne posugi; w Kiejdanach ciymu ju od dawna. Hetman pewniejszym by go z daleka ni z bliska. Dzika fantazja i zapalczywo Kmicica mogy lada chwila sprowadzi w Kiejdanach wybuch i zerwanie, nader niebezpieczne dla obydwch. Wyjazd usuwa niebezpieczestwo. - Jede, diable wcielony, i su! - mruknksi pogldajc na drzwi, ktrymi odszed chory orszaski. Nastpnie zawoa pazia i rozkaza prosi do siebie Ganchofa. - Obejmiesz chorgiew Kmicicow - rzek mu - i komend nad ca jazd. Kmicic wyjeda. Przez zimn twarz Ganchofa przebieg jakoby bysk radoci. Omijaa go misja, alespotykaa wysza szara.Skoni si wic w milczeniu i rzek: - Wiern sub za ask waszej ksicej moci si wypac!Po czym wyprostowa si i czeka. - A co powiesz wicej? - rzek ksi. - Wasza ksica mo! przyjecha tu dzi rano szlachcic z Wikomierza, ktry przywiz wie, e pan Sapieha na wasz ksic mo z wojskami cignie. Radziwi drgn, lecz w mgnieniu oka opanowa wraenie. - Moesz odej! - rzek do Ganchofa. Po czym zamyli si gboko. Rozdzia 24 Kmicic zaj si bardzo czynnie przygotowaniami do drogi oraz wyborem ludzi, ktrzy mieli mu towarzyszy, postanowi bowiem nie jecha bez pewnej asystencji, raz dla bezpieczestwa wasnego, a po wtre, dla powagi swojej poselskiej osoby. Pilno mu byo, wic chciaruszy tego jeszcze dnia na noc lub jelibysota nie ustaa, nazajutrz rano. Ludzi wynalaz wreszcie szeciu pewnych, ktrzydawniej jeszcze pod nim suyli, w tych lepszych czasach, gdy si przed przyjazdem do Lubicza pod Chowaskim uwija, starych zabijakw orszaskich, gotowych i za nim choby na kraj wiata.Sama to bya szlachta i bojarowie butni, ostatnie resztki potnej niegdy watahy, przez Butrymw wycitej. Na czele ich stan wachmistrz Soroka, dawny suga Kmicicw, onierz stary i sprawny bardzo,chocia liczne wyroki, za liczniejsze jeszcze swawole, nad nim ciyy.Po obiedzie da hetman panu Andrzejowi listy i glejt do komendantw szwedzkich, z ktrymi mody pose mg si w znaczniejszych miastach spotyka; poegna go i wypraw i do czule, prawiepo ojcowsku, zalecajc ostrono i rozwag. Tymczasem pod wieczr niebo poczo si wyjania, mde soce jesienne ukazao si nad Kiejdanami i zaszo za czerwone chmury porozcigane dugimi pasmami na zachodzie. Nic nie stawao na przeszkodzie do drogi. Kmicic popija wanie strzemiennego z Ganchofem, Charampem i kilkoma innymi oficerami, gdy o zmroku ju wszed Sorokai spyta: - Jedziemy, panie komendancie? - Za godzin! - odpar Kmicic. - Konie i ludzie gotowi, ju na dziedzicu...Wachmistrz wyszed, a oni poczli si tym bardziej trca kielichami, lubo Kmicic wicej udawa, e pije, ni pi w rzeczywistoci. Nie w smak mu byo wino i nie szo mu do gowy, nie rozweselao humoru, a tymczasem tamtym kurzyo si ju z czupryn. - Moci pukowniku! - mwi Ganchof. - Pole mnie asce ksicia Bogusawa... Wielkito kawaler, jakiego drugiego nie masz w caej Rzeczypospolitej. Jak tam przyjedziesz, to jakoby do Francji przyjecha. Inna mowa, inny obyczaj, a kady dwornoci tam si moe nauczy snadniej jeszcze anieli na krlewskim dworze. - Pamitam ksicia Bogusawa pod Beresteczkiem - rzek Charamp - mia jeden regiment dragonw, cakiem na francuski ad musztrowany, ktrzy piesz ikonn sub zarwno penili. Oficerowie sami byli Francuzi, prcz kilku Olendrw, a i midzy onierzami wiksza bya cz Francuzw. A wszystko franty. To tak od nich rnymi wonnociami pachniao, jakobyz apteki. W bitwie rapierami okrutnie bodli ipowiadali o nich, e co ktry czeka przebd, to mu mwi: Pardonnez moi! - tak polityk nawet z hultajstwem obserwowali. A ksi Bogusaw z chustk na szpadzie midzy nimi jedzi, zawsze umiechnity, choby w najwikszym ukropie, gdy taka jest francuska moda, aby si mia wrd krwi rozlewu. Twarz mia te barwiczk pomalowan, a brwi wgielkiem wyczernione, na co krzywili si starzy onierze i przezywali go koczotk. I zaraz po bitwie kryzy nowe mu przynosili, eby to by zawsze strojny, jakoby na uczt, i wosy mu elazkami przypiekali, dziwne z nich czynic fircyfuszki. Ale mny to pan i pierwszy i w najwikszy ogie szed. Pana Kalinowskiego te na rk wyzwa, e mu tam co przymwi, a krl jegomo musia godzi. - Nie ma co! - mwi Ganchof. - Ciekawych si wa rzeczy napatrzysz i samego krla szwedzkiego oblicze bdziesz widzia, ktryjest wojownik po naszym ksiciu w wiecie najwikszy. - I pana Czarnieckiego - doda Charamp. - Coraz goniej o nim mwi. - Pan Czarniecki stoi po stronie Jana Kazimierza i przez to jest naszym nieprzyjacielem! - odrzek surowo Ganchof.- Dziwne si rzeczy na wiecie dziej - rzek w zamyleniu Charamp. - Gdyby tak kto rok temu albo dwa powiedzia, e Szwedzi tu przyjd, to bymy wszyscy myleli, e bdziem ich bi, a tymczasem patrzcie waszmociowie... - Nie my jedni, ale caa Rzeczpospolita ich z otwartymi rkami przyja! - rzek Ganchof. - Tak jest! jako ywo! - wtrci w zamyleniu Kmicic. - Prcz pana Sapiehy i pana Gosiewskiego, i pana Czarnieckiego, i hetmanw koronnych! - rzek Charamp. - Lepiej o tym nie mwi! - odpowiedzia Ganchof. - No! Moci pukowniku, wracajenam zdrowo... promocje ci tu czekaj... - I panna Billewiczwna - doda Charamp. - Wapanu nic do panny Billewiczwny! - odrzek szorstko Kmicic. - Pewnie, e nic, bom ju i za stary. Ostatniraz... Czekajcie, waszmociowie... kiedy to byo?... Aha! ostatni raz w czasie elekcji dzi nam miociwie panujcego Jana Kazimierza... - Waszmo od tego jzyk odzwyczaj! - przerwa Ganchof. - Dzi panuje nam miociwie Karol Gustaw. - Prawda!... Consuetudo altera natura... Ow ostatni raz w czasie elekcji Jana Kazimierza, naszego eks-krla i wielkiego ksicia litewskiego, okrutniem si zakocha w jednej pannie z fraucymeru ksinej Jeremiowej. Wabna to bya bestyjka... Ale com jej chcia w oczy bliej spojrze, to mi pan Woodyjowski szabl podstawia. Miaem si z nim bi, tymczasem Bohun wszed midzy nas, ktrego Woodyjowski jak zajca wypatroszy. eby nie to, tyle bycie mnie waszmociowie teraz ywego widzieli. Ale wonczas gotw byem si bi choby z diabem. Woodyjowski zreszt peramicitiam si o ni tylko zastawia, bo ona bya z innym zmwiona, jeszcze gorszym zabijak... Ej, mwi waciom, mylaem, e uschn... Ni mi byo do jada,ni do napitku... Dopiero jak mnie ksi naszz Warszawy a do Smoleska posa, tak i afekt wytrzsem po drodze. Nie masz jak podr na takowe zgryzoty. W pierwszej mili ju mi si stao lej, a nim do Wilna dojechaem, ani mi bya w gowie, i do tej pory w kawalerskim stanie wytrwaem. Ot ,co! Nie masz jak droga na nieszczliwe afekta! - Take to wa mwisz? - spyta Kmicic. - Jako ywo! Niech tak czarni porw wszystkie gadyszki z caej Litwy i Korony!Ju mi one niepotrzebne. - I bez poegnania wa wyjechae? - Bez poegnania, jenom tasiemk czerwonza sob rzuci, co mi jedna stara niewiasta, w rzeczach afektu bardzo dowiadczona, doradzia. - Zdrowie waszmoci - wtrci Ganchof zwracajc si znw do pana Andrzeja. - Zdrowie! - odrzek Kmicic. - Dzikuj z serca! - Do dna! do dna! Waszmoci czas na ko, ainas te suba potrzebuje. Niech wasz mo Bg prowadzi i odprowadzi! - Bywajcie zdrowi ! - Tasiemk czerwon rzuci za siebie - rzek Charamp - albo na pierwszym noclegu ognisko wiadrem wody samemu zala. Pamitaj wa... jeeli chcesz zapomnie! - Ostawaj wa z Bogiem! - Nieprdko si obaczym! - A moe gdzie na polu bitwy - dorzuci Ganchof. - Daj Boe, obok siebie, nie przeciw sobie. - Nie moe inaczej by! - odrzek Kmicic. I oficerowie wyszli. Zegar bi sidm z wiey. Na dziedzicu konie stukay kopytami o kamienne pyty, aprzez okno wida byo ludzi czekajcych w gotowoci. Dziwny niepokj ogarn pana Andrzeja. Powtarza sobie: "Jad! jad!" Wyobrania przesuwaa mu przed oczyma nieznane kraje i tum nieznanych twarzy, ktre mia zobaczy, a jednoczenie chwytao go take zdziwienie na myl o tej drodze, jak gdyby przedtem nigdy o niej niemyla. "Trzeba si na ko i ruszy, a co si zdarzy, to si zdarzy... Co bdzie, to bdzie!" - myla sobie. Teraz jednak, gdy konie parskay ju za oknem i godzina odjazdu bia, czu, e tamto ycie bdzie obce, a wszystko, z czym si zy, do czego si wezwyczai, z czym zrs mimo woli dusz i sercem, to pozostanie w tym kraju, w tej okolicy, w tym miecie. Dawny Kmicic take zostanie tu, a tam pojedzie jakoby inny czowiek, tak obcy wszystkim, jak i wszyscy mu tam obcy. Trzeba mu tam bdzie zacz zupenie nowe ycie, a Bg jeden raczy wiedzie, czy stanie na to ochoty. Pan Andrzej by znuony na duszy miertelnie i dlatego w tej chwili czu si wobec tych nowych widokw i nowych ludzi bezsilnym... Pomyla, e tu mu byo le i tam bdzie le, a przynajmniej ciko bardzo. Ale czas! czas! Trzeba czapk na gow woy i jecha! Zali jednak bez poegnania? Mona to by tak blisko, a potem tak daleko, by sowa nie rzec i odjecha? Ot, do czego doszo! Ale co jej rzec?... Czy pj i powiedzie: "Zepsowao si wszystko... id wapanna swoj drog, ja pjd swoj!" Po co, po co to i mwi, gdy bez mwienia tak si stao. To on nie jest ju jej narzeczonym, jako i ona nie jest i nie bdzie jego on. Przepado, zerwao si, co byo, i nie wrci, i nie zwie si na nowo. Szkoda czasu, sw i nowej mki. "Nie pjd!" - myla Kmicic. Lecz z drugiej strony, czy ich jeszcze wola zmarego. Trzeba wyranie i bez gniewu umwi si o wieczne rozstanie i powiedzie jej: "Wapanna mnie nie chcesz,wic wracam ci sowo. Uwaajmy oboje, jakoby testamentu nie byo... i niech kade szuka szczcia, gdzie moe". Lecz ona moe odpowiedzie: "Jam to ju dawno wapanu oznajmia, czemu mi teraz to powtarzasz?" - Nie pjd! Niech, co chce, bdzie! - powtrzy sobie Kmicic. I nacisnwszy czapk na gow wyszed zestancji na korytarz. Chcia wprost si nako i co prdzej znale si za bram.Nagle na korytarzu jakoby go co zawosy chwycio...Owadna go taka ch widzenia jej, przemwienia do niej, e przesta rozmyla: czy i, czy nie i, przesta rozumowa i bieg, a raczej pdzi z zamknitymi oczyma, jakoby si chcia w wod rzuci.Przed samymi drzwiami, przed ktrymi warta ju bya zdjta, natkn si na pacholika pana miecznika rosieskiego. - Jest pan miecznik w stancji? - spyta. - Pan miecznik jest pomidzy oficerami w cekhauzie. - A panna? - Panna jest. - Ruszaj powiedzie, e pan Kmicic wyjeda w dug drog i chce pann widzie. Pachoek usucha rozkazu, lecz nim wrci z odpowiedzi, Kmicic pocisn klamk i wszed bez pytania. - Przychodz wapann poegna - rzek - bo nie wiem, czy si w yciu jeszcze obaczym.Nagle zwrci si do pachoka: - Czego tu jeszcze stoisz? - Moja mocia panno! - mwi dalej Kmicic, gdy drzwi za sug zamkny si. - Chciaem jecha bez poegnania, ale nie mogem. Bg raczy wiedzie, kiedy wrc i czy wrc, bo i o przygod nietrudno. Lepiej nie rozstawajmy si z gniewem w sercu i z uraz, aby kara boska na ktre z nas nie spada. Ej! sia by mwi, sia by mwi, a tu jzyk wszystkiego nie wypowie.No! szczcia nie byo, woli boej, wida, nie byo, a teraz, cho ty, czeku, i bem w mur bij, nie ma ju rady nijakiej! Nie winuje mnie, wapanna, to i ja ci nie bd winowa. Ju na w testament nie trzeba zwaa, bo jako rzekem: na nic ludzka wola przeciw boskiej. Daj ci Boe szczcie i spokojno. Grunt, eby sobie winy odpuci. Nie wiem, co mnie tam spotka, gdzie jad... Ale ju mi duej nie wysiedzie w mce, w ktni, w alu... Czek si o cztery ciany w izbie rozbija, bez rady, mocia panno, bez rady!... Nie masz tu nic do roboty, jeno si ze zgryzotw bary bra, jeno myle po caych dniach,a gowa boli, o nieszczsnych terminach i w kocu nic nie wymyli... Trzeba mi tego wyjazdu, jako rybie wody, jako ptakowi powietrza, bo inaczej bym oszala. - Daje Boe i wapanu szczcie! - odrzeka panna Aleksandra. I staa przed nim, jakoby oguszona wyjazdem, widokiem i sowami pana Kmicica. Na twarzy jej malowao si zmieszanie i zdziwienie, i widocznym byo, e walk ze sob toczy, aby przyj do siebie; tymczasem za spogldaa szeroko otwartymi oczyma na modego junaka. - Ja do wapana nie chowam urazy... - rzeka po chwili. - Bodaj tego wszystkiego nie byo! - odrzek Kmicic. - Jakowy zy duch wszedmidzy nas i niby morzem nas rozdzieli. Ani tej wody przepyn, ani jej przebrn... Czek nie czyni tego, co chcia, nie szed, gdzie zamierzy, jeno jakby go co popychao, a i zaszlimy oboje na bezdroe. Ale skoro si mamy z oczu straci, to lepiej cho z dalekoci zakrzykn sobie: "Bg prowad!" Trzeba te wapannie wiedzie, e uraza i gniew toco innego, a al co innego. Gniewum si wyzby, ale al we mnie siedzi - moe nie do wapanny. Bo ja sam wiem do kogo i czego?... Mylc nic nie wymyl, ale tak misi zdaje, e lej bdzie i mnie, i wapannie, gdy si rozmwiem. Wapanna masz mnie za zdrajc... i to mnie najgorzej kole, bo jak zbawienia duszy mojej pragn, tak nie byem i nie bd zdrajc! - Ju tego nie myl!... - rzeka Oleka. - Oj! jake to moga myle cho godzin...To mnie znaa, e dawniej do swawoli byem gotw: usiec, podpali kogo, zastrzeli to co innego, ale zdradzi dla zysku, dla promocji - nigdy!... Broe mnie, Boe, i sd!... Wapanna jeste niewiasta i nie moesz rozumie, w czym zbawienie ojczyzny, wic ci si nie godzi potpia ani wyrokw dawa. A czemu potpia?... A czemu wyrok wydaa?... Bg z tob!... Wiedze o tym, e zbawienie w ksiciu Radziwille i w Szwedach, a kto inaczej myli, a zwaszcza czyni, ten wanie ojczyzn gubi. Ale nie czas mi dyskursowa,bo czas jecha. Wiedz tylko, em nie zdrajca, nie przedawczyk. Bodajem zgin, jeeli nim kiedy bd!... Wiedz, e niesusznie mn pogardzia, niesusznie na mier skazaa... To ci mwi pod przysig i na wyjezdnym, a mwi dlatego,aeby zarazem powiedzie: odpuszczam z serca, ale za to i ty mnie odpu! Panna Aleksandra przysza ju zupenie do siebie. - Co wapan mwisz, em ci niesusznie posdzaa, to prawda, i wina moja; ktr wyznawam... i o przebaczenie prosz... Tu gos jej zadrga i oczy niebieskie zaszy zami, a on pocz woa z uniesieniem: - Odpuszczam! odpuszczam! ja bym ci mier moj odpuci!... - Nieche wapana Bg prowadzi i nawrci na prawdziw drog, aby zszed z tej, po ktrej bdzisz. - Daj ju pokj! daj ju pokj! - zawoa gorczkowo Kmicic - aby znw niezgoda midzy nami nie powstaa. Bdz czy nie bdz, nie mw o tym. Kady niech wedle sumienia idzie, a Bg intencje osdzi. Lepiej, em tu przyszed, em nie wyjecha bez poegnania. Daje mi rk na drog... Tyle mojego, bo jutro ju ci nie bd widzia ani pojutrze, ani za miesic, moe nigdy... Ej, Oleka!... i w gowie si mci... Oleka! Zali si my ju nie obaczym?... Obfite zy jak pery poczy spada jej z rzs na policzki. - Panie Andrzeju!... odstp zdrajcw!... a o nie zwaa na am 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAP$c&c?"tc0cwszystko moe by... - Cicho!... a cicho!... - odrzek Kmicic przerywanym gosem. - Nie moe by!... Nie mog... Lepiej nic nie mw... Bodaj mnie zabito! mniejsza byaby mka... Dla Boga! zaco nas to spotyka?!... Bde zdrowa!... ostatni raz... A potem niech mi tam mier gdzie oczy stuli... Czego paczesz?... Nie pacz, bo oszalej! I w najwyszym uniesieniu porwa j wpprzemoc i cho si opieraa, pocz caowa jej oczy, usta, potem do ng si rzuci - na koniec zerwa si jak szalony i chwyciwszy za czupryn wybieg z komnatykrzyczc: - Diabe tu nie pomoe, nie tylko czerwona nitka!... Przez okno widziaa go jeszcze Oleka, jakna ko siada pospiesznie, potem siedmiu jedcw ruszyo. Szkoci trzymajcy straw bramie uczynili chrzst broni prezentujc muszkiety; nastpnie brama zawara si za jedcami i ju ich nie byowida na ciemnej drodze, midzy drzewami.Noc te zapada zupena. Rozdzia 25 Kowno i cay kraj po lewym brzegu Wilii oraz wszystkie drogi zajte byy przez nieprzyjaciela, wic pan Kmicic, nie mogc na Podlasie jecha wielkim gocicem idcym z Kowna do Grodna, a stamtd do Biaegostoku, puci si bocznymi drogami z Kiejdan wprost w d, z biegiem Niewiay, a do Niemna, ktry przebywszyw pobliu Wilkw, znalaz si w wojewdztwie trockim. Ca, t niezbyt zreszt wielk cz drogiodby spokojnie, okolica ta bowiem leaa jakoby pod rk Radziwia. Miasteczka, a gdzieniegdzie i wsie, zajte byy przez nadworne chorgwie hetmaskielub przez mae oddziaki rajtarw szwedzkich, ktre hetman umylnie powysuwa tak daleko przeciw zastpom Zotareki, stojcym tu za Wili, aby do zaczepki i do wojny atwiej znalaza si okazja.Rad byby te i Zotareko "pohaasowa" - wedle sw hetmana - ze Szwedami, ale natomiast ci, ktrych by pomocnikiem, nie chcieli z nimi wojny, a przynajmniej pragnli j odoy do najdalszego terminu; odebra wic Zotareko najsurowsze rozkazy, by za rzek nie przechodzi, a w razie gdyby samRadziwi w spce ze Szwedami na niego ruszy, aby si cofa najprdzej. Z tych to powodw kraj po prawej stronie Wilii by spokojny, ale e przez rzek spoglday na si z jednej strony strae kozackie, z drugiej szwedzkie i radziwiowskie, wic lada chwila jeden wystrza z muszkietu mg straszn wojnrozpta.W przewidywaniu tego wczenie chronili si ludzie do miejsc bezpiecznych. Wic kraj by spokojny, ale i pusty. Wszdywidzia pan Andrzej opustoszae miasteczka, popodpierane drgami okiennicedworw i cae wsie wyludnione. Pola byy rwnie puste, bo stert tego rokuna nich nie stawiano. Prosty lud chroni si w niezgbione lasy, do ktrych zabiera i spdza wszelki dobytek, szlachta za uciekaa do ssiednich Prus elektorskich, na razie cakiem od wojny zabezpieczonych.Wic jeno na drogach i puszczaskich szlakach ruch by niezwyky, bo liczb zbiegw powikszali ci jeszcze, ktrzy mogli z lewego brzegu Wilii, spod ucisku Zotareki, si przeprawi. Tych liczba bya ogromna, a mianowicie chopw, gdy szlachta, ktra nie zdoaa dotd z lewego brzegu uskoczy, w jasyr posza lub garda na progach domw oddaa. Spotyka wic pan Andrzej co chwila cae gromady chopstwa, z onami i dziemi, pdzce przed sob trzody owiec, koni i byda. Ta cz wojewdztwa trockiego, dotykajca Prus elektorskich, zamona byai yzna, wic lud bogaty mia co chroni i przechowywa. Zbliajca si zima nie odstraszaa zbiegw, ktrzy woleli czeka na lepsze dnie wrd mchw lenych, w szaasach przykrytych niegami, ni we wsiach rodzinnych wyglda mierci z rk nieprzyjaciela. Kmicic czstokro zblia si do uciekajcych gromad lub do ognisk nocami w gszczach lenych byszczcych. Wszdy, gdzie tylko trafi na ludzi z lewegobrzegu Wilii, spod Kowna albo z dalszych jeszcze okolic, sysza straszne opowiadania o okruciestwach Zotareki i jego sprzymierzonych, ktrzy wycinali w pie ludno bez uwagi na wiek i pe, paliliwsie, wycinali nawet drzewa w sadach, ziemi i wod tylko zostawujc. Nigdy zagony tatarskie nie zostawiay za sob takich spustosze.Nie sam mier tylko zadawano mieszkacom, bo wprzd mkaminajwymylniejszymi ich morzono. Wielu z tych ludzi uciekao w obkaniu umysowym. Ci nocami napeniali gbie lene strasznymi krzykami; inni, cho ju przeszli na t stron Niemna i Wilii, cho ju lasy i gszcze, i bagna przedzieliy ich od watah Zotareki, byli cigle jakby w gorczce i oczekiwaniu napadu. Wielu wycigao rce do Kmicica i jego orszaskich jedcw, bagajc o ratunek imiosierdzie, jak gdyby nieprzyjaciel sta tu nad nimi. Uciekay ku Prusom i k olaski szlacheckie wiozce starcw, niewiasty i dzieci; za nimi cigny wozy ze sub, dostatkami, zapasami ywnoci, dobytkiem irzeczami. Wszystko w popochu, przestrachu i aoci, e na tuaczk idzie.Pan Andrzej pociesza czasem tych nieszczliwych mwic im, e rycho ju Szwedzi rzek przejd i tamtego nieprzyjaciela het, daleko, wyen. Wwczas zbiegowie wycigali rce ku niebu i mwili: - Daj Bg zdrowie, daj Bg szczcie ksiciu wojewodzie za to, e polityczny nard na nasz obron sprowadzi. Gdy Szwedzi wejd, wrcim do domw, do pogorzelisk naszych... I bogosawiono ksicia powszechnie. Z ustdo ust podawano sobie wiadomoci, e lada chwila przejdzie Wili na czele wasnych i szwedzkich wojsk. Z gry wychwalano "skromno" szwedzk, karno i dobre obchodzenie si z mieszkacami. Radziwiazwano Gedeonem litewskim, Samsonem, zbawc. Ci ludzie, z okolic dymicych wie krwi i poarem, wygldali go jak zbawienia.A Kmicic, syszc te bogosawiestwa, yczenia, te niemal mody, umacnia si w wierze wzgldem Radziwia i powtarza sobie w duszy: "Takiemu to panu su! Zamkn oczy i pjd lepo za jego fortun. Straszny on czasem i niezbadany, ale wikszy ma rozumod innych, lepiej wie, czego trzeba, i w nimjednym zbawienie".Lej mu si zrobio i pogodniej w sercu na t myl, wic jecha dalej z wiksz otuch w sercu, rozdzielajc dusz midzy tsknot po Kiejdanach a rozmylania o nieszczsnym stanie ojczyzny.Tsknota wzmagaa si coraz bardziej. Czerwonej tasiemki za siebie nie rzuci, pierwszego ogniska wiadrem wody nie zala, bo raz: czu, e to na nic, po wtre: nie chcia. - Ej, eby ona tu bya, eby te pakania i jki ludzkie syszaa, nie prosiaby Boga, by mnie nawrci, nie mwiaby mi, e bdz jako owi heretycy, ktrzy prawdziw wiar porzucili. Ale nic to! Prdzej, pniej ona si przekona, pozna, e jej to rozum szwankowa... A wtedy bdzie, co Bg da. Moe si jeszcze w yciuspotkamy.I tsknota wzmagaa si w modym kawalerze, ale zarazem przekonanie, e po prawdziwej, nie bdnejdrodze stpa, dao mu spokj od dawna nieznany. Targanina myli, zgryzoty, wtpliwoci opuszczay go z wolna i jechaprzed siebie, zanurza si w bezbrzene lasy prawie wesoo. Od czasu jak po sawnych z Chowaskim gonitwach do Lubicza przyjecha, nie czu, aby mu tak rano byo na wiecie.W tym wsaty Charamp mia suszno, e nie masz jak droga na duszne troski i niepokoje. Zdrowiemia pan Andrzej elazne, a fantazja wracaa mu z kad chwil i ch przygd. Widzia je przed sob i umiecha si do nich, i gna konwj bez wytchnienia, ledwiesi na krtkie noclegi zatrzymujc. Przed oczyma duszy staa mu ustawicznie Oleka,spakana, drca w jego ramionach jak ptak, i mwi sobie: wrc.Czasem przesuwaa si przed nim posta hetmana, pospna, ogromna, grona. Ale moe wanie dlatego, e si od niej oddala coraz bardziej, ta posta stawaa mu si prawie drog. Dotychczas ugina si przed Radziwiem, teraz zaczyna go kocha. Dotychczas Radziwi porywa go, jak potny wir wodny porywa i przyciga wszystko, co si w jego kolisko dostanie; t eraz Kmicic czu, e chce pyn z nim razem z caej duszy. I z odlegoci rs ten olbrzymi wojewoda coraz bardziej w oczach modego rycerza i prawie nadludzkie przybiera rozmiary. Nieraz na noclegu, gdy pan Andrzej zamyka do snu oczy, widzia hetmana siedzcego na troniewyszym nad szczyty sosen. Korona na gowie jego, twarz ta sama, pospna, ogromna, w rkach miecz i bero, a pod stopami caa Rzeczpospolita. I bi czoem w duszy przed wielkoci.Trzeciego dnia podry zostawili za sob daleko Niemen i weszli w kraj jeszcze lesistszy. Zbiegw na drogach napotykali cigle cae gromady, a szlachta, ktra nie moga ora dwiga, uchodzia prawie bez wyjtku do Prus przed podjazdami nieprzyjacielskimi, ktre nie utrzymywane tutaj na wodzy, jak nad brzegami Wilii przez szwedzkie i radziwiowskie puki, zapuszczay si czasem daleko w gb kraju, a pod sam granic Prus elektorskich. upie bywaa ich gwnym celem. Nieraz byy te to watahy niby do wojsk Zotareki nalece, a w rzeczy nie uznajce nad sob niczyjej buawy - po prostu oddziay zbjeckie, tak zwane "partie", nad ktrymi czasem i miejscowi opryszkowie mieli komend. Te, unikajc spotkania w polu z wojskiem, a nawet z pachokami miejskimi, napaday pomniejszewsie, dwory i podrnikw. Gromia ich szlachta na wasn rk ze swymi dworskimi ludmi i ubieraa nimi sosny przydrone, jednake atwo byo w lasach natkn si na spore ich oddziay, i dlatego musia pan Andrzej zachowywa teraz nadzwyczajn ostrono. Lecz nieco dalej, w Pilwiszkach nad Szeszup, zasta ju pan Kmicic ludno spokojnie na miejscu siedzc. Mieszczanie opowiedzieli mu jednak, e nie dawniej jak par dni temu napad na starostwo potnyoddzia Zotareki, do piciuset ludzi liczcy, ktry byby wedle zwyczaju w piewyci ludzi, a miasto puci z dymem, gdyby nie niespodziewana pomoc, ktra jakoby z nieba im spada. - Bogumy si ju polecali - mwi dzierawca zajazdu, u ktrego pan Andrzej kwater stan - gdy wtem wici Pascy zesali jakow chorgiew. Mylelimy zrazu, e nowy nieprzyjaciel, a to byli swoi. Skoczyli tedy wraz na Zotarekowych hultajw i w godzin mostem ich pooyli, ile e i z naszej strony pomoc bya. - C to bya za chorgiew? - pyta pan Andrzej. - Niech im Bg da zdrowie!... Nie opowiadalisi, co za jedni, my te nie mieli pyta. Popali koniom, wzili, co byo siana i chlebw, i pojechali. - Ale skd przyszli i dokd poszli? - Przyszli od Kozowej Rudy, a poszli na poudnie. My te, comy ju wprzd chcieli w lasy ucieka, tomy rozmyliwszy si zostali, bo nam pan podstaroci powiedzia,e po takiej nauce nieprdko nieprzyjaciel do nas zajrzy.Kmicica mocno zainteresowaa wiadomo o owej bitwie, wic pyta dalej: - I nie wiecie, kto tej chorgwi pukownikuje? - Nie wiemy, alemy pukownika widzieli, bo na rynku z nami rozmawia. Mody on i misterny jako iga. Nie wyglda na takiego wojownika, jakim jest... - Woodyjowski! - zakrzykn pan Kmicic. - Czy on Woodyjowski, czy nie, niech mu si rce wic, niechaj mu Bg hetmanem pozwoli zosta! Pan Andrzej zaduma si gboko. Widocznieszed t sam drog, ktr kilka dni temu przecign pan Woodyjowski z laudaskimi ludmi. Jako byo to naturalne, bo obaj zdali na Podlasie. Ale panu Andrzejowi przyszo na myl, e przyspieszajc podr atwo mg natkn si na maego rycerza i wpa w jego rce, a w takim razie wszystkie listy radziwiowskie dostayby si z nim razemw moc konfederatw. Wypadek podobny mg zwichn ca jego misj i Bg wie jakie szkody przynie radziwiowskiej sprawie. Z tego powodu postanowi pan Andrzej pozosta par dni w Pilwiszkach, aby laudaska chorgiew miaa czas odjecha jak najdalej.Ludzie te i konie, idce jednym niemal tchem z Kiejdan (bo mae tylko popasy czynili dotd przez drog), potrzebowali odpoczynku, wic pan Andrzej kaza onierzom zdj juki z koni i roztasowa si w karczmie na dobre. Na drugi dzie przekona si, e uczyni nie tylko roztropnie, ale i mdrze, albowiemzaledwie rano zdoa szaty przywdzia, gdy oberysta stan przed nim. - Nowin przynosz waszej mioci - rzek. - A dobr? - Ni z, ni dobr, jeno e mamy goci. Okrutny dwr zjecha tu dzi rano i stan w starociskim domu. Jest regiment piechoty, a co jazdy, karet, co suby!... Ludzie myleli, e to sam krl przyjecha. - Jaki krl? Karczmarz pocz obraca czapk w rku. - Prawda, e to mamy teraz dwch krlw,ale nie aden z nich przyjecha, jeno ksikoniuszy. Kmicic zerwa si na rwne nogi. - Co za ksi koniuszy? ksi Bogusaw?..- Tak jest, wasza mio. Brat stryjeczny ksicia wojewody wileskiego. Pan Andrzej a w rce klasn ze zdziwienia. - O, to si spotykamy! Karczmarz zrozumiawszy, e jego go jest znajomym ksicia Bogusawa, skoni si niej ni poprzedniego dnia i wyszed z izby, a Kmicic pocz ubiera si popiesznie i w godzin pniej by ju przed domem starociskim. W caym miasteczku roio si od onierzy.Piechota ustawiaa w kozy muszkiety na rynku; jazda pozsiadaa ju z koni i zaja domostwa poboczne. onierze i dworzanie,w najrozmaitszych ubiorach, stali przed domami lub przechadzali si po ulicach. Z ust oficerw sycha byo rozmow francusk i niemieck. Nigdzie polskiego onierza, nigdzie polskiego moderunku, muszkietnicy i dragonia przybrani byli dziwacznie, inaczej nawet od cudzoziemskich chorgwi, ktre pan Andrzej w Kiejdanach widywa, bo nie na niemiecki, ale na francuski ad. onierz jednak pikny i tak okazay, e kadego szeregowca za oficera mona byo poczyta, zachwyca oczy pana Andrzeja. Oficerowie spogldali te na niego z ciekawoci, bo wystroi si odwitnie w aksamity i zotogw, a szeciu ludzi przybranych w now barw szo dla asystencji za nim. Na podwrzu starociskiego dworu krcilisi dworzanie, wszyscy postrojeni na francuski sposb: wic paziowie w berecikach z pirami, rkodajni w aksamitnych kaftanach, masztalerze w szwedzkich, wysokich butach z kolistymi cholewami. Widocznie ksi nie mia zamiaru zatrzymywa si duej w Pilwiszkach i wstpi tylko na popas, gdy karet nie pozataczano do wozowni, a konie karmili masztalerze na poczekaniu z blaszanych sit,ktre trzymali w rku. Kmicic oznajmi si oficerowi trzymajcemu stra przed domem, kto jest i z czym jedzie, ten za poszed zda spraw ksiciu. Po chwili wrci popiesznie z zawiadomieniem, i ksi pilno chce widzie wysannika hetmaskiego, i wskazujc Kmicicowi drogwszed wraz z nim do domu. Przeszedszy sie, w pierwszej izbie stoowej zastali kilku dworzan siedzcych zpowyciganymi nogami na krzesach i drzemicych smaczno, bo wida, wczesnymrankiem musieli z ostatniego popasu wyjecha. Przed drzwiami nastpnej komnaty oficer zatrzyma si i skoniwszy si panu Andrzejowi, rzek po niemiecku: - Tam jest ksi. Pan Andrzej wszed i zatrzyma si w progu. Ksi siedzia przed lustrem ustawionym w rogu komnaty i tak uwanie wpatrywa si w twarz swoj, wieo widocznie powleczon rem i bielidem, enie zwrci uwagi na wchodzcego. Dwch pokojowych, klczc przed nim, dopinao mu sprzczki na przegubach ng u wysokichpodrnych butw, on za rozczesywa z wolna palcami bujn, rwno ucit nad czoem grzywk jasnozotej peruki lub te moe wasnych, obfitych wosw.By to mody jeszcze czowiek, lat trzydziestu piciu, a wygldajcy najwyej na dwadziecia pi. Kmicic zna go, ale zawsze spoglda na z ciekawoci, raz: dla wielkiej sawy rycerskiej, jaka otaczaa ksicia Bogusawa, a jak zjednay mu gwnie pojedynki z rozmaitymi zagranicznymi magnatami odbyte, po wtre: dla jego szczeglnej postawy, ktr gdy raz kto ujrza, na zawsze musia zapamita. Ksi bowiem wysoki by i silnie zbudowany, ale nad szerokimi jego ramionami wznosia si gowa tak maa, jak gdyby z innego ciaa zdjta. Twarz mia rwnie niezwykle drobn, prawie modziecz, ale i w niej nie byo proporcji, nos mia bowiem duy, rzymski, i ogromne oczy niewypowiedzianejpiknoci i blasku, z orl prawie miaoci nie zwaa na am 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAPc2cc- c:{P?-spojrzenia. Wobec tych oczu i nosa reszta twarzy, okolonej w dodatku dugimi obfitymi puklami wosw, nika prawie zupenie; usta mia niemal dziecinne, nad nimi may wsik, ledwie pokrywajcy grnwarg. Delikatno cery, podniesiona remibielidem, czynia go podobnym do panny, ajednoczenie zuchwao, duma i pewno siebie, malujce si w obliczu, nie pozwalay zapomina, i jest to w synny chercheur de noises, jako go przezywano na dworze francuskim, czowiek, u ktregoostre sowo atwo wychodzio z ust, ale szpada jeszcze atwiej z pochwy. W Niemczech, w Holandii i we Francji opowiadano dziwy o jego czynach wojennych, ktniach, zajciach i pojedynkach. On to w Holandii rzuca si w najwikszy war bitwy, midzy niezrwnane puki piechoty hiszpaskiej, i wasn ksic rk zdobywa chorgwie i dziaa;on na czele regimentw ksicia Oranii zdobywa baterie, przez starych wodzw uznane za niepodobne do zdobycia; on nad Renem, na czele muszkieterw francuskich,rozbija cikie chorgwie niemieckie, w trzydziestoletniej wojnie wywiczone; on rani w pojedynku, we Francji, najsynniejszego midzy kawalerami francuskimi fechmistrza, ksicia de Fremouille; drugi synny zabijaka, baron von Goetz, prosi go na klczkach o darowanie ycia; on rani barona Grota, za co musia od brata Janusza sucha gorzkich wymwek, i pospolituje godno sw ksic stawajc do walki z nierwnego stanu ludmi; on wreszcie, wobec caego dworu francuskiego, na balu w Luwrze uderzy w twarz margrabiego deRieux za to, i mu "szpetnie" przymwi. Pojedynki odbywane incognito po mniejszychmiastach, oberach i zajazdach nie wchodziy oczywicie w rachub. Bya to mieszanina zniewieciaoci i nieokieznanej odwagi. W czasie odwiedzin rzadkich i krtkich ojczystego kraju zabawia si zatargami z rodzin Sapiehw i owami. Ale wwczas leniczowie musieli mu wyszukiwa niedwiedzice z maymi, jako bardziej niebezpieczne i zacieke, na ktre szed zbrojny tylko oszczepem. Zreszt nudzi si w kraju i jako si rzeko, zjeda niechtnie, najczciej czasu wojny; wielkim mstwem odznaczy si pod Beresteczkiem, Mohylewem, Smoleskiem. Wojna bya jego ywioem, chocia umys bystry i gitki zarwno si do intryg i do dyplomatycznych wybiegw nadawa. W tych umia by cierpliwy i wytrway, daleko wytrwalszy ni w "amorach", ktrych dugi szereg dopenia historii jegoycia. Ksi na dworach, na ktrych przebywa, by postrachem mw majcych pikne ony. Zapewne dlatego samnie by dotd onaty, chocia zarwno wysokie urodzenie; jak nieprzebrana niemalfortuna czyniy z niego jedn z najbardziejpodanych partyj w Europie. Swatali go sami krlestwo francuscy, Maria Ludwika polska, ksi Oranii i wuj elektor brandenburski, ale on wola dotd swoj swobod. - Wiana nie potrzebuj - mawia cynicznie -a innych uciech i tak mi nie brak. W ten sposb doszed trzydziestu piciu latwieku. Kmicic, stojc w progu, przypatrywa si tedy z ciekawoci jego twarzy, ktr odbijao zwierciado, a on rozczesywa w zamyleniu wosy grzywki nad czoem, na koniec, gdy pan Andrzej krzkn raz i drugi, rzek nie odwracajc gowy: - A kto tam? Czy nie posaniec od ksicia wojewody? - Nie posaniec, ale od ksicia wojewody! - odrzek pan Andrzej.Wwczas ksi odwrci gow, a spostrzegszy wietnego modzieca pozna, e nie ze zwykym sug ma do czynienia. - Wybaczaj wapan, panie kawalerze - rzek uprzejmie - bo widz, em si co do szary osoby omyli. Ale wszake twarz wapana mi znana, cho sobie nazwiska nie mog przypomnie. Wa jeste dworzaninem ksicia hetmana? - Nazywam si Kmicic - odpowiedzia pan Andrzej - a dworzaninem nie jestem, jeno pukownikiem, od czasu jakem ksiciu hetmanowi wasn chorgiew przyprowadzi. - Kmicic! - zawoa ksi - ten sam Kmicic, sawny z ostatniej wojny, ktry Chowaskiego podchodzi, a pniej na wasn rk niezgorzej sobie radzi?... Toja sia o wapanu syszaem! To rzekszy ksi pocz uwaniej i z pewnym upodobaniem spoglda na pana Andrzeja, bo z tego, co o nim sysza, mia go za czeka wasnego pokroju. - Siadaj, panie kawalerze - rzek. - Rad ci bliej poznam. A co tam sycha w Kiejdanach? - Oto jest list ksicia hetmana - odrzek Kmicic.Pokojowi skoczywszy zapina ksice buty wyszli, a ksi zama piecz i pocz czyta. Po chwili na twarzy jego odbia si nuda i zniechcenie. Rzuci list przed lustro i rzek: - Nic nowego! Radzi mi ksi wojewoda, abym si do Prus, do Tyly albo Taurogw przenis, co jak wa widzisz, czyni wanie. Ma foi! Nie rozumiem pana brata...Donosi mi, e elektor w margrabstwie i e si do Prus przez Szwedw przebra nie moe, a pisze jednoczenie, i a mu wosyna gowie powstaj, e si z nim de succursu ani de receptu nie znosz. A jaketo ja mam czyni? Jeli si kurfirst przez Szwedw nie moe przebra, to jake si mj posaniec przebierze? Na Podlasiu siedziaem, bom nie mia nic innego do roboty. Powiem ci, mj kawalerze, em si nudzi jak diabe na pokucie. Niedwiedzie, co byy blisko Tykocina, wykuem; biaogowy tamtejsze kouchami cuchn, ktrego zapachu nozdrza moje znie nie mog... Ale!... Rozumiesze ty, panie kawalerze, po francusku albo po niemiecku?- Rozumiem po niemiecku - rzek Kmicic. - To chwaa Bogu!... Bd mwi po niemiecku, bo mi od waszej mowy wargi pierzchn. To rzekszy ksi wysun doln warg i pocz dotyka jej z lekka palcami, jakby chcc przekona si, czy nie opierzcha lubnie popkaa; nastpnie spojrza w lustro imwi dalej: - Doszy mnie posuchy, e koo ukowa jaki szlachcic Skrzetuski ma on cudnej urody. Daleko to!... Ale jednak posaem ludzi, eby mi j porwali i przywieli... Tymczasem, czy uwierzysz, panie Kmicic, nie znaleziono jej w domu! - Szczcie to - rzek pan Andrzej - bo to ona zacnego kawalera, sawnego zbaraczyka, ktren ze Zbaraa przez wszystk potg Chmielnickiego si przedar. - Ma oblegano w Zbarau, a ja bym on oblega w Tykocinie... Czy mylisz wapan, eby si tak samo zacicie bronia? - Wasza ksica mo rady wojennej by przy takim obleniu nie potrzebowa, nieche si i bez mojej opinii obejdzie - odrzek szorstko pan Andrzej. - Prawda! szkoda o tym mwi - odrzek ksi. - Wracam do sprawy: czy wapan masz jeszcze jakie listy? - Do waszej ksicej moci co miaem, to oddaem, a oprcz tego mam do krla szwedzkiego. Czy waszej ksicej moci nie wiadomo, gdzie go mam szuka? - Nic nie wiem. Co ja mam wiedzie? W Tykocinie go nie ma, mog ci za to zarczy, bo gdyby tam raz zajrza, to by si panowania nad ca Rzeczpospolit wyrzek. Warszawa ju w rkach szwedzkich, jak to wam pisaem, ale tam te jego krlewskiej moci nie znajdziesz. Musi by pod Krakowem albo w samym Krakowie, jeli si dotd do Prus Krlewskich nie wybra. W Warszawie dowiesz si o wszystkim. Wedle mojego zdania musi Karol Gustaw o miastach pruskich pomyle, bo ich za sob nie moezostawia. Kto by si spodziewa, e gdy caa Rzeczpospolita odstpuje pana, gdy wszystka szlachta czy si ze Szwedem, gdy wojewdztwa poddaj si jedne za drugimi - wwczas wanie miasta pruskie,Niemcy i protestanci, nie chc o Szwedach sysze i do oporu si gotuj. Oni chc wytrwa, oni Rzeczpospolit ratowa i JanaKazimierza utrzyma! Zaczynajc t robot mylelimy, e bdzie inaczej, e wanie przede wszystkim oni pomog nam i Szwedom do pokrajania tego bochenka, ktry wasz Rzeczpospolit nazywacie. A tu ani rusz! Cae szczcie, e ksi elektor ma tam na nich oko. Ofiarowa ju im pomoc przeciw Szwedom, ale Gdaszczanie mu nie ufaj i mwi, e samimaj do si... - Wiemy ju o tym w Kiejdanach! - rzek Kmicic. - Jeeli nie maj do si, to w kadym razie maj dobry wch - mwi dalej, miejc si ksi - bo wujowi elektorowi tyle, mniemam, chodzi o Rzeczpospolit, ile i mnie albo ksiciu wojewodzie wileskiemu.- Wasza ksica mo pozwoli, e zaneguj - rzek porywczo Kmicic. - Ksiciuwojewodzie wileskiemu tylko o Rzeczpospolit chodzi, dla ktrej w kadej chwili gotw wyda ostatnie tchnienie i ostatni krew wyla. Ksi Bogusaw pocz si mia. - Mody jeste, kawalerze, mody! Ale mniejsza z tym! Ow wujowi elektorowi chodzi o to, by mg Prusy Krlewskie zacapi, i dlatego tylko ofiaruje im swoj pomoc. Gdy je raz bdzie mia w rku, gdy do miast swoje zaogi powprowadza, gotwnazajutrz zgodzi si ze Szwedami, ba, nawet z Turczynem i z diabami. Niechby mu jeszcze Szwedzi kawa Wielkopolski dodali, gotw im pomaga ze wszystkich si do zabrania reszty. W tym tylko bieda, e i Szwedzi ostrz zby na Prusy i std dyfidencje pomidzy nimi i elektorem. - Ze zdumieniem sucham sw waszej ksicej moci! - rzek Kmicic. - Diabli mnie brali na Podlasiu - odpowiedzia ksi - e musiaem tyle czasu bezczynnie siedzie... Ale c miaem robi? Stan ukad midzy mn a ksiciem wojewod, e pki w Prusach rzeczy si nie wyklaruj, ja nie przejd otwarcie na stron szwedzk. I to suszna, bo w ten sposb furtka zostaje otwarta. Posaem nawet sekretnych gocw do Jana Kazimierza oznajmiajc, e gotwem zwoa pospolite ruszenie na Podlasiu, byle mi manifest przysano. Krl, jak krl, daby si moe wywie w pole, ale krlowa widocznie mi nie ufa i musiaa odradzi. eby nie baby, to dzi stabym naczele wszystkiej szlachty podlaskiej, a co wiksza, konfederaci owi, ktrzy teraz pustosz dobra ksicia Janusza, nie mieliby innej rady, jak pj pod moj komend. Gosibym si stronnikiem Jana Kazimierza,a w rzeczy majc w rku si, targowabym si ze Szwedami. Ale ta baba wie, jak trawa ronie, i najtajniejsz myl odgadnie. Krl to prawdziwy, nie krlowa! Wicej ona ma dowcipu w jednym palcu ni Jan Kazimierz w caej gowie. - Ksi wojewoda... - zacz Kmicic. - Ksi wojewoda - przerwa z niecierpliwoci Bogusaw - wiecznie spnia si ze swymi radami; pisze mi w kadym licie: "zrb to a to", a ja wanie ju to dawno zrobiem. Ksi wojewoda gow prcz tego traci... Bo, suchaj, kawalerze, czego jeszcze ode mnie wymaga...Tu ksi chwyci list i pocz czyta gono: "Sam WXM w drodze bd ostronym, a o tych frantach konfederatach, ktrzy si przeciw mnie zbuntowali i na Podlasiu grasuj, dla Boga pomyl WXM, eby ich rozprszy, eby dokrla nie szli. Gotuj si na Zabudw, a tam piwa mocne; jako si popij, eby ich wyrnli, kady gospodarz swego. Bo nie godzi si nic lepszego; ale capita uprztnwszy poszoby to w rozdrb". Tu Bogusaw rzuci z niechci list na st.- Suchaje, panie Kmicic - rzek - wic ja mam razem wyjeda do Prus i razem urzdza rze w Zabudowie? Razem udawa jeszcze stronnika Jana Kazimierza ipatriot, i razem wycina tych ludzi, ktrzykrla i ojczyzny nie chc zdradzi? Jeste to sens? Zali to si jedno drugiego trzyma? Ma foi! ksi hetman gow traci. To ja i teraz wanie spotkaem, ot, idc tu do Pilwiszek, po drodze, ca jak zbuntowan chorgiew, walc na Podlasie. Bybym im chtnie po brzuchach przejecha, choby dlatego, aeby mie uciech; ale pki nie jestem otwartym szwedzkim partyzantem, pki wuj elektor rzekomie jeszcze z miastami pruskimi, a zatem z Janem Kazimierzem trzyma, nie mog sobie takich uciech pozwala, dalibg,nie mog... Co mogem najwicej zrobi, to politykowa z tymi buntownikami, jak i oni ze mn politykowali, podejrzewajc mnie wprawdzie o praktyki z hetmanem, ale nie majc czarno na biaym. Tu ksi rozpar si wygodnie w fotelu, wycign nogi i zaoywszy niedbale rce pod gow, pocz powtarza: - Ej, galimatias w tej waszej Rzeczypospolitej, galimatias!... W wiecie niczego podobnego nie masz!... Po czym umilk na chwil; widocznie jaka myl przysza mu do gowy, bo si uderzyw peruk i zapyta: - A wapan nie bdziesz na Podlasiu? - Jake! - rzek Kmicic. - Musz tam by, bo mam list z instrukcjami do Harasimowicza, podstarociego w Zabudowie. - Na Boga! - rzek ksi - Harasimowicz tujest ze mn. Jedzie z rzeczami hetmaskimido Prus, bo tam balimy si, eby nie wpady w rce konfederackie. Czekaj wa, ka go zawoa.Tu ksi zakrzykn na pokojowca i kaza mu woapodstarociego, sam za rzek: - A to si dobrze skada! Oszczdzisz sobie wapan drogi... Chocia... moe i szkoda, e na Podlasie nie pojedziesz, bo tam midzy gowami konfederacji jest i twj imiennik...Mgby go skaptowa. - Nie miabym na to czasu - rzek Kmicic - gdy mi do krla szwedzkiego i do pana Lubomirskiego pilno. - A, to masz listy i do pana marszaka koronnego? Ej, odgaduj, o co chodzi... Niegdy pan marszaek myla swata synalka z crk Janusza... Czyby teraz hetman nie chcia delikatnie odnowi rokowa?... - O to wanie idzie. - Dzieci to oboje zupene... Hm! delikatna to misja, bo hetmanowi nie wypada pierwszemu si wprasza. Przy tym... Tu ksi zmarszczy brwi. - Przy tym nie bdzie z tego nic... Nie dla Herakliusza crka ksicia hetmana. Ja ci to mwi! Ksi hetman powinien to rozumie,e jego fortuna musi zostawa w rku Radziwiw. Kmicic spoglda ze zdziwieniem na ksicia,ktry chodzi coraz spieszniejszym krokiempo izbie. Nagle zatrzyma si przed panem Andrzejem i rzek: - Daj mi parol kawalerski, e odpowiesz prawd na moje pytanie. - Moci ksi - rzek Kmicic - ci tylko,ktrzy si boj, a ja si nikogo nie boj. - Czy ksi wojewoda kaza zachowa sekret przede mn o rokowaniach z Lubomirskim? - Gdybym mia taki rozkaz, to bym o panu Lubomirskim wcale nie by wspomina. - Mogo ci si wymkn. Daj parol! - Daj - rzek Kmicic marszczc brwi. - Ciar mi zdje z serca, bo mylaem, e ksi wojewoda i ze mn podwjn gr prowadzi. - Nie rozumiem waszej ksicej moci. - Nie chciaem eni si we Francji z Rohanwn, nie liczc z p kopy innych ksiniczek, ktre mi swatano... Czy wiesz dlaczego? - Nie wiem. - Bo jest ukad pomidzy mn a ksiciem wojewod, e jego dziewka i jego fortuna dla mnie rosn. Jako wierny suga Radziwiw, moesz wiedzie o wszystkim.- Dzikuj za ufno... Ale wasza ksica mo mylisz si... Nie jestem sug Radziwiw. Bogusaw otworzy szeroko oczy. - Kime ty jeste? - Hetmaskim, nie dworskim, jestem pukownikiem, a w dodatku ksicia wojewody krewnym. - Krewnym? - Bom z Kiszkami spowinowacony, a hetman rodzi si z Kiszczanki. Ksi Bogusaw popatrzy przez chwil na Kmicica, na ktrego twarz wystpiy lekkie rumiece. Nagle wycign rk i rzek: - Przepraszam ci, kuzynie, i winszuj paranteli. Ostatnie sowa byy powiedziane z jak niedba, lubo wytworn grzecznoci, w ktrej jednak byo co wprost dla pana Andrzeja bolesnego. Policzki jego zarumieniy si jeszcze bardziej i ju otwiera usta, aby co ywo powiedzie, gdy drzwi otworzyy si i gubernator Harasimowicz ukaza si w progu. - Jest list do waci - rzek ksi Bogusaw. Harasimowicz skoni si ksiciu, a nastpnie panu Andrzejowi, ktry poda mu list ksicy. - Czytaj wa! - rzek ksi Bogusaw.Harasimowicz pocz czyta: "Panie Harasimowicz! Teraz czas pokaza yczliwo dobrego sugi ku panu. Cokolwiek pienidzy zebra moecie i wy w Zabudowie, i pan Przyski w Orlu..." - Pana Przyskiego konfederaci usiekli w Orlu - przerwa ksi - dlatego pan Harasimowicz daje drapaka... Podstaroci skoni si i czyta dalej: "... i pan Przyski w Orlu, cho publicznych podatkw, cho czynszw, arend..." - Ju je konfederaci wybrali - przerwa znw ksi Bogusaw. "...przesyajcie mi jak najprdzej (czyta dalej Harasimowicz). Moecieli i wsie jakie ssiadom lub mieszczanom zastawi, biorcpienidze co najwicej na nie; i gdziekolwiek si jeno sposb poda na dostanie onych, starajcie si i do mnie odsyajcie. Konie i rzeczy wszystkie, cokolwiek tam jest, ba! i w Orlu lichtarz wielki, i co inszego, obrazy i ochdstwa, a48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAPc|ccy,v c9{&najbardziej dziaa owe, co w ganku stoj, przy ksiciu imci panu bracie wylijcie, bo alias rozbojw ba si trzeba..." - Znowu spniona rada, bo dziaa id ju ze mn! - rzek ksi. "...Jeliby z oami ciko byo, to same tylko dziaa bez ow, i to okry, eby niewiedziano, co wioz. A te rzeczy do Prus jak najprdzej wymkn, strzegc si najbardziej tych zdrajcw, co w wojsku moim bunt podnisszy moje starostwa tocz..." - Oj, co tocz, to tocz! Wycisn je na twarg! - przerwa znw ksi. "...starostwa moje tocz i na Zabudw sigotuj idc snad do krla.Z ktrymi bi sitrudno, bo przecie gromada, ale albo ich wpuciwszy, piknie popoi, a w nocy picych wyrn (kady gospodarz uczynito moe), albo ich w piwach mocnych potru, albo o co tam nietrudno, swawoln take kup na nich zemkn, co by si na nich obowili... " - No, nic nowego! - rzek ksi Bogusaw.- Moesz, panie Harasimowicz, jecha dalejze mn... - Jest jeszcze suplement - odrzek podstaroci.I pocz czyta dalej: "...Win, jeli nie mona wywie(bo tu ju unas nigdzie ich nie dostanie), tedy w skok za gotowe posprzedawa..." Tu pan Harasimowicz sam przerwa i chwyci si za gow. - Dla Boga! wina id o p dnia drogi za nami i pewno wpady w rce tej chorgwi zbuntowanej, ktra koo nas przechodzia. Bdzie szkody na jaki tysic czerwonych zotych. Niech wasza ksica mo wiadczy za mn, e sama mi kazaa czeka, a beczki na wozy wpakuj. Strach pana Harasimowicza byby jeszcze wikszy, gdyby pan Harasimowicz zna panaZagob i gdyby wiedzia, e si wanie wowej chorgwi znajduje. Tymczasem jednakksi Bogusaw rozemia si i rzek: - Niech im bdzie na zdrowie! Czytaj dalej! "...jeeli si za kupiec nie znajdzie..." Ksi Bogusaw wzi si a pod boki ze miechu: - Ju si znalaz - rzek - jeno trza mu bdzie borgowa. "...jeeli si za kupiec nie znajdzie (czytaaosnym gosem Harasimowicz), tedy w ziemi pozakopywa, byle nieznacznie, ebynad dwch o tym nie wiedziao. Beczk jednak jak i drug w Orlu i w Zabudowie zostawi, a to z lepszych i sodszych, co by si uakomili na ni, a podprawi mocno trucizn, eby starszyzna przynajmniej powyzdychaa, to si druyna rozbiey. Dla Boga, yczliwie mi w tym posucie, a sekretnie, przez miosierdzie boe!... A palcie, co pisz i ktokolwiek o czym wiedzie bdzie, odsyajcie go do mnie. Albosami najd i wypij, albo jednajc moe im ten napj podarowa..." Podstaroci skoczy czyta i pocz patrzy na ksicia Bogusawa jakby czekajc instrukcji, a ksi rzek: - Widz, e tgo brat mj myli o konfederatach, szkoda tylko, e jak zwykle, za pno!... eby si by dwa tygodnie albo cho tydzie temu na w dowcip zdoby, mona by byo poprobowa.A teraz ruszaj z Bogiem, panie Harasimowicz, bo ju ci nie potrzebujem.Harasimowicz skoni si i wyszed.Ksi Bogusaw stan przed zwierciadem i pocz si przyglda starannie wasnej postaci, przy czym porusza z lekka gow w prawo i lewo, tooddala si od lustra, to zblia, to potrzsa puklami wosw, to strzyg oczyma z ukosa, nie zwaajc wcale na Kmicica, ktry siedzia w cieniu, odwrconyplecami do okna. Gdyby jednak by rzuci chocia jedno spojrzenie na twarz pana Andrzeja, poznaby, i w modym pole dzieje si codziwnego, twarz bowiem Kmicica bya blada, na czole osiady mu gste krople potu, a rce drgay konwulsyjnie. Przez chwil podnis si z krzesa i znowu zaraz usiad, jak czowiek, ktry walczy ze sob i przeamuje w sobie wybuch gniewu lub rozpaczy. Na koniec rysy jego cigny si i zakrzepy; widocznie ca si potnej woli i energii nakaza sobie spokj i zapanowa nad sob zupenie. - Wasza ksica mo - rzek - z tego zaufania, jakim mnie ksi hetman obdarza, widzisz wasza ksica mo, e tajemnicy nie chce z niczego przede mn robi. Nale dusz i mieniem do jego robt; przy jego i waszej ksicej moci fortunie moe i moja wyrosn, dlatego gdzie wy idziecie, tam i ja pjd... Na wszystkom gotw! Ale chocia w onych sprawach su i w nich si obracam, przecie pewnie nie wszystko zgoa rozumiem ani te wszystkich arkanw wasnym sabym dowcipem przenikn mog. - Czego tedy yczysz, panie kawalerze, a raczej, pikny kuzynie? - spyta ksi. - O nauk waszej ksicej moci prosz, bo te wstyd by mi byo, gdybym si przy takich statystach niczego nie zdoa nauczy. Nie wiem, czy wasza ksica mo raczysz mi szczerze odpowiedzie? - To bdzie zaleao od twego pytania i od mego humoru - odrzek Bogusaw nie przestajc patrze w lustro.Oczy Kmicica bysny przez chwil, lecz mwi dalej spokojnie: - Ow tak jest: ksi wojewoda wileski wszystkie swe postpki dobrem i zbawieniem Rzeczypospolitej osania. Ju te ta Rzeczpospolita z ust mu nie schodzi. Racze mi wasza ksica mo szczerze powiedzie: pozoryli to tylko konieczne czylinaprawd ksi hetman ma tylko dobro Rzeczypospolitej na celu?... Bogusaw rzuci bystre, przelotne spojrzenie na pana Andrzeja. - A jeelibym ci powiedzia, e to pozory, czyliby pomaga dalej? Kmicic ruszy niedbale ramionami. - Ba! jako rzekem, moja fortuna przy fortunie waszych ksicych mociw wyronie. Byle si to stao, wszystko mi zreszt jedno! - Wyjdziesz na czowieka! Pamitaj, e ci to przepowiadam. Ale czemu to brat nigdy ztob szczerze nie mwi? - Moe dlatego, e skrupulat, a moe, ot tak! nie zgadao si! - Bystry masz dowcip, kawalerze, bo to szczera prawda, e on skrupulat i niechtnie prawdziw skr pokazuje. Jak mi Bg miy, prawda! Taka ju jego natura. To on i ze mn gadajc, skoro si tylko zapomni, zaraz zaczyna mow mioci dla ojczyzny koloryzowa. Dopiero jak mu si woczy rozemiej, to si opatrzy. Prawda! prawda! - Wic to tedy jeno pozory? - pyta Kmicic.Ksi przekrci krzeso, siad na nim jak na koniu i wsparszy rce na porczy milcza chwil, jakby si namylajc, po czym rzek: - Suchaj, panie Kmicic! Gdybymy, Radziwiowie, yli w Hiszpanii, we Francji albo w Szwecji, gdzie syn po ojcu nastpujei gdzie prawo krlewskie z Boga samego wypywa, tedy, pominwszy jakie wojny domowe, jakie rodu krlewskiego wyganicie, jakie nadzwyczajne zdarzenia, suylibymy pewnie krlowi i ojczynie, kontentujc si jeno najwyszymi urzdami, ktre nam si z rodu i fortuny przynale. Ale tu, w tym kraju, gdzie krl nie ma za sob boego prawa, jeno go szlachta kreuje, gdzie wszystko in liberis suffragiis, susznie czynilimy sobie pytanie: dlaczego to Waza, a nie Radziwi ma panowa?... Nic to jeszcze Waza, bo oni z krlw dziedzicznych rd wiod, ale kto nam zarczy, kto nas upewni, e po Wazach nie przyjdzie szlachcie fantazja do gowy posadzi na stolcu krlewskim i wielkoksicym choby pana Harasimowicza albo jakiego pana Mieleszk,albo jakiego pana Piegasiewicza z Psiej Wlki. Tfu! czy ja wiem wreszciekogo?... A my? Radziwiowie i ksita Rzeszy Niemieckiej mamye po staremu przystpowa do caowania jego krlewskiej - piegasiewiczowskiej rki?... Tfu! do wszystkich rogatych diabw, kawalerze, czas z tym skoczy!... Spjrz przy tym na Niemcy, ilu tam ksit udzielnych mogoby, z uwagi na fortun, napodstarocich do nas si zgodzi. A przecie maj swoj udzielno, a przecie panuj, a przecie suffragia w sejmach Rzeszy maj, a przecie korony na gowach nosz i miejsca przed nami bior, choby im suszniej wypadao ogony u naszych paszczw nosi. Czas z tym skoczy, panie kawalerze, czas speni to, o czym ojciec mj ju zamyla! Tu ksi oywi si, wsta z krzesa i pocz chodzi po komnacie. - Nie obejdzie si to bez trudnoci i impedimentw - mwi dalej - bo oyccy i niewiescy Radziwiowie nie chc nam pomaga. Wiem, e ksi Micha pisa do brata, e nam raczej o wosiennicy, nie o paszczu krlewskim myle. Nieche sam o niej myli, niech pokuty odprawia, niech na popiele siada, niech mu jezuici skr dyscyplinami garbuj; skoro kontentuje si krajczostwem, nieche przez cae cnotliweycie a do cnotliwej mierci kapony cnotliwie kraje! Obejdziem si bez niego i rk nie opucimy, bo teraz wanie pora. Rzeczpospolit diabli bior, bo ju tak bezsilna, na takie psy zesza, e si nikomunie moe opdzi. Wszyscy lez w jej granice jak przez rozgrodzony pot. To, co tu si ze Szwedami stao, nie przytrafio si dotd nigdy na wiecie. My, panie kawalerze, moem wprawdzie piewa: Te Deum laudamus!, a swoj drog to niesychana i niebywaa rzecz... Jak to, najezdnik uderza na kraj, najezdnik znany zdrapienoci, i nie tylko nie znajduje oporu,ale kto yw opuszcza dawnego pana i spieszy do nowego: magnates, szlachta, wojsko, zamki, miasta, wszyscy!... bez czcisawy, honoru, wstydu!... Historia drugiego takiego przykadu nie podaje! Tfu! tfu! panie kawalerze! kanalia w tym kraju ywiebez sumienia i ambicji... I taki kraj nie ma zgin? Na askawo si szwedzk ogldali! Bdziecie mie askawo! Ju tamw Wielkopolsce Szwedzi szlachcie pace w kurki od muszkietw wkrcaj!... I tak wszdy bdzie - nie moe by inaczej, bo taki nard musi zgin, musi pj w pogard i w sub do ssiadw!... Kmicic coraz by bledszy i resztkami sit trzyma na wodzy wybuch szalestwa; ale ksi, cay zatopiony w swej mowie, upaja si wasnymi. sowami, wasnym rozumem, i nie zwaajc na suchacza tak dalej mwi: - Jest, panie kawalerze, zwyczaj w tym kraju, i gdy kto kona, to mu krewni w ostatniej chwili poduszk spod gowy wyszarpuj, aeby si za duej nie mczy. Ja i ksi wojewoda wileski postanowilimy t wanie przysug oddaRzyczypospolitej. Ale e sia drapienikw czyha na spadek i wszystkiego zagarn niezdoamy, przeto chcemy, aby cho cz, ito nie lada jaka, dla nas przypada. Jako krewni, mamy do tego prawo. Jeli za nie przemwiem ci tym porwnaniem do gowyi nie zdoaem w sedno utrafi, tedy powiem inaczej. Rzeczpospolita to postaw czerwonego sukna, za ktre cign Szwedzi, Chmielnicki, Hiperborejczykowie, Tatarzy, elektor i kto yw naokoo. A my z ksiciem wojewod wileskim powiedzielimy sobie, e z tego sukna musi si i nam tyle zosta w rku, aby na paszcz wystarczyo; dlatego nie tylko nie przeszkadzamy cign, ale i sami cigniemy. Niechaj Chmielnicki przy Ukrainiesi ostaje, niech Szwedzi z Brandenburczykiem o Prusy i wielkopolskie kraje si rozprawiaj, niech Maopolsk bierze Rakoczy czy kto bliszy. Litwa musi by dla ksicia Janusza, a z jego crk - dla mnie! Kmicic wsta nagle. - Dzikuj waszej ksicej moci, to tylko chciaem wiedzie! - Odchodzisz, panie kawalerze? - Tak jest. Ksi spojrza uwaniej na Kmicica i w tejchwili dopiero spostrzeg jego blado i wzburzenie. - Co ci jest, panie Kmicic? - spyta. - Wygldasz jak Piotrowin... - Fatygi z ng mnie obaliy i w gowie mi si krci. egnam wasz ksic mo, przed odjazdem przyjd si jeszcze pokoni. - To si spiesz, bo ja po poudniu ruszam take. - Za godzin najdalej przybd. To rzekszy Kmicic skoni si i wyszed. W drugiej izbie pokojowcy podnieli si na jego widok, ale on przeszed jak pijany, nikogo nie widzc. Na progu izby chwyci si obu rkami za gow i pocz powtarza z jkiem prawie: - Jezusie Nazareski, Krlu ydowski! Jezus, Maria, Jzef! Chwiejnym krokiem przeszed przez podwrzec okoo warty zoonej z szeciu halabardnikw. Za koowrotem stali jego ludzie z wachmistrzem Sorok na czele. - Za mn! - rzek Kmicic. I ruszy przez miasto ku obery. Soroka, dawny onierz Kmicica i znajcy go doskonale, zauway natychmiast, e z modym pukownikiem dzieje si co niezwykego. - Czuj duch! - rzek z cicha do ludzi - gorzetemu, na kogo gniew jego spadnie! onierze przyspieszali w milczeniu kroku, a Kmicic nie szed, ale bieg prawie naprzd, wymachujc rkoma i powtarzajcbezadne sowa. Do uszu Soroki dochodziy jeno oderwane wyrazy: "Truciciele, wiaroomcy, zdrajcy...Zbrodzie i zdrajca... Obaj tacy..." Potem pocz pan Kmicic wspomina dawnych kompanionw. Nazwiska: Kokosiski, Kulwiec, Ranicki, Reku i inne, wypaday z jego ust jedno po drugim. Kilka razy wspomnia take Woodyjowskiego. Sucha tego ze zdumieniem Soroka i trwoy si coraz bardziej, a w duszy myla: "Jaka krew si tu poleje... Nie moe by inaczej..." Tymczasem przyszli do zajazdu. Kmicic zamkn si natychmiast w izbie i z godzinnie dawa znaku ycia. A onierze tymczasem bez rozkazu adowali wiuki i siodali konie. Soroka mwi im: - Nie zawadzi to, trzeba by na wszystko gotowym. - My te gotowi! - odpowiadali starzy zabijakowie ruszajc wsami. Jako pokazao si wkrtce, e Soroka dobrze zna swego pukownika, bo nagle Kmicic ukaza si w sieni, bez czapki, w koszuli tylko i hajdawerach. - Konie sioda! - krzykn. - Posiodane. - Wiuki adowa! - Spakowane. - Dukat na gow! - krzykn mody pukownik, ktry pomimo caej gorczki i wzburzenia spostrzeg, e ci onierze w lot odgaduj jego myli. - Dzikujemy, panie komendancie! - ozwali si wszyscy chrem. - Dwch ludzi wemie konie wiuczne i wyjedzie natychmiast z miasta ku Dbowej. Przez miasto jecha wolno, za miastem puci konie w skok i nie ustawa a w lasach. - Wedle rozkazu! - Czterej inni nabi garacze siekacami. Dla mnie dwa konie osioda, eby i drugi by w zupenej gotowoci. - Wiedziaem ja, e co bdzie! - mrukn Soroka. - A teraz wachmistrz za mn! - krzykn Kmicic.I jak by rozebrany, w hajdawerachtylko i rozchestanej na piersiach koszuli, wyszed z sieni, a Soroka szed za nim, otwierajc szeroko oczy ze zdziwienia; tak doszli a do studni urawianej w podwrzu zajazdu. Tu Kmicic zatrzyma si i ukazujcna wiadro wiszce przy urawiu rzek: - Lej mi wod na eb! Wachmistrz wiedzia z dowiadczenia, jak niebezpiecznie byo pyta dwa razy o rozkaz; chwyci wic za drg i zanurzy wiadro w wodzie, nastpnie wycign je spiesznie i porwawszy w donie chlusn zawart w nim wod na pana Andrzeja, a pan Andrzej pocz parska i prycha jakoby wieloryb domi przyklepywa mokre wosy, po czym zakrzykn: - Jeszcze!Soroka powtrzy czynno raz, drugi i chlusta wod ze wszystkich si, jakoby chcia pomie zagasi. - Do! - rzek na koniec Kmicic. - Pjd za mn, szaty mi pomoesz wdzia! I poszli obaj do zajazdu. W bramie spotkali swoich dwch ludzi, wyjedajcych zwiucznymi komi. - Wolno przez miasto, za miastem w skok! -powtrzy im na drog Kmicic. I wszed do izby. W p godziny pniej ukaza si, znowu, cakiem przybrany ju jak do drogi w wysokie jaowicze buty i osiowy kaftan obcinity pasem skrzanym, za ktry zatknita bya krcica. onierze zauwayli take, i spod kaftana wyglda mu brzeg drucianej kolczugi, jak gdyby wybiera si na bitw. Szabl te mia przypit wysoko, by atwiej byo chwyci za rkoje; twarz mia do spokojn, ale surow i gron. Rzuciwszy okiem na onierzy, czy gotowi izbrojni naleycie, siad na ko i cisnwszy dukata gospodarzowi wyjecha z zajazdu, Soroka jecha przy nim, trzej inni z tyu, prowadzc zapasowego konia. Wkrtce znaleli si na rynku napenionym przez wojska Bogusawa. Ruch ju by midzy nimi, bo widocznie przyszy rozkazy, aby si gotowano do drogi. Jazda docigaa poprgw u siode i kieznaa konie, piechota rozbieraa muszkiety stojce w kozach przed domami, do wozw zakadano konie. Kmicic obudzi si jakoby z zamylenia. - Suchaj, stary - rzek do Soroki - wszake to od starociskiego dworu gociniec idzie dalej, nie trzeba wraca przez rynek? - A gdzie pojedziem, panie pukowniku? - Do Dbowej! - To wanie z rynku wedle dworu trzeba przejeda. Rynek zostanie za nami. - Dobrze! - rzek Kmicic. Po chwili mrukn sam do siebie pgosem:- Ej, eby tamci yli teraz! Mao ludzi na tak imprez, mao! Tymczasem przejechali rynek i poczli zy i ochdstwa, a48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAP!cqc a* c8-skrca ku starociskiemu domowi, ktry lea o ptora stai dalej nad drog. - Stj! - rzek nagle Kmicic. onierze stanli, on za zwrci si ku nim. - Gotowicie na mier? - spyta krtko. - Gotowi - odpowiedzieli chrem orszascy zabijakowie. - Lelimy Chowaskiemu w gardo i nie zjad nas... Pamitacie? - Pamitamy! - Trzeba si dzi way na wielkie rzeczy...Uda si, to miociwy krl nasz panw z was poczyni... Ja w tym!... Nie uda si, pjdziecie na pal! - Co si nie ma uda! - rzek Soroka, ktrego oczy poczy byska jak u starego wilka. - Uda si! - powtrzyli trzej inni: Bious, Zawratyski i Lubieniec. - Musimy porwa ksicia koniuszego! - rzek Kmicic. I umilk chcc zbada wraenie, jakie szalona myl uczyni na onierzy. A oni umikli take i patrzyli w niego jak w tcz, tylko wsiska ruszay im si i tylko twarzestay si grone i zbjeckie. - Pal blisko, nagroda daleko! - rzek Kmicic.- Mao nas! - mrukn Zawratyski. - To gorzej anieli z Chowaskim! - doda Lubieniec. - Wojska wszystkie w rynku, a we dworze jeno stra i dworzan ze dwudziestu - rzekKmicic - ktrzy niczego si nie spodziewaj,nawet i szabel przy bokach nie maj. - Wasza mio swoj gow stawi, czemu my nie mamy naszych postawi? - odpar Soroka. - Sucha! - rzek Kmicic. - Jeli chytrocigo nie wemiem, to inaczej wcale nie wemiem... Sucha! Ja wejd do komnat i po chwili wyjd z ksiciem... Jeli ksi sidzie na mego konia, tedy ja sid na drugiego i pojedziem... Jak odjedziemy ze sto albo z ptorasta krokw, tedy go we dwch porwa pod pachy i w skok, co tchu w koniach! - Wedle rozkazu! - rzek Soroka. - Jeli nie wyjdziem - mwi dalej Kmicic - a usyszycie strza w komnacie, tedy mi gruchn z garaczy po stray i konia mi podawa, jak tylko wypadn ze drzwi. - Tak i bdzie! - rzek Soroka. - Naprzd! - skomenderowa Kmicic. Ruszyli i w kwadrans pniej stanli przed koowrotem starociskiego dworu. Przy koowrocie, po staremu, stao szeciu halabardzistw, a czterech we drzwiach sieni. Po podwrzu krcio si przy kareciekilku masztalerzy i forysiw, ktrych doglda zacny jaki dworzanin, cudzoziemiec - jak mona byo pozna ze stroju i peruki. Dalej, wedle wozowni, zakadano konie do dwch jeszcze kolasek, olbrzymi pajukowie znosili do nich uby i sepety. Nad tymi czuwa czowiek cay czarno ubrany, z twarzy wygldajcy na medyka albo astrologa. Kmicic oznajmi si, jak i poprzednio, przezdyurnego oficera, ktry po chwili wrci iwezwa go do ksicia. - Jak si masz, kawalerze? - rzek wesooksi. - Take mnie nagle opuci, em myla, i skrupuy w tobie od moich sw rebelizoway, i nie spodziewaem si widzie ci wicej. - Jakebym to nie mia si przed drog pokoni! - rzek Kmicic. - No! przecie mylaem take, i wiedzia ksi wojewoda, kogo z poufn misj wysa. Skorzystam i ja z ciebie, bo ci damkilka listw do rnych znacznych osb i dosamego krla szwedzkiego. Ale ce to takzbrojny jak do bitwy? - Bo midzy konfederatw jad, a wanie itu w miecie syszaem, i wasza ksica mo to potwierdzi, e niedawno temu przechodzia tdy konfederacka chorgiew.Nawet tu, w Pilwiszkach, okrutnie Zotareko owych ludzi przeposzyli, bo to zawoany onierz prowadzi ow chorgiew. - Kt to taki? - Pan Woodyjowski, a jest z nim i pan Mirski, i pan Oskierko, i dwch panw Skrzetuskich: jeden w zbaraczyk, ktregoon chciae wasza ksica mo w Tykocinie oblega. Wszystko si to przeciw ksiciu wojewodzie pobuntowao, a szkoda,bo tdzy onierze. C robi! S jeszcze tacy gupi ludzie w tej Rzeczypospolitej, ktrzy nie chc za czerwone sukno wraz z Kozakami i Szwedami cign. - Gupich nigdzie na wiecie nie brak, a szczeglnie w tym kraju! - rzek ksi. - Ot! masz listy, a oprcz tego, jak zobaczysz jego szwedzki majestat, tedy wyznaj mu niby poufnie, em w duszy taki sam jego stronnik jak i mj stryjeczny, jeno do czasu musz symulowa. - Kto nie musi symulowa! - odpar Kmicic. -Symuluje kady, zwaszcza jeli chce czego znacznego dokona. - Pewnie, e tak jest. Spraw si, panie kawalerze, dobrze, a bd ci wdziczny i nie dam si w nagradzaniu ksiciu wojewodzie wileskiemu przecign. - Jeli taka aska waszej ksicej moci, to z gry o nagrod poprosz. - Masz tobie. Pewnie ci tam ksi wojewoda niezbyt suto na drog opatrzy. W u niego w skrzyni siedzi. - Nieche mnie Bg zachowa, abym mia pienidzy da, nie chciaem ich od ksiciahetmana, nie wezm i od waszej ksicej moci. Na wasnym odzie jestem i na wasnym pozostan. Ksi Bogusaw spojrza ze zdziwieniem na modego rycerza. - E, to widz, Kmicicowie naprawd nie z tych, co ludziom w rce patrz. O co tedy idzie, panie kawalerze? - Rzecz jest taka, wasza ksica mo! Nie rozmyliwszy si dobrze w Kiejdanach, wziem ze sob konia wielkiej krwi, eby to si przed Szwedami pokaza. Nie przesadz, jeli rzekn, e lepszego w kiejdaskich stajniach nie masz. Teraz tedymi go al i strach mi, eby si po drogach, karczmach albo od niewczasw nie stera. A jako o przygod nietrudno, moe i w nieprzyjacielskie rce wpa, choby tego pana Woodyjowskiego, ktry personaliter okrutnie na mnie zawzity. Umyliem tedy prosi wasz ksic mo, aby go raczy na przechowanie wzi i zaywa, pki si sposobniejsz por o niego nie upomn. - To mi go lepiej przedaj. - Nie moe by, bo to byoby, jakobym przyjaciela przedawa. Mao sto razy mnie ten ko z najwikszego ukropu wynis, gdy i t ma cnot, e w bitwie ksa nieprzyjaci okrutnie. - Taki to zacny ko? - pyta z ywym zajciem ksi Bogusaw. - Czy zacny? Gdybym by pewien, e si wasza ksica mo nie rozgniewa, tedybym sto czerwonych zotych stawi, enie przymierzajc i wasza ksica mo nie posiada takiego w swoich stajniach. - Moe i ja bym stawi, gdyby nie to, e niepora dzi konie w zawd puszcza. Chtnie go przechowam, chocia jeli mi si uda, wolabym kupi. Ale gdzie si owo dziwo znajduje? - A ot, przed koowrotem ludzie go trzymaj! Ale e dziwo, to dziwo, bo nie koloryzujc sutan moe takiego konia pozazdroci. Nietutejszy on - natolski, jeno myl, e i w Natolii jeden si taki utrafi. - To pjdmy obaczy. - Su waszej ksicej moci. Ksi wzi kapelusz i wyszli. Przed koowrotem ludzie Kmicicowi trzymalidwa zapasowe, cakiem osiodane konie, z ktrych jeden, istotnie bardzo rasowy, czarny jak kruk, ze strzak na czole i bia pcin u nogi wcznej, zara lekko na widok swego pana. - To ten! zgaduj! - rzek ksi Bogusaw. - Nie wiem, czy takie dziwo, jake mwi, ale istotnie zacny ko. - A przeprowadzi no go! - krzykn Kmicic.- Albo nie! czekaj, ja sam sid! onierze podali konia i pan Andrzej siadszy pocz go objeda wedle koowrotu. Pod biegym jedcem ko wyda si jeszcze dwakro pikniejszy. ledziona graa w nim, gdy szed rysi, oczy wypuke nabray blasku, i zdawao si, e chrapami wyrzuca ogie wewntrzny, a grzyw wiatr mu rozwia. Pan Kmicic zatacza koa, zmienia chody, na koniec najecha tu na ksicia, tak e chrapy konia nie byy dalej jak o krok od jego twarzy, i krzykn: - Alt! Ko wspar si czterema nogami i stan jak wryty. - A co? - rzek Kmicic. - Jak to powiadaj: oczy i nogi jelenia, chdwilka, chrapy osia, a pier niewiasty! - rzek ksi Bogusaw. - Jest wszystko, copotrzeba. I komend rozumie niemieck? - Bo go objeda mj kawalkator, Zend, ktry by Kurlandczyk. - A ciga szkapa? - Wiatr waszej ksicej moci na nim nie dogoni! Tatarzyn przed nim nie ujdzie! - Grzeczny musia by kawalkator, bo widz, e i wyjedony ko bardzo. - Czy wyjedony? Wasza ksica mo nieuwierzy! Tak on chodzi w szeregu, e gdy szereg idzie skokiem, moesz wasza ksica mo cugle puci, a on si o p chrapw z szeregu nie wysunie. Jeli waszaksica mo raczy sprbowa i jeli si na dwch stajach cho o p ba wysunie, to go darmo oddam. - To byoby najwiksze dziwo, eby si z puszczonymi cuglami nie wysun. - I dziwo, i wygoda, bo obie rce wolne. Nieraz tak byo, em w jednej mia szabl,w drugiej pistolet, a ko szed wolno. - Ba, a jeli szereg zawraca? - Tedy zawrci i on, nie popsowawszy linii. - Nie moe by! - rzek ksi - tego adenko nie uczyni. Widziaem we Francji konie muszkieterw krlewskich, bardzo wiczone, umylnie, aby ceremonij dworskich nie psoway, ale przecie trzeba je cuglami prowadzi. - W tym koniu czowieczy dowcip... Niechewasza ksica mo sam poprbuje. - Dawaj! - rzek po chwili namysu ksi. Sam Kmicic potrzyma konia do wsiadania, aksi skoczy lekko na kulbak i pocz klepa rumaka po lnicym karku. - Dziwna rzecz! - rzek - najlepsze szkapy na jesie szerszeniej, ten za jakoby z wody wyszed. A w ktr stron ruszymy? - Ruszymy naprzd szeregiem, i jeli waszaksica mo pozwoli, to w drug stron, ku lasowi. Droga tam rwna i szeroka, a kumiastu mogyby nam jakowe wozy przeszkadza. - Nieche bdzie ku lasowi! - Ze dwie staje rwno! Pu wasza ksicamo cugle z miejsca i skokiem... Dwch ludzi z kadej strony, ja troch z tyu pojad. - Stawa! - rzek ksi.Szereg stan i zwrci si gowami koskimi ku drodze odmiasta. Ksi sta w rodku. - Ruszaj! - rzek. - Z miejsca w skok!... Marsz! Szereg pomkn i po pewnej chwili szed jak wicher. Tuman kurzu zasoni ich przedoczyma dworzan i masztalerzy, ktrzy zebrawszy si gromadk przed koowrotem, przygldali si z ciekawoci biegowi. wiczone konie, w najwikszym pdzie, chrapic z wysilenia, przebiegy justaj lub wicej, i rumak ksicy, lubo nietrzymany cuglami, nie wysun si istotnie ani na cal. Przebiegli i drug staj, nagle Kmicic zwrci si, a widzc za sob jeno tumany kurzu, przez ktre zaledwie byo wida dwr starociski, a wcale stojcychprzed nim ludzi, krzykn straszliwym gosem: - Bierz go! W tej chwili Bious i olbrzymi Zawratyski chwycili ksicia za oba ramiona, a koci zatrzeszczay mu w stawach, i trzymajc w elaznych piciach, poczli b ostrogami wasne konie. Ksicy w rodku trzyma si cigle w szeregu, nie zostajc ani wysuwajc si nacal naprzd. Zdumienie, przeraenie, wicherbijcy w twarz ksicia Bogusawa odebraymu w pierwszej chwili mow. Szarpn si jeno raz i drugi, lecz bez skutku, bo tylko bl od wykrconych ramion przeszy go na wylot. - Co to jest? otry!... Nie wiecie, ktom jest!... - krzykn wreszcie. Wtem Kmicic trci go luf od krcicy midzy opatki. - Na nic opr, bo kula w krzy! - zakrzykn. - Zdrajco! - rzek ksi. - A ty kto? - odpar Kmicic. I mknli dalej. Rozdzia 26 Biegli dugo borem, pdzc tak, e sosny przydrone zdaway si ucieka w ty w popochu; mijali karczmy, chaty poberenikw, smolarnie, a czasem wozy cignce pojedynczo lub po kilka ku Pilwiszkom. Od chwili do chwili ksi Bogusaw przechyla si w kulbace, jakby chcc prbowa oporu, ale wwczas ramiona jego wykrcay si jeno boleniej w elaznych rkach Kmicicowych onierzy,a pan Andrzej przykada mu znw luf midzy opatki i biegli dalej. Kapelusz ksiciu spad - wiatr rozwiewa bujne, jasne sploty jego peruki - i biegli dalej, a biaa piana pocza spada patami z koni. Na koniec trzeba byo zwolni, bo ludziom ikoniom tchu zbrako, a Pilwiszki pozostay tak daleko, e wszelka moliwo pogoni znika. Jechali tedy czas jaki stp i w milczeniu, przesonici tumanem pary, ktra buchaa z rumakw. Ksi przez dugi czas nie odzywa si wcale, widocznie stara si uspokoi i odzyska zimn krew, a gdy tego dokaza,wwczas spyta: - Dokd mnie prowadzicie? - Dowiesz si wasza ksica mo na kocu drogi - rzek Kmicic. Bogusaw zamilk, a po chwili znowu: - Ka mnie puci tym chamom, kawalerze, bo mi ramiona wykrc. Jeli to im kaesz uczyni, bd po prostu wisie, inaczej, na pal pjd. - To szlachta, nie chamy! - odrzek Kmicic -a co do kary, jak im wasza ksica mogrozisz, to nie wiadomo, kogo pierwej mier dosignie. - Wiecie wy, na kogocie rce podnieli? - spyta ksi zwracajc si do onierzy. - Wiemy - odpowiedzieli. - Do miliona diabw rogatych! - zawoa z wybuchem Bogusaw - kaesz tym ludziom pofolgowa mi czy nie? - Ka waszej ksicej moci zwiza w ty rce, tak bdzie wygodniej. - Nie moe by!... Do reszty mi rce wykrcicie! - Innego kazabym uwolni na parol, e nie ucieknie, ale wy umiecie sowo ama! - odrzek Kmicic. - Ja inny parol daj - odrzek ksi - e nie tylko przy pierwszej sposobnoci umknz twoich rk; ale e ci ka komi rozerwa, gdy w moje wpadniesz! - Co ma Bg da, to da! - odrzek Kmicic - ale wol szczer grob ni faszywe obietnice. Puci mu rce, konia jeno za cugle powodowa, a wasza ksica mo patrz tu! Oto mi jeno za cyngiel ruszy, by ci kul w krzye wpdzi, a dalibg, nie chybi, bo nigdy nie chybiam. Siede spokojnie na koniu, umyka nie probuj! - Nie dbam, panie kawalerze, o ciebie i twoj krcic... To rzekszy ksi wycign zbolae rce,aby je wyprostowa i z odrtwienia otrzsn, onierze tymczasem chwycili z dwch stron konia za cugle i wiedli dalej. Bogusaw po chwili rzek: - Nie miesz mi w oczy spojrze, panie Kmicic, z tyu si kryjesz. - Owszem! - odpar pan Andrzej i popdziwszy konia, odsun Zawratyskiego, a sam chwyciwszy za lejc ksicego rumaka spojrza Bogusawowi prosto w twarz. - A jak tam moja szkapa? Zalim jej doga cho jedn cnot? - Dobry ko! - odrzek ksi. - Chcesz, to go kupi. - Bg zapa! Wart ten ko lepszego losu ni zdrajc do mierci nosi. - Gupi, panie Kmicic! - Bom w Radziwiw wierzy! Znw nastaa chwila milczenia, ktr przerwa pierwszy ksi: - Powiedz mi, panie Kmicic - rzek - czy typewien, e przy zdrowych zmysach i e ci si rozum nie pomiesza? Czy zapyta samego siebie, co ty, szalony czecze, uczyni, kogo ty porwa, na kogo rk podnis? Czy ci nie przyszo do gowy, elepiej by dla ciebie teraz byo, eby ci matka nie rodzia? I e na tak zuchway postpek nie odwayby si nikt nie tylko wPolsce, ale i w Europie caej? - To wida niewielka fantazja w tej Europie, bo ja wasz ksic mo porwaem, trzymam i nie puszcz. - Nie moe by inaczej, tylko z szalonym sprawa! - zawoa jakby do siebie ksi. - Mj moci ksi! - odrzek pan Andrzej. - Jeste w moim rku i z tym si zgd, a sw prno nie tra! Pogo nie nadejdzie, bo tam twoi ludzie dotychczas myl, e dobrowolnie z nami wyjecha. Kiedy ci moi ludzie pod okcie brali, nikt tego nie widzia, bo nas tuman przesoni, a chobynie tuman, to z dalekoci ani masztalerze, ani stra by nie dojrzaa. Przez dwie godziny bd ci czeka, przez trzeci si niecierpliwi, przez czwart i pit niepokoi, a w szstej wyl ludzi na zwiady, a my tymczasem bdziem za Mariampolem. - I co z tego? - To z tego, e nie zgoni, a choby i zarazbyli zaczli goni, i tak by nie zgonili, bo wasze konie prosto z drogi, a nasze wypoczte. Gdyby za jakim cudem zgonili, ito na nic, bo jak mnie tu wasza ksica mo widzisz, tak bym jej eb roztrzaska... co i uczyni, jeli inaczej niebdzie mona. Ot, co jest! Radziwi ma dwr, wojsko, dziaa, dragonw, a Kmicic szeciu ludzi i pomimo tego Kmicic Radziwia za kark trzyma. - Co dalej? - rzek ksi. - Nic dalej! Dalej pojedziem przed siebie tam, gdzie mi si spodoba. Dzikuj wasza ksica mo Bogu, e yw dotd, bo eby nie to, em ja sobie kaza z dziesi wiader wody rano na eb wychlusta, to by ju by na tamtym wiecie, alias w piekle, z dwch racyj: jako zdrajca i jako kalwin. - I wayby si na to? - Nie chwalc si nie znajdziesz wasza ksica mo atwo takowej imprezy, na ktr bym si nie way, a masz najlepszy dowd na sobie. Ksi spojrza uwaniej w oblicze junaka ia, a48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAP5ccQc+c:"rzek: - Diabe ci to, kawalerze, na twarzy napisa, e na wszystko gotw - i to te racja, e mam dowd na sobie... Powiem ci nawet, e potrafi mnie samego miaoci zadziwi, a to nieatwa rzecz. - Wszystko mi jedno. Podzikuj wasza ksica mo Bogu, e dotd yw, i kwita! - Nie, panie kawalerze! Przede wszystkim ty za to Bogu podzikuj... Bo gdyby jeden wos spad z gowy mojej, to wiedz, e ci Radziwiowie znajd choby pod ziemi.Jeli liczysz na to, e teraz niezgoda midzy nami i e ci niewiescy i oyccy ciga nie bd, to si mylisz. Krew radziwiowska musi zosta pomszczona, przykad straszliwy musi by dany, inaczejnie y by nam w tej Rzeczypospolitej. Za granic take si nie schronisz! Cesarz niemiecki ci wyda, bom ja ksi Rzeszy Niemieckiej, elektor brandenburski mj wuj, ksi Oranii jego szwagier, krlestwofrancuscy i ich ministrowie moi przyjaciele.Gdzie si schronisz?... Turcy i Tatarzy ci sprzedadz, chobymy mieli p fortuny im odda. Kta na ziemi nie znajdziesz ani takich puszcz, ani takich ludw... - Dziwno mi to - rzek Kmicic - e si wasza ksica mo o moje zdrowie z gry tak troszczysz, wielka persona Radziwi!... A przecie mi tylko cyngla ruszy... - Temu nie neguj. Nieraz si ju zdarzao w wiecie, e wielki czowiek gin z rk prostaka. To i Pompejusza ciura zabi, tokrlowie francuscy z rk ludzi niskiego stanu ginli, to nie dalej szukajc i wielkiemu ojcu mojemu to samo si przygodzio... Jeno, pytam si ciebie, co dalej? - Et, co mi tam! Nie dbaem ja nigdy o to wielce, co jutro bdzie. Przyjdzie ze wszystkimi Radziwiami si zahaczy, to jeszcze Bg to wie, kto komu lepiej przygrzeje. Ju to dawno miecz mi cigle wisia nad gow, a dlatego niech jeno oczyzmru, to i pi smaczno jak suse. W dodatku, mao mi bdzie jednego ziwia, to porw drugiego i trzeciego... - Jak mi Bg miy, kawalerze, tak mi si podobasz!... Bo to ci powtarzam, e chyba ty jeden w Europie moge si na co podobnego way. Ani si, bestia, zatroska,ani pomyli, co jutro bdzie! Lubi miaychludzi, a coraz ich mniej na wiecie... Ot, porwa sobie Radziwia i trzyma go jak swego...Gdziee si taki uchowa, kawalerze? Skd jeste? - Chory orszaski! - Panie chory orszaski, al mi, e Radziwiowie trac takiego czowieka jak wapan, bo z takimi ludmi sia mona dokaza. Gdyby nie o mnie chodzio... Hm! nie aowabym niczego, by ci skaptowa... - Za pno! - rzek Kmicic. - To si rozumie! - odpowiedzia ksi. - Wiele za pno! Ale to ci przyrzekam, e ka ci po prostu rozstrzela, bo godzienoniersk mierci zgin... Co za diabe wcielony! Z porodka moich ludzi mnie porwa! Kmicic nie odrzek nic; ksi za zamyli si przez chwil, po czym zakrzykn: - Wreszcie, pal ci sze! Jeeli pucisz mnie natychmiast, nie bd si mci! Dasz mi tylko parol, e nikomu nie wspomnisz, cozaszo i ludziom nakaesz milczenie. - Nie moe by! - rzek Kmicic. - Chcesz wykupu? - Nie chc. - Po ce, u diaba, mnie porwa? Nie rozumiem! - Sia by gada! Dowiesz si wasza ksicamo pniej. - A co mamy robi przez drog, jeli nie gada? Przyznaj si, kawalerze, do jednej rzeczy: e mnie porwa w chwili cholery i desperacji... i teraz sam dobrze nie wiesz, co ze mn czyni. - To moja rzecz! - odpowiedzia Kmicic - a czy nie wiem, co czyni, pokae si niebawem. Niecierpliwo odbia si na twarzy ksiciaBogusawa. - Niezbyt rozmowny, panie chory orszaski - rzek- ale odpowiedz mi przynajmniej szczerze na jedno pytanie: zali ju jecha do mnie na Podlasie z gotowym zamiarem targnicia si na moj osob czyli te pniej, w ostatniej chwili, przyszo ci to do gowy. - Na to mog szczerze waszej ksicej moci odpowiedzie; bo i mnie samego w gb pali, abym wam powiedzia, dlaczego porzuciem wasz stron i pkim yw, pkimi tchu w gardzieli stanie, wicej do niej nie wrc. Ksi wojewoda wileski mnie zwid i naprzd na to mnie wycign, em mu na krucyfiksie zaprzysig, jako go nie opuszcz do mierci... - A to piknie dotrzymujesz... Nie ma co mwi!... - Tak jest! - zawoa gwatownie Kmicic. - Jelim dusz straci, jeli musz by potpiony, to przez was... Ale miosierdziu boskiemu si oddaj... i wol dusz straci, wol gorze wiekuicie ni duej grzeszywiadomie i dobrowolnie, ni duej suy wiedzc, e grzechowi i zdradzie su. Niech Bg zmiuje si nade mn... Wol gorze! Wol stokro gorze... bo i tak bym gorza, gdybym przy was zosta. Nie mam nic do stracenia... Ale to przynajmniej na sdzie boskim powiem: "Nie wiedziaem, nacom przysiga, a gdym zmiarkowa, e nazdrad ojczynie, na zgub imieniowi polskiemu przysigem, tedym przysig zama... Teraz mnie, Panie Boe, sd!" - Do rzeczy! do rzeczy! - rzek spokojnie ksi Bogusaw. Lecz pan Andrzej oddycha ciko i jecha czas jaki w milczeniu, z namarszczon brwi i okiem wbitym w ziemi, jak czowiek nieszczciem przygnieciony. - Do rzeczy! - powtrzy ksi Bogusaw.Kmicic zbudzi si jakoby ze snu, potrzsn gow i mwi: - Wierzyem ksiciu hetmanowi, jakbym ojcu rodzonemu nie wierzy. Pamitam te uczt, gdy o nam pierwszy raz powiedzia, e si ze Szwedem poczy. Com ja wtedy przecierpia, com przeszed, Bg mi policzy! Inni, zacni ludzie, ciskali mu buawy pod nogi, przy ojczynie si oponujc, a jam sta jak pie, z buaw, ze wstydem i z hab, w upokorzeniu, w mce... bo mi do oczu powiedziano: "zdrajca!" I kto powiedzia!... Et!... lepiej nie wspomina, bym si za nie zapamita,bym nie oszala i waszej ksicej moci zaraz tu w eb nie strzeli... Wycie to, wy, zdrajcy, sprzedawczyki, wycie mnie do tego doprowadzili! Tu pan Kmicic pocz patrze strasznym wzrokiem na ksicia i nienawi wybia mu z dna duszy na twarz, na ksztat smoka, ktry wypezn z pieczary na wiato dzienne, a ksi Bogusaw patrzy na junaka spokojnym, nieulkym okiem, na koniec rzek: - Owszem, panie Kmicic, to mnie zajmuje... Mw dalej... Kmicic puci cugle ksicego konia, zdj czapk, jakby chcc gorejc gow ochodzi. - Tej samej nocy - mwi - poszedem do ksicia hetmana, bo i sam kaza mnie sprowadzi. Mylaem sobie: wypowiem mu sub, zami przysig, udusz w tych oto rkach, prochami wysadz Kiejdany, a potem niech si, co chce, dzieje! On te wiedzia, em na wszystko gotw - zna mnie! Widziaem to dobrze, i palcami w puzdrze przebiera, w ktrym byy pistolety. Nic to - myl sobie - albo mnie chybi, albo zabije! Ale on pocz mnie reflektowa, pocz mwi, takie perspektywy mnie, prostakowi, pokazowa,za takiego zbawc si podawa, e wiesz wasza ksica mo, co si stao? - Przekona modzika! - rzek Bogusaw. - em mu do ng pad - zakrzykn Kmicic -i ojca, jedynego zbawc ojczyzny w nim widziaem, em mu si odda jako diabu, zdusz, z kadubem, em by gotw za niego, za jego uczciwo, z wiey kiejdaskiej na eb si rzuci! - Domylaem si, e taki bdzie koniec! - zauway Bogusaw. - Com straci w tej subie, n tym nie bdgada, ale oddaem mu wane usugi: utrzymaem w posuszestwie moj chorgiew, ktra tam teraz zostaa, bogdajmu na pohybel! - inne, ktre si buntoway,znacznie wyciem... Zababraem rce w krwi bratniej, w tej myli, i sroga to dla ojczyzny necessitas! Czsto mnie dusza bolaa, gdy dobrych onierzw rozstrzeliwa kaza; czsto natura szlachecka rebelizowaa przeciw niemu, gdy raz i drugi przyrzek mi co, a potem nie dotrzyma. Alem to myla: ja gupi, on mdry! - tak trzeba! Teraz dopiero, gdym si o onych truciach z listw dowiedzia, ami szpik w kociach zdrtwia! Jake to? Taka to wojna? To tru chcecie onierzw? I to ma by po hetmasku? Toma by po radziwiowsku ? Ja to mam takie listy wozi?... - Nie znasz si na polityce, kawalerze - przerwa Bogusaw. - Nieche j pioruny zatrzasn! Nieche j podstpni Wochowie robi, nie szlachcic, ktrego Bg zacniejsz od innych krwi przyozdobi, ale te i zobowiza, aby szabl, nie aptek, wojowa i imienia nie habi! - Te listy tedy tak ci zraziy, e postanowie Radziwiw opuci? - Nie listy! Bybym je katu odda albo w ogie cisn, bo ja nie od takich funkcyj - ale nie listy! Wyrzekbym si posowania, ale sprawy nie odstpi. Czy ja wiem?! Poszedbym cho w dragony albo kup bym now zebra i znw Chowaskiego po staremu podchodzi. Ale ju mi zaraz przyszo podejrzenie: a nu oni i ojczyzn chc otru tak jak tych onierzw?... Bg da, em nie wybuchn, cho mi gowa jako granat gorzaa, em si opamita, em mia t moc powiedzie sobie: cignijego za jzyk, a dowiesz si caej prawdy - nie zdrad, co masz w sercu, podaj si za zaprzaca, za gorszego od samych Radziwiw, i cignij za jzyk. - Kogo? mnie? - Tak jest! i Bg mi pomg, em ja, prostak, statyst w pole wywid, e wasza ksica mo majc mnie za szelmostatni, adnego szelmostwa waszego nie ukry, wszystko wyzna, wszystko wypowiedzia, jakoby na doni wypisa! Wosy mi na bie dbem staway, alem sucha i wysucha do koca!... O zdrajcy!O arcypiekielnicy! O parrycydowie!... Jake to piorun was dotd nie pobi? Jake to ziemia was dotd nie poara?... To z Chmielnickim, ze Szwedami, z elektorem, z Rakoczym i z samym diabem na zgub tej Rzeczypospolitej si zmawiacie?... To paszcz z niej chcecie sobie wykroi? Zaprzeda? Rozdzieli? Rozerwa jako wilcyt matk wasz. Taka wasza wdziczno za wszystkie dobrodziejstwa, ktrymi was obsypaa, za one urzdy, honory, godnoci,substancje, starostwa, za takie fortuny, ktrych krlowie zagraniczni wam zazdroszcz?... I gotowicie nie zwaa na onej zy, na mk, na ucisk? Gdzie w was sumienie? Gdzie wiara, gdzie uczciwo? !.. Co za monstra na wiat was wyday? - Panie kawalerze - przerwa zimno ksi Bogusaw - masz mnie w rku i moesz mnie zabi, ale o jedno ci prosz: nie nudmnie! Umilkli obaj. Jednake ze sw Kmicica ukazywao si jasno, e onierz zdoa wycign ca nag prawd z dyplomaty i e ksi popeni wielk nieostrono, wielki bd, zdradziwszy najtajniejsze zamysy wasne i hetmaskie. Ubodo to jego mio wasn, wic te nie raczc ukrywa zegohumoru rzek: - Nie przypisuj tylko tego wasnemu dowcipowi, panie Kmicic, jeeli ze mnie prawd wydosta. Mwiem otwarcie, bom myla, e ksi wojewoda lepiej zna si na ludziach i przyszle czowieka godnego ufnoci. - Ksi wojewoda przysa czowieka godnego ufnoci - odpar Kmicic - alecie go ju stracili. Odtd tylko szelmy suy wam bd! - Jeeli sposb, w jaki mnie porwae, nie by szelmowski, to niech mi w pierwszej bitwie szpada do rki przyronie. - To fortel! W twardej ja si szkole ich uczy. Chciae wasza ksica mo pozna Kmicica, masz go! Nie pojad z prnymi rkoma do naszego pana miociwego. - I mylisz, e mi wos z gowy z rki Jana Kazimierza spadnie? - To sdziw, nie moja sprawa! Nagle Kmicic zatrzyma konia. - Hej! - rzek. - A list ksicia wojewody? Masz go wasza ksica mo przy sobie? - Chobym mia, to bym nie da! - rzek ksi. - Listy zostay w Pilwiszkach. - Obszuka go! - krzykn Kmicic. onierze porwali znw ksicia pod ramiona, Soroka za pocz szuka mu po kieszeniach. Po chwili znalaz list. - Oto jeden dokument przeciw wam i waszym robotom - rzek biorc go pan Andrzej. - Dowie si z niego krl polski, co zamierzacie, dowie si i szwedzki, e chocia teraz mu suycie, przecie ju ksi wojewoda zastrzega sobie wolno recedere, jeliby si noga Szwedom miaa powin. Wyjd na jaw wszystkie wasze zdrady, wszystkie machinacje. A mam przecie i inne listy, do krla szwedzkiego, do Wittenberga, do Radziejowskiego... Wielcyjestecie i potni, a przecie nie wiem, czyli wam ciasno nie bdzie w tej ojczynie, gdy wam obaj krlowie godn waszych zdrad rekompens obmyl. Oczy ksicia Bogusawa zabysy zowrogim wiatem, ale po chwili opanowa gniew i rzek: - Dobrze, kawalerze! Na mier i ycie midzy nami!... Spotkamy si!... Moesz przysporzy nam troskw i sprawi wiele zego, ale to jeno powiem: nikt nie mia dotd tego uczyni w tym kraju, co ty uczyni, i biada tobie i twoim. - Ja sam mam szabl do obrony, a swoich mam czym wykupi! - rzek Kmicic. - Ach! masz mnie jako zakadnika! - rzek ksi.I mimo caego gniewu odetchn spokojnie; zrozumia jedno w tej chwili, ew adnym wypadku yciu jego nic nie grozi,bo jego osoba zbyt jest Kmicicowi potrzebna. Postanowi z tego korzysta. Tymczasem pucili si znw rysi i po godzinie drogi ujrzeli dwch jedcw, z ktrych kady prowadzi po parze jucznychkoni. Byli to ludzie Kmicicowi wysani naprzd z Pilwiszek. - A co tam? - spyta ich Kmicic. - Konie nam si zmachay okrutnie, wasza mio, bomy nie wypoczywali dotd. - Zaraz spoczniemy!... - Wida tu chaup na zakrcie, moe to karczma. - Niech wachmistrz ruszy naprzd obroki przygotowa. Karczma czy nie karczma, trzeba stan!... - Wedle rozkazu, panie komendancie. Soroka wypuci konia, a oni podali za nim zwolna. Kmicic jecha z jednej strony ksicia, Lubieniec z drugiej. Ksi uspokoisi zupenie i nie wyciga wicej na rozmow pana Andrzeja. Zdawa si by zmczony drog czy te pooeniem, w jakim si znajdowa, i gow pochyli niecona piersi, a oczy mia przymknite. Jednake od czasu do czasu rzuca ukone spojrzenia, to na Kmicica, to na Lubieca, ktrzy trzymali cugle jego konia, jakby upatrujc, ktrego atwiej bdzie obali, aby si wyrwa na wolno. Tymczasem zbliyli si do budowli lecej przy drodze, na cyplu lasu. Nie bya to karczma, ale kunia i koodziejnia zarazem, w ktrej jadcy traktem zatrzymywali si dla przekuwania koni i reparacji wozw. Midzysam kuni a drog rozciga si niewielkimajdan, nie ogrodzony potem, z rzadka porosy wydeptan traw; szcztki wozw i popsowane koa leay rozrzucone tu i owdzie na owym majdanie, ale z przejezdnych nie byo nikogo, jeno ko Soroki sta przywizany do supa. Sam Soroka rozmawia przed kuni z kowalem Tatarem i dwoma jego pomocnikami. - Niezbyt obfity bdziem mie popas - rzek umiechajc si ksi niczego tu niedostanie. - Mamy ywno i gorzak ze sob - rzekpan Kmicic. - To dobrze! Trzeba nam bdzie si nabra. Tymczasem stanli. Kmicic zatkn za pas krcic, zeskoczy z kulbaki i oddawszy bachmata w rce Soroki chwyci znw za cugle ksicego konia, ktrego zreszt Lubieniec nie popuszcza z rki z drugiej strony. - Wasza ksica mo zechce zej z konia! - rzek pan Andrzej. - A to czemu? Bd jad i pi z kulbaki - rzek ksi pochylajc si ku niemu. - Prosz na ziemi! - zawoa gronie Kmicic. - A ty w ziemi! - krzykn straszliwym gosem ksi i wyrwawszy z szybkoci byskawicy krcic zza pasa Kmicica, hukn mu w sam twarz. - Jezus Maria! - zakrzykn Kmicic. W tej chwili ko pod ksiciem, uderzony ostrogami, wspi si tak, i wyprostowa si prawie zupenie, ksi za przekrci si jak w w kulbace ku Lubiecowi i casi potnego ramienia pchn go luf midzy oczy.Lubieniec wrzasn przeraliwie i spad z konia. Zanim inni mogli zrozumie, co si stao, zanim odetchnli, zanim okrzyk zgrozy zamar na ich wargach, Bogusaw roztrci ich jak burza, wypad z majdanu na drog i pomkn wichrem ku Pilwiszkom.- apaj! Trzymaj! Bij! - rozlegy si dzikie gosy. Trzej onierze, ktrzy jeszcze siedzieli nakoniach, pucili si za nim; lecz Soroka chwyci muszkiet oparty o cian i pocz mierzy do uciekajcego, a raczej do jego rumaka. Rumak za wycign si jak sarna i bieg z szybkoci strzay wypuszczonej z ciciwy. Hukn strza. Soroka rzuci si przez dym, aby skutek lepiej zobaczy; oczy przysoni rk, popatrzy przez chwil i wreszcie wykrzykn: - Chybiony! jrza uwaniej w oblicze junaka ia, a48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AA  RW tej chwili Bogusaw znikn na zakrcie, a za nim zniknli gonicy. Wwczas wachmistrz zwrci si do kowala i jego pomocnikw, ktrzy patrzyli a dotd z niemym przeraeniem na to, co si stao, i zawoa: - Wody! Kowalczuki skoczyli cign urawia, a Soroka klkn przy lecym nieruchomie panu Andrzeju. Twarz Kmicica bya pokryta sadz wystrzau i soplami krwi - oczy miaprzymknite, lew brew, powiek i lewy ws osmolone. Wachmistrz pocz naprzd dotyka z lekka palcami jego czaszki. Dotyka dugo i ostronie, po czym mrukn: - Gowa caa... Lecz Kmicic nie dawa znaku ycia i krew wydobywaa mu si z twarzy obficie. Tymczasem kowalczuki przynieli wiadro wody i szmaty do obcierania. Soroka z rwn powolnoci i uwag zabra si do obmywania twarzy Kmicica.Na koniec rana ukazaa si spod krwi i sadzy. Kula rozoraa gboko Kmicicowi lewy policzek i zniosa zupenie koniec ucha. Soroka pocz bada, czy ko policzkowa nie jest strzaskana. Po chwili przekona si, e nie, i odsapn gboko. Rwnoczenie Kmicic pod wpywemzimnej wody i blu j dawa znaki ycia. Twarz pocza mu drga, piersi podnosiy si oddechem. - yje!... Nic mu nie bdzie! - zawoa radonie Soroka. I za stoczya si po zbjeckiej twarzy wachmistrza. Tymczasem na zakrcie drogi ukaza si Bious, jeden z trzech onierzy, ktrzy pognali za ksiciem. - A co? - spyta Soroka. onierz kiwn rk. - Nic! - A tamci prdko wrc? - Tamci nie wrc Wachmistrz zoy drcymi rkoma gow Kmicica na progu kuni i zerwa si na rwne nogi. - Jake to? - Panie wachmistrzu, to charakternik! Pierwszy dogoni go Zawratyski, bo mia najlepszego konia, i dlatego e mu si pozwoli dogoni. W naszych oczach wydarmu szabl z rki i sztychem przebi. Ledwiemielimy czas zakrzykn. Witkowski by bliej i skoczy na ratunek. A ten ci go w moich oczach... jakby go piorun zatrzasn!... Ani zipn... A jam nie czeka kolei.. Panie wachmistrzu ! on tu gotw jeszcze wrci! - Nic tu po nas! - krzykn Soroka. - Do koni! I w teje samej chwili poczli wiza noszemidzy komi dla Kmicica.Dwch ludzi z rozkazu Soroki stano z muszkietami na drodze, z obawy powrotu straszliwego ma. Lecz ksi Bogusaw, w przekonaniu, e Kmicic nie yje, wraca spokojnie do Pilwiszek. O zmroku ju spotka go cay oddzia rajtarw wysany przez Patersona, ktry zaniepokoi si dug nieobecnoci ksicia.Oficer ujrzawszy ksicia skoczy ku niemu.- Wasza ksica mo... Nie wiedzielimy...- Nic to! - przerwa ksi Bogusaw. - Przejedaem konia w kompanii tego kawalera, od ktrego go kupiem. A po chwili doda: - I zapaciem dobrze. ------Konwersja: rpg6@go2.pl porwa! Kmicic nie odrzek nic; ksi za zamyli si przez chwil, po czym zakrzykn: - Wreszcie, pal ci sze! Jeeli pucisz mnie natychmiast, nie bd si mci! Dasz mi tylko parol, e nikomu nie wspomnisz, cozaszo i ludziom nakaesz milczenie. - Nie moe by! - rzek Kmicic. - Chcesz wykupu? - Nie chc. - Po ce, u diaba, mnie porwa? Nie rozumiem! - Sia by gada! Dowiesz si wasza ksicamo pniej. - A co mamy robi przez drog, jeli nie gada? Przyznaj si, kawalerze, do jednej rzeczy: e mnie porwa w chwili cholery i desperacji... i teraz sam dobrze nie wiesz, co ze mn czyni. - To moja rzecz! - odpowiedzia Kmicic - a czy nie wiem, co czyni, pokae si niebawem. Niecierpliwo odbia si na twarzy ksiciaBogusawa. - Niezbyt rozmowny, panie chory orszaski - rzek- ale odpowiedz mi przynajmniej szczerze na jedno pytanie: zali ju jecha do mnie na Podlasie z gotowym zamiarem targnicia si na moj osob czyli te pniej, w ostatniej chwili, przyszo ci to do gowy. - Na to mog szczerze waszej ksicej moci odpowiedzie; bo i mnie samego w gb pali, abym wam powiedzia, dlaczego porzuciem wasz stron i pkim yw, pkimi tchu w gardzieli stanie, wicej do niej nie wrc. Ksi wojewoda wileski mnie zwid i naprzd na to mnie wycign, em mu na krucyfiksie zaprzysig, jako go nie opuszcz do mierci... - A to piknie dotrzymujesz... Nie ma co mwi!... - Tak jest! - zawoa gwatownie Kmicic. - Jelim dusz straci, jeli musz by potpiony, to przez was... Ale miosierdziu boskiemu si oddaj... i wol dusz straci, wol gorze wiekuicie ni duej grzeszywiadomie i dobrowolnie, ni duej suy wiedzc, e grzechowi i zdradzie su. Niech Bg zmiuje si nade mn... Wol gorze! Wol stokro gorze... bo i tak bym gorza, gdybym przy was zosta. Nie mam nic do stracenia... Ale to przynajmniej na sdzie boskim powiem: "Nie wiedziaem, nacom przysiga, a gdym zmiarkowa, e nazdrad ojczynie, na zgub imieniowi polskiemu przysigem, tedym przysig zama... Teraz mnie, Panie Boe, sd!" - Do rzeczy! do rzeczy! - rzek spokojnie ksi Bogusaw. Lecz pan Andrzej oddycha ciko i jecha czas jaki w milczeniu, z namarszczon brwi i okiem wbitym w ziemi, jak czowiek nieszczciem przygnieciony. - Do rzeczy! - powtrzy ksi Bogusaw.Kmicic zbudzi si jakoby ze snu, potrzsn gow i mwi: - Wierzyem ksiciu hetmanowi, jakbym ojcu rodzonemu nie wierzy. Pamitam te uczt, gdy o nam pierwszy raz powiedzia, e si ze Szwedem poczy. Com ja wtedy przecierpia, com przeszed, Bg mi policzy! Inni, zacni ludzie, ciskali mu buawy pod nogi, przy ojczynie si oponujc, a jam sta jak pie, z buaw, ze wstydem i z hab, w upokorzeniu, w mce... bo mi do oczu powiedziano: "zdrajca!" I kto powiedzia!... Et!... lepiej nie wspomina, bym si za nie zapamita,bym nie oszala i waszej ksicej moci zaraz tu w eb nie strzeli... Wycie to, wy, zdrajcy, sprzedawczyki, wycie mnie do tego doprowadzili! Tu pan Kmicic pocz patrze strasznym wzrokiem na ksicia i nienawi wybia mu z dna duszy na twarz, na ksztat smoka, ktry wypezn z pieczary na wiato dzienne, a ksi Bogusaw patrzy na junaka spokojnym, nieulkym okiem, na koniec rzek: - Owszem, panie Kmicic, to mnie zajmuje... Mw dalej... Kmicic puci cugle ksicego konia, zdj czapk, jakby chcc gorejc gow ochodzi. - Tej samej nocy - mwi - poszedem do ksicia hetmana, bo i sam kaza mnie sprowadzi. Mylaem sobie: wypowiem mu sub, zami przysig, udusz w tych oto rkach, prochami wysadz Kiejdany, a potem niech si, co chce, dzieje! On te wiedzia, em na wszystko gotw - zna mnie! Widziaem to dobrze, i palcami w puzdrze przebiera, w ktrym byy pistolety. Nic to - myl sobie - albo mnie chybi, albo zabije! Ale on pocz mnie reflektowa, pocz mwi, takie perspektywy mnie, prostakowi, pokazowa,za takiego zbawc si podawa, e wiesz wasza ksica mo, co si stao? - Przekona modzika! - rzek Bogusaw. - em mu do ng pad - zakrzykn Kmicic -i ojca, jedynego zbawc ojczyzny w nim widziaem, em mu si odda jako diabu, zdusz, z kadubem, em by gotw za niego, za jego uczciwo, z wiey kiejdaskiej na eb si rzuci! - Domylaem si, e taki bdzie koniec! - zauway Bogusaw. - Com straci w tej subie, n tym nie bdgada, ale oddaem mu wane usugi: utrzymaem w posuszestwie moj chorgiew, ktra tam teraz zostaa, bogdajmu na pohybel! - inne, ktre si buntoway,znacznie wyciem... Zababraem rce w krwi bratniej, w tej myli, i sroga to dla ojczyzny necessitas! Czsto mnie dusza bolaa, gdy dobrych onierzw rozstrzeliwa kaza; czsto natura szlachecka rebelizowaa przeciw niemu, gdy raz i drugi przyrzek mi co, a potem nie dotrzyma. Alem to myla: ja gupi, on mdry! - tak trzeba! Teraz dopiero, gdym si o onych truciach z listw dowiedzia, ami szpik w kociach zdrtwia! Jake to? Taka to wojna? To tru chcecie onierzw? I to ma by po hetmasku? Toma by po radziwiowsku ? Ja to mam takie listy wozi?... - Nie znasz si na polityce, kawalerze - przerwa Bogusaw. - Nieche j pioruny zatrzasn! Nieche j podstpni Wochowie robi, nie szlachcic, ktrego Bg zacniejsz od innych krwi przyozdobi, ale te i zobowiza, aby szabl, nie aptek, wojowa i imienia nie habi! - Te listy tedy tak ci zraziy, e postanowie Radziwiw opuci? - Nie listy! Bybym je katu odda albo w ogie cisn, bo ja nie od takich funkcyj - ale nie listy! Wyrzekbym si posowania, ale sprawy nie odstpi. Czy ja wiem?! Poszedbym cho w dragony albo kup bym now zebra i znw Chowaskiego po staremu podchodzi. Ale ju mi zaraz przyszo podejrzenie: a nu oni i ojczyzn chc otru tak jak tych onierzw?... Bg da, em nie wybuchn, cho mi gowa jako granat gorzaa, em si opamita, em mia t moc powiedzie sobie: cignijego za jzyk, a dowiesz si caej prawdy - nie zdrad, co masz w sercu, podaj si za zaprzaca, za gorszego od samych Radziwiw, i cignij za jzyk. - Kogo? mnie? - Tak jest! i Bg mi pomg, em ja, prostak, statyst w pole wywid, e wasza ksica mo majc mnie za szelmostatni, adnego szelmostwa waszego nie ukry, wszystko wyzna, wszystko wypowiedzia, jakoby na doni wypisa! Wosy mi na bie dbem staway, alem sucha i wysucha do koca!... O zdrajcy!O arcypiekielnicy! O parrycydowie!... Jake to piorun was dotd nie pobi? Jake to ziemia was dotd nie poara?... To z Chmielnickim, ze Szwedami, z elektorem, z Rakoczym i z samym diabem na zgub tej Rzeczypospolitej si zmawiacie?... To paszcz z niej chcecie sobie wykroi? Zaprzeda? Rozdzieli? Rozerwa jako wilcyt matk wasz. Taka wasza wdziczno za wszystkie dobrodziejstwa, ktrymi was obsypaa, za one urzdy, honory, godnoci,substancje, starostwa, za takie fortuny, ktrych krlowie zagraniczni wam zazdroszcz?... I gotowicie nie zwaa na onej zy, na mk, na ucisk? Gdzie w was sumienie? Gdzie wiara, gdzie uczciwo? !.. Co za monstra na wiat was wyday? - Panie kawalerze - przerwa zimno ksi Bogusaw - masz mnie w rku i moesz mnie zabi, ale o jedno ci prosz: nie nudmnie! Umilkli obaj. Jednake ze sw Kmicica ukazywao si jasno, e onierz zdoa wycign ca nag prawd z dyplomaty i e ksi popeni wielk nieostrono, wielki bd, zdradziwszy najtajniejsze zamysy wasne i hetmaskie. Ubodo to jego mio wasn, wic te nie raczc ukrywa zegohumoru rzek: - Nie przypisuj tylko tego wasnemu dowcipowi, panie Kmicic, jeeli ze mnie prawd wydosta. Mwiem otwarcie, bom myla, e ksi wojewoda lepiej zna si na ludziach i przyszle czowieka godnego ufnoci. - Ksi wojewoda przysa czowieka godnego ufnoci - odpar Kmicic - alecie go ju stracili. Odtd tylko szelmy suy wam bd! - Jeeli sposb, w jaki mnie porwae, nie by szelmowski, to niech mi w pierwszej bitwie szpada do rki przyronie. - To fortel! W twardej ja si szkole ich uczy. Chciae wasza ksica mo pozna Kmicica, masz go! Nie pojad z prnymi rkoma do naszego pana miociwego. - I mylisz, e mi wos z gowy z rki Jana Kazimierza spadnie? - To sdziw, nie moja sprawa! Nagle Kmicic zatrzyma konia. - Hej! - rzek. - A list ksicia wojewody? Masz go wasza ksica mo przy sobie? - Chobym mia, to bym nie da! - rzek ksi. - Listy zostay w Pilwiszkach. - Obszuka go! - krzykn Kmicic. onierze porwali znw ksicia pod ramiona, Soroka za pocz szuka mu po kieszeniach. Po chwili znalaz list. - Oto jeden dokument przeciw wam i waszym robotom - rzek biorc go pan Andrzej. - Dowie si z niego krl polski, co zamierzacie, dowie si i szwedzki, e chocia teraz mu suycie, przecie ju ksi wojewoda zastrzega sobie wolno recedere, jeliby si noga Szwedom miaa powin. Wyjd na jaw wszystkie wasze zdrady, wszystkie machinacje. A mam przecie i inne listy, do krla szwedzkiego, do Wittenberga, do Radziejowskiego... Wielcyjestecie i potni, a przecie nie wiem, czyli wam ciasno nie bdzie w tej ojczynie, gdy wam obaj krlowie godn waszych zdrad rekompens obmyl. Oczy ksicia Bogusawa zabysy zowrogim wiatem, ale po chwili opanowa gniew i rzek: - Dobrze, kawalerze! Na mier i ycie midzy nami!... Spotkamy si!... Moesz przysporzy nam troskw i sprawi wiele zego, ale to jeno powiem: nikt nie mia dotd tego uczyni w tym kraju, co ty uczyni, i biada tobie i twoim. - Ja sam mam szabl do obrony, a swoich mam czym wykupi! - rzek Kmicic. - Ach! masz mnie jako zakadnika! - rzek ksi.I mimo caego gniewu odetchn spokojnie; zrozumia jedno w tej chwili, ew adnym wypadku yciu jego nic nie grozi,bo jego osoba zbyt jest Kmicicowi potrzebna. Postanowi z tego korzysta. Tymczasem pucili si znw rysi i po godzinie drogi ujrzeli dwch jedcw, z ktrych kady prowadzi po parze jucznychkoni. Byli to ludzie Kmicicowi wysani naprzd z Pilwiszek. - A co tam? - spyta ich Kmicic. - Konie nam si zmachay okrutnie, wasza mio, bomy nie wypoczywali dotd. - Zaraz spoczniemy!... - Wida tu chaup na zakrcie, moe to karczma. - Niech wachmistrz ruszy naprzd obroki przygotowa. Karczma czy nie karczma, trzeba stan!... - Wedle rozkazu, panie komendancie. Soroka wypuci konia, a oni podali za nim zwolna. Kmicic jecha z jednej strony ksicia, Lubieniec z drugiej. Ksi uspokoisi zupenie i nie wyciga wicej na rozmow pana Andrzeja. Zdawa si by zmczony drog czy te pooeniem, w jakim si znajdowa, i gow pochyli niecona piersi, a oczy mia przymknite. Jednake od czasu do czasu rzuca ukone spojrzenia, to na Kmicica, to na Lubieca, ktrzy trzymali cugle jego konia, jakby upatrujc, ktrego atwiej bdzie obali, aby si wyrwa na wolno. Tymczasem zbliyli si do budowli lecej przy drodze, na cyplu lasu. Nie bya to karczma, ale kunia i koodziejnia zarazem, w ktrej jadcy traktem zatrzymywali si dla przekuwania koni i reparacji wozw. Midzysam kuni a drog rozciga si niewielkimajdan, nie ogrodzony potem, z rzadka porosy wydeptan traw; szcztki wozw i popsowane koa leay rozrzucone tu i owdzie na owym majdanie, ale z przejezdnych nie byo nikogo, jeno ko Soroki sta przywizany do supa. Sam Soroka rozmawia przed kuni z kowalem Tatarem i dwoma jego pomocnikami. - Niezbyt obfity bdziem mie popas - rzek umiechajc si ksi niczego tu niedostanie. - Mamy ywno i gorzak ze sob - rzekpan Kmicic. - To dobrze! Trzeba nam bdzie si nabra. Tymczasem stanli. Kmicic zatkn za pas krcic, zeskoczy z kulbaki i oddawszy bachmata w rce Soroki chwyci znw za cugle ksicego konia, ktrego zreszt Lubieniec nie popuszcza z rki z drugiej strony. - Wasza ksica mo zechce zej z konia! - rzek pan Andrzej. - A to czemu? Bd jad i pi z kulbaki - rzek ksi pochylajc si ku niemu. - Prosz na ziemi! - zawoa gronie Kmicic. - A ty w ziemi! - krzykn straszliwym gosem ksi i wyrwawszy z szybkoci byskawicy krcic zza pasa Kmicica, hukn mu w sam twarz. - Jezus Maria! - zakrzykn Kmicic. W tej chwili ko pod ksiciem, uderzony ostrogami, wspi si tak, i wyprostowa si prawie zupenie, ksi za przekrci si jak w w kulbace ku Lubiecowi i casi potnego ramienia pchn go luf midzy oczy.Lubieniec wrzasn przeraliwie i spad z konia. Zanim inni mogli zrozumie, co si stao, zanim odetchnli, zanim okrzyk zgrozy zamar na ich wargach, Bogusaw roztrci ich jak burza, wypad z majdanu na drog i pomkn wichrem ku Pilwiszkom.- apaj! Trzymaj! Bij! - rozlegy si dzikie gosy. Trzej onierze, ktrzy jeszcze siedzieli nakoniach, pucili si za nim; lecz Soroka chwyci muszkiet oparty o cian i pocz mierzy do uciekajcego, a raczej do jego rumaka. Rumak za wycign si jak sarna i bieg z szybkoci strzay wypuszczonej z ciciwy. Hukn strza. Soroka rzuci si przez dym, aby skutek lepiej zobaczy; oczy przysoni rk, popatrzy przez chwil i wreszcie wykrzykn: - Chybiony! jrza uwaniej w oblicze junaka ia, a48jx}jӺA48j4jA4 }x} j  @jj{AAN@,jI_@jj0c