.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBAHٟHYHdAD dT,0Q 4 4:9Q 4 4:N8Q 4 4: S 4:8  0S`H`hH`/.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBA 0Uih7 RUD@ 0X@ q`PUUQ HAptbd5Q1QUUQl)`D` P@ @I Hps'6FTQE%In@p`P+5@;7g;#Oh(qF&PRQ oOwww.a$PcWЏ`^&'_ ?dP@*Q?piIp`5SQUEU`ߖ_p`_c~P?@G@FTtU4b_`dHpw6fP0;UhGsPpIwrF@TPAUE@?c@`@wGfaUP ?Ph`tp@ff1UU$b!o{׀(2?ulB_a{%aQbrf>)< ^ 5~C?B{A H7p6 `^Q5UU@IFtrdUQE@??faUR0U?@)A)(wJfZS00%1[1F!wpfU!U UU4AwwGf~_ @DwfaS#P`@A0PU@k_ ! T?2ifa$UEDQ$!?^%^?#I@hwttFbBEqA  wBd@Q@biq_TR0BC?ww??QbTUBU4$??dQC!?ۙA_swwbE3_Ai~$_~`1P0S$I`QiÆqw 6UT'@i `h`GGGf&A%`iݑhHq#FF]E$E~a Iqi!GOETHH#`P1a C@q@81b@r6F0`ffPFR??01?HB*i8btwa79*Q@ _ TPp#```0w%FS ?`0660SS R8 DqF6 Qy@`p?TPU4q? ~@  7 _0\/zz @0H??*kp3$$$$RSSC4FF%RteC4VG%RddC455%BBBBX=RJZ9gs{X=LJZ1gs{gCClC)C] 𵆰KN$kIHRR!B!GOys@-h$U`!!4, W@  7B  ?' xG 7(9"HBa8dI# h@C8!> - @'% x 7 / ' L '` h #@ Hx( GhCXC C2C J'PhR{3:3z;@* 9+ѐpGhC񵂰 )Hh.8PCpR(0 9 B %($EHh( "B"1# .1o0:0z!@4B Hh ))IBIIIBIIAG1hCHIh h`B@@#@Oi#B i1a)ۉ HaaI ` !@CpGhCCC!"R( KR(HQ1B !HpG0  #GK *KK#A#CETS0 \ ,!!1BCR0(۰pG0*A A"I2 "HpG@I" pG@NhH1iCA@@ 0a xA(h (ya` h 7B  ?'! 1@#BHМC` GC "JI# h@#[B EHpEI hO#'<pK $x#Cp"Cp8< $Qx9K!CQph !#B!`4I`4I3IMH`$] h`!!4,*L C8a!Lhi@Hhh (ڠ!I!IXH` 8@H8@$( 2`!4 ,L C I  IMGC2lCC `8` $M/`U/ HC(a/ / ` Ӯh/ѰI/IX` @/(/ H @O8CGC h`` G G Oh 0*2Rh"B"]GCK"hB"%0NGCB828!RGOFFONwith RONOFFSLOWMO5min10min30minOFFIIIIIIIIIIIIIIINormalTurboCrapProtGBAGBPNDS1P2PLink2PLink3PLink4PBlackGreyBlueNoneYellowGreyMulti1Multi2ZeldaMetroidAdvIslandAdvIsland2BaloonKidBatmanBatmanROTJBionicComCV AdvDr.MarioKirbyDK LandDMGMGBSGBCGBAGBAuto Goomba Pogoomba ' I" ;`AHx('@I XhF? @HAIx XiFhFiF" F;O @ 2 2 > GPowered by XGFLASH2.com 2005uChav2.2 on wC`C`B autofire: A autofire: 2`Controller: Display->Other Settings->Link TransferSleepRestartSave State->Load State->Manage SRAM->Exit Q" 6h:H;Ix X:hFiF 8H8Ox8:XhFiF 6L7Ix X6hFiF x4I X4hFiF 4H4h :XhFiF y0:XhFiF /H/x:XhFiF /H/hhFiF G Other Settings(`VSync: _`FPS-Meter: C`Autosleep: `EWRAM speed: 2Swap A-B: Autoload state: (Goomba detection: PaGame Boy:  " HIh XhFIiF 7HIx XhFfOKBa  @&60`.CH p ;pAH[#  >Np00Xp!000pp@;p#C3H&1H1A1HA(1%H&V f>Й(`]0 Z&v  # 06N<,$$ 4D=- Hh. 47?/ JGgCTCC brac#\T3:рpG H!I LhB 8hB <`x`Gg1W!"Cxx;Cx?;Cx?;CY02*ۀpG e") |"* wZ'?рG Write error! Memory full. Delete some games.1K1Oh#[<f'BC#fB7B+) #[B 5 (92>.'C.`h`=- 9*d'C'``` I02 `!Ip02B @I9 GCg^)2:p01ypG "S!H9 !7< 9< !7< }9 79 G00:00:00 - 00/00kKCIh h&1+AL! + + h)89B)) !`  Y'# ` B )"B" 0 1_Bѡh7  &.ѽB  i"2 D/"3 =( ("B" 0." )7 (" H` `GCgPush SELECT to deleteSave state:Load state:Erase SRAM:CKL(#[30 g``Hh`Hh2`HOx(8I Hh1.1"8NGg0CPCuCgCTC LjF ` (ќG  "! h-!h8BH ` 8@jF (H8@C #L!:#k LjF `  @"! h("! h 8@jF H8@GgCd#C% I NBh3B1` *I `GgCIh" J)0% )>hI`GgCH#h@pGlC( Hh/jF!(HhGPCTC(јG ") O#!";HhjF!v( "!6( g Saving.gPC(4! N(-h()!D("#[M0"#K!I H631!"H`!8Gg0!HKJ?"!GgA(< Hx8Hhw! ! -hB "RIH<// "Ah J00""RIH"GdCPCHx"Hh-jF! (hBE"R I HjF!8(zGdCPC  .MiF(`(G @&h%(B(!{%mH5hB#[B I") `%5<- M"!(h)h8BH(` 8@iF ( H8@CpC ROM not found.I(IjF! ("L#[0" IHhqHhHqHIx xCI x CI xICqHxHhO`/"! #[0"Gg0g8\_C(C_dCPC(!jF! (Jy`Ay J`y Jp!@ Jp!@ J#pI@@ pG8\_C(C_&O(C !I%=p70BjF! Z(L#[0"IHJhqHhHqHxqxyCq/`"! #[0"Gg0g8\_CC8O8J9j `%3L.S][D/7>W S BՉ-63CCBiсщ) щIaZ %KB$H!!с!C P CKBH!KBH!KBPh(Е`h(Аh8`HH8bH#CpG!`Q`сQ`gC @0&@  HKhB Hx( H! I CII#CpGC0vC CB0ӄFR) xp@Iу:Ӱɸ:Ұ 2 p Cp p p xpI@R`FpG CCXPpGR\TpG/Y@P@ KRB#BBRB[AB Z@P@Y@pGGGGG G(G0G8G CфF0 LC+@# @pB0`FpG xpI[*pG2x+ x1p2+pG/KRB#BBRB[ABpGFCˀ  xx[IR gFpGFRp@: C C  :ӁTR`FpGxG0`B @ @   !QR B0`BaB/F C ӰL;C+@рҰ xpI@+ R`FpG p@R`FpGxG--N< \/ Divide by zero///4 ,P$PP //38//1e "" \  /\ \$/< }Ϡ0\ }Ϡ@\  @0}ϠP\ // XTS4xVͫ0 FhnzZ~h2 0;.Yk  RT;h;h;h;;;T; T; = = =<<<<<===<<<<<<" =l=H=T; O-<04 +**)HAIB*@/@GPO|xt,`- .{H x@@44P,T(X$\ㄔGO 2 ZB^?O/pD-逡$ b(`4@ 0 PPQ0S$pD/XCP ` w9`9@9,C BB4Cx0@P`x404x40x4L-`ጠ匰Z @O PPQP$T0IE?@  L/xxxx h>P`@: ;;,'t,C2\+phà`àbàcàdàeàhàiàlàmàpàrà`sàtàu` àxàyà|à}ààà`bcdehilmprs`tu` xy|}wxFFFG8GhGGG H(??(@@(AA(B?(M3"o{3"o{3"o{3"o{UUUUUUUUUUUUUUUUUUZJZcUUUތk)ZcZJggU F%)YZJZcޢBk{URZJ!1sJ!!scR)祥{))Bu)ksJ!!scR)祥{))BތZsJ!!kkcB{))BȐPDBRRRRZZk{!BRZ{9RZ{9RZ{9Zk{!Bε!)99JZ9ﭥkZZB猥BRkRRRBZޜkf!BRUURBΌZR>sB3 wx#5 ZM`) UUUѩQH%GGM[jcBs{!%   @h*>` ; 8L 50@  ,$ /P-"P-p???????-???/@-L =@P 1 @@@0S@/0S@/                  @-BJRZbjrz "&.B1.07, T\ 0P@0/P00/$0/  R 0/޼ DP`l  0܀P:O-@PB A  ᠀堐cp@DA`PPP` \ EX P: O 0@-S"I 0  \0 Π0 S( 000 Q@@Ao 0!CexV4-$2X$QP$? @P,,0 R :Q0A 2 --N< \  Divide by zero!"!!"!"!!""!!"!""""!"!!""!!"!""""!!!!!!""""!"!!"!!!!!!!"!!""!!"!!!!!!!"""""!!"!!!!!!!!!!!!!0CFGNINTENDOxG[?xGbxGDxG\?xGZxGxG\xG xGxGxGexGxGqxGxGXTW@XTW@XTWXXTW$ %Ƞ B.瀀XTWX XTW2T12@XTW21TE112@XTWX\ကXTW0@2#D#@XTWČ~ B. B.XTW'1p2#!2XTW%Ƞ +LကXTWXE XTWe\2T12eT@XTWe\21TE112eT@XTWTXကXTW0L2#@#L@XTW$ PI@XTWhXTW$ &Ƞ B.瀀XTWh XTW2d12@XTW21dF112@XTWhlကXTW0E@2#@XTWXTW'1p2#!2XTW&Ƞ +LကXTWhF XTWfl2d12fd@XTWfl21dF112fd@XTWdhကXTW(0d@2E@XTW@HXTWxXTW$ 'Ƞ B.x XTWx XTW2t12@XTW21tG112@XTWx|ကXTWD QDR T"@ 22#1@XTW@T 2231@XTW@HXTW'1p2#!2XTW'Ƞ +xLကXTWxG XTWg|2t12gt@XTWg|21tG112gt@XTWtxကXTWD$ 2@XTW@HXTW|XTW$ 'Ƞ B.xG XTW||倀XTW'Ƞ + 212  B.XTW'Ƞ + 21@112  B.XTW'Ƞ B.XTW12@XTW@HXTW|'1p2#!2XTW'Ƞ +xGLကXTW|@|倀XTW2D12@XTW21DD112@XTWLကXTW22#@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTW'Ƞ +X\ကXTWXP@XTWT%T@XTWT&T\@XTWTP@XTWT'T\@XTWTP@XTW'Ƞ +TXကXTWT$T@XTWh`@XTWhd@XTWhd@XTWh`@XTWhd@XTW'Ƞ +hlကXTWh`@XTWd%dl@XTWd`@XTWd&d@XTWd'dl@XTWd`@XTW'Ƞ +dhကXTWd$d@XTWxp@XTWxt@XTWxp@XTWxt@XTWxt@XTW'Ƞ +x|ကXTWxp@XTWt%t|@XTWtp@XTWt&t|@XTWtp@XTWt't@XTW'Ƞ +txကXTWt$t@XTW% 'Ƞ B.瀀XTW%'Ƞ B.瀀XTW& 'Ƞ B.瀀XTW&'Ƞ B.瀀XTW' 'Ƞ B.瀀XTW'Ƞ  B.瀀XTW PI@XTW@H$ 'Ƞ B.瀀XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTW'Ƞ +LကXTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW'Ƞ +$L02!2XTW$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW'Ƞ + (!$@02!2XTW(!$@02!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW'Ƞ +$LT02 2#!2XTW$@T02 2#!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW'Ƞ + 2##?$@2# 2#D1!2XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW'Ƞ +2L1XTW2@1@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW'Ƞ +0L41XTW@1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW'Ƞ +0L1XTW0@1@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW'Ƞ +$ T02 2#!2XTW$T02 2#!2@XTWg XTW|Ě -,XȌ,Ȍ|ĊTXXTW XTW -XTWa XTW%|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$L02!2XTWI|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWXTW@H|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -XTWXTWXTW I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Qf  -XTW (!$@02!2XTWI XTW|Ě -,hȌ,Ȍ|ĊdhXTWJ XTW XTW&|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$LT02 2#!2XTWIOhXTWXTW}XTW 2##?$@2# 2#D1!2XTWI& $ XTW|Ě -,xȌ,Ȍ|ĊtxXTW%( $ v뀀XTW'|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW2L1XTWI |(!|02 "2XTW' -@XTWČ$  B.XTW0L41XTWI( LXTW|Ě -,Ȍ,HȌ|ĊL0P ;XTW%( oLကXTW@XTW  $|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q8 XTW0L1@XTWI0s|(!x02 "2XTW|t倀XTWČ +LXTW|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -H@H$ T02 2#!2XTWI80O- ģij,F.  !#RO/#>5:5`   h/<<3   4# R $# ,/  /"P" R" B4 4@ FxGQEĊQEĊ x ĊG @ĊQEOĊ$ P P@ $ @: $  vR $ $@ H  P  X ` @ I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWPFPFh>P01// \J" 3--:--. .:::::::.TA`AlAxAA:AAAAAAAAA:B B,B8BDBPB\B:::::::::BBBBBBBBBBBBBBBB@56d6677:477778::::::::::-::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: \(UWQL \UWQLRead from OAM. Wrote to OAM. \J2--:----:::::::-<@H@T@`@l@:x@@@@@@@@@:A AA$A0A  ˌ  ˌLT!L t >  ˌ  +xxxxSNtuuh>Ix^Z!`@@&9_9_9_9_`?DDDD@ D H L P T X T X  PO4OdO::::(;|;;;-<;:: v  (;=L<$<!Q@-U@ nO4rOP$ P$ P$ P$ P$ (;<<: 9: =0=:+ P CSv(;\=;;?(;=<:(;=::C9@-0<<<<8$@DA$HLI -$@DHL$T?99 0Px h8Tx0`|  P 8Lt@`4PhH 4 ` |       8 P l        4 P |        @ X t       $ @ X t       <X p0\(<Pdx @l4p$`(\$THH0Lh ,Hh(Dd0d<l (ldlBDTl$ X h P$     !(!d!!!!!0"X"""""#<#T#### $ $$$$:::::::(::::8 ;;D+bkGG@@>BEoE>B>RG>Uff s nٙgcnܙ3>CLAS POTOP2 003?Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. >P Q1b͛ >a>&> > ͜:\ BS ( O>ͧ ͮ Ϳ ͮ G ͮ Q|r>>xE>@A>>@ v(́ Vw cog_ 9W -O G  < >O < >Oͳ S  (((# ("(*( */͘^# = >O| < >O|!>w# !6# 6#6# ! 6#6# 6# B͜ w  O> O͜Oͮ < 8>   G3 8  3 8 #@w    (=> O> >O͜Oͮ 0< O  ͟ w  ͮ y  {   G3  3  O w  ͮ y  > > >>!>A!@}|!* a* OG> > >>>!>A!@}|- = 3  -(>(>ʘ 3  u,#> >(og #F+Nx<(,x ͷ ͮ Q>$(>ͯ ͮ Q> (!В@(=3 y !В@y( 3 y >G ͮ Q O> |y (((( ($((!p(! !!!!~"  ! (q! (j!H (c!p (\! (U! (N! (G! (@! (9!: (2!b (+! &! !! ! !a* Przewi Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlttern: Zeil Seit Kapt AlleDfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Lnea Pgina Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Lnia Plana Cap. Tot www.rg.w.pl G<8-(>> 7 > O O ( u> 7 => G!x(~# * !6# x y!(#!@(!(!(!@y(=]T! P* P* P* P* > >A! y( >"" " N"O">A> >A! y( *GN 6*GO . * >!A 3  > >A!   # A! @6# x !~#(  o&MD)))  0( 8 V#F#' y z_k&)}o ! {(8=xw#wyw#wˇ@@>@>GHI!`>" " !` y(=> W>'('('(y !`Q'('('((,>O!`>" x >" x `>" x >Ow#<  6# !>"< ! "< !@6# ! 6# !>("< !  "< ́> /7G>/Gx>0(>>$ x >$@(D ɇƀhiA * >hiA * >h@iA * ɇƀjkA * >jk@A * ==|================<=MBFONTMonospaced @@@@@@@``@ @ @@@`@@ @@@@@ @ @@@@@ @`@ @@@ࠠ@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ ࠠࠠ@@ࠠࠠ ࠠ @@@@@@@@@@@@ @@@`@@@@@`@@@ ` `@@  ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠࠠࠠࠠ  @`@@@ @@  @ @@@@ @@@@@@@@@ @@`@`@ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ @@`@@@@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@@@@@@@@ࠠࠠ0@@@@@@   @@  @ @@@@ @@@`@@@@@@ @ @@@@ @@@ @` @ @@ @@`@@@ @ @ @@@ @@@@@@@@ࠠ @ࠠ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠࠠ@ࠠࠠ@ @@ @@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@  @ࠠ@ @ࠠ@Pࠠ@@@ @@ @  MBFONTVariable pitch PPPPP x(  @ࠠ@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ بȨࠠࠠࠠ ࠠ @@@@@@@P@@@@ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ࠠ@@ࠠࠠ` ࠀ @P@  @ @@@@ @@ @@P```ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @P@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ@@HHP\T@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@pPpࠠࠠ xx $HH$ xx@ @@@@ @@@`@@@@PPPPP@ H$H(8 8 ( @ @@ࠠ @ࠠ@Pࠠ@ࠠ@@ @  @@@ @@@@@@@@@pHHHHpȨ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠPpp@Ȉ@ @@ @@@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@p` @ࠠ@ࠠ @ࠠ@ࠠPࠠࠠ@@@@ @@ @ ࠠ P c>Bcc* cj80 "POTOP" TOM II HENRYK SIENKIEWICZ Rozdzia 1 Wierny Soroka wiz swego pukownika przez lasy gbokie, sam nie wiedzc, dokd jecha, co pocz, gdzie si obrci. Kmicic nie tylko by ranny, ale i oguszony wystrzaem. Soroka od czasu do czasu macza szmat w kuble wiszcym przy koniu i obmywa mu twarz; chwilami zatrzymywa si dla podczerpnicia wieejwody przy strumieniach i jeziorkach lenych, ale ani woda, ani postoje, ani ruchkonia nie zdoay zrazu wrci panu Andrzejowi przytomnoci - i lea jak martwy, a onierze jadcy razem, a mniej dowiadczeni w rzeczach ran od Soroki, poczli si troska, czy yje. - yje - odpowiada Soroka - za trzy dni tak bdzie na koniu siedzia jak kady z nas. Jako w godzin pniej Kmicic otworzy oczy i z ust jego wydobyo si jedno tylko sowo: - Pi! Soroka przytkn blaszank z czyst wod do jego warg, lecz pokazao si, e otwarcie ust sprawia panu Andrzejowi bl nieznony - i nie mg pi. Ale przytomnociju nie straci; jednake o nic nie pyta, jak gdyby nic nie pamita; oczy mia szeroko otwarte i patrzy bezmylnie na gbie lene, na szmaty bkitnego nieba, widne nad gowami midzy gstwin, i na swoich towarzyszw; patrzy tak, jak czowiek zbudzony ze snu lub otrzewiony z upicia, i pozwoli, nie mwic ani sowa, opatrywa si Soroce, nie jcza przy rozwizywaniu bandaw - owszem, zimna woda, ktr wachmistrz obmywa ran, zdawaa si sprawia mu przyjemno, bo czasem umiecha si oczyma. A Soroka pociesza go: - Jutro, panie pukowniku, dur przejdzie. Da Bg, e si uchronim. Jako pod wieczr odurzenie poczo istotnie przechodzi, bo przed samym zachodem soca Kmicic spojrza przytomniej i nagle spyta: - Co tu taki szum? - Jaki szum? Nie ma adnego - odpowiedzia Soroka. I widocznie szumiao tylko w gowie pana Andrzeja, bo wieczr by pogodny. Zachodzce soce, przenikajc skonymi promieniami w gstwin, przesycao zotymi blaskami mrok leny i bramowao czerwone pnie sosen. Wiatr nie wia - i tylko tu i wdzie z leszczyny, brzz i grabw spyway licie na ziemi albo zwierz pierzchliwy czyni lekki szelest, pomykajc w gbiny boru przed jezdnymi. Wieczr by chodny, jednake gorczka pocza widocznie chwyta pana Andrzeja, bo po kilkakro powtrzy: - Moci ksi! midzy nami na mier i ycie! ciemnio si wreszcie zupenie i Soroka myla ju o noclegu, ale e weszli w mokry br i boto poczo chlupota pod kopytami, jechali wic dalej, aby dobra sido wysokich i suchych czci lasu. Jechali godzin i drug, nie mogc przebrasi przez bagno. Tymczasem uczynio si znw widniej, bo zeszed ksiyc w peni. Nagle Soroka jadcy na przedzie zeskoczyz kulbaki i pocz pilno rozpatrywa grunt leny. - Konie tdy szy - rzek - wida lady na bocie. - Kto mg tdy przejeda, kiedy tu adnej drogi nie ma? - rzek jeden z onierzy podtrzymujcych pana Kmicica. - Ale lady s - i to kupa caa! Ot, tam, midzy sosnami, wida jasno jak na doni. - Moe bydo chodzio. - Nie moe by. Nie pora lenych pastwisk,wida wyranie kopyta, juci, jacy ludzie musieli tdy przejeda. Dobrze by byo choby bud lenicz znale. - To jedmy ladem. - Jazda! Soroka wskoczy znowu na konia i ruszyli. lady kopyt w torfiastym gruncie cigle byy wyrane, a niektre, o ile przy wietle ksiyca mona byo miarkowa, wydaway si zupenie wiee. Jednake konie zapaday do kolan i wyej. Ju obawiali si onierze, czy przebrn, czy gbsze jeszcze topiele nie odkryj si przed nimi, gdy po upywie p godziny do nozdrzy ich doszed zapach dymu i ywicy. - Smolarnia tu musi by! - rzek Soroka. - A ot! tam skry wida! - rzek onierz. I rzeczywicie, w dali ukazaa si smuga czerwonawego, przesyconego pomieniem dymu, okoo ktrej skakay iskry tlejcegopod ziemi ogniska. Zbliywszy si ujrzeli onierze chat, studni i du szop, zbitz bierwion sosnowych. Konie, zmczone drog, poczy re - liczne renia odpowiedziay im spod szopy, a jednoczenie przed jezdnymi stana jaka posta ubrana w kouch przewrcony wen do gry. - A sia koni? - spyta czowiek w kouchu.- Chopie! Czyja to smolarnia? - rzek Soroka. - Cocie wy za jedni? Skdecie si tu wzili? - pyta znowu smolarz gosem, w ktrym widoczny by przestrach i zdziwienie. - Nie bj si! - odpowiedzia Soroka - nie zbje! - Jedcie w swoj drog, nic tu po was! - Zamknij pysk i do chaty prowad, pki prosim. A nie widzisz, chamie, e rannego wieziem! - Cocie za jedni? - Pilnuj, abym ci z rusznicy nie odpowiedzia. Lepsi od ciebie, parobku! Prowad do chaty, a nie, to ci we wasnejsmole ugotujem. - Jeden si przed wami nie obroni, ale bdzie nas wicej. Garda wy tu pooycie! - Bdzie i nas wicej, prowad! - To i chodcie, nie moja sprawa. - Co masz je da, to daj - i gorzaki. Pana wieziemy, ktry zapaci. - Byle std yw wyjecha. Tak rozmawiajc weszli do chaty, w ktrej na kominie pali si ogie, a z garnkw postawionych na trzonie rozchodzi si zapach duszonego misiwa. Izba bya do przestronna. Soroka zaraz na wstpie zauway, i pod cianami stao sze tapczanw okrytych obficie baranimi skrami. - To tu jaka kompanija mieszka - mrukn do towarzyszw. Podsypa rusznice i czuj duch! Tego chama pilnowa, by nie umkn. Nieche dzisiejszej nocy kompanija pi na dworze, bo my z izby nie ustpim. - Panowie nie przyjad dzi - rzek smolarz. - To i lepiej, bo nie bdziem si o kwater spierali, a jutro sobie pojedziem - odpar Soroka - tymczasem wyki misiwo na mis, bomy godni, i koniom owsa nie auj. - A skd by tu owsa wzi przy smolarni, wielmony panie onierzu? - Syszelimy konie pod szop, to musi by i owies; smo ich nie ywisz. - To nie moje konie. - Czy twoje, czy nie twoje, je musz jako i nasze. ywo, chopie! ywo! jeli ci skra mia. Smolarz nie odrzek nic. A tymczasem onierze zoyli picego pana Andrzeja natapczanie - po czym sami zasiedli do wieczerzy i jedli chciwie duszone misiwo wraz z bigosem, ktrego obszerny sagan znalaz si na kominie. Byy take i jagy, a w komorze, przy izbie, znalaz Soroka spory gsiorek gorzaki. Jednake sam z lekka si tylko zakropi i onierzom pi nie da, bo postanowi miesi przez noc na bacznoci. Ta oprniona chata z tapczanami na szeciu mw i z szop, w ktrej rao stado koni, wydaa mu si dziwn i podejrzan. Sdzi po prostu, e to jest schronisko zbjeckie, tym bardziej e w tej samej komorze, z ktrej wynis gsiorek, odkry sporo ora pozawieszanego na cianach i beczk prochu oraz rozmaite rupiecie, widocznie wdworach szlacheckich porabowane. Na wypadek gdyby nieobecni mieszkacy tej chaty wrcili, nie mona byo spodziewa si od nich nie tylko gocinnoci, ale nawet miosierdzia; zamierzy wic Soroka zaj zbrojn rk chat i trzyma si w niej przemoc lub drog ukadw. Byo to konieczne i ze wzgldu na zdrowie Kmicica, dla ktrego podr moga sta si zgubn, i ze wzgldu na wsplne wszystkichbezpieczestwo. Soroka by to onierz kuty i bity, ktremu jedno tylko uczucie obcym byo, to jest uczucie trwogi. A jednak teraz, na wspomnienie ksicia Bogusawa, strach go bra. Zostajc z dawnych lat w subie Kmicica, wierzy on lepo nie tylko w mstwo, ale i w szczciemodego pana; widzia niejednokrotnie jegoczyny przechodzce zuchwalstwem miar wszelk i graniczce prawie z szalestwem, ktre jednak udaway si i uchodziy pazem. Odby z Kmicicem wszystkie "podchody" pod Chowaskiego, bra udzia we wszystkich zabijatykach, napadach, zajazdach, porwaniach i doszed do przekonania, e mody pan wszystko moe, wszystko potrafi, z kadej toni si wyratuje i kadego, kogo zechce, pogry. Kmicic tedy by dla niego uosobieniem najwikszej potgi i szczcia - a ow widocznie teraz trafi swj na swego - nie!widocznie pan Kmicic trafi na lepszego od siebie... Jak to? Jeden m, ktry by ju wrku Kmicica, porwany, bezbronny, zdoa wydosta si z jego rk i mao tego: obali samego Kmicica, pogromi jego onierzy i przerazi ich tak, e zbiegli, bojc si jegopowrotu? By to dziw nad dziwy i Soroka gow traci mylc o tym - wszystkiego si bowiem na tym wiecie spodziewa, tylko nie tego, by znalaz si kto taki, kto by po panu Kmicicu przejecha. - Zali skoczyo si ju nasze szczcie? - mrucza do siebie, rozgldajc si ze zdumieniem dokoa. Wic cho dawniej, bywao, szed z zamknitymi oczyma za panem Kmicicem na kwatery Chowaskiego, otoczone omdziesiciotysiczn armi, teraz, na wspomnienie tego dugowosego ksicia z panieskimi oczyma i row twarz, ogarnia go zabobonny przestrach. I sam nie wiedzia, co czyni. Przeraaa go myl, e jutro lub pojutrze trzeba bdzie zjecha na bite trakty, na ktrych moe ichspotka sam straszliwy ksi lub jego pogo. Dlatego to wanie zjecha z drogi w gbokie lasy - a obecnie pragn zosta w onej lenej chacie, pki by si nie zmyliy i nie znuyy pogonie. Lecz e i to schronisko, z innych powodw,nie wydawao mu si bezpiecznym, chcia wiedzie, czego si trzyma, i w tym celu kaza onierzom straowa przy drzwiachi oknach chaty, a sam rzek do smolarza: - We, chopie, latarni i chod ze mn. - Chyba uczywem wielmonemu panu zawiec, bo nie masz latarni. - To wie uczywem; spalisz szop i konie,wszystko mi jedno! Na takie dictum latarnia znalaza si zaraz w komorze. Soroka kaza chopu i naprzd, sam za szed za nim z pistoletemw garci. - Kto tu mieszka w tej chacie? - pyta po drodze. - Panowie mieszkaj. - Jak ich zowi? - Tego mi nie wolno powiedzie. - Widzi mi si, chopie, e wemiesz w eb!- Mj jegomo - odpowiedzia smolarz - jelibym zega jakie przezwisko, to te musiaby si jegomo kontentowa. - Prawda jest! A sia tych panw? - Jest stary pan i dwch paniczw, i dwchczeladzi. - Jake to, szlachta? - Pewnie, e szlachta. - I tu mieszkaj? - Czasem tu, a czasem Bg wie gdzie! - A te konie skd? - Panowie naprowadzaj, a skd, Bg wie! - Rzeknij prawd: nie rozbijaj twoi panowie na gocicu? - Czy ja, mj jegomo, wiem? Widzi mi si, e konie bior, a komu, to nie moja gowa. - A co z komi robi? - Czasem wezm sztuk dziesi, dwanacie,ile jest, i popdz - a dokd, to te nie wiem. Tak rozmawiajc doszli do szopy, z ktrej sycha byo parskanie koni, i weszli do rodka. - wie! - rzek Soroka. Chop podj latarni w gr i pocz owieca konie stojce szeregiem przy cianie. Soroka opatrywa jednego po drugim okiem znawcy i gow krci, jzykiem mlaska i mrucza: - Nieboszczyk pan Zend rad by by... S polskie, moskiewskie... a ten waach niemiec... i ona klacz take... Zacne konie. A co im dajecie? - eby nie zega, mj jegomo, tom tu dwie polanki owsem obsia jeszcze z wiosny. - To twoi panowie od wiosny konie sprowadzaj? - Nie, ale mi czeladnika z rozkazem przysali. - To ty ich? - Ja byem ich, nim na wojn poszli. - Na jak wojn? - Czy ja wiem, mj jegomo. Poszli daleko,jeszcze zeszego roku, a wrcili latem. - A czyj teraz jeste? - To krlewskie lasy. - Kto ci tu osadzi na smolarni? - Borowy krlewski, panw krewny, ktry znimi te konie prowadza, ale jak raz z nimi pojecha, tak i wicej nie wrci. - A gocie jacy tu u panw nie bywali? - Tu nikt nie trafi, bo bagna naokoo i tylkojedno przejcie; dziwno mi to, mj jegomo, ecie trafili, bo kto nie trafi, tego i bagno wcignie. Soroka chcia zrazu odpowiedzie, e i te lasy, i to przejcie zna dobrze, ale po chwili namysu postanowi lepiej zamilcze,a natomiast spyta: - A due to bory? Chop nie zrozumia pytania. - Jak to? - Daleko id? - Oj! kto je tam przeszed: jedne si kocz, drugie zaczynaj, a Bg tam wie, gdzie ich nie ma. Ja tam nie by. - Dobrze! - rzek Soroka. To rzekszy kaza chopu wrci i sam zawrci do chaty. Po drodze rozmyla, co mu czyni przystoi, i waha si. Z jednej strony przychodzia mu ochota, korzystajc z nieobecnoci mieszkacw chaty, bra konie jak swoje i z rabunkiem umyka. up by cenny i konie bardzo przypady do serca staremu onierzowi, ale po chwili zwalczy pokus. Wzi atwo, jeno co dalej czyni? Bagna naokoo, jedno wyjcie - jak do niego trafi? Przypadek raz posuy, ale moe nie posuy drugi raz. I ladem kopyt na nic, bo pewnie mieszkacy mieli tyle rozumu, e poczynili umylnie ladowe drogi faszywe i zdradne,wiodce wprost do topieli. Soroka zna dobrze proceder ludzi, ktrzy konie kradn lub upem bior. Myla wic i rozwaa, nagle uderzy si pici w gow: - Kiep ze mnie! - mrukn - to wezm chopa na postronek i ka si wyprowadzi na gociniec. Nagle wstrzsn si wymwiwszy ostatni wyraz. - Na gociniec? A tam ten ksi i pogo... "Pitnacie koni trzeba straci! - rzek sobie w duchu stary wyga z takim alem, jakby te konie od maego wyhodowa. - Niemoe by inaczej, tylko skoczyo si nasze szczcie. Trzeba siedzie w chacie, pki pan Kmicic nie wyzdrowieje, siedzie zwol mieszkacw albo bez woli, a co potem bdzie, to ju pukownika gowa". Tak rozmylajc wrci do chaty. Czujni onierze stali przy drzwiach i cho widzieli z dala latark migocc w ciemnoci, t sam, z ktr Soroka i smolarz wyszli, przecie kazali im si opowiedzie, kto s, zanim pucili ich do chaty. Soroka da ordynans, by straujcy zmienili si o pnocku, sam za rzuci si na tapczan obok Kmicica. W chacie uczynio si cicho, jeno wierszcze rozpoczy zwyk muzyk, w przylegej komrce myszy chrobotay w nagromadzonych tam rupieciach, od czasu do czasu za chory budzi si i marzy widocznie gorczkowo, bo do uszu Soroki dolatyway bezadne jego sowa: - Miociwy krlu, odpu... Tamci zdrajcy...Wszystkie ich sekreta powiem... Rzeczpospolita sukno czerwone... Dobrze, mam ci, moci ksi... Trzymaj!... Miociwy krlu!... Tdy, bo tam zdrada! Soroka podnosi si na tapczanie i sucha,lecz chory, zakrzyknwszy raz i drugi, zasypia, a potem znw budzi si i woa: - Oleka! Oleka, nie gniewaj si!... Dopiero koo pnocy uspokoi si zupenie i zasn na dobre. Soroka te pocz drzema, ale wnet zbudzio go ciche pukanie do drzwi chaty. Czujny onierz otworzy oczy natychmiastizerwawszy si na rwne nogi, wyszed z chaty. - A co tam? - Panie wachmistrzu, smolarz uciek. - Do stu diabw! wnet on nam tu zbjw naprowadzi. A kto jego pilnowa? - Bious. - Poszedem z nim konie poi - rzek tumaczc si Bious. - Kazaem mu wiadrocign, a sam szkapy trzymaem... - I co? w studni skoczy? - Nie, panie wachmistrzu, jeno midzy pnie,co ich wedle studni sia ley nacitych, i w karczowe doy. Puciem konie, bo choby si rozbiegy, to tu s drugie, i skoczyem za nim, alem w pierwszym dole utkn. Noc, ciemno, jucha miejsce zna, tak i pomkn... eby go mr trafi! - Naprowadzi on nam tu diabw, naprowadzi... eby go pioruny zatrzasy!... Wachmistrz uci, a po chwili rzek: - Nie bdziemy si kadli, trzeba czuwa dorana: lada chwila kupa nadej moe. I dajc przykad innym, sam zasiad na progu chaty z muszkietem w rku, onierze za siedli koo niego gwarzc midzy sob z cicha, to podpiewujc pgosem, to nasuchujc, czy wrd nocnych odgosw boru nie dojdzie ich ttent i parskanie zbliajcych si koni. Noc bya pogodna i ksiycowa, ale haaliwa. W gbinach lenych wrzao ycie. Bya to pora bekowiska, wic puszcza brzmiaa naok gronymi rykami jeleni. Odgosy owe, krtkie, chrapliwe, pene gniewu i zaciekoci, rozlegay si naokoo, we wszystkich czciach lasu, w gbiach i bliej, czasem tu, tu, jakby o sto krokw za chat. - Jeli oni nadejd, to te bd porykiwa, by nas zmyli - rzek Bious. - E! tej nocy nie nadejd. Nim chop do nichpotop:`j A48jx}jӺA48j4jA4 }x} jiC }x}`XjP c - cc )A 2 bzdy, to i dzie bdzie! - odrzek inny onierz. - Po dniu, panie wachmistrzu, zdaoby si chat przetrz i pod cianami pokopa, bo jeli zbje tu mieszkaj, to i skarby musz by. - Najlepsze skarby w onej stajni - odpar Soroka wskazujc rk na szop. - A pobierzem? - Gupicie! tu wyjcia nie ma, jeno bagna wkoo. - A przeciemy przyjechali. - Bg nas przeprowadzi. ywa dusza tu nieprzyjdzie ani nie wyjdzie, jeli drogi nie zna. - Po dniu znajdziem. - Nie znajdziem, bo umylnie nakluczono i lady s mylne. Nie trzeba byo chopa puszcza. - Wiadomo, e gociniec o dzie drogi - rzek Bious - i w tamtej stronie... Tu wskaza palcem na wschodni cz lasu. - Bdziem jecha, pki nie przejedziem - ot co! - To mylisz, e ju pan, jak bdziesz na trakcie? Lepsza ci tu kula rozbjnika ni tam stryczek. - Jak to, ojcze? - rzek Bious. - Bo tam ju pewno nas szukaj. - Kto, ojcze? - Ksi. Tu Soroka umilk nagle, a za nim umilkli i inni, jakby zdjci przestrachem. - Oj! - rzek wreszcie Bious. - Tu le i tam le; kruty ne werty! - Nagnali nas jak siromachw w sieci; tu zbje, a tam ksi! - rzek inny onierz. - Niech ich tam piorun zapali! Wol mie spraw ze zbjem ni z charakternikiem - odpowiedzia Bious - bo e ten ksi niesamowity, to niesamowity. Zawratyski to przecie z niedwiedziem wp si bra, a on mu szabl wydar jako dziecku. Nie moe inaczej by, tylko go zaczarowa, bo i to jeszcze widziaem, e jak si potem naWitkowskiego rzuci, to w oczach urs jaksosna. eby nie to, nie byby ja jego ywego puci. - I tak kiep z ciebie, e na niego nie skoczy. - Co miaem robi, panie wachmistrzu? Mylaem tak: siedzi na najlepszym koniu, wic jak zechce, to ucieknie - a natrze, to si nie obroni, bo z charakternikiem nieludzka moc. W oczach ci zginie albo kurzaw si zakrci... - Prawda jest - rzek Soroka - e gdym do niego strzela, to go jakoby mg zasuo... i chybiem... Z konia kademu si chybi trafi, gdy si szkapa krci, ale z ziemi to mi si od dziesiciu lat nie zdarzyo. - Co tu gada! - rzek Bious - lepiej policzy: Lubieniec, Witkowski, Zawratyski, nasz pukownik - i wszystkichjeden m obali, i to broni nie majcy, takich ludzi, z ktrych kady z czterema nieraz rady sobie dawa. Bez diabelskiej pomocy nie mgby on tego dokaza. - Polemy dusze Bogu, bo jeli on niesamowity, to mu diabe i tu drog pokae. - A i bez tego dugie on ma rce, jako pan taki... - Cicho no! - rzek nagle Soroka - co tu policiach szeleszcze. onierze umilkli i nadstawili uszu. W pobliu istotnie day si sysze jakie cikie kroki, pod ktrymi opade licie szeleciay bardzo wyranie. - Konie sycha - szepn Soroka. Lecz kroki poczy oddala si od chaty, a wkrtce potem rozlego si grone i chrapliwe beczenie jelenia. - To jelenie! Byk si aniom oznajmia albo drugiego rogala straszy. - W caym lesie gody, jakoby si diabe eni. Umilkli znowu i poczli drzema, jeno wachmistrz podnosi czasem gow i nasuchiwa przez chwil, po czym gowa opadaa mu zaraz na piersi. Tak zesza godzina i druga, a na koniec sosny najblisze z czarnych uczyniy si szare, awierzchoki bielay coraz bardziej, jakoby je kto roztopionym srebrem namaci. Ryki jelenie umilky i cisza zupena zapanowaa w gbiach lenych. Z wolna brzask pocz przechodzi w witanie, biae i blade wiato jo wsika w siebie rowe i zote blaski, na koniec nasta dzie zupeny i owieci znuone twarze onierzy picych twardym snem pod chat. Wtem drzwi si otwary, Kmicic ukaza si w progu i zawoa: - Soroka! Bywaj! onierze zerwali si na rwne nogi. - Dla Boga, to wasza mio na nogach? - rzek Soroka. - A wy pospalicie si jak woy; mona by wam by poucina i za pot powyrzuca, nimby si ktry rozbudzi. - Czuwalimy do rana, panie pukowniku, zasnlimy dopiero o dniu biaym. Kmicic rozejrza si dokoa. - Gdzie jestemy? - W lesie, panie pukowniku. - To i ja widz. Ale co to za chaupa? - Tego my sami nie wiemy. - Chod za mn! - rzek pan Andrzej. I cofn si do wntrza chaty. Soroka pody za nim. - Suchaj - rzek Kmicic siadszy na tapczanie - wszake to ksi do mnie strzeli? - Tak jest. - A co si z nim stao? - Uszed. Nastaa chwila milczenia. - To le! - rzek Kmicic - bardzo le! Lepiej byo go pooy ni ywego puszcza. - My tak i chcieli, ale... - Ale co? Soroka opowiedzia pokrtce, co si stao. Kmicic sucha nad podziw spokojnie, jeno oczy poczy mu gorze, a w kocu rzek: - Tedy on gr, ale si jeszcze spotkamy. Czemu zjecha z gocica? - Baem si pogoni. - To i susznie, bo pewno bya. Za mao nas teraz na Bogusawow potg... diablo za mao!... Przy tym on do Prus ruszy, tam nie moemy go ciga, trzeba czeka... Soroka odetchn. Pan Kmicic widocznie nie obawia si znw tak bardzo ksicia Bogusawa, skoro o pocigu mwi. Ta ufno udzielia si od razu staremu onierzowi przywykemu myle gow swego pukownika i czu jego sercem. Tymczasem pan Andrzej zamyli si gboko, nagle ockn si i j szuka czego koo siebie rkoma. - A gdzie to moje listy? - spyta. - Jakie listy? - Ktrem mia przy sobie... W pasie byy zatknite; gdzie pas? - pyta gorczkowo pan Andrzej. - Pas ja sam odpiem z waszej mioci, eby waszej mioci lepiej byo dycha; ot,tam ley. - Dawaj! Soroka poda skrzany pas podszyty irch, w ktrej byy cigane na sznurki kieszenie. Kmicic rozcign je i wydoby popiesznie papiery. - To glejty do komendantw szwedzkich, a gdzie listy? - rzek penym niepokoju gosem. - Jakie listy? - powtrzy Soroka. - Do kroset piorunw! listy hetmana do krla szwedzkiego, do pana Lubomirskiego ite wszystkie, ktre miaem... - Jeeli w pasie ich nie ma, to nigdzie nie ma. Musiay zgin w czasie jazdy. - Na ko i szuka! - krzykn straszliwym gosem Kmicic. Lecz zanim zdumiony Soroka zdoa opuciizb, pan Andrzej zatoczy si na tapczan, jakby mu si zbrako, i porwawszy si rkoma za gow, pocz powtarza jczcym gosem: - Aj!... moje listy, moje listy!... Tymczasem onierze odjechali, prcz jednego, ktremu Soroka rozkaza straowa przy chaupie. Kmicic pozosta sam w izbie i pocz rozmyla nad wasnym pooeniem, ktre nie byo godne zazdroci. Bogusaw uszed. Nad panem Andrzejem zawisa straszliwa i nieuniknionazemsta potnych Radziwiw. I nie tylko nad nim, ale nad wszystkimi, ktrych kocha, a krtko mwic nad Olek. Wiedzia to Kmicic, e ksi Janusz nie zawaha si uderzy go tam, gdzie bdzie gomg zrani najboleniej, to jest wywrze zemst na osobie Billewiczwny. A wszake Oleka bya w Kiejdanach, na asce i nieasce straszliwego magnata, ktrego serce nie znao miosierdzia. Im wicej Kmicic rozmyla nad swym pooeniem, tym janiej dochodzi do przekonania, e byo ono po prostu straszne. Po porwaniu Bogusawa Radziwiowie bd go mieli za zdrajc; stronnicy Jana Kazimierza, ludzie sapieyscy i konfederaci zbuntowani na Podlasiu maj go take za zdrajc, za potpion dusz radziwiowsk. Wrd licznych obozw, stronnictw i obcych wojskzalegajcych w tej chwili pola Rzeczypospolitej nie byo ani jednego obozu, ani jednej partii, ani jednego wojska, ktre by go nie poczytywao za najwikszego i najzacitszego wroga. Wszake istnieje nagroda wyznaczona przezChowaskiego za jego gow, a teraz wyznacz j Radziwiowie, Szwedzi - a ktowie, czy ju nie wyznaczyli i stronnicy nieszczsnego Jana Kazimierza. "O! tom piwa nawarzy, a teraz pi musz!" - myla Kmicic. Porywajc ksicia Bogusawa porwa go dlatego, by rzuci gopod nogi konfederatw, przekona ich niezbicie, e z Radziwiami zrywa, i wkupi si midzy nich, zdoby sobie prawowalczenia za krla i ojczyzn. Z drugiej strony, Bogusaw w jego rku by zakadnikiem bezpieczestwa Oleki. Lecz teraz, gdy Bogusaw pogromi Kmicica i uszed, nie tylko zniko bezpieczestwo Oleki, ale i dowd, e pan Kmicic szczerzeporzuci radziwiowsk sub. Wszake otwarta mu droga do konfederatw i jeli trafi na oddzia Woodyjowskiego i jego przyjaci pukownikw, moe daruj mu ycie, ale czy za towarzysza przyjm, czy mu uwierz, czy nie pomyl, e przyby na przeszpiegi albo dlatego, by ducha psu iludzi do Radziwiw przeciga? Tu wspomnia, e ciy na nim krew konfederacka, wspomnia, e on to pierwszy zbi zbuntowanych Wgrw i dragonw w Kiejdanach, e rozprasza zbuntowane chorgwie lub zmusza je do poddania, e rozstrzeliwa opornych oficerw i wycina onierzy, e szaczykami otoczy i umocni Kiejdany, a przez to Radziwiowi tryumf na mudzi zapewni... "Jake mi tam i? - pomyla sobie - to by im zaraza milszym bya gociem ni moja osoba!... Z Bogusawem naarkanie przy siodle - mona by, ale z gb tylko i z goymi rkoma!... Gdyby mia cho owe listy, to choby si nimi do konfederatw nie wkupi, miaby przynajmniej przez nie ksicia Janusza w rku, bo owe listy mogy podkopa kredyt hetmana nawet u Szwedw... Wic za ich cen mona by byo Olek uratowa... Lecz zy duch jaki sprawi, e i listy zginy. Kmicic, gdy wszystko myl ogarn, porwa si raz drugi za gow. - Zdrajcam dla Radziwiw, zdrajca dla Oleki, zdrajca dla konfederatw, zdrajca dla krla!... Zgubiem saw, cze, siebie, Olek!... Rana w twarzy palia go jeszcze, ale w duszy piek go ar stokro boleniejszy. Bona dobitk wszystkiego cierpiaa w nim i mio wasna rycerska. By przecie przezBogusawa sromotnie pobity. Niczym byy owe cigi, ktre mu w Lubiczu sprawi pan Woodyjowski. Tam pokona go m zbrojny, ktrego na parol wyzwa, tu jeniec bezbronny, ktrego mia w rku. Z kad chwil roso w Kmicicu poznanie, wjak straszne i haniebne popad terminy. Im duej w nie patrzy, tym janiej ich okropno widzia i coraz nowe czarne kty spostrzega, z ktrych wyglday: haba, sromota, zguba dla niego samego, dla Oleki, krzywda dla ojczyzny - a w kocu ogarn go przestrach i zdumienie. - Zali ja to wszystko uczyniem? - pyta sam siebie. I wosy powstay mu na gowie. - Nie moe by! Chyba mnie jeszcze febris trzsie! - zakrzykn. - Matko Boa, nie moe by!... - lepy! gupi warchole! - rzeko mu sumienie - nie byo ci to przy krlu i ojczynie stan, nie byo ci posucha Oleki! I porwa go al jak wicher. Hej! eby tak sobie mg powiedzie: Szwedzi przeciw ojczynie, ja na nich; Radziwi przeciw krlowi - ja na niego! Dopiero byoby mu wduszy jasno i przejrzysto! Dopiero by kupzebra zabijakw spod ciemnej gwiazdy i hasa z nimi jak Cygan na jarmarku, i podchodzi Szwedw, i po brzuchach im przejeda z czystym sercem, z czystym sumieniem, dopiero by w sawie, jak w socu, stan kiedy przed Olek i rzek:- Ju ja nie banit, ale defensor patriae, miuje mnie, jako ja ciebie miuj! A dzi co? Lecz harda dusza, przywyka sobie folgowa, nie chciaa zrazu cakiem przyzna si do winy: Radziwiowie to tak go pogryli, Radziwiowie do zguby przywiedli, okryli niesaw, zwizali rce, zbawili czci i kochania. Tu zgrzytn pan Kmicic zbami, wycign rce ku mudzi, na ktrej Janusz, hetman, siedzia jak wilk na trupie - i pocz woaprzyduszonym wciekoci gosem: - Pomsty! pomsty! Nagle rzuci si w desperacji na kolana w porodku izby i pocz mwi: - lubuj Ci, Chryste Panie, tych zdrajcw gnbi, zajeda!... prawem, ogniem i mieczem ciga, pki mi pary w gbie, tchuw gardzieli i ywota na wiecie! Tak mi, Krlu Nazareski, dopom! Amen! A mu jaki gos wewntrzny rzek w tej chwili: - Ojczynie su, zemsta na potem!... Oczy pana Andrzeja pony gorczk, wargi mia spieke i dra cay jak we febrze; rkoma wymachiwa i gadajc ze sob gono, chodzi, a raczej biega po izbie, potrca nogami tapczany, a wreszcie rzuci si jeszcze raz na kolana. - Natchnije mnie, Chryste, co mam czyni,abym za nie oszala! Wtem doszed go huk wystrzau, ktry echo lene odrzucao od sosny do sosny, aprzynioso jakoby grzmot do chaty. Kmicic zerwa si i chwyciwszy szabl wypad przed sie. - Co tam? - spyta onierza stojcego u proga. - Wystrza, panie pukowniku! - Gdzie Soroka? - Pojecha listw szuka. - W ktrej stronie strzelono? onierz ukaza wschodni cz lasu, zaronit gstymi chaszczami. - Tam! W tej chwili da si sysze ttent niewidzialnych jeszcze koni. - Pilnuj! - krzykn Kmicic. Lecz z zaroli ukaza si Soroka, pdzcy co ko wyskoczy, a za nim drugi onierz. Obaj dobiegli do chaty i zeskoczywszy z koni, wymierzyli spoza nich, jakby spoza szacw, muszkiety ku zarolom. - Co tam? - spyta Kmicic. - Kupa idzie! - odpar Soroka. Rozdzia 2 Nastaa cisza, ale wkrtce w przylegych chaszczach zaczo co opota, jakoby dziki szy, jednake opot w im by bliszy, tym stawa si wolniejszy. Potem znw nastaa cisza. - Ilu ich tam jest? - spyta Kmicic. - Bdzie ze szeciu, a moe i omiu, bom ich te nie mg dobrze zliczy - odpar Soroka. - To dobra nasza! Nie zdzier nam! - Nie zdzier, panie pukowniku, ale trzeba nam ywcem ktrego wzi i przypiec, by drog pokaza. - Bdzie na to czas. Pilnuj! Zaledwie Kmicic wymwi "pilnuj!" - gdy smuga biaego dymu wykwita z zaroli i rzekby: ptactwo zaszumiao po pobliskiej trawie, o jakie trzydzieci krokw od chaty. - Hufnalami z garacza strzelono! - rzek Kmicic - jeli muszkietw nie maj, to nic nam nie uczyni, bo z garaczy od zaroli nie doniesie. Soroka, trzymajc jedn doni muszkiet oparty o kulbak stojcego przednim konia, drug do zwin w ksztacie trbki koo ust i pocz krzycze: - A poka no si ktry z chaszczw, wnet si nogami nakryjesz! Nastaa chwila ciszy, po czym w zarolachrozleg si grony gos: - Cocie za jedni? - Lepsi od tych, co po traktach grasuj. - Jakim prawem naszlicie nasz siedzib? - Zbj o prawo pyta! Nauczy was kat prawa, idcie do kata! - Wykurzymy was std jak jawcw! - A chod! Patrz jeno, by si tym dymem sam nie zadawi! Gos w zarolach zamilk, widocznie napastnicy poczli si naradza, tymczasemSoroka szepn do Kmicica: - Trzeba tu bdzie ktrego zwabi i zwiza; bdziem mie i zakadnika, i przewodnika. - Ba! - rzek Kmicic - jeeli ktry przyjdzie, to na parol. - Ze zbjami godzi si i na parol nie zwaa. - Lepiej nie da! - rzek Kmicic. Wtem pytania nowe zabrzmiay od strony zaroli: - Czego tu chcecie? Tu sam Kmicic zabra gos: - Jakemy przyjechali, tak bymy i pojechali, gdyby polityk, kpie, zna i od garacza nie zaczyna. - Nie osiedzisz si tu, wieczorem przyjdzienas sto koni! - Przed wieczorem przyjdzie dwiecie dragonw, a bagna ci nie obroni; bo s tam tacy, ktrzy przejad, jako i mymy przejechali. - Tocie wy onierze? - Juci, nie zbje. - A spod jakiej chorgwi? - A ce to, hetman? Nie tobie si bdziemsprawiali. - Po staremu wilcy tu was ogryz. - A was kruki zdziobi. - Gadajcie, czego chcecie, do stu diabw! Po cocie do naszej chaty wleli? - A chod no sam! Nie bdziesz z chaszczw garda dar. Bliej! Bliej! - Na parol? - Parol dla rycerstwa, nie dla zbjw. Chcesz - wierz, nie chcesz - nie wierz! - We dwch monali? - Mona! Po chwili z zaroli, odlegych na sto krokw, wynurzyo si dwch ludzi wysokich i pleczystych. Jeden, nieco pochylony, musia by czekiem wiekowym,drugi szed prosto, jeno szyj wyciga ciekawie ku chacie; obaj mieli na sobie pkouszki oszyte szarym suknem, jakie nosia pomniejsza szlachta, wysokie jaowicze buty i kapuzy futrzane, nacinite na oczy. - Kiej diabe! - mrukn Kmicic przypatrujc si pilnie dwom mom. - Panie pukowniku - zawoa Soroka - cud chyba, ale to nasi ludzie! Tamci tymczasem zbliyli si o kilka krokw, ale nie mogli rozpozna stojcych przy chacie, bo ich zakryway konie. o nichpotop:`j A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA P>c c  c* c8+Nagle Kmicic wysun si naprzd. Wszelako nadchodzcy nie poznali go, bo twarz mia obwizan, wstrzymali si jednak i poczli mierzy go ciekawie i niespokojnie oczyma. - A gdzie drugi syn, panie Kiemlicz? - spytapan Andrzej - czy aby nie poleg? - Kto to? jak to? co? kto mwi? co? - rzekstary dziwnym, jakby przestraszonym gosem. I stan nieruchomie, otworzywszy szeroko usta i oczy: wtem syn, ktry jako modszy, mia wzrok bystrzejszy, zerwa nagle czapk z gowy. - O dla Boga! Jezu!... Ociec, to pan pukownik! - zakrzykn. - Jezu! o sodki Jezu! - zawtrowa stary -to pan Kmicic!! I obaj stanli w nieruchomej postawie, w jakiej podkomendni witaj swych naczelnikw, a na twarzach ich maloway si rwnoczenie przestrach i zdumienie. - Ha! tacy synowie! - rzek umiechajc si pan Andrzej - to z garacza mnie witacie? Tu stary zerwa si i pocz krzycze: - A bywajcie tu wszyscy! Bywajcie! Z zaroli ukazao si jeszcze kilku ludzi, midzy ktrymi drugi syn starego i smolarz; wszyscy biegli na zamanie karku z gotowymi broniami, nie wiedzieli bowiem, co zaszo, lecz stary znw zakrzykn: - Do kolan, szelmy! do kolan! to pan Kmicic! Ktry tam kiep strzeli? Dawaj go sam! - Same ociec strzeli - rzek mody Kiemlicz. - esz! esz jak pies! Panie pukowniku, kto mg wiedzie, e to wasza mio w naszej sadybie! Dla Boga, oczom jeszcze niewierz! - Jam jest, we wasnej osobie! - rzek Kmicic wycigajc do rk. - O Jezu! - odpowiedzia stary - taki go wboru! Oczom nie wierz! Czym my tu wasz mio przyjmiemy? eby my si spodziewali, eby my wiedzieli! Tu zwrci si do synw: - Rusze si tam ktry, bawanie, do lochu,miodu wynie! - Daj ociec klucz od kdki! - rzek jeden z synw. Stary pocz szuka w pasie, a jednoczenie spoglda podejrzliwie na syna. - Klucz od kdki? Ale! Znaj ci, cyganie; wicej sam wypijesz, ni tu przyniesiesz. Co? sam pjd; klucza od kdki mu si chce! Idcie jeno pnie odwali, a otworz i wynios ja sam! - To, widz, loszek pod pniami masz ukryty,panie Kiemlicz? - rzek Kmicic. - Albo to mona co utrzyma z takimi zbjami! - odpowiedzia stary wskazujc nasynw. - Ojca by zjedli. Jeszczecie tu?! Idcie pnie odwali. Tak to suchacie tego, ktry was spodzi? Modzi kopnli si ywo za chat, ku kupomnacitych pni. - Po staremu, jak widz, z synami w niezgodzie? - pyta Kmicic. - Kto by z nimi by w zgodzie... Bi to umiej, zdobycz bra umiej, ale jak przyjdzie z ojcem si dzieli, to z garda im musz moj cz wydziera... Taka mi pociecha! A chopy jak tury! Prosz wasz mio do chaty, bo tu chd ksa. Dla Boga! taki go, taki go! To my pod komend waszej mioci wicej zdobyczy wzili ni przez ten cay rok... Chudzizna teraz! bieda! ze czasy i coraz gorsze, a i staro nie rado!... Prosz do chaty, w niskie progi. Dla Boga! kto by si tu waszej mioci spodziewa!... Stary Kiemlicz mwi dziwnie prdkim i narzekajcym gosem, a mwic rzuca szybkie i niespokojne spojrzenia na wszystkie strony. By to starzec kocisty i ogromny, z twarz wiecznie skrzywion i tetryczn. Oczy mia kose, rwnie jak i jego dwaj synowie, brwi krzaczaste i takie wsy, pod ktrymi sterczaa wysunita niezmiernie naprzd dolna warga,ktra gdy mwi, zachodzia mu a pod nos, jak u ludzi nie majcych zbw. Zgrzybiao jego twarzy dziwne czynia przeciwiestwo z czerstwoci jego postaci, zdradzajcej niezwyk si i wawo. Ruchy mia szybkie, jakby go spryna poruszaa; gow cigle obraca,starajc si obj oczyma wszystko, co go otaczao, zarwno ludzi i rzeczy. Dla Kmicica z kad chwil stawa si unieszy, w miar jak odzywaa si w nimsubisto dla dawnego wodza, boja, a moe admiracja albo i przywizanie. Kmicic zna Kiemliczw dobrze, albowiem ojciec i dwaj synowie suyli pod nim za owych czasw, gdy na Biaej Rusi prowadzi na wasn rk wojn z Chowaskim. Byli to onierze mni i rwnie okrutni jak mni. Syn Kosma nosi czas jaki chorgiew w Kmicicowej kupie, ale wkrtce zrzek si tej zaszczytnej szary, bo mu przeszkadzaa up bra. Midzy kosterami hulajduszami, z jakich skadaa si Kmicicowa partia, ktrzy we dnie przepijali i tracili to, co noc zdobyli krwawo na nieprzyjacielu, Kiemliczowie odznaczali si wielk chciwoci. Gromadziliskrztnie up i kryli si po lasach. Brali szczeglnie apczywie konie, ktre sprzedawali pniej po dworach i miasteczkach. Ojciec bi si nie gorzej od synw bliniakw, ale po kadej bitwie wydziera im najznamienitsz cz upu, rozwodzc przy tym skargi i ale, e go krzywdz, groc przeklestwem ojcowskim, jczc i narzekajc. Synowie warczeli na niego, ale do gupowaci z natury, pozwolili si tyranizowa. Mimo ustawicznych ktni i swarw, w bitwie staw a jeden za drugiego zaciekle, nie szczdzc krwi. Towarzysze nie lubili ich, ale obawiano si ich powszechnie, w zajciach bowiem bywali straszni. Nawet oficerowie unikali z nimi zaczepki. Jeden tylko Kmicic wzbudza w nich strach nieopisany, a po Kmicicu pan Ranicki, ktremu gdy twarz w gniewie poctkowaa si plamami, wwczas dreli przed nim. Czcili te w obydwch rd wysoki, bo Kmicicowie z dawnych czasw growali w Orszaskiem, a w Ranickim pyna krew senatorska. W partii mwiono, e zebrali wielkie skarby, ale nikt dobrze nie wiedzia, czy byo w tym co prawdy. Pewnego dnia wysa ich Kmicic z kilku czeladzi i tabunemzdobycznym koni - od tej pory znikli. Kmicicrozumia, e polegli, onierze mwili, e uszli z komi, gdy to bya za wielka dla ich serc pokusa. Teraz, gdy ich pan Andrzejujrza zdrowych, gdy w szopie podle chaty ray jakie konie, a rado i uniono starego mieszaa si z niespokojnoci, pomyla pan Andrzej, e onierze mieli suszno. Tote gdy weszli do chaty, siad na tapczanie i wziwszy si w boki, pocz patrze prosto w oczy staremu, nastpnie spyta: - Kiemlicz! a gdzie to moje konie? - O Jezu! sodki Jezu! - jkn stary. - Zotarekowi ludzie zabrali, pobili nas, poranili, rozproszyli, gnali szesnacie mil, ledwiemy z yciem uszli. O Matko Najwitsza! Juemy ni waszej mioci, nipartii nie mogli znale. Przygnali nas a tu,w te bory, na mizeri i gd, do tej chaupy, do tych bagien... Bg askaw, e wasza mo ywie i zdrowy, cho widz, ranny. Moe by opatrzy, zi odcigajcych przyoy... A ci moi synalowie poszli pnie odwala i zginli. Co teszelmy tam robi? Gotowi drzwi wystawi i do miodu si dobra. Gd tu i mizeria - wicej nic! Grzybami yjemy, ale dla waszejmioci znajdzie si co wypi i przeksi... Tamte konie porwali nam, zagrabili... Nie mao czym mwi! I nas suby u waszej mioci zbawili; kawaka chleba na staro nie ma, chyba nas wasza cze przytuli i napowrt do suby przyjmie. - Moe si i to zdarzy - odrzek Kmicic. W tej chwili weszli dwaj synowie starego: Kosma i Damian, bliniacy, chopy due, niezgrabne, z ogromnymi gowami, porosymi cakiem niezmiernie gstym i twardym jak szczecina wosem, nierwnym, sterczcym koo uszu, tworzcym wichry i fantastyczne czuby na czaszkach. Wszedszy stanli koo drzwi, bo w obecnoci Kmicica usi nie mieli, i Damian rzek: - Loch odwalony. - Dobrze - rzek stary Kiemlicz - pjd przynie miodu. Tu spojrza na synw znaczco. - A tamte konie Zotarekowi ludzie zabrali - rzek z przyciskiem. I wyszed z izby. Kmicic patrzy na dwch budrysw stojcych pode drzwiami, jakoby toporem zgruba z pni wyciosanych, nagle spyta: - Co wy teraz robicie? - Konie bierzem! - odrzekli jednoczenie bliniacy. - Komu? - Komu popadnie. - A najwicej? - Zotarekowym. - To dobrze, nieprzyjacioom wolno bra, ale jeeli i swoim bierzecie, tocie hultaje, nie szlachta. Co z tymi komi czynicie? - Ociec w Prusach sprzedaj. - A Szwedom zdarzao si wam odbiera? Bo to tu gdzie niedaleko szwedzkie komendy? Podchodzilicie Szwedw? - Podchodzilim. - Tocie na pojedynczych napadali albo na mae kupki! A gdy si bronili, c wy wwczas? - Pralim. - Aha! Pralicie! Tedy macie swj rachunek u Zotarekowych i u Szwedw, i pewnie bywam na sucho nie uszo, gdybycie im w rce wpadli? Kosma i Damian milczeli. - Niebezpieczny prowadzicie proceder i godniejszy hultajw ni szlachty... Nie bez tego te musi by, eby na was jakie wyroki z dawnych czasw nie ciyy? - Jake nie! - odrzekli Kosma i Damian. - Tak i mylaem. Z ktrych wy stron? - My tutejsi. - Gdzie ojciec przedtem mieszka? - W Borowiczku. - Jego bya wioska? - W kolokacji z Kopystyskim. - A co si z nim stao? - Usieklim. - I musielicie uchodzi przed prawem. Kuso z wami, Kiemlicze, i na gaziach pokoczycie! Kat wam powieci, nie moe inaczej by! Wtem drzwi do izby skrzypny i wszed stary niosc gsior miodu i dwie szklanki. Wszedszy spojrza niespokojnie na synw i na pana Kmicica, a potem rzek: - Idcie loch zawali. Bliniacy wyszli natychmiast, ojciec za nala mid w jedn szklank, drug za zostawi prn czekajc, czy mu Kmicic pi ze sob pozwoli. Lecz Kmicic sam pi nie mg, bo i mwi nawet z trudnoci - tak mu rana dolegaa. Widzc to stary rzek: - Nie idzie mid na ran, chybaby sam zala, eby si prdzej wypalia. Wasza mio pozwoli obejrze i opatrzy, bo to ja si nie gorzej cyrulika znam na tym? Kmicic zgodzi si, wic Kiemlicz zdj obwizki i pocz patrze pilnie. - Skra starta, nic to! Kula po wierzchu przesza, ale przecie napucho. - Tote jeno dlatego dolega. - Ale to i dwch dni nie ma. Matko Najwitsza! Musia kto okrutnie blisko dowaszej mioci strzeli. - A po czym miarkujesz? - Bo si i wszystek proch nie zdy spali i ziarnka, jako czarnuszka, pod skr siedz. To waszej mioci ju zostanie. Teraz jeno chleba z pajczyn przyoy. Okrutnie blisko kto strzeli, dobrze, e waszej mioci nie zabi! - Nie byo mi jeszcze pisane. Zagniee chleba z pajczyn, panie Kiemlicz, i przy co prdzej, bo mam z tob pogada, a szczki bol. Stary spojrza podejrzliwie na pukownika,bo w sercu powstaa mu obawa, aby ta rozmowa nie tyczya si znw koni, w rzekomo przez Kozakw pobranych, jednake zaraz zakrztn si; zagnit naprzd zwilonego chleba, a gdy o pajczyn nie byo w chacie trudno, wnet opatrzy Kmicica. - Dobrze mi teraz - rzek pan Andrzej - siadaj, moci Kiemlicz. - Wedug rozkazu pana pukownika - odparstary siadajc na brzeku awki i wycigajc niespokojnie sw siw, szczeciniast gow ku Kmicicowi. Lecz Kmicic, zamiast pyta lub rozmawia, wzi gow w rce i zamyli si gboko.Po czym wsta i pocz chodzi po izbie; chwilami zatrzymywa si przed Kiemliczemi patrzy na niego roztargnionym wzrokiem,widocznie co rozwaa, ama si z mylami. Tymczasem upyno z p godziny; stary krci si coraz niespokojniej. Nagle Kmicic zatrzyma si przed nim. - Moci Kiemlicz - rzek - gdzie tu najbliejstoj te chorgwie, ktre si przeciw ksiciu wojewodzie wileskiemu zbuntoway? Stary pocz mruga podejrzliwie oczyma. - Czy wasza mio chce do nich jecha? - Ja nie prosz, by pyta, jeno by odpowiada. - Mwi, e w Szczuczynie jedna chorgiewstanie na kwaterach, ta, ktra ostatnio tdy ze mudzi przechodzia. - Kto mwi? - Sami ludzie spod chorgwi. - Kto j prowadzi? - Pan Woodyjowski. - To dobrze. Woaj mi Soroki! Stary wyszed i po chwili wrci z wachmistrzem. - A listy znalazy si? - pyta Kmicic. - Nie ma, panie pukowniku - odpowiedzia Soroka. Kmicic strzepn palcami. - Ej, bieda! bieda! Moesz odej, Soroka. Za te listy, ecie pogubili, warcicie wisie. Moesz odej. Moci Kiemlicz, masz tu na czym pisa? - Bodaj, e si znajdzie - odpar stary. - Choby ze dwie karty i pir. Stary znikn we drzwiach komory, ktra widocznie bya skadem wszelkiego rodzajurzeczy, ale szuka dugo. Kmicic tymczasem chodzi po izbie i rozmawia sam ze sob. - Czy listy s, czy ich nie ma (mwi), hetman nie wie, e zginy, i bdzie si ba, ebym ich nie opublikowa. Mam go w rku... chytro na chytro! Zagro mu, e wojewodzie witebskiemu pol. Tak jest! W Bogu nadzieja, e si tego zlknie. Dalsze rozmylania przerwa mu stary Kiemlicz, ktry wyszedszy z komory, rzek: - Kart jest trzy, ale nie ma pir i inkaustu. - Nie ma pir? A ptactwa tu jakowego nie ma w lesie? Choby z rusznicy ustrzeli. - Jest jastrzb przybity nad szop. - Dawaj skrzydo, ruszaj! Kiemlicz pomkn co prdzej, bo w gosie Kmicica bya niecierpliwo i jakoby gorczka. Po chwili wrci ze skrzydem jastrzbim. Kmicic chwyci je, wyrwa lotk i pocz j temperowa wasnym puginaem. - Ujdzie! - rzek patrzc pod wiato - ale atwiej by ludziom zacina ni pira! A teraz trzeba inkaustu. To rzekszy odwin rkaw, zaku si silnie w rk i umoczy piro we krwi. - Ruszaj sobie, moci Kiemlicz - rzek - i ostaw mnie. Stary wyszed z izby, a pan Andrzej zaraz rozpocz pisa. "Wypowiadam sub W. X. Moci, bo zdrajcom i zaprzacom nie chc duej suy. A em przysig na krucyfiksie, e W. X. Moci nie opuszcz, to mnie Bg z tego rozgrzeszy - choby zasi i potpi, wol gorze za bd mj nieli za jawn i rozmyln zdrad ojczyzny i Pana mego. W. X. Mo wywiode mnie w pole, em by jako lepy miecz w twoim rku, do rozlewania krwi bratniej skory. Tedy na boski sd W. X. Mowzywam, aby nas rozsdzono, po czyjej stronie bya zdrada,a po czyjej czysta intencja. Jeeli si za spotkamy, wonczas, cho wy jestecie potni i nie tylko prywatnego czeka, ale i ca Rzeczpospolit na mier uksi moecie, a u mnie jeno szabla w garci, przecie si o swoje upomn i ciga W. X. Mo bd, do czego mj al i moje zgryzoty siy mi dodadz. A to ju Wasza X.Mo wiesz, jeelim nie z takich, co i bez chorgwi nadwornych, bez zamkw i armaty zaszkodzi mog. Pki mi tchu, ptypomsty nad wami, e ani dnia, ani godziny pewni by nie moecie. Tak to pewno ma by, jako to jest mo ja wasna krew, ktrpisz. Listy W. X. Moci mam, ktre W. X. Mo nie tylko u krla polskiego, ale i u Szwedw pogry mog, bo w nich zdrada Rzeczypospolitej jawna, jako i to, e Szwedw te gotowicie odstpi, byle im si noga posuna. Chobycie dwakro byli potniejsi - zguba wasza w moim rku, bo podpisom i pieczciom kaden uwierzy musi. Tedy W. X. Moci zapowiadam tak: jeliby tam wos mia spa z tych gw, ktre miuj, a ktre w Kiejdanach ostay, owe listy i dokumenta do pana Sapiehy odsyam, a kopie drukowa ka i po kraju rozrzuc. Masz W. X. Mo wz i przewz: albo po wojnie, gdy spokj w Rzplitej nastanie, oddasz mi Billewiczw, a ja W. X. Moci listy, albo jelibym z nowin usysza, zaraz pan Sapieha pokae je Pontusowi. Chce si W. X. Moci korony, jeno nie wiem, czy wwczas bdzie j na co woy, gdy gowa od polskiego lub szwedzkiego topora upadnie. Lepiej, widzi mi si, zamian uczyni - bo cho ja pomstyi potem nie zaniecham, ale ju si jeno privatim rozprawia bdziem. Bogu bym W. X. Mo poleci, gdyby nie to, e sam diabelskie auxilia nad boskie przekadasz. - Kmicic. P. S. Konfederatw W. X. Mo nie wytrujesz, bo bd tacy, co idc z diabelskiej suby w bosk, ostrzeg ich, by ni w Orlu, ni w Zabudowie piwa nie pili".Tu zerwa si pan Kmicic i pocz chodzi po izbie. Twarz mu paaa, bo go wasny list jako ogie rozpali. List ten by jakoby manifestem wojny z Radziwiami, ale przecie czu pan Kmicic w sobie jak nadzwyczajn si i gotw by choby w tej chwili stan oko w oko potnemu rodowi, ktry trzs caym krajem. On, prosty szlachcic, prosty rycerz, on, banita prawem cigany, on, ktry znikd nie spodziewa si pomocy, narazi si wszystkim tak, e wszdzie za nieprzyjaciela by poczytywany; on, niedawno zwyciony, czu w sobie teraz tak potg, i widzia ju jakby proroczym okiem upokorzenie ksit potop:`j A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcdJcE c.c#Nc?q+;c@9A<urywa je jeszcze i gromi, gdzie mg, ale jednoczenie ju ukada si z nimi. Mia te same plany i pan Gosiewski. Ow w razie ustpienia Chowaskiego zamknoby si i to pole dziaania, znikabydla Radziwia ostatnia sposobno okazaniaswej siy; gdyby za Jan Kazimierz zdoa zawrze przymierze i popchn na Szwedw dotychczasowych wrogw, podwczas szczcie mogoby si przechyli na jego stron przeciw Szwedom, a tym samym przeciw Radziwiowi. Z Korony dochodziy wprawdzie ksicia najpomylniejsze wieci. Powodzenie Szwedw przechodzio wszelkie nadzieje. Wojewdztwa poddaway si jedne za drugimi; w Wielkopolsce panowali jak w Szwecji, w Warszawie rzdzi Radziejowski; Maopolska nie stawiaa oporu; Krakw upa mia lada chwila; krl, opuszczony od wojska i szlachty, ze zaman w sercu ufnoci do swego narodu, uszed na lsk, i sam Karol Gustaw dziwi si atwoci, z jak skruszy ow potg, zawsze dotd w walce ze Szwedami zwycisk. Ale wanie w tej atwoci widzia Radziwi niebezpieczestwo dla siebie, bo przeczuwa, e zalepieni powodzeniem Szwedzi nie bd si z nim liczyli, nie bd uwaali na niego, zwaszcza e nie okaza si tak potnym i tak wadnym na Litwie, jak wszyscy, nie wyjmujc i jego samego, myleli. Czy tedy krl szwedzki odda mu Litw albo chocia Bia Ru?! Zali nie bdzie wola jakim wschodnim okrawkiem Rzeczypospolitej zaspokoi raczej wiecznie godnego ssiada, aby mie rce rozwizane w reszcie Polski? To byy pytania, ktre ustawicznie drczyy dusz ksicia Janusza. Dnie i nocetrawi w niepokoju. Pomyla, e i Pontus de la Gardie nie miaby go traktowa tak dumnie, prawie lekcewaco, gdyby si nie spodziewa, e krl potwierdzi takie postpowanie, albo co gorzej, gdyby nie mia gotowych ju instrukcyj. "Pki stoj na czele kilku tysicy ludzi - myla Radziwi - pty jeszcze bd si namnie ogldali, ale gdy zabraknie mi pienidzy i gdy najemne puki rozbiegn si - co bdzie?" A wanie intrata z olbrzymich dbr nie nadesza; cz ich niezmierna, rozproszona po caej Litwie i hen, a do Polesia kijowskiego, leaa w ruinie; Podlaskie za wypukali do cna konfederaci.Chwilami zdawao si ksiciu, e upada w przepa. Ze wszystkich jego robt i knowa mogo mu tylko pozosta miano zdrajcy - nic wicej. Straszya go te i inna mara - mara mierci. Co noc prawie ukazywaa si ona przed firankami jego oa i kiwaa na rk, jakby chciaa rzec: Pjd w ciemno, na drug stron nieznanej rzeki...Gdyby by sta na szczycie sawy, gdyby ow podan tak namitnie koron mg cho na dzie jeden, cho na godzin woy na skronie, byby przyj to straszne, milczce widmo nieulkym okiem.Ale umrze i zostawi po sobie niesaw i pogard ludzk wydawao si dla tego pana,jak sam szatan pysznego, piekem za ycia.Nieraz te, gdy by samotny albo tylko ze swym astrologiem, w ktrym ufno najwiksz pokada, chwyta si za skronie i powtarza przyduszonym gosem: - Gorzej! gorzej! gorzej! W tych warunkach zbiera si do pochodu na Podlasie, gdy mu na dzie przed wymarszem dano zna, e ksi Bogusawzjecha z Taurogw. Na sam wie o tym ksi Janusz, jeszcze nim brata ujrza, jakoby ody, bow Bogusaw przywozi z sob modo, lep wiar w przyszo. W nim miaa odrodzi si linia biraska, dla niego ju tylko ksi Janusz pracowa. Dowiedziawszy si, e nadciga, chcia koniecznie jecha naprzeciw, lecz e etykieta nie pozwalaa przeciw modszemu wyjeda, posa wic po niego zocon kolas i ca chorgiew Niewiarowskiego dla asysty, a z szaczykw sypanych przezKmicica i z samego zamku kaza wali z modzierzy, zupenie tak, jakby na przyjazd krla. Gdy bracia po ceremonialnym powitaniu zostali wreszcie sam na sam, Janusz chwyci Bogusawa w objcia i pocz powtarza wzruszonym gosem: - Zaraz mi modo wrcia! Zaraz i zdrowie wrcio! Lecz ksi Bogusaw popatrzy na niego pilnie i rzek: - Co waszej ksicej moci jest? - Nie momy si mociami, skoro nas nikt nie syszy... Co mi jest? Choroba mnie dry, a zwal si jak sprchniae drzewo... Ale mniejsza z tym! Jak si ona moja ma i Maryka? - Wyjechay z Taurogw do Tyly. Zdrowe obie, a Marie jako pczek rany; cudna to bdzie ra, gdy rozkwitnie... Ma foi! Pikniejszej nogi w wiecie nikt nie ma, a kosy do samej ziemi jej spywaj... - Taka ci si wydaa urodziwa? To i dobrze, Bg ci natchn, e tu wpad. Lepiej mi na duszy, gdy ci widz!... Ale co mi de publicis przywozisz?... C elektor? - To wiesz, e zawar przymierze z miastami pruskimi? - Wiem. - Jeno e mu nie bardzo ufaj. Gdask nie chcia przyj jego zaogi... Maj Niemcy nos dobry. - I to wiem. A nie pisae do niego? Co o nas myli? - O nas?... - powtrzy z roztargnieniem ksi Bogusaw. I j rzuca oczyma po komnacie, po czym wsta; ksi Janusz myla, e czego szuka, ale on pobieg do zwierciada stojcego w kcie i odchyliwszy je odpowiednio pocz maca palcem prawej rki po caej twarzy, wreszcie rzek: - Skra mi troch przez drog opierzcha, ale do jutra to przejdzie... Co elektor o nas myli? Nic... Pisa mi, e o nas nie zapomni.- Jak to, nie zapomni? - Mam list ze sob, to ci go poka... Pisze,e co bd si stanie, on o nas nie zapomni.A ja mu wierz, bo jego korzy tak mu nakazuje. Elektor tyle o Rzeczpospolit dba,ile ja o star peruk, i chtnie by j Szwedom odda, byle mg Prusy zacapi; ale szwedzka potga zaczyna go niepokoi, wic rad by na przyszo mie gotowego sprzymierzeca, a bdzie go mia, jeli ty zasidziesz na tronie litewskim. - Oby tak si stao!... Nie dla siebie ja tego tronu chc! - Caej Litwy nie uda si moe na pocztek wytargowa, ale chocia dobry kawa z Biaorusi i mudzi. - A Szwedzi? - Szwedzi bd si te radzi nami od wschodu przegrodzi. - Balsam mi wlewasz... - Balsam! Aha!... Jaki czarnoksinik w Taurogach chcia mi sprzeda balsam, o ktrym powiada, e kto si nim wysmaruje, ma by od szabli, szpady i wczni bezpieczen. Kazaem go zaraz wysmarowa i trabantowi pchn dzid, wyimainuj sobie... na wylot przesza!... Tu ksi Bogusaw pocz si mia, ukazujc przy tym biae jak ko soniowa zby. Ale Januszowi nie w smak bya ta rozmowa, wic znowu zacz de publicis. - Wysaem listy do krla szwedzkiego i do wielu innych naszych dygnitarzy - rzek. - Musiae i ty odebra pismo przez Kmicica. - A czekaje! To ja poniekd w tej sprawieprzyjechaem. Co ty o Kmicicu mylisz? - To gorczka, szalona gowa, czowiek niebezpieczny i wdzida znie nie umiejcy, ale to jeden z tych rzadkich ludzi, ktrzy z dobr wiar nam su. - Pewno - odrzek Bogusaw - mnie si nawet o mao do krlestwa niebieskiego nieprzysuy. - Jak to? - pyta z niepokojem Janusz. - Mwi, panie bracie, e byle w tobie poruszy, zaraz ci dusi poczyna. Przyrzecze mi, e bdziesz sucha cierpliwie i spokojnie, a ja ci opowiem co o twoim Kmicicu, z czego poznasz go lepiej,ni dotd poznae. - Dobrze! bd cierpliwy, jeno przystp do rzeczy. - Cud boski mnie z rk tego wcielonego diaba wydosta - odrzek ksi Bogusaw. I rozpocz opowiada o wszystkim, co siw Pilwiszkach zdarzyo. Nie mniejszy to by cud, e ksi Janusz ataku astmy nie dosta, ale natomiast mona byo sdzi, e go apopleksja zabije. Trzs si cay, zbami zgrzyta, palcami oczy zatyka, na koniec pocz woa zachrypym gosem: - Tak?!... dobrze!.. Zapomnia jeno, e jego koczotka jest w moich rkach... - Pohamuj si, na miy Bg, i suchaj dalej - odrzek Bogusaw. - Spisaem si wic z nim do po kawalersku i jeli tej przygody w diariuszu nie zapisz ani si ni chwali nie bd, to tylko dlatego, e mi wstyd, iem si temu gburowi da tak podej jak dziecko, ja, o ktrym Mazarin mwi, e w intrydze i przebiegoci nie mam rwnego na caym dworze francuskim. Ale mniejsza z tym... Sdziem ow z pocztku, em tego twegoKmicica zabi, tymczasem mam teraz dowdw rku, e si wyliza. - Nic to! znajdziemy go! wykopiemy! dostaniem choby spod ziemi!... A tymczasem ja mu tu boleniejszy cios zadam, ni gdybym go ze skry kaza ywcem obedrze. - adnego ciosu mu nie zadasz, jeno zdrowiu wasnemu zaszkodzisz. Suchaj! Jadc tutaj zauwayem jakiego prostaka na srokatym koniu, ktry cigle trzyma sinie opodal od mojej kolasy. Zauwayem wanie dlatego, e ko by srokaty, i kazaem go wreszcie woa. - Gdzie jedziesz? - Do Kiejdan. - Co wieziesz? - List do ksiciawojewody. - Kazaem sobie ten list odda, ae arkanw pomidzy nami nie ma, wic przeczytaem... Masz! To rzekszy poda ksiciu Januszowi list Kmicica, pisany z lasu w chwili, gdy z Kiemliczami w drog rusza. Ksi przebieg go oczyma, mnc z wciekoci, wreszcie pocz woa: - Prawda! na Boga, prawda! On ma moje listy, a tam s rzeczy, o ktre i krl szwedzki nie tylko podejrzenie, ale i mierteln uraz powzi moe... Tu chwycia go czkawka i atak spodziewanynadszed. Usta otwary mu si szeroko i chwytay szybko powietrze, rce rway szaty pod gardem; ksi Bogusaw, widzc to, zaklaska w rce, a gdy suba nadbiega, rzek: - Ratujcie ksicia pana, a jak dech odzyska,procie go, by przyszed do mojej komnaty, ja tymczasem spoczn nieco. I wyszed. W dwie godziny pniej Janusz, z oczyma nabiegymi krwi, z obwisymi powiekami i sin twarz, zapuka do komnaty Bogusawowej. Bogusaw przyj go lec w ou z twarz wysmarowan migdaowym mlekiem, ktre miao nadawaskrze mikko i poysk. Bez peruki na gowie, bez barwiczki na twarzy i z odczernionymi brwiami wyglda wiele starzej ni w cakowitym stroju, ale ksiJanusz nie zwrci na to uwagi. - Zastanowiem si jednak - rzek - e Kmicic nie moe tych listw opublikowa, bogdyby to uczyni, tym samym by wyrok mierci na t dziewk napisa. Zrozumia on to dobrze, e tylko tym sposobem ma mnie w rku, ale te i ja nie mog zemsty wywrze, i to mnie gryzie, jakobym rozartego psa w piersi nosi. - Te listy trzeba bdzie jednak koniecznie odzyska! - rzek Bogusaw. - Ale quo modo? - Musisz nasa na niego jakiego zrcznegoczeka; niech jedzie, niech z nim w przyja wejdzie i przy zdarzonej sposobnoci listy zachwyci, a samego noem pchnie. Trzeba nagrod wielk obieca... - Kto si tu tego podejmie? - eby to tak w Paryu albo choby i w Niemczech, w jeden dzie znalazbym ci stu ochotnikw, ale w tym kraju nawet i tego towaru nie dostanie. - A trzeba swojego czowieka, bo cudzoziemca bdzie si strzeg. - To zdaj to na mnie, ja moe kogo w Prusach wynajd. - Ej, eby to go ywcem schwyta mona, amnie do rk dostawi! Zapacibym mu za wszystko od razu. Powiadam ci, e zuchwalstwa tego czowieka przechodziy wszelk miar. Dlategom go wyprawi, bo mn samym potrzsa, bo mi do oczu o byleco jak kot skaka, bo swoj wol mi tu we wszystkim narzuca... Mao nie sto razy ju, ju miaem w gbie rozkaz, by go rozstrzela... Ale nie mogem, nie mogem...- Powiedz mi, czy naprawd on nam krewny?... - Kiszkw naprawd krewny, a przez Kiszkw i nasz. - Swoj drog to diabe jest... i niebezpieczny ca gb przeciwnik! - On? Moge mu kaza do Carogrodu jecha i sutana z tronu cign albo krlowi szwedzkiemu brod oberwa i do Kiejdan j przywie! Co on tu w czasie wojny wyrabia! - Tak i patrzy. A przyrzeknam zemst do ostatniego oddechu. Szczciem, dosta ode mnie nauk, e z nami nieatwo. Przyznaj, em si po radziwiowsku z nim obszed, i gdyby jakifrancuski kawaler mg si podobnym uczynkiem pochwali, to by o nim ga po caych dniach, z wyjtkiem godzin snu, obiadu i caowania; bo oni, jak si zejd, to jeden przez drugiego tak, e a socuwstyd wieci... - Prawda, e go przycisn, wolabym jednak, eby si to nie przygodzio. - A ja bym wola, eby sobie lepszych zausznikw wybiera, majcych wicej respektu dla radziwiowskich koci. - Te listy! te listy!... Bracia umilkli na chwil, po czym Bogusaw pierwszy ozwa si: - Co to za dziewka? - Billewiczwna. - Billewiczwna czy Mieleszkwna, jedna drugiej rwna. Uwaasz, e mnie rym znale tak atwo, jak drugiemu splun. Ale ja nie o jej nazwisko pytam, jeno czy urodziwa? - Ja tam na takie rzeczy nie patrz, ale to pewna, e i krlowa polska mogaby si niepowstydzi takiej urody. - Krlowa polska? Maria Ludwika? Za czasw Cinq-Marsa moe i bya gadka, a teraz psi na widok baby wyj. Jeeli twoja Billewiczwna taka, to j sobie zachowaj... Ale jeeli naprawd cudna, to mi j do Taurogw oddaj, a ju tam zemst na wspk z ni nad Kmicicem obmyl. Janusz zamyli si na chwil. - Nie dam ci jej - rzek wreszcie - bo ty jsi zniewolisz, a wwczas Kmicic listy opublikuje. - Ja miabym siy uywa przeciw jednej waszej dzierlatce?... Nie chwalc si, nie z takimi miaem do czynienia, a nie niewoliem adnej... Raz tylko, ale to byo we Flandrii... Gupia bya... crka zotnika...Nadcignli potem piechurowie hiszpascy ina ich karb to poszo. - Ty tej dziewki nie znasz... Z zacnego domu, cnota chodzca, rzekby: mniszka. - Znamy si i z mniszkami... - A przy tym nienawidzi nas ona, bo to hic mulier, patriotka... Ona to Kmicica spraktykowaa... Nie masz takich wiele midzy naszymi niewiastami... Rozum zgoa mski... i Jana Kazimierza najarliwsza partyzantka. - To mu obrocw przysporzymy... - Nie moe by, bo Kmicic listy opublikuje... Musz jej strzec jak oka w gowie... do czasu. Potem oddam ci j albo twoim dragonom, wszystko mi jedno! - Daj ci wic parol kawalerski, e jej nie bd si niewoli, a sowa, ktre prywatnie daj, zawsze dotrzymuj. W polityce co innego... Wstyd byoby mi nawet,gdybym sam przez si nie umia nic wskra. - Nie wskrasz. - To w najgorszym razie wezm w pysk, a od niewiasty to nie dyshonor... Ty idziesz naPodlasie, co tedy bdziesz z ni robi? Ze sob jej nie wemiesz, tu nie zostawisz, botu przyjd Szwedzi, a trzeba, eby comme otage dziewka zostaa zawsze w naszym rku... Czy nie lepiej, e j do Taurogw wezm... a do Kmicica pol nie zbja, ale posaca z pismem, w ktrym napisz: oddaj listy, oddam ci dziewk. - Prawda jest! - rzek ksi Janusz - to dobry sposb. - Jeli za - mwi dalej Bogusaw - oddammu j niezupenie tak, jak wziem, to bdzie i zemsty pocztek. - Ale da sowo, e gwatu nie uyjesz? - Daem i powtarzam jeszcze, e wstyd by mi byo... - To musisz wzi i jej stryja, miecznika rosieskiego, ktry tu z ni bawi. - Nie chc. Szlachcic pewnie waszym obyczajem wiechcie w butach nosi, a ja tego znie nie mog. - Ona sama nie zechce jecha. - To jeszcze zobaczymy. Zapro ich dzi na wieczerz, bym j obejrza i uzna, czy warto na zb bra, a ja tymczasem sposoby na ni obmyl. Na Boga jeno, nie mw jej tylko o Kmicicowym uczynku, bo toby go w jej oczach podnioso i w wiernocidla niego utwierdzio. A przy wieczerzy nie kontruj mnie w niczym, co bd bym mwi.Obaczysz moje sposoby i wasne mode lataci si przypomn. Ksi Janusz machn rk i wyszed, a ksi Bogusaw zaoy obie rce pod gow i pocz nad sposobami rozmyla. Rozdzia 8 Na wieczerz, oprcz miecznika rosieskiego z Olek, zaproszono take znaczniejszych oficerw kiejdaskich i kilku dworzan ksicia Bogusawa. On sam nadszed tak strojny i wspaniay, e oczy rwa. Peruka jego pozakrcana bya w misterne i faliste pukle; twarz delikatnocibarwy przypominaa mleko i re; wsik zdawa si by pel jedwabn, a oczy gwiazdami. Ubrany by czarno, w kaftan zszywany z pasw materialnych i aksamitnych, u ktrego rkawy rozcite spinane byy wzdu rki. Naokoo szyi mia wyoony szeroki konierz z najcudniejszych koronek brabanckich wartoci nieoszacowanej i takie mankiety wedle doni. Zoty acuch spada mu na piersi, a przez prawe rami, wzdu em Kazimierzem. Sapieha g nie 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AABPcCcD.cE,rcFv:$GP?caego kaftana, szed a do lewego biodra pendent od szpady z holenderskiej skry, ale tak nasiany diamentami, e wyglda jaksmuga mienicego si wiata. Zarwno byszczaa od diamentw i rkoje szpady, a w kokardach jego trzewikw wieciy dwa najwiksze, tak wielkie jak laskowe orzechy. Caa posta wydawaa siwynios, a rwnie szlachetn jak pikn. W jednej rce trzyma koronkow chusteczk, drug doni podtrzymywa zwieszony wczesn mod na rkojeci kapelusz zdobny we fryzowane czarne pira strusie, niezmiernie dugie. Wszyscy, nie wyczajc ksicia Janusza, patrzyli na z podziwem i uwielbieniem. Ksiciu wojewodzie przychodziy na pami mode lata, gdy tak samo gasi wszystkich na dworze francuskim urod i bogactwem. Lata te byy ju daleko, ale teraz zdawao si hetmanowi, e ody w tym wietnym kawalerze, ktry to samo nosi nazwisko. Rozochoci si tedy ksi Janusz i przechodzc mimo, dotkn wskazujcym palcem piersi brata. - una od ciebie bije jakby od miesica - rzek. - Czy nie dla Billewiczwny si tak wystroi? - Miesicowi wszdy atwo si wcisn - odpar chepliwie Bogusaw. I dalej pocz rozmawia z Ganchofem, przy ktrym moe i umylnie stan, aeby si lepiej wydawa, bo Ganchof by to m dziwnie szpetny: twarz mia ciemn i osp podzioban, nos krogulczy i zadarte do grywsy; wyglda jak duch ciemnoci, a Bogusaw przy nim jak duch wiata. Wtem weszy damy: pani Korfowa i Oleka. Bogusaw rzuci na ni bystrym wzrokiem iskoniwszy si naprdce pani Korfowej, ju, ju przyoy palce do ust, aby Billewiczwnie przesa, wedle kawalerskiej mody, od ust causa, gdy spostrzegszy jej urod wykwintn a dumn i powan, w jednej chwili zmieni taktyk. W praw rk chwyci kapelusz i podsunwszy si ku pannie, skoni si tak nisko, e prawie zgi si we dwoje, pukle peruki spady mu po obu stronach ramion, szpada przybraa poziome pooenie, a on sta tak, poruszajc umylnie kapeluszem i zamiatajc pirami na znak czci posadzk przed Olek. Bardziej dworskiego ukonu nie mg odda krlowej francuskiej. Billewiczwna, ktra wiedziaa o jego przyjedzie, domylia si natychmiast, ktoprzed ni stoi, wic chwyciwszy kocami palcw za sukni, oddaa mu rwnie dyg gboki. Wszyscy podziwiali obojga urod i ukadno manier, widn z samego powitania, a niezbyt znan w Kiejdanach, boksina Januszowa wicej kochaa si, jakoWooszka, we wschodnim przepychu ni w dwornoci, za ksiniczka bya jeszcze ma dziewczyn. Wtem Bogusaw podnis gow, strzsn pukle peruki na plecy i szurgajc mocno nogami, podsun si ywo do Oleki; jednoczenie rzuci paziowi kapelusz, a jej poda rk. - Oczom nie wierz... i chyba we nie widz to, co widz - mwi prowadzc j do stou - ale powiedz mi, pikna bogini, jakimcudem zesza z Olimpu do Kiejdan? - Cho prost jestem szlachciank, nie bogini - odpara Oleka - nie taka znw prostaczka ze mnie, bym za co innego jak za dworno sowa waszej ksicej mocibra miaa. - Chobym te chcia by najdworniejszym,zwierciado twoje powie ci wicej ode mnie. - Powie nie wicej, ale szczerzej - odrzeka cigajc wedle wczesnej mody usta. - Gdyby w tej komnacie byo chocia jedno,wraz bym ci do niego zaprowadzi... Tymczasem przejrzyj si w oczach moich, a poznasz, czyli ich podziw nieszczery! Tu Bogusaw przechyli gow i przed Olek zabysy oczy jego, wielkie i czarnejak aksamit, a sodkie, przenikliwe i jednoczenie palce. Pod wpywem ich arutwarz dziewczyny powloka si purpurowym rumiecem, spucia powieki iodsuna si nieco, bo uczua, e Bogusawramieniem przycisn z lekka do swego boku jej rk. Tak przyszli do stou. On zasiad przy niej izna byo, e naprawd jej uroda nadzwyczajne na nim uczynia wraenie. Spodziewa si zapewne znale szlachciank ho jak ania, miejc si i wrzaskliw jak sojka, i czerwon jak kwiatmaku, tymczasem znalaz dumn pann, w ktrej czarnych brwiach wida byo nieugit wol, w oczach rozum i powag, w caej twarzy jasny spokj dziecinny, a tak przy tym szlachetn w postawie, tak wdziczn i cudn, e na kadym dworze krlewskim mogaby si sta celem hodwizabiegw najpierwszych w kraju kawalerw. Pikno jej niewysowiona budzia podziw i dze, ale by w niej zarazem jaki majestat, ktry nakada im wdzido, tak e mimo woli pomyla Bogusaw: "Za wczeniem przycisn jej rk... z tak trzeba polityk, nie obcesem!" Ale tym niemniej postanowi sobie posi jej serce i doznawa dzikiej radoci na myl, e przyjdzie chwila, w ktrej w majestat dziewiczy i owa pikno przeczysta zda si na jego ask i nieask. Grona twarz Kmicica stawaa w poprzek tym marzeniom, ale dla zuchwaego modziana bya to tylko jedna wicej podnieta. Pod wpywem tych uczu rozpromieni si cay, krew pocza w nimgra jak we wschodnim rumaku, wszystkie jego wadze oywiy si niezwykle i wiato tak bio od caej jego postaci jak od jego diamentw. Rozmowa przy stole staa si ogln, a raczej zmienia si w oglny chr pochwa i pochlebstw dla Bogusawa, ktrych wietny kawaler sucha z umiechem, ale bez zbytniego zadowolenia, jako rzeczy zwykej i codziennej. Mwiono naprzd o jego czynach wojennych i pojedynkach. Nazwiska pokonanych ksit, margrabiw,baronw sypay si jak z rkawa. On sam jeszcze od czasu do czasu dorzuca niedbale jedno wicej. Suchacze zdumiewalisi, ksi Janusz gadzi swe dugie wsyz zadowoleniem, a na koniec Ganchof rzek:- Choby fortuna i urodzenie nie staway naprzeszkodzie, nie chciabym ja waszej ksicej moci w drog wej i to mi tylkodziwno, e si jeszcze miakowie tacy znajduj. - Co chcesz, panie Ganchof! - rzek ksi. - S ludzie z elazn twarz i biczym wzrokiem, ktrych sam widok przestrasza,ale mnie Bg tego odmwi... Mego oblicza nie ulknie si nawet panna. - Jako ma nie boi si pochodni - odrzeka wdziczc si i krygujc pani Korfowa - pki w niej nie zgorzeje... Bogusaw rozmia si, a pani Korfowa mwia dalej, nie ustajc si krygowa: - Panw onierzy wicej pojedynki obchodz, a my, niewiasty, rade bymy te co o amorach waszej ksicej moci usysze, o ktrych wieci a tu nas dochodziy. - Nieprawdziwe, pani dobrodziejko, nieprawdziwe... Wszystko jeno przez drog uroso... Swatano mnie, to prawda... Jejmo krlowa francuska bya tak askawa... - Z ksiniczk de Rohan - dorzuci Janusz. - Z drug, de la Forse - doda Bogusaw - ale e wanie sercu ani nawet sam krl nie moe kochania nakaza, a dostatkw, chwaa Bogu, nie potrzebujemy we Francji szuka, przeto nie mogo by chleba z tej mki... Grzeczne to byy panny, co prawda, i nad imaginacj urodziwe, ale przecie s u nas jeszcze urodziwsze... i nie potrzebowabym z tej komnaty wychodzi, by takie znale... Tu rzuci dugie spojrzenie na Olek, ktra udajc, e nie syszy, pocza co mwi do pana miecznika rosieskiego, a pani Korfowa znw gos zabraa: - Nie brak i tu gadkich, nie masz jeno takich, ktre by waszej ksicej moci fortun i urodzeniem wyrwna mogy. - Pozwolisz, jejmo dobrodziejka, e zaneguj - odpar ywo Bogusaw - bo, naprzd, nie myl ja tego, aby szlachcianka polska czym podlejszym od Rohanwien i od Forsw by miaa, po drugie, nie pierwszyzna to Radziwiom ze szlachciankami si eni, jako i dzieje liczne podaj tego przykady. Upewniam tejejmo dobrodziejk, e ta szlachcianka, ktra Radziwiow zostanie, nawet na dworze francuskim przed tamtejszymi ksiniczkami krok i prym wemie. - Ludzki pan!... - szepn Olece miecznik rosieski. - Tak ja to zawsze rozumiaem - mwi dalej Bogusaw - cho nieraz wstyd mi za szlacht polsk, gdy j z zagraniczn porwnam, bo nigdy by si tam nie zdarzyo to, co si tu zdarzyo, e wszyscy pana swego opucili, ba, e dyba na jego zdrowie gotowi. Szlachcic francuskinajgorszego uczynku si dopuci, ale pana swego nie zdradzi... Obecni poczli spoglda na siebie i na ksicia z zadziwieniem. Ksi Janusz zmarszczy si i nasroy, a Oleka utkwia swe niebieskie oczy z wyrazem podziwu i wdzicznoci w twarzy Bogusawowej. - Wybacz wasza ksica mo - rzek Bogusaw zwracajc si do Janusza, ktry jeszcze ochon nie zdoa - wiem, e niemoge inaczej postpi, e caa Litwa by zgina, gdyby by za moj rad poszed; ale przecie, czczc ci jako starszego i kochajc jak brata, nie przestan z tob o Jana Kazimierza si spiera. Jestemy midzy sob, wic mwi, co myl: nieopakany pan, dobry, askawy, pobony,a mnie podwjnie drogi! To ja go pierwszy z Polakw odprowadzaem, gdy go z francuskiego wizienia wypuszczono. Dzieckiem jeszcze prawie byem podwczas, ale tym bardziej nigdy tego nie zapomn i chtnie bym krew moj odda, bygo przynajmniej od tych zasoni, ktrzy praktyki przeciw witej jego osobie poczynaj. Januszowi, jakkolwiek zrozumia ju gr Bogusawow, wydaa si ona jednak zbyt mia i zbyt hazardow dla tak bahego celu, wic nie ukrywajc niezadowolenia mwi: - Na Boga! o jakiche zamysach przeciw zdrowiu naszego eks-krla wasza ksica mo mwisz? Kto je czyni? Gdzie si takowe monstrum w polskim narodzie znale mogo?... To si, jako ywo, od pocztku wiata w Rzeczypospolitej nie przygodzio! Bogusaw zwiesi gow. - Nie dawniej jak miesic temu - rzek ze smutkiem w gosie - gdym z Podlasia do Prus elektorskich, do Taurogw jecha, przyby do mnie jeden szlachcic... z zacnego domu... Szlachcic w, nie znajc wida moich prawdziwych dla pana naszego miociwego afektw, myla, em mu wrogiem jako inni. Ow za znaczn nagrod obiecywa mi pojecha na lsk, porwa Jana Kazimierza i ywego lub umarego Szwedom wyda... Wszyscy oniemieli ze zgrozy. - A gdym z gniewem i abominacj takow propozycj odrzuci - koczy Bogusaw - w czek z miedzianym czoem rzek mi: "Pojad do Radziejowskiego, ten kupi i od funta zotem mi zapaci... - Nie jestem eks-krlowi przyjacielem - rzek Janusz - ale gdyby mnie kto podobn propozycj uczyni, kazabym go bez sdu pod murem postawi, a szeciu muszkieterw naprzeciw. - W pierwszej chwili i ja chciaem tak postpi - odpar Bogusaw - ale rozmowa bya na cztery oczy i dopiero by krzyczano na tyrastwo a na samowol Radziwiw! Nastraszyem go jeno, e i Radziejowski, i krl szwedzki, ba, sam Chmielnicki nawet, pewnie by go za to gardem skara sowem, doprowadziem owego zbrodniarza do tego, e si zamysuwyrzek. - Nic to, nie trzeba go byo ywym puszcza, bo najmniej pala by wart! - zawoa Korf. Bogusaw zwrci si nagle do Janusza. - Mam te nadziej, e go kara nie minie, i pierwszy wnosz, by zwyk mierci nie zgin, a wasza ksica mo sam jeden moesz go ukara, bo to twj dworzanin i twj pukownik... - Na Boga! mj dworzanin?... Mj pukownik? Co za jeden?!... Kto?... Mw wasza ksica mo! - Zwie si Kmicic! - rzek Bogusaw. - Kmicic?!... - powtrzyli wszyscy w przeraeniu. - To nieprawda! - krzykna nagle Billewiczwna wstajc z krzesa z iskrzcymi oczyma i falujc piersi. Nastao guche milczenie. Jedni nie ochonli jeszcze po strasznej Bogusawowej nowinie, drudzy zdumieli si nad zuchwalstwem tej panny, ktra miaa modemu ksiciu fasz w oczy zada; miecznik rosieski pocz bekota: "Oleka! Oleka!" - a Bogusaw przyoblek twarz w smutek i rzek bez gniewu: - Jeli to krewny lub narzeczony wapanny,to bolej, em t nowin powiedzia, ale wyrzu go z serca, bo niewart on ciebie, panienko... Ona staa chwil jeszcze w blu, w pomieniach i przeraeniu; lecz z wolna oblicze jej stygo, a stao si zimne i blade; opucia si na powrt na krzeso i rzeka: - Przebacz wasza ksica mo... Niesuszniem przeczya... Do tego czowieka wszystko podobne... - Nieche mnie Bg ukarze, jeeli co innegoczuj prcz litoci - odpowiedzia agodnie ksi Bogusaw. - To by narzeczony tej panny - rzek ksi Janusz - i sam ich swataem. Czek by mody, gorczka, nabroi sia... Ratowaem go przed prawem, bo onierz dobry. Wiedziaem, e warcho to by i bdzie... Ale eby szlachcic do podobnego bezecestwa by zdolen, tegom si nawet po nim nie spodziewa. - To zy by czowiek, dawno to wiedziaem! - rzek Ganchof. - I nie ostrzege mnie? Czemu to? - spyta tonem wymwki Janusz. - Bom si ba, e wasza ksica mo o inwidi mnie posdzi, gdy on wszdy mia pierwszy krok przede mn. - Horribile dictu et auditu - rzek Korf. - Moci panowie - zawoa Bogusaw - dajmy temu pokj! Jeli wam ciko tego sucha, c dopiero pannie Billewiczwnie. - Wasza ksica mo raczy nie zwaa namnie - rzeka Oleka - mog wszystkiego ju wysucha. Ale ju i wieczerza miaa si ku kocowi; podano wod do umycia rk, po czym ksiJanusz wsta pierwszy i poda rk pani Korfowej, a ksi Bogusaw Olece. - Zdrajc ju Bg pokara - rzek do niej - bo kto ciebie straci, niebo straci... Nie masz dwch godzin, jakem ci pozna, wdziczna panienko, a rad bym ci widzie wiecznie nie w boleci i we zach, ale w rozkoszy i szczciu... - Dzikuj waszej ksicej moci - odrzeka Oleka. Po rozejciu si dam mczyni wrcili jeszcze do stou szuka uciechy w kielichach, ktre kryy gsto. Ksi Bogusaw pi na umr, bo by kontent z siebie. Ksi Janusz rozmawia z panem miecznikiem rosieskim. - Ja jutro wyjedam z wojskiem na Podlasie - rzek mu. - Do Kiejdan przyjdzie szwedzka zaoga. Bg wie, kiedy wrc... Waszmo nie moesz tu z dziewczyn zostawa, bo i dla niej midzy onierstwem nieprzystojnie. Pojedziecie oboje z ksiciem Bogusawem do Taurogw, gdzie dziewka przy onie mojej moe we fraucymerze znale pomieszczenie. - Wasza ksica mo - odpar miecznik rosieski - Bg nam da wasne kty, po conam do obcych krajw jedzi. Wielka to aska waszej ksicej moci, e o nas pamita... Ale nie chcc faworu naduywa, wolelibymy pod wasn strzech powrci.Ksi nie mg wyjani panu miecznikowi wszystkich powodw, dla ktrych za adn cen nie chcia wypuszcza z rk Oleki, ale cz ich powiedzia z ca szorstk otwartoci magnata. - Jeli chcesz to wapan przyj za fawor,to i lepiej... Ale ja wapanu powiem, e to i ostrono. Wapan tam bdziesz zakadnikiem; wapan mi tam za wszystkichBillewiczw odpowiesz, ktrzy, wiem to dobrze, nie licz si do moich przyjaci i gotowi podnie mud, gdy odejd... Daje im wapan rad, by tu siedzieli spokojnie i przeciw Szwedom nic nie poczynali, bo gowa twoja i twej synowicy za to odpowie.Na to miecznikowi widocznie zabrako cierpliwoci, bo odrzek ywo: - Prno bym si na moje prawa szlacheckie powoywa. Sia przy waszej ksicej moci, a mnie wszystko jedno, gdzie mam w wizieniu siedzie; wol nawettam ni tu! - Do tego! - rzek gronie ksi. - Co do, to do! - odrzek miecznik. - Bg te da, e gwaty si skocz, a prawo znw zapanuje. Krtko mwic, wasza ksica mo mi nie gr, bo si nie boj. Bogusaw dojrza widocznie byskawice gniewu migocce na twarzy Janusza, zbliy si wic szybko. - O co idzie? - rzek stawajc midzy rozmawiajcymi. - Powiedziaem panu hetmanowi - odpar z rozdranieniem miecznik - e wol wizieniew Taurogach ni w Kiejdanach. - W Taurogach nie masz wizienia, jest jenodom mj, w ktrym waszmo bdziesz jako u siebie. Wiem, e hetman chce widziew waszmoci zakadnika, ja widz tylko miego gocia. - Dzikuj waszej ksicej moci - odpowiedzia miecznik. - To ja dzikuj waszmoci. Trmy si i wypijmy razem, bo mwi, e przyja trzeba zaraz podla, aby nie zwida w zarodku. To rzekszy zawid Bogusaw pana miecznika do stou i poczli si trca a przypija do siebie czsto gsto. W godzin pniej miecznik wraca nieco chwiejnym krokiem do swej izby powtarzajc pgosem: zem. Sapieha g nie 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAHPcI` +Jlc Ke$c L34 S MS?, - Ludzki pan! Zacny pan! Uczciwszego z latarni nie znale... Zoto! zoto szczere...Chtnie krwi bym dla niego utoczy. Tymczasem bracia zostali sam na sam. Mielize sob jeszcze do pogadania, a przy tym i listy przyszy jakie, po ktre wysali pazia, aby je od Ganchofa przynis. - Oczywicie - rzek Janusz - nie masz w tym i sowa prawdy, co o Kmicicu mwi? - Oczywicie... Sam wiesz najlepiej. Ale co? Przyznaj! Nie mia Mazarin susznoci? Za jednym zachodem zemci si okrutnie nad wrogiem i uczyni wyom w tej licznej fortecy... Co? Kto to potrafi?... To si nazywa intryga godna pierwszego w wieciedworu! A pera to ta Billewiczwna, a wdziczne to, a wspaniae, a panitko, jakoby z krwi ksicej! Mylaem, e ze skry wyskocz! - Pamitaj, e da sowo... Pamitaj, e zgubisz nas, jeli tamten listy opublikuje. - Co to za brwi! Co za wejrzenie krlewskie, a respekt bierze... Skd w takiej dziewce taki nieledwie krlewski majestat?... Widziaem raz w Antwerpii Dian, na gobelinie misternie wyszyt, psami ciekawego Akteona szczujc... Kubekw kubek ona! - Bacz, by Kmicic listw nie opublikowa, bonas by wtedy psi na mier zagryli. - Nieprawda! Ja to Kmicica w Akteona zmieni i na mier zaszczuj. Na dwch polach juem go zbi na gow, a przyjdziemidzy nami jeszcze do sprawy! Dalsz rozmow przerwao wejcie pazia zlistem. Wojewoda wileski wzi pismo do rki i przeegna. Zawsze tak czyni, by od zychnowin si zabezpieczy; nastpnie, zamiast otworzy, pocz je oglda starannie. Nagle zmieni si na twarzy. - Sapiehw klejnot na pieczci! - zakrzykn- to od wojewody witebskiego. - Otwrz prdzej! - rzek Bogusaw. Hetman otworzy i pocz czyta przerywajc od czasu do czasu wykrzykami: - Idzie na Podlasie!... Pyta, czy nie mam polece do Tykocina!... Urga mi!... Gorzej jeszcze, bo suchaj, co dalej pisze: "Chcesz Wasza Ks. Mo wojny domowej, chcesz jeden wicej miecz w ono matki pogry? To przybywaj na Podlasie, czekam ci i ufam w Bogu, e pych tw moimi rkoma ukarze... Ale jeli masz miosierdzie nad ojczyzn, jeli sumienie ci ruszyo, jeli Wasza Ks. Mo aujesz dawnych uczynkw i popraw chcesz okaza, tedy pole przed tob. Miasto wojn domow zaczyna, zwoaj pospolite ruszenie, podnie chopstwo i uderz na Szwedw, pki ubezpieczony Pontus niczegosi nie spodziewa i adnej bacznoci nie okazuje. Od Chowaskiego przeszkody w tym mie Wasza Ks. Mo nie bdziesz, bo mnie suchy z Moskwy dochodz, e oni tam sami o wyprawie do Inflant myl, chocia trzymaj to w tajemnicy. Wreszcie,jeliby Chowaski chcia co przedsiwzi, to ja utrzymam go na wodzy, i bylem szczerze mg zaufa, pewnie ze wszystkich si w ratowaniu ojczyzny Waszej Ks. Moci pomaga bd. Wszystko to od Waszej Ks. Moci zaley, bo jeszcze czas nawrci z drogi i winy zmaza. Wtedyokae si jawnie, e Wasza Ks. Mo nie wwidokach osobistych, ale dla odwrcenia ostatniej klski od Litwy przyj szwedzk protekcj. Nieche Wasz Ksic Mo Bg tak natchnie, o co codziennie Go prosz, cho mnie Wasza Ksica Mo o inwidi pomawia raczysz. P.S. Syszaem, e oblenie z Niewiea zdjte i e ksi Micha z nami si chce poczy, jak tylko szkody naprawi. Patrze Wasza Ks. Mo, jak zacni z twojej familii czyni, i na ich przykad si zapatruj, a w kadym terminiepomyl, e masz teraz wz i przewz". - Syszae? - rzek skoczywszy czyta ksi Janusz. - Syszaem... i co? - odpowiedzia Bogusaw patrzc bystro na brata. - Trzeba by si wszystkiego wyrzec, wszystkiego zaniecha, wasn robot wasnymi poszarpa rkoma... - I z potnym Karolem Gustawem zadrzy,a wygnanego Kazimierza za nogi ima, by raczy przebaczy i do suby na powrt przyj... a i pana Sapieh o instancj prosi... Twarz Janusza nabrzmiaa krwi. - Uwaasz, jak to on do mnie pisze: "Popraw si, a przebacz ci" - jakby zwierzchnik do podwadnego! - Inaczej by pisa, gdyby mu sze tysicy szabel nad karkiem zawiso. - Wszelako... - tu zamyli si pospnie ksi Janusz. - Wszelako co? - Dla ojczyzny byby moe ratunek tak uczyni, jak Sapieha radzi? - A dla ciebie? Dla mnie? Dla Radziwiw?...Janusz nic nie odpowiedzia, opar gow na zoonych piciach i myla. - Nieche tak bdzie! - rzek wreszcie. - Niech si speni... - Co postanowi? - Jutro ruszam na Podlasie, a za tydzie uderz na Sapieh. - To Radziwi! - rzek Bogusaw. I podali sobie rce. Po chwili Bogusaw uda si na spoczynek. Janusz pozosta sam. Raz i drugi przeszed cikim krokiemprzez komnat, na koniec zaklaska w rce.Pa pokojowiec wszed do izby. - Niech astrolog za godzin przyjdzie do mnie z gotow figur - rzek. Pa wyszed, a ksi znw pocz chodzii odmawia swe kalwiskie pacierze. Po czym zacz piewa pgosem psalm, przerywajc czsto, bo mu oddechu brako, i spogldajc od czasu do czasu przez okno na gwiazdy migocce na firmamencie. Powoli wiata gasy w zamku, ale prcz astrologa i ksicia jedna jeszcze istota czuwaa w swej komnacie, a mianowicie Oleka Billewiczwna. Klczc przed swym kiem, splota obie rce na gowie i szeptaa z zamknitymi oczyma: - Zmiuj si nad nami... Zmiuj si nad nami!Pierwszy raz od czasu wyjazdu Kmicica nie chciaa, nie moga modli si za niego. Rozdzia 9 Pan Kmicic posiada wprawdzie glejty radziwiowskie do wszystkich kapitanw, komendantw i gubernatorw szwedzkich, aby mu wszdy wolny przejazd dano i wstrtu nie czyniono, lecz nie mia z tych glejtw korzysta. Spodziewa si bowiem, e ksi Bogusaw zaraz z Pilwiszek pchn na wszystkie strony posacw z ostrzeeniem do Szwedw o tym, co si stao, i z rozkazem chwytania Kmicica. Dlatego to pan Andrzej i obce nazwisko przyj, i nawet stan odmieni. Omijajc wic om i Ostrok, do ktrych pierwejostrzeenia doj mogy, pdzi swe konie wraz z kompani ku Przasnyszowi, skd na Putusk pragn si przebra do Warszawy.Nim jednak do Przasnysza doszed, czyni krg nad granic prusk na Wsosz, Kolno iMyszyniec, dlatego e Kiemlicze, znajc dobrze tamtejsze puszcze, byli wiadomi przej lenych, a prcz tego mieli swe "komitywy" midzy Kurpiami, od ktrych w nagym razie mogli si pomocy spodziewa. Kraj nad granic by ju po wikszej czcizajty przez Szwedw, ktrzy jednak, ograniczajc si na zajmowaniu miast znaczniejszych, niezbyt miele zapuszczali si w drzemice i niezgbione lasy, zamieszkae przez ludno zbrojn, myliw, nigdy z lasw si nie wychylajc i tak jeszcze dzik, e wanie rok temu krlowa Maria Ludwika kazaa wznie kaplic w Myszycu i osadzia w niej jezuitw, ktrzy mieli uczy wiary i agodzi obyczaje puszczaskiego ludu. - Im duej nie napotkamy Szwedw - mwi stary Kiemlicz - tym dla nas lepiej. - Musimy ich w kocu napotka - odpowiada pan Andrzej. - Kto ich napotka przy wikszym miecie, temu czsto boj si krzywdy uczyni, bo jako w miecie jest zawsze jakowy rzd i jakowy starszy komendant, do ktrego mona skary. Ju ja si o to ludzi rozpytywa i wiem, e s rozkazy od krla szwedzkiego, zabraniajce swawoli i zdzierstwa. Ale mniejsze podjazdy, daleko od oczu komendantw wysyane, nic na rozkazy nie zwaaj i spokojnych ludzi upi. Pynli wic lasami, nigdzie Szwedw nie spotykajc, nocujc po smolarniach i osadach lenych. Midzy Kurpiami, chocia prawie nikt z nich nie widzia dotd Szwedw, chodziy najrozmaitsze wieci o najciu kraju. Mwiono, e przyby lud zza morza, mowy ludzkiej nie rozumiejcy, nie wierzcy w Chrystusa Pana, Najwitsz Pann ani we wszystkich witych i dziwniedrapieny. Inni prawili o nadzwyczajnym akomstwie tych nieprzyjaci na bydo, skry, orzechy, mid i grzyby suszone, ktrych jeli im odmawiano, wwczas podpalali puszcz. Niektrzy twierdzili przeciwnie, e to jest nard wilkoakw, chtnie ludzkim misem, a mianowicie misem dziewczyn si karmicy. Pod wpywem tych gronych wieci, ktre w najwiksze gbie puszczaskie zaleciay, jli si Kurpikowie "poczuwa" i zhukiwa po lasach. Ci, ktrzy wyrabiali pota i smo, i ci, ktrzy zbieraniem chmielu si trudnili, i drwale, i rybitwowie, ktrzy zastawiali wicierze po zarosych wybrzeach Rosogi, i wnicznicy, i myliwi, ipszczoowody, i bobrownicy zbierali si teraz po znaczniejszych osadach, suchajcopowiada, udzielajc sobie nowin i radzc,jak by nieprzyjaciela, jeliby si w puszczypokaza, wyen. Kmicic, jadc ze swym orszakiem, nieraz spotyka wiksze i mniejsze kupy tego ludu przybranego w konopne koszule i skry wilcze, lisie lub niedwiedzie. Nieraz te zastpowano mu na przesmykach i pasach pytajc: - Kto ty? Czy nie Szwed? - Nie! - odpowiada pan Andrzej. - Niech ciebie Bg broni! Pan Andrzej przypatrywa si z ciekawoci tym ludziom yjcym ustawicznie w mrokach lenych, ktrych twarzy nie opalao nigdy odkryte soce; podziwia ich wzrost, miao wejrzenia, szczero mowy i wcale niechopsk fantazj. Kiemlicze, ktrzy ich znali, zapewniali pana Andrzeja, e nie masz nad nich strzelcw wcaej Rzeczypospolitej. Jako zauway, ewszyscy mieli dobre niemieckie rusznice, ktre z Prus za skry wymieniali. Kaza im te sw sprawno w strzelaniu okazywa izdumiewa si jej widokiem, a w duszy myla: "Gdyby mi przyszo parti zbiera, tu bym przyszed". W Myszycu samym znalaz wielkie zgromadzenie. Przeszo stu strzelcw trzymao ustawicznie stra przy misji, bo obawiano si, e Szwedzi tu najpierwej si poka, zwaszcza e starosta ostrocki kaza wyci drog w lasach, aby ksia, w misji osiedli, mogli mie "do wiata przystp". Chmielarze, ktrzy swj towar dostawiali a do Przasnysza tamtejszym sawnym piwowarom i z tego powodu uchodzili za ludzi bywaych, opowiadali, e w omy, w Ostroce i Przasnyszu roi si od Szwedw,ktrzy tak ju tam gospodaruj jak w domui podatki wybieraj. Kmicic j namawia Kurpiw, by nie czekajc Szwedw w puszczy, uderzyli na Ostrok i wojn rozpoczli, a sam ofiarowa si ich poprowadzi. Wielk te midzy nimi znalaz ochot, ale dwaj ksiaodwiedli ich od tego szalonego czynu, przedstawiajc, aby czekali, a cay kraj si ruszy, i przedwczesnym wystpieniem nie cigali na si okrutnej zemsty nieprzyjaciela. Pan Andrzej odjecha, ale aowa straconej sposobnoci. Ta mu tylko pociecha zostaa, i przekona si, e byle gdziekolwiek prochy wybuchy, to ani Rzeczypospolitej, ani krlowi nie zbraknie w tych stronach na obrocach. "Jeli tak jest i gdzie indziej, tedyby monapoczyna" - myla. I gorca jego natura rwaa si ku prdkiemu poczynaniu, ale rozsdek mwi: "Kurpie sami Szwedw nie zwojuj... Przejedziesz kawa kraju, obaczysz, przyjrzysz si, a potem posuchasz krlewskiego rozkazu". Jecha wic dalej. Wyjechawszy z puszcz gbokich na rubiee lene, w okolic gciej osiad, ujrza po wszystkich wioskach ruch nadzwyczajny. Po drogach peno byo szlachty, jadcej w brykach, kaamaszkach, kolasach lub konno. Wszystko to zdao do najbliszych miast imiasteczek, by na rce komendantw szwedzkich skada przysig na wierno nowemu panu. Wydawano im na to wiadectwa, ktre miay osoby i majtnociochrania. W stolicach ziem i powiatw ogaszano "kapitulacje", warujce wolno wyznania i przywileje stanowi szlacheckiemu przysugujce. Szlachta dya z powinn przysig nie tyle ochotnie, ile skwapliwie, bo opornym rozmaite groziy kary, a zwaszcza konfiskaty i rabunki. Mwiono, e tu i wdzie poczli ju Szwedzi, tak jak w Wielkopolsce, wkrca podejrzanym palce wkurki od muszkietw. Powtarzano te z trwog, e na bogatszych umylnie rzucanopodejrzenia, aby ich zupi. Wobec tego wszystkiego niebezpiecznie byozostawa na wsi; zamoniejsi wic dyli do miast, aby siedzc pod bezporednim dozorem komendantw szwedzkich, unikn posdzenia o praktyki przeciw krlowi szwedzkiemu. Pan Andrzej pilnie nadstawia ucha na to, co mwia szlachta, a chocia nie bardzo chciano z nim rozmawia, jako z chudopachokiem, tyle jednak wyrozumia, e nawet najblisi ssiedzi, znajomi ba! i przyjaciele nie mwi midzy sob o Szwedach i o nowym panowaniu szczerze. Narzekano wprawdzie gono na "rekwizycje" i rzeczywicie byo o co, do kadej bowiem wsi, do kadego miasteczka przychodziy listy komendantw z rozkazemdostawienia wielkich iloci zboa, chleba, soli, byda, pienidzy, i czsto owe rozkazyprzechodziy mono, zwaszcza e gdy wyczerpano jedne zapasy, dano drugich; kto za nie paci, temu przysyano egzekucj, ktra w trjnasb tyle braa. Ale miny dawne czasy! Kady wyciga sijak mg, sobie od ust odejmowa i dawa ipaci, narzekajc i jczc, a w duszy mylc, e dawniej bywao inaczej. Do czasu pocieszano si wszake, i gdy czasywojenne przemin, skocz si owe rekwizycje. Obiecywali to i sami Szwedzi mwic, e niech jeno krl cay kraj opanuje, zaraz po ojcowsku rzdzi zacznie. Szlachcie, ktra odstpia wasnego monarchy i ojczyzny, ktra przedtem, niedawno jeszcze, nazywaa tyranem dobrego Jana Kazimierza, posdzajc go, edo absolutum dominium dy, ktra sprzeciwiaa mu si we wszystkim, protestujc na sejmikach i sejmach, a w aknieniu nowoci i przemiany dosza do tego, e niemal bez oporu uznaa panem najedc, byle mie jakow odmian - wstyd byo teraz nawet i narzeka. Wszak Karol Gustaw uwolni ich od tyrana, wszak dobrowolnie opucili prawego monarch, wszak mieli ow odmian, ktrej podano tak silnie. Dlatego to nawet najpoufalsi nie mwili szczerze pomidzy sob, co o owej odmianie myl, chtnie nakaniajc ucha tym, ktrzy twierdzili, e i zajazdy, i rekwizycje, i rabunki, i konfiskaty tylko czasowe a konieczne onera, ktre wnet przemin, jak si Carolus Gustavus na polskim tronie upewni. - Ciko, panie bracie, ciko - mwi czasem szlachcic do szlachcica - ale tak i powinnimy by radzi z nowego pana. Potentat to i wojownik wielki; ukrci on Kozakw, Turczyna pohamuje i Septentrionw od granic odenie, a my ze Szwecj we wspce zakwitniem. - Chobymy te i nieradzi byli - odpowiadadrugi - co robi przeciw takiej potdze? Z motyk si na soce nie porwiemy... Czasem te powoywano si na wie przysig. Kmicic burzy si suchajc podobnych gosw i rozumowa, a raz, gdypewien szlachcic mwi przy nim w zajedzie, e musi by wierny temu, komu poprzysig, pan Andrzej wykrzykn i rzek mu: - Musisz mie wapan dwie gby, jedn od prawdziwych, drug od faszywych przysig, bo i Janowi Kazimierzowi przysiga! Byo przy tym wiele i innej szlachty, bo sito zdarzyo ju niedaleko od Przasnysza. Usyszawszy wic sowa Kmicica poruszyli si wszyscy; na jednych twarzach zna byo podziw dla miaoci pana Andrzeja, inni zaponili si, wreszcie najpowaniejszyrzek: - Nikt tu przysigi dawnemu krlowi nie ama. Sam on nas uwolni od niej, gdy z kraju zbieg, do obrony jego si nie poczuwajc. - Bodaj was zabito! - zakrzykn Kmicic. - Akrl okietek ile to razy musia z kraju uchodzi, a przecie wrci, bo go nard nieodstpi, gdy boja boa jeszcze w sercach bya! Nie Jan Kazimierz zbieg, jeno przedawczykowie od niego odbiegli i teraz go ksaj, by wasne winy przed Bogiem i ludmi koloryzowa! - Za miele mwisz, modziku. Skde jest, ktry nas, tutejszych ludzi, chcesz bojani boej uczy? Patrz, aby ci Szwedzinie usyszeli! - Kiedycie ciekawi, to wam powiem, em jest z Prus Ksicych i do elektora nale... Ale z sarmackiej krwi pochodzc, do yczliwoci si ku ojczynie poczuwam i wstyd mi za zatwardziao tego narodu. Tutaj szlachta, zapomniawszy gniewu, otoczya go koem i pocza wypytywa ciekawie i skwapliwie: - To wapan z Prus Ksicych?... A nue, powiadaj, co wiesz! Coe tam elektor? Nie myli nas ratowa z opresji? - Z jakiej opresji?... Radzicie z nowego pana, to nie gadajcie o opresji.. Jakecie 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AANP%c OuXc P)c Q,=c R3;  SS?* sobie posali, tak pijcie. - Radzimy, bo nie moemy inaczej. Z mieczami nam nad karkiem stoj. Ale ty powiadaj tak, jakbymy byli nieradzi. - Dajcie mu si czego napi, nieche mu si jzyk rozwie. Mw miele; nie masz tu zdrajcw midzy nami. - Wszyscycie zdrajcy! - hukn pan Andrzej - i nie chc z wami pi! parobcy szwedzcy! To rzekszy wyszed z izby, drzwiami trzasnwszy, a oni pozostali we wstydzie i w zdumieniu; aden nie chwyci za szabl, aden nie ruszy za Kmicicem, aby si pomci za obelg. On za ruszy wprost do Przasnysza. Na kilkanacie staja przed miastem ogarn go patrol szwedzki i wid do komendy. Rajtarw byo w owym patrolu tylko szeciu i podoficer sidmy, wic Soroka i trzej Kiemlicze poczli poglda na nich akomie jak wilcy na owce, a potem pytali oczyma Kmicica, czy si nie kae koo nich zawin. Pan Andrzej niemaej take doznawa pokusy, zwaszcza e blisko pyna Wgierka z brzegami obrosymi sitowiem; ale si pohamowa i pozwoli spokojnie prowadzi do komendy. Tam opowiedzia si komendantowi, kto jest, e z kraju elektorskiego pochodzi i corocznie do Soboty z komi jedzi. Kiemlicze mieli te wiadectwa, w ktre siw gu, jako w dobrze sobie znajomym miecie, zaopatrzyli; wic komendant, ktrysam by pruski Niemiec, nie czyni im trudnoci, wypytywa tylko troskliwie, jakie konie prowadz, i da je widzie. A gdy je czelad Kmicicowa zgodnie z jego daniem przypdzia, obejrza je starannie i rzek: - To ja kupi. Innemu zabrabym i tak, ale e z Prus, to ci i nie pokrzywdz. Kmicic stropi si nieco; gdyby przyszo dosprzeday, tym samym upadby pozr jechania dalej i wypadaoby mu zawrci doPrus. Poda wic cen tak wysok, e niemal dwa razy wiksz od rzeczywistej wartoci koni. Nadspodziewanie, oficer ani si oburzy, ani targowa. - Dobrze - rzek. - Wegna konie do szopy, a wam zapat wraz wynios. Kiemlicze uradowali si w sercach, lecz panAndrzej wpad w gniew i pocz kl. Nie byo jednak innej rady, jak zagna konie. Inaczej padoby zaraz podejrzenie na sprzedajcych, e pozornie tylko handluj. Tymczasem oficer wyszed na powrt i poda Kmicicowi kawaek zapisanego papieru. - Co to? - rzek pan Andrzej. - Pienidze albo to samo co pienidze, bo kwit. - A gdzie mnie zapac? - W gwnej kwaterze. - A gdzie gwna kwatera? - W Warszawie - odrzek oficer umiechajc si zoliwie. - My za gotwk tylko handlujemy... Jake to? co to?... - pocz jcze stary Kiemlicz.- Furto niebieska! Lecz Kmicic zwrci si ku niemu i patrzc na gronie, rzek: - U mnie sowo pana komendanta tyle co gotowizna, a do Warszawy chtnie pojedziem, bo tam u Ormian towarw zacnych dosta mona, za ktre w Prusach dobrze zapac. Nastpnie, gdy oficer odszed, rzek pan Andrzej na pociech Kiemliczowi: - Cicho, szelmo. Te kwity to najlepsze glejty, bo choby i do Krakowa zajedziem z nimi skarc si, e nam paci nie chc. atwiej z kamienia ser wycisn ni pienidze ze Szwedw... Ale to mi wanie na rk. Pludrak myli, e nas wywid w pole, tymczasem nie wie, jakow przysugnam odda... Tobie za ja z wasnej szkatuy za konie zapac, aeby uszczerbku nie ponis. Stary odetchn i ju tylko ze zwyczaju nieprzestawa narzeka przez czas jaki: - Obdarli, zniszczyli, do ndzy przywiedli! Ale pan Andrzej rad by, widzc drog przed sob otwart, bo to z gry przewidywa, e i w Warszawie mu nie zapac, a prawdopodobnie i nigdzie - bdzie wic mg jecha coraz dalej, niby swojej poszukujc krzywdy, chociaby do krla szwedzkiego, ktry pod Krakowem siznajdowa, zajty obleniem dawnej stolicy. Tymczasem postanowi pan Andrzej zosta na noc w Przasnyszu, koniom wypocz i nie odmieniajc swego przybranego nazwiska, porzuci jednak skr chudopacholsk. Zauway bowiem, e ubogiego koniuch lekcewa wszyscy i prdzej kady napadnie, mniej si odpowiedzialnoci za pokrzywdzenie charaka obawiajc. Trudniej mu te byo w tej skrze i do zamoniejszej szlachty mie przystp, a std trudniej wyrozumie,co kto myla. Przybra wic szaty stanowi swemu i urodzeniu odpowiednie i poszed pod wiechy, aby si z braci szlacht nagada. Lecz nie uradowao go to, co sysza. Po zajazdach i szynkach szlachta pia zdrowie krla szwedzkiego i na szczcie protektora trcaa si kielichami ze starszyzn szwedzk, miaa si z drwin, jakich oficerowie pozwalali sobie z krla Jana Kazimierza i Czarnieckiego. Tak strach o wasn skr i mienie upodli ludzi, e wdziczyli si do najedcw, skwapliwie podtrzymujc ich dobry humor. Jednake i owo upodlenie miao swoj granic. Szlachta pozwalaa drwi z siebie, z krla, z hetmanw, z pana Czarnieckiego,byle nie z religii, i gdy pewien kapitan szwedzki owiadczy, e taka dobra wiara luterska, jak i katolicka, siedzcy obok mody pan Grabkowski, nie mogc znie blunierstwa, uderzy go w skro obuszkiem, sam za korzystajc z tumultu wymkn si z szynkowni i zgin w tumie.Zaczto go ciga, lecz przyszy wieci, ktre zwrciy uwag w inn stron. Oto kurierowie nadbiegli z doniesieniami, e Krakw si podda, e pan Czarniecki w niewoli i ostatnia zapora szwedzkiego panowania zniesiona. Szlachta oniemiaa w pierwszej chwili, leczSzwedzi poczli weseli si i wiwatowa. W kociele witego Ducha, w kociele Bernardynw i w niedawno wzniesionym przez pani Mostowsk klasztorze Bernardynek kazano bi w dzwony. Piechotairajtaria wystpiy na rynek z browarw i postrzygalni w bojowym porzdku i nu dawa ognia z dzia i muszkietw. Nastpnie wytoczono beczki z gorzak, miodem i piwem dla wojska i mieszczan, porozpalano beczki ze smo i ucztowano do pnej nocy. Szwedzi powycigali mieszczanki z domostw, by taczy z nimi, weseli si i swawoli. A wrd tumw rozhukanego onierstwa wczyy si gromady szlachty, ktra pia wraz z rajtarami i musiaa udawa rado z upadku Krakowa i klski pana Czarnieckiego.Kmicica obrzydzenie porwao i wczenie schroni si do swej kwatery na przedmieciu, ale spa nie mg. Trawia go gorczka i wtpliwoci obsiady mu dusz; czy nie za pno nawrci z drogi, gdy ju cay kraj by w rku szwedzkim. Przychodzio mu do gowy, e ju wszystko stracone i Rzeczpospolita nigdy nie wydwignie si z upadku. "To ju nie wojna nieszczliwa - myla sobie - ktra si utrat prowincji jakowej skoczy moe, to zguba zupena, to caa Rzeczpospolita prowincj szwedzk si staje... Samimy si do tego przyczynili, a ja lepiej ni kto inny!" Ta myl palia go, a sumienie gryzo. Sen od niego ucieka... Sam nie wiedzia, co ma czyni: jecha dalej, zosta w miejscu czy wraca?... Choby te kup zebra i Szwedw pocz podchodzi, bd go cigajak rozbjnika, nie jak onierza. Zreszt jest ju w obcej okolicy, w ktrej go nikt nie zna. Kto do niego przystanie? Zlatywali si do niego nieustraszeni ludzie na Litwie, gdy jako przesawny ich zwoywa, ale tu,choby kto sysza o Kmicicu, to go mia za zdrajc i szwedzkiego przyjaciela, z pewnoci za nikt nie sysza o Babiniczu. Na nic to, na nic i do krla jecha, bo za pno... Na nic i na Podlasie jecha, bo go konfederaci za zdrajc maj, na nic si na Litw wraca, bo tam Radziwi wada, na nic zostawa, bo tu roboty nie ma adnej. Najlepiej by ducha wyzion, by na ten wiat nie patrze i przed zgryzotami uciec! Lecz na tamtym wiecie zali bdzie lepiej tym, ktrzy nagrzeszywszy, niczym win swych nie zgadzili i z caym ich ciarem przed sdem stan? Kmicic rzuca si na swym ou, jak gdyby na ou tortur lea.Podobnie nieznonych mk nie przechodzi nawet w chacie lenej Kiemliczw. Czu si silnym, zdrowym, przedsibiorczym, dusza rwaa si w nim do tego, by co poczyna, by dziaa, a tu wszystkie drogi byy zamknite, cho tuc gow o cian, nie masz wyjcia; nie maszratunku i nie masz nadziei! Przemczywszy si przez noc na ou zerwa si do dnia, zbudzi ludzi i ruszy z nimi przed siebie. Jecha ku Warszawie, ale sam nie wiedzia,po co i dlaczego? Byby na Sicz uciek z desperacji, gdyby nie to, e czasy si zmieniy i e Chmielnicki razem z Buturlinem przycisnli wanie hetmana wielkiego koronnego pod Grdkiem, roznoszc przy tym ogie i miecz na poudniowo-wschodnich krainach Rzeczypospolitej i zapuszczajc a pod Lublin drapiene swe zagony. Po drodze do Putuska spotyka wszdy panAndrzej oddziay szwedzkie, eskortujce wozy z ywnoci, zboem, chlebami, piwem, i stada wszelkiego rodzaju byda. Przy stadach i wozach szy gromady chopw albo drobnej szlachty, paczc i jczc, bo ich z podwodami po kilkanacie mil cigano. Szczliwy, komu z wozem do domu wrci pozwolono, co nie zawsze si zdarzao, albowiem po dostawieniu spyy pdzili chopstwo i bra zagonow do robt, do poprawiania zamkw, budowania szop, magazynw. Widzia te pan Kmicic, e w pobliu Putuska sroej obchodzili si Szwedzi z ludmi ni w Przasnyszu, i nie mogc powodw zrozumie, wypytywa o nie napotykan po drodze szlacht. - Im dalej ku Warszawie wa pojedziesz - odpowiedzia jeden z jadcych - tym ich sroszymi obaczysz ciemiycielami. Gdzie wieo przyjd i jeszcze si nie ubezpiecz, tam s askawsi. Rozkazy krlewskie przeciw ciemiycielom sami promulguj i kapitulacj ogaszaj; ale gdzie si ju czuj pewni i gdzie w pobliu zamki jakowe obsadzili, tam wnet wszystkieprzyrzeczenia ami, wzgldw adnych niezachowuj, krzywdz, obdzieraj, rabuj, na kocioy, duchownych i na wite panienki nawet rce podnosz. Nic to tu jeszcze, ale co si w szczerej Wielkopolscedzieje, na to sw w ludzkiej gbie brakuje... Tu pocz opowiada szlachcie, co dziao si w Wielkopolsce, jakich zdzierstw, gwatw i zabjstw dopuszcza si srogi nieprzyjaciel, jak palce do kurkw wkrcano, mkami morzono, aeby si o pienidzach wywiedzie, jak ksidza prowincjaa Braneckiego w samym Poznaniuzabito, a nad ludem prostym zncano si tak okropnie, e wosy w czuprynie dbem na sam myl staway. - Przyjdzie do tego wszdzie - mwi szlachcic. - Kara boska... Sd ostateczny bliski... Corazgorzej i gorzej, a znikd poratowania!... - Dziwne mi to - rzek Kmicic - bo ja nietutejszy i humorw ludzkich w tych stronach nie znam, e tak waszmociowie znosicie cierpliwie owe uciski, szlacht i ludmi rycerskimi bdc? - Z czyme si porwiemy? - odpowiedzia szlachcic - z czym?... W ich rku zamki, fortece, armaty, prochy, muszkiety, a namptaszniczki nawet poodejmowano. Bya jeszcze nadzieja w panu Czarnieckim, ale gdy on w wizach, a krl jegomo na lsku, kto o oporze pomyli?... Rce s, jeno nie ma nic w rkach i gowy nie ma... - I nadziei nie ma! - rzek gucho Kmicic. Tu przerwali rozmow, bo nadjechali na oddzia szwedzki wiodcy wozy, drobn szlacht i "rekwizycje". Dziwny to by widok. Wsaci i brodaci rajtarowie siedzieli na spasych jak byki koniach; kaden wsparty w bok praw rk, z kapeluszem na bakier, z dziesitkami gsi i kur natroczonych przy kulbace, jecha wrd tumanu pierza. Patrzc na ich wojownicze i dumne twarze atwo byo pozna, jak im byo pasko, wesoo i bezpiecznie. A braciadrobna sza piechot przy wozach, niejedenboso, z gowami pospuszczanymi na piersi, zhukana, trwoliwa, czstokro biczami do popiechu naglona. Kmicicowi, gdy to ujrza, wargi poczy sitrz jak w febrze i j powtarza do owego szlachcica, z ktrym jecha: - Oj! rce swdz, rce swdz, rce swdz! - Cicho wa, na miosierdzie boe! - odrzek szlachcic - zgubisz siebie, mnie i dziatki moje! Nieraz jednak mia pan Andrzej przed sobjeszcze dziwniejsze widoki. Oto czasem midzy oddziaami rajtarskimi spostrzega idce z nimi mniejsze lub wiksze gromadki szlachty polskiej, ze zbrojn czeladzi, wesoe, piewajce, pijane, a ze Szwedamiiz Niemcami za pan brat. - Jake to? - pyta Kmicic - jedn szlacht przeladuj i gnbi, z drug w komityw wchodz? Musz to by chyba zagorzali sprzedawczykowie owi obywatele, ktrych midzy onierstwem widz? - Nie tylko to sprzedawczykowie zagorzali, ale gorzej, bo heretycy - odpowiedzia szlachcic. - Cisi oni od Szwedw nam katolikom; oni to najwicej rabuj, dwory pal, panny porywaj, prywatnych uraz dochodz. Cay kraj od nich w trwodze, bo cakiem bezkarnie im wszystko uchodzi, i atwiej u komendantw szwedzkich na Szweda znajdziesz sprawiedliwo ni na swojego heretyka. Kady komendant, byle sowo pisn, zaraz ci odpowie: "Nie mam ja go prawa ciga, bo nie mj czowiek - idcie do waszych trybunaw". A jakie tamteraz trybunay, jaka egzekucja, gdy wszystko w szwedzkim rku? Gdzie Szwed nie trafi, tam heretycy go doprowadz, a na kocioy i duchownych gwnie oni ich excitant. Tak si mszcz na ojczynie matceza to, i gdy w innych chrzecijaskich krajach susznie za swoje praktyki i bezecestwa byli przeladowani, ona im przytuek zapewnia i wolno ich blunierczej wiary... Tu szlachcic urwa i spojrza niespokojnie na pana Kmicica. - Ale waszmo powiadasz si by z Prus Ksicych, to sam moe luter? - Niech mnie Bg od tego uchroni - odrzek pan Andrzej. - Z Prus jestem, ale z rodu od wiekw katolickiego, bo my do Prus z Litwy przyszli. - To chwaa Najwyszemu, bom si zlk. Mj mospanie, quod attinet Litwy, i tam dysydentw nie brak, i naczelnika swego potnego w Radziwille maj, ktry tak wielkim zdrajc si okaza, e chyba z jednym Radziejowskim w paragon wej moe. - Bogdaj mu diabli dusz z garda wycignli, nim Nowy Rok nadejdzie! - krzykn z zawzitoci Kmicic. - Amen! - odrzek szlachcic - jeszcze i jegosugom, jego pomocnikom, jego katom, o ktrych a tu do nas wieci zabiegy, a bezktrych nie byby on si way na zgub tej ojczyzny. Kmicic poblad i nie odrzek ani sowa. Nie wypytywa te, nie mia pyta, o jakich topomocnikach, sugach i katach w szlachcicprawi. Jadc wolno, dojechali pnym wieczorem do Putuska; tam wezwano Kmicica do biskupiego paacu, alias zamku, eby si komendantowi opowiedzia. - Dostawiam konie wojskom jego szwedzkiejmioci - rzek pan Andrzej - i mam kwity, z ktrymi do Warszawy po pienidze jad. Pukownik Izrael (tak nazywa si w komendant) umiechn si pod wsami i rzek: - O, spiesz si wa, spiesz si, a we z powrotem wz, aby mia na czym owe pienidze odwozi. - Dzikuj za rad - odrzek pan Andrzej - itak rozumiem, e wasza mio drwi sobie ze mnie... Ale ja po swoje pojad, choby mido samego krla jegomoci jecha przyszo! - Jed, swego nie daruj! - rzek Szwed - wcale grzeczna kwota ci si naley. - Przyjdzie taki czas, e mi zapacicie! - odrzek wychodzc Kmicic. W samym miecie trafi znw na uroczystoci, bo uciecha z powodu wzicia Krakowa trzy dni trwa miaa. Dowiedzia si jednak, e w Przasnyszu przesadzono moe umylnie tryumf szwedzki; pan kasztelan kijowski nie dosta si wcale do niewoli, ale uzyskaprawo wyjcia z wojskiem, broni i zapalonymi lontami przy dziaach z miasta. Mwiono, e mia si uda na lsk. Niewielka to bya pociecha, ale zawsze pociecha. W Putusku stay znaczne siy, ktre stamtd pod wodz Izraela miay si uda nad granic prusk, aby nastraszy elektora, wic ani miasto, ani zamek, lubo bardzo obszerny, ani przedmiecia nie mogy pomieci onierzy. Tu po raz pierwszy ujrza te Kmicic wojsko w kociele stojce. We wspaniaej gotyckiej kolegiacie, fundowanej przeszo dwiecie lat temu przez biskupa Giyckiego, staa najemna niemiecka piechota. Wntrze wityni pono wiatem jak w czasie rezurekcji, bo na kamiennej posadzce pony porozpalane ognie. Koty dymiy w ogniskach. Okoo beczek z piwem kupio siobce onierstwo, zoone ze starych rabusiw, ktrzy cae Niemcy katolickie spldrowali i ktrym zapewne nie pierwszy raz przyszo nocowa w kociele. Wic wewntrz rozlega si gwar i okrzyki. Zachrype gosy pieway obozowe pieni; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AATP UNc V;c WN! c XX0 c YS> sycha byo wrzaski i uciechy niewiast, ktre w owych czasach wczyy si zwykle za wojskiem. Kmicic stan w otwartych drzwiach; przezdymy wrd czerwonych pomieni ujrza czerwone, porozpalane trunkiem, wsate twarze odakw siedzcych na beczkach i pijcych piwo; innych rzucajcych koci lubgrajcych w karty; innych sprzedajcych ornaty; innych obejmujcych ladacznice poprzybierane w jaskrawe suknie. Wrzaski,miechy, brzk kufli i szczk muszkietw, echa grzmice w sklepieniach guszyy go. Gowa mu si zakrcia, oczy nie chciay wierzy temu, na co patrzyy, dech zamarmu w piersi; pieko nie mniej by go przerazio. Wreszcie porwa si za wosy i wybieg powtarzajc jak w obkaniu: - Boe, ujmij si! Boe, skarz! Boe, ratuj! Rozdzia 10 W Warszawie od dawna gospodarowali ju Szwedzi. Poniewa Wittenberg, waciwy rzdca miasta i przywdca zaogi, znajdowa si w tej chwili w Krakowie, wic rzdy w jego zastpstwie sprawia Radziejowski. Nie mniej nad dwa tysice onierza stao we waciwym miecie, objtym waami, i po jurydykach do wawprzylegajcych, zabudowanych wspaniaymigmachami kocielnymi i wieckimi. Zamek i miasto nie byy zniszczone, bo pan Wessel, starosta makowski, odda je bez boju, samza wraz z zaog umkn pospiesznie, obawiajc si zemsty osobistego swego nieprzyjaciela Radziejowskiego. Lecz gdy pan Kmicic zacz si rozglda bliej i dokadniej, ujrza na wielu domach lady drapienych rk. Byy to domy tych mieszkacw, ktrzy pouciekali z miasta nie chcc znosi obcego panowania lub ktrzy stawili opr w chwili, gdy Szwedzi wdzierali si na way. Z paacw paskich, po jurydykach si wznoszcych, te tylko zachoway dawn wietno, ktrych waciciele dusz i ciaem stali przy Szwedach. Sta wic w caej wietnoci paac Kazanowskich, bo Radziejowski go chroni, i jego wasny, i pana chorego Koniecpolskiego, i w, ktryWadysaw IV wystawi, a ktry potem Kazimirowskim zwano, lecz ksie gmachy zrujnowano znacznie; Denhofowy by na wp zburzony, kanclerski albo tak zwany Ossoliskich przy Reformackiej ulicy zrabowany do szcztu. Przez okna wygldalinajemnicy niemieccy, a owe kosztowne meble, ktre nieboszczyk kanclerz takim nakadem z Woch sprowadza, owe skry florenckie, gobeliny holenderskie, misterne biurka, perow macic wykadane, obrazy, statuy brzowe i marmurowe, zegary weneckie i gdaskie, szka przednie- albo leay jeszcze w bezadnych stosachna podwrcu, albo ju spakowane czekay, by je, gdy si pora zdarzy, wysano Wis ku Szwecji. Pilnoway tych kosztownoci strae, ale tymczasem niszczay na powietrzu i deszczu. W wielu innych miejscach moge to samo ujrze, a cho stolica poddaa si bez boju,przecie stao ju trzydzieci olbrzymich szkut na Wile, gotowych do wywiezienia upu. Miasto wygldao jakby cudzoziemskie. Na ulicach sycha byo wicej obcych mw ni polskiej; wszdy spotykae onierzy szwedzkich, niemieckich, najemnikw francuskich, angielskich i szkockich, w najrozmaitszych strojach, w kapeluszach, w cznowych grzebieniastych hemach, w kaftanach, pancerzach, ppancerzach, w poczochach lub szwedzkich butach z cholewami jak konwie. Wszdy obca pstrocizna, obce stroje, obce twarze, obcepieni. Nawet konie miay inne ksztaty od tych, do ktrych oko przywyko. Nazlatywao si te mnstwo Ormian o ciemnych twarzach i czarnych wosach, przykrytych kolorowymi jarmukami; ci upskupywa przybyli. Ale najbardziej dziwia niezmierna ilo Cyganw, ktrzy, nie wiadomo dlaczego, przycignli ze wszystkich stron kraju za Szwedami do stolicy. Szatry ich stay wedlepaacu Ujazdowskiego i po caej jurydyce kapitulnej, tworzc jakoby osobne pcienne miasto w murowanym. Wrd tych tumw rnojzycznych miejscowi mieszkacy nikli prawie; dla wasnego te bezpieczestwa radzi siedzieli zamknici w domostwach, mao sipokazujc i spiesznie chodzc po ulicach. Czasem tylko jaka kareta paska, spieszcapo Krakowskim Przedmieciu ku zamkowi, otoczona hajdukami, pajukami lub wojskiem w strojach polskich, przypominaa, e to jest polskie miasto. Tylko w niedziele i wita, gdy dzwony oznajmiay naboestwo, tumy wychodziyz domw i stolica dawny przybieraa pozr,chocia i wwczas przed kocioami staway potem szeregi obcych odakw, aby przypatrywa si niewiastom, pociga je za suknie, gdy przechodziy ze spuszczonymi oczyma, mia si, a czasem piewa pieni bezecne przed kocioami, wanie wwczas gdy w kocioach msze piewano. Wszystko to przemkno jak majak przed zdziwionymi oczyma pana Andrzeja, ale dugo w Warszawie miejsca nie zagrza, bonie znajc nikogo, nie mia przed kim duszyotworzy. Nawet z ow szlacht polsk, ktra bawia w miecie i zajmowaa publiczne gospody, pobudowane od czasu krla Zygmunta III na ulicy Dugiej, nie wszed pan Kmicic w blisz komityw. Zaczepia wprawdzie tego i owego, by si nowin wywiedzie, ale byli to zagorzali stronnicy szwedzcy, ktrzy w oczekiwaniu na powrt Karola Gustawa wieszali si przyRadziejowskim i przy szwedzkich oficerach,w nadziei uzyskania starostw, skonfiskowanych majtnoci prywatnych i kocielnych i rozmaitych wyderkafw. Wartby kady z nich, by mu w oczy plun, od czego Kmicic zreszt nie bardzo si wstrzymywa. O mieszczanach tylko sysza Kmicic, i dawnych czasw, pogronej ojczyzny i dobrego krla auj. Szwedzi przeladowali ich srodze, zabierali domy, wyciskali kontrybucje, wizili. Mwiono te, e cechy miay bro ukryt, zwaszcza patnerze, rzenicy, kunierze ipotny cech szewiecki, e wygldaj ciglepowrotu Jana Kazimierza, nadziei nie trac i przy lada pomocy z zewntrz gotowi by byli na Szwedw uderzy. Kmicic syszc to uszom nie wierzy i w gowie nie chciao mu si mieci, eby ludzie nikczemnego stanu i nikczemnej kondycji wicej mieli okazywa mioci dla ojczyzny i wiary dla prawego pana ni szlachta, ktra wraz z urodzeniem powinnate sentymenta na wiat przynosi. Ale wanie szlachta i magnaci stawali przySzwedach, a lud prosty najwicej mia chci do oporu, i nieraz byway zdarzenia, e gdy Szwedzi zapdzali w celu wzmocnienia Warszawy prostactwo do robt, prostacy woleli znosi chost i wizienie, mier nawet sam, anieli si do utwierdzenia szwedzkiej potgi przyczynia. Za Warszaw wrzao w kraju jak w ulu. Wszystkie drogi, miasta i miasteczka zajtebyy przez onierstwo, poczty paskie i szlacheckie, panw i szlacht Szwedom suc. Wszystko byo zabrane, ogarnite,podbite, wszystko byo tak szwedzkie, jakby ten kraj zawsze by w ich rku. Pan Andrzej nie spotyka innych ludzi, tylkoalbo Szwedw, albo stronnikw szwedzkich,albo ludzi zdesperowanych, obojtnych, ktrzy do gbi duszy byli przekonani, e ju wszystko przepado. Nikt o oporze nie myla, speniano cicho i z popiechem takie rozkazy, o ktrych poow albo i dziesit cz peno by w dawniejszych czasach byo opozycyj i protestacyj. Postrach doszed do tego stopnia, e ci nawet, ktrych krzywdzono, wysawiali gono askawego protektora Rzeczypospolitej. Dawniej nieraz bywao, e swoich wasnych, cywilnych i wojskowych, deputatw do egzakcji przyjmowa szlachcic z rusznic i na czele zbrojnej czeladzi - dzi rozpisywano podatki, jakie si Szwedom rozpisa podobao, a szlachta oddawaa je tak pokornie, jak owce oddaj wen postrzygaczom. Zdarzao si nieraz,e jeden i ten sam podatek wybierano dwa razy. Prno byo zasania si kwitami - dobrze jeszcze, jeeli egzekwujcy oficer nie umoczy w winie dawnego kwitu i nie kaza go zje okazicielowi. Nic i to! "Vivatprotector!" - wykrzykiwa szlachcic, a gdy oficer odjecha, kaza co prdzej parobkowi le na dach patrzy, czy drugi nie nadjeda. I gdyby tylko koczyo si wszystko na kontrybucjach szwedzkich, alegorsi od nieprzyjaciela byli, tak tu jak i wszdzie, przedawczykowie. Dochodzono dawnych prywat, dawnych uraz, przesypywano kopce, zajmowano ki i lasy, a przyjacielowi szwedzkiemu wszystko uchodzio pazem. Najgorsi za byli dysydenci. Mao tego. Z ludzi nieszczliwych, desperatw, swawolnikw i kosterw potworzyy si kupy zbrojne. Tenapaday chopw i szlacht. Pomagali im maruderowie szwedzcy, niemieccy i wszelakiego rodzaju hultajstwo. Kraj zapon poarami; nad miastami ciya zbrojna pi onierska, w lasach zbj napada. O poprawie Rzeczypospolitej, o ratunku, o zrzuceniu jarzma nikt nie myla... Nadziei nikt nie mia... Zdarzyo si, e pod Sochaczewem hultajstwo szwedzkie i niemieckie oblego pana uszczewskiego, starost sochaczewskiego, zaskoczywszy go w prywatnej jego majtnoci, w Strugach. w, wojennego humoru bdc, cho stary, broni si mocno. Nadjecha wanie na to pan Kmicic, a e mu ju cierpliwo jako wrzd nabraa, gotowy pkn z lada powodu, wic pka wanie pod Strugami. Pozwoli tedy "pra" Kiemliczom i sam uderzy na szturmujcych tak potnie, e rozbi ich, wysiek, nikogo nie ywi, jecw nawet potopi kaza. Pan starosta, ktremu pomoc jako z nieba spada, przyj wybawiciela dzikczynnie i zaraz czstowa, a pan Andrzej widzc przed sob personata i statyst, a przy tym czowieka starej daty, wyzna mu sw nienawi do Szwedw i j wypytywa, co te o przyszych losach Rzeczypospolitej myli, w tej nadziei, e mu pan starosta wleje jakowy balsam do duszy. Lecz pan starosta cakiem odmienne mia na to, co si stao, zapatrywanie i rzek: - Mj moci panie! Nie wiem, co bym by wapanu powiedzia, gdyby mnie by spyta wwczas, kiedy miaem jeszcze rude wsy i umys cielesnymi humorami zamiony, ale dzi mam wsy siwe i eksperiencj siedmdziesiciu lat na karku, widz rzeczy przysze, bom grobu bliski, przeto ci powiem, e potgi szwedzkiej nie tylko my, chobymy si poprawili z bdwnaszych, ale caa Europa nie zamie... - Jake to by moe? Skde si to wzio?! - zakrzykn Kmicic. - Kiedy to Szwecja tak potg bya? Zali polskiego narodu nie wicej na wiecie, zali nie moem mie wojska wicej? Zali to wojsko w mstwie Szwedom kiedykolwiek ustpowao? - Naszego narodu jest dziesi razy tyle; dostatkw Bg nam tak przymnoy, e w moim starostwie sochaczewskim wicej si pszenicy rodzi ni w caej Szwecji, a co domstwa, to ja byem pod Kircholmem, gdziemy w trzy tysice husarii omnacie tysicy najlepszego szwedzkiego wojska w proch roznieli. - Ba, jeli tak - rzek Kmicic, ktremu a oczy zawieciy na kircholmskie wspomnienie - jakie s tedy ziemskie przyczyny, dla ktrych bymy ich i teraz nie mogli pokona? - Najpierw to - mwi starzec powolnym gosem - emy zmaleli, a oni uroli, e nas przez nas samych wasnymi rkoma naszymi zwojowali, jako poprzednio zwojowali Niemcw przez Niemcw. Taka wola boa i nie masz potgi, powtarzam, ktra by si im dzi oprze moga! - A jeli szlachta do upamitania przyjdzie iwedle pana swego si skupi, jeeli wszyscyza bro schwyc, co wasza mo radzisz wtedy uczyni i co sam uczynisz? - Tedy pjd z innymi, polegn i kademu radz polec, bo potem przyjd takie czasy, na ktre lepiej nie patrze... - Nie mog przyj gorsze! jako ywo, nie mog!... To niepodobiestwo!.. - zawoa Kmicic. - Widzisz waszmo - rzek pan starosta - przed kocem wiata i przed sdem ostatecznym przyjdzie antychryst, i powiedziano jest, e li wezm wtedy gr nad sprawiedliwymi, szatani bd po wiecie chodzi, wiar przeciwn prawdziwej opowiada i do niej ludzi nawraca. Z dopuszczenia boego zo wszdzie zwyciy, a do onego momentu, w ktrym trbacze anielscy otrbi koniec wiata... Tu pan starosta przechyli si na ty fotelu, na ktrym siedzia, przymkn oczyi mwi dalej cichym, tajemniczym gosem: - Powiedziano jest, e znaki bd... Znaki nasocu w postaci rki i miecza byy... Boe,bd miociw nam grzesznym!... li bior gr nad sprawiedliwymi, bo Szwed i jego stronnicy zwyciaj... Wiara prawdziwa upada, bo oto luteranie si podnosz... Ludzie! zali nie widzicie, e dies irae, dies illa si zblia... Ja mam lat siedmdziesit, nad brzegiem Styksu stoj, przewonika i odzi wygldam... Ja widz!... Tu umilk pan starosta, a Kmicic pocz patrze na niego ze strachem, bo racje wyday mu si suszne, wywody trafne, wic zlk si sdu i zastanowi si mocno.Lecz pan starosta na niego nie patrzy, jeno przed siebie, i w kocu rzek: - I jake tu Szwedw zwyciy, kiedy to dopuszczenie boe, wola wyrana, w proroctwach odgadnita i przepowiedziana...Oj, do Czstochowy ludziom, do Czstochowy!... I znowu pan starosta umilk. Soce zachodzio wanie, i ju tylko bokiem zagldajc do komnaty, amao si w tcz na gomkach szklanych, w ow oprawnych, i czynio smugi siedmiobarwne na pododze. Reszta komnaty bya w mroku.Kmicicowi coraz bardziej stawao si straszno i chwilami zdawao mu si, e niech tylko wiato ono zginie, a wraz trbacze anielscy ozw si na sd. - O jakich proroctwach wasza mo mwisz? - spyta wreszcie starost, bo milczenie jeszcze wydao mu si straszniejsze. Starosta, zamiast odpowiedzie, zwrci si ku drzwiom przylegej komnaty i zawoa: - Oleka! Oleka! - Na Boga! - krzykn pan Kmicic - kogo wa woasz?... W tej chwili wierzy we wszystko, wierzy, e jego Oleka, cudem z Kiejdan przeniesiona, ukae si jego oczom. I zapomnia o wszystkim, wzrok utkwi wedrzwiach i czeka bez tchu w piersi. - Oleka! Oleka! - powtrzy starosta. Drzwi si otworzyy: wesza nie Billewiczwna, ale panna pikna, szczupa, wysoka, troch do Oleki podobna z powagi w twarzy i spokoju rozlanego w obliczu. Bya blada, moe chora, a moe niedawnymnapadem przeraona, i sza z oczyma spuszczonymi, tak jako lekko i cicho, jak gdyby j jaki powiew posuwa. - To crka moja - rzek starosta. - Synw w domu nie masz. S przy panu krakowskim, a z nim razem przy naszym elekcie nieszczsnym. Po czym zwrci si do crki: - Wapanna podzikuj naprzd temu mnemu kawalerowi za ratunek, a po wtre przeczytaj nam proroctwo witej Brygidy. Dziewczyna skonia si przed panem Andrzejem i wysza, a po chwili wrcia z drukowanymi wistkami w rku i stanwszyw owym wietle tczowym pocza czyta dwicznym i sodkim gosem: - Proroctwo witej Brygidy: "Poka ci wprzd piciu krlw i pastwa ich: Gustaw, syn Eryka, osie leniwy, poniewa zaniedbawszy prawe naboestwo, przeszed na faszywe. Porzuciwszy apostolsk wiar, wprowadzi do krlestwaaugsburskie wyznanie, kadc skaz za saw sobie. Patrz Eklezjast, gdzie o Salomonie powiada, e skazi saw swoj przez bawochwalstwo... - Syszysz wa? - spyta starosta pokazujc Kmicicowi wielki palec lewej rki,inne za trzymajc gotowe do porachunku. - Sysz. "Eryk, syn Gustawa, wilk, dla nienasyconej chciwoci - czytaa panna - czym wszystkich ludzi i bratersk Janow cign na si nienawi. Naprzd Jana (podejrzywajc go o praktyki z DuczykiemiPolsk) wojn utrapi, a ujwszy go wraz zon, przez cztery lata w podziemiu trzyma. Jan wreszcie z wizienia wydobyty i przez odmienno fortuny wspomoon, zwojowawszy Eryka, wyzu goz korony i do wiekuistej strci ciemnicy. Ot nieprzewidziany wypadek!" - Uwaaj - rzek starosta. - To ju drugi! Panna czytaa dalej: "Jan, brat Eryka, orze wyniosy, trzykrotny zwycizca nad Erykiem, Duczykiem i Septentrionem. Syn jego Zygmunt na tron polski obrany, w ktrego krwi zacno mieszka. Chwaa latorolom jego!" - Pojmujesz? - pyta starosta. - Niech Bg przysporzy lat Janowi Kazimierzowi! - odrzek Kmicic. "Karol, ksi Sudermanii: baran, gdy jegobarany prowadz trzod, tak on Szwedw przywid ku nieprawoci. Tene miota siprzeciw sprawiedliwoci". - To ju czwarty! - przerwa starosta. "Pity Gustaw Adolf - czytaa panna - baranek zabity, lecz nie bez skazy, ktregokrew bya przyczyn utrapienia i niezgody".- Tak! to Gustaw Adolf - rzek starosta. - Obozowe pieni; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAZP c [JU0 \c ]^#nc ^1 a Krystynie nie masz wzmianki, bo tylko sami mowie s wyliczeni. Czytaj teraz wapanna zakoczenie, ktre do dzisiejszych czasw akurat si odnosi. Panna czytaa, co nastpuje: "Szstego ci poka, ktren ld i morze zakci i prostych zasmuci... ktry czas kary mojej w rku swoim pooy. Jeeli chyo swego nie docignie, zbliy si na sd mj i pozostawi pastwo w utrapieniu, i stanie si, jako napisano: rokosz siej, a utrapienie i bole odmierz. Nie tylko nawiedz to krlestwo, ale miasta bogate i mone, albowiem przywoano godnego, ktry dostatki ich pore. Nie zabraknie za wewntrznego i obfitowa bd niezgody. Panowa bd gupi, a mdrcy i starce nie podejm gowy. Cze i prawda upadn, a przyjdzie, ktry gniew mj przebaga i ktry duszy swej nie oszczdzi dla mioci prawdy". - Masz wa! - rzek starosta. - Wszystko si tak sprawdza, e lepy chybaby wtpi! - odrzek Kmicic. - Przeto i Szwedzi nie mog by zwycieni - odrzek starosta. - A przyjdzie ten, ktry duszy nie oszczdzi dla mioci prawdy! - zakrzyknKmicic. - Nadziej proroctwo zostawuje! Wic nie sd, jeno zbawienie nas czeka! - Sodoma miaa by oszczdzona, gdyby w niej dziesiciu sprawiedliwych si znalazo - odrzek starosta - ale si ich i tylu nie znalazo. Tak samo nie znajdzie si w, ktry duszy nie oszczdzi dla mioci prawdy, i godzina sdu wybije. - Panie starosto, panie starosto, nie moe by! - odrzek Kmicic. Nim pan starosta odpowiedzia, drzwi si otwary i do izby wszed niemody ju czowiek, w pancerzu i z muszkietem w rku. - Pan Szczebrzycki? - pyta starosta. - Tak jest - odpowiedzia nowo przybyy - syszaem, i hultajstwo janie wielmonego pana oblego, i na ratunek z czeladzi pospieszam. - Bez woli boej wos czowiekowi z gowynie spadnie - odrzek starzec. - Ju mnie ten kawaler z opresji uwolni... A wa skd jedziesz? - Z Sochaczewa. - Syszae co nowego? - Co nowina, to gorsza, janie wielmony starosto. Nowe nieszczcie... - Co si stao? - Wojewdztwa: krakowskie, sandomierskie,ruskie, lubelskie, beskie, woyskie i kijowskie podday si Karolowi Gustawowi. Akt ju podpisany i przez posw, i przez Karola. Starosta pocz kiwa gow, wreszcie zwrci si do Kmicica: - Patrz! - rzek - i ty jeszcze mylisz, e znajdzie si w, ktry duszy swej nie oszczdzi dla mioci prawdy? Kmicic szarpa pocz wosy w czuprynie. - Desperacja! desperacja - powtarza w uniesieniu. A pan Szczebrzycki mwi dalej: - Prawi te, e te resztki wojska, ktre przy panu hetmanie Potockim si znajduj, ju wypowiadaj posuszestwo i do Szweda chc i. Hetman podobno zdrowia i ycia midzy nimi niepewien, musi uczyni, co zechc. - Rokosz siej, a utrapienie i bole odmierz - rzek starosta. - Kto chce pokutowa za grzechy, temu czas! Lecz Kmicic nie mg ju sucha duej ani proroctw, ani nowin; chcia jak najprdzej si na ko i na wietrze gowochodzi. Zerwa si wic i pocz egnastarost. - A dokd to tak spieszno? - zapyta go starzec. - Do Czstochowy, bom te grzesznik! - Tedy nie zatrzymuj, chocia rad bym ugoci, ale to sprawa pilniejsza, bo dzie sdu niedaleko. Kmicic wyszed, a za nim wysza panna chcc w zastpstwie ojca honory odjedajcemu uczyni, bo starosta na nogi ju szwankowa. - Ostawaj w dobrym zdrowiu, panienko - rzek Kmicic - nie wiesz, jakom ci yczliwy!- Jeli mi wapan yczliwy - odrzeka na to panna - to uczye mi jedn przysug. Wapan jedziesz do Czstochowy... oto czerwony zoty... we go, prosz, i oddaj na msz w kaplicy. - Na czyj intencj? - spyta Kmicic. Prorokini spucia oczy, smutek obla jej twarz, a jednoczenie sabe rumiece wybiy na policzki i odrzeka cichym, do szmeru lici podobnym gosem: - Na intencj Andrzeja, aby go Bg z grzesznej drogi nawrci... Kmicic cofn si dwa kroki, oczy wytrzeszczy i ze zdumienia przez chwil nic przemwi nie mg. - Na rany Chrystusa! - rzek wreszcie - coto za dom? Gdzie ja jestem?... Same proroctwa, wrby i wskazwki... Wapannazwiesz si Oleka i na intencj grzesznego Andrzeja na msz dajesz?... To nie moe by prosty trafunek, to palec boy... to... to... ja oszalej!... Na Boga, oszalej!... - Co wapanu jest? Lecz on chwyci j gwatownie za rce i pocz nimi potrzsa. - Prorokuje mi dalej, mw do koca!... Jeeli w Andrzej si nawrci i winy zmae, zali Oleka jemu wiary dochowa?... Mw, odpowiadaj, bo nie odjad bez tego!... - Co wapanu jest? - Zali Oleka mu wiary dochowa? - powtarza Kmicic. Pannie nagle zy puciy si z oczu. - Do ostatniego tchnienia, do godziny mierci! - odrzeka ze kaniem. Jeszcze nie dopowiedziaa, a ju Kmicic grzmotn si jak dugi jej do ng. Chciaa ucieka, nie puci i caujc jej stopy, powtarza: - Jam take grzeszny Andrzej, ktry nawrci si pragnie!... Ja mam take swojOlek umiowan. Nieche twj si nawrci, a moja mi wiary dochowa... Niech sowa twoje proroctwem bd... Balsam i nadziej wlaa mi do duszy strapionej... Bg ci zapa, Bg zapa! Po czym zerwa si, siad na ko i odjecha. Rozdzia 11 Sowa panny starocianki sochaczewskiej wielk napeniy pana Kmicica otuch i przez trzy dni nie wychodziy mu z gowy. W dzie na koniu, w nocy na ou rozmyla o tym, co si przytrafio, i zawsze dochodzi do wniosku, e nie mg to by prosty przypadek, ale prdzej wskazwka boa i przepowiednia, e jeli wytrwa, jeli z dobrej drogi nie zejdzie, z tej wanie, ktr mu Oleka ukazaa, to dziewczyna mu wiary dochowa i dawnym afektem obdarzy. "Bo jeli starocianka - rozmyla pan Kmicic - dochowuje obserwancji swojemu Andrzejowi, ktry dotd poprawy nie zacz, to i dla mnie, majcego szczer intencj suenia ojczynie, cnocie i krlowi, nie zagasa jeszcze nadzieja!" Lecz z drugiej strony nie brako panu Andrzejowi i umartwie. Intencj szczer mia, ale czy nie za pno si z ni wybra? Czy jeszcze bya jakakolwiek droga, jakakolwiek sposobno? Rzeczpospolita z kadym dniem zdawaa siby wicej pogron i trudno byo zamyka oczu na straszliw prawd, e niemasz dla niej ratunku. Niczego sobie wicejnie yczy Kmicic, jak poczyna jakow robot, lecz ludzi chtnych nie widzia. Coraz nowe postacie, coraz nowe twarze przewijay si przed nim w czasie podry,ale ich widok, suchanie ich rozmw i dyskusyj odbierao tylko reszt nadziei. Jedni dusz i ciaem przeszli do szwedzkiego obozu, szukajc w nim wasnej prywaty; ci pili, hulali i weselili sijak na stypie, topic w kielichach i rozpucie wstyd i szlachecki honor. Drudzy rozprawiali w niepojtym zalepieniuo potdze, jak utworzy Rzeczpospolita w poczeniu ze Szwecj, pod berem pierwszego w wiecie wojownika, i tacy byli najniebezpieczniejsi, bo przekonani szczerze, e orbis terrarum musi przed takim aliansem uchyli gowy. Trzeci, jak pan starosta sochaczewski, ludzie zacni i ojczynie yczliwi, badali znaki na ziemi i niebie, powtarzali proroctwa i dopatrujc woli boej we wszystkim, co si dziao, i nieugitego przeznaczenia, dochodzili do wniosku, e nie masz nadziei, e nie masz ratunku, e koniec wiata si zblia - wic byoby szalestwem o ziemskim wybawieniu, nie o niebieskim zbawieniu myle. Inni na koniec kryli si po lasach lub z yciem uchodzili za granic. Tak wic spotyka pan Kmicic jeno wyuzdanych, zepsutych, szalonych albo trwoliwych, albo zdesperowanych; nie spotyka ufajcych. A tymczasem fortuna szwedzka rosa. Wie, e resztki wojska buntuj si, zmawiaj, gro hetmanom i chc przej do Szwedw, nabieraa z kadym dniem pewnoci. Pogoska, e pan chory Koniecpolski ze swoj dywizj podda si Karolowi Gustawowi, jak grom rozgrzmiaa po wszystkich kracach Rzeczypospolitej i wypdzia reszt wiary z serc, bo przecie pan Koniecpolski by to zbaraski rycerz. Za nim poszli pan starosta jaworowski i ksiDymitr Winiowiecki, ktrego nie powstrzymao niemierteln saw okryte nazwisko. Poczto ju wtpi i o panu marszaku Lubomirskim. Ci, ktrzy go dobrze znali, twierdzili, e ambicja rozum w nim i miodo ojczyzny przewysza, e dotd sta przy krlu, bo mu pochlebiao, e oczy wszystkich byy na zwrcone, i go jedni i drudzy cignli, zapraszali, i mu wmawiano, e losy ojczyzny trzyma w rku. Lecz wobec szczcia szwedzkiego pocz si waha, ociga i coraz wyraniej dawa, gwoli wasnej dumie, uczu nieszczsnemu Janowi Kazimierzowi, i moe go zbawi albo ostatecznie pogry. Krl tuacz siedzia w Gogowej i z garci wiernych, ktrzy los jego dzielili, coraz kto go opuszcza i do Szwedw przechodzi. Tak sabi ami si w dniach niedoli, nawet tacy, ktrym pierwszy porywserca uczciw i ciernist drog i kae. Karol Gustaw przyjmowa ich z otwartymi rkoma, nagradza, obietnicami obsypywa,reszt wiernych kusi i przeciga, coraz szerzej panowanie roztacza; sama fortunausuwaa mu sprzed ng wszelkie przeszkody, polskimi siami Polsk podbija, bez boju zwycia. Szeregi wojewodw, kasztelanw, urzdnikw koronnych i litewskich, cae tumy zbrojnej szlachty, cae chorgwie niezrwnanej jazdy polskiej stay w jego obozie, patrzc w oczy nowego pana, gotowe na jego skinienie. Resztki wojsk koronnych coraz natarczywiej woay na swego hetmana: "Id, sko siw gow przed majestatem Karola... Id, bo chcemy do Szwedw nalee!" - Do Szwedw! do Szwedw! I na poparcie sw byskao tysice szabel. Jednoczenie za wojna palia si cigle na wschodzie. Straszliwy Chmielnicki Lww znowu obleg, a zastpy jego sprzymierzecw, przepywajc wedle niezdobytych murw Zamocia, rozleway si po caym wojewdztwie lubelskim, samego Lublina sigajc. Litwa bya w rkach szwedzkich i Chowaskiego. Radziwi rozpocz wojn na Podlasiu; elektor zwczy i lada chwila mg ostatni cios konajcej Rzeczypospolitej zada, tymczasem w Prusach Krlewskich si umacnia. Poselstwa ze wszech stron dyy do krlaszwedzkiego, winszujc mu szczliwego podboju. Zbliaa si zima, licie spaday z drzew, stada krukw, wron i kawek opuciwszy lasy unosiy si nad wsiami i miastami Rzeczypospolitej. Za Piotrkowem wjecha znw Kmicic w oddziay szwedzkie, ktre zajmoway wszystkie trakty i gocice. Niektre, po zdobyciu Krakowa, maszeroway ku Warszawie, mwiono bowiem, e Karol Gustaw odebrawszy hod od poudniowych iwschodnich wojewdztw i podpisawszy "kapitulacj" czeka tylko jeszcze na poddanie si owych resztek wojska stojcych pod panem Potockim i Lanckoroskim, po czym zaraz do Prus ruszy i dlatego wojska naprzd wysya. Panu Andrzejowi nie tamowano nigdzie drogi, bo w ogle szlachta nie wzbudzaa podejrze i mnstwo zbrojnych pocztw cigno razem ze Szwedami; inni jechali doKrakowa to pokoni si nowemu panu, to uzyska od niego cokolwiek, nikogo wic niepytano ani o glejty, ani o paszporty, tym bardziej e w pobliu Karola, udajcego askawo, nie miano nikogo turbowa. Ostatni nocleg przed przybyciem do Czstochowy wypad panu Andrzejowi w Kruszynie, ale zaledwie si roztasowa, przybyli tam gocie. Naprzd nadcign oddzia szwedzki, okoo stu koni wynoszcy, pod dowdztwem kilku oficerwi powanego jakiego kapitana. By to m w rednim wieku, postawy do wspaniaej, rosy, silny, pleczysty, z bystrymi oczyma, a jakkolwiek i strj nosiobcy, i zgoa na cudzoziemca wyglda, jednake wszedszy do karczmy przemwido pana Andrzeja najczystsz polszczyzn, wypytujc si go, kto jest i dokd jedzie? Pan Andrzej powiedzia tym razem, i jest szlachcicem z Sochaczewskiego, albowiem dziwnym mogoby si to wydawa oficerowi, gdyby poddany elektorski zapuci si a w tak odlege strony. Natomiast dowiedziawszy si, i pan Andrzej jedzie do krla szwedzkiego ze skarg, i mu nalenej sumy nie chc wypaci, oficer w rzek: - Przy wielkim otarzu najlepiej si modli, i susznie wapan czynisz, e do samego krla jedziesz, bo cho u niego tysice spraw na gowie, przecie nikomu ucha nie odmawia, a ju na was, szlacht, tak askaw, e a Szwedzi wam zazdroszcz. - Aby tylko pienidze byy w skarbie... - Karol Gustaw to nie wasz dawny Jan Kazimierz, ktry nawet u ydw zapoyczasi musia, bo co mia, to zaraz pierwszemu proszcemu odda. Zreszt, byle si pewna impreza udaa, to pienidzy w skarbcu nie zabraknie. - O jakiej imprezie wasza mo mwisz? - Za mao si znamy, panie kawalerze, abym ci si mia spuci z sekretu. Wiedz jeno to, e za tydzie albo za dwa skarbieckrla szwedzkiego tak bdzie ciki jako sutaski. - To chyba jaki alchemik pienidzy mu narobi, bo ich w tym kraju skdind nie dosta. - W tym kraju? Do rk miele wycign.A na miaoci nam nie braknie. Dowd w tym, e tu panujem. - Prawda! prawda! - rzek Kmicic - bardzomy z tego panowania radzi, zwaszcza jeli nas nauczycie, jakim sposobem pienidze jak wiry zbiera... - Te sposoby byy w waszej mocy, ale wy bycie woleli z godu pogin ni jeden grosz stamtd wzi. Kmicic spojrza bystro na oficera. - Bo s takie miejsca, na ktre strach nawet i Tatarom rk podnie! - rzek. - Zanadto domylny, panie kawalerze - odpowiedzia oficer - i to pamitaj, e nie do Tatarw, jeno do Szwedw po pienidze jedziesz. Dalsz rozmow przerwao przybycie nowego pocztu. Oficer widocznie go oczekiwa, bo wypad pospiesznie z karczmy. Kmicic za wyszed za nim i stan we drzwiach sieni, aby si przyjrze, kto przyjeda. Naprzd zajechaa zamknita kolaska zaprzona w cztery konie, a otoczona oddziaem szwedzkich rajtarw, i zatrzymaa si przed karczm. w oficer, ktry z Kmicicem rozmawia, posun si ku niej ywo otworzywszy drzwiczki zoy gboki ukon siedzcej wewntrz osobie. "Musi by kto znaczny... - pomyla Kmicic.Tymczasem z karczmy wyniesiono ponce pochodnie. Z karety wysiad powany personat, czarno z cudzoziemska ubrany w paszcz dugi do kolan, podbity toubem lisim, i w kapeluszu z pirami. Oficer chwyci pochodni z rk rajtara i skoniwszy si raz jeszcze, rzek: - Tdy, ekscelencjo! Kmicic cofn si co prdzej do zajazdu, a oni weszli zaraz za nim. W izbie oficer skoni si po raz trzeci i rzek: - Ekscelencjo! Jestem Weyhard Wrzeszczowicz, ordinarius prowiantmagister jego krlewskiej moci Karola Gustawa, wysany z eskort na spotkanie waszej ekscelencji. - Mio mi pozna tak zacnego kawalera - rzek czarno ubrany personat oddajc ukon za ukon. - Czy ekscelencja chce zatrzyma si duej, czy dalej zaraz jecha?... Jego krlewska mo pilno yczy sobie widzie wasz ekscelencj. - Miaem zamiar zatrzyma si w Czstochowie dla naboestwa - odrzek nowo przybyy - ale w Wieluniu odebraem wiadomo, e jego krlewska mo rozkazuje mi pieszy, wic troch wypoczwszy ruszymy dalej, a tymczasem odpraw wasza mo dawn eskort i podzikuj kapitanowi, ktry j prowadzi. Oficer poszed wyda odpowiednie rozkazy.Pan Andrzej zatrzyma go po drodze. - Kto to jest? - spyta. - Baron Lisola, wysannik cesarski, ktry zbrandenburskiego dworu udaje si do naszego pana - odpowiedzia oficer. To rzekszy wyszed, a po chwili wrci. - Rozkazy waszej ekscelencji spenione - rzek do barona. - Dzikuj - odpowiedzia Lisola. I z wielk, chocia bardzo pask uprzejmoci wskaza Wrzeszczowiczowi miejsce naprzeciw siebie. - Wicher co poczyna na dworcu wista - rzek - i deszcz zacina. Moe wypadnie duej popa. Tymczasem pogawdzimy przed wieczerz. Co tu sycha? Syszaem, e maopolskie wojewdztwa podday si jego szwedzkiej mioci. - Tak jest, ekscelencjo. Jego krlewska mo czeka tylko jeszcze na poddanie si reszty wojsk, po czym zaraz do Warszawy i do Prus wyruszy. - Zali to pewna, e oni si poddadz? - Deputaci wojskowi ju s w Krakowie. Zreszt, nie mog inaczej uczyni, bo nie maj wyboru. Jeli do nas nie przejd, Chmielnicki ich do nogi wytpi. bozowe pieni; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA_P c `Nc a&c b+vc cL:" Lisola pochyli sw rozumn gow na piersi. - Straszne, niesychane rzeczy! - rzek. Rozmowa bya prowadzona w niemieckim jzyku. Kmicic nie traci z niej ani jednego sowa. - Ekscelencjo - odpowiedzia Wrzeszczowicz - co si stao, to si sta musiao. - Moe by; trudno jednak nie mie kompasji dla tej potgi, ktra w oczach naszych upada, i kto nie jest Szwedem, bole nad tym musi. - Ja nie jestem Szwedem, ale gdy sami Polacy nie bolej, nie poczuwam si i ja do tego - odpar Wrzeszczowicz. Lisola spojrza na niego uwanie. - Prawda,e nazwisko waszmoci nieszwedzkie. Z jakiego narodu, prosz? - Jestem Czech. - Prosz! zatem cesarza niemieckiego poddany?... Wic spod jednego pana jestemy. - Jestem w subie najjaniejszego krla szwedzkiego - odrzek z ukonem Wrzeszczowicz. - Nie chc ja bynajmniej tej subie ubliy! - odpar Lisola - ale takie suby bywaj przemijajce, bdc za poddanym naszego miociwego pana, gdziekolwiek waszmo by by, komukolwiek by suy, nie moesz kogo innego za przyrodzonego zwierzchnika uwaa. - Tego nie neguj. - Wic te powiem szczerze waszmoci, e pan nasz boleje nad t przewietn Rzeczpospolit, nad losem wspaniaego jej monarchy i nie moe askawym ani chtnymokiem spoglda na tych swoich poddanych, ktrzy si do ostatecznej ruiny przyjaznegopastwa przykadaj. Co waszmoci uczynili Polacy, e im tak nieyczliwo okazujesz?... - Ekscelencjo! sia mgbym na to odpowiedzie, ale obawiam si naduy cierpliwoci waszej ekscelencji. - Waszmo wydajesz mi si by nie tylko znamienitym oficerem, ale i rozumnym czowiekiem, a mnie mj urzd nakazuje patrze, sucha, o racje wypytywa; mwwic waszmo choby najobszerniej i nie obawiaj si znuy mej cierpliwoci. Owszem, jeli zgosisz si kiedy do suby cesarskiej, czego ci najmocniej ycz, znajdziesz wasza mo we mnie przyjaciela, ktry ci wytomaczy i racje twoje powtrzy, jeliby ci za ze twoj dzisiejsz sub poczyta chciano. - Tedy wypowiem wszystko, co mam na myli. Jako wielu szlachty, modszych synw, tak i ja musiaem fortuny poza granicami kraju szuka, przybyem wic tutaj, gdzie i nard jest mojemu pokrewny,icudzoziemcw chtnie do suby zaywaj. - le wasz mo przyjto? - Dano mi upy solne w zawiadywanie. Znalazem przystp do chleba, do ludzi i do samego krla. Obecnie su Szwedom, a jednak, gdyby mnie kto za niewdzicznika chcia poczyta, wrcz bym mu musia zanegowa. - A to z jakich racyj? - A z jakich racyj mona wicej ode mnie wymaga ni od Polakw samych? Gdzie s dzi Polacy? Gdzie senatorowie tego krlestwa, ksita, magnaci; szlachta, rycerstwo, jeli nie w obozie szwedzkim? Aprzecie to oni pierwsi powinni wiedzie, co im czyni naley, gdzie zbawienie, a gdzie zguba dla ich ojczyzny. Ja id za nimi, wicktry z nich ma mnie prawo nazwa niewdzicznikiem? Czemu to ja, cudzoziemiec, mam by wierniejszym krlowi polskiemu i Rzeczypospolitej ni oni sami? Czemu miabym pogardza sub, o ktr oni sami si prosz? Lisola nie odrzek nic. Wspar gow na rku i zamyli si. Zdawaoby si, e sucha powistu wiatru i szumu jesiennego ddu, ktry pocz zacina w okna karczmy. - Mw waszmo dalej - rzek wreszcie - zaprawd szczeglne rzeczy mi mwisz. - Ja szukam fortuny tam, gdzie j znale mog - rzek Wrzeszczowicz - a e ten nard ginie, nie potrzebuj si o to wicej troszczy od niego samego. Zreszt chobym si troszczy, nic by to nie pomogo, bo oni zgin musz! - A to dlaczego? - Naprzd dlatego, e sami tego chc; po wtre, e na to zasuguj. Ekscelencjo! jestli na wiecie drugi kraj, gdzie by tyle nieadu i swawoli dopatrzy mona?... Co tuza rzd? - Krl nie rzdzi, bo mu nie daj...Sejmy nie rzdz, bo je rw... Nie masz wojska, bo podatkw paci nie chc; nie masz posuchu, bo posuch wolnoci si przeciwi; nie masz sprawiedliwoci, bo wyrokw nie ma komu egzekwowa i kady moniejszy je depce; nie masz w tym narodzie wiernoci, bo oto wszyscy pana swego opucili; nie masz mioci do ojczyzny, bo j Szwedowi oddali za obietnic, e im po staremu w dawnej swawoli y nie przeszkodzi... Gdzie by indziej mogo si co podobnego przytrafi? Ktry by w wiecie nard nieprzyjacielowi do zawojowania wasnej ziemi pomg? Ktry by tak krla opuci, nie za tyrastwo, nie za ze uczynki, ale dlatego, e przyszed drugi, mocniejszy? Gdzie jest taki, co by prywat wicej ukocha, a spraw publiczn wicej podepta? Co oni maj, ekscelencjo?... Nieche mi kto cho jedn cnot wymieni: czy stateczno, czy rozum, czy przebiego, czy wytrwao, czy wstrzemiliwo? Co oni maj? Jazd dobr? tak! i nic wicej... To i Numidowie zeswej jazdy synli, i Galowie, jak to w rzymskich historykach czyta mona, sawnego mieli komunika, a gdzie s? Zginli, jak i ci zgin musz. Kto ich chce ratowa, ten jeno czas prno traci, bo onisami nie chc si ratowa!... Jeno szaleni, swawolni, li i przedajni t ziemi zamieszkuj! Wrzeszczowicz ostatnie sowa wymwi z prawdziwym wybuchem nienawici, dziwnej w cudzoziemcu, ktry chleb znalaz wrd tego narodu, ale Lisola nie dziwi si. Wytrawny dyplomata zna wiat i ludzi, wiedzia, e kto nie umie paci sercem swemu dobroczycy, ten gorliwie szuka w nim win, by nimi wasn niewdziczno osoni. Zreszt moe i przyznawa on suszno Wrzeszczowiczowi, wic nie protestowa, natomiast spyta nagle: - Panie Weyhard, czy wapan jeste katolikiem? Wrzeszczowicz zmiesza si. - Tak jest, ekscelencjo! - odpowiedzia. - Syszaem w Wieluniu, e s tacy, ktrzynamawiaj jego krlewsk mo Karola Gustawa, aeby klasztor jasnogrski zaj... Czy to prawda? - Ekscelencjo! klasztor ley blisko lskiej granicy, i Jan Kazimierz snadnie od niego zasiki mie moe. Musimy go zaj, aby temu przeszkodzi... Jam pierwszy zwrci na to uwag i dlatego jego krlewska mo mnie t funkcj powierzy. Tu Wrzeszczowicz urwa nagle, przypomnia sobie Kmicica siedzcego w drugim kocu izby i podszedszy ku niemu spyta: - Panie kawalerze, rozumiesz po niemiecku?- Ani sowa, choby mi kto zby rwa! - odpowiedzia pan Andrzej. - A to szkoda, bo chcielimy do rozmowy zaprosi. To rzekszy zwrci si do Lisoli:- Jest tu obcy szlachcic, ale po niemiecku nie rozumie, moemy mwi swobodnie. - Nie mam nic tajnego do powiedzenia - odrzek Lisola - ale poniewa jestem take katolik, nie chciabym, aby witemu miejscu staa si jaka krzywda... e za jestem pewien, i i najjaniejszy cesarz ten sam ma sentyment, tedy bd prosi jego krlewskiej moci, aby mnichw oszczdzi. A wapan nie spiesz si z zajmowaniem, a do nowej rezolucji. - Mam wyrane, chocia tajemne instrukcje; waszej ekscelencji tylko ich nie zatajam, bo cesarzowi, panu memu, zawszechc wiernie suy. Mog jednak wasz ekscelencj w tym uspokoi, e witemu miejscu adna profanacja si nie stanie. Jam katolik... Lisola umiechn si i chcc prawd z mniej dowiadczonego czowieka wydoby, spyta artobliwie: - Ale skarbca mnichom przetrzniecie? Niebdzie bez tego? Co? - To si moe zdarzy - odrzek Wrzeszczowicz. - Najwitsza Panna talarw w przeorskiej skrzyni nie potrzebuje. Skoro wszyscy pac, nieche imnichy pac. - A jeli si bd bronili? Wrzeszczowicz rozmia si. - W tym kraju nikt si nie bdzie broni, a dzisiaj ju i nie moe si nikt broni. Mieli po temu czas!... teraz za pno! - Za pno - powtrzy Lisola. Na tym skoczya si rozmowa. Po wieczerzy odjechali. Kmicic pozosta sam. Bya to dla niego najgorsza noc ze wszystkich, jakie spdzi od czasu wyjazduz Kiejdan. Suchajc sw Weyharda Wrzeszczowicza musia si wszelkimi siami powstrzymywa, aby nie krzykn mu: "esz, psie!" - i z szabl na niego nie wpa. I jeli tego nie uczyni, to dlatego, e niestety czu i uznawa prawd w sowach cudzoziemca, straszn, palc jakogie, ale rzeteln. "Co bym mu mg rzec? - mwi sobie - czym, prcz pici, zanegowa? jakie dowody przytoczy?... Prawd szczeka... Bodaj go zabito!... A i w cesarski statysta przyzna mu, e ju po wszystkim i na wszelk obron za pno". Kmicic w znacznej czci moe dlatego tak cierpia, e owo "za pno" byo wyrokiemnie tylko dla ojczyzny, ale i dla jego prywatnego szczcia. A przecie ju tej mki mia dosy, ju mu i si nie stawao, bo przez cae tygodnie nic innego nie sysza, tylko: e wszystko przepado, e nie czas ju, e za pno. aden promyk nadziei nie pad mu nigdzie w dusz. Jadc coraz dalej, dlatego si tak pieszy,dlatego dniami i nocami jecha, eby uciec przed tymi wrbami, eby wreszcie znale jak okolic, jakiego czowieka, ktry by mu wla chocia kropl pociechy. Tymczasem znajdowa coraz wikszy upadek, coraz wiksz desperacj. Wreszcie sowa Wrzeszczowicza przepeniy ten kielich goryczy i ci; wykazay mu jasno to, co byo dotd niewyranym poczuciem, e nie tyle Szwedzi, Septentrionowie i Kozacy zabili ojczyzn, ile cay nard. "Szaleni, swawolni, li i przedajni t ziemizamieszkuj - powtarza za Wrzeszczowiczem pan Kmicic - i nie masz innych!... Krla nie suchaj, sejmy rw, podatkw nie pac, nieprzyjacielowi sami do zawojowania tej ziemi pomagaj. Musz zgin! Dla Boga! eby cho jedno garstwo mu zada! Zali prcz jazdy nie masz w nas nic dobrego, adnej cnoty, jeno zo samo?" Pan Kmicic szuka w duszy odpowiedzi. Tak ju by zmczony i drog, i zmartwieniami,iwszystkim, co przeszed, e mu si zaczo w gowie mci. Poczu, e jest chory, i owadno go miertelne znuenie. W mzgu czyni mu si coraz wikszy chaos. Przesuway si twarze znajome i nieznajome, te, ktre zna dawniej, i te, ktre w czasie drogi napotka. Owe figury rozprawiay jakby na sejmie, przytaczay sentencje, proroctwa, a wszystkim chodzio o Olek. Ona czekaa ratunku od pana Kmicica, ale Wrzeszczowicz powstrzymywa go za ramiona i patrzc mu w oczy, powtarza: "Za pno! co szwedzkie, to szwedzkie!" - aBogusaw Radziwi mia si i wtrowa Wrzeszczowiczowi. Po czym wszyscy poczli krzycze: "Za pno! za pno! za pno!" - i chwyciwszy Olek, znikli z ni gdzie w ciemnociach. Panu Kmicicowi wydao si, e Oleka i ojczyzna to to samo i e obie zgubi i dobrowolnie Szwedom wyda. Wwczas chwyta go al tak niezmierny, esi budzi i spoglda zdumionymi oczyma wokoo siebie albo te nasuchiwa wiatru,ktry w kominie, w cianach, w dachu wista rnymi gosami i wygrywa przezwszystkie szpary jak na organach. Lecz widzenia wracay. Oleka i ojczyzna znw zleway si w jego umyle w jedn istot, ktr Wrzeszczowicz uprowadza mwic: "Za pno! za pno!" Tak przegorczkowa pan Andrzej ca noc.W chwilach przytomnoci myla, e przyjdzie mu zachorowa obonie, i ju chcia woa Sorok, by mu krew puszcza. Lecz tymczasem poczo wita; Kmicic zerwa si i wyszed przed zajazd. Zaledwie pierwszy brzask rozprasza ciemnoci; dzie zapowiada si pogodnie; chmury pozbijay si w dugie tamy i pasma na zachodzie, ale wschd by czysty; na bledncym zwolna niebie migotay nie poprzesaniane oparami gwiazdy. Kmicic zbudzi ludzi, sam przybrasi w witeczne suknie, bo nadchodzia wanie niedziela, i ruszyli w drog. Po zej, bezsennej nocy by Kmicic znuonyna ciele i duszy. Ani w ranek jesienny, blady, ale rzewy, szronisty i pogodny, nie mg rozproszy smutku gniotcego serce rycerza. Nadzieja wypalia si w nim do ostatniego dba i zgasa jak lampa, w ktrej oliwy zabrako.Co mu przyniesie ten dzie? Nic! Te same smutki, to samo utrapienie, prdzej przyrzuci ciaru na dusz, z pewnoci nie ujmie. Jecha wic w milczeniu, utkwiwszy oczy wjaki punkt bardzo byszczcy na widnokrgu. Konie parskay na pogod; ludzie poczli piewa sennymi gosami jutrzni. Tymczasem rozwidniao si coraz bardziej,niebo z bladego stawao si zielone i zote,a w punkt na widnokrgu pocz tak byszcze, e oczy mruyy si od tego blasku. Ludzie przestali piewa i wszyscy patrzyli w tamt stron, wreszcie Soroka rzek: - Dziwo czy co?... To tam zachd, a jakby soce wschodzio? Istotnie, owo wiato roso w oczach, z punktu uczynio si koem, z koa koliskiem- z dala rzekby, e kto zawiesi nad ziemi olbrzymi gwiazd siejc blaski niezmierne. Kmicic i jego ludzie patrzyli ze zdumieniem na owo zjawisko wietliste, drgajce, promienne, nie wiedzc, co maj przed oczyma. Wtem od Kruszyny chop nadjecha w drabinkach. Kmicic zwrciwszy si ku niemuujrza, i chop czapk trzyma w rku i patrzc w owo wiato modli si. - Chopie? - spyta pan Andrzej - a co si to tak wieci? - Koci jasnogrski! - odrzek kmie. - Chwaa Najwitszej Pannie! - zakrzyknKmicic i czapk zdj z gowy, za nim uczynili to samo jego ludzie. Po tylu dniach zmartwie, zwtpienia i zawodw uczu nagle pan Andrzej, e stajesi z nim co dziwnego. Ledwie sowa: "Koci jasnogrski!", przebrzmiay mu wuszach, gdy smutek opad z niego, jakoby kto rk odj. Ogarna rycerza jaka niewypowiedziana boja, pena czci, ale zarazem nieznana rado, wielka, boga. Odtego kocioa, jarzcego si na wysokoci w pierwszych promieniach soca, bia nadzieja, ktrej pan Kmicic dawno nie zazna, otucha, ktrej na prno szuka, sia niepokonana, na ktrej chcia si oprze. Wstpio we jakoby nowe ycie i poczo kry po yach wraz ze krwi. Odetchn tak gboko, jak chory budzcy si z gorczki, z nieprzytomnoci. A koci lni si coraz bardziej, jakby wszystko wiato soneczne w siebie zabra. Caa kraina leaa u jego stp, a on patrzy na ni z wysokoci, rzekby: str jej i opiekun. Kmicic dugo oczu nie mg oderwa od tego wiata i nasyca, i koi si jego widokiem. Ludzie jego mieli twarze powanei przejte obaw. Wtem odgos dzwonu rozleg si w cichym rannym powietrzu. - Z koni! - zawoa pan Andrzej. Zeskoczyli wszyscy z kulbak i klknwszy na drodze, rozpoczli litani. Kmicic j odmawia, a onierze odpowiadali chrem. Nadjechay przez ten czas nowe wozy; chopi, widzc modlcych si na drodze ludzi, przyczyli si do nich i coraz wiksza czynia si gromada. Gdy wreszcie skoczono modlitwy, powstapan Andrzej, a za nim i jego ludzie, lecz szli ju dalej piechot, prowadzc konie za uzdy i piewajc: "Witajcie, jasne podwoje... Pan Andrzej szed tak rzewy, jakby skrzyda mia u ramion. W skrtach drogi koci to nikn, to ukazywa si na przemian. Gdy przesoniy go wyniosoci lub parowy, zdawao si Kmicicowi, e ciemno wiat ogarnia, lecz gdy znowu rozbyska, wwczas rozpromieniay si i wszystkie twarze. Tak szli dugo. Koci, klasztor i otaczajce go mury widniay coraz wyraniej, staway si coraz wspanialsze, ogromniejsze. Dojrzeli wreszcie i miasto w dali, a pod gr cae szeregi domw i chat,ktre przy ogromie kocielnym wydaway si tak mae jako gniazda ptasie. Bya to niedziela, wic gdy soce wybio si ju dobrze w gr, droga zaroia si wozami i pieszym ludem cigncym na naboestwo. Z wysokich wie poczy hucze dzwony wiksze i mniejsze, napeniajc powietrze wspaniaym dwikiem. Bya w tym widoku i w tych gosach spiowych jaka potga, jaki niezmierny majestat, a zarazem i spokj. Ten szmat ziemi u stp Jasnej Gry wcale by niepodobny do reszty kraju. Tumy ludu czerniay naok murw kocielnych. Pod gr stay setki wozw, bryczek, kolasek, bid; gwar ludzki miesza si ze reniem koni poprzywizywanych do palikw. Dalej na prawo, wedle gwnej drogi prowadzcej na gr, wida byo cae szeregi straganw, w ktrych sprzedawano wota metalowe i woskowe, wiece, obrazy, szkaplerze. Fala ludzka pyna wszdy swobodnie. Bramy byy szeroko otwarte, kto chcia, wchodzi, kto chcia, wychodzi; na murach, przy dziaach, zgoa nie byo onierzy. Strzega widocznie kocioa i ytpi. bozowe pieni; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAdPk ec fc g' c h+c i:# klasztoru sama wito miejsca - a moe ufano listom Karola Gustawa, ktrymi bezpieczestwo zarczy. Rozdzia 12 Od bramy fortecznej chopi i szlachta, mieszczanie z rnych okolic, ludzie wszelkiego wieku, obojej pci i wszystkich stanw, czogali si ku kocioowi na kolanach, piewajc pieni pobone. Pynata rzeka bardzo wolno i bieg jej zatrzymywa si co chwila, gdy ciaa zbiysi zbyt ciasno. Chorgwie wiay nad ni naksztat tczy. Chwilami pieni milky i tumy poczynay odmawia litani, a wwczas grzmot sw rozlega si z jednego koca w drugi. Midzy pieni a pieni, midzy litani a litani tumy milkyi biy czoem w ziemi lub rzucay si krzyem; sycha byo tylko gosy bagalne i przeraliwe ebrakw, ktrzy siedzc po dwch brzegach rzeki ludzkiej, odsaniali na widok publiczny swe skaleczae czonki. Wycie ich mieszao si z brzkiem grosiwa wrzucanego do blaszanych i drewnianych mis. I znowu rzeka gw toczya si dalej, i znowu brzmiay pieni. W miar jak fala zbliaa si do drzwi kocioa, zapa wzrasta i zmienia si w uniesienie. Widziae rce wycignite ku niebu, oczy wzniesione, twarze blade ze wzruszenia lub rozpalone modlitw. Rnice stanu zniky: chopskie sukmany zmieszay si z kontuszami, onierskie kolety z tymi kapotami mieszczan. We drzwiach kocioa cisk powikszy si jeszcze. Ciaa ludzkie utworzyy ju nie rzek, ale most tak zbity, i mona by byoprzej po gowach, ramionach, nie dotknwszy stop ziemi. Piersiom brako oddechu, ciaom przestrzeni, lecz duch, ktry je oywia, dawa im elazn odporno. Kady si modli, nikt nie mylao niczym innym; kady dwiga na sobie tok i ciar caej tej masy, lecz nikt nie upada i popychany przez tysice, czu w sobie si za tysice, i z t si par naprzd, pogron w modlitwie, w upojeniu,w egzaltacji. Kmicic, czogajcy si ze swymi ludmi w pierwszych szeregach, dosta si wraz z pierwszymi do kocioa, potem prd wnisgo do cudownej kaplicy, gdzie tumy rzuciy si na twarz, paczc, obejmujc rkoma posadzk i caujc j z uniesieniem.Tak czyni i pan Andrzej, a gdy wreszcie omieli si podnie gow, uczucie rozkoszy, szczcia i zarazem miertelnej obawy odjo mu prawie przytomno. W kaplicy panowa mrok czerwony, ktregonie rozpraszay zupenie pomyki wiec jarzcych si przed otarzem. Barwne wiata wpaday take przez szyby, i wszystkie one blaski czerwone, fioletowe, zote, ogniste drgay na cianach, lizgay si po rzebach, zaamaniach, przedzieraysi w zaciemnione gbie, wydobywajc na jaw jakie niewyrane przedmioty pogrone jakoby we nie. Tajemnicze poyski rozbieray si i skupiay z mrokiemtak nieznacznie, e nika wszelka rnica midzy wiatem a cieniem. wiece na otarzu miay glorie zote. Dymy z kadzielnic tworzyy mg purpurow; biayornat zakonnika, odprawiajcego ofiar, gra przymionymi kolorami tczy. Wszystko tu byo pwidne, pprzesonite, nieziemskie: blaski nieziemskie, mroki nieziemskie - tajemnicze, uroczyste, bogosawione, przepenione modlitw, adoracj, witoci... Z gwnej nawy kocioa dochodzi szum zmieszany gosw ludzkich, jak ogromny szum morza, a tu panowaa cisza gboka, przerywana tylko gosem zakonnika piewajcego wotyw. Obraz jeszcze by przysonity, wic oczekiwanie tumio dech w piersiach. Wida tylko byo oczy wpatrzone w jedn stron, nieruchome twarze, jakoby ju z ziemskim yciem rozbratane, rce zoone przed ustami, jak u aniow na obrazach. piewowi zakonnika wtroway organy, wydajc tony agodne, a sodkie, pynce jakoby z fletni zaziemskich. Chwilami zdaway si one sczy jak woda w rdle,to znw paday ciche a gste, jak rzsisty deszcz majowy. Wtem hukn grzmot trb i kotw - dreszcz przebieg serca. Zasona obrazu rozsuna si w dwie strony i potok brylantowego wiata lun z gry na pobonych. Jki, pacz i krzyki rozlegy si w kaplicy. - Salve Regina! - zawrzasa szlachta - monstra Te esse matrem! - a chopi woali:- Panienko Najwitsza! Panno Zota! Krlowo Anielska! ratuj, wspom, pociesz, zmiuj si nad nami! I dugo brzmiay te okrzyki wraz ze szlochaniem niewiast, ze skargami nieszczliwych, z probami o cud chorych lub kalek. Z Kmicica dusza nieomal wysza; czu tylko, e ma przed sob niezmierno, ktrej nie pojmie i nie ogarnie, a wobec ktrej wszystko niknie. Czyme byy zwtpienia wobec tej ufnoci, ktrej caa istno nie moga pomieci; czym niedola wobec tej pociechy; czym potga szwedzka wobec takiej obrony; czym ludzka zo wobec takiego patronatu?... Tu myli w nim ustay i zmieniy si w czucia same; zapomnia si, zapamita, przesta rozeznawa, kim jest, gdzie jest...Zdawao mu si, e umar, e dusza jego leci z gosami organw, misza si z dymami kadzielnic; rce, przywyke do miecza i rozlewu krwi, wycign do gry iklcza w upojeniu, w zachwycie. Tymczasem ofiara koczya si. Pan Andrzej sam nie wiedzia, jakim sposobem znalaz si wreszcie znowu w gwnej nawie kocielnej. Ksidz prawi nauk z kazalnicy, ale Kmicic dugo jeszcze nic nie sysza, nic nie rozumia, jak czowiek zbudzony ze snu nie od razu miarkuje, gdzie koczy si sen, a rozpoczyna jawa. Pierwsze sowa, jakie usysza, byy: "Tu si odmieni serca i dusze naprawi, ani bowiem Szwed mocy tej nie zmoe, ani w ciemnociach brodzcy prawdziwego wiata nie zwyci꿹!" "Amen!" - rzek w duchu Kmicic i pocz si bi w piersi, bo mu si teraz zdawao, e grzeszy ciko, sdzc, e ju wszystko przepado i e znikd nie masz nadziei. Po ukoczonym naboestwie zatrzyma pierwszego napotkanego zakonnika i oznajmi mu, e w sprawie kocioa i klasztoru chce si widzie z przeorem. Przeor da mu natychmiast posuchanie. By to czowiek w dojrzaym wieku, ktry ju ku wieczorowi si zblia. Twarz mia niezmiernie pogodn. Czarna gsta broda okalaa mu oblicze, a oczy mia niebieskie, spokojne i patrzce przenikliwie. W swoim biaym habicie wyglda po prostu jak wity. Kmicic ucaowa go w rkaw szaty,a on cisn go za gow i spyta, kto jestiskd przybywa? - Przybywam ze mudzi - odrzek pan Andrzej - aby Najwitszej Pannie, utrapionej ojczynie i opuszczonemu panu suy, przeciw ktrym dotd grzeszyem,co wszystko na spowiedzi witej wyznam obszernie, i o to prosz, abym dzi jeszczelub jutro do dnia mg by wyspowiadany, gdy al za winy do tego mnie skania. Nazwisko swoje prawdziwe te powiem ci, ojcze wielebny, pod tajemnic spowiedzi, nie inaczej, bo le do mnie ludzi uprzedza i do poprawy przeszkadza mi moe. Przed ludmi chc si zwa Babiniczem, od jednej mojej majtnoci przez nieprzyjaciela ogarnitej. Tymczasem wan przywo wiadomo, ktrej wysuchaj, ojcze, cierpliwie, gdy o ten przybytek wity i o klasztor chodzi! - Chwal intencje waszmoci i poprawy ycia przedsiwzicie - odrzek ksidz przeor Kordecki. - Co do spowiedzi, nieleniwie chci twojej dogodz, a teraz sucham. - Dugom jecha - rzek na to Kmicic - siawidziaem i namartwiem si niemao... Wszdy umocni si nieprzyjaciel, wszdy heretykowie gow podnosz, ba, sami nawet katolicy do obozu nieprzyjaciela przechodz, ktry tym, jako i zdobyciem dwch stolic uzuchwalony, na Jasn Gr teraz witokradzk rk podnie zamierza. - Od kogo masz waszmo t wiadomo? - spyta ksidz Kordecki. - Nocowaem ostatniej nocy w Kruszynie. Przyjechali tam Weyhard Wrzeszczowicz i cesarski pose Lisola, ktry z dworu brandenburskiego wraca, a do krla szwedzkiego zda. - Krla szwedzkiego nie ma ju w Krakowie - odrzek na to ksidz patrzc przenikliwie w oczy pana Kmicica. Lecz pan Andrzej powiek nie spuci i tak mwi dalej: - Nie wiem ja, czy on jest, czy go nie ma...Wiem, e Lisola do niego jecha, a Wrzeszczowicza przysano, aby eskort zluzowa i dalej go prowadzi. Obaj rozmawiali przy mnie po niemiecku, nic si mojej obecnoci nie strzegc, gdy nie myleli, abym mg ich mow wyrozumie, ktr ja z dziecistwa znajc tak dobrze jak i polsk, to wymiarkowaem, e Weyhard instygowa, aby klasztor zaj i do skarbca si dosta, na co od krla otrzyma pozwolenie. - I waszmo to na wasne uszy syszae? - Tak, jako tu stoj. - Stanie si wola boska! - rzek spokojnie ksidz. Kmicic zlk si. Sdzi, e ksidz nazywa wol bosk rozkaz krla szwedzkiego i o oporze nie zamyla, wic rzek zmieszany: - W Putusku widziaem koci w szwedzkich rkach, onierzy w karty w przybytku boym grajcych, beczki piwa naotarzach i niewiasty bezwstydne z onierzami. Ksidz wci patrzy prosto w oczy rycerza. - Dziwna rzecz - rzek - szczero i prawda patrz ci z oczu... Kmicic spon. - Niech tu trupem padn, jeli to nieprawda, co mwi! - W kadym razie wane to wieci, nad ktrymi naradzi si wypadnie. Waszmo pozwolisz, e poprosz tu starszych ojcw i kilku zacnej szlachty tu u nas teraz mieszkajcych, ktrzy nas rad w tych okrutnych czasach wspieraj. Waszmo pozwolisz.. - Chtnie przed nimi to powtrz. Ksidz Kordecki wyszed i po kwadransie wrci z czterema starszymi ojcami. Wkrtce potem wszed pan Ryc-Zamoyski,miecznik sieradzki, czowiek powany; pan Okielnicki, chory wieluski; pan Piotr Czarniecki, mody kawaler o gronej, marsowej twarzy, podobien do dbu ze wzrostu i siy, i kilku innej szlachty rnego wieku. Ksidz Kordecki prezentowa im pana Babinicza ze mudzi, po czym powtrzy wszem wobec Kmicicowe nowiny. Oni za dziwili si okrutnie i poczli mierzy oczyma pana Andrzeja badawczo i z niedowierzaniem, a gdy nikt pierwszy gosu nie zabiera, wwczas ksidz Kordecki ozwa si: - Nieche mnie Bg broni, abym tego kawalera mia o z intencj lub o kamstwo posdza, ale te nowiny, ktre przynis, tak mi si wydaj nieprawdopodobne, i za suszn rzecz uznaem, abymy je razem zbadali. W najszczerszej chci mg si w kawaler omyli albo le sysze, albo le wyrozumie, albo umylnie w bd przez jakowych heretykw by wprowadzonym. Przestrachem serca nasze napeni, popoch w witym miejscu wywoa, naboestwu przeszkodzi to dla nich rado niezmierna, ktrej by pewnie aden sobie w zoliwoci swej odmwi nie chcia. - Widzi mi si to bardzo do wiary podobnym- odrzek ojciec Nieszkowski, najstarszy wzgromadzeniu. - Trzeba by naprzd wiedzie, czy w kawaler sam nie jest heretykiem? - rzek Piotr Czarniecki. - Katolik jestem, jak i wapan! - odpar Kmicic. - Zway nam pierwej koniunktury wypada -wtrci pan Zamoyski. - Ot koniunktury s takie - odrzek ksidzKordecki - e chybaby Bg i Najwitsza Jego Rodzicielka umylnie na tego nieprzyjaciela zesali zalepienie, aby miarw swych nieprawociach przebra. Inaczej nigdy by on na ten wity przybytek nie odway si wznie miecza. Nie wasn si on t Rzeczpospolit podbi, sami jej synowie do tego mu dopomogli; ale jakkolwiek nard nasz nisko upad, jakkolwiek w grzechu brodzi, to przecie i wgrzechu samym jest pewna granica, ktrej nie miaby przestpi. Pana swego opuci, Rzeczypospolitej odstpi, ale matki swej, Patronki i Krlowej, czci nie zaniecha. Szydzi z nas i pogardza nami nieprzyjaciel pytajc, co nam z dawnych cnt pozostao. A ja odpowiem: wszystkie zginy, jednak co jeszcze pozostao, bo pozostaa wiara i cze dla Najwitszej Panny, na ktrym to fundamencie reszta odbudowan by moe. I widz to jasno, eniechby jedna kula szwedzka wyszczerbia te wite mury, tedyby si najzatwardzialsiodwrcili od Szwedw, z przyjaci staliby si wrogami, przeciw nim miecze by podnieli. Ale i Szwedzi maj na wasn zgub oczy otwarte i rozumiej to dobrze...Przeto, jeli Bg, jak wspomniaem, lepotyumylnej na nich nie zesa, nigdy oni si na Jasn Gr nie omiel uderzy, bo ten dzie byby dniem przemiany ich fortuny, aupamitania naszego. Kmicic sucha ze zdumieniem sw ksidzaKordeckiego, ktre byy zarazem odpowiedzi na to, co z ust Wrzeszczowicza przeciw narodowi polskiemu wyszo. Lecz ochonwszy ze zdziwienia, w nastpujce ozwa si sowa:- Czemu to, ojcze wielebny, nie mamy wierzy, e wanie Bg zalepieniem nieprzyjaci nawiedzi? Zwamy ich pych,ich chciwo na ziemskie dobra, zwamy nanieznony ucisk i podatki, jakie nawet na duchownych nakadaj, a snadnie przyjdzie zrozumie, e przed adnym witokradztwem si nie cofn. Ksidz Kordecki nie odpowiedzia wprost Kmicicowi, lecz zwrciwszy si do caego zgromadzenia, tak dalej mwi: - Powiada w kawaler, e widzia posa Lisol do krla szwedzkiego jadcego; jaketo by moe, skoro ja mam od krakowskichpaulinw niemyln wiadomo, e krla nie masz ju w Krakowie ani w caej Maopolsce, gdy zaraz po poddaniu si Krakowa do Warszawy wyjecha... - Nie moe to by - odrzek Kmicic - a najlepszy dowd, e na poddanie si i na hod kwarcianych czeka, ktrzy pod panem Potockim zostaj. - Hod ma przyjmowa w imieniu krlewskim jenera Duglas - odrzek ksidz- tak mi z Krakowa pisz. Kmicic umilk; nie wiedzia, co odpowiedzie. - Ale przypuszcz - mwi dalej ksidz - ekrl szwedzki nie chcia widzie cesarskiego posa i umylnie wola si z nim rozmin. Lubi tak czyni Carolus: nagleprzyjeda, nagle odjeda; gniewa go przy tym cesarska mediacja, chtnie wic wierz, e pojecha, udajc, i o przybyciuposa nie wie. Mniej mnie i to dziwi, e hrabiego Wrzeszczowicza, tak znamienit osob, przeciw posowi z eskort wysano,bo moe chciano polityk nadrobi i zawd posowi ucukrowa, ale jak uwierzy, aby hrabia Wrzeszczowicz zaraz si zwierza zzamiarami baronowi Lisoli, ktry jest katolik, nam i caej Rzeczypospolitej, i naszemu wygnanemu krlowi przychylny? - Niepodobiestwo! - rzek ojciec Nieszkowski. - I mnie to w gowie si nie mieci - dorzuci pan miecznik sieradzki. - Wrzeszczowicz sam katolik i nasz dobrodziej - rzek inny pater. - I ten kawaler powiada, e sysza to na wasne uszy? - spyta szorstko pan Piotr Czarniecki. - Pomylcie waszmociowie i nad tym - doda ksidz przeor - e ja mam salw-gwardi od Carolusa Gustawa, jako klasztor i koci maj by na zawsze od zajcia i postoju wolne. - Przyzna trzeba - rzek z powag pan Zamoyski - e w tych wiadomociach nic sijedno drugiego nie trzyma: Szwedom byabystrata, nie korzy, na Czstochow uderza, krla nie ma, wic Lisola nie mgdo niego jecha, Wrzeszczowicz nie mg mu si zwierza, dalej: nie heretyk to, ale katolik, nie wrg klasztoru, ale jego dobroczyca, na koniec, choby go i szatando napadu kusi, nie miaby napada przeciw rozkazowi i salwie-gwardii krlewskiej. Tu zwrci si do Kmicica: - C tedy opowiadasz, kawalerze, i dlaczego, w jakim zamiarze, chcesz wielebnych ojcw i nas tu obecnych przestraszy? Kmicic sta jak oskarony przed sdem. Z jednej strony, braa go rozpacz, i jeli mu nie uwierz, klasztor stanie si upem nieprzyjaciela, z drugiej wstyd go pali, bo sam widzia, e wszystkie pozory przemawiaj przeciw jego wiadomociom i e atwo za kamc poczytany by moe. Na myl o tym gniew szarpa go, rozbudzaa si w nim przyrodzona popdliwo, graa obraona ambicja, budzi si dawny pdziki Kmicic. Ale amasi pty sam z sob, a si zama, przywoa wszystk cierpliwo i powtarzajc sobie w duszy: "Za grzechy moje, za grzechy moje... - odrzek z mienic si twarz: - Com sysza, powtarzam jeszcze raz: Weyhard Wrzeszczowicz ma napa na klasztor. Terminu nie wiem, ale myl, e prdko si to stanie... Ja ostrzegam, a na waszmociw spadnie odpowiedzialno, jeli nie usuchacie!... Na to pan Piotr Czarniecki odrzek z przyciskiem: - Powoli, kawalerze, powoli. Gosu nie podno! Po czym pan Piotr Czarniecki przemwi do zgromadzonych: - Pozwlcie mnie, zacni ojcowie, zada kilkapyta temu przybyszowi... - Wapan nie masz prawa mi ublia! - cioa i ytpi. bozowe pieni; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAjPc kel U lBc m)c n7u2 krzykn Kmicic. - Nie mam i chci - odrzek zimno pan Piotr. - Ale tu o klasztor i o Najwitsz Pann chodzi, o Jej stolic. Dlatego to wapan musisz na bok odoy uraz albo jeeli nie na bok, to na czas, bo bd pewien, e ci si wszdzie sprawi. Wapanwieci przynosisz, my je chcemy sprawdzi, to suszna i dziwi ci nie powinno, a jeli nie zechcesz odpowiada, pomylimy, e si boisz zaplta. - Dobrze! pytaj wa! - rzek Babinicz przez zacinite zby. - Ot to. Wapan powiadasz, e jeste ze mudzi? - Tak jest. - I przybywasz tu, aby Szwedom i Radziwiowi zdrajcy nie suy? - Tak jest. - A przecie tam s tacy, ktrzy mu nie su i przy ojczynie si oponuj, s chorgwie, ktre posuszestwo wypowiedziay, jest pan Sapieha, czemu todo nich nie przysta?... - To moja sprawa! - Aha! waci sprawa! - rzek Czarniecki. - To moe mi na inne pytania odpowiesz? Rce pana Andrzeja dray, oczy wpiy si w ciki miedziany dzwonek stojcy przed nim na stole i z tego dzwonka przenosiy si na gow pytajcego. Braa go szalona, nieprzezwyciona ch porwa w dzwon ipuci go na czaszk pana Czarnieckiego. Dawny Kmicic coraz wicej bra gr nad pobonym i skruszonym Babiniczem. Lecz si przeama raz jeszcze i rzek: - Pytaj! - Jeli ze mudzi, to musisz wiedzie, co si na dworze zdrajcy dzieje. Wymie mi tych, ktrzy mu do zguby ojczyzny dopomogli, wymie tych pukownikw, ktrzy przy nim stoj. Kmicic poblad jak chusta, jednak wymieni kilka nazwisk. Pan Czarniecki wysucha i rzek: - Mam ja przyjaciela, dworzanina krlewskiego, pana Tyzenhauza, ktry mi jeszcze o jednym najznamienitszym powiada. Nie wiesz nic o tym arcyotrze?... - Nie wiem... - Jake to? Nie syszae o tym, ktry bratersk krew jak Kain rozlewa?... Nie syszae, bdc ze mudzi, o Kmicicu? - Ojcowie wielebni! - zakrzykn nagle pan Andrzej trzsc si jak w febrze. - Nieche mnie duchowna osoba pyta, to wszystko znios... Ale, na Boga ywego, nie pozwlcie temu szlachetce drczy mnie duej!... - Daj wa spokj! - rzek ksidz Kordecki zwracajc si do pana Piotra. - Nie o tego kawalera tu chodzi. - Jedno tylko jeszcze pytanie - rzek pan miecznik sieradzki. I zwrciwszy si do Kmicica spyta: - Wapan nie spodziewae si, abymy nie uwierzyli jego wieciom? - Jak Bg na niebie! - odpar pan Andrzej. - Jakieje nagrody za nie wyglda? Pan Andrzej, zamiast odpowiedzie, zanurzy gorczkowo obie rce w may sakskrzany, ktry zwieszony mia na brzuchuprzy pasie, i wydobywszy je, sypn na st dwie garcie pere, szmaragdw, turkusw i innych drogich kamieni. - Ot co!... - rzek przerywanym gosem. - Nie po pienidze ja tu przyszed!... Nie po wasze nagrody!... To pery i inne kamuszki...Wszystko zdobyczne... z bojarskich kopakw zerwane!... Macie mnie!... Zali nagrody potrzebuj?... Chciaem to Najwitszej Pannie ofiarowa... ale dopiero po spowiedzi... z czystym sercem!...Oto s... Tak nagrody potrzebuj... Mam i wicej... Bodaj was!... Umilkli wszyscy, zdziwieni, i widok klejnotw, tak atwo jak kasza z worka wysypywanych, niemae uczyni wraenie; kady bowiem mimo woli pyta si siebie: coby za przyczyn mg mie ten czowiek zmyla, jeli nie o nagrod mu chodzio? Pan Piotr Czarniecki stropi si, bo taka jest natura ludzka, e j widok cudzej potgi i bogactw olniewa. Wreszcie i podejrzenia jego upady, bo jake przypuci, eby w wielki pan, klejnotami sypicy, dla zysku chcia mnichw straszy? Spogldali tedy po sobie obecni, a on sta nad klejnotami z podniesion gow, podobn do gowy rozdranionego orlika, z ogniem w renicach i rumiecem na twarzy.wiea rana, idca przez skro i policzek, zsiniaa, i straszny by pan Babinicz grocdrapienym wzrokiem Czarnieckiemu, ku ktremu szczeglnie zwrci si gniew jego. - Przez sam gniew waszmoci prawda przebija - rzek ksidz Kordecki - ale te klejnoty schowaj, bo nie moe Najwitsza Panna przyj tego, co w gniewie, choby i susznym, ofiarowane. Zreszt, jakom rzek, nie o ciebie tu chodzi, ale o wiadomoci, ktre strachem i zgroz nas przejy. Bg raczy wiedzie, czy nie maszw tym jakowego nieporozumienia albo pomyki, bo jake sam waszmo widzia, nie skada si to z prawd, co mwisz. Jake to nam wic pobonych wypdza, czci Najwitszej Pannie ujmowa i bramy dzie i noc trzyma zamknite? - Bramy trzymajcie zamknite! przez miosierdzie boe! bramy trzymajcie zamknite!... - krzykn pan Kmicic amic rce, a palce zatrzeszczay mu w stawach. W gosie jego tyle byo prawdy i nieudanej rozpaczy, e obecni mimo woli zadreli, jakoby niebezpieczestwo byo ju bliskie, a pan Zamoyski rzek: - Przecie i tak piln uwag mamy na okolicireparacje w murach si prowadz. W dziemoemy puszcza ludzi na naboestwo, aleostrono godzi si zachowa choby wanie dlatego, e krl Carolus odjecha, a Wittenberg elazn podobno rk rzdzi wKrakowie i duchownych nie mniej od wieckich uciska. - Cho w napad nie wierz, ale przeciw ostronoci nic nie mam! - odpowiedzia panPiotr Czarniecki. - A ja zakonnikw do Wrzeszczowicza wyl- rzek ksidz Kordecki - z zapytaniem: czyli to salwa-gwardia krlewska nic ju nie znaczy? Kmicic odetchn. - Chwaa Bogu! chwaa Bogu! - zawoa. - Panie kawalerze! - rzek do niego ksidz Kordecki - Bg ci zapa za dobr intencj...Jeli nas susznie ostrzeg, wiekopomn bdziesz mia zasug wzgldem Najwitszej Panny i ojczyzny; ale si nie dziwuj, emy twoj ch z niedowierzaniem przyjli. Nieraz nas ju tutaj straszono: jedni czynili to z zawzitoci przeciw wierze, by czci Najwitszej Pannie uszczkn; drudzy z chciwoci, aby co uzyska; trzeci dlatego tylko, aby nowin przynie i powagi w oczach ludzkich nabra, a moe byli i tacy, ktrych zudzono - jako przypuszczamy, ei ciebie zudzono. Dziwnie szatan jest na to miejsce zawzity i dokada wszelkich stara, aby naboestwu tu przeszkodzi i wiernych jak najmniej do udziau w nim dopuci, bo nic do takiej desperacji piekielnego dworu nie przywodzi, jak widok czci dla Tej, ktra gow wa stara... A teraz czas na nieszpr. Wybagajmy Jej ask, polemy si Jej opiece i niech kady pjdzie spa spokojnie, bo gdzie ma by spokj i bezpieczestwo, jeli nie pod Jej skrzydami? I rozeszli si wszyscy. Gdy nieszpr si skoczy, sam ksidz Kordecki wzi do spowiedzi pana Andrzeja i spowiada go dugo w pustym ju kociele; po czym lea pan Andrzej krzyem przed zamknitymi drzwiami kaplicy a do pnocy. O pnocy wrci do celi, rozbudzi Sorok i kaza si przed spoczynkiem wiczy, a mu barki i plecy krwi spyny. Rozdzia 13 Nazajutrz z rana dziwny i niezwyky ruch panowa w klasztorze. Bramy byy wprawdzie otwarte i nie tamowano przystpu pobonym, naboestwo odbywao si zwykym trybem, ale po naboestwie nakazano wszystkim obcym opuci obrb klasztoru. Sam ksidz Kordecki, w towarzystwie pana miecznika sieradzkiego i pana Piotra Czarnieckiego, oglda szczegowie blanki i skarpy podtrzymujce mury z wewntrz i z zewntrz. Nakazano te tu i wdzie poprawki; kowale w miecie dostali rozkaz przygotowania oskw, dzid, poosadzanych na dugich drgach, kos, sztorcem na drzewcach zatknitych, maczug i kod cikich, nabijanych hufnalami. A poniewa wiedziano, e i tak w klasztorze by znaczny zapas podobnych narzdzi, wnet te poczto gada po caym miecie, e klasztor rychego oczekuje napadu. Coraz nowe rozporzdzenia zdaway si potwierdza t pogosk. Pod noc dwustu ju ludzi pracowao wedle murw. Cikie dziaa przysane jeszcze przed obleniem Krakowa przez pana Warszyckiego, kasztelana krakowskiego, w liczbie dwunastu, osadzono na nowych lawetach i rychtowano odpowiednio. Z lamusw klasztornych zakonnicy i pachokowie wynosili kule, ktre ukadano w stosy przy armatach; wytaczano jaszczez prochem, rozwizywano snopy muszkietw i rozdawano je midzy zaog. Na wieach i naronikach stany strae, majce dawa dniem i noc pilne baczenie na okolic; oprcz tego ludzie wysani na zwiady rozesali si po okolicy do Przystajni, Kobucka, Krzepic, Kruszyny i Mstowa. Do obficie i tak zaopatrzonych spiarni klasztornych szy zapasy z miasta, z Czstochwki i innych wsi do klasztoru nalecych. Pogoska gruchna jak grom po caej okolicy. Mieszczanie i chopi poczli si zbiera a radzi. Wielu nie chciao wierzy,aby jakikolwiek nieprzyjaciel mia targn si na Jasn Gr. Twierdzono, e sama tylko Czstochowa maby zajt; lecz i to ju wzburzyo umysy, zwaszcza gdy inni przypominali, e przecie Szwedzi s heretykami, ktrych nic nie wstrzyma i ktrzy umylnie afront Najwitszej Pannie uczyni gotowi. Wic te wahano si, wtpiono i wierzono na przemian. Jedni amali rce, oczekujc straszliwych zjawisk na ziemi i niebie, widomych znakw gniewu boego; drudzy pograli si w bezradnej i niemej rozpaczy; trzecich gniew chwyta nadludzki, jakoby gowy ich zajmoway si pomieniem. A gdy raz fantazja ludzka rozwina skrzyda do lotu, zaraz poczy kry wieci coraz inne, coraz bardziej gorczkowe, coraz potworniejsze. I jak gdy kto w mrowisko kij zanurzy lub aru narzuci, natychmiast wysypuj si niespokojne roje, kbi si, rozbiegaj i zbiegaj, tak zawrzao miasto i wsie okoliczne. Po poudniu gromady mieszczan i chopstwa, wraz z niewiastami i dziemi, opasay mury klasztorne i trzymay je jakby w obleniu, paczc i jczc. O samym zachodzie soca wyszed ku nim ksidz Kordecki i pogrywszy si w cib pyta: - Ludzie, czego tu chcecie! - Chcemy na zaog i do klasztoru, Bogarodzicielki broni! - woali mczyni potrzsajc cepami, widami i inn broni wieniacz. - Chcemy na Najwitsz Pann ostatni raz popatrzy! - jczay niewiasty. Ksidz Kordecki stan na wzniesionym zaomie skay i rzek: - Bramy piekielne nie przemog mocy niebieskich. Uspokjcie si i otuchy w sercanabierzcie. Nie wstpi noga heretyka w te wite mury, nie bdzie luterski ani kalwiski zabobon guse swych odprawowa w tym przybytku czci i wiary. Nie wiem zaiste, azali przyjdzie tu zuchway nieprzyjaciel, ale to wiem, i gdyby przyszed, ze wstydem i hab odstpi musi, bo moc jego wiksza moc pokruszy, zo jego zamie si, potga start bdzie i odmieni si szczcie jego. Otuchy w serca nabierzcie! Nie ostatni raz wy t Patronk nasz widzicie, w wikszej owszem chwale oglda J bdziecie i nowecuda ujrzycie. Nabierzcie otuchy, otrzyjcie zy i wzmocnijcie si w wierze, gdy powiadam wam - a nie ja to mwi, jeno duch boy mwi przeze mnie - e nie wejdzie Szwed do tych murw - aska std spynie i ciemnoci tak nie zgasz wiata, jako ta noc, ktra si dzi zblia, boemu socu wsta nie przeszkodzi. A wanie zachd by. Ciemno powleka ju okolic, jeno koci gorza czerwono w ostatnich promieniach soca. Widzc to ludzie poklkali wkoo murw i otucha zaraz spyna w ich serca. Tymczasem nawieach poczto sygnowa na Angelus. Ksidz Kordecki rozpocz piewa: Anio Paski, a za nim tumy cae. Stojca na murach szlachta i onierze z nimi swe gosy, dzwony wiksze i mniejsze dzwoniydo wtru, i zdao si, e caa gra piewa i brzmi jak olbrzymie organy, na cztery strony wiata gone. piewano do pna; odchodzcych bogosawi na drog ksidz Kordecki, wreszcie rzek: - Ktry z mw w wojnie sugiwa, z broni umie si obchodzi i serce czuje mne, niech jutrzejszego rana przyjdzie do klasztoru. - Jam suy!... ja w piechocie byem!... ja przyjd! - woay liczne gosy. I tumy rozpyny si z wolna. Noc zesza spokojnie. Wszyscy zbudzili si z radosnym okrzykiem: "Nie ma Szweda!" Jednake rzemielnicy zwozili cay dzie zamwione roboty. Wyszed te rozkaz do kramnikw, ktrzy zwaszcza przy wschodnim murze maj swoje kramy, aby towar do klasztoru znieli, a w samym klasztorze nie zaprzestano pracy przy murach. Ubezpieczano zwaszcza tak zwane "przechody", to jest szczupe otwory w murach, ktre nie byy bramami, a ktre mogy suy do czynienia wycieczek. Pan Ryc-Zamoyski kaza je zakada belkami, cegami, nawozem, tak aby w danym razie atwo od wewntrz mogy by rozgrodzone. Cay dzie te cigny jeszcze wozy z zapasami i ywnoci, zjechao take kilka rodzin szlacheckich, ktre potrwoya byawie o bliskim nadcigniciu nieprzyjaciela.Koo poudnia wrcili ludzie wysani zeszego dnia na zwiady, ale aden nie widzia Szwedw ani nawet nie sysza o nich, prcz o tych, ktrzy najbliej, w Krzepicach, stali. Nie zaniechano jednak w klasztorze przygotowa. Wedle rozkazu ksidza Kordeckiego nadcignli ci z mieszczan i chopw, ktrzy poprzednio w piechocie sugiwali i ze sub byli obznajmieni. Oddano ich w komend panu Zygmuntowi Mosiskiemu, pilnujcemu pnocno-wschodniej baszty. Pan Zamoyski za cay dzie rozstawia ludzi, przyucza, co kto ma czyni, lub naradza si w refektarzu z ojcami. Kmicic z radoci w sercu patrzy na przygotowania wojenne, na musztrujcych si onierzy, na dziaa, stosy muszkietw,dzid i oskw. To by jego ywio waciwy. Wrd tych gronych machin, wrd krztaniny, przygotowa i gorczki wojennej byo mu dobrze, lekko i wesoo. Byo tym lej i weselej, e generaln spowied z caego ycia odby, jak czyni konajcy, i nad spodziewanie wasne rozgrzeszenie otrzyma, bo kapan zwayjego intencj, szczer ch poprawy i to, e ju na t drog wstpi. Tak wic zby si pan Andrzej brzemienia, pod ktrym ju prawie upada. Pokuty zadano mu cikie, i co dzie grzbiet jego krwawi si pod kaczugiem Soroki; kazanomu praktykowa pokor i to byo jeszcze cisze, bo jej w sercu nie mia, przeciwnie, pych mia i chepliwo; kazano mu wreszcie uczynkami cnotliwymi popraw stwierdzi, ale to znw byo najlejsze. Sam niczego wicej nie pragn,nie poda. Caa dusza moda rwaa si wnim ku uczynkom, bo oczywicie pod uczynkami rozumia wojn i bicie Szwedw od rana do wieczora, bez spoczynku i miosierdzia. A wanie jake pikna, jak wspaniaa otwieraa si do tego droga! Bi Szwedw nie tylko w obronie ojczyzny, nie tylko w obronie pana, ktremu wierno poprzysig, ale jeszcze w obronie Krlowej Anielskiej, byo to szczcie nad jego zasug. Gdzie si podziay te czasy, gdy sta jakoby na rozdrou, pytajc si siebie, ktrdy i; gdzie te czasy, w ktrych niewiedzia, co pocz, w ktrych wszdy spotyka si ze zwtpieniem i sam pocz traci nadziej? A przecie tu ludzie, te biae mnichy i ta gar chopw i szlachty, gotowali si po prostu do obrony, do walki na mier i ycie. Jedyny to by kt taki w Rzeczypospolitej i wanie pan Andrzej do niego zajecha, jakoby go jaka szczliwa gwiazda prowadzia. Bo przy tym wierzy wicie w zwycistwo, choby caa potga szwedzka miaa otoczy te mury. W sercu mia tedy modlitw, rado i wdziczno. W tym usposobieniu chodzi po murach z jasn twarz, rozpatrywa si, przyglda i widzia, e dobrze si dzieje. Okiem znawcy wnet pozna z samych przygotowa, e czyni je ludzie dowiadczeni, ktrzy potrafi pokaza si iwwczas, gdy przyjdzie do sprawy. Podziwia spokj ksidza Kordeckiego, dla ktrego gbokie powzi uwielbienie; podziwia stateczno pana miecznika sieradzkiego, a nawet panu Czarnieckiemu, cho mu mruczno na niego byo, nie pokazywa krzywego oblicza. Lecz w rycerz spoglda na niego surowieispotkawszy go u muru, na drugi dzie po powrocie wysacw klasztornych, rzek: - Jako Szwedw nie wida, panie kawalerze, a jak nie nadejd, to reputacj wapanow psi zjedz. - Jeliby z ich przybycia miaa jaka szkoda dla witego miejsca wynikn, to niech moj reputacj lepiej psi zjedz! - odpowiedzia Kmicic. - Wolaby ich prochu nie wcha. Znamy si na takich rycerzach, co buty maj zajcz skrk podszyte! a i ytpi. bozowe pieni; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAoP4c pc qZc rr+c s:G$ Kmicic spuci oczy jak panna. - Wolaby ktni poniecha - rzek - com ci winien? Zapomniaem ja swojej urazy, zapomnij i ty swojej. - A nazwae mnie szlachetk - rzek ostropan Piotr. - Prosz! ce sam za jeden? W czym to Babinicze od Czarnieckich lepsi?... Taki to senatorski rd? - Mj mospanie - odrzek wesoo Kmicic - eby nie pokora, ktr mam na spowiedzi nakazan, eby nie one batoki, ktre mi codzie za dawne burdy grzbiet por, wnet jabym tu inaczej jeszcze wapana nazwa, jeno mi strach, eby w dawne grzechy nie popa. A co do tego, czy Babinicze, czy Czarnieccy lepsi, to si pokae, jak Szwedzinadejd. - A jak to szar mylisz otrzyma?... Zali mniemasz, e ci jednym z komendantw uczyni? Kmicic spowania. - Posdzilicie mnie, e mi o zysk chodzi, teraz wapan o szary gadasz. Wiedze, i nie po zaszczyty tu przyjechaem, bo mogem gdzie indziej do wyszych doj. Prostym onierzem zostan, choby pod twoj komend. - Czemu "choby"? - Bo mi krzyw i gotw by mi dopieka. - Hm! Nie ma co! Piknie to z waci strony, e chcesz choby prostym onierzem zosta, gdy wida, e fantazja u ciebie okrutna i pokora nieatwo ci przychodzi. Rad by si bi? - Pokae si to ze Szwedami, jakom ju rzek. - Ba, a jeli Szwedzi nie przyjd? - Tedy wiesz co, wapan? Pjdziemy ich szuka! - rzek Kmicic. - A to mi si podobasz! - zakrzykn pan Piotr Czarniecki. - Mona by grzeczn parti zebra... Tu lsk niedaleko i zaraz by si onierzw nazbierao. Starszyzna, jako i stryj mj, sowo dali, ale prostych nawet o nie nie pytano. Sia by ich mona mie na pierwsze zawoanie! - I dobry przykad innym by si dao! - rzek z zapaem Kmicic. - Ja mam te gar ludzi... Obaczyby ich wapan przy robocie! - Bo... bo... - rzek pan Piotr - jak mi Bg miy!... Daje pyska! - A daj i ty! - rzek Kmicic. I niewiele mylc rzucili si sobie w objcia. Przechodzi wanie ksidz Kordecki i widzc, co si stao, pocz ich bogosawi, oni za wyznali mu zaraz, o co si umwili. Ksidz jeno umiechn si spokojnie i poszed dalej, rzekszy do samego siebie: - Choremu zdrowie poczyna wraca. Do wieczora ukoczono przygotowania i twierdza bya zupenie do obrony gotowa. Niczego jej nie brako: ni zapasw, ni prochw, ni dzia, jeno murw dostateczniesilnych i licznej zaogi. Czstochowa, a raczej Jasna Gra, jakkolwiek z natury i sztuk wzmocniona, liczya si do pomniejszych i sabszych fortec Rzeczypospolitej. A co do zaogi, mona byo mie na zawoanie tylu ludzi, ilu by kto chcia, ale ksia umylnie nie przeciali murw zaog, by zapasw na duej starczyo. Przeto byli i tacy, zwaszcza midzy puszkarzami Niemcami, ktrzy byli przekonani, e Czstochowa si nie obroni. Gupi! Mniemali, e jej nic wicej prcz murw nie broni, i nie wiedzieli, co to s serca wiar natchnite. Ksidz Kordecki obawiajc si, by nie szerzyli midzy ludmizwtpienia, wydali ich, prcz jednego, ktry za mistrza w swej sztuce uchodzi. Tego samego dnia przyszed do Kmicica stary Kiemlicz wraz z synami, z prob, eby ich ze suby uwolni. Pana Andrzeja zo porwaa. - Psy! - rzek - dobrowolnie si takiego szczcia wyrzekacie i Najwitszej Panny nie chcecie broni!... Dobrze, nieche tak bdzie! Zapat za owe konie otrzymalicie,reszt zasug wnet odbierzecie! Tu wydoby kiesk z sepetu i rzuci im j na ziemi. - Ot, wasza lafa! Wolicie z tamtej strony murw upu szuka? Wolicie by zbjcami ni obrocami Marii?!... Precz z moich oczu!Niegodnicie tu si znajdowa, niegodnicie chrzecijaskiej spoecznoci, niegodnicietak mierci, jaka nas tu czeka, polec!... Precz! Precz! - Niegodnimy - odrzek stary rozkadajc rce i schylajc gow - niegodnimy, by nasze lepie spoglday na splendory jasnogrskie. Furto niebieska! Gwiazdo zaranna! Ucieczko grzesznych! Niegodnimy,niegodni! Tu schyli si nisko, tak nisko, e a zgi si we dwoje, a zarazem wychud, drapien rk chwyci kiesk lec na pododze. - Ale i za murami - rzek - nie przestaniemy suy... Wasza mio... W nagym razie damy zna o wszystkim... Pjdziemy, gdzie trzeba... Uczynimy, co trzeba... Wasza mio bdzie miaa za murami sugi gotowe... - Precz! - powtrzy pan Andrzej. Oni za wyszli bijc pokony, bo ich strach dawi i szczliwi byli, e si tak wszystko skoczyo. Pod wieczr nie byo ich ju w fortecy. Noc nastaa ciemna i ddysta. By to smylistopada. Nadchodzia wczesna zima i wrazz falami deszczu leciay na ziemi pierwszepatki rozmokego niegu. Cisz przeryway tylko przecige gosy stray, woajce od baszty do baszty: "Czuwaaaj!" - w ciemnociach przemyka si tu i wdziebiay habit ksidza Kordeckiego. Kmicic nie spa; by na murach przy panu Czarnieckim, z ktrym gwarzyli o przebytych wojnach. Kmicic opowiada przebieg wojny z Chowaskim, nic oczywicie nie mwic o tym, jaki sam braw niej udzia; a pan Piotr prawi o potyczkach ze Szwedami pod Przedborzem, arnowcami i w okolicach Krakowa, przy czym chepi si on nieco i tak mwi: - Robio si, co mogo. Kadego, widzisz, Szweda, ktrego udao mi si rozcign, znaczyem sobie wzekiem na rapciach. Mam ju sze wzekw, a Bg da, bdziewicej! Dlatego szabl coraz wyej pod pach nosz... Niedugo rapcie bd na nic, ale ich nie porozwizuj, jeno w kady wze ka turkus wprawi i po wojnie jako wotum zawiesz. A wapan masze juz jednego Szweda na sumieniu? - Nie! - odpar ze wstydem Kmicic. - Nie opodal Sochaczewa rozbiem kup, ale to byo hultajstwo... - Za to hiperborew huk pewnie mgby zakarbowa? - A tych to by si znalazo. - Ze Szwedami trudniej, bo rzadko ktry niecharakternik... Od Finw si sztuki zaywania czarnych nauczyli i kady ma dwch albo trzech diabw do posugi, a si tacy, ktrzy maj po siedmiu. Ci ich w czasie potyczki okrutnie strzeg... Ale jeli tu przyjd, to diabli nic nie wskraj, bo tu, w takim okrgu, z jakowego wiee wida, moc diabelska nie moe nic sprawi. Waszmo syszae o tym? Kmicic nie odpowiedzia, pokrci gow i pocz nasuchiwa pilnie. - Id! - rzek nagle. - Co? Na Boga! Co wapan mwisz? - Jazd sysz. - To jeno wiatr z deszczem ttni. - Na rany Chrystusa! to nie wiatr, to konie!Ucho mam wprawne okrutnie. Idzie moc jazdy... i blisko ju s, jeno wiatr wanie guszy. Rata, rata!!! Gos Kmicica zbudzi drzemice w pobliu i skostniae strae, lecz jeszcze nie przebrzmia, gdy w dole, w ciemnoci ozway si przeraliwe dwiki trb i poczy gra dugo, aonie, strasznie. Zerwali si wszyscy ze snu w osupieniu, wprzeraeniu i pytali si siebie wzajem: - Zali to nie trby na sd graj w tej guchej nocy?... Po czym zakonnicy, onierze, szlachta poczli wysypywa si na majdan. Dzwonnicy pobiegli do dzwonw i wkrtce ozway si wszystkie: wielkie, mniejsze i mae, jakby na poar, mieszajc swe jki zodgosem trb, ktre gra nie ustaway. Rzucono zapalone lonty do beczek ze smo,umylnie przygotowanych i przywizanych na acuchach, nastpnie pocignito je korbami w gr. Czerwone wiato oblao podne skay i wwczas to jasnogrcy ujrzeli naprzd oddzia konnych trbaczy, najbliej stojcych, z trbami przy ustach, za nimi dugie i gbokie szeregi rajtarii z rozwianymi banderiami. Trbacze grali jeszcze czas jaki, jakby chcieli tymi mosinymi dwikami wypowiedzie ca potg szwedzk i do reszty przerazi zakonnikw; na koniec umilkli; jeden z nich oderwa si od szeregu i powiewajc bia chust zbliy si do bramy. - W imieniu jego krlewskiej moci - zawoa trbacz - najjaniejszego krla Szwedw, Gotw i Wandalw, wielkiego ksicia Finlandii, Estonii, Karelii, Bremy, Werdy, Szczecina, Pomeranii, Kaszubw i Wandalii, ksicia Rugii, pana Ingrii, Wismarku i Bawarii, hrabiego Paladynu Reskiego, Juliahu, Kliwii, Bergu... otwrzcie! - Puci! - ozwa si gos ksidza Kordeckiego. Otworzono, ale tylko furtk w bramie. Jedziec zawaha si przez chwil,wreszcie zlaz z konia, wszed w obrb murw i spostrzegszy gromadk biaych habitw spyta: - Ktry pomidzy wami jest przeoonym zakonu? - Jam jest! - rzek ksidz Kordecki. Jedziec poda mu pismo z pieczciami, sam za rzek: - Pan hrabia bdzie u witej Barbary oczekiwa na odpowied. Ksidz Kordecki wezwa natychmiast na narad do definitorium zakonnikw i szlacht. W drodze rzek pan Czarniecki do Kmicica: - Pjd i ty! - Pjd jeno przez ciekawo - rzek pan Andrzej - bo zreszt nic tam po mnie! Nie gb ja chc odtd Najwitszej Pannie suy! Gdy zasiedli wszyscy w definitorium, ksidzKordecki oderwa pieczcie i czyta, co nastpuje: "Nietajno wam, zacni Ojcowie, z jakim umysem przychylnym i z jakim sercem byem zawsze dla tego witego miejsca i dla waszego Zgromadzenia, rwnie z jak staoci otaczaem was sw opiek i obsypywaem dobrodziejstwy. Dlatego pragnbym, ebycie byli tego przekonania, e przychylno ani yczliwo moja dla was nie ustay w dzisiejszych czasach. Nie jako wrg, ale jako przyjaciel dzi przybywam, bez obawyzdajcie pod moj opiek wasz klasztor, jak tego wymagaj czas i dzisiejsze okolicznoci. Tym sposobem zyskacie spokojno, ktrej pragniecie, i bezpieczestwo. Przyrzekam wam uroczycie, e witoci nietknite pozostan, dobra wasze nie bd zniszczone, sam koszta wszelkie ponios, anawet wam rodkw przysporz. Rozwaciezatem pilnie: ile skorzystacie, jeli kontentujc mnie, klasztor mi wasz powierzycie. Pamitajcie i o tym, aeby wiksze was nieszczcie nie pocigo od gronego jeneraa Millera, ktrego rozkazytym cisze bd, i jest heretykiem i wiary prawdziwej nieprzyjacielem. Wwczas, gdy on nadejdzie, musicie ulec koniecznoci i speni jego wol; i prno aowa bdziecie z blem w duszach i ciaach, ecie sodk moj rad wzgardzili". Pami niedawnych dobrodziejstw Wrzeszczowicza wzruszya silnie zakonnikw. Byli tacy, ktrzy ufali jego przychylnoci i w jego radzie odwrcenie przyszych klsk i nieszcz widzie chcieli. Lecz nikt nie zabiera gosu czekajc, co powie ksidz Kordecki; on za milcza przez chwil, tylko wargi jego poruszay si cich modlitw, po czym rzek: - Zaliby prawdziwy przyjaciel podchodzi por nocn i tak okropnym gosem surmw i trb przeraa pice sugi boe? Zaliby przybywa na czele tych tysicy zbrojnych,ktre teraz pod murami stoj? Przecz nie przyjecha samopit, samodziesi, gdy jako dobroczyca radosnego jeno mg si spodziewa przyjcia? Co znacz owe srogie zastpy, jeeli nie grob, w razie gdybymy klasztoru odda nie chcieli?... Bracia najmilsi, wspomnijcie i na to, e nigdzie w nieprzyjaciel nie dotrzyma sowa ni przysig, ni salwy-gwardii. To i my mamy krlewsk, ktr nam dobrowolnie nadesano, a w ktrej wyranajest obietnica, e klasztor od zajcia wolnym ma pozosta, a przecie stoj ju pod jego murami, kamstwo wasne okropnym mosinym dwikiem otrbujc. Bracia najmilsi! Niech kady ku niebu serce podniesie, aby go Duch wity owieci raczy, i radcie potem, mwcie, co ktremu sumienie i wzgld na dobro witego przybytku dyktuje. Nastaa cisza. Wtem ozwa si gos Kmicica: - Syszaem w Kruszynie - rzek - jako Lisola pyta: "A czy skarbca mnichom przetrzniecie?" - na co Wrzeszczowicz, on, ktry stoi pod murami, odpowiedzia: "Matka Boska talarw w przeorskej skrzyninie potrzebuje". Dzi tene sam Wrzeszczowicz pisze wam, ojcowie wielebni, e sam koszta bdzie ponosi i jeszcze wam majtnoci przysporzy. Zwacie szczero jego! Na to odrzek ksidz Mielecki, jeden ze starszych w zgromadzeniu, a przy tym dawny onierz: - My yjem w ubstwie, a to grosiwo na chwa Najwitszej Panny przed otarzami Jej ponie. Lecz chobymy je z otarzw zdjli, aby bezpieczestwo witemu miejscu kupi, kt nam zarczy,e go dotrzymaj, e witokradzkimi rkoma nie zedr wotw, szat witych, nie pozabieraj sprztw kocielnych? Zali kamcom ufa mona? - Bez prowincjaa, ktremumy posuszestwo winni, nic stanowi nie moemy! - rzek ojciec Dobrosz. A ksidz Tomicki doda: - Wojna nie nasza rzecz, posuchajmy wic, co powie owo rycerstwo, ktre si pod skrzyda Bogarodzicielki do tego klasztoru schronio. Tu oczy wszystkich zwrciy si na pana Zamoyskiego, najstarszego wiekiem, powag i urzdem, on za powsta i w nastpujce ozwa si sowa: - O wasze to losy idzie, czcigodni ojcowie. Porwnajcie zatem potg nieprzyjaciela z tym oporem, jaki mu stawi moecie wedle si i rodkw waszych, i idcie za wasn wol. Jakieje rady my, gocie, udzieli wam moemy? Jednake, poniewa pytacie nas, wielebni ojcowie, co czyni, wic odpowiadam: pki konieczno nas nie zmusi, nieche dalek od nas bdzie myl poddania. Haniebna albowiem i niegodziwa rzecz jest sromotn ulegoci niepewny pokj u wiaroomnego nieprzyjaciela okupowa. Schronilimy si tu z wasnej woli z onami i dziemi, oddajc si w opiek Najwitszej Pannie, z niezachwianzatem wiar postanowilimy y z wami, a jeli tak Bg zechce, to i umiera razem. Zaiste, lepiej nam tak ni przyj haniebn niewol lub patrze na zniewag witoci...O! zapewne ta Matka Najwyszego Boga, ktra natchna piersi nasze dz bronienia Jej przeciw bezbonym i blunierczym heretykom, przybdzie w pomoc pobonym usiowaniom sug swoich ispraw susznej obrony wesprze!... Tu umilk pan miecznik sieradzki; wszyscy rozwaali sowa jego, krzepic si ich treci, a Kmicic, jak to wprzd zawsze czyni, ni pomyla, skoczy i do ust rkstarszego ma przycisn. Zbudowali si tym widokiem obecni i kady dobrej wrby w tym modzieczym zapaledopatrzy, a ch bronienia klasztoru wzrosa i ogarna serca. Wtem zdarzya si i nowa wrba; za oknem refektarza rozleg si niespodzianie drcy i stary gos ebraczki kocielnej Konstancji, piewajcej pie pobon: Prno przegraasz mi, husycie srogi,Prno diabelskie wzywasz w pomoc rogi,Na prno palisz i krwie nie aujesz,Mnie nie zwojujesz!Choby tu przyszy poganw tysice,Choby na smokach wojska latajce,Nic nie wskraj miecz, ogie ni me,Bo ja zwyci! - Oto dla nas przestroga - rzek ksidz Kordecki - ktr nam Bg przez usta starej ebraczki zsya.Bromy si, bracia, bo zaprawd takich auxiliw nigdy jeszcze obleni nie mieli, jakie my mie bdziemy! - Z radoci garda damy! - zawoa pan Piotr Czarniecki. - Nie ufajmy wiaroomnym! Nie ufajmy heretykom ani tym z katolikw, ktrzy u zego ducha sub przyjli! - woay inne gosy, nie dopuszczajc do sowa tych, ktrzy oponowa chcieli. Postanowiono jeszcze wysa dwch ksiydo Wrzeszczowicza z owiadczeniem, e bramy zostan zamknite i e obleni broni si bd, do czego im salwa-gwardiakrlewska daje prawo. Ale swoj drog mieli posowie prosi pokornie Wrzeszczowicza, aby zamiaru zaniecha albo przynajmniej odoy go na czas, dopki by zakonnicy ojca Teofila Broniewskiego, prowincjaa zakonu, ktry nawczas znajdowa si na lsku, o pozwolenie nie spytali. Posowie, ojciec Benedykt Jaraczewski i Marceli Tomicki, wyszli za bramy, reszta oczekiwaa ich z biciem serca w refektarzu, bo jednak tych mnichw, nieprzywykych do wojny, strach bra na myl, e godzina wybia i ta chwila nadesza, w ktrej wybra im trzeba pomidzy obowizkiem a gniewem i pomst nieprzyjaciela. Lecz ledwie upyno p godziny, dwaj ojcowie ukazali si znw przed rad. Gowyich byy zwieszone na piersi, we twarzach mieli smutek i blado. Milczc podali ksidzu Kordeckiemu nowe pismo Wrzeszczowicza, a ten wzi je z ich rk i odczyta gono. Byo to om punktw kapitulacji, pod ktrymi Wrzeszczowicz wzywa zakonnikw do poddania klasztoru. Skoczywszy czyta, przeor popatrzy dugo w twarze zgromadzonych, na koniec rzek uroczystym gosem: - W imi Ojca i Syna, i Ducha witego! W i ytpi. bozowe pieni; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAtPc u( vcw#cxZ2 Vimi Najczystszej i Najwitszej Bogarodzicielki! Na mury, bracia ukochani! - Na mury! na mury! - rozleg si jeden okrzyk w refektarzu. W chwil potem jasny pomie owieci podne klasztoru. Wrzeszczowicz kaza zapali zabudowania przy kociele witej Barbary. Poar, ogarnwszy stare domostwa, wzmaga si z kad chwil. Wkrtce supy czerwonego dymu wzbiy siku niebu, wrd ktrych wieciy jaskrawejzyki ognia. Na koniec jedna una rozlaa si na chmurach. Przy blasku ognia wida byo oddziay konnych onierzy przenoszcych si szybko z miejsca na miejsce. Rozpoczy si zwyke swawole onierskie. Rajtarowiewyganiali z obr bydo, ktre, biegajc w przeraeniu, napeniao aosnym rykiem powietrze; owce, zbite w gromady, cisnysi na olep do ognia. Wo spalenizny rozesza si na wszystkie strony i dosigawyniosoci murw klasztornych. Wielu z obrocw po raz pierwszy widziao krwawe oblicze wojny i tych serca zdrtwiay z przeraenia na widok ludzi gnanych przez onierzy i sieczonych mieczami, na widok niewiast ciganych po majdanie za wosy. A przy krwawych blaskach poaru wida byo wszystko jak na doni. Krzyki, a nawet sowa dochodziydoskonale do uszu oblonych. Poniewa armaty klasztorne nie odezway si dotychczas, wic rajtarowie zeskakiwaliz koni i zbliali si do samego podna gry, potrzsajc mieczami i muszkietami. Co chwila podpad jaki tgi chop przybranyw ty kolet rajtarski i zoywszy rce koo ust, ly i grozi oblonym, ktrzy suchali tego cierpliwie, stojc przy dziaach i przy zapalonych lontach. Pan Kmicic sta obok pana Czarnieckiego wanie wprost kocika i widzia wszystko doskonale. Na jagody wystpiy mu silne rumiece, oczy stay si do dwchwiec podobne, a w rku dziery uk wyborny, ktry w spadku po ojcu dosta, aten go pod Chocimiem na jednym sawnym adze zdoby. Sucha tedy pogrek i wymysw, a wreszcie, gdy olbrzymi rajtar przypad pod ska i pocz wrzeszcze, zwrci si pan Andrzej do Czarnieckiego: - Na Boga! przeciw Najwitszej Pannie bluni... Ja niemieck mow rozumiem... bluni strasznie!... Nie wytrzymam! I zniyuk, lecz pan Czarniecki uderzy po nim rk. - Bg go za blunierstwa skarze - rzek - aksidz Kordecki nie pozwoli pierwszym nam strzela, chybaby oni zaczli. Ledwie domwi, gdy rajtar podnis kolb muszkietu do twarzy, strza hukn, a kulanie dobiegszy murw przepada gdzie midzy szczelinami skay. - Teraz wolno? - krzykn Kmicic. - Wolno! - odpowiedzia Czarniecki. Kmicic, jako prawdziwy czek wojny, uspokoi si w jednej chwili. Rajtar, osoniwszy doni oczy patrzy za ladem swej kuli, a on nacign uk, przesun palcem po ciciwie, a zawiegotaa jak jaskka, a nastpnie wychyli si dobrze i zawoa: - Trup! Trup! Jednoczenie rozleg si aosny wist okrutnej strzay; rajtar upuci muszkiet, podnis obie rce do gry, zadar gow izwali si na wznak. Przez chwil rzuca si jak ryba wyjta z wody i kopa ziemi nogami, lecz wnet wycign si i pozosta bez ruchu. - To jeden! - rzek Kmicic. - Zawi na rapciach! - rzek pan Piotr. - Sznura z dzwonnicy nie wystarczy, jeeli Bg pozwoli! - krzykn pan Andrzej. Wtem przypad do trupa drugi rajtar pragnc zobaczy, co mu jest, lub moe kies zabra, lecz strzaa wisna znowu i drugi pad na piersi pierwszego. W tyme czasie ozway si polowe armatki,ktre Wrzeszczowicz ze sob przyprowadzi. Nie mg on z nich burzy fortecy, jak rwnie nie mg myle o zdobyciu jej, majc ze sob tylko jazd; alena postrach ksiom wali kaza. Jednake pocztek by dany. Ksidz Kordecki pojawi si przy panu Czarnieckim, a z nim szed ksidz Dobrosz,ktry artyleri klasztorn w czasie pokoju zawiadywa i w wita na wiwaty ognia dawa, dlatego za przedniego puszkarza midzy zakonnikami uchodzi. Przeor przeegna dziao i wskaza je ksidzu Dobroszowi, a w rkawy zakasa ipocz je rychtowa w luk pomidzy dwoma budynkami, w ktrej wichrzyo si kilkunastu jedcw, a pomidzy nimi oficerz rapierem w rku. Dugo celowa ksidz Dobrosz, bo chodzio o jego reputacj. Wreszcie wzi lont i przytkn do zapau. Huk wstrzsn powietrzem i dym widok zasoni. Po chwili jednak wiatr go roznis. W luce midzy budynkami nie byoju ani jednego jedca. Kilku wraz z komileao na ziemi, inni pierzchli. Zakonnicy zaczli piewa na murach. Trzask zapadajcych si budynkw przy witej Barbarze wtrowa pieni. Uczyniosi ciemniej, jeno nieprzejrzane roje iskier, wypchnitych w gr upadkiem belek, wzbiy si w powietrze. Trby znw zagray w szeregach Wrzeszczowicza, lecz odgos ich pocz sioddala. Poar dogasa. Ciemno ogarniaapodne Jasnej Gry. Tu i owdzie ozwao si renie koni, ale coraz dalsze, sabsze. Wrzeszczowicz cofa si ku Krzepicom. Ksidz Kordecki uklk na murze. - Mario! Matko Boga Jedynego! - rzek silnym gosem - spraw, aby ten, ktry po nim nadejdzie, oddali si rwnie ze wstydem i prnym gniewem w duszy. Gdy tak si modli, chmury nagle przerwaysi nad jego gow i jasny blask miesica pobieli wiee, mury, klczcego przeora i zgliszcza spalonych przy witej Barbarze budowli. Rozdzia 14 Nastpnego dnia spokj zapanowa pod stopami Jasnej Gry, z czego korzystajc zakonnicy tym gorliwiej zajli si przygotowaniem do obrony. Czyniono ostatnie poprawki w murach i kortynach, przygotowywano jeszcze wicej narzdzi sucych do odparcia szturmw. Ze Zdebowa, Krowodrzy, Lgoty i Grabwki zgosio si znw kilkunastu chopw, ktrzy dawniej w anowych piechotach sugiwali. Tych przyjto i midzy obrocwwmiszano. Ksidz Kordecki dwoi si i troi. Odprawia naboestwo, zasiada na radach, nie opuszcza chrw dziennych i nocnych, a w przerwach obchodzi mury, rozmawia ze szlacht i wieniakami. A przy tym w twarzy i caej postawie mia taki jaki spokj, jaki prawie tylko kamienne posgi mie mog. Patrzc na jegooblicze, poblade od niewywczasw, mona byo sdzi, e ten czowiek pi snem sodkim i lekkim; lecz cicha rezygnacja i niemal wesoo palca si w oczach, usta poruszajce si modlitw zwiastoway, e czuwa i myli, i modli si, i ofiaruje za wszystkich. Z tej duszy, natonej ze wszystkich si ku Bogu, wiara pyna spokojnym i gbokim strumieniem; wszyscy j pili penymi usty i kto mia dusz chor, ten zdrowia. Gdzie zabiela jego habit, tam pogoda czynia si na twarzach ludzkich, oczy si miay, a usta powtarzay: "Ojciec nasz dobry, pocieszyciel, obroca, nadzieja nasza". Caowano jego rce i habit, on za umiecha si jak zorza i szed dalej, a koo niego, nad nim i przed nim sza ufno i pogoda. Jednak i ziemskich rodkw ratunku nie zaniedbywa; ojcowie wchodzcy do jego celi zastawali go, jeli nie na klczkach, to nad listami, ktre na wszystkie strony rozsya. Pisa do Wittenberga, gwnego komendanta w Krakowie, proszc o miosierdzie nad witym miejscem; i do Jana Kazimierza, ktry w Opolu ostatnie czyni wysilenia, by niewdziczny nard ratowa; i do pana kasztelana kijowskiego, trzymanego przez wasne sowo jakby na acuchu w Siewierzu; i do Wrzeszczowicza, i do pukownika Sadowskiego, Czecha i lutra, ktry pod Millerem suy, a ktry dusz majc szlachetn stara si odwie gronego generaa od napadu na klasztor. Dwie rady cieray si z sob przy Millerze. Wrzeszczowicz rozdraniony oporem, jakiego dozna smego listopada, dokada wszelkich usiowa, aby generaaskoni do pochodu; obiecywa w zysku skarby niezmierne, twierdzi, e w caym wiecie zaledwie jest kilka kociow, ktre by czstochowskiemu vel jasnogrskiemu w bogactwach sprosta mogy. Sadowski za w nastpujcy sposb oponowa: - Jenerale! - mwi do Millera - waszej mioci, ktry tyle znamienitych fortec zaj, e susznie niemieckie miasta Poliocertesem ci nazway, wiadomo jest, ile krwi i czasu kosztowa moe choby najsabsza twierdza, jeli obleni do ostatka, na mier i ycie chc si opiera.- Ale mnichy nie bd si opierali? - pyta Miller. - Wanie sdz, e przeciwnie. Im s bogatsi, tym zacieklej broni si bd, ufni nie tylko w moc ora, ale w wito miejsca, ktre zabobon katolicki caego tego kraju jako inviolatum uwaa. Do wspomnie na wojn niemieck; jake czsto zakonnicy dawali przykad odwagi i zawzitoci tam nawet, gdzie sami onierze o obronie zwtpili! Stanie si tak iteraz, tym bardziej e twierdza nie jest tak niepoczesna, za jak hrabia Weyhard chce j uwaa. Ley na grze skalistej, w ktrej trudno czyni podkopy; mury, jeli nie byy nawet w dobrym stanie, to je ju pewno do tej pory poprawiono, a co do zapasw broni, prochw i ywnoci, te tak bogaty klasztor ma niewyczerpane. Fanatyzm oywi serca i... - I mylisz, moci pukowniku, e zmusz mnie do odstpienia? - Tego nie myl, mniemam jednak, e przyjdzie nam sta pod murami bardzo dugo, przyjdzie posya po dziaa wikszeni te, ktre posiadamy, a wasza mio masz do Prus cign. Trzeba obliczy, ile czasu moemy powici na Czstochow, bo gdyby nas krl jegomo dla pilniejszychspraw pruskich od oblenia odwoa, mnisiniezawodnie by rozgosili, e wasza mio przez nich zmuszony by do odstpienia. A wwczas, pomyl, wasza mio, jaki uszczerbek poniosaby twa sawa Poliocertesa - nie mwic ju o tym,e w caym kraju oporni znaleliby zacht!I tak... (tu zniy gos Sadowski) sam tylkozamiar uderzenia na w klasztor niech si jeno rozgosi - najgorsze uczyni wraenie. Wasza mio nie wiesz, bo tego aden cudzoziemiec i nie papista wiedzie nie moe, czym jest Czstochowa dla tego narodu. Sia nam zaley na owej szlachcie, ktra si tak atwo poddaa, na owych panach, na wojskach kwarcianych, ktre wraz z hetmanami na nasz stron przeszy. Bez nich nie dokazalibymy tego, comy dokazali. Ich to w poowie, ba, w wikszej czci, rkoma objlimy te ziemi, a niech jeden strza pod Czstochow padnie... kto wie... moe jeden Polak przy nas nie zostanie... Tak wielka jest sia zabobonu!... Moe nowa straszna wojna rozgorze! Miller przyznawa w duszy suszno rozumowaniom Sadowskiego, co wicej jeszcze: zakonnikw w ogle, a czstochowskich szczeglniej mia za czarownikw - czarw za ba si w szwedzki jenera wicej ni dzia - jednake chcc si podroczy, a moe dysput przecign, rzek: - Waszmo tak mwisz, jakby by przeorem czstochowskim albo... jakby od waszmoci wypat okupu rozpoczli... Sadowski by onierz miay i popdliwy, a e zna swoj warto, wic obraa siatwo: - Ani sowa nie powiem wicej! - rzek wyniole. Millera z kolei obruszy ton, jakim powysze sowa byy powiedziane. - Ja te waszmoci o wicej nie prosz! - odpowiedzia - a do narady wystarczy mi hrabia Weyhard, ktry ten kraj zna lepiej. - Zobaczymy! - rzek Sadowski i wyszed z izby. Weyhard rzeczywicie zastpi jego miejsce. Przynis on list, ktry tymczasemodebra od pana krakowskiego Warszyckiego, z prob, aby klasztor zostawiono w spokoju; lecz z listu tego nieuyty czek wydoby wprost przeciwn rad. - Prosz si - rzek Millerowi - zatem wiedz, i si nie obroni! W dzie pniej pochd na Czstochow by w Wieluniu postanowiony. Nie trzymano go nawet w tajemnicy, skutkiem czego z wieluskiego konwentu o. Jacek Rudnicki, profos, mg wyruszy na czas do Czstochowy z wiadomoci. Biednyzakonnik nie przypuszcza take ani przez chwil, aby jasnogrcy mieli si broni. Pragn ich tylko uprzedzi, by wiedzieli, czego si trzyma, i uzyskali dobre warunki. Jako wie przygnbia umysy braci zakonnej. W niektrych dusze zwtlay od razu. Lecz ksidz Kordecki pokrzepi ich, zdrtwiaych rozgrza arem wasnego serca, dnie cudw obieca, sam nawet widok mierci miym uczyni i tak zmieni ich tchnieniem ducha wasnego, e mimowiednie poczli si gotowa na napad, jak zwykli byli gotowa si na wielkie uroczystoci kocielne, zatemz radoci i solennie. Jednoczenie wieccy naczelnicy zaogi, pan miecznik sieradzki i pan Piotr Czarniecki, czynili take ostatnie przygotowania. Spalono mianowicie wszystkie kramy, ktre tuliy si naok murw fortecznych, a ktre mogy szturmy nieprzyjacioom uatwia; nie oszczdzono nawet i budowli bliszych gry, tak e przez cay dzie piercie pomieni otacza twierdz; lecz gdy z kramw, belek i tarcic zostay tylko popioy, dziaa klasztorne miay przed sob puste przestrzenie, nie najeone adnymi przeszkodami. Czarne ich paszcze poglday swobodnie w dal, jakby wygldajc nieprzyjaciela niecierpliwie i pragnc go jak najprdzej swym zowrogimgrzmotem powita. Tymczasem zimna zbliay si szybkim krokiem. D ostry pnocny wiatr, boto zmieniao si w grud, a rankami wody co pytsze cinay si w nike lodowe skorupki; ksidz Kordecki, obchodzc mury,zaciera swe zsiniae rce i mwi: - Bg mrozy w pomoc nam zele! Ciko bdzie baterie sypa, podkopy czyni i przytym wy bdziecie si do ciepych izb luzowa, a im akwilony zbrzydz prdko oblenie. Lecz wanie dla tego samego powodu Burchard Miller pragn skoczy prdko. Wid on ze sob dziewi tysicy wojska, przewanie piechoty, i dziewitnacie dzia.Mia take dwie chorgwie jazdy polskiej, ale na ni rachowa nie mg, raz dlatego, e jazdy do brania wzgrzystej twierdzy uy nie mg, a po wtre, e ludzie szli niechtnie i z gry owiadczyli, e adnego udziau w walkach nie wezm. Szli raczej dlatego, aby w razie zdobycia twierdzy ochroni j przed drapienoci zwycizcw. Tak przynajmniej onierzom mwili pukownicy; szli wreszcie, bo Szwedrozkazywa, bo wszystkie wojska krajowe w jego byy obozie i komendy musiay sucha. Z Wielunia do Czstochowy droga krtka. W dniu 18 listopada miao si rozpocz oblenie. Lecz jenera szwedzki liczy, e nie potrwa nad par dni i e drog ukadwtwierdz zajmie. Tymczasem ksidz Kordecki przygotowywadusze ludzkie. Przystpowano do naboestwa, jakby w wielkie i radosne wito, i gdyby nie niepokj i blado niektrych twarzy, mona by byo przypuszcza, e to wesoe a solenne Alleluja! si zblia. Sam przeor msz celebrowa, ozway si wszystkie dzwony. Po mszy naboestwo nie ustawao jeszcze: wysza bowiem wspaniaa procesja na mury. Ksidza Kordeckiego, nioscego Przenajwitszy Sakrament, prowadzi pod rce miecznik sieradzki i pan Piotr Czarniecki. Przodem szy pacholta w komach, niosce trybularze na acuszkach, bursztyn i mirr. Przed i za baldachimem postpoway szeregi biaej braci zakonnej ze wzniesionymi ku niebu gowami i oczyma, ludzie rnych wiekw, poczwszy od starcw zgrzybiaych, skoczywszy na modzieniaszkach, ktrzy zaledwie do nowicjatu weszli. te pomykiwiec chwiay si na wietrze, a oni szli i piewali zatopieni cakiem w Bogu, jakoby niczego wicej na tym wiecie niepamitni. Za nimi widziae podgolone gowy szlacheckie, zapakane oblicza niewiast, alespokojne pod zami, wiar i ufnoci natchnite. Szli i chopi w sukmanach, dugowosi, do pierwszych chrzecijan podobni; mae dzieci, dziewczta i chopcy,zmieszani w tumie czyli swe anielskie cienkie gosiki z oglnym choraem. I Bg sucha tej pieni, tego wylania serc, tego uciekania si spod uciskw ziemskich pod jedyn ochron skrzyde boych. Wiatr ucich, uspokoio si powietrze, niebo wybkitniao, a soce jesienne rozlao agodne, bladozote, lecz ciepe jeszcze wiato na ziemi. Orszak obszed raz mury, lecz nie wraca,nie rozprasza si - szed dalej. Blaski od monstrancji paday na twarz przeora, i ta twarz wydawaa si od nich jakoby zota take i promienista. Ksidz Kordecki oczy trzyma przymknite, a na ustach mia nieziemski prawie umiech szczcia, sodyczy, upojenia; dusz by w niebie, w jasnociach, w odwiecznym weselu, w niezmconym spokoju. Lecz jak gdyby tego! W i ytpi. bozowe pieni; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAyPcz$c{Uc|]+oc}9'~Q?"stamtd odbiera rozkazy, aby nie zapomnia o tym ziemskim kociele, o ludziach i o twierdzy, i o tej godzinie, ktramiaa nadej, chwilami zatrzymywa si, otwiera oczy, wznosi monstrancj i bogosawi. Wic bogosawi lud, wojsko, chorgwie kwitnce jak kwiaty, a migotliwe jak tcza;potem bogosawi mury i wzgrze na okolice patrzce, potem bogosawi dziaamniejsze i wiksze, kule oowiane, elazne,naczynia z prochem, dylowania przy armatach, stosy srogich narzdzi do odparcia szturmu sucych; potem bogosawi wioskom na dalekociach lecym i bogosawi pnocy, poudniu, wschodowi i zachodowi, jak gdyby chcia naca okolic, na ca t ziemi moc bo rozcign. Bia godzina druga z poudnia; procesja bya jeszcze na murach. A wtem na kracach, gdzie niebo zdawao si styka zziemi i rozcigay si mgy sinawe, w tych mgach wanie zamajaczao co i poczo si porusza, wypezay jakie ksztaty, z pocztku mtne, ktre zwierajc si stopniowo, staway si corazwyraniejsze. Okrzyk nagle uczyni si na kocu procesji: - Szwedzi! Szwedzi id! Potem zapada cisza, jakoby serca i jzyki zdrtwiay; dzwony tylko biy dalej. Lecz wciszy zabrzmia gos ksidza Kordeckiego, donony, cho spokojny: - Bracia, radujmy si! godzina zwycistw i cudw si zblia! A w chwil pniej: - Pod Twoj obron uciekamy si, Matko, Pani, Krlowo nasza! Tymczasem chmura szwedzka zmienia si w niezmiernego wa, ktry przypeza jeszcze bliej. Wida ju byo jego straszliwe dzwona. Skrca si, rozkrca,czasem zamigota pod wiato poyskliw stalow usk, czasem ciemnia i pez, pez, wychyla si z oddalenia... Wkrtce oczy patrzce z murw mogy ju szczegowie wszystko rozpozna. Naprzdsza jazda, za ni czworoboki piechoty; kady puk tworzy dugi prostokt, nad ktrym wznosi si w grze mniejszy, utworzony przez dzidy sterczce; dalej, hen, za piechot, wloky si armaty z paszczami odwrconymi w ty i schylonymi ku ziemi. Leniwe ich cielska, czarne lub tawe, poyskiway zowrogo w socu; jeszcze za nimi trzsy si po nierwnej drodze jaszcze z prochem i nieskoczony szereg wozw z namiotami i wszelkiego rodzaju wojennym sprztem... Grony, ale pikny to by widok tego pochodu regularnego wojska, ktre jakby dla postrachu przedefilowao przed oczymajasnogrcw. Nastpnie od caoci oderwaa si jazda i sza kusem, kolebajc si jak poruszana wiatrem fala. Wnet rozpada si na kilkanacie wikszychimniejszych czci. Niektre oddziay przysuway si ku fortecy; inne w mgnieniuoka rozlay si po okolicznych wioskach w pocigu za upem; inne na koniec poczy objeda twierdz, opatrywa mury, bada miejscowo, zajmowa poblisze budowle. Pojedynczy jedcy przelatywali cigle co ko wyskoczy od wikszych kup ku gbokim oddziaom piechoty, dajc znaoficerom, gdzie mona si umieci. Ttent i renie koni, krzyki, nawoywania, szmer kilku tysicy gosw i guchy hurkotarmat dolatyway doskonale do uszu oblonych, ktrzy dotychczas stali spokojnie na murach, jakby na widowisku, spogldajc zdziwionymi oczyma na w wielki ruch i krtanin wojsk nieprzyjacielskich. Doszy wreszcie puki piechotne i poczy bka si naokoo twierdzy, szukajc miejsc najodpowiedniejszych do umocnienia si w pozycjach. Tymczasem uderzono na Czstochwk, folwark przylegy klasztorowi, w ktrym nie byo adnego wojska, jedno chopi pozamykani w chaupach. Puk Finw, ktry doszed by tam pierwszy, uderzy z wciekoci na bezbronne chopstwo. Wycigano ich za wosy z chaup i po prostu zarzynano opornych; reszt ludnoci wypdzono z folwarku; jazda uderzya na ni i rozegnaa j na cztery wiatry. Parlamentarz z wezwaniem Millera do poddania zatrbi jeszcze przedtem do wrt kocielnych, ale obrocy, na widok rzezi i srogoci onierskiej w Czstochwce, odpowiedzieli ogniem dziaowym. Teraz bowiem, gdy ludno miejscowa zostaa wypdzona ze wszystkich pobliszych budowli, a roztasowywali si w nich Szwedzi, naleao je zniszczy co prdzej, by spoza ich zasony nieprzyjacielnie mg szkodzi klasztorowi. Zadymiy wic mury klasztorne naok, jak boki okrtu otoczonego burz i rozbjnikami. Rykdzia wstrzsn powietrzem, a mury klasztorne zadray, a szyby w kociele i zabudowaniach poczy dwicze. Kule ogniste w postaci biaawych chmurek, opisujc zowrogie uki, paday na schroniska szwedzkie, amay krokwie, dachy, ciany - i wnet supy dymu podniosy si z miejsc, w ktre kule paday. Poar ogarnia budynki. Zaledwie roztasowane, puki szwedzkie umykay co duchu z zabudowa, a niepewnenowych stanowisk, przewalay si w rne strony. Bezad pocz si w nie wkrada. Usuwano nie ustawione jeszcze dziaa, by uchroni je przed pociskami. Miller zdumia; nie spodziewa si takiego przyjcia ani takich puszkarzy na Jasnej Grze. Tymczasem nadchodzia noc, a e potrzebowa wprowadzi ad w wojska, wic wysa trbacza z prob o zawieszenie broni. Ojcowie zgodzili si atwo. W nocy jednak spalono jeszcze ogromny spichrz z wielkimi zapasami ywnoci, w ktrym sta puk westlandzki. Poar ogarn budynek tak szybko, pociski za paday jeden za drugim tak celnie, e Westlandczycy nie zdoali unie muszkietw ani nabojw, ktre te wybuchy w ogniu, roznoszc daleko naokponce gownie. Szwedzi nie spali w nocy; czynili przygotowania, sypali baterie pod armaty, napeniali kosze ziemi, urzdzali obz. onierz, lubo przez tyle lat wojny i w tylu bitwach zaprawiony, a z natury dzielny i wytrway, nie czeka radonie dnia nastpnego. Pierwszy dzie przynis klsk. Armaty klasztorne wyrzdziy tak znaczne szkody w ludziach, e najstarsi wojownicy w gow zachodzili, przypisujc je nieostronemu obejciu fortecy i zbytniemuzblieniu si do murw. Lecz owo jutro, choby przynioso zwycistwo, nie obiecywao sawy, bo czyme byo wzicie nieznacznej twierdzy iklasztoru dla zdobywcw tylu miast znamienitych i stokro lepiej warownych? Tylko dza bogatego upu podtrzymywaa ochot, ale natomiast owa trwoga duszna, zktr polskie sprzymierzone chorgwie postpoway pod przesawn Jasn Gr, udzielia si jako i Szwedom. Tylko e jedni dreli przed myl witokradztwa, drudzy za obawiali si czego nieokrelonego, z czego sami nie zdawali sobie sprawy, a co nazywali oglnym mianem czarw. Wierzy w nie sam Burchard Miller, jake nie mieli wierzy odacy? Zauwaono zaraz, e gdy Miller zblia si do kocioa witej Barbary, ko pod nim stan nagle, poda si w ty, rozwar chrapy, stuli uszy i parskajc trwonie, nie chcia naprzd postpi. Stary jenera nie pokaza po sobie trwogi, jednak nastpnego dnia wyznaczy to stanowisko ksiciu Heskiemu, sam za odcign z wikszymi dziaami w stron pnocn klasztoru, ku wsi Czstochowie. Tam przez noc sypa szace, by z nich nazajutrz uderzy. Ledwie tedy rozbyso na niebie, rozpocza si walka artylerii; lecz tym razem pierwsze zagray dziaa szwedzkie. Nieprzyjaciel nie myla zrazu uczyni w murach wyomu, by przeze do szturmu si rzuci; chcia tylko przerazi, zasypa kulami koci i klasztor, wznieci poary, podruzgota dziaa, pobi ludzi, rozszerzytrwog. Na mury klasztorne wysza znw procesja,bo nic tak nie ukrzepiao walczcych, jak widok Przenajwitszego Sakramentu i spokojnie z nim idcych zakonnikw. Dziaa klasztorne odpowiaday grzmotem na grzmot, byskawic na byskawic, ile mogy, ile ludziom si i tchu w piersi starczyo. Ziemia te zdawaa si trz wposadach. Morze dymu rozcigno si nad klasztorem i kocioem. Co za chwile, co za widoki dla ludzi (a wielutakich byo w twierdzy), ktrzy nigdy w yciu nie patrzyli w krwawe oblicze wojny! w huk nieustajcy, byskawice, dymy, wycia kul rozdzierajcych powietrze, straszliwy chychot granatw, szczkanie pociskw o bruki, guche uderzenia o ciany, dwik rozbijanych szyb, wybuchy pkajcych kul ognistych, wist ich skorup,chrobot i trzaskanie dylowa, chaos, zniszczenie, pieko!... W czasie tego ani chwili spoczynku, ani oddechu dla wp zduszonych dymem piersi,coraz nowe stada kul, a wrd zamieszaniagosy przeraajce w rnych stronach twierdzy, kocioa i klasztoru: - Pali si! wody! Wody! - Na dachy z bosakami!... Pacht wicej! Na murach za okrzyki rozgrzanych walk onierzy: - Wyej dziao!... wyej!... pomidzy budynki... ognia!... Okoo poudnia dzieo mierci wzmogo si jeszcze. Zdawa si mogo, e gdy dymy opadn, oczy szwedzkie ujrz tylko stos kuli granatw na miejscu klasztoru. Kurzawa wapienna ze cian obitych kulami wzbijaa si i mieszajc si z dymami, przesaniaa wiat. Wyszli ksia z relikwiami egzorcyzmowa owe tumany, aby nie przeszkadzay obronie. Huk dzia sta si przerywany, ale tak gsty jak oddech zdyszanego smoka. Nagle na wiey, wieo odbudowanej po zeszorocznym poarze, ozway si trby wspania harmoni pobonej pieni. Pyna z gry ta pie i sycha j byo naok, sycha wszdy, a na bateriach szwedzkich. Do dwiku trb doczyy si wkrtce gosy ludzkie i wrd ryku, wistu, okrzykw, oskotu, grzechotania muszkietw rozlegay si sowa: Bogarodzica, Dziewica,Bogiem sawiona Maryja!... Tu wybucho kilkanacie granatw; trzask dachwek i krokwi, a potem krzyk: "Wody!", targn suchem i... znw pie pyna dalej spokojnie: U twego Syna, hospodyna,Spuci nam, zici namChlebny czas, zbony czas. Kmicic, stojc na murach przy dziale naprzeciw wsi Czstochowy, w ktrej byy stanowiska Millera i skd najwikszy szed ogie, odtrci mniej wprawnego puszkarza i sam pracowa zacz. A pracowa tak dobrze, e wkrtce, chocia to by listopad i dzie chodny, zrzuci toub lisi, zrzuci upan i w samych tylko szarawarach i koszuli pozosta. Ludziom nie obeznanym z wojn roso serce na widok tego onierza z krwi i koci, dla ktrego to wszystko, co si dziao, w ryk armat, stada kul, zniszczenie, mier - zdaway si by tak zwyczajnym ywioem jak ogie dla salamandry. Brew mia namarszczon, ogie w oczach, rumiece na policzkach i jak dzik radow twarzy. Co chwila pochyla si na dziao,cay zajty mierzeniem, cay oddany walce, na nic niepamitny; celowa, znia,podnosi, wreszcie krzycza: "Ognia!" - a gdy Soroka przykada lont, on bieg na zrb, patrzy i od czasu do czasu wykrzykiwa: - Pokotem! Pokotem! Orle jego oczy przenikay przez dymy, kurzaw; skoro midzy budynkami ujrza gdzie zbit mas kapeluszy lub hemw, wnet druzgota je i rozprasza celnym pociskiem jakby piorunem. Chwilami wybucha miechem, gdy wiksze ni zwykle sprawi zniszczenie. Kule przelatyway nad nim i obok - on nie spojrza na adn; nagle, po strzale, podskoczy na zrb, wpi oczy w dal i zakrzykn: - Dziao rozbite!... Tam teraz jeno trzy sztuki graj!... Do poudnia ani odetchn. Pot zlewa mu czoo, koszula dymia, twarz mia uczernion sadz, a oczy wiecce. Sam pan Piotr Czarniecki podziwia celno jego strzaw i kilkakrotnie w przerwach rzek mu: - Waci wojna nie nowina! To i wida zaraz!Gdzie si tak wyuczy? O godzinie trzeciej na baterii szwedzkiej zamilko drugie dziao, rozbite celnym Kmicicowym strzaem. Reszt pozostaych cignito w jaki czas pniej z szacw. Widocznie Szwedzi uznali t pozycj za niemoliw do utrzymania. Kmicic odetchn gboko. - Spocznij! - rzek mu Czarniecki. - Dobrze! je mi si chce - odpowiedzia rycerz. - Soroka! daj, co masz pod rk! Stary wachmistrz uwin si wprdce. Przynis gorzaki w blaszance i ryby wdzonej. Pan Kmicic je pocz chciwie, podnoszc od czasu do czasu oczy i patrzcna przelatujce nie opodal granaty tak, jakby patrzy na wrony. A jednak leciao ich dosy, nie od Czstochowy, ale wanie z przeciwnej strony; mianowicie te wszystkie, ktre przenosiy klasztor i koci. - Lichych maj puszkarzw, za wysoko podnosz dziaa - rzek pan Andrzej nie ustajc je - patrzcie, wszystko przenosi i idzie na nas! Sucha tych sw mody mniszeczek, siedmnastoletnie pachol, ktre ledwie do nowicjatu wstpio. Podawa on cigle poprzednio kule do nabijania i nie ustpowa, chocia kada yka trzsa siw nim ze strachu, bo pierwszy raz wojn oglda. Kmicic imponowa mu w niewypowiedziany sposb swym spokojem; iteraz usyszawszy jego sowa, przygarnsi mimowolnym ruchem ku niemu, jakby chcc szuka opieki i schronienia pod skrzydami tej potgi. - Zali mog nas dosign z tamtej strony? - zapyta. - Czemu nie? - odpowiedzia pan Andrzej. - A co, miy braciszku, take si to boisz? - Panie! - odpowiedziao drce pachol - wyobraaem sobie wojn straszn, alem nie myla, eby bya tak straszna! - Nie kada kula zabija, inaczej by ju ludzinie byo na wiecie, bo matki by nie nastarczyy rodzi. - Najwicej, panie, strach mi owych kul ognistych, owych granatw. Czemu to one rozpkaj si z takim hukiem?... Matko Boa, ratuj!... i tak okrutnie ludzi rani?... - Jak ci wytumacz, zyskasz na eksperiencji, ojczyku. Ow kula to jest elazna, a wewntrz drona, prochami naadowana. W jednym miejscu ma za dziur do ma, w ktrej tuleja z papierualbo czasem z drewna siedzi. - Jezu Nazareski! tuleja siedzi? - Tak jest! za w tulei kak wysiarkowany, ktry si przy wystrzale zapala. Ow kula powinna upa tulej na ziemi, by j sobie wbi do rodka, wonczas ogie dochodzi doprochw i kul rozrywa. Wiele wszelako kulpada nie na tulej, ale i to nic nie szkodzi, bo przecie jak ogie dojdzie, to wybuch nastpi... Nagle Kmicic wycign rk i pocz mwi szybko: - Patrz! patrz! oto! ot masz eksperyment! - Jezus! Maria! Jzef! - krzykn braciszekna widok nadlatujcego granatu. Granat tymczasem spad na majdan i warczc, wichrzc zacz podskakiwa po bruku, wlokc za sob dymek bkitny przewrci si raz i drugi, przytoczy a pod mur, na ktrym siedzieli, wpad w kupmokrego piasku usypan wysoko a do blankw i tracc zupenie si pozosta bezruchu. Pad na szczcie tulej do gry, lecz kak nie zgas, bo dym podnis si natychmiast. - Na ziemi!... na twarze!... - poczy wrzeszcze przeraone gosy. - Na ziemi!na ziemi! Lecz Kmicic w tej samej chwili zsun si po kupie piasku, byskawicznym ruchem doni chwyci za tulej, szarpn, wyrwa i wznoszc rk z palcym si kakiem pocz woa: - Wstawajcie! Jakoby kto psu zby wybra! Ju on teraz i muchy nie zabije! To rzekszy kopn lecy czerep. Obecni zdrtwieli, widzc ten nadludzkiej odwagi uczynek, i przez czas jaki nikt sowa nie mia przemwi; na koniec Czarniecki zakrzykn: - Szalony czecze! To gdyby pko, na proch by ci zmienio! A pan Andrzej rozmia si tak szczerze, e a bysn zbami jak wilk: - Albo to nam prochw nie trzeba? Nabilibycie mn armat i jeszcze bym po mierci napsu Szwedw! - Nieche ci kule bij! Gdzie u ciebie boja mieszka? Mody mniszek zoy rce i poglda z niemym uwielbieniem na Kmicica. Lecz widzia jego czyn i ksidz Kordecki, ktry wanie zblia si w t stron. Ten nadszed, wzi pana Andrzeja obu rkoma za gow, nastpnie pooy na niej znak krzya. - Tacy jak ty nie poddadz Jasnej Gry! - rzek - ale zakazuj ywot potrzebny naraa. Ju strzay cichn i nieprzyjaciel schodzi z pola; wee t kul, wysyp z niejproch i ponie j Najwitszej Pannie do kaplicy. Milszy jej bdzie ten podarek nili te pery i jasne kamuszki, ktre jej podarowa! - Ojcze! - odrzek rozrzewniony Kmicic - cotam wielkiego!... Ja bym dla Najwitszej Panny... Ot! sw w gbie nie staje!... Ja bym na mki, na mier. Ja bym nie wiem co by gotw uczyni, byle jej suy... I zy bysy w oczach pana Andrzeja, a ksidz Kordecki rzek: - Chode do niej i z tymi zami, pki nie obeschn. aska jej spynie na ciebie, uspokoi ci, pocieszy, saw i czci przyozdobi! To rzekszy wzi go pod rami i pieni; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP0 ^cc5c, c:"poprowadzi do kocioa, pan Czarniecki za spoglda za nimi czas jaki, wreszcie rzek: - Sia widziaem w yciu odwanych kawalerw, ktrzy za nic sobie pericula wayli, ale ten Litwin to chyba d... Tu uderzy si w gb doni pan Piotr, abyspronego imienia w witym miejscu nie wymwi. Rozdzia 15 Walka na armaty nie przeszkadzaa wcale ukadom. Postanowili korzysta z nich ojcowie za kadym razem, chcc udzi nieprzyjaciela i zwczy, aby przez ten czas doczeka si jakiejkolwiek pomocy albo przynajmniej zimy surowej; Miller za nie przestawa wierzy, e zakonnicy pragn tylko najlepsze warunki wytargowa. Wieczorem wic, po owej strzelaninie, wysa znw pukownika Kuklinowskiego z wezwaniem do poddania si. Temu Kuklinowskiemu pokaza przeor salw-gwardi krlewsk, ktr od razu zamkn mu usta. Lecz Miller mia pniejszy rozkaz krlewski zajcia Bolesawia, Wielunia, Krzepic i Czstochowy. - Zanie im waszmo ten rozkaz - rzek do Kuklinowskiego - bo tak myl, e po okazaniu go zbraknie im materii do wykrtw. Lecz si myli. Ksidz Kordecki owiadczy, i jeli rozkaz obejmuje Czstochow, nieche j sobie jenera szczliwie zajmuje, przy czym moe by pewny, e ze strony klasztoru niedozna adnej przeszkody, ale Czstochowa nie jest Jasn Gr, ta za ostatnia nie jestw rozkazie wymieniona. Usyszawszy t odpowied Miller pozna, e z bieglejszymi od siebie dyplomatami ma do czynienia; jemu to wanie zabrako racji - pozostaway tylko armaty. Jednakeprzez noc trwao zawieszenie broni. Szwedzi pracowali usilnie nad wzniesieniem potniejszych szacw, jasnogrcy opatrywali szkody wczorajsze i ze zdumieniem przekonali si, e ich nie byo. Gdzieniegdzie poamane dachy i krokwie, gdzieniegdzie paty tynku opadego z murw - oto wszystko. Z ludzi nikt nie poleg, nikt nie zosta nawet skaleczony. Ksidz Kordecki, obchodzc mury, mwi z umiechem do onierzy: - Patrzcie jeno, nie tak straszny w nieprzyjaciel i jego bombardy, jak mwiono.Po odpucie nieraz wiksze szkody si trafiaj. Opieka boska nas strzee, rka boa nas piastuje, ale wytrwajmy tylko, to jeszcze wiksze cuda zobaczymy! Nadesza niedziela, wito Ofiarowania Najwitszej Panny. W naboestwie nie byo przeszkody, bo Miller oczekiwa na ostateczn odpowied, ktr zakonnicy obiecali przesa po poudniu. Tymczasem, pomni na sowa Pisma: jako dlaprzestraszenia Filistynw Izrael obnosi ark Bo koo obozu, chodzili znw procesjonalnie z monstrancj. List wysano o godzinie drugiej, ale nie z poddaniem si, tylko z powtrzeniem odpowiedzi danej Kuklinowskiemu, i kocii klasztor zowi si Jasn Gr, miasto zaCzstochowa wcale do klasztoru nie naley. "Dlatego to bagamy usilnie Jego Dostojno- pisa ksidz Kordecki - aby zechcia zostawi w pokoju Zgromadzenie nasze i koci Bogu i Najwitszej Bogarodzicy powicony, iby w nim cze Boga na przyszo pozostaa, gdzie by zarazem Majestat Boski bagano o zdrowie i powodzenie Najjaniejszego Krla. Tymczasem my, niegodni, zanoszc nasze proby, polecamy si najusilniej askawym wzgldom Waszej Dostojnoci, pokadajc ufno w jego dobroci, po ktrej i na przyszo wiele sobie obiecujemy... Byli przy czytaniu tego listu obecni: Wrzeszczowicz, Sadowski, Horn, gubernator krzepicki, de Fossis, znakomity inynier, na koniec ksi Heski, czowiek mody, wyniosy bardzo, ktry, lubo podkomendny Millera, chtnie mu sw wyszo okazywa. Ten wic umiechn si zoliwie i powtrzy z przyciskiem zakoczenie listu: - Po dobroci waszej wiele sobie obiecuj; toprzymwka o kwest, panie jenerale. Zadamwam jedno pytanie, moci panowie: czy mnichy lepiej si prosz, czy lepiej strzelaj? - Prawda! - rzek Horn. - Przez te pierwszedni stracilimy tylu ludzi, e i dobra bitwa wicej nie wemie! - Co do mnie - mwi dalej ksi Heski - pienidzy nie potrzebuj, sawy nie zyskam, a nogi w tych chaupach odmro. Co za szkoda, emy do Prus nie poszli; kraj bogaty, wesoy, jedno miasto lepsze od drugiego. Miller, ktry czyni prdko, ale myla powoli, dopiero w tej chwili wyrozumia sens listu, poczerwienia wic i rzek: - Mnisi drwi z nas, moci panowie! - Intencji nie byo, ale na jedno to wychodzi! - odrzek Horn. - Wic do szacw! Mao byo wczoraj ognia i kul! Rozkazy dane przeleciay szybko z jednego koca linii szwedzkich w drugi. Szace pokryy si sinawymi chmurami, klasztor odpowiedzia wnet z ca energi. Tym razem jednak dziaa szwedzkie, lepiej ustawione, wiksz poczy czyni szkod. Sypay si bomby adowne prochem, cignce za sob warkocz pomienia. Rzucano take rozpalone pochodnie i kby konopi przesiknitych ywic. Jak czasem stada wdrownych urawi, znuone dugim lotem obsiadaj wzgrza wyniose, tak roje tych ognistych posannikw paday na szczyty kocioa i na drewniane dachy zabudowa. Kto nie bra udziau w walce, kto nie by przy armatach, ten siedzia na dachach. Jedni czerpali wod w studniach, drudzy cignli sznurami wiadra, trzeci tumili poar mokrymi pachtami. Niektre kule upic belki i krokwie wpaday na strychy, i wnet dym a wo spalenizny napeniaa wntrze budynkw. Lecz i na strychach czyhali obrocy z beczkami wody. Najcisze bomby przebijay nawet i puapy. Mimo nadludzkich wysile, mimo czujnoci zdawao si, e pooga prdzej czy pniejmusi ogarn klasztor. Pochodnie i kby konopne, spychane drgami z dachw, utworzyy pod cianami stosy gorejce. Okna pkay od aru, a niewiasty i dzieci zamknite w izbach dusiy si dymem i gorcem. Ledwie pogaszono jedne pociski, ledwie wody spyny po zrbach, leciay nowe stada rozpalonych kul, poncych szmat, skier, ywego ognia. Cay klasztor by nim objty, rzekby: niebo otworzyo si nad nim i ulewa piorunw na spada; jednak gorza, a nie pali si, pon i nie zapadaw rumowisko; co wicej, wrd tego morzapomieni piewa pocz jak ongi modziecy w piecu ognistym. Albowiem tak samo jak dnia wczorajszego ozwaa si pie z wiey z towarzyszeniemtrb. Ludziom stojcym na murach i pracujcym przy dziaach, ktrzy w kadejchwili mogli sdzi, e tam ju wszystko ponie i w gruzy si wali za ich plecami, pie ta bya jakby balsam kojcy, zwiastowaa im bowiem cigle i ustawicznie, e stoi klasztor, stoi koci, e pomie dotd nie zwyciy wysile ludzkich. Odtd te weszo w zwyczaj podobn harmoni osadza sobie niedol oblenia i straszliwy krzyk srocego si onierstwa oddala od uszu niewiecich. Lecz i w obozie szwedzkim czynia owa pie i kapela niemae wraenie. onierze na szacach suchali jej naprzd z podziwem, potem z zabobonnym strachem. - Jak to? - mwili midzy sob - rzucilimy na w kurnik tyle elaza i ognia, e niejedna potna twierdza z popioem i dymem ju by uleciaa, a oni sobie wygrywaj radonie. Co to jest?... - Czary! - odpowiadali inni. - Kule si tamtych cian nie imaj. Z dachwgranaty staczaj si, jakoby bochenkami rzuca. Czary! czary! - powtarzali. - Nic nas tu dobrego nie spotka! Starszyzna nawet gotowa bya przypisa tym dwikom tajemnicze jakie znaczenie. Lecz niektrzy tumaczyli to inaczej, i Sadowski rzek gono umylnie, aby go Miller mg sysze: - Musi si im dobrze dzia, skoro si wesel, czyli e dotd na prno tylko napsulimy tyle prochw. - Ktrych nie mamy wiele - rzek ksi Heski. - Ale za to mamy wodza Poliocertesa - odrzek Sadowski takim tonem, e nie mona byo wyrozumie, czy drwi, czy chce Millerowi pochlebi. Lecz ten wzi to widocznie przeciw sobie, bo wsa przygryz. - Zobaczymy, czy za godzin bd jeszcze grali! - rzek zwracajc si do swego sztabu. I rozkaza podwoi ogie. Lecz rozkazy jego speniono zbyt gorliwie. W popiechu za wysoko podnoszono dziaa, skutkiem czego kule poczy przenosi. Niektre dolatyway, szybujc nad kocioem i klasztorem, a do przeciwlegych szacw szwedzkich; tam druzgotay dylowania, rozrzucay kosze, zabijay ludzi. Godzina jedna upyna, potem druga. Z wiey kocielnej rozlegaa si cigle uroczysta muzyka. Miller sta z perspektyw w Czstochowie. Patrzy dugo. Obecni zauwayli, e rka, ktr trzyma perspektyw przy oczach, draa mu corazsilniej; na koniec zwrci si do obecnych i zakrzykn: - Strzay nie szkodz wcale kocioowi! Tu gniew niepohamowany, szalony ogarn starego wojownika. Cisn lunet o ziemi, a rozbryza si w sztuki. - Wciekn si od tej muzyki! - wrzasn. W tej chwili inynier de Fossis przygalopowa do niego. - Panie jenerale - rzek - podkopu nie mona robi. Pod warstw ziemi skaa ley.Tutaj trzeba by grnikw. Miller zakl; lecz jeszcze nie dokoczy przeklestwa, gdy znowu oficer z czstochowskiego szaca przybieg pdem isalutujc po oniersku, ozwa si: - Najwiksze dziao nam rozbito! Czy zacign drugie ze Lgoty? Ogie istotnie osab nieco - muzyka rozlegaa si coraz uroczyciej. Miller odjecha do swojej kwatery, nie rzekszy ani sowa. Lecz nie wyda rozkazw wstrzymujcych walk. Postanowi zmczy oblonych. Wszak tamw twierdzy zaledwie dwustu ludzi byo zaogi, on za mia cigle wieych onierzy do zmiany. Nadesza noc, dziaa grzmiay bez ustanku; lecz klasztorne odpowiaday ywo,ywiej nawet ni w dzie, bo ognie szwedzkie wskazyway im cel gotowy. Nieraz bywao, e ledwie onierze obsiedliognisko i wiszcy w nim kocie, gdy naraz nadlatywaa z ciemnoci faskula klasztornajakby duch mierci. Ognisko rozbryzgiwao si w drzazgi i skry, onierze rozbiegali si z wrzaskiem nieludzkim i albo szukali przy innych towarzyszach schronienia, albobkali si wrd nocy, zzibli, godni, przeraeni. Koo pnocy ogie klasztorny wzmocni si tak dalece, e w promieniu strzau ani podobna byo rozpali drewek. Zdawao si,e oblnicy mwi mow dzia nastpne sowa: "Chcecie nas zmczy... prbujcie, sami wyzywamy!" Wybia godzina pierwsza i druga. Pocz my drobny deszcz w postaci mgy zimneja przenikliwej, ktra zbijaa si miejscami jakoby w supy, kolumny a mosty, czerwienice si od ognia. Przez owe fantastyczne supy i arkady wida byo chwilami grone zarysy klasztoru, ktry si zmienia w oczach; razzdawa si wyszym ni zwykle, to znw jakoby zapada w otcha. Od szacw a do jego murw wycigay si jakie zowrogie sklepienia i korytarze utworzonez mgy i ciemnoci, a tymi korytarzami nadlatyway kule mier niosce. Chwilami cae powietrze nad klasztorem stawao sijasne, jakby je owiecia byskawica. Wwczas mury, wyniose ciany i wiee zarysowyway si jaskrawo, potem znw gasy. onierze poczli patrze przed siebie z trwog ponur i zabobonn. Raz w raz te trci jeden drugiego i szepta: - Widziae? Ten klasztor zjawia si i znikana przemian... To nieludzka moc! - Widziaem lepiej - mwi drugi. - Celowalimy tym wanie dziaem, co pko, gdy nagle caa forteca pocza skaka i dryga, jakoby j kto na linie do gry podnosi i znia. Celuj tu do takiej fortecy, trafiaj! To rzekszy onierz rzuci szczotk dziaow i po chwili doda: - Nic tu nie wystoimy!... Nie powchamy ichpienidzy... Brr! zimno! Macie tam manic ze smo, zapalcie, cho rce ogrzejem! Jeden z onierzy pocz rozpala smo zpomoc siarkowanych nici. Rozpali naprzdkwacz, potem zacz go z wolna zanurza. - Zgacie wiato! - zabrzmia gos oficera. Lecz niemal jednoczenie rozleg si szum faskuli, potem krzyk krtki, urywany i wiato zgaso. Noc cikie przyniosa straty Szwedom. Nagino mnstwo ludzi przy ogniach; w niektrych miejscach rozegnano ich tak, e niektre puki, raz wpadszy w zamieszanie, nie mogy do samego rana przyj do sprawy. Obleni, jakby chcc okaza, e snu nie potrzebuj, strzelali coraz gciej. Brzask owieci na murach twarze zmczone, blade, bezsenne, ale oywione gorczk. Ksidz Kordecki w nocy lea krzyem w kociele; skoro wit, pojawi si na murach i bogi gos jego rozlega si przy dziaach, na kortynach, koo bram: - Bg dzie czyni, dzieci... Niech bdzie wiato jego bogosawione! Nie ma szkd ni w kociele, ni w zabudowaniach... Ogie ugaszony, ycia nikt nie straci. Panie Mosiski! kula ognista wpada pod kolebk waszmocinego dziecitka i zgasa, szkody mu nijakiej nie uczyniwszy. Podzikuj Najwitszej Pannie i odsu jej! - Niech bdzie Jej imi wysawione! - odrzek Mosiski - su, jak mog! Przeor poszed dalej. witao ju zupenie, gdy stan przy Czarnieckim i Kmicicu. Kmicica nie spostrzeg, bo przelaz na drug stron obejrze dylowania, ktre kula szwedzka nieco uszkodzia. Ksidz zaraz spyta: - A gdzie to Babinicz? Zali nie pi? - Ja za miabym spa w tak noc! - odpowiedzia pan Andrzej gramolc si na mur. - To bym sumienia nie mia! Lepiej czuwa na ordynansie Najwitszej Panny. - Lepiej, lepiej, suko wierny! - odrzek ksidz Kordecki. Lecz pan Andrzej zobaczy w tej chwili poyskujce z dala mde wiateko szwedzkie i zaraz zakrzykn: - Ogie tam, ogie! rychtuj! wyej! w nich psubratw! Umiechn si ksidz Kordecki jak archanio, widzc tak gorliwo, i wrci do klasztoru, by spracowanym polewki piwnej, smakowicie kostkami sera kraszonej, podesa. Jako w p godziny potem pojawiy si niewiasty, ksia i dziadkowie kocielni niosc dymice garnki i dzbany. Chwycili je skwapliwie onierze i wkrtce wzdu caych murw rozlego si akome siorbanie. Chwalili te sobie w napitek mwic: - Nie dzieje si nam krzywda w subie u Najwitszej Panny! wikt zacny! - Gorzej Szwedom! - mwili inni - le im byo warzy straw tej nocy, gorzej bdzie przyszej. - Maj dosy, psiawiary! Pewnie we dnie dadz sobie i nam odpocznienie. Ju im teraz i armacita musiay od cigego kichania pochrypn. Lecz onierze mylili si, bo dzie nie mia przynie spoczynku. Gdy rankiem oficerowie, przychodzcy z raportami, donieli Millerowi, e skutek nocnej strzelaniny jest aden, e owszem, im samym przynis znaczne szkody w ludziach, jenera zaci si i kaza dalej ogie prowadzi. - Przecie si wreszcie znu! - rzek do ksicia Heskiego. - W prochach ekspens niezmierny - odrzekw oficer. - Przecie i oni ekspensuj? - Oni musz mie nieprzebrane zapasy saletry i siarki, a wgla sami im dostarczymy, jeli uda nam si cho jedn bud zapali. W nocy podjedaem pod mury i mimo huku syszaem wyranie myn, nie moe to by inny myn jak prochowy. - Ka do zachodu soca strzela tak mocno jak wczoraj. Na noc odpoczniem. Zobaczym, czyli poselstwa nie wyl. - Wasza dostojno wiesz, e wysali do Wittenberga? - Wiem, wyl i ja po najwiksze kolubryny.Jeli ich nie mona bdzie nastraszy albo poaru wznieci od rodka, trzeba bdzie wyom uczyni. - Spodziewasz si wic wasza dostojno, e feldmarszaek pochwali oblenie? - Feldmarszaek wiedzia o moim zamiarze i nie mwi nic - odrzek szorstko Miller. - Jeli mnie tu niepowodzenie ciga dalej bdzie, to pan feldmarszaek zgani, nie pochwali, i na mnie caej winy zoy nie omieszka. Krl jegomo jemu odda suszno, to wiem. Niemaom ju ucierpia od zgryliwego humoru pana feldmarszaka, jakby to moja wina bya, e go, jako Wosi mwi, mal francese trawi. - O tym, e na wasz dostojno zwali win, nie wtpi, zwaszcza gdy si pokae, e Sadowski ma suszno. - Co za suszno? Sadowski za tymi mnichami przemawia, jak gdyby by u nich na odzie! co on powiada? - Powiada, e te wystrzay rozlegn si w caym kraju, od Batyku a po Karpaty. - Nieche krl jegomo kae w takim razieskr z Wrzeszczowicza cign i jako wotum do tego klasztoru j pole, bo to on instygowa owo oblenie. Tu Miller porwa si za gow. - Ale trzeba koczy na gwat! Tak mi si zdaje, tak mi co mwi, e w nocy oni wyl kogo dla ukadw. Tymczasem ognia i ognia! Przeszed wic dzie do wczorajszego ami i pieni; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc c'c8+c9&podobny, peen grzmotw, dymu i pomienia. Wiele jeszcze takich miao przej ponad Jasn Gr. Lecz oni gasili poary i strzelali z nie mniejszym mstwem. Poowa onierzy sza na spoczynek, druga poowa bya na murach przy dziaach. Ludzie poczli oswaja si z ustawicznym hukiem, zwaszcza gdy przekonali si, e szkd wielkich nie ma. Mniej dowiadczonych krzepia wiara, ale byli pomidzy nimi i starzy onierze, obeznani z wojn, ktrzy sub penili jak rzemioso. Ci dodawali otuchy wieniakom. Soroka wielk uzyska wrd nich powag, bo wiele ycia strawiwszy na wojnie, tak by obojtny na jej haasy, jak stary szynkarz na krzyki pijcych. Wieczorem, gdy strzay ucichy, opowiadatowarzyszom o obleniu Zbaraa. Sam w nim nie by, ale wiedzia o nim dokadnie od onierzy, ktrzy je przetrwali, i tak mwi: - Tam zwalio si kozactwa, tatarstwa i Turkw tyle, e samych kuchtw wicej byo nili tu wszystkich Szwedw. A dlategoim si nasi nie dali. Prcz tego, tu ze duchy nie maj mocy nijakiej, a tam jeno przez pitek, sobot i niedziel diabli nie wspomagali hultajstwa, a przez reszt dni po caych nocach straszyli. Posyali mierna okop, eby si pokazywaa onierzom i serce im do bitwy odejmowaa. Wiem od takiego, ktry j sam widzia. - Widziae j? - pytali ciekawie chopi kupic si koo wachmistrza. - Na wasne oczy! Szed od kopania studni,bo im tam wody brako, a co bya w stawach, to mierdziaa. Idzie, idzie, a patrzy, naprzeciw niego podchodzi jaka figura w czarnej pachcie. - W czarnej, nie w biaej? - W czarnej; na wojn w czarn si ona ubiera. Mroczyo si. Przyblia si onierz: "Werdo?" - pyta - ona nic. Dopieropocign za pacht - patrzy: kociotrup. "A ty tu czego?" - "Ja - powiada - jestem mier i przyjd po ciebie za tydzie". - onierz pomiarkowa, e le. "Czemu to - pyta - dopiero za tydzie? to ci prdzej niewolno?" - A ona na to: "Przed tygodniem nicci uczyni nie mog, bo taki rozkaz". -onierz myli sobie: "Trudno! ale kiedy ona mi teraz nic zrobi nie moe, to nieche jej cho za swoje odpac". Kiedy nie owinie j w pacht, kiedy nie zacznie okamienie gnatami wali! Ona w krzyk i nu si prosi: "Przyjd za dwa tygodnie". - "Nie moe by!" - "Przyjd za trzy, za cztery, za dziesi po obleniu; za rok, zadwa, za pitnacie!" - "Nie moe by!" - "Przyjd za pidziesit lat!" - Pomiarkowa si onierz, bo ju mia pidziesit, myli sobie: "Sto - do!" Puci j. A sam zdrowy i yw do tej pory; do bitwy chodzi jak w taniec, bo co mu tam!- A eby si zalk, to by ju byo po nim? - Najgorzej si mierci ba! - odrzek powanie Soroka. - On onierz i innym dobra przysporzy, bo jak ci j zbi, jak cij utrudzi, tak j na trzy dni zemdlio i przez ten czas nikt w obozie nie poleg, chocia wycieczk czynili. - A my to nie wyjdziemy kiedy noc na Szwedw? - Nie nasza gowa - odpar Soroka. Usysza ostatnie pytanie i ostatni odpowied Kmicic, ktry sta nie opodal, i w gow si uderzy. Potem popatrzy na szace szwedzkie. Noc ju bya. Na szacach od godziny panowaa cisza zupena. Strudzony onierz spa widocznieprzy dziaach. Daleko, na dwa strzelenia armat, poyskiwao kilkanacie ogni, ale przy samych szacach grube panoway ciemnoci. - Ani im to w gowie, ani nie podejrzewaj,ani mog przypuci! - szepn do siebie Kmicic. I uda si wprost do pana Czarnieckiego, ktry siedzc przy lawecie, liczy paciorki raca i stuka jedn nog o drug, bo muzmarzy. - Chodno - rzek ujrzawszy Kmicica - i gowa ciy od tego huku przez dwa dni i jedn noc. W uszach mi cigle dzwoni. - Komu by od takich haasw nie dzwonio. Ale dzi bdziem mieli spoczynek. Pospali sitam na dobre. Mona by ich zej jak niedwiedzia w barogu; nie wiem, czyby ich nawet rusznice przebudziy. - O! - rzek Czarniecki podnoszc gow - oczym mylisz? - Myl o Zbarau, e tam obleni przez wycieczki niejedn srog klsk hultajstwu zadali. - A tobie, jak wilkowi po nocy, krew na myli? - Na Boga ywego i jego rany, uczymy wycieczk! Ludzi narniemy, dziaa pozagwadamy. Oni si tam niczego nie spodziewaj. Pan Czarniecki zerwa si na rwne nogi. - I jutro chyba poszalej! Myl moe, e nas do nastraszyli i e o poddaniu mylimy, bd mieli odpowied. Jak Boga kocham, to jest przednia myl, to prawdziwie rycerska impreza! e te to mnie do gowy nie przyszo. Trzeba tylko ksidza Kordeckiego zawiadomi. On tu rzdzi! Poszli. Ksidz Kordecki naradza si w definitoriumz panem miecznikiem sieradzkim. Posyszawszy kroki, podnis gow i odsuwajc na bok wiec, spyta: - A kto tam? Jest co nowego? - To ja, Czarniecki - rzek pan Piotr - ze mn za jest Babinicz. Oba spa nie moemy, bo strasznie nam Szwedzi pachn. Ten Babinicz, ojcze, to niespokojna gowa, inie moe na miejscu usiedzie. Wierci mi si, wierci, bo mu si okrutnie chce do Szwedw za way pj, zapyta si ich, czyli jutro take bd strzela albo czy tefryszt nam i sobie jeszcze dadz? - Jak to? - spyta nie ukrywajc zdziwieniaksidz Kordecki. - Babinicz chce wyj z fortecy?... - W kompanii, w kompanii! - odrzek spiesznie pan Piotr - ze mn i z kilkudziesiciu ludmi. Oni tam, zdaje si, pi na szacu jak zabici; ogni nie wida, stray nie wida. Zbyt w nasz sabo dufaj. - Dziaa zagwodzim! - doda gorco Kmicic.- A dawajcie mi tu tego Babinicza! - zakrzykn pan miecznik - niech go uciskam! Swdzi ci do, szerszeniu, rad by i po nocy ku. Wielkie to jest przedsiwzicie, ktre najlepszy skutek mie moe. Jednego nam Pan Bg da Litwina, ale wciek besti i zbat. Ja zamiar pochwalam; nikt go tu nie zgani, i sam gotowym i! Ksidz Kordecki, ktry zrazu a przerazi si, bo lka si krwi rozlewu, zwaszcza gdy wasnego ycia nie wystawia, przyjrzawszy si bliej owej myli, uzna j za godn obrocw Marii. - Dajcie mi si pomodli! - rzek. I klknwszy przed wizerunkiem Matki Boskiej, chwil modli si z rozoonymi rkoma, wreszcie wsta wypogodzony. - Pomdlcie si teraz wy - rzek - a potem idcie! W kwadrans pniej wyszli we czterech i udali si na mury. Szace w dalekoci spay. Noc bya bardzo ciemna. - Ilu ludzi chcesz wzi? - spyta ksidz Kordecki Kmicica. - Ja?... - odrzek ze zdziwieniem pan Andrzej. - Ja tu nie wdz i miejscowoci nieznam tak dobrze jak pan Czarniecki. Pjd zszabl, ale ludzi niech pan Czarniecki prowadzi i mnie z innymi. Chciabym jeno, by mj Soroka poszed, bo to rzenik okrutny. Podobaa si ta odpowied i panu Czarnieckiemu, i ksidzu przeorowi, ktry w niej jawny dowd pokory widzia. Lecz zabrali si zaraz rano do dziea. Wybrano ludzi, nakazano cisz najwiksz i poczto wysuwa belki a kamienie, a cegy z przechodu. Praca zabraa z godzin czasu. Wreszcie otwr w murze by gotowy i ludzie poczli si zanurza w wsk czelu. Mieli szable,pistolety, niektrzy rusznice, a niektrzy, zwaszcza chopi, kosy osadzone sztorcem, bro, do ktrej najwicej nawykli. Znalazszy si na drugiej stronie muru policzyli si: pan Czarniecki stan na przedzie oddziau, Kmicic na samym kocu iruszyli wzdu okopu, cicho, dech tamujc w piersiach, jak wilcy podkradajcy si do owczarni. Jednake czasem kosa o kos zabrzka, czasem kamie pod stop zazgrzyta, i po tych odgosach mona byo pozna, e wci posuwaj si dalej. Zeszedszy w nizin, pan Czarniecki zatrzyma si. Tu zostawi cz ludzi, nie opodal ju od szacw, pod wodz Janicza, Wgrzyna, starego i wytrawnego onierza, ktrym naziemi rzuci si kaza, sam za wzi si nieco w prawo i majc pod stopami mikk ju ziemi, na ktrej kroki nie wydaway echa, pocz szybciej prowadzi swj oddzia. Mia on bowiem zamiar obej szaniec, uderzy na upionych z tyu i pdzi ich ku klasztorowi na ludzi Janicza. T myl podda mu Kmicic, ktry idc teraz koo niego z szabl w rku, szepta: - Szaniec pewnie jest tak wysunity, e midzy nim a gwnym obozem jest pusta przestrze. Strae, jeli jakie s, to przedszacem, a nie z tamtej strony... Tak wic obejdziemy ich swobodnie i wpadniemy na nich od tamtej strony, od ktrej najmniej spodziewaj si napadu. - Dobrze - odpowiedzia pan Piotr - noga niepowinna uj z tych ludzi. - Jeliby si kto odezwa, jak bdziem ju wchodzili - mwi dalej pan Andrzej - pozwl waszmo, e ja odpowiem... Po niemiecku umiem szwargota jak po polsku,wic pomyl, e to kto od jeneraa z obozu przechodzi. - Byle stray nie byo za szacem. - Choby i byy, to hukniem i skoczym od razu. Nim si poapi:kto i co, sidziemy imna karki. - Czas skrca, ju koniec okopu wida - rzek pan Czarniecki. Tu zwrci si i zawoa z cicha: - W prawo, w prawo! Milczcy szereg pocz zawraca. Wtem ksiyc owieci nieco brzeg chmury i uczynio si janiej. Idcy ujrzeli pust przestrze z tyu szaca. Stray, jak przewidywa Kmicic, nie byo na tej przestrzeni wcale, po c by bowiemSzwedzi mieli stawia placwki midzy wasnymi szacami a gwn armi, ktra staa dalej. Najprzenikliwszy wdz nie mg przypuci, by z tej strony mogo nadej jakie niebezpieczestwo. - Teraz jak najciszej! - rzek pan Czarniecki. - Wida ju namioty. - I w dwch jest wiateko... Ludzie tam jeszcze czuwaj... Pewnie starszyzna. - Wejcie od tyu musi by wygodne. - Oczywicie - odrzek Kmicic. - Tdy armaty wtaczaj i wojska wchodz... Ot, ju nasyp si poczyna. Pilnuj teraz, by bronie zabrzka... Doszli ju do wzniesienia usypanego starannie z tyu szacw. Sta tam cay szereg wozw, na ktrych podwoono prochy i kule. Ale przy wozach nie byo nikogo, wic minwszy je, poczli wspina si na szaniecbez trudu, jak susznie przewidywano, bo wzniesienie byo agodne i dobrze urzdzone. Tak doszli do samych namiotw i z gotow broni zatrzymali si tu, tu. W dwch rzeczywicie byszczay wiateka; wic pan Kmicic zamieniwszy par sw z Czarnieckim rzek: - Pjd ja naprzd do tych, ktrzy nie pi... Czeka teraz mego wystrzau, a potem w nich! To rzekszy ruszy. Powodzenie wycieczki byo ju zapewnione,wic si nawet nie stara i zbyt cicho. Min kilka namiotw pogronych w ciemnoci; nikt si nie zbudzi, nikt nie spyta: "werda?" onierze jasnogrscy syszeli skrzyp jegomiaych krokw i bicie wasnych serc. On za dotar do owietlonego namiotu, podnis skrzydo i wszedszy zatrzyma si u wejcia z pistoletem w doni i z szabl spuszczon na acuszku. Zatrzyma si dlatego, e wiato cokolwiek go olnio, na polowym bowiem stole sta wiecznik szecioramienny, w ktrym pony jarzce wiece. Za stoem siedziao trzech oficerw schylonych nad planami. Jeden z nich, siedzcy w porodku, lcza nad nimi tak pilnie, e a dugie jego wosy leay na biaych kartach. Ujrzawszy kogo wchodzcego podnis gow i spyta spokojnym gosem: - A kto tam? - onierz - odpowiedzia Kmicic. Wwczas i dwaj inni oficerowie zwrcili oczy ku wyjciu. - Jaki onierz? skd? - spyta pierwszy. (By to inynier de Fossis, ktry gwnie prac oblnicz kierowa.) - Z klasztoru - odrzek Kmicic. Ale byo w jego gosie co strasznego. De Fossis podnis si nagle i przysoni oczy rk. Kmicic sta wyprostowany i nieruchomy jak widmo, tylko grona jego twarz, podobna do gowy drapienego ptaka, zwiastowaa nage niebezpieczestwo. Jednake myl szybka jak byskawica przemkna przez gow de Fossisa, e to moe by zbieg z klasztoru, wic spyta jeszcze, ale ju gorczkowo: - Czego tu chcesz? - Ot, czego chc! - krzykn Kmicic. I wypali mu w same piersi z pistoletu. Wtem krzyk straszny i wraz z nim salwa wystrzaw rozlega si na szacu. De Fossis run, jak pada sosna zgruchotana piorunem, drugi oficer wpad ze szpad na Kmicica, ale on ci go szabl midzy oczy, a stal zgrzytna o koci; trzeci oficer rzuci si na ziemi pragnc przelizn si pod cian namiotu, ale Kmicic skoczy ku niemu, nadepta nog na plecy i przygwodzi sztychem do ziemi. Tymczasem noc cicha zmienia si w sdny dzie. Dzikie wrzaski: "Bij! morduj!", zmieszay si z wyciem i przeraliwymi woaniami o ratunek szwedzkich onierzy. Ludzie obkani z przestrachu wypadali z namiotw, nie wiedzc, gdzie si obrci, wktr stron ucieka. Niektrzy, nie pomiarkowawszy zrazu, skd napad przychodzi, biegli wprost na jasnogrcw i ginli od szabel, kos i siekier, nim zdoali "pardon!" zakrzykn. Niektrzy bodli w ciemnociach szpadami wasnych towarzyszy; inni, bezbronni, wpodziani, bez kapeluszy, z rkoma podniesionymi w gr, stawali nieruchomie w miejscu; niektrzy wreszcie padali na ziemi, wrd poprzewracanych namiotw. Maa gar pragna si broni, lecz olepy tum porywa ich, przewraca, depta. Jki konajcych, rozdzierajce proby o lito wzmagay zamieszanie. Gdy wreszcie z krzykw stao si jawnym, e napad przyszed nie od strony klasztoru, ale z tyu, wanie od strony wojsk szwedzkich, wwczas prawdziwe szalestwo ogarno napadnitych. Sdzili widocznie, e to sprzymierzone polskie chorgwie uderzyy na nich znienacka. Tumy piechurw poczy zeskakiwa z szaca i biec ku klasztorowi, jakby w jego murach pragnli znale schronienie. Ale wnet nowe okrzyki wskazay, e wpadli na odzia Wgrzyna Janicza, ktry docina ich pod sam fortec. Tymczasem jasnogrscy siekc, bodc, depczc doszli do armat. Ludzie z przygotowanymi gwodziami rzucili si na nie natychmiast, inni za prowadzili dalej dzieo mierci. Chopi, ktrzy nie byliby dostali wywiczonym odakom w otwartympolu, rzucali si teraz w kilku na cae gromady. Dzielny pukownik Horn, gubernator krzepicki, stara si zebra koo siebie rozpierzchych knechtw, skoczywszy wicza wgie szaca, pocz woa w ciemnoci i wymachiwa szpad. Poznali go Szwedzi i wnet poczli si kupi, lecz na ichkarkach i razem z nimi nadlatywali napastnicy, ktrych w pomroce trudno byoodrni. Nagle rozleg si straszliwy wist kosy i gos Horna ucich nagle. Kupa onierzy rozbiega si, jakby granatem rozegnana. Kmicic i pan Czarniecki z oddziaem kilkunastu ludzi rzucili si na nich i wycili do szcztu. Szaniec by zdobyty. W gwnym obozie szwedzkim ju trby poczy gra arum Nagle ozway si dziaa jasnogrskie i kuleogniste poczy lecie z klasztoru, by wracajcym drog owieci. Oni wracali zdyszani, umazani krwi jak wilcy, ktrzy uczyniwszy rze w owczarni, uchodz przed zbliajcymi si odgosami strzelcw.Pan Czarniecki prowadzi czoo. Kmicic pochd zamyka. W p godziny natkn si na oddzia Janicza, lecz on nie odpowiada na woanie;sam jeden yciem przypaci wycieczk, bogdy zapdzi si za jakim oficerem, wani jego onierze zastrzelili go z rusznicy. Wycieczka wesza do klasztoru wrd hukudzia i poysku pomieni. U przechodu czeka na nich ju ksidz Kordecki i liczy ich, w miar jak gowy przesuway si do wntrza przez otwr. Nie brako nikogo prcz Janicza. Wnet dwch ludzi wyszo po niego i w p godziny pniej przynieli ciao, chcia bowiem ksidz Kordecki przystojnym uczcigo pogrzebem. Lecz cisza nocna, raz przerwana, nie powrcia ju a do biaego dnia. Z murw gray dziaa, w stanowiskach za szwedzkich trwao najwiksze zamiszanie.Nieprzyjaciel nie znajc dobrze swej klski, nie wiedzc, skd nieprzyjaciel nadej moe, uciek z najbliszych klasztoru szacw. Cae puki bkay si w rozpaczliwym nieadzie do rana, biorc czsto swoich za nieprzyjaci i dajc do siebie ognia. W gwnym nawet obozie onierze i oficerowie opucili namioty i stali pod goym niebem, czekajc, a ta nocokropna si skoczy. Trwoliwe wieci przelatyway z ust do ust. Mwiono, e odsiecz nadesza, inni twierdzili, e wszystkie pobliskie szace zdobyte. Miller, Sadowski, ksi Heski, Wrzeszczowicz i wszyscy wysi oficerowie do wczorajszego ami i pieni; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPccYc2,],cn;czynili nadludzkie usiowania, by doprowadzi do adu przeraone puki. Jednoczenie na strzay klasztorne odpowiedziano ognistymi kulami, aby rozproszy ciemnoci i pozwoli ochon rozpierzchym. Jedna z kul utkwia w dachu kaplicy, lecz trciwszy tylko o zaamanie dachu, wrciasi z szumem i oskotem ku obozowi, rozrzucajc po powietrzu potok pomieni. Nareszcie skoczya si zgiekliwa noc. Klasztor i obz szwedzki ucichy. Ranek pocz bieli szczyty kocielne, dachwki przybieray zwolna czerwon barw - i rozedniao. Wwczas Miller na czele sztabu podjecha do zdobytego szaca. Mogli wprawdzie z klasztoru dojrze go i da ognia, lecz staryjenera nie zwaa na to. Chcia wasnymi oczyma obejrze wszystkie szkody, policzy polegych. Sztab jecha za nim: wszyscy stropieni, ze smutkiem i powag wtwarzach. Dojechawszy do szaca zsiedli z koni i poczli wstpowa na gr. lady walki widniay wszdzie: niej, pod dziaami, walay si poprzewracane namioty; niektre stay jeszcze otwarte, puste, ciche. Stosy cia leay szczeglniej pomidzy namiotami; trupy pnagie, obdarte, z wytrzeszczonymi oczyma, z przeraeniem zakrzepym w martwych renicach, okropny przedstawiay widok. Widocznie wszyscy ci ludzie zostali pochwyceni w gbokim nie; niektrzy nie byli obuci, mao ktry zaciska rapier w martwej doni, aden prawie nie mia ni hemu, ni kapelusza. Jedni leeli w namiotach, zwaszcza od strony wejcia, ci widocznie zaledwie zdoali si przebudzi; drudzy przy samych skrzydach namiotw, chwyceni przez mier, w chwili gdy chcielisi ratowa ucieczk. Wszdy tyle cia, a wniektrych miejscach takie stosy, i mona by sdzi, e to jaki kataklizm natury pobiowych onierzy, lecz rany gbokie w twarzach i piersiach, niektre oblicza zaczernione od wystrzaw tak bliskich, ewszystek proch nie zdoa zgorze, wiadczyy a nadto jawnie, e to rka ludzka dokonaa zniszczenia. Miller wstpi wyej, ku dziaom; stay guche, zagwodone, nie groniejsze ju od pni drzewa; na jednym z nich leao przewieszone ciao kanoniera, prawie na wp przecite strasznym zamachem kosy. Krew oblaa lawet i utworzya pod ni obszern kau. Miller obejrza wszystko dokadnie, w milczeniu i ze zmarszczon brwi. Nikt z oficerw nie mia tego milczenia przerwa. Jake tu bowiem nie pociech staremu jeneraowi, ktry wskutek nieostronoci wasnej zosta pobity jak nowicjusz? Bya to nie tylko klska, bya i haba, bo przecie sam jenera twierdz ow kurnikiem nazywa i obiecywa j midzy palcami rozkruszy, bo przecie mia dziewi tysicy wojska, a tam ostao dwiecie zaogi, bo na koniec, jenera w by onierzem z krwi i koci, a mia przeciw sobie mnichw. Ciko zacz si dla Millera w dzie. Tymczasem nadeszli piechurowie i poczli ciaa wynosi. Czterech z nich, niosc na pachcie trupa, zatrzymao si przed jeneraem bez rozkazu. Miller spojrza w pacht i oczy zakry. - De Fossis... - rzek gucho. Ledwie co odeszli, nadcignli drudzy; tym razem Sadowski poruszy si ku nim i zawoa z daleka, zwracajc si do sztabu:- Horna nios! Lecz Horn y jeszcze i dugie mia przed sob dni mk okropnych. Chop, ktry go ci, dosign go samym kocem kosy, aleuderzenie byo tak straszne, e otwaro ca klatk piersiow. Jednake ranny zachowa nawet przytomno. Spostrzegszy Millera i sztab umiechn si, chcia co mwi, lecz zamiast gosu wydoby tylko na usta pian row, po czym j mruga silnie oczyma i zemdla. - Zanie go do mego namiotu! - rzek Miller - i niech mj medyk opatrzy go natychmiast! Nastpnie oficerowie usyszeli, jak mwi sam do siebie: - Horn. Horn... We nie go widziaem... zarazz wieczora... Straszna, niepojta rzecz... I utkwiwszy oczy w ziemi, zamyli si gboko; nagle z zadumy zbudzi go przeraony gos Sadowskiego: - Jenerale! jenerale! Patrz wasza dostojno! Tam, tam... klasztor... Miller spojrza i zdumia. Dzie ju by zupeny i pogodny, jeno mgy wisiay nad ziemi, ale niebo byo czyste i rumiane od porannej zorzy. Biay tuman przesania sam szczyt Jasnej Gry i wedle zwykego rzeczy porzdku powinien by zakrywa koci; tymczasem szczeglniejszym zjawiskiem przyrody koci wraz z wie unosi si nie tylko nad ska, ale i nad mg, wysoko, wysoko, zupenie jakby oderwa si od swej podstawy i zawis w bkitach pod niebem. Krzyki onierzy zwiastoway, e spostrzegli take zjawisko. - To mga oczy udzi! - zakrzykn Miller. - Mga ley pod kocioem! - odpowiedzia Sadowski. - Zadziwiajca rzecz, ale ten koci jest dziesi razy wyej, ni by wczoraj, i wisi w powietrzu - rzek ksi Heski. - W gr jeszcze idzie! w gr, w gr! - krzyczeli onierze. - Z oczu niknie!... Istotnie, tuman wiszcy na skale pocz sipodnosi na ksztat niezmiernego supa dymu ku niebu, koci za, osadzony jakbyna szczycie owego supa, zdawa si wzbija coraz wyej, jednoczenie za hen ju pod samymi obokami przesania si coraz wicej biaym oparem, rzekby: roztapia si, rozpywa, mci, na koniec znikn zupenie z oczu. Miller zwrci si ku oficerom, a w oczachjego malowao si zdziwienie wraz z zabobonnym przestrachem. - Wyznaj waszmociom - rzek - em podobnego fenomenu w yciu nie widzia. Cakiem to jest przeciwne naturze, i chyba to czary papistw... - Syszaem - rzek Sadowski - wykrzykujcych onierzy: "Jak tu strzelado takiej twierdzy?" Zaiste, nie wiem jak! - Ale co teraz bdzie, moci panowie! -zawoa ksi Heski. - Jestli ten koci tam we mgle, czy go ju nie ma? I stali jeszcze dugo, zdumieni, milczcy, na koniec ksi Heski rzek: - Chociaby to byo naturalne zjawisko przyrody, w kadym razie nic nie wry ono nam dobrego. Patrzcie, waszmociowie,od czasu jakemy tu przybyli, nie postpilimy ani kroku naprzd! - Ba! - odpowiedzia Sadowski - gdybymy to tylko nie postpili! Ale, prawd rzekszy,ponosilimy klsk za klsk... a dzisiejsza noc najgorsza. onierz zniechcony traci odwag i opieszale zaczyna dziaa. Nie macie, waszmociowie, pojcia, co sobie opowiadaj po pukach. Dziej si przy tym i inne rzeczy dziwne: oto od pewnego czasunikt pojedynczo ani nawet samowtr nie moe wychyli si z obozu, kto si na to omieli, ten jakoby w ziemi wpad. Rzekby: wilki kr koo Czstochowy. Sam niedawno posaem chorego z trzema ludmi do Wielunia po odzie ciep iodtd ani sychu o nich!... - Gorzej bdzie, gdy zima nadejdzie; ju i teraz noce bywaj nieznone - doda ksiHeski. - Mga rzednie! - rzek nagle Miller. Rzeczywicie, powsta wiatr i pocz odwiewa opary. W kbach tumanu poczoco majaczy, na koniec soce zeszo i powietrze stao si przezroczyste. Mury klasztorne zarysoway si z lekka, potem wychyli si koci, klasztor. Wszystko stao na dawnym miejscu. Twierdza bya spokojna i cicha, jakby w niej ludzie nie mieszkali. - Jenerale - rzek z energi ksi Heski - prbuj wasza dostojno jeszcze ukadw. Trzeba raz skoczy! - A jeli ukady nie doprowadz do niczego,to waszmociowie radzicie oblenia poniecha? - pyta ponuro Miller. Oficerowie umilkli. Po chwili dopiero Sadowski zabra gos: - Wasza dostojno wiesz najlepiej, co jej wypada czyni. - Wiem - odpar dumnie Miller - i to wam jeno powiem: przeklinam dzie i godzin, w ktrej tu przybyem, jak rwnie doradcw(tu przeszy wzrokiem Wrzeszczowicza), ktrzy mi to oblenie instygowali; wiedzciejednak, e po tym, co zaszo, nie ustpi, pki tej przekltej twierdzy w kup gruzwnie zmieni albo sam nie polegn! Niech odbia si na twarzy ksicia Heskiego. Nigdy on nie powaa zbyt Millera, powysze za jego sowa poczytaza prn chepliwo oniersk, nie na czasie wobec tego zburzonego szaca, trupw i zagwodonych dzia; zwrci si wic ku niemu i odpowiedzia z widocznym przeksem: - Jenerale, wasza dostojno nie moesz tego przyrzeka, bo ustpisz wobec pierwszego rozkazu krla jegomoci albo pana marszaka Wittenberga. Czasem te i okolicznoci umiej rozkazywa nie gorzej krlw i marszakw. Miller zmarszczy swe gste brwi, co widzc Wrzeszczowicz rzek pospiesznie: - Tymczasem prbujmy ukadw. Oni si poddadz. Nie moe inaczej by! Dalsze jego sowa zguszy wesoy gos dzwonu, wzywajcy na msz porann w kociele jasnogrskim. Jenera wraz ze sztabem odjechali z wolna ku Czstochowie,lecz nie dojechali jeszcze do gwnej kwatery, gdy przypad oficer na spienionym koniu. - To od marszaka Wittenberga! - rzek Miller. Tymczasem oficer odda mu list. Jenera rozerwa szybko pieczcie i przebiegszy pismo oczyma, rzek ze zmieszaniem w twarzy: - Nie! To z Poznania... ze wieci. W Wielkopolsce szlachta si podnosi, lud czysi z ni... Na czele ruchu stoi Krzysztof egocki, ktry chce i na pomoc Czstochowie. - Przepowiedziaem, e te strzay rozlegnsi od Karpat do Batyku - mrukn Sadowski. - U tego narodu prdka odmiana. Jeszcze wy nie znacie Polakw, poznacie ich pniej. - Dobrze! poznamy ich! - odpar Miller. - Wol otwartego nieprzyjaciela ni faszywego sprzymierzeca... Sami si poddali, a teraz bro podnosz... Dobrze! doznaj naszej broni! - A my ich - odburkn Sadowski. - Panie jenerale, koczmy ukadami z Czstochow; przystamy na wszelkie warunki... Nie o twierdz chodzi, ale o panowanie jego krlewskiej moci w tym kraju. - Mnisi si poddadz - rzek Wrzeszczowicz. - Dzi, jutro, poddadz si!Tak oni ze sob rozmawiali, a w klasztorze po rannej mszy panowaa rado niezmierna. Ci, ktrzy na wycieczk nie chodzili, wypytywali jej uczestnikw: jak si wszystko odbyo? Uczestnicy za chepili si strasznie, wysawiajc swoje mstwo i klsk, ktr nieprzyjacielowi zadali. Midzy ksimi i niewiastami nawet ciekawo przemoga. Biae habity i niewiecie szaty zalegy mury. Pikny i radosny by to dzie. Niewiasty skupiy sikoo pana Czarnieckiego, woajc: "Zbawcanasz! opiekun!" On za broni si, zwaszcza gdy w rce chciay go caowa,i ukazujc na Kmicica mwi: - Temu take dzikujcie! Babinicz on jest, ale nie baba! W rce on si caowa nie da,bo mu si jeszcze od krwi lepi; ale jeli ktra z modszych w gb zechce, to tak myl, e si nie bdzie wzdraga! Modsze rzucay istotnie wstydliwe i wabnezarazem spojrzenia na pana Andrzeja,podziwiajc wspania jego urod;lecz on nie odpowiada oczyma na owe nieme pytania, bo mu widok tych dziewczt przypomnia Olek. "Ej, ty moja niebogo! - pomyla - eby cho wiedziaa, e ja ju u Najwitszej Panny na ordynansie, w jej obronie si tym nieprzyjacioom oponuj, ktrym ku swojemu umartwieniu suyem dawniej... I obieca sobie, e zaraz po obleniu do niej do Kiejdan napisze i Sorok z listem popchnie. "Przecie nie goe sowa i obietnice jej pol, bo ju i uczynki s za mn, ktre bez chwalby prnej, ale akuratnie w licie wypisz. Niech wie, e toona sprawia, niech si ucieszy!" I ucieszy si sam t myl tak dalece, e ani zauway, jako dziewczta mwiy do siebie, odchodzc: - Grzeczny kawaler, ale wida za wojn jeno patrzy i mruk nieuyty... Rozdzia 16 Zgodnie z yczeniami swych oficerw Millerznowu rozpocz ukady. Przyby do klasztoru z nieprzyjacielskiego obozu znamienity szlachcic polski, powany wiekiem i wymow. Jasnogrcy przyjli go gocinnie, sdzili bowiem, e wrzekomo i z musu tylko bdzie przemawia za poddaniemklasztoru, a naprawd doda im zachty i potwierdzi nowiny, ktre ju i przez mury oblone si przedary, o powstaniu w Wielkopolsce, o zniechceniu wojsk kwarcianych dla Szweda, o ukadach Jana Kazimierza z Kozakami, ktrzy jakoby okazywali ch powrotu do posuszestwa,wreszcie o gronej zapowiedzi chana tatarskiego, e idzie w pomoc wygnanemu krlowi i wszystkich jego nieprzyjaci ogniem i mieczem ciga bdzie. Lecz jake si zawiedli zakonnicy! Personat przynis bowiem wprawdzie spor wizk nowin, ale przeraajcych, zdolnych najwikszy zapa ostudzi, najniezomniejsze postanowienie zama, najgortsz wiar zachwia. Otoczyli go ksia i szlachta w definitorium,wrd ciszy i uwagi; z jego ust za zdawaa si pyn sama szczero i bole nad losami ojczyzny. Rk czsto kad na biaej gowie, jak gdyby chcc wybuch desperacji powstrzyma, patrzy na krucyfiks, zy mia w oczach i gosem powolnym, przerywanym nastpujce mwisowa: - Ach! jakich to czasw doczekaa si strapiona ojczyzna! Nie ma ju rady! trzebaulec krlowi szwedzkiemu... Zaprawd, dla kogo wy tu, ojcowie czcigodni, i wy, panowie bracia szlachta, chwycilicie za miecze? Dla kogo nie aujecie niewywczasw, trudu, umczenia, krwi? Dlakogo przez opr - niestety prny! - naraacie siebie i wite miejsce na straszliw zemst niezwycionych szwedzkich zastpw?... Dla Jana Kazimierza? Lecz on sam wzgardzi ju naszym krlestwem. Zali to nie wiecie nowiny, e wybr ju uczyni i przekadajc dostatki, wesoe uczty i spokojne uciechy nad kopotliw koron, abdykowa na rzecz Karola Gustawa? Wy jego nie chcecie opuci, a on sam was opuci; wy nie chcielicie ama przysigi,a on sam j zama; wy gotowicie umrzedla niego, on za o was i nas wszystkich nie dba... Prawym krlem naszym jest terazKarol Gustaw! Patrzcie wic, bycie nie cignli na gowy wasze nie tylko gniewu, zemsty, ruiny, ale i grzechu wobec nieba, wobec krzya i tej Najwitszej Panny, bo nie przeciw najedcy, ale przeciw wasnemu panu rce zuchwale podnosicie... Cisza przyja te sowa, jakoby mier przeleciaa przez sal. Co mogo by bowiem straszniejszego od nowiny o abdykacji Jana Kazimierza? Bya to wprawdzie wie potwornie nieprawdopodobna, lecz ow ten stary szlachcic mwi j wobec krzya, wobec obrazu Marii i ze zami w oczach. Ale jeli bya prawdziw, to dalszy opr by istotnie szalestwem. Szlachta pozakrywaa oczy rkoma, mnisi nasunli na gowy kaptury i cisza grobowa trwaa cigle; tylko ksidz Kordecki j szepta gorliwie modlitw zbladymi wargami, a oczy jego, spokojne, gbokie, wietliste i przenikliwe, utkwione byy nieruchomie w owego szlachcica. Ten czu na sobie badawczy w wzrok i lemu byo pod nim, i ciko, chcia zachowamiark powagi, dobrotliwoci, zbolaej cnoty, yczliwoci i nie mg; j wic rzuca niespokojnie spojrzenia na innych ojcw, a po chwili tak dalej mwi: - Najgorsz jest rzecz zapala zawzitoprzez dugie naduywanie cierpliwoci. Skutkiem waszego oporu bdzie zniszczenie tego witego kocioa i naoenie wam (Boe, odwr) okropnej i srogiej woli, ktrej sucha bdziecie musieli. Wstrt i unikanie spraw wiatowych jest broni zakonnikw. Co macie do czynienia z wrzaw wojenn, wy, ktrych przepisy zakonne do samotnoci i milczenia powouj? Bracia moi, ojcowie czcigodni i najmilsi! Nie bierzcie na serca, nie bierzciena sumienia wasze tak strasznej odpowiedzialnoci!... Nie wy budowalicie ten wity przybytek, nie dla was jednych ma on suy! Pozwlcie, aby kwitn i bogosawi tej ziemi po dugie wieki, by synowie i wnuki nasze jeszcze cieszy si nim mogy! Tu zdrajca rce rozoy i zazawi si zupenie; szlachta milczaa, ojcowie milczeli; zwtpienie ogarno wszystkich, serca byy zmczone i rozpaczy bliskie, pami zmarnowanych i prnych usiowa oowiem zaciya umysom. - Czekam waszej odpowiedzi, ojcowie! - rzek szanowny zdrajca spuszczajc gowna piersi. Wtem ksidz Kordecki powsta i gosem, w ktrym nie byo najmniejszego wahania, adnego zwtpienia, rzek, jakby w proroczym widzeniu: - To, co waszmo mwisz, e Jan Kazimierz nas opuci, e ju abdykowa i prawa swe Karolowi przekaza - to kamstwo! W serce wygnanego naszego pana wstpia nadzieja i nigdy gorliwiej, jak w tej chwili, nie pracowa, by ojczynie ratunek zapewni, tron odzyska i nam pomoc w ucisku przynie! Maska spada od razu z twarzy zdrajcy; eni; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP c-cc+c:#zo i zawd odbiy si w niej wyranie, jakoby smoki naraz wypezy z jaski jegoduszy, w ktrych kryy si dotd. - Skd ta wiadomo? Skd ta pewno? - zapyta. - Std! - odrzek ksidz Kordecki ukazujc wielki krucyfiks zawieszony na cianie. - Id! po palce na przebitych nogach Chrystusowych i powtrz raz jeszcze, co powiedzia! Zdrajca gi si pocz, jakby pod naciskiem elaznej rki; z jaski jego duszy nowy smok, przestrach, wypezn na oblicze. A ksidz Kordecki sta cigle wspaniay, grony jak Mojesz; promienie zdaway musi strzela ze skroni. - Id, powtrz! - rzek, nie zniajc rki, gosem tak potnym, e a wstrznite sklepienia definitorium zadray i powtrzyy jakby w przeraeniu: - Id, powtrz... Nastaa chwila guchego milczenia, wreszcie rozleg si przytumiony gos przybysza: - Umywam rce... - Jak Piat! - dokoczy ksidz Kordecki. Zdrajca wsta i wyszed z definitorium. Przesun si szybko przez podwrce klasztorne, a gdy si znalaz za bram, pocz biec prawie, jakby go co gnao od klasztoru do Szwedw. Tymczasem pan Zamoyski zbliy si do Czarnieckiego i Kmicica, ktrzy w definitorium nie byli, aby im powiedzie, co zaszo. - Zali przynis co dobrego ten pose? - spyta pan Piotr - uczciw mia twarz... - Boe nas chowaj od takich uczciwych! - odpowiedzia pan miecznik sieradzki - przynis zwtpienie i pokus. - C mwi? - rzek Kmicic podnoszc nieco ku grze zapalony lont, ktry wanietrzyma w rku. - Mwi jak patny zdrajca. - Tote dlatego moe tak umyka teraz! - rzek pan Piotr Czarniecki. - Patrzcie, waszmociowie, ledwie nie pdem ku Szwedom biey. Ej! posabym za nim kul...- A dobrze! - rzek nagle Kmicic. I przyoy lont do zapau. Rozleg si huk dziaa, prdzej nim Zamoyski i Czarniecki mogli si pomiarkowa, co si stao. Zamoyski za gow si porwa. - Na Boga! - krzykn - co uczyni!... to to pose! - lem uczyni - odrzek patrzc w dal Kmicic - bom chybi! Ju si podnis i zmyka dalej. Ej! e te go przenioso! Tu zwrci si do Zamoyskiego: - Panie mieczniku dobrodzieju, chobym go te by i w krzye dosign, nie dowiedliby nam, emy umylnie do niego strzelili, a dalibg, nie mogem lontu w rku utrzyma. Sam mi opad. Nigdy bym zaposem Szwedem nie strzeli, ale na widok Polakw zdrajcw wntrznoci si we mnie przewracaj! - Ej! miarkuje si, byaby bieda i gotowi by tam naszym posom krzywdy czyni. Lecz pan Czarniecki kontent by w duszy, bo Kmicic dosysza go, jak mrucza pod nosem: - Przynajmniej ten zdrajca drugi raz pewnie nie podejmie si poselstwa. Nie uszo to i ucha Zamoyskiego, bo odrzek: - Nie ten, to znajd si drudzy, a waszmociowie ukadom wstrtu nie czycie i samowolnie ich nie przerywajcie, gdy im duej si wlok, tym bardziej na nasz korzy wychodz. Odsiecz, jeli namBg jakow zele, bdzie miaa czas si zebra, a i zima idzie sroga, czynic coraz trudniejsze oblenie. Czas dla nich strat, dla nas korzy przynosi. To rzekszy odszed do definitorium, gdzie po odejciu posa trwaa jeszcze narada. Sowa zdrajcy przeraziy jednak umysy, idusze byy zwarzone. Nie uwierzono wprawdzie w abdykacj Jana Kazimierza, ale pose przywid przed oczy potg szwedzk, o ktrej szczliwe dni poprzednie pozwoliy prawie zapomnie. Teraz na nowo przedstawia si ona umysom w caej swej grozie, ktrej ulky si przecie nie takie twierdze, nie takie miasta. Pozna, Warszawa, Krakw, nie liczc mnstwa zamkw, otworzyy swebramy przed zwycizc; jake moga si obroni wrd powszechnego potopu klsk Jasna Gra? "Bdziem si broni jeszcze tydzie, dwa, trzy - myleli sobie niektrzy ze szlachty i zakonnikw - ale co dalej, jaki koniec tych usiowa?" Kraj cay by jako okrt pogrony ju w otchani, a jeno w klasztor stercza jeszcze jak koniec masztu nad falami. Czyli wic mogli rozbitkowie, do tego masztu uczepieni, myle jeszcze nie tylko o wasnym ocaleniu, ale o wydobyciu caego okrtu spod toni? Wedle ludzkich obrachowa nie mogli. A jednak, wanie w chwili gdy pan Zamoyski wchodzi z powrotem do definitorium, ksidz Kordecki mwi: - Bracia moi! Nie pi i ja, gdy wy nie picie, modl si, gdy wy Patronki naszej o ratunek bagacie. Znuenie, trud, sabo czepiaj si tak samo koci moich jak waszych; odpowiedzialno tak samo, ba, wicej moe na mnie ni na was ciy - dlaczeg ja wierz, a wy ju zdajecie si wtpi?... Wejdcie w siebie, czyli zalepione ziemsk potg oczy wasze nie widz ju wikszej siy od szwedzkiej? Czyli nie mniemacie, e adna obrona ju nie wystarczy, adna rka tamtej przemocynie zmoe? Jeeli tak jest, bracia moi, to grzeszne wasze myli i blunicie przeciw miosierdziu boemu, przeciw wszechmocy Pana naszego, przeciw potdze tej Patronki, ktrej sugami si mianujecie. Ktoz was bdzie mia rzec, e ta Najwitsza Krlowa nie potrafi nas zasoni i zwycistwa nam zesa? Wic promy jej, bagajmy dniem i noc, pki naszym wytrwaniem, nasz pokor, naszymi zami, ofiarowaniem cia i zdrowianaszego nie zmikczymy jej serca, nie przebagamy za dawne grzechy nasze! - Ojcze! - odrzek jeden ze szlachty - nie o wasne garda nam chodzi, nie o ony nasze i dzieci, ale drymy na myl o tych despektach, ktrych obraz moe dozna, jeeli nieprzyjaciel twierdz szturmem zdobdzie. - I nie chcemy bra na siebie odpowiedzialnoci! - doda drugi. - Bo nikt nie ma prawa jej bra, nawet ksidz przeor! - dorzuci trzeci. I opozycja rosa, zyskiwaa na odwadze, tym bardziej e wielu zakonnikw milczao. Przeor, zamiast odpowiedzie wprost, modli si znw pocz: - Matko Syna Jedynego! - rzek podnisszyoczy i rce ku grze - jeli nas nawiedziadlatego, abymy w Twojej stolicy przykad wytrwania, mstwa, wiernoci Tobie, ojczynie i krlowi innym dali... jeli wybraa to miejsce, by przez nie rozbudzisumienia ludzkie i cay kraj ocali - zmiuje si nad tymi, ktrzy zdrj aski Twej chc zahamowa, Twym cudom przeszkodzi, woli Twej witej si sprzeciwi... Tu chwil pozosta w uniesieniu, nastpnie zwrci si ku zakonnikom i szlachcie: - Kto tak odpowiedzialno wemie na wasne ramiona? Kto cudom Marii, asce Jej, ratunkowi tego krlestwa i wiary katolickiej zechce przeszkodzi! - W imi Ojca i Syna, i Ducha witego! - ozwao si kilka gosw - uchowaj nas Bg!- Nie znajdzie si taki! - zawoa pan Zamoyski. A ci z zakonnikw, ktrym poprzednio nurtowao w sercach zwtpienie, poczli si bi w piersi, bo strach ich ogarn niemay. I nikt z rajcw nie myla ju tego wieczora o poddaniu. Lecz chocia serca starszych zostay wzmocnione, jednake zgubny posiew owegosprzedawczyka wyda zatrute owoce. Wiadomo o abdykacji Jana Kazimierza i o niepodobiestwie odsieczy dosza przez szlacht do niewiast, od niewiast do suby, czelad rozszerzya j w wojsku, na ktrym jak najgorsze wywara wraenie. Mniej jej si przerazili wieniacy, lecz wanie dowiadczeni onierze z rzemiosa, przywykli koleje wojny wedle onierskiej tylko mody oblicza, poczli schodzi si ze sob, wystawia sobie wzajem niepodobiestwo dalszej obrony, narzeka na upr nie znajcych rzeczy mnichw, wreszcie zmawia si i szepta. Pewien puszkarz, Niemiec, podejrzanej wiary, poradzi, by onierze sami wzili spraw w rk i porozumieli si ze Szwedami o wydanie twierdzy. Inni pochwycili t myl, lecz znaleli si i tacy, ktrzy nie tylko oparli si stanowczo zdradzie, ale dali zaraz zna o niej Kordeckiemu. Ksidz Kordecki, ktry z najwiksz ufnoci w siy niebieskie umia najwikszziemsk zapobiegliwo i ostrono poczy, zniszczy w zarodzie bunt tajemnie si szerzcy. Naprzd wic przywdcw buntu, a na ich czele owego puszkarza, wygna z twierdzy,nie obawiajc si wcale tego, co Szwedom ostanie fortecy i jej sabych stronach mogli donie; nastpnie, podwoiwszy miesiczn laf zaodze, odebra od niej przysig, edo ostatniej kropli krwi bdzie klasztoru bronia. Lecz podwoi take i czujno, postanowiwszy jeszcze pilniej doglda tak patnego onierza, jak szlacht, a nawet swoich zakonnikw. Starsi ojcowie przeznaczeni zostali do chrw nocnych; modzi, prcz suby boej, i sub na murach zostali obowizani odprawia. Nastpnego dnia odby si przegld piechoty; przeznaczono do kadej baszty jednego szlachcica z jego czeladzi, zakonnikw za dziesiciu i dwch puszkarzy pewnych. Wszyscy ci dzie i noc obowizani byli powierzonych im stanowisk pilnowa. Stan wic przy wschodnio-pnocnej baszcie pan Zygmunt Mosiski, onierz dobry, ten wanie, ktrego dziecko cudownym sposobem ocalao, chocia kula ognista pada obok jego kolebki. Z nim razem stra trzyma ojciec Hilary Sawoszewski. Przy zachodniej stan ojciec Mielecki, ze szlachty za pan MikoajKrzysztoporski, czowiek pospny i maomwny, ale odwagi nieustraszonej. Wschodnio-poudniow baszt zajli pan Piotr Czarniecki z Kmicicem, a z nimi ojciecAdamus Stypulski, ktry dawniej w elearskiej chorgwi suy. Ten w razie potrzeby zakasywa chtnie habitu i dziao rychtowa, a z kul przelatujcych nie wicej sobie robi od starego wachmistrza Soroki. Na koniec na zachodnio-poudniow baszt wyznaczono pana Skrzewskiego i ojca Daniela Rychtalskiego, ktry tym si odznacza, e przez dwie i trzy noce z rzdu mg nie spa, bez szkody dla si i zdrowia. Nad straami postanowiono Dobrosza i ojcaZachariasza Maachowskiego. Niezdolnych do boju przeznaczono na dachy, a zbrojownie i wszelkie przyrzdy wojenne obj w nadzr ojciec Lassota. Po ksidzu Dobroszu obj on take urzd mistrza ogniowego.W nocy musia owietla mury, aby piechota nieprzyjacielska nie moga si pod nie zblia. Pourzdza take koszyki i kuny elazne na wiey, w ktrych noc pono uczywo i pochodnie. Jako co noc caa wiea wygldaa jak jedna olbrzymia pochodnia. Wprawdzie uatwiao to Szwedom strzelanie do niej, ale mogo posuy za znak, e twierdza broni si jeszcze, gdyby wypadkiem jakie wojsko oblonym na pomoc przycigao. Tak wic nie tylko zamiary poddania spezy na niczym, ale zabrano si jeszczegorliwiej do obrony. Chodzi nazajutrz ksidz Kordecki naok po murach jak pasterz po owczarni, widzia, e wszystko jest dobrze, i umiecha si bogo, chwalinaczelnikw i onierzy, a przyszedszy dopana Czarnieckiego rzek rozpromieniony: - I pan miecznik sieradzki, nasz kochany wdz, raduje si w sercu na rwni ze mn,bo powiada, emy teraz dwakro mocniejsini na pocztku. Nowy duch wstpi w serca, reszty aska Najwitszej Panny dokona, a ja tymczasem do ukadw si na nowo wezm. Bdziemy zwczy i marudzi, bo przez to si krew ludzka oszczdza. Kmicic za na to: - Ej, ojcze wielebny, co tam po ukadach! Czasu szkoda! lepiej oto znowu tej nocy wycieczk uczyni i tych psiajuchw naci.A ksidz Kordecki, e to by w dobrym humorze, umiechn si, jak umiecha si matka do naprzykrzonego dziecka, nastpnie podnis powrso lece przy armacie i pocz udawa, e bije nim Kmicica po plecach. - A bdziesz mi si tu wtrca, utrapiony Litwinie - mwi - a bdziesz mi tu krwi jako wilk akn, a bdziesz mi tu przykadnieposuszestwa dawa, a masz! a masz! Kmicic za, rozweselony jak ak szkolny, uchyla si to w prawo, to w lewo i umylnie niby si dranic, powtarza: - Bi Szwedw! bi! bi! Bi! Takie to oni sobie wyprawiali uciechy majcdusze gorce i dla ojczyzny powicone. Lecz ukadw ksidz Kordecki nie zaniechawidzc, e Miller gorco ich pragnie i za wszelki pozr chwyta. Cieszya ta ochota ksidza Kordeckiego, odgadywa bowiem acno, e nie musi si nieprzyjacielowi dzia dobrze, skoro tak chciwie pragnie koczy. Poczy wic pyn dnie jeden za drugim, w ktrych nie milczay wprawdzie dziaa i rusznice, lecz gwnie dziaay pira. W ten sposb oblenie przewczyo si, a zima nadchodzia coraz srosza. Na szczytach Tatrw chmury wysiadyway w przepacistych gniazdach zawieruch, mrz, niegi i wytaczay si na kraj, wiodc za sob swe lodowate potomstwo. Nocami Szwedzi tulili si do swych ognisk, wolc gin od kul klasztornych ni marzn. Twarda ziemia utrudniaa sypanie szacw i czynienie podkopw. Oblenie nie postpowao. Nie tylko oficerowie, ale caewojsko miao na ustach jedno tylko sowo: "ukady". Udawali wic ksia naprzd, e si chc podda. Przyszli do Millera w poselstwie ojciec Marceli Dobrosz i uczony ksidz Sebastian Stawicki. Ci uczynili Millerowi niejak nadziej zgody. Ledwie to usysza,a rce otworzy i gotw by porwa ich zradoci w objcia. Ju bowiem nie o Czstochow, ju o cay kraj chodzio. Poddanie si Jasnej Gry byoby odebrao resztk nadziei patriotom i ostatecznie popchno Rzeczpospolit w objcia krla szwedzkiego, gdy przeciwnie opr, i to opr zwyciski, mg zmieni serca, umysy i wywoa straszliw now wojn. Oznak naok nie brako. Miller wiedzia o tym i czu, w co si wda, jak straszna zaciya nad nim odpowiedzialno; wiedzia, e albo czeka go aska krlewska, marszakowska buawa, zaszczyty, tytuy, albo ostateczny upadek. e za i sam ju zacz przekonywa si, e tego "orzecha" nie zgryzie, przyj wic ksiy z niesychan uprzejmoci, jakby cesarskich albo sutaskich ambasadorw. Zaprosiwszy ich na uczt, sam pi za ich zdrowie, a rwnie za zdrowie przeora i pana miecznika sieradzkiego, obdarzy ich rybami dla klasztoru, na koniec poda warunki poddania si tak askawe, i ani na chwil nie wtpi, e ze skwapliwoci zostan przyjte. Ojcowie podzikowali pokornie, jak na zakonnikw przystao; wzili papier i odeszli. Na sm rano zapowiedzia Miller otwarcie bram. Rado w obozie szwedzkimzapanowaa nieopisana. onierze porzucili szace i okopy, podchodzili pod mury i poczynali rozmowy z oblonymi. Lecz z klasztoru dano zna, e w sprawie tak wielkiej wagi musi przeor odwoa si do caego zgromadzenia, prosz wic zakonnicy jeszcze o jeden dzie zwoki. Miller zgodzi si bez wahania. Tymczasem w definitorium obradowano istotnie do pna w nocy. Jakkolwiek Miller starym by i wytrawnym wojownikiem, jakkolwiek nie byo moe w caej armii szwedzkiej jeneraa, ktry by wicej ukadw od tego Poliocertesa z rozmaitymi miastami prowadzi, jednake bio mu serce niespokojnie, gdy nastpnegoranka ujrza dwa biae habity zbliajce si do kwatery, ktr zajmowa. Byli to nie ci sami ojcowie; przodem szed ksidz Maciej Beszyski, lektor filozofii, niosc pismo z pieczci; za nim postpowa ojciec Zachariasz Maachowski,z rkami skrzyowanymi na piersiach, ze spuszczon gow i z twarz lekko poblad. Jenera przyj ich w otoczeniu sztabu i wszystkich znamienitych pukownikw, i odpowiedziawszy uprzejmie na pokorny ukon ojca Beszyskiego, wyj mu szybko list z rki, rozerwa pieczcie i pocz czyta. Lecz wnet strasznie zmienia si twarz jego: fala krwi uderzya mu do gowy, oczy wyszy na wierzch, kark napcznia, istraszliwy gniew zjey mu wosy pod peruk. Przez chwil mow nawet mu odjo, rk tylko wskaza na list ksiciu Heskiemu, ktry przebieg go oczyma i zwrciwszy si do pukownikw rzek spokojnie: - Owiadczaj mnisi tylko tyle, e dopty nie mog si wyrzec Jana Kazimierza, dopki prymas nowego krla nie ogosi, czyli, inaczej mwic; nie chc uzna Karola Gustawa. Tu rozmia si ksi Heski, Sadowski utkwi szyderczy wzrok w Millerze, a Wrzeszczowicz pocz brod szarpa z wciekoci. Grony szmer oburzenia powsta wrd reszty obecnych. Wtem Miller pocz uderza doni po kolanie i krzycze: - Rata! rata! Wsate twarze czterech muszkieterw ukazay si wnet we drzwiach. - Wzi mi te golone paki i zamkn! - krzykn jenera. - Wa, panie Sadowski, otrbisz mi pod klasztorem, e niech aby z jednego dziaa dadz z murw ognia, warzy zdrajcy; eni; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc6cc+ic;n obudwch mnichw ka natychmiast powiesi! Prowadzono tedy obu ksiy: ojca Beszyskiego i ojca Maachowskiego, wrd szyderstw i naigrawa si onierzy. Muszkietnicy zawdziewali im swekapelusze na gowy, a raczej na twarze, tak aby oczy byy zasonite, i umylnie naprowadzali ich na rozmaite przeszkody, agdy ktry z ksiy potkn si lub upad, wwczas rozlega si wybuch miechu wrd gromad onierstwa, upadego za podnoszono kolbami i niby podpierajc go, tuczono po krzyu i ramionach. Inni rzucali na nich nawozem koskim, inni chwytali w donie nieg i rozcierali go na tonsurach lub wpuszczali ksiom za habity.Odczepiono sznurki od trbek i przywizanoojcom do szyi, po czym odacy chwycili zadrugi koniec i udajc, e prowadz bydo na jarmark, wykrzykiwali w gos ceny. Oni obaj szli cicho, z rkami zoonymi na piersiach, z modlitw na ustach. Zamknito ich wreszcie w stodole, drcych od zimna,sponiewieranych; naokoo za stany strae z muszkietami. Pod klasztorem otrbiono ju rozkaz, a raczej grob Millera. Zlkli si ojcowie, zdrtwiao ze zgrozy wojsko cae. Dziaa umilky; rada zebrana nie wiedziaa, co pocz. Zostawi ojcw wbarbarzyskim rku niepodobna; posa drugich, to ich Miller znowu zatrzyma. Wszelako w kilka godzin pniej sam on przysa posaca z zapytaniem, co mnisi myl uczyni. Odpowiedziano mu, e pki ojcw nie uwolni, adne ukady nie mog mie miejsca, bo jake zakonnicy mog wierzy, e jenera dotrzyma im warunkw, jeeli wbrew kardynalnemu prawu narodw wizi posw, ktrych nietykalno barbarzyskie nawet ludy szanuj. Na to owiadczenie nie byo prdkiej odpowiedzi, straszna niepewno zaciya wic nad klasztorem i zmrozia zapa w obrocach. Wojska za szwedzkie, ubezpieczone przez zatrzymanie jecw, pracoway Gorczkowo nad zblieniem si do niedostpnej dotd twierdzy. Sypano na gwat nowe szace, stawiano kosze z ziemi, ustawiano armaty. Zuchwae onierstwo podsuwao si pod mury na p strzau z rusznicy. Wygraali kocioowi, obrocom. Wppijani odacy krzyczeli, wznoszc rce ku murom: - Poddajcie klasztor albo wiedzcie, e wasze mnichy wisie bd! Inni blunili strasznie przeciwko Bogarodzicy i wierze katolickiej. Obleni, ze wzgldu na ycie ojcw, sucha musielicierpliwie. Kmicicowi wcieko zapieraa oddech w piersi. Dar wosy w czuprynie, szaty na sobie i amic rce powtarza do pana Piotra Czarnieckiego: - Ot, mwiem, mwiem, na co ukady ze zodziejami! Teraz stj, cierp! a oni lez w oczy a bluni!... Matko Boa! Zmiuj si nade mn! Daj mi wytrwanie!... Na Boga ywego! niedugo na mury zaczn le!... Trzymajciee mnie, okujcie mnie jak zbja, bo nie wytrzymam! Tamci za zbliali si coraz bardziej i blunili coraz mielej. Tymczasem zaszed nowy wypadek, ktry do rozpaczy przywid oblonych. Pan kasztelan kijowski, poddajc Krakw, wymwi sobie, e wyjdzie z caym wojskiem i pozostanie wraz z nim na lskua do koca wojny.Siedmset piechoty z tychwojsk, gwardii krlewskiej pod wodz pukownika Wolfa, stao tu w pobliu, nadgranic i ufajc traktatom, nie miao si nabacznoci. Ow Wrzeszczowicz namwi Millera, aeby tych ludzi zagarn. Ten wysa samego Wrzeszczowicza z dwoma tysicamirajtarii, ktrzy noc przeszedszy granic napadli na upionych i zabrali ich co do jednego. Sprowadzonych do obozu szwedzkiego kaza Miller umylnie obwodzinaokoo muru, aby okaza ksiom, e to wojsko, od ktrego spodziewali si odsieczy, posuy wanie do zdobywania Czstochowy. Widok te to by przeraajcy dla oblonych tej wietnej gwardii krlewskiej, wleczonej wedle murw; nikt bowiem nie wtpi, e ich pierwszych zmusiMiller do szturmu. Popoch ukaza si znw w wojsku; niektrzy onierze poczli bro ama i woa, e nie ma ju rady, jeno trzeba si poddawa jak najprdzej. Serca upady i w szlachcie. Niektrzy z nich znw wystpili do Kordeckiego z probami, aby mia lito nadich dziemi, nad witym miejscem, nad obrazem i nad zgromadzeniem zakonnym. Zaledwie powaga przeora i pana Zamoyskiego starczyy do uciszenia tego rozruchu. A ksidz Kordecki mia przede wszystkim na myli uwolnienie uwizionych ojcw i chwyci si najlepszego sposobu, napisa bowiem list do Millera, e chtnie dla dobraKocioa owych braci powici. Niech wic jenera skazuje ich na mier; bd potem wszyscy inni wiedzie, czego si po nim mog spodziewa i jak wiar do jego przyrzecze przywizywa. Miller radosny by, bo sdzi, e dopywa do koca. Nie od razu jednak uwierzy sowom Kordeckiego i jego gotowoci powicenia zakonnikw. Wic jednego z nich, ksidza Beszyskiego, wysa do klasztoru, zobowizawszy go naprzd przysig, e wrci sam dobrowolnie, bez wzgldu na to, jak odpowied przyniesie. Zobowiza go rwnie przysig, e wystawi potg szwedzk i niepodobiestwooporu. Zakonnik powtrzy wszystko wiernie, lecz oczy jego mwiy co innego, aw kocu rzek: - Lecz ycie niej cenic anieli dobro Zgromadzenia, czekam na postanowienie rady, a co wy uchwalicie, najwierniej nieprzyjacielowi z powrotem oznajmi. Kazano mu odpowiedzie, e zakon pragnie ukadw, ale nie moe wierzy jeneraowi,ktry posw wizi. Na drugi dzie przyszed do klasztoru drugi z wysanych ojcw, Maachowski, i z podobn odszed odpowiedzi. Wwczas obaj usyszeli wyrok mierci. Byo to w kwaterze Millera w obecnoci sztabu i znamienitych oficerw. Wszyscy oni patrzyli pilnie w twarze zakonnikw, ciekawi, jakie te wyrok wywrze na nich wraenie, i z najwikszym zdumieniem ujrzeli na obydwch rado tak wielk, tak nieziemsk, jakby najwysze zwiastowano im szczcie. Wyblade policzki zakonnikw zarumieniy si nagle, oczy napeniy si wiatem i ojciec Maachowski rzek drcym ze wzruszenia gosem: - Ach! czemu dzisiaj nie umieramy, skoro ofiar za Boga i krla pa nam przeznaczono!... Miller kaza ich natychmiast wyprowadzi. Pozostali oficerowie spogldali jedni na drugich, na koniec ktry ozwa si: - Z podobnym fanatyzmem trudna walka. A ksi Heski na to: - Podobn wiar mieli tylko pierwsi chrzecijanie... To wapan chcia rzec? Nastpnie zwrci si do Wrzeszczowicza. - Panie Weyhard - rzek - rad bym wiedzie, co pan mylisz o tych mnichach? - Nie potrzebuj sobie nimi gowy zaprzta - odpar zuchwale Wrzeszczowicz - pan jenera ju o nich pomyla! Wtem Sadowski wystpi na rodek izby i stan przed Millerem. - Wasza dostojno nie kaesz tych mnichw straci! - rzek stanowczo. - A to czemu? - Dlatego e wwczas o jakichkolwiek ukadach mowy ju nie bdzie, e zaoga twierdzy zaponie zemst, e ci ludzie prdzej jeden na drugim w takim razie padn, ni si poddadz... - Wittenberg przysya mi cikie dziaa. - Wasza dostojno nie uczynisz tego - mwi z moc Sadowski - gdy to s posowie, ktrzy w zaufaniu tu przybyli! - Ja te ich nie na zaufaniu ka powiesi, tylko na szubienicy. - Echo tego czynu rozlegnie si w caym kraju, wzburzy wszystkie serca i odwrci je od nas. - Daj mi wapan pokj ze swymi echami!... Syszaem ju o nich sto razy. - Wasza dostojno nie uczynisz tego bez wiedzy jego krlewskiej moci! - Wapan nie masz prawa przypomina mi moich obowizkw wzgldem krla! - Ale mam prawo prosi o uwolnienie ze suby, a powody jego krlewskiej moci przedstawi. Chc by onierzem, nie katem!... Ksi Heski wystpi z kolei na rodek izbyi rzek ostentacyjnie: - Panie Sadowski, daj mi tw rk. Pan jeste szlachcic i uczciwy czowiek! - Co to jest? co to znaczy? - rykn Miller zrywajc si z siedzenia. - Jenerale - rzek zimno ksi Heski - pozwalam sobie mniema, e pan Sadowski jest uczciwym czowiekiem, i sdz, e niemasz w tym nic przeciwnego dyscyplinie? Miller nie lubi ksicia Heskiego, ale jak wielu ludziom niszego pochodzenia, tak i jemu imponowa w najwyszy sposb w chodny, grzeczny, a zarazem pogardliwy sposb mwienia, waciwy ludziom wysokiej godnoci. Miller stara si mocno przyswoi sobie ow manier, co mu si zreszt nie udawao. Pohamowa jednak wybuch i rzek spokojniej: - Mnichy bd jutro wisie. - To nie moja rzecz - odrzek ksi Heski - ale w takim razie ka wasza dostojno dzi jeszcze uderzy na te dwa tysice Polakw, ktrzy s w naszym obozie, bo jak tego nie uczynisz, to oni jutro uderz na nas... Ju i tak bezpieczniej szwedzkiemuonierzowi i midzy stado wilkw jak midzy ich namioty. Oto wszystko, co chciaem powiedzie, a teraz pozwalam sobie yczy waszej dostojnoci powodzenia. To rzekszy wyszed z kwatery. Miller pomiarkowa, i zapdzi si zbyt daleko. Lecz rozkazw nie cofn i tego samego dnia jeszcze zaczto wznosi szubienic na oczach caego klasztoru. Jednoczenie odacy, korzystajc z zawartego zawieszenia broni, cisnli si jeszcze bliej murw, nie przestajc szydzi, urga, bluni, wyzywa. Cae tumy ich wdzieray si na gr; stali tak gsto, jakoby zamierzali i do szturmu. Wtem pan Kmicic, ktrego nie okuli, jak o toprosi, nie wytrzyma istotnie i gruchn zdziaa w najwiksz kup tak skutecznie, e pokotem pooy tych wszystkich onierzy, ktrzy si naprzeciw wylotu znajdowali. Byo to jakby haso, bo naraz, bez rozkazw, a nawet wbrew im, zagray wszystkie dziaa, hukny rusznice i garacze. Szwedzi za, wystawieni ze wszech stron na ogie, z wyciem i rykiem ucieka poczliod twierdzy, gsto po drodze trupem padajc. Czarniecki przyskoczy do Kmicica. - A wiesz, e za to kula w eb? - Wiem, wszystko mi jedno! Niech mnie!... - To w takim razie mierz dobrze! Kmicic mierzy dobrze. Wkrtce jednak zabrako mu celu. Wielkie poruszenie stao si tymczasem w obozie szwedzkim, lecz byo tak jasnym, e pierwsi Szwedzi zgwacili zawieszenie broni, i Miller sam w duchu przyznawa suszno jasnogrcom. Co wicej! Kmicic ani si spodziewa, e swymi strzaami uratowa prawdopodobnie ycie ojcom, bo wskutek nich Miller stanowczo przekona si, e zakonnicy w ostatnim razie istotnie gotowi s dla dobra Kocioa i klasztoru powici dwch wspbraci. Strzay wbiy mu przy tym do gowy i t myl, e jeli wos spadnie z gowy posw, tedy ju nic innego, prcz podobnych grzmotw, nie usyszy ze stronyklasztoru. I nazajutrz zaprosi obydwch uwizionychzakonnikw na obiad, nastpnego za dnia odesa ich do klasztoru. Paka ksidz Kordecki na ich widok, wszyscy brali ich w ramiona i zdumiewali si syszc z ich ust, e wanie owym wystrzaom winni s ocalenie. Przeor, ktry poprzednio gniewa si na Kmicica, przywoa go zaraz i rzek: - Gniewaem si, bo mylaem, e ich zgubi, ale ciebie widocznie Najwitsza Panna natchna. Znak to aski, raduj si!...- Ojcze najdroszy, kochany, nie bdzie juukadw? - pyta Kmicic caujc go po rkach. Ale ledwie to wymwi, ledwie skoczy, gdy trbka ozwaa si przy bramie i nowy pose od Millera wszed do klasztoru. By to pan Kuklinowski, pukownik chorgwiwolentarskiej, wczcej si ze Szwedami. Najwiksi warchoowie, bez czci i wiary, suyli w tej chorgwi, a po czci dysydenci, jako lutrowie, arianie, kalwini. Tym si tumaczya ich przyja dla Szwedw, lecz gwnie zagnaa ich do millerowskiego obozu ch grabiey i upw. Szajka ta, zoona ze szlachty banitw, ludzi zbiegych z wie i rk mistrza, a z czeladzi wisielcw, urwanych od powroza, podobna bya nieco do dawnej Kmicicowej partii, tylko tamci si bili jak lwy, ci woleli rabowa, krzywdzi szlachcianki po dworach, rozbija stajnie i skrzynie. Kuklinowski sam mniej by za to podobny do Kmicica. Wiek przyprszy siwizn jego wosy, twarz mia zwid, zuchwa i bezczeln. Oczy, nadzwyczaj wypuke i drapiene, zwiastoway gwatowno charakteru. By to jeden z tych onierzy, w ktrych wskutek hulaszczego ycia, cigych wojen sumieniewypalio si do dna. Mnstwo podobnych krcio si wwczas po wojnie trzydziestoletniej w caych Niemczech i Polsce. Gotowi oni byli suy kademu i nieraz prosty wypadek rozstrzyga, po ktrej stawali stronie. Ojczyzna, wiara, sowem, wszystkie witoci, byy im zupenie obojtne. Wyznawali jedn tylko onierk, szukali w niej uciech, rozpusty, korzyci i zapomnienia ycia. Wszelako obrawszy jakiobz suyli mu do wiernie, a to przez pewien honor oniersko-rozbjniczy i dlatego, aby nie psu sobie i innym wzitoci. Takim by i Kuklinowski. Sroga odwaga i niezmierna zawzito wyrobiy mu mir midzy warchoami. atwo mu przychodzio werbowa ludzi. Wiek ycia przesuy w rnych broniach i obozach. By na Siczy atamanem, wodzi puki na Wooszczyzn, w Niemczech werbowa ochotnikw w czasie trzydziestoletniej wojny i zyska pewn saw jako dowdca jazdy. Krzywe jego nogi, wygite na ksztatpakw, znamionoway, e wiksz cz ycia spdzi na koniu. Chudy by przy tym jak trzaska i nieco pochylony z rozpusty. Sia krwi, nie tylko w wojnach przelanej, ciyo na nim. A jednak nie by to czowiek z natury zupenie zy, miewa czasem szlachetniejsze popdy, by tylko do szpiku koci zepsuty i rozzuchwalony. Sam bowiem nieraz mawia w zaufanej kompanii po pijanemu: "Spenio si niejeden uczynek, za ktry powinien by piorun trzasn, a nie trzasn". Ta bezkarno sprawia, e nie wierzy w sprawiedliwo bo i kar nie tylko za ycia, ale i po mierci, inaczej mwic: nie wierzy w Boga, wierzy jednak w diaba, w czarownice, w astrologw i w alchemi. Nosi si po polsku, gdy uwaa ten strj za najodpowiedniejszy dla kawalerzysty; jeno ws, jeszcze czarny, podstrzyga po szwedzku i rozczapierza w zadartych do gry kocach. Mwic, zdrobnia wszystkiewyrazy jak dziecko, co dziwne czynio wraenie w ustach takiego wcielonego diaba i okrutnika opicego krew ludzk. Mwi duo i chepliwie, oczywicie mia si za znamienit osob i jednego z pierwszych w wiecie pukownikw jazdy. Miller, ktry, lubo w szerszym zakroju, sam do podobnego gatunku ludzi nalea, ceni go wielce, a zwaszcza lubi go sadza u swego stou. Obecnie Kuklinowski sam narzuci mu si na pomocnika, zarczajc, e wymow sw wnet ksiy do opamitania przywiedzie. Poprzednio jeszcze, gdy po aresztowaniu ksiy pan Zamoyski, miecznik sieradzki, wybiera si sam wasn osob do obozu Millera i da zakadnika, Miller posa Kuklinowskiego; pan Zamoyski i ksidz Kordecki nie przyjli go jednak, jako czekanieodpowiedniej godnoci. Od tej pory, dotknity w mioci wasnej, Kuklinowski powzi mierteln uraz do obrocw Jasnej Gry i postanowi wszelkimi siami im szkodzi. Wybra si wic w poselstwie, raz dla samego poselstwa, a po wtre, eby wszystko obejrze i tu i owdzie ze ziarno rzuci. Poniewa z dawna znajomy by panuCzarnieckiemu, zbliy si zatem do bramy przez niego strzeonej, lecz pan Czarnieckispa wanie, Kmicic go zastpowa; on tewprowadzi gocia i zawid go do definitorium. Kuklinowski rzuci okiem znawcy na pana Andrzeja i wnet wpada mu bardzo w oko nie tylko postawa, ale i wzorowy onierskimoderunek modego junaka. - onierzyk zaraz prawdziwego onierzyka odgadnie - rzek podnoszc rk do kopaka. - Nie spodziewaem si, eby ksiulkowie mieli tak grzecznych oficerw na kondycyjce. Jake godno, prosz?... W Kmicicu, ktry mia gorliwo kadego nowo nawrconego, a dusza si wzdrygaa, szczeglnie na Polakw Szwedom sucych; jednake wspomnia na niedawne gniewy ksidza Kordeckiego, nawag, ktr tene do ukadw przywizywa, wic odrzek chodno, ale spokojnie: - Jestem Babinicz, dawny pukownik wojsk litewskich, a teraz wolentariusz w subie Najwitszej Panny. - A ja Kuklinowski, take pukownik, o ktrym musiae wa sysze, bo czasu niejednej wojenki o tym nazwisku i o tej szabelce (tu uderzy si po boku) wspominano nie tylko tu w Rzeczypospolitej,ale i za granic. - Czoem! - rzek Kmicic - syszaem. ; eni; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP{cwcBd9$c3 N- No, prosz... to wa z Litwy?... I tam bywaj sawni onierze... My to wiemy o sobie, bo te trb sawy sycha z jednego koca wiata w drugi... Znae tam waszmo niejakiego Kmicica? Pytanie pado tak nagle, e pan Andrzej stan jak wryty. - A waszmo czemu si o niego pytasz? - Bo go miuj, cho go nie znam; bomy dosiebie podobni jak para butw... i to zawszepowtarzam: dwch jest (z przeproszeniem waszmoci) prawdziwych onierzy w tej Rzeczypospolitej: ja w Koronie, a Kmicic na Litwie... Para gobkw, co?! Znae go wa osobicie? " Bodaj ci zabito!" - pomyla Kmicic. Lecz wspomniawszy na poselski charakter Kuklinowskiego, odrzek gono: - Osobicie go nie znaem... Ale owo wejd pan, bo tam ju rada oczekuje. To rzekszy wskaza mu drzwi, z ktrych na przyjcie gocia wyszed jeden z ksiy.Kuklinowski uda si z nim razem do definitorium, lecz przedtem jeszcze odwrci si do Kmicica. - Mio mi bdzie, panie kawalerze - odrzek- jeli i z powrotem ty mnie odprowadzisz, nie kto inny. - Zaczekam tu na waszmoci - odpowiedziapan Kmicic. I pozosta sam. Po chwili pocz chodzi tam i na powrt prdkimi krokami. Wzburzya si w nim caa dusza, a serce zalewao mu si krwi czarn ze zoci. - Smoa tak nie przylega do szaty jak niesawa do imienia! - mrucza. - Ten otr, ten wyga, ten sprzedawczyk miele si bratem moim mianuje i za kompaniona mnie ma. Ot, czegom si doczeka! Wszyscy wisielcy si do mnie przyznaj, a nikt zacnybez abominacji nie wspomni. Maom jeszczeuczyni, mao!... ebym przynajmniej mg t szelm nauczy... Nie moe by inaczej, tylko go sobie zakarbuj... Narada w definitorium trwaa dugo. Uczynio si ciemno. Kmicic czeka jeszcze. Na koniec ukaza si pan Kuklinowski. Twarzy jego nie mg dojrze pan Andrzej,ale z szybkiego sapania wnosi, e misja zgoa mu si nie udaa i zarazem nie przypada do smaku, bo nawet do gawdy straci ochot. Szli wic czas jaki w milczeniu; tymczasem postanowi Kmicic dowiedzie si prawdy, rzek tedy udajc umylnie wspczucie: - Pewnie z niczym waszmo wracasz... Nasi ksia uparci, a mwic midzy nami (tu zniy gos), le czyni, bo przecie wieki broni si nie moem. Pan Kuklinowski stan i pocign go za rkaw. - A, sdzisz wa, sdzisz, e le robi? Masz rozumek, masz! Ksiulkowie pjd naotrby - ja w tym! Kuklinowskiego nie chc sucha, posuchaj jego miecza. - Widzi wa, mnie te o nich nie chodzi - odrzek Kmicic - ale o miejsce, ktre jest wite, nie ma co mwi!... a ktre im pniej si podda, tym kondycje srosze by musz... Chyba e to prawda, co mwi,i w kraju powstaj haasy, e tu i owdzie poczynaj Szwedw siec i e chan w pomoccignie. Jeli tak, to Miller musi odstpi. - Wapanu w zaufaniu powiem: ochotka na szwedzk juszk budzi si w kraju, a podobno i w wojsku, prawda!... O chanie take gadaj! Ale Miller nie odstpi. Za pardni dziaa cikie nam przyjd... Wykopiemytych lisw z jamy, a pniej co bdzie, to bdzie!... Ale wapan rozumek masz! - Ot, i brama! - rzek Kmicic - tu musz waci poegna... Chyba e chcesz, bym ci po pochyoci sprowadzi? - Sprowad, sprowad! Par dni temu strzelilicie za posem!... - At! co wa mwisz?! - Moe niechccy... Ale lepiej sprowad wapan... Mam ci te kilka sw rzec. - I ja wapanu. - To i dobrze. Wyszli za bram i pogryli si w ciemnoci.Tu Kuklinowski stan i chwyciwszy znw Kmicica za rkaw, mwipocz: - Wapan, panie kawalerze, wydajesz mi siroztropny i przemylny, a przy tym czuj w tobie onierzyka z krwi i z koci... Po coci, u licha, z ksimi, nie z wojskowymi trzyma, po co ksiym parobkiem by?... Lepsza u nas i weselsza kompania przy kielichach, kociach, z dziewcztami... Rozumiesz? Co? Tu cisn mu rami palcami. - Ten dom - mwi dalej ukazujc palcem natwierdz - pali si... a gupi, kto z palcegosi domu nie ucieka. Wapan moe imienia zdrajcy si boisz?... Plu na tych, co ci tak nazw! Chod do naszej kompanii... Ja, Kuklinowski, to waci proponuj. Chcesz, suchaj... nie chcesz, nie suchaj... gniewu nie bdzie. Jenera przyjmie ci dobrze, ja w tym, a mnie do serca przypade i z yczliwoci to ci mwi. Wesoa kompanijka, wesoa! onierska wolno w tym, by suy, komu si chce. Nic ci po mnichach! Jeeli cnotka przeszkadza, to jwycharchnij! Pamitaj te i na to, e i uczciwi u nas su. Tylu szlachty, tylu panw, hetmani... Co masz by lepszy? Kto tam si naszego Kazimierka trzyma? - nikt! Jeden Sapieha Radziwia gnbi. Kmicic zaciekawi si. - Sapieha, mwisz wapan, Radziwia gnbi? - Tak jest. Srodze go tam na Podlasiu poturbowa, a teraz w Tykocinie oblega. A my nie przeszkadzamy! - Jak to? - Bo krl szwedzki woli, eby si zjedli. Radziwi nigdy nie by pewny, o sobie jenomyla... Przy tym ledwie podobno ju dyszy. Kto dopuci, eby go oblegano, to jule z nim... ju zgin. - I Szwedzi nie id mu na ratunek? - Kto ma i? Sam krl w Prusach, bo tam sprawa najwaniejsza... Elektoreczek dotd si wykrca, teraz si nie wykrci. W Wielkopolsce wojenka. Wittenberg potrzebnyw Krakowie, Duglas z gralami ma robot, wic i zostawili Radziwia samemu sobie. Niech go tam Sapieha zje. Urs Sapieka, to prawda... Ale przyjdzie i na niego kolej. Nasz Karolek, byle si z Prusami uatwi, przytrze potem rogw Sapiee. Teraz nie ma na niego rady, bo caa Litwa przy nim stoi. - A mud? - mud Pontusik de la Gardie trzyma w apach, a cikie to apy, znam go! - Take to Radziwi upad, on, ktry potg krlom dorwnywa? - Ganie ju, ganie... - Dziwne zrzdzenie boe! - Odmienna wojny kolejka. Ale mniejsza z tym! No, co tam? Nie namylisze si wedletej propozycji, ktr ci uczyniem? Nie bdziesz aowa! Chod do nas. Jeli ci dzi za prdko, to si namyl do jutra, do pojutrza, do przyjcia wielkich dzia. Oni ciwida ufaj, skoro moesz za bram wychodzi, jak ot, teraz... Albo z listami przyjd i wicej nie wracaj... - Wapan cigniesz na stron szwedzk, bo szwedzki pose - rzek nagle Kmicic - nie wypada ci inaczej, chocia w duszy, ktowie, co tam mylisz. S tacy, ktrzy Szwedom su, a w sercu le im ycz. - Parol kawalerski! - odrzek Kuklinowski - e mwi szczerze, i nie dlatego, e funkcj poselsk speniam. Za bram ju janie pose, i kiedy tak chcesz, to skadam dobrowolnie swoj poselsk szar i mwici jak prywatny: ki do licha t paskudn twierdz! - To wa mwisz jako prywatny? - Tak jest. - I mog ci jako prywatnemu odpowiedzie?- Jako ywo! sam proponuj. - Tedy suchaje mnie, panie Kuklinowski (tu Kmicic nachyli si i spojrza w same oczy zabijaki), jeste szelma, zdrajca, otr, rakarz i arcypies! Masz dosy, czyli mam ci jeszcze w oczy plun?Kuklinowski zdumia si do tego stopnia, e przez chwil trwao milczenie. - Co to?... Jak to?... Sysz ja dobrze? - Masz, psie, dosy, czyli chcesz, bym ci woczy plun? Kuklinowski bysn szabl, lecz Kmicic schwyci go sw elazn rk za gar, wykrci rami, wyrwa szabl, nastpnie trzasn w policzek, a si rozlego w ciemnoci, poprawi z drugiej strony, obrci w rku jak fryg i kopnwszy z caej siy, wykrzykn: - Prywatnemu, nie posowi!... Kuklinowski potoczy si na d, jak kamiewyrzucony z balisty, pan Andrzej za spokojnie poszed ku bramie. Dziao si to w zaamaniu gry, tak i z murw trudno ich byo dojrze. Jednake przy bramie spotka Kmicic czekajcego juksidza Kordeckiego, ktry zaraz odprowadzi go na bok i pyta: - A co tak dugo robi z Kuklinowskim? - Wchodziem z nim w konfidencj - odparpan Andrzej. - C ci mwi? - Mwi mi, e o chanie prawda. - Chwaa Bogu, ktry serca pogan zmieni umie i z wrogw uczyni przyjaci. - Mwi mi take, i Wielkopolska si ruszya... - Chwaa Bogu! - e kwarciani coraz niechtniej przy Szwedzie stoj, e na Podlasiu wojewoda witebski Sapieha zbi zdrajc Radziwia, majc wszystkich zacnych obywatelw po sobie. Jakoby caa Litwa przy nim stoi, z wyjtkiem mudzi, ktr Pontus ogarn... - Chwaa Bogu! Nic ecie wicej ze sob nie mwili? - Owszem, namawia mnie potem Kuklinowski, bym do Szwedw przeszed. - Tego si spodziewaem - rzek ksidz Kordecki - zy to czowiek... A ty ce mu odrzek? - Bo to, widzicie, ojcze wielebny, powiedzia mi tak: "Kad na bok moj szar poselsk, ktra si za bram i bez tego koczy, a namawiam ci jako prywatny czowiek". A jam go jeszcze dla pewnoci spyta, czy mog jako prywatnemu odpowiada. Powiedzia: "Dobrze!" - wtedy... - Co wtedy? - Wtedy daem mu w pysk, a on si na d pokoci. - W imi Ojca i Syna, i Ducha! - Nie gniewajcie si, ojcze... Bardzom to politycznie uczyni, a e on tam przed nikimsowa nie pinie, to pewno! Ksidz milcza przez chwil. - Z poczciwoci to uczyni, wiem! - odrzek po chwili. - To mnie jeno martwi, e sobie nowego wroga napyta... To straszny czek! - E! jeden wicej, jeden mniej!... - rzek Kmicic. Po czym pochyli si do ucha ksidza. - A ksi Bogusaw - rzek - to mi przynajmniej wrg. Co mi tam taki Kuklinowski! Ani si na niego obejrz. Rozdzia 17 Tymczasem odezwa si grony Arfuid Wittenberg. Znamienity oficer przywiz jego surowe pismo do klasztoru z rozkazemdla ojcw poddania twierdzy Millerowi. "W przeciwnym razie - pisa Wittenberg - jeli nie zaniechacie oporu i nie zechcecie ulegawspomnionemu panu jeneraowi, bdcie przekonani, e surowa was czeka za to kara, ktra innym posuy za przykad. Win za tego sobie przypiszecie". Ojcowie, po odebraniu tego listu, postanowili po staremu zwleka, co dzie nowe trudnoci przedstawiajc. I znw poczy pyn dni, podczas ktrych huk armat przerywa ukady, i odwrotnie. Miller owiadczy, e tylko dla zabezpieczenia klasztoru od kup swawolnych pragnie wprowadzi do sw zaog. Ojcowie odpowiedzieli, e skoro zaoga ich okazaa si dostateczn do obrony przeciw tak potnemu wodzowi jak pan jenera, tym bardziej wystarczy przeciw kupom swawolnym. Bagali wic Millera na wszystko, co wite, na uszanowanie, jakielud ma dla tego miejsca, na Boga i cze Marii, aby sobie poszed do Wielunia lub gdzie by mu si podobao. Wyczerpaa si jednak i cierpliwo szwedzka. Ta pokora oblonych, ktrzy jednoczenie prosili o miosierdzie i coraz gciej z dzia strzelali, doprowadzaa do rozpaczy wodzaiwojska. Millerowi w gowie z pocztku nie mogo si pomieci, dlaczego, gdy cay kraj podda si, to jedno miejsce si broni, co za moc je podtrzymuje, w imi jakich nadziei ci zakonnicy nie chc ulegn, do czego d, czego si spodziewaj? Lecz czas pyncy przynosi coraz janiejsze na owe pytania odpowiedzi. Opr,ktry si tu pocz, szerzy si jak poar. Mimo do tpej gowy spostrzeg jenera w kocu, o co ksidzu Kordeckiemu chodzio, bo zreszt wytumaczy to niezbicie Sadowski: e wic nie o owo gniazdo skaliste, nie o Jasn Gr, nie o skarby nagromadzone w zakonie, nie o bezpieczestwo Zgromadzenia - ale o losy caej Rzeczypospolitej. Spostrzeg Miller, e w ksidz cichy wiedzia, co czyni, e mia wiadomo swojej misji, e powsta jako prorok, aby zawieci krajowi przykadem, by gosem potnym zawoa na wschd i zachd, na pnoc i poudnie: Sursum corda! - by czy to zwycistwem swoim, czy mierci i ofiar obudzi picych ze snu, obmy z grzechw grzesznych, uczyni wiato w ciemnociach. Spostrzegszy to w stary wojownik po prostu zlk si i tego obrocy, i wasnegozadania. Nagle w "kurnik" czstochowski wyda mu si olbrzymi gr bronion przez tytana, a sam sobie wyda si jenera maym, a na armi wasn spojrza po raz pierwszy w yciu jak na gar lichego robactwa. Ime to podnosi rk na t jak straszn, tajemnicz i niebotyczn potg? Wic zlk si Miller i zwtpienie poczo si wkrada do jego serca. Wiedzc, e na niego win zo, sam pocz szuka winnych, i gniew jego spad naprzd na Wrzeszczowicza. Powstay w obozie niesnaski i niezgoda jajtrzy przeciw sobie serca; prace oblnicze musiay na tym cierpie. Lecz Miller zbyt dugo przywyk w caym yciu mierzy ludzi i wypadki pospolit miar oniersk, aby chwilami nie mia pociesza si jeszcze myl, e twierdza podda si w kocu. I biorc rzeczy po ludzku, nie mogo si sta inaczej. Przecie Wittenberg przysya mu sze dzia burzcych najciszego kalibru, ktre ju pod Krakowem pokazay sw potg. "U licha! - myla Miller - takie mury nie opr si takim kolubrynom, a gdy to gniazdostrachw, zabobonu, czarw z dymem si rozwieje, wnet rzeczy wezm inny obrt i cay kraj si uspokoi". W oczekiwaniu wic na wiksze dziaa, kaza strzela z mniejszych. Dni walki wrciy. Prno jednak kule ogniste paday na dachy, prno najdzielniejsi puszkarze nadludzkie czynili usiowania. Ilekro wiatr zwia morze dymw, klasztor ukazywa sinietknity, wspaniay jak zawsze, wyniosy, z wieami bodcymi spokojnie bkit. Tymczasem zdarzay si wypadki szerzce zabobonny przestrach midzy oblegajcymi. To kule przelatyway ponad ca gr i raziy stojcych z drugiej strony onierzy; to puszkarz, zajty rychtowaniem dziaa, pada nagle; to dymy ukaday si w straszne i dziwaczne postacie; to prochy w jaszczach zapalay si nagle, jakby niewidom rk podpalone. Prcz tego ginli cigle onierze, ktrzy pojedynczo, samowtr albo samotrze wychylali si z obozu. Posdzenie o to padona polskie posikowe chorgwie, ktre, prcz puku Kuklinowskiego, odmawiay wrcz wszelkiego udziau w pracach oblniczych i coraz groniejsz przybieray postaw. Miller zagrozi pukownikowi Zbrokowi sdem na jego ludzi, ten za odpowiedzia mu w oczy wobec wszystkich oficerw: "Sprbuj, jenerale!" Natomiast towarzysze spod polskich chorgwi wczyli si umylnie po szwedzkim obozie, okazujc pogard i lekcewaenie onierzom, a wszczynajc ktnie z oficerami. Przychodzio std do pojedynkw, w ktrych Szwedzi, jako mniejwprawni w szermierk, najczciej padali ofiar. Miller wyda surowe rozporzdzenieprzeciwko pojedynkom, a w kocu zabronitowarzystwu wstpu do obozu. Wyniko z tego, e w kocu oba wojska leay obok siebie jak wrogie i oczekujce tylko sposobnoci do walki. Klasztor za broni si coraz lepiej. Okazao si, e dziaa nadesane przez pana krakowskiego nie ustpuj w niczym tym, ktrymi rozporzdza Miller, a puszkarze przez sw cig praktyk doszlido takiej wprawy, e kady ich strza powala nieprzyjaci. Szwedzi spdzali to na czary. Puszkarze odpowiadali wprost oficerom, e z t si, ktra klasztoru broni, nie ich rzecz walczy. Pewnego rana popoch wszcz si we wschodnio-poudniowym przykopie, onierze bowiem ujrzeli wyranie niewiast w bkitnym paszczu, osaniajc koci i klasztor. Na ten widok rzucili si pokotem twarzami na ziemi. Prno nadjecha sam Miller, prno tumaczy im, e to mgy i dymy uoyy si w ten sposb; prno wreszciegrozi sdem i karami. W pierwszej chwili nikt nie chcia go sucha, zwaszcza e sam jenera nie umia ukry przeraenia. Rozszerzyo si wnet po tym wypadku w caym wojsku mniemanie, e nikt z tych, ktrzy w obleniu brali udzia, swoj mierci nie umrze. Wielu oficerw podzielao t wiar, a i Miller nie by wolnyod obaw, sprowadzi bowiem ministrw luterskich i kaza im czary odczynia. Chodzili tedy po obozie szepczc i piewajcpsalmy; przestrach jednak tak si ju rozszerzy, e nieraz przyszo im usysze z ust onierzy: "Nie wasza moc,nie wasza potga!" Wrd strzaw armatnich nowy pose millerowski wszed do klasztoru i stan przed obliczem ksidza Kordeckiego i rady. By to pan ladkowski, podstoli rawski, ktrego podjazdy szwedzkie ogarny, gdy z Prus powraca. Przyjto go zimno i surowo, cho twarz mia poczciw, a spojrzenie jak niebo pogodne, bo ju si Kmicic - syszaem. ; eni; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcc c,c;byli przyzwyczaili zakonnicy do poczciwych twarzy u zdrajcw. Ale on si takim przyjciem wcale nie zmiesza i podczesujc rano palcami powego czuba na gowie ozwa si: - Niech bdzie pochwalony Jezus Chrystus! - Na wieki wiekw! - odezwali si chrem zebrani. A ksidz Kordecki zaraz doda: - Niech bd bogosawieni, ktrzy Mu su. - I ja Mu su - odrzek pan podstoli - a e szczerzej ni Millerowi, to si zaraz pokae... Hm! pozwlcie, ojcowie czcigodni i kochani, e odchrzkn, bo musz naprzd paskudztwo wyplun... Wic tedy Miller... tfu!... przysa mnie, mj dobry panie, do was, ebym was do poddania si... tfu!... namawia. A ja si podjem dlatego, eby wam powiedzie: brocie si, o poddaniu niemylcie, bo Szwedzi ju cienko przd i licho ich w oczach bierze. Zdumieli si zakonnicy i mowie wieccy widzc takiego posa; naraz pan miecznik sieradzki zakrzykn: - Jak mi Bg miy, to jaki uczciwy czowiek! I skoczywszy ku niemu pocz mu rk potrzsa, a pan ladkowski drug, woln, znw podgarn czuba i mwi dalej: - em nie jest szelm, to si take zaraz pokae. Kreowaem si Millerowi posem jeszcze i dlatego, by wam nowin udzieli, ktre s tak pomylne, ze chciabym je wszystkie, mj dobry panie, jednym tchem wypowiedzie... Dzikujcie Bogu i Najwitszej Jego Rodzicielce, e was obraa za narzdzia do odwrcenia serc ludzkich! Waszym to przykadem, wasz obron kraj nauczony poczyna zrzuca z siebie jarzmo szwedzkie. Co tu gada! Bij Szwedw w Wielkopolsce i na Mazurach, znosz mniejsze oddziay, zalegaj drogi i pasy. W kilku ju miejscach srogiego dali imupnia. Szlachta siada na ko, chopi, mj dobry panie, w kupy si zbieraj, a jak zapi jakiego Szweda, to pasy z niego dr.Wiry lec, kaki lec! Ot, co jest! ot, do czego przyszo! A kto to sprawi? Wy! - Anio to, anio powiada! - woali zakonnicy i szlachta wznoszc do nieba rce. - Nie anio, ale do usug, ladkowski, podstoli rawski... Nic to! Suchajcie dalej: Chan, pomny na dobrodziejstwa pana naszego, krla prawowitego Jana Kazimierza, ktremu niech Bg da zdrowie ipanowanie w najdusze lata, idzie z pomoc i ju wszed w granic Rzeczypospolitej, Kozakw, ktrzy si oponowali, na sieczk roznis i wali w sto tysicy ordy pod Lww, a Chmielnicki, volens nolens, z nim razem. - Dla Boga! dla Boga! - powtarzay rne gosy, jakoby przygnbione szczciem. A pan ladkowski a si zapoci i machajc rkoma coraz ywiej, krzycza: - Nic to jeszcze!... Pan Czarniecki, ktremu Szwedzi pierwsi nie dotrzymali punktw, bomu piechot z Wolfem porwali, czuje si wolnym od sowa i na ko ju siada. Krl Kazimierz wojsko zbiera i lada dzie do kraju wkroczy, a hetmani, suchajcie, ojcowie, hetmani: pan Potocki i pan Lanckoroski, z nimi za cae wojsko, czekaj tylko na wejcie krla, by Szwedwodstpi i przeciw nim szable zwrci. Tymczasem z panem Sapieh si porozumiewaj i z chanem. Szwedzi w strachu, ogie w caym kraju, wojna w caym kraju... kto yw, w pole wychodzi! Co dziao si w sercach zakonnikw i szlachty, trudno opisa, trudno wypowiedzie. Niektrzy pakali, inni padalina kolana, inni powtarzali: "Nie moe by, nie moe by!" - co usyszawszy pan ladkowski zbliy si do wielkiego krucyfiksu wiszcego na cianie i tak mwi: - Kad rce na tych nogach Chrystusowych, gwodziem przybitych, i przysigam, jako szczer i czyst prawd powiadam. Powtarzam wam tylko: brocie si, nie upadajcie, nie ufajcie Szwedom, nieliczcie na to, bycie pokor i poddaniem si mogli jakiekolwiek bezpieczestwo sobie zapewni. adnych oni nie dotrzymuj umw, adnych ukadw. Wy, tu zamknici, nie wiecie, co si dzieje w caym kraju, jaki powsta ucisk, jakie gwaty, mordowanie ksiy, profanowanie witoci, wzgardzenie wszelkim prawem. Wszystko wam obiecuj, niczego nie dotrzymaj. Cae krlestwo wydane zostaona up rozpucie onierza. Nawet ci, ktrzy jeszcze ze Szwedem trzymaj, krzywd unikn nie mog... Oto kara boa nazdrajcw za niedotrzymanie wiary krlowi. Zwlekajcie!... Ja, jako mnie tu widzicie, jelijeno yw bd, jeeli zdoam si Millerowi wykrci, zaraz na lsk do naszego pana ruszam. Tam mu do ng padn i powiem: "Miociwy krlu! Ratuj Czstochow i najwierniejszych sug swoich! " Ale wy si trzymajcie, ojcowie najmilsi, bo na was zbawienie caej Rzeczypospolitej spoczywa.Tu zadra gos panu ladkowskiemu i zy pokazay mu si na rzsach, po czym tak mwi dalej: - Bdziecie mieli jeszcze cikie chwile: id dziaa burzce z Krakowa, ktre dwiecie piechoty prowadzi... Jedna szczeglniej sroga kolubryna... Nastpi szturmy okrutne... Ale to bd ostatnie wysiki... Wytrzymajcie to jeszcze, bo ju zbawienie idzie ku wam. Na te rany boskie, czerwone,przyjdzie krl, hetmani, wojsko, caa Rzeczpospolita... na ratunek swojej Patronce... Ot, co wam powiadam... ratunek,zbawienie, sawa... ju, ju... niedugo! Tu rozpaka si szlachcic poczciwy i staosi powszechne szlochanie. Ach! tej znuonej garstce obrocw, tej garstce sug wiernych a pokornych naleaa si ju lepsza wie i jakowa pociecha z kraju! Ksidz Kordecki powsta ze swojego miejsca, zbliy si do pana ladkowskiego irozoy szeroko ramiona. ladkowski rzuci si w nie i dugo obejmowali si wzajem; inni idc za ich przykadem poczli pada sobie w ramiona a ciska si i caowa, a winszowa sobie, jakoby Szwed ju odstpi. Na koniecksidz Kordecki rzek: - Do kaplicy, bracia moi, do kaplicy! I poszed pierwszy, a za nim inni. Pozapalano wszystkie wiece, bo ju mroczyo si na dworze, i rozsunito firanki cudownego obrazu, od ktrego sodkie a rzsiste blaski rozsypay si zaraz naokoo. Ksidz Kordecki klkn na stopniach, dalej zakonnicy, szlachta i lud prosty; nadeszy take niewiasty z dziemi.Wyblade z umczenia twarze i zapakane oczy wznosiy si ku obrazowi, ale spoza ez promieni si ju na wszystkich umiech szczcia. Przez chwil trwao milczenie, na koniec ksidz Kordecki zacz:- "Pod Twoj obron uciekamy si, wita Boa Rodzicielko..." Dalsze sowa uwizy mu w ustach; umczenie, dawne cierpienia, tajone niepokoje wraz z radosn nadziej ratunku wezbray w nim jak fala ogromna, wic kanie wstrzsno mu piersi i ten m, ktry losy caego kraju dwiga na swych ramionach, pochyli si jak sabe dziecko, pad na twarz i z paczem niezmiernym zdoa tylko zawoa: - O Mario! Mario! Mario! Pakali z nim razem wszyscy, a obraz z gry sia blaski przejasne... Pn noc dopiero rozeszli si zakonnicy i szlachta na mury, ksidz Kordecki za pozosta ca noc lecy krzyem w kaplicy. Byy obawy w klasztorze, aeby znuenie z ng go nie zwalio, lecz on nazajutrz rano pokaza si na basztach, chodzi pomidzy onierstwem i zaog wesoy, wypoczty, i tu, i owdzie powtarza: - Dzieci! Jeszcze Najwitsza Panna okae, i od burzcych kolubryn mocniejsza, a potem bdzie koniec waszych trosk i umczenia! Tego ranka Jacek Brzuchaski, mieszczanin czstochowski, przebrawszy si za Szweda, podszed pod mury, aby potwierdzi wie o nadciganiu wielkich dzia z Krakowa, lecz zarazem o zblianiu si chana z ord. Wrzuci prcz tego list z konwentu krakowskiego, od ojca Antoniego Paszkowskiego, w ktrym tene, opisujc straszliwe okruciestwa i upiee Szwedw, zachca i baga ojcw jasnogrskich, aby nie ufali obietnicom nieprzyjaciela i wytrwale bronili witego miejsca przeciw zuchwalstwu bezbonikw. "adnej bowiem nie ma u Szwedw wiary (pisa ksidz Paszkowski), adnej religii. Nic boskiego ani ludzkiego nie jest dla nich witym i nietykalnym; niczego ani przez ukady, ani przez publiczne przyrzeczenia zabezpieczonego - dotrzymywa nie zwykli".By to wanie dzie Niepokalanego Poczcia. Kilkunastu oficerw i onierzy z pomocniczych polskich chorgwi uzyskao natarczywymi probami od Millera pozwolenie udania si do twierdzy na naboestwo. Moe liczy Miller, i pokumaj si z zaog i przynisszy wieo dziaach burzcych roznios trwog, moe nie chcia przez odmow dorzuca iskry na ywioy palne, ktre i bez tego czyniy stosunki midzy Polakami a Szwedami coraz niebezpieczniejszymi - do, e pozwoli. Ow z tymi kwarcianymi przyby pewien Tatar, z polskich Tatarw mahometan. Ten wrd powszechnego zdumienia zachca zakonnikw, eby ludziom plugawym witego miejsca nie poddawali, utrzymujcz pewnoci, i Szwedzi wkrtce z hab i upokorzeniem ustpi. To samo powtarzali kwarciani, potwierdzajc we wszystkim doniesienia pana ladkowskiego. Wszystko torazem wzite podnioso ducha w oblonychdo tego stopnia, e nic si nie obawiali owych olbrzymich kolubryn, a nawet artowano sobie z nich midzy onierstwem. Po naboestwie rozpoczy si obustronnestrzay. By pewien onierz szwedzki, ktry czstokro podchodzi pod mury i tubalnym gosem bluni przeciw Bogarodzicy. Czstokro te strzelali do obleni, zawsze bez skutku. Kmicicowi, gdygo raz na cel bra, pka ciciwa, odak za rozzuchwala si coraz wicej i innych jeszcze odwag sw zachca. Mwiono o nim, e ma siedmiu szatanw na usugi, ktrzy go strzeg i zasaniaj. W dniu owym znw on przyszed bluni, lecz oblecy dufajc, e jako w dzie Niepokalanego Poczcia czary mniejsz simie bd, postanowili koniecznie go ukara. Strzelano do do dugo bezskutecznie, na koniec kula armatnia odbita od lodowego wau, podskakujc po niegu na ksztat ptaka, uderzya go w same piersi i rozerwaa na dwoje. Ucieszylisi tym obrocy i chepic si woali: "Ktry jeszcze przeciw Niej bluni bdzie?" - atoli tamci pierzchli w popochu a do przykopw. Szwedzi strzelali do murw i na dachy. Leczkule ich nie zdoay przestraszy obrocw. Stara ebraczka Konstancja, mieszkajca wszczelinie skay, chodzia, jakoby na szyderstwo Szwedom, po caej pochyoci,zbierajc w podoek pociski i przegraajc od czasu do czasu kosturem onierzom. Ci,majc j za czarownic, uczuli strach, aby im zego nie przyczynia, zwaszcza gdy spostrzegli, e kule si jej nie imaj. Dwa cae dni zeszo na prnej strzelaninie. Rzucano na dachy sznury okrtowe, nasycone smo, bardzo gsto, ktre leciay na ksztat ww ognistych. Lecz stra, urzdzona wzorowo, zapobiegaa na czas niebezpieczestwu. A przysza noc tak ciemna, e mimo ognisk, beczek ze smo i ogniowych dzia ksidza Lassoty obleni nie mogli nic widzie. Tymczasem midzy Szwedami panowa jakiruch niezwyczajny. Sycha byo skrzyp k, gwar gosw ludzkich, czasem renie koni i rozmaite inne haasy. onierze na murach odgadywali atwo, co si dzieje. - Dziaa nadeszy, nie moe inaczej by! - mwili jedni. - I szace sypi, a tu ma taka, e palcw u wasnej rki nie dojrzysz. Starszyzna obradowaa nad wycieczk, ktr pan Czarniecki doradza, lecz miecznik sieradzki oponowa, twierdzc susznie, e przy tak wanej robocie musia si nieprzyjaciel dostatecznie ubezpieczy i pewnie piechot trzyma w pogotowiu. Dawano wic tylko ognia w stron pnocn i poudniow, skd najwikszy gwar dochodzi. Skutku w ciemnoci nie mona byo rozpozna. Na koniec ukaza si dzie i pierwsze jego blaski odkryy robot szwedzk. Z pnocy i z poudnia stany szace, nad ktrymi kilka tysicy ludzi pracowao. Sterczay one tak wysoko, i oblonym zdao si, eszczyty ich le na rwnej linii z murami. Midzy regularnymi wyciciami wierzchokw wida byo olbrzymie paszcze dzia i stojcych tu za nimi onierzy, podobnych z dala do roju tych s. W kociele nie skoczyo si jeszcze poranne naboestwo, gdy huk niezwyczajny wstrzsn powietrzem, szyby zadray, niektre od samego wstrznicia wypady z opraw, rozbijajcsi z przeraliwym dwikiem na kamiennejposadzce, a cay koci wypeni si kurzaw powsta z opadego tynku. Olbrzymie kolubryny przemwiy. Rozpocz si straszliwy ogie, jakiego jeszcze nie doznali obleni. Po skoczonymnaboestwie wypadli wszyscy na mury i dachy. Poprzednie szturmy wyday si tylkoniewinn igraszk przy tym straszliwym rozpasaniu si ognia i elaza. Mniejsze dziaa grzmiay do wtru burzcym. Leciay olbrzymie faskule, granaty, pki szmat przesyconych smo, pochodnie, sznury ogniste. Dwudziestoszeciofuntowe pociski odrywayblanki murw, uderzay w ciany, jedne grzzy w nich, drugie wybijay dziury olbrzymie, odrywajc tynk, glinowanie i cegy. Mury otaczajce klasztor poczy si tu i owdzie rysowa i rozszczepia, a bite cigle, bite bez przestanku coraz nowymi pociskami, groziy ruin. Budynki klasztorne zasypywano ogniem. Grajcy na wiey czuli chwianie si jej. Koci dygota od ustawicznych wstrznie; w niektrych otarzach wiece wypady z lichtarzy. Woda wylewana w niezmiernych ilociach nawszczynajce si poary, na rozpomienione pochodnie, sznury i kule ogniste utworzya w poczeniu si z dymem i kurzaw kby pary tak gste, e wiata spoza nich nie byo wida. Poczy si szkody w budynkach i na murach. Okrzyk "gore!" rozlega si coraz czciej wrd huku wystrzaw i wistu kul. Przy pnocnej baszcie zgruchotano dwa koa u armaty, jedno dziao uszkodzone zamilko. Jedna kula ognista, wpadszy do stajen, zabia trzy konie i wszcza poar. Nie tylko kule, ale zamki granatw paday tak gsto jak deszcz, na dachy, na baszty i mury. Po krtkiej chwili ozway si jki rannych. Szczeglnym trafem polego trzech modzieniaszkw, Janw. Przerazio to innych obrocw to samo imi noszcych, lecz w ogle obrona godna bya szturmu. Wylegy na mury nawet niewiasty, dzieci i starcy. onierze stali na murach, z nieustraszonym sercem w dymie, ogniu, wrd ulewy pociskw, i odpowiadali z zawzitoci na ogie nieprzyjacielski. Jedni imali si k, przetaczajc dziaa w miejsca najbardziej zagroone, drudzy spychali do wyomw w murach kamienie, drzewo, belki, nawz, ziemi. Niewiasty z rozpuszczonymi wosami, z rozpalon twarz daway przykad odwagi iwidziano takie, ktre goniy z konewkami wody za skaczcymi jeszcze granatami majcymi tu, tu wybuchn. Zapa rs zkad chwil, jakby ten zapach prochu, dymu, para, huk, fale ognia i elaza miay wasno go podsyca. Wszyscy dziaali bez komendy, bo sowa giny wrd okropnego oskotu. Tylko suplikacje, piewane w kociele, groway nawet nad gosem armat. Okoo poudnia ogie usta. Wszyscy odetchnli, lecz wnet przed bram zawarcza bben i dobosz przysany przez Millera, zbliywszy si do bramy, pocz pyta, czyli ojcowie maj dosy i czy chc natychmiast si podda. Odpowiedzia sam ksidz Kordecki, e si do jutra namyl. Zaledwie odpowied dosza do Millera, atak rozpocz si na nowo i ogie zdwoi si jeszcze. Od czasu do czasu gbokie szeregi piechoty podsuway si pod ogniem ku grze, jak gdyby miay ochot szturmu prbowa, lecz dziesitkowane z dzia i rusznic, wracay za kadym razem szybko i w nieadzie pod wasne baterie. I jak falamorska zaleje wybrzee, a cofajc si zostawia na piasku porosty, mae i rozmaite szcztki pokruszone w topieli, takkada z tych szwedzkich fal odpywajc zostawiaa po sobie trupy rozrzucone tu i owdzie po pochyoci. Miller nie kaza strzela do baszt, ale w dugo murw, gdzie opr bywa najsabszy. Jako czyniy si gdzieniegdzie znaczne szczerby w murach, nie do jednak wielkie, aby piechota rzuci si przez nie do wntrza moga. Nagle zaszed wypadek, ktry pooy tam szturmowi. Byo to ju pod wieczr; przy jednym z wikszych dzia sta artylerzysta szwedzkiz zapalonym lontem, ktry wanie mia do dziaa przykada, gdy kula klasztorna ugodzia go w same piersi; lecz poniewa przysza nie pierwszym impetem, ale z potrjnego odbicia o lody nagromadzone na szacu, rzucia tylko czowieka wraz z lontem o kilkanacie krokw. Ten upad na otwarty jaszcz, w czci jeszcze si Kmicic - syszaem. ; eni; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc c1c+c:'napeniony prochem. Wnet huk straszliwy rozszed si i masy dymu pokryy szaniec. Gdy opady, okazao si, e piciu artylerzystw stracio ycie, koa od armaty zostay uszkodzone, reszt za onierzy strach ogarn. Na razie trzeba byo ogie z tego szaca zawiesi, poniewa za gsta mga przesycia ciemnoci, wic zawieszono go i na innych. Nazajutrz bya niedziela. Ministrowie luterscy odprawiali po okopach swe naboestwo i dziaa milczay. Miller znw pyta bezskutecznie ojcw: czyli nie maj dosy? Odpowiedziano, e przenios i wicej. Tymczasem ogldano szkody w klasztorze. Byy znaczne. Oprcz ludzi zabitych, spostrzeono, e i mur tu i owdzie zosta nadwtlony. Najstraszliwsz okazaa si jedna olbrzymia kolubryna, od poudniowej strony stojca. Zbia ona mur do tego stopnia, naodrywaa tyle kamieni, cegie, e atwo byo przewidzie, i jeli ogie potrwa jeszcze par dni, znaczna cz muru obsunie si i runie. Wyomu, jaki by si w takim razie uczyni, nie mona by ju zaoy ani belkami, ani ziemi, ani nawozem. Tote ksidz Kordecki spoglda okiem penym troski na owe spustoszenia, ktrym nie by w stanie zapobiec. Tymczasem w poniedziaek poczto znw atak i olbrzymie dziao szerzyo dalej wyom. Spotykay jednak i Szwedw rne klski. O zmierzchu tego dnia szwedzki puszkarz zabi na miejscu siostrzeca Millera, ktrego jenera kocha jak wasnego syna i zamierza mu wszystko przekaza poczwszy od nazwiska i sawy wojennej, skoczywszy na fortunie. Lecz tym bardziej zapalio si serce starego wojownika nienawici. Mur przy poudniowej baszcie tak ju by popkany, e w nocy poczto przygotowaniado szturmu rcznego. eby tym bezpieczniejpiechota moga zbliy si do twierdzy, kaza Miller rzuci w ciemnoci cay szereg maych szacw a do samej pochyoci. Lecz noc bya widna, a biay blask od niegu zdradza ruchy nieprzyjaciela. Dziaa jasnogrskie rozpraszay robotnikw zajtych ustawianiem tych parapetw, zoonych z faszyny, potw, koszw i belek. Na witaniu spostrzeg pan Czarniecki gotow maszyn oblnicz, ktr ju przytaczano ku murom. Lecz obleni zgruchotali j dziaami bez trudu; nazabijano przy tym tyle ludzi, e dzie tenmgby zwa si dniem zwycistwa dla oblonych, gdyby nie owa kolubryna wtlca cigle mur z niepohamowan si. Nastpnych dni nastaa odwil i mgy roztoczyy si tak gste, e ksia przypisali je dziaaniu zych duchw. Ju nie mona byo dostrzec ni machin wojennych, ni przystawianych parapetw, ni prac oblniczych. Szwedzi zbliali si pod same mury klasztorne. Wieczorem Czarniecki, gdy przeor obchodzi jak zwykle mury, wzi go na bok i rzek z cicha: - le, ojcze wielebny. Nasz mur duej ni dzie nie wytrzyma. - Moe te te same mgy i im strzela przeszkodz - odrzek ksidz Kordecki - a my tymczasem szkody jako naprawimy. - Im mgy nie przeszkodz, bo owo dziao,raz narychtowane, moe prowadzi i po ciemku dzieo zniszczenia, a tu gruzy wal si i wal. - W Bogu nadzieja i w Najwitszej Pannie. - Tak jest! A eby tak wycieczk uczyni?... Choby ludzi natraci, byle tego smoka piekielnego udao si zagwodzi? Wtem zaczerniaa jaka posta w tumanie iBabinicz pojawi si koo rozmawiajcych. - Patrz, kto mwi, bo twarzy nie mona o trzy kroki rozpozna - rzek. - Dobry wieczr, ojcze czcigodny. A o czym mowa? - Mwimy o tym dziale. Pan Czarniecki radziwycieczk... Te mgy szatan rozwiesza... - ju nakazaem egzorcyzmy... - Ojcze kochany! - rzek pan Andrzej. - Od czasu, jak nam trzaska mur ta kolubryna, cigle o niej myl i co mi przychodzi do gowy... Wycieczka na nic... Ale chodmy gdzie do izby, to wam moje zamysy wyuszcz. - Dobrze - odrzek przeor - chodcie do mojej celi. Wkrtce potem zasiedli przy sosnowym stole w ubogiej celi przeorskiej. Ksidz Kordecki i pan Piotr Czarniecki pilnie patrzyli w mod twarz Babinicza, on za rzek: - Tu wycieczka na nic. Spostrzeg i odbij. Tu jeden czowiek musi poradzi! - Jak to? - spyta pan Czarniecki. - Musi jeden czowiek pj i to dziao prochami rozsadzi. A moe to uczyni, pkitakie mgy panuj. Najlepiej, eby poszed w przebraniu. Tu kolety podobne do szwedzkich s. Jak nie bdzie mona inaczej, to si pomidzy Szwedw wlinie, jeli za z tej strony szaca, z ktrej pyskowej kolubryny wyglda, nie ma ludzi, to jeszcze lepiej. - Dla Boga! c ten jeden czowiek uczyni? - Potrzebuje tylko puszk z prochem dziauw pysk woy, z nitk prochow wiszc, i nitk podpali. Gdy prochy buchn, dziao kaduk... chciaem powiedzie: pknie! - Ej, chopcze! co te gadasz? Mao to prochu co dzie w nie tkaj, a nie pka? Kmicic rozmia si i pocaowa ksidza w rkaw habita. - Ojcze kochany, wielkie w was serce, bohaterskie i wite... - At, daj pokj! - przerwa ksidz. - I wite - powtrzy Kmicic - ale si na armatach nie znacie. Inna rzecz, gdy prochy buchaj w tyle armaty, bo wtedy wyrzucaj kule i impet przodkiem wylatuje;ale gdy kto nimi wylot zatka i zapali, to nie masz takiego dziaa, ktre by ten eksperyment wytrzyma mogo. Spytajcie si pana Czarnieckiego. To gdy w rusznicy niegiem si rura zapchnie, ju j przy strzale impet rozsadzi. Taka to sia szelmowska! C dopiero, gdy caa puszka przy wylocie wybuchnie!... Spytajcie pana Czarnieckiego. - Tak to jest. Nie s to adne dla onierzaarkana! - rzek Czarniecki. - Ow, gdyby t kolubryn rozsadzi - mwi dalej Kmicic - wszystkie inne furda! - Widzi mi si to rzecz niepodobna - rzek na to ksidz Kordecki - bo naprzd, kto to si podejmie uczyni? - Okrutny jeden ladaco - odrzek pan Andrzej - ale rezolutny kawaler, zowie si Babinicz. - Ty? - zawoali razem ksidz i pan Piotr Czarniecki. - Ej, ojcze dobrodzieju! To ja u was u spowiedzi byem i do wszystkich moich praktyk szczerze si przyznaem. Byy midzy nimi nie gorsze od tej, ktr zamierzam; jake to moecie wtpi, czy si podejm? Zali mnie nie znacie? - To bohater, to rycerz nad rycerze, jak miBg miy! - zakrzykn Czarniecki. I chwyciwszy Kmicica za szyj mwi dalej:- Daje gby za sam ochot, daje gby! - Pokacie inne remedium, to nie pjd - rzek Kmicic - ale widzi mi si, e jako tam sobie poradz. I pamitajcie o tym, e ja po niemiecku gadam, jakobym klepk i waczosami w Gdasku handlowa. To sia znaczy, bo bylem przebranie mia, nieatwoodkryj, em nie z ich obozu. Ale tak myl,e tam nikt przed wylotem armaty nie stoi, bo niezdrowo, i e robot zrobi, nim si obejrz. - Panie Czarniecki, co o tym waszmo sdzisz? - spyta nagle przeor. - Na stu jeden chyba powrci z takiej imprezy - odrzek pan Piotr - ale audaces fortuna juvat! - Bywao si w gorszych opaach - rzek Kmicic - nic mi nie bdzie, bo takie moje szczcie! Ej, ojcze kochany, i co za rnica! Dawniej czek dla pokazania si, dla prnej sawy laz w hazard, a teraz na cze Najwitszej Panny. Choby te i przyszo naoy gow, co mi si nie widzi, powiedzcie sami: monali komu chwalebniejszej mierci yczy, jak owo zatak spraw?... Ksidz dugo milcza, na koniec rzek: - Perswazj, probami, baganiem bym ci wstrzymywa, gdyby sobie jeno do sawy sa drog pragn, ale masz suszno, e tu chodzi o cze Najwitszej Panny, oten wity przybytek, o kraj cay! A ty, mj synu, czyli szczliwie wrcisz, czyli palm osigniesz, saw, szczcie najwysze, zbawienie osigniesz. Przeciw sercu powiadam ci wic! id, ja ci nie wstrzymuj!... Modlitwy nasze, opieka boskapjd z tob... - W takiej kompanii pjd miele i rad zgin!- A wracaj, onierzyku boy, a wracaj szczliwie, bomy ci tu pokochali szczerze. Nieche ci Rafa wity prowadzi i odprowadzi, moje dziecko, mj synaczku kochany!... - To ja zaraz przygotowania poczyni - rzek wesoo pan Andrzej ciskajc ksidza - przebior si po szwedzku w kolet i koliste buty, prochy naaduj, a wy tymczasem, ojcze, egzorcyzmy jeszcze na t noc wstrzymajcie, bo mga potrzebna Szwedom, ale potrzebna i mnie. - A nie chceszli wyspowiada si przed drog? - Jakeby inaczej! Bez tego bym nie poszed, bo diabe by mia przystp do mnie. - To od tego zacznij. Pan Piotr wyszed z celi, a Kmicic klkn przy ksidzu i oczyci si z grzechw. Potem za, wesoy jak ptak, poszed czyni przygotowania. W godzin, dwie pniej, wrd gbokiej ju nocy, zapuka znowu do celi ksidza przeora, gdzie pan Czarniecki czeka take na niego. Obaj z ksidzem ledwie go poznali, taki z niego by Szwed wymienity. Wsy podkrci pod oczy i rozczapierzy na kocach, naoy kapelusz na bakier i wyglda zupenie na jakiego rajtarskiego oficera znakomitego rodu. - Dalibg, a czek mimo woli za szabl imana jego widok! - rzek pan Piotr. - wiec z daleka! - zawoa Kmicic - co wam poka!... I gdy ksidz Kordecki skwapliwie usun wiec, pan Andrzej pooy na stole kiszk dug na ptorej stopy, a grub jakrami tgiego ma, uszyt ze smolistego ptna i wyadowan do twarda prochem. Zjednego jej koca zwiesza si dugi sznurek ukrcony z kakw przesyconych siark. - No! - rzek - jak onej kolubrynie t dryjakiew w gb wo i sznureczek podpal, to jej si brzuch rozpknie! - Lucyper by si rozpk! - zakrzykn pan Czarniecki. Lecz wspomnia, e nieczystego imienia lepiej nie wymawia, i uderzy si w gb. - A czyme sznureczek zapalisz? - spyta ksidz Kordecki. - W tym jest cae periculum wyprawy, bo musz ogie krzesa. Mam krzemie grzeczny, hubk such i krzesiwo z przedniej stali, ale haas si uczyni i mog co pomiarkowa. Sznurka, mam nadziej, e ju nie ugasz, bo bdzie wisia armacieu brody i ciko go nawet bdzie dostrzec, zwaszcza e si bdzie tli chciwie, ale zamn mog si w pogo puci, a ja prosto do klasztoru nie mog ucieka. - Czemu nie moesz? - pyta ksidz. - Bo wybuch by mnie zabi. Jak tylko skr na sznurku zobacz, musz zaraz w bok pyga, co siy w nogach, i ubiegszy z psta krokw, pod szacem na ziemi przypa. Dopiero po wybuchu bd rwa kuklasztorowi. - Boe, Boe, ile to niebezpieczestw! - rzek przeor wznoszc oczy ku niebu. - Ojcze kochany, tak jestem pewien, e do was wrc, e si mnie nawet rzewliwo nie ima, ktra w podobnej okazji powinna mnie uapi. Ale nic to! Bdcie zdrowi i mdlcie si, eby mi Pan Bg pofortuni. Odprowadcie mnie jeno do bramy! - Jake to? Zaraz chcesz i? - pyta pan Czarniecki. - Mame czeka, a rozednieje albo a mga opadnie? Czy to mi gowa niemia? Lecz nie poszed tej nocy pan Kmicic, bo wanie kiedy doszli do bramy, jak na zo ciemno pocza si rozjania. Sycha byo przy tym jaki ruch przy olbrzymim dziale. Nazajutrz z rana przekonali si oblecy, e przetoczono je w inne miejsce. Odebrali podobno Szwedzi jakowe doniesienie o wielkiej saboci muru nieco opodal, na zawrocie, koo poudniowej baszty, i tam postanowili skierowa pociski.Moe i ksidz Kordecki nie by obcy tej sprawie, gdy poprzedniego dnia widziano star Kostuch wychodzc z klasztoru, uywano za jej gwnie, gdy chodzio o rozsiewanie midzy Szwedami faszywych doniesie. Bd co bd, by to z ich stronybd, bo oblecy mogli tymczasem naprawi w dawnym miejscu mur, silnie junadwtlony, a czynienie nowego wyomu musiao znw zabra kilka dni. Noce cigle byy jasne, dni zgiekliwe. Strzelano ze straszliw usilnoci. Duch zwtpienia znw zacz przelatywa nad oblonymi. Byli tacy midzy szlacht, ktrzy po prostu chcieli si podda; niektrzy zakonnicy stracili take serce. Opozycja nabieraa siy i powagi. Ksidz Kordecki stawia jej czoo z niepohamowan energi, ale zdrowie jego poczo szwankowa. Tymczasem Szwedom nadchodziy nowe posiki i transporta z Krakowa, mianowicie straszliwe palne pociski ksztatu rur elaznych napenionychprochem i oowiem. Te wicej jeszcze strachu ni szkd przyczyniy oblonym. Kmicic, od czasu jak powzi zamiar wysadzenia prochem kolubryny, przykrzy sobie w fortecy. Co dzie te z utsknieniem spoglda na swoj kiszk. Po namyle uczyni j jeszcze wiksz, tak emiaa blisko okie dugoci, a gruba bya jak cholewa. Wieczorem z murw rzuca chciwe spojrzenia w stron dziaa, potem niebo rozpatrywa jak astrolog. Ale ksiyc jasny, rozwiecajcy nieg, udaremnia cigle jego przedsiwzicie. A nagle przysza odwil, chmury zawaliy widnokrg i noc uczynia si ciemna, cho oko wykol. Pan Andrzej wpad w taki humor, jakby go kto na sutaskiego dzianeta wsadzi, i ledwie pnoc uderzya,znalaz si przy panu Czarnieckim w swoimrajtarskim stroju i z kiszk pod pach. - Id! - rzek. - Czekaj, dam zna przeorowi. - A dobrze. No, panie Pietrze, daj gby i ruszaj po ksidza Kordeckiego! Czarniecki pocaowa go serdecznie i zawrci. Ledwie uszed ze trzydzieci krokw, zabiela przed nim ksidz Kordecki.Domyla si sam, e Kmicic wyruszy, i szed go poegna. - Babinicz gotw. Czeka tylko na wasz wielebno. - Spiesz, spiesz! - odpowiedzia ksidz. - Matko Boska, ratuje go i wspomagaj! Po chwili stanli obaj przy przechodzie, gdzie pan Czarniecki zostawi Kmicica, lecz pana Andrzeja nie byo ju ani ladu. - Poszed!... - rzek ze zdumieniem ksidz Kordecki. - Poszed! - odrzek pan Czarniecki. - A zdrajca!... - mwi z rozrzewnieniem przeor - chciaem mu jeszcze ten szkaplerzyk na szyj woy... Umilkli obaj; milczenie byo dokoa, bo dla zbyt ciemnej nocy nie strzelano z obu stron. Nagle pan Czarniecki szepn ywo: - Jak mi Bg miy, tak nawet nie stara si i cicho. Syszysz wasza wielebno kroki? nieg chrzci! - Najwitsza Panno! osaniaje sug swego! - powtrzy przeor. Czas jaki suchali obaj pilno, dopki rane kroki i chrzst niegu nie ucichy. - Wie wasza wielebno co? - poszepn Czarniecki - chwilami myl, e mu si uda,inic si o niego nie boj. To bestia, poszed tak, jakby szed pod wiech gorzaki si napi... Co za fantazja w tym czeku! Albo on naoy wczenie gow, albo hetmanem zostanie. Hm, ebym go nie zna sug Marii, mylabym, e ma... Daje mu Boe szczcie, daj mu Boe, bo takiego drugiegokawalera nie masz w Rzeczypospolitej... - Tak ciemno, tak ciemno! - rzek ksidz Kordecki - a oni si od czasu waszej nocnejwycieczki strzeg. Moe na cay szereg wpa, ani si obejrzy... - Tego nie myl; piechota stoi, to wiem, i pilnuj si bardzo, ale przecie stoj na szacu, nie przed szacem, nie przed wylotami wasnych armat. Jeli krokw nie usysz, to moe si acno pod szaniec podsun, a potem go sama wynioso osoni... Uf! Tu sapn i urwa pan Czarniecki, bo z oczekiwania i trwogi serce poczo mu bi jak motem, a w piersiach tchu mu nie stao. Ksidz pocz egna ciemnoci. Nagle trzecia osoba stana przy dwch rozmawiajcych. By to pan miecznik sieradzki. - A co tam? - spyta. - Babinicz poszed na ochotnika prochami kolubryn rozsadza. - Jak to? Co? - Wzi kiszk z prochem, sznur, krzesiwo... i poszed. - Pan Zamoyski cisn sobie gow domi. - Jezus Maria! Jezus Maria! - rzek. - Sam jeden? - Sam jeden. - Kto jemu pozwoli? To to jest niepodobiestwo!... - Ja! Dla mocy boej wszystko jest podobne, nawet i powrt jego szczliwy! - odpowiedzia ksidz Kordecki. Zamoyski umilk. Czarniecki pocz parskaze wzruszenia. - Mdlmy si! - rzek ksidz. Klkli we trzech i zaczli si modli. Ale niepokj podnosi wosy na gowie dwom rycerzom. Upyn kwadrans, potem p godziny, potem godzina, duga jak wieki. - Ju chyba nic nie bdzie! - rzek pan PiotrCzarniecki. I odetchn gboko. Nagle w dalekoci buchn olbrzymi sup ognia i huk, jakby wszystkie gromy nieba zwaliy si na ziemi, wstrzsn murami, kocioem i klasztorem. - Wysadzi! wysadzi! - pocz krzycze pan Czarniecki. Nowe eksplozje przerway mu dalsze sowa. A ksidz rzuci si na kolana i wznisszy yszaem. ; eni; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPs"Pc c co.xc<rce do gry woa ku niebu: - Matko Najwitsza! Opiekunko, Patronko, wr go szczliwie! Gwar uczyni si na murach. Zaoga nie wiedzc, co si stao, chwycia za bro. Z cel poczli wypada zakonnicy. Nikt ju nie spa. Nawet niewiasty zerway si ze snu. Pytania i odpowiedzi zaczy si krzyowajak byskawice. - Co si stao? - Szturm! - Dziao szwedzkie pko! - woa jeden z puszkarzy. - Cud! Cud! - Dziao najwiksze pko! - Ta kolubryna! - Gdzie ksidz Kordecki? - Na murach! Modli si! On to sprawi! - Babinicz dziao wysadzi! - woa pan Czarniecki. - Babinicz! Babinicz! Chwaa Pannie Najwitszej! Ju nam nie bd szkodzili! Jednoczenie odgosy zamieszania poczy dolatywa i ze szwedzkiego obozu. Na wszystkich szacach zabysy ognie. Sycha byo coraz wikszy rejwach. Przy wietle ognisk widziano masy onierzy poruszajcych si bezadnie w rozmaite strony, zagray trbki, bbny warczay cigle; do murw dolatyway krzyki, w ktrych brzmiaa trwoga i przeraenie. Ksidz Kordecki klcza cigle na murze. Na koniec noc pocza bledn, lecz Babinicz nie wraca do twierdzy. Rozdzia 18 Co tedy dziao si z panem Andrzejem i jakim sposobem zdoa przywie swj zamiar do skutku? Wyszedszy z twierdzy postpowa czas jaki krokiem pewnym i ostronym. Przy samym kocu pochyoci przystan i sucha. Cicho byo naok, za cicho nawet, tak e kroki jego chrzciy wyranie po niegu. W miar te jak oddala si od murw, postpowa coraz przezorniej. I znowu stan, i znowu sucha. Ba si troch polizn i upa, ato aby swej drogocennej kiszki nie zamoczy, wic wydoby rapier i wspiera si na jego ostrzu. Pomogo to wielce. Tak macajc przed sob drog, po upywie p godziny usysza lekki szmer wprost przed sob. "Ha! czuwaj... Wycieczka nauczya ich ostronoci!" - pomyla. I szed dalej bardzo ju wolno. Cieszyo goto, e nie zbdzi, bo ciemno bya taka,e koca rapieru nie mg dojrze. - Tamte szace s znacznie dalej... wic iddobrze! - szepn sobie. Spodziewa si te nie zasta przed szacem ludzi, bo waciwie mwic nie mieli tam nic do roboty, zwaszcza po nocy.Mogo tylko by, e na jakie sto lub mniej krokw stay pojedyncze strae, ale mia nadziej atwo je przy takiej ciemnoci wymin. W duszy byo mu wesoo. Kmicic nie tylko by czowiek odwany, leczi zuchway. Myl rozsadzenia olbrzymiej kolubryny radowaa do gbi jego dusz, nie tylko jako bohaterstwo, nie tylko jako niepoyta dla oblonych przysuga, ale jako okrutna psota wyrzdzona Szwedom. Wyobraa sobie: jak si przera, jak Miller bdzie zbami zgrzyta, jak bdzie poglda w niemocy na owe mury, i chwilami miech pusty go bra. I jak sam poprzednio mwi: nie doznawa adnej rzewliwoci ni strachw, niepokojw, ani mu do gowy nie przychodzio, na jak straszne sam naraa si niebezpieczestwo. Szed tak, jak idzie ak do cudzego ogrodu szkod w jabkach czyni. Przypomniay mu si dawne czasy, kiedy to Chowaskiego podchodzi i nocami wkrada si do trzydziestotysicznego obozu w dwiecie takich jak sam zabijakw.Kompanionowie stanli mu na myli: Kokosiski, olbrzymi Kulwiec-Hippocentaurus, ctkowaty Ranicki zsenatorskiego rodu i inni, wic westchn na chwil za nimi. "Zdaliby si teraz szelmy! - pomyla - mona by jednej nocy ze sze armat rozsadzi". Tu troch cisno go uczucie samotnoci, lecz na krtko. Wnet pami przywioda muprzed oczy Olek. Mio ozwaa si w nim z niezmiern si... Rozczuli si. eby cho ta dziewczyna moga go widzie, dopiero by uradowao si w niej serce. Myli ona moe jeszcze, e on Szwedom suy... A piknie suy! zaraz im si przysuy! Co to bdzie, jak ona si dowie o tych wszystkich jego hazardach?... Co onasobie pomyli? Pomyli pewnie: "Wicher on jest, ale jak przyjdzie do rzeczy, czego inny nie uczyni, to on uczyni; gdzie inny nie pjdzie, on pjdzie!... Taki to ten Kmicic". - Jeszcze ja nie tyle doka! - rzek sobie pan Andrzej i chepliwo owadna go zupenie. Jednake mimo tych myli nie zapomnia, gdzie jest, dokd idzie, co zamierza czyni,i pocz i jak wilk na nocne pastwisko. Obejrza si za siebie raz i drugi. Ni kocioa, ni klasztoru. Wszystko pokrya gruba, nieprzenikniona pomroka. Miarkowajednak po czasie, e musia ju doj daleko i e szaniec moe by tu, tu. "Ciekawym, czy strae s?" - pomyla. Lecz nie zdoa uj jeszcze dwch krokwod chwili, w ktrej sobie zada to pytanie, gdy nagle przed nim rozleg si tupot miarowych krokw i kilka naraz gosw spytao w rnych odlegociach: - Kto idzie? Pan Andrzej stan jak wryty. Uczynio mu si nieco ciepo. - Swj - odezway si inne gosy. - Haso? - Upsala! - Odzew? - Korona!... Kmicic zmiarkowa w tej chwili, e to strae si zmieniaj. - Dam ja wam Upsal i koron! - mrukn. I uradowa si. Bya to istotnie dla niego okoliczno nader pomylna, bo mg linie stray przej wanie w chwili zmiany wart, gdy stpania onierzy guszyy jegowasny krok. Jako tak uczyni bez najmniejszej trudnoci i szed za wracajcymi onierzami do miao, a do samego szaca. Tam oni wykrcili, by go obej, onza posun si szybko ku fosie i ukry siw niej. Tymczasem rozwidnio si cokolwiek. Pan Andrzej i za to podzikowa niebu, inaczej bowiem nie mgby po omacku znale upragnionej kolubryny. Teraz, zadzierajc zrowu gow do gry i wytajc wzrok, ujrza nad sob czarn lini oznaczajc brzeg szaca i rwnie czarne zarysy koszw, midzy ktrymi stay dziaa. Mg nawet dojrze ich paszcze wysunite nieco nad rowem. Posuwajc si z wolna wzdu rowu, odkry nareszcie swoj kolubryn. Wwczas stan i pocz nasuchiwa. Z szaca dochodzi szmer. Widocznie piechota staa wedle dzia w gotowoci. Alesama wynioso szaca zakrywaa Kmicica; mogli go usysze, nie mogli zobaczy. Teraz chodzio mu tylko o to, czyz dou potrafi dosta si do otworu armaty, ktra wznosia si wysoko nad jego gow. Na szczcie, boki rowu nie byy zbyt spadziste, a oprcz tego nasyp wieo uczyniony, lubo polewany wod, nie zdoa zamarzn, gdy od niejakiego czasu panowaa odwil. Wymiarkowawszy to wszystko Kmicic pocz dry cicho dziury w pochyoci szaca i pi si z wolna ku armacie. Po kwadransie pracy zdoa rk chwyci si za otwr armaty. Przez chwil zawisnw powietrzu, lecz niepospolita jego sia pozwolia mu utrzyma si tak, dopki nie zasun kiszki w paszcz armaty. - Naci, piesku, kiebasy! - mrukn - tylkosi ni nie udaw. To rzekszy spuci si na d i pocz szuka sznurka, ktry przyczepiony do zewntrznego koca kiszki, zwiesza si wrw. Po chwili zmaca go rk. Lecz teraz przychodzia najwiksza trudno, bo naleao skrzesa ognia i sznurek zapali. Kmicic zatrzyma si przez chwil, czekajc, a szmer nieco wikszy uczyni si midzy onierzami na szacu. Na koniec pocz uderza z lekka krzesiwkiem w krzemie. Lecz w tej chwili nad gow jego rozlego si w niemieckim jzyku pytanie: - A kto tam w rowie? - To ja, Hans! - odrzek bez wahania Kmicic- stempel mi diabli do rowu wzili, wic krzesz ogie, by go znale. - Dobrze, dobrze - odrzek puszkarz. - Szczcie, e si nie strzela, bo samo powietrze eb by ci urwao. "Aha! - pomyla Kmicic - wic kolubrynka, prcz mego naboju, ma jeszcze swj wasny. Tym lepiej". W tej chwili wysiarkowany sznurek zaj si i delikatne iskierki poczy biec ku grze po jego suchej powierzchni. Czas by zmyka. Kmicic wic puci si, nie tracc minuty, wzdu rowu, co si w nogach, nie bardzo ju zwaajc na haas, jaki czyni. Lecz gdy ubieg jakie dwadziecia krokw, ciekawo przemoga w nim poczucie straszliwego niebezpieczestwa. "Nu sznurek zgas, wilgo jest w powietrzu!" - pomyla. I zatrzyma si. Rzuciwszy za siebie spojrzenie ujrza jeszcze iskierk, ale ju nierwnie wyej, ni j zostawi. "Ej, czy ja nie za blisko?" - rzek sobie i strach go zdj. Puci si znowu caym pdem; nagle trafina kamie - upad. Wtem huk straszliwy rozdar powietrze; ziemia zakolebaa si, rozrzucone szcztki drzewa i elaza, kamienie, bryy lodu, ziemi zawistay mu koo uszu i tu skoczyy si jego wraenia.Potem rozlegy si nowe, kolejne wybuchy. To jaszcze z prochem, stojce w pobliu kolubryny, eksplodoway od pierwszego wstrznienia. Lecz pan Kmicic ju tego nie sysza, leabowiem jak martwy w rowie. Nie sysza rwnie, jak po chwili guchej ciszy rozlegy si jki ludzkie, krzyki i woania na pomoc; jak na miejsce wypadku zbiega si blisko poowa wojsk szwedzkichi sprzymierzonych, jak nastpnie przyjecha sam Miller w towarzystwie caego sztabu. Harmider i zamieszanie trway dugo, zanim z chaosu zezna wydoby jenera szwedzki prawd, e kolubryna zostaa umylnie przez kogo rozsadzona. Nakazanonatychmiast poszukiwania. Jako nad ranemszukajcy onierze odkryli lecego w rowie Kmicica. Pokazao si, e by tylko oguszony i od wstrznienia straci pocztkowo wadz w rkach i nogach. Cay dzie nastpny trwaa ta niemoc. Leczono go najstaranniej.Wieczorem odzyska prawie zupenie siy. Miller kaza go natychmiast stawi przed sob. Sam zaj miejsce rodkowe za stoem w swej kwaterze, obok niego zasiedli ksi Heski, Wrzeszczowicz, Sadowski, wszyscy znamienitsi oficerowie szwedzcy, a z polskich Zbroek, Kaliski i Kuklinowski. Ten ostatni na widok Kmicica posinia i oczyzawieciy mu si jak dwa wgle, a wsy poczy drga. Wic nie czekajc na pytaniajeneraa rzek: - Ja tego ptaka znam... To z zaogi czstochowskiej. Zwie si Babinicz!Kmicic milcza. Blado i znuenie widne byy na jego obliczu, ale wzrok mia hardy, twarz spokojn. - Ty rozsadzie kolubryn? - spyta Miller.- Ja - odrzek Kmicic. - Jakim sposobem to uczynie? Kmicic opowiedzia pokrtce, nic nie zatai.Oficerowie spogldali po sobie ze zdumieniem. - Bohater!... - szepn Sadowskiemu ksi Heski. A Sadowski pochyli si do Wrzeszczowicza:- Hrabio Weyhard - spyta - jake? zdobdziemy t fortec przy takich obrocach?... Co wapan mylisz? poddadz si? Lecz Kmicic rzek: - Wicej jest nas w fortecy do takich uczynkw gotowych. Nie wiecie dnia i godziny! - Mam te wicej ni jeden stryczek w obozie! - odpar Miller. - To i my wiemy. Ale Jasnej Gry nie zdobdziecie, dopki tam jeden czowiek przy yciu! Nastaa chwila milczenia. Nastpnie Miller indagowa dalej: - Zowiesz si Babinicz? Pan Andrzej pomyla, e po tym, co uczyni, i wobec bliskiej mierci, nasta czas, w ktrym nie ma potrzeby duej ukrywa swego waciwego nazwiska. Nieche ludzie zapomn o winach i wystpkach z nim poczonych, niech opromieni je sawa i powicenie. - Nie nazywam si Babinicz - odrzek z pewn dum - nazywam si Andrzej Kmicic, byem za pukownikiem swojej wasnej chorgwi w litewskim kompucie. Ledwie usysza to Kuklinowski, zerwa sijak optany, oczy wytrzeszczy, usta otworzy, rkami j bi si po bokach, na koniec zakrzykn: - Jenerale, prosz na sowo! jenerale, prosz na sowo! bez zwoki, bez zwoki! Szmer si sta jednoczenie midzy polskimi oficerami, ktrego Szwedzi suchali ze zdziwieniem, bo dla nich nic nie mwio nazwisko Kmicica. Lecz zaraz pomiarkowali, e to nie lada musi by onierz, gdy Zbroek powsta i zbliywszysi do winia rzek: - Moci pukowniku! W opresji, w jakiej siznajdujesz, nic pomc ci nie mog, ale prosz, podaj mi rk!... Lecz Kmicic podnis gow do gry i nozdrzami parska pocz. - Nie podaj rki zdrajcom, ktrzy przeciwojczynie su! - odrzek. Zbroka twarz oblaa si krwi. Kaliski, ktry sta tu za nim, cofn si take; szwedzcy oficerowie otoczyli ich zaraz, wypytujc, co by to za jeden by wKmicic, ktrego nazwisko takie uczynio wraenie. Tymczasem w ssiedniej izbie Kuklinowski przypar Millera do okna i mwi: - Wasza dostojno! dla waszej dostojnoci nic to nazwisko: Kmicic! a to jest pierwszy onierz i pierwszy pukownik w caej Rzeczypospolitej. Wszyscy o nim wiedz, wszyscy to imi znaj! Radziwiowi niegdy suy i Szwedom, teraz wida przeszed do Jana Kazimierza. Nie masz murwnego midzy onierzami, chyba ja. To on tylko mg to uczyni, eby pj samemu i owo dziao rozsadzi. Z tego jednego uczynku mona by go pozna. On to Chowaskiego podchodzi tak, e a nagrod na jego gow wyznaczono. On w dwiecie czy trzysta ludzi ca wojn trzyma po szkowskiej klsce na sobie, pki si inni nie opatrzyli i ladem jego nie zaczli urywa nieprzyjaci. To najniebezpieczniejszy czowiek w caym kraju. - Czego mi wa piewasz jego pochway? -przerwa Miller. - e niebezpieczny, przekonaem si z wasn niepowetowan szkod. - Co wasza dostojno zamierzasz z nim uczyni? - Kazabym go powiesi, alem sam onierziodwag a fantazj ceni umiem... Przy tym to szlachcic wysokiego rodu... Ka go rozstrzela dzi jeszcze. - Wasza dostojno... Nie mnie uczy najznamienitszego onierza i statyst nowych czasw, ale pozwol sobie powiedzie, e to czowiek zbyt sawny. Jeli wasza dostojno to uczynisz, chorgwie Zbroka i Kaliskiego pjd sobie, co najmniej, precz tego samego dnia i przejd do Jana Kazimierza. - Jeli tak, to ka je w pie wyci przed odejciem! - zakrzykn Miller. - Wasza dostojno, odpowiedzialno okrutna, bo gdy si to rozgosi, a wycicia dwch chorgwi trudno ukry, cae wojskopolskie odstpi Karola Gustawa. Waszej dostojnoci wiadomo, e oni si i tak w wiernoci chwiej... Hetmani sami niepewni. Pan Koniecpolski z szeciu tysicami najlepszej jazdy jest przy boku naszego pana... To nie arty... Boe uchowaj, gdyby ici si przeciw nam zwrcili, przeciw osobiejego krlewskiej moci!... A oprcz tego ta twierdza si broni, prcz tego wyci chorgwie Zbroka i Kaliskiego nieatwo, bo jest tu i Wolf z piechot. Mogliby si porozumie z zaog twierdzy... - Do stu rogatych diabw! - przerwa Miller - czego ty chcesz, Kuklinowski, czy ebym temu Kmicicowi ycie darowa? To nie moe by! - Ja chc - odrzek Kuklinowski - eby wasza dostojno mnie go darowa. - A ty co z nim uczynisz? - A ja... go ze skrki ywcem obupi... - Nie wiedziae nawet jego waciwego nazwiska, wic go nie znae. Co masz przeciw niemu? - Poznaem go dopiero w Czstochowie, gdym powtrnie od waszej dostojnoci do mnichw posowa. - Maszli jakie powody do zemsty? - Wasza dostojno! Chciaem go prywatnie do naszego obozu namwi... On za, korzystajc z tego, em moje poselstwo odoy na stron, znieway mnie, Kuklinowskiego, tak jak nikt w yciu mnie nie znieway. - Co ci uczyni? Kuklinowski zatrzs si i zbami zazgrzyta. - Lepiej o tym nie mwi... Daj mi go wasza dostojno... On mierci przeznaczon i tak, a ja chciabym si przedtem troch z nim pobawi... Och! tym bardziej e to jest Kmicic, ktregom poprzednio wenerowa, a ktry tak mi si odpaci... Daj mi go waszadostojno! Bdzie i dla waszej dostojnoci lepiej, bo gdy ja go zgadz, wwczas Zbroek i Kaliski, a z nimi wszystko polskie rycerstwo nie obruszy si na waszdostojno, tylko na mnie, a ja sobie radeczki dam... Nie bdzie gnieww, dsw,buntw... Bdzie moja prywatna spraweczkao Kmicicow skrk, z ktrej bben ka uczyni... Miller zamyli si; nagle podejrzenie byso mu w twarzy. - Kuklinowski! - rzek - moe ty chcesz go ocali? Kuklinowski rozmia si cicho, ale by to miech tak straszny i szczery, e Miller przesta wtpi. - Moe i susznie radzisz! - rzek. - Za wszystkie moje zasugi o t jedn prosz nagrod! - Wic go bierz! Po czym weszli obaj do izby, w ktrej byazgromadzona reszta oficerw. Miller zwrci si do nich i rzek: - Za zasugi pana Kuklinowskiego oddaj mujeca do dowolnego rozporzdzenia. Nastaa chwila milczenia, po czym pan Zbroek wzi si w boki i spyta go z ; eni; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP c cTcA* c88,pewnym akcentem pogardy: - A co pan Kuklinowski zamierza z jecem uczyni? Kuklinowski, zwykle pochylony, rozprostowa si nagle, usta jego rozszerzyy si zowrogim umiechem, a renice oczu poczy drga. - Komu si nie podoba to, co z jecem uczyni - rzek - ten wie, gdzie mnie szuka. I trzasn z cicha szabl. - Parol, panie Kuklinowski! - rzek Zbroek. - Parol, parol! To rzekszy zbliy si do Kmicica. - Chod, robaczku, ze mn, chod, przesawny onierzyku... Saby troch, potrzeba ci pielgnacyjki... Ja ci popielgnuj! - Rakarz! - odrzek Kmicic. - Dobrze, dobrze! harda duszyczko... Tymczasem chod. Oficerowie zostali w izbie, Kuklinowski za siad na ko przed kwater. Majc ze sobtrzech onierzy, kaza jednemu z nich wzi Kmicica na arkan i wszyscy razem udali si ku Lgocie, gdzie sta puk Kuklinowskiego. Kmicic przez drog modli si arliwie. Widzia, e mier nadchodzi, i poleca si Bogu z caej duszy. Tak za zatopi si w modlitwie i w swym przeznaczeniu, e nie sysza, co do niego mwi Kuklinowski; niewiedzia nawet, jak dugo droga trwaa. Zatrzymali si na koniec w pustej, na wp rozwalonej stodce, stojcej nieco opodal od kwater puku Kuklinowskiego, w szczerym polu. Pukownik kaza wprowadzi do niej Kmicica, sam za zwrci si do jednego z onierzy. - Ruszaj mi do obozu - rzek - po sznury i ponc manic ze smo. onierz skoczy co tchu w koniu i po kwadransie z t sam chyoci powrci nazad z drugim jeszcze towarzyszem. Obaj przywieli dane przedmioty. - Rozebra tego gaszka do naga - rzek Kuklinowski - zwiza mu link z tyu rce inogi, a potem podcign go na belk! - Rakarz! - powtrzy Kmicic. - Dobrze, dobrze! pogadamy jeszcze, mamy czas... Tymczasem jeden z onierzy wlaz na belk, a inni zwczyli szaty z Kmicica. Gdy to uczyniono, trzej oprawcy pooyli go twarz do ziemi, zwizali mu rce i nogi dug lin, nastpnie, okrciwszy go jeszcze ni wp ciaa, rzucili drugi jej koniec onierzowi siedzcemu na belce. - Teraz podnie go w gr, a tamten niechzakrci lin i zawie! - rzek Kuklinowski. W minut rozkaz by speniony. - Puci! - rozleg si gos pukownika. Lina skrzypna, pan Andrzej zawisn poziomo kilka okci nad klepiskiem. Wwczas Kuklinowski umoczy kwacz w poncej manicy, podszed ku niemu i rzek: - A co, panie Kmicic?... Mwiem, e dwch jest pukownikw w Rzeczypospolitej, dwch tylko: ja i ty! A ty si wanie do kompanijki z Kuklinowskim nie chcia przyzna i kopne go?... Dobrze, robaczku, miae suszno! Nie dla ciebie kompanijka Kuklinowskiego, bo Kuklinowski lepszy. Eje, sawny pukowniczek pan Kmicic, a Kuklinowski ma go w rku i Kuklinowski mu boczkw przypiecze... - Rakarz! - powtrzy po raz trzeci Kmicic. - Ot, tak... boczkw przypiecze! - dokoczyKuklinowski. I dotkn poncym kwaczem Kmicicowego boku, po czym rzek: - Nie za wiele od razu, z lekka, mamy czas... Wtem ttent kilku koni rozleg si przy wierzejach stodki. - Kogo tam diabli nios? - spyta pukownik.Wierzeje skrzypny i wszed onierz. - Moci pukowniku - rzek - jenera Milleryczy sobie natychmiast widzie wasz mio! - A to ty, stary! - odrzek Kuklinowski. - Co za sprawa? kiej diabe? - Jenera prosi, by wasza mio natychmiast do niego pojecha. - Kto by od jeneraa? - By szwedzki oficer, ju odjecha. Ledwietchu z konia nie wypar! - Dobrze! - rzek Kuklinowski. Po czym zwrci si do Kmicica: - Byo ci ciepo, ochodnij teraz, robaczku,ja wrc niebawem, pogawdzimy jeszcze! - A co z jecem uczyni? - zapyta jeden z onierzy. - Zostawi go tak. Zaraz wracam. Niech jeden jedzie za mn! Pukownik wyszed, a z nim razem w onierz, ktry poprzednio siedzia na belce. Zostao tylko trzech, ale niebawem trzech nowych weszo do stodoy. - Moecie i spa - rzek w, ktry Kuklinowskiemu o rozkazie Millera donis -nam pukownik poleci stra trzyma. Kmicic drgn na dwik tego gosu. Wydao mu si, e go zna. - Wolimy zosta - odrzek jeden z trzech pierwszych onierzy - eby na dziwo patrze, bo takiego... Nagle urwa. Jaki straszny, nieludzki gos wydoby mu si z gardzieli, podobny do piania zarzynanego koguta. Rce rozoy i pad jak gromem raony. Jednoczenie krzyk: "Pra!", rozleg si w stodce i dwaj inni nowo przybyli rzucili si na ksztat rysiw na dwch dawniejszych. Zawrzaa walka, straszna, krtka, owiecona blaskami poncej manicy. Po chwili dwa ciaa pady w som, przez sekund jeszcze sycha byo rzenie konajcych, po czym rozleg si w gos, ktry Kmicicowi poprzednio wyda si znanym: - Wasza mio, to ja, Kiemlicz, i moi synowie! My od rana ju czekali na sposobno. Od rana wypatrujem! Tu stary zwrci si do synw: - Nue, szelmy, odci pana pukownika, duchem, ywo! I nim Kmicic zdoa zrozumie, co si dzieje, pojawiy si koo niego dwie rozczochrane czupryny Kosmy i Damiana, podobne do dwch olbrzymich kdzieli. Wnetwizy byy rozcite i Kmicic stan na nogach. Zachwia si z pocztku. cignite jego wargi zaledwie zdoay wymwi: - To wy?... Dzikuj... - To my! - odrzek straszny starzec. - Matko Boska! o!... niech si wasza mio ubiera. ywo, szelmy! I pocz Kmicicowi podawa ubranie. - Konie stoj za wierzejami - mwi. - Std droga wolna. Strae s; moe by nie wpuciy nikogo, ale wypuci, wypuszcz. Wiemy haso. Jak si wasza mio czuje? - Bok mi przypiek, ale jeno troch. W nogach mi sabo... - Niech si wasza mio gorzaki napije. Kmicic chwyci chciwie manierk, ktr stary mu poda, i wychyliwszy j do poowy, rzek: - Zzibem. Zaraz mi lepiej. - Na kulbace si wasza mio rozgrzeje. Konie czekaj. - Zaraz mi lepiej - powtrzy Kmicic. - Bok troch pali... Nic to!.. Cakiem mi dobrze! I siad na krawdzi ssieka. Po chwili rzeczywicie odzyska siy i spoglda z zupen przytomnoci na zowrogie twarze trzech Kiemliczw owiecone tawymi pomykami palcej sismoy. Stary stan przed nim: - Wasza mio, pilno! Konie czekaj! Lecz w panu Andrzeju obudzi si ju cakiem dawny Kmicic. - O! nie moe by! - zakrzykn nagle - teraz ja na tego zdrajc poczekam! Kiemlicze spojrzeli na siebie ze zdumieniem,ale aden nie pisn ani sowa, tak lepo przywykli z dawnych czasw sucha tego wodza. Jemu za yy wystpiy na czoo, oczy w ciemnoci wieciy jak dwie gwiazdy, taka tlaa w nich zawzito i ch zemsty. To, co czyni teraz, byo szalestwem, ktre mg yciem przypaci. Ale wanie ycie jego skadao si z szeregu takich szalestw. Bok dolega mu okrutnie, tak e co chwila mimo woli chwyta si za rk, ale myla tylko o Kuklinowskim i gotw byczeka go choby do rana. - Suchajcie! - rzek - czy jego Miller naprawd wzywa? - Nie - odrzek stary. - To ja wymyliem, eby atwiej z tamtymi si sprawi. Z picioma trudno by nam byo we trzech, boktrykolwiek krzyk by uczyni. - To dobrze. On tu wrci sam albo w kompanii. Jeli bdzie z nim kilku ludzi, tedyzaraz na nich uderzy... Jego mnie zostawcie. Potem do koni... Ma ktry pistolety? - Ja mam - odrzek Kosma. - Dawaj! Nabity? Podsypany? - Tak jest. - Dobrze. Jeli wrci sam, wwczas natychmiast, jak wejdzie, skoczy na niego i zatka mu pysk. Moecie mu wasn jego czapk w pysk wcisn. - Wedle rozkazu! - rzek stary. - Wasza mio pozwoli teraz tamtych obszuka? My chudopachoki... To rzekszy wskaza na trupy lece w somie. - Nie! Trzyma si w gotowoci. Co przy Kuklinowskim znajdziecie, to bdzie wasze! - Jeeli on sam wrci - rzek stary - tedy niczego si nie boj. Stan za wierzejami i choby kto od kwater nadszed, powiem, epukownik nie kaza puszcza... - Tak bdzie. Pilnuj!... Ttent konia rozleg si za stodo. Kmicic zerwa si i stan w cieniu przy cianie. Kosma i Damian zajli miejsca tu przy wejciu, jak dwa koty na mysz czyhajce. - Sam! - rzek stary zacierajc rce. - Sam! - powtrzyli Kosma i Damian. Ttent zbliy si tu i nagle usta, natomiast za wierzejami rozleg si gos: - Wyjd tam ktry konia potrzyma! Stary skoczy ywo. Nastaa chwila ciszy, po czym czyhajcych w stodole dosza nastpujca rozmowa: - To ty, Kiemlicz? Co, u pioruna! czy si wciek, czy zgupia?!.. Noc! Miller pi. Stra nie chce puszcza, mwi, e aden oficer nie wyjeda!... Co to jest? - Oficer tu czeka w stodole na wasz mio. Przyjecha zaraz po odjedzie waszej mioci... i powiada, e si z wasz mioci zmin, wic czeka. - Co to wszystko znaczy?... A jeniec? - Wisi. Wierzeje skrzypny i Kuklinowski wsun si do stodoy, lecz zanim krok postpi, dwie elazne rce porway go za gardo i zdusiy krzyk przeraenia. Kosma i Damian z wpraw prawdziwych zbjcw rzucili go na ziemi, klkli mu na piersiach gniotc je tak, a ebra poczy trzeszcze, i w mgnieniu oka zakneblowali mu usta. Wwczas Kmicic wysun si naprzd i powieciwszy mu kwaczem w oczy, rzek: - Ach, to pan Kuklinowski!... Teraz ja mam zwaci do pogadania! Twarz Kuklinowskiego bya sin, yy wytone tak, i zdawao si, e pkn lada chwila, ale w jego wyszych na wierzch i nabranych krwi oczach przynajmniej tyle byo zdumienia, ile przeraenia. - Rozebra go i na belk! - zawoa Kmicic. Kosma i Damian poczli go rozbiera tak gorliwie, jakby i skr razem z szatami chcieli z niego zedrze. Po upywie kwadransa Kuklinowski wisia ju skrpowany za rce i za nogi, na ksztat pgska, na belce. Wwczas Kmicicwzi si w boki i pocz si chepi straszliwie. - C, panie Kuklinowski - rzek - kto lepszy: Kmicic czy Kuklinowski?... Wtem porwa palcy si kwacz i postpi krok bliej. - To twj obz o strzelenie z uku, twj tysic zodziejw na zawoanie... To twj jenera szwedzki opodal, a ty na tej samej belce wisisz, na ktrej mnie mylae przypieka... Poznaje Kmicica! Ty chciae si z nim rwna, do kompanii jego nalee,w paragon z nim wchodzi?... Ty rzezimieszku! ty podoto!... ty strachu na stare baby!... ty wyskrobku ludzki!... ty panie Szelmowski z Szelmowa! ty kutergbo!ty chamie! ty niewolniku!... Mgbym ci kozikiem kaza zarn jak kapona, ale wol ci ywcem przypiec, jak ty mnie chciae. To rzekszy podnis kwacz i przyoy godo boku nieszczsnego wisielca, lecz trzyma go duej, dopki swd spalonego ciaa nie pocz si rozchodzi po stodole. Kuklinowski skurczy si, a lina pocza si z nim koysa. Oczy jego, utkwione w Kmicica, wyraay straszny bl i nieme baganie o lito, z zatkanych ust wydobyway si jki aosne, lecz wojny zatwardziy serce pana Andrzeja i nie byow nim litoci, zwaszcza dla zdrajcw. Wic odjwszy wreszcie kwacz od boku Kuklinowskiego, przyoy mu go na chwil pod nos; osmali wsy, rzsy, i brwi, po czym rzek: - Daruj ci zdrowiem, aby mg jeszcze o Kmicicu rozmyla. Powisisz tu do rana, ateraz pro Boga, by ci ludzie, nim zmarzniesz, znaleli. Tu zwrci si do Kosmy i Damiana. - Na ko! - krzykn. I wyszed ze stodoy. W p godziny pniej roztoczyy si naok czterech jedcw wzgrza ciche, milczce i pola puste. wiee powietrze, nieprzesycone dymem prochowym, wchodzio do ich puc. Kmicic jecha na przedzie, Kiemlicze za nim. Oni rozmawiali z cicha, onmilcza, a raczej odmawia z cicha pacierze poranne, bo ju do witu byo niedaleko. Od czasu do czasu syknicie albo nawet cichy jk wyrywa mu si z ust, gdy sparzony bok dolega mu mocno. Lecz jednoczenie czu si na koniu i wolnym, a myl, e rozsadzi najwiksz kolubryn, ado tego jeszcze wyrwa si z rk Kuklinowskiego i zemsty nad nim dokona, napeniaa go tak uciech, e niczym by bl przy niej. Tymczasem cicha rozmowa midzy ojcem i synami zmienia si w gon rozterk. - To trzos, dobrze! - mwi gderliwie stary- a gdzie piercienie? Na palcach mia piercienie, w jednym by kamie wart ze dwadziecia czerwonych. - Zapomnielim zdj! - rzek Kosma. - Bodaj was zabito! Ty, stary, o wszystkim myl, a te szelmy za szelg rozumu nie maj! Zapomnielicie, zbje, o piercieniach?... ecie jak psy! - To si ociec wr i obacz! - mrukn Damian. - ecie, szelmy, klimkiem rzucacie! Starego ojca krzywdzi? tacy synowie! Bodajem was by nie spodzi! Bez bogosawiestwa pomrzecie!... Kmicic wstrzyma nieco konia. - A pjdcie no tu! - rzek. Swary ustay. Kiemlicze posunli si ywo i dalej jechali szeregiem we czterech. - A wiecie drog do lskiej granicy? - spyta pan Andrzej. - Oj, oj! Matko Boska! wiemy, wiemy! - rzek stary. - Szwedzkich oddziaw po drodze nie masz? - Nie, bo wszyscy pod Czstochow stoj... Chybaby pojedynczych mona napotka, ale to Boe daj! Nastaa chwila milczenia. - To wycie u Kuklinowskiego suyli? - spyta znw Kmicic. - Tak jest, bomy myleli, e bdc w pobliu, mona si bdzie witym zakonnikom i waszej mioci przysuy. Jako si zdarzyo... My przeciw fortecy nie suyli, niech nas Bg broni! odu nie brali, chyba si co przy Szwedach znalazo. - Jak to przy Szwedach? - Bo my chcieli cho i za murami Najwitszej Pannie suy... wicemy nocami koo obozu jedzili, albo i we dnie, jak Pan Bg da, i jak si ktry Szwed pojedynczo popad, to my go... tego... Ucieczko grzesznych!... my go... - Pralim! - dokoczyli Kosma i Damian. Kmicic umiechn si. - Dobrych Kuklinowski mia z was sug! - rzek. - A one wiedzia o tym? - Byy komisje, dochodzili... On wiedzia i - zodziej! - kaza nam talara z gowy paci. Inaczej grozi, e wyda... Taki zbj,ubogich ludzi krzywdzi!... My te wiary dochowali waszej mioci, bo to nie taka suba... Wasza mio swoje jeszcze odda,a on po talarze z gowy, za nasz trud, za nasz prac... Bodaj go!... - Hojnie was nagrodz za to, cocie uczynili! - odrzek Kmicic. - Nie spodziewaem si tego po was... Wtem daleki huk dzia przerwa mu dalsze sowa. To Szwedzi rozpoczli widocznie strzelanin rwno z pierwszym brzaskiem. Po chwili huk powikszy si. Kmicic zatrzyma konia; zdawao mu si, e rozrnia gosy armat fortecznych od armat szwedzkich, wic zacisn pi i groc ni w stron nieprzyjacielskiego obozu, rzek: - Strzelajcie, strzelajcie! Gdzie wasza najwiksza kolubryna?! Rozdzia 19 Rozsadzenie olbrzymiej kolubryny uczynio istotnie pognbiajce na Millerze wraenie, gdy jego wszystkie nadzieje wspieray sidotd na tym dziale. Ju i piechota bya do szturmu gotowa, ju przygotowano drabiny i stosy faszyn, teraz trzeba byo wszelk myl szturmu porzuci. Zamiar wysadzenia klasztoru w powietrze za pomoc podkopw spezn take na niczym. Sprowadzeni poprzednio grnicy z Olkusza upali wprawdzie ska zbliajc si na ukos ku klasztorowi, lecz robota sza tpo. Robotnicy mimo wszelkich ostronoci padali gstym trupem od wystrzaw kocielnych, a pracowali niechtnie. Wielu wolao gin ni przyczynia si do zguby witego miejsca. Miller czu co dzie wzrastajcy opr; mrozy odbieray reszt odwagi zniechconemu wojsku, midzy ktrym szerzy si z dnia na dzie przestrach i wiara, e zdobycie tego klasztoru nie ley w mocy ludzkiej. Wreszcie i sam Miller pocz traci nadziej, a po wysadzeniu kolubryny po prostu zdesperowa. Ogarno go uczucie zupenej niemocy i bezwadnoci. Nazajutrz, skoro dzie, zwoa wic rad,ale pono dlatego tylko, by od oficerw usysze zacht do opuszczenia fortecy. Poczli si zbiera, wszyscy znueni i pospni. W niczyich oczach nie byo ju nadziei ani wojskowej fantazji. Milczc zasiedli koo stou w ogromnej i zimnej izbie, w ktrej para oddechw poprzesaniaa im twarze, i patrzyli spoza niej jakby spoza chmur. Kady w duszy czu wyczerpanie i znuenie, kady mwi sobie w duchu, e nie ma adnej rady do udzielenia, chyba tak, z ktr lepiej si pierwszemu nie wyrywa. Wszyscy czekali na to, co powie Miller; on za kaza przedeo z ; eni; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP cB cLc*&c9R*S?'wszystkim przynie obficie wina grzanego,dufajc, e pod wpywem gorcego napitkuatwiej wydobdzie szczer myl z tych milczcych postaci i zacht do odstpienia od onej fortecy. Na koniec, gdy sdzi, e wino skutek swjju uczynio, w nastpujce ozwa si sowa: - Czy uwaacie, waszmociowie, e aden zpanw polskich pukownikw nie przyszed na t narad, chocia posaem wszystkim wezwanie? - Waszej dostojnoci zapewne wiadomo, e pachokowie polskich chorgwi znaleli przyowieniu ryb srebro klasztorne i e pobili si o nie z naszymi onierzami. Kilkunastu ludzi na mier usieczono. - Wiem. Cz tego srebra zdoaem wyrwa z ich rk, nawet wiksz cz. Jest ona teraz tu, i namylam si, co z ni uczyni. - Std zapewne gniewy panw pukownikw.Powiadaj, e skoro Polacy to srebro znaleli, to si Polakom naley. - O, to racja! - zawoa Wrzeszczowicz. - Wedug mego zdania, jest pewna racja - odpowiedzia Sadowski - i tak myl, e gdyby waszmo, panie hrabio, je znalaz,nie uwaaby za potrzebne dzieli si nim nie tylko z Polakami, ale nawet i ze mn, ktry jestem Czechem... - Przede wszystkim, panie, nie dziel twojej yczliwoci dla nieprzyjaci naszego krla - odpar chmurno Wrzeszczowicz. - Ale my, panie, dziki tobie musimy podzieli si z tob wstydem i hab, nie mogc nic wskra przeciw fortecy, pod ktr nas namwie. - Tak wic pan stracie ju wszelk nadziej? - A pan, czy j masz jeszcze do podziau? - Jakby pan wiedzia, i sdz, e ci panowie chtniej podziel si ze mn moj nadziej ni z panem jego bojani. - Czy czynisz mnie tchrzem, panie Wrzeszczowicz? - Nie przypisuj panu wicej odwagi ni okazujesz! - Ja za przypisuj panu mniej! - A ja - rzek Miller, ktry od niejakiego czasu niechtnie spoglda na Wrzeszczowicza, jako na instygatora nieszczsnej wyprawy - postanawiam srebro odesa do klasztoru. Moe dobro iaska wicej wskra przeciw tym nieuytym mnichom ni kule i armaty. Niechzrozumiej, e chcemy opanowa fortec, nie ich skarby. Oficerowie ze zdziwieniem spojrzeli na Millera, tak mao przywykli do podobnej wspaniaomylnoci z jego strony. Wreszcie Sadowski rzek: - Nic lepszego nie mona uczyni, bo zarazem zamknie si gb polskim pukownikom, ktrzy do srebra pretensje roszcz. W twierdzy uczyni to take z pewnoci dobre wraenie. - Najlepsze wraenie uczyni mier owego Kmicica - odpar Wrzeszczowicz. - Spodziewam si, e tam Kuklinowski ju go ze skry obupi. - Mniemam i ja, e ju nie yje - odpowiedzia Miller. - Ale nazwisko owo przypomina mi nasz strat niczym nie wynagrodzon. Byo to najwiksze dziao wcaej artylerii jego krlewskiej moci. Nie ukrywam panom, e wszystkie nadzieje moje na nim polegay. Wyom ju by uczyniony, strach w twierdzy szerzy si. Jeszcze par dni, a bylibymy ruszyli do szturmu. Teraz za nic caa praca, za nic wszystkie wysilenia. Mur jednego dnia naprawi. A te dziaa, ktrymi jeszcze rozporzdzamy, nie lepsze od fortecznych iatwo porozbijane by mog. Wikszych nie ma skd wzi, bo ich i pan marszaek Wittenberg nie posiada. Moci panowie! Im duej si nad tym zastanawiam, tym klska wydaje mi si straszniejsz!... I pomyle, e jeden czowiek j zada!... Jeden pies! Jeden szatan!... Oszale przyjdzie! do wszystkich rogatych diabw!... Tu Miller uderzy pici w st, bo go gniew niepohamowany pochwyci, tym okrutniejszy, e bezsilny. Po chwili zakrzykn: - A co jego krlewska mo powie, gdy go wie o tej stracie dojdzie?!... Po chwili znw: - A co my poczniem?... Zbami tej skay nie zgryziem! Bogdaj zaraza tych zabia, ktrzy mnie pod t twierdz namawiali!... To rzekszy porwa puchar krysztaowy i w uniesieniu grzmotn nim o podog, a kryszta rozbi si na proch. Oficerowie milczeli. Nieprzystojne uniesienie jeneraa, waciwsze chopu niwojownikowi tak wysok piastujcemu godno, zrazio do serca i skwasio do reszty humory. - Radcie, panowie! - zakrzykn Miller. - Radzi mona tylko spokojnie - odpar ksi Heski. Miller pocz sapa i wyparskiwa gniew nozdrzami. Po niejakim czasie uspokoi si iwodzc oczyma po obecnych, jakby zachcajc ich wzrokiem, rzek: - Przepraszam waszmociw, ale gniew mjnie dziwota. Nie bd wspomina tych miast, ktrem, objwszy komend po Torstensonie, zdoby, bo nie chc wobec teraniejszej klski dawn fortun si chlubi. Wszystko to, co si pod t twierdzdzieje, ludzki rozum po prostu przechodzi. Jednake radzi trzeba... Po to wapanw wezwaem. Obradujcie wic... i co wikszoci na radzie postanowimy, to speni. - Niech wasza dostojno da nam przedmiotdo obrady - rzek ksi Heski. - Mamy-li obradowa jedynie nad zdobyciem fortecy czy te i nad tym, czy nie lepiej ustpi? Miller nie chcia stawia kwestii tak jasno, a przynajmniej nie chcia, aby owo: albo - albo, wyszo po raz pierwszy z jego ust, dlatego rzek: - Niech kady z panw mwi szczerze, co myli. Wszystkim nam o dobro i chwa jego krlewskiej moci chodzi powinno.Lecz aden z oficerw nie chcia take pierwszy z propozycj odstpienia wystpowa, wic znw nastao milczenie. - Panie Sadowski! - rzek po chwili Miller gosem, ktry stara si uczyni przyjaznym i askawym - pan szczerzej mwisz od innych, co mylisz, bo reputacjapaska zabezpiecza go od wszelkich podejrze... - Myl, jenerale - odpar pukownik - e w Kmicic by jednym z najwikszych tegoczesnych onierzy i e pooenie nasze jest desperackie... - Wszake pan bye za odstpieniem od twierdzy?... - Za pozwoleniem waszej dostojnoci, byem tylko za tym, aby nie rozpoczyna oblenia... To wcale inna rzecz. - Wic co pan teraz radzisz? - Teraz odstpuj gos panu Wrzeszczowiczowi... Miller zakl jak poganin. - Pan Weyhard bdzie za ca t nieszczsn wypraw odpowiada! - rzek. - Nie wszystkie moje rady speniono - odpowiedzia zuchwale Wrzeszczowicz - mgbym te miao zrzuci z siebie odpowiedzialno. Byli tacy, ktrzy je krzyowali. Byli tacy, ktrzy dziwn zaiste iniewytumaczon ywic dla ksiy yczliwo, odmawiali jego dostojno od wszelkich surowszych rodkw. Radziem, eby owych ksiy posujcych powiesi, i jestem przekonany, e gdyby to si stao, postrach otworzyby nam ju bramy tego kurnika. Tu Wrzeszczowicz pocz patrze na Sadowskiego, lecz nim ten zdoby si na odpowied, wmiesza si ksi Heski. - Nie nazywaj, hrabio, tej twierdzy kurnikiem - rzek - bo im bardziej zmniejszasz jej znaczenie, tym bardziej powikszasz nasz hab. - Niemniej radziem, by posw powiesi. Postrach i zawsze postrach, oto com od rana do wieczora powtarza, lecz pan Sadowski pogrozi dymisj i ksia odeszli bezpiecznie. - Id, panie hrabio, dzisiaj do fortecy - odpowiedzia Sadowski - wysad prochami najwiksz ich armat, jak to uczyni z nasz w Kmicic, a rcz ci, e to wikszy rozszerzy postrach ni zbjeckie posw mordowanie!... Wrzeszczowicz zwrci si wprost do Millera: - Wasza dostojno! Sdz, emy si tu nanarad, nie na krotofile zebrali! - Czy masz waszmo co, prcz czczych wyrzutw, do powiedzenia? - spyta Miller. - Mam, pomimo wesooci tych panw, ktrzy mogliby swj humor do lepszych czasw zachowa. - O Laertiadesie, z fortelw swych znany! -zakrzykn ksi Heski. - Panowie! - Odpowiedzia Wrzeszczowicz - wiadomo powszechnie, e nie Minerwa jest waszym opiekuczym bstwem, a poniewa Mars wam nie dopisa i zrzeklicie si waszych gosw, pozwlcie mnie mwi. - Gra stka poczyna, zaraz ujrzymy mysiogonek! - dorzuci Sadowski. - Prosz o milczenie! - rzek surowo Miller.- Mw, panie hrabio, pamitaj tylko, e dotd rady twoje wyday gorzkie owoce. - Ktre mimo zimy spoywa musimy na ksztat zapleniaych sucharw! - wtrci ksi Heski. - Tym si tumaczy, dlaczego wasza ksica mo pijesz tyle wina - odpar Wrzeszczowicz - a cho wino nie zastpi przyrodzonego dowcipu, pomaga ci za to dowesoego strawienia nawet haby. Lecz mniejsza o to! Wiem dobrze, i w fortecy jest partia, ktra od dawna podda si pragnie, i tylko nasza niemoc z jednej, a nadludzki upr przeora z drugiej strony utrzymuje j w karbach. Nowy postrach doda jej nowych si, dlatego naley nam okaza, e nic sobie nie robimy ze straty dziaa, i szturmowa tym usilniej. - Czy to ju wszystko? - Choby to byo wszystko, sdz, e podobna rada zgodniejsz jest z honorem szwedzkich onierzy ni jaowe z niej drwiny przy kielichach i ni wysypianie si po pijatyce. Ale to nie wszystko. Naley rozpuci midzy naszymi onierzami, a zwaszcza midzy polskimi wie, e grnicy, ktrzy teraz nad zaoeniem miny pracuj, odkryli stary przechd podziemny,cigncy si pod sam klasztor i koci... - Masz waszmo suszno, to dobra rada! - rzek Miller. - Gdy wie ta midzy naszymi i polskimi onierzami si rozszerzy, sami Polacy bd namawia mnichw do poddania si, boi im chodzi, rwnie jak mnichom, aby to gniazdo zabobonw ocalao. - Jak na katolika, to niele! - mrukn Sadowski. - Gdyby suy Turkom, nazywaby Rzym gniazdem zabobonw! - odpowiedzia ksi Heski. - Wtedy Polacy wyl niezawodnie od siebie posw do ksiy - mwi dalej Weyhard - owa partia w klasztorze, ktra dawno si chce podda, pod wpywem przeraenia ponowi swe usilnoci, i kto wie, czy nie zmusz przeora i opornych do otworzenia bram. - "Zginie miasto Priama przez podstp boskiego Laertydy..." - pocz deklamowa ksi Heski. - Dalibg, czysta historia trojaska, a jemusi zdaje, e co nowego wymyli! - odpowiedzia Sadowski. Lecz Millerowi rada podobaa si, bo w samej rzeczy nie bya z. Partia, o ktrejWrzeszczowicz wspomina, istniaa w klasztorze. Nawet niektrzy ksia sabszego ducha do niej naleeli. Prcz tegoprzestrach mg si rozszerzy pomidzy zaog, ogarn nawet tych, ktrzy dotd chcieli si broni do ostatniej kropli krwi. - Poprbujemy, poprbujemy! - mwi Miller, ktry jak toncy chwyta si kadejdeski i atwo od rozpaczy przechodzi do nadziei. - Ale czy Kaliski albo Zbroek zgodz si jeszcze posowa do klasztoru, czy uwierz w w podkop i czy zechc ksiom o nim oznajmi? - W kadym razie Kuklinowski zgodzi si - odrzek Wrzeszczowicz - ale lepiej bdzie, eby i on wierzy naprawd w istnienie przechodu. Wtem ttent rozleg si przed kwater. - Ow i pan Zbroek przyjecha - rzek ksi Heski spogldajc przez okno. Po chwili w sieni zabrzczay ostrogi i Zbroek wszed, a raczej wpad do izby. Twarz jego bya blada, wzburzona, i zanim oficerowie zdyli spyta o powody tego pomieszania, pukownik zakrzykn: - Kuklinowski nie yje! - Jak to? Co wa mwisz? Co si stao? - spyta Miller. - Pozwlcie mi odetchn - rzek Zbroek - bo to, com widzia, imaginacj przechodzi...- Mw prdzej! Zamordowano-li go? - zawoali wszyscy. - Kmicic! - odpar Zbroek. Oficerowie zerwali si wszyscy ze swych miejsc i poczli patrzy na Zbroka jak na szalonego; on za, wyrzucajc nozdrzami szybkie kby pary, tak mwi: - Gdybym nie widzia, oczom bym nie wierzy, bo to nieludzka moc. Kuklinowski nieywy, trzech onierzy zabitych, a Kmicica ani ladu. Wiedziaem, e to straszny czowiek. Reputacja jego w caymkraju znana... eby jednak, bdc jecem, zwizanym, nie tylko si wyrwa, ale pobi onierzy i Kuklinowskiego storturowa... tego czowiek nie mg dokona, to chyba diabe! - Co podobnego nigdy si nie przygodzio... To niepodobne do wiary! - szepn Sadowski. - Pokaza ten Kmicic, co umie! - odrzek ksi Heski. - A nie wierzylimy wczoraj Polakom, gdy nam mwili, co to za ptak; mylelimy, e koloryzuj, jak oni zwykle. - Oszale! - krzykn Wrzeszczowicz. Miller trzyma si rkami za gow i nic nie mwi. Gdy wreszcie podnis oczy, byskawice gniewu krzyoway si w nich zbyskawicami podejrze. - Panie Zbroek - rzek - choby to by szatan, nie czowiek, bez pomocy, bez jakowej zdrady nie mgby on tego dokona. Kmicic mia tu swoich admiratorw, a Kuklinowski swych wrogw i waszmo naleae do ich liczby. Zbroek by to w caym znaczeniu tego sowa zuchway onierz, dlatego usyszawszy zarzut do siebie wymierzony, przyblad jeszcze mocniej, zerwa si z miejsca, zbliy si do Millera i zastpiwszy mu drog spojrza wprost w oczy. - Czy wasza dostojno mnie posdzasz?... -zapyta. Nastaa bardzo cika chwila. Wszyscy obecni nie mieli najmniejszej wtpliwoci, ijeli Miller da odpowied twierdzc, nastpi niechybnie co strasznego i niesychanego w dziejach wojskowych. Wszystkie rce spoczy na rkojeciach rapierw. Sadowski obnay nawet swj zupenie. Lecz w tej chwili oficerowie ujrzeli przez okna, i podwrzec zaroi si od polskich jedcw. Prawdopodobnie przybywali oni take z wieciami o Kuklinowskim, wszelakow razie zajcia stanliby niechybnie po stronie Zbroka. Widzia ich i Miller, a lubo blado wciekoci wystpia mu na twarz, jednak pohamowa si i udajc, e nie spostrzega nic wyzywajcego w postpowaniu Zbroka, odpar gosem, ktry stara si uczyni naturalnym: - Opowiedz nam wasza mo szczegowo, jak si to stao? Zbroek sta jeszcze czas jaki z rozdtymi nozdrzami, lecz opamita si take, a przy tym myl jego zwrcia si winn stron, gdy towarzysze, ktrzy wanie nadjechali, weszli do izby. - Kuklinowski zamordowan! - powtarzali jeden za drugim. - Kuklinowski zabit! - Oddzia jego rozprasza si! onierze jego szalej! - Pozwlcie, panowie, przyj do sowa panu Zbrokowi, ktry pierwszy przynis nowin! - zawoa Miller. Po chwili uciszyo si i pan Zbroek tak mwi pocz: - Wiadomo panom, em na ostatniej naradzie wyzwa Kuklinowskiego na kawalerski parol. Byem admiratorem Kmicica, prawda, bo i wy, cho jego nieprzyjaciele, musicie przyzna, e nie lada kto mg speni takie dzieo, jak oworozsadzenie tej armaty. Odwag i w nieprzyjacielu ceni naley, dlatego podaem mu rk, ale on mi swej umkn i zdrajc mnie nazwa. Wic pomylaem sobie: niech Kuklinowski czyni z nim, co chce... Chodzio mi jeno o to, eby jeli Kuklinowski postpi sobie z nim przeciwnie rycerskiemu honorowi, niesawa tego uczynku na wszystkich Polakw, a midzy innymi i na mnie, nie spada. Dlatego to chciaem si koniecznie z Kuklinowskim bi,idzi rano wziwszy dwch towarzyszw pojechaem do jego obozu. Przyjedamy dokwatery... Powiadaj: "Nie masz go!" Posyam tu, nie masz go!... W kwaterze mwi, e i na noc wcale nie wraca, ale nie byli niespokojni, bo myleli, e u waszejdostojnoci zosta. A jeden onierz powiada, e w nocy pojecha z Kmicicem w pole do stodki, w ktrej mia go przypieka. Jad do stodki, wierzeje otwarte. Wchodz, widz: wisi nagie ciao na belce... Pomylaem, e Kmicic, a gdy oczy do mroku przywyky, patrz, e trup jaki chudy i kocisty, a tamten wyglda jak Herkules... Dziwno mi byo, eby si mg tak skurczy przez jedn noc... Zbliam si tu - Kuklinowski! - Na belce? - spyta Miller. - Tak jest! Przeegnaem si... Myl: czary, omam czy co?... Dopiero jakem zobaczy trupy trzech onierzy, prawda stana przede mn jako ywa. Ten straszny czek pobi tamtych, tego powiesi i przypiek po katowsku, a sam uszed! - Do lskiej granicy niedaleko! - rzek Sadowski. Nastaa chwila milczenia. Wszelkie podejrzenie co do udziau Zbrokazgaso w duszy Millera. Lecz sam wypadek zmiesza go, przerazi i napeni jakim nieokrelonym niepokojem. Widzia naokoo pitrzce si niebezpieczestwa, a raczej grone ich cienie, przeciw ktrym ani wiedzia, jak walczy; czu, e otoczy go jaki acuch niepomylnoci. Pierwsze ogniwa leay przed jego oczyma, lecz dalsze otacza jeszcze mrok przyszoci. Opanowao go takie uczucie, jakby mieszkaw popkanym domu, ktry lada chwila mgmu si zwali na gow. Niepewno przygniota go nieznonym ciarem, i ; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP; c <cYc *c8/T?$pyta sam siebie, do czego ma rk przyoy? Wtem Wrzeszczowicz uderzy si w czoo. - Na Boga! - rzek. - Od wczoraj, jakem tego Kmicica ujrza, wydawao mi si, e ja go kiedy znaem. Teraz znw widz przed sob t twarz, przypominam sobie dwik mowy. Musiaem go chyba spotka na krtko i po ciemku, wieczorem, ale mi po gowie chodzi... chodzi... Tu pocz trze rk czoo. - Co nam z tego? - rzek Miller - nie skleisz, panie hrabio, armaty, choby sobie przypomnia; nie wskrzesisz Kuklinowskiego! Tu zwrci si do oficerw: - Komu wola, panowie, za mn na miejsce wypadku! Wszyscy chcieli jecha, bo wszystkich podniecaa ciekawo. Podano wic konie i ruszyli rysi, a jenerana czele. Zbliywszy si do stodki ujrzeli kilkudziesiciu jedcw polskich, rozrzuconych naokoo owego zabudowania na drodze i po polu. - Co to za ludzie? - spyta Zbroka Miller. - To musz by Kuklinowskiego. Mwi waszej dostojnoci, e ta hoota po prostu poszalaa... To rzekszy Zbroek pocz kiwa na jednego z jedcw. - Bywaj, bywaj! ywo! onierz podjecha. - Wy spod Kuklinowskiego? - Tak jest. - A gdzie reszta puku? - Rozbieeli si. Mwi, e nie chc duej suy przeciw Jasnej Grze. - Co on mwi? - spyta Miller. Zbroek wytumaczy. - Spytaj go wa, dokd poszli? - rzek jenera. Zbroek powtrzy pytanie. - Nie wiadomo - odrzek onierz. - Niektrzy poszli na lsk. Inni mwili, e samemu Kmicicowi id suy, bo takiego drugiego pukownika nie masz ani midzy Polaki, ani midzy Szwedami. Miller, gdy Zbroek znw mu wytumaczy sowa onierza, zamyli si. Rzeczywicie, tacy ludzie, jakich mia Kuklinowski, gotowi byli bez wahania przej pod komend Kmicica. Ale wwczas mogli si sta groni, jeli nie dla armii Millera, to przynajmniej dla jego dowozw ikomunikacyj. Fala niebezpieczestw pitrzya si coraz wyej naokoo zakltej fortecy. Zbrokowi to samo musiao przyj do gowy, bo jakby odpowiadajc na owe myliMillera rzek: - To pewna, e wszystko burzy si w naszej Rzeczypospolitej. Niech jeno taki Kmicic krzyknie, a setki i tysice go otocz,zwaszcza po tym, co uczyni. - I co wskra? - pyta Miller. - Wasza dostojno niech zechce pamita, e ten czowiek do desperacji przywid Chowaskiego, a Chowaski mia, liczc z Kozakami, sze razy tyle ludzi co my... Ani jeden transport nie przyjdzie nam bez jego pozwolenia, a folwarki poniszczone i zaczyna nam by godno. Prcz tego Kmicic moe si poczy z egockim i Kulesz - wwczas kilka tysicy szabel bdzie mia na zawoanie. To ciki czowiek i moe sta si molestissimus. - A waszmo pewien jeste swoich onierzy? - Wicej ni siebie samego - odpowiedzia zszorstk otwartoci Zbroek. - Jak to wicej? - Bo, mwic prawd, do mamy wszyscy tego oblenia! - Ufam, e ono wkrtce si skoczy. - Tylko pytanie: jak? Zreszt, wzi t twierdz jest teraz tak sam klsk, jak od niej odstpi. Tymczasem dojechali do stodki. Miller zsiad z konia, za nim wszyscy oficerowie,iweszli do wntrza. Kuklinowskiego zdjli juonierze z belki i okrywszy kilimkiem pooyli na wznak na resztkach somy. Trzy ciaa onierskie leay wpodle, uoone rwno obok siebie. - Tych pomordowano noami - szepn Zbroek. - A Kuklinowski? - Na Kuklinowskim ran nie masz, jeno bok ma spieczony i osmalone wsy. Musia zmarzn albo zatchn si, bo wasn czapk dotychczas w zbach trzyma. - Odkry go! onierz podnis rg kilimka i okazaa si twarz straszna, nabrzmiaa, z wytrzeszczonymi oczyma. Na resztkach osmalonych wsw sople, powstae ze zlodowaciaego oddechu, pomieszay si z kopciem i utworzyy jakby ky sterczce z ust. Twarz to bya tak ohydna, e Miller, lubo przyzwyczajony do wszelkiego rodzajuokropnoci, wzdrygn si i rzek: - Zakryj co prdzej! Straszne! Straszne! Pospna cisza zapanowaa w stodce. - Po comy tu przyjechali? - pyta spluwajc ksi Heski - przez cay dzie nie tkn jedzenia. Nagle Millera opanowao nadzwyczajne jakie rozdranienie graniczce prawie z obdem. Twarz mu zsiniaa, renice rozszerzyy si, zby poczy zgrzyta. Owadno go dzikie pragnienie krwi, zemsty nad kimkolwiek, wic zwrciwszy si do Zbroka, zakrzykn: - Gdzie w onierz, ktry widzia, e Kuklinowski by w stodce? Dawajcie go! to musi by wsplnik! - Nie wiem, czyli ten onierz tu jeszcze jest - odrzek Zbroek. - Wszyscy ludzie Kuklinowskiego rozbiegli si jak wyjarzmione byki! - To go ap! - zarycza w furii Miller. - To go wasza dostojno sam ap! - krzykn z rwn furi Zbroek. I znw straszliwy wybuch zawisn, jakby na nici pajczej, nad gowami Szwedw i Polakw. Ci ostatni poczli si cisn do Zbroka, rusza gronie wsiskami i trzaska w szable. Wtem gwar, echa strzaw i ttent kilku koni rozleg si na zewntrz i do stodki wpad oficer szwedzkich rajtarw. - Jenerale! - krzykn - wycieczka z klasztoru. Grnicy kopicy min wybici do nogi! Oddzia piechoty rozproszony. - Oszalej! - wrzasn Miller chwytajc si za wosy peruki - na ko! Po chwili mknli wszyscy jak wicher ku klasztorowi, a grudy niegu sypay si jakgrad spod kopyt koni. Sto jazdy Sadowskiego, pod komend jego brata, przyczyo si do osoby Millera i biego wpomoc. Po drodze widzieli oddziay piechoty, przeraone, uciekajce w nieadzie i popochu, tak bardzo upady juserca niezrwnanych skdind onierzy szwedzkich. Opuszczano nawet szace, ktrym adne nie grozio niebezpieczestwo. Kilkunastu stratowali pdzcy oficerowie i rajtarzy. Dopadli wreszcie o staj od fortecy, lecz po to tylko, by na wzniesieniu, widnym jak na doni, ujrze wracajcych szczliwie do klasztoru napastnikw. piewy, okrzyki radosne i miechy dochodziy od nich do uszu Millera. Pojedynczy przystawali nawet i grozili w stron sztabu krwawymi szablami. Polacy, znajdujcy si przy boku szwedzkiego jeneraa, poznali samego Zamoyskiego, ktry osobicie przywodzi tej wycieczce, a ktry teraz, dojrzawszy sztab, przystan i kania mu si z powag czapk. Nie dziwota! Czu si ju bezpieczny pod zason dzia fortecznych. Jako na waach zadymio i elazne ptastwo kul przeleciao ze straszliwym wistem midzy oficerami. Kilku rajtarw zachwiao si na kulbakach i jk odpowiedzia wistowi. - Pod ogniem jestemy, cofa si! - zakomenderowa Sadowski. Zbroek chwyci za cugle Millerowego konia. - Jenerale, cofamy si! Tu mier! Miller by jakby odrtwiay, nie odrzek ni sowa, pozwoli wywie si z promienia pociskw. Wrciwszy do swej kwatery, zamkn si w niej i cay dzie nie chcia nikogo widzie. Rozmyla zapewne o swej sawie Poliocertesa. Tymczasem Wrzeszczowicz wzi w rce ca wadz i z niezmiern energi pocz czyni przygotowania do szturmu. Sypano nowe szace, onierze amali w dalszym cigu po grnikach ska dla zaoenia miny. Ruch gorczkowy trwa w caym obozie szwedzkim; zdawao si, e nowy duch wstpi w oblegajcych lub e im wiee posiki przybyy. W kilka dni pniej wie gruchna po obozie szwedzkim i sprzymierzonym polskim, e kopacze znaleli przechd podziemny, idcy pod sam koci i klasztor, i e tylko od dobrej woli jeneraazaley wysadzi ca twierdz w powietrze. Rado niezmierna ogarna znuonych mrozami, godem i bezowocn prac onierzy. Okrzyki: "Mamy Czstochow!... Wysadzimy ten kurnik!" - przebiegay z ust do ust. Rozpoczy si uczty i pijatyka. Wrzeszczowicz by wszdzie, zachca onierzy, utrzymywa w wierze, potwierdza sto razy dziennie wie o znalezieniu przechodu, podnieca uczty i hulanki. Echa tej radoci doszy na koniec i do twierdzy. Wiadomo o minach ju zaoonych i gotowych do wybuchu rozbiega si z szybkoci byskawicy z jednego koca waw na drugi. Najodwaniejsi nawet zlkli si. Niewiasty z paczem poczy oblega mieszkanie przeora, wyciga ku niemu dzieci, gdy ukazywa si na chwil, i woa: - Nie gub niewinnych!... Krew ich spadnie naciebie!... Im kto wikszym by tchrzem, z tym wiksz odwag naciera teraz na ksidza Kordeckiego, by nie naraa na zgub witego miejsca, stolicy Najwitszej Panny. Nastay tak cikie chwile i tak bolesne dlanieugitej duszy owego bohatera w habicie, jakich nigdy dotd nie bywao. Szczciem, e i Szwedzi zaniechali szturmw, aby tym dowodniej okaza oblonym, e ju nie potrzebuj ni kul, ni armat, e do im jedn nitk prochow zapali. Lecz dla tych samych powodw przeraenie roso w klasztorze. W czasie guchych nocy niektrym najtchrzliwszym wydawao si, e sysz ju pod ziemi jakie szmery, jakie ruchy, e Szwedzi s ju pod samymklasztorem. Upada wreszcie na duchu i znaczna cz zakonnikw. Ci, z ojcem Stradomskim na czele, udali si do przeora,by niezwocznie rokowania o poddanie si rozpocz. Z nimi razem posza wikszo onierzy i kilku szlachty. Wwczas ksidz Kordecki wyszed na podwrze, a gdy tum otoczy go cinitym koem, tak mwi pocz: - Zali nie przysiglimy sobie, e do ostatniej kropli krwi broni witego przybytku bdziemy? Zaprawd, powiadam wam, jeli prochy nas wyrzuc, to tylko liche ciaa nasze, tylko doczesne zwoki opadn z powrotem na ziemi, a dusze ju nie wrc... ...Niebo otworzy si nad nimi i tam wejd wwesele, w szczliwo, jako morze bez granic. Tam Jezus Chrystus je przyjmie i taMatka Najwitsza, i wyjdzie przeciw nich,a one jako pszczoy zote sid na Jej paszczu i w wiatoci si zanurz, i w oblicze Boga patrze bd... Tu blask tej wiatoci zawita na twarzy jego, oczy natchnione wznis w gr i mwi dalej z powag i spokojem zaziemskim: - Panie, ktry wiatami rzdzisz, Ty patrzysz w serce moje i wiesz, e nie kami temu ludowi mwic, i gdybym wasnej szczliwoci tylko pragn, tedybym rce wycign ku Tobie i woabym z gbi duszy mojej: "Panie! spraw, aby te prochy byy, aby wybuchy, bo w takiej mierci jest odkupienie win i grzechw, bo jest odpoczynek wieczny, a suga Twj znuon i spracowan ju bardzo..."I kt by nie chcia takiej nagrody za mier bez mki, jako mgnienie oka krtk, jako byskawica na niebie przemijajc, po ktrej wieczno niezmienna, szczcie nieprzebrane, radobez koca!... Lecz Ty mi kazae strzec przybytku Twego, wic mi odej nie wolno; Ty mnie na stray postawi, wic wlae we mnie moc Twoj, i wiem to, Panie, i widz, i czuj, e choby zo nieprzyjacielska a pod w koci dotara, choby wszystkie prochy i niszczce saletry pod nim zoono,do by mi byo je przeegna, aeby nie wybuchy... Tu zwrci si do zgromadzonych i tak mwi dalej: - Bg mi da t moc, lecz wy zdejmijcie strach z serc waszych! Duch mj przenika ziemi i powiada wam: Kami nieprzyjacielewasi i nie ma prochowych smokw pod kocioem!... Wy, ludzie trwoliwych serc, wy, w ktrych przestrach wiar potumi, nie zasuylicie na to, aby dzi jeszcze wej do krlestwa aski i odpocznienia - wic nie masz prochw pod stopami waszymi! Bg chce ocali ten przybytek, aby jako arka Noego unosi si nad potopem klsk i niedoli, wic w imi Boga poraz trzeci powiadam wam: nie masz prochw pod kocioem! A gdy w Jego imieniu mwi, kto bdzie mia mi przeczy, kto wtpi si jeszcze odway?...To rzekszy umilk i patrzy na tum zakonnikw, szlachty i onierzy. Lecz takabya niezachwiana wiara, pewno i sia w jego gosie, e oni milczeli take i nikt nie wystpi. Przeciwnie, otucha pocza wstpowa w serca, a na koniec jeden z onierzy, chop prosty, rzek: - Bd pochwalone imi Paskie!... Od trzechdni mwi, i mog fortec wysadzi, czemu nie wysadzaj? - Chwaa Najwitszej Pannie! Czemu nie wysadzaj? - powtrzyo kilkanacie gosw. Wtem uczyni si dziwny znak. Oto nagle naok rozleg si szum skrzyde i cae stada zimowych ptaszyn pojawiy si na podwrzu fortecznym, i coraz nowe nadlatyway z okolicznych ogodzonych folwarkw: wic szare mieciuszki, trznadle o zotej piersi, ubogie wrble, zielone sikorki, krasne gile poobsiaday zaamania dachw, wgy, odrzwia, gzymsy kocielne; inne krciy si rnobarwnym wiecem nad gow ksidza,furkajc skrzydekami, wiegocc aonie, jakoby o jamun prosiy, i nic nie obawiajc si ludzi. Zdumieli si na ten widok obecni, a ksidz Kordecki modli si przez chwil, wreszcie rzek: - Oto ptaszkowie leni pod opiek Matki Boej si udaj, a wy zwtpilicie o Jej mocy? Otucha i nadzieja wrciy ju do serc, zakonnicy bijc si w piersi udali si do kocioa, a onierze na mury. Niewiasty wyszy sypa ziarno ptasztom, ktre poczy dzioba je chciwie. Wszyscy tumaczyli pojawienie si owych drobnych lenych mieszkacw sobie na pomylno, nieprzyjacielowi na szkod. - Srogie niegi musz lee, gdy owe ptaszyny ju i na wystrzay, i na huk armatni nie uwaaj, jeno do zabudowa si cisn - mwili onierze. - A czemu to od Szwedw do nas uciekaj? - Bo i najlichsze stworzenie ma ten dowcip,e nieprzyjaciela od swojego odrni. - Nie moe to by - odrzek inny onierz -przecie i w szwedzkim obozie s Polacy; aleto znaczy, e tam ju godno by musi i obrokw dla koni wcale brakuje. - Znaczy to jeszcze lepiej - mwi trzeci - bo pokazuje si, e co prawi o tych prochach, to wierutne garstwo. - Jake to? - spytali wszyscy naraz. - Starzy ludzie powiadaj - odrzek onierz - e niech jeno jaki dom ma si zawali, zaraz jaskki i wrblowie, gniazda wiosn pod dachem majcy, wyprowadzaj si precz na dwa i trzy dni przedtem; taki kada bestia ma rozum, e naprzd wie o niebezpieczestwie. Ow, gdyby pod klasztorem byy prochy, to by teptaki tu nie przyleciay. - Prawda-li to? - Jako amen w pacierzu! - Chwaa Najwitszej Pannie! le tedy ze Szwedami! W tej chwili gos trbki da si sysze przy poudniowo-zachodniej bramie; wszyscy pobiegli patrze, kto przybywa. By to trbacz szwedzki, ktry przywiz list z obozu. Zakonnicy zgromadzili si zaraz w definitorium. List by od Wrzeszczowicza i oznajmia, i jeli twierdza nie podda si do jutra, zostanie w powietrze wysadzona. Lecz ci nawet, ktrzy poprzednio upadli podbrzemieniem bojani, nie uwierzyli teraz temu wezwaniu. - Prne to strachy! - woali razem ksia iszlachta. - Napiszmy im tedy, eby nas nie aowali. Niech wysadzaj! I istotnie odpisano w ten sposb. Tymczasem onierze, ktrzy zgromadzili si przy trbaczu, odpowiadali rwnie miechem na jego ostrzeenia. - Dobrze! - mwili mu. - Czemu macie nas szczdzi? Prdzej pjdziem do nieba! Ten za, ktry wrcza posacowi list z odpowiedzi, rzek mu: - Nie tracie prno sw i czasu!... Samych was ndza gryzie, a nam, chwaa Bogu, na niczym nie zbywa. Ptaki nawet od was uciekaj. W ten sposb spez na niczym ostatni fortel Wrzeszczowicza. A gdy upyn jeszcze dzie, okazao si zupenie dowodnie, jak czczymi byy obawyoblonych, i spokj powrci w klasztorze.Nazajutrz zacny mieszczanin czstochowski, Jacek Brzuchaski, podrzuci znowu list ostrzegajcy o szturmie, lecz zarazem o wyruszeniu Jana Kazimierza ze lska i o powstaniu caej Rzeczypospolitej przeciw Szwedom. Zresztmia to by, wedug wieci krcych za murami, szturm ostatni. Brzuchaski podrzuci list wraz z workiem ryb dla ksiy na Wili, a zbliy si do murw przebrany za szwedzkiego onierza. Na nieszczcie, poznano go i schwytano. Miller kaza go rozcign na torturach, lecz starzec mia w czasie mk widzenia niebieskie i umiecha si sodko jak dzieci, a zamiast blu malowaa si na jego twarzy niewysowiona rado. Jenerasam by obecny przy katuszy, jednake zezna adnych z mczennika nie wydoby; wydoby tylko rozpaczliwe przekonanie, e tych ludzi nic nie zachwieje, nic ich nie zamie, i zniechci si do reszty. Tymczasem nadesza stara ebraczka Kostucha z listem od ksidza Kordeckiego, proszcym pokornie, aby zawieszono ; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPYctcv c*< c78szturm na czas naboestwa w dniu BoegoNarodzenia. Strae i oficerowie przyjli ebraczk ze miechami i z urganiem z takiego posa, lecz ona wrcz im odrzeka:- Nikt inny nie chcia pj, bo wy posw jako zbje traktujecie, a ja si za kawaekchleba podja... Niedugo mi ju na wiecie, wic si was nie boj, a jeli nie wierzycie, to macie mnie w rku. Lecz nie uczyniono jej nic zego. Co wicej,Miller, pragnc raz jeszcze drogi zgody prbowa, przysta na danie przeora; przyj nawet okup za nie domczonego Jacka Brzuchaskiego; odesa za jedn drog i ow cz srebra znalezionego przez pachokw szwedzkich. To ostatnie uczyni na zo Wrzeszczowiczowi, ktry po chybionym fortelu z minami w now popad nieask. Przyszed wreszcie wieczr wigilijny. O pierwszej gwiadzie zamigotay wiata i wiateka w caej fortecy. Noc bya spokojna, mrona, lecz pogodna. Szwedzcy onierze, kostniejc z zimna na szacach,spogldali z dou na czarne mury niedostpnej fortecy i na myl przychodziyim ciepe, mchami utkane chaty skandynawskie, ony, dzieci, choinowe drzewka ponce od wieczek, i niejedna elazna pier wezbraa westchnieniem, alem, tsknot, rozpacz. A w twierdzy, przy stoach okrytych sianem, obleni amali si opatkami. Cicha rado pona na wszystkich twarzach, bo kady mia przeczucie, pewno prawie, e czasy niedoli min ju rycho. - Jutro szturm jeszcze, ale to ju ostatni -powtarzali sobie ksia i onierze. - Komu Bg mier zapisze, niech dzikuje, e przedtem naboestwa zay mu pozwoli i tym pewniej bramy niebieskie mu otworzy, bo kto w dzie Boego Narodzenia za wiarzginie, ten do chway przyjty by musi. yczyli sobie tedy wzajem pomylnoci, dugich lat lub niebieskiej korony i taka ulgaspada na wszystkie serca, jakby ju biedamina. A byo przy przeorze jedno krzeso prne, przed nim sta talerz, na ktrym bielaa paczka opatkw, niebiesk wsteczk obwizana. Gdy wszyscy zasiedli, owego za miejsca nikt nie zaj, pan miecznik rzek: - Widz, ojcze wielebny, e starym zwyczajem i dla zagrskich panw miejsce gotowe? - Nie dla zagrskich to panw - odrzek ksidz Augustyn - ale dla wspomnienia owego modzieniaszka, ktregomy jak syna wszyscy kochali, a ktrego dusza patrzy teraz z uciech na nas, emy pami wdziczn o nim zachowali. - Dla Boga - rzek miecznik sieradzki - lepiej teraz jemu ni nam! Suszn winnimy mu wdziczno! Ksidz Kordecki mia zy w oczach, a pan Czarniecki ozwa si: - O mniejszych w kronikach pisz. Jeli mi Bg ycia pozwoli, a ktokolwiek spyta mnie pniej, ktry by midzy wami onierz staroytnym bohaterom rwny, powiem: Babinicz. - On si nie nazywa Babinicz - odrzek ksidz Kordecki. - Jak to, nie nazywa si Babinicz? - Od dawna wiedziaem jego prawdziwe nazwisko, ale pod tajemnic spowiedzi... I dopiero, wychodzc przeciw owej kolubrynie, rzek mi: "Jeli zgin, niechajewiedz, ktom jest, aeby uczciwa sawa przy moim nazwisku zostaa i dawne grzechy stara". Poszed, zgin, wic teraz mog wapanom powiedzie: to by Kmicic! - w litewski przesawny Kmicic? - zakrzykn porwawszy si za czupryn panCzarniecki. - Tak jest! Tak aska boa zmienia serca! - Dla Boga! Teraz rozumiem, e on si podj tej wyprawy! Teraz rozumiem, skd si taka fantazja w nim braa, skd ta odwaga, ktr wszystkich przewysza! Kmicic, Kmicic! w straszny Kmicic, ktregoLitwa sawi! - Inaczej go odtd sawi bdzie nie tylko Litwa, ale caa Rzeczpospolita. - On to nas pierwszy ostrzeg przed Wrzeszczowiczem! - Z jego to przyczyny bramymy do wczenie zamknli i przygotowania uczynili! - On pierwszego Szweda z uku ustrzeli. - A ilu ich z armat napsu! A de Fossisa kto pooy? - A owa kolubryna! Jeli nam nie strach jutrzejszego szturmu, kt to sprawi? - Nieche kady z czci wspomina i wysawia, gdzie moe, imi jego, aeby sprawiedliwo si staa - rzek ksidz Kordecki - a teraz: "Wieczny odpoczynek racz mu da, Panie!" - "A wiato wiekuista niechaj mu wieci!" - odpowiedzia jeden chr gosw.Lecz pan Czarniecki dugo nie mg si uspokoi i myl jego ustawicznie zwracaa si do Kmicica: - To mwi waszmociom - rzek - byo w nim co takiego, e cho jak prosty onierz suy, zaraz komenda sama mu do rk wazia. A mi dziwno byo, e ludzie mimo woli suchali takiego modzika...W rzeczy, na onej baszcie on komenderowa i ja sam go suchaem. Gdybym to cho by wiedzia, e to Kmicic! - Wszelako dziwno mi to - rzek pan miecznik sieradzki - e Szwedzi nie pochwalili si jego mierci. Ksidz Kordecki westchn: - Musiay go prochy na miejscu rozerwa! - Dabym sobie rk uci, eby y! - krzykn pan Czarniecki. - Ale eby taki Kmicic pozwoli si prochom wysadzi!... - Da swoje ycie za nasze! - odrzek ksidz Kordecki. - To pewno - odpowiedzia miecznik - e gdyby ta kolubryna leaa na szacu, nie mylabym tak wesoo o jutrze. - Jutro Bg nam da nowe zwycistwo! - rzek ksidz Kordecki - albowiem arka Noego nie moe zgin w potopie! Tak oni ze sob rozmawiali przy Wilii, a potem porozchodzili si, zakonnicy do kocioa, onierze na cichy postj i straowanie przy bramach i murach. Lecz wielka czujno bya zbyteczna; i w szwedzkim obozie panowaa niezamcona spokojno. Sami oni oddali si spoczynkowiirozmylaniom, bo i dla nich zbliao si najuroczystsze ze wit. Noc bya take uroczysta. Roje gwiazd wieciy na niebie, mienic si rowo i bkitno. Blask ksiyca barwi na zielono cauny niene, rozcignite midzy fortec a nieprzyjacielskim obozem. Wiatr nie wia i taka bya cisza, jakiej od pocztku oblenia pod tym klasztorem nie bywao. O pnocy onierze szwedzcy usyszeli pynce agodnie z wyniosoci tony organw, potem gosy ludzkie doczyy si do nich, potem dwiki dzwonw i dzwonkw. Wesele, otucha i wielki spokj byy w tych dwikach, i tym wiksze zwtpienie, tym wiksze uczucie niemocy cisno serca szwedzkie. onierze polscy spod komendy Zbroka i Kaliskiego, nie pytajc o pozwolenie, podeszli pod same mury. Nie puszczono ich do rodka, w obawie jakowej zasadzki, ktr noc moga uatwi, lecz pozwolono sta blisko przy murach. Oni te zebrali si ca gromad. Jedni poklkali na niegu, inni kiwali aonie gowami, wzdychajc nad wasn dol, albo bili si w piersi lubujc sobie popraw, a wszyscy suchaliz rozkosz i ze zami w oczach muzyki i pieni, wedle staroytnego zwyczaju piewanych. Tymczasem stranicy na murach, ktrzy niemogli by w kociele, chcc sobie ow strat wynagrodzi, poczli take piewa iwkrtce rozlega si po caym okrgu murw kolda: W obie ley, Kt pobiey Koldowa maemu... Nazajutrz po poudniu huk dzia zguszy na nowo wszystkie inne odgosy. Szace, ile ich byo, zadymiy naraz, ziemia draaw posadach, leciay po staremu na dach kocielny cikie faskule i bomby, i granaty, i pochodnie w rury oprawne, lejce deszcz roztopionego oowiu, i pochodnie bez oprawy, i sznury, i szmaty. Nigdy huk nie by tak nieustajcy, nigdy dotd taka fala ognia i elaza nie zwalia si na klasztor, lecz midzy dziaami szwedzkimi nie byo owej kolubryny, ktra sama jedna moga pokruszy mur i wyomypotrzebne do ataku uczyni. Zreszt obleni tak ju przywykli do ognia,tak kady wiedzia, co mu czyni naley, ebez komendy obrona sza zwykym trybem.Na ogie odpowiadano ogniem, na pocisk pociskiem, jeno wymierzonym trafniej, bo spokojniej. Pod wieczr wyjecha Miller, aby przy ostatnich byskach zachodzcego soca skutki dobrze obejrze, i wzrok jego pad na wie rysujc si spokojnie na tle bkitu. - Ten klasztor wieki wiekw sta bdzie! - zakrzykn w uniesieniu. - Amen! - odpowiedzia spokojnie Zbroek.Wieczorem zebraa si znw w jeneralnej kwaterze narada, jeszcze pospniejsza ni zwykle. Zagai j sam Miller. - Szturm dzisiejszy - rzek - adnych nie przynis rezultatw. Prochy nasze si kocz, lud zmarnia w poowie, reszta, zniechcona, klski, nie zwycistwa, wyglda. Zapasw ju nie mamy, posikw nie moem si spodziewa. - A klasztor jako pierwszego dnia oblenia nienaruszony stoi! - doda Sadowski. - Co nam pozostaje? - Haba... - Odebraem rozkazy - rzek jenera - bymprdzej koczy lub odstpi i szed do Prus. - Co nam pozostaje?... - powtrzy ksi Heski. Wszystkie oczy zwrciy si na Wrzeszczowicza, ten za rzek: - Ratowa honor! miech krtki, urywany, podobniejszy do zgrzytu zbw, wydoby si z ust Millera, ktrego Poliocertesem zwano. - Pan Wrzeszczowicz chce nas nauczy, jakwskrzesza zmarych - rzek. Wrzeszczowicz uda, e nie syszy. - Honor uratowali tylko polegli - rzek Sadowski. Miller pocz traci zimn krew. - I ten klasztor stoi tam jeszcze?... Ta Jasna Gra, ten kurnik?!... I ja go nie zdobyem?!... I my odstpujemy?... Czyli to sen, czy mwi na jawie?... - Ten klasztor, ta Jasna Gra stoi tam jeszcze - powtrzy sowo w sowo ksiHeski - i my odstpujemy... pobici!... Nastaa chwila milczenia; zdawao si, e wdz i jego podwadni znajduj dzik rozkosz w rozpamitywaniu wasnego upokorzenia i wstydu. Wtem Wrzeszczowicz gos zabra i mwi z wolna i dobitnie: - Nieraz trafiao si - rzek - we wszystkich wojnach, e oblona forteca okupowaa si oblegajcym, a wwczas ci odchodzili jak zwycizcy, bo kto skada okup, ten tym samym zwycionym si uznaje. Oficerowie, ktrzy z pocztku ze wzgard ilekcewaeniem suchali sw mwicego, teraz poczli sucha uwanie. - Niech ten klasztor zoy nam jakikolwiek okup - mwi dalej Wrzeszczowicz - wwczas nikt nie powie, emy go zdoby nie mogli, jeno emy nie chcieli. - Ale czy oni si zgodz? - spyta ksi Heski. - Moj gow w zakad stawi - odpar Weyhard - i wicej nad to: mj honor onierski! - Moe to by! - rzek nagle Sadowski. - Mamy do tego oblenia my, ale maj go do i oni. Co wasza dostojno o tym myli? Miller zwrci si do Wrzeszczowicza: - Niejedn cik, cisz ni kiedykolwiek w yciu chwil przebyem z przyczyny waszych rad, panie hrabio, jednak za t ostatni dzikuj i wdziczno zachowam. Wszystkie piersi lej odetchny. Rzeczywicie, nie mogo ju chodzi o nic innego jak o wycofanie si z honorem. Nazajutrz, w dzie witego Szczepana, oficerowie zgromadzili si co do jednego, aby wysucha odpowiedzi ksidza Kordeckiego na list Millera, ktry obejmowa propozycj okupu, a by wysany od rana. Przyszo dugo czeka. Miller udawa wesoo, ale przymus by widoczny w jego twarzy. Nikt z oficerw nie mg usiedzie na miejscu. Wszystkie serca biy niespokojnie. Ksi Heski i Sadowski stali pod oknem, rozmawiajc z cicha. - Co waszmo mylisz? zgodz si? - zapyta pierwszy. - Wszystko za tym mwi, e si zgodz. Ktoby nie chcia pozby si tak straszliwego bd co bd niebezpieczestwa za cen kilkunastu tysicy talarw, zwaszcza e mnisi wiatowych ambicyj i onierskich honorw nie maj, a przynajmniej mie nie powinni. Boj si tylko, czy jenera za wiele nie zada. - Ile zada? - Czterdzieci tysicy talarw od mnichw, a dwadziecia od szlachty. No! ale w najgorszym razie bd si chcieli potargowa. - Ustpujmy, na Boga, ustpujmy! Gdybym wiedzia, e nie maj pienidzy, wolabym im ze swoich poyczy, byle chocia z pozorem honoru pozwolili nam odej. - A ja powiem waszej ksicej moci, e lubo tym razem uznaj rad Wrzeszczowicza za dobr i wierz w to, esi okupi, taka mnie gorczka trawi, e wolabym dziesi szturmw ni to oczekiwanie. - Uf! masz waszmo suszno. Ale ten Wrzeszczowicz jednak... moe zaj wysoko... - Choby na szubienic. Rozmawiajcy nie odgadli. Hrabiego Weyharda Wrzeszczowicza czeka bowiem gorszy los nawet od szubienicy. Lecz tymczasem huk wystrzaw przerwaim dalsz rozmow. - Co to jest? strzay z fortecy?! - krzykn Miller. I zerwawszy si jak optany, wybieg z izby. Wybiegli za nim wszyscy i poczli nasuchiwa. Odgos regularnych salw dochodzi istotnie z fortecy. - Dla Boga! jakie to moe mie znaczenie?... Bij si w rodku czy co?! - woa Miller - nie rozumiem! - Ja to waszej dostojnoci wytumacz - rzek Zbroek - dzi wity Szczepan, imieniny panw Zamoyskich, ojca i syna, na ich to cze strzelaj. Wtem i okrzyki wiwatowe doszy z fortecy,a za nimi nowe salwy. - Do maj prochw! - rzek ponuro Miller.- To nowa dla nas wskazwka. Lecz los nie oszczdzi mu i drugiej, bardziej bolesnej wskazwki. Oto onierze szwedzcy tak ju byli zniechceni i na duchu upadli, e na odgos strzaw fortecznych oddziay pilnujce najbliszychszacw opuciy je w popochu. Miller widzia cay jeden regiment wybornych strzelcw smalandzkich, ktry w zamieszaniu schroni si a pod jego kwater; sysza take, jak oficerowie powtarzali midzy sob na ten widok: - Czas, czas, czas odstpi! Lecz powoli uspokoio si wszystko - jedno wraenie pognbiajce zostao. Wdz, a za nim podkomendni weszli znw do izby i czekali, czekali niecierpliwie; nawet nieruchoma a dotd twarz Wrzeszczowiczazdradzaa niepokj. Na koniec brzk ostrg rozleg si w sieni i wszed trbacz, cay zarumieniony od mrozu, z wsami okrytymi szronem oddechu. - Odpowied z klasztoru! - rzek oddajc spor paczk, obwinit w chustk kolorow, zwizan sznurkiem. Millerowi dray nieco rce i wola przeci sznurek puginaem ni odwizywago z wolna. Kilkanacie par oczu utkwionychbyo nieruchomie w paczk, oficerowie oddech wstrzymali. Jenera odwin jeden skad chusty, drugi,trzeci i odwija coraz spieszniej, a wreszcie na st wypada paczka opatkw. Wwczas poblad i cho nikt nie potrzebowa objanienia, co znajdowao siw chustce, rzek: - Opatki!... - Nic wicej? - spyta kto z tumu. - Nic wicej - odpowiedzia jak echo jenera. Nastaa chwila milczenia, przerywana tylkogonymi oddechami, czasem te rozleg si zgrzyt zbw, czasem trzanicie rapierem. - Panie Wrzeszczowicz - rzek wreszcie Miller strasznym i zowrogim gosem. - Nie ma go ju! - odpowiedzia jeden z oficerw. I znw nastao milczenie. Natomiast w nocy zapanowa ruch w caymobozie. Ledwie wiata dzienne zagasy, sycha byo gosy komendy, przebieganie znacznych oddziaw jazdy, odgos regularnych krokw piechoty, renie koni, skrzyp wozw, guchy turkot dzia, zgrzytanie elastwa, dwik acuchw, szum, gwar i wrzenie. - Czy nowy szturm na jutro? - mwili stranicy przy bramach. Lecz nie mogli nic widzie, bo z wieczora niebo zawloko si chmurami i pocz padanieg obfity. Gste jego paty przesaniay wiat. Okoo pitej w nocy wszystkie odgosy ucichy, lecz nieg pada coraz gstszy. Na murach i blankach wie tworzy nowe mury, nowe blanki. Pokry cay klasztor i koci, jakby go chcia ukry przed wzrokiem najezdnikw, otuli i osoni przed ognistymi pociskami. Na koniec poczo szarze i dzwonek ozwa si ju na jutrzni, gdy onierze straujcy przy poudniowej bramie usyszeli parskanie konia. Przed bram sta chop, cay zasypany niegiem; za nim wida byo na wjazdowej drodze niskie, mae sanki drewniane, zaprzone w chud i poszerszenia szkap. Chop pocz "zabija" rce, przestpowa z nogi na nog i woa: - Ludzie, a otwrzcie tam! - Kto ywie? - zapytano z murw. - Swj, ze Dzbowa!... Przywiozem dobrodziejom zwierzyn. - A jake ci to Szwedy pucili? - Jakie Szwedy? - Ktrzy koci oblegaj. - Oho, nie masz ju nijakich Szwedw! - Wszelki duch Boga chwali! Odeszli? - Jue za nimi i lady zasypao! Wtem gromady yczkw i chopw zaczerniay na drodze: jedni jechali konno, drudzy szli piechot, byy i niewiasty, a wszyscy z daleka ju woa poczli: - Nie masz Szwedw! nie masz! - Poszli do Wielunia! - Otwrzta tam bramy! Ni czeka w obozie! - Szwedzi odeszli! Szwedzi odeszli! - poczto woa na murach i wie piorunem ; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPe,cck$+c2 Vrozbiega si w okrg. onierze dopadli dzwonw i uderzyli we wszystkie jakby na alarm. Kto y, wypadaz cel, mieszka, z kocioa. Wie brzmiaa cigle. Podwrzec zaroi si zakonnikami, szlacht, onierstwem, niewiastami i dziemi. Radosne okrzyki rozlegy si dokoa. Jedni wypadali na mury, aby pusty obz obejrzy, inni wybuchali miechem lub szlochaniem. Niektrzy nie chcieli wierzy jeszcze; lecz napyway coraz nowe gromady tak chopstwa, jako i mieszczastwa. Szli tedy z miasta Czstochowy i z wiosek okolicznych, i z lasw pobliskich, gwarno, wesoo i ze piewaniem. Krzyoway si coraz nowe wieci; kady widzia odchodzcych Szwedw i opowiada, dokd odchodzili. W kilka godzin pniej peno byo ludzi na pochyoci i na dole pod gr. Bramy klasztoru otwary si szeroko, jako zwyczajnie byway przed wojn otwarte, jeno wszystkie dzwony biy, biy, biy... a owe gosy tryumfu leciay w dal i syszaaje caa Rzeczpospolita. nieg zasypywa cigle lady Szwedw. O poudniu dnia tego koci by tak nabity, e jako na brukowanych ulicach miejskich kamie ley jeden obok drugiego, tak tam gowa bya przy gowie. Sam ksidz Kordecki mia msz dzikczynn, a tumom ludzkim zdawao si, e to biay anio j odprawia. I zdawao si take, e dusz wypiewa w tej wotywie lub e z dymami kadzide uniesie si ku grze i rozwieje Bogu na chwa. Huk dzia nie wstrzsa ju murw ani szyb w oknach, nie zasypywa kurzaw ludu, nie przerywa modlitw ani tej dzikczynnej pieni, ktr wrd uniesienia i paczu powszechnego zaintonowa wity przeor: Te Deum laudamus!... Rozdzia 20 Kmicica i Kiemliczw szparko konie niosy do granicy lskiej. Jechali ostronie, by si z jakim podjazdem szwedzkim nie spotka, bo jakkolwiek chytrzy Kiemlicze mieli "passy", wydane przez Kuklinowskiego, a podpisane przez Millera, jednake onierzy, nawet zaopatrzonych wpodobne dokumenta, poddawano zwykle badaniu, takie badanie za mogo le wypa dla pana Andrzeja i jego towarzyszw. Jechali wic pospiesznie, by granic przej jak najprdzej i w gb cesarskiego kraju si zasun. Same brzegigraniczne nie byy take od "grasantw" szwedzkich bezpieczne, a czstokro i caeoddziay rajtarw zapuszczay si na lsk, by ima tych, ktrzy si do Jana Kazimierza przebierali. Ale Kiemlicze, przez czas postoju pod Czstochow zatrudnieni ustawicznie owami na pojedynczych Szwedw, przeznali ju na wskr ca okolic, wszystkie graniczne drogi, cieki iprzechody, na ktrych pow bywa najobfitszy, i byli jakby we wasnym kraju.Przez drog opowiada stary Kiemlicz panu Andrzejowi, co sycha w Rzeczypospolitej,pan Andrzej za, zamknity przez tak dugiczas w fortecy, sucha tych nowin chciwie i o blu wasnym zapomnia, gdy byy one nader dla Szwedw niepomylne i zwiastoway bliski ju koniec panowania szwedzkiego w Polsce. - Wojsko ju sobie przykrzy szwedzk fortun i szwedzk kompani - mwi staryKiemlicz - a co dawniej onierze gardem hetmanom grozili, gdyby si nie chcieli ze Szwedem poczy, tak teraz sami do pana Potockiego instancj wnosz i deputacj wysyaj, eby Rzeczpospolit z opresji ratowa, przysigajc wszyscy do garda przy nim sta. Niektrzy te pukownicy naswoj rk poczli Szwedw podjeda. - Ktrene pierwszy pocz? - Jest pan egocki, starosta babimostski, z panem Kulesz. Ci w Wielkopolsce rozpoczlii znacznie Szwedw konfunduj; sia mniejszych oddziaw jest w caym kraju, ale nazwisk przywdcw ciko wiedzie, gdy oni umylnie ich nie powiadaj, a to dlatego, by swoje rodziny i substancje od pomsty szwedzkiej uchroni. Z wojska pierwszy si podnis ten puk, ktremu pan Wojniowicz pukownikuje. - Gabriel?... To to mj krewny, chocia go nie znam! - Szczery to onierz. On to parti zdrajcy Prackiego star, ktra Szwedom suya, i samego rozstrzela, a teraz ku grom srogim poszed, ktre za Krakowem le; tam oddzia szwedzki znis i gralw ratowa, w ucisku od Szwedw bdcych... - To za i grale Szwedw ju bij? - Oni najpierwsi zaczli; jeno, jako to gupie chopstwo, chcieli zaraz Krakw siekierkami odbiera, ktrych jenera Duglas rozprszy, gdy oni w rwninach eksperiencji adnej nie maj, ale co w gryza nimi kilka partii posali, to z tych aden czowiek nie wrci. Teraz pan Wojniowicz one chopstwo wspomg, sam za do pana marszaka do Lubowli poszed i z jego si wojskami poczy. - Zali pan marszaek Lubomirski przeciw Szwedom stoi? - Rnie o nim gadali, e si i na t, i na t stron namyla, ale jak ju poczto w caym kraju na ko siada, tak i on si na Szwedw zawzi. Mony to pan i sia zego moe im uczyni! Sam on jeden mgby z krlem szwedzkim wojowa. Powiadaj te ludzie, e do wiosny ani jednego Szweda w Rzeczypospolitej nie bdzie... - Da Bg, e si to stanie! - Jake ma by inaczej, wasza mio, skoro za oblenie Czstochowy wszyscy si przeciw nim zawzili. Wojsko si buntuje, szlachta bije ich ju, gdzie moe, chopstwo si w kupy zbiera, a do tego Tatarzy id, idzie chan wasn osob, ktryChmielnickiego i Kozakw pobi i obieca ichze szcztem zetrze, chyba e na Szwedwrusz. - Ale i Szwedzi maj jeszcze znacznych stronnikw midzy panami a szlacht? - Ten si ich jeno trzyma, kto musi, a i tacy pory tylko wyczekuj. Jeden ksi wojewoda wileski szczerze do nich przystpi, tote na ze mu to wyszo. Kmicic a konia wstrzyma i jednoczenie za bok si uchwyci, bo go bl srogi przeszy. - Na Boga! - zawoa stumiwszy jk - gadaje mi, co si z Radziwiem dzieje? Zali cigle siedzi w Kiejdanach? - Bramo z koci soniowej! - rzek stary - tyle ja wiem, co ludzie gadaj, a Bg wie, czego nie gadaj. Mwi jedni, e ksi wojewoda ju nie ywie, inni, e si jeszcze panu Sapiee broni, ale ledwie tchnie. Podobno na Podlasiu si ze sob mocowali i pan Sapieha zmg, bo Szwedzi nie mogli ksicia wojewody ratowa... Terazprawi, e w Tykocinie przez pana Sapieh oblon i e ju po nim. - Chwaa Bogu! Zacni tryumfuj nad zdrajcami!... Chwaa Bogu! Chwaa Bogu! Kiemlicz popatrzy spode ba na Kmicica i sam nie wiedzia, co ma myle. Przecie wiadomo byo w caej Rzeczypospolitej, e jeeli Radziwi zatriumfowa z pocztku nad swymi wasnymi wojskami i nad szlacht, ktra szwedzkiego panowania nie chciaa, to stao si to w znacznej czci dziki Kmicicowi i jego ludziom. Lecz z t myl stary nie zdradzi si przed swym pukownikiem i jechali dalej w milczeniu. - A co si dzieje z ksiciem koniuszym? - spyta wreszcie pan Andrzej. - Nie syszaem o nim nic, wasza mio - odrzek Kiemlicz. - Moe jest w Tykocinie, a moe u elektora. Teraz tam wojna i krl szwedzki osob wasn do Prus wyruszy, a my tymczasem naszego pana wygldamy. Daj go Bg! bo niechby si tylko pokaza, wszyscy by co do jednego czeka przy nim stanli i wojsko by zaraz Szwedw opucio. - Pewnie tak? - Wasza mio! ja wiem tylko to, co ci onierze mwili, ktrzy ze Szwedami pod Czstochow sta musieli. Jest tam grzecznej jazdy na kilka tysicy pod panem Zbrokiem, pod panem Kaliskim i innymi pukownikami. miem powiedzie waszej mioci, e aden tam z dobrej woli nie suy, chyba grasanci Kuklinowskiego, bo cichcieli si skarbami jasnogrskimi obowi. Ale co zacni onierze, to tylko lamentowaliijeden przed drugim narzeka: "Do nam tej suby ydowskiej! Niech jeno pan nasznog granic przestpi, wraz szable na Szwedw obrcimy, ale pki go nie ma, jak nam poczyna? gdzie i?" Tak oni narzekali, a po innych pukach, ktre s pod hetmanami, gorzej jeszcze. To wiem pewno, bo przyjedali od nich deputaci do pana Zbroka z namowami i tam sekretnie po nocach radzili, o czym Miller nie wiedzia, chocia i on czu, e le koo niego. - A ksi wojewoda wileski w Tykocinie oblon? - spyta pan Andrzej. Kiemlicz znw spojrza niespokojnie na Kmicica, bo pomyla, e go chyba gorczkachwyta, skoro dwa razy kae sobie jedn i t sam wiadomo powtarza, o ktrej dopiero co bya mowa - jednake odpowiedzia: - Oblon przez pana Sapieh. - Sprawiedliwe sdy boe! - rzek Kmicic. - On, ktry mg potg z krlami si rwna!... Nikte przy nim nie zosta? - W Tykocinie jest zaoga szwedzka. A przyosobie ksicia wojewody tylko si pono troch dworzan co wierniejszych zostao. Kmicica pier napenia si radoci. Ba si pomsty strasznego magnata nad Olek,a chocia zdawao mu si, e tej pomcie pogrkami swymi zapobieg, cigle przecietrapia go ta myl, e lepiej i bezpieczniej byoby Olece i wszystkim Billewiczom mieszka w lwiej jamie ni w Kiejdanach, pod rk ksicia, ktry nigdy nikomu nie przebaczy. Teraz jednak, gdy on upad, musieli tym samym przeciwnicy jego tryumfowa; teraz, gdy go pozbawiono si,znaczenia, gdy by panem jednego tylko lichego zameczku, w ktrym ycia wasnego i wolnoci broni, nie mg przecie myle o zemcie; rka jego przestaa ciy nad nieprzyjacioy. - Chwaa bd Bogu! chwaa bd Bogu! - powtrzy Kmicic. I tak mia gow zaprztnit t zmian radziwiowskich losw i tym, co si przezcay czas jego pobytu w Czstochowie zdarzyo, i tym, gdzie jest ta, ktr pokochao jego serce, i tym, co si z ni stao - e po raz trzeci spyta Kiemlicza: - Mwisz tedy, e ksi zaman? - Zaman ze szcztem - odpowiedzia stary.- Czy wasza mio nie chory? - Bok jeno piecze. Nic to! - odrzek Kmicic. I znw jechali w milczeniu. Strudzone koniezwalniay stopniowo kroku, a wreszcie poczy i stpa. Jednostajny ruch ten upi znuonego na mier pana Andrzeja - i spa dugo, kiwajc si na kulbace. Zbudzio go dopiero biae wiato dzienne. Obejrza si ze zdziwieniem dokoa, bo zdao mu si w pierwszej chwili, e wszystko, co tej nocy przeszed, to by tylko sen; wreszcie spyta: - To wy, Kiemlicze? My spod Czstochowy jedziem? - A jake, wasza mio! - A gdzie jestemy? - Oho! ju w lsku. Ju nas tu Szwedzi nie dostan! - To dobrze! - rzek Kmicic oprzytomniawszy zupenie. - A gdzie nasz miociwy krl rezyduje? - W Gogowej. - Tam te pojedziemy panu do ng si pokoni, suby ofiarowa. Ale suchaj no,stary! - Sucham, wasza mio! Lecz Kmicic zamyli si i nie od razu mwi pocz. Widocznie co w gowie ukada, waha si, rozwaa, na koniec rzek: - Nie moe by inaczej! - Sucham, wasza mio! - powtrzy Kiemlicz. - Ni krlowi, ni nikomu z dworskich nie pisn, ktom jest!... Zw si Babinicz, a jedziem z Czstochowy. O kolubrynie i o Kuklinowskim moecie mwi... Ale nazwiskamego nie wspomina, eby tam moich intencyj na wspak nie wzito i za zdrajc mnie nie poczytano, bom ja w zalepieniu ksiciu wojewodzie wileskiemu suy i jeszcze mu pomaga, o czym na dworze mogli sysze. - Panie pukowniku! Po tym, czego wasza mio pod Czstochow dokona... - A kto da wiadectwo, e to prawda, pki klasztor oblony? - Stanie si wedle rozkazu. - Nadbiey czas, e prawda na wierzch wyjdzie - rzek jakby do siebie Kmicic - alepierwej musi si pan nasz miociwy sam przekona... On te da mi pniej wiadectwo! Na tym urwaa si rozmowa. Tymczasem uczyni si dzie zupeny. Stary Kiemlicz pocz piewa godzinki, a Kosma i Damian wtrowali mu basem. Droga bya uciliwa, bo mrz trzyma trzaskajcy, a przy tym ustawicznie zatrzymywano na drodze jadcych i wypytywano o nowiny, zwaszcza za o to, czy Czstochowa bronisi jeszcze. Kmicic odpowiada, e si bronii obroni, lecz pytaniom nie byo koca. Gocice roiy si od podrnych, gospody wszdzie po drodze pozajmowane. Jedni chronili si w gb kraju z pogranicznych ziem Rzeczypospolitej przed uciskiem szwedzkim, drudzy pomykali ku granicom powieci z kraju; raz w raz spotykano szlacht, ktra majc do Szwedw jechaa, tak jak i Kmicic, suby wygnanemu panu ofiarowa. Czasem trafiay si i poczty paskie, czasem wiksze lub mniejsze oddziay onierzy z tych wojsk, ktre bd to dobrowolnie, bd na mocy ukadw ze Szwedami przeszy granice, jak na przykad wojska pana kasztelana kijowskiego. Wieci z krajuju byy oywiy nadzieje tych exulw i wielu gotowao si do zbrojnego powrotu. W caym lsku, a zwaszcza w ksistwachraciborskim i opolskim, gotowao si jak w garnku; posacy latali z listami do krla i od krla do pana kasztelana kijowskiego, doprymasa, do pana kanclerza Koryciskiego, do pana Warszyckiego, kasztelana krakowskiego, pierwszego senatora Rzeczypospolitej, ktry ani na chwil nie opuci sprawy Jana Kazimierza. Panowie ci, w porozumieniu z wielk krlow, niezachwian w nieszczciu, porozumiewali si i ze sob, i z krajem, i zprzedniejszymi w nim ludmi, o ktrych wiedziano, e radzi by do wiernoci prawemu panu powrci. Swoj drog sa gocw i pan marszaek koronny, i hetmani, i wojsko, i szlachta gotujca si do chwycenia za bro. Bya to wilia do powszechnej wojny, ktra w niektrych miejscach ju wybucha. Szwedzi tumili te miejscowe porywy bd orem, bd siekier kata, lecz ogie, zgaszony w jednym miejscu, natychmiast zapala si w drugim. Burza straszliwa zawisa nad gowami skandynawskich najezdnikw; ziemia sama, lubo pokryta niegami, pocza parzy ich stopy; grobaipomsta otaczay ich ze wszystkich stron, straszyy ich cienie wasne. Wic chodzili jak bdni. Niedawne pieni tryumfu zamary im na ustach i sami pytalisiebie z najwikszym zdumieniem: "Jestli toten sam nard, ktry wczoraj jeszcze opuci wasnego pana, podda si bez boju?" - Jake! panowie, szlachta, wojsko niebywaym w dziejach przykadem przeszo do zwycizcy; miasta i zamki otwieray bramy; kraj by zajty. Nigdy podbj nie kosztowa mniej si i krwi. SamiSzwedzi dziwic si tej atwoci, z jak zajli potn Rzeczpospolit, nie mogli ukry pogardy dla zwycionych, ktrzy za pierwszym poyskiem szwedzkiego miecza wyparli si krla, ojczyzny, byle ycia i dostatkw w spokoju zaywa albo nowych w zamieszaniu naby. To, co w swoim czasie mwi cesarskiemu posowi Lisoli Wrzeszczowicz, powtarza sam krl i wszyscy jeneraowie szwedzcy: "Nie ma wtym narodzie mstwa, nie ma staoci, nie ma adu, nie ma wiary ani patriotyzmu! - musz zgin!" Zapomnieli, e ten nard ma jeszcze jedno uczucie, to wanie, ktrego ziemskim wyrazem bya Jasna Gra. I w tym uczuciu byo jego odrodzenie. Wic huk dzia, ktry odezwa si pod witym przybytkiem, odezwa si zarazemwe wszystkich sercach magnackich, szlacheckich, mieszczaskich i chopskich. Okrzyk zgrozy rozleg si od Karpat do Batyku i olbrzym rozbudzi si z odrtwienia. - To inny nard! - mwili ze zdumieniem jeneraowie szwedzcy. I poczwszy od Arfuida Wittenberga, a skoczywszy na komendantach pojedynczych zamkw, wszyscy sali do bawicego w Prusach Karola Gustawa wiecipene przeraenia. Ziemia usuwaa im si spod ng; zamiast dawnych przyjaci, potykali wszdy wrogw; zamiast poddania si, opr; zamiast obawy, dzik i gotow na wszystkoodwag; zamiast mikkoci, okruciestwo; zamiast cierpliwoci, zemst. A tymczasem z rk do rk przelatywa tysicami w caej Rzeczypospolitej manifest Jana Kazimierza, ktry poprzednio, ju ze lska wydany, zrazu nie budzi echa. Teraz przeciwnie, widywano go po zamkach jeszcze nie zajtych. Gdzie tylko nie ciy ta szwedzka rka, tam szlachta zbieraa si w kupy i kupki i bia si w piersi suchajc wzniosych sw wygnanego krla, ktry wytykajc bdy i grzechy rozkazywa nie traci nadziei i do ratunku upadej Rzeczypospolitej si zrywa. "Nie min jednak czas (pisa Jan Kazimierz), chocia tak ju daleko postpi nieprzyjaciel, abymy utraconych prowincyji miast odzyska nie mogli i Bogu powinnej chway powrci, sprofanowane kocioy krwi nieprzyjacielsk nasyci, a wolnoci iprawa dawne w klub zwyczajn i staropolskie postanowienie wprowadzi nie mogli; byle si tylko ta staropolska cnota i m ; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP7c<?c'c5x Dona staroytnych przodkw Uprzejmoci i Wiernoci waszych ku Panu observantia, i mio, z jakowej si przed rnymi narodami nasz dziad Zygmunt Pierwszy szczyci, powrcia. Przystpia ju tedy pierwszych wystpkw odmiana ku cnocie. Komu Bg i wiara Jego wita pierwsza nadwszystko dobro, przeciwko temu szwedzkiemu nieprzyjacielowi Uprzejmoci iWiernoci wasze powstacie. Nie czekajcie wodzw i wojewd albo takiego porzdku, jaki w pospolitym prawie opisany. Ju terazmidzy Uprzejmociami i Wiernociami waszymi nieprzyjaciel wszystkie te rzeczy pomisza; ale jeden do drugiego, trzeci dodwu, czwarty do trzech, pity do czterech i tak per consequens, by te kady i z wasnymi poddanymi zgromadcie si, a gdzie suszna, na jaki opr zwiedcie si. Tam sobie wodza obierzecie dopiero. Jedna do drugiej kupy wicie si i suszne ju z siebie wojsko uczyniwszy, wodza nad nim wiadomego obrawszy, osoby naszej poczekajcie, nie opuszczajc okazji, gdyby si trafia, do poraenia nieprzyjaciela. My, bylebymy o okazji i gotowoci, i skonnoci ku nam Uprzejmoci i Wiernoci waszych usyszeli, zaraz natychmiast przybdziemy i zdrowie nasze tam pooymy, gdzie zaszczycenie caoci ojczyzny potrzebowa bdzie". Uniwersa ten odczytywano nawet w obozieKarola Gustawa, nawet po zamkach szwedzkie zaogi majcych, i wszdzie, gdzie si tylko polskie chorgwie znajdoway. Szlachta zami oblewaa kadesowo krlewskie, dobrego pana aujc, i zaprzysigaa sobie na krzyach, na wizerunkach Najwitszej Panny i szkaplerzach woli jego uczyni zado. ebyza gotowoci swej zoy dowd, pki zapa tla w sercach a zy nie obeschy, siadano, nie czekajc dugo, tu i owdzie na ko i rzucano si jeszcze "za ciepa" na Szwedw. W ten sposb mniejsze oddziay szwedzkie topnie i gin poczy. Dziao si to na Litwie, mudzi, Mazowszu, Wielko- i Maopolsce. Nieraz szlachta zebrawszy si u ssiada na chrzciny, imieniny, na wesele lub kulig, bez adnych wojowniczych zamiarw, koczya na tym zabaw, e popiwszy uderzaa jak grom i wycinaa w pie poblisk szwedzk komend. Po czym kulig wrd pieni i okrzykw, przybierajcpo drodze tych, ktry si "ochoci" chcieli,jecha dalej, zmienia si w tum chciwy krwi, z tumu w "parti", ktra ju sta rozpoczynaa wojn. Poddani chopi i czelad caymi tumami garnli si do zabawy; inni donosili o pojedynczych Szwedach lub pomniejszych oddziaach, po wsiach nieostronie roztasowanych. I liczba"kuligw" i "maszkar" zwikszaa si z dniem kadym. Wesoo i fantazja, waciwa narodowi, mieszaa si do tych krwawych zabaw. Chtnie przebierano si za Tatarw, ktrych samo imi napeniao trwog Szwedw, dziwne bowiem kryy midzy nimi wieci i bajki o dzikoci i straszliwym a okrutnym mstwie tych synw krymskich stepw, z ktrymi Skandynawowie nie spotkali si dotd nigdy. e za wiedziano powszechnie, i chan w sto tysicy, okrgo, ordy idzie w pomoc Janowi Kazimierzowi, a szlachta haasowaa napadajc na komendy, powstao std dziwne zamieszanie. Pukownicy i komendanci szwedzcy w wielu miejscach byli istotnie przekonani, e Tatarzy ju nadeszli, i cofali si na gwat do wikszych fortec lub obozw, roznoszcwszdzie wie faszyw i trwog. Tymczasem okolice, ktre pozbyy si w ten sposb nieprzyjaciela, mogy si zbroiiniesforne tuszcze w rzdniejsze wojsko zamienia. Lecz groniejsze jeszcze dla Szwedw od kuligw szlacheckich i od samych Tatarw byy ruchy chopskie. Od dawna, od pierwszego dnia oblenia Czstochowy, poczo wrze pomidzy ludem i spokojni a cierpliwi dotd oracze jli tu i owdzie stawia opr, i tu i owdzie chwyta za kosyi cepy, a szlachcie pomaga. Bystrzejsi jeneraowie szwedzcy z najwiksz obaw patrzyli na te chmury, ktre lada chwila mogy si zmieni w potop prawdziwy i pochon bez ratunku najedcw. Postrach wydawa im si najwaciwszym rodkiem, by zgnie w zarodzie straszne niebezpieczestwo. Karol Gustaw gaska jeszcze i pochlebnymi sowy utrzymywa techorgwie polskie, ktre za nim do Prus poszy. Nie szczdzi te pochlebstw panu choremu Koniecpolskiemu, synnemu regimentarzowi spod Zbaraa. Ten sta przy jego boku z szeciu tysicami niezrwnanej jazdy, ktra przy pierwszym nieprzyjacielskim starciu z elektorem taki postrach i zniszczenie rozniosa midzy Prusakami, e elektor, zaniechawszy boju, co prdzej na ukady si zgodzi. Sa krl szwedzki take listy do hetmanw, do magnatw i szlachty, pene aski, obietnic i zachca, by mu wiernocidochowali. Lecz jednoczenie wyda rozkazy swym jeneraom i komendantom niszczenia ogniem i mieczem wszelkiego oporu wewntrz kraju, a zwaszcza wycinania w pie kup chopskich. Rozpoczsi tedy okres elaznych rzdw onierskich. Szwedzi porzucili pozory przyjani. Miecz, ogie, rabunek, ucisk zastpiy dawn udawan yczliwo. Z zamkw komenderowano potne oddziay jazdy i piechoty w pocigu za kuligami. Rwnano z ziemi cae wsie, palono dwory,kocioy i plebanie. Jecw szlacht oddawano w rce katom, chopom wzitym w niewol obcinano prawe rce i puszczanodo domw. Szczeglnie sroyy si owe oddziay w Wielkopolsce, ktra jak najpierwsza si poddaa, tak te najpierwsza podniosa si przeciw obcemu panowaniu. Komendant Stein rozkaza tam pewnego razu poucina rce przeszo trzystu chopom pochwyconym z broni w rku. Po miasteczkach pobudowano stae szubienice i co dzie ubierano je nowymi ofiarami. To samo czyni Magnus de la Gardie na Litwie i mudzi, gdzie naprzd zacianki, a za nimi i chopstwo bro chwycio. e za w ogle w zamieszaniu trudno byo Szwedom odrni wasnych obrocw od nieprzyjaci, przeto nie szczdzono nikogo. Lecz ogie podsycany krwi, zamiast gasn, wzmaga si coraz wicej i rozpocza si wojna, w ktrej obu stronom nie chodzio ju o same zwycistwa, o zamki i miasta lub prowincje, ale o mier i ycie. Okruciestwo wzmagao nienawi, i poczto nie walczy, lecz tpi si wzajemnie bez miosierdzia. Rozdzia 21 Ta wojna wytpienia bya dopiero w pocztku, gdy pan Kmicic wraz z trzema Kiemliczami dotar po trudnej, ze wzgldu na jego nadwerone zdrowie, podry do Gogowej. Przyjechali noc. Miasto byo przepenione od wojska, panw, szlachty, sug krlewskich i magnackich, a gospody tak pozajmowane, e stary Kiemlicz z najwikszym trudem wystara si o kwater dla pana Andrzeja u powronika mieszkajcego ju za miastem. Dzie ten przelea pan Andrzej w blu i w gorczce od oparzenia. Chwilami myla, eprzyjdzie mu ciko, obonie zachorowa. Ale elazna natura przemoga. Nastpnej nocy uczynio mu si lej, a witaniem ubra si ju i poszed do farnego kocioaBogu za cudowne swe ocalenie podzikowa.Szary i nieny zimowy ranek zaledwie rozprszy ciemnoci. Miasto jeszcze spao, ale przez drzwi kocioa wida ju byo wiato w otarzu i dochodziy go gosy organw.Kmicic wszed do rodka. Ksidz przed otarzem odprawia wotyw, w kociele mao jeszcze byo modlcych si. W awkach klczao kilkanacie postaciz twarzami ukrytymi w doniach, a oprcz nich ujrza pan Andrzej, gdy oczy jego oswoiy si z ciemnoci, jak posta lec krzyem przed samymi stallami, na rozcignitym na ziemi kobierczyku. Za nim klczao dwch wyrostkw o rumianych i prawie anielskich dziecinnych twarzach. Czowiek ten lea bez ruchu i tylko z piersi, poruszanych ustawicznie cikimi westchnieniami, mona byo pozna, e nie pi, e modli si gorliwie i ca dusz. Kmicic rwnie pogry si w modlitwie dzikczynnej, lecz po ukoczonych pacierzach oczy jego mimo woli zwrciy si na lecego krzyem ma i nie mogy si ju od niego oderwa, tak je co przykuwao do niego. Westchnienia podobne do jkw, gone w ciszy kocielnej, wstrzsay cigle t posta. te blaski wiec zapalonych przed otarzem, wraz ze wiatem dziennym, bielejcym w szybach, wydobyway j z mroku i czyniy coraz widniejsz. Pan Andrzej zaraz domyli si z ubioru, eto musi by kto znaczny, gdy i wszyscy obecni, nie wyczajc ksidza odprawiajcego wotyw, spogldali na ze czci i uszanowaniem. Nieznajomy przybrany by cay w czarny aksamit podbity sobolami, tylko na ramionach mia odwinity biay koronkowy konierz, spod ktrego przeglday zote ogniwa acucha; czarny z takimi pirami kapelusz lea obok, jeden za z paziw, klczcych za kobierczykiem, trzyma rkawice i szmelcowan na bkitno szpad.Twarzy nieznajomego nie mg pan Kmicic widzie, gdy bya ukryta w fadach kobierczyka, a przy tym zasaniay j zupenie rozproszone naokoo gowy loki nadzwyczaj obfitej peruki. Pan Andrzej przysun si do samej stalli tak, aby gdy nieznajomy si podniesie, mgdojrze jego twarz. Tymczasem wotywa miaa si ku kocowi. Ksidz piewa ju Pater noster. Ludzie, ktrzy chcieli by na nastpnej mszy, napywali przez gwne drzwi wchodowe. Koci zapeni si z wolna postaciami o podgolonych gowach, przybranymi w delie, w onierskie burki, w szuby i altembasowe kapoty. Uczynio sido ciasno. Wwczas Kmicic trci w okie stojcego obok szlachcica i szepn: - Przebacz wasza mo, e go w naboestwie inkomoduj, ale ciekawo mocniejsza. Kto te to jest? Tu wskaza oczyma na lecego krzyem pana. - Chyba wa z daleka przyjecha, e nie wiesz, kto to jest? - odpar szlachcic. - Pewnie, em z daleka przyjecha, i dlatego pytam, w nadziei, e gdy na kogo politycznego trafi, to mi nie poskpi odpowiedzi. - To jest krl. - Na Boga ywego! - zawoa Kmicic. Lecz w tej chwili krl si podnis, bo ksidz zaczyna wanie czyta Ewangeli. Pan Andrzej ujrza twarz wymizerowan, t i przezroczyst jak wosk kocielny. Oczy krlewskie byy wilgotne, a powieki zaczerwienione. Rzekby, cae losy kraju odbiy si na tej szlachetnej twarzy, tyle wniej byo blu, cierpienia, troski. Noce bezsenne, rozdzielane midzy modlitw a zmartwienie, zawody okrutne, tuactwo, opuszczenie, upokorzony majestat tego syna, wnuka i prawnuka potnych krlw, gorycz, ktr tak obficie napawali go wani poddani, niewdziczno kraju, dla ktrego gotw by krew i ycie powici, wszystko to mona byo jak w ksidze w tym obliczu wyczyta. A jednak bia z niegonie tylko rezygnacja zdobyta przez wiar i modlitw, nie tylko majestat krla i boego pomazaca, ale taka dobro wielka, niewyczerpana, i wida byo, e do bdzie najwikszym odstpcom, najbardziejwinnym wycign tylko rce do tego ojca, a ten ojciec przyjmie, przebaczy i krzywd wasnych zapomni. Kmicicowi na jego widok zdawao si, e kto mu elazn doni cisn serce. al zawrza w gorcej duszy junaka. Skrucha, lito i cze oddech zapary mu w gardle, poczucie winy niezmiernej podcio mu kolana, a dre pocz na caym ciele, i nagle nowe, nieznane uczucie powstao mu w piersi. Oto w jednej chwili pokocha tak ten bolesny majestat, e uczu, i nie ma nic droszego na ziemi caej od tego ojca i pana, e gotw za niego powici krew, ycie, znie tortur i wszystko w wiecie.Chciaby si do tych ng rzuci, kolana obj i prosi o odpuszczenie win. Szlachcic, zuchway warcho, zmar w nimw jednej chwili, a urodzi si regalista, oddany dusz ca swemu krlowi. - To nasz pan! nasz pan nieszczsny! - powtarza sobie, jakby ustami chcia da wiadectwo temu, co widziay jego oczy, a czuo serce. Tymczasem Jan Kazimierz po ewangelii klkn znowu, rce rozoy, oczy wznis ku grze i pogry si w modlitwie. Ksidz wreszcie odszed, poczsi ruch w kociele, krl klcza cigle. A w szlachcic, ktrego Kmicic zaczepi, trci teraz w bok pana Andrzeja. - A co wapan za jeden? - spyta. Kmicic nie od razu zrozumia pytanie i nie zaraz odpowiedzia, tak dalece serce jego iumys byy osob krlewsk zajte. - A co wapan za jeden? - powtrzy w personat. - Szlachcic jako i waszmo! - odrzek pan Andrzej zbudziwszy si jakby ze snu. - Jake ci zowi? - Jak mnie zowi? Zw si Babinicz, a jestem z Litwy, spod Witebska. - A jam jest ugowski, dworski krlewski!...Prosz, to wapan a z Litwy, spod Witebska jedziesz? - Nie... Jad z Czstochowy. Pan ugowski a zaniemwi na chwil ze zdziwienia. - A jeeli tak, to bywaje wapan, bywaj, bo nam nowin udzielisz! Mao ju krla miociwego nie umorzy frasunek, e przez trzy dni adnej pewnej wieci nie mia. Jake to? Spod chorgwi Zbroka moe albo Kaliskiego, albo Kuklinowskiego?Spod Czstochowy? - Nie spod Czstochowy, ale z samego klasztoru, wprost! - Chyba wa artujesz? Co tam? co sycha? Bronie si jeszcze Jasna Gra? - I broni si, i bdzie bronia. Szwedzi ju na odstpieniu! - Dla Boga! Krl ozoci waszmoci! Z samegoklasztoru, powiadasz, jedziesz?... Jake cito Szwedzi pucili? - Jam ich o permisj nie prosi, ale wybaczaj wapan, e w kociele obszerniejszej relacji da nie mog. - Susznie, susznie - odpar pan ugowski.- Bg miosierny!... Z nieba nam spade!... W kociele nie przystoi... susznie! Czekajewapan. Zaraz si krl podniesie, niada przed sum pojedzie... Dzi niedziela... Chodwa, staniesz wraz ze mn przy drzwiachiwraz u wejcia przedstawi wapana krlowi... Chod, chod, bo nie ma czasu! To rzekszy ruszy naprzd, a Kmicic za nim. Zaledwie ustawili si przy drzwiach, gdy ukazao si naprzd dwch paziw, a za nimi wyszed z wolna Jan Kazimierz. - Miociwy krlu! - zakrzykn pan ugowski - s wieci z Czstochowy! Woskowa twarz Jana Kazimierza oywia si nagle. - Co? gdzie? kto jest? - spyta. - Ten oto szlachcic! Powiada, e z samego klasztoru jedzie. - Zali klasztor ju zdobyty? - zakrzykn krl. Wtem pan Andrzej rymn jak dugi do ng paskich. Jan Kazimierz pochyli si i pocz podnosigo za ramiona. - Na potem - woa - na potem!... Wsta wa, na Boga, wsta! mw prdzej... Klasztor zdobyty? Kmicic zerwa si ze zami w oczach i krzykn z zapaem: - Nie zdobyty, miociwy panie, i nie bdzie! Szwedzi pobici! Najwiksza armata wysadzona! Strach midzy nimi, gd, mizeria! O odstpieniu myl!... - Chwaa! Chwaa Tobie, Krlowo Anielska i nasza! - rzek krl. To rzekszy odwrci si ku drzwiom kocielnym, zdj kapelusz i nie wchodzc do rodka, klkn na niegu przy drzwiach. Gow opar o ram kamienn i pogry si w milczeniu. Po chwili kanie poczo nim wstrzsa. Rozczulenie ogarno wszystkich. Pan Andrzej rycza jak ubr. Krl pomodliwszy si i wypakawszy wsta uspokojony, z twarz wiele pogodniejsz. Zaraz spyta Kmicica o nazwisko, a gdy tenpowiedzia mu swe przybrane miano, rzek:- Nieche ci pan ugowski zaraz do naszejkwatery prowadzi. Nie zayjemy rannego posiku inaczej, jak suchajc o obronie! I w kwadrans pniej Kmicic stan w komnacie krlewskiej przed dostojnym zebraniem. Krl czeka tylko na krlow, byzasi do rannej polewki; jako Maria Ludwika pojawia si za chwil. Jan Kazimierz, ledwie j ujrza, zaraz zakrzykn: - Czstochowa wytrzymaa! Szwedzi ustpuj! Oto jest pan Babinicz, ktry stamtd przyjeda i t wie przynosi! Czarne oczy krlowej spoczy badawczo na modej twarzy junaka i widzc jej szczero, rozjaniy si radoci; on za,oddawszy niski ukon, patrzy take na ni miele, jako prawda i uczciwo patrze umiej. - Moc boska! - rzeka krlowa - ciar okrutny zdje nam wapan z serca i da Bg, e to bdzie pocztek odmiany fortuny.Wproste spod Czstochowy jedziesz? - Nie spod Czstochowy, ale powiada, e z samego klasztoru, to jeden z obrocw! - zawoa krl. - Zoty go!... Bodaj tacy co dzie przybywali; ale pozwlciee mu przyj do sowa... Opowiadaj, bracie, opowiadaj, jakecie si bronili i jak was rka boska piastowaa? - Pewnie, miociwi pastwo, e nic wicej, jeno opieka boska i cuda Najwitszej Panny, na ktre co dzie wasnymi oczyma patrzylimy. Tu pan Kmicic zabiera si ju do ta i m ; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP{c cec*c9'opowiadania, gdy wtem coraz nowi dygnitarze zaczli si schodzi. Przyszed wic nuncjusz papieski, potem ksidz prymas Leszczyski, za nim ksidz Wydga,zotousty kaznodzieja, ktry by kanclerzem krlowej, a pniej biskupem warmiskim, potem za jeszcze prymasem.Wraz z nim wszed kanclerz koronny pan Koryciski i Francuz de Noyers, przyboczny krlowej, za nim nadchodzili kolejno inni dygnitarze, ktrzy pana nie opucili w nieszczciu, ale woleli z nim gorzki, wygnaczy chleb dzieli ni wiar zaprzysion zama. Krlowi za pilno byo, wic odrywa si cochwila od posiku i powtarza: - Suchajcie, wasze mocie! suchajcie, go z Czstochowy! dobra wie, suchajcie!... Z samej Jasnej Gry!... Na to dygnitarze spogldali z ciekawoci na Kmicica, stojcego jakoby przed sdem, lecz on, miay z natury i przywyky do obcowania z wielkimi, wcale si widokiem tylu znamienitych ludzi nie strwoy i gdy zasiedli wszyscy miejsca, pocz o caym obleniu opowiada. Prawd zna byo w jego sowach, bo mwi jasno, dobitnie, jak onierz. ktry sam na wszystko patrzy, wszystkiego si dotkn, wszystko przeby. Mwi o ksidzu Kordeckim, jako o proroku witym, wychwala pod niebiosa pana Zamoyskiego i pana Czarnieckiego, wysawia innych ojcw, nikogo, prcz siebie, nie pomija; lecz ca obron bez ogrdki Najwitszej Pannie, Jej asce i cudom przypisywa. Suchali go w zdumieniu krl i dygnitarze. Ksidz pospiesznie wszystko nuncjuszowi tumaczy, inni panowie za gowy si chwytali, inni modlili si lub bili w piersi. Wreszcie, gdy Kmicic doszed do ostatnich szturmw, gdy pocz opowiada, jak Miller sprowadzi cikie dziaa z Krakowa,a midzy nimi tak kolubryn, ktrej nie tylko czstochowskie, ale adne w wiecie mury oprze si nie mogy - cisza uczyniasi jak makiem sia i wszystkie oczy spoczy na jego ustach. Lecz Kmicic urwa nagle i pocz oddycha szybko; jasne rumiece wystpiy mu na twarz, zmarszczy brwi, podnis gow i rzek hardo: - Teraz musz mwi o sobie, cho wolabym milcze... A jeeli co powiem, cona pochwa wypadnie, Bg mi wiadek, nieuczyni tego dla nagrd, bo ich nie potrzebuj, gdy najwiksza nagroda dla mnie za majestat krew przela... - Mw miele, wierzym ci! - rzek krl. - C owa kolubryna?... - T kolubryn... ja, wykradszy si w nocyz fortecy, prochami w drzazgi rozsadziem! - Na miy Bg! - zakrzykn krl. Lecz po tym wykrzykniku nastaa cisza, takie zdumienie ogarno suchajcych. Wszyscy patrzyli jak w tcz w junaka, ktry sta z iskrzcymi si oczyma, z rumiecem na twarzy i z hardo podniesiongow. A tyle w nim byo w tej chwili jakiej grozy i dzikiego mstwa, e kademu przyszo mimo woli na myl, i taki czowiek mg na podobny uczynek si zdoby. Tote po chwili milczenia ksidz prymas odezwa si: - Patrzy na to ten czowiek! - Jake to uczyni? - zawoa krl. Kmicic opowiedzia, jak byo. - Uszom si nie chce wierzy! - rzek pan kanclerz Koryciski. - Moci panowie! - odezwa si z powag krl - nie wiedzielimy, kogo mamy przed sob. ywie jeszcze nadzieja, e nie zgina ta Rzeczpospolita, pki takich kawalerw i obywateli wydaje. - Ten moe o sobie powiedzie: Si fractus illabatur orbis, impavidum ferient ruinae! - rzek ksidz Wydga, ktry lubi autorw przy kadej sposobnoci cytowa. - Prawie to niepodobne rzeczy - ozwa si znw kanclerz. - Powiedze, panie kawalerze, jakim sposobem ywot uniose z tego terminu i jak przez Szwedw si przedostae? - Huk oguszy mnie - rzek Kmicic - i dopiero nazajutrz znaleli mnie Szwedzi przy okopie, jakoby bez duszy lecego. Zaraz mnie tam pod sd oddali i Miller skaza mnie na mier. - Ty za ucieke? - Niejaki Kuklinowski wyprosi mnie u Millera, eby sam mg mnie zgadzi, bo mia przeciw mnie zawzito okrutn... - Znany to warcho i zbj, syszelimy tu onim - rzek kasztelan Krzywiski. - Jego puk z Millerem pod Czstochow stoi... Prawda! - w Kuklinowski posowa wprzdy od Millera do klasztoru i raz mnie prywatnie do zdrady namawia, gdym go do bramy odprowadza. Ja za trzasnem go w gbi skopaem nogami... Za to uraz do mnie powzi. - A to, widz, z ognia i siarki szlachcic! - zawoa rozweselony krl. - Takiemu w drog nie wchod!... Miller odda ci tedy Kuklinowskiemu? - Tak jest, miociwy panie!... On za zamkn si ze mn w pustej stodce z kilkoma ludmi... Tam mnie do belki powrozami przywiza i mczy pocz, i ogniem boki pali. - Na Boga ywego! - Wtem go odwoano do Millera, a tymczasem przyszo trzech szlachty, niejakich Kiemliczw, jego onierzy, ktrzy wpierw u mnie suyli. Ci pobili stranikw i odwizali mnie od belki. - I ucieklicie. Teraz rozumiem! - rzek krl. - Nie, miociwy panie. Zaczekalimy na powrt Kuklinowskiego. Wwczas ja go kazaem do tej samej belki przywiza i lepiej ogniem przypiekem. To rzekszy pan Kmicic, podniecony wspomnieniem, zaczerwieni si na nowo i oczy bysy mu jak wilkowi. Lecz krl, ktry atwo od zmartwienia do wesooci, od powagi do artu przechodzi,pocz bi doni w st i woa ze miechem: - Dobrze mu tak! Dobrze mu tak! Nie zasuy taki zdrajca na lepszy traktament!- Zostawiem go ywego - odrzek Kmicic - lecz do rana musia ostygn. - To sztuka, co swego nie daruje! Wicej nam takich! - woa krl, zupenie ju rozbawiony. - Sam za z tymi onierzami tu przybye? Jak ich zowi? - Kiemlicze; jest ojciec i dwch synw. - Mater mea de domo Kiemliczwna est - rzek z powag ksidz kanclerz krlowej, Wydga. - To wida s Kiemlicze wielcy i mali - odpar wesoo Kmicic - a ci nie tylko s mali, ale i w rzeczy hultaje, jeno onierzeokrutni i mnie wierni. Tymczasem kanclerz Koryciski szepta cood niejakiego czasu do ucha ksidza arcybiskupa gnienieskiego, wreszcie rzek: - Wielu tu przyjeda takich, ktrzy dla wasnej chwalby albo spodziewanej nagrodyradzi klimkiem rzucaj. Ci wieci faszywe i baamutne przywo, czsto i przez nieprzyjaci namwieni. Uwaga ta zmrozia wszystkich obecnych. Kmicica twarz pokrya si purpur. - Nie znam ja godnoci waszmo pana - odrzek - ktra jak tusz, musi by znaczna... wic nie chc jej ubliy, ale tak myl, e nie masz takiej godnoci, ktra by pozwalaa szlachcicowi bez racji garstwo zadawa. - Czowieku! do kanclerza wielkiego koronnego mwisz! - rzek pan ugowski. Kmicic wybuchn gniewem: - Kto mi garstwo zadaje, choby by kanclerzem, temu powiem: atwiej garstwo zadawa ni garda nadstawia, atwiej piecztowa woskiem ni krwi! Lecz pan Koryciski nie rozgniewa si wcale, tylko odrzek: - Nie zadaj ci kamstwa, panie kawalerze,ale jeeli prawda, co mwi, to powinienemie bok spalony. - Pjde wasza wielmono gdzie na stron, to ci go poka! - hukn Kmicic. - Nie potrzeba - rzek krl - wierzym ci tak! - Nie moe by, miociwy krlu! - zakrzykn pan Andrzej - sam tego chc, jak o ask o to prosz, eby mnie tu nikt, choby nie wiem jak dostojny, koloryst nieczyni! le by mi si nagrodzia mka, miociwe pastwo! Nie chc nagrody, chc, eby mi wierzono, nieche niewierni Tomasze dotkn ran moich! - U mnie masz wiar! - rzek krl. - Sama prawda bya w jego sowach - dodaa Maria Ludwika - ja si na ludziach nie myl. Lecz Kmicic rce zoy. - Miociwe pastwo, pozwlcie! Nieche ktokolwiek idzie ze mn na stron, bo ciko by mi tu byo y w podejrzeniach. - Ja pjd - rzek pan Tyzenhauz, mody dworzanin krlewski. To rzekszy odprowadzi Kmicica do drugiejkomnaty, a po drodze mwi do niego: - Nie dlatego id, bym nie wierzy, bo wierz, ale by z waszmoci pogada. My si gdzie na Litwie widzieli... Nazwiska sobie nie mog przypomnie, bo by moe, iem waszmoci wyrostkiem jeszcze widzia i sam wtedy wyrostkiem byem. Kmicic odwrci nieco twarz, by ukry nage pomieszanie. - Moe na sejmiku jakim. Czsto mnie nieboszczyk rodzic bra ze sob, bym si praktyce publicznej przypatrywa. - Moe by... Twarz wapaska pewno mi nieobca, chociae wtedy tej kresy nie mia. Patrz jednak wapan, jako memoria fragilis est, to mnie si przewiduje, e ciwtedy inaczej zwali? - Bo lata pami mc - odpar pan Andrzej.Za czym weszli do innej komnaty. Po chwili pan Tyzenhauz wrci przed oblicze krlewskie. - Upieczon, miociwy krlu, jako na ronie!- rzek. - Cay bok ze szcztem przypalony!Wic gdy z kolei i Kmicic wrci, krl wsta, cisn go za gow i rzek: - Nigdy bymy nie wtpili, e prawd mwisz, i zasuga twoja ani bl darmo nie przeminie. - Dunikami twymi jestemy - dodaa krlowa wycigajc do rk. Pan Andrzej przyklkn na jedno kolano i ucaowa ze czci do krlowej, ktra gojeszcze pogadzia jako matka po gowie. - Ale jue si na pana kanclerza nie gniewaj - rzek znowu krl. - Po prawdzie, niemao tu byo zdrajcw albo takich, ktrzy pletli trzy po trzy, a do urzdu kanclerskiego naley, eby prawd de publicis wydoby. - Co by tam mj chudopacholski gniew znaczy dla tak wielkiego czowieka - odpowiedzia pan Andrzej. - I nie miabymnawet mrucze na zacnego senatora, ktry przykad wiernoci i mioci do ojczyzny wszystkim daje. Kanclerz umiechn si dobrotliwie i wycign rk. - No, nieche bdzie zgoda! Przymwie mite szpetnie o tym wosku, ale wiedz o tym,e i Koryciscy czsto krwi, nie samym woskiem piecztowali... Krl rozweselony by zupenie. - Uda nam si ten Babinicz - rzek do senatorw. - Taknam do serca przypad, jak mao kto... Juci te od boku naszego nie pucim i da Bg, razem niedugo do miej ojczyzny powrcimy. - O najjaniejszy krlu! - zakrzykn w uniesieniu Kmicic - chociaem by w twierdzy zamknity, wiem to od szlachty, od wojska, od tych nawet, co pod panem Zbrokiem i Kaliskim suc, Czstochow oblegali, e wszyscy dnia i godziny twego powrotu wygldaj. Uka si tylko, miociwy panie, a tego samego dnia caa Litwa, Korona i Ru jako jeden m przy tobie stan! Pjdzie szlachta, pjdzie nawetchopstwo nikczemne przy panu swoim si oponowa. Wojsko pod hetmanami ledwie judysze, tak chce na Szwedw... Wiem i to, epod Czstochow przyjedali od hetmaskich wojsk deputaci, eby Zbroka,Kaliskiego i Kuklinowskiego przeciw Szwedom ekscytowa. Sta dzi, miociwypanie, w granicach, a za miesic jednego Szweda ju nie bdzie, jeno przybd, jeno si uka, bomy tam jako owce bez pasterza!... Kmicicowi skry szy z oczu, gdy to mwi, i tak wielki zapa go ogarn, e klkn narodku sali. Zapa jego udzieli si te samej nawet krlowej, ktra nieustraszonej odwagi bdc, dawno krla do powrotu namawiaa. Wic zwrciwszy si teraz do Jana Kazimierza, rzeka z si i stanowczoci: - Gos caego narodu przez usta tego szlachcica sysz!... - Tak jest! tak jest! Miociwa pani!... matkonasza!... - zakrzykn Kmicic. Lecz kanclerza Koryciskiego i krla uderzyy niektre sowa w tym, co mwi Kmicic. - Zawsze - rzek krl - gotowimy ponie w ofierze zdrowie i ycie nasze, i nie na coinnego, jeno na popraw poddanych naszychczekalimy a dotd. - Ta poprawa ju si spenia - rzeka Maria Ludwika. - Majestas infracta malis! - rzek, spogldajc na ni z uwielbieniem, ksidz Wydga. - Wane to s rzeczy - przerwa ksidz arcybiskup Leszczyski - zali istotnie deputacje od wojsk hetmaskich przychodziy pod Czstochow? - Wiem to od moich ludzi, tyche Kiemliczw! - odpar pan Andrzej. - U Zbroka i Kaliskiego wszyscy gono o tymmwili, nic na Millera i Szwedw nie uwaajc. Kiemlicze owi nie byli zamknici, mieli ze wiatem relacje, z onierzami i szlacht... Tych mog przed obliczem majestatu i waszych dostojnoci postawi, aby sami opowiedzieli, jako w caym kraju wre jak w garnku. Hetmani z musu tylko do Szweda przystali, bo zy duch wojsko opta, a teraz samo owo wojsko chce na powrt do powinnoci wrci. Szlacht i duchownych Szwedzi bij, rabuj, przeciw wolnoci dawnej bluni, to i dziwu nie ma, e kady jeno pici ciska i na szabl akomie spoglda. - Mielimy ju i my od wojsk wiadomoci - rzek krl - byli tu take tajni wysacy, ktrzy nam ochot powszechn powrotu do dawnej wiernoci i czci oznajmiali... - I to schodzi si z tym, co w kawaler powiada - rzek kanclerz. - Ale jeeli deputacje i midzy pukami chodz, to wane jest, bo znaczy to, e owoc ju dojrza, e nasze starania nie zmarniay i robota gotowa, a zatem czas nadszed... - A Koniecpolski? - rzek krl - a tylu innych, ktrzy jeszcze przy boku najezdnika stoj, w oczy mu patrz i o swej wiernoci zarczaj? Na to umilkli wszyscy, a krl zaspi si nagle i jako gdy soce za chmur zajdzie, mrok od razu cay wiat pokrywa, tak i jemu twarz pociemniaa. I po chwili tak mwi pocz: - Bg patrzy w serca nasze, emy cho dzi gotowi wyruszy i e nie potencja szwedzka nas wstrzymuje, ale nieszczsna zmienno naszego narodu, ktry jako Proteusz coraz now posta na si przyjmuje. Zali moemy zaufa, e to nawrcenie szczere, ochota nie zmylona, gotowo nie zdradliwa? Zali moemy zawierzy temu narodowi, ktry tak niedawno nas opuci i z tak lekkim sercemz najezdnikiem si poczy przeciw wasnemu krlowi, przeciw wasnej ojczynie, przeciw wasnym wolnociom? Bole ciska nam serce i wstyd nam za naszych poddanych! Gdzie dzieje podaj podobne przykady? Ktrene krl tyle dozna zdrad i nieyczliwoci, ktren tak by opuszczony? Przypomnijcie sobie jeno, uprzejmoci wasze, iemy wrd naszego wojska, wrd tych, ktrzy krew za nas winni byli przela, bezpieczestwa - i - zgroza powiedzie! - ycia nawet nie byli pewni. A jelimy ojczyzn opucili i tu schronienia szuka musieli, to nie z bojani przed owym szwedzkim nieprzyjacielem, aleby wasnych poddanych, wasne dzieci, od straszliwego wystpku krlobjstwa i ojcobjstwa uchroni. - Miociwy panie! - krzykn Kmicic - ciko zawini nasz nard, grzeszny jest i susznie choszcze go rka boa, ale przecie na rany Chrystusa! nie znalaz si w tym narodzie i da Bg, po wieki nie znajdzie si taki, ktry by rk na wit osob pomazaca boskiego mia podnie! - Ty w to nie wierzysz, bo poczciwy - odrzek krl - ale my mamy listy i dowody. Ju to gorzko odpacili nam si Radziwiowie za dobrodziejstwa, ktrymimy ich obsypali, a jednak Bogusawa, cho zdrajc, sumienie ruszyo, i nie tylko nie chcia do zamachu na nas rki przyoy, ale pierwszy nam o nim donis. - Do jakiego zamachu? - zawoa zdumiony Kmicic. - Donis nam - rzek krl - i znalaz si taki, ktry mu si za sto czerwonych zotych ofiarowa porwa nas i ywego lubumarego Szwedom dostawi. Dreszcz przeszed cae zgromadzenie na te sowa krlewskie, a pan Kmicic zaledwie zdoa wyjka pytanie: - Kto to by taki?... kto to by?... - Niejaki Kmicic - odrzek krl. Fala krwi uderzya nagle panu Andrzejowi do gowy, w oczach mu pociemniao, rkoma schwyci za czupryn i strasznym, obkanym gosem zakrzykn: - To garstwo! Ksi Bogusaw e jak pies! Miociwy krlu, panie mj! nie wierz temu zdrajcy, umylnie on to uczyni, by wroga zhabi, a ciebie przerazi, krlu mj, panie!... to zdrajca!... Kmicic by nie way si na to... Tu nagle zakrci si pan Andrzej na miejscu. Siy jego, sterane obleniem, podcite wybuchem prochw w kolubrynie i mk zadan przez Kuklinowskiego, opuciy go zupenie - i run bez przytomnoci do ng krlewskich. Podniesiono go i medyk krlewski pocz gocuci w przylegej izbie. Lecz w zgromadzeniu dygnitarzy nie umiano sobie wytumaczy, czemu sowa krlewskie podobnie straszne uczyniy na modym szlachcicu wraenie. - Albo tak poczciwy, e sama abominacja z ng go zwalia, albo jaki tego Kmicica krewny - rzek pan kasztelan krakowski. - Trzeba si bdzie tego dopyta - odpowiedzia kanclerz Koryciski. - Oni tamera si ju do ta i m ; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPac$ch#cn2 Uwszyscy sobie na Litwie krewni, jako zreszt i u nas. Na to pan Tyzenhauz: - Miociwy panie! Niech mnie Bg broni, ebym chcia co zego o tym szlachcicu mwi - ale... nie trzeba jeszcze zbytecznieufa... e suy w Czstochowie, to pewno; bok ma spalony, czego by w adnymrazie mnisi nie uczynili, bo oni jako sudzy boy wszelk klemencj nawet dla jecw izdrajcw mie musz, ale jedno mi wci po gowie chodzi i ufno do niego psuje... Owo ja go kiedy na Litwie spotkaem... wyrostkiem jeszcze, na sejmiku czy na kuligu... nie pomn... - I co z tego? - rzek krl. - I on... cigle mi si widzi... e nie nazywasi Babinicz. - Nie powiadaj byle czego! - rzek krl - mody jeste i nieuwany, w gowie acno ci si mogo pomiesza. Babinicz czy nie Babinicz, czemu ja jemu nie mam ufa? Szczero i prawd ma na gbie wypisane, a serce wida zote. Sobie bym chyba nie ufa, gdybym takiemu onierzowi nie mia ufa, ktren krew za nas i ojczyzn przelewa. - Wicej on na ufno zasuguje anieli list ksicia Bogusawa - rzeka nagle krlowa -ipolecam to uwadze waszych dostojnoci, ew tym licie moe nie by i sowa prawdy. Sia mogo zalee Radziwiom biraskim, ebymy zgoa na duchu upadli,a acno przypuci, e ksi Bogusaw chcia przy tym jakowego wroga swego pogry i sobie furtk otwart w razie odmiany fortuny zostawi. - Gdybym nie przywyk do tego - rzek prymas - e z ust miociwej krlowej jejmoci sama mdro wychodzi, zdumiewabym si nad bystroci tych sw, najbieglejszego statysty godnych. - ...curasque gerens, animosque viriles... - przerwa z cicha ksidz Wydga. Podniesiona tymi sowy krlowa wstaa z krzesa i tak mwi pocza: - Nie o Radziwiw biraskich mi chodzi, bo ci, jako heretycy, acnie podszeptw nieprzyjaciela rodu ludzkiego usuchali, ani te o list ksicia Bogusawa, prywat moezacierajcy... Ale najbardziej mnie bol desperackie sowa krla, pana i maonka mojego, przeciw temu narodowi wyrzeczone. Kt bowiem go oszczdzi, jeli go wasny krl potpia? A przecie, gdyrozejrz si po wiecie, prno pytam, gdzie jest taki drugi nard, w ktrym by chwaa Boga staroytnej szczeroci trybemtrwaa i pomnaaa si coraz bardziej... Prno patrz, gdzie drugi nard, w ktrymtak otwarty kandor yje; gdzie pastwo, wktrym by o tak piekielnych blunierstwach,subtelnych zbrodniach i nigdy nie przejednanych zawzitociach, jakich penes obce kroniki, nigdy nikt nie sysza... Nieche mi poka ludzie, w dziejach wiata biegli, inne krlestwo, gdzie by wszyscy krlowie wasn spokojn mierci umierali. Nie masz tu now i trucizn, nie masz protektorw, jako u Angielczykw... Prawda, mj panie, zawini ten nard ciko, zgrzeszy przez swawoli lekko... Ale ktry to jest nard nigdy nie bdzcy i gdzie jest taki, ktry by tak prdko win sw uzna, pokut i popraw rozpocz? Oto ju si obejrzeli, ju przychodz, bijc si w piersi, do twego majestatu... ju krew przela, ycie odda, fortuny powici dla ciebie gotowi... A ty zali ich odepchniesz? zali aujcym nie przebaczysz, poprawionym i pokutujcym nie zaufasz?... dzieciom, ktre zbdziy, ojcowskiego afektu nie wrcisz?... Zaufaj im, panie, bo oto tskni ju za sw krwi jagiellosk i za ojcowskimi rzdami twymi... Jed midzy nich... Ja, ja niewiastanie lkam si zdrady, bo widz mio, bo widz al za grzechy i restauracj tego krlestwa, na ktre ci po ojcu i bracie powoano. Ani mi si te podobna rzecz zdawa, by Bg mia zgubi tak znaczn Rzeczpospolit, w ktrej wiato prawdziwej wiary ponie. Do krtkiego czasu cigna boska sprawiedliwo rzg swoj na ukaranie, nie na zgubienie dziatek swoich, a za wkrtce potem utuli ich i pocieszy ojcowska tego niebieskiego Pana dobro. Lecz ty nie gard nimi, krlu, i powierzy si ich synowskiej dyskrecji nielkaj, bo tylko tym sposobem ze w dobre, zmartwienia w pociechy, klski w tryumfy zmieni si mog. To rzekszy siada krlowa, jeszcze z ogniem w renicach i falujc piersi; wszyscy spogldali na ni z uwieibieniem, a ksidz kanclerz Wydga zacz mwi echowym gosem: Nulla sors longa est, dolor et voluptas Invicem cedunt. Ima permutat brevis hora summis... Lecz nikt go nie sucha, bo zapa bohaterskiej pani udzieli si wszystkim sercom. Sam krl zerwa si z rumiecami na pokej twarzy i zakrzykn: - Nie straciem jeszcze krlestwa, skoro mam tak krlow!... Nieche si stanie jej wola, bo w natchnieniu proroczym mwia. Im prdzej wyrusz i stan inter regna, tym bdzie lepiej!... Na to ozwa si z powag prymas: - Nie chc ja woli miociwych pastwa moich negowa ani od przedsiwzicia odwodzi, w ktrym jest hazard, ale moe by i zbawienie. Wszelako za roztropn rzecz uwaabym jeszcze raz w Opolu, gdzie wikszo senatorw przebywa, zebra si i tam konceptw zebranych posucha, ktre jeszcze lepiej i obszerniejspraw wywie i rozway mog. - Zatem do Opola! - zakrzykn krl - a potem w drog, i co Bg da! - Bg da powrt szczliwy i zwycistwo! - rzeka krlowa. - Amen! - rzek prymas. Rozdzia 22 Pan Andrzej ciska si jak ranny bik w swej gospodzie. Piekielna zemsta BogusawaRadziwia przywioda go niemal do szalestwa. Nie do, e w ksi wyrwa si z jego rk, pobi mu ludzi, jegosamego niemal ycia nie zbawi, nadto tak go okry sromot, pod jak nie tylko nikt z jego rodu, ale aden Polak od pocztku wiata nie jcza. Tote byy chwile, e Kmicic chcia si wyrzec wszystkiego: sawy, ktra si przed nim otwieraa, suby krlewskiej, alecie i mci si na tym magnacie, ktregoby pragn pore na surowo. Lecz z drugiej strony, mimo caej wciekoci i wichru w gowie, przychodzio mu na myl, e pki ksi yw, zemsta nie uciecze, a najlepsza sposobno, jedyna droga zada mu kam i ca bezecno oskarenia na jaw wywie, to wanie suba krlewska, w niej bowiem mg wiatu okaza, e nie tylko na wit osob rki podnie nie zamierza, ale e pomidzy wszystk szlacht Korony i Litwy nie mgby krl wierniejszego sugi nad Kmicica znale. Zgrzyta jednak zbami, kipia jak war, szarpa na sobie odzie i dugo, dugo nie mg si uspokoi. Lubowa si myl o zemcie. Widzia znw ksicia w swoich rkach; przysiga sobie na pami rodzica, i musi go dosta, choby go za tomier i mki czekay. I jakkolwiek ksi Bogusaw potny by pan, ktrego nie tylko zemsta prostego szlachcica, ale i krlewska nieatwo moga dosign, przecie, gdyby t niepohamowan dusz zna lepiej, nie byby sypia spokojnie i nieraz zadraby przed jego lubami. A przecie nie wiedzia jeszcze pan Andrzej,e ksi nie tylko okry go sromot i nie tylko saw mu wydar. Tymczasem krl, ktry od razu polubi niezmiernie modego junaka, przysa po niego pana ugowskiego tego samego dnia, anazajutrz kaza mu ze sob jecha do Opola, gdzie na walnym zebraniu senatorw miano obradowa nad powrotem krla do kraju. Jako byo nad czym obradowa: otopan marszaek koronny nadesa znw drugi list, donoszcy, e wszystko w kraju do powszechnej wojny gotowe, i naglcy pilnie do powrotu. Prcz tego rozesza si wie o jakim zwizku szlachty i wojska na obron krla i ojczyzny, o ktrym istotnie od dawna w kraju mylano, ale ktry, jak si potem pokazao, zawarty zosta pod imieniem konfederacji tyszowieckiej pniej nieco. Na razie jednak wszystkie umysy byy nadzwyczaj tymi wieciami zajte i zaraz po mszy solennej udano si na tajemn obrad, na ktr i Kmicic, za przyczyn krlewsk, jako przywocy wieci z Czstochowy, dopuszczony zosta. Poczto wic roztrzsa, czy powrt zarazma nastpi, czy go lepiej odoy a do tej chwili, w ktrej wojska nie tylko chci, ale i czynem opuszcz Szweda. Jan Kazimierz pooy koniec tym rozprawom rzekszy: - Nie o powrocie, wasze dostojnocie, radcie ani o tym, jeeli nie lepiej zwczy jeszcze, bo jam si ju o tym z Bogiem i Najwitsz Pann naradza... Zatem owiadczam waszym dostojnociom, e co bd ma nas spotka, w tych dniach nieodmiennie osob nasz wyruszamy... Wasze dostojnocie za wysilajcie jeno koncepty i rad nie skpcie, jak najbezpieczniej i najsuszniej powrt uskuteczni. Rozmaite wic byy zdania. Jedni mwili, aby nie ufa zbytnio panu marszakowi koronnemu, ktry raz ju wahanie i nieposuszestwo okaza, gdy korony, zamiast cesarzowi do przechowania wedugrozkazu krlewskiego odda, do Lubowli uwiz. - Wielka (mwili) jest pycha i ambicja tego pana, a gdy jeszcze osob krlewsk w swym zamku mie bdzie, kto wie, co pocznie, czego za swe usugi nie zada i czy caej wadzy w rce swe uchwyci nie zechce, aby nad wszystkimi growa, i nie tylko caego kraju, ale i majestatu by protektorem. Ci tedy radzili, aby krl, poczekawszy na odstpienie Szwedw, do Czstochowy si uda, jako do miejsca, z ktrego aska i odrodzenie spyny na kraj. Lecz inni odmienne wygaszali zdania. - Jeszcze Szwedzi stoj pod Czstochow,a cho jej za ask bo nie zdobd, przecie drg wolnych nie ma. Tamte okolice wszystkie w rkach szwedzkich. Stoi nieprzyjaciel w Krzepicach, w Wieluniu, w Krakowie, nad granic take znaczne siy s rozoone. A w grach, na wgierskiej rubiey, gdzie Lubowla jest pooona, nie masz innych wojsk, prcz wojsk marszaka, i Szwedzi nigdy tam nie zapuszczali si dotd, nie majc na to do ludzi ani odwagi. Z Lubowli bliej przy tym na Ru, ktra od zajcia nieprzyjacielskiegowolna, do Lwowa, ktry nie przesta by krlowi wierny, i do Tatarw, ktrzy wedlewiadomoci w pomoc idc, tam wanie na rezolucj krlewsk czekaj. - Quod attinet pana marszaka (mwi biskup krakowski), ambicja jego ju tym nasycona bdzie, i pierwszy krla w swoim starostwie spiskim przyjmie i pierwszy opiek go otoczy. Wadza przy krlu pozostanie, a pana marszaka sama nadzieja tak wielkich przysug zadowolni; jeeli za zechce wiernoci nad wszystkimi growa, to czyli wierno jegoz ambicji, czy te z mioci ku panu i ojczynie wypynie, zawsze majestat znaczne korzyci std odniesie. To zdanie zacnego i dowiadczonego biskupawydao si najsuszniejsze; uchwalono wic, e krl przez gry do Lubowli, a stamtd do Lwowa, lub gdzie by kazay okolicznoci, wyruszy. Obradowano take i nad dniem powrotu, ale wojewoda czycki, ktry wanie od cesarza by wrci, do ktrego w poselstwie o pomoc by wysyany, uczyni uwag, e lepiej jest terminu cisego nie wyznacza i samemu krlowi decyzj zostawi, a to dlatego, aeby wie si nie rozesza i nieprzyjaciele nie zostali przestrzeeni. Stano tylko na tym, e krl wyruszy w trzysta koni wybranej dragonii pod wodz pana Tyzenhauza, ktry cho mody, mia ju reputacj wielkiego onierza. Lecz niemal waniejsza jeszcze bya druga cz obrad, na ktrej z powszechn zgodzawotowano, i po przybyciu do kraju caa wadza i kierunek wojny przejdzie w rce krla, ktremu szlachta, wojsko i hetmani we wszystkim posuszni by maj. Mwionote o przyszoci i przytaczano powody tych nagych nieszcz, ktre jako potop w tak krtkim czasie cay kraj zalay. I sam prymas nie inn tego podawa przyczyn, jak nierzd, brak posuchu i zbytnie sponiewieranie wadzy i majestatu krlewskiego. Suchano go w gbokim milczeniu, bo kady rozumia, e tu o losy Rzeczypospolitej chodzi i o wielkie, niebywae dotd w niej zmiany, ktre by mogy jej dawn potg przywrci, a ktrych zwaszcza od dawna pragna mdra i miujca przybran ojczyzn krlowa. Pyny wic z ust dostojnego ksicia Kocioa sowa jak grzmoty, a w suchaczach dusze otwieray si prawdzie,jako kwiaty otwieraj si socu. - Nie przeciw starodawnym wolnociom si oponuj - mwi prymas - ale przeciw onej swawoli, ktra wasnymi rkoma wasn ojczyzn zarzyna... Zaiste, zapomniano ju w tym kraju rnicy midzy wolnoci i swawol, i oto, jak zbytnia rozkosz boleci, tak wyuzdana wolno niewol si zakoczya. Do jakiego obdu doszlicie, obywatele tej przewietnej Rzeczypospolitej, i ten tylko midzy wami za obroc wolnoci uchodzi, ktry haas czyni, sejmy rwie i majestatowi si przeciwi, nie wtedy, gdy trzeba, ale wtedy,gdy temu majestatowi o zbawienie ojczyzny chodzi? W skarbie naszym dno skrzyni wida, onierz, niepatny, u nieprzyjaciela lafy szuka; sejmy, jedyny fundament tej Rzeczypospolitej, na niczym si rozchodz, bo jeden swawolnik, jeden zy obywatel, dla prywaty swej, rady pomiesza moe. Jaka to wolno, ktra jednemu przeciw wszystkim oponowa pozwala?... Zali ta wolno dla jednego nie jest niewol dla wszystkich? I gdzieemy to doszli w zaywaniu tej wolnoci, jakie to ona smakowite fructa wydaa?... A oto jeden saby nieprzyjaciel, nad ktrym przodkowie nasi tyle wietnych wiktoryj odnieli, teraz sicut fulgur exit ab occidente et paret usque ad orientem. Nikt mu si nie opar, zdrajcy heretycy mu pomogli i wszystko posiad, wiar przeladuje, kocioy habi, i gdy mu o wolnociach waszych prawicie, on miecz wam pokazuje!... Oto na co wam wyszy wasze sejmiki, wasze wetowanie, wasza swawola, wasze konfundowanie na kadym kroku majestatu!... Krla, przyrodzonego obroc ojczyzny, naprzd uczynilicie bezsilnym, a potem zasi narzekalicie, i was nie broni!... Nie chcielicie swojego rzdu, a teraz nieprzyjaciel wami rzdzi... I kto, pytam, moe z tego upadku nas ratowa, kto dawny blask tej Rzeczypospolitej przywrci, jeli nie ten, ktry tyle zdrowia i wczasu ju powici, gdy ten kraj nieszczsna domowa z Kozaki szarpaa wojna; ktry na takowe niebezpieczestwa powicon sw osob podawa, jakich aden monarcha w naszychczasach nie dozna; ktry pod Zborowem, pod Beresteczkiem i pod wacem jako prosty onierz walczy, nad stan swj krlewski trudy i niewygody ponoszc... Jemu to teraz si powierzmy, jemu Rzymianstaroytnych przykadem dyktatur w rceoddajmy, sami za radmy, jak w przyszoci ojczyzn t od wewntrznego nieprzyjaciela, od rozpusty, swawoli, nieadu i bezkarnoci ratowa, a powag rzdu i majestatu naleyt przywrci!... Tak przemawia prymas, a nieszczcie i ostatnich czasw dowiadczenie do tego stopnia przerodziy suchaczy, e nikt nie protestowa, wszyscy bowiem widzieli jasno, e albo wadza krlewska musi by wzmocniona, albo Rzeczpospolita zginie niechybnie. Rozpoczy si wic rne deliberacje, jak najlepiej rady ksidza prymasa do skutku przywie, a krlestwo suchali ich chciwie i z radoci, gwnie krlowa, ktra od dawna i usilnie nad wprowadzeniem adu do Rzeczypospolitej pracowaa. Wraca wic krl do Gogowej wes i zadowolony, tam za zwoawszy do swej komnaty kilku zaufanych oficerw, a midzy nimi i Kmicica, rzek im: - Pilno mi ju i pali mnie pobyt w tej ziemi, chciabym cho jutro wyruszy, przeto wezwaem waszmociw, aebycie, jako ludzie wojskowi i dowiadczeni, prdkie sposoby obmylili. Szkoda nam czasu traci,skoro nasza obecno znacznie wojn powszechn przyspieszy moe. - Pewnie - rzek pan ugowski - jeli taka waszej krlewskiej moci wola, to i po co zwczy? Im prdzej, tym lepiej! - Pki si rzecz nie rozgosi i nieprzyjaciel bacznoci nie podwoi - doda pukownik Wolf. - Nieprzyjaciel ju si ma na bacznoci i szlaki poobsadza, ile mg - rzek Kmicic. - Jak to? - spyta krl. - Miociwy panie, zamierzony powrt waszej krlewskiej moci dla Szwedw nie nowina! Ledwie nie co dzie rozchodzi si wie po caej Rzeczypospolitej, e waszakrlewska mo ju w drodze albo ju interregna. Dlatego trzeba najwiksz ostrono zachowa i cichaczem wwozami si przemkn, bo na drogach czyhaj Duglasowe podjazdy. - Najlepsza ostrono - rzek patrzc na Kmicica pan Tyzenhauz - to trzysta wiernych szabel, a skoro mnie pan miociwy komend nad nimi powierza, to go przeprowadz w zdrowiu, choby po do ta i m ; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP c".cPc*Z-c;brzuchach Duglasowych podjazdw. - Przeprowadzisz waszmo pan, jeli rwnie trzysta, a dajmy na to szeset albo i tysic ludzi napotkasz, ale jak trafiszna wiksz si w zasadzce czyhajc, to co si stanie? - Powiedziaem: trzysta - odpar Tyzenhauz- bo si o trzystu mwio. Jeli to jednak mao, to si o piset i wicej mona postara. - Nieche Bg broni! Im wiksza kupa, tym o niej goniej! - rzek Kmicic. - Ba! Myl przecie, e pan marszaek koronny wyskoczy nam ze swymi chorgwiami na spotkanie - wtrci krl. - Pan marszaek nie wyskoczy - odpowiedzia Kmicic - bo dnia i godziny nie bdzie wiedzia, a choby wiedzia, to mog w drodze zwoki zaj, jako zwyczajnie, trudno wszystko przewidzie... - onierz to mwi, onierz prawdziwy! - rzek krl. - Wida waszmoci wojna nieobca. Kmicic umiechn si, bo wspomnia o swoich przeciw Chowaskiemu podchodach. Kt lepiej od niego zna si na takich sprawach! Komu suszniej mona by przeprowadzenie krla powierzy? Ale pan Tyzenhauz widocznie innego od krlewskiego by zdania, bo zmarszczy brwi i rzek z przeksem do Kmicica: - Czekamy tedy dowiadczonej rady wacinej... Kmicic poczu niech w pytaniu, wic utkwi renice w Tyzenhauzie i odrzek: - Moje zdanie jest, e im mniejsza kupa bdzie, tym atwiej si przemknie. - Wic jak ma by? - Miociwy panie! - rzek Kmicic. - Wolna waszej krlewskiej moci wola uczyni, jakzechce, ale mnie rozum tak uczy: niech pan Tyzenhauz naprzd z dragoni ruszy, goszc umylnie, e krla prowadzi, aby na siebie cign nieprzyjaci. Jego rzecztak si wywija, aby z matni wyj cao. A my w niewielkiej kupie z osob waszej krlewskiej moci w dzie albo we dwa za nim ruszymy, i gdy baczno nieprzyjaciela w inn zwrci si stron, atwo nam bdzieprzedosta si a do Lubowli. Krl pocz klaska w rce w uniesieniu. - Bg nam zesa tego onierzyka! - woa. - Salomon lepiej by nie poradzi! Cakiem votum za tym zdaniem daj i nie ma inaczej by! Bd krla midzy dragonami apa, a krl im pod nosem przejedzie. Dla Boga, nie moe by nic lepszego! - Moci krlu! to krotochwila!... - zawoa Tyzenhauz. - onierska krotochwila! - odrzek krl. - Wreszcie niech bdzie, co chce, od tego nieodstpi! Kmicicowi oczy jarzyy si od radoci, e jego zdanie przemogo, lecz Tyzenhauz porwa si z siedzenia. - Miociwy panie! - rzek - zrzekam si komendy nad dragonami. Niech ich kto inny prowadzi! - A to czemu? - spyta krl. - Bo jeli bez obrony, miociwy panie, pjdziesz wydany na igrzysko fortuny, na wszystkie zgubne terminy, jakie si przygodzi mog, to i ja chc przy twej osobie by, piersi za ciebie nadstawi i polec w potrzebie. - Dzikujem za szczer intencj - odrzek Jan Kazimierz - ale uspokje si, bo wanie w taki sposb, jaki radzi Babinicz, najmniej naraeni bdziemy. - Co radzi pan... Babinicz, czy jak si tam nazywa, niech bierze na wasn odpowiedzialno! Moe mu zaley co na tym, by wasza krlewska mo bez obronyw grach si zabka... Ja Boga i tu obecnych towarzyszw na wiadki bior, em z duszy odradza! Zaledwie skoczy mwi, gdy i Kmicic porwa si, i stanwszy panu Tyzenhauzowitwarz w twarz, zapyta: - Co wapan rozumiesz przez te sowa? Lecz Tyzenhauz zmierzy go dumnie oczymaod stp do gowy. - Nie sigaj do mnie gow, mopanku, bo nie dosigniesz! A na to Kmicic ju z byskawicami w oczach: - Nie wiadomo, komu to byoby za wysoko, gdyby... - Gdyby co? - spyta patrzc na niego bystro Tyzenhauz. - Sigaem do wyszych ni waszmo! Tyzenhauz rozmia si. - A gdzie ich waszmo szuka? - Zamilknijcie! - rzek nagle krl zmarszczywszy brwi. - Nie rozpoczyna mitutaj swarw!... Jan Kazimierz czyni wraenie takiej powagi na wszystkich otaczajcych, e obajmodzi umilkli i zmieszali si wspomniawszy, e to w obecnoci krlewskiej wymkny im si sowa tak nieskadne. Krl za rzek: - Nad tego kawalera, ktry kolubryn wysadzi i ze szwedzkich rk si wydosta,nikt nie ma prawa si wynosi, choby ojciec jego w zacianku mieszka, co jak widz, nie jest, bo ptaka z pierza, a krew z uczynkw pozna atwo. Zaniechajcie do siebie urazy. (Tu krl zwrci si do Tyzenhauza.) Ty chcesz, to przy osobie naszej zosta. Tego nam ci odmwi si niegodzi. Dragonw Wolf albo Denhoff poprowadzi. Ale i Babinicz zostanie, i za jego rad pjdziemy, bo nam do serca przypada. - Umywam rce! - rzek Tyzenhauz. - Zachowajcie tylko waszmociowie tajemnic. Dragoni niech dzi wyjd do Raciborza... i wraz puci jak najszerzej wie, e i my znajdujem si midzy nimi... a na potem czuwajcie, bo nie wiecie dnia ani godziny... Tyzenhauz! id, wydaj rozkaz kapitanowi dragonii. Tyzenhauz wyszed, rce amic z gniewu ialu, za nim rozeszli si inni oficerowie. Tego samego dnia gruchna wie po caejGogowej, e majestat krla Jana Kazimierza wyruszy ju do granic Rzeczypospolitej. Wielu nawet znacznych senatorw mylao, e wyjazd istotnie miamiejsce. Gocy, umylnie rozesani, powieli nowin do Opola i ku szlakom granicznym. Tyzenhauz, chocia owiadczy, e umywa rce, nie da jednak za wygran; e za jako rkodajny krlewski, mia przystp w kadej chwili do osoby monarchy uatwiony,tego samego wic dnia, ju po wyruszeniu dragonw, stan przed obliczem Jana Kazimierza, a raczej obojga krlestwa, bo iMaria Ludwika bya obecna. - Przyszedem po rozkazy - rzek - kiedy wyruszamy? - Pojutrze do dnia - rzek krl. - Sia ludzi ma jecha? - Pojedziesz ty, Babinicz, ugowski, z onierzy. Pan kasztelan sandomierski rusza take ze mn; prosiem go, by jak najmniej ludzi bra z sob, ale bez kilkunastu si nie obejdzie; pewne to i dowiadczone szable. Nadto jego witobliwo nuncjusz chce take mi towarzyszy, ktrego obecno doda powagi sprawie i wszystkich wiernych prawdziwemu Kocioowi poruszy. Nie wahasi przeto swej powiconej osoby na hazard wyprawi. Ty pilnuj, aby nie byo nad czterdzieci koni, bo tak Babinicz radzi. - Miociwy panie! - rzek Tyzenhauz. - A czego jeszcze chcesz? - Na kolanach o jedn ask bagam. Stao si ju... dragoni wyszli... pojedziem bez obrony... i pierwszy podjazd z kilkudziesiciu koni moe nas ogarn. Nieche wasza krlewska mo przychyli si do bagania sugi swego, na ktrego wierno Bg patrzy, i niech nie ufa ze wszystkim temu szlachcicowi. Obrotny to czek, skoro si potrafi w tak krtkim czasie wkra do serca i aski waszej krlewskiej moci, ale... - Zali ju mu zazdrocisz? - przerwa krl.- Nie zazdroszcz mu, miociwy panie, niechc nawet o zdrad go stanowczo posdza, ale przysigbym, e nie nazywa si Babinicz. Czemu tedy prawdziwe nazwisko ukrywa? Czemu jako mu niesporomwi, co robi przed obleniem Czstochowy? Czemu zwaszcza tak napiera na to, by dragoni naprzd wyszli i by wasza krlewska mo bez eskorty jechaa?Krl zamyli si nieco i pocz swoim zwyczajem usta raz po raz nadyma.- Gdyby chodzio o jakow zmow ze Szwedami - rzek wreszcie - co znaczy trzysta dragonw! Jaka to sia i jaka zasona?... Potrzebowaby tylko w Babiniczda zna Szwedom, aby kilkaset piechoty podrogach zasadzili, to i tak ujliby nas jako w sieci. Ale si jeno zastanw, czy tu o zdradzie moe by mowa? Musiaby naprzd wiedzie termin i mie czas do ostrzeenia Szwedw w Krakowie, a jake to by moe, skoro pojutrze ruszamy? Nie mg i tego odgadn, e pjdziem za jego racjami, bo moglibymy tak samo pj za twymi albo innych... Z pocztku byo przeciepostanowione, e razem z dragonami ruszymy, wic gdyby chcia si ze Szwedami umawia, to wanie takie osobneruszenie pomiszaoby mu szyki, gdy musiaby znowu gocw wysya i ostrzega. Wszystko to s niezbite racje. A przy tym nie upiera si on wcale przy swoim zdaniu, jak mwisz, jeno tak gada, jako inni, co mu si najlepszym wydao. Nie, nie! Szczero patrzy z oczu tego szlachcica, a spalony bok wiadczy, e gotw i na mk nie zwaa. - Jego krlewska mo ma suszno - rzeka nagle krlowa - to s niezbite racje,a rada bya i jest dobra. Tyzenhauz wiedzia z dowiadczenia, e gdykrlowa zdanie swe wyrzecze, to prno byod niego do krla apelowa, tak ufa Jan Kazimierz jej bystroci i rozumowi. Chodzio te teraz modemu panu tylko o to, by krl potrzebne ostronoci zachowa. - Nie moja rzecz - odpowiedzia - miociwemu pastwu negowa. Jeeli jednak mamy pojutrze wyruszy, nieche w Babinicz nie wie o tym, a w godzin wyjazdu. - To moe by! - odpar krl. - A w drodze ja sam bd go mia na oku i bro Boe przygody, nie ujdzie yw z moichrk! - Nie bdzie potrzeby - rzeka krlowa - Suchaj waszmo: krla od zej przygody w drodze i od zdrad, i od side nieprzyjacielskich nie waszmo bdziesz strzeg, nie Babinicz ani dragoni, ani moce ziemskie, ale Opatrzno boa, ktrej oko ustawicznie na pasterzw narodw i pomazacw boych jest zwrcone. Ona to go bdzie pilnowa, ona go uchroni i szczliwie doprowadzi, a w razie potrzebyzele mu tak pomoc, jakiej si nawet nie domylacie, wy, ktrzy w ziemsk tylko moc wierzycie. - Najjaniejsza pani! - odrzek Tyzenhauz -wierz i ja, e bez woli boej nikomu wos z gowy nie spadnie, a e przez troskliwo o krlewska osob zdrajcw si boj, to nie grzech. Maria Ludwika umiechna si askawie. - Ale zbyt spiesznie przesdzasz i hab nacay nard przez to rzucasz, w ktrym, jako ten Babinicz mwi, nie znalaz si jeszcze taki, co by przeciwko wasnemu krlowi do podnis. Nieche ci to nie bdzie dziwno, e po takim opuszczeniu, po takim zamaniu przysigi i wiary, jakiej obojemy z miociwym krlem dowiadczyli, ja przecie mwi, e na tak straszny wystpek nikt by si nie odway,nawet z tych, ktrzy dzi jeszcze Szwedomsu. - A list ksicia Bogusawa, miociwa pani? - List nieprawd mwi! - rzeka stanowczo krlowa. - Jeli jest jaki czowiek w Rzeczypospolitej gotowy zdradzi nawet krla, to moe wanie jeden ksi koniuszy, bo on jeno z nazwiska do tego narodu naley. - Krtko mwic, nie posdzaj Babinicza - rzek krl - gdy i co do jego nazwiska musiao ci si w gowie podwoi. Mona by go zreszt wybada, ale jak mu tu i powiedzie?... Jak go spyta: "Jeli nie zwiesz si Babinicz, to jak si zwiesz?" Srodze moe uczciwego czeka zabole takie pytanie, a gow stawi, e on uczciwy. - Za tak cen nie chciabym si, miociwypanie, o jego uczciwoci przekona. - Dobrze, ju dobrze! Wdziczni ci jestemyza troskliwo. Jutrzejszy dzie na modlitw i pokut, a pojutrze w drog! w drog! Tyzenhauz cofn si z westchnieniem i tego jeszcze dnia rozpocz w najwikszej tajemnicy przygotowania do odjazdu. Nawet dygnitarze, ktrzy mieli towarzyszy krlowi, nie wszyscy byli ostrzeeni o terminie. Subie powiedziano tylko, eby konie miaa gotowe, bo lada dzie wyrusz z panami do Raciborza. Krl cay nastpny dzie nie pokazywa sinigdzie, nawet i w kociele, ale za to u siebie w mieszkaniu do nocy krzyem przelea, poszczc i Krla krlw bagajc o wspomoenie, nie dla siebie, ale dla Rzeczypospolitej. Maria Ludwika wraz z pannami trwaa take na modlitwie. Nastpnie noc pokrzepia siy strudzonych i gdy w ciemnociach jeszcze dzwon gogowskiego kocioa ozwa si na jutrzni, wybia godzina rozstania. Rozdzia 23 Przez Raciborz przejechano, koniom tylko popasszy. Nikt krla nie pozna, nikt na orszak nie zwrci zbytniej uwagi, bo wszyscy byli zajci niedawnym przejciem dragonw, midzy ktrymi, wedle powszechnego mniemania, monarcha polski mia si znajdowa. Orszak ten jednak wynosi okoo pidziesiciu koni, gdy krlowi towarzyszyo kilku dygnitarzy, piciu samych biskupw, a pomidzy innymi nuncjusz odway si dzieli z nim trudy niebezpiecznej wyprawy. Droga jednak w granicach cesarstwa nie przedstawiaa adnego niebezpieczestwa. W Oderbergu, niedaleko ujcia Olszy do Odry, wjechano w granice Morawy. Dzie by chmurny i nieg wali tak gsto, e na kilkanacie krokw nie byo mona dojrze drogi przed sob. Ale krl by wes i peen dobrej myli, bo zdarzy si znak, ktry wszyscy za najpomylniejsz poczytywali wrb, a ktrego wspczenihistorycy nie omieszkali nawet w kronikach zapisa. Oto przy samym wyruszeniu krla z Gogowy pojawia si przed koniem biaa cakiem ptaszyna i pocza kry, wzbijasi chwilami w gr, chwilami znia nad sam gow monarsz, kwilc przy tym i wiegocc radonie. Wspomniano, e podobny ptak, ale czarny, krci si nad krlem, gdy w swoim czasie z Warszawy przed Szwedami ustpowa. Owa za biaa cakiem wielkoci i ksztatem bya do jaskki podobna, co obudzio tym wikszy podziw, e zima byagboka i jaskki nie mylay jeszcze o powrocie. Uradowali si jednak wszyscy, krl za przez pierwsze dni o niczym innymnie mwi i najpomylniejsz sobie przyszo obiecywa. Rwnie zaraz z pocztku drogi okazao si, jak dobr bya rada Kmicica, aby jecha osobno. Wszdzie na Morawie opowiadano o niedawnym przejedzie krla polskiego. Niektrzy twierdzili, e widzieli go na wasne oczy, caego w zbroi, z mieczem wrku i koron na gowie. Rne te ju chodziy wieci o sile, jak ze sob prowadzi, i w ogle przesadzano do bajecznych rozmiarw liczb dragonw. Bylii tacy, ktrzy widzieli z dziesi tysicy, isi koca szeregw, koni, ludzi, chorgwi iznakw doczeka nie mogli. - Pewnie - mwiono - Szwedzi zaskocz im drog, ale czy poradz takowej potdze, nie wiadomo. - A co? - pyta Tyzenhauza krl - nie mia Babinicz racji? - Jeszczemy nie stanli w Lubowli, miociwy panie - odpowiedzia mody magnat. Babinicz za kontent by z siebie i z podry. Wraz z trzema Kiemliczami trzyma si zwykle naprzd przed orszakiem krlewskim, rozpatrujc drog; czasem jecha ze wszystkimi, zabawiajc krla opowiadaniem pojedynczych wypadkwz oblenia Czstochowy, ktrych Janowi Kazimierzowi nigdy nie byo dosy. I z kad niemal godzin przypada lepiej krlowi do serca w junak wes, dziarski,do modego ora podobny. Czas schodzi monarsze to na modlitwie, to na pobonych rozmylaniach o yciu wiekuistym, to na rozmowach o wojnie przyszej i pomocy spodziewanej od cesarza, to wreszcie na przypatrywaniu si zabawom rycerskim, ktrymi towarzyszcy onierze starali si czas podry skrci. Mia to bowiem w swej naturze Jan Kazimierz, e umys jegoatwo przechodzi od powagi do pustoty niemal i od cikiej pracy do rozrywek, ktrym, gdy przysza na niego taka chwila,oddawa si dusz ca, jakby adna troska, adne zmartwienie nie obciao gonigdy. Popisywali si tedy onierze, czym ktry umia; modzi Kiemlicze, Kosma i Damian, bawili krla swymi ogromnymi i niezgrabnymi postawami i amaniem podkwjako trzcin, on za kaza im za kad po talarze dawa, chocia w sakwach do byo pusto, bo wszystkie pienidze, nawet klejnoty i "parafanay" krlowej poszy nawojsko. Pan Andrzej popisywa si rzucaniem cikiego obuszka, ktry tak silnie w gr puszcza, e prawie go wida nie byo, a on nadlatywa koniem i chwyta go w lot zarkoje. Krl na w widok a w rce klaska. - Widziaem - mwi - jak to pan Suszka, brat pani podkanclerzyny, czyni, ale i on nie miota przez p tak wysoko. - U nas to we zwyczaju na Litwie - odpowiedzia pan Andrzej - a gdy si czek z dziecistwa wprawia, to i do biegoci dojdzie. - Skde to masz t kres przez gb? - spyta pewnego razu krl pokazujc na blizn Kmicica. - Dobrze ci kto szabl przejecha. - To nie od szabli, miociwy panie, jedno od kuli. Strzelono do mnie, luf mi do gby przyoywszy. - Nieprzyjaciel czyli swj? - Swj, ale nieprzyjaciel, ktrego do porachunku jeszcze wezw, i pki si to niestanie, mwi mi si o tym nie godzi. - Takie to zawzity? - Nie mam ja adnej zawzitoci, miociwy panie, bo oto na bie gbsz ta i m ; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP` c c_ c5* c73jeszcze szczerb od szabli nosz, ktr szczerb mao dusza ze mnie nie usza, alee mi j zacny czowiek uczyni, przeto urazy do niego nie ywi. To rzekszy Kmicic zdj czapk i ukaza krlowi gbok bruzd, ktrej biaawe brzegi widne byy doskonale. - Nie wstyd mi tej rany - rzek - bo mi j zada taki mistrz, jak nie masz drugiego w Rzeczypospolitej. - Ktrene to jest taki mistrz? - Pan Woodyjowski. - Dla Boga! To ja go znam. Cudw on pod Zbaraem dokazywa. A potem byem na weselu towarzysza jego, Skrzetuskiego, ktry mi pierwszy z oblonego Zbaraa wieci przywiz. Wielcy to kawalerowie! A by z nimi i trzeci; tego cae wojsko sawio jako najwikszego rycerza. Gruby szlachcic, a tak krotochwilny, emy na weselu mao bokw od miechu nie pozrywali. - To pan Zagoba, zgaduj! - rzek Kmicic - czek to nie tylko mny, ale dziwnych fortelw peen. - C oni teraz czyni, nie wiesz? - Woodyjowski u ksicia wojewody wileskiego dragonami dowodzi. Krl zaspi si. - I razem z ksiciem wojewod Szwedom teraz suy? - On? Szwedom? On jest przy panu Sapiee. Sam widziaem, jak po zdradzie ksicia wojewody buaw mu pod nogi cisn. - O, to godny onierz! - odrzek krl. - Od pana Sapiehy mielimy wiadomoci z Tykocina, w ktrym ksicia wojewod obleg. Niech mu Bg szczci! Gdyby wszyscy byli do niego podobni, ju by nieprzyjaciel szwedzki poaowa swojej imprezy. Tu Tyzenhauz, ktry sysza ca rozmow, spyta nagle: - To wa by w Kiejdanach u Radziwia? Kmicic zmiesza si nieco i zacz podrzuca swj obuszek. - Byem. - Daj pokj obuszkowi - mwi dalej Tyzenhauz. - A ce to porabia na ksicym dworze? - Gociem byem - odrzek niecierpliwie panKmicic - i ksicy chleb jadem, pki mi nie obrzyd po zdradzie. - A czemu to z innymi zacnymi onierzamido pana Sapiehy nie poszed? - Bom sobie lub do Czstochowy uczyni, co tym atwiej waszmo zrozumiesz, gdy ci powiem, e nasza Ostra Brama bya przez Septentrionw zajta. Pan Tyzenhauz pocz gow krci i cmoka, a to zwrcio uwag krla, tak e i sam pocz patrze badawczej na Kmicica. Ten za, zniecierpliwiony, zwrci si do Tyzenhauza i rzek: - Mj moci panie! Czemu to ja si wapananie wypytuj, gdzie przebywa i co robi? - Wypytuj wa - odrzek Tyzenhauz. - Ja nie mam nic do ukrywania. - Ja te nie staj przed sdem, a jeli stan kiedy, to nie wa bdziesz moim sdzi. Zaniechaj mnie tedy, abym za cierpliwoci nie straci. To rzekszy wyrzuci obuch tak szparko, e a zmala na wysokoci, krl oczy za nim podnis i w tej chwili nie myla ju oniczym innym jak tylko o tym, czy Babinicz uchwyci go w lot, czy nie uchwyci... Babinicz spi konia, skoczy i uchwyci. Lecz tego samego wieczora Tyzenhauz rzek do krla: - Miociwy panie, coraz mniej mi si ten szlachcic podoba!... - A mnie coraz wicej! - rzek, wydymajc usta, krl. - Syszaem dzi, jak jeden z jego ludzi nazwa go pukownikiem, a on tylko spojrza gronie i zaraz tamtego skonfundowa. W tym co jest! - I mnie si czasem widzi - rzek krl - e on nie chce wszystkiego gada, ale to jego sprawa. - Nie, miociwy panie! - zawoa gwatownie Tyzenhauz - to nie jego sprawa, to sprawa nasza i caej Rzeczypospolitej... Bo jeli to jaki przedawczyk, ktry zgub waszej krlewskiej moci albo niewol gotuje, to zgin razem z wasz krlewsk moci wszyscy ci, ktrzy w tej chwili or podnosz, zginie caa Rzeczpospolita, ktrty jeden, miociwy panie, ratowa moesz.- To go jutro sam wypytam. - Bogdajbym by faszywym prorokiem, alejemu nic dobrego z oczu nie patrzy. Nadto on szparki, nadto miay, zbyt wielkirezolut, a tacy ludzie na wszystko si wa. Krl zafrasowa si. Nazajutrz dzie, gdy ruszono w drog, kiwn na Kmicica, by zbliy si ku niemu. - Gdzie ty by pukownikiem? - spyta krlnagle. Nastaa chwila milczenia. Kmicic walczy sam ze sob; palia go chzeskoczy z konia, upa do ng krlewskich i raz zrzuci z siebie ten ciar, ktry dwiga, raz powiedzie caprawd. Lecz ze zgroz pomyla znowu, jak straszne wraenie musi uczyni to nazwisko: Kmicic, zwaszcza po licie ksicia Bogusawa Radziwia. Jake on, niegdy prawa rka ksicia wojewody wileskiego, on, ktry przewag jego utrzyma, do rozbicia nieposusznych chorgwi dopomg, w zdradzie sekundowa; jake on, posdzony i oskarony o najstraszniejsz zbrodni zamachu na wolno krlewsk, zdoa teraz przekona krla, biskupw i senatorw, e si poprawi, e si przerodzi i krwi za swe winy odpokutowa?... Czym zdoa swych szczerych intencji dowie, jakie dowody, prcz goych sw, moe zoy?... Dawne winy cigaj go cigle i nieubaganie,jako psy zaarte cigaj zwierza w kniei. Wic postanowi zamilcze. Ale uczu jednoczenie niewypowiedziany wstrt i obrzydzenie do wykrtw. Zali miaby temu panu, tak ze wszystkich si duszy kochanemu, rzuca piasek w oczy i wymylonymi historiami go zwodzi? Czu, e do tego zabraknie mu si. Wic po chwili tak mwi pocz: - Miociwy krlu! Przyjdzie czas, moe niedugo, e bd mg waszej krlewskiejmoci ca dusz jako ksidzu na spowiedziotworzy... Ale chc, eby pierwej za mnie,za moj szczer intencj, za wierno i za mio do majestatu uczynki jakowe, nie goe sowa, zarczay. Grzeszyem, miociwy panie, grzeszyem przeciw tobieiojczynie, a za mao mam jeszcze pokuty, wic takiej suby szukam, w ktrej by popraw atwo znale. Kto wreszcie nie grzeszy? Kto nie potrzebuje bi si w piersi w caej tej Rzeczypospolitej? By to moe, em ciej zawini od innych, alem si te i pierwej obejrza... Nie pytaj, miociwy panie, o nic, pki ci teraniejsza suba o mnie nie przekona; nie pytaj, bo nie mog nic powiedzie, aby sobie drogi i zbawienia nie zamkn, bo Bgmi wiadek i Najwitsza Panna, Krlowa nasza, em tego nie zmyli, i ostatni kropl krwi gotowym za ciebie odda... Tu oczy pana Andrzeja zwilgotniay, a taka szczero i al rozwieciy mu twarz, e oblicze silniej jeszcze od sw go bronio. - Bg patrzy na intencje moje - mwi dalej- i na sdzie mi je policzy... Ale jeli mi, miociwy panie, nie ufasz, to mnie wypd, to oddal mnie od osoby swojej. Pojad za ladem twoim, opodal, aby w jakiej cikiej chwili przyby, cho i bez zawoania, i gow pooy za ciebie. A wwczas, miociwy panie, uwierzysz, emnie zdrajca, ale jeden z takich sug, jakich nie masz, miociwy panie, wielu, nawet midzy tymi, ktrzy na innych podejrzenia rzucaj. - Ja ci i dzi wierz - rzek krl. - Zosta po staremu przy osobie naszej, bo nie zdrada tak przemawia. - Dzikuj waszej krlewskiej moci! - rzek Kmicic. I powstrzymawszy nieco konia, wycofa si midzy ostatnie szeregi orszaku. Lecz Tyzenhauz nie ograniczy si na udzieleniu swych podejrze samemu tylko krlowi, skutkiem czego wszyscy poczli zezem na Kmicica spoglda. Goniejsze rozmowy ustaway, gdy si zbliy, a poczynay si szepty. ledzono kady jego ruch, rozwaano kade sowo. Spostrzeg to pan Andrzej i uczynio mu si le midzytymi ludmi. Nawet krl, chocia nie odebra mu zaufania, nie mia ju dla niego tak wesoego jak dawniej oblicza. Wic mody junak straci fantazj, spospnia, al i gorycz opanoway mu serce. Dawniej na przedzie midzy pierwszymi zwyk by toczy koniem, teraz wlk si o kilkaset krokw za kawalkat, z gow spuszczon iponurymi mylami w gowie. A wreszcie zabielay przed jedcami Karpaty. niegi leay na ich skonach, chmury rozkaday swe ociae cielska naszczytach, a gdy wieczr zdarzy si pogodny, wwczas przy zachodzie przywdzieway owe gry szaty pomienne, i blaski szy od nich okrutne, pki nie zagasy w mrokach cay wiat obejmujcych. Patrzy wic Kmicic na owe cuda natury, ktrych dotd nigdy jeszcze wyciu nie widzia, i cho wielce stroskany, o troskach z podziwu zapomnia. Z kadym dniem olbrzymy owe staway si wiksze, potniejsze. A wreszcie dojecha do nich orszak krlewski i zapuci si w wwozy, ktre nagle jakoby bramy otworzyy si przed nim. - Granica musi by ju niedaleko - rzek ze wzruszeniem krl. Wtem dostrzeono wzek zaprzony w jednego konia, a w wzku czeka. Krlewscy ludzie zatrzymali go zaraz. - Czeku - spyta Tyzenhauz - a czy my to ju w Polsce? - Tam on za t ska i za rzeczk cesarskagranica, a wy ju na krlewskiej ziemi stoicie. - Ktrdy za do ywca? - Prosto tdy do drogi si dostaniecie: I gral zaci szkapin. Tyzenhauz za skoczy do stojcego opodal orszaku. - Miociwy panie - zakrzykn z uniesieniem - stane ju inter regna, bo oto twoje od onej rzeczuki krlestwo! Krl nie odrzek nic, skin tylko, aby mu konia potrzymano, sam za zsiad i rzuci si na kolana, podnisszy oczy i rce w gr. Na ten widok zsiedli wszyscy i poszli za jego przykadem; w krl za, tuacz, pad po chwili krzyem w nieg i pocz caowa t ziemi tak ukochan, a tak niewdziczn, ktra w chwili klski schronienia jego krlewskiej gowie odmwia. Nastaa cisza i tylko westchnienia j mciy. Wieczr by mrony, pogodny, gry i szczyty pobliskich jode pony purpur, adalsze w ciemne ju poczy si ubiera fiolety, lecz droga, na ktrej lea krl, mienia si niby czerwona i zota wstga; blaski te paday na krla, biskupw i dygnitarzy. Wtem ze szczytw wsta wiatr i niosc na skrzydach skry niene, zlecia do doliny. Wic jody pobliskie poczy pochyla pokryte okici czuby i kania si panu, i szumie gwarno a radonie, jakby piewayon dawn pie: - Witaje nam, witaj, miy hospodynie!... Mrok ju nasyca powietrze, gdy orszak krlewski ruszy dalej. Za wwozem roztoczya si szersza dolina, ktrej drugi koniec gubi si w oddaleniu. Blaski gasy naokoo, tylko w jednym miejscu niebo wiecio si jeszcze czerwono. Krl pocz odmawia Ave Maria, za nim inni w skupieniu ducha powtarzali pobone sowa. Ziemia rodzinna, dawno nie widziana, gry pokrywajce si noc, gasnce zorze, modlitwy, wszystko to nastroio uroczycieserca i umysy, wic po ukoczonych modlitwach jechali w milczeniu krl, dygnitarze i rycerze. Nastpnie noc zapada, jeno we wschodniejstronie niebo wiecio si coraz czerwieniej. - Pojedziem ku tym zorzom - rzek wreszcie krl - dziw, e jeszcze wiec. Wtem przycwaowa Kmicic. - Miociwy panie! to poar! - zakrzykn. Zatrzymali si wszyscy. - Jake to? - pyta krl - mnie si widzi, eto zorza!... - Poar, poar! Ja si nie myl! - woa panKmicic. I istotnie, ze wszystkich towarzyszw krlewskich on zna si na tym najlepiej. Wreszcie nie byo mona duej wtpi, gdy ponad ow mnieman zorz podnosiy si jakby chmury czerwone i kbiy si, janiejc i ciemniejc na przemian. - To chyba ywiec si pali! - zawoa krl. -Nieprzyjaciel moe tam grasowa! Nie skoczy jeszcze, gdy do uszu patrzcych dolecia gwar ludzki, parskanie koni i kilkanacie ciemnych postaci zamajaczyo przed orszakiem. - Stj! Stj! - pocz woa Tyzenhauz. Postacie owe zatrzymay si, jakby niepewne, co dalej maj czyni. - Ludzie! kto wy? - pytano dalej z orszaku. - To swoi! - ozwao si kilka gosw. - Swoi! My z ywca garda unosim; Szwedzi ywiec pal i ludzi morduj! - Stjcie na Boga!... co gadacie?... Skd oni si tam wzili? - Oni, panoczku, na naszego krla czatowali.Sia ich, sia! Nieche go Matka Boska ma w swej opiece! Tyzenhauz straci na chwil gow. - Ot, co jecha w maej kupie! - krzykn na Kmicica - bogdaj ci za takow rad zabito! Lecz Jan Kazimierz pocz sam wypytywa uciekajcych. - A gdzie krl? - spyta. - Krl poszed w gry z wielkim wojskiem i dwa dni temu przez ywiec przejeda, ale oni go nacigli i tam si gdzie wedle Suchej bili... Nie wiemy, czy go dostali, czy nie, ale dzipod wieczr do ywca wrcili i pal, morduj... - Jedcie z Bogiem, ludzie! - rzek Jan Kazimierz. Uciekajcy przemknli szybko. - Ot, co by nas byo spotkao, gdybymy z dragonami jechali! - zawoa Kmicic. - Miociwy krlu! - ozwa si ksidz biskup Gbicki - nieprzyjaciel przed nami... Co nam czyni? Wszyscy otoczyli krla naokoo, jakby go chcieli osobami swymi od nagego niebezpieczestwa zasoni, lecz on spoglda na un, ktra odbijaa si w jego renicach, i milcza; nikt te pierwszynie wyrywa si ze zdaniem, tak ciko byo co dobrego poradzi. - Gdym wyjeda z ojczyzny, wiecia mi una - rzek wreszcie Jan Kazimierz - gdy wjedam, druga mi wieci... I znowu nastao milczenie, tylko dusze jeszcze ni poprzednio. - Kto ma jakow rad? - spyta na koniec ksidz Gbicki. Wtem zabrzmia gos Tyzenhauza, peen goryczy i urgania: - Kto si nie waha osoby paskiej na szwank wystawi, kto namawia, by krl bez stray jecha, ten niech teraz rady udzieli! W tej chwili jeden jedziec wysun si z koa; by to Kmicic. - Dobrze - rzek. I podnisszy si w strzemionach, krzykn, zwrciwszy si ku stojcej opodal czeladzi: - Kiemlicze, za mn! To rzekszy puci konia w cwa, a za nim trzech jedcw pomkno co tchu w piersiach koskich. Krzyk rozpaczy wydoby si z piersi pana Tyzenhauza. - To zmowa! - rzek - zdrajcy zna dadz! Moci krlu, ratuj si, pki czas, bo i wwz wkrtce nieprzyjaciel zamknie! Moci krlu, ratuj si! nazad! nazad! - Wracajmy, wracajmy! - zawoali jednogonie biskupi i dygnitarze. Lecz Jan Kazimierz zniecierpliwi si, z czpoczy i mu byskawice, nagle wydoby szpad z pochwy i zawoa: - Nie daj Bg, abym z wasnej ziemi drugi raz mia uchodzi! Niech si stanie, co ma by, dosy mi tego! I spi konia ostrogami, aby ruszy naprzd, lecz sam nuncjusz pochwyci za lejce. - Wasza krlewska mo - rzek z powag - losy ojczyzny i Kocioa katolickiego dwigasz na sobie, wic ci nie wolno osoby swej naraa. - Nie wolno! - powtrzyli biskupi. - Nie wrc na lsk, tak mi dopom wity Krzy! - odpowiedzia Jan Kazimierz.- Miociwy panie! wysuchaj prb twych poddanych! - rzek skadajc rce kasztelan sandomierski. - Jeeli adn miar nie chcesz do cesarskich krajw si nakoni, to nawrmy przynajmniej z tegomiejsca i ku granicy wgierskiej si skierujmy albo przejdmy nazad w wwz,aby nam powrotu nie przecito. Tam czekabdziem. W razie nadejcia nieprzyjaciela wkoniach ratunek zostanie, ale przynajmniej nas jako w puapce nie zamkn. - Nieche i tak bdzie - rzek agodniej krl. - Nie odrzucam ja rozumnej rady, ale na tuactwo drugi raz nie pjd. Jeli tdy nie mona si bdzie przedosta, to indziej si przedostaniem. Wszelako tak myl, e waszmociowie na prno si strachacie. Skoro ci Szwedzi nas midzy dragonami szukali, jako ludzie z ywca mwili, to wanie dowd, e o nas nie wiedz i e zdrady ani zmowy nijakiej nie byo. Wecie,waszmociowie, to na rozum, jestecie ludzie dowiadczeni. Nie zaczepialiby ci Szwedzi dragonw, nie wystrzeliliby do nichni razu, gdyby mieli wiadomo, e za dragonami jedziemy. Uspokjcie si, waszmociowie! Babinicz ze swymi pojechapo wieci i pewnie niebawem powrci. To rzekszy krl nawrci konia ku wwozowi, za nim towarzysze. Zatrzymali si tam, gdzie im pierwszy przejezdny gral sam granic wskazywa. Upyn kwadrans, po czym p godziny i godzina. - Czy uwaacie, wasze dostojnoci - ozwa si nagle wojewoda czycki - i una zmniejsza si? - Ganie, ganie prawie w oczach - odrzeko kilka gosw. - To dobry znak! - zauway krl. - Pojad ja naprzd z kilkunastoma ludmi -ozwa si Tyzenhauz. - O staj std staniemy i gdyby Szwedzi nadcigali, to ich zatrzymamy na sobie, dopki nie polegniem. W kadym razie bdzie czas o bezpieczestwie osoby paskiej pomyle. - Trzymaj si kupy, zakazuj ci jecha! - rzek krl. A na to Tyzenhauz: - Miociwy panie! kaesz mnie pniej za nieposuszestwo rozstrzela, ale teraz , bo oto na bie gbsz ta i m ; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP c p P_c>(ec6=pojad, bo tu o ciebie chodzi! I skrzyknwszy kilkunastu onierzy, ktrym mona byo zaufa w kadej potrzebie, ruszy naprzd. Stanli u drugiego wyjcia wwozu w dolin - i stali cicho z gotowymi rusznicami, nadstawiajc uszu na kady szelest. Dugi czas trwao milczenie, na koniec dolecia ich chrzst niegu tratowanego kopytami. - Jad! - szepn jeden z onierzy. - Nie adna to kupa, kilka tylko koni sycha - odpowiedzia drugi. - Pan Babiniczwraca! Tymczasem nadjedajcy zbliyli si w ciemnociach na kilkadziesit krokw. - Werdo? - zakrzykn Tyzenhauz. - Swoi! nie strzela tam! - zabrzmia gos pana Kmicica. W teje chwili on sam pojawi si przed Tyzenhauzem i nie poznawszy go w ciemnoci, spyta: - A gdzie krl? - Tam, opodal, za wwozem! - odrzek uspokojony Tyzenhauz. - Kto mwi, bo nie mona rozezna? - Tyzenhauz! A co to takiego wielkiego wieziesz waszmo przed sob? To rzekszy ukaza na jaki ciemny ksztatzwieszajcy si przed Kmicicem na przodkukulbaki. Lecz pan Andrzej nie odpowiedzia nic i przejecha mimo. Dotarszy do orszaku krlewskiego, rozezna osob krla, bo za wwozem daleko byo janiej, i zawoa: - Miociwy panie, wolna droga! - Nie masz ju w ywcu Szwedw? - Odcignli ku Wadowicom. To by niemieckioddzia najemny. Ot, zreszt jest tu jeden, sam go, miociwy panie, wybadaj! I nagle pan Andrzej cisn na ziemi z kulbaki w ksztat, ktry trzyma przed sob, a jk rozleg si w ciszy nocnej. - Co to jest? - pyta zdumiony krl. - To? Rajtar! - Na miy Bg! To i jzyka przywiz? Jake to? Powiadaj! - Miociwy panie! Gdy wilk noc za stadem owiec idzie, atwo mu jedn sztuk porwa, a zreszt, eby prawd rzec, to mi taka sprawa nie pierwszyzna. Krl rce do gowy podnis. - Ale to onierz ten Babinicz, niech go kulebij! Imainujcie, waszmociowie... Widz, emajc takich sug, mog choby w rodek Szwedw jecha! Tymczasem otoczyli wszyscy rajtara, ktryjednak nie podnosi si z ziemi. - Pytaj go, miociwy panie - odpowiedzia nie bez pewnej chepliwoci w gosie Kmicic - cho nie wiem, czy bdzie mg odpowiada, bo troch przyduszon, a nie masz tu, czym by go przypiec. - Wlejcie mu gorzaki w gardo - rzek krl. I istotnie lepiej to lekarstwo pomogo od przypiekania, bo rajtar wkrtce odzyska siy i gos. A wwczas pan Kmicic, przyoywszy mu sztych do garda, kaza opowiada ca prawd. Zezna tedy w jeniec, e naley do regimentu pukownika Irlehorna, e mieli wiadomo o przejedzie krla z dragonami, wic napadli na nich koo Suchej, ale wziwszy wstrt naleyty, musieli si cofn do ywca, skd pocignli do Wadowic i Krakowa, bo takie mieli rozkazy. - Zali w grach nie ma innych oddziaw szwedzkich? - pyta po niemiecku Kmicic pociskajc nieco silniej gardo rajtara. - Moe s jakowe - odpowiedzia przerywanym gosem rajtar - jenera Duglas porozsya podjazdy, ale si wszystkie cofaj, bo chopstwo w wwozach na nie napada. - A w pobliu ywca wycie jedni byli? - My jedni. - I wiecie, e krl polski ju przejecha? - Przejecha z tymi dragonami, ktrzy si onas w Suchej obtarli. Wielu go widziao. - Czemucie go nie cigali? - Balimy si gralw. Tu Kmicic ozwa si znw po polsku: - Miociwy panie! Droga wolna, a i nocleg w ywcu si znajdzie, bo jeno cz osady spalona. Lecz nieufny Tyzenhauz rozmawia przez ten czas z panem kasztelanem wojnickim i tak mwi: - Albo to jest onierz wielki i szczery jak zoto, albo zdrajca kuty na cztery nogi... Zwa, wasza dostojno, e to wszystko moe by symulowane, od wzicia tego rajtara a do jego zezna. A jeli to umylne? Jeli Szwedzi siedz przyczajeni w ywcu? Jeli krl pojedzie i wpadnie jakow matni?... - Bezpieczniej si przekona - odrzek kasztelan wojnicki. Wic pan Tyzenhauz odwrci si do krla i rzek gono: - Pozwl, miociwy panie, ebym ja naprzd do ywca ruszy i przekona si, czyli to prawda, co w kawaler i w rajtarpowiadaj. - Nieche tak bdzie! Pozwl, miociwy panie, niech jedzie! - zawoa Kmicic. - Jed - rzek krl - ale i my ruszymy nieco naprzd, bo zimno. Pan Tyzenhauz ruszy z kopyta, a orszak krlewski j posuwa si za nim z wolna. Krl odzyska dobry humor i wesoo i po niejakim czasie rzek do pana Kmicica: - Ale to z tob mona by jako z sokoem naSzwedw polowa, bo z gry uderzasz! - Tak to i byo - odrzek pan Andrzej. - Jakwasza krlewska mo zechce zapolowa, to sok zawsze gotw. - Powiadaj, jake go ucapi? - To nietrudno, miociwy panie! Zwyczajnie, gdy puk idzie, zawsze kilkunastu ludzi w tyle si wlecze, a ten sina p stajania zosta. Podjechaem za nim; on myla, e swj, nie strzeg si i nim si opamita, juem go porwa, gb mu przydusiwszy, aeby nie krzycza. - Mwie, e ci to nie pierwszyzna. Zalieto ju kiedy pierwej praktykowa? Kmicic rozmia si. - Oj, oj! miociwy panie! praktykowaem i to, i co lepszego! Niech wasza krlewska mo jeno rozkae, a znowu skocz, dognam ich, bo konie maj zdroone, i jeszcze jednego ucapi, i Kiemliczom moim ka ucapi. Czas jaki jechali w milczeniu, nagle ttent konia rozleg si i nadlecia Tyzenhauz. - Moci krlu! - rzek - droga wolna i nocleg zamwiony. - A nie mwiem?! - zawoa Jan Kazimierz.- Niepotrzebniecie si waszmociowie troskali... Jedmy teraz, jedmy, bo nam si spoczynek naley! Wszyscy ruszyli rysi, rano, wesoo, i w godzin pniej zasn utrudzony krl bezpiecznym snem na wasnej ziemi. Tego wieczora pan Tyzenhauz zbliy si do pana Kmicica. - Wybacz waszmo - rzek - z mioci to do pana ci podejrzewaem. Lecz Kmicic umkn mu rki. - O, nie moe by! - odrzek. - Zdrajc i przedawczykiem mnie czynie... - Bybym i wicej uczyni, bo bybym waciw eb strzeli - rzek Tyzenhauz - ale gdym si przekona, e zacny czowiek i krla miujesz, rk ci wycignem. Chcesz, przyjmij - nie chcesz, nie przyjmuj... Wolabym z tob jeno w przywizaniu do osoby paskiej emulowa...Ale i innej emulacji si nie przestrasz. - Tak waszmo mylisz?... Hm! moe masz isuszno, ale mi na wapana mruczno. - To przesta mrucze... Tgi z waszmoci onierz! No! a dawaj no gby, bymy si wnienawici spa nie ukadli. - Nieche tak bdzie - rzek Kmicic. I padli sobie w objcia. Rozdzia 24 Orszak krlewski pn noc dotar do ywca i prawie nie zwrci uwagi w miasteczku, przeraonym niedawnym napadem szwedzkiego oddziau. Krl nie zajeda do zamku, ktry poprzednio ju by spustoszony od Szwedw, a w czci spalony, ale stan w plebanii. Tam Kmicic rozpuci wiadomo, i to pose cesarski ze lska udaje si do Krakowa. Jako nazajutrz wyruszyli ku Wadowicom i dopiero znacznie za miastem skrcili do Suchej. Stamtd przez Krzeczonw mieli jecha do Jordanowa, stamtd do Nowego Targu, i gdyby si okazao, e nie ma podjazdw szwedzkich pod Czorsztynem, todo Czorsztyna, gdyby za byy, to skrci mieli do Wgier i wgiersk ziemi cign a do Lubowli. Spodziewa si te krl, e pan marszaek wielki koronny, ktry rozporzdza tak znacznymi siami, jakich nie mia niejeden ksi panujcy, poubezpiecza drogi, sam przeciw panu wyskoczy. Mogo mu pomiesza szyki tylko to, e nie wiedzia, ktrdy krl cignie, ale przecie midzy gralami nie brako wiernych ludzi, gotowych zanie panu marszakowi umwione sowa. Nie potrzeba im byo nawet tajemnicy powierza, bo szli chtnie, skoro im powiedziano, e o sub krlewsk idzie. By to bowiem lud dusz i sercem krlowi oddany, chocia ubogi i p jeszcze dziki, mao albo wcale upraw niewdzicznej roli si nie trudnicy, yjcy z chowu byda, pobony i nienawidzcy heretykw. Oni to pierwsi, gdy rozesza si wie o wziciu Krakowa, a zwaszcza o obleniu Czstochowy, do ktrej pobone pielgrzymkiodbywa zwykli, porwali za toporzyska swoich siekier i ruszyli si z gr. Jenera Duglas, znakomity wojownik, opatrzony w dziaa i strzelby, rozproszy ich wprawdzie z atwoci w rwninach, na ktrych bi si nie przywykli; natomiast Szwedzi z najwikszymi tylko ostronociami zapuszczali si we waciwe ich siedziby, w ktrych dosignich byo niepodobna, a ponie klsk atwo. Zgino te kilka pomniejszych oddziaw, ktre si nieopatrznie w labirynt gr zapdziy. I teraz wie o przejedzie krla z wojskiem uczynia ju swoje, wszyscy bowiem jak jeden m zerwali si, by go broni i towarzyszy mu ze swymi "ciupagami", choby na kraj wiata. Mg Jan Kazimierz, gdyby tylko odkry, kto jest, otoczy si w jednej chwili tysicami pdzikich "gazdw", lecz on susznie mniema, e w takim razie wie rozebrzmiaaby wnet, razem z wichrami, po caej okolicy i e Szwedzi mogliby take wysa znaczne wojska na jego spotkanie, wic wola cign nie poznany nawet od grali. Znajdowano jednak wszdy pewnych przewodnikw, ktrym do byo powiedzie, e prowadz biskupw i panw pragncych si szwedzkiej rki uchroni. Prowadzili ich wic wrd niegw, ska, wichrw i przeczy, sobie tylko znanymi "pyrciami", przez miejsca tak niedostpne, e - rzekby - i ptak nie mgby przez nieprzelecie. Nieraz krl i dostojnicy mieli chmury pod nogami, a jeeli chmur nie byo, to wzrok ich lecia w bezbrzen, biaymi niegami okryt przestrze, ktra tak wydawaa siszerok, jak kraj cay szeroki; nieraz zapuszczali si w gardziele grskie, ciemneprawie, niegami przysonite, w ktrych chyba tylko zwierz dziki mg mie legowiska. Lecz omijano dostpne dla nieprzyjaciela miejsca, skracano drog, i bywao e osada jaka, do ktrej ledwie za p dnia spodziewano si dosta, pojawiaasi nagle pod nogami, a w niej spoczynek czeka i gocinno, cho w kurnej chacie, w zadymionej wietlicy. Krl by cigle wes, innym odwagi do znoszenia nadzwyczajnych trudw dodawa i urcza, e takimi drogami si przebierajc, pewno rwnie szczliwie jakniespodzianie do Lubowli si dostan. - Pan marszaek ani si spodziewa, kiedy mu na kark spadniem! - powtarza cigle. A nuncjusz odpowiada: - Czyme by powrt Ksenofonta w porwnaniu z t nasz podr w chmurach? - Im wyej si wzniesiem, tym szwedzka fortuna upadnie niej - twierdzi krl. Tymczasem dojechano do Nowego Targu. Zdawao si, e wszelkie niebezpieczestwo mino, jednake grale twierdzili, e jakie obce wojska krc si wedle Czorsztyna i po okolicy. Krl przypuszcza, i moe to by niemiecka rajtaria pana marszaka koronnego, ktrej mia dwa puki, albo e jego wasnych dragonw, wysanych przodem, poczytano za nieprzyjacielskie podjazdy. Wic gdy i w Czorsztynie bya zaoga biskupa krakowskiego, podzieliy si zdania w krlewskim orszaku: jedni chcieli jecha traktem do Czorsztyna, a stamtd cign sam granic do ziemi spiskiej; inni radzili zaraz wykrci do Wgier, ktre tu klinem a pod Nowy Targ dochodziy, i znowu przedziera si przez wirchy i wwozy, biorc wszdy przewodnikw, najniebezpieczniejsze przejcia znajcych. To ostatnie zdanie przemogo, albowiem w ten sposb spotkanie si ze Szwedami stawao si prawie niepodobnym, i zreszt krla bawia ta "orowa" droga przez przepaci i przez chmury. Wyruszono wic z Nowego Targu nieco na zachd i poudnie, zostawiajc po prawej rce Biay Dunajec. Pocztkowa droga sza okolic dosy otwart i rozleg, lecz w miar jak postpowano naprzd, gry poczy si zbiega, doliny zacienia. Jechano drogami, po ktrych konie ledwie mogy postpowa. Czasem trzeba byo zsiada i w rku je prowadzi, a i to nierazjeszcze opieray si, tulc uszy i wycigajc otwarte, dymice nozdrza ku przepaciom, z ktrych gbi mier zdawaa si wyglda. Grale, przywykli do urwisk, uznawali czsto za dobre takie drogi, na ktrych nieobyym ludziom szumiao i krcio si wgowach. Wjechali na koniec w jak szczelin skaln, dug i prost, a tak wsk, e zaledwie trzech ludzi mogo jecha wedle siebie. Wwz to by jakoby korytarz niezmierny. Dwie wysokie skay zamykay go z prawej ilewej strony. Gdzieniegdzie jednak krawdzie ich rozchylay si tworzc mniejstrome pochyoci pokryte zaspami niegu, na zrbach obramowane czarnym borem. Wichry wywiay natomiast nieg z dna wwozu i kopyta koskie szczkay wszdypo kamienistym podkadzie. Lecz w tej chwili wiatr nie wia i cisza panowaa tak gucha, e a w uszach dzwonica. Tylko wgrze, kdy midzy lesistymi krawdziami widnia bkitny pas nieba, przelatywao odczasu do czasu czarne ptactwo, opocc skrzydami i kraczc. Orszak krlewski stan dla wypoczynku. Z koni podnosiy si kby pary, a i ludzie byli pomczeni. - Czy to Polska, czy Wgry? - spyta po chwili przewodnika krl. - To jeszcze Polska. - A czemu nie wykrcilimy zaraz do Wgier? - Bo nie mona. On wwz zakrci si opodal, potem bdzie siklawa, za siklaw pyr do traktu idzie. Tam nawrcimy, przejdziem jeszcze jeden wwz i dopiero bdzie wgierska strona. - To widz, e lepiej byo od razu traktem jecha - rzek krl. - Cichajcie!... - odpowiedzia nagle gral. I przyskoczywszy do skay, przyoy do niej ucho. Wszyscy utkwili w niego oczy, a jemu twarz zmienia si w jednej chwili i rzek: - Za zakrtem wojsko idzie od potoku!... Dla Boga! czy nie Szwedy?! - Gdzie? jak? co?... - poczto pyta ze wszystkich stron. - Nic nie sycha!... - Bo tam nieg ley. Na rany boskie! Ju s blisko!... Zaraz si uka!... - Moe pana marszaka ludzie? - rzek krl. Kmicic w tej chwili ruszy koniem. - Pojad zobaczy! - rzek. Kiemlicze ruszyli zaraz za nim, jak psy myliwe za owcem, lecz ledwie posunli si z miejsca, gdy zakrt gardzieli, o sto krokw przed nimi lecy, zaciemni si od ludzi i koni. Kmicic spojrza... i dusza zatrzsa si w nim z przeraenia. Byli to Szwedzi. Ukazali si tak blisko, e cofa si byo niepodobna, zwaszcza i orszak krlewski mia konie pomczone. Pozostawao tylko przebi si lub zgin albo pj w niewol.Zrozumia to w jednej chwili nieustraszony krl, wic chwyci za rkoje szpady. - Osoni krla i nazad! - krzykn Kmicic. Tyzenhauz z dwudziestu ludmi w mgnieniu oka wysun si na czoo, lecz Kmicic, zamiast zczy si z nimi, ruszy drobnymkusem przeciw Szwedom. Mia za na sobie szwedzki strj, ten sam,w ktren przebra si wychodzc z klasztoru, wic owi Szwedzi teraz nie pomiarkowali, co to za jeden. Widzc dcego przeciw sobie w takim stroju jedca, prawdopodobnie poczytali cay orszak krlewski za jaki wasny podjazd, bo nie przyspieszyli kroku, tylko kapitan dowodzcy wysun si przed pierwsz trjk. - A co za ludzie? - spyta po szwedzku, patrzc na gron i blad twarz zbliajcego si junaka. Kmicic najecha na tak blisko, e prawie trcili si kolanami, i nie odrzekszy ni sowa, wypali mu w samo ucho z pistoletu.Okrzyk zgrozy wyrwa si z piersi rajtarw, ale potniej jeszcze zabrzmia gos pana Andrzeja: - Bij! I jako skaa oderwana od opoki, toczc siw przepa, druzgoce wszystko w biegu, tak i on run na pierwszy szereg niosc mier i zniszczenie. Dwaj modzi Kiemlicze, podobni do dwch niedwiedzi, skoczyli za nim w zamt. Stukot szabel o pancerze i hemy rozleg si jak huk motw, a wnet zawtroway mu wrzaski ijk. Przeraonym Szwedom zdawao si w pierwszej chwili, e to trzech wielkoludw napado ich w dzikim parowie grskim. Pierwsze trjki cofny si, zmieszane, przed strasznym mem, a gdy ostatnie wydobyway si dopiero spoza zakrtu, rodek stoczy si i zwichrzy. Konie poczy gry si i wierzga. onierze z dalszych trjek nie mogli strzela, nie moglii na ratunek przodowym, ktrzy ginli bez ratunku pod ciosami trzech olbrzymw. Prno si zo, prno sztychw nadstawi, tamci ami szable, przewracaj ludzi i konie. Kmicic zdar konia, e a kopyta jego zwisy nad gowami rajtarskich rumakw, sam za szala, siek, bd. Krew zbroczya mu ta i m ; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP[cPc4#c2 Xtwarz, z oczu szed ogie, wszystkie myliw nim zgasy, zostaa tylko jedna, e zginie, lecz Szwedw musi zatrzyma. Ta myl przerodzia si w dzikie jakie uniesienie, wic siy jego potroiy si, ruchy stay si podobne do ruchw rysia: wcieke, jak byskawice szybkie. I nadludzkimi ciosami szabli kruszy ludzi, jak piorun kruszy mode drzewa; dwaj Kiemlicze modzi szli tu, a stary, stojc nieco z tyu, co chwila wsuwa rapier midzy synw, tak szybko, jak w do wysuwa, i wyciga krwawy. Tymczasem koo krla powsta rozruch. Nuncjusz, jako pod ywcem tak i teraz, trzyma za cugle jego konia, z drugiej strony chwyci je biskup krakowski i ze wszystkich si cofali w ty rumaka, krl za par go ostrogami, a dzianet dba stawa. - Puszczajcie!... - woa krl. - Na Boga! Przejedziem przez nieprzyjaci! - Panie, myl o ojczynie! - woa biskup krakowski. I krl nie mg wydrze si z ich rk, zwaszcza e od przodu zatarasowa mu drog mody Tyzenhauz ze wszystkimi ludmi. Nie szed on w pomoc Kmicicowi, powicigo, pragn tylko krla ratowa. - Na mk Pana naszego! - krzycza z rozpacz - tamci zaraz polegn!... Miociwy panie, ratuj si, pki czas! Ja ich tu jeszcze zatrzymam! Lecz upr krlewski, gdy go raz rozdraniono, nie liczy si z niczym i z nikim. Jan Kazimierz wspar jeszcze silniej rumaka ostrogami i zamiast cofa si, posuwa si naprzd. A czas pyn i kada chwila duej moga zgub za sob pocign. - Zgin na mojej ziemi!... Puszczajcie!... - woa krl. Szczciem, przeciw Kmicicowi i Kiemliczom, dla ciasnoty miejsca, maa tylko liczba ludzi moga od razu dziaa, skutkiem czego mogli si trzyma duej. Lecz z wolna i ich siy poczy si wyczerpywa. Kilkakro rapiery szwedzkie dotkny si ciaa Kmicica i krew ja z niego uchodzi. Oczy przesaniay mu si jakby mg. Dech ustawa w piersiach. Uczu zblianie si mierci, wic pragn tylko ycie sprzeda drogo. "Jeszcze cho jednego!" - powtarza sobie i puszcza pytkie elazo na gow lub rami najbliszego rajtara, i znw zwraca si kuinnemu; Szwedom wszelako, po pierwszej chwili zamieszania i strachu, wstyd widocznie uczynio si, e czterech mw zdoao ich zatrzyma tak dugo, i natarli z furi; wnet samym ciarem ludzi i koni zepchnli ich w ty i spychali coraz silniej iszybciej. Wtem ko Kmicica pad i fala zakrya jedca. Kiemlicze rzucali si jeszcze czas jaki, podobni do pywakw, ktrzy widzc, e ton, usiuj jak najduej gowy nad powierzchni roztoczy morskiej utrzyma, lecz wkrtce zapadli i oni... Wwczas Szwedzi jak wicher ruszyli ku orszakowi krlewskiemu. Tyzenhauz za ze swymi ludmi skoczy ku nim i uderzyli si tak, e a oskot rozleg si po grach. Lecz c znaczya ta nowa tyzenhauzowskagarstka przeciw potnemu podjazdowi, blisko trzysta koni liczcemu. Nie byo ju wtpliwoci, e dla krla i jego orszaku musi nieubaganie wybi fatalna godzina zguby lub niewoli. Jan Kazimierz, wolc widocznie pierwsz oddrugiej, wyswobodzi na koniec lejce z rk trzymajcych je biskupw i posun si szybko za Tyzenhauzem. Nagle stan jak wryty. Stao si co nadzwyczajnego. Patrzcym wydao si, e same gry przychodz w pomoc prawemu krlowi i panu. Oto nagle krawdzie wwozu zadrgay, jak gdyby ziemia wzruszya si z posad, jak gdyby br rosncy w grze chcia wzi udzia w walce, i pnie drzewne, bryy niegu, lodu, kamienie i okruchy ska jy toczy si ze straszliwym trzaskiem i oskotem na zacinite na dnie szeregi szwedzkie; jednoczenie nieludzkie wycie rozlego si po obu stronach parowu. Na dole za, w szeregach, wszcz si zamt, ludzk wyobrani przechodzcy. Szwedom zdao si, e gry runy i zsypuj si na nich. Powstay krzyki, lament druzgotanych mw, rozpaczliwe woania o pomoc, kwik koski, zgrzyt i straszliwy dwik skalnych obamw o pancerze. Na koniec ludzie i konie utworzyli jedn kup kbic si konwulsyjnie, gniotc, pen jkw, rozpaczliw, straszn. A kamienie i zamy ska miadyy j cigle, toczc si nieubaganie na bezksztatne ju masy cia koskich i ludzkich. - Grale! grale! - zaczto krzycze w orszaku krlewskim. - Ciupagami psubratw! - ozway si gosy na grze. I w tej chwili po obu krawdziach skalistych ukazay si dugowose gowy, przybrane w okrge skrzane kapelusze, za nimi wychyliy si ciaa i kilkaset dziwnych postaci poczo spuszcza si w d po pochyociach nienych. Ciemne i biae gunie, unoszce si nad ramionami, nadaway im pozr jakich strasznych ptakw drapienych. Zsunli si w mgnieniu oka; wist siekierek zawtrowa zowrogo ich dzikim okrzykom i jkom dobijanych Szwedw. Sam krl chcia rze powstrzyma; niektrzy rajtarowie, ywi jeszcze, rzucali si na kolana i wznoszc bezbronne rce bagali oratunek. Nic nie pomogo, nic nie wstrzymao mciwych siekier i w kwadranspniej nie byo ju ani jednego ywego Szweda w parowie. Potem krwawi grale poczli si sypa ku orszakowi krlewskiemu. Nuncjusz ze zdumieniem patrzy na tych nie znanych sobie ludzi, rosych, silnych, pokrytych czci w skry owcze, ubroczonych krwi i potrzsajcych dymicymi jeszcze siekierkami. Lecz oni na widok biskupw poodkrywali gowy. Wielu poklkao w niegu. Biskup krakowski podnis zazawion twarz ku niebu. - Oto pomoc boska, oto Opatrzno, ktra czuwa nad majestatem. Nastpnie zwrci si do grali i rzek: - Ludzie, cocie za jedni? - Tutejsi! - odpowiedziano z tumu. - Czy wiecie, komucie przyszli w pomoc... Oto krl i pan wasz, ktregocie uratowali! Na te sowa krzyk uczyni si w tumie: "Krl! krl! Jezusie, Mario, krl!" - Wierni grale poczli si cisn do pana i toczy. Z paczem opadli go zewszd, z paczem caowali jego nogi, strzemiona, nawet kopyta jego konia. Zapanowao takie uniesienie, taki krzyk i szlochanie, e a biskupi z obawy o osob krlewsk musieli zbytni zapa hamowa. Krl za sta wrd wiernego ludu, jak pasterz wrd owiec, i zy wielkie, jasne jak pery, spyway mu po twarzy. Po czym oblicze jego rozjanio si, jakby jaka przemiana spenia si nagle w jego duszy, jakby nowa wielka myl, z nieba rodem, zawiecia mu w gowie, i skin rk, e chce mwi, a gdy uciszyo si, rzek podniesionym gosem, tak i sysza go tum cay: - Boe! ktry mnie przez rce prostego ludu wybawi, przysigam ci na mk i mier Syna Twego, e i jemu ojcem odtd bd! - Amen! - powtrzyli biskupi. I czas jaki trwao uroczyste milczenie, potem za nowa rado wybucha. Poczto wypytywa grali, skd si wzili w wwozach i jakim sposobem tak w por dla ratunku krlowi si znaleli. Okazao si, e znaczne podjazdy szwedzkie krciy si koo Czorsztyna i niedobywajc samego zamku, zdaway si szuka kogo i czeka. Grale syszeli take o bitwie, ktr podjazdy te stoczyy z jakim wojskiem, midzy ktrym mia siisam krl znajdowa. Wwczas to postanowili wcign Szwedw w zasadzk inasawszy im faszywych przewodnikw, umylnie zwabili ich do tego parowu. - Widzielimy - mwili grale - jako onych czterech rycerzy uderzyo na tych psiajuchw, chcielimy im i w pomoc, ale balimy si sposzy za wczenie psu bratw. Tu krl porwa si za gow. - Matko Jedynego Syna! - krzykn - szukami Babinicza! Niechaj mu cho pogrzeb wyprawimy!... i tego to czowieka za zdrajc poczytano, ktry pierwszy krew zanas wyla! - Zawiniem, miociwy panie! - ozwa si Tyzenhauz. - Szuka go, szuka! - woa krl. - Nie odjad std, pki mu w twarz nie spojrz i nie poegnam. Skoczyli wic onierze wraz z gralami namiejsce pierwszej walki i wkrtce spod stosu trupw koskich i ludzkich wydobyli pana Andrzeja. Twarz jego bya blada, caazabryzgana krwi, ktrej grube sople zakrzepy mu na wsach; oczy mia przymknite; pancerz powyginany od razwmieczw i kopyt koskich. Ale ten pancerz wanie uchroni go od zmiadenia, i onierzowi, ktry go podnis, wydawao si, e usysza cichy jk. - Dla Boga! yw! - zakrzykn. - Zdj mu pancerz! - woali inni. Wnet przecito rzemienie.Kmicic odetchn gbiej. - Dycha! dycha! yw! - powtrzyo kilka gosw. On za lea czas jaki nieruchomie, po czym otworzy oczy. Wwczas jeden z onierzy wla mu do ust nieco gorzaki, inni za podnieli go pod ramiona. W tej chwili nadjecha pdem sam krl, do ktrego uszu doszed okrzyk powtarzany przez wszystkie usta. onierze przywlekli przed niego pana Andrzeja, ktry ciy im ku ziemi i lecia przez rce. Jednake na widok krla przytomno wrcia mu na chwil, umiech prawie dziecinny przebysn mu na twarzy, a blade jego wargi wyszeptay wyranie: - Mj pan, mj krl ywie... wolny... I zy bysy mu w renicach. - Babinicz! Babinicz! Czym ci nagrodz?! - woa krl. - Jam nie Ba-bi-nicz, jam Kmi-cic! - szepnrycerz. To rzekszy zwis jak martwy na rkach onierzy. Rozdzia 25 Poniewa grale zapewnili, e na drodze do Czorsztyna o adnych innych oddziaach szwedzkich nie sycha, orszak krlewski wykrci wic ku temu zamkowi i wkrtce znalaz si na trakcie, po ktrym podr bya atwiejsza i mniej nuca. Jechali wrd pieni gralskich i okrzykw: "Krl jedzie! Krl jedzie!" - a po drodze czyy si z nimi coraz nowe kupy ludu zbrojnego w cepy, kosy, widy i strzelby, tak e Jan Kazimierz stan wkrtce na czele znacznego oddziau ludzi, nie wywiczonychwprawdzie, ale gotowych w kadej chwili i z nim choby na Krakw i krew przela za swego pana. Pod Czorsztynem przeszo ju tysic "gazdw" i pdzikich juhasw otaczao krla. A te zacza napywa szlachta spod Nowego i Starego Scza. Ci donieli, e tego ranka puk polski pod wodz Wojniowicza zbi przy samym miecie Nowym Sczu znaczny podjazd szwedzki, z ktrego wszyscy niemal ludzie zginli lub potopili si w Kamiennej i w Dunajcu. Jako okazao si to prawd, gdy wkrtcena trakcie zamigotay proporczyki, za czymsam Wojniowicz z pukiem wojewody bracawskiego nadjecha. Radonie krl powita znakomitego, a z dawna sobie znajomego rycerza i wrd oglnego zapau ludu i wojska jecha z nim dalej na Spisz. Tymczasem skoczyli co tchu w koniach jezdni da naprzd zna panu marszakowi, e krl si zblia, aby by gotw na przyjcie. Wesoo i gwarno sza dalsza podr. Napyway coraz nowe tumy. Nuncjusz, ktry z obaw o wasne i krlewskie losy ze lska wyjecha, ktr obaw pocztek podry jeszcze powikszy, nie posiada si teraz z radoci, bo ju by pewien, e przyszo niezawodnie zwycistwo krlowi, a z nim i Kocioowi, nad heretykami przyniesie. Biskupi podzielali jego rado, dygnitarze wieccy twierdzili, e cay nard od Karpat do Batyku, tak samo jak owe tumy, za bro chwyci. Wojniowicz za zapewnia, e po wikszej czci ju si to stao. I opowiada, co w kraju sycha, jaki postrach pad na Szwedw, jak ju nie mi si w mniejszej liczbie z murw wychyla, jak nawet mniejsze zameczki opuszczaj i pal, do potniejszych chronic si fortec. - Wojsko jedn rk w piersi si bije, a drug Szwedw bi zaczyna - mwi. - Wilczkowski, ktry nad husarskim pukiem waszej krlewskiej moci porucznikuje, podzikowa ju Szwedom za sub, a to w ten sposb, e ich pod Zakrzewem, w komendzie pukownika Attenberga bdcych,napad i sia naci, ledwie nie wszystkich znis... Ja z pomoc bo z Nowego Scza ich wyparem i Bg da znaczn wiktori, bo nie wiem, czy jeden ywy wyszed... PanFelicjan Kochowski z piechot nawojowsk mocno mi dopomg, i tak si im przynajmniej za owych dragonw, dwa dni temu poszarpanych, odpacio. - Za jakich dragonw? - spyta krl. - A za tych, ktrych wasza krlewska moze lska przed sob wysa. Szwedzi znienacka ich napadli i chocia rozproszy nie zdoali, bo si okrutnie bronili, przecie szkod uczynili w nich znaczn... A mymy mao nie pomarli z desperacji, bomy myleli, e si wasza krlewska mo osob wasn midzy tymi ludmi znajduje, i balimy si, eby jakowa za przygoda majestatu nie spotkaa. Bg to natchn wasz krlewsk mo do wysania przodem dragonii. Zaraz si o niej Szwedzi zwiedzieli i wszdy drogi pozajmowali. - Syszysz, Tyzenhauz? - pyta krl. - onierz to dowiadczony mwi. - Sysz, miociwy panie - odpar mody magnat. Krl zwrci si do Wojniowicza: - A co wicej? Co wicej? Powiadaj! - Co wiem, pewnie tego nie ukryj. W Wielkopolsce egocki i Kulesza dokazuj. PanWarszycki Lindorma z zamku pileckiego wysadzi, Dankw si obroni, Lanckorona w naszym rku, a na Podlasiu pan Sapieha pod Tykocinem co dzie w si ronie. Gorzej ju Szwedzi w zamku, a z nimi razem zgorzeje i ksi wojewoda wileski.Co do hetmanw, ci si ju spod Sandomierza w Lubelskie ruszyli, jawnie tym okazujc, e z nieprzyjacielem zrywaj. Jest tam z nimi i wojewoda czernihowski, a z okolicy cignie ku nim, kto yw i kto szabl w garci utrzyma moe. Powiadaj, e si tam ma jaki zwizek przeciwko Szwedom formowa, w czym i pana Sapiehy jest rka, i pana kasztelana kijowskiego. - To kasztelan kijowski take teraz w Lubelskiem? - Tak jest, wasza krlewska mo! Ale on dzi tu, jutro tam... Mam i ja do niego cign, ale gdzie go szuka, tego nie wiem.- Gono o nim bdzie - rzek krl - nie bdziesz potrzebowa o drog pyta. - Tak i ja myl, miociwy panie - odrzekWojniowicz. Na podobnych rozmowach schodzia droga. Tymczasem niebo wypogodzio si zupenie,tak e bkitu nie plamia adna chmurka; niegi lniy si w promieniach soca. Gry spiskie roztaczay si wspaniale i wesoo przed jadcymi i sama natura zdawaa si do pana umiecha. - Mia ojczyzno! - rzek krl - bodajem ci mg spokj przywrci, nim koci moje w twej ziemi spoczn! Wjechali na wysokie wzgrze, z ktrego widok otwarty by i daleki, bo z drugiej strony obszerna staa u stp jego nizina. Tam ujrzeli w dole i w wielkim oddaleniu poruszajce si jakie mrowisko ludzkie. - Wojska pana marszaka id! - zawoa Wojniowicz. - Jeli nie Szwedzi? - rzek krl. - Nie, miociwy panie! Szwedzi nie moglibyod Wgier, z poudnia cign. Widz ju husarskie proporczyki. Jako po chwili z sinawej oddali wysun si las wczni, barwne proporce chwiay si jakby kwiaty wiatrem poruszane; powyej groty lniy si na ksztat pomykw. Soce grao na pancerzach i hemach. Tumy towarzyszce krlowi wyday okrzyk radosny; dosyszano go z dala, bo masa koni, jedcw, chorgwi, buczukw, proporczykw pocza porusza si szybciej, widocznie tam ruszono z kopyta, bo puki staway si coraz wyraniejsze i rosy w oczach z niepojt szybkoci. - Ostamy tu, na tym wzgrzu! Tu pana marszaka czeka bdziem - rzek krl. Orszak zatrzyma si; jadcy naprzeciw pdzili jeszcze szybciej. Chwilami zakryway ich przed oczyma skrty drogi lub malukie pagrki i skay rozsiane po nizinie, lecz wnet znowu ukazywali si oczom jako w o skrze grajcej barwami, przepysznej. Na koniec dotarli o wier stai od wzgrza i zwolnili pdu. Oko mogo ich ju doskonale obj i nacieszy si nimi. Sza wic naprzd chorgiew husarska, pana marszaka wasna, bardzo okryta i tak wspaniaa, e kady krl mgby si podobnym wojskiem poszczyci. Suya w tej chorgwi sama szlachta grska: ludzie dobrani, chop w chopa, pancerze na nich z jasnej blachy, mosidzem nabijane ryngrafy z Najwitsz Pann Czstochowsk, hemy okrge z elaznymi nausznikami, grzebieniaste na wierzchu, u ramion skrzyda spie i orle, na plecach skry tygrysie i lamparcie, u starszyzny wilcze wedle obyczaju. Las zielonych z czarnymi proporczykw chwia si nad nimi; przodem jecha porucznik Wiktor, za nim kapela janczarskaz dzwonkami, litaurami, kotami i piszczakami, dalej ciana piersi koskich iludzkich w elazo zakutych. Rozpywao si na ten widok wspaniay serce krlewskie. Wraz za husari ta i m ; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPLcc!c,_c0;#>Q nastpowa znak lekki, jeszcze liczniejszy, z goymi szablami w rku i ukami na plecach; potem trzy sotnie semenw, barwnych jak mak kwitncy, zbrojnych w spisy i samopay; potem dwiecie dragonii w czerwonych koletach; potem poczty panw rnych, ju w Lubowli bawicych, czelad strojna jak na wesele, trabanci, hajducy, pajucy, wgrzynkowie i janczarowie do suby przy osobach paskich przeznaczeni. A mienio si to jak tcza, a nadjedao gwarnie i szumno, wrd renia koni, chrzstu zbroi, huku kotw, warczenia bbnw, dwikania litaurw i krzykw tak gromkich, i zdawao si, e nieg od nich z gr opadnie. W kocu za wojskami wida byo karety i kolasy, w ktrych widocznie jechali wieccy i duchowni dygnitarze. Nastpnie wojska ustawiy si w dwa szeregi wzdu drogi, a za w rodku ukaza si na biaym jak mleko koniu sam pan marszaek koronny, Jerzy Lubomirski. Lecia on jak wicher ow ulic, a za nim dwch masztalerzy kapicych od zota. Dojechawszy do wzgrza, zeskoczy z konia i rzuciwszy lejce jednemu z masztalerzw, sam szed piechot na wzgrze, ku stojcemu tam krlowi. Czapk zdj i zasadziwszy j na rkoje szabli, szed z go gow, podpierajc siobuszkiem, caym perami okrytym. Ubranyby po polsku, w stroju wojennym; na piersiach mia pancerz ze srebrnej blachy, gsto na brzegach kamieniami wysadzany, apolerowany tak, i zdawao si, e soce na piersiach niesie; przez lewe rami zwieszaa mu si delia barwy ciemnej, przechodzcej w fiolet purpury, z weneckiego aksamitu. Trzyma j pod szyjsznur zaczepiony o agrafy brylantowe, ktrymi caa delia bya naszyta; rwnie brylantowe trzsienie chwiao mu si u czapki, a one klejnoty migotay jako skry rnokolorowe naok caej jego postaci, i oczy mi, takie od niego biy blaski. By to m w sile wieku, postawy wspaniaej. Gow mia podgolon, czupryn do rzadk, siwiejc, w kosmy na czole uoon, ws czarny jak skrzydokruka, w cienkich kocach po obu stronach ust opadajcy. Wyniose czoo i rzymski nos dodaway piknoci jego obliczu, lecz szpeciy je cokolwiek zbyt wypuke policzkii oczy mae, czerwon obwdk okolone. Wielka powaga, ale przy tym niesychana pycha i prno maloway si w tej twarzy. Zgade atwo, e w magnat chcia wiecznie zwraca na si oczy caegokraju, ba! caej Europy. Jako tak i byo wistocie. Gdzie tylko Jerzy Lubomirski nie zdoa zaj najwybitniejszego miejsca, gdzie mg tylko dzieli si z innymi saw i zasug, tam rozdraniona jego duma gotowa bya pooy si w poprzek i popsu, zama wszelkie zabiegi, choby o zbawienie ojczyzny chodzio. By to wdz szczliwy i biegy, ale i pod tym wzgldem przewyszali go inni niezmiernie, a w ogle zdolnoci jego, lubo niepospolite, nie szy w parze z ambicj i chci znaczenia. Std wieczny niepokj wrza w jego duszy, std wyrodzia si podejrzliwo, zazdro, ktre pniej doprowadziy go do tego, e dla Rzeczypospolitej sta si nawet od strasznego Janusza Radziwia zgubniejszym. Czarny duch, ktry mieszka w Januszu, by zarazem i wielki, nie cofa si przed nikim i przed niczym; Janusz pragn korony i wiadomie szed do niej przez groby i ruin ojczyzny. Lubomirski byby j przyj, gdyby rce szlacheckie woyy mu j na gow, ale mniejsz dusz majc, jasno i wyranie jej poda nie mia. Radziwi by jednym z takich mw, ktrych niepowodzenie do rzdw zbrodniarzy strca, powodzenie do rzdu pbogw wynosi; Lubomirski by to wielki warcho, ktry prace dla zbawienia ojczyzny, w imi swej podranionej pychy, popsu by zawsze gotw, nic w zamian zbudowa, nawet siebie wynie nie mia, nie umia; Radziwi zmar winniejszym, Lubomirski szkodliwszym. Lecz wwczas, gdy w zocie, aksamitach i klejnotach szed przeciw krlowi, duma jego nasycon bya dostatecznie. On to przecie pierwszy z magnatw przyjmowa swego krla na swojej ziemi; on go pierwszy bra niejako w opiek, on go na tron zburzony mia prowadzi, on nieprzyjaciela wyen, od niego krl i krajcay wszystkiego oczekiwali, na niego wszystkie oczy byy zwrcone. Wic gdy zgadzao si z jego mioci wasn, a nawet pochlebiao jej wierno i suby okazywa, gotw by istotnie na ofiary i powicenia, gotw by nawet miar w objawach czci i wiernoci przebra. Jako doszedszy do wp wzgrza, na ktrym sta krl, zerwa czapk z rkojeci i pocz, kaniajc si, nieg jej brylantowym trzsieniem zamiata. Krl ruszy koniem nieco ku doowi, nastpnie zatrzyma go, aby zsi dla powitania. Widzc to pan marszaek skoczy strzemienia swymi dostojnymi rkoma potrzyma i w tej chwili szarpnwszy za deli zerwa j z plecw i za przykadem angielskiego dworaka rzucipod nogi krlewskie. Rozrzewniony krl otworzy mu ramiona i chwyci go jak brata w objcia. Przez chwil nic obaj nie mogli przemwi, lecz na ten wspaniay widok zawrzao jednym gosem wojsko, szlachta, lud, i tysice czapek wyleciao w powietrze, hukny wszystkie muszkiety, samopay i piszczele, dziaa z Lubowli ozway si dalekim basem, a zatrzsy si gry, zbudziy wszystkie echa i poczy biega wok, obija si o ciemne ciany borw, oskay i urwiska i lecie z wieci do dalszych gr, dalszych ska... - Panie marszaku - rzek krl - tobie restauracj krlestwa bdziem zawdzicza! - Miociwy panie! - odpowiedzia Lubomirski - fortun moj, ycie, krew, wszystko skadam u ng waszej krlewskiej moci! - Vivat! Vivat Joannes Casimirus rex!... - grzmiay okrzyki. - Niech yje krl, ociec nasz! - woali grale. Tymczasem panowie jadcy z krlem otoczyli marszaka, lecz on nie odstpowaosoby paskiej. Po pierwszych powitaniach krl znowu siad na ko, a pan marszaek,nie chcc zna granic w gocinnoci i czci dla majestatu, chwyci za lejce i sam idc pieszo prowadzi krla wrd szeregw wojsk i guszcych okrzykw a do pozocistej, zaprzonej w om tarantw karety, do ktrej majestat paski siad wraz z nuncjuszem papieskim Widonem. Biskupi i dygnitarze pomiecili si w nastpnych, po czym ruszono z wolna ku Lubowli. Pan marszaek jecha przy oknie krlewskiej karety, pyszny i rad z siebie, jakby go ju ojcem ojczyzny okrzyknito. Po dwch bokach szy gsto wojska piewajc pie, brzmic w nastpnych sowach: Siecze Szwedw, siecz, Wyostrzywszy miecz. Bije Szwedw, bij, Wziwszy tgi kij. Wale Szwedw, wal, Wbijaj ich na pal. Mcze Szwedw, mcz I jak moesz drcz. upe Szwedw, up I ze skry zup. Tnije Szwedw, tnij, To ich bdzie mniej. Tope Szwedw, top, Jeli dobry chop. Niestety, wrd powszechnej radoci i uniesienia, nie przewidywa nikt, e pniejt sam pie, zmieniwszy Szwedw na Francuzw, bd pieway te same wojskaLubomirskiego, zbuntowane przeciw swemu prawowitemu krlowi i panu. Ale teraz byo jeszcze do tego daleko. W Lubowli huczay dziaa na powitanie, a wiee i blanki pokryy si dymem, dzwony biy jakby na poar. Dziedziniec, na ktrym wysiad krl, kruganek i schody zamkowe wysane byy suknem czerwonym. W wazach z Woch sprowadzonych paliy si wschodnie aromaty. Wiksz cz skarbwLubomirskich: kredensw zotych i srebrnych, makat, kobiercw, gobelinw misternie flamandzkimi rkoma tkanych, statui, zegarw, szaf klejnotami zdobnych, biur perow macic i bursztynem wykadanych, sprowadzono ju wczeniej do Lubowli, aby je uchroni przed drapienoci szwedzk; teraz za wszystko to byo rozstawione, rozwieszone, mio oczy i zmieniao w zamek w jak czarodziejsk rezydencj. Ipan marszaek umylnie roztoczy taki, sutana godny, przepych, aby okaza krlowi, e chocia wraca jako wygnaniec, bez pienidzy, bez wojska, nie posiadajc prawie szat do zmiany, przecie jest panem potnym, majc sug tak potnych i rwnie wiernych. Zrozumia ow intencj krl i serce wezbrao mu wdzicznoci, co chwila wic bra marszaka w ramiona, ciska go za gow a dzikowa. Nuncjusz, lubo przepychw zwyczajny, zdumiewa si gono nad tym, co widzia, i syszano go, jak mwi do hrabiego Apotyngen, e dotd nie mia pojcia o potdze krla polskiego i e widzi, i poprzednie klski byy tylko chwilow odmian fortuny, ktra wprdce zmieni simusi. Do uczty, ktra po wypoczynku nastpia, krl zasiad na wywyszeniu, a pan marszaek sam mu usugiwa, nie pozwalajc nikomu si zastpi. Po prawicy krla wzi miejsce nuncjusz Widon, po lewicy ksi prymas Leszczyski, dalej poobu stronach dygnitarze duchowni i wieccy, jako ksidz biskup krakowski, poznaski, ksidz arcybiskup lwowski, dalejucki, przemyski, chemiski, ksidz archidiakon krakowski, dalej piecztarze koronni i wojewodowie, ktrych omiu si zebrao, i kasztelani, i referendarze, a z oficerw zasiad do uczty pan Wojniowicz, pan Wiktor, pan Stabkowski ipan Baldwin Szurski, lekkiego znaku imienia Lubomirskich przywdca. W drugiej sali st by zastawiony dla szlachty pomniejszej, a obszerny cekhauz dla ludu prostego, wszyscy bowiem mieli siw dzie przybycia paskiego weseli. A przy wszystkich stoach nie byo o niczym innym rozmowy, tylko o powrocie krla, o strasznych przygodach, ktre w drodze zaszy i w ktrych rka boa krla bronia. Sam Jan Kazimierz pocz mwi obitwie w wwozie i wysawia owego kawalera, ktry pierwszy impet szwedzki powstrzyma. - A jake mu tam? - pyta pana marszaka. - Medyk go nie odstpuje i za ywot jego rczy, a przy tym i panny z fraucymeru wziy go w opiek i pewnie duszy jego wyj z ciaa nie pozwol, bo ciao mode,gadkie! - odpowiedzia wesoo marszaek. - Chwaa Bogu! - zawoa krl. - Syszaemja z ust jego co, czego waszmociom nie powtrz, bo mi si samemu zdaje, em siprzesysza albo e on w delirium tak mwi, ale jeli si to pokae, dopiero waszmociowie bdziecie si zdumiewa. - Byle nic takiego nie byo - rzek - co by wasz krlewsk mo zaspi mogo? - Zgoa nic takiego! - rzek krl - owszem, ucieszyo nas to niepomiernie, bo si okazuje, e ci nawet, ktrych za najwikszych nieprzyjaci mielimy racj uwaa, krew w przygodzie za nas przela gotowi. - Miociwy panie! - zakrzykn pan marszaek - czas poprawy nadszed, ale pod tym dachem wasza krlewska mo midzy takimi si znajduje, ktrzy nigdy nawet i myl przeciw jej majestatowi nie zgrzeszyli. - Prawda, prawda! - odpowiedzia krl - a wy, panie marszaku, w pierwszym rzdzie! - Sugam lichy waszej krlewskiej moci! Przy stole z wolna pocz powstawa gwarcoraz wikszy. Nastpiy rozmowy o koniunkturach politycznych, o spodziewanej dotd na prno pomocy cesarza niemieckiego, o posikach tatarskich i przyszej wojnie ze Szwedami. Nowa nastpia rado, gdy pan marszaek owiadczy, i wysany przez niego umylnie pose do chana powrci wanie przed paroma dniami i sprawi, e czterdzieci tysicy ordy stoi w gotowoci,a moe by i sto, jak tylko krl zjedzie do Lwowa i ukad z chanem zawrze. Tene sam pose donis, e i kozactwo pod groz Tatarw nawrcio si do posuszestwa. - O wszystkim mylelicie, panie marszaku- rzek krl - tak jak i my sami lepiej bymy nie myleli! Wtem porwa za kielich i zawoa: - Zdrowie pana marszaka koronnego, naszego gospodarza i przyjaciela! - Nie moe by, miociwy panie! - krzykn marszaek - niczyje tu zdrowie nie moe by pierwej pite od zdrowia waszej krlewskiej moci! Wszyscy powstrzymali do p ju wzniesione puchary, za Lubomirski, rozradowany, spotniay, skin na swego wasnego marszaka-kredencerza. Na ten znak skoczya suba rojca si po sali i pocza rozlewa na nowo mamazj czerpan zoconymi konwiami ze szczerosrebrnej beczki. Ochota zaraz uczynia si jeszcze wiksza i wszyscy czekali tylko na toast pana marszaka. Mistrz-kredencerz przynis tymczasem dwa puchary z weneckiego krysztau, roboty tak cudnej, e za smy cud wiata mogy uchodzi. Kryszta ich, drony i polerowany do cienka moe przez lata cae,rzuca icie diamentowe blaski; nad oprawpracowali mistrze woscy. Podstawy byy ze zota rzebionego w drobne figurki, przedstawiajce wjazd zwyciskiego wodzana Kapitol. Jecha wic wdz w rydwanie zocistym, po drodze moszczonej perekami. Za nim szli jecy ze skrpowanymi rkoma, krl jaki w zawojuz jednego szmaragda uczynionym, dalej cignli legionici, ze znakami i orami. Przeszo pidziesit figurek miecio si na kadej podstawie, drobniutkich wzrostem na orzech laskowy, ale wyrobionych tak cudnie, e rysy twarzy i uczucia kadej moge odgadn, dum zwycizcw i pognbienie zwycionych. czyy podstaw z kielichem filigrany zote, jako wosy cienkie, powyginane dziwnym kunsztem w licie winne, grona i rozmaite kwiaty. Owe filigrany wiy si naokoo krysztau, czc si w grze w jedno koo, rbek pucharu stanowice, kamieniami o siedmiu kolorach sadzone. Poda wic mistrz-kredencerz jeden taki puchar krlowi, drugi marszakowi, oba napenione mamazj. Wwczas powstali wszyscy ze swoich miejsc, a pan marszaek wznis puchar i krzykn, ile mu gosu w piersiach starczyo: - Vivat Joannes Casimirus rex! - Vivat! vivat! Vivat! W tej chwili znw hukny dziaa, a cianyzamkowe si zatrzsy. Szlachta ucztujca w drugiej sali wpada z kielichami; chcia pan marszaek perorowa, nie byo sposobu, bo sowa giny w ustawicznym krzyku: Vivat! vivat! Vivat! Marszaka taka opanowaa rado, takie uniesienie, e a dziko bysna mu w oczach, i wychyliwszy swj kielich, krzykn tak, e nawet wrd powszechnego rozgardiaszu byo go sycha: - Ego ultimus!...To rzekszy paln si owymbez ceny kielichem w gow, a kryszta rozprysn si w setne okruchy, ktre z dwikiem upady na podog, a skronie magnata krwi si oblay. Zdumieli si wszyscy; krl za rzek: - Panie marszaku, szkoda nam nie kielicha,ale gowy... Sia nam na niej zaley! - Za nic mi skarby i klejnoty! - zawoa marszaek - gdy mam honor wasz krlewsk mo w domu moim przyjmowa.Vivat Joannes Casimirus rex! Tu kredencerz poda mu drugi kielich. - Vivat! vivat! Vivat! - brzmiao cigle i bez ustanku.Dwik rozbijanego szka miesza si z okrzykami. Tylko biskupi nie poszli ladem marszaka, bo powaga duchowna bronia. Lecz nuncjusz papieski, niewiadom owego zwyczaju tuczenia szka o gowy, pochylisi do siedzcego obok ksidza biskupa poznaskiego i rzek: - Dla Boga! zdumienie mnie ogarnia... To w skarbie waszym pustki, a za taki jeden kielich mona by dwa suszne regimenty wojska wystawi i utrzyma! - Tak u nas zawsze - odrzek kiwajc gow ksidz biskup poznaski - kiedy ochota w sercach wzbierze, to i miary w niczym nie masz. Jako ochota coraz bya wiksza. Przy kocu uczty jaskrawa una uderzya w okna zamku. - Co to jest? - spyta krl. - Miociwy panie! Prosz na widowisko! - rzek marszaek. I chwiejc si nieco, prowadzi pana do okna. Tam cudny widok uderzy ich oczy. Dziedziniec owiecony by jak w dzie. Kilkadziesit beczek ze smo rzucao jasnote blaski na bruk wyprztnity ze niegu i wysypany igami wierkw grskich. Gdzieniegdzie paliy si i kufy okowity, rzucajce wiato bkitne; do niektrych sl wsypywano, by wieciy czerwono. Rozpoczo si widowisko: naprzd cinali rycerze gowy tureckie, gonili do piercienia i ze sob na ostre; potem psy liptowskie zaeray niedwiedzia; potem gral jeden, rodzaj grskiego Samsona, rzuca kamieniem myskim i takowy w powietrzu chwyta. Pnoc pooya dopiero koniec tym zabawom. Tak wystpi pan marszaek koronny, chocia Szwedzi byli jeszcze w kraju. Rozdzia 26 Wrd uczt i wrd natoku zjedajcych si coraz nowych dygnitarzy, szlachty i rycerstwa nie zapomnia jednak dobry krl o swym wiernym sudze, ktry w wwozie grskim tak miele na miecze szwedzkie pier nadstawi, i na drugi dzie po przybyciu do Lubowli odwiedzi rannego pana Andrzeja. Zasta go przytomnym i m ; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc^kc c+c:niemal wesoym, cho bladym jak mier, gdy szczliwym trafem mody junak adnej cikiej rany nie otrzyma i tylko krwi z niego duo uszo. Na widok pana podnis si nawet Kmicic naou i usiad, a cho krl pocz nalega, by si pooy znowu, przecie nie chcia tego uczyni. - Miociwy panie - rzek - za par dni ju i na ko sid, i z wasz krlewsk moci, za askawym pozwoleniem, dalej pojad, gdy sam to czuj, e mi nic nie jest. - Musieli ci przecie okrutnie poszczerbi... Jako to niesychana rzecz, aeby jeden natylu uderza. - Nieraz mi si ju to trafiao, bo tak mniemam, e w zym razie szabla i rezolucja to grunt!... Ej, miociwy panie! ju by tych szczerb, ktre na mojej skrzeprzyschy, i na woowej nie zliczy. Takie moje szczcie! - Na szczcie nie narzekaj, bo wida, leziesz na olep tam, gdzie nie tylko szczerby, ale i mier rozdaj. Od jake to dawna wojenny proceder praktykujesz? Gdzie si przedtem popisywa? Przelotny rumieniec zabarwi blad twarz pana Kmicica. - Miociwy panie! Jam to przecie Chowaskiego podchodzi, gdy wszyscy ju rce opucili, i cena za moj gow bya naznaczona. - Suchaj no - rzek nagle krl - powiedziae mi dziwne sowo w owym wwozie, alem myla, e ci delirium chwycio i rozum ci si pomiesza. Teraz znw mwisz, e to ty Chowaskiego podchodzi. Kto ty jest? Zali ty naprawd nie Babinicz? Wiadomo nam, kto Chowaskiego podchodzi! Nastaa chwila milczenia; wreszcie mody rycerz podnis wyndznia twarz i rzek:- Tak jest, miociwy panie!... Nie delirium przeze mnie mwi, jeno prawda; jam to Chowaskiego szarpa, od ktrej wojny imi moje w caej Rzeczypospolitej zasyno... Jam jest Andrzej Kmicic, chory orszaski... Tu pan Kmicic przymkn oczy i blad corazwicej, lecz gdy krl milcza zdumiony, takdalej mwi pocz: - Jam, miociwy panie, w banit, przez Boga i ludzkie sdy potpion za zabjstwa i swawol, jam to Radziwiowi suy i wraz z nim ciebie, miociwy panie, i ojczyzn zdradzi, a teraz rapierami skuty, koskimi kopytami stratowan, podnie si niemocen, bij si w piersi, powtarzam: "Mea culpa! mea culpa!", i miosierdzia twego ojcowskiego bagam... Przebacz mi, panie, bom sam wasne dawneuczynki przekl i z tej piekielnej drogi dawno nawrci. I zy puciy si z oczu rycerza, a drcymi rkoma pocz szuka doni krlewskiej. Jan Kazimierz za doni wprawdzie nie cofn, lecz spospnia i rzek: - Kto w tym kraju koron nosi, niewyczerpan winien mie przebaczenia gotowo, przeto i tobie, zwaszcza e w Jasnej Grze i nam w drodze wiernie suy, a piersi nadstawia, gotowimy winy odpuci. - Wic odpu, miociwy panie! Skr mojmk! - Jednego tylko nie moem ci zapomnie, e wbrew cnocie tego narodu, podniesieniem rki na majestat dotd nieskalanej, ofiarowa si ksiciu Bogusawowi porwa nas i ywych lub umarych w szwedzkie rce wyda! Kmicic, cho przed chwil sam mwi, e podnie si niemocen, zerwa si z oa, chwyci wiszcy nad nim krucyfiks i z wypiekami na twarzy, z oczyma poncymi gorczk, dyszc szybko, tak mwi pocz: - Na zbawienie duszy rodzica mego i mojej matki, na te rany Ukrzyowanego, to nieprawda!... Jeli do tego grzechu si poczuwam, niech Bg mnie zaraz nag mierci i wiecznym ogniem ukarze! Panie mj, jeeli mi nie wierzysz, to zedr owe bandae, niech si krew moja wyleje, ktrej reszty Szwedzi nie wypucili. Nigdymsi nie ofiarowa. Nigdy taka myl w gowie mojej nie postaa... Za krlestwa wiata tego nie bybym nigdy podobnego uczynku si dopuci... Amen! na tym krzyu, amen, amen! I cay pocz si trz z uniesienia i gorczki. - Wic ksi zmyli? - zapyta zdumiony krl - dlaczego? po co? - Tak, miociwy panie, zmyli... To jego pomsta piekielna na mnie za to, com mu uczyni. - Ce mu uczyni? - Porwaem go spord jego dworu, spord wszystkiego wojska i chciaem zwizanego do ng waszej krlewskiej moci rzuci. Krl przecign doni po czole. - Dziw, dziw! - rzek - wierz ci, ale nie pojmuj. Jake to? Januszowi suye, a Bogusawa porywae, ktren mniej zawini, i chciae go zwizanego do mnie przywozi?... Kmicic chcia odpowiedzie, lecz krl spostrzeg w tej chwili blado jego i zmczenie, wic rzek: - Odpocznij, a pniej mw wszystko od pocztku. Wierzym ci, oto nasza rka! Kmicic przycisn j do ust i przez jaki czas milcza, bo mu tchu brako, patrzy tylko w oblicze pana z niezmiern mioci,lecz wreszcie zebra siy i tak mwi pocz: - Opowiem wszystko od pocztku. Wojowaem z Chowaskim, ale i swoim byem ciki. W czci musiaem ludzi krzywdzi i co mi byo potrzeba bra, w czci czyniem to ze swawoli, bo si krewburzya we mnie... Kompanionw miaem, godn szlacht, ale nie lepszych ode mnie... Tu i owdzie kogo si usieko, tu i owdzie zdymem pucio... tu i owdzie batokami po niegu pognao... Wszczy si haasy. Gdzie jeszcze nieprzyjaciel nie dosign, tam do sdw si udawano. Przegrywaem zaocznie. Wyroki zapaday jeden po drugim,alem sobie z tego nic nie robi, jeszcze diabe mi pochlebia i szepta, eby pana aszcza przewyszy, ktren wyrokami ferezj sobie podbi kaza, a przecie sawion by i dotd imi jego sawne. - Bo pokutowa i umar pobonie - zauway krl. Kmicic, spoczwszy nieco, tak dalej mwi: - Tymczasem pan pukownik Billewicz - wielki to rd na mudzi ci Billewicze - wyzu znikom postaw i na lepszy wiat si przenis, a mnie wiosk i wnuczk zapisa. Nie dbam o wiosk, bo w ustawicznych podchodach pod nieprzyjacielaniemao si zupio, i nie tylko em zagarnit przez inkursj nieprzyjacielsk fortun restaurowa, alem jej i przysporzy. Mam jeszcze w Czstochowie z tego tyle, e i dwie takie wioski mgbymkupi, i nikogo o chleb nie potrzebuj prosi... Gdy jednak partia mi si steraa, pojechaem na zimowe lee w laudask stron. Tam dziewka nieboga tak mi do serca przywara, em o wiecie boym zapomnia. Cnota i uczciwo jest w tej pannie taka, e mi wstyd byo wobec niej dawniejszych uczynkw. Ona te, do grzechu wrodzon abominacj majc, pocza nastawa, abym dawny ywot porzuci, haasy uciszy, krzywdy nagrodzi i poczciwie y pocz... - I poszede za jej rad? - Gdzie tam, miociwy panie! Chciaem, co prawda, Bg widzi, chciaem... Ale stare grzechy czowieka cigaj. Naprzd mi w Upicie onierzy poszarpano, za com miastoz dymem puci... - Na Boga! To to krymina! - rzek krl. - Nic to jeszcze, miociwy panie! Potem mikompanionw, godnych kawalerw, chocia swawolnikw, laudaska szlachta wysieka.Nie mogem nie pomci, wicem tej samejnocy zacianek Butrymw napad i ogniem i mieczem zabjstwo ukaraem... Ale mnie pobito, bo ich tam kupa szarakw siedzi. Musiaem si kry. Dziewka ju i patrze na mnie nie chciaa, bo owi szaraczkowie byli jej ojcami i opiekunami, testamentem postanowionymi. A mnie serce tak do niej cigno, e cho ty bem tucz! Nie mogcbez niej y, zebraem now parti i zbrojn rk j wziem. - Bogdaj ci!... I Tatar inaczej w zaloty nie chodzi! - Hultajska to bya sprawa, przyznaj. Tote mnie Bg przez rce pana Woodyjowskiego pokara, ktry zebrawszyow szlacht, dziewk mi wydar, a samego usiek, take ledwiem tam duszy nie wypuci. Stokro by to lepiej byo dla mnie, bo nie bybym si z Radziwiem sprzg ku zgubie majestatu i ojczyzny. Alejak mogo by inaczej? Wszcz si nowy proces... Krymina, gardowa sprawa. Sam ju nie wiedziaem, co czyni, gdy nagle wojewoda wileski przyszed mi z pomoc. - On ci osoni? - On mi list zapowiedni przez tego pana Woodyjowskiego przysa, a przez to pod inkwizycj hetmask poszedem i sdw mogem si nie ba. Chwyciem si tedy wojewody jako deski zbawienia. Wnet postawiem na nogi chorgiew z samych zabijakw na ca Litw znanych. Lepszej we wszystkim wojsku nie byo... Poprowadziem j do Kiejdan. Tam Radziwi jak syna mnie przyj, pokrewiestwo przez Kiszkw przypomnia i osoni obieca. Mia ju swoje widoki... Trzeba mu byo rezolutw na wszystko gotowych, a ja, prostak, jako na lep lazem. Nim jego zamysy wyszy na wierzch, kaza mi na krucyfiksie poprzysic, e go nie opuszcz w adnym terminie. Mylc, e o wojn ze Szwedami albo z Septentrionami chodzi, przysigem chtnie. A nastaa owa uczta straszna, na ktrej ugod kiejdask podpisano. Zdrada okazaa si jawnie. Inni pukownicy buawyhetmanowi pod nogi ciskali, a mnie przysiga, jako psa acuch, trzymaa i nie mogem go odstpi... - Albo nie przysigli na wierno nam ci wszyscy, ktrzy nas potem odstpili?... - rzek ze smutkiem krl. - Ja te, cho buawy nie rzuciem, nie chciaem w zdradzie rk macza. Com wycierpia, miociwy panie, Bg jeden wie!Wiem si z boleci, jakby mnie ywym ogniem palono, bo i dziewka moja, chocia ju po owym rapcie traktat midzy nami stan, teraz mnie zdrajc okrzykna, jako plugawym gadem pogardzia... A jam przysig, jam przysig nie opuszcza Radziwia... O! ona, miociwy panie, cho niewiasta, rozumem ma zawstydzi, a w wiernoci dla waszej krlewskiej moci nikomu nie da si wyprzedzi! - Boe, jej bogosaw! - rzek krl. - Za toj kocham! - Ona mylaa, e mnie na partyzanta majestatu i ojczyzny przerobi, a gdy na nicposza ta robota, wtedy tak si na mnie zawzia, e ile byo dawniej afektu, tyle nienawici powstao. Tymczasem Radziwi zawoa mnie przed siebie i j przekonywa. Wyuszczy mi, jako dwa a dwa cztery, e dobrze uczyni, e w ten tylko sposb mg ojczyzn upadajc ratowa. Nawet nie potrafi powtrzy jego racyj, tak byy wielkie, tak szczliwo ojczynie obiecyway! Stokromdrszego byby przekona, a c dopiero mnie, prostaka, onierza, on, taki statysta! To mwi waszej krlewskiej moci, em si go chwyci obu rkoma i sercem, bom myla, e wszyscy lepi, tylko on jeden prawd widzi, wszyscy grzeszni, jeno on jeden zacny. I bybym zaniego w ogie skoczy, jako teraz za wasz krlewsk mo, bo ni przez p suy, ni przez p miowa nie umiem... - Widz, e to tak jest! - zauway Jan Kazimierz. - Posugi oddaem mu znaczne - mwi ponuro Kmicic - i to mog rzec, e gdyby nie ja, to by i owa zdrada adnych fruktwjadowitych wyda nie moga, bo jego wasne wojsko na szablach by go roznioso. Ju si do tego miao. Ju szli dragoni i wgierskie piechoty, i lekkie znaki, ju jego Szkotw na szable brali, gdym ja skoczy z mymi ludmi i starem ich w mgnieniu oka. Ale zostay inne chorgwie na konsystencjach stojce. I te znosiem. Jeden pan Woodyjowski z wizienia si wydoby i swoich laudaskich ludzi na Podlasie cudem i nadludzk rezolucj wywid, aby si z panem Sapiehpoczy. Niedobitkowie zebrali si tam w znacznej liczbie, ale co przedtem dobrych onierzw zgino za moj przyczyn - Bg jeden zliczy. Jako na spowiedzi prawd wyznaj... Pan Woodyjowski w przejciu naPodlasie samego mnie pochwyci i ywi niechcia. Ledwiem z jego rk wyszed, za przyczyn listw, ktre przy mnie znaleli, a z ktrych okazao si, e gdy jeszcze by w wizieniu i gdy ksi chcia go rozstrzela, tom ja za nim instancj natarczywie wnosi. Puci mnie tedy wolno, ja za wrciem do Radziwia i suyem dalej. Ale ju mi gorzko byo, jusi dusza we mnie na niektre uczynki ksicia wzdrygaa, bo nie masz w nim ani wiary, ani uczciwoci, ani sumienia, a ze sowa wasnego tyle sobie robi, ile krl szwedzki. Poczem mu tedy skaka do oczu. On te burzy si przeciw mej zuchwaoci. Na koniec mnie z listami wyprawi... - Dziw, jak wane rzeczy mwisz - rzek krl - przynajmniej raz wiemy od naocznego wiadka, ktry pars magna fuit, jak si to tam odbyo... - Prawda, e pars magna fuit - odpowiedzia Kmicic. - Ruszyem z listami ochotnie, bom ju nie mg na miejscu usiedzie. W Pilwiszkach napotkaem ksiciaBogusawa. Bodaj go Bg wyda w moje rce, do czego wszystkich si doo, aby go za on potwarz pomsta moja nie mina!Nie tylko, em mu si z niczym nie ofiarowa, miociwy panie, nie tylko to jest garstwo bezecne, alem si wanie tam nawrci, nag ca bezecno tych heretykw ujrzawszy. - Powiadaj ywo, jak to byo, bo nam tu przedstawiano, jakoby ksi Bogusaw z musu jeno bratu sekundowa. - On? miociwy panie! On gorszy od Janusza! A w czyjej si gowie naprzd zdrada wylga? Czy nie on pierwszy ksicia hetmana skusi, koron mu ukazujc? Bg to na sdzie rozstrzygnie. Tamten przynajmniej symulowa i bono publico si zasania, Bogusaw za, wziwszy mnie za arcyszelm, ca dusz mi odkry. Strach powtarza, co mi rzek..."Rzeczpospolit wasz (powiada) diabli musz wzi, ale to postaw czerwonego sukna, my za nie tylko do ratunku rki nie przyoym, lecz jeszcze cign bdziem, by nam si najwicej w garci zostao... Litwa nam (powiada) musi zosta, a po bracie Januszu ja czapk wielkoksic wdziej, z jego crk si oeniwszy". Krl zasoni sobie oczy. - Mko Pana naszego! - rzek. - Radziwiowie, Radziejowski, Opaliski... Jake si nie miao sta, co si stao!... Korony im byo trzeba, choby rozerwa to, co Bg zczy... - Zdrtwiaem i ja, miociwy panie! Wodmna eb la, by nie oszale. Ale si dusza zmienia we mnie w jednej chwili, jakoby wni piorun trzas. Sam si roboty wasnej przelkem. Nie wiedziaem, co czyni... Czy Bogusawa, czy siebie noem pchn?...Ryczaem jak dziki zwierz, bo w tak matni mnie zapdzono!... Ju nie suby dalszej u Radziwiw, lecz pomsty pragnem... Bg nagle da mi myl: poszedem z kilku ludmi do kwatery ksicia Bogusawa, wywiodem go za miasto, porwaem za eb i do konfederatw chciaem wie, by si do nich i do suby waszej krlewskiej moci wkupi za cen jego gowy. - Wszystko ci przebaczam! - krzykn krl - bo ci obkali, ale im wypaci! Jeden Kmicic mg si na to zdoby, nikt wicej. Wszystko ci za to przebaczam i z serca odpuszczam, jeno powiadaj ywo, bo mnie ciekawo pali: wyrwa si? - Przy pierwszej stacji wyrwa mi krcic zza pasa... i w gb strzeli. Ot! ta blizna... Ludzi moich pobi sam jeden i uszed... Rycerz to znamienity... trudno przeczy; alesi spotkamy jeszcze, choby to miaa by ostatnia moja godzina!... Tu Kmicic j szarpa kodr, ktr by okryty, lecz krl przerwa prdko: - I przez zemst wymyli na ciebie w list? - I przez zemst przysa ten list. Z rany si w lesie podgoiem, ale dusza gorzej bolaa... Do Woodyjowskiego, do konfederatw, nie mogem ju i, bo laudascy na szablach by mnie roznieli... Wszelako wiedzc, e ksi hetman ma przeciw nim cign, ostrzegem ich, by si kupy trzymali. I to by pierwszy mj dobry uczynek, bo inaczej byby ich Radziwi chorgiew po chorgwi wygnit,a teraz oni jego zmogli i w obleniu, jak sysz, trzymaj. Nieche im Bg pomaga, a na niego kar zele, amen! - Moe ju si to stao, a jeli nie, to stanie si pewnie - rzek krl. - Ce dalejrobi? - Postanowiem, nie mogc u konfederatw waszej krlewskiej moci suy, do osobyjego si dosta i tam wiernoci dawne winy odpokutowa. Ale jake miaem i? Kto by Kmicica przyj? kto by mu uwierzy? kto by go zdrajc nie zakrzykn? Wicem Babinicza imi przybra i ca Rzeczpospolit przejechawszy, do Czstochowy si dostaem. Czylim tam jakie zasugi pooy, niech ksidz Kordecki zawiadczy. Dniem i noc mylaem tylko o tym, by szkody ojczynie nagrodzi, krew za ni wyla, samemu do sawy i uczciwoci powrci. Reszt ju, miociwy panie, wiesz, bo na ni patrzy. A jeli ojcowskiedobrotliwe serce do tego ci skania, jeli ona nowa suba dawne grzechy przewaya albo cho zrwnaa, to przyjmmnie, panie, do aski swej i do serca, bo mnie wszyscy odstpili, bo nikt mnie nie pocieszy prcz ciebie... Ty, panie, jeden sta go przytomnym i m ; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcfY*c$cL3 Swidzisz mj al i moje zy!... Jam banit, jam zdrajca, jam krzywoprzysizca, a przecie, panie, ja miuj t ojczyzn i twjmajestat... i Bg widzi, e chc suy wamobojgu! Tu zy rzewne puciy si z oczu junaka i a zanosi si z paczu, a krl, ojciec dobrotliwy, chwyci go za gow, pocz caowa w czoo i pociesza: - Jdrek! taki mi miy jako syn rodzony... Com ci mwi? e zgrzeszy w zalepieniu, a ilu grzeszy z rozmysem?... Z serca odpuszczam ci wszystko, bo ju winy zmaza. Uspokj si, Jdrek! Niejedenrad by si takimi zasugami, jako s twoje,poszczyci... Boga mi! I ja odpuszczam, i ojczyzna odpuszcza, jeszcze ci duni bdziemy! Przesta lamentowa. - Bg niech waszej krlewskiej moci da wszystko dobre za takow kompasj! - mwi ze zami rycerz. - Przecie ja i tak jeszcze, miociwy panie, musz odpokutowa na tamtym wiecie za on przysig Radziwiowi dan, bo chociaem nie wiedzia, na com przysiga, przecie przysiga przysig. - Nie potpi ci Bg za ni - odrzek krl - bo musiaby chyba p Rzeczypospolitej do pieka wysa, tych wszystkich mianowicie,ktrzy nam wiar zamali. - Myl i ja, miociwy krlu, e do pieka nie pjd, bo mi za to i ksidz Kordecki zarcza, chocia nie by pewien, czy mnieiczyciec minie. Cika to rzecz z jakie sto lat si pray... No, ale niech by tam ju! Sia czek zniesie, gdy mu nadzieja zbawienia wieci, a przy tym i modlitwy mog co wskra i mk skrci. - Jeno si nie troskaj! - rzecze Jan Kazimierz. - Wyrobi ja to u samego nuncjusza, by msz na twoj intencj odprawi... Przy takich promocjach nie stanie ci si wielka krzywda... Ufaj w miosierdzie boe! Kmicic umiechn si ju przez zy. - Jeszcze te - rzek - da Bg do si wrci, to si i z niejednego Szweda dusz wyusknie, a przez to nie tylko w niebie bdzie zasuga, ale si i ziemsk reputacj poprawi. - Bd dobrej myli i o saw doczesn si wcale nie turbuj. Ja w tym, by ci nie omino, co naley. Przyjd spokojniejsze czasy, sam bd zasugi twe promulgowa,ktre ju s niemae, a pewno bd jeszcze wiksze. I na sejmie, da Bg, ow materi ka poruszy, a tak do czci powrcon by musisz. - Bo to, mj miociwy panie i ojcze, niech si jeno uspokoi troch albo i przedtem jeszcze, sdy mnie bd szarpay, od czego mnie i powaga waszej krlewskiej moci osoni nie zdoa. Ale ju mniejsza z tym!... Nie dam si, dopki pary w nozdrzach, a szabli w garci... Jeno mi o tdziewk chodzi. Oleka jej na imi, miociwy panie! Oj, sia czasu si jej nie widziao! Oj, sia przecierpiao si bez nieji przez ni, a cho czek sobie czasem chce j wybi z serca i z afektem jako z niedwiedziem si boryka, na nic to, bo, taki syn, nie puszcza! Jan Kazimierz rozmia si wesoo i dobrotliwie. - C ja ci na to, nieboe, poradz? - Kt poradzi, jeli nie wasza krlewska mo?! Zabita to regalistka z tej dziewki i nigdy mi ona moich kiejdaskich uczynkw nie daruje, chybaby wasza krlewska mo sam instancj wnis za mn i da miwiadectwo, jakom si odmieni i do subymajestatu i ojczyzny powrci, nie przymuszon, chlebami adnymi nie skaptowan, ale z wasnej woli i skruchy. - Jeli o to chodzi, to i ja instancj wnios, a jeli ona taka regalistka, jako powiadasz, to i instancja powinna by skuteczna. Byle tylko dziewka wolna bya i byle j jakowa przygoda, jak to w czasie wojennym czsto si trafia, nie spotkaa... - Anieli j ustrzeg! - Bo tego i warta. eby ci za sdy nie szarpay, uczynisz tak: bd teraz na gwat i zacigi; skoro, jak mwisz, bezecno na tobie ciy, nie mog ci da listu zapowiedniego jako Kmicicowi, ale damci list jako Babiniczowi; bdziesz zaciga i ty, co i na poytek ojczynie wyjdzie, bo wida onierz ognisty i dowiadczony. Ruszysz w pole pod panem kasztelanem kijowskim; pod nim o mier najatwiej, alei o okazj do sawy najatwiej. A zajdzie potrzeba, to i na swoj rk zaczniesz Szwedw podchodzi, jako Chowaskiego podchodzi. Twoje nawrcenie i dobre uczynki poczy si od tego, e si Babiniczem przezwa... Zwije si tak i dalej, to i sdy ostawi ci w spokoju. A gdy jak soce zajaniejesz, gdy o twoich zasugach w caej Rzeczypospolitej bdzie gono, wtedy niech si ludzie dowiedz, kto jest w przesawny kawaler. Jaki taki zawstydzi si wwczas tak wielkiego rycerza przed sdy ciga... Przez ten czasdrudzy pogin, trzecich zaagodzisz... Niemao i aktw si zawieruszy, a ja ci to jeszcze raz przyrzekam, e zasugi twoje pod niebo wynios i sejmowi do nagrody przedstawi, bo w moich oczach ju wart tego. - Miociwy panie!... Czym ja na tyle aski zasuy? - Wicej ni niejeden, ktry myli, e ma doniej prawo. No, no! nie frasuje si, miy regalisto, bo tak ufam, e i regalistka ci nie minie, a da Bg, to mi wkrtce wicej jeszcze regalistw przysporzycie... Kmicic, cho chory, zerwa si nagle z oa i pad jak dugi do ng krlewskich. - Na Boga, co czynisz? - zawoa krl. - Krew ci ujdzie! Jdrek!... Bywaj no tu kto! Wpad sam marszaek, ktry od dawna ju po zamku krla szuka. - wity Jerzy, patronie mj, co widz?! - krzykn spostrzegszy krla dwigajcegowasnymi rkoma pana Kmicica. - To pan Babinicz, najmilszy mj onierz i najwierniejszy suga, ktry mi wczoraj ycie ocali - rzek krl. - Pomcie, panie marszaku, dwign mi go na oe... Rozdzia 27 Z Lubowli jecha krl do Dukli, Krosna, acuta i Lwowa, majc przy boku pana marszaka koronnego, wielu biskupw, dygnitarzy i senatorw wraz z nadwornymi chorgwiami i pocztami. A jako rzeka potna, pync przez kraj, wszystkie pomniejsze wody w siebie zabiera, tak i do orszaku krlewskiego przybyway co chwilanowe zastpy. Cisnli si wic panowie i szlachta zbrojna, i onierze, to pojedynczo, to kupami, i gromady zbrojnegochopstwa, szczegln ku Szwedom paajcego zawzitoci. Ju ruch stawa si powszechny, ju i ad wojenny poczto do niego wprowadza. Pojawiy si grone uniwersay datowane zScza: jeden Konstantego Lubomirskiego, marszaka koa rycerskiego; drugi Jana Wielopolskiego, kasztelana wojnickiego: oba wzywajce szlacht w wojewdztwie krakowskim do pospolitego ruszenia. Wiedziano ju, koo kogo si kupi; nie stawiajcym si za groziy kary wedle pospolitego prawa. Uniwersa krlewski dopeni onych wezwa i najleniwszych postawi na nogi. Lecz nie potrzeba byo grb, albowiem zapa niezmierzony ogarn wszystkie stany. Siadali na ko starcy i dzieci. Niewiasty oddaway klejnoty, stroje; niektre same rway si do boju. W kuniach Cygani przez noce i dnie bili motami, przekuwajc na or niewinne narzdzia oraczw. Wsie i miasta opustoszay, bo mowie wycignli w pole.Z niebotycznych gr sypay si dzie i noc gromady dzikiego ludu. Siy krla rosy z kad chwil. Naprzeciwko jego osoby wychodzili duchowni z krzyami i chorgwiami, kahayydowskie z rabinami; pochd jego by do niezmiernego tryumfu podobny. Zewszd nadlatyway najlepsze wieci, jakby je wiatr przywiewa. Nie tylko w tej czci kraju, ktrej najcie nieprzyjaci nie zagarno, rwano si do broni. Wszdy, w najodleglejszych ziemiach i powiatach, po grodach, wsiach, osadach, niedostpnych puszczach, podnosia pomienn gow straszliwa wojna pomsty i odwetu. Im niejpoprzednio upad nard, tym wyej teraz podnosi gow, przeradza si, ducha zmienia i w uniesieniu nie waha si nawetwasnych, zaskorupiaych ran rozrywa, by krew sw od zatrutych sokw uwolni. Ju te i coraz goniej mwiono o potnym zwizku szlachty i wojska, na czele ktrego mieli stan: stary hetman wielki, Rewera Potocki, i polny, Lanckoroski, wojewoda ruski, i pan StefanCzarniecki, kasztelan kijowski, i pan Pawe Sapieha, wojewoda witebski, i ksi krajczy litewski Micha Radziwi, pan mony, a niesaw, jak na rd cign Janusz, zatrze pragncy, i pan Krzysztof Tyszkiewicz, wojewoda czernihowski, i wielu innych senatorw i urzdnikw ziemskich, i wojskowych, i szlachty. Listy latay co dzie pomidzy owymi panami a panem marszakiem koronnym, ktry nie chcia, aby tak znamienity zwizek bez niego si zawizywa. Wieci przychodziy coraz pewniejsze, a na koniec rozebrzmiaa wie ju pewna, e hetmani, a z nimi wojsko, porzucili Szweda i e dla obrony majestatu i ojczyzny stana konfederacja tyszowiecka. Krl take pierwej o niej wiedzia, bo obojez krlow, cho z dala bdc, niemao si nad jej zawizaniem przez posy i listy napracowali; jednake nie mogc w niej bra osobistego udziau, niecierpliwie teraznadejcia jej tenoru wyglda. Jako zanim dojecha do Lwowa, przybyli do pan Suewski i pan Domaszewski z Domaszewnicy, sdzia ukowski, przywocmu zapewnienia sub i wiernoci od konfederatw, i akt zwizku do roborowania. Czyta tedy krl w akt na walnej radzie z biskupami i senatorami. Serca wszystkich napeniy si radoci, dusze uniosy si wpodzice do Boga, bo owa wiekopomna konfederacja zwiastowaa nie tylko opamitanie si, ale i odmian tego narodu, o ktrym niedawno jeszcze mg obcy najezdnik powiedzie, e nie masz w nim wiary ani mioci do ojczyzny, ani sumienia, ani adu, ani wytrwania, ani adnej z tych cnt, ktrymi stoj pastwa inarody. wiadectwo tych wszystkich cnt leao teraz przed krlem w postaci aktu konfederacji i jej uniwersau. Przywodzonow nim wiaroomstwo Karola Gustawa, amanie przysig i obietnic, okruciestwa jeneraw i onierzy, przez najdziksze narody nawet niepraktykowane, bezczeszczenie kociow, ucisk, zdzierstwa, rabunki, przelewanie krwi niewinnej, i wypowiadano wojn na mier iycie skandynawskim najezdnikom. Uniwersa, grony jak trba archanioa, zwoywa pospolite ruszenie nie tylko rycerstwa, ale wszystkich stanw i ludw Rzeczypospolitej. "Nawet infames wszyscy (mwi uniwersa), banniti i proscripti, i na t wojn powinni". Rycerstwo miao na ko siada, wasnych piersi nadstawia i z anw onierzy pieszych dostarczy, moniejszy wicej, biedniejszy mniej, wedlemonoci i si. "Poniewa w tym pastwie aeque bona i mala do wszystkich nale, wic i niebezpieczestwy wszystkim podzieli si godzi. Ktokolwiek mieni si by szlachcicem,osiady lub nieosiady, by te i najwicej u jednego szlachcica synw byo, na t wojnprzeciw nieprzyjacielowi Rzeczypospolitej i powinni. Gdy jako wszyscy, niszego i wyszego urodzenia, szlacht bdc, ad omnes Prerogativas urzdw, dostojestw idobrodziejstw ojczystych jestemy capaces, tak i w tym aequales sobie bdziemy, e na obron tych ojczystych swobd i beneficiorum zarwno osobami swymi pjdziemy..." Tak to w uniwersa rwno szlacheck rozumia. Krl, biskupi i senatorowie, ktrzy z dawna si ju w sercach z myl naprawy Rzeczypospolitej nosili, przekonali si ze zdumieniem radosnym, e i nard do owej naprawy dojrza, e gotw wstpi na nowe drogi, zetrze rdz i ple z siebie i nowe, wspaniae rozpocz ycie. "Otwieramy przy tym (brzmia uniwersa) benemerendi in Republica plac kademu plebeiae conditionis, ukazujemy i ofiarujemywedle tego zwizku naszego okazj przystpu i nabycia honorw, prerogatyw i beneficiorum, ktrymi gaudet stan szlachecki... Gdy na radzie krlewskiej odczytano ten ustp, zapado a milczenie gbokie. Ci, ktrzy wraz z krlem pragnli najmocniej, aby przystp do praw szlacheckich zosta ludziom niszych stanw otworzony, mniemali, e niemao im przewalczy, przecierpie i naama si przyjdzie, e lata cae upyn, nim z czym podobnym odezwa si bdzie bezpiecznie, tymczasemsama owa szlachta, tak dotd o swe prerogatywy zazdrosna, tak pozornie nieuyta, otwieraa na rozcie wrota szarym gromadom kmiecym. Wsta ksi prymas, owiany jakby duchemproroczym, i rzek: - Iecie owe punctum zamiecili, potomni t konfederacj po wiek wiekw wysawiabd, a gdy kto zechce czasy owe za czasyupadku staropolskiej cnoty uwaa, tedy muna was, przeczc, poka. Ksidz Gbicki by chory, wic mwi nie mg, tylko rk trzsc si ze wzruszenia egna akt i posw. - Ju widz nieprzyjaciela, ze wstydem z tych ziem uchodzcego! - rzek krl. - Daj Boe najprdzej!... - zakrzyknli obaj wysacy. - Waszmociowie pojedziecie z nami do Lwowa - ozwa si znw krl - gdzie zarazow konfederacj roborowa bdziemy, a przy tym i innej zawrze nie omieszkamy, ktrej same potgi piekielne przemc nie zdoaj. Spojrzeli na to po sobie wysacy i senatorowie, jakby pytajc si wzajem, o jak to potg chodzi, lecz krl milcza, tylko mu twarz promieniaa coraz bardziej;wzi znowu akt do rki i znw czyta, i umiecha si, nagle rzek: - Sia te byo oponentw? - Miociwy panie - odpowiedzia pan Domaszewski - unanimitate konfederacja powstaa za przyczyn ichmo panw hetmanw, pana wojewody witebskiego i pana Czarnieckiego, a ze szlachty aden gos si nie przeciwi, tak si wszyscy na Szwedw rozjedli i takim afektem dla ojczyzny i majestatu zaponli. - Z grymy przy tym uradzili - doda pan Suewski - e to nie ma by sejm, jeno pluralitas ma stanowi, wic niczyje veto nie mogo sprawy popsowa, jeno oponentabylibymy na szablach roznieli. Wszyscy te powiadali, e trzeba z onym liberum veto skoczy, bo to jednemu wola, a wieluniewola. - Zote sowa waszmoci! - rzek ksidz prymas. - Niech jeno poprawa Rzeczypospolitej nastpi, a nie ustraszy nasaden nieprzyjaciel. - A gdzie jest wojewoda witebski? - pyta krl. - Jeszcze na noc po podpisaniu aktu do swego wojska odjecha pod Tykocin, w ktrym ksicia wojewod wileskiego, zdrajc, w obleniu trzyma. Do tej pory musia go ju dosta ywego albo umarego. - Take by pewien, e go dostanie? - Tak by pewien, jako e po dniu noc nastpi. Wszyscy, nawet najwierniejsi sudzy, ju zdrajc opucili. Broni si tam tylko gar Szwedw, ale nieznaczna, a posiki znikd przyj nie mog. Powiada pan Sapieha w Tyszowcach tak: "Chciaem si jeden dzie spni, bo bybym do wieczora z Radziwiem skoczy!... Ale to pilniejsza sprawa ni Radziwi, gdy jego ibeze mnie mog dosta, do bdzie jednej chorgwi". - Chwaa Bogu! - rzek krl. - A gdzie pan Czarniecki? - Tyle si do niego szlachty, co najsuszniejszych kawalerw, sypno, e w jeden dzie na czele grzecznej chorgwi stan. Zaraz te na Szwedw ruszy, a gdzie by teraz by, nie wiemy. - A ichmo panowie hetmani? - Ichmo panowie hetmani pilno czekaj rozkazw waszej krlewskiej moci, obaj za radz nad przysz wojn i z panem starost kauskim w Zamociu si znosz, a tymczasem co dzie puki ku nim razem ze niegiem wal. - Take to wszyscy Szweda porzucaj? - Tak jest, miociwy panie! Byli te u ichmo panw hetmanw deputaci z wojskapana Koniecpolskiego, ktre jest przy osobie Carolusa Gustawa. I ci pono radzi byju wrci do prawej suby, cho im tam Carolus obietnic ni pieszczot nie szczdzi. Mwili te, e cho teraz nie mog zaraz recedere, przecie to uczyni, jak si tylko dogodna pora zdarzy, bo si ju im sprzykrzyy i uczty, i jego pieszczoty, i mruganie oczami, i rk klaskanie. Ledwie ju wytrzyma mog. - Zewszd opamitanie, zewszd dobre wieci - rzek krl. - Chwaa Pannie Najwitszej!... Dzie to najszczliwszy mego ycia, a drugi taki nastpi chyba wwczas, gdy ostatni nieprzyjacielski onierz wyjdzie z granic Rzeczypospolitej. Na to pan Domaszewski uderzy si po szerpentynie. - Nie daj Bg, aby si to stao! - rzek. - Jak to? - spyta ze zdumieniem krl. - eby ostatni pludrak na wasnych nogach wyszed z granic Rzeczypospolitej? Nie moe by, miociwy panie! A od czego mamy szable przy bokach? - Bodaj waci! - rzek rozweselony pan. - To mi fantazja! Lecz pan Suewski, nie chcc pozosta w tyle za panem Domaszewskim, zawoa: - Jako ywo, nie ma na to zgody i pierwszyveto poo. Nie bdziem si ich wyjciem a go przytomnym i m ; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc.qGc#*c1 `kontentowa, ale za nimi pjdziemy! Ksidz prymas pocz gow krci i miasi dobrotliwie. - Oj! siada szlachta na ko i jedzie, jedzie!Boe wam bogosaw, ale powoli, powoli! Jeszcze ten nieprzyjaciel w granicach! - Niedugo mu ju! - zakrzyknli obaj konfederaci. - Duch si odmieni i fortuna si odmieni - rzek osabionym gosem ksidz Gbicki. - Wina! - zawoa krl. - Nieche si na odmian z konfederatami napij! Przyniesiono wina, lecz wraz z pachokami,ktrzy je wnieli, wszed starszy pokojowiec krlewski i rzek: - Miociwy panie, przyjecha pan Krzysztoporski z Czstochowy i pragnie si waszej krlewskiej moci pokoni. - Dawaj go ywcem! - zawoa krl. Po chwili wszed wysoki, chudy szlachcic, patrzcy jak kozio spode ba. Skoni si naprzd panu do ng, potem do hardo dygnitarzom i rzek: - Niech bdzie pochwalony Jezus Chrystus! - Na wieki wiekw! - odpowiedzia krl. - Co tam sycha? - Mrz okrutny, miociwy panie, ae powieki do jagd przymarzaj! - Dla Boga! O Szwedach wa powiadaj, nie o mrozie! - zawoa Jan Kazimierz. - A co o nich i gada, miociwy panie, kiedy ich pod Czstochow nie ma! - odrzek rubasznie pan Krzysztoporski. - Doszy ju nas te wieci, doszy - odparuradowany krl - ale tylko z ludzkiego gadania, a wy z samego klasztoru pewnie jedziecie... Naoczny wiadek i obroca? - Tak jest, miociwy panie, uczestnik obrony i naoczny wiadek cudw Najwitszej Panny... - Nie tu granica jej ask! - rzek krl wznoszc oczy ku niebu - jeno zasumy nadalsze... - Sia w yciu widziaem - odpowiedzia Krzysztoporski - ale takich widomych cudwnie widziaem, o czym dokadniejsz relacj zdaje waszej krlewskiej moci ksidz Kordecki w tym pimie. Jan Kazimierz chwyci skwapliwie za list, ktrymu Krzysztoporski podawa, i pocz czyta. Chwilami przerywa czytanie i poczyna si modli, to znw wraca do listu. Twarz mienia mu si radosnymi uczuciami; na koniec podnis znw oczy naKrzysztoporskiego. - Pisze mi ksidz Kordecki - rzek - iecie wielkiego kawalera stracili, niejakiego Babinicza, ktry kolubryn szwedzk prochami rozsadzi? - One si za wszystkich ofiarowa, miociwy panie! Ale s te tacy, ktrzy mwili, e yje, i Bg wie co powiadali; nie majc pewnoci, przeciemy go nie przestali opakiwa, bo gdyby nie jego kawalerski postpek, ciko by nam byo da sobie rady... - Jeeli tak, to przestacie go opakiwa: pan Babinicz ywie i jest u nas. On to pierwszy da nam zna, e Szwedzi nie mogc nic przeciw mocy boskiej wskra o odstpieniu zamylaj... A potem tak nam znaczne odda przysugi, i sami nie wiemy, jak go wynagrodzi. - O, to si ksidz Kordecki ucieszy! - zawoa z radoci szlachcic - ale jeli panBabinicz ywie, to chyba szczeglniejsze u Najwitszej Panny ma aski... To si ksidz Kordecki ucieszy! Ojciec syna nie moe tak miowa, jako on jego miowa! Ai mnie pozwoli wasza krlewska mo pana Babinicza powita, gdy takiego drugiego rezoluta nie masz w Rzeczypospolitej!Lecz krl pocz znowu czyta i po chwili zawoa: - Co sysz! To jeszcze raz po ustpieniu prbowali klasztor podej? - Miller jak odszed, tak si i nie pokaza wicej, jeno Wrzeszczowicz zjawi si znw niespodzianie pod murami, dufajc w to widocznie, e bramy zastanie otwarte. Jako i zasta, ale si chopstwo tak zaciekle na nich rzucio, e zaraz sromotnie ty poda. Jak wiat wiatem, nie byo tego, eby prostactwo tak mnie w goym polu jedzie stawao. Potem te nadcign pan Piotr Czarniecki z panem Kulesz, ktrzy do szcztu go znieli. Krl zwrci si do senatorw: - Patrzcie, wasze uprzejmoci, jako ndzni oracze w obronie tej ojczyzny i witej wiary stawaj! - e stawaj, miociwy panie, to stawaj! - zawoa Krzysztoporski. - Cae wsie wedle Czstochowy puste, bo chopstwo z kosami w polu. Wojna wszdy okrutna; Szwedzi musz si kupami trzyma, a zapieli chopstwo ktrego, to tak nad nim wydziwia, e lepiej by mu od razu i do pieka. Kto tam wreszcie teraz w tej Rzeczypospolitej za or nie chwyta! Nie byo psubratom Czstochowy oblega... Od tego czasu nie siedzie im w tej ziemi! - Od tego czasu nie bd w tej ziemi ucisku znosi ci, ktrzy krwi si oponuj - odrzek powanie krl - tak mi dopom Bg i wity krzy! - Amen! - doda prymas. Tymczasem Krzysztoporski uderzy si rk w czoo. - Mrz mi mentem pomisza, miociwy panie - rzek - bom zapomnia jednej wieci powiedzie, e taki syn, wojewoda poznaski, zmar jakoby nagle.Tu zawstydzi si nieco pan Krzysztoporski, spostrzegszy si, jak wielkiego senatora nazwa wobec krla i dygnitarzy "takim synem", wic doda zmieszany: - Nie zacny stan, lecz zdrajc chciaem spostponowa. Ale nikt tego wyranie nie zauway, bo wszyscy patrzyli na krla, ten za rzek: - Juemy dawno pana Jana Leszczyskiegona wojewdztwo poznaskie przeznaczyli, jeszcze za ycia pana Opaliskiego. Niechegodniej ten urzd piastuje... Sd boski, widz, rozpocz si nad tymi, ktrzy t ojczyzn do upadku przywiedli, bo w tej chwili moe ju i ksi wojewoda wileski przed Najwyszym Sdzi spraw ze swoich uczynkw zdaje... Tu zwrci si do biskupw i senatorw: - Ale nam czas o wojnie powszechnej myle i w tej materii pragn zasign zdania waszych mociw. Rozdzia 28 W chwili gdy krl mwi, i wojewoda wileski moe ju stoi przed sdem boym,mwi jakoby duchem proroczym, bo w owym czasie sprawa tykociska bya ju rozwizana. Dnia 25 grudnia pan wojewoda witebski Sapieha tak by ju pewien zdobycia Tykocina, e sam do Tyszowiec wyjecha, poleciwszy panu Oskierce prowadzenie dalszych prac oblniczych. Z ostatnim szturmem kaza na powrt swj, rycho majcy nastpi, czeka; zebrawszy za coznaczniejszych oficerw tak mwi: - Doszy mnie suchy, i midzy towarzystwem jest zamiar zaraz po zdobyciu zamku ksicia wojewod wileskiego na szablach roznie... Owo, gdyby si zamek pod m niebytno podda,co by moe, owiadczam waszmociom, i najsurowiej zakazuj na zdrowie ksicia nastpowa. Odbieram ci ja wprawdzie listyod takich osb, o ktrych si waszmociom ani ni, abym dostawszy go nie ywi... Ale ja nie chc sucha tych rozkazw, co czyni nie z adnej kompasji, bo jej zdrajca niewart, ale e nad gardem jego nie mam prawa i wol go przed sejm na sdpostawi, aby dla potomnych by std przykad, e ni wielko rodu, ni adne urzdy zdrady takowej i winy odkupi ani przed kar publiczn zasoni go nie zdoaj. W ten sens mwi pan wojewoda, jeno jeszcze duej, bo o ile by zacny, o tyle mia t sabo, e majc si za mwc lubi przy kadej okazji obszernie si wysawia i sucha z luboci wasnych sw, przymykajc przy pikniejszych sentencjach oczy. - To musz sobie chyba dobrze praw rk w wodzie wymoczy - odpar na to pan Zagoba - gdy okrutnie mnie swdzi... Wszelako to tylko powiem, e gdyby Radziwi mnie w swoj moc dosta, pewnie by z moj gow do zachodu socanie czeka. Wie on dobrze, kto w znacznej czci to sprawi, e go wojska opuciy; wie dobrze, kto go ze Szwedami nawet porni... Ale za to ja nie wiem, czemu mam by pobaliwszy dla niego, nili on byby dla mnie? - Bo nie przy waci komenda i sucha musisz - odrzek z powag wojewoda. - e sucha musz, to prawda, ale dobrze czasem i Zagoby posucha... miele te tomwi, e gdyby Radziwi mnie posucha,gdym go do obrony ojczyzny ekscytowa, nie byby dzi w Tykocinie, jeno w polu, na czele wszystkich wojsk litewskich. - Zali to waci si zdaje, e buawa w zych rkach? - Tego nie godzi mi si powiedzie, bom j sam w te rce woy. Miociwy pan nasz, Joannes Casimirus, ma tylko mj wybr potwierdzi, nic wicej. Umiechn si na to wojewoda, bo lubi pana Zagob i jego krotofile. - Panie bracie - rzek - ty zgnbi Radziwia, ty mnie uczyni hetmanem... i wszystko twoja zasuga. Pozwle mnie teraz jecha spokojnie do Tyszowiec, aby te i Sapieha mg w czym przysuy siojczynie. Pan Zagoba wzi si w boki i zamyli siprzez chwil, jakby rozwaa, czy ma pozwoli, czy nie pozwoli; na koniec okiemysn, gow kiwn i rzek z powag: - Jed, wasza mio, spokojnie. - Bg zapa za permisj! - odpowiedzia miejc si wojewoda. Zawtrowali wodzowi miechem inni oficerowie, on za istotnie pocz si zbiera, bo kolasa staa ju pod oknami gotowa, wic egna si ze wszystkimi, dajc kademu instrukcj, co ma pod jego niebytno czyni; wreszcie zbliywszy si do pana Woodyjowskiego rzek: - Wa, na wypadek zdania si zamku, bdziesz mi odpowiada za zdrowie wojewody, tobie t funkcj powierzam. - Wedle rozkazu! wos mu z gowy nie spadnie! - odrzek may rycerz. - Panie Michale - rzek do niego pan Zagoba po odjedzie wojewody - ciekaw jestem, jakie to osoby nalegaj na naszego Sapia, by Radziwia, dostawszy, nie ywi? - Skd mam wiedzie! - odrzek may pan. - Czyli powiadasz, e czego ci cudza gba do ucha nie powie, tego ci wasny dowcip nie podszepnie. Prawda jest! Ale musz to by znaczne jakie persony, skoro mog panu wojewodzie rozkazy dawa. - Moe sam krl? - Krl? Krla gdyby pies uksi, zaraz by mu przebaczy i jeszcze by mu sperk da kaza. Takie ju u niego serce! - Nie bd si o to z wapanem spiera, aleprzecie powiadali, e na Radziejowskiego bardzo si zawzi. - Naprzd kademu przytrafi si zawzi, exemplum: moja na Radziwia zawzito; po wtre, jake to si zawzi, kiedy zarazsynw jego wzi w opiek, e i ojciec lepszy by nie by! Zote to serce i mniemam, e prdzej to krlowa jejmo przeciw gardu radziwiowskiemu instancj wnosi. Godna pani, ani sowa, ale biaogowska u niej fantazja, a to wiedz, e gdy si biaogowa przeciw tobie zawemie, choby si w szpar w pododze skry, jeszcze ci ig stamtd wydubie. Na to westchn pan Woodyjowski i odpar: - Za co by si tam ktra miaa na mnie zawzina, skorom adnej nigdy w yciu nie zahaczy! - Ale rad by, ale rad by! Dlatego to, cho w jedzie suysz, tak zapamitale na murytykociskie piechot leziesz, bo mylisz, etam nie tylko Radziwi, ale i Billewiczwna siedzi. Znaj ci, niecnoto! Jake? jeszcze jej sobie z gowy nie wybi? - By taki czas, em j sobie cakiem z gowy wybi, i sam Kmicic, gdyby tu by obecny, musiaby przyzna, em po kawalersku sobie postpi nie chcc i wbrew jej sentymentom, raczej swoj konfuzj w niepami puszczajc; ale tego nie ukrywam, e jeli ona jest teraz w Tykocinie, jeli mi Bg pozwoli znw j z opresji ratowa, to bd w tym widzia wyran wol Opatrznoci. Na Kmicica baczy nie potrzebuj, bom mu w niczym nie powinien, a ywie we mnie nadzieja, i gdy dobrowolnie od niej odszed, to go musiaa do tej pory zapomnie i nie przygodzi mi si, co si dawniej przygodzio. Tak rozmawiajc doszli do kwatery, w ktrej zastali dwch panw Skrzetuskich, pana Rocha Kowalskiego i pana dzierawc zWsoszy. Nietajno byo w wojsku, po co pan wojewoda witebski pojecha do Tyszowiec, wic rycerze cieszyli si wzajem, e powstaje zwizek tak cnotliwy na obron ojczyzny i wiary. - Inny ju wiatr w caej Rzeczypospolitej wieje - rzek pan Stanisaw - a chwali Boga, Szwedom w oczy. - Od Czstochowy on powia - odrzek na topan Jan. - Wczoraj byy wiadomoci, e siklasztor jeszcze trzyma i coraz mocniejszeszturmy odpiera... Nie daj, Matko Najwitsza, by nieprzyjaciel mg pohabi Twj przybytek! Tu pan Rzdzian westchn i rzek: - Bo oprcz obrazy boskiej ile by to zacnych skarbw poszo w nieprzyjacielskie rce! Jak czek o tym pomyli, to mu i strawa przez gardo nie chce przechodzi. - Wojsko a si do szturmu rwie, e trudnoludzi utrzyma - rzek pan Micha. - Wczoraj Stankiewiczowa chorgiew bez komendy i bez drabin ruszya, bo powiadajtak: jak z tym zdrajc skoczymy, to Czstochowie na odsiecz pjdziem. I co ktry Czstochow wspomni, to zaraz wszyscy poczynaj zgrzyta i w szable trzaska. - Bo i po co nas tu tyle chorgwi stoi, kiedyi poowy byoby na Tykocin dosy - rzecze pan Zagoba. - Upr to pana Sapiehy, nic wicej. Nie chce mnie sucha, eby pokaza, jako i bez mojej rady co potrafi,a to sami widzicie, e jak tylu ludzi jedn zamczyn oblega, to tylko sobie nawzajem przeszkadzaj, bo dostpu dla wszystkich nie masz. - Eksperiencja wojskowa przez wapana mwi, nie mona rzec! - odpowiedzia pan Stanisaw. - Aha! co? Mam gow na karku? - Wuj ma gow na karku! - zawoa nagle pan Roch i nastroszywszy wsy pocz poglda po obecnych, jakby szukajc takiego, co by mu zaprzeczy. - Ale i pan wojewoda ma gow - odrzek pan Jan Skrzetuski - i jeli tyle chorgwi tustoi, to dlatego, e jest obawa, eby ksiBogusaw z odsiecz bratu nie przyby. - To posa z par lekkich chorgwi na pustoszenie Prus elektorskich - rzek Zagoba - skrzykn kup luda na ochotnikamidzy gminem. Sam bym pierwszy poszed pruskiego piwa poprbowa. - W zim piwo na nic, chyba grzane - rzekpan Micha. - To dajcie wina albo gorzaki lub miodu - odpowiedzia Zagoba. Inni rwnie okazali ochot, wic pan dzierawca z Wsoszy zaj si t spraw i wkrtce kilka gsiorkw stano na stole. Uradoway si na ten widok serca i rycerzepoczli do siebie przepija, coraz to na inneintencje wznoszc kielichy. - Na pohybel pludrakom, aby nam tu bochenkw dugo ju nie uszczyli! - rzek pan Zagoba - niech sobie szyszki w Szwecji r! - Za zdrowie majestatu: krla jegomoci i krlowej! - wznis Skrzetuski. - I tych, ktrzy wiernie przy majestacie stali! - doda Woodyjowski. - Zatem nasze zdrowie! - Zdrowie wuja! - hukn pan Roch. - Bg zapa! W rce twoje, a wytrznij do dna w gb... Jeszcze si Zagoba nie zewszystkim zestarza! Moci panowie! abymy co prdzej tego jawca z jamy wykurzyli i pod Czstochow ruszy mogli! - Pod Czstochow! - krzykn Roch - Pannie Najwitszej w sukurs! - Pod Czstochow! - zawoali wszyscy. - Skarbw jasnogrskich przed poganami broni! - doda Rzdzian. - Ktrzy symuluj, e w Pana Jezusa wierz, chcc bezecno sw pokry, a w rzeczy, jakem to ju powiada, do miesicajako psi wyj i na tym caa ich wiara polega. - I tacy to rce na splendory jasnogrskie podnosz! - W sedno waszmo utrafi mwic o ich wierze - rzek Woodyjowski do Zagoby - bo ja sam syszaem, jak do miesica wyli.Powiadali pniej, e to ich luterskie psalmy, ale to pewna, e takie psalmy i psi piewaj. - Jake to? - rzek pan Roch - sami midzy nimi tacy synowie? - Nie masz innych! - rzek z gbokim przekonaniem pan Zagoba. - I krl ich nie lepszy? - Krl ich gorszy od wszystkich. On to t wojn podnis umylnie, aby mg prawdziwej wierze do woli po kocioach bluni. Na to podnis si pan Roch, mocno ju podpiy, i rzek: - Jeeli tak, tedy jako mnie tu, waszmociowie, widzicie, jakem Kowalski! tak w pierwszej bitwie prosto na krla szwedzkiego skocz! Choby te sta w najwikszej gstwie, nic to! Moja mier albo jego!... a taki kopi si do niego zo...Miejcie mnie wapanowie za kpa, jeli tego nie uczyni! To rzekszy zoy pi i chcia w st grzmotn. Byby przy tym potuk szklenice, gsiory i st rozupa, lecz panZagoba skwapliwie go za gar uchwyci i w nastpujce ozwa si sowa: - Siadaj, Rochu, i daj spokj! Wiedz i o tym,e nie dopiero ci bdziemy za kpa mieli, gdy tego nie uczynisz, ale dopiero ci za kpa przestaniemy mie, jeeli to uczynisz. Nie rozumiem te, jak si bdziesz mg kopi zoy do krla szwedzkiego, w husarii nie suc? - To si na poczet zdobd i do kniazia Poubiskiego chorgwi si wpisz. I ojciecmnie te wspomoe. - Ojciec Roch? - A jake! - Nieche ci pierwej wspomoe, a teraz szka nie rozbijaj, bo pierwszy bym ci za to gow rozbi. O czymemy to mwili, mociwi moi?... Aha! o Czstochowie... omnym i m ; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPLcc8 VF)c70Luctus mnie stoczy, jeeli w por witemumiejscu na ratunek nie przyjdziemy... Luctus mnie stoczy, mwi wam! A wszystko przez tego zdrajc Radziwia i przez racj fizyk sapieysk. - Wapan na wojewod nic nie mw! Zacny pan! - ozwa si may rycerz. - To czemu obydwiema poami Radziwia przykrywa, kiedy jednej byoby dosy? Blisko dziesi tysicy ludzi pod t tam budstoi, najgrzeczniejszej jazdy i piechoty. Niedugo w caej okolicy i sadze w kominach wyli, bo co byo na kominach, to ju zjedli. - Nam w racje starszych nie wchodzi, jeno sucha! - Tobie nie wchodzi, panie Michale, ale nie mnie, bo mnie poowa dawnego radziwiowskiego wojska regimentarzem wybraa i bybym ju za dziesit granic Carolusa Gustawa wyen, gdyby nie ona nieszczsna modestia, ktra mi kazaa buaw panu Sapiee w rce woy. Nieche sobie ze swoim kunktatorstwem daspokj i niech patrzy, bym nie odebra tego, com da. - Jeno po napiciu si taki z waci rezolut - rzek pan Woodyjowski. - Tak powiadasz? Ano, to obaczysz! Dzi jeszcze pjd midzy chorgwie i krzykn: Moci panowie! komu wola ze mn pod Czstochow i, nie tu sobie okcie i kolana o tykociskie wapno wyciera, to prosz za mn! Kto mnie regimentarzem kreowa, kto mnie wadz dawa, kto dufa, e co uczyni, to ku poytkowi ojczyzny i wiary bdzie, ten niech obok mnie stawa. Pikna rzecz zdrajcw kara, ale stokro pikniejsza Najwitsz Pann, patronk tej Korony i Matk nasz, spod opresji i jarzma heretyckiego ratowa. Tu pan Zagoba, ktremu ju od niejakiego czasu opar unosi si z czupryny, zerwa si z miejsca, skoczy na aw i pocz krzycze, jakby znajdowa si przed zebraniem: - Moci panowie! Kto katolik, kto Polak, kto nad Najwitsz Pann ma kompasj, za mn!... W sukurs Czstochowie! - Id! - zawoa wstajc Roch Kowalski. Zagoba popatrzy chwil na obecnych, a widzc zdumienie i milczce twarze zlaz z awy i rzek: - Naucz ja Sapia rozumu!... Szelm jestem,jeli do jutra poowy wojska spod Tykocinanie zerw i pod Czstochow nie poprowadz! - Dla Boga! Pomiarkuj si ojciec! - rzek panJan Skrzetuski. - Szelm jestem! mwi ci! - powtrzy panZagoba. Oni za zlkli si, aby istotnie tego nie uczyni, bo mg. W wielu chorgwiach byy szemrania na tykocisk mitrg, a ludzie istotnie zgrzytali zbami, mylc o Czstochowie. Do byo iskr na owe prochy rzuci, a c dopiero gdyby j rzuci czek tak wzity i takiej niezmiernejpowagi rycerskiej jak Zagoba. Przede wszystkim wiksza cz wojsk sapieyskich skadaa si z nowo zacinych, a zatem do dyscypliny wojennejnieprzywykych i do uczynkw na wasn rk skorych, a ci poszliby niezawodnie podCzstochow za Zagob, jak jeden czowiek. Wic przelkli si tego przedsiwzicia obajSkrzetuscy, a Woodyjowski zawoa: - Ledwie si wojska troch najwikszym trudem wojewodziskim zebrao, ledwie jest jakowa sia na obron Rzeczypospolitej, a ju czyje warcholstwochce chorgwie rozrywa, do nieposuszestwa przywodzi. Sia by Radziwi zapaci za takow rad, bo na jego myn ta woda. Jak wapanu nie wstyd gada nawet o takiej imprezie! - Szelm jestem, jeli tego nie uczyni! - odpar Zagoba. - Wuj tak uczyni! - doda Roch Kowalski. - Cicho ty, koski bie! - hukn na niego pan Micha. Pan Roch oczy wytrzeszczy, gb zamkni wyprostowa si od razu. Wwczas Woodyjowski zwrci si do pana Zagoby.- A ja szelm jestem - rzek - jeeli jeden czowiek z mego puku z wapanem ruszy, a chcesz wojsko psowa, tedy ci powiem, e pierwszy na twoich wolentarzw uderz!- Poganinie, Turku bezecny! - rzek na to Zagoba. - Jake to? Na rycerzy Najwitszej Panny bdziesz uderza? Gotwe? Dobrze! Znaj ci! Mylicie wapanowie, e jemu o wojsko albo dyscyplin chodzi? Nie! Jeno Billewiczwn za murami tykociskimi zwietrzy. Dla prywaty i dla swawoli nie zawahasz si najsuszniejszej racji odstpi! Rad by na dziewczyn fyrka i z nogi na nog przestpywa, a jurzy si! Ale nic z tego! Moja gowa w tym, e tam ci lepsi ubieg,choby ten sam Kmicic, bo i on od ciebie niegorszy. Woodyjowski spojrza na obecnych, biorcich na wiadectwo, jaka mu si krzywda dzieje. Nastpnie namarszczy si, myleli,e gniewem wybuchnie, ale e by take poprzednio podchmieli, wic nagle wpad wrozczulenie. - Oto mi nagroda! - zawoa - od wyrostka ojczynie su, szabli z garci nie popuszczam! Ni mi chaty, ni mi ony, ni dzieci, sam czek jako kopia do gry gowsterczy. Najzacniejsi o sobie myl, a ja, prcz ran w skrze, nie miaem innej nagrody, za to mi jeszcze prywat zadaj, ledwie nie zdrajc by mieni. To rzekszy j roni zy na te wsiki, za pan Zagoba zmik od razu i otworzywszy rce zawoa: - Panie Michale! Srodzem ci ukrzywdzi. Katu mnie odda za to, em takiego wyprbowanego przyjaciela spostponowa! I padszy sobie w objcia poczli si caowa i do piersi wzajem przyciska, za czym i pili dalej na zgod, a gdy ju al znacznie im z serc wyparowa, rzek Woodyjowski: - A nie bdziesz wojska psowa, swawoli wprowadza, zego przykadu dawa? - Nie bd, panie Michale! dla ciebie to uczyni! - A da Bg, Tykocina dostaniem, to co komu do tego, czego ja za murami szukam. Co ktosobie ma ze mnie dworowa, h? Uderzony t kwesti, pan Zagoba pocz koniec wsa do ust wkada i zbami go przygryza, na koniec rzek: - Nie, panie Michale, kocham ci jako renic oka, ale ty sobie t Billewiczwn zgowy wybij. - A to czemu? - pyta zdziwiony pan Woodyjowski. - Urodna jest, assentior! - rzek Zagoba - ale to persona okazaa i adnej nie masz midzy wami proporcji. Chybaby jej na ramieniu siada jako kanarek i cukier z gby wydziobywa. Mogaby ci tako jako kobuza na rkawiczce nosi i na wszelkiegonieprzyjaciela puszcza, bo chociae may, ale instar szerszenia zjadliwy. - Ju wapan zaczynasz? - rzek pan Woodyjowski. - Kiedym zacz, to pozwle mi i dokoczy: jedna jest dla ciebie podwika jakoby stworzona, a to wanie owa pestka... Jake jej tam imi? Ta, z ktr nieboszczyk Podbipita mia si eni? - Anusia Borzobohata-Krasieska! - zakrzykn pan Jan Skrzetuski. - Toe to dawny afekt Michaowy!... - Czyste ziarnko gryczane, ale gadka bya bestyjka jako kukieka - rzek mlaskajc wargami pan Zagoba. Tu pan Micha zacz wzdycha raz po razu i powtarza to, co zawsze powtarza,gdy kto o Anusi wspomnia: - Co si z tym niebotkiem dzieje?... Ba, ba! eby si to ona znalaza! - Ju by jej z rk nie puci... I dobrze by uczyni, bo przy twojej kochliwoci, panie Michale, moe ci si przytrafi, e ci pierwsza lepsza koza zapie i na koza przemieni. Dalibg, w yciu nie widziaem, eby kto taki by na afekta asy. Powiniene si by kurkiem urodzi, mieciepod przyzbami rozgrzebywa i "ko, ko, ko!"na czubatki woa. - Anusia! Anusia! - powtarza rozmarzony pan Woodyjowski. - Bg by mi j zesa!... Ale moe ju jej na wiecie zgoa nie masz albo te za m posza i dzieci wodzi... - Co by miaa i! Zielona to jeszcze bya rzepa, gdym j widzia, a potem cho i dosza, moga si dotd w stanie niewinnoci uchowa. Po takim panu Longinienijako jej byo lada chystka bra... Z drugiej te strony, w tych wojennych czasach mao kto o eniaczce myli. A pan Micha na to: - Wapan jej dobrze nie znae. Dziw, jak zacna... Ale tak ju miaa natur, e nikogo nie przepucia, eby mu zaraz serca nie przeszy... Tak ju j Pan Bg stworzy. Nawet niszego stanu ludzi nie omijaa: exemplum w medyk ksinej Gryzeldy, Woszysko, ktry si w niej zakocha na umr. Moe tam za niego ju posza i za morze j wywiz... - Nie powiadaj byle czego, panie Michale! - zawoa z oburzeniem pan Zagoba. - Medyk, medyk... Za by szlachecka crka, zzacnej krwi, miaa pj za czeka tak podej kondycji?... Raz ci to ju mwiem! nie moe by! - I mnie samemu byo na ni za to mruczno, bom sobie myla: ju te miary nie ma, skoro i procedernikw baamuci. - Prorokuj ci, e j jeszcze zobaczysz - rzek pan Zagoba. Dalsz rozmow przerwao wejcie pana Tokarzewicza, ktry przedtem w regimencie radziwiowskim suy, a po zdradzie hetmana wraz z innymi go odstpii teraz w puku Oskierczynym chorgiew nosi. - Panie pukowniku - rzek do Woodyjowskiego - bdziem petard podsadza. - To ju pan Oskierko gotw? - Jeszcze dzi w poudnie by gotw i nie chce czeka, bo noc obiecuje si ciemna. - To dobrze - rzek Woodyjowski - pjdziem obaczy i ludziom te z muszkietami ka stan w gotowoci, ebyzza bramy nie wypadli. Same pan Oskierko bdzie petard podsadza? - Tak jest... Wasn osob... Sia i ochotnikaz nim idzie. - Pjd i ja! - rzek Woodyjowski. - I my! - zawoali dwaj Skrzetuscy. - Ot! szkoda, e stare oczy po ciemku nie widz - ozwa si pan Zagoba - bo pewnie bym wam samym i nie da... Ale c! gdy si jeno zmroczy, ju ani szabl mi si nie zoy... Po dniu, po dniu, przy socu, to tam stary lubi jeszcze ruszy w pole. Dawajcie mi co najtszych Szwedw, byle w poudnie! - Ja za pjd - rzek namyliwszy si dzierawca z Wsoszy. - Gdy bram wysadz, pewnie wojsko hurmem do szturmu skoczy, a tam w zamku sia w sprztach i klejnotach moe by wszelakiej dobroci. I wyszli wszyscy, bo te si ju mroczyo na dworze; zosta w kwaterze sam tylko pan Zagoba, ktry przez chwil nasuchiwa, jako nieg chrzci pod stopami odchodzcych; potem za j podnosi kolejno gsiorki i patrzy pod wiato ponce na kominie, jeeli si co jeszcze w ktrym zostao. Tamci za szli ku zamkowi w pomroce i wietrze, ktry wsta od strony pnocnej id coraz silniej, wy, hucza, niosc ze sob tumany rozbitego w proch niegu. - Dobra noc do podsadzania petardy! - rzekWoodyjowski. - Ale i do wycieczki - odrzek pan Skrzetuski. - Musimy mie pilne oko i muszkietnikw gotowych. - Daby Bg - rzek pan Tokarzewicz - ebypod Czstochow bya jeszcze wiksza zadymka. Zawsze naszym w murach cieplej... Ale co by tam Szwedw na straach pomarzo, to by pomarzo... Trastia ich maty mordowaa! - Straszna noc! - rzek pan Stanisaw - syszycie wapanowie, jak wyje, jakoby Tatarzy do ataku powietrzem szli? - Albo jakby diabli requiem Radziwiowi piewali - dorzuci Woodyjowski. Rozdzia 29 W zamku za wielki zdrajca patrzy w kilkadni pniej na zapadajcy na cauny nienemrok i sucha wycia wichru. Dopalaa si zwolna lampa jego ycia. Dnia tego w poudnie jeszcze chodzi, jeszcze spoglda z blankw na namioty i drewnianeszaasy wojsk sapieyskich; lecz w dwie godziny pniej zaniemg tak, i musiano go odnie do komnat. Od owych czasw kiejdaskich, w ktrych po koron siga, zmieni si do niepoznania. Wos na gowie zbiela, naokoo oczu poczyniy si czerwone obwdki, twarz mu obwisa i nabrzka, wic wydawaa si jeszcze ogromniejsz, ale bya to twarz ju ptrupia, naznaczona bkitnymi pitnami i straszna przez swj wyraz piekielnych cierpie. A jednak, lubo ycie jego niemal na godziny si ju liczy mogo, przecie y za dugo,bo przey nie tylko wiar w siebie, w swoj pomyln gwiazd, nie tylko nadzieje swoje i zamiary, ale tak gboki swj upadek, e gdy spoglda na dno tej przepaci, do ktrej si stoczy, sam sobiewierzy nie chcia. Wszystko go zawiodo: wypadki, wyrachowania, sprzymierzecy. On, ktremu nie do byo by najpotniejszym panem polskim, ksiciem pastwa rzymskiego, wielkim hetmanem i wojewod wileskim, on, ktremu Litwa caa bya nie do miary pragnie i podliwoci, zamknity by teraz w jednym ciasnym zameczku, w ktrym czekaa go tylko albo mier, albo niewola. I patrzy codziennie we drzwi, ktra z dwch strasznych bogi pierwej wejdzie wzi jego dusz i przez p ju rozpadajce si ciao. Z jego ziem, z jego woci i starostw mona byo niedawno udzielne krlestwo wykroi, dzi nie by panem nawet i murwtykociskich. Przed kilkoma zaledwie miesicami z ssiednimi krlami jeszcze traktowa, dzi jeden kapitan szwedzki z niecierpliwoci i lekcewaeniem sucha jego rozkazw i wol jego mia nagina do swojej. Gdy go opuciy wojska, gdy z magnata i pana, ktry trzs krajem, zosta bezsilnym ndzarzem, ktry sam potrzebowa ratunku i pomocy, Karol Gustaw pogardzi nim. Byby pod niebiosa wynosi potnego pomocnika, ale odwrcisi z dum od suplikanta. Jako opryszka Kostk Napierskiego oblegano niegdy w Czorsztynie, tak jego, Radziwia, oblegano teraz w zamku tykociskim. I kto oblega? Sapieha, najwikszy wrg osobisty! Gdy go dostan, powlok go na sd, gorzej ni opryszka, bo jako zdrajc. Opucili go krewni, przyjaciele, koligaci. Wojska zajechay jego dobra, rozwiay si w mg skarby, bogactwa, i w pan, w ksi, ktry niegdy dwr francuski dziwi i olepia przepychem, ktry na ucztach tysice szlachty przyjmowa, ktrypo dziesi tysicy wasnych wojsk trzyma, odziewa, ywi, nie mia teraz czym wasnych mdlejcych si odywi, i strach powiedzie! on, Radziwi, w ostatnich chwilach swego ycia, niemal w godzin mierci - by godny! W zamku dawno ju brako ywnoci, ze szczupych pozostaych zapasw komendant szwedzki skpe wydziela racje,a ksi nie chcia go prosi. Gdyby przynajmniej gorczka, ktra trawia jego siy, odja mu bya i przytomno! Ale nie! Pier jego podnosia si coraz ciej, oddech zmienia si w chrapanie, opuche nogi i rce ziby, lecz umys, mimo chwilowych obdw, mimo strasznych mar i wizyj, ktre przesuway mu si przed oczyma, pozostawa przez wiksz cz godzin jasny. I widzia w ksi cay swj upadek, ca ndz i ponienie, widzia w dawny wojownik zwycizca ca klsk i cierpienia jego byy tak niezmierne, e chyba z jego grzechami mogy si porwna. Bo prcz tego, jako Oresta erynie, tak jegoszarpay wyrzuty sumienia, a nie byo nigdzie na wiecie takowej wityni, do ktrej mgby si przed nimi schroni. Szarpay go w dzie, szarpay w nocy, na polu i pod dachem; duma nie moga im zdziery ani ich odeprze. Im gbszy byjego upadek, tym szarpay go zacieklej. I miewa takie chwile, e dar wasne piersi.Gdy nieprzyjaciele naszli ojczyzn ze wszystkich stron, gdy nad jej losem nieszczsnym, nad jej blami i krwi przelan litoway si obce narody on, hetman wielki litewski, zamiast ruszy w pole, zamiast powici jej ostatni kropl krwi, zamiast wiat zdziwi jak Leonidas, jak Temistokles, zamiast zastawi ostatni kontusz jak Sapieha, zwiza si z jednym z nieprzyjaci i przeciwko matce, przeciwko wasnemu panu podnis witokradzk rk i ubroczy we krwi bliskiej, drogiej... On to wszystko uczyni, ateraz jest u kresu nie tylko haby, ale i ycia, porachunku bliski, tam, na tamtej stronie... Co go tam czeka? Wos jey mu si na gowie, gdy o tym myla. Bo gdy podnosi rk na ojczyzn, sam sobie wydawa si w stosunku do niej wielki, a teraz zmienio si wszystko. Teraz on zmala, a natomiast ta Rzeczpospolita, wstajc z prochu i krwi, wydawaa si mu jaka wielka i coraz wiksza, groz tajemnicz pokryta, witego majestatu pena, straszna. I rosa cigle jeszcze w jego oczach, i olbrzymiaa coraz wicej. Czu si wobec niej prochem i jako ksi, i jako hetman, ijako Radziwi. Nie mg poj, co to jest. Jakie fale nieznane wzbieray koo niego, pyny z hukiem, oskotem, napyway coraz bliej, pitrzyy si coraz straszniej, a on rozumia, e uton musi, e utonoby w tym ogromie takich stu jak on. Lecz czemu owej grozy i tajemniczej siy nie widzia pierwej; czemu, szalony, porwa si przeciw niej? Gdy te myli huczay mu w gowie, strach go bra przed t matk, przed t Rzeczpospolit, bonie poznawa jej rysw, tak dawniej dobrotliwych i agodnych. Duch si w nim ama i w piersiach zamieszkao mu przeraenie. Chwilami myla, e otacza go cakiem inny kraj, m ; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA Pc Yc E c * c 8,inni ludzie. Przez oblone mury dochodzio wszystko, co si w oblonej Rzeczypospolitej dziao, a dziay si rzeczydziwne i przeraajce. Rozpoczynaa si wojna na mier i ycie przeciw Szwedom izdrajcom - tym straszniejsza, e przez nikogo nie przewidywana. Rzeczpospolita pocza kara. Byo w tym co z gniewu boego za obraony majestat. Gdy przez mury dosza wie o obleniu Czstochowy, Radziwi, kalwin, zlk si i przestrach ju nie wyszed wicej z jego duszy, bo wanie wtedy, po raz pierwszy,dostrzeg te tajemnicze fale, ktre, wstawszy, miay pochon Szwedw i jego; wtedy najcie szwedzkie wydao mu si nie najciem, ale witokradztwem, a kara niezawodn. Wtedy po raz pierwszy spada zasona z jego oczu i ujrza odmienion twarz ojczyzny, ju nie matki, ale karzcej krlowej. Wszyscy, ktrzy pozostali jej wierni i suyli z serca i duszy, poszli w gr i wyrastali coraz bardziej, kto przeciw niej grzeszy - upada. "Wic nie wolno myle nikomu - mwi sobie ksi - ni o wyniesieniu wasnym, ni rodu swego, jeno ywot, siy i mio trzeba jej ofiarowa?" Ale dla niego byo za pno, bo ju nie mianic do ofiarowania, bo ju nie mia przed sob przyszoci, chyba pozagrobow, na ktrej widok dra. Od chwili oblenia Czstochowy, gdy jeden krzyk straszny wyrwa si z piersi niezmiernego kraju, gdy jakoby cudem znalaza si w nim jaka dziwna, do tej pory zapoznawana i niepojta sia - gdy nagle, rzekby: tajemnicza pozawiatowa rka podniosa si w jego obronie, nowe zwtpienie waro si w dusz ksic, bonie mg opdzi si strasznym mylom, eBg stoi przy tamtej sprawie i przy tamtej wierze. A gdy takie myli huczay mu w gowie, wtedy o swojej wasnej wierze wtpi i wwczas rozpacz jego przechodzia nawet miar jego grzechw. Ziemski upadek, duszy upadek, ciemno, nico - oto do czego doszed i czego si dosuy, sucsobie. A jednak jeszcze w pocztkach wyprawy z Kiejdan na Podlasie peen by nadziei. Sapieha, nierwnie gorszy wdz, bi go wprawdzie w polu, resztki chorgwi go opuszczay, lecz krzepi si myl, e ladadzie nadcignie mu w pomoc Bogusaw. Przyleci to mode orl radziwiowskie na czele pruskich, luterskich zastpw, ktre ladem litewskich chorgwi do papienikw nie przejd, a wwczas zgniot we dwch Sapieh, zetr jego siy, zetr konfederatw i poo si na trupie Litwy, jako dwa lwy na trupie ani, i samym rykiem odstrasz tych, ktrzy by im chcielij wydrze. Lecz czas pyn, siy Janusza topniay; nawet cudzoziemskie regimenty przechodziy do gronego Sapiehy; upyway dnie, tygodnie, miesice, a Bogusaw nie nadchodzi. Na koniec rozpoczo si oblenie Tykocina. Szwedzi, ktrych gar przy Januszu zostaa, bronili si bohatersko, bo straszliwymi okruciestwy poprzednio si zmazawszy, wiedzieli, e nawet poddanie si nie ochroni ich przed mciw rk Litwinw. Ksi w pocztkach oblenia jeszcze mia nadziej, e w ostatnim razie moe sam krl szwedzki ruszy mu na odsiecz, a moe pan Koniecpolski, ktry na czele szeciu tysicy koronnej jazdy przy Karolu si znajdowa. Lecz prno si spodziewa. Nikt o nim nie myla, nikt z pomoc nie nadciga. - Bogusawie! Bogusawie! - powtarza ksi chodzc po tykociskich komnatach -jeli brata nie chcesz ratowa, to ratuj przynajmniej Radziwia!... Wreszcie, w ostatniej rozpaczy, postanowiksi Radziwi uczyni krok, na ktry srodze oburzaa si jego duma: to jest baga o ratunek ksicia Michaa z Niewiea. List jego przejli jednak w drodze sapieyscy ludzie, za wojewoda witebski przesa Januszowi w odpowiedzi pismo ksicia krajczego, ktre przed tygodniem sam otrzyma. Ksi Janusz znalaz w nim ustp goszcy, co nastpuje: "Jeliby W.W. miociwego pana mego doszy wieci, i ja krewnemu, ksiciu wojewodzie wileskiemu, w pomoc i zamierzam, tedy im W. W. pan mj miociwy nie wierz, albowiem z tymi ja tylko za jedno trzymam, ktrzy w wierze ku ojczynie i panu naszemu wytrwa, a dawne wolnoci tej przewietnej Rzeczypospolitej restaurowa pragn. Co si po mnie nie pokae, abym zdrajcw od susznej i naleytej kary mia zasania. Bogusaw te nie nadcignie, bo jako sysz, elektor o sobie woli myle i nie chce si rozdziela, a quod attinet Koniecpolskiego, ten chyba do wdowy w konkury posunie, ktra aby ni zostaa, na rk mu, by ksi wojewoda zgorza jako najprdzej!" Ten list, do Sapiehy adresowany, odj nieszczsnemu Januszowi reszt nadziei i nie pozostao mu nic innego, jak czeka, aby si speniy jego losy. Oblenie dobiegao koca. Wie o odjedzie pana Sapiehy tej minuty niemal przedara si przez mury, ale nadzieja, e wskutek jego odjazdu kroki nieprzyjacielskie zostan zaniechane, krtko trwaa, gdy przeciwnie, w pukachpieszych zna byo ruch jaki niezwyczajny. Upyno jednak kilka dni do spokojnie, bo zamiar wysadzenia bramy petard spez na niczym, lecz nadszed 31 grudnia, w ktrym tylko zapadajca noc moga przeszkodzi oblegajcym, widocznie bowiem gotowali co przeciw zamkowi, jeli nie szturm, to przynajmniej nowy atak dzia na nadwtlone mury. Dzie mia si ku schykowi. Ksi lea wsali tak zwanej "Rogowej", pooonej w zachodniej czci zamku. Na ogromnym kominie paliy si cae smoliste karpy sosnowe, rzucajc ywy blask na biae i do puste ciany. Ksi lea na wznak natureckiej sofie wysunitej umylnie na rodek komnaty, aby ciepo pomieni mogodo niej dochodzi. Bliej komina, nieco w cieniu, spa na kobierczyku pa, koo ksicia za siedzieli, drzemic na krzesach: pani Jakimowiczowa, niegdy dozorczyni fraucymeru w Kiejdanach, drugipa, medyk, a zarazem astrolog ksicy, iCharamp. Ten ostatni bowiem nie opuci ksicia, chocia z dawnych wojskowych zosta przynim prawie sam jeden. Gorzka to bya suba, bo serce i dusza starego towarzysza byy wanie za murami tykociskimi, w obozie Sapiehy, jednake trwa wiernie przy dawnym wodzu. Biedne onierzysko wychudo z godu i niewczasw jak kociotrup. Z twarzy jego zosta tylko nos, ktry teraz wydawa si jeszcze wikszy, i wsy jak wiechy. Ubranyby w zbroj cakowit, pancerz, naramienniki i misiurk z drucianym czepcem, ktry spywa mu na ramiona. elazne karwasze wieciy mu na okciach,bo tylko co by wrci z murw, na ktre przed chwil wychodzi patrze, co si dzieje, i na ktrych co dzie szuka mierci. Teraz za zdrzemn si ze znuenia, cho ksi rzzi straszliwie, jakby kona pocz, i cho wiatr wy i gwizda na zewntrz. Nagle krtkie drgania poczy wstrzsa olbrzymim ciaem Radziwia i przesta rzzi. Zbudzili si zaraz ci, ktrzy go otaczali, i poczli patrze bystro naprzd na niego, potem na siebie. Lecz on rzek: - Jakoby mi kto z piersi zlaz: lej mi... Potem zwrci nieco gow, pocz patrzeuwanie ku drzwiom, na koniec ozwa si: - Charamp! - Suga waszej ksicej moci. - A czego tu Stachowicz chce? Pod biednym Charampem zadygotay nogi, bo o ile nieustraszony by w boju, o tyle zabobonny, wic obejrza si szybko i rzek przytumionym gosem: - Stachowicza tu nie masz. Wasza ksica mo kaza go w Kiejdanach rozstrzela. Ksi przymkn oczy i nie odpowiedzia ani sowa. Przez jaki czas sycha tylko byo aosne i przecige wycie wichru. - Pacz ludzki w tym wichrze sycha - rzek znw ksi otwierajc cakiem przytomnie oczy. - Ale jam nie sprowadza Szwedw, jeno Radziejowski. A gdy nikt nie odpowiada, po maej chwili doda: - On najwicej winien, on najwicej winien, on najwicej winien. I jaka otucha wstpia mu do piersi, jak gdyby uradowao go wspomnienie, e by kto od niego winniejszy. Wkrtce jednak inne cisze myli musiay mu przyj do gowy, bo twarz mu pociemniaa i powtrzy kilkakrotnie: - Jezus! Jezus! Jezus! I znowu napada go duszno; pocz rzzi jeszcze straszniej ni poprzednio. Tymczasem z zewntrz doszy odgosy wystrzaw muszkietowych, zrazu rzadkich, potem coraz gstszych, ale wrd zamieci nienej i wycia wichru nie brzmiay zbyt gono i mona byo myle,e to rozlegaj si jakie ustawiczne stukania do bramy. - Bij si! - rzek medyk ksicy. - Jako zwyczajnie! - odpowiedzia Charamp. - Ludzie marzn w zamieci, to wol si bi dla rozgrzewki. - Szsty ju dzie tego wichru i niegu - odpowiedzia medyk. - Wielkie zmiany przyjd w tym krlestwie, bo niezwyczajnato rzecz! Na to odrzek Charamp: - Daj je Boe! Nie stanie si nic gorszego! Dalsz rozmow przerwa im ksi, na ktrego znw przysza ulga: - Charamp! - Suga waszej ksicej moci. - Czy mi si ze saboci tak wydaje, czy te Oskierko par dni temu chcia petard bram wysadza? - Chcia, wasza ksica mo, ale Szwedzipetard porwali, i sam nieszkodliwie postrzelon, a sapieyscy odbici. - Jeeli nieszkodliwie, to znw bdzie tentowa... A ktry dzi dzie? - Ostatni grudnia, wasza ksica mo. - Boe, bd miociw duszy mojej!... Nie doyj ju Nowego Roku... Dawno mi przepowiadano, i w kadym pitym roku mier stoi koo mnie. - Bg askaw, wasza ksica mo. - Bg jest z panem Sapieh - odpowiedzia ksi gucho. Nagle pocz si oglda i rzek: - Zimno na mnie od niej idzie... Nie widz jej, ale czuj, e ona tu jest. - Kto taki, wasza ksica mo? - mier! - W imi Ojca i Syna, i Ducha witego! Nastaa chwila milczenia, sycha tylko byo szept pacierzy, odmawianych przez pani Jakimowiczow. - Powiedzcie - ozwa si ksi przerywanym gosem - zali wy naprawd wierzycie, e poza wasz wiar nikt zbawion by nie moe? - I w godzin mierci mona jeszcze od bdw rewokowa - odrzek Charamp. Odgosy wystrzaw stay si w tej chwili jeszcze gstsze. Huk dzia pocz wstrzsa szybami, ktre za kadym razemodpowiaday aosnym dwiczeniem. Ksi sucha czas jaki spokojnie, po czym unis si z lekka na wezgowiu, z wolna oczy poczy si rozszerza, renicebyska. Siad; przez chwil trzyma rkoma gow, nagle krzykn jak w obkaniu: - Bogusaw! Bogusaw! Bogusaw! Charamp wybieg jak szalony z komnaty. Zamek cay trzs si i dygota od huku dzia. Nagle da si sysze krzyk kilku tysicy gosw, po czym targno co z okropnym omotem cianami, a gownie i wgle z komina wysypay si na posadzk, jednoczenie Charamp wpad z powrotem do sali. - Sapieyscy bram wysadzili! - krzykn. - Szwedzi uciekli do wiey!... Nieprzyjaciel tu!... wasza ksica mo... Dalsze sowa zamary mu w ustach, Radziwi siedzia na sofie z oczyma wyszymi na wierzch; otwartymi ustami apa raz po raz powietrze, zby mia wyszczerzone, rkoma dar sof, na ktrej siedzia, i patrzc z przeraeniem wgb komnaty, krzycza, a raczej chrapa midzy jednym oddechem a drugim: - To Radziejowski... Ja nie... Ratunku!.. Czegochcecie?! Wecie t koron!... To Radziejowski... Ratujcie, ludzie! Jezus! Jezus! M a r i o! To byy ostatnie sowa Radziwia. Nastpnie porwaa go straszliwa czkawka, oczy wyszy mu jeszcze okropniej z oprawy, wypry si, pad na wznak i pozosta bez ruchu. - Skona! - rzek medyk. - Marii wzywa! syszelicie, cho kalwin - ozwaa si pani Jakimowiczowa. - Dorzucie na ogie! - rzek do struchlaych paziw Charamp. Sam za zbliy si do trupa, przymkn mu powieki, za czym zdj z pancerza zocisty obraz Bogarodzicy, ktry na acuszku nosi, i uoywszy rce Radziwia na piersiach, woy mu go midzy palce. wiato ognia odbio si od zotego ta obrazu, a w odblask pad na twarz wojewody i rozweseli j tak, e nigdy nie wydawaa si tak spokojna. Charamp siad obok ciaa i wsparszy okcie o kolana, ukry oblicze w doniach. Milczenie przerywa tylko huk wystrzaw.Nagle stao si co strasznego. Bysna naprzd okropna jasno; zdawao si, e wiat cay w ogie si zmieni, a jednoczenie niemal rozleg si taki huk, jakoby ziemia zapadaa si pod zamkiem. Zachwiay si ciany, puap zarysowa si z przeraliwym trzaskiem, okna wszystkie runy na podog i szko szyb rozbio si w setne okruchy. Przez puste otwory okien wdary si w tej chwili tumany niegu i wicher pocz wy ponuro w ktach sali. Wszyscy ludzie, w komnacie bdcy, padli twarzami na ziemi, wszyscy oniemieli ze strachu. Podnis si pierwszy Charamp i zaraz spojrza na trupa wojewody; ale trup learwno, spokojnie, jeno obrazek zocisty przechyli si mu nieco w rkach. Charamp odetchn. Poprzednio by pewien, e to hurma szatanw wdara si do sali po ciao ksice. - Sowo stao si ciaem! - rzek - to Szwedzi musieli wysadzi prochami wie i siebie... Lecz z zewntrz nie dochodzi aden odgos. Widocznie wojska sapieyskie stay w niemym podziwie albo moe w obawie, e cay zamek jest podminowany i e prochy kolejno wybucha bd. - Dorzucie do ognia! - rzek pacholtom Charamp. I znw komnata zapona jaskrawym, migotliwym wiatem. Naokoo trwaa cisza miertelna, jeno ogie sycza, jeno wicher wy i nieg wali coraz wikszy przez puste okna. A nareszcie zabrzmiay zmieszane gosy, potem rozleg si brzk ostrg i tupot licznych krokw; drzwi od sali otworzyy si na rocie i onierze wpadli do rodka.Uczynio si jasno od goych szabel i corazto wicej postaci rycerskich, przybranych w hemy, kapuzy, kopaki, toczyo si przeze drzwi. Wielu nioso w rkach latarnie i ci wiecili nimi, postpujc ostronie, chocia w komnacie widno byo itak od ognia. Na koniec z tumu wyskoczy may rycerz,cay w szmelcowanej zbroi, i krzykn: - Gdzie wojewoda wileski? - Tu! - rzek Charamp ukazujc na ciao lece na sofie. Pan Woodyjowski spojrza i rzek: - Nie yje! - Nie yje! nie yje! - poszed gos z ust do ust. - Nie yje zdrajca i sprzedawczyk! - Tak jest - rzek ponuro Charamp. - Ale jeli sponiewieracie ciao jego i na szablachje rozniesiecie, le uczynicie, bo Najwitszej Panny przed skonem wzywa ijej konterfekt w rku dziery! Sowa te wielkie uczyniy wraenie. Krzyki umilky. Natomiast onierze poczli si zblia, obchodzi sof i przypatrywa si nieboszczykowi. Ci, ktrzy mieli latarnie, wiecili mu nimi w oczy, a on lea olbrzymi, pospny, z hetmaskim majestatem w twarzy i zimn powag mierci. onierze przychodzili kolejno, a midzy nimi i starszyzna. Zbliy si wic Stankiewicz i dwaj Skrzetuscy, i Horotkiewicz, i Jakub Kmicic, i Oskierko, i pan Zagoba. - Prawda jest!... - rzek cichym gosem panZagoba, jakby ba si zbudzi ksicia. - Najwitsz Pann w rkach trzyma i blaskmu od niej na lica pada... To rzekszy zdj kopak z gowy. W tej chwili uczynili to wszyscy inni. Nastao milczenie pene szacunku, ktre przerwa wreszcie Woodyjowski. - Ach! - rzek - ju on na sdzie boym i ludzie nic do niego nie maj! Tu zwrci si do Charampa: - Lecz ty, nieszczniku, czemu to dla niego ojczyzny i pana odstpi? - Dawajcie go sam!... - ozwao si zaraz kilka gosw. Na to Charamp wsta i wyjwszy szablisko, cisn j z brzkiem na ziemi. - Macie mnie, rozsiekajcie! - rzek. - Nie odstpiem go razem z wami, gdy by potny jako krl, a potem nie godzio mi si go opuszcza, gdy by w mizerii i gdy nikt przy nim nie pozosta. Oj! nie utyem na tej subie, bom trzy dni ju nic w gbienie mia i nogi si chwiej pode mn... Ale macie mnie, rozsiekajcie! gdy i do tego siprzyznaj... - tu gos pana Charampa zadrga - em go miowa... To rzekszy zatoczy si i byby upad, aleZagoba otworzy mu ramiona, chwyci go,podtrzyma, a potem krzycze pocz: - Na ywy Bg! Dajcie mu je i pi!... Trafio to wszystkim do serca, wic wzitopana Charampa pod rce i wyprowadzono go zaraz z komnaty. Po czym i onierze poczli j kolejno opuszcza egnajc si pobonie. W drodze do kwatery pan Zagoba rozwaa co w umyle, zastanawia si, chrzka, nareszcie pocign za po panaem inny kraj, m ; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP$cc"cy1/ E;Woodyjowskiego. - Panie Michale! - rzek. - A czego? - Ju mnie zawzito na Radziwia mina, co nieboszczyk, to nieboszczyk!... Odpuszczam mu z serca, e na szyj moj nastawa. - Przed trybunaem on niebieskim! - odrzek Woodyjowski. - Ot, ot!... Hm! eby mu to co pomogo, dabym zreszt i na msz, bo widzi mi si, e ma tam okrutnie kruch spraw. - Bg miosierny! - e miosierny, to miosierny, ale i On bez abominacji na heretykw patrze nie moe. A to nie tylko heretyk, ale i zdrajca. Ot co! Tu pan Zagoba zadar gow i pocz spoglda ku grze. - Boj si - rzek po chwili - eby mi ktry Szwed, z tych, co si prochami wysadzili, na eb nie zlecia, bo e ich tam w niebie nie przyjto, to pewna! - Dobrzy pachokowie! - rzek z uznaniem pan Micha - woleli zgin ni si podda. Mao takich onierzw w wiecie! Po czym szli w milczeniu, nagle pan Micha zatrzyma si. - Billewiczwny w zamku nie byo - rzek. - A skd wiesz? - Pytaem onych paziw. Bogusaw j wzido Taurogw. - Oj! - rzek Zagoba - to jakoby wilkowi koz powierzono. Ale to nie twoja rzecz, tobie przeznaczona tamta pestka! Rozdzia 30 Lww od chwili przybycia krla zmieni si w istotn stolic Rzeczypospolitej. Wraz z krlem przybya wiksza cz biskupw z caego kraju i wszyscy ci wieccy senatorowie, ktrzy nie suyli nieprzyjacielowi. Wydane lauda zwoay rwnie pod bro szlacht wojewdztwa ruskiego i dalszych przylegych, ktra stana licznie a zbrojno z tym wiksz atwoci, e Szwedw wcale w tych stronach nie byo. Rosy te oczy i serca na widok tego pospolitego ruszenia, w niczym albowiem nie przypominao ono owego wielkopolskiego, ktre pod Ujciem tak sab stawio nieprzyjacielowi zapor. Przeciwnie, nadcigaa tu grona i wojownicza szlachta, z dziecka na koniu i wpolach hodowana, wrd cigych napadw tatarskiej dziczy przywyka do przelewu krwi i poogi, lepiej wadnca szabl ni acin. wieo jeszcze wywiczya j chmielnicczyzna, siedm lat bez przerwy trwajca, tak e nie byo midzy nimi czowieka, ktry by tyle razy przynajmniejw ogniu nie by, ile sobie lat liczy. Coraz nowe ich roje przybyway do Lwowa. Jedni cignli od przepacistych Bieszczadw, inniznad Prutu, Dniestru i Seretu; ktrzy siedzieli na krtych dorzeczach dniestrowych, ktrzy siedzieli nad roztoczystym Bohem, ktrych nad Siniuch nie stara z ona ziemi inkursja chopska, ktrzy na tatarskich rubieach si ostali, ciwszyscy na gos pana dyli teraz do Lwiego Grodu, aby stamtd na nie znanego jeszcze nieprzyjaciela pocign. Walia szlachta z Woynia i z dalszych jeszcze wojewdztw, tak nienawi rozpalia we wszystkich duszach straszna wie o podniesieniu przez nieprzyjaciela witokradzkiej rki na Patronk Rzeczypospolitej w Czstochowie. Za kozactwo nie miao stawi przeszkd,bo nawet w najzatwardzialszych poruszyy si serca, i zreszt samo byo od Tatarw zmuszone bi przez posw czoem krlowii po raz setny przysigi wiernoci ponawia. Grone dla krlewskich nieprzyjaci poselstwo tatarskie pod wodz Subaghazi-beja bawio we Lwowie ofiarujc w imieniu chanowym sto tysicy ordy na pomoc Rzeczypospolitej, z ktrej czterdzieci tysicy mogo zaraz spod Kamieca w pole wyruszy. Prcz poselstwa tatarskiego zjechaa i legacja z Siedmiogrodu dla prowadzenia wszcztych z Rakoczym o nastpstwo tronurokowa; bawi i pose cesarski, by nuncjusz papieski, ktry razem z krlem przyjecha, co dzie nadjeday deputacjeod wojsk koronnych i litewskich, od wojewdztw i ziem, z owiadczeniami wiernoci dla majestatu i chci obrony do upadego najechanej ojczyzny. Rosa tedy fortuna krlewska, podnosia si w oczach ku podziwowi wiekw i narodw tak niedawno zupenie pognbiona Rzeczpospolita. Rozpaliy si dusze ludzkie dz wojny i odwetu, a jednoczenie okrzepy. I jak na wiosn deszcz ciepy a obfity topi niegi, tak potna nadzieja stopia zwtpienie. Nie tylko chciano zwycistwa, ale wierzono w nie. Coraz to nowe wieci pomylne, cho czsto nieprawdziwe, przechodziy z ust do ust. Raz w raz opowiadano to o odebranych zamkach, to o bitwach, w ktrych nie znanepuki pod nie znanymi dotd wodzami rozgromiy Szwedw, to o strasznych chmurach chopstwa, podnoszcego si jako szaracza przeciw nieprzyjacielowi. Imi Stefana Czarnieckiego coraz czciej pojawiao si na wszystkich ustach. Szczegy w onych wieciach byy czsto nieprawdziwe, ale razem wzite odbijay jako zwierciado to, co si dziao w caymkraju. Lecz we Lwowie byo jakoby ustawiczne wito. Gdy krl przyby, witao go miasto uroczycie: wic duchowiestwo trzech obrzdkw, rajcy miejscy, kupiectwo, cechy. Na placach i ulicach, gdzie okiem rzucie, powieway chorgwie biae, szafirowe, purpurowe, zociste. Dumnie podnosili lwowianie swego zotego lwa w bkitnym polu, z chlub wspominajc zaledwie przesze kozackie i tatarskie napady. Za kadym ukazaniem si krlewskim krzyk si czyni pomidzy tumami, a tumw nigdy nie brako. Ludno podwoia si w ostatnich dniach. Prcz senatorw, biskupw, prcz szlachtynapyny i tumy chopstwa, bo si rozbiega wie, e krl zamyla los chopski poprawi. Wic sukmany i gunie pomieszay si z tymi kapotami mieszczan. Przemylni Ormianie o smagychtwarzach porozbijali szaasy z towarem i broni, ktr chtnie kupowaa zgromadzona szlachta. Bya znaczna liczba iTatarw przy poselstwie, i Wgrzyni, i Woosi, i Rakuszanie, moc luda, moc wojska, moc odmiennych twarzy, moc strojw dziwnych, barwnych, jaskrawych arozmaitych, moc suby dworskiej: wic olbrzymich pajukw, hajdukw, janczarw, kranych Kozakw, laufrw z cudzoziemskaprzybranych. Na ulicach od rana do wieczora gwar ludzki, przejedanie to chorgwi komputowych, to oddziaw konnej szlachty, krzyki, komendy, migotanie zbroi igoych szabel, renie koni, hurkot armat i piewy pene grb i przeklestw dla Szweda. A dzwony w kocioach polskich, ruskich i ormiaskich biy nieustannie, zwiastujc wszystkim, e krl jest we Lwowie i e Lww to ze stolic pierwszy, ku wieczystej swej chwale, przyj krla wygnaca. Bito mu te czoem, gdzie si tylko pokaza; czapki wylatyway w gr, a okrzyki vivat! wstrzsay powietrzem; bito czoem i przed karocami biskupw, ktrzy przez okna egnali zgromadzone tumy; kaniano si te i wykrzykiwano senatorom,czczc w nich wierno dla pana i dla ojczyzny. Tak wrzao cae miasto. Nawet noc palono na placach stosy drzewa, przy ktrych koczowali mimo zimy i mrozu ci, ktrzy si w kwaterach dla zbytniego cisku pomieci nie mogli. Krl za trawi dnie cae na naradach z senatorami. Przyjmowano poselstwa zagraniczne, deputacje ziem i wojsk; obmylano sposoby zapenienia pustego skarbca pienidzmi; uywano wszelkich sposobw, aby roznieciwojn tam wszdzie, gdzie nie pona dotd. Latali gocy do miast znaczniejszych, we wszystkie strony Rzeczypospolitej, a hen do dalekich Prus i na mud wit; do Tyszowiec, do hetmanw, do pana Sapiehy, ktry po zburzeniu Tykocina szed z wojskiem swoim wielkimi pochodami na poudnie; szli gocy i do pana chorego wielkiego Koniecpolskiego, ktry jeszcze sta przy Szwedach. Tam, gdzie byo trzeba, posyano zasiki pienine, ekscytowano ospalszych manifestami. Krl uzna, uwici i potwierdzi konfederacj tyszowieck i sam do niej przystpi wziwszy wodze wszelkich spraw w swe niestrudzone rce: pracowa od rana do nocy, wicej dobro Rzeczypospolitej ni wasny wczas, ni wasne zdrowie wac. Lecz jeszcze nie tu by kres jego usiowa, postanowi bowiem zawrze w imieniu swoim i stanw takie przymierze, ktrego by adna potga ziemska przemc nie zdoaa, a ktre by w przyszoci do poprawy Rzeczypospolitej mogo posuy. Nadesza nareszcie ta chwila. Tajemnica musiaa si przedrze od senatorw do szlachty, a od szlachty do posplstwa, gdyod rana mwiono, e w czasie naboestwastanie si co wanego, e krl jakie uroczyste luby bdzie skada. Mwiono o poprawie losw chopskich i o konfederacjiz niebem; inni wszelako twierdzili, e to s niebywae rzeczy, ktrych przykadw dzieje nie podaj, ale ciekawo bya podniecona i powszechnie czego oczekiwano. Dzie by mrony, jasny, drobniuchne dba niegu latay po powietrzu, byszczc na ksztat iskier. Piechota anowa lwowska i powiatu ydaczowskiego,w pszubkach bkitnych, bramowanych zotem, i p regimentu wgierskiego wycigny si w dugi szereg przed katedr, trzymajc muszkiety przy nogach;przed nimi na ksztat pasterzy przechodziliwzdu i w poprzek oficerowie z trzcinami w rku. Pomidzy dwoma szpalerami pyn, jak rzeka, do kocioa tum rnobarwny. Wic naprzd szlachta i rycerstwo, a za ni senat miejski z acuchami pozocistymi na szyjach i ze wiecami w rku, a prowadzi go burmistrz, synny na cae wojewdztwo medyk, przybrany w czarn tog aksamitnibiret; za senatem szli kupcy, a midzy nimi wielu Ormian w zielonych ze zotem myckach na gowie i w obszernych wschodnich chaatach. Ci, chocia do innegoobrzdku nalec, cignli wraz z innymi, by stan reprezentowa. Za kupiectwem dyy cechy z chorgwiami, a wic rzenicy, piekarze, szewcy, zotnicy, konwisarze, szychterze, patnerze, kordybanci, miodowarzy, i ilu tylko innych jeszcze byo; z kadego ludzie wybrani szliza swoj chorgwi, ktr nis okazalszy od wszystkich urod chory. Za czym dopiero waliy bractwa rne i tum pospolity, w yczkowych kapotach, w kouchach, guniach, sukmanach, mieszkacy przedmie, chopi. Nie tamowano przystpu nikomu, dopki kocinie zapeni si szczelnie ludmi wszelakichstanw i pci obojej. Na koniec zaczy zajeda i karety, lecz omijay gwne drzwi, albowiem krl, biskupi i dygnitarze mieli osobne wejcie, bliej wielkiego otarza. Co chwila wojsko prezentowao bro, nastpnie onierze spuszczali muszkiety do nogi i chuchali na zmarznite donie, wyrzucajc z piersi kby pary. Zajecha krl z nuncjuszem Widonem, potem arcybiskup gnienieski z ksiciem biskupem Czartoryskim, potem ksidz biskup krakowski, ksidz arcybiskup lwowski, kanclerz wielki koronny, wielu wojewodw i kasztelanw. Ci wszyscy znikali w bocznych drzwiach, a ich karoce, dwory, masztalerze i wszelkiego rodzaju dworscy utworzyli jakoby nowe wojska, stojce z boku katedry. Ze msz wyszed nuncjusz apostolski Widon, przybrany na purpurze w ornat biay, naszywany perami i zotem. Dla krla urzdzono klcznik midzy otarzem a stallami, przed klcznikiem lea rozpostarty dywan turecki. Kanonickiekrzesa zajli biskupi i wieccy senatorowie. Rnobarwne wiata wchodzce przez okna w poczeniu z blaskiem wiec, od ktrych otarz gorze si zdawa, paday na twarze senatorskie, ukryte w cieniu kanonickich krzese, na biae brody, na wspaniae postawy, na zote acuchy, aksamity i fiolety. Rzekby: rzymski senat,taki w tych starcach majestat i powaga; gdzieniegdzie wrd sdziwych gw wida twarz senatora-wojownika, gdzieniegdzie bynie jasna gwka modego panicia; wszystkie oczy utkwione w otarz, wszyscy modl si; byszcz i chwiej si pomienie wiec; dymy z kadzielnic igraj i kbi si w blaskach. Z drugiej strony stallw koci nabity gowami, a nad gowami tcza chorgwi jako tcza kwiatw si mieni. Majestat krla Jana Kazimierza pad wedle zwyczaju krzyem i korzy si przed majestatem boym. Wreszcie wydoby ksidz nuncjusz z cyborium kielich i zbliy si z nim do klcznika. Wwczas krl podnis si z janiejsz twarz, rozleg si gos nuncjusza: "Ecce Agnus Dei... i krlprzyj komuni. Przez jaki czas klcza schylony; na koniec podnis si, oczy zwrci ku niebu iwycign obie rce. Uciszyo si nagle w kociele tak, e oddechw ludzkich nie byo sycha. Wszyscy odgadli, e chwila nadesza i e krl jaki lub bdzie czyni; wszyscy suchali w skupieniu ducha, a on sta ciglez wycignitymi rkoma, wreszcie gosem wzruszonym, ale jak dzwon dononym, tak mwi pocz: - Wielka czowieczestwa boskiego Matko i Panno! Ja, Jan Kazimierz, Twego Syna, Krla krlw i Pana mojego, i Twoim zmiowaniem si krl, do Twych najwitszych stp przychodzc, t oto konfederacj czyni: Ciebie za Patronk moj i pastwa mego Krlow dzisiaj obieram. Mnie, Krlestwo moje Polskie, Wielkie Ksistwo Litewskie, Ruskie, Pruskie,Mazowieckie, mudzkie, Inflanckie i Czernihowskie, wojsko obojga narodw i posplstwo wszystkie Twojej osobliwej opiece i obronie polecam; Twojej pomocy i miosierdzia w teraniejszym utrapieniu krlestwa mego przeciwko nieprzyjacioom pokornie ebrz... Tu pad krl na kolana i milcza chwil, w kociele cisza cigle trwaa miertelna, wic wstawszy tak dalej mwi: - A e wielkimi Twymi dobrodziejstwy zniewolony przymuszony jestem z narodem polskim do nowego i gorcego Tobie suenia obowizku, obiecuj Tobie, moim, ministrw, senatorw, szlachty i posplstwa imieniem, Synowi Twemu Jezusowi Chrystusowi, Zbawicielowi naszemu, cze i chwa przez wszystkie krainy krlestwa polskiego rozszerza, czyni wol, e gdy za zlitowaniem Syna Twego otrzymam wiktori nad Szwedem, bd si stara, aby rocznica w pastwie mym odprawiaa si solennie do skoczeniawiata rozpamitywaniem aski boskiej i Twojej, Panno Przeczysta! Tu znw przerwa i klkn. W kociele uczyni si szmer, lecz gos krlewski wnet go uciszy i cho dra teraz skruch, wzruszeniem, tak dalej mwi jeszcze dononiej: - A e z wielkim alem serca mego uznaj, dla jczenia w opresji ubogiego posplstwa oraczw, przez onierstwo uciemionego,od Boga mego sprawiedliw kar przez siedm lat w krlestwie moim rnymi plagami trapic nad wszystkich ponosz, obowizuj si, i po uczynionym pokoju stara si bd ze stanami Rzeczypospolitejusilnie, aeby odtd utrapione posplstwo wolne byo od wszelkiego okruciestwa, w czym, Matko Miosierdzia, Krlowo i Pani moja, jako mnie natchna do uczynienia tego wotum, aby ask miosierdzia u Syna Twego uprosia mi pomoc do wypenienia tego, co obiecuj. Suchao tych sw krlewskich duchowiestwo, senatorowie, szlachta, gmin. Wielki pacz rozleg si w kociele, ktry naprzd w chopskich piersiach si zerwa i z onych wybuchn, a potem sta si powszechny. Wszyscy wycignli rce ku niebu, rozpakane gosy powtarzay: "Amen! amen! amen!", na wiadectwo, e swoje uczucia i swoje wota ze lubem krlewskim cz. Uniesienie ogarno serca i zbratay si w tej chwili w mioci dla Rzeczypospolitej i jej Patronki. Za czym rado niepojta jako czysty pomie rozpalia si na twarzach, bo w caym tymkociele nie byo nikogo, kto by jeszcze wtpi, e Bg Szwedw pogry. Krl za po ukoczonym naboestwie, wrd grzmotu wystrzaw z muszkietw idzia, wrd gromkich okrzykw: "Wiktoria!wiktoria! Niech yje!" - jecha do grodu i tam on niebiesk konfederacj wraz z tyszowieck roborowa. Rozdzia 31 Po owych uroczystociach rne wieci zaczy nadlatywa jako ptastwo skrzydlate do Lwowa. Byy dawniejsze i wiee, mniej lub wicej pomylne, ale wszystkie dodaway ducha. Wic naprzd konfederacja tyszowiecka szerzya si jak poar. Kto yw, przystpowa do niej, zarwno ze szlachty, jak z posplstwa. Miasta dostarczay wozw, strzelb, piechoty, ydzi pienidzy. Nikt nie mia siprzeciwi jej uniwersaom; najospalsi na ko siadali. Nadszed te i grony manifestWittenberga, zwrcony przeciw zwizkowi. Ogie i miecz mia kara tych, ktrzy do niego przystpowali. Ale sprawio to taki skutek, jakby kto chcia prochem pomie zasypa. Manifest w, zapewne za wiedz krlewsk i dla tym wikszego podniesienia zawzitoci przeciw Szwedom, rozrzucono w wielkiej iloci egzemplarzy po Lwowie i nie godzi si mwi, co posplstwo dokazywao z tymi papierami, do, e wiatr je nosi, srodze pohabione, po po panaem inny kraj, m ; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPic0cRc;+*0 c t> lwowskich ulicach, acy za pokazywali ku uciesze tumw w jasekach "Wittenberkow konfuzj", piewajc przy tym pie poczynajc si od sw: Wittenberku, nieboe, Lepiej zmykaj za morze Jak zajc! Bo gdy sypn si guzy, Topogubisz rajtuzy Zmykajc! On za, jakby czynic zado sowom pieni, zda komend w Krakowie dzielnemuWirtzowi, a sam uda si piesznie do Elblga, gdzie krl szwedzki przebywa wraz z krlow, trawic czas na ucztach i radujc si w sercu, e tak przewietnego krlestwa sta si panem. Przyszy take do Lwowa doniesienia o upadku Tykocina i rozweseliy umysy. Dziwnym byo, e poczto o tym mwi, nim jakikolwiek goniec przyby. Nie zgadzano si tylko co do tego, czy ksi wojewoda wileski umar, czy w niewoli, twierdzono wszake, e pan Sapieha na czele znacznej potgi wszed ju z Podlasiaw wojewdztwo lubelskie, aeby si z hetmanami poczy, e po drodze bije Szwedw i z kadym dniem w si ronie. Na koniec od niego samego przybyli posowie, i w znacznej liczbie, bo ni mniej,ni wicej tylko ca chorgiew przysa wojewoda do dyspozycji krlewskiej, pragnc przez to okaza cze panu, zabezpieczy od wszelkiej moliwej przygody jego osob, a moe i wasne podnie przez to znaczenie. Przywid w znak mody pukownik Woodyjowski, dobrze krlowi znajomy, zaraz te Jan Kazimierz kaza mu stan przed sob i cisnwszy za gow, rzek: - Witaj, sawny onierzyku! Sia upyno wody, od kiedy stracilimy ci z oczu. Bodaje pod Beresteczkiem widzielimy ci ostatni raz, caego we krwi unurzanego. Pan Micha pochyli si do kolan paskich i odrzek: - I w Warszawie pniej, miociwy panie, byem te w zamku z dzisiejszym panem kasztelanem kijowskim. - A suysz cigle? Nie zachciao ci si to domowych wczasw uy? - Bo Rzeczpospolita bya w potrzebie, a w onych zawieruchach i substancja przepada.Nie mam, gdzie bym gow zoy, miociwy panie, ale sobie nie przykrz, tak mylc, e to dla majestatu i ojczyzny pierwsza onierska powinno. - Bodaj takich wicej! bodaj wicej... nie panoszyby si nieprzyjaciel. Da Bg, przyjdzie czas i na nagrody, a teraz powiadaj, cocie z wojewod wileskim uczynili? - Wojewoda wileski na sdzie boym. Wanie wtedy z niego duch wyszed, gdymy do ostatniego szturmu szli. - Jake to ono byo? - Oto jest relacja wojewody witebskiego - rzek pan Micha. Krl wzi pismo i zacz czyta, ale ledwie zacz, zaraz przerwa: - - Myli si w tym pan Sapieha - rzek - piszc, i wielka litewska buawa vacat; nievacat, bo jemu j oddaj. - Nie ma te nad niego godniejszego - odrzek pan Micha - i cae wojsko bdzie do mierci waszej krlewskiej moci za tenuczynek wdziczne. Umiechn si krl na ow prostoduszn konfidencj oniersk i czyta dalej. Po chwili westchn. - Mgby Radziwi by najpikniejsz per w tej sawnej koronie, gdyby duma i bdy, ktre wyznawa, nie wysuszyy mu duszy... Stao si! Niezbadane wyroki boskie!... Radziwi i Opaliski... prawie w jednym czasie... Sd ich, Panie, nie wedle ich grzechw, ale wedle Twojego miosierdzia. Nastao milczenie, po czym krl zacz dalej czyta. - Wdziczni jestemy panu wojewodzie - rzek skoczywszy - e mi ca chorgiewinajwikszego, jako pisze, kawalera pod rk przysya. Ale tu mi bezpieczno, a kawalerowie, zwaszcza tacy owo, w polu teraz najpotrzebniejsi. Wypocznijcie troch,a potem was panu Czarnieckiemu w sukurs podel, bo na niego pewnie najwikszy impet si zwrci. - Do my ju wypoczywali pod Tykocinem, miociwy panie - ozwa si z zapaem may rycerz - teraz chybaby konie troch odywi, my za moglibymy i dzi jeszcze ruszy, bo z panem Czarnieckim rozkosze bd niewypowiedziane!... Szczcie to wielkie patrze w oblicze miociwego naszego pana, ale do Szwedw te nam pilno. Krl rozpromieni si. Ojcowska dobro osiada mu na obliczu i rzek patrzc z zadowoleniem na siarczyst posta maego rycerza. - Ty to, onierzyku, pierwszy pukownikowsk buaw pod nogi nieboszczykowi ksiciu wojewodzie rzuci? - Nie pierwszym rzuci, wasza krlewska mo, alem pierwszy raz, a daj Boe, ostatni, przeciw dyscyplinie wojennej wykroczy. Tu zaci si pan Micha i po chwili doda: - Nie la byo inaczej! - Pewnie - rzek krl. - Cikie to byy czasy na tych, ktrzy powinno wojskow rozumiej, ale i posuch musi mie swoje granice, za ktrymi si wina rozpoczyna. Sia tam starszyzny przy Radziwille si ostao? - W Tykocinie znalelimy z oficyjerw jednego tylko pana Charampa, ktry zrazu ksicia nie opuciwszy, nie chcia go potemw mizerii opuszcza. Kompasja go jeno przyksiciu trzymaa, bo afekt przyrodzony do nas cign. Ledwiemy go odkarmili, taki tam ju by gd, a on sobie jeszcze od gby odejmowa, aby ksicia poywi. Teraz tu, do Lwowa, przyjecha miosierdzia waszej krlewskiej moci baga, a i ja do ng twoich za nim, miociwy panie, upadam, bo to czek suay i dobry onierz. - Nieche tu przyjdzie - rzek krl. - Ma on te wan rzecz waszej krlewskiej moci, panu memu miociwemu, objawi, ktr by z ust ksicia Bogusawa w Kiejdanach sysza, a ktra zdrowia i bezpieczestwa witej dlanas osoby waszej krlewskiej moci attinet.- Czy nie o Kmicicu? - Tak jest, miociwy panie!... - A ty znae Kmicica? - Znaem i biem si z nim, ale gdzie by teraz by, tego nie wiem. - Co o nim mylisz? - Miociwy panie, skoro on takiej imprezy si podj, to nie ma tych mk, ktrych by nie by godzien, bo wyrzutek to z pieka rodem. - A nieprawda - rzek krl - wszystko to ksicia Bogusawa wymysy... Ale pooywszy na stron ow spraw, powiadaj, co o tym czeku wiesz z jego dawniejszych czasw? - onierz to by zawsze wielki i w dziele wojennym niezrwnany. Tak jak on Chowaskiego podchodzi, e w kilkaset ludzi do utrapienia ca potencj nieprzyjacielsk przywid, tego by nikt inny nie potrafi. Cud, e z niego skry nie zdarto i na bben nie nacigniono! Gdyby ktoby wonczas Chowaskiemu samego ksicia wojewod w rce wyda, jeszcze by go taknie usatysfakcjonowa, jak z Kmicica podarek mu uczyniwszy... Jake! do tego doszo, e Kmicic Chowaskiego sztucami jada, na jego kobierczyku sypia, jego saniami i na jego koniu jedzi. Ale potem i dla swoich by ciki, swawoli okrutnie, kondemnatami instar pana aszcza mg sobie kierejk podszy, a ju w Kiejdanach cakiem si pogry. Tu pan Woodyjowski opowiedzia szczegowo wszystko, co zaszo w Kiejdanach. Jan Kazimierz za sucha chciwie, a gdy wreszcie doszed pan Micha do tego, jak pan Zagoba uwolni naprzd siebie, a potem wszystkich kompanionw z radziwiowskiej niewoli, pocz si krl za boki bra ze miechu. - Vir incomparabilis! vir incomparabilis! - powtarza. - A jeste on tu z tob? - Na rozkazy waszej krlewskiej moci! - odpowiedzia Woodyjowski. - Ulissesa ten szlachcic przeszed! Przyprowade mi go do stou na weso chwil i panw Skrzetuskich z nim razem, ateraz powiadaj, co wiesz wicej o Kmicicu?- Z listw przy Rochu Kowalskim znalezionych dowiedzielimy si dopiero, i po mier nas do Birw posyano. Goni nas jeszcze ksi i wojskiem stara si otoczy, ale nie przykry. Wymknlimy si szczliwie... I nie do, bomy niedaleko Kiejdan Kmicica zapali, ktrego zaraz na rozstrzelanie ordynowaem. - Oj! - rzek krl. - To, widz, prdko tam u was na Litwie szo! - Wszelako przedtem pan Zagoba kaza go obszuka, jeli jakowych listw przy sobie nie ma. Jako znalazo si pismo hetmaskie, z ktrego dowiedzielimy si, e gdyby nie Kmicic, to by nas do Birw nie wywoono, ale nie mieszkajc, w Kiejdanach rozstrzelano. - A widzisz! - wtrci krl. - Po tym tedy nie godzio nam si wicej naywot jego nastawa. Pucilimy go... Co dalej czyni, nie wiem, ale od Radziwia jeszcze nie odszed. Bg raczy wiedzie, coto za czowiek... atwiej o kadym innym mie opini ni o takim wichrze. Przy Radziwille zosta, potem gdzie jecha... I znowu ostrzeg nas, i ksi z Kiejdan cignie. Trudno negowa, jak znaczn nam przysug odda, bo gdyby nie owo ostrzeenie, byby wojewoda wileski na ubezpieczone wojska napada i pojedynczo chorgwie znosi... Sam nie wiem, miociwy panie, co mam myle... Jeli to oszczerstwo, co ksi Bogusaw powiada... - Zaraz si to okae - rzek krl. I zaklaska w donie. - Zawoaj tu pana Babinicza - rzek do pazia, ktry ukaza si w progu. Pa znikn, a po chwili drzwi komnaty krlewskiej otwary si i stan w nich panAndrzej. Pan Woodyjowski nie pozna go zrazu, by bowiem mody rycerz bardzo zmieniony i wyblady, jako e od ostatniej walki w wwozie nie mg jeszcze przyj do siebie. Patrzy tedy na niego pan Micha nie poznawajc. - Dziw! - ozwa si wreszcie - gdyby nie chudo gby i nie to, e wasza krlewska mo inne powiedziaa nazwisko, rzekbym:pan Kmicic! Krl umiechn si i odrzek: - Opowiada mi tu wanie w may rycerz o jednym okrutnym hultaju, ktry si tak nazywa, ale jam mu jako na doni wywid, e si w swym sdzie pomyli, i pewien jestem, e mi pan Babinicz przywiadczy. - Miociwy panie - odpar prdko Babinicz - jedno sowo waszej krlewskiej moci lepiej tego hultaja oczyci ni najwiksze moje przysigi! - I gos ten sam - mwi ze wzrastajcym zdumieniem may pukownik - jeno tej blizny przez gb nie byo. - Moci panie - rzek na to Kmicic - eb szlachecki to rejestr, na ktrym coraz innarka szabl pisze... Ale jest tu i twoja konotatka, poznaje mnie... To rzekszy schyli podgolon gow i wskaza palcem na dug, biaaw bruzd, cignc si tu koo czuba. - Moja rka! - krzykn pan Woodyjowski. - To Kmicic! - A ja ci mwi, e ty Kmicica nie znasz! - wtrci krl. - Jak to, miociwy panie?... - Bo zna wielkiego onierza, ale swawolnika i radziwiowskiego w zdradziesocjusza... A tu stoi Hektor czstochowski, ktremu Jasna Gra po ksidzu Kordeckim najwicej zawdzicza, tu stoi obroca ojczyzny i suga mj wierny, ktry mnie wasn piersi zastawi i ycie mi ocali, gdym w wwozach, jako midzy stado wilkw, dosta si midzy Szwedw. Taki tow nowy Kmicic... Poznaje go i pokochaj, bo wart tego! Pan Woodyjowski pocz rusza tymi wsikami, nie wiedzc, co rzec, a krl doda: - I wiedz o tym, e nie tylko on nic ksiciu Bogusawowi nie obiecywa, ale pierwszy na nim za ich praktyki zemst wywar, bo go porwa i chcia go w wasze rce wyda.- I nas ostrzeg przed ksiciem wojewod wileskim! - zawoa may rycerz. - Jaki anio tak waszmoci nawrci? - Uciskajcie si! - rzek krl. - Od razum waszmoci pokocha! - ozwa si pan Kmicic. Wic padli sobie w objcia, a krl patrzy na to i usta raz po razu, wedle swojego zwyczaju, z zadowoleniem wydyma. Kmicicza ciska tak serdecznie maego rycerza, e a go w gr podnis jak kotai nieprdko na powrt na nogi postawi. Po czym krl wyszed na codzienn narad,zwaszcza e i obaj hetmani koronni przybyli do Lwowa, ktrzy mieli tam wojskotworzy, aby pniej poprowadzi je w pomoc panu Czarnieckiemu i konfederackim oddziaom uwijajcym si pod rnymi wodzami po kraju. Rycerze zostali sami. - Pjd waszmo pan do mojej kwatery - rzek Woodyjowski - znajdziesz tam Skrzetuskich i pana Zagob, ktrzy radzi usysz to, co mnie krl jegomo powiada. Jest te tam i pan Charamp. Lecz Kmicic przystpi do maego rycerza z wielkim niepokojem w twarzy. - Sia ludzi znalelicie przy ksiciu Radziwille? - spyta. - Ze starszyzny jeden Charamp by przy nim. - Nie o wojskowych pytam, dla Boga!... a z niewiast?... - Zgaduj, o co chodzi - odpar zaponiwszy si nieco may rycerz - pann Billewiczwn ksi Bogusaw wywiz do Taurogw. Na to zmienio si w oczach oblicze Kmicica; wic naprzd stao si blade jak pergamin, potem czerwone, potem jeszcze bielsze ni poprzednio. Zrazu sowa nie znalaz, jeno nozdrzami parska chwytajcpowietrze, ktrego widocznie nie stawao mu w piersiach. Nastpnie chwyci si obu rkoma za skronie i biegajc jak szalony pokomnacie, j powtarza: - Gorze mnie, gorze, gorze! - Chod wa, Charamp lepsz ci zda relacj, bo by przy tym - rzek Woodyjowski. Rozdzia 32 Wyszedszy od krla szli obaj rycerze w milczeniu. Woodyjowski mwi nie chcia, Kmicic nie mg, bo go bl i wcieko ksay; przebijali si tedy przez tumy, ktre si byy zebray na ulicach bardzo licznie, wskutek wieci, e pierwszy zagonik Tatarw, obiecanych przez chana krlowi, nadcign i ma wej do miasta, aby si zaprezentowa krlowi. May rycerz prowadzi. Kmicic lecia jak bdny za nim, z kopakiem nasunitym na oczy, potrcajc ludzi po drodze. Dopiero gdy wyszli na miejsce przestronniejsze, pan Micha chwyci Kmicica za przegub rki i rzek: - Pomiarkuj si wa!... Desperacj nic nie wskrasz!... - Ja nie desperuj - odrzek Kmicic - jeno mi jego krwi potrzeba! - Moesz by pewien, e go midzy nieprzyjacimi ojczyzny znajdziesz! - Tym lepiej! - mwi gorczkowo pan Andrzej - ale chobym go i w kociele znalaz... - Dla Boga! nie blunij! - przerwa co prdzej may pukownik. - Ten zdrajca do grzechu mnie przywodzi! Zamilkli na chwil, po czym pierwszy pan Kmicic spyta: - Gdzie on teraz jest? - Moe w Taurogach, a moe i nie. Charamp bdzie lepiej wiedzia. - Chodmy! - Ju niedaleko. Chorgiew za miastem stoi,a my tu... i Charamp z nami. Wtem Kmicic pocz oddycha tak ciko jak czowiek, ktry pod strom gr wchodzi. - Sabym jeszcze okrutnie - ozwa si. - Tym wikszego pomiarkowania waszmoci potrzeba, ile e z takim rycerzem bdziesz mia spraw. - Ju raz miaem i ot! co mi po niej ostao.To rzekszy Kmicic ukaza na prg w twarzy. - Powiedze mi wa, jako to byo, bo krl jegomo ledwie wspomnia. Pan Kmicic pocz opowiada i cho przy tym zbami zgrzyta i a kopaczkiem cisn o ziemi, jednak myl jego oderwaasi od nieszczcia i uspokoi si troch. - Wiedziaem, e wa rezolut - rzek may rycerz - ale eby a Radziwia spord jego chorgwi porwa, tegom si i po wapanu nie spodziewa. Tymczasem doszli do kwatery. Dwaj Skrzetuscy, pan Zagoba, dzierawca z Wsoszy i Charamp zajci byli ogldaniem kouszkw krymskich, ktre handlujcy Tatar przynis wanie do wyboru. Charamp, ktry najlepiej zna Kmicica, pozna go te od jednego rzutu oka i upuciwszy kouszek zakrzykn: - Jezus Maria! - Niech bdzie imi Paskie pochwalone! - zawoa dzierawca z Wsoszy. Lecz zanim wszyscy ochonli ze zdziwienia, Woodyjowski rzek: - Przedstawiam waszmociom czstochowskiego Hektora i wiernego sugkrlewskiego, ktren za wiar, ojczyzn i majestat krew przelewa. Tu, gdy zdziwienie jeszcze wzroso, poczzacny pan Micha opowiada z wielkim zapaem, co od krla o Kmicicowych zasugach, a od samego pana Andrzeja o porwaniu ksicia Bogusawa sysza, i wreszcie tak skoczy: - Nie tylko wic nieprawda to jest, co ksi Bogusaw o tym kawalerze powiada, ale przeciwnie: nie ma on wikszego wroga od pana Kmicica, i dlategopann Billewiczwn z Kiejdan wywiz, abyw jakikolwiek sposb zemst nad nim wywrze. - I nam ten kawaler ycie ocali, i konfederackie chorgwie przed ksiciem wojewod ostrzeg - zawoa pan Zagoba.- Wobec takich zasug za nic dawne grzechy! Dla Boga! dobrze, e z tob, panie Michale, nie sam do nas przyszed, dobrze te, e chorgiew nasza za miastem, bo okrutna w laudaskich przeciwko niemu zawzito, i zanimby zipn, wprzd by gobyli na szablach roznieli. - Witamy waszmoci caym sercem, jako brata i przyszego komilitona! - rzek Jan Skrzetuski. Charamp a si za gow bra. - Taki si nigdy nie pogry! - mwi - z kadej strony wypynie i jeszcze saw na brzeg wyniesie! - A nie mwiem wam tego! - woa Zagoba - jakem go tylko w Kiejdanach ione, po po panaem inny kraj, m ; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP-c }c c ,c :  ;!ujrza, zarazem sobie pomyla: to onierz i rezolut! I pamitacie, e wnet poczlimy si w gb caowa. Prawda, eza moj przyczyn Radziwi pogron, ale i za jego. Bg mnie natchn w Billewiczach,em go nie dopuci rozstrzela... Moci panowie, nie godzi si takiego kawalera sucho przyjmowa, aby za nas o nieszczero nie posdzi! Usyszawszy to Rzdzian wyprawi zaraz Tatara z kouszkami, a sam za zakrztnsi z pachokiem okoo napitkw. Lecz pan Kmicic myla tylko o tym, aby siod Charampa o wyzwoleniu Oleki jak najprdzej wywiedzie. - Bye wa przy tym? - pyta. - Prawie em si z Kiejdan nie rusza - odrzek nosacz. - Przyjecha ksi Bogusaw do naszego ksicia wojewody. Nawieczerz wystroi si tak, e oczy bolay patrze, i wida byo, e mu panna Billewiczwna bardzo w oko wpada, bo ledwie e nie mrucza z ukontentowania jakkot, gdy go po grzbiecie gaszcz. Ale o kocie powiadaj, e pacierze odmawia, a ksi Bogusaw, jeli je odmawia, to chyba diabu na chwa. A przymila si, a asi, a zaleca... - Zaniechaj! - rzek pan Woodyjowski - zbyt wielk mk temu rycerzowi zadajesz!- Przeciwnie! Mw wa, mw! - zawoa Kmicic. - Gada tedy przy stole - rzek Charamp - i nie adna to ujma nawet i Radziwiom ze szlachciankami si eni i e on sam wolaby wzi szlachciank ni one ksiniczki, ktre mu ichmo krlestwo francuscy swatali, a ktrych nazwisk nie spamitaem, bo takie byy cudaczne, jakoby kto ogary w kniei nawoywa. - Mniejsza z tym! - rzek Zagoba. - Ow, widocznie to mwi, aby on pann skaptowa, co my, zrozumiawszy zaraz, poczlimy jeden na drugiego spoglda i mruga, susznie mniemajc, e si potrzask na innocencj gotuje. - A ona? a ona?!... - pyta gorczkowo Kmicic. - Ona, jako to dziewka z wielkiej krwi i grnej maniery, adnego nie pokazowaa ukontentowania, zgoa na niego nie patrzc,dopiero gdy o waszmo panu mwi ksi Bogusaw pocz, zaraz w niego utkwia oczy. Straszna rzecz, co si stao,gdy powiedzia, ie mu si wasza mo ofiarowa za ile tam dukatw krla porwa i ywego albo umarego Szwedom dostawi. Mylelimy, e dusza z panny wyjdzie, ale cholera na wapana tak bya wniej wielka, e sabo niewieci przemoga. Jak on te zacz prawi, z jak abominacj waszmocine propozycje odrzuci, dopiero zacza go wielbi i wdzicznie na spoglda, a potem ju i rki mu nie umkna, gdy j od stou chcia odprowadzi. Kmicic oczy domi zatkn. - Bije, bij! kto w Boga wierzy! - powtarza. Nagle zerwa si z miejsca. - Bdcie waszmociowie zdrowi! - Jake to? dokd? - pyta Zagoba zastpiwszy mu drog. - Krl mi permisj da, a ja pojad i znajd go! - mwi Kmicic. - Na rany boskie! czekaj wa! Jeszcze si wszystkiego nie dowiedzia, a szuka gomasz czas. Z kim pojedziesz? gdzie go znajdziesz? Kmicic moe byby nie sucha, ale si mu zbrako, gdy by ranami wycieczon, wicobsun si na aw i plecami wsparszy si o cian, przymkn oczy. Zagoba poda mu kielich wina, a on chwyci go drcymi rkoma i rozlewajc pyn na brod i piersi, wychyli do dna. - Nie masz tu nic straconego - rzek Jan Skrzetuski - jeno roztropnoci trzeba tym wikszej, e z tak znamienitym panem sprawa. Prdkim uczynkiem a nag imprez moesz wapan zgubi pann Billewiczwn i siebie. - Wysuchaj Charampa do koca - rzek pan Zagoba. Kmicic zacisn zby. - Sucham cierpliwie. - Czy chtnie panna wyjedaa - ozwa siCharamp - tego nie wiem, bom przy jej wyjedzie nie by; wiem, e pan miecznik rosieski protestowa, ktremu naprzd perswadowano, potem go w cekhauzie zamknito, a wreszcie pozwolono wolno do Billewicz odjecha. Panna w zych rkach, nie ma co ukrywa, bo wedle tego, co o modym ksiciu powiadaj, bisurmanin aden na pe gadk nie jest tak asy. Gdymu biaogowa jaka w oko wpadnie, wwczas choby bya zamna, gotw i o to nie dba. - Gorze! gorze! - powtrzy Kmicic. - Szelma! - krzykn Zagoba. - Dziwno mi tylko to, e j ksi wojewodazaraz Bogusawowi wyda! - rzek Skrzetuski. - Ja nie statysta - odrzek na to Charamp - wic powtrz waszmociom jeno to, co oficyjerowie powiadali, a mianowicie Ganchof, ktry wszystkie arcana ksice wiedzia. Syszaem na wasne uszy, jak kto wykrzykn przy nim: "Nie poywi si Kmicic po naszym modym ksiciu!" - a Ganchof powiada tak: "Wicej tam polityki wtym wywiezieniu ni afektu. adnej (powiada) ksi Bogusaw nie daruje, ale byle mu panna opr daa, to w Taurogach nie bdzie mg z ni uczyni jak z innymi, bo haasy by powstay, tam za ksina wojewodzina z crk bawi, na ktre Bogusaw musi si wielce oglda, gdy do rki modej ksiniczki pretenduje... Ciko mu bdzie (powiada) cnotliwego udawa, alew Taurogach musi". - Kamie powinien waci spa z serca! - zawoa pan Zagoba - bo wida z tego, e nic dziewce nie grozi. - To czemu j wywiz? - wrzasn Kmicic.- Dobrze, e si do mnie udajesz - odpowiedzia Zagoba - bo ja niejedno wnetwyrozumiem, nad czym kto inny rok by na prno gow ama. Czemu j wywiz? Nie neguj, e mu musiaa wpa w oko, ale wywiz j dlatego, aby przez ni wszystkich Billewiczw, ktrzy s liczni i moni, od nieprzyjacielskich uczynkw przeciw Radziwiom powstrzyma. - Moe to by! - rzek Charamp. - To pewna, e w Taurogach bardzo musi dze przyrodzone miarkowa i ad extrema posun si nie moe. - Gdzie on teraz jest? - Ksi wojewoda suponowa w Tykocinie, e musi by u krla szwedzkiego w Elblgu,do ktrego po posiki mia jecha. To pewna, e go teraz w Taurogach nie masz, bo go tam posacy nie znaleli. Tu Charamp zwrci si do Kmicica: - Chcesz wasza mo posucha prostego onierza, to powiem, co myl: jeeli tam pann Billewiczwn ju jaka przygoda w Taurogach spotkaa albo jeeli ksi afektw niej rozbudzi zdoa, to wasza mo niemasz tam po co jecha; jeeli za nie, jeeli jest przy ksinej pani i z ni razem do Kurlandii pojedzie, to tam bezpieczniejsza ni gdziekolwiek i lepszego miejsca nie znalazby wasza mo dla niejw caej tej Rzeczypospolitej, zalanej pomieniem wojny. - Jeli wa taki rezolut, jako powiadaj, a jak i ja sam mniemam - wtrci Skrzetuski - to naprzd ci Bogusawa dosta, a majc go w rku, wszystko otrzymasz. - Gdzie on teraz jest? - powtrzy Kmicic zwracajc si do Charampa. - Juem waszej moci powiedzia - odpar nosacz - ale wasza mo od zgryzot si zapamitywasz. Suponuj, e jest w Elblguipewnie wraz z Carolusem Gustawem w pole przeciw panu Czarnieckiemu ruszy. - Wa za najlepiej uczynisz, gdy z nami do pana Czarnieckiego ruszysz, bo w ten sposb prdko si z Bogusawem spotka moecie - rzek pan Woodyjowski. - Dzikuj waszmociom za yczliwe rady! -zawoa Kmicic. I pocz si egna ywo ze wszystkimi, oni za nie zatrzymywali go wiedzc, e czek strapiony ni do rozmowy, ni do kielicha niezdatny, natomiast pan Woodyjowski rzek: - Odprowadz waszmo do arcybiskupiego paacu, bo tak zmaltretowan, e jeszcze gdzie na ulicy padniesz. - I ja! - rzek Jan Skrzetuski. - To chodmy wszyscy! - doda Zagoba. Przypasali wic szable, naoyli burki ciepe i wyszli. Na ulicach jeszcze wicej byo ludzi ni poprzednio. Co chwila spotykali oddziay zbrojnej szlachty, onierzy, sug paskich i szlacheckich, Ormian, ydw, Woochw, ruskich chopw z przedmie popalonych w czasie dwch napadw Chmielnickiego. Kupcy stali przed swymi sklepami, okna domw pene byy gw ciekawych. Wszyscy powtarzali, e czambulik ju nadszed i e niebawem przecignie przez miasto, aeby prezentowa si krlowi. Kto yw, chcia widzie w czambulik, bo wielka to bya osobliwo spoglda na Tatarw przejedajcych spokojnie przez ulice grodu. Inaczej dotd Lww widywa tych goci, a raczej widywa ich tylko za murami, w postaci chmur nieprzejrzanych, na tle poncych przedmie i okolicznych wiosek. Teraz mieli wjecha jako sojusznicyprzeciw Szwedom. Tote rycerze nasi zaledwie mogli utorowa sobie przez tumy drog. Co chwila okrzyki - jad! jad! - przebiegay z jednej ulicy na drug, a wwczas tumy zbijay si w tak gste masy, e ani podobna byo kroku postpi. - Ha! - rzek Zagoba - przystamy nieco. Panie Michale, przypomn nam si niedawneczasy, gdymy to nie z boku, ale wprost w lepia patrzyli tym skurczybykom. A ja to iw niewoli u nich siedziaem. Powiadaj, e przyszy chan kubek w kubek do mnie podobny... Ale co tam przesze zbytki wspomina! - Jad! Jad! - rozlego si znw woanie. - Bg serca psubratw odmieni - mwi dalej Zagoba - e zamiast krainy ruskie pustoszy, w sukurs nam id... Cud to wyrany! Bo powiadam wam, i gdyby za kadego poganina, ktrego ta stara rka dopieka wysaa, jeden grzech mi by odpuszczony, ju bym by kanonizowany i wigili musielibycie do mnie poci albo bybym na wozie ognistym ywcem do niebaporwan. - A pamitasz wapan, jak to byo wonczas, gdymy to znad Waadynki od Raszkowa do Zbaraa jechali?... - Jake nie pamitam?! Co to w wykrot wpad, a ja za nimi przez gszcza a do gocica pognaem. To, jakemy po ciebie wrcili, wszystko rycerstwo nie mogo si oddziwi, bo co kierz, to jedna bestia leaa. Pan Woodyjowski pamita, e wonczas byo wcale na odwrt, ale zrazu nic nie odrzek, bo si bardzo zdumia, nim za ochon, gosy po raz dziesity czy ktry poczy woa: - Jad! Jad! Okrzyk sta si powszechny, potem ucichoiwszystkie gowy zwrciy si w t stron,z ktrej czambulik mia nadcign. Jako zdala ozwaa si wrzaskliwa muzyka, tumy zaczy si rozstpowa ze rodka ulicy kucianom domostw, z koca za ukazali si pierwsi tatarscy jedcy. - Patrzcie! i kapel maj ze sob, to u Tatarw niezwyczajna rzecz. - Bo si chc jak najlepiej zaprezentowa - odrzek Jan Skrzetuski - ale przecie niektre czambuy maj swoich muzykantw, ktrzy im przygrywaj, gdy koszem gdzie na duszy czas zapadn. Wyborowy te to musi by komunik! Tymczasem jedcy zbliyli si i poczli przeciga mimo. Naprzd jecha na srokatym koniu niady jakoby w dymie uwdzony Tatar, dwie piszczaki w gbie majcy. Ten, przechyliwszy w ty gow i zamknwszy oczy, przebiera po owych dutkach palcami, wydobywajc z nich tony piskliwe i ostre, a tak szybkie, e ucho zaledwie je uowi mogo. Za nim jechao dwch trzymajcych kije, przybrane na grnych kocach w mosine brzkuki, i potrzsajcych nimi jakoby z wciekoci;tu dalej kilku dwikao przeraliwie w miedziane talerze, inni bili w bbny, inni grali kozack mod na teorbanach, wszyscyza, z wyjtkiem piszczalnikw, piewali; araczej wyli od czasu do czasu do wtru dzik pie, byskajc przy tym zbami i przewracajc oczy. Za t niesforn i dzik muzyk, ktra przesuwaa si jak gomon przed mieszkacami Lwowa, capa po cztery konie w rzdzie cay oddzia zoony z okoo czterystu ludzi. By to istotnie wyborowy komunik, na pokazi cze krlowi polskiemu, do jego rozporzdzenia, jako zadatek przez chana przysany. Dowodzi nim Akbah-Uan, z dobrudzkich, zatem najtszych w boju Tatarw, stary i dowiadczony wojownik, wielce w uusach dla swojego mstwa i srogoci szanowany. Jecha on teraz w rodku, midzy muzyk a reszt oddziau, przybrany w row aksamitn, ale mocno wypowia i za ciasn na jego potn figur szub, wytartymi kunami podbit. Nabrzuchu trzyma piernacz, taki, jakiego zaywali pukownicy kozaccy. Czerwona jego twarz staa si od chodnego wiatru sin, i koysa si nieco na wysokiej kulbace, od czasu do czasu spoglda na boki albo obraca gow ku swym Tatarom,jakoby nie by zupenie pewien, czy wytrzymaj na widok tumw, niewiast, dzieci, sklepw otwartych, towarw kosztownych i czy nie rzuc si z dzikim okrzykiem na te cuda. Lecz oni jechali spokojnie, jako psy na sforze prowadzone i bojce si harapa, i tylko z ponurych a akomych spojrze mona byo dociec, co si dzieje w duszachtych barbarzycw. Tumy za patrzyy nanich ciekawie, chocia prawie nieprzyjanie, tak wielka bya w tych stronach Rzeczypospolitej przeciw pogastwu zawzito. Od czasu do czasu zryway si okrzyki: "A hu! a hu!" - jakoby na wilkw. Byli wszelako i tacy, ktrzy siaobiecywali sobie po nich. - Okrutnego stracha Szwedzi przed Tatarami maj i pono onierze dziwy sobie o nich prawi, od czego terror coraz wzrasta - mwili patrzcy na Tatarw. - I susznie - odpowiadali inni. - Nie rajtarom to Carolusa z Tatarami wojowa, ktrzy, a zwaszcza dobrudzcy, i naszej jedzie czasem dotrzymuj. Nim si w ciki rajtar obejrzy, ju go Tatar na arkan wemie. - Grzech pogaskich synw w pomoc wzywa! - odzyway si gosy. - Grzech nie grzech, a taki si przydadz! - Bardzo przystojny czambulik! - mwi panZagoba.Rzeczywicie, Tatarzy owi dobrze byli przybrani, w kouchy biae, czarne i pstre, wen do gry, czarne uki i sahajdaki pene strza koysay im si na plecach, kady mia przy tym szabl, co niezawsze w wielkich czambuach bywao, gdy biedniejsi na takowy zbytek zdoby sinie mogli, posugujc si w rcznym boju szczk kosk, do kija przywizan. Ale byli to ludzie, jak si rzeko, na pokaz, wic niektrzy mieli nawet i samopay pochowane w wojokowych pokrowcach, a wszyscy siedzieli na dobrych koniach, drobnych wprawdzie, do chudych i nisko dugogrzywe by noszcych, lecz nieporwnanej szybkoci w biegu. W rodku oddziau szy cztery wielbdy juczne; tum zgadywa, e w tych jukach znajdoway si dary chanowe dla krla; alew tym si mylono, bo chan wola bra daryni dawa; obiecywa wprawdzie posiki, ale nie darmo. Tote gdy oddzia min, pan Zagoba rzek: - Drogo te auxilia bd kosztoway! Niby to sprzymierzecy, ale ile oni kraju naniszcz... Po Szwedach i po nich jednego dachu caego w Rzeczypospolitej nie zostanie. - Pewnie, e okrutnie to ciki sojusz - odrzek Jan Skrzetuski. - Znamy ich ju! - Syszaem jeszcze w drodze - rzek pan Micha - e krl nasz jegomo tak umowzawar, i do kadych piciuset ordycw ma by dodany nasz oficyjer, przy ktrym bdzie komenda i prawo kary. Inaczej istotnie by ci przyjaciele niebo a ziemi jeno zostawili. - A tene czambuek?... Co te krl z nim uczyni? - Do rozporzdzenia krlewskiego ich chan przysa, tak prawie jakoby w darze, a chocia sobie i za nich policzy, przecie krlmoe uczyni z nimi, co zechce, i pewnie ich panu Czarnieckiemu razem z nami podele. - No! to ju pan Czarniecki w ryzach utrzyma ich potrafi. - Chybaby mieszka midzy nimi, inaczej zaraz za jego oczyma zaczn zbytkowa. Nie moe by, tylko i tym zaraz oficyjera dodadz. - I ten bdzie dowodzi? A we tusty agaco bdzie czyni? - Jeli nie trafi na kpa, to bdzie rozkazy spenia. - Bdcie, waszmociowie, zdrowi! bdcie mi zdrowi! - zakrzykn nagle Kmicic. - Dokd tak spieszno? - Panu do ng pa, aby mi komend nad tymi ludmi powierzy! Rozdzia 33 Tego samego dnia Akbah-Uan bi czoem krlowi, a zarazem wrczy mu listy chanowe, w ktrych ten ostatni powtarza obietnic ruszenia w sto tysicy ordy przeciw Szwedom, byle mu czterdzieci tysicy talarw z gry wypacono i byle pierwsze trawy pokazay si na polach, bezczego, jako e w spustoszonym wojn kraju, trudno byoby tak wielk moc koni wyywi. Co za do owego czambuliku, to wysa go teraz chan na dowd mioci ku "najmilszemu bratu", aby i Kozacy, ktrzy o nieposuszestwie jeszcze zamylali, ujrzeli widomy znak, e mio owa trwa statecznie i e niech jeno pierwszy odgos o buncie dojdzie uszu chanowych, wwczas mciwy gniew jego spadnie na wszystkie kozactwo. Krl przyj wdzicznie Akbah-Uana i obdarzywszy go piknym dzianetem, owiadczy, e wyle go niebawem w pole do pana Czarnieckiego, albowiem chce, aby i Szwedzi przekonali sidowodnie, jako chan daje pomoc o panaem inny kraj, m ; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA Pc!!c!"" c!#* c!$80!Rzeczypospolitej. Zawieciy si oczy Tatara, gdy usysza, i pod panem Czarnieckim bdzie suy, bo go zna z dawnych wojen ukraiskich i na rwni ze wszystkimi agami wielbi. Mniej natomiast spodoba mu si ustp chanowego listu proszcy krla, aby czambulikowi doda dobrze znajcego kraj oficera, ktry by oddzia prowadzi, a zarazem ludzi i samego Akbah-Uana od rabunku i zbytkw nad mieszkacami powstrzymywa. Wolaby by zapewne Akbah-Uan nie mie nad sob takiego patrona, lecz e wola chanowa i krlewska byy wyrane, przeto uderzy tylko czoemraz jeszcze, kryjc starannie niech, a moe obiecujc sobie w duszy, e nie on przed patronem, ale patron przed nim pokony bdzie wybija. Zaledwie Tatar si oddali i senatorowie odeszli, gdy Kmicic, ktry przy boku krlewskim podczas audiencji si trzyma, pad do ng paskich i rzek: - Miociwy panie! Niegodzien jestem aski,o ktr prosz, ale tyle mi na niej co wanie na samym yciu zaley. Pozwl, miociwy ojcze, abym nad tymi ordycami komend mg obj i z nimi zaraz w pole ruszy. - Nie odmawiam - rzek zdziwiony Jan Kazimierz - bo lepszego przywdcy trudno by mi dla nich znale. Trzeba tam kawalerawielkiej fantazji i rezoluta, aby ich w ryzieumia utrzyma, gdy inaczej zaraz i naszych zaczn pali a mordowa... Temu si jeno stanowczo przeciwi, by jutro mia rusza, nim ci si skra po szwedzkich rapierach zagoi. - Czuj, e niechaj mnie jeno wiatr w polu owieje, zaraz sabo mi przejdzie i sia we mnie wstpi na powrt, a co do Tatarw, to ju ja sobie z nimi rady dam i na mikki wosk ich ugniot. - Ale co ci tak pilno? Dokd chcesz i? - Na Szweda, miociwy panie!... Nic tu ju wicej nie wysiedz; bo czegom chcia, to ju mam: to jest, ask twoj i grzechw dawniejszych odpuszczenie... Pjd do pana Czarnieckiego razem z Woodyjowskim albo i z osobna bd nieprzyjaciela podchodzi, jako dawniej Chowaskiego, a w Bogu ufam, e mi si poszczci. - Nie moe inaczej by, tylko jeszcze ci co innego cignie w pole! - Jako ojcu wyznam i ca dusz wyjawi...Ksi Bogusaw nie kontentujc si potwarz, jak na mnie rzuci, jeszcze i dziewk t z Kiejdan wywiz, i w Taurogach j wizi albo gorzej: bo na jej uczciwo, na jej cnot, na jej paniesk cze nastaje... Panie miociwy!... Rozum mi si w gowie miesza, gdy pomyl, w jakich to rkach ona nieboga... Na mk Pask! mniej te rany bol... To ta dziewkadotd myli, em ja si temu potpiecowi, temu arcypsu ofiarowa na majestat twj, panie, rk podnie... i za ostatniego wyrodka mnie ma! Nie wytrzymam, miociwy krlu, nie mog, pki jego nie dostan, pki jej nie wydr... Daj mi, panie,tych Tatarw, a ja przysigam, e nie swojej jeno prywaty bd dochodzi, ale tyle Szwedw natuk, e ten dziedziniec bami mona bdzie wymoci. - Uspokj si! - rzek krl. - Gdybym, panie, mia sub dla prywaty porzuci i obrony majestatu i Rzeczypospolitej zaniecha, wstyd by mi byo prosi, ale tu si jedno z drugim schodzi. Przysza pora Szwedw bi? ja nic innego nie bd czyni... Przysza pora zdrajc ciga, ja go bd ciga do Inflant, do Kurlandii; choby si do Septentrionw albo nawet za morze do Szwecji schroni, pjd za nim! - Mamy wiadomoci, jako tu, tu Bogusawz Carolusem z Elblga wyruszy. - To im pjd na spotkanie! - Z takim czambulikiem? Kapeluszem ci przykryj. - Chowaski mnie w omdziesit tysicy przykrywa i nie przykry. - Co jest wiernego wojska, to pod panem Czarnieckim. Oni na pana Czarnieckiego anteomnia uderz! - Pjd do pana Czarnieckiego. Tym spieszniej trzeba mu, miociwy panie, sukurs da. - Do pana Czarnieckiego pjdziesz, ale do Taurogw w tak szczupej liczbie si nie dostaniesz. Wszystkie zamki na mudzi nieprzyjacielowi ksi wojewoda wyda i wszdzie szwedzkie prezydia stoj, a one Taurogi, widzi mi si, co nad sam granicprusk, od Tyly nie opodal. - Na samej granicy elektorskiej, miociwypanie, ale po naszej stronie, a od Tyly bdzie cztery mile. Co nie mam doj! - dojd i nie tylko ludzi nie wytrac, ale jeszcze si do mnie po drodze sia rezolutw zbiey. I to rozwa, miociwy panie, e gdzie si tylko poka, tam caa okolica na ko przeciw Szwedom sidzie. Pierwszy bd mud ekscytowa, jeeli kto inny tego nie uczyni. Gdzie to teraz nie mona dojecha, gdy w caym kraju jak w garnku. Ju ja zwyczajny obraca si w ukropie. - Bo i na to nie patrzysz, e Tatarzy moe inie zechc tak daleko i za tob? - Ano! ano! niech jeno nie zechc, niech jenosprbuj! - mwi Kmicic ciskajc na sammyl zby - jak ich jest czterystu czytam ilu, tak ich ka czterystu powiesi!... Drzew nie zabraknie!... Niech mi si poprbuj buntowa... - Jdrek! - zawoa krl wpadajc w dobryhumor i wydymajc usta - jak mi Bg miy, tak lepszego pasterza dla tych owieczek nieznajd! Bierze ich i prowad, gdzie ci si ywnie podoba! - Dzikuj, miociwy panie! ojcze dobrotliwy! - rzek rycerz ciskajc kolanakrlewskie. - Kiedy chcesz ruszy? - pyta Jan Kazimierz. - Boga mi! Jutro! - Moe Akbah-Uan nie zechce, e to konie maj zdroone? - To go sobie ka do kulbaki na arkanie przytroczy i piechot pjdzie, jeeli konia auje. - Widz ju, e si z nim uporasz. Przecie dobrych, pki mona, sposobw uywaj. A teraz... Jdrek... dzi ju pno, ale jutro chc ci jeszcze zobaczy... Tymczasem we ten piercie, powiesz swojej regalistce, e go od krla masz i e krl jej nakazuje, aby jego wiernego sug i obroc statecznie miowaa... - Daje Boe - mwi ze zami w oczach junak - daje Boe, abym nie inaczej zgin, tylko w twojej obronie, panie miociwy! Tu krl cofn si, bo byo ju pno, a Kmicic poszed do swej kwatery do drogi si gotowa i rozmyla, od czego pocz, gdzie najpierw jecha naley? Przyszy mu na myl sowa Charampa, i jeeli tylko pokae si, e ksicia Bogusawa w Taurogach nie ma, to najlepiejtam dziewczyn zostawi, bo istotnie z Taurogw, jako lecych na samej granicy, atwo si byo do Tyly pod elektorsk opiek schroni. Zreszt, jakkolwiek Szwedzi opucili w ostatniej potrzebie ksicia wojewod wileskiego, przecie naleao si spodziewa, e dla jego wdowyrespekt mie bd, zatem byle Oleka zostaa pod jej opiek, to nic zego spotka j nie moe. Jeeli za do Kurlandii pojad, to tym lepiej. - I do Kurlandii jecha z moimi Tatarami niemog - rzek sobie Kmicic - bo to ju inne pastwo. Chodzi tedy i pracowa gow. Godzina pyna za godzin, on za nie pomyla jeszcze o spoczynku i tak oywia go myl nowej wyprawy, e cho rano jeszcze by saby, teraz czu, e wracaj mu siy, i gotw by zaraz na konia siada. Pacholikowie skoczyli wreszcie zawizywanie trokw i zbierali si i na spoczynek, gdy nagle kto pocz skroba we drzwi izby. - Kto tam? - zawoa Kmicic. Po czym do pacholika: - Id no, obacz! Pacholik poszed i rozmwiwszy si za drzwiami, wrci niebawem. - Jaki onierz chce pilno widzie si z wasz mioci. Powiada, e si zwie Soroka. - Puszczaj, na miy Bg! - krzykn Kmicic. I nie czekajc, by pacholik speni rozkaz, sam skoczy ku drzwiom. - Bywaj, miy Soroka! Bywaj! onierz wszed do izby i pierwszym ruchem chcia pa do ng swego pukownika, bo by to raczej przyjaciel i suga rwnie wierny jak przywizany, lecz onierska subordynacja przemoga, wic wyprostowa si i rzek: - Na rozkazy waszej mioci! - Witaj, miy towarzyszu, witaj! - mwi ywo Kmicic - mylaem, e ci tam usiekli w Czstochowie! I cisn go za gow, a potem j nawet potrzsa jego rkoma, co mg uczyni nie pospolitujc si zbytnio, gdy Soroka pochodzi z zacianku, z drobnej szlachty. Dopiero i stary wachmistrz j obejmowakolana paskie. - Skd idziesz? - pyta Kmicic. - Z Czstochowy, wasza mio. - I mnie szukae? - Tak jest. - A od kogoecie si tam dowiedzieli, em yw? - Od ludzi Kuklinowskiego. Ksidz Kordecki wielk msz z radoci celebrowa na dzikczynienie Bogu. Potem jako gruchno, e pan Babinicz przeprowadzi krla przez gry, tak ju wiedziaem, e to wasza mio, nikt inny. - A ksidz Kordecki zdrw? - Zdrw, wasza mio, jeno nie wiadomo, czyli go anieli ywcem do nieba lada dzie nie wezm, bo to wity czowiek. - Pewnie, e nie inaczej. Gdziee to si dowiedzia, em z krlem do Lwowa przyby? - Mylaem sobie tak: skoro wasza mio krla odprowadza, to mus przy nim by, baem si wszelako, e wasza mio ju moe w pole wyruszy i e si spni. - Jutro z Tatary ruszam! - To si dobrze stao, bo ja waszej miocitrzosw odwo penych dwa: ten, co by na mnie, i jegomocin, a oprcz tego one kamuszki wiecce, comy je z kopakw bojarom zdejmowali, i te, ktre wasza mio zabra wtedy, gdymy to skarbczykChowaskiego zagarnli. - Dobre byy czasy, gdymy skarbczyk ogarnli, ale nie musi tam tego ju wiele by, bom te przygarstk ksidzu Kordeckiemu zostawi. - Nie wiem, ile jest, jeno ksidz Kordecki wanie mwi, e mona by za to dwie tgie wsie kupi. To rzekszy Soroka zbliy si do stou i pocz zdejmowa z siebie trzosy. - A kamuszki w onej blaszance - doda kadc obok trzosw oniersk manierk na wdk. Pan Kmicic nic nie mwic wytrzasn w gar nieco czerwonych zotych, bez rachuby, i rzek do wachmistrza: - Masz! - Do ng upadam waszej mioci! Ej! eby toja mia w drodze cho jeden takowy dukacik! - Albo co? - spyta rycerz. - Bom okrutnie z godu osab. Mao gdzie teraz czeka kawakiem chleba poczstuj,bo kady si boi, to i nogi w kocu ledwie zgodu wlokem. - Na miy Bg! przecie to wszystko mia przy sobie! - Nie miaem bez permisji - rzek krtko wachmistrz. - Trzymaj! - rzek Kmicic podajc mu druggar. Po czym krzykn na pacholikw: - Nue, szelmy! je mu da, nim pacierz minie, bo by pourywam! Pacholikowie skoczyli jeden przez drugiego iwkrtce stana przed Sorok ogromna misa wdzonej kiebasy i flaszka z wdk. onierz wpi podliwe oczy w posiek, wargi i wsy mu drgay, lecz si przy pukowniku nie mia. - Siadaj, jedz! - zakomenderowa Kmicic. Ledwie skoczy, ju sucha kiebasa pocza chrzci w potnych szczkach Soroki. Dwaj pacholikowie patrzyli na niego,wytrzeszczajc oczy. - Ruszajcie precz! - zawoa Kmicic. Chopcy kopnli si co duchu za drzwi; rycerz za chodzi spiesznymi krokami po komnacie i milcza, nie chcc przeszkadzawiernemu sudze. Ten za, ilekro nala sobie kieliszek gorzaki, tylekro spogldaz ukosa na pukownika, w obawie, czy zmarszczenia brwi nie dostrzee, po czym wychyla napitek zwracajc si ku cianie. Kmicic chodzi, chodzi, wreszcie pocz sam z sob rozmawia. - Nie moe by inaczej! - mrucza - trzeba tam tego posa... Ka powiedzie jej... Nanic! Nie uwierzy!... Listu czyta nie zechce, bo mnie za zdrajc i psa ma... Niech jej w oczy nie lezie, jeno niechaj patrzy i mnie dazna, co si tam dzieje. Tu zawoa nagle: - Soroka! onierz zerwa si tak szybko, e mao stou nie przewrci, i wycign si jak struna. - Wedle rozkazu! - Ty czek wierny i w potrzebie frant. Pojedziesz w dalek drog, ale nie o godzie. - Wedle rozkazu! - Do Taurogw, na granic prusk. Tam panna Billewiczwna mieszka... u ksicia Bogusawa... Dowiesz si, czy on tam jest...ibdziesz mia na wszystko oko... Jej w oczy nie le, chyba iby si zdarzyo, eby samo wypado. Wonczas powiesz jej i zaprzysigniesz, em krla przez gry przeprowadzi i e przy jego osobie jestem. Ona ci pewnie nie uwierzy, bo mnie tam ksi oczerni, e na zdrowie majestatu nastaj, co jest garstwo psa godne! - Wedle rozkazu! - W oczy, powiedziaem, nie le, bo i tak cinie uwierzy... Ale gdyby si zdarzyo, powiedz, co wiesz. A bacz na wszystko i suchaj. A sam si pilnuj, bo jeeli ksi tam jest i jeli ci pozna on albo ktokolwiekz dworu, to ci na pal wbij. - Wedle rozkazu! - Bybym posa starego Kiemlicza, ale on na tamtym wiecie, bo w parowie usieczon,a synowie za gupi. Ci pjd ze mn. Bye w Taurogach? - Nie, wasza mio. - Pjdziesz do Szczuczyna, stamtd sam granic prusk, hen! a do Tyly. Taurogi bd o cztery mile naprzeciw, po naszej stronie... Sied w Taurogach tak dugo, pkiwszystkiego nie wymiarkujesz, a potem wracaj. Znajdziesz mnie tam, gdzie bd... Rozpytuj o Tatarw i pana Babinicza. A teraz ruszaj spa do Kiemliczw!... Jutro w drog! Po tych sowach Soroka odszed, pan Kmicic za dugo jeszcze spa si nie kad, ale wreszcie zmczenie przemogo. Wwczas rzuci si na oe i zasn snem kamiennym. Nazajutrz wsta orzewion wielce i silniejszy ni wczora. Cay dwr ju by nanogach i rozpoczy si zwyke dzienne czynnoci. Kmicic poszed naprzd do kancelarii po nominacj i po list elazny, nastpnie odwiedzi Subaghazi-beja, naczelnika chanowego poselstwa we Lwowie, i mia z nim dug rozmow. W czasie tej rozmowy zanurza pan Andrzej po dwakro rk w kalecie. Za to te, gdy wychodzi, Subaghazi pomienia siz nim na kopaki, wrczy mu piernacz z zielonych pir i kilka okci rwnie zielonego jedwabnego sznura. Zaopatrzony w ten sposb, wrci pan Andrzej do krla, ktry by wanie ze mszy przyjecha, wic pad jeszcze raz mody junak do ng paskich, po czym w towarzystwie Kiemliczw i pachokw uda si wprost za miasto, gdzie Akbah-Uan sta z czambuem. Stary Tatar przyoy na jego widok rk do czoa, ust i piersi, ale dowiedziawszy si, kto jest Kmicic i z czym przyjecha, wnet nasroy si, twarz mu pociemniaa i obloka si dum. - Skoro krl ci na przewodnika przysa - rzek do Kmicica w amanym rusiskim jzyku - to bdziesz mi drog pokazywa, chocia ja i sam trafibym, gdzie potrzeba,a ty mody i niedowiadczony. "Z gry mi przeznacza, czym mam by - pomyla Kmicic - ale pki mona, bd politykowa". Tu ozwa si gono: - Akbahu-Uanie, krl mnie tu na wodza, niena przewodnika przysya... I to ci powiem, e lepiej uczynisz woli jego krlewskiej moci nie negujc. - Nad Tatarami chan, nie krl stanowi! - odrzek Akbah-Uan. - Akbahu-Uanie - powtrzy z naciskiem pan Andrzej - chan darowa ci krlowi, jakoby mu psa albo sokoa darowa, dlatego nie uwaczaj mu, aby ci za jako psa na powrz nie wzito. - Aa! - krzykn zdumiony Tatar. - Eje, nie rozdraniaj mnie! - odrzek Kmicic. Lecz oczy Akbaha-Uana krwi zaszy. Przez czas jaki sowa nie mg przemwi, yy na karku mu spczniay, rka chwycia za kinda. - Ksim! ksim! - krzykn przyduszonym gosem. Ale i pan Andrzej, chocia obieca sobie politykowa, mia ju dosy, gdy bardzo znatury by porywczy. Wic w jednej chwili podrzucio nim co tak, jakby go gadzina gna, ca doni porwa Tatara za rzadk brod i zadarszy mu gow do gry, tak jak gdyby mu co na puapie chcia pokaza, pocz mwi przez zacinite zby: - Suchaj, kozi synu! Wolaby nikogo nad sob nie mie, by pali, rabowa, wycina!... Przewodnikiem chcesz mnie mie!Ot, masz przewodnika! masz przewodnika! I przyparszy go do ciany, pocz tuc gow jego o zrb. Puci go wreszcie zupenie ogupiaego, ale nie sigajcego ju do noa. Kmicic, idcza popdem swej gorcej krwi, odkry mimo woli najlepszy sposb przekonywania ludzi wschodnich, do niewolnictwa przywykych. Jako w potuczonej gowie Tatara, mimo caej wciekoci, jaka go dusia, bysna zaraz myl, jak potnym i wadnym by musi w rycerz, ktry z nim, Akbah-Uanem, postpuje w ten sposb, i okrwawione wargi jego powtrzyy po trzykro wyraz: - Bagadyr! Bagadyr! Bagadyr! Pan Kmicic tymczasem naoy na gow kopak Subaghaziego, wycign zielony piernacz, ktry a dotd umylnie trzyma za plecami, za pas wetknity i rzek: - Patrz tu, rabie! i tu! - Aa! - ozwa si przeraony Uan. - I tu! - doda Kmicic wydobywajc sznur zo panaem inny kraj, m ; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA%P c!&Y Y!'zc"()c")y8."kieszeni. Lecz Akbah-Uan lea ju u jego ng i bi czoem. W godzin pniej Tatarzy wycignli si dugim wem po drodze wiodcej ze Lwowa ku Wielkim Oczom, a Kmicic siedzc na dzielnym cisawym koniu, ktrego krl mupodarowa, ogania czambu, jak pies owczarski ogania owce. Akbah-Uan spoglda na modego junaka z przestrachem i podziwieniem. Tatarzy, znawcy ludzi wojennych, odgadli na pierwszy rzut oka, e pod tym wodzem nie zbraknie im krwi i upu, wic szli ochotnie, ze piewaniem i graniem. Kmicicowi za serce roso, gdy patrzy na owe postacie, podobne do zwierzt lenych,bo przybrane w kouchy i wielbdzie kaftany wen do gry. Fala dzikich gw koysaa si pod miar koskich ruchw, on za liczy je i rozmyla, co bdzie mona z tak potg przedsiwzi. "Osobliwszy to komunik - myla sobie - i tak mi si wydaje, jakobym stadu wilkw przywodzi, ale z takimi wanie mona przej ca Rzeczpospolit i cae Prusy przetratowa. Czekaje, ksi Bogusawie!" Tu chepliwe myli poczy mu napywa dogowy, gdy do chepliwoci wielce by skonny. - Bg da czeku obrotno - mwi sobie. -Wczora miaem jeno dwu Kiemliczw, a dziczterysta koni za mn czapie. Niech jeno taniec rozpoczn, bd mia tysic albo i dwa takich hultajw, eby si ich i dawni kompanionowie nie powstydzili... Czekaje, ksi Bogusawie! Lecz po chwili dla uspokojenia sumienia doda: - A przy tym ojczynie i majestatowi znacznie usu... I wpad w wyborny humor. Bawio go te niezmiernie i to, e szlachta, ydzi, chopi,nawet wiksze kupki pospolitego ruszenia nie mogy si oprze w pierwszej chwili przeraeniu na widok jego wojska. A bya mga, bo odwil przesycia wilgotnym tumanem powietrze. Wic coraz to si zdarzao, e kto nadjeda blisko i nagle postrzegszy, kogo ma przed sob, wykrzykiwa: - Sowo stao si ciaem! - Jezus, Maria, Jzef! - Tatarzy! orda! Lecz Tatarzy mijali spokojnie bryki, wozy adowne, stada koni i przejedajcych. Inaczej by byo, gdyby wdz pozwoli, ale samowolnie nic przedsiwzi nie mieli, bona wasne oczy patrzyli przy wyruszeniu, jako temu wodzowi sam Akbah-Uan strzemi trzyma. Tymczasem Lww ju znikn w dali za mgami. Tatarzy przestali piewa i czambu porusza si z wolna wrd tumanw pary podnoszcej si z koni. Naglettent rumaka rozleg si za czambuem. Po chwili ukazao si dwch jedcw. Jeden z nich by pan Woodyjowski, drugi dzierawca z Wsoszy. Obaj, pomijajc oddzia, pdzili wprost do pana Kmicica. - Stj! stj! - woa may rycerz. Kmicic wstrzyma konia. - To wasza mo! Woodyjowski osadzi z kolei szkap. - Czoem! - rzek - listy od krla! Jeden do waszmoci, drugi do wojewody witebskiego.- Ja do pana Czarnieckiego jad, nie do pana Sapiehy. - Przeczytaj jeno naprzd pismo! Kmicic zama piecz i czyta, co nastpuje: "Dowiadujemy si przez goca, wieo od pana wojewody witebskiego przybyego, jako pan wojewoda nie moe tu do krajw maopolskich cign i z drogi znw na Podlasie nawraca, a to z przyczyny ksicia Bogusawa, ktry z wielk potg nie przy krlu szwedzkim zostawa, lecz na Tykocin ina pana Sapieh uderzy zamyla. e za magna pars si pana Sapieyskich na prezydiach zosta musiaa, przeto rozkazujemy ci, aby z owym tatarskim komunikiem panu wojewodzie szed w pomoc. A gdy i twojej ochocie w ten sposbzado si czyni, niepotrzebnie bymy mieli ci popiech nakazywa. Drugi list oddasz wojewodzie, w ktrym pana Babinicza, wiernego sug naszego, afektom wojewodziskim, a przede wszystkim opiece boskiej polecamy. Jan Kazimierz, krl". - Na miy Bg! na miy Bg! Oto szczliwa dla mnie nowina! - zawoa pan Kmicic. - Nie wiem ju, jako krlowi jegomoci i waszmo panu mam za ni podzikowa! - Sam te podjem si jecha - odrzek may rycerz - a to z kompasji dla waszmoci, bom widzia twoj bole, i dlatego, aby listy na pewno doszy. - Kiedy w goniec przyszed? - Bylimy u krla na obiedzie, ja, dwaj panowie Skrzetuscy, pan Charamp i pan Zagoba. Nie wyimainujesz sobie wapan, co tam pan Zagoba wyprawia, jako o niezaradnoci Sapia i swoich zasugach opowiada. Do, e krlowi a lozy od ustawicznego rzechotania si pyny, a obaj hetmani za boki bez ustanku si trzymali. Wtem wszed pokojowiec z listem,na ktrego krl zaraz si obruszy: "Id dokata, rzecze, moe za nowina, nie psuj miuciechy!". Dopiero gdy si dowiedzia, e to od pana Sapiehy, zabra si do czytania. Jako z nowin wyczyta, bo si potwierdzio to, o czym ju dawno mwiono, e elektor przysigi wszystkie zama i ostatecznie przeciw prawemu panu z krlem szwedzkim si poczy. - Jeszcze jeden wrg, jakoby ich mao dotd byo! - krzykn Kmicic. I zoy rce. - Boe wielki! Niech mi jeno na tydzie pan Sapieha do Prus Ksicych pozwoli, a da Bg miosierny, e dziesite pokolenia mnie i moich Tatarw wspomina bd!... - Moe to by, e tam pjdziecie - odrzek pan Micha - ale wprzd musicie Bogusawaznosi, gdy wanie wskutek onej elektorskiej zdrady zaopatrzono go w ludzi i na Podlasie mu i dozwolono. - To si spotkamy, jako dzi dzie, jako Bg na niebie, tak si spotkamy! - mwi z iskrzcymi oczyma Kmicic. - Gdyby mi waszmo nominacj na wojewdztwo wileskie przywiz, nie ucieszyby mnie lepiej! - Krl te zaraz zakrzykn: "Gotowa dla Jdrka ekspedycja, od ktrej dusza si w nim uraduje". Chcia te wnet pokojowego za waci wysa, ale ja powiadam: Sam pojad, to go jeszcze poegnam. Kmicic przechyli si na koniu i chwyci maego rycerza w objcia. - Brat by tyle dla mnie nie uczyni, ile ju waszmo uczyni! Daje, Boe, czymkolwiek si wywdziczy! - Ba! Przecie wapana rozstrzela chciaem! - Bom te czego lepszego by niewart! Nic to! Niech mnie w pierwszej bitwie usiek, jeeli pomidzy wszystkim rycerstwem bardziej kogo od wapana miuj!... Tu znowu poczli si ciska, na poegnanieza rzek pan Woodyjowski: - A pilnuj si z Bogusawem! pilnuj si, bo znim nieatwo! - Jednemu z nas ju mier pisana! - Dobrze! - Ej, eby to waszmo, ktry jest do szabli jeniusz, swoje arkana mi odkry! C! nie ma czasu!... Ale i tak anieli mi pomog i krew jego obacz, chyba e przedtem oczy moje zamkn si na zawsze na wiato dzienne. - Bg pomagaj!... Szczliwej drogi!... A dajcie tam dzigielu zdrajcom Prusakom! - rzek pan Woodyjowski. - Bdcie spokojni. Obrzydnie im luterstwo! Tu pan Woodyjowski kiwn na Rzdziana, ktry przez ten czas z Akbahem-Uanem rozmawiajc, dawne przewagi Kmicica nad Chowaskim rozpowiada, po czym obaj odjechali z powrotem do Lwowa. Kmicic za zawrci z miejsca czambuem, jako wonica wozem zawraca, i poszed wprost ku pnocy. Rozdzia 34 Jakkolwiek Tatarzy, a zwaszcza dobrudzcy, umieli zbrojnym mom w polu piersi do piersi stawa, przecie najmilsz dla nich wojn by mord bezbronnych, branie niewiast i chopw w jasyr, a przede wszystkim grabie. Wielce te przykrzya si droga owemu czambulikowi, ktry prowadzi Kmicic, pod elazn bowiem jego rk dzicy wojownicy musieli w barankw si zmieni, trzyma noe w pochwach, a zgaszone hubki i zwinite ykaw biesagach. Z pocztku szemrali. Okoo Tarnogrodu kilkunastu umylnie pozostao w tyle, aby puci "czerwone ptaki" w Chmielewsku i poswawoli z moodyciami. Lecz pan Kmicic, ktry ju siku Tomaszowowi posun, wrci na pierwszy odblask poogi i kaza winnym wywiesza si wzajemnie. A tak ju by opanowa Akbah-Uana, e ten nie tylko oporu nie stawia, ale przynagla skazanych, aby prdzej si wieszali, gdy inaczej "bagadyr" bdzie si gniewa. Odtd"barankowie" szli spokojnie, zbijajc si w najcianiejsze kupy po wsiach i miasteczkach, aby na ktrego podejrzenie nie pado. I egzekucja, cho j tak srodze przeprowadzi Kmicic, nie wzbudzia nawetprzeciw niemu niechci ani nienawici, takieju bowiem mia szczcie w zabijaka, e zawsze podwadni tyle wanie czuli dla mioci, ile i strachu. Prawda, e pan Andrzej nie da i im krzywdy uczyni. Kraj by srodze przez niedawny napad Chmielnickiego i Szeremeta spustoszony, wic o ywno i pasz, jako na przednwku, byo trudno, a mimo tego wszystko musiao by na czas i w brd, a w Krynicach, gdy mieszkacy opr stawili i nie chcieli adnej spyy dostarczy, kaza ich kilku pan Andrzej siec batokami, podstarociego za uderzeniem obuszka rozcign. Ujo to niezmiernie ordycw, ktrzy suchajc z luboci wrzaskw bitych kryniczan mwili pomidzy sob: - Ej, sok nasz Kmitah, nie da swoim barankom krzywdy uczyni! Do, e nie tylko nie pochudli, ale spali si jeszcze, ludzie i konie. Stary Uan, ktremu brzucha przybyo, spoglda z coraz wikszym podziwem na junaka i jzykiem mlaska. - Gdyby mi syna Aach da, chciabym mie takiego. Nie marbym na staro z godu w uusie! - powtarza. Kmicic za od czasu do czasu uderza go pici w brzuch i mwi: - Suchaj, wieprzu! Jeli ci Szwedzi kaduna nie rozetn, to wszystkie spiarniew niego schowasz! - Gdzie tu Szwedzi? yka nam pognij, uki poprchniej - odpowiedzia Uan, ktremu tskno byo za wojn. Jako istotnie jechali naprzd takim krajem, do ktrego noga szwedzka doj nie zdoaa, dalej za takim, w ktrym byy swego czasu prezydia, ale ju je konfederacja wypara. Spotykali natomiast wszdzie mniejsze i wiksze kupy szlachty,cignce zbrojno w rozmaite strony, i nie mniejsze kupy chopstwa, ktre nieraz zastpoway im gronie drog, a ktrym czsto trudno byo wytumaczy, e maj do czynienia z przyjacimi i sugami krla polskiego. Doszli wreszcie do Zamocia. Zdumieli si Tatarzy na widok tej potnej fortecy, a c dopiero, gdy im powiedziano, e niedawno jeszcze wstrzymaa ona ca potg Chmielnickiego. Pan Jan Zamoyski, ordynat, pozwoli im na znak wielkiej przychylnoci i aski wej domiasta. Wpuszczono ich bram Szczebrzeszysk albo inaczej Ceglan, gdy dwie inne byy z kamienia. Sam Kmicic nie spodziewa si ujrze nic podobnego i nie mg wyj z podziwu na widok ulic szerokich, wosk mod pod lini rwno budowanych, na widok wspaniaej kolegiaty i burs akademickich, zamku, murw, potnych dzia i wszelkiego rodzaju "opatrzenia". Jako mao ktry z magnatw mg si porwna z wnukiem wielkiego kanclerza, tak mao ktra forteca z Zamociem. Lecz najwikszy zachwyt ogarn ordycw, gdy ujrzeli ormiask cz miasta. Nozdrza ich chciwie wcigay wo safianu, ktrego wielkie fabryki prowadzili przemylni przybysze z Kaffy, a oczy miay im si do bakalij, wschodnich kobiercw, pasw, sadzonych szabel, kindaw, ukw, lamp tureckich i wszelkiego rodzaju kosztownoci. Sam pan czenik koronny wielce przypad do serca Kmicicowi. Byo to prawdziwe krlewitko w swoim Zamociu: czek w sile wieku, wielce przystojny, chocia niecocherlawy, gdy w leciech pierwszej modoci nie do upay natury hamowa. Zawsze jednak lubi pe bia, a zdrowie jego nie do tyla byo nadwtlone, aby wesoo znika mu z oblicza. Dotychczas nie oeni si, a jakkolwiek najznamienitszedomy w Rzeczypospolitej otwieray mu szeroko podwoje, utrzymywa, e nie moedo gadkiej dziewki w nich znale. Znalaz j pniej nieco, w osobie modej panienki francuskiej, ktra, lubo w innym zakochana, oddaa mu bez wahania dla jegobogactw sw rk, nie przewidujc, e w pierwszy wzgardzony ozdobi kiedy koron krlewsk swoj i jej gow. Pan Zamocia nie odznacza si bystrym dowcipem, jeno go mia tyle, co na wasn potrzeb. O godnoci i urzdy nie zabiega, chocia same szy ku niemu, a gdy przyjaciele strofowali go, i mu przyrodzonej ambicji braknie, odpowiada: - Nieprawda, e mi jej braknie, jeno mam wicej od tych, ktrzy si kaniaj. Po co mi dworskie progi wyciera? W Zamociu nie tylko ja Jan Zamoyski, ale Sobiepan Zamoyski. Zwano go te powszechnie Sobiepanem, z ktrego przezwiska wielce by kontent. Radte udawa prostaka, chocia wychowanie odebra wykwintne i modo na podrachpo cudzych krajach spdzi. Sam powiada si zwyczajnym szlachcicem i duo o miernoci swego "staniku" mawia, moe dlatego, by mu inni zaprzeczali, a moe, by miernoci dowcipu nie spostrzegli. Zreszt by to czek zacny i lepszy syn Rzeczypospolitej od wielu innych. A jako on przypad do serca Kmicicowi, takiKmicic jemu, przeto te go na pokoje zamkowe zaprosi i goci, bo i to lubi, byjego gocinno chwalono. Pan Andrzej pozna w zamku wiele znamienitych osb, przede wszystkim za ksin Gryzeld Winiowieck, siostr panaZamoyskiego, a wdow po wielkim Jeremim,po panu swego czasu w Rzeczypospolitej prawie najwikszym, ktry jednakowo ca niezmiern fortun w czasie inkursji kozackiej by utraci, tak i ksina siedziaa w Zamociu na asce u brata Jana. Lecz bya to pani tak pena wspaniaoci, majestatu i cnoty, i pierwszy pan Jan prochy przed ni zdmuchiwa, a przy tym ba si jej jak ognia. Nie byo te wypadku, eby woli jej zado nie uczyni lub eby si jej w waniejszych wypadkach nie radzi. Powiadali nawet dworscy, e ksina pani rzdzi Zamociem, armi, skarbami i panem bratem starost; lecz onanie chciaa korzysta ze swej przewagi, ca dusz oddana boleci po mu i wychowaniu syna. Syn w wanie by niedawno z dworu wiedeskiego na krtki czas do kraju powrci i bawi przy niej. By to modzieczyk w wionie lat, lecz na prnopan Kmicic szuka w nim tych znamion, ktre syn wielkiego Jeremiego nosi w obliczu powinien. Posta modego ksitka bya pena wdziku; twarz dua, nalana, wypuke oczypatrzyy niemiao; usta mia grube, wilgotne, jak u ludzi skonnych do uciech stou; olbrzymie i czarne, jak skrzydo kruka, wosy spaday mu a na ramiona. Wzi te po ojcu tylko owe krucze wosy ismago cery. Ci, ktrzy mu byli blisi, upewniali jednak pana Kmicica, e mody ksi ma dusz szlachetn, pojcie niepospolite i znakomit pami, dziki ktrej prawie wszystkimi jzykami rozmwi si moe, i e tylko pewna ociao ciaa i ducha oraz przyrodzone akomstwo w jedzeniu stanowi wady tego niepospolitego skdind panicia. Jako, wdawszy si z nim w rozmow, przekona si pan Andrzej, e ksi nie tylko ma pojtny dowcip i trafny sd o wszystkim, ale i dar jednania sobie ludzi. Kmicic pokocha go po pierwszej rozmowie tym uczuciem, w ktrym jest najwicej litoci. Uczu, e daby wiele, by temu sierocie wrci wietny los, jaki mu si prawem z urodzenia nalea. Lecz przekona si take przy pierwszym obiedzie, i prawd byo, co mwiono o akomstwie Michaa. Mody ksi zdawa si nie myle o niczym wicej, tylko o jedzeniu. Wypuke jego oczy ledziy niespokojnie kad potraw, a gdy mu przynoszono pmisek, nabiera ogromne kupy na talerz i jad chciwie, z mlaskaniemwargami, jak tylko akomcy jadaj. Marmurowa twarz ksinej przyobleka sina w widok jeszcze wikszym smutkiem. Kmicicowi za stao si nieswojo tak dalece, e odwrci oczy i spojrza na pana Sobiepana Zamoyskiego. Lecz pan starosta kauski nie patrzy ani na ksicia Michaa, ani na swego gocia. Pan Kmicic poszed za jego wzrokiem i pozaramieniem ksinej Gryzeldy ujrza prawdziwie cudne zjawisko, ktrego nie zauway dotd. Bya to malutka gwka dziewczca, biaa jak mleko, krana jak ra, a wdziczna jak obrazek. Drobniuchne, same przez si wijce si loczki zdobiy jej czoo, bystre oczka strzygy ku oficerom siedzcym wedle pana starosty, nie pomijajc i jego samego; wreszcie zatrzymay si na panu Kmicicu i patrzyy na z uporem tak penym zalotnoci, jakby mu chciay w gb serca zajrze. Lecz Kmicic nieatwo si konfundowa, wic j zaraz patrze w te oczka zgoa zuchwale, a nastpnie trci w bok siedzcego wedle pana Szurskiego, porucznika nadwornej pancernej chorgwi ordynackiej, i spyta pgosem: - A co to za firka ogoniasta? anaem inny kraj, m ; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA*Pc"+d c", c"-)_ U".G6 ?#- Moci panie - odrzek ostro pan Szurski -nie mw lekce, kiedy nie wiesz, o kim mwisz... Nie adna to firka, jeno panna Anna Borzobohata-Krasieska... I wapan inaczej jej nie zwij, jeli nie chcesz swojejgrubianitatis aowa! - Aspan chyba nie wiesz, e firka to taki ptak, i bardzo wdziczny, dlatego adnego te w tym przezwisku kontemptu nie masz -odpar miejc si Kmicic - ale miarkujc zwaszmocinej cholery, srodze musisz by zakochany! - A kto tu nie zakochany? - mrukn opryskliwie Szurski. - Sam pan starosta ledwie oczu nie wypatrzy i jako na szydle siedzi. - Widz to, widz! - Co tam wapan widzisz!... On, ja, Grabowski, Stogiewicz, Konojadzki, Rubecki z dragonii, Pieczynga, wszystkich pogrya... I z wapanem stanie si to samo, jeeli tu dugo posiedzisz... Jej dwudziestu czterech godzin dosy! - Ej, panie bracie! Nie daaby i we dwadziecia cztery miesice rady! - Jake to? - pyta z oburzeniem pan Szurski - to wa ze spiu czy co? - Nie! Jeno gdy kto wapanu ostatniego talara z kieszeni ukradnie, to si ju nie potrzebujesz ba zodzieja... - Chyba e tak! - odrzek Szurski. Pan Kmicic za spospnia nagle, bo mu wasne zgryzoty na myl przyszy, i nie zwaa wicej, e czarne oczka coraz to uporczywiej w niego patrzyy, jak gdyby pytajc: Jak si nazywasz i skd si wzie, mody rycerzu? A Szurski mrucza: - Wierci, wierci!... Wiercia tak i we mnie, pki do serca nie dowiercia... Teraz ani dba! Kmicic otrzsn si z zamylenia. - Czemu si ktry z was nie eni, u kaduka!- Bo jeden drugiemu przeszkadza! - Ba, to dziewka gotowa osi na koszu... Cho, co prawda, jeszcze w tej gruszce biae ziarnka by musz. Na to Szurski wytrzeszczy oczy i pochyliwszy si do ucha Kmicica rzek wielce tajemniczo: - Mwi, e jej dwadziecia pi lat, jak Boga kocham! Jeszcze przed inkursj hultajsk bya u ksinej Gryzeldy. - Dziw nad dziwy, nie dabym jej nad szesnacie, niechby omnacie, najwyej! Tymczasem "licho" domylio si widocznie,e o nim mowa, bo oczki jarzce nakryo powiekami i jeno boczkiem troch strzelaoku Kmicicowi, pytajc cigle: Kto jest, takiurodziwy? skd si wzie? A on mimo woli pocz pokrca wsa. Po obiedzie wzi go pod rami pan starosta kauski, ktry, z uwagi na dwornemaniery Kmicica, traktowa go jak niepowszedniego gocia. - Panie Babinicz - rzek - wszake waszmo mwie mi, e z Litwy? - Tak jest, panie starosto. - Powiedze mi, zali nie znasz na Litwie Podbipitw? - Zna nie znam, bo te ju ich na wiecie nie masz, przynajmniej tych, ktrzy si Zerwikapturem piecztowali. Ostatni pod Zbaraem poleg. By to najwikszy rycerz,jakiego Litwa wydaa. Kto u nas o Podbipitach nie wie! - Syszaem i ja o tym, ale owo dlaczego pytam: jest na respekcie u siostry mojej jedna panna, ktra si Borzobohata-Krasieska nazywa... Rd zacny!... Bya ona narzeczon tego Podbipity, ktry zabit pod Zbaraem... Sierota to, bez ojca i matki, a chocia siostra ksina wielce j miuje, przecie ja, przyrodzonym opiekunem siostry bdc,tym samym mam i on dziewczyn w opiece.- Mia to opieka! - wtrci Kmicic. Pan starosta kauski umiechn si, mrugn oczyma i mlasn jzykiem. - Co? marcepanik! Co?... Lecz wnet spostrzegszy, i si zdradza, przybra twarz powan. - Zdrajco! - rzek p artem, a p serio - chciae mnie na hak przywie, ledwiem si nie wygada!... - Z czym? - pyta pan Kmicic patrzc mu bystro w oczy. Tu Sobiepan ostatecznie zmiarkowa, e lotnoci dowcipu gociowi nie sprosta, i zaraz rzecz obrci. - Ten Podbipita - rzek - zapisa jej jakowe folwarki tam, w waszych stronach. Nazwisk nie pamitam, bo cudaczne: jakie Batupie, Syruciany, Myszykiszki, sowem, wszystko, co mia. Dalibg, nie pamitam... Pi czy sze folwarkw. - Ba! klucze to raczej, nie folwarki. Podbipita by czek wielce mony i gdyby ta panna do caej jego fortuny kiedy dosza, mogaby mie wasny fraucymer i midzy senatorami ma szuka. - Take powiadasz? Znasz owe wioski? - Znam jeno Lubowicze i Szeputy, bo te koo mojej majtnoci le. Samej lenej granicy bdzie mil ze dwie, a polnej i cznej drugie tyle. - Gdzie to jest? - W Witebskiem. - Oj, daleko! niewarta ta sprawa zachodu, ile e tamte kraje pod nieprzyjacielem. - Jak nieprzyjaci wyeniem, to do majtnoci dojdziem. Ale Podbipitowie majswoje majtnoci i w innych stronach, a namudzi bardzo znaczne, wiem o tym dobrze, bo mam te i tam kawa ziemi. - Widz, e i waszmocina substancja nie torba sieczki? - Nic to teraz nie przynosi. Ale cudzego mi nie trzeba. - Porade mi waszmo, jak by dziewczyn na nogi postawi? Kmicic rozmia si. - Wol o tym radzi ni o czym innym. Najlepiej do pana Sapiehy si uda. Byle spraw wzi do serca, to jako wojewoda witebski i najznamienitsza na Litwie persona, sia mgby wskra. - Mgby awizy do trybunaw rozesa, e to testamentem Borzobohatej zapisano, aby dalsi krewni nie szarpali. - Tak jest. Ale trybunaw teraz nie masz, a pan Sapieha co innego te ma na gowie. - Mona by dziewczyn w rce mu i w opiek odda. Majc na oczach, prdzej by dla niej co uczyni. Kmicic spojrza ze zdziwieniem na pana starost. "Co on w tym ma, e si chce jej std pozby?" - pomyla. Starosta za mwi dalej: - Trudno, aby w obozie w namiocie pana wojewody witebskiego mieszkaa, ale mogaby przy crkach wojewodziskich zostawa. "Nie rozumiem! - pomyla Kmicic - zaliby on naprawd chcia jej by tylko opiekunem?" - W tym jeno trudno, jak by j w tamte strony w dzisiejszych niespokojnych czasiech wysa. Trzeba by z kilkaset ludzi,a ja Zamocia ogaaca nie mog. Gdybym to znalaz kogo, co by j w bezpieczestwie dowiz... Ot, wapan mgby si podj, bo i tak do pana Sapiehy idziesz. Dabym ci listy... a wapan daby mi kawalerski parol, e j bezpiecznie doprowadzisz. - Ja mam j do pana Sapiehy prowadzi? - rzek ze zdumieniem Kmicic. - Albo to taka funkcja niemia?... Choby te i do afektu po drodze przyszo? - Ehe! - rzek Kmicic - ju tam moje afektakto inny dzierawi, a cho tenuty mi nie paci, przecie dzierawcy zmienia nie myl. - Tym lepiej, z tym wiksz spokojnoci cij powierz. Nastaa chwila milczenia. - Co? podjby si? - spyta starosta. - Z Tatarami id. - Powiadali mi ludzie, e si Tatarzy wapana gorzej ognia boj. No, co? podjby si? - Hm! dlaczego by nie, gdybym wasz wielmono mia tym zobowiza... Jeno... - Aha! mylisz, e trzeba, aby ksina permisj daa... Da! jak mi Bg miy! Bo imaginuj sobie, e ona mnie posdza... Tu pan starosta pocz co dugo szepta do ucha Kmicicowi, wreszcie doda gono: - Okrutnie bya za to na mnie krzywa, a ja uszy kadem po sobie, bo to z babami wojowa! at! wolabym Szwedw pod Zamociem. Ale bdzie miaa najlepszy dowd, e nic zego nie zamylam, skoro sam dziewk chc std wyprawi. Srodze si zdziwi, prawda... No! przy pierwszej sposobnoci o tym z ni pogadam. To rzekszy starosta zakrci si i odszed, Kmicic za popatrzy za nim i mrukn: - Wniki jakie, panie starosto, zastawiasz, a cho celu nie rozumiem, przecie sido widz dobrze, bo i wnicznik z ciebie okrutnie niezgrabny. Pan starosta za kontent by z siebie, chocia dobrze to pojmowa, e poowa dopiero roboty zostaa dokonana, a pozostawaa druga, tak trudna, e na myl o niej ogarniao go zwtpienie, a nawet i strach: po prostu naleao uzyska pozwolenie ksinej Gryzeldy, ktrej surowoci i przenikliwego rozumu ba si pan starosta z caej duszy. Jednak poczwszy, pragn jak najprdzej doprowadzi dzieo do skutku, nazajutrz wic rano, po mszy, po niadaniu i po przegldzie najemnej piechoty niemieckiej uda si na pokoje ksinej. Zasta sam pani haftujc ornat do kolegiaty. Za ni Anusia zwijaa rozwieszony na dwch krzesach jedwab; drugi motek koloru ranego zaoya na szyj i migajc szybko rczkami, biegaa naokoo krzese, gonic odwijajc si nitk. Panu starocie pojaniay oczy na jej widok, ale prdko przybra oblicze w powag i przywitawszy si z ksin, tak niby od niechcenia zacz: - Ten pan Babinicz, co tu z Tatary przyjecha, to jest Litwin. Mony jaki czek i wielce grzeczny, a rycerz podobno zawoany. Zauwaya go, pani siostro? - Same go do mnie przyprowadza - odrzeka obojtnie ksina Gryzelda. - Uczciw ma twarz i na dobrego onierza wyglda. - Rozpytywaem si go te o owe majtnoci, pannie Borzobohatej zapisane. Powiada, e to fortuna niemal radziwiowskiej rwna. - Daj Boe Anusi. Lejsze jej bdzie sieroctwo, a potem staro - rzeka pani. - Jest jeno to periculum, eby dalsi krewni nie rozdrapali. Babinicz powiada, e wojewoda witebski mgby, gdyby chcia, tym si zaj. Zacny to czek i nam wielce yczliwy, ktremu bym crk wasn powierzy... Do, by mu awiz do trybunau posa i opiek oznajmi. Ale Babinicz powiada, i na to potrzeba, aby panna Anna sama pojechaa w tamte strony.- Dokd? do pana Sapiehy? - Albo do panien Sapieanek, aby tam bya, aby instalacja pro forma moga by uczyniona. Starosta zmyli w tej chwili "instalacj pro forma", susznie mniemajc, e ksina przyjmie t faszyw monet za dobr. Ona za pomylaa przez chwil i rzeka: - Jake jej tu teraz jecha, gdy Szwedzi podrodze? - Mam wanie wiadomo, e z Lublina ustpili. Cay kraj z tej strony Wisy wolny.- I kt by to Hank do pana Sapiehy odprowadzi? - Choby ten sam Babinicz. - Z Tatarami? Bje si Boga, panie bracie, to to lud dziki i niesforny. - Ja si tam nie boj - wtrcia dygajc Anusia. Lecz ksina Gryzelda zmiarkowaa ju, e pan brat przyszed z jakim gotowym planem, wic wyprawia Anusi z pokoju, sama za pocza spoglda pytajcym wzrokiem na pana starost. On za rzek jakby do siebie samego: - Ordycy ci w proch si przed Babiniczem rozsypuj. Wiesza ich za lada niesubordynacj. - Nie mog na tak ekspedycj pozwoli - odpowiedziaa ksina. - Dziewczyna jest zacna, ale baamutna, i atwo w ludziach zapay budzi... Sam to wiesz najlepiej. Nigdy bym jej nie powierzya czeku modemu i nieznanemu. - - Nieznany on tam nie jest, bo kto o Babiniczach nie sysza jako o familiantach i statecznych ludziach! (pierwszy pan starosta nigdy w yciu o Babiniczach nie sysza)... Zreszt - mwi dalej - mogaby jej ktr ze statecznych niewiastdo kompanii doda, to i decorum byoby zachowane. Za Babinicza ja rcz. Powiem ci i to, pani siostro, e ma on w tamtych stronach narzeczon, w ktrej srodze jest,jak sam powiada, zakochany... A kto zakochany, temu co innego w gowie. Grunt w tym, e taka druga sposobno nieprdkomoe si trafi; natomiast moe fortuna dziewce przepa i na dojrzae lata zostanie bez dachu nad gow. Ksina przestaa haftowa, podniosa gow i utkwia w bracie przenikliwe oczy. - Co ty masz w tym, eby j std wyprawi? - Co ja mam w tym? - mwi spuszczajc wzrok pan starosta - co mog mie? Nic! - Janie!... ty si z Babiniczem zmwi na jej cnot?! - Ot, jest! Jak mi Bg miy! tego tylko brako! Przeczytasz tedy list, ktry do pana Sapiehy napisz, i wasny dodasz... A ja jeno przyrzekam, i si z Zamocia nie rusz. Wreszcie sama Babinicza wybadasz i sama go prosi bdziesz, aby si funkcji podj. Skoro mnie posdzasz, to nie chc oniczym wiedzie. - Czemu za tak nastajesz, by ona wyjechaa z Zamocia? - Bo jej dobra pragn i o fortun niezmiern chodzi. Wreszcie... przyznaj! Sia mi na tym zaley, aby ona z Zamocia wyjechaa. Oto sprzykrzyy mi si twoje posdzenia, nie w smak i to, e na mnie ustawnie brwi marszczysz i surowie spogldasz... Mylaem, e przyzwalajc naodjazd dziewczyny znajd najlepsze argumentum przeciw podejrzeniom. Dalibg,do mi tego! bom te nie aden ak ani mydek, ktry si noc pod okna skrada... Powiem ci wicej: oficerowie mi si przez ni jeden na drugiego burz i szablami na si trzaskaj. Ni zgody, ni porzdku, ni suby, jak naley. Do mi tego! Ale skoro jeszcze oczyma we mnie widrujesz, to rb, jak chcesz, a Michaa sama pilnuj, bo to twoja, nie moja sprawa. - Michaa? - rzeka ze zdumieniem ksina.- Ja przeciw dziewczynie nic nie mwi... Nie baamuci go wicej ni innych, ale jeeli ty, pani siostro, nie widzisz jego strzelistych spojrze i gorcych afektw, to ci jeno to powiem, e Kupido tak nie zalepia jak macierzyska mio. Brwi ksinej cigny si, a lica jej przyblady. Starosta za widzc, e wreszcie utrafi, uderzy si rkoma po kolanach i mwi dalej: - Ot, tak! pani siostro, ot, tak!... Co mnie dotego. Nieche jej Michaek jedwab do zwijania podaje, niech parska patrzc na ni, niech si poni, niech przez dziurki we drzwiach na ni spoglda!... A mnie co!... Wreszcie... bo ja wiem! Fortuna pikna... rd, no! szlachecki, a ja si tam nad szlacht nie wynosz. Chcesz sama, dobrze!Lata jeno pono niedobrane, ale to znw niemoja rzecz. To rzekszy pan starosta powsta i skoniwszy si siostrze bardzo uprzejmie, zabiera si do odejcia. Ksinej tymczasem krew napyna do twarzy. Dumna pani w caej Rzeczypospolitej nie widziaa partii godnej Winiowieckiego, a za granic chyba midzyarcyksiniczkami austriackimi, wic te sowa brata przypieky j jakby rozpalonym elazem. - Janie! - rzeka - czekaj! - Pani siostro - odrzek starosta kauski - chciaem, primo: zoy ci dowd, i niesusznie mnie posdzasz, secundo: i powinna kogo innego pilnowa. Teraz uczynisz, jak zechcesz, ja nie mam wicejnic do gadania. Tu pan Zamoyski skoni si i wyszed. Rozdzia 35 Pan starosta kauski niezupenie kama przed siostr, mwic o afektach Michaowych dla Anusi, gdy mode ksitko kochao si w niej tak jak i wszyscy, nie wyczajc paziw dworskich.Ale bya to mio niezbyt gwatowna i zgoa nieprzedsibiorcza; raczej sodkie rozdurzenie gowy i zmysw, nie poryw serca, ktre miujc, do wiecznego posiadania umiowanego przedmiotu dy. Do takiego denia nie mia Micha do energii. Niemniej ksina Gryzelda, marzc o wietnej przyszoci dla syna, przerazia si mocno tym uczuciem. W pierwszej chwili zdumiaa j naga zgodapana starosty na wyjazd Anusi; obecnie przestaa o tym myle, tak dalece ca jej dusz zajo groce niebezpieczestwo. Rozmowa z synem, ktry blad i dra przed ni, a wprzd, nim si do czego przyzna, ju pocz zy wylewa, utwierdzia j w mniemaniu, e bezpieczestwo jest grone. Jednake nie od razu przezwyciya skrupuy sumienia i dopiero gdy Anusia, ktrej chciao si nowy wiat i nowych ludzi zobaczy, a moe i pobaamuci piknego kawalera, przypada jej do ng z prob o pozwolenie, ksina nie znalaza do siy, by go jej odmwi. Anusia zalewaa si wprawdzie zami na myl rozki ze sw pani i matk, ale dla sprytnej dziewczyny byo zupenie jasne, e proszc o rozk oddala tym samym odsiebie wszelkie podejrzenia, jakoby w jakich z gry powzitych celach baamucia mode ksitko lub te samegopana starost. Ksina Gryzelda chcc si przekona, czy nie ma jakiej zmowy midzy bratem starost a Kmicicem, kazaa temu ostatniemu stawi si przed sob. Przyrzeczenie pana starosty, e nie ruszy si z Zamocia, uspokoio j wprawdzie znacznie, chciaa jednak pozna bliej czowieka, ktry mia dziewczyn przeprowadza. Rozmowa z Kmicicem uspokoia j zupenie.Modemu szlachcicowi patrzya z siwych oczu taka szczero i prawda, e niepodobna byo o niej wtpi. Przyzna siod razu, e w innej zakochany i przeto do baamuctwa nie ma ni chci, ni gowy. Wreszcie da parol kawalerski, i dziewczyn obroni przed wszelk przygod,chybaby sam pierwej gow naoy. - Do pana Sapiehy j odwioz bezpiecznie, gdy starosta powiada, e nieprzyjaciel z Lublina ustpi... Ale potem nie chc nic o niej wiedzie... I nie dlatego, abym ogoniasta? anaem inny kraj, m ; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA/PDc#0c#1(9 c#2a*c#3t8/#powolnych sub dla waszej ksicej moci mia si wzdraga, bo dla wdowy po najwikszym wojowniku i chwale caego narodu gotowem zawsze krew przela... Alee mam tam swoje cikie sprawy, z ktrych nie wiem, czyli skr ca wynios.- Nie chodzi te o nic wicej - odrzeka ksina - jeno by j do pana Sapieyskichrk odda, a pan wojewoda uczyni to dla mnie, i dalszej nad ni opieki nie odmwi. Tu wycigna mu rk, ktr on ze czci najwiksz ucaowa; ona za rzeka jemuna poegnanie: - Czuwaj, panie kawalerze, czuwaj! I tym si nie ubezpieczaj, e kraj od nieprzyjaciela wolny. Ostatnie sowa zastanowiy Kmicica, lecz nie mia czasu nad nimi rozmyla, bo wkrtce uapi go pan starosta. - C, moci rycerzu - rzek wesoo - najwiksz ozdob z Zamocia mi wywozisz? - Ale z wol pask - odpowiedzia Kmicic. - Pilnuje jej dobrze. akomy to specja! Gotw ci j kto odbi! - A niech jeno poprbuje! O wa! Daem parolkawalerski ksinej pani, a u mnie parol wita rzecz! - No! na miech jeno mwi... Nie potrzebujesz si ba ani ostronoci nadzwyczajnych przedsibra. - A taki poprosz janie wielmonego pana ojakow kolask zamykan i blachami opatrzon. - Dam ci i dwie... Ale przecie zaraz nie jedziesz? - Boga! Pilno mi! I tak tu za dugo siedz. - To wypraw swoich Tatarw naprzd do Krasnegostawu. Ja ze swej strony pchn goca, aby tam obroki byy dla nich gotowe, a tobie eskort wasn a do Krasnegostawu dam. Nic ci tu spotka zego nie moe, bo to kraj mj... Dam ci dobrych pachokw z niemieckiej dragonii, ludzi miaych i drg wiadomych... Zreszt, do Krasnegostawu trakt jak sierpem rzuci. - A czemu to mam si sam ostawa? - Aby si z nami duej zabawi, miym mijeste gociem i rad bym wapana choby cay rok zatrzyma. A przy tym posaem po stada do Perespy, moe si jakowy bachmacik dla wapana wybierze, ktry ci w potrzebie nie zawiedzie, wierzaj!... Kmicic spojrza bystro w oczy starocie, potem, jakby powziwszy nage postanowienie, rzek: - Dzikuj i ostaj, a Tatarw naprzd wyprawi. I poszed zaraz wyda im rozkazy, a wziwszy na stron Akbaha-Uana, tak mwi: - Akbahu-Uanie. Macie i naprzd do Krasnegostawu, prostym traktem, jakoby kto sierpem rzuci. Ja tu ostaj i w dzie po was rusz majc starocisk eskort. Suchaje teraz, co ci powiem: oto mi do Krasnegostawu nie pjdziecie, jeno mi w pierwszych lasach niedaleko za Zamociem przypadnij tak, aby ywa dusza o was nie wiedziaa; a gdy wystrza na gocicu usyszycie, to do mnie, bo mi tu chc jakow nieszczero wyrzdzi. - Twoja wola! - odrzek Akbah-Uan przykadajc do do czoa, ust i piersi. "Przejrzaem ci, panie starosto! - rzek do siebie Kmicic. - W Zamociu siostry si boisz, wic chcesz dziewczyn porwa i gdzie w pobliu osadzi, a ze mnie instrumentum swych dz uczyni, a kto wie, czy i garda nie wzi. Czekaje! Trafie na lepszego od si... I sam si we wasny potrzask uchwycisz". Wieczorem porucznik Szurski zastuka do drzwi Kmicica. Oficer take co wiedzia, czego si domyla, a e Anusi miowa, wola wic, by odjechaa, ni eby w moc pana starosty wpada. Jednake mwi otwarcie nie mia, a moe take nie mia pewnoci; dziwi si wic tylko, i Kmicic zgodzi si na wysanie przodem Tatarw; zarcza, e drogi nie s tak bezpieczne, jako mwi, e wszdy wcz si kupy zbrojne i do gwatownych uczynkw skore. Lecz pan Andrzej postanowi udawa, e niczego si nie domyla. - Co mnie moe spotka? - mwi - przecie pan starosta kauski daje mi wasn eskort! - Ba! Niemcw! - Zali to niepewni ludzie? - Tym psubratom nigdy ufa nie mona. Bywao, e zmwiwszy si w drodze, do nieprzyjaci zbiegali... - Szwedw przecie nie ma z tej strony Wisy. - S, psiajuchy, w Lublinie! Nieprawda, e wyszli. Szczerze waszmoci radz, nie wyprawiaj naprzd Tatarw, bo w wikszejkupie zawsze bezpieczniej. - Szkoda, e mi wapan wprzd tego nie mwi. Jeden mam jzyk w gbie i raz danego rozkazu nie cofam. Jako nazajutrz Tatarzy ruszyli naprzd. Kmicic mia za jecha pod wieczr, tak aby na pierwszy nocleg stan w Krasnymstawie. Tymczasem wrczono mu dwa listy do pana Sapiehy: jeden od ksinej, drugi od pana starosty. Kmicic mia wielk ochot otworzy ten ostatni, jednak nie mia, natomiast przejrzawszy go pod wiato, przekona si, e w rodkujest czysty papier. Odkrycie to upewnio goostatecznie, e i dziewczyna, i listy maj mu by w drodze odebrane. Tymczasem przyszo stado z Perespy i pan starosta obdarzy modego rycerza nad podziw piknym bachmacikiem, ktrego on zwdzicznoci przyj, mylc sobie w duszy, e dalej na nim zajedzie, ni si panstarosta spodziewa. Myla take o swoich Tatarach, ktrzy ju musieli w lasach zapa, i miech pusty go bra. Chwilami znw burzy si w duszy i obiecywa sobie da panu starocie dobr nauk. Nadszed wreszcie czas obiadu, ktry upyn bardzo pospnie. Anusia miaa czerwone oczy; oficerowie milczeli gucho,jeden pan starosta by wes i kaza dolewa w kielichy, ktre Kmicic spenia jeden za drugim. Lecz gdy nadesza pora odjazdu, niewiele osb egnao odjedajcych, gdy pan starosta powyprawia oficerw po subie. Anusia pada do ng ksinie i dugo nie mona jej byo oderwa, sama za ksina miaa w twarzy niepokj widoczny. Moe i wyrzucaa sobie po cichu, i pozwolia na odjazd wiernej suki, wrd takich czasw, w ktrych nietrudno byo o przygod. Lecz gony pacz Michaa, ktry, trzymajc pici przy oczach, bucza jak ak szkolny, utwierdzi dumn pani w przekonaniu, i trzeba dalszym skutkom modocianego afektu zapobiec. Wreszcie uspokajaa si i t nadziej, e wrodzinie sapieyskiej znajdzie dziewczyna opiek, bezpieczestwo i wreszcie ow wielk fortun majc jej los na reszt ycia zabezpieczy. - Wacinej cnocie, mstwu i honorowi j powierzam - rzeka raz jeszcze ksina doKmicica - a wapan pamitaj, ie mi zaprzysig, jako j bez szwanku do pana Sapiehy odprowadzisz. - Jako szko bd wiz, a w potrzebie pakuami obwin, em za parol da, to chyba mier mi go dochowa przeszkodzi -odrzek rycerz. I poda rami Anusi, ona za za bya na niego, bo wcale na ni nie patrzy i do lekko traktowa, wic podaa mu rk bardzo dumnie, odwracajc wzrok i gow w inn stron. al jej byo odjeda i strach j teraz bra, ale cofa si byo ju za pno. Nadesza chwila, siedli wic, ona do karetki ze star sug, pann Suwalsk, onna ko i ruszyli. Dwunastu rajtarw niemieckich otaczao kolask i wz z Anusinymi ubami. Gdy wreszcie skrzypnybrony w Warszawskiej bramie i rozleg si turkot k po zwodzonym mocie, Anusia uderzya w pacz gony. Kmicic pochyli si do kolaski. - Nie bj si wapanna, nie zjem ci! "Grubian!" - pomylaa Anusia. Jechali czas jaki wedle domw lecych zamurami wprost ku Staremu Zamociu, po czym wyjechali na pola i wjechali w br, ktry w owych czasach cign si pagrzystym krajem a hen, do Bugu i za Bug z jednej strony, z drugiej szed, przerywany wsiami, a do Zawichosta. Noc ju zapada, ale bardzo pogodna i widna, trakt znaczy si srebrnym Szlakiem, cisz przerywa tylko hurkot karetki i ttent koni rajtarskich. "Tu ju moi Tatarowie musz tkwi w gszczach jako wilcy" - pomyla Kmicic.Wtem nadstawi ucha. - Co to? - zapyta oficera dowodzcego rajtarami. - Sycha ttent!... Jaki jedziec pdzi w skok za nami! - odrzek oficer. Zaledwie skoczy, dopad na spienionym koniu Kozak woajc: - Pan Babinicz! pan Babinicz! Pymo od pana starosty! Orszak wstrzyma si. Kozak poda list panu Kmicicowi. Kmicic rozama piecz i przy wietle latarni, umieszczonej przy kole kolaski, czyta, co nastpuje: "Moci, a mnie wielce miy, panie Babinicz! Wprdce po odjedzie panny Borzobohatej-Krasieskiej dosza mnie wie, i Szwedzi nie tylko nie ustpili z Lublina, ale na mj Zamo uderzy zamierzaj. Wobec tego dalsza droga i peregrynacja staj si niepodobne. Zwaywszy wic owe pericula, na jakie biaogowa naraona by by moga, chcemypann Borzobohat mie z powrotem w Zamociu. Ci sami rajtarowie j odwioz, wapana za, ktremu w dalsz drog musiby pilno, na prno fatigare nie chcemy. Ktr wol nasz oznajmujc waszej moci,prosimy, aby rajtarom wedle naszych chci rozkazy wyda zechcia". "Przecie jest w nim tyle uczciwoci, e na gow moj nie nastaje, jeno mnie na dudkachce wystrychn - pomyla Kmicic. - Wraz si te okae jawnie, czy jest w tym zasadzka, czyli jej nie ma". Tymczasem Anusia wysadzia gow przez okno. - A co tam? - spytaa. - Nic! pan starosta kauski jeszcze raz wapann mojemu mstwu poleca. Nic wicej. Tu zwrci si do wonicy i rajtarw: - Jazda! Lecz oficer dowodzcy rajtarami osadzi konia. - Stj! - krzykn na wonic. Po czym do Kmicica: - Jak to "jazda"? - A po co duej w lesie sta? - spyta z gupia frant Kmicic. - Bo wasza mo odebrae jakowy rozkaz. - A waci co do tego! Odebraem i wanie dlatego rozkazuj: jazda! - Stj! - zawoa oficer. - Jazda! - powtrzy Kmicic. - Co tam? - spytaa znw Anusia. - Nie pojedziem ni kroku dalej, nim rozkazunie obacz! - rzek stanowczo oficer. - Rozkazu nie obaczysz, bo nie tobie go przysano! - Skoro waszmo sucha go nie chcesz, to ja go wykonam... Ruszaje sobie tedy waszmo z Bogiem do Krasnegostawu i bacz, aebymy czego nie przyoyli na drog, a my z pann wracamy. Pan Kmicic tego tylko chcia, aby oficer wyzna, i wie, co jest w rozkazie; okazao si bowiem z tego z zupen pewnoci, e caa sprawa jest z gry uoonym podstpem. - Ruszaj z Bogiem! - powtrzy gronie ju oficer. I w tej chwili rajtarzy powydobywali bez komendy szable z pochew. - O takie syny! nie do Zamocia chcielibyciedziewk wie, jeno gdzie na uboczu osadzi, aby starosta swobodnie dzom swym cugle mg popuszcza. Alecie na mdrzejszego trafili! To rzekszy wypali w gr z pistoletu. Na w odgos w gbiach lasu rozleg si wrzask straszliwy, jak gdyby wystrza zbudzi cae stada wilkw pice w pobliu.Wycie ozwao si z przodu, z tyu, z bokw, jednoczenie rozleg si ttent koni, chrupot gazi amanych pod kopytamii na trakcie zaczerniay kupy jedcw, ktre si zbliay z nieludzkim wyciem i piskiem. - Jezus! Maria! Jzef! - woay przeraoneniewiasty w kolasce. Tymczasem Tatarzy dopadli chmur, lecz Kmicic wstrzyma ich trzykrotnym okrzykiem, sam za zwrci si do przeraonego oficera i chepi si pocz: - Poznaj, na kogo trafi... Pan starosta na dudka chcia mnie wystrychn, lepe instrumentum ze mnie uczyni... A tobie rajfursk funkcj powierzy, ktrej si dlaaski paskiej podje, panie oficyjerze. Kaniaje si od Babinicza panu starocie i powiedz mu, e dziewka dojedzie bezpiecznie do pana Sapiehy! Oficer potoczy naokoo przelkym wzrokiem i ujrza dzikie twarze patrzce ze straszliwym akomstwem na niego i na rajtarw. Zna byo, e czekaj tylko jednego wyrazu, aeby rzuci si na nich i porozrywa w sztuki. - Wasza mio uczyni, co zechce, bo z przemoc nie wskramy - odrzek drcymgosem - ale pan starosta potrafi si pomci. Kmicic rozmia si. - Nieche na tobie si mci, bo gdyby nie to, e si zdradzi, gdyby nie okaza, e wiesz z gry, co jest w rozkazie, i nie przeciwi si dalszej jedzie, to by mnie nie przekona o zasadzce i dziewk zaraz bym w Krasnostawie odda. Powiedze i to panu starocie, by mdrzejszych od ci rajfurami swymi kreowa. Spokojny ton, z jakim pan Kmicic to mwi, upewni nieco oficera, przynajmniej pod tym wzgldem, i ani jemu, ani rajtarom mier nie grozi, wic odetchn lej i rzek: - Mamy z niczym wraca do Zamocia? A Kmicic: - Z niczym nie wrcicie, bo wrcicie z pismem moim, ktre kademu z was na skrze ka wypisa. - Wasza mio... - Bierz ich! - krzykn Kmicic. I sam zaraz ucapi za kark oficera. Rozpocza si zawierucha i kotowanina naok kolaski. Wrzask Tatarw stumi woanie o pomoc i krzyki przeraenia wydobywajce si z piersi niewiast. Lecz szamotanie niedugo trwao, gdy w dwa pacierze pniej rajtarowie leeli ju na trakcie powizani jeden obok drugiego. Teraz Kmicic rozkaza siec ich batokami z byczego surowca, lecz nie nad miar, aebywrci mogli piechot do Zamocia. Otrzymali wic proci onierze po sto, a oficer sto pidziesit plag, pomimo prb izakl Anusi, ktra nie rozumiejc, co si wokoo niej dzieje, sdzia, e w straszliwe jakie rce wpada, i skadajc donie, bagaa ze zami w oczach o ycie.- Daruj, rycerzu!... Com ja ci winna?... Daruj! Oszczd!... - Cicho panna bd! - hukn Kmicic. - Com ci zawinia? - Moe i sama w zmowie!... - W jakiej zmowie? Boe, bd miociw mnie grzesznej!... - To wapanna nie wiesz, e pan starosta pozornie jeno na wyjazd wapanny dozwoli, aby ci od ksinej odczy, a wdrodze porwa, i aby w jakim pustym zameczku na cnot twoj nastawa! - Jezusie Nazareski! - krzykna Anusia. I tyle byo w tym okrzyku prawdy i szczeroci, i Kmicic rzek agodniej: - Jake? To wapanna nie w zmowie?... Moe to by! Anusia zakrya twarz rkoma, lecz nie moga nic mwi, jeno powtarzaa raz po razu: - Jezus, Mario! Jezus, Mario! - Uspokj si panna - rzek jeszcze agodniej pan Kmicic. - Pojedziesz bezpiecznie do pana Sapiehy, bo tego pan starosta nie wyliczy, z kim ma spraw... Ot, ci ludzie, ktrych tam siek, mieli ci porwa... Daruj ich zdrowiem, aby mogli panu starocie opowiedzie, jako im gadkoposzo. - To wapan mnie od haby obroni? - Tak jest! chociaem nie wiedzia, czy rada bdziesz... Anusia, zamiast odpowiada lub zaprzecza,chwycia nagle pana Andrzeja za rk i przycisna j do swych bledziuchnych ust. A po nim skry przeszy od ng do gowy. - Daj panna spokj, dla Boga! Co to znowu!.. - krzykn. - Siadaj panna do kolaski, bo noyny przemoczysz... A nie bj si!... U matki nie byoby ci przezpieczniej... - Pojad teraz z wapanem choby na koniec wiata! - Wapanna takich rzeczy nie powiadaj! - Bg ci nagrodzi, e cnoty broni! - Pierwszy raz mi si sposobno trafia - odrzek Kmicic. A ciszej mrukn sam do siebie: - Tylem jej dotd broni, ile kot napaka! Lecz tymczasem ordycy przestali batoy rajtarw, kaza ich wic pan Andrzej pogna nagich i pokrwawionych traktem do Zamocia. Poszli zy rzewne wylewajc. Konie, bro i odzie darowa Kmicic swoim Tatarom i ruszyli szybko naprzd, bo niebezpiecznie byo zwczy. Przez drog nie mg si mody rycerz powstrzyma od chci zagldania do kolaski, a raczej od spogldania w bystre oczka i cudne lica dziewczyny. Pyta te za kadym razem, czy jej czego nie trzeba, czy kolaska wygodna i czy zbyt szybka jazda nie nuy. Ona odpowiadaa mu zatem wdzicznie, e jej tak dobrze, jako nigdy nie bywao. Ochona ju ze strachu zupenie. Serce wezbrao jej ufnoci do obrocy. W duszyza mylaa: "Nie tak nieuyty ani taki grubian, jakom z pocztku mniemaa!" - Ej, Oleka, co ja dla ciebie cierpi! - mwi sobie Kmicic - zali mnie niewdzicznoci nakarmisz?... eby tak w dawnych czasach... u, ha!... Tu kompanionowie przyszli mu na myl i rne swawole, ktrych si na spk z nimi dopuszcza, wic chcc odegna pokusy, pocz za ich nieszczsne dusze odmawia "Wieczny odpoczynek". Przybywszy do Krasnegostawu, uzna pan Kmicic, e lepiej na wieci z Zamocia nie czeka, i zaraz ruszy w dalsz drog. Wszelako na odjezdnym napisa i przesa panu starocie list nastpujcy: "Janie Wielmony Panie Starosto, a mnie wielce miociwy askawco i Dobrodzieju! Kogo Bg wielkim na tym wiecie uczyni, temu i dowcipu sporsz miar namierzy. Poznaem to od razu, ie J. W. Pan jeno naprb chcia mnie wystawi, przesyajc mi rozkaz wydania panny Borzobohatej-Krasieskiej, a poznaem to anaem inny kraj, m ; 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA4PT8#5c$6c$75&Xc$84 N$9R?*$tym lepiej, gdy rajtarowie owi zdradzili, i tenor rozkazu wiedz, chociaem im listu nie pokazywa i cho J. W. Pan piszesz mi, i namys dopiero po naszym wyjedzie przyszed. Jako wic z jednej strony podziwiam tym bardziej przezorno pask, tak z drugiej, dla zupenego uspokojenia troskliwego opiekuna, ponownieprzyrzekam, i nic mnie od spenienia powierzonej mi funkcji odwie nie zdoa. Ale e odakowie owi, le widocznie intencj pask rozumiejc, wielkimi grubianami si okazali, a nawet zdrowiu memu grozili, mniemam przeto, i utrafibym w myl J. W. Pana, gdybym ich by obwiesi kaza. Czego em nie uczyni, o przebaczenie J. W. Pana upraszam; wszelako batokami kazaem ich przystojnie oci, ktr kar jeli J. W. Panza zbyt ma uznasz, wedle swej paskiej woli multyplikowa moesz. Przy czym tuszc, iem na wiksz ufno i wdziczno J. W. Pana zarobi, pisz si wiernym i yczliwym W. Paskiej moci sug - Babinicz". Dragoni, dowlkszy si do Zamocia pn noc, nie mieli si na oczy panu starocie kauskiemu pokaza, dowiedzia si wic o caym zajciu dopiero z tego listu, ktry nazajutrz krasnostawski kozak przywiz. Przeczytawszy go pan starosta na trzy dni w swojej komnacie si zamkn, nikogo z dworzan, prcz pokojowcw, ktrzy mu je nosili, do siebie nie puszczajc. Syszano te, i kl po francusku, co czyni tylko wwczas, gdy by w najwyszej pasji. Powoli jednak uspokoia si ta burza. Przezczwarty i pity dzie bardzo by jeszcze pan starosta milczcy; u co w sobie i zaws szarpa! a dopiero w tydzie bdc ju wcale wesoym i podpiwszy troch przystole, pocz nagle ws krci, nie szarpa, i ozwa si do ksinej Gryzeldy: - Pani siostro, wiesz, e mi nie brak przezornoci... Wystawiem te umylnie par dni temu na prb owego szlachcica, ktry Anusi zabra, i mog ci upewni, ej wiernie do rk pana Sapieyskich dowiezie. I zdaje si, e ju w miesic pniej zwrci pan starosta serce gdzie indziej, aprcz tego by cakiem i sam przekonany, e co si stao, stao si z jego wol i wiedz. Rozdzia 36 Wojewdztwo lubelskie w znacznej czci, a podlaskie niemal zupenie, byo w rku polskim, to jest konfederacji i sapieyskim. Poniewa krl szwedzki bawi cigle w Prusach, gdzie z elektorem traktowa, Szwedzi wic nie czujc si bardzo na siach wobec oglnego powstania, ktre wzmagao si z kad chwil, nie mieli si wychyla z miast i zamkw, a mniej jeszcze przechodzi Wis, poza ktr siy polskie byy najwiksze. Pracowano wic w owych dwch wojewdztwach nad utworzeniem znacznego i porzdnego wojska, ktre by si z regularnym szwedzkim onierzem mierzy mogo. Po miastach powiatowych wiczono piechot, a poniewa chopi w ogle chwycili za bro, zatem i ludzi nie brako, trzeba byo tylko uj w kluby i w regularn komend owe kupy niesforne, czsto dla wasnego kraju niebezpieczne. Zajmowali si tym rotmistrze powiatowi. Obok tego krl wyda mnstwo listw zapowiednich starym i dowiadczonym onierzom, zacigi szy wic we wszystkich ziemiach, a e ludzi wojennych w tych stronach nie brako, tworzyy si wic chorgwie jazdy bardzo doskonaej. Jedne szy za Wis, podsyca wojn z tamtej strony, drugie do pana Czarnieckiego, trzecie do pana Sapiehy. Takie mnstwo rk chwycio za bro, e wojsko Jana Kazimierza ju byo od szwedzkiego liczniejsze. Kraj, nad ktrego saboci zdumiewaa siniedawno caa Europa, dawa teraz przykad siy, ktrej nie domylali si w nim nie tylko nieprzyjaciele, ale nawet wasny krl, nawet ci, ktrych wierne serce rozdzierao si przed kilku miesicami z blu i desperacji. Znajdoway si pienidze, zapa, mstwo; najbardziej zrozpaczone dusze ogarniao przekonanie, i nie masz takiego pooenia, takiego upadku, takiej saboci, z ktrej by nie byo ratunku, i e tam, gdzie si dzieci rodz, tam otucha umrze nie moe. Kmicic szed naprzd bez przeszkd, zbierajc po drodze niespokojne duchy, ktre chtnie przystaway do czambuku, w tej nadziei, e na wspk z Tatary najwicej zayj krwi i grabiey. Tych w rzdnych i sprawnych onierzy atwo zamienia, bo mia ten dar, i strach a posuch budzi w podwadnych. Witano go po drodze radonie, a to z powodu Tatarw.Widok ich bowiem przekonywa, i chan naprawd Rzeczypospolitej idzie z pomoc. Oczywicie, gruchna wie, e panu Sapiee wal auxilia, zoone z czterdziestutysicy wyborowego tatarskiego komuniku. Rozpowiadano cuda o "modestii" tych sprzymierzecw, jako adnych gwatw nizabjstw po drodze nie czyni. Podawano ich wasnym onierzom za przykad. Pan Sapieha sta chwilowo w Biaej. Siy jego skaday si z okoo dziesiciu tysicywojsk regularnych, jazdy i piechoty. Byy to szcztki wojsk litewskich, podsycone nowym ludem. Jazda, zwaszcza niektre jej chorgwie, przewyszaa dzielnoci i sprawnoci szwedzk rajtari, lecz piechota le bya wywiczona i brako jej strzelby, a zwaszcza prochw. Brako take armat. Myla wojewoda witebski, esi zaopatrzy w nie w Tykocinie, tymczasem Szwedzi, wysadziwszy siebie samych prochami, zniszczyli zarazem wszystkie dziaa zamkowe. Obok tych si stao w okolicach Biaej do dwunastu tysicy pospolitakw z caej Litwy, z Mazowsza, z Podlasia, lecz z tych niewiele obiecywa sobie wojewoda poytku, zwaszcza e niezmiern moc wozw ze sob majc, utrudniali pochody i czynili z obozu ociae i nieruchome zbiorowisko. Kmicic o jednym myla wjedajc do Biaej. Oto pod Sapieh suyo tylu szlachty z Litwy i tylu oficerw radziwiowskich, dawnych jego znajomych, i obawia si, e go poznaj, apoznawszy na szablach roznios, zanim zdoa krzykn: "Jezus, Maria!" Imi jego byo znienawidzone w caej Litwie i w sapieyskim obozie, bo wiea jeszcze bya pami, jako suc Radziwiowi wycina te chorgwie, ktre si przeciw hetmanowi za ojczyzn opowiedziay. Lecz dodao panu Andrzejowi to otuchy, e si zmieni bardzo. Bo naprzd wychud, powtre przybya mu przez twarz blizna od Bogusawowej kuli, na koniec nosi teraz brod, do dug, na kocu w szwedzki wicher zakrcon, a e wsy podczesywa do gry, by wic wiele podobniejszy do jakiego Eriksona ni do polskiego szlachcica. "Byle si od razu tumult przeciwko mnie nieuczyni, to po pierwszej bitwie ju mnie inaczej bd sdzili" - myla sobie Kmicic wjedajc do Biaej. Wjeda te mrokiem, oznajmi si, skd jest, e listy krlewskie wiezie, i zaraz prosi pana wojewod o osobn audiencj. Wojewoda przyj go askawie, a to z powodu gorcych polece krlewskich. "Posyamy wam najwierniejszego sug naszego - pisa krl - ktry Hektorem czstochowskim od czasu oblenia sawnego miejsca jest nazwany, nasz za wolno i nasze zdrowie wasnym yciem wczasie przeprawy przez gry ratowa. Tegow szczeglniejszej opiece miejcie, aby mu krzywda od onierzy si nie staa. Nazwisko jego prawdziwe wiemy oraz i racje, dla ktrych pod przybranym suy, zpowodu ktrego przybrania nikt nie ma go w podejrzenie podawa ani o praktyki posdza." - A dlaczego wa przybrane nazwisko nosisz, nie mona wiedzie? - pyta pan wojewoda. - Bom jest banit i pod wasnym nie mgbym zaciga. Krl da mi za listy zapowiednie i jako Babinicz zaciga mog. - Po co ci zacigi, skoro masz Tatarw? - By i najwiksza sia nie zawadzi. - A za co banit? - Pod czyj komend id i kogo o opiek prosz, temu wszystko jako ojcu wyzna winienem. Prawdziwe moje nazwisko jest: Kmicic!Wojewoda cofn si par krokw. - Ktry krla i pana naszego porwa ywymlub umarym Bogusawowi obiecywa? Kmicic opowiedzia z ca sw energi, jakico si zdarzyo, jako Radziwiom otumaniony suy, jako usyszawszy z ustBogusawa o istotnych ksit zamiarach, porwa go, i z tego powodu nieubagan zemst na si cign. Wojewoda uwierzy, bo nie mg nie uwierzy, zwaszcza gdy i krlewskie listy prawd sw Kmicicowych potwierdzay. Wreszcie w wojewodzie dusza bya tak rozradowana, i najwikszego swego wrogabyby w tej chwili do serca przycisn, najwikszy grzech odpuci. Rado t sprawi mu nastpujcy ustp krlewskiegolistu: "Jakkolwiek wakujca po mierci wojewodywileskiego wielka buawa litewska wedle zwykego prawa tylko na sejmie moe by nastpcy oddana, przecie w ekstraordynaryjnych dzisiejszych okolicznociach, niechajc pospolitego trybu, Wam, wielce nam miym, dla dobra Rzeczypospolitej i Waszych wiekopomnych zasug, buaw on oddajemy, susznie mniemajc, e da Bg uspokojenie, na przyszym sejmie aden gos przeciwko tejwoli naszej si nie podniesie i uczynek naszogln aprobat otrzyma". Pan Sapieha, jak mwiono wwczas w Rzeczypospolitej, "zastawi kontusz i sprzeda ostatni srebrn yk", nie suy wic dla korzyci ani dla honorw ojczynie. Lecz nawet najbezinteresowniejszy czowiek rad widzi,i zasugi jego ceni, wdzicznoci pac,cnot uznaj. Dlatego od powanej jego twarzy blask bi niezwyky. Akt ten woli krlewskiej nowym splendoremprzyozdabia rd sapieyski, a na to adne z wczesnych "krlewit" nie byo obojtne; dobrze, jeli byli tacy, ktrzy do wyniesienia per nefas nie dyli. Wic te pan Sapieha gotw by teraz uczyni dla krla wszystko, co byo i co nie byo w jego mocy. - Skorom jest hetmanem - rzek do pana Kmicica - to pod moj inkwizycj podchodzisz i opiek znajdziesz. Sia tu jestpospolitego ruszenia, wic i tumult gotowy, dlatego bardzo w oczy nie le, pki ja onierzw nie ostrzeg i tej potwarzy z ciebie nie zdejm, ktr Bogusaw rzuci. Kmicic podzikowa z serca i z kolei poczmwi o Anusi, ktr ze sob do Biaej przywiz. Na to pan hetman nu zrzdzi, ale e w humorze by wymienitym, wic i zrzdzi wesoo. - Owariowa Sobiepan! jak mi Bg miy! - rzek. - Siedz sobie tam z siostr za zamojskimi murami jak u Pana Boga za piecem i myl, e kady moe, tak jak on, poy od kontusza rozgartywa, do komina si obraca i plecy grza. Ja Podbipitych znaem, bo to krewni Brzostowskich, a Brzostowscy moi. Fortuna paska, nie ma co mwi, ale chocia wojna z Septentrionami na czas omdlaa, przecie w tamtych stronach jeszcze stoj... Gdzie czego szuka, gdzie jakie sdy, jakie urzdy? Kto bdzie fortun odbiera i dziewk instalowa? Powariowali na czysto!Mnie Bogusaw na karku siedzi, a ja mam wojskiego funkcj peni i babami sobie gow zaprzta... - Nie baba to, ale winia - odrzek Kmicic. -A co mi tam... Kazali wie, wiozem; kazaliodda, oddaj! Stary hetman wzi na to pana Kmicica za ucho i rzek: - A kto ci tam wie, zbereniku, jak ty jodwiz... Bro czego Boe, jeszcze bd ludzie gadali, e j od sapieyskiej opieki kolki spary, i ja, stary, bd oczyma wieci... Cecie to na popasach czynili? Gadaj mi jeno zaraz, poganinie, zali od swoich Tatarw bisurmaskich obyczajw nie przej? - Na popasach?... - odrzek wesoo Kmicic. - Na popasach kazaem sobie pachokom skr dyscyplinami ora, a to eby mniej przystojne chci wygna, ktre pod skr maj swoje siedlisko, a ktre confiteor, naksztat bkw mnie ciy. - A widzisz... Godnae to jaka dziewka? - At, koza! cho okrutnie gadka, a jeszcze wicej przylepna. - Ju bisurmanin si znalaz! - Ale cnotliwa jako mniszka, to jej musz przyzna. A co do kolek, mniemam, e by jprdzej od pana zamojskiej opieki spary. Tu Kmicic opowiedzia, jak i co byo. Dopiero hetman pocz go klepa po ramieniu a mia si. - No, wik z ciebie! Nie darmo tyle o Kmicicu powiadaj. Nie bj si! Pan Jan czek niezawzity i mj konfident. Przejdzie mu pierwsza pasja, to si jeszcze sam umieje i ciebie nagrodzi. - A nie potrzebuj! - przerwa Kmicic. - Dobrze i to, e ambicj masz i ludziom w rce nie patrzysz. Usu mi jeno przeciwkoBogusawowi tak sprawnie, to o dawne kondemnaty nie bdziesz si potrzebowa ba. Tu zdziwi si Sapieha spojrzawszy na t twarz oniersk, przed chwil jeszcze takszczer i weso. Pan Kmicic na wzmiank o Bogusawie przyblad zaraz i twarz mu si skurczya jak paszcza zemu psu, gdy chce ksa. - Bogdaj si wasn lin ten zdrajca otru, byle mi jeszcze przed skonaniem w rce wpad! - rzek ponuro. - Twej zawzitoci si nie dziwi... Pamitajtylko, by gniew w tobie roztropnoci nie zadawi, bo nie z byle kim to sprawa. Dobrze, e ci krl tu przysa. Bdziesz mi Bogusawa podchodzi jako dawniej Chowaskiego. - Bd go lepiej podchodzi! - odpar rwnieponuro Kmicic. Na tym skoczya si rozmowa. Kmicic odjecha spa do kwatery, bo by strudzondrog. Tymczasem rozbiega si wie pomidzy wojskiem, e krl wielk buaw ukochanemu wodzowi przysa. Rado tedyjak pomie wybuchna pomidzy tysicami ludzi. Towarzystwo i oficerowie spod rnych chorgwi poczli tumnie nadbiega do kwatery hetmaskiej. Upione miasto ockno si ze snu. Porozpalano ognie. Chorowie nadbiegli z chorgwiami. Zagray trby, zahuczay koty, zagrzmiay wystrzay z dzia i muszkietw, a pan Sapieha uczt wspaniawyprawi i przewiwatowano noc ca pijc za zdrowie krlewskie, hetmaskie i na przysze zwycistwo nad Bogusawem. Pan Andrzej nie by, jako si rzeko, na uczcie obecny. Natomiast pan hetman wszcz przy stoach rozmow o Bogusawie i nie powiadajc, kto jest w oficer, ktry z Tatarami przyjecha i buaw przywiz, mwi oglnie o przewrotnoci ksicia. - Obaj Radziwiowie - rzek - kochali si wpraktykach, ale ksi Bogusaw jeszcze nieboszczyka stryjecznego przewyszy... Pamitacie waszmociowie Kmicica albo przynajmniej syszelicie o nim. Ot imainujciee sobie, i to, co ksi Bogusaw rozpuci: jakoby mu si Kmicic ofiarowa rk na krla i pana naszego podnie, to nieprawda! - Januszowi jednake Kmicic pomaga dobrych kawalerw wycina. - Tak jest, Januszowi pomaga, ale wreszcie i on si spostrzeg, a spostrzegszy si, nie tylko sub porzuci, ale jak to wiecie, e czek by zuchway, jeszcze si na Bogusawa porwa. Podobno tam ju ciasno byo z modym ksiciem i ledwie zdrowie z rk Kmicicowych salwowa. - Kmicic by onierz wielki - odezway si liczne gosy. - Ksi za przez zemst tak na niego potwarz wymyli, od ktrej dusza si wzdryga. - Diabe by lepszej nie wymyli! - Wiedzcie, e dowody mam w rku, czarnona biaym, i to bya zemsta za nawrceniesi Kmicicowe. - Tak czyje imi pohabi!... Jeden Bogusaw to potrafi! - Takiego onierza pogry! - Syszaem - mwi dalej hetman - i Kmicic widzc, e nic mu tu ju do roboty nie pozostaje, do Czstochowy umkn i tam znaczne usugi odda, a potem krla jegomoci wasn piersi osania. Usyszawszy to, ci sami onierze, ktrzy by byli przed chwil na szablach Kmicica roznieli, poczli coraz yczliwiej si o nimodzywa. - Kmicic mu tego nie daruje, nie taki to czowiek, on si i na Radziwia porwie! - Wszystkich onierzw ksi koniuszy pohabi rzuciwszy na jednego tak hab! - Kmicic swawolnik by i okrutnik, ale nie parrycyda! - Pomci on si, pomci! - My go pierwej pomcimy! - Skoro janie wielmony hetman powag sw za niego rczy, to tak musiao by. - Tak byo! - rzek hetman. - Zdrowie hetmaskie! I niewiele brako, by i Kmicicowego zdrowia nie wypito. Lecz co prawda, odzyway si bardzo gwatowne gosy i przeciw, zwaszcza midzy dawnymi oficerami radziwiowskimi. Syszc je hetman rzek: - A wiecie waszmociowie, skd mi w Kmicic do gowy przyszed? Oto Babinicz, goniec krlewski, wielce jest do niego podobny. Sam si w pierwszej chwili omyliem. Tu pan Sapieha pocz surowiej nieco spoglda i mwi z wiksz powag: - Choby tu sam Kmicic przyjecha, to poniewa si nawrci, poniewa witego miejsca z niezmiern odwag broni, potrafibym go moj hetmask powag osoni; prosz zatem waszmociw, by mitu adne haasy z przyczyny owego przybysza nie powstay. Prosz pamita, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA:P"$;#c%<+c%=!a c%>9/c%?= %e on tu z ramienia krla i chanowego przyjecha. A zwaszcza polecam to ichmociom panom rotmistrzom z pospolitego ruszenia, bo tam o dyscyplin trudniej! Gdy pan Sapieha mwi w ten sposb, jedenpan Zagoba omiela si, bywao, pomrukiwa pod nosem, wszyscy inni siedzieli jak trusie. Tak te siedzieli i teraz,ale gdy twarz hetmaska poweselaa znowu, rozradoway si i inne. Kielichy gsto krce dopeniay miary wesooci icae miasto grzmiao do rana, a ciany domostw dygotay w posadach, a dym wystrzaw wiwatowych przysoni je cae jakby po bitwie. Nazajutrz rankiem wysa pan Sapieha Anusi do Grodna, z panem Kotczycem. W Grodnie, z ktrego Chowaski by si ju dawno usun, rezydowaa wojewodziska rodzina. Biedna Anusia, ktrej pikny Babinicz nieco w gowie zawrci, egnaa si z nim bardzo czule, ale on si trzyma ostro i dopiero na samym odjezdnym rzek jej: - eby nie jedno licho, ktre w sercu jako cier siedzi, to bym si by pewnie w wapannie na umor rozkocha. Anusia pomylaa sobie, e nie masz takiej drzazgi, ktrej by nie mona przy cierpliwoci igiek wyduba, lecz e i baa si troch tego Babinicza, wic nie rzeka nic - westchna cicho i odjechaa. Rozdzia 37 Tydzie jeszcze po odjedzie Anusi z Kotczycem sta obz sapieyski w Biaej. Kmicic z Tatary, odkomenderowany do pobliskiego Rokitna, odpoczywa take, bo trzeba byo konie odpa po dugiej podry. Przyjecha te do Biaej i dziedzicjej, ksi krajczy, Micha Kazimierz Radziwi, pan potny, z linii niewieskiej,o ktrej mwiono, e po samych Kiszkach odziedziczya siedmdziesit miast i czterysta wsi. Ten w niczym nie by do swoich biraskich krewniakw podobny. Nie mniej moe od nich ambitny, lecz rnywiar, gorliwy patriota i stronnik prawego krla, ca dusz przysta do konfederacjityszowieckiej i jak mg j podsyca. Olbrzymie jego posiadoci byy wprawdzie silnie przez ostatni z hiperborejczykami wojn zniszczone, lecz zawsze sta jeszcze na czele si znacznych i niema hetmanowi przywid pomoc. Nie tyle jednak liczba jego onierzy mogana szali wojennej zaway, jako to, e tu Radziwi stawa przeciw Radziwiowi; w ten sposb bowiem odjte byy Bogusawowi ostatnie pozory prawoci i postpki jego jawnym charakterem najazdu i zdrady okryte. Dlatego te pan Sapieha z radoci ujrza wswym obozie ksicia krajczego. By ju teraz pewny, e zwyciy Bogusawa, bo i potg o wiele go przewysza. Lecz zwyczajem swym plany obmyla z wolna, zastanawia si, rozwaa i na narady oficerw wzywa. Bywa na tych naradach i pan Kmicic. Tak on znienawidzi imi radziwiowskie, e napierwszy widok ksicia Michaa zatrzs si ze zgrozy i zoci, lecz Micha umia sobie ludzi jedna sam twarz, na ktrej pikno sza ze sodycz w parze, przy tym wielkie jego przymioty, cikie dni, ktre niedawno przeby, bronic kraju od Zotareki i Srebrnego, mio prawdziwa do ojczyzny i krla, wszystko to czynio gojednym z najzacniejszych kawalerw swegoczasu. Sama obecno jego w obozie Sapiehy, wspzawodnika domu radziwiowskiego, wiadczya, jak dalece mode ksitko umie prywat dla rzeczy publicznej powici. Kto go zna, pokochamusia. Temu uczuciu, mimo pierwszego wstrtu, nie mg si oprze i zapalczywy pan Andrzej. Ostatecznie jednak skaptowa sobie jego serce ksi swymi radami. Radzi bowiem, eby czasu nie tracc, nie tylko przeciw Bogusawowi rusza, ale w adne ukady nie wchodzc, natychmiast na uderzy, nie da mu odzyska zamkw,nie da mu odetchnienia, spoczynku, wojowa jego wasnym sposobem. W takiej rezolucji widzia ksi zwycistwo szybkiei pewne. - Nie moe by, eby te i Karol Gustaw sinie ruszy, musimy wic jako najprdzej rce mie wolne, aby Czarnieckiemu z pomoc spieszy. Tego samego zdania by Kmicic, ktry ju trzeciego dnia musia walczy z dawnymi naogami samowoli, aby bez komendy nie pj naprzd. Lecz Sapieha lubi dziaa na pewno, ba si kadego nierozwanego kroku, wic postanowi czeka na dokadniejsze wiadomoci. I hetman mia rwnie swoje powody. Zapowiedziana wyprawa Bogusawa na Podlasie moga by tylko podstpem i gr wojenn. Moe to bya wyprawa udana, przedsiwzita na czele si lada jakich w tym celu, aby poczenia wojsk sapieyskich z koronnymi nie dopuci. Bdzie si tedy Bogusaw przed Sapieh wymyka, nigdzie bitwy nie przyjmujc, byle marudzi, a Karol Gustaw z elektorem uderz przez ten czas na Czarnieckiego, zgniot go przewaajc potg, rusz na samego krla i zdusz dzieo poczynajcej si obrony, stworzone przez wietny przykad Czstochowy. Sapieha by nie tylko wodzem, ale i statyst. Racje swoje wykada za na naradach potnie, e sam Kmicic musia si na nie w duszy zgodzi. Przede wszystkim naleao wiedzie, czego si trzyma. Gdyby si okazao, e najazd Bogusawowy jest tylko gr, to wystarczyoby zostawi przeciw niemu kilka chorgwi, z ca za si rusza, co pary w koniach, ku Czarnieckiemu i gwnejnieprzyjacielskiej potdze. Kilka za lub nawet wicej chorgwi mg miao pan hetman zostawi, bo nie wszystkie jego siy stay w okolicy Biaej. Mody pan Krzysztof, czyli tak zwany Krzysztofek Sapieha, sta z dwoma lekkimi chorgwiami i z regimentem piechoty w Janowie; Horotkiewicz krci si w pobliu Tykocina, majc pod sob p regimentu dragonii bardzo wiczonej i do piciuset wolentarzy,oprcz petyhorskiej chorgwi imienia samego wojewody. Prcz tego w Biaymstoku stay anowe piechoty. Si tych starczyoby a nadto do oporu Bogusawowi, jeeli wicej nad kilkaset koni nie liczy. Porozsya wic przezorny hetman gocwna wszystkie strony i czeka wiadomoci. A przyszy wreszcie wieci, lecz do gromw podobne - i tym podobniejsze, e przez szczeglny zbieg okolicznoci uderzyy wszystkie jednego wieczora. Na zamku bialskim odbywaa si wanie narada, gdy wszed oficer ordynansowy i odda jakie pismo hetmanowi. Zaledwie wojewoda rzuci na nie okiem, gdyzalterowa si na twarzy i rzek obecnym: - Krewniak mj zniesion do szcztu w Janowie przez samego Bogusawa. Ledwie sam zdrowie wynis! Nastaa chwila milczenia, ktr przerwa dopiero sam hetman. - List jest pisany z Braska, w ucieczce i konfuzji - rzek - dlatego nie masz w nim ni sowa o potdze Bogusawa. Myl, e musiaa by do znaczn, skoro dwie chorgwie i regiment piechoty do szcztu, jako czytam, zostay zniesione!.. By jednakmoe, i ksi Bogusaw zeszed ich niespodzianie. Pewnoci to pismo nie daje... - Panie hetmanie - rzek na to ksi Micha - pewien jestem, e Bogusaw chce cae Podlasie zagarn, by je w udzielne wadanie albo w lenno przy ukadach dosta... Dlatego niezawodnie nadszed z takpotg, jak tylko mg zebra. - Godzi si supozycje dowodami poprze, moci ksi. - Innych dowodw nie mam, jeno znajomoBogusawa. Nie o Szwedw ani o Brandenburczykw mu chodzi, jeno o siebie samego... Wojownik to jest niepospolity, ktry dufa w sw szczliw gwiazd. Prowincj chce pozyska, Janusza pomci,saw si okry, a do tego potg odpowiedni mie musi i ma. Dlatego nagle trzeba na niego nastpi, inaczej on na nas nastpi. - Do wszystkiego bogosawiestwo boe niezbdne - rzek Oskierko - a bogosawiestwo przy nas! - Janie wielmony panie hetmanie - rzek Kmicic. - Wieci potrzeba. Spuciee mnie ze smyczy z moimi Tatary, a ja wam wieciprzywioz. Oskierko, ktry by przypuszczony do tajemnicy i wiedzia, kto jest Babinicz, zaraz j zdanie jego mocno popiera: - Boga mi! To jest arcyprzednia myl! Takiego tam kawalera i takiego wojska trzeba. Jeeli tylko konie wypoczte... Tu Oskierko przerwa, bo oficer ordynansowy znw wszed do komnaty. - Janie wielmony panie hetmanie - rzek -jest dwch onierzw z Horotkiewiczowej chorgwi, ktrzy si do osoby waszej wielmonoci dobijaj. - Bogu chwaa - rzek pan Sapieha uderzywszy si rkoma po kolanach - bd iwiadomoci... Puszczaj! Po chwili weszo dwch petyhorcw, obdartych i zaboconych. - Od Horotkiewicza? - spyta Sapieha. - Tak jest. - Gdzie on teraz? - Zabit, a jeeli nie zabit, to nie wiemy, gdzie jest... Wojewoda wsta, lecz usiad, i zaraz pocz bada spokojnie: - Gdzie chorgiew? - Zniesiona przez ksicia Bogusawa. - Sia zgino? - W pie nas wycito, moe kilku ostao, ktrych w yka, jak nas, wzito. S tacy, ktrzy mwi, e i pukownik uszed, ale e ranny, to sam widziaem. My z niewoli uciekli. - Gdzie was napadnito? - Pod Tykocinem. - Czemucie si za mury nie schronili, w sile nie bdc? - Tykocin wzity. Hetman przysoni doni oczy, po czym j wodzi ni po czole. - Sia przy Bogusawie ludzi? - Jest jazdy na cztery tysice prcz piechoty i armat. Piechoty bardzo moderowane. Jazda ruszya naprzd, prowadzc nas ze sob, alemy si wyrwaliszczliwie. - Skdecie uciekli? - Z Drohiczyna. Sapieha otworzy szeroko oczy. - Moci towarzyszu, ty pijany. Jakeby judo Drohiczyna Bogusaw mg doj? Kiedy was znis? - Dwa tygodnie temu. - I jest w Drohiczynie? - Podjazdy jego s. On sam w tyle osta, botam jaki konwj uapion, ktren pan Kotczyc prowadzi. - Pann Borzobohat prowadzi! - zakrzykn pan Kmicic. I nastao milczenie dusze ni poprzednio.Nikt nie zabiera gosu. Tak nage powodzenia Bogusawowe zmieszay oficerw niepomiernie. Wszyscy te myleli w duchu, e winien tu pan hetman przez swe kunktatorstwo, lecz nikt nie mia odezwa si z tym gono. Sapieha za czu, e czyni, co naleao, i postpowa roztropnie. Wic te ochon pierwszy z wraenia, wyprawi skinieniem rki owych towarzyszw, nastpnie rzek: - Wszystko to s zwyke przygody wojenne, ktre nie powinny nikogo konfundowa. Moci panowie, nie mniemajcie, abymy jakow klsk ju ponieli. Szkoda tamtych chorgwi, prawda... Ale stokro wiksza mogaby si sta szkoda ojczynie, gdyby Bogusaw w dalekie wojewdztwo nas odcign. Idzie ku nam... Jako gocinni gospodarze wyjdziem mu naprzeciw. Tu zwrci si do pukownikw: - Wedle moich rozkazw, wszyscy powinni by do wyruszenia gotowi. - S gotowi - rzek Oskierko - jeno konie kiezna i wsiadanego trbi. - Dzi jeszcze otrbi. Ruszamy jutro o zorzy, nie mieszkajc... Pan Babinicz skoczynaprzd z Tatary i jzyka jak najpieszniej nam uowi. Kmicic, ledwie usysza, ju by za drzwiami, a w chwil pniej pdzi co kowyskoczy ku Rokitnu. A pan Sapieha rwnie duej nie zwczy.Noc jeszcze bya, gdy trby ozway si przecigle, po czym jazda i piechota zaczy wysypywa si w pole; za nimi pocign si dugi szereg wozw skrzypicych. Pierwsze blaski dzienne odbiy si w rurach muszkietw i na grotach dzid. I szed regiment za regimentem, chorgiewza chorgwi bardzo sprawnie. Jazda popiewywaa godzinki, a konie parskay rano w rannym chodzie, z czego onierze zaraz wryli sobie pewne zwycistwo. Serca pene byy otuchy, bo to ju wiedziao z dowiadczenia rycerstwo, e pan Sapieha rozmyla, gow krci, na obiestrony kade przedsiwzicie way, ale gdyza przed si co wemie, to dokona, a gdy si ruszy, to bije. W Rokitnie ju i legowiska po Tatarach ostygy; poszli jeszcze wczoraj na noc i musieli by ju daleko. Uderzyo to pana Sapieh, e po drodze trudno si byo o nich dopyta, chocia oddzia, liczcy z wolentarzami do kilkuset ludzi, nie mg przej nie dostrzeony. Oficerowie, co dowiadczesi, bardzo podziwiali ten pochd i pana Babinicza, e tak prowadzi umia. - Jak wilk ozami idzie i jak wilk uksi - mwiono - praktyk to jaki zawoany! A pan Oskierko, ktry jako si rzeko, wiedzia, kto jest Babinicz, mwi do pana Sapiehy: - Nie darmo Chowaski cen na jego gownakada. Bg da wiktori, komu zechce, ale to pewna, e Bogusawowi wkrtce si wojna z nami uprzykrzy. - Szkoda jeno, e Babinicz jakoby w wod wpad - odpowiada hetman. Istotnie, upyno trzy dni bez adnej wiadomoci. Gwne siy sapieyskie doszy do Drohiczyna, przeszy Bug i nie znalazy nieprzyjaciela przed sob. Hetman pocz si niepokoi Wedle zezna petyhorcw, podjazdy Bogusawowe doszywanie ju do Drohiczyna, widoczne wic byo, e Bogusaw postanowi cofa si. Ale co znaczyo to cofanie? Czy Bogusaw dowiedzia si o przewanych siach sapieyskich i nie mia mierzy si z nimi, czy te pragn odcign hetmana daleko na pnoc, aby uatwi krlowi szwedzkiemu napad na Czarnieckiego i hetmanw koronnych? Babinicz powinien byju zachwyci jzyka i da zna hetmanowi.Zeznania petyhorcw co do liczby wojsk Bogusawowych mogy by bdne, naleao zatem mie jak najprdzej dokadn o niej relacj. Tymczasem upyno jeszcze dni pi, a Babinicz nie dawa zna o sobie. Przychodzia wiosna. Dnie staway si coraz cieplejsze, niegi tajay. Okolica pokrywaa si wod, pod ktr drzemay grzskie bota utrudniajce niesychanie pochd. Wiksz cz armat i wozw musia hetman zostawi jeszcze w Drohiczynie i i dalej komunikiem. Std niewygody wielkie i szemrania, zwaszcza midzy pospolitym ruszeniem. W Brasku trafiono na takie roztopy, e i piechota nie moga postpowa dalej. Hetman zagarnia konie po drodze u chopw i drobnej szlachty i sadza na nie muszkietnikw. Innych braa lekka jazda; lecz ju za daleko si posunito i hetman rozumia, e jedno tylko pozostaje, to jest: i jak najprdzej. Bogusaw cofa si cigle. Po drodze trafiano ustawicznie na jego lady, na spalone gdzieniegdzie wsie, na trupy ludzkiewiszce po drzewach. Szlachta drobna, miejscowa, przyjedaa z wiadomociami co chwila do sapieyskiego obozu, lecz prawda gina, jako zwykle w sprzecznych zeznaniach. Ten widzia jedn chorgiew i boy si, e ksi nie ma wicej wojska; ten widzia dwie, w trzy, w potg, ktra w pochodzie mil zajmowaa. Sowem, byy to bajki, jakie zwykle opowiadaj ludzie nie znajcy si na wojskui wojennym rzemiole. Widziano te tu i owdzie Tatarw, lecz wanie wieci o nich wydaway si najnieprawdopodobniejsze; opowiadano bowiem, e ich widziano nie za wojskiem, ale przed wojskiem ksicym, idcych naprzd. Pan Sapieha sapa gniewnie, gdy kto przy nim Babinicza wspomina, i mwi do Oskierki: - Przechwalilicie go. W z godzin odesaem Woodyjowskiego, bo gdyby on tu by, dawno bym mia tyle jzykw, ile bym sam zechcia, a to jest wicher albo i gorzej... Kto go wie, moe i naprawd do Bogusawa przysta i w przedniej stray idzie! Oskierko sam nie wiedzia, co sdzi. Tymczasem upyn znw tydzie: wojsko przyszo do Biaegostoku. Byo to w poudnie. W dwie godziny pniej przednie strae day zna, e jakowy oddzia si zblia. - Moe Babinicz! - zakrzykn hetman. - Dame mu pater noster! Lecz nie by to sam Babinicz. W obozie jednak powsta taki ruch za przybyciem owego oddziau, e pan Sapieha wyszed obaczy, co si dzieje. Tymczasem towarzysze spod rnych chorgwi nadlatywali krzyczc: - Od Babinicza! Jecy! Caa kupa!... Sia ludzi naszarpa! Jako ujrza pan hetman kilkudziesiciu dzikich jedcw na wychudych i poszerszeniaych koniach. Otaczali oni blisko trzystu ludzi ze skrpowanymi rkoma, bijc ich batogami z surowca. Jecy straszliwy przedstawiali widok. Byy to raczej cienie ludzkie ni ludzie. Odarci, pnadzy, wychudzeni tak, e koci sterczay im przez skr, pokrwawieni, szli na wp ywi, obojtni na wszystko, nawet na wist surowca, ktry przecina im skry, i na dzikie wrzaski tatarskie. - Co to za ludzie? - spyta hetman. - Wojsko Bogusawowe! - odrzek jeden z Kmicicowych wolentarzy, ktry jecw wraz z Tatarami odprowadza. - A wycie ich skd tylu nabrali? - Blisko poowa jeszcze nam w drodze od fatygi pada. Wtem zbliy si starszy Tatar, jakoby wachmistrz ordyski, i uderzywszy czoem, odda panu Sapiee pismo Kmicicowe. Hetman, nie czekajc, zama piecz i stay. Prosz pamita, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA@P a%A6hc&Bc&CD+" c&Df8/&pocz czyta gono: "Janie Wielmony Panie Hetmanie! Iem wieci ni jzykw dotd nie przysya, to dlatego, em w przodku, nie po zadzie wojsk ksicia Bogusawowych szed i chciaem si wiksz kup przysuy..." Hetman przerwa czytanie. - To diabe! - rzek - zamiast i za ksiciem, to on przed ksicia si wysforowa! - Nieche go kule bij!... - doda pgosempan Oskierko. Hetman czyta: "Bo chocia niebezpieczna to bya impreza, gdy podjazdy szeroko szy, wszelako dwa znisszy i nikogo nie ywic, w przodek si wydostaem, od czego wielka ksicia napada konfuzja, albowiem zaraz pocz suponowa, i jest otoczony i jako w potrzask lezie..." - To dlatego to niespodziane cofanie si! - zawoa hetman. - Diabe, czysty diabe! Lecz czyta coraz ciekawiej: "Ksi nie rozumiejc, co si stao, j gow traci i podjazd za podjazdem wysya, ktremy te znacznie szarpali, i aden w tej samej liczbie nie wraca. Idc za w przodku wiwend przejmowaem, groblem rozkopywa i mosty psu, tak i z wielk fatyg postpowa przed si mogli, nie pic, nie jedzc, dnia i nocy bezpiecznej nie majc. Zobozu nie mogli si wychyli, bo ordycy nieostronych chwytali, co si za obz zdrzymn, to mu z ozy okrutnie wyli, oni za mylc, i wielkie wojsko na nich nastpuje, przez cae noce w gotowoci sta musieli. Czym ksi do znacznej desperacji przywiedzion nie wie, co ma pocz, gdzie i i jako si obrci - dlatego rychle na nastpowa trzeba, pkiterror nie przejdzie. Wojska ma sze tysicy, ale blisko tysica strada. Konie mupadaj. Rajtaria dobra, piechoty suszne, Bg jednak da, i to z dnia na dzie topnieje, a byle nasze wojska ich dosigy, to si rozlec. Karoce ksice, cz kredensu i rzeczy zacnych w Biaymstoku zachwyciem, z dwiema armatami, alem co wiksze potopi musia. Ksi-zdrajca od ustawicznej cholery silnie zachorza i ledwie na koniu usiedzie moe, febris nie opuszcza go dniem i noc. Panna Borzobohata zagarnita, ale chorym bdc, na cnot jej nastawa nie moe. Wieci takowe i konfesje o desperacji od jecw powziem, ktrych moi Tatarzy przypiekalii ktrzy byle ich jeszcze raz przypiec, prawd powtrzy s gotowi. Za czym suby moje pokornie J. W. Panu i Hetmanowi memu polecajc, o przebaczenie,jelim w czym pobdzi, prosz. Ordycy dobrzy pachokowie i widzc sia zdobyczy,okrutnie su". - Janie wielmony panie! - rzek Oskierko. - Ju wasza wielmono pewnie mniej auje, e Woodyjowskiego tu nie masz, bo i ten temu wcielonemu diabu nie wyrwna. - To s zdumiewajce rzeczy! - rzek biorc si za gow pan Sapieha. - A nie eli on? - To ambitna sztuka! On i ksiciu wojewodzie wileskiemu prawd w oczy gada ani dbajc, czy mu mio sucha, czyniemio. Ot! ten sam proceder co z Chowaskim, jeno Chowaski mia pitnacie razy wicej wojska. - Jeli to prawda, to trzeba nastpowa jako najprdzej - rzek Sapieha. - Pki si ksi nie opamita. - Ruszajmy, na miy Bg! Tamten mu groble rozkopuje, to i dognamy! Tymczasem jecy, ktrych Tatarzy w kupieprzed hetmanem trzymali, poczli, widzc przed sob hetmana, jcze, paka, ndzswoj okazywa i rnymi jzykami litoci wzywa. Byli bowiem midzy nimi Szwedzi, Niemcy i przyboczni Bogusawowi Szkoci. Pan Sapieha odj ich Tatarom, je da kaza i konfesaty bez przypiekania prowadzi. Zeznania potwierdziy prawd stw Kmicicowych. Wic wszystkie wojska sapieyskie ruszyy z wielkim impetem naprzd. Rozdzia 38 Nastpna relacja Kmicicowa przysza z Sokki i brzmiaa krtko: "Ksi, aby wojska nasze omyli, symulowa pochd ku Szczuczynowi, dokd podjazd wysa. Sam z gwn si poszed do Janowa i tam posiki w piechocie otrzyma, ktre kapitan Kyritz przyprowadzi: omset ludzi dobrych. Od nas ognie ksice wida. W Janowie maj tydzie wypocz. Jecy mwi, e i bitw przyj gotw. Febra trzsie go cigle". Po odebraniu tej relacji pan Sapieha, zostawiwszy reszt wozw i armat, ruszykomunikiem do Sokki i na koniec dwa wojska stany sobie oko w oko. Przewidywano te, e bitwa jest nieuchronn, gdy jedni nie mogli ju duejucieka, drudzy goni. Tymczsem jako zapanicy, ktrzy po dugiej gonitwie maj si schwyci za bary, leeli naprzeciw siebie, apic powietrze w zadyszane gardziele - i odpoczywali. Pan hetman, gdy ujrza Kmicica, chwyci gow ramiona i rzek: - Ju mi i gniewno byo na ciebie, e tak dugo zna o sobie nie dawa, ale widz, e wicej sprawi, ni si spodziewa mogem, i da Bg wiktori, twoja, nie mojabdzie zasuga. Szede jako anio str zaBogusawem! Kmicicowi zowrogie wiata zabysy w oczach. - Jelim mu anioem strem, to i przy skonaniu jego by musz. - Bg tym rozrzdzi - rzek powanie hetman - ale chcesz, aby ci bogosawi, to cigaj nieprzyjaciela ojczyzny, nie prywatnego. Kmicic skoni si w milczeniu, ale nie znabyo, aby pikne sowa hetmaskie wywary na jakiekolwiek wraenie. Twarzjego wyraaa nieubagan nienawi i tym bya groniejsza, e trudy pocigu za Bogusawem wychudziy j jeszcze wicej. Dawniej w tym obliczu malowaa si jeno odwaga i zuchwaa pocho, teraz stao si surowym i zarazem zawzitym. atwo zgade, e komu ten czowiek zapisa w duszy zemst, ten winien si strzec, choby by Radziwiem. Jako mci si ju straszliwie. Usugi w tej wojnie odda istotnie olbrzymie. Wysforowawszy si przed Bogusawa, zbi go z tropu, pomyli jego rachuby, wpoi we przekonanie, i jest otoczony, i do cofania si przymusi. Dalej szed przed nim dzie i noc. Podjazdy znosi, dla jecw by bez miosierdzia. W Siemiatyczach, w Bockach, w Orlej i okoo Bielska napad guch noc na cay obz. W Wojszkach, niedaleko Zabudowa, w szczerych radziwiowskich ziemiach, wpad jak lepy huragan na sam kwater ksic, tak i Bogusaw, ktry wanie by do obiadu zasiad, omal ywcem nie wpad w jego rce i tylko dziki panu Sakowiczowi, podkomorzemu oszmiaskiemu, wynis zdrow gow. PodBiaymstokiem Kmicic porwa karoce i kredensy Bogusawowe. Wojsko jego znuy, rozprzg, ogodzi. Wyborne piechoty niemieckie i rajtarie szwedzkie, ktre Bogusaw z sob przywid, wracay, do idcych kociotrupw podobne,w obdzie, w przeraeniu, w bezsennoci. Wcieke wycie Tatarw i wolentarzy Kmicicowych rozlegao si przed nimi, z bokw, z przodu, z tyu. Zaledwie strudzony onierz oczy przymkn, gdy musia chwyta za bro. Im dalej, tym byo gorzej. Drobna szlachta, zamieszkujca owe okolice, czya si z Tatary, po trochu z nienawici do biraskich Radziwiw, po trochu ze strachu przed Kmicicem, bo opornych kara bez miary. Wic siy jego rosy, Bogusawowe topniay. Do tego sam Bogusaw istotnie by chory, achocia w sercu tego czowieka nigdy troska nie zagniedzia si na dugo i cho astrologowie, ktrym wierzy lepo, przepowiedzieli mu w Prusach, i osoby jego nic zego w tej wyprawie nie spotka, przecie ambicja jego, jako wodza, cierpiaanieraz srodze. On, ktrego imi, jako wodza, powtarzano z podziwem w Niderlandach, nad Renem i we Francji, bity by w tych zapadych lasach przez niewidzialnego nieprzyjaciela codziennie i bez bitwy zwyciony. Bya przy tym w tym pocigu taka niezwyka zawzito i przechodzca zwyk wojenn miar natarczywo, e Bogusaw z wrodzon sobie bystroci odgad po kilku dniach, e ciga go jaki nieubagany wrg osobisty. Dowiedzia si atwo nazwiska: Babinicz, bo powtarzaa jecaa okolica, ale nazwisko owe byo mu obce. Niemniej rad by pozna osob i przez drog w czasie pocigu urzdza dziesitki i setki zasadzek. Zawsze na prno! Babinicz umia omin potrzask i zadawa klsk tam, gdzie go si najmniej spodziewano. A wreszcie oba wojska stoczyy si w okolicy Sokki, Bogusaw znalaz tam istotne posiki pod wodz von Kyritza, ktry, nie wiedzc poprzednio, gdzie ksisi obraca, zaszed do Janowa. Tam te mia si rozstrzygn los Bogusawowej wyprawy. Kmicic pozamyka szczelnie wszystkie drogiwiodce z Janowa do Sokki, Koryczyna, Kunicy i Suchowola. Okoliczne lasy, ozy i chaszcze zajmowali Tatarzy. List nie mg przej, aden wz z ywnoci doj - samemu wic Bogusawowi pilno byo do bitwy, pki jego wojska ostatniego janowskiego suchara nie zjedz. Lecz jako czek bystry i wszelakich intryg wiadomy, postanowi prbowa wpierw ukadw. Nie wiedzia jeszcze, e pan Sapieha w tego rodzaju praktykach o wiele go rozumem i biegoci przenosi. Przyjecha wic do Sokki od imienia Bogusawa pan Sakowicz, podkomorzy i starosta oszmiaski, dworzanin jego i przyjaciel osobisty. Przywiz on ze sob listy i moc zawarcia pokoju. w pan Sakowicz, czek mony, ktry pniej do senatorskich godnoci doszed, bo zosta wojewod smoleskim i podskarbim Wielkiego Ksistwa, by tymczasem jednym ze synniejszych kawalerw na Litwie, a syn zarwno z mstwa, jak i z urody. Wzrostu redniego, wos na gowie i brwiach mia czarny jak skrzydo krucze, oczy za mia bladoniebieskie, patrzce z dziwn i niewypowiedzian zuchwaoci, tak e Bogusaw mawia o nim, i oczyma jakoby obuszkiem uderza. Nosi si z cudzoziemska, ktry strj z podry odbywanych wraz z Bogusawem przywiz:mwi on prawie wszystkimi jzykami; w bitwie za rzuca si w najwikszy wir takszalenie, i go pomidzy przyjacimi "stracecem" nazywano. Lecz dziki olbrzymiej sile i przytomnoci wychodzi zawsze cao. Opowiadano o nim, e karoc w biegu, chwyciwszy za tylne koa, zatrzymywa; pi mg bez miary. Poyka kwart liwek na wdce, po czym by tak trzewy, jakby nic w usta nie bra.Z ludmi nieuyty, dumny, zaczepny, w Bogusawowym rku mik jak wosk. Obyczaje mia polerowne i chociaby na pokojach krlewskich umia si znale, aleprzy tym i jakow dziko w duszy, ktra wybuchaa od czasu do czasu jak pomie. By to raczej kompanion ni suga ksicia Bogusawa. Bogusaw, ktry naprawd nikogo nigdy w yciu nie kocha, mia niezwalczon sabo dla tego czowieka. Z natury skpywielce, dla jednego Sakowicza by hojny. Wpywami swoimi wynis go na podkomorstwo i udarowa starostwem oszmiaskim. Po kadej bitwie pierwszym jego pytaniem byo: "Gdzie Sakowicz i czyli jakiego szwanku nie ponis?" Na radach jego sia polega, a uywa go zarwno w wojnie, jak i do ukadw, w ktrych miao, a nawet bezczelno pana starosty oszmiaskiego wielce bywaa skuteczna. Teraz wysa go do Sapiehy. Lecz misja bya trudna: naprzd, e atwo mogo pana starost posdzenie, i tylko na przeszpiegi i tylko dla obejrzenia sapieyskich wojsk przyjecha; po wtre,e pose wiele mia do dania, nic do ofiarowania. Na szczcie, pan Sakowicz nie byle czym si tropi. Wszed wic jak zwycizca, ktry przyjeda dyktowa warunki zwycionemu, i zaraz uderzy swymi bladymi oczyma w pana Sapieh. Pan Sapieha, widzc ow but, umiechn si jeno na wp z politowaniem. Kady czowiek miaoci i zuchwalstwem wielcemoe imponowa, lecz ludziom pewnej miary, hetman za wyszy by nad miar pana Sakowicza. - Pan mj, ksi na Birach i Dubinkach, koniuszy Wielkiego Ksistwa i wdz naczelnywojsk jego ksicej wysokoci elektora - rzek Sakowicz - przysya mnie z pokonem i zapytaniem o zdrowie waszej dostojnoci. - Podzikuj waszmo ksiciu i powiedz, ie mnie zdrowym widzia. - Mam tu i pismo do waszej dostojnoci. Sapieha wzi list, otworzy do niedbale, przeczyta i rzek: - Szkoda czasu... Nie mog wymiarkowa, oco ksiciu chodzi... Poddajecie si li czy te chcecie szczcia poprbowa? Sakowicz uda zdumienie. - Czy my si poddajemy? Mniemam, e ksi to wanie w licie owym proponuje waszej dostojnoci, aeby si wasza dostojno podda; przynajmniej moje instrukcje... Sapieha przerwa. - O wacinych instrukcjach pomwimy pniej. Mj panie Sakowicz! Gonimy za wami blisko trzydzieci mil jako ogary za zajcem... Czy wa sysza kiedy, by zajc poddanie si ogarom proponowa? - Odebralimy posiki. - Von Kyritz z omiuset ludzi. Reszta tak fatigati, e si przed bitw pokad. Powiem waci, co powtarza Chmielnicki: "szkoda howoryty!" - Elektor z ca potg stanie za nas. - To dobrze... Nie bd go potrzebowa daleko szuka, bo wanie chc go spyta, jakim to prawem posya wojsko w granice Rzeczypospolitej, ktrej jest lennikiem, do wiernoci zobowizanym? - Prawem mocniejszego. - Moe w Prusiech takie prawa egzystuj, unas nie... Wreszcie, jelicie mocniejsi, dawajcie pole! - Dawno by ksi na wasz dostojno nastpi, gdyby nie to, e mu krwi swojackiej szkoda. - Bodaj mu pierwej byo szkoda! - Dziwi si te ksi zawzitoci Sapiehw na dom Radziwiowski i e wasza dostojno dla prywatnej zemsty nie wahasz si ojczyzny krwi oblewa. - Tfu! - zakrzykn Kmicic suchajcy za krzesem hetmaskim rozmowy. Pan Sakowicz wsta, podszed ku niemu i uderzy go oczyma. Lecz trafi swj na swego albo na lepszego, i w oczach Kmicica znalaz starosta tak odpowied, e wzrok spuci ku ziemi. Hetman brwi zmarszczy. - Siadaj, panie Sakowicz, a wa tam cicho!Po czym rzek: - Sumienie jeno prawd mwi, a gba j pouje i kamstwo na wiat wyplunie. Ten, ktry z obcymi wojskami napada kraj, krzywd zarzuca temu, ktry go broni. Bg to syszy, a niebieski kronikarz zapisuje. - Przez nienawi sapieysk do Radziwiw zgorza ksi wojewoda wileski. - Zdrajcw, nie Radziwiw nienawidz, a najlepszy dowd, e ksi krajczy Radziwi jest w moim obozie... Mw wa, czego chcesz? - Wasza dostojno, powiem, co mam w sercu: nienawidzi ten, ktry skrytych zbjcw nasya... Z kolei zdumia si pan Sapieha. - Ja zbjcw na ksicia Bogusawa nasyam? Sakowicz utkwi straszne oczy w hetmanie i rzek dobitnie: - Tak jest! - Wa oszalae! - Onegdaj zapano za Janowem czeka, zbja, ktry ju raz do zamachu na ycie ksice nalea. Tortury sprawi, i powie, kto go wysa... Nastpia chwila ciszy, lecz w tej ciszy usysza pan Sapieha, jak Kmicic, stojcy za nim, powtrzy dwakro przez zacinite wargi: - Gorze! Gorze! - Bg mnie sdzi - odpar z prawdziwie senatorsk powag hetman - wapanu ani twojemu ksiciu nie bd si usprawiedliwia, bocie mi na sdziw nie stworzeni. A wa, zamiast marudzi, gadajpo prostu, z czyme przyjecha i jakie ksi kondycje podaje? - Ksi pan mj znis Horotkiewicza, porazi pana Krzysztofa Sapieh, odebra Tykocin, dlatego susznie za zwycizc podawa si moe i korzyci znacznych da. aujc jednak rozlewu krwi chrzecijaskiej pragnie w spokoju do Prusodej, nic wicej nie wymagajc, jak ebymu po zamkach prezydia swoje wolno byo zostawi. Wzilimy te i jecw niemao, midzy ktrymi s znaczni oficyjerowie, nieliczc panny Borzobohatej-Krasieskiej, ktra ju do Taurogw zostaa odesana. Cimog by w rumel wymienieni. - Wa si zwycistwami nie chep, bo oto moja przednia stra, ktrej tu obecny pan Babinicz przewodzi, przez trzydzieci mil was para... przed ktr uciekajc stracilicie dwa razy tyle jecw, ilecie ich poprzednio wzili; stracilicie wozy, armaty, kredensy. Wojsko, znuone, z godu wam pada, nie macie co je, nie wiecie, gdzie si obrci. Wa widziae moje wojsko. Nie kazaem ci umylnie oczuwiza, aby mg rozpozna, jeeli mierzy si z nami moecie. Co si owej panny tyczy, nie pod moj ona opiek, ale pana Zamoyskiego i ksinej Gryzeldy Winiowieckiej. Z nimi to policzy si ksi, krzywd jej czynic. Wa za gadaj, co jeszcze masz do powiedzenia, a mw mdrze, bo inaczej ka zaraz panu Babiniczowi nastpowa. Sakowicz, zamiast odpowiedzie, zwrci si do pana Kmicica: - To tedy wa nas tak dojeda w drodze? Musiae u Kmicica zbjecki proceder praktykowa. - Miarkujcie po wasnej skrze, czylim dobrze praktykowa! Hetman znw brwi zmarszczy. Prosz pamita, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAEP c&F c'GPc'HG*n c'I76'- Nic tu po tobie - rzek do Sakowicza - moesz jecha. - Wasza dostojno, daj mi przynajmniej pismo do ksicia pana. - Niech i tak bdzie. Poczekasz wa na pismo u pana Oskierki. Usyszawszy to, pan Oskierko wyprowadzizaraz Sakowicza. Hetman na poegnanie rk mu kiwn, po czym zwrci si zarazdo pana Andrzeja: - Czemu to mwi: "gorze!", gdy o tym schwytanym czeku bya mowa? - rzek patrzc surowo i bystro w oczy rycerza - zali nienawi tak w tobie sumienie zguszya, e istotnie nasadzi zbja na ksicia? - Na Najwitsz Pann, ktrej broniem, nie! - odrzek Kmicic. - Nie przez cudze rce chciabym si do jego garda dobra! - Czemu mwi: "gorze!" Znasz tego czowieka? - Znam - odrzek blednc ze wzruszenia i wciekoci Kmicic. - Wyprawiem go jeszcze ze Lwowa do Taurogw... Ksi Bogusaw porwa do Taurogw pann Billewiczwn... Miuj t pann!... Mielimy si pobra... Wysaem tego czeka, aeby mi o niej da wiadomo... W takim rku bya... - Uspokj si - rzek hetman - dae mu jakowe listy? - Nie... Ona by czyta nie chciaa. - Dlaczego? - Bo jej Bogusaw powiedzia, iem mu si krla porwa ofiarowa... - Wielkie s powody twojej ku niemu nienawici. Przyznaj... - Tak, wasza dostojno, tak! - Czyli ksi zna tego czowieka? - Zna. To wachmistrz Soroka... One mi pomaga do porwania Bogusawa... - Rozumiem - rzek hetman. - Czeka go pomsta ksica... Nastaa chwila milczenia. - Ksi w matni - rzek po chwili hetman -moe si zgodzi go odda. - Wasza dostojno! - rzek Kmicic - niech wasza dostojno zatrzyma Sakowicza, a mnie do ksicia wyle. Moe go wydobd. - Take ci chodzi o niego? - Stary onierz, stary suga... Na rku mnie nosi. Sia razy ycie mi ratowa... Bg by mnie skara, gdybym go w takich terminach zaniecha. I Kmicic dre pocz z alu i niepokoju, a hetman rzek: - Niedziwno mi, e ci onierze miuj, boi ty ich miujesz. Uczyni, co mog. Napiszdo ksicia, e mu, kogo chce, za tego onierza puszcz, ktry zreszt z rozkazutwego jako niewinne instrumentum dziaa. Kmicic porwa si za gow. - Co on tam dba o jecw, nie puci go, by i za trzydziestu. - To i tobie go nie odda, jeszcze na twoje gardo nastpi. - Wasza dostojno... za jednego by go odda: za Sakowicza. - Sakowicza wizi nie mog, to pose! - Niech go wasza dostojno zatrzyma, a ja z listem do ksicia pojad. Moe wskram... Bg z nim! Zemsty zaniecham, byle mi tego onierza puci!... - Czekaj - rzek hetman. - Sakowicza zatrzyma mog. Prcz tego napisz ksiciu, aby przysa glejt bezimienny. To rzekszy hetman zaraz pisa zacz. W kwadrans pniej Kozak skoczy z listem doJanowa, a pod wieczr wrci z odpowiedzi Bogusawa. "Glejt na danie posyam - pisa Bogusaw- z ktrym kady wysaniec bezpiecznie powrci, lubo dziwno mi to, e wasza dostojno glejtu dasz, majc u siebie jako zakadnika sug i przyjaciela mego, pana starost oszmiaskiego, dla ktrego tyle mam afektu, ibym za niego wszystkichoficerw waszej dostojnoci wypuci. Wiadomo te, e posw nie bij i e nawetdzicy Tatarowie, ktrymi wasza dostojno moje chrzecijaskie wojsko wojujesz, szanowa ich zwykli. Za czym bezpieczestwo wysaca moim osobistym ksicym sowem porczajc, pisz si etc.". Tego jeszcze wieczora Kmicic wzi glejt, dwch Kiemliczw i pojecha. Pan Sakowicz zosta jako zakadnik w Sokce. Rozdzia 39 Bya blisko pnoc, gdy pan Andrzej opowiedzia si pierwszym straom ksicym, ale w caym obozie Bogusawa nikt nie spa. Bitwa moga nastpi lada chwila, wic przygotowywano si do niej gorliwie. Wojska ksice zajmoway sam Janw, panoway nad gocicem z Sokki,ktrego pilnowaa artyleria, przez biegychelektorskich obsugiwana. Armat tam byo trzy tylko, ale prochw i kul dostatek. Z obu stron Janowa, midzy brzeniakami, kaza Bogusaw usypa szaczyki, na nich za ustawi organki i piechot. Jazda zajmowaa sam Janw, gociniec za armatami oraz przerwy midzy szacami. Pozycja do bya obronna i ze wieym ludem mona si byo dugo i krwawo w niej broni, lecz nowego onierza byo tylko omset piechoty pod Kyritzem, reszta tak znuona, i ledwie na nogach staa. Prcz tego wycie tatarskie syszano w Suchowolu na pnoc, zatem z tyu Bogusawowych szykw, skutkiem czego szerzy si pewien postrach midzy onierstwem. Bogusaw musia wysa w t stron wszystk lekk jazd, ktra uszedszy p mili, nie miaa ani wraca nazad, ani i dalej, z obawy jakowej zasadzki w lasach. Bogusaw, jakkolwiek febra w poczeniu zsiln gorczk dokuczaa mu wicej ni kiedykolwiek, sam wszystkim zawiadywa, e za na koniu z trudnoci mg usiedzie, kaza si wic czterem drabantom nosi w otwartej lektyce. Tak zwiedzi gociniec, brzeniaki i wraca wanie do Janowa, gdy dano mu zna, i wysaniec ksicy si zblia. Byo to ju w ulicy. Bogusaw nie mg pozna Kmicica z powodu ciemnej nocy i dlatego e pan Andrzej, przez zbytek ostronoci ze strony oficerw przedniej stray, mia gow zasonit workiem, w ktrym tylko otwr na usta by przecity. Jednake dostrzeg ksi worek, gdy Kmicic zlazszy z konia sta tu obok, wickaza go zdj natychmiast. - Tu ju Janw - rzek - i nie ma z czego czyni tajemnicy. Po czym zwrci si w ciemnoci do pana Andrzeja: - Od pana Sapiehy? - Tak jest. - A co tam pan Sakowicz porabia? - Pan Oskierko go podejmuje. - Czemu ecie glejtu zadali, skoro Sakowicza macie? Zbyt ostrony pan Sapieha, i niech patrzy, aby nie przemdrowa. - To nie moja rzecz! - odpar Kmicic. - Ale widz, e pan pose niezbyt mowny. - Pismo przywiozem, a w mojej prywatnejsprawie w kwaterze przemwi. - To jest i prywatka? - Znajdzie si proba do waszej ksicej moci. - Rad bd nie odmwi. Teraz prosz za sob. Siadaj wa na ko. Prosibym do lektyki, ale za ciasno. Ruszyli. Ksi w lektyce, a Kmicic obok konno. I w ciemnociach spogldali jeden nadrugiego, nie mogc twarzy swych wzajemnie dojrze. Po chwili ksi, mimo futer, trz si zacz tak, e a zbami kapa. Wreszcie rzek: - Licho mnie napado... eby nie to... brr!... inne bym kondycje postawi... Kmicic nie odrzek nic i tylko oczami chciaprzebi ciemno, wrd ktrej gowa i twarz ksica rysoway si w niewyranych, szarych i biaawych zarysach. Na dwik Bogusawowego gosuina widok jego postaci wszystkie dawne urazy, stara nienawi i palca ch zemsty wezbray tak w jego sercu, i zmieniy si prawie w sza... Rka mimo woli szukaa miecza, ktry mu odjto, ale za pasem mia buaw o elaznej gowie, swj znak pukownikowski, wic diabe pocz mu zaraz wichrzy w mzgu i szepta: - Krzyknij mu w ucho, kto jest, i rozbij eb w drzazgi... Noc ciemna... wydostanieszsi... Kiemlicze z tob. Zdrajc zgadzisz, za krzywdy zapacisz... Uratujesz Olek, Sorok... Bij! Bij!... Kmicic zbliy si jeszcze bliej do lektyki idrc rk pocz wyciga zza pasa buzdygan. - Bij!... - szepta diabe. - Ojczynie si przysuysz... Kmicic wycign ju buaw i cisn za rkoje, jakby j chcia rozgnie w doni. - Raz, dwa, trzy!.. - szepn diabe. Lecz w tej chwili ko jego, czy to e uderzy nozdrzami w hem drabanta, czy przestraszy si, do, e zary nagle kopytami w ziemi, potem potkn si silnie; Kmicic poderwa go cuglami. Przez ten czas lektyka oddalia si o kilkanacie krokw. A junakowi wos stan dbem na gowie. - Matko Najwitsza, trzymaj mi rk! - szepn przez zacinite zby. - Matko Najwitsza, ratuj! Jam tu pose, ja od hetmana przyjedam, a chc jako zbj nocny mordowa... Jam szlachcic, jam suga Twj... Nie wde na pokuszenie! - A czego to wa marudzisz? - ozwa si przerywany przez febr gos Bogusawa. - Jestem ju! - Syszysz wa... kury po zapociach piej... Trzeba si spieszy, bom te chory iodpocznienia potrzebuj. Kmicic zasadzi buzdygan za pas i jecha dalej w pobliu lektyki. Jednake nie mg odzyska spokoju. Rozumia, e tylko zimnkrwi i panowaniem nad sob zdoa uwolniSorok, dlatego ukada sobie z gry, jakimi sowy ma przemwi do ksicia, abygo skoni i przekona. Przysiga wic sobie, e tylko Sorok mie bdzie na uwadze, e o niczym innym ani wspomni, a zwaszcza o Olece. I czu, jak w ciemnoci gorce rumiece oblewaj mu twarz na myl, e moe sam ksi wspomni o niej, a moe wspomni cotakiego, czego nie bdzie mg pan Andrzej przetrzyma ani wysucha. - Nieche jej nie tyka - mwi sobie w duszy - niech jej nie tyka, bo w tym jego mier i moja... Niech nad sob samym ma miosierdzie, jeeli mu sromu nie starczy...I cierpia okrutnie pan Andrzej; w piersiach nie stawao mu powietrza, a gardo tak mia cinite, i ba si, e gdy przyjdzie mwi, sowa nie zdoa z siebie wydoby. W tym ucisku dusznym pocz litani odmawia. Po chwili przysza na ulga, uspokoi si znacznie i owa niby obrcz elazna, ktra gniota mu krta, sfolaa. Tymczasem przyjechali do ksicej kwatery. Drabanci postawili lektyk; dwch rkodajnych dworzan wzio ksicia pod ramiona; on za zwrci si do Kmicica i szczkajc cigle zbami, rzek: - Prosz za sob... Paroksyzm zaraz minie...Bdziem si mogli rozmwi. Jako po chwili znaleli si obaj w osobnej komnacie, w ktrej na kominie arzyy si kupy wgli i gorco byo nieznonie. Tam uoono ksicia Bogusawa na dugim polowym krzele, okryto futrami i przyniesiono wiato. Za czym dworzanie oddalili si, ksi za przechyli w ty gow, przymkn oczy i tak pozosta czasjaki nieruchomy. Wreszcie rzek: - Zaraz... niech odpoczn... Kmicic patrzy na niego. Ksi nie zmieni si wiele, jeno febra cigna mu twarz. Ubielony by jak zwykle i na jagodach pomalowany barwiczk, ale wanie dlatego, gdy lea tak z zamknitymi oczyma i z gow przechylon, podobny bytroch do trupa albo woskowej figury. Pan Andrzej sta przed nim w wietle wiecznika. Ksice powieki poczy si otwiera leniwie, nagle otworzyy si zupenie i jakoby pomie przelecia mu przez twarz. Lecz trwao to przez okamgnienie, po czym znw zamkn oczy. - Jeli jest duch, nie boj si ciebie - rzek - ale przepadnij! - Przyjechaem z pismem od hetmana - odpowiedzia Kmicic. Bogusaw wzdrygn si nieznacznie, jakoby si chcia z mar otrzsn, nastpnie popatrzy na Kmicica i ozwa si:- Chybiem wapana? - Nie ze wszystkim - odpowiedzia ponuro pan Andrzej ukazujc palcem na blizn. - To ju drugi!... - mrukn na wp do siebie ksi. I gono doda: - Gdzie jest pismo? - Jest - odrzek Kmicic podajc list. Bogusaw pocz czyta, a gdy skoczy, dziwne wiata bysny mu w oczach. - Dobrze! - wyrzek - do marudztwa!... Jutro bitwa... I rad jestem, bo jutro febry nie mam. - I u nas po rwno radzi - odpar Kmicic. Nastaa chwila milczenia, w czasie ktrej dwch tych nieubaganych wrogw mierzyo si oczyma z pewn straszliw ciekawoci. Ksi pierwszy pocz rozmow: - Zgaduj, e to wa mnie tak dojeda zTatary?... - Ja... - A e to nie ba si tu przyjecha?... Kmicic nie odrzek nic. - Chyba na pokrewiestwo przez Kiszkw liczy... Bo to my mamy ze sob rachunki... Mog ci, panie kawalerze, kaza ze skry obedrze. - Moesz, wasza ksica mo. - Przyjechae z glejtem, prawda... Rozumiem teraz, dlaczego pan Sapieha go da... Ale na ycie moje nastawa... Tam Sakowicz zatrzymany; wszelako... pan wojewoda nie ma prawa do Sakowicza, a jado ciebie mam... kuzynie... - Przyjechaem z prob do waszej ksicej moci... - Prosz! Moesz liczy, e dla ciebie wszystko uczyni... Jaka to proba? - Jest tu schwytany onierz, jeden z tych,ktrzy mi pomagali wasz ksic mo porwa. Ja dawaem rozkazy, on dziaa jako lepe instrumentum. Tego onierza zechciej wasza ksica mo na wolno wypuci. Bogusaw pomyla chwil. - Panie kawalerze - rzek - namylam si, czy lepszy onierz, czy te bezczelniejszy suplikant... - Ja tego czowieka darmo od waszej ksicej moci nie chc. - A co mi za niego dajesz? - Samego siebie. - Prosz, taki to miles praeciosus?... Hojnie pacisz, ale bacz, by ci starczyo, bo jeszcze pewnie kogo chciaby ode mnie wykupi... Kmicic posun si o krok bliej i poblad tak straszliwie, i ksi mimo woli spojrza na drzwi i mimo caej swej odwagi zmieni przedmiot rozmowy. - Pan Sapieha na takowy ukad nie przystanie - rzek. - Rad bym ci mia, alem sowem ksicym za bezpieczestwotwoje zarczy. - Przez tego onierza odpisz panu hetmanowi, em dobrowolnie zosta. - A on zada, bym ci wbrew twej woli odesa. Zbyt znaczne oddae mu posugi...I Sakowicza mi nie puci, a Sakowicza wicej ceni ni ciebie... - To uwolnij wasza ksica mo i tak tegoonierza, a ja si na parol stawi, gdzie rozkaesz. - Jutro moe mi legn przyjdzie. Nic mi poukadach na pojutrze... - Bagam wasz ksic mo! Za tego czowieka ja... - Co ty? - Zemsty poniecham. - Widzisz, panie Kmicic, sia razy chodziem na niedwiedzia z oszczepem, niedlatego, em musia, ale z ochoty. Lubi, gdy mi jakowe niebezpieczestwo grozi, bo mi si ycie mniej kuczy. Ow i twoj zemst jako uciech sobie zostawuj, ile eci przyzna musz, e z takowych niedwiedzi, co to same strzelca szukaj. - Wasza ksica mo - rzek Kmicic - za mae miosierdzie czsto Bg wielkie grzechy odpuszcza. Nikt z nas nie wie, kiedy mu przed sdem Chrystusowym stan przyjdzie. - Dosy! - przerwa ksi. - Ja te sobie psalmy mimo febry komponuj, eby jakow zasug mie przed Panem, a potrzebowabymli predykanta, to bym swego zawoa... Wa nie umiesz prosi do pokornie i na manowce leziesz... Ja ci sam podam sposb: uderz jutro w bitwie napana Sapieh, a ja pojutrze tego gemajna wypuszcz i tobie winy przebacz... Zdradzie Radziwiw, zdrade Sapieh...- Ostatnieli to sowo waszej ksicej moci?... Na wszystko wite zaklinam wasz ksic mo... - Nie! Diabli ci bior, dobrze!... I na twarzy si mienisz... Nie przychod jeno zablisko, bo chocia ludzi mi wstyd woa... ale patrz tu! Zbytni rezolut! To rzekszy Bogusaw ukaza spod futra, ktrym by okryty, luf pistoletu i pocz patrze iskrzcymi oczyma w oczy Kmicica.- Wasza ksica mo! - zakrzykn Kmicicskadajc wprawdzie rce jak do proby, ale z twarz przez gniew zmienion. - To prosisz, a grozisz?.. - rzek Bogusaw- kark zginasz, a diabe ci zza konierza zby do mnie szczerzy?... To pycha ci z czbyska, a w gbie grzmi jak w chmurze? Czoem do radziwiowskich ng przy probie, mopanku!.. bem o podog bi! wwczas ci odpowiem!... Twarz pana Andrzeja blada bya jak chusta,rk pocign po mokrym czole, po oczach, po twarzy i odrzek tak przerywanym gosem, jak gdyby febra, na ktr cierpia ksi, nagle rzucia si na niego. - Jeeli wasza ksica mo tego starego onierza mi wypuci... to... ja... waszej ksicej moci... pa do... ng gotw... Zadowolenie bysno w Bogusawowych oczach. Wroga upokorzy, dumny kark zgi. Lepszego pokarmu nie mg da zemcie i nienawici. Kmicic sta za przed nim z wosem zjeonym w czuprynie, dygoccy na caym ciele. Twarz jego, nawet w spokoju do gowy jastrzbiej podobna, przypominaa tym bardziej drapienego i rozwcieczonegoptaka. Nie zgade, czy za chwil rzuci si do ng, czy do piersi ksicej... A Bogusaw, nie spuszczajc go z oka, rzek: - Przy wiadkach! przy ludziach! I zwrci si ku drzwiom: - Bywaj! Przez otwarte drzwi weszo kilkunastu dworzan, Polakw i cudzoziemcw. Za nimi poczli wchodzi oficerowie. - Moci panowie! - rzek ksi - oto pan Kmicic, chory orszaski i pose od pana Sapiehy, ma mnie o ask prosi i chce wszystkich waszmociw mie za wiadkw!... Kmicic zatoczy si jak pijany, jkn i pad do ng Bogusawowych. Prosz pamita, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAJP c'K6j c'L 'M c(N.,U c(O9((A ksi wycign je umylnie tak, e koniec jego rajtarskiego buta dotyka czoarycerza. Wszyscy patrzyli w milczeniu, zdumieni synnym nazwiskiem, jak i tym, e w, ktry je nosi, by teraz posem od pana Sapiehy. Wszyscy rozumieli te, e dzieje si co nadzwyczajnego. Tymczasem ksi wsta i nie rzekszy ni sowa przeszed do przylegej komnaty, kiwn tylko na dwch dworzan, eby szli za nim. Kmicic podnis si. W twarzy jego nie byoju gniewu ni drapienoci, tylko nieczuoi obojtno. Zdawao si, i nie rozeznaje wcale, co si z nim dzieje, i e energia jego zamaa si zupenie. Upyno p godziny, godzina. Za oknem sycha byo ttent kopyt koskich i miarowe kroki onierzy, on siedzia cigle, jakby kamienny. Nagle otworzyy si drzwi do przysionka. Wszed oficer, dawny znajomy Kmicica z Bir, i omiu onierzy, czterech z muszkietami, czterech bez strzelb, tylko przy szablach. - Moci pukowniku, powsta waszmo! - rzek grzecznie oficer. Kmicic popatrzy na niego bdnie. - Gowbicz... - rzek poznajc oficera. - Mam rozkaz - odpar Gowbicz - zwiza waszej moci rce i wyprowadzi za Janw. Na czas to wizanie, pniej odjedziesz wasza mo wolno... Dlatego prosz waszej moci nie stawia oporu... - Wi! - odrzek Kmicic. I pozwoli si bez oporu skrpowa. Ale ng mu nie wizano. Oficer wyprowadzi goz komnaty i wid piechot przez Janw. Zaczym szli jeszcze z godzin. Po drodze przyczyo si kilku jezdnych. Kmicic sysza, e rozmawiaj po polsku, Polacy bowiem, ktrzy jeszcze suyli u Bogusawa, znali wszyscy nazwisko Kmicicai dlatego najciekawsi byli, co si z nim stanie. Orszak min brzeniak i znalaz siw pustym polu, na ktrym ujrza pan Andrzej oddzia lekkiej polskiej chorgwi Bogusawowej. onierze stali szeregiem w kwadrat, w rodku by majdan, na nim dwch tylko piechurw trzymajcych konie, ubrane w szleje, i kilkunastu ludzi z pochodniami. Przy ich blasku ujrza pan Andrzej pal wieo zaostrzony, lecy poziomo i przymocowany drugim kocem do grubego pnia drzewa. Kmicica mimo woli dreszcze przeszy. "To dla mnie - pomyla - komi mnie kae na pal nawlec... Dla zemsty Sakowicza powica!" Lecz myli si, pal przeznaczony by przede wszystkim dla Soroki. Przy migoccych pomykach dojrza pan Andrzej samego Sorok; stary onierz siedzia tu obok pnia na zydlu, bez czapki ize skrpowanymi rkoma, pilnowany przez czterech onierzy. Jaki czek, ubrany w pkouszek bez rkaww, podawa mu w tej chwili gorzak w paskim kubku, ktrSoroka pi do chciwie. Wypiwszy splun,a e w tej wanie chwili postawiono Kmicica midzy dwoma konnymi w pierwszym szeregu, wic onierzysko dojrza go, zerwa si z zydla i wyprostowa si jakby na paradzie wojskowej. Przez chwil patrzyli na si obaj. Soroka twarz mia do spokojn i zrezygnowan, porusza tylko szczkami, jak gdyby u. - Soroka... - jkn wreszcie Kmicic. - Wedle rozkazu! - odpowiedzia onierz. I znowu nastao milczenie. C mieli mwi w takiej chwili!Wtem oprawca, ktry podawa poprzednio Soroce wdk, zbliy si do niego. - No, stary - rzek - czas na ci. - A prosto nawczcie! - Nie bj si. Soroka nie ba si, ale gdy uczu na sobie rami oprawcy, pocz sapa szybko i gono, nareszcie rzek: - Gorzaki jeszcze... - Nie ma! Nagle jeden z onierzy wysun si z szeregu i poda blaszank. - Jest. Dajcie mu! - Do ordynku! - zakomenderowa Gowbicz. Jednake czek w kouszku przechyli manierk do ust Soroki, on za pi obficie, a wypiwszy odetchn gboko. - Ot! - rzek - onierski los, za trzydziecilat suby... Nu, czas to czas! Drugi oprawca zbliy si i poczto go rozbiera. Nastaa chwila ciszy. Pochodnie dray w rkach trzymajcych jeludzi. Wszystkim uczynio si straszno. Wtem pomruk zerwa si wrd otaczajcych majdan szeregw i stawa sicoraz goniejszy. onierz nie kat. Sam zadaje mier, lecz widoku mki nie lubi. - Milcze! - krzykn Gowbicz. Pomruk zmieni si w gwar gony, w ktrym brzmiay pojedyncze sowa: "diabli!", "pioruny!", "pogaska suba!... Nagle Kmicic krzykn tak, jakby jego samego na pal nawczono: - Stj! Oprawcy wstrzymali si mimo woli. Wszystkie oczy zwrciy si na Kmicica. - onierze! - krzykn pan Andrzej. - Ksi Bogusaw zdrajca przeciw krlowi i Rzeczypospolitej! Was otoczono i jutro w pie wycici bdziecie! Zdrajcy suycie! Przeciw ojczynie suycie! Ale kto sub porzuci, zdrajc porzuci, temu przebaczenie krlewskie, przebaczenie hetmaskie!... Wybierajcie! mier i haba albo nagroda jutro! Laf wypac i dukat nagow, dwa na gow!... Wybierajcie!! Nie wam, godnym onierzom, zdrajcy suy! Niech yje krl! Niech yje hetman wielki litewski! Gwar przeszed w huk. Szeregi zamay si. Kilkanacie gosw krzykno: - Niech yje krl! - Do suby! - Na pohybel zdrajcy! - Sta! sta! - wrzeszczay inne gosy. - Jutro wam w habie umiera! - rycza Kmicic. - Tatarzy w Suchowolu! - Ksi zdrajca! - Przeciw krlowi wojujem! - Bij! - Do ksicia! - Stj! W zamieszaniu jaka szabla przecia powrozy krpujce rce Kmicica. Ten za skoczy w tej chwili na jednego z owych koni, ktre Sorok na pal nacign miay, ikrzykn ju z konia: - Za mn do hetmana! - Id! - wrzasn Gowbicz. - Niech yje krl! - Niech yje! - odpowiedziao pidziesit gosw i pidziesit szabel bysno jednoczenie. - Na ko Sorok! - zakomenderowa znowu Kmicic. Byli tacy, ktrzy opiera si chcieli, lecz nawidok goych szabel umilkli. Jeden wszelakozawrci konia i znik po chwili z oczu. Pochodnie zgasy. Ciemno ogarna wszystkich. - Za mn! - rozleg si gos Kmicica. I kb ludzi bezadny ruszy z miejsca, potem wycign si w dugiego wa. Ujechawszy dwie lub trzy staje, trafili na strae piechurw, ktrych wiksze masy zajmoway brzeniak lecy z lewej strony.- Kto idzie? - ozway si gosy. - Gowbicz z podjazdem! - Haso? - Trby! - Przechod! I przejechali nie spieszc si zbytnio; nastpnie pucili si rysi. - Soroka! - rzek Kmicic. - Wedle rozkazu! - ozwa si obok gos wachmistrza. Kmicic nie mwi nic wicej, tylko wycignwszy rk, wspar do na gowie wachmistrza - jakby si chcia przekona, czy jedzie obok. onierz przycisn w milczeniu t do doust. Wtem ozwa si Gowbicz z drugiego boku: - Wasza mio! dawnom to chcia uczyni, co teraz czyni. - Nie poaujecie! - Cae ycie bd waszej mioci wdziczny! - Suchaj, Gowbicz, czemu to ksi was wysa, nie cudzoziemski regiment, na egzekucj. - Bo chcia wasz mio przy Polakach pohabi. Obcy onierz nie zna waszej mioci. - A mnie nic nie miao si sta? - Waszej mioci miaem rozkaz powrozy rozci. Gdyby za wasza mio porwaa si do obrony Soroki, mielimy j przed ksicia dostawi po ukaranie. - Wic i Sakowicza chcia powici - mrukn Kmicic. Tymczasem w Janowie ksi Bogusaw, zmoon febr i dziennym trudem, spa ju poszed. Ze snu gbokiego rozbudzi go rejwach przed kwater i pukanie do drzwi. - Wasza ksica mo! wasza ksica mo! - woao kilka gosw. - pi! nie budzi - odpowiadali paziowie. Lecz ksi siad na ou i krzykn: - wiata! Wniesiono wiato, jednoczenie z nim wszed oficer subowy. - Wasza ksica mo! - rzek - pose sapieyski pobuntowa Gowbiczow chorgiew i odprowadzi j do hetmana. Nastaa chwila ciszy. - Bi w koty i w bbny - ozwa si wreszcie Bogusaw - niech wojsko w szykustaje! Oficer wyszed, ksi pozosta sam. - To straszny czek! - rzek sam do siebie. I uczu, e chwyta go nowy paroksyzm febry. Rozdzia 40 atwo sobie wyobrazi zdziwienie pana Sapiehy, gdy Kmicic nie tylko wrci sam bezpiecznie, lecz przywid ze sob kilkadziesit koni i starego sug. Kmicic podwakro musia opowiada hetmanowi i panu Oskierce, jak i co si stao, oni za suchali z ciekawoci, bijc czsto w donie i za gow si biorc. - Uwa z tego - rzek hetman - e kto w zemcie przesadzi, temu si ona czstokrojako ptak z palcw wychynie. Ksi Bogusaw Polakw jako wiadkw twej haby i mki mie chcia, aby ci gorzej sponiewiera, i przesadzi. Ale si z tego nie chep, bo to zrzdzenie boskie dao ci wiktori, chocia, swoj drog, to jedno ci powiem: on diabe, ale i ty diabe! le ksi uczyni, e ci spostponowa. - Ja go nie spostponuj i w zemcie, da Bg, nie przesadz! - Niechaj jej cakiem, jako Chrystus niecha, chocia Bogiem bdc mg jednymsowem ydowinw pogry. Kmicic nie odrzek nic, bo te i nie byo czasu na rozprawy, nie byo nawet i na wypoczynek. Rycerz by znuon miertelnie,a jednak tej nocy jeszcze postanowi jecha do swoich Tatarw, ktrzy za Janowem stali w lasach i na gocicach z tyu wojsk Bogusawowych. Ale wczeni ludzie dobrze sypiali na kulbakach. Kaza wic tylko pan Andrzej konia wieego sioda, obiecujc sobie, e si przez drog smaczno wydrzemie. Na samym wsiadanym przyszed do niego Soroka i wyprostowa si po subie. - Wasza mio! - rzek. - A co powiesz, stary? - Przyszedem spyta, kiedy mi jecha? - Dokd? - Do Taurogw. Kmicic rozmia si. - Nie pojedziesz wcale do Taurogw, pojedziesz ze mn. - Wedle rozkazu! - odpowiedzia wachmistrz, starajc si nie pokaza po sobie ukontentowania. Jako pojechali razem. Droga bya duga, bo naleao okada lasami, aby nie wpa na Bogusawa, za to Kmicic i Soroka wyspali si setnie i bez adnej przygody przybyli do Tatarw. Akbah-Uan stawi si zaraz przed Babiniczem i zda mu relacj ze swych czynnoci. Pan Andrzej kontent z nich by: wszystkie mosty zostay popalone, groble poniszczone; nie do na tym: wody z wiosn rozlay zmieniwszy pola, ki i nisze drogi w grzskie boto. Bogusaw nie mia innego wyboru, jak bi si, zwyciy lub zgin. O odwrocie niepodobna mu byo myle. - Dobrze - rzek Kmicic - zacn ma rajtari, ale cik. Nie bdzie z niej na dzisiejsze bota uytku. Po czym zwrci si do Akbah-Uana. - Schude! - rzek uderzajc go w brzuch pici - ale po bitwie dukatami ksicymi sobie kadun napenisz. - Bg stworzy nieprzyjaci, aby mowie wojenni up z kogo bra mieli - odrzek powanie Tatar. - A jazda Bogusawowa stoi przeciw wam? - Jest ich kilkaset koni dobrych, a wczoraj nadesano im regiment piechoty i okopali si. - Zaby ich nie mona w pole wywabi? - Nie wychodz. - A obej i zostawi, aby si do Janowa dosta? - Na drodze le. - Trzeba bdzie co obmyli! To rzekszy Kmicic pocz si rk gadzipo czuprynie. - Prbowalicie podchodzi? Jak daleko wypadaj za wami? - Na staje, dwa... dalej nie chc. - Trzeba bdzie co obmyli! - powtrzy Kmicic. Lecz tej nocy nic ju nie obmyli. Za to nazajutrz podjecha z Tatary pod obz, lecy midzy Suchowolem a Janowem, i rozpozna, e Akbah-Uan przesadza mwic, e piechota okopaa si z tej strony, byy tam bowiem tylko szaczyki, nic wicej. Mona si byo z nich dugo broni, zwaszcza przeciw Tatarom, ktrzynieskoro szli wprost na ogie do ataku, ale nie mona byo myle o wytrzymaniu jakiegokolwiek oblenia. "Gdybym mia piechot - pomyla Kmicic - poszedbym na dym... Lecz o sprowadzeniu piechoty trudno byo imarzy, bo naprzd, pan Sapieha sam nie mia jej do zbytku, po wtre, czasu na cignicie jej brako. Kmicic podjecha tak blisko, i piechurowie Bogusawowi poczli do niego ognia dawa, lecz on nie zwaa na to, jedzi midzy kulami, rozpatrywa si, oglda, a Tatarowie, cho na ogie mniej wytrzymali,musieli mu dotrzymywa kroku. Potem zasiwypada jazda i zajechaa go z boku. On umkn si, poszed trzy tysice krokw i wraz ku nim zawrci. Lecz oni zwrcili take z miejsca ku szaczykom. Na prno Tatarowie wypuciliza nimi chmur strza. Spad tylko jeden czek z konia, a i to zabrali go i ponieli. Kmicic w powrocie, zamiast jecha wprost do Suchowola, rzuci si ku zachodowi i dotar do Kamionki. Bagnista rzeka rozlaa szeroko, bo wiosna bya nad podziw w wody obfita. Kmicic popatrzy na rzek, rzuci w wod kilkanacie pokruszonych gazek, aby bystro prdu wymiarkowa, i rzek do Uana: - Tdy ich bokiem obejdziemy i z tyu na nich uderzym. - Pod wod konie nie popyn. - Leniwo idzie. Popyn! Ta woda prawie stoi. - Konie skostniej i ludzi nie utrzymaj. Zimno jeszcze. - Ludzie popyn za ogonami. To wasz tatarski proceder. - Ludzie skostniej. - Rozgrzej si w ogniu. - Kiszmet! Nim zmroczyo si na wiecie, Kmicic kaza naci pki oziny, zwidego sitowia, trzcin i poprzywizywa koniom dobokw. Przy pierwszej gwiedzie rzuci w wod okoo omiuset koni i poczli pyn. On sam pyn na czele, lecz wkrtce zmiarkowa, e tak wolno posuwaj si naprzd, i za dwa dni nie przepyn poza szace. Wwczas kaza si przeprawi na drugi brzeg. Niebezpieczne to byo przedsiwzicie. Drugi brzeg by prosty i bagnisty. Konie, cho lekkie, lgny po brzuchy. Lecz posuwali si naprzd, lubo wolno i ratujc jeden drugiego. Tak szli par stai. Gwiazdy pokazyway pnoc. Wtem od poudnia doszy ich echa dalekiej palby. - Bitwa poczta! - krzykn Kmicic. - Potoniem! - odpowiedzia Akbah-Uan. - Za mn! Tatarzy nie wiedzieli, co czyni, gdy nagle spostrzegli, i ko Kmicicowy wynurzy siz bota, trafiwszy widocznie na twardy grunt. Jako pocza si awa piasku. Po wierzchubyo wody do piersi koskich, lecz grunt pod spodem twardy. Szli zatem wawiej. Nalewo migny im dalekie ognie! - To szace! - rzek cicho Kmicic. - Mijamy!Obejdziemy! Po chwili minli szace istotnie. Wwczas zwrcili na lewo i wparli znw bachmaty w rzek, aby wyldowa za szacami. Przeszo sto koni ulgno tu przy brzegu. Lecz ludzie wydostali si na brzeg prawie wszyscy. Kmicic kaza spieszonym siada za jezdnymi i ruszy ku szacom. Poprzednio zostawi by dwustu wolentarzyz rozkazem, by niepokoili szace z przodu przez ten czas, gdy im bdzie ty zachodzi. Jako zbliywszy si usysza strzay, zrazu rzadkie, potem coraz gstsze. - Dobrze! - rzek - tamci atakuj! I ruszyli. W ciemnoci wida byo tylko gromad gw podskakujcych pod miar koskiego chodu; szabla nie zabrzka, zbroja nie zadzwonia, Tatarzy i wolentarze umieli itak cicho jak wilcy. Od strony Janowa palba stawaa si coraz potniejsza, widoczne byo, e pan Sapieha nastpi na caej linii. Lecz na szaczykach, ku ktrym dy Kmicic, brzmiay take okrzyki. Kilka stosw drzewa palio si na nich, rozrzucajc blask silny. Przy onym blasku dojrza pan Andrzej piechurw strzelajcych z rzadka, wicej patrzcych przed si w pole, na ktrym jazda ucieraasi z wolentarzami. Dojrzano i jego ze szacw, lecz zamiast strzaami, przywitano nadcigajcy oddziagromkim okrzykiem. onierze sdzili, e toksi Bogusaw przysya im pomoc. Lecz gdy zaledwie sto krokw dzielio nadjedajc gromad od szacw, piechota pocza rusza si w nich niespokojnie, coraz wicej onierzy, przykrywajc rkoma czoa, patrzyo, co za lud nadjeda. Wtem na krokw pidziesit straszliwe wycie targno powietrzem i oddzia rzucisi jak burza, ogarn piechot, otoczy jpiercieniem i caa ta masa ludzi pocza si porusza konwulsyjnie. Rzekby: olbrzymi w dusi upatrzon ofiar. W kupie owej brzmiay rozdzierajce wrzaski: - Aa! Herr Jesus! Mein Gott! Za szacami brzmiay nowe okrzyki, bo wolentarze, cho w sabszej liczbie, poznawszy, i pan Babinicz ju w szacach,natarli z wciekoci na jazd. Tymczasemniebo, ktre chmurzyo si ju od niejakiego czasu, jako zwyczajnie na wiosn, luno gstym niespodzianym ddem. Stosy ponce zagasy i walka trwaa w ciemnociach. Lecz nie trwaa ju dugo. Napadnici znienacka Bogusawowi piechurowie poszli pod n. Jazda, w ktrej duo byo swoich ludzi, zoya bro. Obcych, mianowicie stoogusawowych. Prosz pamita, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP0 c(Q (dragonii, w pie wycito. Gdy ksiyc wychyn si znw zza chmur, owieci tylko gromady Tatarw docinajcych rannych i biorcych up. Lecz nie trwao to dugo. Rozleg si przeraliwy gos piszczaki: Tatarzy i wolentarze jak jeden czowiek skoczyli na ko. - Za mn! - krzykn Kmicic. I poprowadzi ich jak wicher do Janowa. W kwadrans pniej podpalono nieszczsn osad w czterech rogach, a w godzin jedno morze pomieni rozlao si tak szeroko, jak starczyo Janowa. Nad poogwylatyway ku czerwonemu niebu supy skier ognistych. Tak pan Kmicic dawa zna hetmanowi, i wzi ty Bogusawowemu wojsku. Sam za, jak kat od krwi ludzkiej czerwony, szykowa wrd pomieni swychTatarw, aby powie ich dalej. Ju stanli w ordynku i wycignli si w aw, gdy nagle, na polu owieconym jak wdzie poarem, ujrzeli przed sob oddzia olbrzymiej rajtarii elektorskiej. Wid j rycerz, widny z daleka, bo w srebrne blachy ubrany i siedzcy na biaymkoniu. - Bogusaw! - rykn nieludzkim gosem Kmicic i run z ca tatarsk aw naprzd. Szli wic ku sobie jako dwie fale dwoma wichrami gnane. Przestrze dzielia ich znaczna, wic konie po obu stronach wziypd najwikszy i szy ze stulonymi uszami wycignite jak charty, ziemi niemal brzuchami szorujc. Z jednej strony lud olbrzymi, w byszczcych kirysach, z prostymi szablami wyniesionymi w prawicach ku grze, z drugiej szara ma tatarska. Wreszcie zderzyli si dug aw na widnym polu, lecz wwczas stao si co strasznego. Tatarska ma pada jak an pooony wichrem; olbrzymi lud przejechapo niej i lecia dalej, jakoby ludzie i konie mieli si gromw, a skrzyda burzy. Po niejakim czasie zerwao si kilkudziesiciu Tatarw i poczo ich ciga.Po dziczy mona przejecha, lecz zgnie jej jednym przejazdem niepodobna. Tote coraz wicej ludzi dyo za uciekajc rajtari. Arkany poczy wista w powietrzu. Lecz na czele uciekajcych jedziec na biaym koniu bieg cigle w pierwszym szeregu, a midzy cigajcymi nie byo Kmicica. Szarym rankiem poczli dopiero powraca Tatarowie i kady niemal wid na arkanie rajtara. Wnet znaleli Kmicica i bezprzytomnego odwieli do pana Sapiehy. Hetman sam siedzia nad jego oem. O poudniu otworzy pan Andrzej oczy. - Gdzie Bogusaw? - byy jego pierwsze sowa. - Zniesion ze szcztem... Bg pofortuni mu z pocztku, wic wyszed z brzeniakw i w goym polu wpad na piechoty pana Oskierki, tam utraci ludzi i wiktori... Nie wiem, czy piset ludzi nawet uszo, bo sia jeszcze twoi Tatarzy wyapali. - A one sam? - Uszed. Kmicic pomilcza chwil i rzek: - Jeszcze mi si z nim nie mierzy. Ci mnie koncerzem w gow i obali razem z koniem... Szczciem misiurka z cnotliwej stali nie pucia, alem zemdla. - T misiurk powiniene w kociele powiesi. - Bdziem go cigali choby na kraj wiata! - rzek Kmicic. Na to hetman: - Patrzaj, jak wiadomo dzi odebraem po bitwie. I poda mu list. Kmicic przeczyta w gos nastpujce sowa: "Krl szwedzki ruszy z Elblga, idzie na Zamo, stamtd na Lww, na krla. Przybywaj, Wasza Dostojno, z wszystk potg na ratunek Panu i Ojczynie, bo sam nie wytrzymam. - Czarniecki". Nastaa chwila milczenia. - A ty ruszysz z nami czy pjdziesz z Tatary do Taurogw? - spyta hetman. Kmicic zamkn oczy. Wspomnia na sowa ksidza Kordeckiego, na to, co mu Woodyjowski o Skrzetuskim powiada, i odrzek: - Na potem prywaty! Przy ojczynie chc si nieprzyjacielowi oponowa! Hetman cisn go za gow. - To mi brat! - rzek - a em stary, przyjm moje bogosawiestwo... -----Konwersja: rpg6@go2.pl , czas to czas! Drugi oprawca zbliy si i poczto go rozbiera. Nastaa chwila ciszy. Pochodnie dray w rkach trzymajcych jeludzi. Wszystkim uczynio si straszno. Wtem pomruk zerwa si wrd otaczajcych majdan szeregw i stawa sicoraz goniejszy. onierz nie kat. Sam zadaje mier, lecz widoku mki nie lubi. - Milcze! - krzykn Gowbicz. Pomruk zmieni si w gwar gony, w ktrym brzmiay pojedyncze sowa: "diabli!", "pioruny!", "pogaska suba!... Nagle Kmicic krzykn tak, jakby jego samego na pal nawczono: - Stj! Oprawcy wstrzymali si mimo woli. Wszystkie oczy zwrciy si na Kmicica. - onierze! - krzykn pan Andrzej. - Ksi Bogusaw zdrajca przeciw krlowi i Rzeczypospolitej! Was otoczono i jutro w pie wycici bdziecie! Zdrajcy suycie! Przeciw ojczynie suycie! Ale kto sub porzuci, zdrajc porzuci, temu przebaczenie krlewskie, przebaczenie hetmaskie!... Wybierajcie! mier i haba albo nagroda jutro! Laf wypac i dukat nagow, dwa na gow!... Wybierajcie!! Nie wam, godnym onierzom, zdrajcy suy! Niech yje krl! Niech yje hetman wielki litewski! Gwar przeszed w huk. Szeregi zamay si. Kilkanacie gosw krzykno: - Niech yje krl! - Do suby! - Na pohybel zdrajcy! - Sta! sta! - wrzeszczay inne gosy. - Jutro wam w habie umiera! - rycza Kmicic. - Tatarzy w Suchowolu! - Ksi zdrajca! - Przeciw krlowi wojujem! - Bij! - Do ksicia! - Stj! W zamieszaniu jaka szabla przecia powrozy krpujce rce Kmicica. Ten za skoczy w tej chwili na jednego z owych koni, ktre Sorok na pal nacign miay, ikrzykn ju z konia: - Za mn do hetmana! - Id! - wrzasn Gowbicz. - Niech yje krl! - Niech yje! - odpowiedziao pidziesit gosw i pidziesit szabel bysno jednoczenie. - Na ko Sorok! - zakomenderowa znowu Kmicic. Byli tacy, ktrzy opiera si chcieli, lecz nawidok goych szabel umilkli. Jeden wszelakozawrci konia i znik po chwili z oczu. Pochodnie zgasy. Ciemno ogarna wszystkich. - Za mn! - rozleg si gos Kmicica. I kb ludzi bezadny ruszy z miejsca, potem wycign si w dugiego wa. Ujechawszy dwie lub trzy staje, trafili na strae piechurw, ktrych wiksze masy zajmoway brzeniak lecy z lewej strony.- Kto idzie? - ozway si gosy. - Gowbicz z podjazdem! - Haso? - Trby! - Przechod! I przejechali nie spieszc si zbytnio; nastpnie pucili si rysi. - Soroka! - rzek Kmicic. - Wedle rozkazu! - ozwa si obok gos wachmistrza. Kmicic nie mwi nic wicej, tylko wycignwszy rk, wspar do na gowie wachmistrza - jakby si chcia przekona, czy jedzie obok. onierz przycisn w milczeniu t do doust. Wtem ozwa si Gowbicz z drugiego boku: - Wasza mio! dawnom to chcia uczyni, co teraz czyni. - Nie poaujecie! - Cae ycie bd waszej mioci wdziczny! - Suchaj, Gowbicz, czemu to ksi was wysa, nie cudzoziemski regiment, na egzekucj. - Bo chcia wasz mio przy Polakach pohabi. Obcy onierz nie zna waszej mioci. - A mnie nic nie miao si sta? - Waszej mioci miaem rozkaz powrozy rozci. Gdyby za wasza mio porwaa si do obrony Soroki, mielimy j przed ksicia dostawi po ukaranie. - Wic i Sakowicza chcia powici - mrukn Kmicic. Tymczasem w Janowie ksi Bogusaw, zmoon febr i dziennym trudem, spa ju poszed. Ze snu gbokiego rozbudzi go rejwach przed kwater i pukanie do drzwi. - Wasza ksica mo! wasza ksica mo! - woao kilka gosw. - pi! nie budzi - odpowiadali paziowie. Lecz ksi siad na ou i krzykn: - wiata! Wniesiono wiato, jednoczenie z nim wszed oficer subowy. - Wasza ksica mo! - rzek - pose sapieyski pobuntowa Gowbiczow chorgiew i odprowadzi j do hetmana. Nastaa chwila ciszy. - Bi w koty i w bbny - ozwa si wreszcie Bogusaw - niech wojsko w szykustaje! Oficer wyszed, ksi pozosta sam. - To straszny czek! - rzek sam do siebie. I uczu, e chwyta go nowy paroksyzm febry. Rozdzia 40 atwo sobie wyobrazi zdziwienie pana Sapiehy, gdy Kmicic nie tylko wrci sam bezpiecznie, lecz przywid ze sob kilkadziesit koni i starego sug. Kmicic podwakro musia opowiada hetmanowi i panu Oskierce, jak i co si stao, oni za suchali z ciekawoci, bijc czsto w donie i za gow si biorc. - Uwa z tego - rzek hetman - e kto w zemcie przesadzi, temu si ona czstokrojako ptak z palcw wychynie. Ksi Bogusaw Polakw jako wiadkw twej haby i mki mie chcia, aby ci gorzej sponiewiera, i przesadzi. Ale si z tego nie chep, bo to zrzdzenie boskie dao ci wiktori, chocia, swoj drog, to jedno ci powiem: on diabe, ale i ty diabe! le ksi uczyni, e ci spostponowa. - Ja go nie spostponuj i w zemcie, da Bg, nie przesadz! - Niechaj jej cakiem, jako Chrystus niecha, chocia Bogiem bdc mg jednymsowem ydowinw pogry. Kmicic nie odrzek nic, bo te i nie byo czasu na rozprawy, nie byo nawet i na wypoczynek. Rycerz by znuon miertelnie,a jednak tej nocy jeszcze postanowi jecha do swoich Tatarw, ktrzy za Janowem stali w lasach i na gocicach z tyu wojsk Bogusawowych. Ale wczeni ludzie dobrze sypiali na kulbakach. Kaza wic tylko pan Andrzej konia wieego sioda, obiecujc sobie, e si przez drog smaczno wydrzemie. Na samym wsiadanym przyszed do niego Soroka i wyprostowa si po subie. - Wasza mio! - rzek. - A co powiesz, stary? - Przyszedem spyta, kiedy mi jecha? - Dokd? - Do Taurogw. Kmicic rozmia si. - Nie pojedziesz wcale do Taurogw, pojedziesz ze mn. - Wedle rozkazu! - odpowiedzia wachmistrz, starajc si nie pokaza po sobie ukontentowania. Jako pojechali razem. Droga bya duga, bo naleao okada lasami, aby nie wpa na Bogusawa, za to Kmicic i Soroka wyspali si setnie i bez adnej przygody przybyli do Tatarw. Akbah-Uan stawi si zaraz przed Babiniczem i zda mu relacj ze swych czynnoci. Pan Andrzej kontent z nich by: wszystkie mosty zostay popalone, groble poniszczone; nie do na tym: wody z wiosn rozlay zmieniwszy pola, ki i nisze drogi w grzskie boto. Bogusaw nie mia innego wyboru, jak bi si, zwyciy lub zgin. O odwrocie niepodobna mu byo myle. - Dobrze - rzek Kmicic - zacn ma rajtari, ale cik. Nie bdzie z niej na dzisiejsze bota uytku. Po czym zwrci si do Akbah-Uana. - Schude! - rzek uderzajc go w brzuch pici - ale po bitwie dukatami ksicymi sobie kadun napenisz. - Bg stworzy nieprzyjaci, aby mowie wojenni up z kogo bra mieli - odrzek powanie Tatar. - A jazda Bogusawowa stoi przeciw wam? - Jest ich kilkaset koni dobrych, a wczoraj nadesano im regiment piechoty i okopali si. - Zaby ich nie mona w pole wywabi? - Nie wychodz. - A obej i zostawi, aby si do Janowa dosta? - Na drodze le. - Trzeba bdzie co obmyli! To rzekszy Kmicic pocz si rk gadzipo czuprynie. - Prbowalicie podchodzi? Jak daleko wypadaj za wami? - Na staje, dwa... dalej nie chc. - Trzeba bdzie co obmyli! - powtrzy Kmicic. Lecz tej nocy nic ju nie obmyli. Za to nazajutrz podjecha z Tatary pod obz, lecy midzy Suchowolem a Janowem, i rozpozna, e Akbah-Uan przesadza mwic, e piechota okopaa si z tej strony, byy tam bowiem tylko szaczyki, nic wicej. Mona si byo z nich dugo broni, zwaszcza przeciw Tatarom, ktrzynieskoro szli wprost na ogie do ataku, ale nie mona byo myle o wytrzymaniu jakiegokolwiek oblenia. "Gdybym mia piechot - pomyla Kmicic - poszedbym na dym... Lecz o sprowadzeniu piechoty trudno byo imarzy, bo naprzd, pan Sapieha sam nie mia jej do zbytku, po wtre, czasu na cignicie jej brako. Kmicic podjecha tak blisko, i piechurowie Bogusawowi poczli do niego ognia dawa, lecz on nie zwaa na to, jedzi midzy kulami, rozpatrywa si, oglda, a Tatarowie, cho na ogie mniej wytrzymali,musieli mu dotrzymywa kroku. Potem zasiwypada jazda i zajechaa go z boku. On umkn si, poszed trzy tysice krokw i wraz ku nim zawrci. Lecz oni zwrcili take z miejsca ku szaczykom. Na prno Tatarowie wypuciliza nimi chmur strza. Spad tylko jeden czek z konia, a i to zabrali go i ponieli. Kmicic w powrocie, zamiast jecha wprost do Suchowola, rzuci si ku zachodowi i dotar do Kamionki. Bagnista rzeka rozlaa szeroko, bo wiosna bya nad podziw w wody obfita. Kmicic popatrzy na rzek, rzuci w wod kilkanacie pokruszonych gazek, aby bystro prdu wymiarkowa, i rzek do Uana: - Tdy ich bokiem obejdziemy i z tyu na nich uderzym. - Pod wod konie nie popyn. - Leniwo idzie. Popyn! Ta woda prawie stoi. - Konie skostniej i ludzi nie utrzymaj. Zimno jeszcze. - Ludzie popyn za ogonami. To wasz tatarski proceder. - Ludzie skostniej. - Rozgrzej si w ogniu. - Kiszmet! Nim zmroczyo si na wiecie, Kmicic kaza naci pki oziny, zwidego sitowia, trzcin i poprzywizywa koniom dobokw. Przy pierwszej gwiedzie rzuci w wod okoo omiuset koni i poczli pyn. On sam pyn na czele, lecz wkrtce zmiarkowa, e tak wolno posuwaj si naprzd, i za dwa dni nie przepyn poza szace. Wwczas kaza si przeprawi na drugi brzeg. Niebezpieczne to byo przedsiwzicie. Drugi brzeg by prosty i bagnisty. Konie, cho lekkie, lgny po brzuchy. Lecz posuwali si naprzd, lubo wolno i ratujc jeden drugiego. Tak szli par stai. Gwiazdy pokazyway pnoc. Wtem od poudnia doszy ich echa dalekiej palby. - Bitwa poczta! - krzykn Kmicic. - Potoniem! - odpowiedzia Akbah-Uan. - Za mn! Tatarzy nie wiedzieli, co czyni, gdy nagle spostrzegli, i ko Kmicicowy wynurzy siz bota, trafiwszy widocznie na twardy grunt. Jako pocza si awa piasku. Po wierzchubyo wody do piersi koskich, lecz grunt pod spodem twardy. Szli zatem wawiej. Nalewo migny im dalekie ognie! - To szace! - rzek cicho Kmicic. - Mijamy!Obejdziemy! Po chwili minli szace istotnie. Wwczas zwrcili na lewo i wparli znw bachmaty w rzek, aby wyldowa za szacami. Przeszo sto koni ulgno tu przy brzegu. Lecz ludzie wydostali si na brzeg prawie wszyscy. Kmicic kaza spieszonym siada za jezdnymi i ruszy ku szacom. Poprzednio zostawi by dwustu wolentarzyz rozkazem, by niepokoili szace z przodu przez ten czas, gdy im bdzie ty zachodzi. Jako zbliywszy si usysza strzay, zrazu rzadkie, potem coraz gstsze. - Dobrze! - rzek - tamci atakuj! I ruszyli. W ciemnoci wida byo tylko gromad gw podskakujcych pod miar koskiego chodu; szabla nie zabrzka, zbroja nie zadzwonia, Tatarzy i wolentarze umieli itak cicho jak wilcy. Od strony Janowa palba stawaa si coraz potniejsza, widoczne byo, e pan Sapieha nastpi na caej linii. Lecz na szaczykach, ku ktrym dy Kmicic, brzmiay take okrzyki. Kilka stosw drzewa palio si na nich, rozrzucajc blask silny. Przy onym blasku dojrza pan Andrzej piechurw strzelajcych z rzadka, wicej patrzcych przed si w pole, na ktrym jazda ucieraasi z wolentarzami. Dojrzano i jego ze szacw, lecz zamiast strzaami, przywitano nadcigajcy oddziagromkim okrzykiem. onierze sdzili, e toksi Bogusaw przysya im pomoc. Lecz gdy zaledwie sto krokw dzielio nadjedajc gromad od szacw, piechota pocza rusza si w nich niespokojnie, coraz wicej onierzy, przykrywajc rkoma czoa, patrzyo, co za lud nadjeda. Wtem na krokw pidziesit straszliwe wycie targno powietrzem i oddzia rzucisi jak burza, ogarn piechot, otoczy jpiercieniem i caa ta masa ludzi pocza si porusza konwulsyjnie. Rzekby: olbrzymi w dusi upatrzon ofiar. W kupie owej brzmiay rozdzierajce wrzaski: - Aa! Herr Jesus! Mein Gott! Za szacami brzmiay nowe okrzyki, bo wolentarze, cho w sabszej liczbie, poznawszy, i pan Babinicz ju w szacach,natarli z wciekoci na jazd. Tymczasemniebo, ktre chmurzyo si ju od niejakiego czasu, jako zwyczajnie na wiosn, luno gstym niespodzianym ddem. Stosy ponce zagasy i walka trwaa w ciemnociach. Lecz nie trwaa ju dugo. Napadnici znienacka Bogusawowi piechurowie poszli pod n. Jazda, w ktrej duo byo swoich ludzi, zoya bro. Obcych, mianowicie stoogusawowych. Prosz pamita, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAN@,jI_@