.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBAHٟHYHdAD dT,0Q 4 4:9Q 4 4:N8Q 4 4: S 4:8  0S`H`hH`/.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBA 0Uih7 RUD@ 0X@ q`PUUQ HAptbd5Q1QUUQl)`D` P@ @I Hps'6FTQE%In@p`P+5@;7g;#Oh(qF&PRQ oOwww.a$PcWЏ`^&'_ ?dP@*Q?piIp`5SQUEU`ߖ_p`_c~P?@G@FTtU4b_`dHpw6fP0;UhGsPpIwrF@TPAUE@?c@`@wGfaUP ?Ph`tp@ff1UU$b!o{׀(2?ulB_a{%aQbrf>)< ^ 5~C?B{A H7p6 `^Q5UU@IFtrdUQE@??faUR0U?@)A)(wJfZS00%1[1F!wpfU!U UU4AwwGf~_ @DwfaS#P`@A0PU@k_ ! T?2ifa$UEDQ$!?^%^?#I@hwttFbBEqA  wBd@Q@biq_TR0BC?ww??QbTUBU4$??dQC!?ۙA_swwbE3_Ai~$_~`1P0S$I`QiÆqw 6UT'@i `h`GGGf&A%`iݑhHq#FF]E$E~a Iqi!GOETHH#`P1a C@q@81b@r6F0`ffPFR??01?HB*i8btwa79*Q@ _ TPp#```0w%FS ?`0660SS R8 DqF6 Qy@`p?TPU4q? ~@  7 _0\/zz @0H??*kp3$$$$RSSC4FF%RteC4VG%RddC455%BBBBX=RJZ9gs{X=LJZ1gs{gCClC)C] 𵆰KN$kIHRR!B!GOys@-h$U`!!4, W@  7B  ?' xG 7(9"HBa8dI# h@C8!> - @'% x 7 / ' L '` h #@ Hx( GhCXC C2C J'PhR{3:3z;@* 9+ѐpGhC񵂰 )Hh.8PCpR(0 9 B %($EHh( "B"1# .1o0:0z!@4B Hh ))IBIIIBIIAG1hCHIh h`B@@#@Oi#B i1a)ۉ HaaI ` !@CpGhCCC!"R( KR(HQ1B !HpG0  #GK *KK#A#CETS0 \ ,!!1BCR0(۰pG0*A A"I2 "HpG@I" pG@NhH1iCA@@ 0a xA(h (ya` h 7B  ?'! 1@#BHМC` GC "JI# h@#[B EHpEI hO#'<pK $x#Cp"Cp8< $Qx9K!CQph !#B!`4I`4I3IMH`$] h`!!4,*L C8a!Lhi@Hhh (ڠ!I!IXH` 8@H8@$( 2`!4 ,L C I  IMGC2lCC `8` $M/`U/ HC(a/ / ` Ӯh/ѰI/IX` @/(/ H @O8CGC h`` G G Oh 0*2Rh"B"]GCK"hB"%0NGCB828!RGOFFONwith RONOFFSLOWMO5min10min30minOFFIIIIIIIIIIIIIIINormalTurboCrapProtGBAGBPNDS1P2PLink2PLink3PLink4PBlackGreyBlueNoneYellowGreyMulti1Multi2ZeldaMetroidAdvIslandAdvIsland2BaloonKidBatmanBatmanROTJBionicComCV AdvDr.MarioKirbyDK LandDMGMGBSGBCGBAGBAuto Goomba Pogoomba ' I" ;`AHx('@I XhF? @HAIx XiFhFiF" F;O @ 2 2 > GPowered by XGFLASH2.com 2005uChav2.2 on wC`C`B autofire: A autofire: 2`Controller: Display->Other Settings->Link TransferSleepRestartSave State->Load State->Manage SRAM->Exit Q" 6h:H;Ix X:hFiF 8H8Ox8:XhFiF 6L7Ix X6hFiF x4I X4hFiF 4H4h :XhFiF y0:XhFiF /H/x:XhFiF /H/hhFiF G Other Settings(`VSync: _`FPS-Meter: C`Autosleep: `EWRAM speed: 2Swap A-B: Autoload state: (Goomba detection: PaGame Boy:  " HIh XhFIiF 7HIx XhFfOKBa  @&60`.CH p ;pAH[#  >Np00Xp!000pp@;p#C3H&1H1A1HA(1%H&V f>Й(`]0 Z&v  # 06N<,$$ 4D=- Hh. 47?/ JGgCTCC brac#\T3:рpG H!I LhB 8hB <`x`Gg1W!"Cxx;Cx?;Cx?;CY02*ۀpG e") |"* wZ'?рG Write error! Memory full. Delete some games.1K1Oh#[<f'BC#fB7B+) #[B 5 (92>.'C.`h`=- 9*d'C'``` I02 `!Ip02B @I9 GCg^)2:p01ypG "S!H9 !7< 9< !7< }9 79 G00:00:00 - 00/00kKCIh h&1+AL! + + h)89B)) !`  Y'# ` B )"B" 0 1_Bѡh7  &.ѽB  i"2 D/"3 =( ("B" 0." )7 (" H` `GCgPush SELECT to deleteSave state:Load state:Erase SRAM:CKL(#[30 g``Hh`Hh2`HOx(8I Hh1.1"8NGg0CPCuCgCTC LjF ` (ќG  "! h-!h8BH ` 8@jF (H8@C #L!:#k LjF `  @"! h("! h 8@jF H8@GgCd#C% I NBh3B1` *I `GgCIh" J)0% )>hI`GgCH#h@pGlC( Hh/jF!(HhGPCTC(јG ") O#!";HhjF!v( "!6( g Saving.gPC(4! N(-h()!D("#[M0"#K!I H631!"H`!8Gg0!HKJ?"!GgA(< Hx8Hhw! ! -hB "RIH<// "Ah J00""RIH"GdCPCHx"Hh-jF! (hBE"R I HjF!8(zGdCPC  .MiF(`(G @&h%(B(!{%mH5hB#[B I") `%5<- M"!(h)h8BH(` 8@iF ( H8@CpC ROM not found.I(IjF! ("L#[0" IHhqHhHqHIx xCI x CI xICqHxHhO`/"! #[0"Gg0g8\_C(C_dCPC(!jF! (Jy`Ay J`y Jp!@ Jp!@ J#pI@@ pG8\_C(C_&O(C !I%=p70BjF! Z(L#[0"IHJhqHhHqHxqxyCq/`"! #[0"Gg0g8\_CC8O8J9j `%3L.S][D/7>W S BՉ-63CCBiсщ) щIaZ %KB$H!!с!C P CKBH!KBH!KBPh(Е`h(Аh8`HH8bH#CpG!`Q`сQ`gC @0&@  HKhB Hx( H! I CII#CpGC0vC CB0ӄFR) xp@Iу:Ӱɸ:Ұ 2 p Cp p p xpI@R`FpG CCXPpGR\TpG/Y@P@ KRB#BBRB[AB Z@P@Y@pGGGGG G(G0G8G CфF0 LC+@# @pB0`FpG xpI[*pG2x+ x1p2+pG/KRB#BBRB[ABpGFCˀ  xx[IR gFpGFRp@: C C  :ӁTR`FpGxG0`B @ @   !QR B0`BaB/F C ӰL;C+@рҰ xpI@+ R`FpG p@R`FpGxG--N< \/ Divide by zero///4 ,P$PP //38//1e "" \  /\ \$/< }Ϡ0\ }Ϡ@\  @0}ϠP\ // XTS4xVͫ0 FhnzZ~h2 0;.Yk  RT;h;h;h;;;T; T; = = =<<<<<===<<<<<<" =l=H=T; O-<04 +**)HAIB*@/@GPO|xt,`- .{H x@@44P,T(X$\ㄔGO 2 ZB^?O/pD-逡$ b(`4@ 0 PPQ0S$pD/XCP ` w9`9@9,C BB4Cx0@P`x404x40x4L-`ጠ匰Z @O PPQP$T0IE?@  L/xxxx h>P`@: ;;,'t,C2\+phà`àbàcàdàeàhàiàlàmàpàrà`sàtàu` àxàyà|à}ààà`bcdehilmprs`tu` xy|}wxFFFG8GhGGG H(??(@@(AA(B?(M3"o{3"o{3"o{3"o{UUUUUUUUUUUUUUUUUUZJZcUUUތk)ZcZJggU F%)YZJZcޢBk{URZJ!1sJ!!scR)祥{))Bu)ksJ!!scR)祥{))BތZsJ!!kkcB{))BȐPDBRRRRZZk{!BRZ{9RZ{9RZ{9Zk{!Bε!)99JZ9ﭥkZZB猥BRkRRRBZޜkf!BRUURBΌZR>sB3 wx#5 ZM`) UUUѩQH%GGM[jcBs{!%   @h*>` ; 8L 50@  ,$ /P-"P-p???????-???/@-L =@P 1 @@@0S@/0S@/                  @-BJRZbjrz "&.B1.07, T\ 0P@0/P00/$0/  R 0/޼ DP`l  0܀P:O-@PB A  ᠀堐cp@DA`PPP` \ EX P: O 0@-S"I 0  \0 Π0 S( 000 Q@@Ao 0!CexV4-$2X$QP$? @P,,0 R :Q0A 2 --N< \  Divide by zero!"!!"!"!!""!!"!""""!"!!""!!"!""""!!!!!!""""!"!!"!!!!!!!"!!""!!"!!!!!!!"""""!!"!!!!!!!!!!!!!0CFGNINTENDOxG[?xGbxGDxG\?xGZxGxG\xG xGxGxGexGxGqxGxGXTW@XTW@XTWXXTW$ %Ƞ B.瀀XTWX XTW2T12@XTW21TE112@XTWX\ကXTW0@2#D#@XTWČ~ B. B.XTW'1p2#!2XTW%Ƞ +LကXTWXE XTWe\2T12eT@XTWe\21TE112eT@XTWTXကXTW0L2#@#L@XTW$ PI@XTWhXTW$ &Ƞ B.瀀XTWh XTW2d12@XTW21dF112@XTWhlကXTW0E@2#@XTWXTW'1p2#!2XTW&Ƞ +LကXTWhF XTWfl2d12fd@XTWfl21dF112fd@XTWdhကXTW(0d@2E@XTW@HXTWxXTW$ 'Ƞ B.x XTWx XTW2t12@XTW21tG112@XTWx|ကXTWD QDR T"@ 22#1@XTW@T 2231@XTW@HXTW'1p2#!2XTW'Ƞ +xLကXTWxG XTWg|2t12gt@XTWg|21tG112gt@XTWtxကXTWD$ 2@XTW@HXTW|XTW$ 'Ƞ B.xG XTW||倀XTW'Ƞ + 212  B.XTW'Ƞ + 21@112  B.XTW'Ƞ B.XTW12@XTW@HXTW|'1p2#!2XTW'Ƞ +xGLကXTW|@|倀XTW2D12@XTW21DD112@XTWLကXTW22#@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTW'Ƞ +X\ကXTWXP@XTWT%T@XTWT&T\@XTWTP@XTWT'T\@XTWTP@XTW'Ƞ +TXကXTWT$T@XTWh`@XTWhd@XTWhd@XTWh`@XTWhd@XTW'Ƞ +hlကXTWh`@XTWd%dl@XTWd`@XTWd&d@XTWd'dl@XTWd`@XTW'Ƞ +dhကXTWd$d@XTWxp@XTWxt@XTWxp@XTWxt@XTWxt@XTW'Ƞ +x|ကXTWxp@XTWt%t|@XTWtp@XTWt&t|@XTWtp@XTWt't@XTW'Ƞ +txကXTWt$t@XTW% 'Ƞ B.瀀XTW%'Ƞ B.瀀XTW& 'Ƞ B.瀀XTW&'Ƞ B.瀀XTW' 'Ƞ B.瀀XTW'Ƞ  B.瀀XTW PI@XTW@H$ 'Ƞ B.瀀XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTW'Ƞ +LကXTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW'Ƞ +$L02!2XTW$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW'Ƞ + (!$@02!2XTW(!$@02!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW'Ƞ +$LT02 2#!2XTW$@T02 2#!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW'Ƞ + 2##?$@2# 2#D1!2XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW'Ƞ +2L1XTW2@1@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW'Ƞ +0L41XTW@1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW'Ƞ +0L1XTW0@1@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW'Ƞ +$ T02 2#!2XTW$T02 2#!2@XTWg XTW|Ě -,XȌ,Ȍ|ĊTXXTW XTW -XTWa XTW%|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$L02!2XTWI|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWXTW@H|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -XTWXTWXTW I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Qf  -XTW (!$@02!2XTWI XTW|Ě -,hȌ,Ȍ|ĊdhXTWJ XTW XTW&|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$LT02 2#!2XTWIOhXTWXTW}XTW 2##?$@2# 2#D1!2XTWI& $ XTW|Ě -,xȌ,Ȍ|ĊtxXTW%( $ v뀀XTW'|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW2L1XTWI |(!|02 "2XTW' -@XTWČ$  B.XTW0L41XTWI( LXTW|Ě -,Ȍ,HȌ|ĊL0P ;XTW%( oLကXTW@XTW  $|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q8 XTW0L1@XTWI0s|(!x02 "2XTW|t倀XTWČ +LXTW|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -H@H$ T02 2#!2XTWI80O- ģij,F.  !#RO/#>5:5`   h/<<3   4# R $# ,/  /"P" R" B4 4@ FxGQEĊQEĊ x ĊG @ĊQEOĊ$ P P@ $ @: $  vR $ $@ H  P  X ` @ I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWPFPFh>P01// \J" 3--:--. .:::::::.TA`AlAxAA:AAAAAAAAA:B B,B8BDBPB\B:::::::::BBBBBBBBBBBBBBBB@56d6677:477778::::::::::-::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: \(UWQL \UWQLRead from OAM. Wrote to OAM. \J2--:----:::::::-<@H@T@`@l@:x@@@@@@@@@:A AA$A0A  ˌ  ˌLT!L t >  ˌ  +xxxxSNtuuh>Ix^Z!`@@&9_9_9_9_`?DDDD@ D H L P T X T X  PO4OdO::::(;|;;;-<;:: v  (;=L<$<!Q@-U@ nO4rOP$ P$ P$ P$ P$ (;<<: 9: =0=:+ P CSv(;\=;;?(;=<:(;=::C9@-0<<<<8$@DA$HLI -$@DHL$T?99 0Px h8Tx0`|  P 8Lt@`4PhH 4 ` |       8 P l        4 P |        @ X t       $ @ X t       <X p0\(<Pdx @l4p$`(\$THH0Lh ,Hh(Dd0d<l (ldlBDTl$ X h P$     !(!d!!!!!0"X"""""#<#T#### $ $$$$:::::::(::::8 ;;D+bkGG@@>BEoE>B>RG>Uff s nٙgcnܙ3>CLAS POTOP3 003?TCopyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. >P Q1b͛ >a>&> > ͜:\ BS ( O>ͧ ͮ Ϳ ͮ G ͮ Q|r>>xE>@A>>@ v(́ Vw cog_ 9W -O G  < >O < >Oͳ S  (((# ("(*( */͘^# = >O| < >O|!>w# !6# 6#6# ! 6#6# 6# B͜ w  O> O͜Oͮ < 8>   G3 8  3 8 #@w    (=> O> >O͜Oͮ 0< O  ͟ w  ͮ y  {   G3  3  O w  ͮ y  > > >>!>A!@}|!* a* OG> > >>>!>A!@}|- = 3  -(>(>ʘ 3  u,#> >(og #F+Nx<(,x ͷ ͮ Q>$(>ͯ ͮ Q> (!В@(=3 y !В@y( 3 y >G ͮ Q O> |y (((( ($((!p(! !!!!~"  ! (q! (j!H (c!p (\! (U! (N! (G! (@! (9!: (2!b (+! &! !! ! !a* Przewi Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlttern: Zeil Seit Kapt AlleDfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Lnea Pgina Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Lnia Plana Cap. Tot www.rg.w.pl G<8-(>> 7 > O O ( u> 7 => G!x(~# * !6# x y!(#!@(!(!(!@y(=]T! P* P* P* P* > >A! y( >"" " N"O">A> >A! y( *GN 6*GO . * >!A 3  > >A!   # A! @6# x !~#(  o&MD)))  0( 8 V#F#' y z_k&)}o ! {(8=xw#wyw#wˇ@@>@>GHI!`>" " !` y(=> W>'('('(y !`Q'('('((,>O!`>" x >" x `>" x >Ow#<  6# !>"< ! "< !@6# ! 6# !>("< !  "< ́> /7G>/Gx>0(>>$ x >$@(D ɇƀhiA * >hiA * >h@iA * ɇƀjkA * >jk@A * ==|================<=MBFONTMonospaced @@@@@@@``@ @ @@@`@@ @@@@@ @ @@@@@ @`@ @@@ࠠ@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ ࠠࠠ@@ࠠࠠ ࠠ @@@@@@@@@@@@ @@@`@@@@@`@@@ ` `@@  ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠࠠࠠࠠ  @`@@@ @@  @ @@@@ @@@@@@@@@ @@`@`@ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ @@`@@@@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@@@@@@@@ࠠࠠ0@@@@@@   @@  @ @@@@ @@@`@@@@@@ @ @@@@ @@@ @` @ @@ @@`@@@ @ @ @@@ @@@@@@@@ࠠ @ࠠ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠࠠ@ࠠࠠ@ @@ @@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@  @ࠠ@ @ࠠ@Pࠠ@@@ @@ @  MBFONTVariable pitch PPPPP x(  @ࠠ@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ بȨࠠࠠࠠ ࠠ @@@@@@@P@@@@ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ࠠ@@ࠠࠠ` ࠀ @P@  @ @@@@ @@ @@P```ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @P@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ@@HHP\T@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@pPpࠠࠠ xx $HH$ xx@ @@@@ @@@`@@@@PPPPP@ H$H(8 8 ( @ @@ࠠ @ࠠ@Pࠠ@ࠠ@@ @  @@@ @@@@@@@@@pHHHHpȨ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠPpp@Ȉ@ @@ @@@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@p` @ࠠ@ࠠ @ࠠ@ࠠPࠠࠠ@@@@ @@ @ ࠠ PcK0c{cL- c";/Q? "POTOP" TOM III HENRYK SIENKIEWICZ Rozdzia 1 W czasie gdy w Rzeczypospolitej wszystko, co yo, siadao na ko, Karol Gustaw bawi cigle w Prusach, zajty dobywaniemtamtejszych miast i ukadami z elektorem. Po atwym i nadspodziewanym podboju bystry wojownik wprdce si opatrzy, i szwedzki lew poar wicej, ni trzewia jego znie zdoaj. Po powrocie Jana Kazimierza straci nadziej utrzymania Rzeczypospolitej, lecz wyrzekajc si w duszy caoci, chcia przynajmniej jak najwiksz cz zdobyczy zatrzyma, a przede wszystkim Prusy Krlewskie, prowincj do jego Pomorza przyleg, yzn, wielkimi miastami usian, bogat. Lecz ta prowincja, jak pierwsza zacza si broni, tak dotychczas staa wytrwale przy dawnym panu i Rzeczypospolitej. Powrt Jana Kazimierza i rozpoczta przez konfederacj tyszowieck wojna mogy pruskiego ducha oywi, w wiernoci go utwierdzi, do wytrwania zachci, postanowi wic Karol Gustaw skruszy powstanie, zetrze Kazimierzowe siy, by Prusakom nadziej pomocy odj. Musia to uczyni i ze wzgldu na elektora,ktren z mocniejszym zawsze trzyma by gotw. Krl szwedzki pozna go ju do gruntu, bo ani chwili nie wtpi, e jeli Kazimierzowa fortuna przeway, elektor pojego stronie znowu stanie. Gdy wic oblenie Malborga szo tpo, bo im go potniej dobywano, tym go potniejpan Wejher broni, ruszy Karol Gustaw do Rzeczypospolitej, aby Jana Kazimierza na nowo, choby w ostatnim jej kracu, dosign. A e czyn po postanowieniu nastpowa u niego tak prdko, jak wanie grzmot po byskawicy, podnis wic wojska lece przy miastach i nim si kto w Rzeczypospolitej opatrzy, nim wie si o jego pochodzie rozesza, on ju min Warszaw i w najwiksze pomienie poarusi rzuci. Szed wic do burzy podobny, gniewem, zemst i zawzitoci trawiony. Dziesi tysicy koni tratowao za nim pola jeszcze niegiem pokryte, a piechoty z prezydiw podnosi i szed razem z wichrem, a hen! ku poudniowi Rzeczypospolitej. Po drodze pali i cina. Nie by to ju w dawny Carolus Gustavus, pan dobry, ludzki iwesoy, klaszczcy w donie jedzie polskiej, mrugajcy oczyma przy ucztach i schlebiajcy onierzom. Teraz, gdzie si ukaza, pyna potokiem krew szlachecka i chopska. Po drodze ciera partie, jecw wiesza, nikogo nie ywi. Ale jak gdy wrd gszczy borw potny niedwied niesie swe cikie cielsko, kruszc po drodze krze i gazie, wilcy zaid w trop za nim i nie mic mu drogi zastpi, coraz bliej nastpuj na z tyu,tak i owe partie cigny za armi Karola, w coraz cianiejsze czc si gromady, i szy za Szwedem, jako cie idzie za czowiekiem, i wytrwalej jak cie, bo we dnie i w nocy, w pogod i w niepogod; przed nim za psuto mosty, niszczono zapasy, e musia i jak w pustyni, nie majc gowy gdzie schroni lub si w godzie czym pokrzepi. Sam Karol Gustaw wprdce pomiarkowa, jak straszne jest jego przedsiwzicie. Wojna rozlewaa si naok niego tak szeroko, jak morze rozlewa si naok zabkanego wrd roztoczy okrtu. Gorzay Prusy, gorzaa Wielkopolska, ktrapierwsza poddastwo przyjwszy, pierwsza chciaa szwedzkie jarzmo zrzuci, gorzaa Maopolska i Ru, i Litwa,imud. W zamkach i w wielkich miastach, niby na wyspach, trzymali si jeszcze Szwedzi, zreszt wsie, bory, pola, rzeki byy ju w polskim rku. Nie tylko czowiek, nie tylko mniejszy podjazd, ale i puk cay nie mg si od gwnej szwedzkiej siy ani na dwie godzin odczy, bo zaraz przepada bez wieci, ajecy, ktrzy wpadli w chopskie rce, umierali w mkach straszliwych. Prno Karol Gustaw po wsiach i miastach ogasza kaza, i ktry chop zbrojnego szlachcica ywcem lub umarego dostawi, wolno na wieczne czasy i ziemi w nagrod otrzyma, chopi bowiem po rwni ze szlacht i mieszczany wycignli do lasw. Lud z gr, lud z puszcz gbokich, lud z ugw i pl tkwi w lasach, czyni zasieki Szwedom po drodze, napada na mniejsze prezydia, wycina w pie podjazdy. Cepy, widy i kosy nie gorzej od szlacheckich szabel opyny krwi szwedzk. Tym bardziej za gniew wzbiera w sercu Karola, e przed kilkunastu miesicami tak atwo ten kraj ogarn, wic prawie nie mg poj, co si stao, skd te siy, skd ten opr, skd ta wojna straszna na mier i ycie, ktrej koca przed sob niewidzia i odgadn go nie umia. Czste te byway narady w obozie szwedzkim. Szli z krlem: brat jego Adolf, ksi biponcki, komend nad wojskiem majcy, Robert Duglas, Henryk Horn, krewny tego, ktry pod Czstochow by kos chopsk usieczon, Waldemar, graf duski - i w Miller, ktry u stp Jasnej Gry saw sw bojow zostawi, i Aszemberg w prowadzeniu jazdy midzy Szwedami najbieglejszy, i Hammerszyld, ktry armatami zawiadowa, i stary zbj, marszaek Arfuid Wittenberg, ze dzierstwswych sawny, a ostatkiem zdrowia gonicy, bo przez galick chorob toczon - iForgell, i wielu innych - a wszystko wodzowie biegli w zdobywaniu miast i w polu krlowi tylko samemu jeniuszem ustpujcy. Ci tedy lkali si w sercach, aby cae wojsko z krlem nie przepado, przez trudy, brak ywnoci i zacieko polsk zmorzone. Stary Wittenberg wprost odradza krlowi pochd. "Jake to, krlu -mwi - bdziesz zapuszcza si a w ruskie kraje za nieprzyjacielem, ktry niszczy wszystko po drodze, sam niewidzialnym pozostajc? Co uczynisz, jelikoniom nie tylko siana i owsa, ale nawet strzech z chaup zbraknie, a ludzie z niewywczasw popadaj? Gdzie s owe wojska, ktre w pomoc nam przyjd, gdzie zamki, w ktrych moglibymy odywi si i strudzonym czonkom da folg? Nie rwnam si z twoj, panie, saw, ale gdybym by Karolem Gustawem, wanie bym tej sawy, tak wielkimi zwycistwami nabytej, na zmienne koleje wojny nie wystawia." Na to odpowiada Karol Gustaw: - I ja, gdybym by Wittenbergiem. Po czym Aleksandra Macedoskiego wspomina, z ktrym lubi by porwnywany, i szed naprzd, gonic panaCzarnieckiego; ten za, nie majc si tak wielkich ani wiczonych, umyka si przed nim, ale umyka jak wilk, gotw zawsze sizwrci. Czasem te szed przed Szwedami, czasem po bokach, a czasem, zapadszy w guchych lasach, puszcza ichnaprzd, tak i oni myleli, e jego goni, aon wanie szed za nimi, wycina opieszaych, tu i owdzie uszczkn cay podjazd, znosi idce wolniej puki piesze, napada na wozy z ywnoci. I nigdy Szwedzi nie wiedzieli, gdzie jest, z ktrej strony uderzy. Nieraz w zmrokach nocnychrozpoczynali ogie z armat i muszkietw dozaroli, sdzc, e nieprzyjaciela maj przed sob. Nuyli si miertelnie, szli w chodzie, godzie i zmartwieniu, a w - vir molestissimus - wisia cigle nad nimi, jakochmura gradowa wisi nad anem zboa. Na koniec dopadli go pod Gobiem, niedaleko ujcia Wieprza do Wisy. Niektrechorgwie polskie, stojce w gotowoci, rzuciwszy si z impetem na nieprzyjaciela, rozniosy postrach i zamieszanie. Wic naprzd skoczy pan Woodyjowski ze swoj laudask chorgwi i wspar krlewicza duskiego Waldemara; za pan Kawecki Samuel i modszy Jan stoczyli z pagrka pancern chorgiew na najemnych Angielczykw Wikilsona - i w mgnieniu oka poarli ich, jako szczupak pochania klenia,za pan Malawski zwar si z ksiciem biponckim tak szczelnie, i ludzie i konie pomieszali si ze sob jako kurzawa, ktr dwa wichry z przeciwnych stron przynios i jeden wir z niej uczyni. W mgnieniu oka zepchnito Szwedw ku Wile, co widzc Duglas pospieszy swoim z wyborow rajtari na ratunek. Lecz rozpdu i te noweposiki wstrzyma nie mogy; poczli wic Szwedzi skaka z wysokiego brzegu na ld, padajc trupem tak gsto, e czernili si nanienym polu jako litery na biaej karcie. Leg krlewicz Waldemar; leg Wikilson, a ksi biponcki, obalon z koniem, nog zama - legli wszelako i obaj panowie Kaweccy, i pan Malawski, i Rudawski, i Rogowski, i pan Tymiski, i Choiski, i Porwaniecki, jeden tylko pan Woodyjowski,chocia si w szwedzkie szeregi jako nurekw wod z gow zanurza, najmniejszej rany nie ponis. Tymczasem przycign sam Karol Gustaw zgwna si i armatami i nawczas zmienia si posta boju. Inne Czarnieckiego puki, niekarne i nie wywiczone, nie umiay stan na czas w ordynku; niektre koni nie miay pod rk, inne, po dalszych wsiach lece, wbrew rozkazom, aby cigle byy w pogotowiu, zayway wczasu po chatach. Na owe gdy nieprzyjaciel natar niespodzianie, wnet poszy w rozsypk i ku Wieprzowi umyka poczy. Wic pan Czarniecki kaza trbi na odwrt, aby tamtych pukw, ktre pierwsze uderzyy, nie wygubi. Jedni poszli tedy za Wieprz, inni do Koskowoli, zostawujc pole i saw zwycistwa Karolowi, gdy tych zwaszcza, ktrzy za Wieprz uchodzili, dugo cigay chorgwie Zbroka i Kaliskiego, przy Szwedach jeszcze zostajce. Rado bya w obozie szwedzkim niezmierna. Niewielkie wprawdzie dostay si Szwedom owego zwycistwa trofea: sakiewki z owsem i troch pustych wozw, lecz Karolowi nie o up tym razem chodzio.Cieszy si, e zwycistwo szo jak i dawniej, w jego lady, e ledwo si pokaza, ju pogromi - i to samego pana Czarnieckiego, na ktrym najwiksze nadzieje Jana Kazimierza i Rzeczypospolitej spoczyway. Mg si spodziewa, e wierozbiegnie si po caym kraju, e kade usta bd powtarzay: "Czarniecki zniesion", i bojaliwi rozmiary klski przesadz, a przez to zwtl serca i odbior ducha wszystkim, ktrzy na gos konfederacji tyszowieckiej za bro chwycili. Wic gdy mu przyniesiono i rzucono pod nogi owe sakiewki owsa, a z nimi razem ciaa Wikilsona i Waldemara, on zwrci sido swych frasobliwych jeneraw i rzek: - Rozmarszczcie ichmociowie czoa, bo to jest najwiksze zwycistwo, jakiem od roku odnis, i ca wojn skoczy ono moe. - Wasza krlewska mo - odrzek Wittenberg, ktry sabszym jak zwykle bdc czarniej rzeczy widzia - dzikujmy Bogu i za to, e pochd dalszy bdziem miespokojny; chocia takie wojska jak Czarnieckiego prdko si rozpraszaj, ale i prdko zbieraj na powrt. Na to krl: - Panie marszaku! nie mam ci za gorszegowodza od Czarnieckiego, ale gdybym ci takrozbi, tusz, e i przez dwa miesice nie zdoaby wojsk zebra. Wittenberg skoni si tylko w milczeniu, a Karol mwi dalej: - Tak jest, pochd bdziem mieli spokojny, bo tylko jeden Czarniecki mg go naprawdtamowa. Nie masz wojsk Czarnieckiego, nie masz przeszkd! Jeneraowie uradowali si tymi sowy. Upojone zwycistwem wojska przechodziy przed oczyma krla z krzykiem i piewami. Czarniecki przesta wisie na ksztat chmury nad nimi. Czarniecki, rozproszony, przesta istnie! Wobec tej myli zapomnielio przebytej morddze - wobec tej myli mie byy im przysze trudy. Sowa krlewskie, ktre wielu oficerw syszao,rozniosy si po obozie i wszyscy byli tego mniemania, e zwycistwo istotnie miao nadzwyczajne znaczenie, e smok wojny nanowo zabity, a jeno czasy pomsty i panowania nastan. Krl da wojsku kilkanacie godzin spoczynku; tymczasem od Kozienic przyszywozy z ywnoci. Wojska roztasoway si w Gobiu, w Krowienikach i w yczynie. Rajtarowie pozapalali opuszczone domostwa, powieszono kilkunastu chopw wzitych z broni w rku i kilku pacholikwwojskowych, ktrych za chopw poczytano; nastpnie odbya si uczta, po niej za onierstwo zasno snem twardym, bo od dawna po raz pierwszy spokojnym. Nazajutrz dzie zbudzili si rzeko i pierwsze sowa, jakie napyny wszystkim do ust, byy: - Nie masz Czarnieckiego! Powtarza to jeden drugiemu, jakby si wzajem chcieli o dobrej nowinie upewni. Pochd rozpocz si wesoo. Dzie by suchy, zimny, pogodny. Sier koska i nozdrza pokryway si szronem. Zimny wiatr pozmraa kaue na trakcie lubelskim i drog uczyni dobr. Wojska wycigny si niemal milowym wem, czego przedtem nie czyniy nigdy. Dwa puki dragoskie pod wodz Francuza Dubois poszy na Koskowol, Markuszew i Garbw w mili od gwnej siy. Gdyby tak szy przed trzema jeszcze dniami, szyby na pewn mier, lecz teraz poprzedza je postrach i sawa zwycistwa. - Nie masz Czarnieckiego! - powtarzali sobie oficerowie i onierze. Jako pochd odbywa si spokojnie. Z gbin lenych nie dochodziy okrzyki, z zaroli nie wypaday groty puszczane niewidzialnymi rkami. Pod wieczr Karol Gustaw przyby do Garbowa wes i w dobrym humorze. Ju wanie zabiera si do spoczynku, gdy Aszemberg da zna przez subowego oficera, e chce si pilno widzie z krlem.Po chwili wszed do kwatery, i nie sam, alez kapitanem dragoskim. Krl, ktry mia oko bystre i pami tak niezmiern, e wszystkich niemal onierzy imiona pamita, pozna zaraz kapitana. - A co nowego, Freed? - spyta. - Dubois wrci? - Dubois zabity - odpowiedzia Freed. Krl zmiesza si; teraz dopiero zauway,e kapitan wyglda, jak gdyby go z grobu wyjto, i odzie mia poszarpan. - A dragoni? - spyta - one dwa puki? - Wszystko w pie wycite. Mnie jednego ywcem puszczono! Smage oblicze krla stao si jeszcze ciemniejszym; rkoma zaoy sobie pukle wosw za uszy. - Kto to uczyni? - Czarniecki! Karol Gustaw umilk i pocz patrze ze zdumieniem na Aszemberga, a ten gow tylko kiwa, jakby chcia powtarza: - Czarniecki! Czarniecki! Czarniecki! - Wszystko to niepodobne do wiary - rzek po chwili krl. - Widziae go na wasne oczy? - Jako twj majestat, panie, widz. Przykaza mi pokoni si waszej krlewskiej moci i owiadczy, e teraz za Wis si znw przeprawia, ale wnet tropem naszym pjdzie. Nie wiem, czyli prawd powiada... - Dobrze! - rzek krl. - Sia przy nim ludzi? - Nie mogem dokadnie zmiarkowa, ale zecztery tysice ludzi sam widziaem, a za lasem staa take jakowa jazda. Otoczono nas wedle Krasiczyna, do ktrego pukownik Dubois umylnie z traktu zboczy, bo mu doniesiono, e si tam ludzie jakowi znajduj. Teraz mniemam, eCzarniecki umylnie podesa jzyka, aby nas w zasadzk wprowadzi. Jako nikt prcz mnie ywy nie wyszed. Chopstwo dobijao rannych, jam cudem ocala! - Z diabem chyba ten czowiek wszed w przymierze - rzek przykadajc do do czoa krl. - Bo eby po takiej klsce znw wojsko zebra i nad karkiem nam stan, nie ludzka moc! - Stao si wedle tego, co marszaek Wittenberg przewidywa - wtrci Aszemberg. Na to krl wybuchn: - Wy wszyscy umiecie przewidywa, jeno radzi nie umiecie! Aszemberg poblad i umilk. Karol Gustaw, gdy by wes, zdawa si by z samej dobroci ulepiony, ale gdy raz brew zmarszczy, wzbudza strach nieopisany wnajbliszych - i nie tak ptaki kryj si przed orem, jako kryli si przed nim najstarsi i najzasuesi jeneraowie. Lecz teraz wprdce si pomiarkowa i pyta znowu kapitana Freeda: - Zacne to wojska przy Czarnieckim? - Widziaem kilka chorgwi nieporwnanych,jako to u nich bywa jazda. - To te same pod Gobiem z tak furi nacieray. Stare musz by puki. A on sam, Czarniecki, wes, dufny? - Tak dufny, jakoby to on pod Gobiem rozgromi. Teraz tym bardziej musiay si serca w nich podnie, bo o gobskiej ju zapomnieli, a krasiczysk wiktori si chwal. Wasza krlewska mo! co mi kazaCzarniecki powtrzy, tom powtrzy, ale gdym ju wyjeda, zbliy si do mnie kto ze starszyzny, czek potny, stary, irzek mi, i jest ten, ktry wiekopomnego Gustawa Adolfa w rcznym boju rozcign.Sia i przeciwko waszej krlewskiej moci bluni, inni za mu wtrowali. Tak oni si chepi! Odjechaem wrd urga i wymyla... - Mniejsza z tym! - odpar Karol Gustaw. - Czarniecki nie rozbity i wojska ju zebra, to grunt. Tym spieszniej musimy i naprzd, aby polskiego Dariusza jak najprdzej dosign. Waszmociom wolno ju odej. Wojsku rozgosi, e owe pukiod kup chopskich na oparzeliskach zginy.Idziemy naprzd! p~* j A48jx}jӺA48j4jA4 }x} jiC }x}`XjP!Hhc c e"c 1Fa P?Oficerowie wyszli, Karol Gustaw zosta sam. Przez czas jaki duma pospnie. Miaoby zwycistwo pod Gobiem adnychowocw nie przynie, pooenia nie zmieni, owszem, wiksz tylko zacieko w caym tym kraju rozbudzi? Karol Gustaw wobec wojska i jeneraw okazywa zawsze pewno siebie i wiar, ale gdy zosta sam i poczyna rozmyla o tej wojnie, jaka si od pocztku atwo zacza, a coraz trudniejsz stawaa - nieraz ogarniao go zwtpienie. Wszystkie wypadki przedstawiay mu si jako dziwnie. Czsto wyjcia nie widzia, koca nie mg odgadn. Czasem zdawao mu si, e jest jako czowiek, ktry wszedszy z brzegu morskiego w wod, czuje, e za kadym krokiem gbiej schodzi i wkrtce straci grunt pod nogami. Lecz wierzy w gwiazdy. I teraz wic podszed do okna, aby na swoj wybran popatrzy, na t waciwie, ktra w Wielkim Wozie, czyli w Niedwiedzicy, najwysze miejsce zajmuje i wieci najmocniej. Niebo byo pogodne, wic i w tej chwili pona jaskrawo, migotaa si na bkitno i czerwono - z dala tylko, poniej, na ciemnym granacie nieba, czernia si jako w samotna chmura, od ktrej szy jakby ramiona, jakby gazie, jakby macki morskiego potworu i zdaway si coraz zblia ku krlewskiej gwiedzie. Rozdzia 2 Nazajutrz dzie ruszy krl w dalszy pochd i przycign do Lublina. Tam otrzymawszy wiadomo, i pan Sapieha po odparciu Bogusawowego najazdu ze znacznym wojskiem cignie, takowego zaniecha. Lublin tylko zaog umocni i szed dalej. Najbliszym celem wyprawy by teraz dla niego Zamo, gdyby bowiem ow potn twierdz zdoa zaj, zyskaby niewzruszon podstaw do dalszej wojny i tak znamienit przewag, i szczliwego koca mgby z ca otuch wyglda. O Zamociu rne kryy mniemania. Polacy, dotychczas jeszcze przy Karolu stojcy, utrzymywali, i to jest twierdza w Rzeczypospolitej najpotniejsza, i przytaczali na dowd, i wszystkie siy Chmielnickiego wstrzymaa. Lecz poniewa Karol spostrzeg, i Polacy zgoa nie byli wfortyfikowaniu twierdz biegli, i takie za silne uwaali, ktre po innych krajach zaledwie do trzeciorzdnych liczono, e wiedzia i o tym, i w adnej z twierdz nie byo dostatecznego opatrunku, to jest ani murw jak naley utrzymanych, ani budowliziemnych, ani broni naleytej, przeto i co do Zamocia dobrej by myli. Liczy te naurok swego imienia, na saw niezwycionego wodza, a wreszcie i na ukady. Ukadami, ktre kaden magnat mocen by w tej Rzeczypospolitej zawiera albo przynajmniej pozwala sobie zawiera,wicej dotychczas Karol wskra ni broni. Jako wic czek przebiegy i lubicywiedzie, z kim ma do czynienia, starannie wszystkie wiadomoci o wadcy Zamocia zbiera. Wypytywa o jego obyczaje, skonnoci, dowcip i fantazj. Jan Sapieha, ktry naonczas zdrad jeszcze, ku wielkiemu umartwieniu wojewody witebskiego, nazwisko kala, najwicej krlowi dawa objanie co do pana starosty kauskiego. Trawili te na naradach cae godziny. Sapieha zreszt nie sdzi, aby atwo przyszo krlowi pana naZamociu skaptowa. - Pienidzmi go nie skusi - mwi pan Jan -bo czek okrutnie mony. O godnoci nie dbai nigdy o nie nie zabiega, nie chcia ich wonczas nawet, gdy same go szukay. Co do tytuw, sam syszaem, jak na dworzezgromi pana des Noyersa, sekretarza krlowej, za to, e mwic do niego powiedzia: mon prince! - "Jam nie prince (rzecze mu), alem archidukw winiami w moim Zamociu miewa." Co prawda zreszt, to nie on miewa, jeno jego dziad,ktrego Wielkim w narodzie naszym nazywaj. - Byle mi bramy Zamocia otworzy, zaofiaruj mu co takiego, czego aden krl polski zaofiarowa by nie mg. Sapiee nie wypadao pyta, co by takiego byo, spojrza tylko z ciekawoci na Karola Gustawa, ten za zrozumia spojrzenie i odrzek odgarniajc, wedle zwyczaju, wosy za uszy: - Zaofiaruj mu wojewdztwo lubelskie jakoniezawise ksistwo - korona skusi go. aden by z was si takiej pokusie nie opar, nawet dzisiejszy wojewoda wileski.- Nieograniczona jest hojno waszej krlewskiej moci - odpar, nie bez pewnejironii w gosie, Sapieha. A Karol odpowiedzia z waciwym sobie cynizmem: - Daj, bo nie moje. Sapieha pokrci gow. - Nieonaty czowiek jest i synw nie ma. Temu korona mia, kto potomstwu przekaza j moe. - Jakiche tedy sposobw radzisz mi waszamo si chwyci? - Mniemabym, e pochlebstwem najwicej da si wskra. Pan to jest niezbyt bystrego dowcipu i snadnie go mona objecha. Trzeba mu przedstawi, jako od niego tylko zaley uspokojenie Rzeczypospolitej, trzeba mu wmwi, i on jeden moe j osoni od wojny, nieszczcia, klsk wszelkich i przyszych nieszcz, a to wanie przez otwarcie bram. Jeli ryba ten haczyk poknie, to bdziemy w Zamociu, inaczej - nie! - Zostan dziaa jako ostatnia racja! - Hm! Na t racj znajdzie si z czego w Zamociu odpowiedzie. Armat cikich tam nie brak, a my musielibymy je dopiero sprowadza, co gdy roztopy nastpi, stanie si niepodobnym. - Syszaem, e piechoty w twierdzy s grzeczne, ale jazdy im brak. - Jazda tylko w goym polu potrzebna, a zreszt, skoro Czarniecki, jako si pokazao, nie rozbit, to mg jedn i drugchorgiew do posug wrzuci. - Wasza mo same tylko trudnoci widzisz.- Ale wci ufam w szczliw gwiazd waszej krlewskiej moci - odpar Sapieha.Mia jednak suszno pan Jan przewidujc, e Czarniecki opatrzy Zamo w jazd, konieczn do podjazdw i chwytania jzykw. Wprawdzie pan Zamoyski mia swojej dosy i wcale pomocynie potrzebowa, lecz kasztelan kijowski dwie chorgwie, ktre najbardziej ucierpiay pod Gobiem, to jest Szemberkow i laudask, umylnie do fortecy posa, eby mogy odpocz, odywi si i konie srodze zmarnowane zmieni. W Zamociu przyj je pan Sobiepan gocinnie, a gdy si dowiedzia, jacy sawni onierze w nich si znajduj, tedy pod niebo ich wynosi, darami obsypaico dzie u stou swego sadza. Lecz kt opisze rado i rozrzewnienie ksinej Gryzeldy na widok pana Skrzetuskiego i pana Woodyjowskiego, dawnych najdzielniejszych wielkiego ma pukownikw. Padli jej do ng obaj, rzewnezy na widok ukochanej pani wylewajc, a iona nie moga paczu pohamowa. Ile bo wspomnie czyo si z nimi z owych dawnych czasw ubniaskich, gdy m jej,sawa i ukochanie narodu, peen si ycia ,wada potnie dzik krain, jak Jowisz jednym zmarszczeniem brwi wzniecajc postrach wrd barbarzystwa. Takie to niedawne czasy, a gdzie one? Dzi wadyka w grobie, krain barbarzycy posiedli, a ona, wdowa, siedzi oto na popioach szczcia, wielkoci, smutkiem jeno yjc imodlitw. Wszelako w owych wspomnieniach tak sodycz z gorycz si pomieszaa, e mylitych trojga rade leciay w przeszo. Wic rozmawiali o dawnym yciu, o miejscach, ktrych nie miay ju ujrze ichoczy, o dawnych wojnach, wreszcie o dzisiejszych czasach klski i gniewu boego.- Gdyby nasz ksi y! - mwi Skrzetuski- inne by byy Rzeczypospolitej koleje. Kozactwo byoby starte, Zadnieprze przy Rzeczypospolitej, a Szwed teraz znalazby swego pogromiciela. Bg zarzdzi, jak chcia, aby za grzechy nas ukara. - Oby Bg w panu Czarnieckim obroc wskrzesi! - rzeka ksina Gryzelda. - Tak i bdzie! - zawoa pan Woodyjowski.- Jako nasz ksi innych panw gow przenosi, tak i on wcale do innych wodzwniepodobny. Znam ja przecie obu panw hetmanw koronnych i pana Sapieh litewskiego. Wielcy to onierze, ale przeciejest co w panu Czarnieckim ekstraordynaryjnego, rzekby: orze, nie czowiek. Niby askaw, a wszyscy go si boj, ba! nawet pan Zagoba czsto o krotochwilach swych przy nim zapomina. A jak wojsko prowadzi! jak szykuje! - imaginacj przechodzi! Nie moe inaczej by, tylko wielki wojennik powstaje w Rzeczypospolitej. - M mj, ktry go pukownikiem zna, jeszcze wwczas wielko mu przepowiada - rzeka ksina. - Mwiono nawet, e ony na naszym dworze mia szuka - wtrci pan Woodyjowski. - Nie pamitam, aby o tym bya mowa - odpara ksina. Jako nie moga pamita, bo nigdy nic podobnego nie byo, ale pan Woodyjowski chytrze na razie to wymyli chcc zwrcirozmow na fraucymer ksinej i o pannie Anusi Borzobohatej czego si dowiedzie, albowiem wprost pyta osdzi za rzecz nieprzyzwoit i zbyt wzgldem majestatu ksinej poufa. Lecz wybieg si nie uda. Ksina wrcia znw myl do ma i wojen kozackich, za czym i may rycerz pomyla: "Nie ma Anusi, moe od Bg wie wielu lat!" I wicej o ni nie pyta. Mg pyta oficerw, ale i jego umys, i wszystkie zajte byy czym innym. Co dziepodjazdy daway zna, e Szwedzi coraz tobliej, gotowano si wic do obrony. Skrzetuski i Woodyjowski dostali funkcje na murach, jako oficerowie i Szwedw, i wojny z nimi wiadomi. Pan Zagoba ducha dodawa i opowiada o nieprzyjacielu tym, ktrzy go dotychczas nie znali, a byo takich midzy zamojskimi onierzami dosy, gdy Szwedzi nie zapuszczali si dotychczas pod Zamo. Zagoba w lot pana starost kauskiego przezna, a ten niezmiernie go polubi i we wszystkim si do niego zwraca, zwaszcza e i od ksinej Gryzeldy sysza, jako w swoim czasie sam ksi Jeremi pana Zagob wenerowa i vir incomparabilis nazywa. Co dzie tedy przy stole wszyscy suchali, a pan Zagoba prawi o dawniejszych i nowszych czasach,o wojnach z Kozaki, o zdradzie Radziwia, o tym, jako pana Sapieh na ludzi wyprowadzi. - Radziem mu - mwi - iby siemi konopne w kieszeni nosi i po trochu spoywa. To tak ci si do tego przyzwyczai, e teraz coraz to ziarno wyjmie, wrzuci do gby, rozgryzie, miazg zje, a uskwin wyplunie. W nocy, jak si obudzi, take to czyni. Od tej pory tak mu si dowcip zaostrzy, e i najblisi go nie poznaj. - Jake to? - pyta starosta kauski. - Bo w konopiach oleum si znajduje, przez co i w gowie jedzcemu go przybywa. - Bodaje wasz mo! - rzek jeden z pukownikw. - To w brzuchu oleju przybywa, nie w gowie. - Est modus in rebus! - rzecze na to Zagoba - trzeba co najwicej wina pi: oleum, jako lejsze, zawsze bdzie na wierzchu, wino za, ktre i bez tego idzie do gowy, poniesie ze sob kad cnotliw substancj. Ten sekret mam od Lupua, hospodara, po ktrym jak waciom wiadomo, chcieli mnie Woosi na hospodarstwo posadzi, ale sutan, ktry woli, by hospodarowie nie mieli potomstwa, postawi mi kondycj, na ktr zgodzi si nie mogem. - Musiae wa sia konopnego siemienia i sam zaywa? - rzek na to pan Sobiepan. - Ja nie potrzebowaem, ale waszej dostojnoci z caego serca radz! - odpar Zagoba. Syszc te miae sowa, zlkli si niektrzy, eby ich pan starosta kauski doserca nie wzi, lecz on, czy nie zmiarkowa, czy nie chcia zmiarkowa, do, e umiechn si tylko i spyta: - A sonecznikowe ziarna nie mog konopnych zastpi? - Mog - odrzek Zagoba - jeno poniewa olej ze sonecznikw jest ciszy, przeto trzeba wino mocniejsze pi od tego, ktre teraz oto pijemy. Pan starosta zrozumia, o co chodzi, rozochoci si i zaraz kaza co najlepszychwin przynie. Za czym uradowali si w sercach wszyscy i ochota staa si powszechn. Pito i wiwatowano na zdrowie krlewskie, gospodarskie i pana Czarnieckiego. Pan Zagoba wpad w humor przedni, nikogo do gosu nie dopuci. Opowiada wic o gobskiej potrzebie bardzo szeroko, w ktrej istotnie dobrze stawa, bo zreszt suc w chorgwi laudaskiej nie mg inaczej uczyni. Ale eod jecw szwedzkich, wzitych z pukw Dubois, wiedziano o mierci grafa Waldemara, wic oczywicie wzi pan Zagoba na si za t mier odpowiedzialno. - Cakiem inaczej by ta bitwa posza - mwi - eby nie to, em wanie poprzedzajcego dnia do Baranowa, do tamtejszego kanonika, odjecha i Czarnieckinie wiedzc, gdzie jestem, poradzi si mnie nie mg. Moe te i Szwedzi o owym kanoniku zasyszeli, bo u niego miody przednie, i niebawem pod Gob podeszli. Gdym wrci, byo ju za pno, krl nastpi i zaraz trzeba byo uderza. Poszlimy jako w dym, ale c, kiedy pospolitacy wol w ten sposb kontempt nieprzyjacielowi okazywa, e si tyem doniego odwracaj. Nie wiem, jako sobie teraz Czarniecki da rady beze mnie! - Da sobie rady! nie obawiaj si wapan! - rzek pan Woodyjowski. - I wiem dlaczego. Bo krl szwedzki woli zamn pod Zamo wali, ni jego po Powilu szuka. Nie neguj ja Czarnieckiemu, e dobry onierz, ale kiedy pocznie brod krci, a swym biczym wzrokiem patrzy,tedy towarzyszowi spod najgrniejszej chorgwi wydaje si, e jest dragonem... Nic on na godno nie uwaa, czego i samicie byli wiadkami, gdy pana yrskiego, czeka znacznego, kaza po majdanie komi wczy za to tylko, e z podjazdem nie dotar tam, gdzie mia rozkaz. Ze szlacht, moci panowie, trzeba po ojcowsku, nie po dragosku... Powiesz mu: "Panie bracie, a bd askaw, a id", rozczulisz go, na ojczyzn i saw wspomniawszy, to ci dalej pjdzie ni dragon, ktry dla lafy suy. - Szlachcic szlachcicem, a wojna wojn - ozwa si starosta. - Bardzo to misternie wasza dostojno wywioda - odpar Zagoba. - A taki pan Czarniecki koncept Carolusowi w kocu powariuje! - zauway Woodyjowski. - Byem te na niejednej wojnie i mwi o tym mog. - Pierwej my mu powariujemy pod Zamociem - odpar pan starosta kauski wydymajc usta, sapic z okrutn fantazj,wytrzeszczajc oczy i biorc si w boki. - Ba! fiu! Co mnie tam! H? Kogo w goci prosz, temu drzwi otwieram! Co? ha! Tu pan starosta zacz jeszcze mocniej sapa, kolanami o st uderza, przechylasi, krci gow, a sroy si, a oczami byska i mwi, jako mia zwyczaj, z pewn rubaszn niedbaoci: - Co mi tam! On pan w Szwecji, a Zamoyski Sobiepan w Zamociu. Eques polonus sum, nic wicej, co? Alem u siebie. Ja Zamoyski, a on krl szwedzki... a Maksymilian by austriacki, co? Idzie, a niech idzie... Obaczym! Jemu Szwecji mao, mnie Zamocia do, ale go nie dam, co? - Mio, moci panowie, sucha nie tylko takiej elokwencji, ale tak zacnych sentymentw! - zakrzykn pan Zagoba. - Zamoyski Zamoyskim! - odpar uradowany z pochway starosta kauski. - Nie kanialimy si i nie bdziem... ma foi! Zamocia nie dam, i basta. - Zdrowie gospodarskie! - huknli oficerowie. - Vivat! vivat! - Panie Zagoba! - zawoa starosta - krlaszwedzkiego nie puszcz do Zamocia, a waszmoci z Zamocia! - Panie starosto, dzikuj za ask, ale tego wasza dostojno nie uczynisz, bo ile by Carolusa pierwszym postanowieniem zmartwi, tyle by go drugim ucieszy. - Daje parol, e do mnie po wojnie przyjedziesz, co? - Daj... Dugo jeszcze ucztowano, po czym sen pocz morzy rycerzy, wic poszli na spoczynek, zwaszcza e wkrtce miay si dla nich zacz bezsenne noce, bo Szwedzi byli ju blisko i przednich stray spodziewano si lada godzina. - Taki on Zamocia naprawd nie da - mwiZagoba wracajc do swej kwatery ze Skrzetuskim i Woodyjowskim. - Zauwaylicie waszmociowie, jakemy si pokochali... Dobrze nam si bdzie w Zamociu dziao, i mnie, i wam. Przystalimy do siebie z panem starost tak, e aden stolarz futrowania lepiej nie poczy. Dobre panisko... Hm!... Gdyby by moim kozikiem i gdybym go u pasa nosi, czsto bym go o osek wecowa, bo troch tpy... Ale dobry czek, i ten nie zdradzi, jako oni skurczybykowie birascy... Uwaalicie, jako magnatowie lgn do starego Zagoby... Nic, tylko si opdza... Ledwiem si od Sapiehy wykaraska, ju jest drugi... Ale tego nastroj jako basetl i tak na nim ari Szwedom zagram, e si na mier pod Zamociem zatacuj... Nakrc go jako gdaski zegar do kuranta... Dalsz rozmow przerwa gwar dolatujcy z miasta. Po chwili znajomy oficer przesun si szybko koo rozmawiajcych.- Stj! - zawoa Woodyjowski. - Co tam? - un z waw wida. Szczebrzeszyn si pali! Szwedzi tu! ~* j A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA Pac8ccy,cV;- Chodmy na way, moci panowie! - rzekSkrzetuski. - Idcie, a ja zdrzemn, bo mi na jutro si potrzeba - odpowiedzia Zagoba. Rozdzia 3 Teje jeszcze nocy pan Woodyjowski poszed na podjazd i nad ranem sprowadzikilkunastu jzykw. Ci potwierdzili, e krl szwedzki osob wasn w Szczebrzeszynie si znajduje i niebawem stanie pod Zamociem. Uradowa si pan starosta kauski t wieci, bo si wielce rozrusza i niekaman mia ch wyprbowania swychdzia i murw na Szwedach. Mniema przy tym, i bardzo susznie, e choby ulec w kocu przyszo, zawsze zatrzyma na sobiepotg szwedzk przez cae miesice, a przez ten czas Jan Kazimierz zbierze wojska, sprowadzi ca ord w pomoc i w caym kraju potny a zwyciski opr przygotuje. - Raz mi si zdarza sposobno - mwi z wielk fantazj na radzie wojennej - ojczynie i krlowi znamienit przysug odda, zapowiadam te waszmociom, e pierwej w powietrze si wysadz, nim tu szwedzka noga postoi. Chc Zamoyskiego si bra, dobrze! Niech bior! Obaczym, kto lepszy! Wapanowie, tusz, z serca pomaga mi bdziecie! - Gotowimy pogin przy waszej dostojnoci! - ozwali si chrem oficerowie.- Byle nas tylko oblegali - rzek Zagoba - bo gotowi zaniecha... Moci panowie! jakemZagoba, pierwszy wycieczk poprowadz! - Ja z wujem! - rzek Roch Kowalski. - Na krla samego skocz! - Teraz na mury! - zakomenderowa starosta kauski. Ruszyli wszyscy. Mury byy jako kwieciem onierzami ubrane. Puki piechoty tak wietnej, jakiej nie byo w caej Rzeczypospolitej, stay w gotowoci jeden obok drugiego, z muszkietami w rku i oczyma zwrconymi ku polom. Mao suyo w nich cudzoziemcw, ledwie troch Prusakw i Francuzw, gwnie za chopi ordynaccy. Lud rosy, dorodny, ktren gdy go w barwiste kolety przybrano i na mod cudzoziemsk wywiczono, bi si tak dobrze jak najlepsi kromwelowscy Anglicy. Szczeglnie tdzy byli, gdy po strzaach przyszo rzuci si wrcz na nieprzyjaciela. I teraz wygldali Szwedw niecierpliwie, pomni dawniejszych swych nad Chmielnickim tryumfw. Przy dziaach, ktrych dugie szyje wycigay si jakoby z ciekawoci przez blanki ku polom, suyli przewanie Flamandowie, do ognistej suby najprzedniejsi. Za fortec ju, z tamtej strony fosy, krciy si chorgwie lekkiej jazdy, same bezpieczne, bo pod oson dzia i schroniska pewne, a mogce w kadej chwili skoczy, gdzie trzeba. Starosta kauski objeda mury w szmelcowanej zbroi, z pozocistym buzdyganem w rku, i co chwila pyta: - A co, nie wida jeszcze? I kl pod nosem, gdy mu zewszd odpowiadano, e nie wida. Po chwili jechaw inn stron i znowu pyta: - A co? Nie wida? Tymczasem trudno byo co widzie, bo troch mgy wisiao w powietrzu. Dopiero koo dziesitej rano zacza opada. Niebo bkitne zawiecio nad gowami, widnokrg wyjani si, i zaraz te na zachodniej stronie murw poczto woa : - Jad! jad! jad! Pan starosta, a z nim pan Zagoba i trzej przyboczni oficerowie starosty wstpili ywo na angu murw, z ktrego widok bydaleki, i poczli patrzy przez perspektywy.Nieco mgy leao jeszcze przy ziemi, ale wojska szwedzkie, idce od Wielczy, zdaway si brodzi do kolan w owym tumanie, jak gdyby wynurzay si z wd rozlegych. Blisze puki bardzo ju byy wyrane, tak e goym okiem mona byo rozrni piechot, idc gbokimi szeregami, i zastpy rajtarskie; dalsze natomiast przedstawiay si jakoby kby kurzawy ciemnej, toczcej si ku miastu. Z wolna przybywao coraz wicej pukw, armat, jazdy. Widok by pikny. Ze rodka kadego czworoboku piechurw stercza w gr niezmiernie regularny czworobok wczni; midzy nimi wieway chorgwie rnych barw, a najwicej bkitnych z biaymi krzyami i bkitnych ze zotymi lwami. Zbliyli si jeszcze bardziej. Na murach byo cicho, wic powiew wiatru nis od nich skrzyp k, chrzst zbroi, ttent koni i przytumiony gwar gosw ludzkich. Doszedszy na dwa strzay ze migownicy, poczli si rozciga przed fortec. Niektre czworoboki piechoty rozsypay siw bezadne roje. Widocznie zabierali si do roztasowywania namiotw i do sypania szaczykw. - Ot i s! - rzek pan starosta. - S psubraty! - odrzek Zagoba. - Mona by ich, czeka po czeku, palcem rachowa. - Tacy starzy praktycy jak ja nie potrzebuj rachowa, jeno okiem rzuc. Jest ich dziesi tysicy jazdy i om piechoty z artyleri. Jelim si o jednego gemajna albo o jednego konia omyli, gotwem ca fortun za omyk zapaci. - Zali tak mona wymiarkowa? - Dziesi tysicy jazdy i om piechoty, ebym tak zdrw by! W Bogu nadzieja, e w znacznie szczuplejszej liczbie odejd, niech tylko jedn wycieczk poprowadz. - Syszysz waszmo, ari graj! Rzeczywicie, trbacze z doboszami wystpili przed puki i zagrzmiaa bojowa muzyka. Przy jej odgosie nadchodziy bliej dalsze puki i otaczay z dala miasto.Na koniec od zbitych tumw oderwao si kilkunastu jedcw. Wp drogi pozasadzalibiae chusty na miecze i poczli nimi powiewa. - Poselstwo - rzek Zagoba. - Widziaem, jak do Birw, zodzieje, przyjechali z taksam fantazj, i wiadomo, co z tego wypado. - Zamo nie Bire, a ja nie wojewoda wileski! - odpar pan starosta. Tymczasem tamci zbliyli si do bramy. Po krtkiej chwili przyskoczy do pana starosty oficer subowy z oznajmieniem, i pan Jan Sapieha pragnie w imieniu krla szwedzkiego widzie si z nim i rozmwi. A pan starosta pocz si zaraz w boki bra, z nogi na nog przestpywa, a sapa, a wargi odyma, wreszcie odrzek zokrutn fantazj: - Powiedz panu Sapiee, e Zamoyski ze zdrajcami nie gada. Chce krl szwedzki ze mn gada, niech mi Szweda rodowitego przyle, nie Polaka, bo Polacy, ktrzy Szwedowi su, niech do psw moich poselstwa odprawuj, gdy po rwni nimi gardz! - Jak mi Bg miy, to respons! - zawoa z niekamanym zapaem Zagoba. - A niech ich tam diabli wezm! - zawoa podniesiony wasnymi sowy i pochwa starosta - co? bd z nimi robi ceremonie czy co? - Pozwl, wasza dostojno, niech mu sam ten respons odnios! - rzek Zagoba. I nie czekajc duej, skoczy z oficerem subowym, wyszed naprzeciw pana Jana iwidocznie, e nie tylko sowa starociskiepowtrzy, ale musia od siebie co wielce szpetnego doda, bo pan Sapieha zawrci tak z miejsca, jakby mu przed koniem piorun trzas, i nacisnwszy czapk na uszy odjecha. Z murw za i z chorgwi tej jazdy, ktra przed bram staa, poczto hucze za odjedajcymi: - A do budy, zdrajcy, przedawczykowie! ydowscy sudzy! Hu! hu!... Sapieha stan przed krlem blady z zacinitymi wargami. A i krl te by zmieszany, bo Zamo omyli jego nadziej... Co najwicej, mimo tego, co mu poprzednio mwiono, spodziewa si znale grd takiej odpornej siy, jak Krakw, Pozna i inne miasta, ktrych tyle ju zdoby. Tymczasem znalaz twierdz potn, przypominajc duskie i niderlandzkie, o ktrej bez dzia cikiego kalibru nie mg nawet pomyle. - Co tam? - spyta ujrzawszy Sapieh. - Nic! Pan starosta nie chce gada z Polakami, ktrzy waszej krlewskiej moci su. Wysa do mnie swego trefnisia, ktry mnie i wasz krlewsk mo zely tak sromotnie, e i powtrzy si nie godzi.- Wszystko mi jedno, z kim chce gada, byle gada. W braku innych mam elazne argumenta, a tymczasem Forgella mu pol.Jako w p godziny pniej Forgell z czysto szwedzk asystencj oznajmi si przy bramie. Most acuchowy opuci si z wolna na fos i jenera wjecha do twierdzy wrd spokoju i powagi. Oczu nie wizano ani jemu, ani nikomu ze wity; widocznie chcia, owszem, pan starosta, iby wszystko widzia i o wszystkim krlowi mg donie. Przyj go za z takim przepychem jak ksi udzielny i istotnie w podziw wprawi, panowie bowiemszwedzcy i dwudziestej czci tych bogactw nie mieli co Polacy, a pan starosta midzy polskimi by niemal najpotniejszym. Przebiegy Szwed poczte od razu tak go traktowa, jak gdyby gokrl Karol do rwnego sobie monarchy w poselstwie wysa, z gry nazwa go princeps i cigle tak nazywa, chocia pan Sobiepan za pierwszym zaraz razem mu przerwa: - Nie princeps, eques polonus sum, ale wanie dlatego ksitom rwny! - Wasza ksica mo! - mwi nie dajc si zbi z tropu Forgell. - Najjaniejszy krl szwedzki i pan (tu dugo wylicza tytuy) zgoa nie jako nieprzyjaciel tu przyby, ale wprost mwic, w gocin tu przyjecha i przeze mnie si zapowiada, majc nieponn, jak tusz, nadziej, e wasza ksica mo dla osoby jego i jego wojsk bramy swe otworzy zechcesz. - Nie masz u nas tego zwyczaju - odpowiedzia pan Zamoyski - aby komu gocinnoci odmawia, choby te i nieproszony przyjecha. Znajdzie si zawsze u mnie miejsce przy stole, a nawet,dla tak dostojnej osoby, pierwsze. Powiedz tedy, wasza dostojno, najjaniejszemu krlowi, e bardzo prosz, i tym szczerzej, e jako najjaniejszy Carolus Gustavus jest panem w Szwecji, tak ja w Zamociu. Ale e jako wasza dostojno widziae, suby mi nie brak, przeto nie potrzebuje jego szwedzka jasno swojej ze sob bra. Inaczej pomylabym, e mnie ma za chudopachoka i kontempt chce mi okaza. - Dobrze! - szepn stojcy tu za plecami pana starosty Zagoba. A pan starosta, wypowiedziawszy swoj oracj, pocz usta wydyma, sapa i powtarza jeszcze: - A! ot, co jest! a! Forgell przygryz wsw, pomilcza trochiwreszcie tak mwi pocz: - Najwikszy to byby dowd nieufnoci dlakrla, gdyby wasza ksica mo zaogi jego do fortecy wpuci nie raczy. Powiernikiem krlewskim jestem, wiem jegonajtajniejsze myli, a oprcz tego mam rozkaz owiadczy waszej dostojnoci i sowem w imieniu krla zarczy, e on ni pastwa zamojskiego, ni tej twierdzy zajmowa na stae nie myli. Ale gdy wojnaw caym tym nieszczsnym kraju rozgorzaa na nowo, gdy bunt gow podnis, a Jan Kazimierz, niepomny na klski, ktre na Rzeczpospolit spa mog,swojej tylko dochodzc fortuny znowu w granice powrci i cznie z pogany przeciw chrzecijaskim wojskom naszym wystpuje, postanowi niezwyciony krl ipan mj choby do dzikich stepw tatarskich i tureckich go ciga, w tym jedynie celu, aby spokj krajowi, panowaniesprawiedliwoci i szczcie a wolno obywatelom tej przewietnej Rzeczypospolitej przywrci. Starosta kauski uderzy si rk po kolanie, ale nie odrzek ni sowa, jeno Zagoba szepn: - Diabe si w ornat ubra i ogonem na msz dzwoni. - Liczne ju spyny na ten kraj z protekcji krlewskiej dobrodziejstwa - mwi dalej Forgell - lecz najjaniejszy krl mniemajc w ojcowskim swym sercu, e nie do jeszcze uczyni, znowu prowincji swej pruskiej odbiea, aby mu jeszcze raz i na ratunek, ktren na pokonaniu Jana Kazimierza polega. Aby jednak nowa ta wojna prdki a szczliwy koniec wzi moga, potrzebne jest jego krlewskiej moci nieodbicie czasowe zajcie tej twierdzy, ona bowiem ma sta si dla wojsk jego krlewskiej moci ostoj, z ktrej pocig za buntownikami bdzie czyniony. Lecz syszc, e ten, ktry Zamocia jest panem, nie tylko bogactwy, nie tylko staroytnoci rodu, dowcipem, wspaniaym umysem, ale i mioci do ojczyzny wszystkich przewysza, zaraz krl i pan mj rzek: "Ten mnie zrozumie, ten intencje moje dla tej krainy oceni potrafi, ufnoci mojej niezawiedzie, nadzieje przewyszy, do szczcia i spokoju tego kraju pierwszy rk przyoy." Jako tak jest! Jako od ciebie, panie, zale przysze losy tej ojczyzny. Ty j ratowa i ojcem jej sta si moesz... Przeto nie wtpi, i to uczynisz. Kto saw tak po przodkach dziedziczy, ten nie powinien omija sposobnoci, aby j powikszy i niemierteln uczyni. Zaiste, wicej dobrego sprawisz otworzeniem bram tej twierdzy, ni gdyby ca prowincj do Rzeczypospolitej przyczy. Krl ufa, panie, e niepowszednia mdro twa na rwni z sercem do tego si skoni, dlategorozkazywa nie chce - prosi woli; groby odrzuca, przyja ofiaruje; nie jako wadca z podlegym, lecz jako potny z potnym traktowa pragnie. Tu jenera Forgell skoni si panu starocie z takim uszanowaniem jakby udzielnemu monarsze i umilk. W sali uczynia si te cisza. Wszystkie oczy utkwione byy w starost. On za krci si pocz, wedle zwyczaju, na swoim pozocistym krzele, usta nadyma i srog fantazj okazywa, wreszcie okcie rozszerzy, donie wsparna kolanach i rzucajc gow jak narowistyko, tak pocz: - Ot, co jest! Wielcem ja wdziczny jego szwedzkiej jasnoci za grne mniemanie, jakie ma o moim dowcipie i o afektach dla ojczyzny. Nic mi te milszego jak przyja takowego potentata. Ale myl, e tak samomoglibymy si miowa, gdyby jego szwedzka jasno sobie w Sztokholmie zostawaa, a ja w Zamociu - co? Bo Sztokholm jego szwedzkiej jasnoci, a Zamo mj! Co si afektw dla Rzeczypospolitej tyczy - i owszem! - jeno, wedle mego konceptu, nie wtedy bdzie Rzeczypospolitej lepiej, kiedy Szwedzi bd do niej szli, ale wtedy, kiedy sobie z niej pjd. Ot, racja! Bardzo w to wierz, i Zamo mgby jego szwedzkiej jasnoci dowiktorii nad Janem Kazimierzem dopomc, wszelako trzeba, eby i wasza dostojno wiedzia, e ja nie jego szwedzkiej moci, jeno wanie Janowi Kazimierzowi przysigaem, dlatego jemu wiktorii ycz, a Zamocia nie dam! Ot co! - To mi polityka! - hukn Zagoba. W sali uczyni si szmer radosny, lecz pan starosta trzepn si rkoma po kolanach i owe gwary uciszy. Forgell zmiesza si i milcza przez chwil,po czym znowu argumentowa pocz: wicnalega, troch grozi, prosi, pochlebia. Jako patoka pyna z ust jego acina, a krople potu uperliy mu czoo, lecz wszystko na prno, bo po swych najlepszych argumentach, tak silnych, e mury poruszy by mogy, sysza zawsze jedn odpowied: - A ja tak i Zamocia nie dam, ot co! Audiencja przecigna si nad miar, na koniec staa si dla Forgella kopotliw i trudn, bo wesoo poczynaa ogarnia obecnych. Coraz to czciej padao jakie sowo, jakie szyderstwo to z ust Zagoby,to z innych, po ktrym przytumione miechy odzyway si w sali. Spostrzeg wreszcie Forgell, e trzeba ostatecznych chwyci si sposobw, wic rozwin pergamin z pieczciami, ktry trzyma w rku, a na ktry nikt dotd nie zwraca uwagi, i powstawszy rzek uroczystym, dobitnym gosem: - Za otwarcie bram twierdzy jego krlewska mo (tu znw dugo wymienia tytuy) ofiaruje waszej ksicej moci wojewdztwo lubelskie w dziedziczne wadanie! Zdumieli si syszc to wszyscy, zdumia si na chwil i pan starosta. Ju Forgell pocz toczy tryumfujcym wzrokiem dokoa, gdy nagle wrd ciszy guchej ozwa si po polsku do starosty stojcy tuza nim pan Zagoba: - Ofiaruj, wasza dostojno, krlowi szwedzkiemu w zamian Niderlandy. Pan starosta nie namyla si dugo, uderzy si rkoma w boki i paln na casal po acinie: - A ja ofiaruj jego szwedzkiej jasnoci Niderlandy! W tej samej chwili sala zabrzmiaa jednym ogromnym miechem. Trz si poczy brzuchy i pasy na brzuchach; jedni klaskali w rce, drudzy zataczali si jak pijani, inniopierali si o ssiadw, i miech brzmia cigle. Forgell blady by; brwi zmarszczy gronie, lecz czeka z ogniem w renicach igow dumnie wzniesion. Na koniec, gdy paroksyzm miechu przeszed, spyta krtkim, urywanym gosem: - Czy to ostatnia waszej dostojnoci odpowied? Na to pan starosta pokrci wsa. - Nie! - odrzek podnoszc jeszcze dumniejgow - bo mam armaty na murach! Poselstwo byo skoczone. W godzin dwie pniej zagrzmiay dziaa z szacw szwedzkich, a zamojskie odpowiedziay im z rwn si. Cay Zamo okry si dymem, jakby chmur niezmiern, tylko raz po razu yskao w owej chmurze i grzmot hucza nieustanny. Lecz wnet ogie z cikich fortecznych migownic przemg. Szwedzkie kule padayi tu! ~* j A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc&`;c$&c4 GR?*w fos lub odbijay si bez skutku o potne anguy; pod wieczr nieprzyjaciel musia si cofa z bliszych szacw, twierdza bowiem zasypywaa je takim gradem pociskw, e ywy duch wytrzymanie mg. Uniesiony gniewem krl szwedzki kaza zapali wszystkie okoliczne wsie i miasteczka, tak e okolica wygldaa w nocy jak jedno morze ognia, lecz pan starosta ani o to dba. - Dobrze - mwi - nieche pal! My mamy dach nad gow, ale im rycho za konierz naleci. I tak by kontent ze siebie samego, a wes, e tego jeszcze dnia wspania uczt wyprawiwszy, do pna kielichami sibawi. Huczna kapela graa do uczty tak gromko, e mimo huku dzia sycha j byo a w najdalszych szacach szwedzkich. Lecz i Szwedzi strzelali wytrwale, a nawet tak wytrwale, e ogie trwa przez ca noc. Drugiego dnia przyszo krlowi kilkanacie dzia, ktre ledwie e wcignito na szace, wnet poczy przeciw twierdzy pracowa. Nie spodziewa si krl wprawdzie zgruchota murw, chcia tylko wpoi w starost przekonanie, e postanowi szturmowa zaciekle i nieubaganie. Pragn przerazi; ale byy to strachy na Lachy. Pan starosta ani przez chwil w nie nie uwierzy i czsto pokazujc si na murach mwi w czasie najwikszej strzelaniny: - Po co oni prochy psuj?! Pan Woodyjowski i inni oficerowie prosili si na wycieczk, lecz pan starosta nie pozwoli; nie chcia po prostu darmo krwi marnowa. Wiedzia zreszt, e trzeba by byo chyba stoczy bj otwarty, bo tak przezorny wojownik, jak krl szwedzki, i taka wywiczona armia nie dadz si zej niespodzianie. Zagoba, widzc stae postanowienie starociskie w tym wzgldzie, tym bardziej nalega i zarcza,e sam wycieczk poprowadzi. - Zbyt waszmo jeste krwi chciwy! - odpowiedzia pan Sobiepan. - Nam dobrze, Szwedom le, przecz mamy do nich chodzi? Waszmo polec moesz, a ty mi jako konsyliarz potrzebny, bo wacinym to dowcipem takem Forgella skonfundowa, o Niderlandach wspomniawszy. Pan Zagoba odpowiedzia, e nie moe wytrzyma w murach, tak mu do Szwedw pilno, lecz sucha musia. Wic w braku innego zajcia czas spdza na murach midzy onierstwem, przestrgi rad z powag udzielajc, ktrych wszyscyz niemaym szacunkiem suchali majc go za wojownika wielce dowiadczonego i jednego w Rzeczypospolitej z najprzedniejszych. A on radowa si w duszy, patrzc na obron i na fantazj rycersk. - Panie Michale! - mwi do Woodyjowskiego - inny ju duch w Rzeczypospolitej i w szlachcie, inne czasy. Nikt ju o zdradzie i o poddaniu si nie myli, a kaden z yczliwoci dla Rzeczypospolitej i majestatu gotw wprzd gardo da, nim krokiem nieprzyjacielowi ustpi. Pamitasz, jako to rok temu ze wszystkich stron si syszao: ten zdradzi! w zdradzi, w protekcj przyj, a ninie Szwedzi ju wicej od nas protekcji potrzebuj, ktrych jeli diabe nie poproteguje, to ich wkrtce wemie. Bo my tu mamy brzuchy tak pene, e doboszemogliby na nich bbni, im za gd kiszki szlamuje i na bicze skrca. Pan Zagoba mia suszno. Armia szwedzka nie miaa ze sob zapasw ywnoci i dla omnastu tysicy ludzi, nie liczc koni, nie byo skd ich dosta, pan starosta bowiem, jeszcze przed przyjciemnieprzyjaciela, pociga na kilkanacie mil wkoo ludzk i kosk spy ze wszystkichswych majtnoci. W dalszych za okolicachkraju roiy si oddziay konfederackie, kupy zbrojnego chopstwa, tak e podjazdyz obozu po ywno wychodzi nie mogy, bo tu za obozem pewna mier czekaa. Do tego pan Czarniecki nie poszed na Zawile, ale znw kry koo szwedzkiej armii jak dziki zwierz koo owczarni. Rozpoczy si znw nocne alarmy, przepadanie bez wieci mniejszych oddziaw. Wedle Kranika pojawiy si jakie wojska polskie, ktre komunikacj z Wis przeciy. Na koniec przysza wie,e pan Pawe Sapieha z potn armi litewsk idzie z pnocy, e po drodze mimochodem star zaog w Lublinie, Lublinwzi i komunikiem dy ku Zamociowi. Widzia ca okropno pooenia najdowiadczeszy z wodzw szwedzkich, stary Wittenberg, i otwarcie przedstawi jkrlowi. - Wiem - mwi - e geniusz waszej krlewskiej moci cuda potrafi, ale po ludzku rzeczy biorc, gd nas wemie, a gdy nieprzyjaciel na wycieczonych nastpi,ywa noga z nas nie ujdzie. - Gdybym t twierdz posiad - odpar krl - we dwa miesice wojn skocz. - Na tak twierdz rok oblenia mao. - Krl w duszy przyznawa suszno staremu wojownikowi, nie przyzna si tylko przed nim do tego, e i sam rodkw nie widzi, e jego geniusz wyczerpany. Lecz liczy jeszcze na jaki niespodziany wypadek - wic kaza strzela dzie i noc. - Ducha w nich pognbi, do ukadw bd atwiejsi - mwi. Po kilku dniach strzelaniny tak zaciekej, ewiata spoza dymu nie byo wida, posa znw Forgella do twierdzy. - Krl i pan mj - rzek stanwszy przed starost jenera - liczy na to, e szkody, jakie Zamo ponie od naszych dzia musia, zmikcz wyniosy waszej ksicej moci umys i do ukadw go skoni. A na to pan Zamoyski: - Owszem! tak!... szkody s... Czemu nie ma by! Zabilicie winie w rynku, ktr zam granatu w ywot ugodzi. Strzelajcie jeszcze tydzie, a moe zabijecie drug... Forgell ponis t odpowied krlowi. Wieczorem odbya si znw narada w kwaterze krlewskiej i nazajutrz poczli Szwedzi pakowa namioty na wozy i cigadziaa z szacw... a w nocy ruszyo cae wojsko. Zamo grzmia za nimi ze wszystkich dzia, a gdy ju znikli z oczu, wyszy przez poudniow bram dwie chorgwie, Szemberkowa z laudask - i poszy w trop. Szwedzi cignli ku poudniowi. Wittenberg radzi wprawdzie, by wraca ku Warszawie, i ze wszystkich si przekonywa, e to jedyna droga zbawienia, lecz szwedzki Aleksander postanowi koniecznie ciga do ostatnich kracw pastwa polskiego Dariusza. Rozdzia 4 Wiosna roku tego dziwnymi chodzia drogami, bo gdy na pnocy Rzeczypospolitej potajay ju niegi i puciy zdrtwiae rzeki, a caa kraina spyna marcow wod, na poudniu od gr szo jeszcze na pola, na wody i bory lodowate tchnienie zimy. W lasach leay zaspy, zmarznite drogi ttniy pod kopytami koni, dnie byy suche, zachody soca czerwone, a noce gwiadziste i mrone. Lud siedzcy na yznych glinach, na czarnoziemiu i na borowinie Maopolski, cieszy si z owej statecznoci chodw, twierdzc, e wygin od nich myszy polne i Szwedzi. Lecz wiosna, o ile nie przychodzia dugo, o tyle potem nastpia tak nagle, jak pancerna chorgiew idca do ataku na nieprzyjaciela. Soce sypno z nieba ywym ogniem i wraz pka zimowa skorupa; od wgierskich stepw przylecia wiatr duy a ciepy i j chucha na ki, pola i puszcze. Wnet te wrd kau wieccych zaczerniaa orna ziemia, ru zielona strzelia na niskich porzeczach, a lasy poczy paka zami z roztopionej okici. Na pogodnym wci niebie codziennie wida byo sznury urawi, dzikich kaczek, cyranek i gsi. Przyleciay bociany na zeszoroczne koa, a podstrzesza zaroiy si jaskkami, rozleg si wiergot ptactwa przy wsiach, wrzaski po lasach i stawach, a wieczorami caa kraina brzmiaa rzechotem i kumkaniem ab pawicych si z rozkosz w wodzie. Za czym przyszy dde wielkie, a jakoby ugrzane, i paday dniem, paday noc, bez przerwy. Pola zmieniy si w jeziora, rzeki wezbray, brody stay si nieprzebyte, nastpia "klejowato i niesposobno drg botnistych". Wrd tych wd, bot i topieli wloky si wci ku poudniowi zastpy szwedzkie. Lecz jake mao w tum, idcy jakby na zatracenie, podobny by do owej wietnej armii, ktra swego czasu wkroczya pod Wittenbergiem do Wielkopolski. Gd powyciska sine pieczcie na twarzach starych wojownikw; wic szli, do mar ni do ludzi podobniejsi, w zmartwieniu, trudzie, bezsennoci, wiedzc, e na kocudrogi nie jado ich czeka, ale gd, nie sen,lecz bitwa, a jeli odpoczynek, to chyba odpoczynek mierci. Przybrane w elazo kociotrupy jedcw siedziay na kociotrupach koni. Piechurowie zaledwie nogi wlekli, zaledwie drcymi rkoma mogli utrzyma dzidy i muszkiety. Dzie uchodzi za dniem, oni cigle szli naprzd. Wozy amay si, armaty grzzy w topieli; szli tak wolno, eczasem ledwie przez cay dzie mil uj zdoali. Choroby rzuciy si na onierzy jak kruki na trupa; jedni szczkali zbami zfebry, drudzy kadli si po prostu z osabienia na ziemi, wolc umiera ni i dalej. Lecz szwedzki Aleksander ciga wci polskiego Dariusza. Jednoczenie za sam by cigany. Jak za chorym bawoem id noc szakale, czekajc, rycho z ng si zwali, a on wie,e padnie, i syszy ju wycia godnego stada, tak za Szwedami szy "partie" szlacheckie i chopskie, coraz bliej nastpujc, coraz zuchwalej napadajc i szarpic. Wreszcie nadcign najstraszniejszy ze wszystkich Czarniecki i szed tu. Tylne strae szwedzkie, ile razy obejrzay si zasiebie, widziay zawsze jedcw, czasem daleko na kracu widnokrgu, czasem o staje, czasem o dwa strzay z muszkietu, czasem, gdy atakowa, nad samym karkiem.Nieprzyjaciel chcia bitwy. Z rozpacz modlili si o ni Szwedzi do Pana Zastpw, lecz Czarniecki bitwy nie przyjmowa: czeka pory, tymczasem wola szarpa lub puszcza z rki pojedyncze partie, jakby sokoy na ptastwo wodne. I tak szli jedni za drugimi. Byway wszelako chwile, w ktrych pan kasztelan kijowski mija Szwedw, wysuwa si naprzd i przecina im drog, symulujc, e staje do walnej rozprawy. Wwczas trby gray radonie z jednego koca szwedzkiego obozu w drugi i, o cudzie! - nowe siy, nowy duch zdawa si nagle oywia strudzone szeregi Skandynaww. Chorzy, zmoknici, bezsilni, do azarzw podobni, stawali nagle do bitwy z poncym licem, z ogniem w renicach. Dzidy i muszkiety poruszay si z tak dokadnoci, jakby elazne waday nimi rce, krzyki wojenne rozlegay si tak gromko, jakby z najzdrowszych wychodziypiersi - i szli naprzd, by piersi o pier uderzy. Wic pan Czarniecki uderza raz i drugi, lecz gdy zagrzmiay armaty, cofa wojska na boki, zostawujc Szwedom w zysku tylkotrud prny, tylko wikszy zawd i zniechcenie. Natomiast, gdzie armaty nady nie mogy, a dzida i szabla miay w otwartym polu rozstrzyga, tam uderza jak piorun, wiedzc, e w rcznej walce jazda szwedzka nawet wolentarzom nie wytrzyma. I znw Wittenberg pocz wnosi instancj do krla, by si cofa, aby siebie i wojska nie gubi, lecz on w odpowiedzi zacina usta, ogniem sypa z oczu i ukazywa rk na poudnie, gdzie w ruskich krainach spodziewa si znale Jana Kazimierza, otwarte do zwycistw pole, spoczynek, ywno, pasz dla koni i up bogaty. Tymczasem, na dobitk nieszczcia, te polskie puki, ktre suyy mu dotd, a teraz jedynie mogy jako tako stawia czoo krokom Czarnieckiego, poczy opuszcza Szwedw. Wic podzikowa pierwszy za sub pan Zbroek, ktrego nie ch zysku, ale lepe przywizanie do chorgwi i wierno onierska trzymay dotd przy Karolu. Podzikowa w ten sposb, e poszarpa puk dragonw Millera, poow ludzi w pie wyci i poszed. Po nim podzikowa pan Kaliski, po piechocie szwedzkiej przejechawszy. Sapieha stawa si co dzie pospniejszy, co w duszy przeuwa, co knowa. Sam dotd nie odszed, ale ludzie co dzie mu uciekali spod chorgwi. Szed wic Karol Gustaw na Narol, Cieszanw i Oleszyce, aby si do Sanu dosta. Podtrzymywaa go nadzieja, e Jan Kazimierz zabiey mu drog i bitw stoczy. Jeszcze zwycistwo mogo losy szwedzkie poprawi i odmian fortuny sprowadzi. Jako rozeszy si pogoski, e Jan Kazimierz ruszy ze Lwowa z kwarcianym wojskiem i Tatarami. Lecz rachuby Karolowe zawiody, Jan Kazimierz wola bowiem czeka na skupienie si wojsk i nadejcie Litwy pod Sapieh. Zwoka bya mu najlepszym sprzymierzecem, bo on rs z kadym dniem w siy, Karol za z kadym dniem stawa si sabszy. - Nie wojsko to idzie ani armia, ale konduktpogrzebowy! - mwili starzy wojownicy w Kazimierzowym otoczeniu. Zdanie to dzielio wielu oficerw szwedzkich. Sam krl powtarza jeszcze, e do Lwowa idzie, lecz oszukiwa siebie i swoich. Nie doLwowa mu byo i, lecz o wasnym ratunku myle. Zreszt i to byo niepewnym, czy Jan Kazimierz we Lwowie si znajduje, a w kadym razie mg si cofn a hen, na Podole, i wyprowadzi zasob nieprzyjaciela w dalekie stepy, na ktrych przyszoby Szwedom zgin bez ratunku. Poszed Duglas pod Przemyl sprbowa, czyliby ta przynajmniej twierdza nie daa si zaj, i wrci nie tylko z niczym, ale i poszarpany. Katastrofa zbliaa si z wolna, ale nieubaganie. Wszystkie wieci, jakie przychodziy do szwedzkiego obozu, byy tylko jej zapowiedzi. Co dzie za nadchodziy nowe, coraz groniejsze. - Sapieha idzie, ju jest w Tomaszowie! - powtarzano jednego dnia. - Pan Lubomirski wali z Podgrza z wojskiem i gralami! - mwiono nazajutrz. I znw potem: - Krl wiedzie kwart i sto tysicy ordy! Z Sapieh si poczy! Byy midzy tymi "awizami klski i mierci"nieprawdziwe i przesadzone, ale wszystkie szerzyy przeraenie. Duch w armii upad. Dawniej, ilekro Karol wasn osob pojawia si przed pukami, tylekro witay go okrzyki, w ktrych brzmiaa nadzieja zwycistwa, teraz puki stay przed nim guche i nieme. Za to u ognisk zgodniay i strudzony na mier onierz wicej szepta o Czarnieckim ni o wasnym krlu. Widziano go wszdzie. I rzecz szczeglna! Gdy przez par dni nie zgin aden podjazd, gdy kilka nocy upyno bez alarmw, bez okrzykw: "Aa!" i "Bij, zabij!" - niepokj powstawajeszcze wikszy. - Czarniecki ucich. Bg wie, co gotuje! - powtarzali onierze. Karol zatrzyma si przez kilka dni w Jarosawiu, namylajc si, co ma pocz. Przez ten czas adowano na szkuty chorychonierzy, ktrych w obozie byo mnstwo,i wysyano rzek do Sandomierza, jako do najbliszego warownego grodu zostajcego jeszcze w szwedzkim rku. Po ukoczeniu nowej roboty, gdy wanie nadbiegy wiecio ruszeniu si Jana Kazimierza ze Lwowa, postanowi krl szwedzki sprawdzi, gdzie istotnie Jan Kazimierz si znajduje. W tym celu pukownik Kanneberg z tysicemjazdy przeszed San i ruszy ku wschodowi. - By moe, i losy wojny i nas wszystkich masz w rku - rzek mu na odjezdnym krl.A i naprawd sia od tego podjazdu zaleao, albowiem w najgorszym razie powinien by Kanneberg zaopatrzy obz w prowiant: w razie za gdyby si na pewno wywiedzia, gdzie Jan Kazimierz si znajduje, mia krl szwedzki natychmiast ruszy z ca si przeciw Dariuszowi polskiemu, rozbi jego wojska, a zdarzy si, to i samego w rce dosta. Dano wic Kannebergowi najprzedniejszych onierzy i najlepsze konie. Czyniono wybrtym staranniej, e pukownik nie mg ze sob bra ni piechoty, ni armat, musia wic mie takich ludzi, ktrzy by mogli w otwartym polu z szabl w rku stawi czoo polskiej jedzie. Dnia 20 marca podjazd wyszed. Gdy przechodzili przez most, mnstwo oficerwi onierzy egnao ich przy naczku: "Bgprowad! Bg daj wiktori! Bg daj szczliwy powrt!" Oni za szli dugim sznurem, bo przecie byo ich tysic, a szli dwjkami, po wieo wykoczonym mocie,ktrego jedno przso, jeszcze nie ukoczone, byo jako tako dla nich pokryte deskami, aeby tylko przej mogli. Dobra nadzieja wiecia im w twarzach, bo byli wyjtkowo syci. Innym odjto, a ich nakarmiono, i gorzaki nalano im do manierek. Wic te jadc pokrzykiwali wesoo i mwili do zgromadzonych przy naczku onierzy: - Czarnieckiego samego na powrozie wam sprowadzim! Gupi! nie wiedzieli, e szli, jak id woy narze do bydobjni! Wszystko skadao si na ich zgub. Zaledwie przeszli, zaraz saperowie szwedzcy rozebrali po nich czasowy pomost, by silniejsze dawa belkowanie, po ktrym by i armaty mogy przechodzi. Oni za skrcili, piewajc sobie z cicha, ku Wielkim Oczom, hemy ich zabysy jeszcze48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP cAWccl+}c:x"w socu na skrtach raz i drugi, nastpnie poczli si zanurza w br gsty.Ujechali p mili - nic! Cisza wkoo, gbinylene zdaway si by zupenie puste. Wic stanli, by da oddech koniom, po czym ruszyli z wolna dalej. Na koniec dotarli do Wielkich Oczu, w ktrych nie znaleli ywego ducha. Pustka ta zdziwia Kanneberga. - Widocznie spodziewano nas si tu - rzek do majora Swena - ale Czarniecki musi by gdzie indziej, skoro nie urzdzi nam zasadzki. - Czy wasza dostojno nakae odwrt? - zapyta Sweno. - Pjdziem naprzd, choby pod sam Lww,do ktrego niezbyt daleko. Musim jzyka dosta i krlowi o Janie Kazimierzu pewn wiadomo przywie. - A jeli na siy przewane trafim? - Chobymy te spotkali i kilka tysicy tej haastry, ktr oni pospolitym ruszeniem zowi, przecie z takimi onierzami nie damy si rozerwa. - Ale moem trafi i na regularne wojska. Nie mamy armat, a armaty przeciw nim grunt. - Tedy w por si cofniem i krlowi o nieprzyjacielu doniesiem. Tych za, ktrzy by nam chcieli odwrt przeci, rozbijem. - Nocy si boj! - odpowiedzia Sweno. - Zachowamy wszelkie ostronoci. Spyy dla ludzi i koni mamy na dwa dni, nie potrzebujem si spieszy. Jako gdy znowu zagbili si w br za Wielkimi Oczami, jechali nierwnie ostroniej. Pidziesit koni poszo naprzd. Ci jechali z gotowymi muszkietami w rku, majc wsparte kolby na udach, i ogldali si bacznie na wszystkie strony. Badali zarola, chaszcze, czstokro przystawali suchajc, czasem zjedali z drogi w bok, by zbada przybrzene gbie borowe, ni na drodze jednak, ni po bokach nie byo nikogo. Dopiero w godzin pniej minwszy skrt do nagy, dwch rajtarw jadcych w przodku ujrzao na czterysta krokw przedsob jedca na koniu. Dzie by pogodny i soce wiecio jasno,wic owego jedca wida byo jak na doni. Sam by onierzyk niewielki, przybrany bardzo przystojnie i z cudzoziemska. Wydawa si dlatego zwaszcza tak may, e siedzia na rosymbuanym bachmacie, widocznie wielkiej krwi. Jedziec jecha sobie z wolna, jakby nie widzc, e wojsko za nim wali. Powodzie wiosenne powyryway w drodze gbokie rowy, w ktrych szumiaa mtna woda. Ow jedziec zdziera przed rowami rumaka, a ten przesadza je ze sprystoci jelenia i znw szed truchtem, rzucajc bem i parskajc od czasu do czasu rzewo. Dwaj rajtarzy wstrzymali konie i poczli sioglda za wachmistrzem. Ten przycapa w tej chwili, popatrzy i rzek: - To jaki ogar z polskiej psiarni. - Krzykn na niego! - rzek rajtar. - Nie krzykniesz. Moe ich tu by wicej. Ruszaj do pukownika! Tymczasem nadjechaa reszta przedniej stray i stanli wszyscy, may rycerz take zatrzyma konia i zwrci go frontem do Szwedw, jakby im chcia drog zagrodzi. Przez jaki czas oni patrzyli na niego, on na nich. - Jest i drugi! Drugi! trzeci! czwarty, caa kupa! - poczto nagle woa w szwedzkich szeregach. Jako z obu stron drogi poczli si sypa jedcy, zrazu pojedynczo, potem po dwch, po trzech. Wszyscy stawali obok owego, ktry pojawi si najpierwszy. Lecz i druga stra szwedzka ze Swenonem,a potem cay oddzia z Kannebergiem nadcigny do forpoczty. Kanneberg i Sweno wyjechali zaraz na czoo. - Poznaj tych ludzi! - zawoa ledwie spojrzawszy Sweno - ta chorgiew pierwsza uderzya na grafa Waldemara podGobiem, to Czarnieckiego ludzie. On sam musi tu by! Sowa te wywary wraenie, w szeregach nastaa cisza gboka, jeno konie dzwoniymunsztukami. - Wietrz tu jak zasadzk - mwi dalej Sweno. - Za mao ich, by nam stawiali czoo, ale po lasach musz by ukryci drudzy. Tu zwrci si do Kanneberga: - Wasza dostojno, wracajmy! - Dobrze wa radzisz - odpar marszczc brwi pukownik. - Warto byo wyjeda, jeeli na widok kilkudziesiciu obszarpacw wraca mamy! A czemumy na widok jednego nie wrcili?... Naprzd! Szwedzki szereg poruszy si w tej chwili z najwiksz dokadnoci, za nim drugi, trzeci, czwarty. Przestrze midzy dwoma oddziaami zacza si zmniejsza. - Tuj! - skomenderowa Kanneberg. Muszkiety szwedzkie poruszyy si jak jeden, elazne szyje wycigny si ku polskim jedcom. Lecz pierwej, nim zagrzmiay muszkiety, jedcy polscy zawrcili konie i poczli umyka bezadn kup. - Naprzd! - krzykn Kanneberg. Oddzia ruszy z miejsca skokiem, a ziemia zadraa pod cikimi kopytami rajtarskich koni. Las napeni si krzykiem gonicych i uciekajcych. Po kwadransie gonitwy, bd e konie szwedzkie byy lepsze, bd e polskie jakow drog pomczone, do, e przestrze dzielca dwa wojska zacza si zmniejsza. Lecz zarazem stao si co dziwnego. Oto bezadna z pocztku kupa polska, w miar trwania ucieczki, nie tylko nie rozpraszaa si coraz bardziej, ale przeciwnie, uciekaaw coraz lepszym ordynku, coraz rwniejszymi szeregami, jak gdyby sama szybko koni rwnaa jedcw w szeregi.Spostrzeg to Sweno, rozpuci konia, dopad do Kanneberga i pocz woa: - Wasza dostojno! to nie zwyka partia, to regularny onierz, ktren umylnie umyka i do zasadzki nas prowadzi. - Zali diabli bd w tej zasadzce czy ludzie?- odrzek Kanneberg. Droga sza nieco w gr i stawaa si coraz szersza, las rzednia i na jego kracu wida ju byo niezarose pole, a raczej ogromn polan otoczon ze wszystkich stron gstym i szarym borem. Chorgiew polska przyspieszya z kolei biegu i okazao si, e poprzednio umylnie sza tpo, teraz bowiem w krtkiej chwili odsadzia si tak daleko, e wdz szwedzkipozna, i nigdy jej nie docignie. Dopadszy zatem do poowy polany i spostrzegszy, e nieprzyjaciel ju niemal do drugiego jej koca dociera, pocz hamowa swoich ludzi i zwalnia biegu. Lecz, o dziwo, polski oddzia, zamiast uton w przeciwlegym lesie, zatoczy na samym kracu ogromne pkole i zwrci si cwaem ku Szwedom, stanwszy od razu w tak wspaniaym bojowym ordynku, e wzbudzi podziw w samym nieprzyjacielu. - Tak jest! - zawoa Kanneberg - to regularny onierz! Zawrcili jakoby na mustrze. Czego oni chc?... do kroset! - Id na nas! - krzykn Sweno. Jako chorgiew ruszya naprzd rysi. May rycerz na buanym bachmacie krzycza co na swoich, wysuwa si naprzd i znw wstrzymywa konia, szabl znaki dawa, widocznie on by dowdc. - Atakuj naprawd! - rzek ze zdumieniem Kanneberg. A pod tamtymi ju konie wziy pd najwikszy i potuliwszy uszy, wycigny si tak, i ledwie brzuchami nie dotykay ziemi. Jedcy pochylili si na karki i skryli si za grzyw. Szwedzi stojcy w pierwszym szeregu dostrzegli tylko setki rozwartych chrapw koskich i gorejcych oczu. I wicher tak nie idzie, jako rwaa ta chorgiew. - Bg z nami! Szwecja! Ognia! - skomenderowa Kanneberg podnoszc w gr szpad. Gruchny wszystkie muszkiety, lecz w tej samej chwili chorgiew polska wpada w dym z tak si, e odrzucia na prawo i lewo pierwsze szwedzkie szeregi i wbia si w gstw ludzi i koni, jak klin wbija si w rozszczepione drzewo. Uczyni si wir straszliwy, pancerz uderza o pancerz, szabla o szabl, a w szczk, kwik koski, lament konajcych mw rozbudzi wszystkie echa, tak e cay br pocz odzywa si bitwie, jako strome skay grskie odzywaj si grzmotom. Szwedzi zmieszali si przez chwil, zwaszcza e znaczna ich ilo pada od pierwszego uderzenia, lecz wnet ochonwszy wsiedli potnie na nieprzyjaci. Skrzyda ich zbiegy si ze sob, a e chorgiew polska i bez tego para naprzd, chciaa bowiem przej "sztychem", wnet otoczona zostaa. rodekSzwedw ustpowa przed ni, natomiast boki nacieray j coraz silniej, nie mogc jej wprawdzie rozerwa, bo bronia si zaciekle i z ca ow niezrwnan biegoci, ktra czynia jazd polsk tak straszn w rcznej bitwie. Pracoway wicszable przeciw rapierom, trup pada gsto,lecz zwycistwo ju, ju chylio si na szwedzk stron, gdy nagle spod ciemnej ciany boru wytoczya si druga chorgiewiod razu ruszya z krzykiem. Cae prawe skrzydo szwedzkie zwrcio si natychmiast, pod wodz Swena, czoem ku nowemu nieprzyjacielowi, w ktrym wprawni onierze szwedzcy poznali husari. Wid j m siedzcy na dzielnym tarantowym koniu, przybrany w burk i rysi kopak z czaplim pirem. Wida go byo doskonale, bo jecha z boku, o kilkanacie krokw od onierzy. - Czarniecki! Czarniecki! - rozlegy si woania w szwedzkich szeregach. Sweno spojrza z rozpacz w niebo, nastpnie cisn kolanami konia i ruszy aw. Pan Czarniecki za podprowadzi husarzy na kilkanacie krokw i gdy szli ju w najwikszym pdzie, sam zawrci. Wtem od boru ruszya trzecia chorgiew, on zaraz doskoczy do niej i podprowadzi;ruszya czwarta, podprowadzi; buaw kadej pokaza, gdzie ma uderzy, rzekby: gospodarz prowadzcy niwiarzy i rozdzielajcy midzy nich robot. Na koniec, gdy wysuna si pita, sam stan na czele i ruszy wraz ni do bitwy.Lecz ju husaria odrzucia w ty prawe skrzydo i po chwili rozerwaa je zupenie,trzy za nastpne chorgwie obskoczyy tatarsk mod Szwedw i czynic krzyk, poczy siec zmieszanych elazem, b wczniami, rozbija, tratowa, a wreszciegna wrd wrzaskw i rzezi. Kanneberg pozna, e wpad w zasadzk i jakoby pod n wyprowadzi swj oddzia; nie chodzio mu ju o zwycistwo, ale chcia przynajmniej jak najwiksz liczb ludzi ocali, wic kaza trbi na odwrt. Ruszyli zatem Szwedzi caym pdem ku tej samej drodze, ktr od Wielkich Oczu przyjechali, czarniecczykowie za jechali na nich tak, e dech polskich koni ogrzewaszwedzkie plecy. W tych warunkach i wobec przeraenia, jakie ogarno rajtarw, odwrt w nie mg odbywa si w porzdku, lepsze koniewysforoway si naprzd i wkrtce wietny Kannebergowski oddzia zmieni siw kup uciekajc bezadnie i wycinan niemal bez oporu. Im pogo duej trwaa, tym stawaa si bezadniejsz, bo i Polacy nie gonili w ordynku, ale kady wypuszcza konia, ile pary w nozdrzach, dopada, kogo chcia, bi, kogo chcia. Pomieszali si wic jedni z drugimi. Niektrzy polscy onierze przecignli ostatnie szwedzkie szeregi i zdarzao si, e gdy towarzysz stawa na strzemionach, by tym potniej ci uciekajcego przed sob rajtara, sam gin pchnity rapierem z tyu. Usaa si gstym szwedzkim trupem droga do Wielkich Oczu, lecz nie tu by termin gonitwy. I jedni, i drudzy wpadlitym samym impetem do nastpnego lasu, tam jednak zdroone poprzednio konie szwedzkie poczy ustawa i rze staa sijeszcze krwawsza. Niektrzy rajtarowie poczli zeskakiwa z koni i zmyka w las, lecz kilkunastu zaledwie to uczynio, wiedzieli bowiem z dowiadczenia Szwedzi, e w lasach czyhaj chopi, woleli wic gin od szabel ni w straszliwych mkach, ktrych rozwcieczony lud im nie szczdzi. Inni prosili pardonu, po wikszej czci na prno, bo kady wola ci nieprzyjacielai gna dalej, ni wziwszy go jecem, pilnowa i dalszej gonitwy zaniecha. Wic cito bez miosierdzia, aby nikt z wieci o klsce nie wrci. Pan Woodyjowski goni w przodku z laudask chorgwi. On to by owym jedcem, ktrypierwszy ukaza si Szwedom na wabia, on pierwszy uderzy, a teraz siedzc na koniujako wicher cigym uywa z caej duszy,pragnc si krwi nasyci i gobsk klskpomci. Coraz to dogania rajtara, a dognawszy gasi go tak prdko jako wiec; czasem za jecha na karku dwch, trzech lub czterech, lecz krtko, bopo chwili ju tylko konie bez jedcw biegy przed nim. Prno niejeden Szwedzisko chwyci wasny rapier za ostrze i zwracajc go na znak pardonu rkojeci ku rycerzowi, gosem i oczyma ebra litoci; pan Woodyjowski nawet nie zatrzymywa si nad nim, jeno wsunwszy mu sztych szabli tam, gdzie szyja piersi dotyka, zadawa cios lekki, nieznaczny, a w rce rozkada, zbladymi usty jedno i drugie sowo rzuci, po czym pogra si w mroku mierci. Pan Woodyjowski za, nie ogldajc si wicej, bieg dalej i nowe ofiary na ziemi strca. Zauway strasznego niwiarza dzielny Sweno i skrzyknwszy kilkunastu co najdzielniejszych rajtarw, postanowi ofiar wasnego ycia wstrzyma cho na chwil pogo, aby innych ocali. Zwrcili tedy konie i nastawiwszy rapiery, czekali z ostrzami na gonicych. Pan Woodyjowski, widzc to, ani chwili si nie zawaha, wspi konia i wpad midzy nich w rodek.I nimby kto okiem zdoa mrugn, ju dwa hemy zapady w d konia. Przeszo dziesi rapierw zmierzyo si teraz w jedn pier Woodyjowskiego, lecz w tej chwili wpadli za nim Skrzetuscy, Jzwa Butrym Beznogi, pan Zagoba i Roch Kowalski, o ktrym Zagoba powiada, e nawet idc do ataku jeszcze oczy ma zamknite i drzemie, a budzi si dopiero, gdy piersi o pier nieprzyjaciela uderzy. Pan Woodyjowski zwin si pod kulbak tak szybko, e rapiery puste powietrze przeszyy. Mia on ten sposb od biaogrodzkich Tatarw, lecz maym, a zarazem nad ludzk wiar zrcznym bdc,do takiej doskonaoci go doprowadzi, e nikn, kiedy chcia, z oczu, bd za karkiem, bd pod brzuchem koskim. Tak znikn i teraz, a nim zdumieni rajtarzy zdoali zrozumie, co si z nim stao, znwniespodzianie na kulbak wychyn, straszny jak bik, gdy midzy trwone ogary z wysokich gazi skoczy. Tymczasem i towarzysze mu pomogli roznoszc mier i zamieszanie. Jeden z rajtarw przyoy panu Zagobie do samych piersi pistolet, lecz Roch Kowalski, majc go po lewej stronie, zatem nie mogcci szabl, zoy pi i w gow go mimochodem dojecha, a ten nurkn w tej chwili pod konia, tak wanie, jakby we piorun uderzy. Pan Zagoba za wydawszy okrzyk radosny ci w skro samego Swena, ktren rce opuci i czoem wspar si na karku koskim. Na ten widokpierzchnli inni rajtarzy. Woodyjowski, Jzwa Beznogi i dwaj Skrzetuscy pucili siza nimi i wycili, zanim ubiegli sto krokw. I pogo dalej trwaa. Szwedzkie konie coraz mniej miay tchu w piersiach i rozpieray si coraz czciej. Na koniec z tysica najwietniejszych rajtarw, ktrzy pod Kannebergiem wyszli, zostao zaledwie stu kilkudziesiciu jedcw, reszta leaa dugim pasem na lenej drodze. Lecz i ta ostatnia kupa zmniejszaa si z kad chwil, gdy rce polskie nie przestay nadni pracowa. Na koniec wypadli z lasu. Wiee Jarosawiazarysoway si wyranie na bkicie. Ju, ju nadzieja wstpia w serca uciekajcych, wiedzieli bowiem, e w Jarosawiu stoi sam krl i caa potga i ew kadej chwili moe im przyj w pomoc. Zapomnieli o tym, i zaraz po ich przejciu uprztnito pomost na ostatnim przle mostu, aby silniejsze podoy dla armat belkowanie. Pan Czarniecki za, czy wiedzia o tym przez swoich szpiegw, czy te umylnie chcia si krlowi szwedzkiemu pokaza i na jego oczach doci reszty tych nieszczliwych, do, i nie tylko nie wstrzyma pogoni, ale sam z Szemberkow chorgwi naprzd skoczy, sam siek, sam wasn rk cina - pdzc za kup tak, jak gdyby tym samym pdem chcia na Jarosaw uderzy. Na koniec dobiegli o staj do mostu. Krzyki z pola doleciay do obozu szwedzkiego. Mnstwo onierzy i oficerw wybiego z miasta patrze, co si za rzek dzieje. Ledwie spojrzeli - dostrzegli i poznali rajtarw, ktrzy rano wyszli z obozu. - Oddzia Kanneberga! oddzia Kanneberga! -poczo krzycze tysice gosw. - W pie niemal wycici! Ledwie sto ludzi biey! W tej chwili przygalopowa sam krl, a z nim Wittenberg, Forgell, Miller i inni jeneraowie. Krl poblad. - Kanneberg! - rzek. - Na Chrystusa i jego rany! Most nie wykoczony! - zawoa Wittenberg - wytn ich do nogi! Krl spojrza na rzek wezbran wiosennymi wody; szumiaa t fal, o przeprawieniu pomocy wpaw nie byo co i myle. Tamci zbliali si coraz wicej. Wtem znw poczto krzycze: - Wozy krlewskie i gwardia nadciga! Zgini ci! Jako zdarzyo si, e cz krlewskiego hemy ich zabysy jeszcze48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP7cc ]'!$lc"2 Xkredensu, ze stoma ludmi pieszej gwardii, wynurzya si w tej chwili inn drog z przylegych lasw. Spostrzegszy, co si dzieje, ludzie z eskorty w przekonaniu, e most gotowy, poczli zda co si ku miastu. Lecz dostrzeono ich z pola - za czym natychmiast ze trzysta koni ruszyo ku nimcaym pdem, a na czele wszystkich lecia z szabl wzniesion nad gow i ogniem w renicach pan dzierawca z Wsoszy, Rzdzian. Niewielkie da on dotd mstwa dowody, lecz na widok wozw, w ktrych mg znajdowa si up obfity, odwaga takwezbraa w jego sercu, e wysforowa sina kilkadziesit krokw przed innymi. Piechurowie przy wozach widzc, e nie ujd, zwarli si w czworobok i sto muszkietw naraz skierowao si w piersi Rzdziana. Huk wstrzsn powietrzem, wstga dymu przeleciaa wzdu ciany czworoboku, lecz nim dym si rozproszy, ju pan dzierawca przed cian wspi konia tak, e kopyta przednie zawisy przez chwil nad gowami rajtarw - i wpad na ksztat gromu w rodek. Lawina jedcw runa za nim. I jako gdy wilcy zmog konia, on yje jeszcze i lec na grzbiecie, broni si rozpaczliwie kopytami, a one pokryj go cakiem i dr ze ywe kaway misa - takowe wozy i piechurowie pokryci zostali zupenie kbic si mas koni i jedcw.Jeno krzyki straszne podnosiy si z tego wiru i dolatyway uszu Szwedw stojcych na drugim brzegu. A tymczasem jeszcze bliej brzegu docinanoreszty Kannebergowych rajtarw. Caa armia szwedzka wylega jak jeden m na wysoki brzeg Sanu. Piechota, jazda, artyleria pomieszay si ze sob - i patrzyliwszyscy, jakoby w dawnym cyrku rzymskim na widowisko, jeno patrzyli ze cinitymi ustami, z rozpacz w piersi, w przeraeniu, w poczuciu bezsilnoci. Chwilami z piersi tych mimowolnych widzwwyrywa si krzyk straszny. Chwilami rozlega si pacz powszechny, to znw zapadaa cisza i sycha byo tylko sapanierozwcieczonych onierzy. Bo przecie ten tysic ludzi, ktry wyprowadzi Kanneberg,stanowi czoo i dum caej armii szwedzkiej; sami to byli weterani okryci saw w Bg wie ilu ziemiach i w Bg wie ilu bitwach! A teraz oto biegali jak bdne stado owiec po obszernym przeciwlegym boniu, ginc jak owce pod noem rzeniczym. Wic nie bya to ju bitwa, ale owy. Straszni jedcy polscy krcili si jak zawierucha po bojowisku, krzyczc rnymi gosami i przebiegajc rajtarom. Czasem za jednym pdzio kilku lub kilkunastu, czasem pojedynczy za pojedynczym. Niekiedy dognany Szwed pochyla si jeno na kulbace, by cios nieprzyjacielowi uatwi, niekiedy przyjmowa bitw, lecz gin najczciej, bo na bia bro szwedzcy onierze nie mogli si mierzy z wywiczon we wszelakich fechtach szlacht polsk. Lecz najokropniej sroy si midzy Polakami may rycerzyk, siedzcy na buanym a cigym i zwrotnym jak sok koniu. Zauwayo go wreszcie cae wojsko,bo kogo on pogoni, kto si z nim spotka, gin nie wiadomo jak i kiedy, tak maymi, tak nieznacznymi ruchami miecza strca najtszych rajtarw na ziemi. Na koniec dostrzeg samego Kanneberga, ktrego kilkunastu towarzystwa gonio, wic krzykn na nich, rozkazem pogo powstrzyma i sam na niego uderzy. Szwedzi z drugiego brzegu wstrzymali dechw piersiach. Sam krl si tu do brzegu przysun i patrzy z bijcym sercem, miotany jednoczenie trwog i nadziej, bo Kanneberg, jako pan wielki i krlewski krewny, od dziecistwa wiczony we wszelkiego rodzaju fechtach przez mistrzw woskich, w walce na biay or nie mia rwnego sobie w armii szwedzkiej.Wszystkie wic oczy byy teraz w niego utkwione, zaledwie miay oddycha otwarte usta, on za widzc, e pogo gromadna ustaa, i chcc po straceniu wojska saw sw w oczach krlewskich ratowa, rzek do swej duszy ponurej: "Biada mi, jeli wojsko wprzd wytraciwszy, krwi wasn teraz haby nie przypiecztuj lub jeli ycia nie okupi,tego strasznego ma obaliwszy. Inaczej, choby mnie do Boga na tamt stron przeniosa, adnemu Szwedowi w oczy spojrze bym nie mia!" To rzekszy zwrci konia i skoczy ku temu rycerzowi. e za ci jedcy, ktrzy mu przebiegali odrzeki, usunli si teraz, mia wic Kanneberg i t nadziej, e gdy pokona przeciwnika, dopadnie brzegu i w wod skoczy, a potem - co bdzie, to bdzie; jeli nie zdoa wzburzonych fal przepyn, to przynajmniej prd go wraz z koniem daleko uniesie, a tam ju jaki ratunek bracia dla niego obmyl. Skoczy wic jak piorun ku maemu rycerzowi, a may rycerz ku niemu. Chcia Szwed w przelocie wbi swj rapier a po gard pod pach przeciwnika, lecz zaraz pozna, e sam mistrzem bdc na mistrza rwnie trafi musia, bo szpada tylko zelizna si wzdu ostrza polskiej szabli, tylko zachwiaa mu si jako dziwnie w rku, jak gdyby mu nagle rami zdrtwiao; ledwie si zdoa zastawi od ciosu, ktry mu rycerz nastpnie zada; naszczcie, w tej chwili rozniosy ich konie we dwie przeciwne strony. Zatoczyli tedy obaj koem i zwrcili si jednoczenie, lecz wolniej jechali ju na siebie, pragnc wicej na spotkanie mie czasu i cho kilkakro elazo skrzyowa. Kanneberg zebra si teraz w sobie, tak i uczyni si podobny do ptaka, ktremu dzib tylko potny z nastroszonych pir wystaje. Zna on jedno niezawodne pchnicie, w ktrym pewien Florentczyk go wywiczy, straszne, bo zwodnicze i niemalnieodbite, polegajce na tym, e ostrze, skierowane niby w piersi, mijajc bokiem zastaw przeszywao gardo i wychodzio a tyem karku. Tego pchnicia postanowi teraz uy. I pewien swego, zblia si hamujc coraz bardziej konia, a pan Woodyjowski (on to by bowiem) nadjeda ku niemu w drobnych skokach. Przez chwil myla, eby biaogrodzkim sposobem znikn naglepod koniem, lecz e z jednym tylko mem, i to na oczach obu wojsk, mia si spotka,wic cho zrozumia, i czeka go jaki ciosniespodziewany, wstyd mu byo po tatarsku, nie po rycersku si broni. "Chcesz mnie, jako czapla sokoa, sztychem nadzia - pomyla sobie - ale ja ci owym wiatraczkiem zayj, ktry w ubniach jeszcze wykoncypowaem." I ta myl wydaa mu si na razie najlepsz, wic wyprostowa si w kulbace, podnis szabelk i puci j w ruch podobny do ruchu mig wiatraka, lecz tak szybki, i powietrze poczo wista przeraliwie. A e zachodzce soce grao mu na szabli, wic otoczya go jakoby tarcza wietlana, migotliwa, on za uderzy ostrogami bachmata i run na Kanneberga. Kanneberg skurczy si jeszcze bardziej i prawie przywar do konia, w mgnieniu oka zwiza rapier z szabl, nagle wysun gow jak w i pchn okropnie. Lecz w tej chwili zaszumia straszliwy myniec, rapier targn si Szwedowi w rku, ostrze uderzyo w pust przestrze,natomiast wygity koniec szabli maego rycerza spad z piorunow szybkoci na twarz Kanneberga, przeci mu cz nosa,usta, brod, spad na obojczyk, strzaska go i zatrzyma si dopiero na idcym przezrami pendencie. Rapier wysun si z rk nieszczsnego i noc obja mu gow, lecz nim spad z konia, pan Woodyjowski puci szabl na sznurek i chwyci go za ramiona. Zawrzali jednym wrzaskiem z drugiego brzegu Szwedzi, pan Zagoba za przyskoczy do maego rycerza i rzek: - Panie Michale, wiedziaem, e tak bdzie, alem by gotw ci pomci! - Mistrz to by - odpowiedzia Woodyjowski. - Bierz wa konia za uzd, bo zacny! - Ha! eby nie rzeka, skoczyoby si z tamtymi pohaasowa! Pierwszy bym... Dalsze sowa przerwa panu Zagobie wistkul, wic nie dokoczy myli, natomiast krzykn: - Uchodmy, panie Michale, ci zdrajcy postrzeli gotowi! - Nie maj ju te kule impetu - odrzek Woodyjowski - bo za daleko. Tymczasem otoczyli ich inni jedcy polscy winszujc Woodyjowskiemu i patrzc na z podziwem, a on tylko wsikami raz po razrusza, bo take rad by z siebie. Za na drugim brzegu, midzy Szwedami, wrzao jakby w ulu. Artylerzyci zataczali na gwat armaty, wic i w pobliskich szeregach polskich ozway si trbki do odwrotu. Na gos ich skoczy kady do swojej chorgwi, i w mig stany wszystkie w sprawie. Cofny si pod las i zatrzymay znowu, jakby miejsce nieprzyjacielowi zostawujc i zapraszajc go za rzek. Wreszcie przed aw ludzi i koni wyjecha na tarantowatym dzianecie m przybrany w burk i czapk z czaplim pirem z pozocistym buzdyganem w rku. Wida go byo doskonale, bo paday na czerwone promienie zachodzcego soca, izreszt jedzi przed pukami, jakby przegld sprawujc. Poznali go od razu wszyscy Szwedzi i poczli krzycze: - Czarniecki! Czarniecki! On za gada co z pukownikami. Widziano,jak duej zatrzyma si przy rycerzu, ktry Kanneberga usiek, i rk pooy najego ramieniu, po czym podnis buzdygan ichorgwie zaczy z wolna, jedna za drug, zawraca ku borom. Wanie i soce zaszo. W Jarosawiu dzwony ozway si po kocioach, wic wszystkie puki zapieway jednym gosem, odjedajc: "Anio Paski zwiastowa Najwitszej Pannie Marii", i zt pieni zniky Szwedom z oczu. Rozdzia 5 Dnia tego pooyli si Szwedzi spa nic w usta nie biorc i bez nadziei, aby mieli czymnazajutrz si posili. Tote od mki godowej spa nie mogli. Nim drugi kur zapia, znkane onierstwo poczo wymyka si z obozu pojedynczo i kupami na grasunek po wsiach przylegych do Jarosawia. Szli wic, do nocnych rabusiwpodobni, ku Radymnu, Kaczudze, Tyczynowi- gdzie mogli i gdzie spodziewali si zasta co do jedzenia. Otuchy dodawao im to, e Czarniecki by na drugiej stronie rzeki, ale choby i przeprawi si ju zdy, woleli mier ni gd. Widocznie wielkie ju byo rozprzenie w obozie, bo okoo ptora tysica ludzi wysuno si w ten sposb, wbrew najsurowszym rozkazom krlewskim. Poczli wic grasowa po okolicy, palc, rabujc, cinajc, lecz prawie nikt z nich nie mia powrci do obozu. Czarniecki by wprawdzie z drugiej strony Sanu, lecz i z tej krciy si rne partie szlacheckie i chopskie; najpotniejsza za pana Strzakowskiego, zoona z bitnej szlachty grskiej, tej wanie nocy przymkna, jakna nieszczcie do Prchnika. Ujrzawszy tedy un i usyszawszy strzay poszed pan Strzakowski, jakoby kto sierpem rzuci, prosto na gwar i napad na zajtych rabunkiem. Bronili si silnie w opotkach, lecz pan Strzakowski rozerwaich, wysiek, nikogo nie ywi. W innych wioskach inne partie uczyniy to samo, po czym w gonitwie za uciekajcymi podsunysi pod sam obz szwedzki, roznoszc trwog i zamieszanie, krzyczc po tatarsku, po woosku, po wgiersku i po polsku, tak i Szwedzi sdzili, e jakie potne wojska posikowe na nich nastpuj, moe chan z ca ord. Wszczo si zamieszanie i - rzecz niebywaa dotd - popoch, ktry z najwikszym trudem udao si oficerom potumi. Lecz krl, ktry do rana przesiedzia na koniu, widzia, co si dzieje, zrozumia, co z tego moe wynikn, i zaraz rankiem zwoa rad wojenn. Pospna owa narada niedugo trwaa, bo nie byo dwch drg do wyboru. Duch w wojsku upad, onierz nie mia co je, nieprzyjaciel rs w potg. Szwedzki Aleksander, ktry obiecywa wiatu caemu goni, choby do tatarskich stepw, polskiego Dariusza, nie o gonitwie dalszej, ale o wasnym ocaleniu musia teraz myle. - Sanem moem si wraca do Sandomierza,stamtd Wis do Warszawy i do Prus - mwi Wittenberg. - W ten sposb zguby unikniem. Duglas za gow si chwyci: - Tyle zwycistw, tyle trudw, tak olbrzymikraj podbity i wraca nam przychodzi! A Wittenberg na to: - Maszli, wasza dostojno, jak rad? - Nie mam! - odrzek Duglas. Krl, ktry dotd nic nie mwi, wsta na znak, e posiedzenie skoczone, i rzek: - Nakazuj odwrt! Wicej tego dnia nie syszano z jego ust anisowa. Bbny poczy warcze i trby gra w szwedzkim obozie. Wie, e odwrt nakazany, rozbiega si w jednej chwili z koca w koniec. Przyjto j okrzykami radoci. Przecie zamki i fortece byy jeszcze w rku Szwedw, w nich czeka wypoczynek, jado, bezpieczestwo. Jeneraowie i onierze wzili si tak gorliwie do przygotowa odwrotu, e a gorliwo owa, jak zauway Duglas, z hab graniczya. Samego Duglasa wysa krl w przedniej stray, aby trudne przeprawy naprawia, lasy trzebi. Wkrtce za nim ruszyo cae wojsko szykiem jak do boju; front armaty zasaniay, ty wozy utaborowane, po bokach sza piechota. Potrzeby wojenne i namioty pyny rzek na statkach. Wszystkie te ostronoci nie byy zbyteczne, ledwie bowiem tabor ruszy, jutylne strae szwedzkie dojrzay idcych ladem jedcw polskich i odtd niemal nigdy nie traciy ich z oczu. Czarniecki pociga wasne chorgwie, wszystkie partie okoliczne, posa po nowe posiki dokrla i szed w trop. Pierwszy nocleg w Przeworsku by zarazem pierwszym alarmem. Oddziay polskie natary tak blisko, i kilka tysicy piechoty wraz z dziaami musiano przeciw nim zwrci. Przez chwil sam krl myla, e Czarniecki naprawd nastpuje, lecz on, swoim zwyczajem, wysya tylko oddziay za oddziaami. Te podpadajc czyniy okrzyk i cofay si natychmiast. Noc do rana zesza na podobnych harcach, noc swarliwa, dla Szwedw bezsenna. I cay pochd, wszystkie nastpne noce i dnie miay by do niej podobne. Tymczasem znowu Czarnieckiemu przysakrl dwie chorgwie jazdy, bardzo moderowanej, za tym i list, e wkrtce hetmani z komputowym wojskiem rusz, on za sam z reszt piechot i ord rycho za nimi pospieszy. Jako zatrzymyway go ju tylko rokowania z chanem, z Rakoczym i z cesarzem. Czarniecki uradowa si niepomiernie t wieci, i gdy nazajutrz rano Szwedzi ruszyli dalej, w klin midzy Wis i San, rzek pan kasztelan do pukownika Polanowskiego: - Sie nastawiona, ryby w matni id. - A my uczynim jak w rybak - rzek Zagoba - ktry im na fletni gra, eby tacoway, czego gdy nie chc czyni, wycign je na brzeg; tedy dopiero skakay, a on wzi je kijem razi mwic:"O, takie crki! Trzeba byo tacowa, pkim prosi." Na to pan Czarniecki: - Bd oni tacowali, niech jeno pan marszaek Lubomirski nadcignie ze swoim wojskiem, ktre na pi tysicy licz. - Lada chwila go nie wida - rzek pan Woodyjowski. - Przyjechao dzi kilku szlachty podgrskiej - ozwa si Zagoba - ci zapewniaj, e wielkimi i pilnymi drogami idzie, ale czy si zechce z nami poczy, miast na swoj rk wojowa, to inna rzecz! - Czemu to? - spyta pan Czarniecki, bystropatrzc na Zagob. - Bo to czek nadzwyczajnej ambicji i o saw zazdrosny. Znam go sia lat i byem mu konfidentem. Poznaem go, gdy by modym jeszcze paniciem, na dworze panakrakowskiego, Stanisawa. Fechtw si wonczas od Francuzw i Wochw uczy i okrutnie si na mnie rozgniewa, gdym mu powiedzia, e to kpy, z ktrych aden mi nie zdziery. Uczynilimy parol i samem ich siedmiu jednego po drugim rozcign. On za ode mnie si dalej uczy nie tylko fechtw, ale i sztuki wojennej. Dowcip miaz przyrodzenia troch tpy, ale co umie, toode mnie. - Taki to z waci mistrz? - spyta Polanowski. - Exemplum: pan Woodyjowski, drugi mj ucze. Z tego mam prawdziw pociech. - Prawda, e to waszmo Swena usiek? - Swena? Gdyby si to ktremu z waszmociw zdarzyo, miaby przez cae ycie co opowiada, jeszcze by ssiadw sprasza, by im przy winie jedno w kko powtarza, ale ja o to nie dbam, bo gdybymchcia wylicza, mgbym takimi Swenami drog do samego Sandomierza wymoci. Moe bym nie mg? Powiedzcie, ktrzy mnie znacie. - Mgby wuj! - ozwa si Roch Kowalski. Pan Czarniecki nie sysza dalszego cigu rozmowy, bo si gboko nad sowami Zagoby zamyli. Zna i on ambicj pana Lubomirskiego i nie wtpi, e albo zechce mu swoj wol narzuca, albo na wasn rk bdzie dziaa, chociaby to szkod Rzeczypospolitej przynie miao. Wic surowe jego oblicze spospniao i pocz brod krci. - Oho! - szepn do Skrzetuskiego Jana go hemy ich zabysy jeszcze48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA#P1c$ c%xc&D+c'L:('>O Zagoba - ju tam Czarniecki co gorzkiego uje, bo mu si twarz do orowej podobna uczynia, rycho tu kogo podziobie. Wtem pan Czarniecki ozwa si: - Trzeba, by ktry z waszmociw z listem ode mnie do pana Lubomirskiego pojecha. - Jam mu znajomy i podejmuj si - rzek pan Jan Skrzetuski. - Dobrze - odpar wdz - im kto znamienitszy, tym lepiej... Zagoba zwrci si do Woodyjowskiego i znw szepn: - Ju i przez nos mwi, znak to wielkiej alteracji. Rzeczywicie za pan Czarniecki mia srebrne podniebienie, bo mu je kula przed laty pod Busz wyrwaa. Ow ilekro by wzruszony, gniewny i niespokojny, zaczyna zawsze mwi ostrym i brzkliwym gosem. Nagle zwrci si teraz do Zagoby: - A moe by i wapan z panem Skrzetuskimpojecha? - Chtnie - odpowiedzia Zagoba - jeli ja czego nie wskram, nikt nie wskra. Wreszcie do czeka tak wielkiego rodu we dwch bdzie przystojniej. Czarniecki zacisn wargi, szarpn brod irzek jakby sam do siebie: - Wielkie rody... wielkie rody... - Tego nikt panu Lubomirskiemu nie ujmie - zauway Zagoba. A Czarniecki brwi zmarszczy: - Rzeczpospolita sama jest wielka, a rodw w proporcji do niej nie masz wielkich, jeno mae, i bodaj ziemia poara takie, ktre otym zapominaj! Umilkli wszyscy, bo bardzo potnie przemwi, i dopiero po niejakiej chwili Zagoba rzek: - W proporcji do caej Rzeczypospolitej susznie! - Jam te nie z soli wyrs ani z roli, jeno z tego co mnie boli - ozwa si Czarniecki -a boleli mnie Kozacy, ktrzy mi t oto gb przestrzelili, a teraz boli mnie Szwed, i albo t bolczk przetn, albo sam od niej sczezn, tak mi dopom Bg! - I my dopomoem krwi nasz! - rzek Polanowski. Czarniecki za przeuwa jeszcze czas jaki gorycz, ktra wezbraa mu w sercu na myl, e ambicja pana marszaka moe mu w ratowaniu ojczyzny przeszkodzi, wreszcie uspokoi si i rzek: - Za czym i list trzeba pisa. Prosz waszmociw ze sob. Jan Skrzetuski i Zagoba poszli za nim, a wp godziny pniej siedli na ko i pojechaliodwrotn drog ku Radymnu, byy bowiem wieci, e tam wanie zatrzyma si pan marszaek z wojskiem. - Janie - rzek Zagoba macajc si po kalecie, w ktrej wiz list pana Czarnieckiego - uczy mi ask i pozwl mnie samemu gada do marszaka. - A ojciec naprawd go znae i fechtw gouczye? - I!... tak si jeno sobie mwio dlatego, eby si para w gbie nie zagrzaa i eby jzyk nie rozmik, co si od przyduszego milczenia snadnie przytrafimoe. Ni go znaem, ni go uczyem. Albo tonie miaem czego lepszego do roboty ni by niedwiednikiem i uczy pana marszaka, jako si na zadnich nogach chodzi? Ale to wszystko jedno. Przeznaem go na wylot z tego, co ludzie o nim powiadaj, i potrafi go zagnie jako kucharka kluski. Jeno o to jedno ci jeszczeprosz: nie powiadaj, e mam list od pana Czarnieckiego, i nie wspominaj nawet o nim,pki go sam nie oddam. - Jake to? Miaebym funkcji, z ktr mnie posano, nie speni?! W yciu mi si to nie przygodzio i nie przygodzi. Nie moeby! Chociaby i pan Czarniecki przebaczy,nie uczyni tego za skarb gotowy! - To wycign szabl i pcin twemu koniowi podetn, eby za mn nie nady.Zali widziae kiedy, eby chybio to, com wasn gow zamyli? Gadaj! le to wyszed ty sam na Zagobowych fortelach?le wyszed pan Micha albo i twoja Halszka? albo i wy wszyscy, kiedym to was z rk Radziwia wyuskn? Powiadam ci, e z tego listu moe by wicej zego ni dobrego, bo pan kasztelan pisa go w takiejalteracji, e ze trzy pira zama. Wreszcie, bdziesz o nim gada, gdy moje zamysy chybi; parol, e go sam wwczasoddam, ale nie prdzej. - Byem go mg odda, wszystko jedno kiedy. - Wicej te nie potrzebuj! Hajda teraz, bodroga przed nami okrutna! Popdzili tedy konie i pucili si w skok. Ale nie potrzebowali jecha dugo, bo przednie strae marszakowskie miny ju nie tylkoRadymno, ale i Jarosaw, on sam za znajdowa si w Jarosawiu i sta w dawnej kwaterze krla szwedzkiego. Znaleli go przy obiedzie ze znaczniejszymi oficerami. Lecz gdy si opowiedzieli, Lubomirski kaza ich przyj natychmiast, bo ich nazwiska zna, gdy gone byy owego czasu w caej Rzeczypospolitej. Wszystkich oczy zwrciy si na nich, gdy weszli; patrzono zwaszcza z podziwem i ciekawoci na Skrzetuskiego, marszaek za, powitawszy ich wdzicznie, spyta zaraz: - Czy to sawnego rycerza mam przed sob, ktry listy z oblonego Zbaraa krlowi przenis? - Ja to si przekradem - odrzek pan Jan. - Daje mi Boe takich oficerw jak najwicej! Niczego tak panu Czarnieckiemu nie zazdroszcz, bo zreszt wiem, e i moje mae zasugi w pamici ludzkiej nie przepadn. - A jam jest Zagoba! - rzek stary rycerz wysuwajc si naprzd. Tu powid okiem po zgromadzeniu; marszaek za, jako to kadego chcia sobie uj, zaraz zakrzykn: - Kto by nie wiedzia o mu, ktren Buraja, wodza barbarorum, usiek, ktrenRadziwiowi wojsko pobuntowa... - I panu Sapiee wojsko przywiodem, ktre, prawd rzekszy, mnie, nie jego, wodzem sobie obrao - doda Zagoba. - A e to wasza mo chcia, mogc tak grn mie szar, wyrzec si jej i u pana Czarnieckiego sub przyj? Na to Zagoba ysn okiem ku Skrzetuskiemu i odrzek: - Janie wielmony panie marszaku, od waszej to dostojnoci tak ja, jak i cay kraj przykad bierze, jak dla dobra publicznego wyrzeka si ambicji i prywaty.Lubomirski pokrania z zadowolenia, a Zagoba wzi si w boki i mwi dalej: - Pan Czarniecki umylnie nas przysa, abymy si waszej dostojnoci w jego i caego wojska imieniu pokonili, a zarazem donieli o znacznej wiktorii, jak nam Bg nad Kannebergiem odnie pozwoli. - Syszelimy ju tu o tym - odrzek do sucho marszaek, w ktrym ju poruszya si zazdro - ale chtnie z ust naocznego wiadka jeszcze raz posyszymy. Usyszawszy to pan Zagoba rozpocz zaraz opowiada, jeno z niektrymi zmianami, bo siy Kanneberga spotniay w jego ustach do dwch tysicy ludzi. Nie zapomnia te wspomnie o Swenonie, osobie, o tym, jak na oczach krlewskich reszt rajtarw tu nad rzek wycito, jakwozy i trzystu ludzi gwardii wpado w rceszczliwych zwycizcw, sowem, wiktoria urosa w opowiadaniu do rozmiarw niepowetowanej dla Szwedw klski. Suchali wszyscy pilnie, sucha i pan marszaek, ale pospnia coraz bardziej i oblicze cinao mu si jakoby lodem, wreszcie rzek: - Nie neguj, e pan Czarniecki znamienity wojennik, ale przecie sam wszystkich Szwedw nie zje i dla innych cho na yk zostanie. A na to Zagoba: - Janie wielmony panie, to nie pan Czarniecki t wiktori odnis. - Jeno kto? - Jeno Lubomirski! Nastaa chwila powszechnego zdumienia. Pan marszaek usta otworzy, powiekami pocz mruga i patrzy na Zagob tak zdziwionym wzrokiem, jak gdyby chcia go spyta: - Zali wapanu pitej klepki nie staje? Lecz pan Zagoba nie da si zbi z tropu, owszem, wargi z wielk fantazj wyd (ktren gest przej od pana Zamoyskiego) i rzek: - Syszaem, jak sam Czarniecki przed caym wojskiem mwi: "Nie nasze to szable bij, ale (powiada) imi Lubomirskiego bije, bo gdy si (powiada) zwiedzieli, e tu, tu nadciga, duch w nich tak zdech, e w kadym onierzu wojsko marszakowskie widz i jako owce pod n by oddaj." Gdyby wszystkie promienie soneczne upady od razu na twarz pana marszaka, twarz ta nie rozjaniaby si wicej. - Jake? - zakrzykn - sam Czarniecki to powiada? - Tak jest, i wiele innych rzeczy, ale nie wiem, czy mi si godzi powtarza, bo do konfidentw jeno mwi. - Mw wa! Kade sowo pana Czarnieckiego warte. eby je sto razy powtrzy. Niepowszedni to czek i z dawna to mwiem! Zagoba spojrza na marszaka, przymruajc jedno oko, i mrucza pod wsami: - Pokne hak, zaraz ci tu wycign. - Co waszmo mwisz? - pyta marszaek.- Mwi, e wojsko tak na cze waszej dostojnoci wiwatowao, jakby i krlowi jegomoci lepiej nie wiwatowao, a w Przeworsku, gdymy to ca noc szarpali Szweda, co ktra chorgiew skoczya, to krzyczeli: "Lubomirski! Lubomirski!", i lepszy to skutek miao ni wszystkie "aa!" i "bij, zabij!" Jest tu wiadek, pan Skrzetuski, onierz te nie lada, ktren nigdy w yciu nie zega. Marszaek spojrza mimo woli na Skrzetuskiego, a ten zaczerwieni si po uszy i pocz co mamrota pod nosem. Tymczasem oficerowie marszakowscy poczli wychwala w gos posw. - Ot, politycznie postpi sobie pan Czarniecki, tak grzecznych kawalerw wysyajc! Obaj najsawniejsi rycerze, a jednemu mid po prostu z gby pynie! - Zawszem to rozumia o panu Czarnieckim,e mi yczliwy, ale teraz nie masz takiej rzeczy, ktrej bym dla niego nie uczyni! - zakrzykn marszaek, ktrego oczy mg si pokryway z rozkoszy. Na to Zagoba wpad w zapa: - Janie wielmony panie! Kto by ci nie uwielbia, kto by ci nie czci, wzorze wszystkich cnt obywatelskich, ktry Arystydesa sprawiedliwoci, mstwem Scypionw przypominasz! Siam ksig w yciu przeczyta, siam widzia, siam rozwaa, i rozdara mi si dusza od boleci, bo cem w tej Rzeczypospolitej ujrza! Oto Opaliskich, Radziejowskich, Radziwiw, ktrzy wasn pych, wasnambicj nad wszystko cenic, ojczyzny dla prywaty gotowi byli kadego momentu odstpi. Wicem pomyla: zgina ta Rzeczpospolita niecnot wasnych synw! Lecz kt mnie pocieszy, kto mi otuchy w strapieniu doda? - pan Czarniecki! "Zaiste -mwi - nie zgina, skoro powsta w niej Lubomirski. Tamci o sobie (powiada) myl, ten tylko patrzy, tylko szuka, gdzie by ofiar z prywaty na otarzu powszechnym mg zoy; tamci si wysuwaj, ten si usuwa, bo przykadem chce wieci. Ot i teraz (powiada) nadciga z wojskiem potnym i zwyciskim, a ju (powiada) sysz, e chce mnie komend nad nim zdawa, aby nauczy innych, jako ambicj, choby suszn, maj dla ojczyzny powica. Jedcie tedy (powiada) do niego,oznajmijcie mu, e ja tej ofiary nie chc, nie przyjm, gdy on lepszym ode mnie wodzem, gdy, zreszt, jego nie tylko wodzem, ale - daj Bg naszemu Kazimierzowi dugie ycie - krlem gotowimy obra!... i... obierzemy!" Tu pan Zagoba sam si nieco przelk, czyli miary nie przebra, i istotnie, po okrzyku: "obierzemy!", nastaa cisza; lecz przed magnatem tylko si niebo otworzyo, zrazu przyblad nieco, nastpnie pokrania, nastpnie znw przyblad i robic silnie piersiami, odrzek po chwili milczenia: - Rzeczpospolita jest i zostanie zawsze pani swej woli, bo na tym starodawne fundamenta naszych wolnoci spoczywaj... Lecz jam jeno suga jej sug i Bg mi wiadkiem, e nie podnosz oczu na one wysokoci, na ktre obywatel spoglda niepowinien... Co do komendy nad wojskiem... pan Czarniecki przyj j musi. Oto waniepragn da przykad tym, ktrzy wielko swego rodu ustawnie na myli majc, nie chc adnej zwierzchnoci uznawa, jak pro publico bono naley o wielkoci swego rodu zapomnie. Wic cho i tak zym wodzem moe nie jestem, jednako ja, Lubomirski, id dobrowolnie pod komend Czarnieckiego, o to tylko Boga proszc, abynam wiktori nad nieprzyjacielem spuci raczy! - Rzymianinie! ojcze ojczyzny! - krzykn Zagoba chwytajc rk marszaka i przyciskajc do niej wargi. Lecz tu jednoczenie stary wyga nastawi na Skrzetuskiego oko i pocz nim mruga raz po razu. Rozlegy si grzmice okrzyki oficerw i towarzystwa. Tum w kwaterze powikszasi z kad chwil. - Wina! - zawoa pan marszaek. A gdy wniesiono kielichy, zaraz wznis zdrowie krlewskie, potem pana Czarnieckiego, ktrego "naszym wodzem" nazwa, i wreszcie posw. Zagoba nie pozosta w tyle z toastami i tak wszystkichza serce chwyci, e sam marszaek za prg ich przeprowadzi, za rycerstwo a do rogatek Jarosawia. Na koniec zostali sami; wwczas Zagoba zajecha drog Skrzetuskiemu, wstrzyma konia i chwyciwszy si w boki, rzek: - A co, Janie? - Dalibg! - odpowiedzia Skrzetuski - ebymna wasne oczy nie widzia i na wasne uszy nie sysza, wierzy bym nie chcia, choby mi te i anio powiada. Za pan Zagoba: - Ha? co? Przysign, e sam Czarniecki co najwicej to wzywa i prosi Lubomirskiego, by szed z nim w parze. I wiesz, co byby wskra? Oto, e Lubomirski poszedby osobno, bo jeli w licie byy zaklcia na mio do ojczyzny ijakowe o prywacie wzmianki (a jestem pewien, e byy), to zaraz by pan marszaek nad si a rzek: "Zali on chce moim preceptorem zosta i uczy, jak si ojczynie suy?..." Znam ja ich!!... Na szczcie, stary Zagoba wzi spraw w rce, pojecha i ledwie gb otworzy, ju Lubomirski nie tylko chce i razem, ale pod komend si poddaje. Morzy si tam frasunkiem pan Czarniecki, ale ja go pociesz... A co, Janie, umie sobie Zagoba z magnatami rady dawa? - Tedy powiadam, e z podziwienia pary z gby puci nie mogem. - Znam ja ich! Poka ktremu koron i rg gronostajowego paszcza, to moesz go pod wos gaska jak charcie szczeni, jeszcze ci si ugnie i sam krzya nadstawi... aden kot nie bdzie si tak oblizywa, choby mu prospectus z samych sperek pokaza. Najpoczciwszemu oczy z podliwoci na wierzch wyliz, a trafi si szelma, jako by ksi wojewodawileski, to i ojczyzn zdradzi gotw. Co to ta ludzka prno! Panie Jezu! eby mi da tyle tysicy, ilu kandydatw do tej korony stworzy, to bym i sam kandydowa... Bo jeli ktry z nich myli, emam si za gorszego od niego, to niech mu od wasnej pychy ywot pknie... Taki dobryZagoba jak i Lubomirski, tylko w fortunie rnica... Tak, tak, Janie... Czy mylisz, emgo naprawd w rk pocaowa? Siebiem wwielki palec pocaowa, a jego jenom nosem szturgn... Pewno go tak, odkd ywie, nikt w pole nie wywid. Rozsmarowaem go jako maso na grzance dla pana Czarnieckiego... Daj Boe naszemu krlowi jak najdusze ycie, ale na wypadek elekcji sobie wolabym da kreskjak jemu... Roch Kowalski daby mi drug, apan Micha oponentw by wysiek... Boga mi, zaraz bym ci hetmanem wielkim koronnym uczyni, pana Michaa po Sapieelitewskim... a Rzdziana podskarbim... Ten bydopiero ydowinw podatkami cisn!... Mniejsza wreszcie z tym; grunt, em Lubomirskiego na hak uowi, a sznurek wsadz Czarnieckiemu w rk. Na kim si skrupi, na Szwedach si zmiele, a zasuga czyja? co? O kim innym kroniki by pisay, ale ja nie mam szczcia... Dobrze jeszcze, jeli Czarniecki na starego nie parsknie, e listu nie odda... Taka to wdziczno ludzka... Ha! nie pierwszyzna mi, nie pierwszyzna... Inni na starostwach siedz i sonin jako parsiuki obroli, a ty, stary, po dawnemu trz brzuszysko na szkapie... Tu machn rk pan Zagoba. - Jecha ludzk wdziczno sk! I tak, i tak trzeba umiera, a przecie ojczynie mio posuy. Najlepsza nagroda dobra kompania. Jak czek raz na ko sidzie, to z takimi kompanami, jak ty i Micha, na kraj wiata jecha gotw... Taka ju nasza polska natura. Byle raz na ko si. Niemiec, Francuz, Angielczyk albo smagy Hiszpan od razu do oczu skoczy, a Polak pacjencj wrodzon majc sia zniesie, dugo si choby takiemu Szwedzinie szarpa pozwoli, ale gdy si miara przebierze, jak huknie w pysk, to ci si taki Szwedzina trzy razy nogami nakryje... Bo fantazja jeszcze jest, a pki fantazja nie zginie, pty i Rzeczpospolita trwa bdzie. Zakonotuj to sobie, Janie... I tak dugo jeszcze rozprawia pan Zagoba, bo bardzo by rad z siebie, a ilekro si to zdarzyo, tylekro bywa i mowny nad zwyk miar, i mdrych sentencyj peen. Rozdzia 6 Czarniecki istotnie nie mia nawet myle o tym, by pan marszaek koronny podda si pod jego komend. Chcia tylko, by dziaali razem, a obawia si, e i to z powodu wielkiej ambicji marszaka nie przyjdzie do skutku, dumny pan bowiem odzywa si ju nieraz poprzednio do swych oficerw, e woli na wasn rk szcze48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA)P:c* c+']c,+}c-:Y&Szwedw podchodzi, bo i tak co wskra moe, a gdyby razem z Czarnieckim odnielizwycistwo, tedyby caa sawa spyna na Czarnieckiego. Jakoby tak i byo. Czarniecki rozumia marszakowe powody i martwi si. Wysawszy z Przeworska list, odczytywa teraz po raz dziesity jego kopi chcc si przekona, czyli nie napisa czego takiego,co by tak draliwego czeka ubo mogo. I aowa niektrych wyrae, wreszcie pocz w ogle aowa, e list wysa. Siedzia zatem pospny w swej kwaterze, acoraz to do okna podchodzi i spoglda na drog, czyli posowie nie wracaj. Widzieli go przez okna oficerowie i odgadywali, co si z nim dzieje, bo troska widoczna bya na jego czole. - Patrz no wa - rzek Polanowski do Woodyjowskiego. - Nic dobrego nie bdzie,bo u kasztelana oblicze stao si pstre, a to zy znak. Jako twarz Czarnieckiego nosia liczne lady ospy i w chwilach wielkiego wzruszenia albo niepokoju pokrywaa si biaawymi i ciemnymi ctkami. e za rysy mia ostre, bardzo wysokie czoo, na nim chmurne jowiszowe brwi, nos zagity i wzrok po prostu przeszywajcy, wic gdy jeszcze przyszy na owe pitna, stawa si straszny. Kozacy przezwali go swego czasu rabym psem, ale wedle susznoci wicej by do rabego ora podobny, a gdy, bywao, prowadzi lud do ataku z rozwianna ksztat olbrzymich skrzyde burk, wtedy to podobiestwo uderzao swoich i nieprzyjaci. Wzbudza te strach w jednych i drugich. Za czasw kozackich wojen dowdcy potnych watah tracili gowy, gdy przyszo im przeciw Czarnieckiemu dziaa.Sam Chmielnicki ba si go, a zwaszcza jego rad, ktrych krlowi udziela. One to sprowadziy na kozactwo straszliw klskpod Beresteczkiem. Lecz sawa jego wyrosa gwnie po beresteckiej, gdy na wspk z Tatary przebiega na ksztat pomienia stepy, wygniata do cna zbuntowane roje, bra szturmem miasta, okopy, rzucajc si z szybkoci wichru z jednego koca Ukrainy w drugi. Z t sam zaciek wytrwaoci szarpa teraz Szwedw. "Czarniecki nie wybije, ale wykradnie mi wojsko" - mwi Karol Gustaw. Lecz wanie Czarnieckiemu uprzykrzyo si ju wykrada; mniema, eprzyszed czas bi, za brako mu zupenie armat, piechoty, bez ktrych stanowczo nie mona byo nic waniejszegowskra; dlatego tak pragn poczy si z Lubomirskim, ktry wprawdzie take ma mia ilo armat, ale wid ze sob piechoty, zoone z grali. Te, jakkolwiek niezbyt jeszcze wywiczone, byy ju przecie nieraz w ogniu i mogy od biedy byuyte przeciw niezrwnanym pieszym zastpom Karola Gustawa. Wic pan Czarniecki by jakby w gorczce. Nie mogc wreszcie wytrzyma w kwaterze wyszed przed sie i spostrzegszy Woodyjowskiego z Polanowskim, spyta: - A nie wida posw? - Zna, e im radzi - odrzek Woodyjowski. - Im radzi, ale mnie nieradzi, bo inaczej byby pan marszaek swoich z odpowiedzi przysa. - Panie kasztelanie - rzek Polanowski, ktry cieszy si wielkim zaufaniem wodza - po co si troska; przyjdzie pan marszaek, dobrze! nie, to bdziem po staremu podchodzi. Ciecze i tak krew ze szwedzkiego garnka, a to wiadomo, e gdy raz garnek zacznie ciec, to i wszystko z niego ucieknie. Na to Czarniecki: - I z Rzeczypospolitej ciecze. Jeli teraz ujd, wzmocni si, przyjd im posiki z Prus - sposobno minie! To rzekszy uderzy si rk po pole na znak niecierpliwoci; wtem day si sysze stpania koskie i basowy gos Zagoby piewajcy: Posza Kaka do piekarni, A Stach do niej: Pu, przygarnij, Kochana! Bo nieg pada i wiatr wieje, Gdzie ja si, biedny, podziej Do rana!... - Dobry znak! Wesoo wracaj! - zawoa Polanowski. Tymczasem tamci ujrzawszy kasztelana zeskoczyli z kulbak, oddali konie pacholikowii szli ywo do ganku; nagle Zagoba rzuci czapk w gr i udajc gos marszaka takwybornie, e kto by go nie widzia, mgbysi omyli, zakrzykn: - Vivat pan Czarniecki, nasz wdz! Kasztelan zmarszczy si i rzek prdko: - Jest pismo dla mnie? - Nie ma - odrzek Zagoba - jest co lepszego. Marszaek z caym wojskiem przechodzi dobrowolnie pod komend waszej dostojnoci! Czarniecki przewierci go wzrokiem, za czym zwrci si do Skrzetuskiego, jakby mu chcia rzec: "Gadaj ty, bo tamten podpi!" Pan Zagoba rzeczywicie by nieco podpiy; lecz Skrzetuski potwierdzi jego sowa, wic zdumienie odbio si na obliczukasztelana. - Bywajcie za mn! - rzek do przybyych. -Moci Polanowski, moci Woodyjowski, prosz take! I wszyscy weszli do izby. Nie siedli jeszcze, gdy Czarniecki spyta: - Co rzek na mj list? - Nic nie rzek - odpowiedzia Zagoba - a dlaczego, to si w kocu mojej relacji okae, teraz za incipiam... Tu zacz wszystko opowiada, jak si odbyo, jako marszaka do decyzji tak pomylnej doprowadzi. Czarniecki patrzy na niego z coraz wikszym zdziwieniem. Polanowski za gow si chwyta, pan Micha wsikami rusza. - Toem ja waci nie zna dotd, jak mnie Bg miy! - zawoa wreszcie kasztelan. - Uszom wasnym nie wierz! - Ulissesem z dawna mnie nazywano! - odrzek skromnie Zagoba. - Gdzie mj list? - Ot, jest! - Ju ci musz darowa, e go nie odda. To wik kuty na cztery nogi! Podkanclerzemu uczy si u niego, jak ukady prowadzi! Na Boga, gdybym by krlem, do Carogrodu bym waci wysa... - Ju by tu sto tysicy Turka stao! - zakrzykn pan Micha. A Zagoba na to: - Dwiecie, nie sto, ebym tak zdrw by! - W niczyme si pan marszaek nie spostrzeg? - pyta znw Czarniecki. - On? yka tak wszystko, com mu do gby wkada, jak karmny gsior gaki, jeno mugrzdyka graa i oczy mg zachodziy. Mylaem, e pknie od radoci, jako szwedzki granat. Tego czowieka do pieka pochlebstwem mona by zaprowadzi. - Byle si to na Szwedach skrupio, byle siskrupio, a mam nadziej, e tak bdzie! - odrzek uradowany Czarniecki. - Wa jeste czek zrczny jako liszka, ale sobie zbytnio z pana marszaka nie dworuj, bo inny i tego by nie uczyni. Sia od niego zaley... A do samego Sandomierza pjdziemy majtnociami Lubomirskich i marszaek jednym sowem moe ca okolic podnie, chopstwu kaza przeprawy zatrudnia, mosty pali, wiwend po lasach kry... Wa bdziesz mia zasug, ktrej ci do mierci nie zapomn, ale i panu marszakowi musz dzikowa, bo tak mniemam, e nie z samejprnoci to uczyni. Tu w rce zaklaska i krzykn do pacholika: - Konia mi natychmiast!... Kujmy elazo, pkigorce. Po czym zwrci si do pukownikw: - Waciowie wszyscy ze mn, eby asysta bya jako najokazalsza. - Czy i ja mam jecha? - pyta Zagoba. - Waszmo zbudowae ten most midzy mn a panem marszakiem, suszna, aby pierwszy po nim przejecha. Zreszt tak myl, e ci tam bardzo nawidz... Jed, jed, panie bracie, bo inaczej powiem, e chcesz wp poczte dzieo porzuci. - Trudna rada! - Musz jeno pasa mocniej zacisn, bo si na nic utrzs... Ju mi i si nie bardzo staje, chybabym si czym pokrzepi. - A czym by? - Sia mi powiadano o kasztelaskim miodzie, ktregom dotd nie kosztowa, a chciabym wreszcie wiedzie, czyli od marszakowego lepszy? - To si strzemiennego po kusztyczku napijmy, za to z powrotem nie bdziem sobie z gry odmierzali. Par gsiorkw znajdziesz te wa u siebie w kwaterze... To rzekszy kaza pan kasztelan poda kielichy i wypili w miar, na fantazj i dobry humor, po czym na konie siedli i pojechali. Marszaek przyj pana Czarnieckiego z otwartymi rkoma, goci, poi, do rana nie puci, za to rano poczyy si oba wojska i szy dalej w komendzie pana Czarnieckiego. Koo Sieniawy napadli znw na Szwedw tak skutecznie, i tyln stra w pie wycili i wprowadzili zamieszanie w szeregi gwnej armii. Dopiero o witaniu spdziy ich armaty. Pod Leajskiem jeszcze silniej nastpi pan Czarniecki. Znaczne oddziay szwedzkie pogrzzy w botach, powstaych z deszczw i powodzi,i te wpady w rce polskie. Droga stawaa si dla Szwedw coraz opakasz. Wycieczone, zgodniae i zmorzone snem puki ledwie maszeroway. Coraz wicej onierzy zostawao na drodze. Znajdowanoniektrych tak straszliwie zbiedzonych, e nie chcieli ju je i pi, prosili tylko o mier. Inni kadli si i umierali po kpach,inni tracili przytomno i spogldali z najwiksz obojtnoci na zbliajcych sijedcw polskich. Cudzoziemcy, ktrych sporo liczyo si w szwedzkich szeregach, poczli wymyka si z obozu i przechodzi do pana Czarnieckiego. Tylko niezomny duch Karola Gustawa utrzymywa reszt gasncych si w caej armii. Bo nie tylko za armi szed nieprzyjaciel; rozmaite partie pod nieznanymi wodzami i kupy chopskie zabiegay jej ustawicznie drog. Oddziay te, niesforne i niezbyt liczne, nie mogy wprawdzie uderzy na niwstpnym bojem, ale nuyy miertelnie. eza chcc wpoi w Szwedw przekonanie, i Tatarzy przybyli ju z pomoc, wszystkiepolskie wojska wydaway tatarski okrzyk, wic "aa! aa!" rozlegao si dniem i noc, bez chwili przerwy. Nie mg onierz szwedzki odetchn, broni na moment w kozy zoy. Nieraz kilkunastu ludzi alarmowao ca armi. Konie paday dziesitkami i zjadano je natychmiast, bo sprowadzanie prowiantw stao si niepodobiestwem. Od czasu do czasu polscy jedcy znajdowali straszliwie poszarpane trupy szwedzkie, po ktrych poznawali natychmiast chopsk rk. Wiksza cz wsi w klinie midzy Sanem i Wis naleaa do pana marszaka i do jegokrewnych. Ow wszyscy chopi jak jeden m w nich powstali, pan marszaek bowiem nie aujc wasnej fortuny ogosi, i ten, ktry za or chwyci, z poddastwa zostanie uwolniony. Ledwo wie o tym rozbiega si po ziemiach, wszystkie kosy osadzono sztorcem i poczto co dzie znosi gowy szwedzkie do obozu, a pan marszaek musia tego zwyczaju, jako niechrzecijaskiego, zakaza. Wwczas poczto znosi rkawice i rajtarskie ostrogi. Szwedzi, przywiedzeni do desperacji, upili ze skry tych, ktrzy im w rk wpadli, i wojna stawaa si co dzie straszliwsz. Nieco wojska polskiego jeszcze trzymao si Szwedw, ale trzymano ich tylko postrachem. W drodze do Leajska zbiego ich wielu, pozostali wszczynali co dzie takie tumulty w obozie,i Karol Gustaw rozkaza w samym Leajsku rozstrzela kilku towarzystwa. Byo to hasem oglnej ucieczki, ktrej dokonano z szabl w rku. Nikt prawie nie pozosta, jeno Czarniecki, wzmocniony, pocz nastpowa coraz potniej. Pan marszaek pomaga mu bardzo szczerze. By moe, i szlachetniejsze strony jego natury wziy na w czas, zreszt krtki, gr nad pych i mioci wasn, wic nie szczdzi ni trudw, ni nawet ycia, i wasn osob prowadzi nieraz chorgwie, nie da odetchn nieprzyjacielowi, a e by onierz dobry, wic znaczne pooy zasugi. Te, przyoone do pniejszych, chwalebn by mu zapewniy pami w narodzie, gdyby niew bunt bezecny, ktry pod koniec swego zawodu podnis, aby naprawie Rzeczypospolitej przeszkodzi. Lecz czasu tego wszystko czyni, by chwa zyska, i okry si ni jak paszczem. Chodzi z nim o lepsz pan Witkowski, kasztelan sandomierski, stary i dowiadczony onierz; ten Czarnieckiemu samemu chcia dorwna, lecz nie zdoa, bo mu Bg wielkoci odmwi. Wszyscy trzej gnbili coraz potniej Szwedw. A przyszo do tego, e te puki piechotne i rajtarskie, ktrym wypado i tyln stra w odwodzie, w takim szy przeraeniu, i popoch wszczyna si midzy nimi z lada powodu. Wwczas sam Karol Gustaw postanowi zawsze i z tylnstra, by ducha obecnoci sw dodawa. Lecz zaraz w pocztkach o mao yciem tego nie przypaci. Zdarzyo si, e majcprzy sobie puk lejbgwardii, najtszy ze wszystkich pukw, bo onierzy do niego zcaego narodu skandynawskiego wybierano,zatrzyma si krl dla odpoczynku we wsi Rudniku. Tam zjadszy u plebana obiad, postanowi zay nieco spoczynku, albowiem poprzedniej nocy oka nie zmruy.Lejbgwardzici otoczyli dom, by nad bezpieczestwem krlewskim czuwa. Tymczasem ksiy pacholik od koni wymkn si chykiem ze wsi i dopadszy stadninki chodzcej po grdzi, skoczy na rebaka i popdzi do pana Czarnieckiego. Lecz pan Czarniecki znajdowa si tym razem o dwie mile drogi, za przednia stra, zoona z puku ksicia Dymitra Winiowieckiego, sza pod panem porucznikiem Szandarowskim nie dalej jak p mili za Szwedami. Pan Szandarowski rozmawia wanie z Rochem Kowalskim, ktry z rozkazami od kasztelana przyjecha, gdy nagle obaj ujrzeli nadlatujcego co ko wyskoczy pacholika. - Co to za diabe tak pdzi? - rzek Szandarowski - i jeszcze na rebaku? - Chopak wiejski - odrzek Kowalski. Tymczasem pachol przyleciao przed sam szereg i zatrzymao si dopiero wwczas, gdy rebak, przestraszony widokiem koni i ludzi, stan dba i zary kopytami w ziemi. Pacholik zeskoczy i trzymajc go za grzyw skoni si panom rycerzom. - A co powiesz? - spyta zbliywszy si Szandarowski. - Szwedy u nas w plebanii! gadaj, e sam krl midzy nimi! - rzek pachoek z iskrzcym wzrokiem. - A sia ich? - Nie bdzie nad dwiecie koni. Szandarowskiemu z kolei zawieciy si oczy; lecz bat si zasadzki, wic spojrza gronie na chopaka i rzek: - Kto ci przysa? - Co mnie kto mia przysya! Samem na rebaka na grdzi skoczy, ledwom si nie zatkn i czapk zgubi. Dobrze, e mnie, cierwa, nie obaczyli! Prawda bia z opalonej twarzy pacholika i ochot mia widocznie wielk na Szwedw, bo mu policzki paay i sta przed oficerami, trzymajc jedn rk za grzywrebca, z rozwianym wosem, rozchestan koszul na piersiach, oddychajc szybko. - A gdzie reszta szwedzkiego wojska? - spyta chory. - Jeszcze o witaniu przewalio si ich tyla, emy zrachowa nie mogli, ale tamci poszli dalej, a ostaa jeno jazda, a jeden pi u dobrodzieja, powiadaj, e krl. Na to Szandarowski: - Chopie, jeli esz, szyja ci spadnie, ale jeli prawd mwisz, pro, o co chcesz. A pacholik skoni mu si do strzemienia. - ebym tak zdrw by! Nie chc nijakiej nagrody, jeno eby mi wielmony pan oficer"siabl" da kaza. - A da mu tam jak szerpentyn! - krzykn na swoj czelad zupenie ju przekonany Szandarowski. Inni oficerowie poczli wypytywa jeszcze pachoka, gdzie dwr, gdzie wie, co robi Szwedzi, ten za odrzek: - Pilnuj, psiajuchy! Kiedy bycie prosto poszli, to was obacz, ale ja waju za olszyn poprowadz. Wydano wnet rozkazy i chorgiew ruszya zrazu rysi, potem w skok. Pachoek jecha oklep na swoim rebaku bez uzdy, przed pierwszym szeregiem. rebaka pitami goymi pogania, a coraz to spoglda promienistymi oczyma na obnaon szerpentyn. Gdy ju wie byo wida, wykrci w ozy iwid drog, troch grzsk, ku olszynom, w ktrych byo jeszcze botniciej; za czym zwolnili koniom. - Cichajcie! - rzek chopak - jako si olszyna skoczy, oni bd na prawo o wier stajania. Wic poczli si posuwa bardzo z wolna, bo i droga bya trudna, a cikie konie jazdy zapaday nieraz do kolan. Wreszcie olszyna pocza rzedn i wyjechali na brzeg. Wwczas, nie dalej jak o trzysta krokw ujrzeli idcy nieco w gr obszerny majdan, za nim dom ksiy, otoczony lipami, midzy ktrymi wida byo somianewiechetki ulw, na majdanie za dwustu jedcw w czenkowych hemach i pancerzach. Olbrzymi jedcy siedzieli na olbrzymich, lubo wychudzonych, koniach i stali w gotowoci, jedni z rapierami przy ramionach, drudzy z muszkietami opartymi o uda, ale patrzyli wszyscy w inn stron, ku gwnej drodze, skd jedynie mogli si spodziewa nieprzyjaciela. Wspaniay bkitny sztandar ze zotym lwem powiewa nad ich gowami. Dalej, naok domu, stay strae, po dwchludzi; jedna z nich zwrcona bya ku olszynie, ale e soce okrutnie grao i razio oczy, a w olszynie, ktra ju si pokrya bujnym liciem, byo prawie ciemno, wic jedcw polskich nie moga owa stra dostrzec. w, e woli na wasn rk szcze48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA.P<c/c0Rc1;,qc2:#W Szandarowskim, kawalerze ognistym, krew pocza kipie jak ukrop, lecz si pohamowa i czeka, pki szereg si nie uadzi; tymczasem Roch Kowalski pooy sw cik rk na ramieniu pachoka. - Suchaj, bku ! - rzek. - A widziae krla? - Widziaem, wielmony panie - szepno chopi. - Jake wyglda? Po czym go pozna? - Czarny okrutnie na gbie i czerwone wstgi przy boku nosi. - Konia za jego poznaby? - Ko te kary, z ysin. Na to Roch: - Stajenny! pilnuj si mnie i poka mi go! - Dobrze, panie! A prdko skoczym?... - Zamknij gb! Tu umilkli i pan Roch modli si pocz do Najwitszej Panny, aby mu z Karolem spotka si dozwolia i prowadzia rk w spotkaniu. Chwil jeszcze trwaa cisza, wtem ko podsamym Szandarowskim parskn okrutnie. Na to rajtar ze stray spojrza, drgn, jakby go co podrzucio w kulbace, i wypali z pistoletu. - Aa! aa!... Bij, morduj!... zabij!... Uha-u-bij! - rozlego si w olszynie. I chorgiew, wypadszy jak grom z cienia, runa ku Szwedom. Uderzya w dym, nim zdoali si wszyscy do niej czoem zwrci, i wnet pocza sistraszna rbanina na szable tylko i rapiery,bo strzela nikt nie mia czasu. W mgnieniu oka zepchnito rajtarw na pot, ktry zwali si z trzaskiem pod parciem zadw koskich, i poczto ich siec tak zapamitale, i stoczyli si i zmieszali. Dwakro prbowali si zewrze i dwakro rozerwani utworzyli dwie osobne kupy, ktre w mgnieniu oka rozdzieliy si znowu na mniejsze, wreszcie rozsypay si jak ziarnka grochu, ktre chop szufl rzuci wpowietrze. Nagle rozlegy si rozpaczliwe gosy: - Krl! krl! Ratujcie krla! Karol Gustaw za zaraz w pierwszej chwili spotkania wypad z pistoletami w rku i szpad w zbach przeze drzwi. Rajtar, ktry trzyma konia tu przy drzwiach, poda mu go natychmiast, krl wskoczy na i skrciwszy koo samego wga rzuci si midzy lipy i ule, by tyem wymkn si z koa bitwy. Dobiegszy do potu wspi konia, przesadzi pot i wpad w kup rajtarw, bronic si prawemu skrzydu polskiemu, ktre przed chwil wanie okrywszy dom, zderzyo si za ogrodem ze Szwedami. - W konie! - krzykn Karol Gustaw. I obaliwszy pchniciem szpady jedca polskiego, ktry ju wznosi na szabl, jednym susem wydosta si z wiru bitwy; za nim rajtarowie rozerwali szereg polski iruszyli caym pdem, jak stado jeleni, gnane przez psy, pdzi tam, gdzie je prowadzi rogacz przewodnik. Jedcy polscy zwrcili za nimi konie i rozpocza si gonitwa. Jedni i drudzy wypadli na gwn drog prowadzc z Rudnika do Bojanwka. Spostrzeono ich z przedniego dziedzica, na ktrym wrzaa gwna bitwa, i wwczas to wanie rozlegy si gosy: - Krl! krl! Ratujcie krla! Lecz rajtarowie na przednim dziedzicu byliju tak przycinici przez samego Szandarowskiego, e i o wasnym nawet ratunku myle nie mogli, pogna wic krl w kupie nie wikszej nad dwunastu rajtarw, za nimi za pognao blisko trzydziestu towarzystwa, na czele za wszystkich Roch Kowalski. Pachoek, ktry mia mu krla pokaza, zamiesza si gdzie w gwnej bitwie, lecz Roch i sam pozna Karola Gustawa po bukiecie z czerwonych wstg. Za czym pomyla, e jego chwila nadesza, pochylisi w kulbace, cisn konia ostrogami i popdzi jak wicher naprzd. Uciekajcy, dobywajc ostatnich si z koni, rozcignli si po szerokiej drodze. Szybszei lejsze rumaki polskie poczy ich jednak wkrtce dochodzi. Pierwszego rajtara dojecha Roch bardzo prdko, wic wsta w strzemionach dla lepszego rozmachu i ci strasznie; rk wraz z opatk jednymokropnym zamachem odwali i bieg wichrem, oczy na nowo w krla utkwiwszy.Nastpnie drugi rajtar zaczerni mu przed oczyma, zwali drugiego, trzeciemu przeupa hem i gow na dwie poowy i rwa dalej, krla jedynie na oku majc. Wtem konie poczy rajtarom rozpiera siipada; chmura jedcw polskich dognaa ich i wysieka w mgnieniu oka. Pan Roch pomija ju ludzi i konie, by czasunie traci, przestrze midzy nim a Karolem Gustawem pocza si zmniejsza. Dwch ju tylko jedcw przedzielao ich na przestrzeni kilkudziesiciu krokw. Wtem strzaa, puszczona z uku przez ktrego z towarzyszw, zapiewaa koo ucha panu Rochowi i utkwia w krzyach pdzcego przed nim rajtara, a w zakoysa si w prawo, w lewo, wreszcie wygi si w ty, zarycza nieludzkim gosem i spad z kulbaki. Midzy Rochem a krlem zosta ju tylko jeden. Lecz ten jeden, pragnc widocznie ratowa krla, zamiast ucieka zawrci konia. Pan Roch dobieg i nie tak kula armatnia znosi czowieka z kulbaki, jako on zwali go na ziemi, po czym, wydawszy krzyk okropny,rzuci si na ksztat rozjuszonego odyca przed siebie. Krl byby mu moe stawi take czoo i zginby niechybnie, ale za Rochem nadlatywali inni i strzay poczy wista, lada chwila ktra z nich moga zrani konia, wic krl cisn go jeszcze mocniejpitami, twarz pochyli na grzyw i rwa przed sob przestrze, na ksztat jaskkiciganej przez jastrzbia. Za pan Roch pocz swego nie tylko ostrogami bo, ale pazem szabli okada,itak pdzili jeden za drugim. Drzewa, kamienie, ozy migay im w oczach, wiatr wista w uszach. Kapelusz krlowi spad zgowy, rzuci wreszcie i kiesk sdzc, enieubagany jedziec uakomi si na ni i pogoni zaniecha; lecz Kowalski ani na ni spojrza i wali coraz silniej konia, ktry pocz wreszcie stka z wysilenia. Pan Roch za widocznie zapamita si ze wszystkim, bo biegnc j krzycze gosem, w ktrym obok groby drgaa i proba: - Stj! na miosierdzie boskie! Wtem ko krlewski potkn si tak silnie, e gdyby krl ca si nie podtrzyma go cuglami, byby upad. Roch rykn jak ubr, przestrze dzielca go od krla zmniejszya si znacznie. Po chwili rumak zaplta si drugi raz i znw, nim krl ustawi go na nogach, Roch zbliy si o kilkanacie sni. Wwczas wyprostowa si ju w kulbace jak do cicia. Straszny by... Oczy wyszy mu na wierzch, a zby bysny spod rudawych wsw... Jeszcze jedno potknicie konia, jeszcze chwila, a losy caej Rzeczypospolitej, losy Szwecji i caej wojny byyby rozstrzygnite. Lecz rumak krlewski znw biec pocz, krl za odwrciwszy si bysn lufami dwch pistoletw i po dwakro da ognia. Jedna z kul strzaskaa kolano Rochowego bachmata. Ten wspi si, a nastpnie pad na przednie nogi i zary nozdrzami w ziemi. Krl mgby by w tej chwili rzuci si na swego przeladowc i przeszy go szpad na wylot, lecz w odlegoci dwustu krokw nadlatywali inni jedcy polscy, wic pochyli si na nowo w kulbace i pomkn jak strzaa z tatarskiego uku puszczona. Roch wydoby si spod konia. Chwil popatrzy bezprzytomnie za uciekajcym, nastpnie zatoczy si jak pijany, siad na drodze i pocz rycze jak niedwied. Krl za coraz by dalej, dalej, dalej!... Wreszcie pocz zmniejsza si, topnie i znik w czarnej opasce chojarw. Wtem z krzykiem i hukaniem nadbiegli towarzysze Rocha. Byo ich z pitnastu, ktrym dopisay konie. Jeden z nich nis kiesk krlewsk, drugi kapelusz, na ktrym czarne strusie pira byy diamentami upite. Ci obaj poczli woa: - Twoje to, twoje, towarzyszu! Susznie ci si to naley! A inni: - Wiesz, kogo goni? Wiesz, kogo dojeda? To by sam Carolus! - Na Boga! Pki yw, tak nie ucieka przed nikim, jak przed tob. Chwa niezmiern si okrye, kawalerze!... - A co rajtarw przedtem nauszczy, nim si za samym krlem wysforowa! - Mao t szabl Rzeczypospolitej w mig nie zbawi! - Bierz kies! - Bierz kapelusz! - Zacny by ko, ale dziesi takich za te skarby kupisz! Roch spoglda na nich osupiaymi oczyma,na koniec zerwa si i zakrzykn: - Jam Kowalski, a to pani Kowalska... Idciedo wszystkich diabw!! - Rozum mu si pomiesza! - poczto woa.- Konia mi dawajcie! Jeszcze docign! - woa Roch. Lecz oni wzili go pod rce i cho si rzuca, poprowadzili nazad ku Rudnikowi, uspokajajc i pocieszajc po drodze. - Dae mu pietra! - woali. - Na co mu to przyszo temu wiktorowi, temu pogromicielowi tylu pastw, miast, wojsk!...- Cha! cha! Pozna polskich kawalerw! - Sprzykrzy mu si w Rzeczypospolitej. Ciasne na termina przyszy! - Vivat Roch Kowalski! - Vivat! Vivat najmniejszy kawaler! chlubacaego wojska! I poczto pi z manierek. Dano i Rochowi, aon do dna jeden bukaczek wychyli i pocieszy si zaraz znacznie. W czasie owego pocigu za krlem na bojanowskiej drodze rajtarzy przed plebani bronili si jednak z godn tego sawnego puku odwag. Lubo napadnici niespodzianie i zrazu bardzo prdko rozproszeni, rwnie prdko zebrali si przez to samo, e ich otoczono gst kup,koo bkitnego sztandaru. Ani jeden nie poprosi o pardon, ale stanwszy ko przy koniu, rami przy ramieniu, bodli rapierami tak zaciekle, i przez chwil zwycistwo zdawao si chyli na ich stron. Trzeba ichbyo albo na nowo rozrywa, co stao si niepodobnym, gdy naok otaczaa ich wstga polskich jedcw, albo wyci do nogi. Uzna t drug myl za lepsz Szandarowski, wic opasawszy kup jeszcze cianiejszym piercieniem, sam rzuca si na nieprzyjaci, jak ranny krzeczot na stado dugodziobych urawi. Uczynia si rze sroga i tok. Szable brzczay o rapiery, rapiery amay si o furdymenta szabel. Czasem ko wspina sijak delfin nad morsk fal i po chwili wpada w wir mw i koni. Krzyki ustay, rozlega si tylko kwik koski, przeraliwybrzk elaza i sapanie zdyszanych piersi rycerskich; niezwyka zacieko opanowaa serca Polakw i Szwedw. Walczono zamkami szabel i rapierw; jednisczepiali si z drugimi na ksztat jastrzbi;chwytano si za wosy, wsy, gryziono zbami; ci, ktrzy spadli z koni, a jeszcze na nogach utrzyma si mogli, gali noami w brzuchy koskie, w ydy jedcw. W dymie, w wyziewach koni, w straszliwym uniesieniu bojowym ludzie zmieniali si w olbrzymw i zadawali ciosy olbrzymie; ramiona zmieniay si w maczugi, szable w byskawice. Jednym zamachem rozbijano hemy stalowe jak garnki, raono si przezby, odwalano rce z mieczami, cito si bez wytchnienia, cito bez pardonu, bez miosierdzia. Spod wiru ludzi i koni krew strumieniami pocza spywa po majdanie.Olbrzymi bkitny sztandar pywa jeszcze nad koem szwedzkim, lecz kolisko zmniejszao si z kad chwil. Jak gdy niwiarze stan z dwch stron anu i poczn migota sierpami, an niknie, a oni widz si coraz bliej, tak piercie polski zaciska si coraz bardziej, tak i walczcy z jednej strony mogli ju dojrze krzywe szable walczcych po przeciwnej. Pan Szandarowski szala jak huragan i wera si w Szwedw, jako zgodniay wilk wera si paszcz w miso wieo zduszonego konia, lecz jeden jedziec go furi przewyszy, a byo nim owo pachol, ktre pierwsze zna dao o Szwedach w Rudniku, a teraz skoczyo wraz z ca chorgwi na nieprzyjaciela. Ksiy rebiec, trzylatek, ktry dotd chadza spokojnie po grdzi, naciskany przez konie, nie mogc si wyrwa ze skrztu, rzekby: wciek si jak i pan jego; wic ze stulonymi uszyma, z oczami wyszymi na wierzch gowy, z najeon grzyw par naprzd, ksa, wierzga, chopak za szabl, jak cepem, macha na olep, w prawo, w lewo, od ucha; powa czupryna spyna mu krwi, ostrza rapierw podziurawiy mu ramiona i uda; twarz mia pocit, lecz owe rany podniecay go tylko. Bi si w zapamitaniu,jak czowiek, ktry o wasnym yciu zdesperowa i pragnie tylko pomci mierswoj. Tymczasem jednak zastp szwedzki zmniejsza si jak kupa niegu, ktr polewaj ze wszystkich stron ukropem. Wreszcie koo krlewskiego sztandaru zostao si tylko kilkunastu. Mrowie polskiepokryo ich zupenie, a oni umierali ponuro,z zacinitymi zbami; aden rk nie wycign, aden nie zawoa o lito. Wtem w zamcie rozlegy si gosy: - Chorgiew bra! chorgiew! Usyszawszy to pacho gn sztychem rebca i rzuci si jak pomie naprzd, gdy za kady z rajtarw stojcych przy sztandarze mia na sobie dwch lub trzech jedcw polskich, chopak chlasn chorego szabl przez gb, a ten rce rozkrzyowa i pochyli si twarz na grzyw kosk. Bkitny sztandar upad z nim razem. Najbliszy rajtar, krzyknwszy okropnie, chwyci natychmiast za drzewce, za chopak uj za pacht, szarpn, oddar w mgnieniu oka, zwin j w kb i przyciskajc obu rkoma do piersi, pocz wrzeszcze wniebogosy: - Mam, nie dam! Mam, nie dam! Ostatni pozostali rajtarowie rzucili si na niego z wciekoci, jeden pchn go jeszcze przez chorgiew i przeszy mu rami, lecz w tej chwili rozniesiono wszystkich na szablach w puch. Za czym kilkanacie krwawych rk wycigno si ku chopakowi. - Chorgiew, dawaj chorgiew! - poczto woa. Szandarowski poskoczy mu z pomoc. - Zaniecha go! On wzi w moich oczach, niech j samemu kasztelanowi odda. - Jedzie kasztelan! jedzie! - ozway si liczne gosy. Jako z dala ozway si wojenne krzywuy i na drodze od strony grdzi ukazaa si caa chorgiew pdzca w skok ku plebanii.Bya to chorgiew laudaska; na jej czele jecha sam pan Czarniecki. Dobiegszy, widzc, i wszystko ju skoczone, wstrzymali konie; onierze Szandarowskiego poczli si sypa ku nim. Poskoczy i Szandarowski z relacj do kasztelana, tak za by spracowany, e z pocztku tchu zapa nie mg, bo i dygota jak w febrze, i gos urywa mu si co chwila w gardzieli. - Sam krl by... nie wiem... jeeli uszed... - Uszed! uszed! - ozwali si ci, ktrzy patrzyli na gonitw. - Chorgiew wzita!... Trupa moc! Czarniecki nie rzekszy ni sowa posun si z koniem ku pobojowisku, ktre okrutnyiaosny przedstawiao widok. Przeszo dwiecie trupw szwedzkich i polskich leao mostem, jeden tu koo drugiego; czsto jeden na drugim... Niektrzy trzymali si za wosy, niektrzy poumieraligryzc si wzajemnie zbami lub szarpic si pazurami. A znw inni dzieryli si jakoby w braterskim objciu lub leeli wsparci gowami na piersiach nieprzyjaci. Wiele twarzy byo tak stratowanych, e nie pozostao w nich nic czowieczego; te za, ktrych nie zdruzgotay kopyta, oczy miay otwarte, pene przeraenia, grozy bojowej, wciekoci... Krew chlupotaa w rozmikej ziemi pod nogami kasztelaskiego konia, ktre wnet poczerwieniay wyej pcin; zapach krwi i potu koskiego drani nozdrza i tamowa dech w piersiach. Kasztelan patrzy takim okiem na owe ciaaludzkie, jakim dziedzic patrzy na powizanesnopy pszeniczne majce brg napeni. Zadowolenie odbio si na jego twarzy. W milczeniu objecha dokoa plebanii, popatrzy na trupy lece z drugiej strony za sadem, za czym powrci z wolna na gwne pobojowisko. - Rzeteln tu widz robot - rzek - i kontent jestem z waszmociw! Oni za wyrzucili krwawymi rkoma czapki w gr: - Vivat Czarniecki! - Daj Bg drugie prdkie spotkanie!... Vivat!...vivat!... A kasztelan na to: - Pjdziecie do tylnej stray dla wypoczynku. Moci Szandarowski, a kto wzi chorgiew? - Dawajcie pachoka! - zakrzykn Szandarowski - gdzie on? onierze skoczyli szuka i znaleli pacholika siedzcego pod cian stajenn przy rebcu, ktry pad z ran i ostatnie wanie tchnienie wydawa. Na pierwszy rzut oka zdawao si, e i chopakowi niewiele si naley, trzyma jednak chorgiew obu rkoma przy piersiach. Porwano go natychmiast i przyprowadzono przed kasztelana. Stan tedy bosy, rozczochrany, z nag piersi, z koszul i sukmanin w strzpach, zamazany krwi szwedzk i wasn jak nieboskie stworzenie, chwiejcy si na nogach, ale z ogniem niezgasym jeszcze w renicach. Zdumia si pan Czarniecki na jego widok. - Jake to? - spyta - ten zdoby krlewskchorgiew? - Wasn rk i wasn krwi - odpar Szandarowski. - On take pierwszy da znao Szwedach, a potem w najwikszym ukropie tyle dokazywa, e mnie samego i wszystkich superavit! na wasn rk szcze48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA3P K4G c5Sc6&}c7i5 H- Prawda jest! Rzetelna prawda, jakoby kto spisa - zakrzyknli towarzysze. - Jak ci na imi? - spyta chopaka pan Czarniecki. - Michako! - Czyj jeste? - Ksiy. - Bye ksiy, ale bdziesz swj wasny! -odrzek kasztelan. Lecz Michako nie sysza ju ostatnich sw, bo z ran, z upywu krwi zachwia si i pad gow na kasztelaskie strzemi.- Wzi go, da mu wszelki starunek. Ja wtym, e na pierwszym sejmie rwny on wszystkim waszmociom bdzie stanem, jako dusz ju dzi rwny! - Godzien tego! godzien! - zakrzykna szlachta. Po czym wzito Michaka na nosze i wniesiono do plebanii. Za pan Czarniecki sucha dalszej relacji, ktr nie Szandarowski ju skada, ale ci,ktrzy pocig pana Rocha za Karolem Gustawem widzieli. Okrutnie uradowa si tym opowiadaniem pan Czarniecki, a si zagow chwyta, to znw domi po kolanach uderza, bo rozumia, e po takimterminie znacznie musi upa duch w Karolu. Pan Zagoba nie mniej si radowa i biorc si w boki, z dum powtarza do rycerstwa: - Ha, zbj! co? Gdyby by Carolusa docign, sam diabe nie potrafiby mu goodj! Moja krew, jak mi Bg miy, moja krew! Pan Zagoba z biegiem czasu i sam uwierzy w to wicie, e jest wujem Rocha Kowalskiego. Tymczasem pan Czarniecki kaza szuka modego rycerza, ale nie mogli go znale, bo pan Roch ze wstydu i zmartwienia wlaz do stodoy, zakopa si w som i usn tak mocno, e dopiero nazajutrz dzie dogoni chorgiew. Ale jeszcze by bardzo strapiony i nie mia pokaza si wujowi naoczy. Ten wszelako sam go poszuka i pociesza zacz: - Nie frasuj si, Rochu! - mwi. - Wielk i tak chwa si okrye; sam syszaem, jak ci pan kasztelan wysawia: "Kiep (powiada) na oko, e i trzech, zda si, nie zliczy, a to, widz, ognisty kawaler, ktry reputacj caego wojska podnis!" - Pan Jezus mi nie pobogosawi - rzek Roch - bom si poprzedniego dnia upi i pacierzam wieczorem zaniecha! - Jeno nie prbuj wyrokw boskich dochodzi, eby za jeszcze nie pobluni. Co moesz na plecy bra, to bierz, ale na rozum nie bierz, gdy zaraz bdziesz szwankowa. - Bom ju by tak blisko, e mnie pot od jego konia zalatywa. Bybym go do kulbaki przeci! Wuj to myli, e ja zgoa nie mamrozumu! Na to Zagoba: - Kade bydl ma swj rozum. Setny chop z ciebie, Rochu, pociechy mi jeszcze nieraz przysporzysz. Daj Boe, eby twoi synowie mieli ten sam w pici rozum! - A nie potrzebuj! - rzek Roch. - Ja jestem Kowalski, a to pani Kowalska... Rozdzia 7 Po rudnickich terminach poszed krl dalej w klin, midzy San a Wis, i nie przesta po staremu z tyln stra i, bo by nie tylko znamienitym wodzem, ale i rycerzem odwagi niezrwnanej. Szli za nim pan Czarniecki, pan Witowski, pan Lubomirski i napdzali go jako zwierza do sieci. Lune partie haasoway dniem i noc nad Szwedami. ywnoci byo coraz mniej, wojsko coraz bardziej znuone i na duchu upade, zguby pewnej oczekujce. Zaszyli si na koniec Szwedzi w sam kt, gdzie si dwie rzeki schodz, i odetchnli. Tu ju z jednej strony bronia ich Wisa, z drugiej San, szeroko, jako zwykle wiosn rozlany, za trzeci bok trjkta umocni krl potnymi szacami, na ktre pozacigano dziaa. Nie do zdobycia to bya pozycja, jeno mona w niej byo z godu umrze. Ale i pod tym wzgldem lepszej nabrali Szwedzi otuchy, gdy spodziewali si, e im z Krakowa i innych fortec nadbrzenych wodkomendanci spy przyl. Ot, zaraz pod bokiem by Sandomierz, w ktrym pukownik Szynkler znaczne nagromadzi zapasy. To i wnet je nadesa, wic jedli, pili, spali, a zbudziwszy si, piewali luterskie psalmy na chwa Bogu, e ich z tak cikiej toni wyratowa. Lecz pan Czarniecki nowe gotowa im ciosy.Sandomierz w szwedzkim rku mg cigle przychodzi w pomoc gwnej armii, umyli wic pan Czarniecki jednym zamachem odebra miasto, zamek, a Szwedw wyci. - Okrutne im sprawimy widowisko - mwi na radzie wojennej - bd patrze z tamtego brzegu, jako na miasto uderzym, az pomoc przez Wis przyj nie potrafi;my za, majc Sandomierz, ywnoci z Krakowa od Wirtza nie pucimy. Pan Lubomirski, pan Witowski i inni starzy wojownicy odradzali panu Czarnieckiemu tenpostpek. - Dobrze by byo - mwili - opanowa tak znaczne miasto i sia moglibymy Szwedom tym zaszkodzi, ale jak go wzi? Piechoty nie mamy, armat wielkich nie mamy; trudno, by jazda na mury si dara. Na to pan Czarniecki: - Albo to nasi chopi le si na piechot bij? Bylem takich Michakw par tysicy znalaz, wezm nie tylko Sandomierz, ale i Warszaw! I nie suchajc duej niczyich rad, przeprawi si przez Wis. Ledwie po okolicy gos poszed, sypno si do niego par tysicy luda, kto z kos, kto z rusznic, kto z muszkietem, i ruszyli pod Sandomierz. Wpadli do miasta do niespodzianie i po ulicach wszcza si rzeba okrutna. Szwedzi bronili si zaciekle z okien, z dachw, lecz wytrzyma nawanoci nie mogli. Wygnieciono ich jak robactwo po domach i wyparto cakiem z miasta. Szynkler schroni si z reszt do zamku, lecz Polacy tyme impetem ruszyli za nimi. Rozpocz si szturm do bram i murw. Pozna Szynkler, e i w zamku si nie utrzyma. Wic zgarn, co mg, ludzi, rzeczy, zapasw ywnoci i wsadziwszy na szkuty, przeprawia si do krla, ktry patrzy z drugiego brzegu na klsk swoich, nie mogc im i w pomoc. Zamek wpad w rce polskie. Lecz chytry Szwed, uchodzc, podsadzi pod mury, po piwnicach, beczki z prochem iz zapalonymi lontami. Zaraz, stanwszy przed obliczem krla, powiedzia mu t wiadomo, aby mu sercerozweseli. - Zamek w powietrze wyleci ze wszystkimi ludmi - rzek. - Moe i sam Czarniecki zginie. - Jeli tak, to i ja chc widzie, jako poboni Polacy do nieba lecie bd - odrzek krl. I pozosta ze wszystkimi jeneraami na miejscu. Tymczasem, mimo zakazw Czarnieckiego, ktry zdrad przewidywa, wolentarze i chopi rozbiegli si po caym zamku dla szukania ukrytych Szwedw i dla rabunku. Trby gray larum, by kto yw, chroni sido miasta, lecz oni nie syszeli tych goswlub nie chcieli na nie zwaa. Nagle zatrzsa si im ziemia pod nogami, grzmot straszny i huk targny powietrzem, olbrzymi sup ognia strzeli dogry, wyrzucajc w powietrze ziemi, mury, dachy, cay zamek i przeszo piset cia tych, ktrzy si cofn nie zdoali. Karol Gustaw w boki si wzi z radoci, a usuni dworacy wnet zaczli powtarza jego sowa. - Do nieba id Polacy! Do nieba! Do nieba! Lecz przedwczesna to bya rado, bo niemniej Sandomierz zosta w rku polskim i nie mg ju zaopatrywa w ywno gwnej armii, zamknitej w kcie rzecznym. Pan Czarniecki rozbi obz naprzeciw Szwedw, po drugiej stronie Wisy, i pilnowa przeprawy. Za pan Sapieha, hetman wielki litewski i wojewoda wileski, nadcign z Litwinami z drugiej strony i pooy si za Sanem. Obsaczono tedy Szwedw zupenie; chwycono ich jakoby w kleszcze. - Potrzask zapad! - mwili midzy sob onierze w polskich obozach. Kady bowiem, najmniej nawet ze sztuk wojenn obznajmiony, rozumia, e zguba wisi nad najezdnikami nieuchronna, chybabynadeszy na czas posiki i wyrway ich z toni. Rozumieli to i Szwedzi; co rano oficerowie ionierze przychodzc nad brzeg Wisy spogldali z rozpacz w oczach i w sercu na czerniejce po drugiej stronie zastpy gronej jazdy Czarnieckiego. Nastpnie szli nad San, tam znw wojska pana Sapieyskie czuway dzie i noc, gotowe przyj ich szabl i muszkietem. O przeprawie bd przez San, bd przez Wis, pki oba wojska stay w pobliu, niebyo co i myle. Mogliby chyba Szwedzi wraca do Jarosawia t sam drog, ktr przyszli, ale to wiedzieli, e w takim razie ani jeden z nich nie zobaczyby ju Szwecji. Poczy wic im pyn cikie dni, ciszejeszcze, bo swarliwe i pene haasw, noce... ywno znowu si koczya. Tymczasem pan Czarniecki, zostawiwszy komend nad wojskiem panu Lubomirskiemu i wziwszy laudask chorgiew dla asysty,przeprawi si przez Wis powyej ujcia Sanu, aby si z panem Sapieh zobaczy i o dalszej wojnie z nim naradzi. Tym razem nie potrzeba byo porednictwa Zagoby, aby dwch wodzw do siebie dopasowa, obaj bowiem miowali ojczyzn wicej ni kaden siebie samego, obaj byli gotowi dla niej powici prywat, mio wasn i ambicj. Hetman litewski nie zazdroci Czarnieckiemu, Czarniecki rwnie hetmanowi, owszem, obaj si wielbili wzajemnie, tote spotkanie midzy nimi byo takie, e a najstarszym onierzom zy stany w oczach. - Rocie Rzeczpospolita, raduje si mia ojczyzna, gdy tacy jej synowie w ramiona si bior - mwi do Woodyjowskiego i do Skrzetuskich Zagoba. - Czarniecki strasznywojennik i szczera dusza, ale i Sapia do rany przy, to si zgoi. Bodaj si tacy nakamieniu rodzili. Oto skra by na Szwedach spierzcha, eby owe afekta najwikszych ludzi widzie mogli. Czyme to oni nas bowiem zawojowali, jeeli nie niezgod a zawici panw. Zali si nas zmogli, co? Ot, takich rozumiem! Dusza w czeku skacze na widok takiego spotkania. Rcz te wam i za to, e nie bdzie suche, bo Sapio okrutnie uczty lubi, a ju z takim konfidentem chtnie sobie cuglw popuci. - Bg askaw! zo mija! Bg askaw! - mwi Jan Skrzetuski. - Obacz, aby nie bluni! - odrzek mu na to Zagoba - kade zo musi min, bo gdyby wiecznie trwao, to byby dowd, ediabe rzdzi wiatem, nie za Pan Jezus, ktren miosierdzie ma nieprzebrane. Dalsz rozmow przerwa im widok Babinicza, ktrego wynios posta ujrzeli z dala ponad fal gw innych. Pan Woodyjowski i Zagoba poczli zaraz kiwana niego, lecz on tak zapatrzony by w pana Czarnieckiego, e ich zrazu nie zauway. - Patrzcie - rzek Zagoba - jako si chop zmizerowa! - Nie musia wiele wskra przeciw ksiciuBogusawowi - odpowiedzia Woodyjowski - inaczej byby weselszy. - I pewno, e nie wskra. Wiadomo, e Bogusaw pod Malborgiem, razem ze Szteinbokiem, przeciw fortecy czyni. - W Bogu nadzieja, e nic nie sprawi! Na to pan Zagoba: - Choby te i Malborg wzili, my tymczasem Carolum Gustavum captivabimus;obaczym, czy fortecy za krla nie oddadz.- Patrzcie! Babinicz idzie ju do nas! - przerwa Skrzetuski. On za istotnie, dostrzegszy ich, pocz odsuwa tum na obie strony i dy ku nimkiwajc im czapk i umiechajc si z daleka. Przywitali si jak dobrzy znajomi i przyjaciele. - Co sycha? Ce, panie kawalerze, uczyni z ksiciem? - pyta Zagoba. - le sycha, le! Ale nie pora o tym powiada. Teraz do stow zasidziemy. Waszmociowie zostaniecie tu na noc; chodcie do mnie po uczcie na nocleg, midzy moich Tatarw. Szaas mam wygodny, to sobie przy kielichach pogawdzim do rana. - Jak tylko kto mdrze mwi, nie ja si przeciwi! - odpar Zagoba. - Powiedz namjeno, od czego tak wymizernia? - Bo mnie w bitwie razem z koniem obali i rozbi ten piekielnik, jako gliniany garnek, e jeno od tej pory yw krwi spluwam i przyj do siebie nie mog. W miosierdziu Pana naszego Chrystusa nadzieja, e jeszcze krew z niego wytocz. Ale teraz chodmy, bo ju pan Sapieha z panem Czarnieckim poczynaj sobie wiadczy i o pierwszy krok si ceremoniowa. Znak to, e stoy gotowe. Z wielkim sercem tu na was czekamy, bocie te juchy szwedzkiej do rozlali. - Niech inni mwi, jakem dokazywa! - rzek Zagoba - mnie nie wypada! Wtem cae tumy ruszyy si i poszli wszyscy na majdan midzy namioty, na ktrym zastawione byy stoy. Pan Sapieha wystpi na cze pana Czarnieckiego jak krl. St, przy ktrym posadzono kasztelana, by szwedzkimi chorgwiami nakryty. Miody i wina lay si ze stgiew, a obaj wodzowie podchmielili sobie nieco pod koniec. Nie brako wesooci, artw, wiwatw, gwaru, a lubo pogoda bya cudna i soce nad podziw dogrzewao, chd wieczorny spdzi wreszcie ucztujcych. Wwczas Kmicic zabra swoich goci midzy Tatarw. Siedli tedy w jego namiociena ubach, obficie wszelkiego rodzaju zdobycz wypchanych, i gwarzy poczli o Kmicicowej wyprawie. - Bogusaw teraz jest pod Malborgiem - mwi pan Andrzej - a inni powiadaj, e u elektora, z ktrym razem na odsiecz krlowi ma cign. - To lepiej! to si spotkamy! Wy, modzi, nieumiecie sobie z nim poradzi, obaczym, jak sobie stary da rady! Z rnymi si spotyka, ale z Zagob jeszcze nie. Powiadam, e si spotkamy, chyba mu ksi Janusz w testamencie zaleci, eby Zagob z dala omija. Moe to by! - Elektor chytry czek - rzek Jan Skrzetuski - i niech tylko ujrzy, e z Carolusem le, wnet bdzie wszystkie obietnice i przysigi relaksowa. - A ja wam mwi, e nie - rzek Zagoba. - Nikt nie jest na nas bardziej zawzity jako Prusak. Gdy twj suga, ktry ci pod nogi musia podejmowa i szaty twoje czyci, panem twoim przy odmianie fortuny zostanie, to wanie tym bdzie sroszy, im bye mu panem askawszym. - To za czemu? - pyta Woodyjowski. - Bo mu jego suebna kondycja w pamici zostanie, i mci si bdzie za ni na tobie,choby mu same dobrodziejstwa wiadczy. - Mniejsza z tym! - rzek Woodyjowski. - Nieraz te si zdarza, e i pies pana w rk uksi. Niech nam Babinicz lepiej o swojej wyprawie powiada. - Suchamy! - rzek Skrzetuski. Kmicic pomilczawszy chwil nabra tchu i pocz rozpowiada o ostatniej wojnie Sapieyskiej z Bogusawem, o klsce tego ostatniego pod Janowem, na koniec o tym, jak ksi Bogusaw rozbiwszy w puch Tatarw jego samego wraz z koniem na ziemi obali i z yciem uszed. - A powiadae waszmo - przerwa Woodyjowski -e go bdziesz ze swymi Tatary choby do Batyku ciga... Na to Kmicic: - A waszmo mnie powiadae take w swoi m czasie, jako tu obecny pan Skrzetuski, gdy mu Bohun umiowan dziewk porwa, przecie i jej, i zemsty zaniecha dlatego, e ojczyzna bya w potrzebie; z kim kto przestaje, takim si staje, jam za z waszmociami si zada i ladem ich i pragn. - Bogdaj ci tak Matka Boska nagrodzia jak Skrzetuskiemu! - odrzek Zagoba. - Wszelako wolabym, eby twoja dziewka bya teraz w puszczy ni w Bogusawowymrku. - Nic to! - zakrzykn Woodyjowski - odzyszczesz j! - Mam ja do odzyskania nie tylko jej person, ale jej estym i afekt. - Jedno przyjdzie za drugim - rzek pan Micha - choby osob mia i gwatem bra, jako to wwczas... pamitasz? - Tego nie uczyni wicej! Tu pocz pan Andrzej wzdycha ciko, a po chwili rzek: - Nie tylkom tamtej nie odzyska, ale jeszcze i drug Bogusaw mi porwa. - Czysty Turek! jak mi Bg miy! - zakrzykn Zagoba. A pan Micha pocz wypytywa: - Jak drug? - At, sia powiada - odrzek Kmicic. - Byajedna dziewka, okrutnie gadka w Zamociu, ktra si panu starocie kauskiemu haniebnie podobaa. w, e siostry, ksinej Winiowieckiej, si boi, nie mia przy niej zbyt naciera, umyli tedy dziewk wysa ze mn, niby do pana Sapiehy, po spadek na Litw, w rzeczy za dlatego, by mi j o p mili za Zamociem odj i w jakiej pustce osadzi, w ktrej by nikt zapaom jego nie mg przeszkadza. Alem ja zwietrzy t intencj. "Chcesz ty ze mnie (pomylaem) rajfura swego uczyni? - czekaj!". I ludzi mu wybatoyem, a pann w caej panieskiej cnocie do pana Sapiehy odwiozem. Mwi wapastwu, dziewka krasna jako szczygie, ale zacna... Ja te ju inny czek, a moi kompanionowie! Panie,wie nad ich dusz! dawno ju poprchnieliw ziemi! - C to bya za dziewka? - spyta Zagoba.- Z zacnego domu, respektowa ksinej paniWiniowieckiej. Niegdy bya zmwiona z Litwinem Podbipit, ktregocie wapanowie znali... - Anusia Borzobohata!!! - wrzasn zrywajc si z miejsca Woodyjowski. Zagoba zerwa si take z kupy wojokw.- Panie Michale, pohamuj si! Lecz pan Woodyjowski skoczy jak kot ku Kmicicowi. - Tye, zdrajco, da j porwa Bogusawowi?! - Nie krzywd mnie! - rzek Kmicic. - superavit! na wasn rk szcze48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA8Pc9 c:;H c<++c=>9"+Odwiozem j szczliwie do hetmana, staranie o niej takowe jak o siostrze majc, a Bogusaw porwa j nie mnie, ale innemu oficerowi, z ktrym pan Sapieha do swojej rodziny j odesa, a ktry zwa si Gowbicz czy jak, dobrze nie pamitam. - Gdzie on jest? - Nie masz go tu, bo poleg. Tak przynajmniej oficerowie Sapieyscy powiadali. Ja osobno z Tatary Bogusawa podchodziem, wic dobrze nic nie wiem. Ale miarkujc z twojej alteracji, widz, e jednaki nas termin spotka, jeden czek nas pokrzywdzi, a skoro tak jest, to si przeciw niemu poczmy, by wsplnie krzywdy i zemsty dochodzi. Wielki on pan iwielki rycerz, a przecie myl, e ciasno mu bdzie w caej Rzeczypospolitej, gdy takich dwch bdzie mia wrogw. - Masz moj rk! - odrzek Woodyjowski.- Ju my odtd druhy na mier i ycie! Ktren go pierwszy znajdzie, ten mu za dwch zapaci. Daby Bg mnie pierwszemu,bo e jego krew wytocz, to jako amen w pacierzu! Tu pan Micha pocz tak okrutnie wsikamirusza i po szabli si maca, e pana Zagob a strach wzi, wiedzia bowiem,e z panem Michaem nie ma artw. - Nie chciabym ja by teraz ksiciem Bogusawem - rzek po chwili - choby mi kto cae Inflanty do tytuu doda. Do jednego takiego bika, jak Kmicic, mie na sobie, a c dopiero pana Michaa! Ba! maotego, bo i ja z wami foedus zawieram. Mojagowa, wasze szable! Nie wiem, czyli jest potentat w chrzecijastwie, ktry by przed tak potg nie zadra. Do tego i Pan Bg prdzej, pniej umknie mu fortuny, bo nie moe by, aby na zdrajc i heretyka kary nie byo... Kmicic ju mu i tak niele sada za skr zala. - Nie neguj, e spotkaa go ode mnie niejedna konfuzja - odrzek pan Andrzej. I kazawszy nala kielichy opowiedzia, jakoSorok z wizw uwolni. Zamilcza tylko o tym, e pierwej si do ng Radziwiowi rzuci, bo na samo wspomnienie tej chwili krew go zalewaa. Pan Micha rozweseli si suchajc opowiadania, a w kocu rzek: - Niech ci Bg sekunduje, Jdrek! Z takim rezolutem mona by i do pieka i! To tylkobieda, e nie zawsze bdziem mogli razem chodzi, bo suba sub. Mnie mog wysa w jedn stron Rzeczypospolitej, ciebie w drug. Nie wiadomo, ktry na niego pierwszy trafi. Kmicic pomilcza chwil. - Po sprawiedliwoci, ja powinien bym go dosta. Jeli znw tylko z konfuzj nie wyjd, bo... wstyd przyzna si, ale ja na rk temu piekielnikowi zdziery nie mog... - To ja ci wszystkich moich arkanw wyucz! - zawoa Woodyjowski. - Albo ja! - rzek Zagoba. - Nie! Wybaczaj waszmo, wol u Michaa si uczy! - odpar Kmicic. - Cho on taki rycerz, a przecie si go z pani Kowalsk nie boj, bylem by wyspan!- wtrci Roch. - Cicho, Rochu! - odpowiedzia Zagoba - eby ci Bg przez jego rce za chepliwo nie pokara. - O wa! Nie bdzie mi nic! Biedny pan Roch nie by szczliwym prorokiem, lecz mu si okrutnie w tej chwili z czupryny kurzyo i gotw by caywiat wyzwa na rk. Inni te pili mocno, sobie na zdrowie, Bogusawowi i Szwedom na pohybel. - Syszaem - rzek Kmicic - i gdy tylko tych Szwedw tu zetrzem i krla dostaniem, zaraz pod Warszaw pocigniemy. Potem pewnie bdzie i wojnie koniec. Potem zasi przyjdzie na elektora kolej. - O to! to! to! - rzek Zagoba. - Syszaem, jak sam pan Sapieha to kiedypowiada, a on, jako czek wielki, lepiej kalkuluje. Powiada tedy do nas: "Ze Szwedem bdzie fryszt! z Septentrionami ju jest, ale z elektorem nie powinnimy siw adne ukady bawi. Pan Czarniecki (powiada) z Lubomirskim pjd do Brandenburgii, a ja z panem podskarbim litewskim do Prus elektorskich, a jeeli potem (mwi) nie przyczymy Prus na wieki do Rzeczypospolitej, to chyba w kancelarii nie ma ani jednej takiej gowy, jak pan Zagoba, ktry na wasn rk listami elektorowi grozi." - Take Sapio powiada? - spyta Zagoba czerwieniejc z zadowolenia. - Wszyscy to syszeli. A jam by okrutnie rad, bo ta sama rzga Bogusawa wysiecze, i jeli nie prdzej, to wwczas na pewno go dosigniem. - Byle z tymi Szwedami prdzej skoczy, byle skoczy! - rzek Zagoba. - Jecha ich sk! Niech ustpi Inflanty i miliony pozwol, darujem ich zdrowiem. - Zapa Kozak Tatarzyna, a Tatarzyn za eb trzyma! - odpar miejc si Jan Skrzetuski. - Jeszcze Carolus w Polsce, jeszcze Krakw, Warszawa, Pozna i wszystkie znamienitsze miasta w jego rku,a ojciec ju chcesz, eby si okupowa. Ej,sia si jeszcze przyjdzie napracowa, nimo elektorze pomylimy! - A jest armia Szteinboka, a prezydia, a Wirtz! - wtrci Stanisaw. - To czemu tu siedzim z zaoonymi rkami? - spyta nagle Roch wytrzeszczajc oczy - nie moem to Szwedw bi? - Gupi, Rochu! - rzek Zagoba. - Wuj zawsze jedno, a ja, jakom yw, widziaem czna nad brzegiem. Mona by pojecha i cho stra porwa. Ciemno, chow pysk bij; nim si opatrz, to i wrcim, a fantazj kawalersk obu wodzom pokaem. Jak waszmociowie nie chcecie, to sam pjd! - Ruszyo martwe ciel ogonem, dziw nad dziwy! - rzek z gniewem Zagoba. Lecz Kmicicowi poczy zaraz nozdrza lata. - Nieza myl! nieza myl! - rzek. - Nieza dla czeladzi, ale nie dla tego, kto powag kocha. Ludzie, miejcie respekt dla siebie samych! To pukownikami jestecie, a chcecie w drapichrustw si bawi. - Pewnie, e nie bardzo wypada! - rzek Woodyjowski. - Lepiej spa pjdmy, bo pno. Wszyscy zgodzili si na t myl, wic zarazklkli do pacierzy i poczli je w gos odmawia; po czym pokadli si na wojokach i wnet usnli snem sprawiedliwych. Lecz w godzin pniej zerwali si wszyscyna rwne nogi, gdy huk wystrzaw rozleg si za rzek, za czym gwar, krzykipowstay w caym Sapieyskim obozie. - Jezus Maria! - krzykn Zagoba. - Szwedzi nastpuj! - Co wa gadasz?! - odpowiedzia chwytajc szabl Woodyjowski. - Rochu, bywaj! - woa Zagoba, ktren w nagych razach lubi mie siostrzana przy sobie. Lecz Rocha nie byo w namiocie. Wybiegli wic na majdan. Tumy ju byy przed namiotami i wszyscy dyli nad rzek; po drugiej bowiem stronie wida byo byskawice ognia i huk rozlega si coraz wikszy. - Co si stao? co si dzieje? - pytano stray porozstawianych licznie nad brzegiem. Lecz strae nic nie widziay. Jeden z onierzy opowiada, i sysza co, jakbyplusk fali, lecz e mga wisiaa nad wod, wic nie mg nic dostrzec, nie chcia za za byle odgosem alarmowa obozu. Zagoba, wysuchawszy relacji, chwyci si za gow z desperacji. - Roch pojecha do Szwedw! Mwi, e stra chce porwa! - Dla Boga! Moe to by! - zawoa Kmicic. - Ustrzel mi chopa, jak Bg na niebie! - desperowa dalej Zagoba. - Moci panowie,czy nie ma adnego ratunku? Panie Jezu! chop jak zoto najszczersze! Nie masz takiego drugiego w obu wojskach. Co mu do gupiego ba strzelio?!... Matko Boa, ratuje go w tej toni!... - Moe przypynie, mga sroga! Nie obaczgo! - Bd tu czeka choby do rana. Matko Boa! Matko Boa! Tymczasem strzay po przeciwnym brzegu poczy si uspokaja, wiata gasy stopniowo i po godzinie zapanowao guche milczenie. Zagoba chodzi nad brzegiem rzeki jako kura, ktra kaczta wodzi, i wyrywa sobie resztki wosw z czupryny,lecz prno czeka, prno desperowa. Ranek ubieli rzek, wreszcie soce zeszo, a Roch nie wraca. Rozdzia 8 Nazajutrz dzie pan Zagoba cigle w desperacji trwajc uda si do pana Czarnieckiego z prob, aby posa do Szwedw obaczy, co si z Rochem przygodzio; ywli czy w niewoli jczy, czyte gardem za sw miao zapaci? Czarniecki zgodzi si na to bez adnej trudnoci, gdy pana Zagob miowa. Pocieszajc go tedy w utrapieniu, tak mwi: - Myl, e siostrzan waci yw by musi, bo inaczej woda by go wyniosa. - Daby Bg! - odrzek z alem Zagoba - wszelako takiego nieacno woda wyniesie, bo nie tylko rk mia cik, ale dowcip jakoby z oowiu, co si i z jego uczynku pokazuje. Na to Czarniecki: - Susznie wa mwisz! Jeli yw, powinien bym go kaza koniem po majdanie wczy za pominicie dyscypliny. Wolno alarmowa szwedzkie wojska, ale on oba zaalarmowa, a i Szwedw bez komendy i mojego rozkazania nie wolno. C to! pospolite ruszenie czy ki diabe, eby kaden na wasn rk mia si rzdzi! - Zawini, assentior. Sam go ukarz, niechby go jeno Pan Bg powrci! - Ja za mu przebacz przez pami na rudnickie terminy. Sia mamy jecw do wymiany i znaczniejszych oficyjerw od Kowalskiego. Jede wa do Szwedw i pogadaj o wymianie. Dam dwch i trzech w razie potrzeby, bo nie chc waci serca krwawi. Przyjd do mnie po pismo do krlajegomoci i jed ywo! Zagoba skoczy uradowany do namiotu Kmicica i opowiedzia towarzyszom, co zaszo. Pan Andrzej i Woodyjowski zakrzyknli zaraz, e chc z nim jecha, boobaj ciekawi byli Szwedw, Kmicic za mgby prcz tego wielce poyteczny dlatego, i po niemiecku tak prawie pynnie jak po polsku mg mwi. Przygotowania nie zabray im wiele czasu. Pan Czarniecki nie czekajc na powrt Zagoby przysa sam przez pacholika pismo, za czym wzili trbacza, siedli w d z bia pacht osadzon na drgu i ruszyli. Z pocztku jechali w milczeniu, sycha byo tylko chrobotanie wiose o boki odzi, wreszcie Zagoba pocz si nieco niepokoi i rzek: - Niech jeno trbacz prdko nas oznajmuje,bo szelmy mimo biaej pachty, gotowi strzela! - Co wapan prawisz! - odpowiedzia Woodyjowski - nawet barbarzycy poswszanuj, a to polityczny nard! - Niech trbacz trbi, mwi! Pierwszy lepszy odak da ognia, przedziurawi d, i pjdziem w wod, a woda zimna! Nie chcprzez ich polityk namokn! - Ot, wida strae! - rzek Kmicic. Trbacz pocz oznajmia. d pomkna szybko, na drugim brzegu uczyni si zarazruch wikszy i wkrtce nadjecha konno oficer przybrany w ty skrzany kapelusz. Ten, zbliywszy si do samej wody, przysoni oczy rk i pocz patrze pod blask. O kilkanacie krokw od brzegu Kmicic zdj czapk na powitanie, oficer skoni im si z rwn grzecznoci. - Pismo od pana Czarnieckiego do najjaniejszego krla szwedzkiego! -zawoa pan Andrzej ukazujc list. Tymczasem d przybia. Warta stojca na brzegu sprezentowaa bro. Pan Zagoba uspokoi si zupenie, wnet przybra oblicze w powag odpowiedni godnoci posa i rzek po acinie: - Zeszej nocy kawaler pewien zosta pochwycon na tym brzegu, przyjechaem upomnie si o niego. - Nie umiem po acinie - odrzek oficer. - Grubian! - mrukn Zagoba. Oficer zwrci si do pana Andrzeja. - Krl jest w drugim kocu obozu - rzek. -Zechciejcie ichmo panowie zatrzyma si tu, a ja pojad oznajmi. I zawrci konia. Oni za poczli si rozglda. Obz by bardzo obszerny, obejmowa bowiem cay trjkt, utworzony przez San i Wis. U wierzchoka trjkta lea Pniew; u podstawy Tarnobrzeg z jednej strony, Rozwadw z drugiej. Oczywicie, caej rozlegoci niepodobna byo wzrokiem ogarn; jednak, jak okiem sign, wida byo szace, okopy, roboty ziemne i faszynowe, na nich dziaa i ludzi. W samymrodku okolicy, w Gorzycach, bya kwaterakrlewska, tam te stay gwne siy armii. - Jeli gd ich std nie wypdzi, nie damy im rady - rzek Kmicic. - Caa ta okolica ufortyfikowana. Jest gdzie i konie popa. - Ale ryb dla tylu gb nie starczy - odrzek Zagoba - zreszt lutrzy nie lubi postnego jada. Niedawno mieli ca Polsk, teraz maj ten klin; nieche siedz zdrowi albo znw do Jarosawia wracaj. - Okrutnie biegli ludzie sypali te szaczyki -rzek Woodyjowski spogldajc okiem znawcy na roboty. - Rbaczw u nas jest wicej, ale uczonych oficyjerw mniej, i w sztuce wojennej zostalimy w tyle za innymi. - A to czemu? - spyta Zagoba. - Czemu? Jako onierzowi, ktry w jedziecae ycie suy, mwi mi tego nie wypada, ale ow temu, e wszdy piechotaa armaty grunt, dopiero one pochody a obroty wojenne, a marsze, a kontrmarsze. Sia ksiek w cudzoziemskim wojsku czekmusi zje, sia rzymskich autorw przewertowa, nim oficerem znaczniejszymzostanie, u nas za nic to. Po staremu jazda w dym kup chodzi i szablami goli, a jak zrazu nie wygoli, to j wygol... - Gadaj zdrw, panie Michale! a ktra nacja tyle znamienitych wiktoryj odniosa? - Bo i inni dawniej tak samo wojowali, nie majc za tego impetu, musieli przegrywa;ale teraz zmdrzeli i patrz wapan, co si dzieje. - Poczekamy koca. Postaw mi tymczasem najmdrzejszego inyniera Szweda czy Niemca, a ja przeciw niemu Rocha postawi, ktry ksig nie wertowa, i obaczym. - Byle go wapan mg postawi... - wtrci pan Kmicic. - Prawda, prawda! Okrutnie mi chopa al. Panie Andrzeju, a poszwargocz no onym psim jzykiem do tych pludrakw i rozpytaj, co si z nim stao? - To wa nie znasz regularnych onierzy. Tu ci nikt bez rozkazu gby nie otworzy. Szkoda gada! - Wiem, e szelmy nieuyte. Jak tak do naszej szlachty, a zwaszcza do pospolitakw, pose przyjedzie, to zaraz gadu, gadu, o zdrowie jejmoci i dziatek sispytaj i gorzaki si z nim napij - i w konsyderacje polityczne poczn si wdawa, a ci oto stoj jak supy i tylko lepia na nas wybauszaj. eby ich sparo w ostatku! Jako coraz wicej pieszych onierzy gromadzio si wok posannikw, przypatrujc im si ciekawie. Oni te, ile eprzybrani starannie w przystojne, a nawet bogate szaty, wspania czynili posta. Najwicej zwraca oczu pan Zagoba, gdy prawie senatorsk nosi w sobie powag, najmniej pan Micha, z przyczyny swego wzrostu. Tymczasem oficer, ktry pierwszy przyjmowa ich na brzegu, wrci wraz z drugim, znaczniejszym, i z onierzami prowadzcymi lune konie. w znaczniejszy skoni si wysannikom i rzek po polsku: - Jego krlewska mo prosi waszmo panw do swej kwatery, a e to niezbyt blisko, wic przywiedlimy konie. - Waszmo Polak? - pyta Zagoba. - Nie, panie. Jestem Sadowski. Czech w subie szwedzkiej. Kmicic zbliy si szybko ku niemu. - Nie poznajesz mnie waszmo pan? Sadowski popatrzy bystro w jego oblicze. - Jake! pod Czstochow! Wa to najwiksz armat burzc wysadzi i Miller odda waszmoci Kuklinowskiemu. Witam, witam serdecznie tak znamienitego rycerza! - A co si z Kuklinowskim dzieje? - pyta dalej Kmicic. - To wa nie wiesz? - Wiem, em mu odpaci tym samym, czymon mnie chcia goci, alem go zostawi ywego. - Zmarz. - Tak i mylaem, e zmarznie - rzek machnwszy rk pan Andrzej. - Moci pukowniku! - wtrci Zagoba - a niejakiego Rocha Kowalskiego nie masz tu wobozie? Sadowski rozmia si: - Jake? Jest! - Chwaa Bogu i Najwitszej Pannie! yw chop, to go i wydostan. Chwaa Bogu! - Nie wiem, czyli krl zechce go odda - odrzek Sadowski. - O! a czemu to? - Bo go sobie wielce upodoba. Pozna go zaraz, e to ten sam jest, ktren na niego w rudnickiej sprawie tak nastawa. Za boki bralimy si suchajc odpowiedzi jeca. Pyta krl: "Co sobie do mnie upatrzy?", aw rzecze: "lubowaem!" Wic krl znw: "To i dalej bdziesz nastpowa?" "A jake!" - powiada szlachcic. Krl pocz simia: "Wyrzecz si lubu, daruj ci zdrowiem i wolnoci." "Nie moe by!" "Czemu?" "Boby mnie wuj za kpa ogosi!" "A take to ufny, eby na pojedynk da mi rady?" "Ja bym i piciu takim da rady!"Wic krl jeszcze: "I miesz na majestat rk podnosi?" w za: "Bo wiara paskudna!" Tumaczylimy krlowi kade sowo, a on coraz by weselszy i coraz to powtarza: "Uda mi si ten towarzysz!" Dopiero chcc wiedzie, czy go naprawd taki osiek goni, kaza wybra dwunastu co najtszych chopw midzy gwardi i kolejno im si z jecem pasowa. Ale to yowaty jaki kawaler! W chwili gdym odjeda, dziesiciu ju rozcign jednego po drugim, a aden nie mg wstao swej mocy. Przyjedziemy wanie na koniec tej uciechy. - Poznaj Rocha! Moja krew! - zawoa Zagoba. - Damy za niego choby trzech znacznych oficerw. vit! na wasn rk szcze48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA>PBc?Zc@cA* AB4 G - Pod dobry humor krlowi traficie - odrzek Sadowski - co teraz rzadko si zdarza. - A wier - odpowiedzia may rycerz. Tymczasem Sadowski zwrci si do Kmicica i pocz wypytywa go, jakim sposobem nie tylko si z rk Kuklinowskiegouwolni, ale jego samego pogry. w zacz opowiada obszernie, bo chepi silubi. Sadowski za, suchajc, za gow si chwyta ze zdumienia, wreszcie ucisn jeszcze raz Kmicicow rk i rzek: - Wierzaj mi waszmo pan, e z duszy radjestem, bo cho Szwedom su, ale kade szczere onierskie serce raduje si, gdy prawy kawaler szelm pogry. Trzeba wam przyzna, e jak si midzy wami rezolut trafi, to ze wiec takiego in universo szuka. - Polityczny z waszmoci pana oficer! - rzek pan Zagoba. - I znamienity onierz, wiemy to! - dorzuci Woodyjowski. - Bom si i polityki, i onierki od was uczy! - odpowiedzia Sadowski przykadajc rk do kapelusza. Tak oni ze sob rozmawiali przesadzajc si wzajemnie w grzecznociach, a dojechali do Gorzyc, gdzie bya kwatera krlewska. Wie caa zajta bya przez onierstwo rnej broni. Towarzysze nasi z ciekawoci przygldali si kupom onierzy, rozrzuconym midzy opotkami. Jedni, chcc nieco gd zaspa, spali po przybach, bo dzie by bardzo pogodny i ciepy; drudzy grali w koci na bbnach, popijajc piwo, niektrzy rozwieszali odziena potach; inni, siedzc przed chaupami i popiewujc skandynawskie pieni, szorowali ceglanym proszkiem hemy i pancerze, od ktrych blask szed okrutny. Gdzie indziej czyszczono lub przeprowadzano konie, sowem, ycie obozowe wrzao i roio si wszdy pod jasnym niebem. Na niektrych twarzach zna byo wprawdzie trudy straszliwe i gd, ale soce powloko zotem ndz, zreszt zaczy si dla tych niezrwnanychonierzy dni wypoczynku, wic nabrali zaraz ducha i wojennej postawy. Pan Woodyjowski podziwia ich w duchu, zwaszcza piesze puki, synne na cay wiat z wytrwaoci i mstwa. Sadowski za, w miar jak przejedali, objania: - To smalandzki puk gwardii krlewskiej. To piechota dalekarlijska, najprzedniejsza. - Na Boga! a to co za mae monstra? - zakrzykn nagle Zagoba ukazujc kup maych czowieczkw z oliwkow cer i czarnymi, wiszcymi po obu stronach gowy wosami. - To Lapoczykowie, ktrzy do najdalej siedzcych Hiperborejw si licz. - Dobrzy do bitwy? Bo mi si widzi, e mgbym po trzech w kad gar wzi ipty bami stuka, pki bym si nie zmacha! - Z pewnoci mgby waszmo to uczyni! Do bitwy oni na nic. Szwedowie ich ze sob do posug obozowych wodz, a w czci dla osobliwoci. Za to czarownicy z nich exquisitissimi, kaden najmniej jednegodiaba, a niektrzy po piciu do usug maj.- Skde im taka ze zymi duchami komitywa? - pyta, egnajc si znakiem krzya, Kmicic. - Bo w ustawicznej nocy brodz, ktra po p roku i wicej u nich trwa, wiadomo zawaszmociom, e w nocy najatwiej z diabem o styczno. - A dusze maj? - Nie wiadomo, ale tak myl, e animalibuss podobniejsi. Kmicic posun konia, chwyci jednego Lapoczyka za kark, podnis go jak kota do gry i obejrza ciekawie, nastpnie postawi go na nogi i rzek: - eby mi krl takiego jednego podarowa, kazabym go uwdzi i w Orszy w kociele powiesi, gdzie z innych osobliwoci strusiejaje si znajduje. - A w ubniach bya u fary szczka wielorybia alboli te wielkoluda - doda Woodyjowski. - Jedmy, bo jeszcze co paskudnego od nichsi do nas przyczepi! - rzek Zagoba. - Jedmy - powtrzy Sadowski. - Prawd mwic, powinien bym by kaza waciom worki na gow zaoy, jako jest zwyczaj, ale nie mamy tu co ukrywa, a ecie na szace spogldali, to dla nas lepiej. Za czym ruszyli komi i po chwili byli przeddworem gorzyckim. Przed bram zeskoczyliz kulbak i zdjwszy czapki, szli dalej piechot, bo sam krl by przed domem. Ujrzeli tedy moc jeneraw i oficerw bardzo wietnych. By tam stary Wittenberg, Duglas, Loewenhaupt, Miller, Eriksen i wielu innych. Wszyscy siedzieli na ganku, nieco za krlem, ktrego krzeso wysunite byo naprzd, i patrzyli na krotofil, ktr Karol Gustaw sobie z jecem wyprawia. Roch rozcign wanie dopiero co dwunastego rajtara i sta w porozrywanym przez zapanikw kubraku, zdyszany i spocon wielce. Ujrzawszy wuja w towarzystwie Kmicica i Woodyjowskiego, rozumia zrazu, e ich rwnie w niewol wzito, wic wytrzeszczy oczy i otworzy usta, za czym postpi par krokw, lecz Zagoba da mu znak rk, by sta spokojnie, sam za postpi z towarzyszami przed oblicze krlewskie. Sadowski pocz prezentowa wysannikw, oni za kaniali si nisko, jakobyczaj i etykieta nakazywaa, nastpnie Zagoba odda pismo Czarnieckiego. Krl wzi list i pocz czyta, tymczasem towarzysze przypatrywali mu si z ciekawoci, bo nigdy go przedtem nie widzieli. By to pan w kwiecie wieku, na twarzy tak smagy, jakoby si Wochem albo Hiszpanem urodzi. Dugie pukle czarnych jak krucze skrzyda wosw spaday mu wedle uszu a na ramiona. Z blasku i barwy oczu przypomina JeremiegoWiniowieckiego, jeno brwi mia bardzo do gry podniesione, jak gdyby si dziwi ustawicznie. Natomiast w miejscu, gdzie sibrwi schodz, czoo podnosio mu si w due wypukoci, ktre czyniy go do lwa podobnym; gboka zmarszczka nad nosem,nie schodzca nawet wwczas, gdy si mia, nadawaa jego twarzy wyraz gronyi gniewny. Warg doln mia tak wysunit naprzd, jak Jan Kazimierz, jeno twarz tustsz i wikszy podbrdek; wsy nosi na ksztat sznureczkw, nieco na kocach rozszerzonych W ogle oblicze jego zwiastowao nadzwyczajnego czowieka, jednego z takich, ktrzy chodzc po ziemi, krew z niej wyciskaj. Bya w nim wspaniao i duma monarsza, i sia lwia, ilotno geniuszu, jeno, cho umiech askawy nie schodzi mu nigdy z ust, nie byo owej dobroci serca, ktra takim agodnym wiatem owieca od wewntrz lica, jak lampka wstawiona w rodek alabastrowej urny. Siedzia tedy w fotelu ze zoonymi na krzy nogami, ktrych potne ydki rysoway si wyranie spod czarnych poczoch, i mrugajc, wedle zwyczaju, oczyma, czyta z umiechem list Czarnieckiego. Nagle, podnisszy powieki, spojrza na pana Michaa i rzek: - Poznaj natychmiast wapana: ty to usiek Kanneberga. Wszystkie oczy zwrciy si natychmiast naWoodyjowskiego, ktren ruszy wsikami, skoni si i odrzek: - Do usug waszej krlewskiej moci. - Jaka szara? - pyta krl. - Pukownik chorgwi laudaskiej. - Gdzie dawniej suy? - U wojewody wileskiego. - I opucie go wraz z innymi? Zdradziejego i mnie. - Swemu krlowi byem powinien, nie waszej krlewskiej moci. Krl nie odrzek nic; wszystkie czoa zmarszczyy si, oczy poczy widrowa w panu Michale, lecz on sta spokojnie, tylko wsikami rusza raz po razu. Nagle krl rzek: - Mio mi pozna tak znamienitego kawalera. Kanneberg uchodzi midzy nami za niezwycionego w spotkaniu. Wa musisz by pierwsz szabl w tym pastwie?... - In universo! - rzek Zagoba. - Nie ostatni - odpowiedzia Woodyjowski.- Witam waciw uprzejmie. Dla pana Czarnieckiego mam prawdziw estym, jakodla wielkiego onierza, chocia mi parol zama, bo powinien dotd spokojnie w Siewierzu siedzie. Na to Kmicic: - Wasza krlewska mo! Nie pan Czarniecki, ale jenera Miller pierwszy parol zama, Wolfowy regiment krlewskiej piechoty zagarniajc. Miller postpi krok, spojrza w twarz Kmicicowi i pocz co szepta do krla, ktren, mrugajc cigle oczyma, sucha do pilnie, spogldajc na pana Andrzeja, wreszcie rzek: - To, widz, wybranych kawalerw pan Czarniecki mi przysa. Ale z dawna to wiem, e rezolutw midzy wami nie brak, jeno wiary w dotrzymaniu obietnic i przysig brakuje. - wite sowa waszej krlewskiej moci! -rzek Zagoba. - Jak to wa rozumiesz? - Bo gdyby nie ta narodu naszego przywara,to by, miociwy panie, tu nie by! Krl znw pomilcza chwil, jeneraowie znw zmarszczyli si na miao wysannika. - Jan Kazimierz sam was od przysigi uwolni - rzek Karol - bo was opuci i za granic si schroni. - Od przysigi jeno namiestnik Chrystusw uwolni zdolen, ktren w Rzymie mieszka i ktren nas nie uwolni. - Mniejsza z tym! - rzek krl. - Ot, tym zdobyem to krlestwo (tu uderzy si po szpadzie) i tym utrzymam. Nie potrzeba mi waszych sufragiw ni waszych przysig. Chcecie wojny, bdziecie j mieli! Tak myl, e pan Czarniecki jeszcze o Gobiu pamita? - Zapomnia po drodze z Jarosawia - odrzek Zagoba. Krl, zamiast si rozgniewa, rozmia si.- To mu przypomn! - Bg wiatem rzdzi! - Powiedzcie mu, niech mnie odwiedzi. Mile go przyjm, jeno niech si pieszy, bo jak konie odpas, pjd dalej. - Wtedy my wasz krlewsk mo przyjmiemy! - odrzek, kaniajc si i kadc nieznacznie rk na szabli, Zagoba.Krl na to: - Widz, e pan Czarniecki nie tylko najlepsze szable, ale i najlepsz gb w poselstwie przysa. W mig wa kade pchnicie parujesz. Szczcie, e nie na tym wojna polega, bo godnego siebie znalazbym przeciwnika. Ale przystpuj domaterii: Pisze mi pan Czarniecki, ebym owego jeca wypuci, dwch mi za to w zamian znacznych oficerw ofiarujc. Nie lekcewa tak moich onierzy, jako mylicie, i zbyt tanio ich okupywa nie chc, byoby to przeciw mojej i ich ambicji.Natomiast, poniewa niczego panu Czarnieckiemu odmwi nie zdoam, przeto mu podarunek z tego kawalera zrobi. - Miociwy panie! - odrzek na to Zagoba - nie kontempt oficerom szwedzkim, ale kompasj dla mnie chcia pan Czarniecki okaza, bo to jest mj siostrzan, ja za jestem, do usug waszej krlewskiej moci, pana Czarnieckiego konsyliarzem. - Po prawdzie - rzek miejc si krl - niepowinien bym tego jeca puszcza, bo przeciw mnie lubowa, chyba e si za onobeneficjum lubu swego wyrzecze. Tu zwrci si do stojcego przed gankiem Rocha i kiwn rk. - A pjd no tu bliej, osiku! Roch przybliy si o par krokw i stan wyprostowany. - Sadowski - rzek krl - spytaj si go, czymnie zaniecha, jeli go puszcz? Sadowski powtrzy krlewskie pytanie. - Nie moe by! - zawoa Roch. Krl zrozumia bez tumacza i pocz w rce klaska i oczyma mruga. - A co! a co! Jake takiego wypuszcza? Dwunastu rajtarom karku nadkrci, a mnietrzynastemu obiecuje! Dobrze! dobrze! Uda mi si kawaler! Czy i on jest pana Czarnieckiego konsyliarzem? W takim razie jeszcze prdzej go wypuszcz. - Stul gb, chopie! - mrukn Zagoba. - Do krotochwil - rzek nagle Karol Gustaw. - Bierzcie go i miejcie jeden wicejdowd mojej klemencji. Przebaczy mog, jako pan tego krlestwa, gdy taka moja wola i aska, ale w ukady wchodzi z buntownikami nie chc. Tu brwi krlewskie zmarszczyy si i umiech nagle znik mu z oblicza. - Kto bowiem przeciw mnie rk podnosi, ten jest buntownikiem, gdy jam tu prawympanem. Z miosierdzia jeno nad wami nie karaem dotd, jak naley, czekaem upamitania, przyjdzie wszelako czas, e miosierdzie si wyczerpie i pora kary nastanie. Przez wasz to swawol i niestao kraj ogniem ponie, przez waszeto wiaroomstwo krew si leje. Lecz mwiwam: upywaj dnie ostatnie... nie chcecie sucha napomnie, nie chcecie sucha praw, to posuchacie miecza a szubienicy! I byskawice poczy migota w Karolowych oczach; Zagoba popatrzy na przez chwil ze zdumieniem, nie mogc zrozumie, skd si wzia ta naga burza po pogodzie, wreszcie i w nim poczo si serce podnosi, wic skoni si i rzek tylko: - Dzikujem waszej krlewskiej moci. Po czym odszed, a za nim Kmicic, Woodyjowski i Roch Kowalski. - askawy, askawy! - mwi Zagoba - a ani si spostrzeesz, kiedy ci ryknie w ucho jak niedwied. Dobry koniec poselstwa! Inni kielichem na wsiadanego czstuj, a on szubienic! Nieche psw wieszaj, nie szlacht! Boe! Boe! jak my ciko grzeszyli przeciw naszemu panu, ktry ojcem by, ojcem jest i ojcem bdzie, bo jagielloskie w nim serce! I takiego to pana zdrajcy opucili, a poszli z zamorskimi straszydy si kuma. Dobrze nam tak, bo nicemy lepszego niewarci. Szubienicy! szubienicy!... Samemu ju ciasno,przycisnlimy go jako twarg w worku, eju serwatk popuszcza, a on jeszcze mieczem i szubienic grozi. Poczekaj! Zapa Kozak Tatarzyna, a Tatarzyn za eb trzyma! Bdzie wam jeszcze cianiej. Rochu!chciaem ci po gbie da albo pidziesit na kobiercu, ale ci ju przebacz za to, esi po kawalersku stawi i dalej go ciga obiecae. Daje gby, bom z ciebie rad! - Przecie wuj rad! - odrzek Roch. - Szubienica a miecz! I mnie to w oczy powiedzia! - mwi znw po chwili Zagoba. - Macie protekcj! Wilk tak samo barana do wasnych kiszek proteguje!... I kiedy to mwi? Teraz, gdy mu si ju gsia skra na krzyach robi. Niech sobie Lapoczykw na konsyliarzy dobierze i z nimi razem diabelskiej protekcji szuka! A nas bdzie Najwitsza Panna sekundowaa, jako pana Bobol w Sandomierzu, ktrego prochy na drug stron Wisy razem z koniem przerzuciy, a dlatego mu nic. Obejrza si, gdzie jest, izaraz na obiad do ksidza trafi. Przy takiej pomocy jeszcze my ich wszystkich, jako raki z wicierza, za szyje powycigamy... Rozdzia 9 Upyno dni kilkanacie. Krl siedzia cigle w widach rzecznych i gocw na wszystkie strony rozsya do fortec, do komend, w kierunku Krakowa i Warszawy, zrozkazami, by mu wszyscy z pomoc spieszyli. Sprowadzano mu te Wis prowianty, ile mona byo, ale niedostatecznie. Po upywie dni dziesiciu poczto konie je, i rozpacz ogarniaa krla i jeneraw na myl, co bdzie, gdy rajtaria od koni odpadnie i gdy armat nie bdzie w co zaprzc. Zewszd te przychodziy wieci niepocieszone. Kraj cay tak gorza wojn, jakby go kto smopola i zapali. Mniejsze komendy, mniejszeprezydia nie mogy spieszy na pomoc, bo nie mogy wychyla si z miast i z miasteczek. Litwa, trzymana dotd elazn rk Pontusa de la Gardie, powstaa jak jeden czowiek. Wielkopolska, ktra poddaa si najpierwsza, najpierwsza te zrzucia jarzmo i wiecia caej Rzeczypospolitej przykadem wytrwania, zawzitoci, zapau. Partie szlacheckie i chopskie rzucay si tam nie tylko na stojce po wsiach zaogi, ale nawet na miasta. Prno Szwedzi mcili si straszliwie nad krajem, prno ucinali rceschwytanym w niewol jecom, puszczali z dymem wsie, wycinali w pie osady, wznosili szubienice, sprowadzali tortury z Niemiec dla mczenia buntownikw. Kto mia cierpie, cierpia, kto mia gin, gin, lecz jeli by szlachcicem, gin z szabl, jeli chopem, gin z kos w rku.I laa si krew szwedzka po caej Wielkopolsce, lud y w lasach, niewiasty nawet poryway za bro; kary wywoyway tylko zemst i tym wiksz zacieko. Kulesza, Krzysztof egocki i wojewoda podlaski uwijali si na ksztat pomieni po kraju, a prcz nich wszystkie bory pene byy partyj; pola leay nieuprawne, gd srogi rozwielmoni si wkraju, lecz najbardziej skrca wntrznoci Szwedw, bo ci w miastach za bramami zamknitymi siedzieli i nie mogli wychyla si w pole. A wreszcie poczo im brakn tchu w piersiach. W Mazowszu byo to samo. Tam lud kurpieski, w mrokach lenych yjcy, wychyli si z puszcz, poprzecina drogi, przejmowa ywno i gocw. Na Podlasiurojna drobna szlachta tysicami cigna doSapiehy lub na Litw. Lubelskie byo w rkach konfederacji. Z Rusi dalekich szli Tatarzy, a z nimi i zmuszeni do posuszestwa Kozacy. Wic wszyscy byli ju pewni, e jeli nie zatydzie, to za miesic, jeli nie za miesic,to za dwa owe widy rzeczne, w ktrych sta krl Karol Gustaw z gwn armi szwedzk, zmieni si w jedn wielk mogi - na saw dla narodu, na straszn nauk dla tych, ktrzy by Rzeczpospolit napada chcieli. Przewidywano ju koniec wojny, byli tacy, ktrzy mwili, e Karolowijeden tylko ratunek pozosta: wykupi si i k szcze48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AACPc D'tc Ec F|,Yc G: odda Rzeczypospolitej Inflanty szwedzkie. Lecz nagle polepszyy si losy Karola Gustawa i Szwedw. Dnia 20 marca podda si Malborg, a dotdna prno przez Szteinboka oblegany. Silna idzielna armia jego nie miaa teraz nic do roboty i moga pospieszy na ratunek krlowi. Z drugiej strony margraf badeski, skoczywszy zacigi, z gotow si i nie utrudzonym jeszcze onierzem ruszy rwnie ku widom rzecznym. Obaj posuwali si naprzd, gromic pomniejsze kupy powstacze, niszczc, palc, mordujc. Po drodze zabierali prezydia szwedzkie, cigali pomniejsze komendy i roli w si, jak rzeka ronie tym bardziej, im wicej strumieni w siebie przyjmuje. Wieci o upadku Malborga, o Szteinbokowej armii i o pochodzie margrabiego badeskiego doszy bardzo prdko do widerzecznych i strapiy serca polskie. Szteinbok by jeszcze daleko, ale margrabiabadeski idc spiesznymi pochodami mg wkrtce nadej i zmieni ca posta rzeczy pod Sandomierzem. Zoyli tedy wodzowie polscy rad, w ktrej wzili udzia pan Czarniecki, pan hetman litewski, Micha Radziwi, krajczy koronny, pan Witowski, stary dowiadczonyonierz, i pan Lubomirski, ktry od pewnego czasu przykrzy sobie na Zawilu. Na radzie owej postanowiono, i pan Sapieha z litewskim wojskiem pozostanie pilnowa Karola, aby si z wide nie wymkn, za pan Czarniecki ruszy przeciwmargrabiemu badeskiemu i spotka go, jakobdzie mg najprdzej, za czym, jeeli muBg wiktori spuci, powrci po staremu krla oblega. Rozkazy odpowiednie zostay natychmiast wydane. Nazajutrz zagray trbki wsiadanego przez munsztuk tak cicho, e jeledwie usyszano, chcia bowiem Czarnieckiodej w tajemnicy przed Szwedami. Na dawnym obozowisku pooyo si zaraz kilka lunych partyj szlacheckich i chopskich. Ci porozpalali ogniska i hucze poczli, aby nieprzyjaciel myla, i nikt z majdanu nie wyszed, za kasztelaskie chorgwie wymykay si jedna za drug. Posza wic naprzd laudaska, ktra po prawie powinna bya przy panu Sapiee pozosta, ale e Czarniecki bardzo si w niej rozkocha, wic mu hetman nie chcia jej odbiera. Za laudask posza Wsowiczowa, lud wyborny, przez starego onierza prowadzony, ktremu p wieku we krwi rozlewie zeszo; za czym posza ksicia Dymitra Winiowieckiego pod Szandarowskim, ta sama, ktra pod Rudnikiem niezmiern chwa si okrya; zaczym pana Witowskiego dragonii dwa regimenta, za czym dwie pana starosty jaworowskiego; synny Stapkowski w jednej porucznikowa; za czym kasztelaska wasna, krlewska pod Polanowskim i caa sia pana Lubomirskiego. Piechoty nie brano dla popiechu ni wozw, bo komunikiem i mieli. Wszystkie razem stany pod Zawad w sileznacznej i ochocie wielkiej. Wwczas wyjecha na przodek pan Czarniecki i uszykowawszy je do pochodu, sam zatrzyma nieco konia i puszcza je mimo siebie tak, aby ca si dobrze obejrze. Ko pod nim prycha i bem rzuca, a kiwa jakby chcc wita przechodzce puki, a samemu kasztelanowi serce roso. Pikny te widok mia przed oczyma. Jak okiem sign, fala koni, fala srogich lic onierskich, ruchem koskim koysana, nad nimi trzecia jeszcze fala szabel i grotw, migotliwa i byszczca w porannymsocu. Sia okrutna sza od nich, a t siczu w sobie pan kasztelan, bo ju nie byato lada jaka zbieranina wolentarska, ale ludna kowadle wojennym wykuty, sprawny, wiczony i w bitwie tak "jadowity", e adna w wiecie jazda zdziery mu w rwnej sile nie moga. Wic pan Czarniecki uczu w tej chwili, e na pewno, e bez adnej wtpliwoci z tymi ludmi rozniesie na szablach i kopytach wojsko margrabiego badeskiego i owo przeczuwane zwycistworozpromienio mu tak oblicze, e blask bi od niego na puki. - Z Bogiem! Po wiktori! - zakrzykn wreszcie. - Z Bogiem! Pobijemy! - odpowiedziay mu potne gosy. I okrzyk w przelecia przez wszystkie chorgwie, jak guchy grzmot przezchmury. Czarniecki wspi konia, by dogna idc w przodku laudask. I poszli. Szli za nie jak ludzie, ale jak stado ptakwdrapienych, ktre, zwietrzywszy bj w oddali, lec z wichrem na przecigi. Nigdy, nawet midzy Tatarami w stepie, nikt nie sysza o takim pochodzie. onierz spa wkulbace, jad i pi nie zsiadajc; konie karmiono z rki. Rzeki, bory, wsie, miasta zostaway za nimi. Ledwie po wsiach wypadli chopi z chaup patrze na wojsko,ju wojsko niko w oddali za tumanami kurzawy. Szli dzie i noc, tyle tylko wypoczywajc, aby koni nie wygubi. Wreszcie pod Kozienicami wpadli na om chorgwi szwedzkich, pod wodz Torneskilda. Laudaska, idca w przodku, pierwsza dojrzaa nieprzyjaciela i nie odetchnwszy nawet, natychmiast skoczyaku niemu w dym. Drugi poszed Szandarowski, trzeci Wsowicz, czwarty Stapkowski. Szwedzi mniemajc, e z jakimi partiami maj do czynienia, stawili w otwartym polu czoo i w dwie godziny pniej nie pozostaa jedna ywa dusza, ktra by moga do margrabiego dobiec i krzykn, e to Czarniecki idzie. Po prostu rozniesionona szablach owe om chorgwi, wiadka klski nie zostawujc. Po czym ruszyli, jakby kto sierpem rzuci, do Magnuszewa, szpiegowie bowiem dali zna, i margrabia badeski z caym wojskiem w Warce si znajduje. Pan Woodyjowski zosta wysany na noc zpodjazdem, aby da zna, jak wojsko rozoone i jaka jego sia. Bardzo na ow ekspedycj narzeka pan Zagoba, albowiem nawet przesawny Winiowiecki nigdy takich pochodw nie odbywa; ali si te stary towarzysz, lecz wola i z Woodyjowskim ni przy wojsku zostawa. - Zoty by pod Sandomierzem czas - mwiprzecigajc si w kulbace - czek jad, spa i na oblonych Szwedw z dala spoglda, a teraz nie ma kiedy i manierki do gby przyoy. Znam ja sztuk wojennantiquorum: wielkiego Pompejusza i Cezara, ale pan Czarniecki now mod wymyla. Przeciw wszelkiej jest to regule trz brzuch przez tyle dni i nocy. Z godu ju imaginacja rebelizowa we mnie poczyna i cigle mi si zdaje, e gwiazdy to kasza, a ksiyc sperka. Na psa taka wojna! Jak mi Bg miy, tak z godu chce si wasnemu koniowi uszy obgry! - Jutro, da Bg, wypoczniemy po Szwedach!- Wol ju Szwedw ni tak mitrg! Panie!Panie! kiedy Ty dasz spokj tej Rzeczypospolitej, a staremu Zagobie ciepyprzypiecek i piwo grzane... niechby i bez mietany... Koataj si, stary, na szkapie, koataj, pki si do mierci nie dokoatasz... Nie ma tam ktry tabaki? Moe ow senno nozdrzami wyparskn... Ksiyc mi w sam gb tak wieci, e a do brzucha zaglda, a nie wiem, czego tam szuka, bo nic nie znajdzie. Na psa taka wojna, powtarzam! - Skoro wuj mylisz, e ksiyc sperka, to go wuj zjedz! - rzek Roch. - Gdybym ciebie zjad, mgbym powiedzie, e woowin jadem, ale boj si, bym po takiej pieczeni reszty dowcipu nie utraci. - Jeli ja w, a wuj mj wuj, to wuj co? - A ty, kpie, mylisz, e Altea dlatego porodzia gowni, e przy piecu siadaa? - A mnie co do tego? - To do tego, e jeli woem, to si naprzd o ojca swego dopytuj, nie o wuja, bo Europ byk porwa, ale brat jej, ktry wypad wujem jej potomstwu, by dlatego czowiekiem. Rozumiesz? - Co prawda, nie rozumiem, ale zje, to bym te co zjad. - Zjedz licha i daj mnie spa! Co tam, panie Michale? Czemumy to stanli? - Wark wida - rzek Woodyjowski. - Ot, wiea kocielna byszczy w miesicu. - A Magnuszew juemy minli? - Magnuszew zosta na prawo. Dziwno mi, e po tej stronie rzeki adnego podjazdu szwedzkiego nie masz. Pojedziem do tych chaszczw i postoim, moe nam Bg spuci jakowego jzyka. To rzekszy pan Micha wprowadzi oddzia do zaroli i ustawi o sto krokw po obu stronach drogi przykazawszy, by cicho stali i cugle trzymali krtko, aby ktry ko nie zara. - Czeka! - rzek. - Posuchamy, co si za rzek dzieje, a moe i co obaczym. Stanli wic, lecz dugi czas nie byo nic sycha prcz sowikw, ktre w pobliskimgaju olszynowym zapiewyway si na mier. Strudzeni onierze poczli si kiwa w kulbakach, pan Zagoba pooy si na szyi koskiej i zasn gboko; nawet i konie drzemay. Upyna godzina. Nareszcie wprawne ucho Woodyjowskiego dosyszao co podobnego do stpania koni po twardej drodze. - Czuj duch! - rzek do onierzy. Sam za wysun si na brzeg chaszczw i spojrza na drog. Droga byszczaa w ksiycu jak srebrna wstga, ale nic nie byo na niej wida, odgos krokw koskich zblia si jednak. - Id na pewno! - rzek Woodyjowski. I wszyscy cignli jeszcze krcej konie, kady zatamowa oddech; nie byo sycha nic prcz klskania sowikw w olszynie. Wtem na drodze ukaza si oddzia szwedzki, zoony z trzydziestu jedcw. Szli z wolna i do niedbale, nie w szeregu,ale rozwleczonym pasmem. onierze jedni gawdzili ze sob, drudzy popiewywali z cicha, bo ciepa noc majowa dziaaa nawet na twarde dusze onierskie. Przeszli, nic nie podejrzewajc, tak blisko od stojcego nie opodal brzegu pana Michaa, e mg zawietrzy zapach koni i dym lulek, ktre rajtarowie palili. Na koniec znikli na zakrcie drogi. Woodyjowski czeka jeszcze do dugo, a ttent zgin w oddaleniu, wwczas dopiero zjecha do oddziau i rzek do panw Skrzetuskich: - Pognamy ich teraz jako gsi do obozu pana kasztelana. aden nie powinien uj, by nie da zna! - Jeli potem pan Czarniecki nie pozwoli nam si naje i wyspa - rzek Zagoba - to mu podzikuj za sub i wracam do Sapia. U Sapia, kiedy bitwa, to bitwa, ale kiedy fryszt, to i uczta. eby mia cztery gby, wszystkim daby funkcj przystojn. To mi wdz! I prawd rzekszy, powiedzcie mi, po kiego diaba nie suymy u Sapia, gdy ta chorgiew z prawa mu przynaley? - Ojciec, nie blunij przeciw najwikszemu wojennikowi w Rzeczypospolitej - rzek JanSkrzetuski. - Nie ja bluni; jeno moje kiszki, na ktrych gd gra jak na skrzypkach. - Potacuj przy nich Szwedzi - przerwa Woodyjowski. - Teraz, moci panowie, jedmy ywo! Przy onej karczmie w lesie, ktrmy w t stron jadc minli, chciabym wanie na nich nastpi. I poprowadzi oddzia szybciej, ale niezbytszybko. Wjechali w las gsty, w ktrym ogarna ich ciemno. Karczma bya o kilkanacie staja. Zbliywszy si do niej szli znw noga za nog, by zbyt wczenie alarmu nie dawa. Gdy byli nie wicej ju jak na strza armatni, doszed ich gwar ludzki. - S i haasuj! - rzek Woodyjowski. Szwedzi istotnie zatrzymali si przy karczmie szukajc jakiej ywej duszy, od ktrej mogliby zasign jzyka. Lecz karczma bya pusta. Jedni tedy przetrzsaligwn budow, inni szukali w oborze, w chlewach, inni podnosili snopki w dachach. Poowa staa na majdanie trzymajc konie tym, ktrzy szukali. Oddzia Woodyjowskiego zbliy si na krokw sto i pocz tatarskim pksiycem otacza karczm. Stojcy na majdanie syszeli doskonale, a wkocu widzieli ludzi i konie, lecz e w lesie byo ciemno, nie mogli pozna, co to za wojsko, nie alarmowali si za bynajmniej ani przypuszczajc, by z tamtej strony mg jakikolwiek inny ni szwedzki oddzia zajeda. Dopiero w ruch pksiycowy zdziwi i zaniepokoi ich. Ozway si zaraz woania na tych, ktrzy byli w budynkach. Nagle naok karczmy rozleg si krzyk: Aa!, i huk kilku wystrzaw. W jednej chwili ciemne tumy onierzy pojawiy si,jakby spod ziemi wyrosy. Uczyni si zamt i szczkanie szablami, kltwy, stumione krzyki, lecz wszystko nie trwaoduej nad dwa pacierze. Po czym na majdanie przed karczm zostao kilka cia ludzkich i koskich, oddzia za Woodyjowskiego ruszy dalej, prowadzc ze sob dwudziestu piciu jecw. Szli teraz w skok, poganiajc pazami szabel rajtarskie konie, i skoro wit doszli do Magnuszewa. W obozie Czarnieckiego niktnie spa; wszyscy byli w pogotowiu. Sam kasztelan wyszed przeciw podjazdowi wspierajc si na obuszku, wychudzony i blady z bezsennoci. - Co tam? - spyta Woodyjowskiego. - Sia masz jzyka? - Jest dwudziestu piciu jecw. - A ilu uszo? - Nec nuntius cladis. Wszyscy ogarnici! - Ciebie jeno wysya, choby do pieka, onierzyku! Dobrze! Wzi ich zaraz na pytki. Sam bd indagowa! To rzekszy kasztelan zwrci z miejsca, aodchodzc rzek: - A by w gotowoci, bo moe nie mieszkajc ruszymy na nieprzyjaciela. - Jak to? - rzek Zagoba. - Cicho wa - odpowiedzia Woodyjowski. Szwedzcy jecy bez przypiekania w mig zeznali, co byo im wiadomo o siach margrabiego badeskiego, o iloci armat, piechoty i jazdy. Zaduma si tedy nieco pankasztelan, bo si dowiedzia, e wprawdziejest to nowo zacina armia, ale zoona z samych starych onierzy, ktrzy w Bg wie ilu wojnach brali udzia. Byo te sia midzy nimi Niemcw i znaczny oddzia dragonii francuskiej; caa sia przewyszaa o kilkaset gw wojsko polskie. Lecz natomiast pokazao si z zezna, e margrabia ani przypuszcza nawet, iby Czarniecki by tak blisko, i wierzy, i Polacy ca si oblegaj krla pod Sandomierzem. Ledwie to usysza kasztelan, gdy zerwa si z miejsca i zakrzykn na swego dworzanina: - Witowski, ka trbi przez munsztuk, by na ko siadano! W p godziny pniej wojsko ruszyo i ruszyo wieym rankiem majowym przez lasy i pola ros okryte. W kocu Warka, a raczej jej zgliszcza, bo miasto przed szeciu laty spono byo niemal ze szcztem, ukazay si na widnokrgu. Wojska Czarnieckiego szy po otwartej paszczynie, wic dugo si przed okiem szwedzkim ukrywa nie mogy. Jako dostrzeono je, ale margrabia mniema, i to s rozmaite partie, ktre poczone w znaczn kup chc alarmowa obz. Dopiero gdy coraz nowe chorgwie, idce rysi, ukazyway si zza lasu, powsta ruch gorczkowy w szwedzkim obozie. Z pola widziano pomniejsze oddziay rajtarii ipojedynczych oficerw przebiegajcych midzy pukami. Barwna szwedzka piechota pocza wysypywa si na rodek rwniny;puki formoway si jeden za drugim w oczach polskich onierzy i staway rojnie,na ksztat kranych stad ptactwa. Nad gowami ich podnosiy si ku socu czworoboki potnych dzid, ktrymi piechurowie zasaniali si przed impetem jazdy. Na koniec ujrzano tumy jazdy szwedzkiej pancernej, biegnce kusem na skrzyda; zataczano i odprzodkowywano nagwat armaty. Wszystkie przygotowania, cay ten ruch wida byo jako na doni, bo wstao soce jasne, przepyszne, i rozwiecio ca krain. Pilica dzielia dwa wojska. Na szwedzkim brzegu ozway si trby, koty, bbny i krzyki onierstwa stawajcego co duchu do sprawy, a pan Czarniecki kaza rwnie d w krzywuy inastpowa ze wszystkimi chorgwiami ku rzece. Wtem poskoczy co tchu w dzianecie do Wsowiczowej chorgwi, ktra bya najbliej rzeki. - Stary onierzu! - krzykn - ruszaj mi ku mostowi, tam z koni i do muszkietw! Niech si na ciebie caa potga obrci! Prowad! Wsowicz jeno poczerwienia nieco z ochoty i machn buzdyganem. Ludzie krzykuczyniwszy pomknli za nim jak tuman kurzawy gnanej wiatrem. Dopadszy na trzysta krokw do mostu zwolnili biegu; tu dwie trzecie zeskoczyo z kulbak i biegiem ruszyo ku mostowi. Szwedzi za ruszyli z drugiej strony i wkrtce zagray muszkiety, zrazu wolniej, potem coraz prdzej, jakby tysic cepw bio nieregularnie w klepisko. Dymy rozcigny si na rzek. Krzyki zachty brzmiay przy jednym i drugim naczku. Uwaga obu wojsk skupia si na most, ktry by drewniany, wski, zatem trudny do zdobycia, a atwy do obrony. Jednake tylko przeze mona si byo dosta do Szwedw. Tote w kwadrans pniej pchn pan Czarniecki dragoni Lubomirskiego w pomocWsowiczowi. Lecz Szwedzi poczli ju i z armat ostrzeliwa przeciwlegy naczek. Zataczano coraz nowe sztuki i faskule poczy z wyciem przelatywa ponad gowami Wsowiczowych i dragonii, pada na k i ry w zagony ziemi, obrzucajc walczcych darni i botem. Margrabia badeski stojc pod lasem, na tyach armii, patrzy przez perspektyw kupi si i k szcze48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAHPjc I-c Jc K,Yc L9; MS?( na bitw. Od czasu do czasu za odejmowaj od oczu i spogldajc ze zdziwieniem na swj sztab, wzrusza ramionami. - Poszaleli - mwi - koniecznie chc w most sforsowa. Kilka dzia i dwa lub trzy puki moe go przed ca armi broni. Jednake Wsowicz coraz potniej nastpowa ze swymi ludmi, wic i obronastawaa si coraz zacitsz. Most stawa si punktem rodkowym bitwy, ku ktremu z wolna pocza ciy i cigaa si caa linia szwedzka. W godzin pniej zmieni si jej cay szyk i zwrci si bokiem do poprzedniej pozycji. Most zasypywano po prostu deszczem ognia i elaza; ludzie Wsowicza poczli pada gstym trupem, tymczasem przylatyway ordynanse coraz gwatowniejsze, by koniecznie szli naprzd.- Zgubi Czarniecki tych ludzi! - krzykn nagle pan marszaek koronny. Za pan Witowski, jako dowiadczony onierz, pozna, e le si dzieje, i a dygota cay z niecierpliwoci, na koniec nie mg wytrzyma duej, za czym wspi konia, a rumak stkn aonie, i skoczy ku Czarnieckiemu, ktry przez cay czas ten cigle, nie wiadomo dlaczego,posuwa ludzi ku rzece. - Wasza mio! - krzykn Witowski - krew si prno leje; nie zdobdziemy tego mostu! - Ja te go nie chc zdobywa! - odrzek Czarniecki. - Wic czego wasza dostojno chcesz? Co mamy robi? - Ku rzece chorgwiami! ku rzece! Do szeregu wa! Tu Czarniecki pocz sypa oczyma takie byskawice, i Witowski cofn si sowa nie rzekszy. Tymczasem chorgwie doszy na dwadziecia krokw do brzegu i stany dug lini wzdu koryta. Nikt z oficerw ni onierzy nie wiedzia w pie, dlaczego to czyni. Nagle Czarniecki pojawi si jak piorun przed frontem chorgwi. Ogie mia w licach, piorun w oczach. Wiatr silny podnosi mu burk na ramionach na ksztatpotnych skrzyde, ko pod nim skaka i wspina si wyrzucajc pomie z nozdrzy,on za szabl puci na temblak, czapk zerwa z gowy i ze zjeon czupryn, z potem na czole, krzykn do swojej dywizji: - Moci panowie! Rzek si nieprzyjaciel zastawi i drwi z nas! Morze przepyn napognbienie nam ojczyzny, a myli, e my wjej obronie tej rzeki nie przepyniem! Tu czapk cisn na ziemi, a chwyciwszy szabl, wskaza ni na wezbrane wody. Uniesienie go porwao, bo a wsta w kulbace i jeszcze potniej zakrzykn: - Komu Bg! komu wiara! komu ojczyzna mia! za mn! I cisnwszy konia ostrogami tak, i rumakjakoby w powietrze wyskoczy, rzuci si w nurty. Bryzna naok fala, m i ko skryli si na chwil pod wod, lecz wypynli w mgnieniu oka. - Za moim panem! - krzykn Michako, ten sam, ktry pod Rudnikiem chwa si okry.I skoczy w wod. - Za mn! - wrzasn przeraliwym a cienkim gosem Woodyjowski. I nurkn, nim krzycze przesta. - Jezusie, Mario! - rykn, wspinajc do skoku konia, Zagoba. Wtem awa mw i koni runa w fal, awoda wyskoczya z szalonym rozpdem na brzegi. Za laudask posza winiowiecka, za winiowieck pana Witowskiego, za ni Stapkowskiego, za ni wszystkie inne. Sza taki ogarn tych ludzi, e pchay si chorgwie na wycigi; krzyk komendy pomiesza si z krzykiem onierstwa, rzeka wystpia z brzegw i spienia si namleko w mgnieniu oka. Fala pocza znosi nieco puki, lecz konie,bodzone ostrogami, pyny jakby nieprzejrzane stada delfinw, chrapic nozdrzami i stkajc. Zapenili tak rzek, e tum bw koskich i ludzkich utworzy jakoby most, po ktrym mgby przej such nog na drugi brzeg. Czarniecki przepyn pierwszy, lecz nim woda ze ocieka, wypyna za nim laudaska, wic machn pan kasztelan buzdyganem i krzykn na Woodyjowskiego: - W skok! bij! A do winiowieckiej pod Szandarowskim: - W nich! I tak puszcza jedn za drug, pki wszystkich nie odprawi. Przy ostatniej sam stan na czele i zakrzyknwszy: "W imi Boe! szczliwie!" - ruszy z innymi. A wszake dwa puki rajtarii, stojc w odwodzie, widziay, co si dzieje, lecz pukownikw ogarno osupienie tak wielkie, e nim ruszyli si z miejsca, ju laudaska, rozpuciwszy konie, sza na nich niepowstrzymanym pdem. Uderzywszyrozmiota pierwszy puk jak wicher licie, zepchna go na drugi, zmieszaa drugi, wtem doskoczy za ni Szandarowski i rozpocza si rzeba straszna, lecz krtko trwajca; po chwili rozerway si szeregi szwedzkie i tum bezadny pocz umyka ku gwnej armii. Chorgwie Czarnieckiego biegy za nimi z krzykiem straszliwym, siekc, bodc, pole trupami zacieajc. Stao si wreszcie jasnym, dlaczego pan Czarniecki kaza Wsowiczowi zdobywa most, chocia nie mia zamiaru po nim przechodzi. Oto gwna uwaga caej armii skupia si na w punkt, i dlatego nikt nie broni, i nie mia czasu broni przeprawy wpaw. Przy tym wszystkie niemal paszcze armatnie i cay front wojsk nieprzyjacielskich zwrcony by za rzek ku mostowi, a teraz gdy trzy tysice jazdy szo jej w bok caym pdem, teraz dopierotrzeba byo zmienia szyk, formowa nowyfront, by si cho jako tako od uderzenia zasoni. Jako sta si straszliwy skrzt izamieszanie: puki piechoty, jazdy odwracay si co duchu ku nieprzyjacielowi, amic si w popiechu, zawadzajc jedne o drugie, stawajc byle gdzie, nie rozumiejc wrd wrzasku i tumultu komendy, dziaajc na wasn rk. Prno oficerowie czynili nadludzkie usiowania, prno margrabia ruszy natychmiast stojce pod lasem w rezerwie puki jazdy; nim do jakiejkolwiek sprawy przyszli, nim piechota zdoaa dzidy tylnymikocami w ziemi zasadzi, by je nadstawinieprzyjacielowi, wpada chorgiew laudaska jak duch mierci, w sam rodek szykw; za ni druga, trzecia, czwarta, pita, szsta. Dopiero rozpocz si dzie sdu! Dymy strzaw muszkietowych przykryy, jakoby chmur, ca bitw, a wtej chmurze huk, wrzenie, nadludzkie gosyrozpaczy, krzyki tryumfu, przeraliwe dwikanie elaza, jakby w kuni piekielnej,grzechotanie muszkietw; czasem bysn proporzec i zapad w dymy, czasem zota szpica chorgwi pukowej, i znw nic nie widziae, jeno oskot rozlega si coraz straszliwszy, jakoby ziemia zarwaa si nagle pod rzek i jakoby wody jej spaday w przepa niezgbion. Wtem z boku nowe zabrzmiay wrzaski: to Wsowicz przeszed most i szed w bok nieprzyjaciela. Wwczas niedugo ju trwaa bitwa. Z owej chmury poczy si wysuwa i biec ku lasowi potne kupy ludzkie, bezadne, obkane, bez czapek, hemw, bez broni. Za nimi lun wkrtce cay potok ludzki w najokropniejszym zwichrzeniu. Artyleria, piechota, jazda, pomieszane ze sob, uciekay ku lasowi, olepe z trwogi i przeraenia. Niektrzy onierze krzyczeli wniebogosy, niektrzy uciekali w milczeniu, osaniajc gowy rkoma, inni wbiegu zrzucali odzie, inni zatrzymywali biegncych naprzd, padali sami, tratowali si wzajemnie, a tu za nimi, nad ich karkami i gowami, pdzia awa jedcw polskich. Co chwila widziae cae ich szeregi, wspinajce konie i rzucajce si wnajwiksz gstw ludzk. Nie broni si ju nikt, wszyscy szli pod miecz. Trup pada na trupie. Cito bez wytchnienia, bez miosierdzia, na caej rwninie; po brzegach rzeki, ku lasowi, jak okiem sign, widziae tylko uciekajcych i gonicych: gdzieniegdzie tylko pojedyncze oddziay piechoty daway bezadny a rozpaczliwy opr, armaty umilky. Bitwa przestaa by bitw, zmienia si na rze. Caa cz armii, ktra biega ku lasowi, zostaa w pie wycit. Dotary do tylko nieliczne szwadrony rajtarii, za ktrymi wpady w gstwin lekkie chorgwie. Lecz w lesie czekali ju na owych niedobitkw chopi, ktrzy na odgos bitwy zlecieli si ze wszystkich wsi okolicznych. Najstraszliwsza pogo trwaa jednak na drodze warszawskiej, ktr uciekay gwne siy szwedzkie. Modszy margrabiaAdolf po dwakro usiowa tam osoni ucieczk, lecz po dwakro rozbity, sam wreszcie wpad w niewol. Oddzia przybocznej jego piechoty francuskiej, zoony z czterystu ludzi, rzuci bro, trzy tysice wyborowego onierza, muszkieterw i jazdy, uciekao a do Mniszewa. Muszkietnikw wycito w Mniszewie, jazd goniono ku Czerskowi, pki nie rozproszya si zupenie po lasach, trzcinach, zarolach. Tam nazajutrzdopiero wyszukiwali pojedynczych jedcwchopi. Nim soce zaszo, armia Fryderyka margrabiego badeskiego przestaa istnie.Na pierwszym pobojowisku pozostali sami tylko chorowie z goymi chorgwiami, bo wszyscy ludzie zagnali si za nieprzyjacielem. I soce miao si ju dobrze ku schykowi, gdy pierwsze oddziay jazdy poczy ukazywa si od strony lasu i Mniszewa. Wracay ze piewaniem i szumem, wyrzucajc w gr czapki, palc z bandoletw. Prawie wszystkie wiody za sob tumy powizanych w yka jecw. Ci szli przy koniach bez kapeluszy, bez hemw, z gowami pospuszczanymi na piersi, obdarci,okrwawieni, co chwila potykajcy si o ciaa polegych wspbraci. Pobojowisko straszny przedstawiao widok. W niektrych miejscach, gdzie zderzono si najpotniej, leay po prostu stosy trupw, na p wczni wysoko. Niektrzy z piechurw trzymali jeszcze zakrzepymi domi dugie wcznie. Wczniami tymi pokryty by cay majdan. Miejscami tkwiy one dotychczas w ziemi; gdzieniegdzie leay mostem, gdzieniegdzie zamki ich potworzyy jakoby zagrodzenia ipoty. Lecz przewanie wszdy przedstawiaa si oku okrutna a aosna mieszanina cia ludzkich pomiadonych kopytami, drzewcw, poamanych muszkietw, bbnw, trb, kapeluszy, pasw, blaszanych adunkw, ktre nosia piechota, rk i ng sterczcych tak bezadnie ze stosw cia, e trudno byo odgadn, do kogo nale. Szczeglnie w tych miejscach, gdzie bronia si piechota, leay cae szace trupw. W dali nieco, przy rzece, stay ostyge juarmaty, jedne poprzewracane przez napr ludzki, drugie jakoby gotowe jeszcze do strzau. Obok nich spali, ujci snem wiecznym, kanonierowie, ktrych rwnie wycito do nogi. Widziano wiele trupw przewieszonych przez dziaa i obejmujcych je rkoma, jakby ci onierzechcieli je jeszcze po mierci osania. Spi,poplamiony krwi i mzgiem, poyskiwa zowrogo w promieniach zachodzcego soca. Zote blaski odbijay si w zakrzepej krwi, ktra tu i owdzie utworzya mae jeziorka. Ckliwy jej zapachmiesza si na caym pobojowisku z woni prochu, z wyziewami cia i koskim potem. Pan Czarniecki powrci jeszcze przed zachodem soca z krlewskim pukiem i stan na rodku majdanu. Wojska powitaygo grzmicym okrzykiem. Co ktry oddzia nadcign, to wiwatowa bez koca, on za sta w blaskach sonecznych, utrudzonniezmiernie, lecz cay promienny, z go gow, z szabl zwieszon na temblaku i coraz to odpowiada wiwatujcym: - Nie mnie, moci panowie, nie mnie, lecz imieniowi boskiemu! Za obok niego sta Witowski i Lubomirski, ten ostatni jasny jak samo soce, bo w pozociste blachy przybrany, z twarz obryzgan krwi, bo okrutnie pracowa i sam wasn rk siek, cina jak prosty onierz, lecz ju markotny i pospny, gdynawet jego wasne puki krzyczay: - Vivat Czarniecki, dux et victor! Zazdro wic pocza ju nurtowa dusz marszakow. Tymczasem coraz nowe oddziay waliy ze wszystkich stron na pobojowisko, za kadym za razem nadjeda towarzysz i ciska panu Czarnieckiemu pod nogi zdobytchorgiew nieprzyjacielsk. Na w widok powstaway nowe krzyki, nowe wiwatowania, ciskanie czapek w gr i palba z bandoletw. Soce zachodzio coraz niej. Wtem w jedynym kociele, jaki po poarze w Warce pozosta, zadzwoniono na nieszpr; natychmiast poodkryway si wszystkie gowy; ksidz Piekarski, setny ksidz, zaintonowa: "Anio Paski zwiastowa Najwitszej Pannie Marii!..." atysic elaznych piersi odpowiedziao mu natychmiast potnymi gosami: "... i pocza z Ducha witego!..." Wszystkie oczy podniosy si ku niebu, ktre zarumienio si cae zorz wieczorn, i z owego krwawego pobojowiska pocza lecie ku grajcym w grze blaskom przedwieczornym pie pobona. Wanie gdy skoczono piewa, nadjechaa rysi laudaska chorgiew, ktra si bya najdalej zagnaa za nieprzyjacielem. onierze znw poczli ciska chorgwie pod nogi panu Czarnieckiemu, wic on uradowa si w sercu, i widzc Woodyjowskiego, posun ku niemu konia. - A sia wam ich uszo? - spyta. Pan Woodyjowski pocz tylko gow krci na znak, e nie sia uszo, lecz tak by zziajany, e sowa jednego przemwi nie mg, jeno w otwart gb apa powietrze raz po razu, a mu w piersiach grao. Pokaza wreszcie rk na usta, e mwi nie moe, a pan Czarniecki zrozumia i za gow go tylko cisn. - Ten si spracowa! - rzek - bodaj si tacy na kamieniu rodzili! Pan Zagoba za prdzej odzyska oddech i szczkajc zbami, tak pocz przerywanym gosem mwi: - Dla Boga! Na pot zimny wiater wieje!... Parala mnie trzanie... Zewleczcie szaty z jakiego grubego Szweda i dajcie mi, bo wszystko na mnie mokre... Mokro i tu mokro... Nie wiem ju, co woda, a co mj wasny pot, a co krew szwedzka... Jelim ja si spodziewa... e... kiedy w yciu tylu tych szelmw narn, tom niewart by podogoniem przy kulbace... Najwiksza wiktoria w tej wojnie... Ale do wody nie bd drugi raz skaka... Nie jedz, nie pij, nie pij, a potem kpiel... Do mi na stare lata... Rka mi zemdlaa... Ju mnie parala ima... Gorzaki, na miy Bg!... Syszc to pan Czarniecki i widzc wiekowego ma istotnie cakiem pokrytegokrwi nieprzyjacielsk, ulitowa si nad wiekiem i poda mu wasn manierk. Zagoba przechyli j do ust i po chwili odda prn, po czym rzek: - Tylem si wody w Pilicy oopa, e rycho patrze, jak mi si ryby w brzuchu wylgn, ale to lepsze od wody. - A przebierz si wa w inne szaty, choby i szwedzkie - rzek pan kasztelan. - Ja wujowi grubego Szweda poszukam! - ozwa si Roch. - Po co z trupa mam pokrwawione ka - odrzek Zagoba. - cignij no wszystko do koszuli z tego jeneraa, ktregom w jasyr wzi. - To wa wzi jeneraa? - spyta ywo pan Czarniecki. - Kogom nie wzi, czegom nie dokona! - odpowiedzia Zagoba. Wtem pan Woodyjowski odzyska mow: - Wzit przez nas modszy margrabia Adolf, hrabia Falkenstein, jenera Wgier, jenera Poter, Benzy, nie liczc pomniejszych oficerw. - A margrabia Fryderyk? - spyta Czarniecki. - Jeli tu nie ley, to uszed w lasy, ale jeli uszed, to go chopi zabij! Pan Woodyjowski omyli si w swych przewidywaniach. Margrabia Fryderyk wrazz grafem Szlipenbachem i Ehrensheinem bdzc lasami dotarli noc do Czerska; tam przesiedziawszy w ruinach zamku trzy dni o chodzie i godzie, powdrowali noc do Warszawy. Nie uchronio ich to pniej przed niewol, na ten raz jednak ocaleli. Noc ju bya, gdy pan Czarniecki zjecha ku Warce z pobojowiska. Bya to moe najweselsza noc w jego yciu, tak wielkiej bowiem klski nie ponieli dotd Szwedzi od pocztku wojny. Wszystkie dziaa, wszystkie chorgwie, wszystka starszyzna,prcz naczelnego wodza, bya wzita. Armia zniesiona do szcztu; rozegnane na cztery wiatry mae jej resztki musiay pa ofiar kup chopskich. Lecz pokazao si jeszcze przy tym, e owiSzwedzi, ktrzy sami za niezwycionych wotwartym polu si mieli, nie mog wanie w otwartym polu mierzy si z regularnymipolskimi chorgwiami. Rozumia wreszcie pan Czarniecki, jak potny skutek to zwycistwo w caej Rzeczypospolitej wywrze, jak podniesie ducha, jaki rozbudzi zapa; widzia ju ca Rzeczpospolit w niedalekiej przyszoci od ucisku uwolnion,tryumfujc... Moe i zocist wielkohetmask buaw widzia oczyma duszy na niebie. Wolno mu byo o niej marzy, bo szed ku niej jak prawy onierz, jak obroca ojczyzny, i by z takich, ktrzy nie powstaj ani z soli, ani z roli, jeno z tego, co ich boli. Tymczasem ledwie ca dusz mg obj t rado, ktra na niego spyna, wic zwrci si do jadcego obok marszaka i rzek: - Teraz pod Sandomierz! pod Sandomierz, jako najprdzej! Umie ju wojsko rzeki 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAN` O c PRc QF_c R- Ss/c Tx= przepywa; nie zastraszy nas San ni Wisa! Marszaek nie odrzek ani sowa, natomiast jadcy nieco opodal, w szwedzkim przebraniu, pan Zagoba, pozwoli sobie w gos przemwi: - Jedcie, gdzie chcecie, ale beze mnie, bom ja nie kurek na kociele, ktry si krci dniem i noc, je i spa nie potrzebujc. Pan Czarniecki tak by wes, e nie tylko si nie rozgniewa, ale odrzek artujc: - Wa do dzwonnicy ni do kurka podobniejszy, zwaszcza e jako widz, wrble masz w kopule. Wszelako quod attinet jada i spoczynku, to si wszystkim przynaley. Na to Zagoba, ale ju pgosem: - Kto ma dzioby na gbie, ten ma wrble na myli! Rozdzia 10 Po owym zwycistwie pozwoli na koniec Czarniecki odetchn wojsku i konie strudzone odpa, po czym znw wielkimi pochodami mia wraca pod Sandomierz, aby do upadego krla szwedzkiego gnbi. Tymczasem pewnego wieczora przyby do obozu pan Charamp z wieciami od Sapiehy.Czarniecki wyjecha by pod ow por do Czerska na lustracj pospolitego ruszenia rawskiego, ktre si pod owym miastem wanie zbierao, wic Charamp, nie zastawszy wodza, uda si wprost do Woodyjowskiego, aby u niego po dugiej drodze wypocz. Przyjaciele witali go wielce radonie, lecz on zaraz na wstpie pospn im twarz ukaza i rzek: - O waszej wiktorii ju syszaem. Tu nam si umiechna fortuna, a pod Sandomierzem nas przycisna. Nie masz ju Carolusa w saku, bo si wydoby, a do tego z wielk wojska litewskiego konfuzj. - By li to moe? - zakrzykn chwytajc si za gow pan Woodyjowski. Obaj Skrzetuscy i Zagoba stanli jak wryci.- Jake to byo? Powiadaj wapan, na ywyBg, bo we wasnej skrze nie usiedzim! - Ju mi i tchu nie staje - odpowiedzia panCharamp - jechaem dzie i noc, strudziem si okrutnie. Nadjedzie pan Czarniecki, to wszystko ab ovo opowiem. Dajcie mi teraz troch odsapn. - Wic ot i Carolus wyszed z saku. Przewidywaem, e na to przyjdzie. Jake to? zapomnielicie, iem to prorokowa? Niech Kowalski przywiadczy. - Wuj prorokowa! - rzek Roch. - I gdzie Carolus poszed? - spyta Charampa Woodyjowski. - Piechota popyna szmagami, a on z jazd poszed po Przywilu ku Warszawie. - Bitwa bya? - I bya, i nie bya. Krtko mwic, dajcie mi spokj, bo nie mog gada! - Jedno jeno jeszcze powiedz. Zali cakiem pan Sapieha rozbit? - Gdzie tam rozbit! Goni nawet krla, ale jutam pan Sapieha nikogo nie dogoni! - Taki on do gonienia jak Niemiec do postu -rzek Zagoba. - Chwaa Bogu i za to, e wojska w caoci! - wtrci Woodyjowski. - Podrwili bowinkowie! - zawoa Zagoba. - Ha! trudno! Musim znw dziur w Rzeczypospolitej na wspk ata! - Wapan na litewskie wojsko nie gadaj - odpar Charamp. - Carolus jest wojennik wielki i nie sztuka z nim przegra. A wycieto, koroniarze, nie podrwili pod Ujciem, a pod Wolborzem, a pod Sulejowem, a w dziesiciu innych miejscach? Sam pan Czarniecki przegra pod Gobiem! Dlaczegonie mia przegra i pan Sapieha, zwaszczagdycie go, jako sierot, samego zostawili?- A c my to na tace pod Wark poszli? - rzek z oburzeniem Zagoba. - Wiem, e nie na tace, jeno na bitw, i Bg da wam wiktori. Ale kto wie, czy nie lepiej byo nie chodzi, bo u nas powiadaj,e wojsko obojga narodw, kade z osobna,moe by pobite, ale w kupie i sam piekielnykomput mu nie poradzi. - Moe to by - rzek Woodyjowski - ale co wodzowie uradzili, w to nam nie wchodzi. Nie bez tego te, eby waszej winy nie byo! - Musia tam Sapio pokawi, ju ja go znam! - rzek Zagoba. - Temu nie mog negowa! - mrukn pod nosem Charamp. Tu umilkli na chwil, jeno od czasu do czasuspogldali na si ponuro, bo im si wydao, e szczcie Rzeczypospolitej psu si na nowo poczyna, a przecie tak niedawno penibyli wszyscy ufnoci i nadziei. Wtem Woodyjowski rzek: - Pan kasztelan powraca! I wyszed z izby. Kasztelan powraca rzeczywicie; Woodyjowski wybieg przeciw niemu i z dala pocz woa: - Moci kasztelanie! Krl szwedzki zgwacilitewskie wojsko i z saku umkn. Jest tu towarzysz z listami od pana wojewody wileskiego. - Dawaj go sam! - krzykn Czarniecki. - Gdzie on jest? - U mnie. Zaraz go przystawi. Lecz pan Czarniecki tak przyj do serca wiadomo, e nie chcia czeka, jeno natychmiast zeskoczy z kulbaki i wszed do kwatery Woodyjowskiego. Porwali si z aw wszyscy, widzc go wchodzcego, on za ledwie im gow skoni, ju rzek: - Prosz o listy! Charamp poda mu zapiecztowane pismo. Kasztelan poszed z nim przed okno, bo w chaupie byo ciemno, i pocz je czyta zezmarszczon brwi i trosk w twarzy. Od czasu do czasu gniew byska mu w obliczu. - Zalterowa si pan kasztelan - szepta doSkrzetuskiego Zagoba - obacz, jak mu dzioby poczerniay; zaraz i szepleni zacznie, co zawsze czyni, gdy go cholera chwyci. Wtem pan Czarniecki skoczy czyta, przez chwil ca pici krci brod i myla, na koniec ozwa si dwikliwym, niewyranym gosem: - A pjd no tu bliej, towarzyszu! - Do usug waszej dostojnoci! - Gadaj prawd - rzek z przyciskiem kasztelan - bo ta relacja tak misternie haftowana, i rzeczy doj nie mog... Jeno... gadaj prawd... nie koloryzuj: wojskarozproszone? - Nijak nie rozproszone, moci kasztelanie. - A ile dni wam potrzeba, bycie si znw zebrali? Tu Zagoba szepn do Skrzetuskiego: - Chce go, jako to mwi, z maki zay. Lecz Charamp odpowiedzia bez wahania: - Skoro wojsko nie rozproszone, to mu si zbiera nie trzeba. Prawda jest, e pospolitakw z dwiecie koni nie moglimy si dorachowa, gdym odjeda, ktrych i midzy polegymi nie byo, ale to zwyka rzecz i komput na tym nie cierpi, a nawet pan hetman ruszy za krlem w dobrym porzdku. - Armat nie stracilicie, mwisz, nic? - Owszem. Stracilimy cztery, ktre Szwedzi, nie mogc ich zabra, zagwodzili.- Widz, e prawd mwisz; powiadaj tedy,jako si wszystko odbyo? - ...Incipiam! - rzek Charamp. - Kiedymy to ostali sami, postrzeg si nieprzyjaciel, ie zawilaskich wojsk nie masz, jeno partie i kupy niesforne na ich miejscu. Mylelimy, a waciwie mwic, pan Sapieha myla, e na tamtych uderz, i jakie takie posiki im ekspediowa, ale nieznaczne, by siebie nie osabi. Tymczasem u Szwedw krtanina i szum jakoby w ulu. Pod wieczr poczli zblia si tumami do Sanu. Bylimy w kwaterze wojewodziskiej. Przyjeda ten pan Kmicic, ktry si Babiniczem teraz zowie, onierz przedni, i daje zna. A pan Sapiehawanie do uczty zasiada, na ktr si sia szlachcianek a spod Kranika i Janowanazjedao... e to pan wojewoda lubi pebiaogowsk. - I uczty lubi! - przerwa Czarniecki. - Nie masz mnie przy nim, nie ma go kto dotemperancji nakania! - przerwa Zagoba.Na to pan Czarniecki: - Moe prdzej bdziesz wa przy nim, nimylisz, zaczniecie si we dwch temperowa! Tu zwrci si do Charampa: - Mw dalej. - Babinicz tedy daje zna, a wojewoda na to: "Symuluj tylko, e chc nastpowa! Nie przedsiwezm nic! Prdzej (powiada) przez Wis zechc si przebiera, ale mam ja na nich oko i wtedy sam nastpi. Tymczasem (powiada) nie psujmy sobie uciechy, eby nam byo dobrze!" Poczynamytedy je i pi. A i kapela poczyna rn, sam wojewoda prosi do taca. - Dam ja mu tace! - przerwa Zagoba. - Cicho wa! - rzek Czarniecki. - Wtem znw przylatuj od brzegu, e szumokrutny. Nic to! Wojewoda pazia w ucho: "Bdziesz mi tu laz!" Tacowalimy do witania, spalimy do poudnia. O poudniu patrzym, a ju szace srogie stoj, a na nich cikie dziaa, kartauny. Daj te czasem ognia, a co kula padnie, to jak ceber! Jedna taka na nic okop zaprszy! - Nie powiadaj konceptw - przerwa Czarniecki - bo nie u hetmana! Charamp zmiesza si mocno i tak dalej mwi: - O poudniu wyjecha sam wojewoda. Szwedzi za pod oson owych szacw zaczli stawia most. Pracowali do wieczora, z wielkim naszym podziwem, bomy byli tego mniemania, e zbudowa gozbuduj, ale przej po nim nie zdoaj. Nadrugi dzie jeszcze buduj. Pocz wojewoda sprawia wojska, bo i sam ju myla, e bdzie batalia. - Tymczasem most by pozr, a przeszli poniej przez inny i z boku was zaszli? - przerwa Czarniecki. Charamp wytrzeszczy oczy, otworzy usta, przez chwil milcza zdumiony, na koniec rzek: - To wasza dostojno miaa ju relacj? - Nie ma co! - szepn Zagoba - co wojny tyczy, nasz dziad w lot zgadnie, jakoby wanie patrzy na spraw! - Mw dalej! - rzek Czarniecki. - Przyszed wieczr. Wojska stay w gotowoci, ale z pierwsz gwiazd znowu bya uczta. Tymczasem rano Szwedzi ju przeszli przez w drugi most, ktry poniejzbudowali, i zaraz nastpili. Staa od kraca chorgiew pana Koszyca, onierza dobrego. Ten w nich! Skocz mu w pomoc pospolitacy, ktrzy byli najbliej, ale kiedy to plun do nich z armat - w nogi! A pan Koszyc poleg i ludzi jego okrutnie naszarpano. Dopiero pospolitacy, wpadszyhurmem na obz, wszystkich pomieszali. Co byo gotowych chorgwi, to poszy, ale niesprawiy nic, jeszczemy armaty stracili. Gdyby wicej dzia i piechoty byo przy krlu, sroga byaby klska, ale szczciem wiksza cz pieszych regimentw, wraz z armatami, odpyna noc szmagami, o czym take nikt u nas nie wiedzia. - Sapio pokawi! Z gry wiedziaem! - zawoa Zagoba. - Przejlimy korespondencj krlewsk - rzek Charamp - ktr Szwedzi zronili. Czytali w niej onierze, e krl do Prus ma i, by z elektorskimi nazad wrci, gdy pisze, e samymi szwedzkimi siami nie da sobie rady. - Wiem o tym - odrzek Czarniecki - pan Sapieha przysa mi ten list. Po czym mrukn cicho, jakoby sam do siebie mwic: - Trzeba i nam za nim do Prus. - Dawno to mwi! - rzek Zagoba. Pan Czarniecki popatrzy na przez chwil w zamyleniu. - Nieszczcie! - rzek gono - bo gdybymja nady pod Sandomierz, tedybymy we dwch z hetmanem ywej nogi nie pucili... Ha! stao si i nie wrci!... Wojna si przeduy, ale tak i temu najazdowi, i najezdnikom mier pisana. - Nie moe inaczej by!... - zawoali chremrycerze. I wielka otucha wstpia im do serc, cho przed chwil wtpili. Wtem szepn co Zagoba do ucha panu dzierawcy z Wsoszy, a w znik we drzwiach i po chwili wrci z gsiorem. Widzc to Woodyjowski pochyli si do kolan kasztelanowi. - aska by to bya dla prostaka onierza niepowszednia... - zacz. - Napij si z wami chtnie - rzek Czarniecki - a wiecie dlaczego? Owo dlatego, e nam si poegna przyjdzie. - Jake to? - zawoa zdumiony Woodyjowski. - Pisze pan Sapieha, e chorgiew laudaska do litewskiego wojska naley i ej jeno dla asysty krlowi przysa, a teraz sam jej bdzie potrzebowa, zwaszcza oficerw, bo mu ich brak okrutny. Mj Woodyjowski, wiesz, ile ci miuj, i ciko mi si z tob rozstawa, ale tu jest dla ciebie rozkaz. Wprawdzie panSapieha, jako czek polityczny, na moje rce i do mojej dyskrecji rozkaz przysya. Mgbym ci go nie pokaza... Ba, ba, tak mi to mie, jakoby mi pan hetman szabl najlepsz zama... Ale wanie, e do mojej dyskrecji przysano, wic ci rozkaz daj - masz!... a ju czy, co powinien. Za zdrowie twoje, onierzyku!... Pan Woodyjowski znw pochyli si do kasztelaskich kolan, wypi, ale tak by strapiony, e sowa przemwi nie mg, agdy kasztelan wzi go w objcia, zy ciurkiem puciy mu si na te wsiki. - Wolejbym poleg! - zawoa aonie. - Goni pod tob, wodzu wielbiony, przywykem, a tam nie wiadomo, jako bdzie... - Panie Michale, nie zwaaj na rozkaz - rzek wzruszony Zagoba. - Sam Sapiowi odpisz i uszu mu przystojnie natr. Lecz pan Micha przede wszystkim by onierzem, wic jeszcze si obruszy: - A w wapanu wiecznie stary wolentarz siedzi!... Milczaby lepiej, kiedy rzeczy nie rozumiesz. Suba!! - Ot, co! - rzek Czarniecki. Rozdzia 11 Pan Zagoba stanwszy przed hetmanem nieodpowiedzia na radosne jego powitanie, owszem rce w ty zaoy, warg wysun naprzd i pocz na spoglda jak sdzia sprawiedliwy, ale surowy. Ten za jeszcze si bardziej ucieszy widzc ow min, bo ju si jakowej krotofili spodziewa, i zaraz j mwi: - Jak si masz, stary francie? C to tak nosem krcisz, jakby jakowy niecnotliwy zapach wietrzy? - W caym Sapieyskim wojsku bigos czu!- Czemu to bigos? - powiadaj!... - Bo Szwedzi kapucianych gw naszatkowali! - Masz go! Ju nam przymwi! Szkoda, e iwaci nie usiekli! - Bom pod takim wodzem suy, pod ktrym mymy siekli, nie nas sieczono. - Daj ci katu! eby ci cho jzyk obcili! - Nie miabym czym Sapieyskiej wiktorii gosi! Na to posmutnia hetman i odrzek: - Panie bracie, zaniechaj mnie! Jest wicej takich, ktrzy ju na moje suby ojczynieniepamitni, zgoa mnie spostponowali, i wiem to, e jeszcze wiele si przeciw mej osobie uczyni haasu, a przecie, eby nie owa chasa pospolitacka, inaczej by rzeczy pj mogy. Powiadaj, em dla podkurkwnieprzyjaciela zaniedba, ale przecie temu nieprzyjacielowi caa Rzeczpospolita oprzesi nie moga! Wzruszy si nieco pan Zagoba sowy hetmana i odrzek: - Taki to ju u nas obyczaj, aby win zawsze na wodza skada. Nie ja bd brapodkurki za ze, bo im dzie duszy, tym podkurek potrzebniejszy. Pan Czarniecki wielki wojennik, t wszelako, wedle mojej gowy, ma przywar, e wojsku na niadanie, na obiad i na wieczerz sam tylko szwedzin daje. Lepszy on wdz ni kuchta, ale le czyni, bo od takiej strawy wprdce wojna najlepszym kawalerom moezbrzydn. - Bardzoe pan Czarniecki przeciw mnie choleryzowa? - I!... nie bardzo! Z pocztku wielk pokazaalteracj, ale gdy si dowiedzia, e wojska nie rozbite, zaraz powiada: "Wola boska, nie ludzka moc! Nic to! (powiada) kademu zdarzy si przegra; gdybymy samych (powiada) Sapiehw w ojczynie mieli, byby to kraj Arystydesw." - Dla pana Czarnieckiego krwi bym nie skpi! - odpowiedzia hetman. - Kady inny poniaby mnie, aby siebie i wasn saw wywyszy, zwaszcza po wieej wiktorii,ale on nie z takich. - Nic i ja przeciw niemu nie powiem, jeno to, em za stary na tak sub, jakiej on od onierza wyglda, a zwaszcza na owe kpiele, jakie wojsku wyprawuje. - To wa rad, e do mnie wrci? - I rad, i nierad, bo o podkurku sucham odgodziny, ale go jako nie widz. - Zaraz sidziemy do stou. A co pan Czarniecki teraz przedsibierze? - Idzie do Wielkopolski, aby tamtym niebotom dopomc, stamtd za przeciw Szteinbokowi cignie i do Prus, spodziewajc si dosta od Gdaska armat ipiechoty. - Zacni obywatele gdaszczanie. Caej Rzeczypospolitej przykadem wiec. To siz panem Czarnieckim pod Warszaw spotkamy, bo ja tam pocign, jeno si przedtem koo Lublina nieco zabawi. - To Lublin znw Szwedzi obsadzili? - Nieszczsne miasto! Nie wiem ju, ile razy byo w nieprzyjacielskim rku. Jest tudeputacja od szlachty lubelskiej i zaraz przyjdzie z prob, bym ich ratowa. Ale emam listy do krla i hetmanw ekspediowa, przeto musz jeszcze poczeka. - Do Lublina i ja chtnie pjd, bo tam biaogowy nad miar gadkiej rzsiste. Kiedy to ktra chleb krajc bochenek o si oprze, to nawet na nieczuym bochenku skra od kontentacji czerwienieje. - O Turku! - Wasza dostojno, jako czek wiekowy, nie moesz tego wyrozumie, ale ja co maja krew jeszcze musz puszcza. - Toe starszy ode mnie! - Jeno eksperiencj, nie wiekiem, e za umiaem conservare iuventutem meam, tegomi ju niejeden zazdroci. Pozwl mnie, wasza dostojno, przyj deputacj lubelsk, a ja jej przyrzekn, e zaraz idziemy w pomoc, niech si nieborakowie pociesz, nim nieboraczki pocieszymy. - Dobrze - rzek hetman - a ja pjd listy ekspediowa. I wyszed. Zaraz potem wpuszczono deputacj lubelsk, ktr pan Zagoba przyj z nadzwyczajn powag i godnoci, a pomoc przyrzek pod warunkiem, e wojsko ej! Umie ju wojsko rzeki 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{UPc VcPc Wc Xi,c Y;; ZS?( prowiantami, zwaszcza za wszelakim napitkiem obel. Po czym zaprosi ich imieniem wojewodziskim na wieczerz. Oniradzi byli, bo wojska teje jeszcze nocy ruszyy ku Lublinowi. Sam pan hetman pili niezmiernie, bo mu chodzio o to, aeby jakow przewag wojenn pami sandomierskiej konfuzji zatrze. Rozpoczo si wic oblenie, ale szo do marudnie. Przez cay ten czas Kmicic uczy si u pana Woodyjowskiego szabl robi i postpy czyni nadzwyczajne. Pan Micha te wiedzc, e to na Bogusawow szyj nauka, adnych sekretw swej sztukimu nie ukrywa. Czsto te miewali i lepszpraktyk; chodzili bowiem pod zamek wyzywa Szwedw na rk, ktrych wielu usiekli. Wkrtce Kmicic do tego doszed, e z Janem Skrzetuskim mg si na rwni potyka, nikt za w caym wojsku Sapieyskim nie zdoa mu dotrzyma. Wwczas taka ch zmierzenia si z Bogusawem opanowaa mu dusz, i ledwiemg wysiedzie pod Lublinem, zwaszcza e wiosna wrcia mu siy i zdrowie. Rany pogoiy mu si wszystkie, przesta plu krwi, krew graa w nim po dawnemu i ogie tryska z oczu. Spogldali na niego zpocztku spode ba laudascy ludzie, lecz nie mieli nastawa, bo Woodyjowski trzyma ich elazn rk, pniej te, patrzc na jego postpki i uczynki, pogodzilisi z nim zupenie, i sam najzacieklejszy jego wrg, Jzwa Butrym, mawia: - Umar Kmicic, ywie Babinicz, a ten niech ywie! Zaoga lubelska poddaa si wreszcie ku wielkiej uciesze wojska, za czym ruszy pan Sapieha chorgwie ku Warszawie. Po drodze odebra wiadomo, e sam Jan Kazimierz wraz z hetmanami i nowym wojskiem przyjdzie mu w pomoc. Nadeszy te wieci i od Czarnieckiego, ktren take z Wielkopolski ku stolicy zda. Wojna, rozproszona po caym kraju, skupia si tak pod Warszaw, jako chmury rozproszone po niebieskim sklepie skupiaj si i cz, aby zrodzi burz, grzmoty i byskawice. Szed pan Sapieha na elechw, Garwolin i Misk do siedleckiego traktu, aby si w Misku z pospolitym ruszeniem podlaskim poczy. Jan Skrzetuski obj nad ow chas komend, bo chocia w wojewdztwielubelskim mieszka, ale e blisko granicy Podlasia, wic znany by wszystkiej szlachcie i wielce przez ni ceniony, jako jeden z najznamienitszych w Rzeczypospolitej rycerzy. Jako wprdce potrafi on zmieni bitn z natury tamtejsz szlacht na chorgwie, w niczymkomputowemu wojsku nie ustpujce. Tymczasem za szli z Miska ku Warszawiebardzo spiesznie, aby jednym dniem pod Prag stan. Pogoda sprzyjaa pochodowi. Od czasu do czasu przelatyway majowe deszczyki chodzc ziemi i tumic kurzaw, ale w ogle czas by cudny, ni zbyt gorcy, ni zbyt zimny. Wzrok bieg daleko w przeroczystym powietrzu. Z Miska szy wojska komunikiem, wozy bowiem i dziaa miay dopiero drugiego dniaza nimi wyruszy; ochota panowaa po pukach niezmierna; gste lasy, zalegajce cay trakt, brzmiay echem pieni onierskich, konie prychay na dobr wrb. Chorgwie w sprawie i w porzdkupyny jedna za drug, jak rzeka migotliwa a potna, bo przecie dwanacie tysicy luda, bez pospolitakw, wid pan Sapieha. Rotmistrze, oganiajc puki, wiecili polerowanymi blachami. Krane znaki chwiay si nad gowami rycerstwa na ksztat olbrzymich kwiatw. Soce miao si ku zachodowi, gdy pierwsza idca w przodku chorgiew laudaska ujrzaa wiee stolicy. Na w widok radosny okrzyk wyrwa si z piersi onierstwa: - Warszawa! Warszawa! Okrzyk w przelecia jak grzmot przez wszystkie chorgwie i przez jaki czas sycha byo na p mili drogi powtarzane ustawicznie sowo: "Warszawa! Warszawa!"Wielu Sapieyskich rycerzy nigdy nie byo w stolicy, wielu nigdy jej nie widziao, wicjej widok wywar na nich wraenie nadzwyczajne. Mimo woli wstrzymali wszyscy konie; niektrzy pozdejmowali czapki, inni poczli si egna, niektrym zy ciurkiem popyny z oczu i stali wzruszeni, milczcy. Nagle pan Sapieha pojawi si na biaym koniu od ostatnich zastpw i pocz lecie wzdu chorgwi. - Moci panowie! - woa dononym gosem- my tu pierwsi, nam szczcie! Nam honor!... Wyeniem Szweda ze stolicy!!... - Wyeniem! - zawrzaso dwanacie tysicylitewskich piersi. - Wyeniem! wyeniem! wyeniem! I sta si szum a huk. Jedni krzyczeli cigle: "Wyeniem!" - drudzy ju woali: "Bij, kto cnotliwy!" - inni: "W nich, psubratw!" Trzaskanie szablami mieszao si z krzykiem rycerzy. Oczy poczy ciska byskawice, spod srogich wsw byskay zby. Sam Sapieha spon jak pochodnia. Nagle buaw podnis w gr i krzykn: - Za mn! W pobliu Pragi wstrzyma pan wojewoda chorgwie i nakaza wolny pochd. Stolica wynurzaa si coraz wyraziciej z sinawej oddali. Wiee rysoway si dug lini na bkicie. Spitrzone dachy Starego Miasta, kryte czerwon dachwk, pony w blaskach wieczornych. Nic wspanialszego nie widzieli nigdy w yciu Litwini nad owe mury biae i wyniose, poprzecinane mnstwem wskich okien, zwieszajce si na ksztat stromych wiszarw nad wod; domy zdaway si wyrasta jedne z drugich, wysoko i jeszcze wyej; nad ow za zbit i zacienion mas tynw, cian, okien, dachw body niebo wiee strzeliste.Ci z onierzy, ktrzy ju byli w stolicy bd na elekcji, bd prywatnie, objaniali innym, co ktry gmach znaczy i jakie nosimiano. Szczeglniej Zagoba, jako bywalec, uczy swoich laudaskich, oni za suchali go pilnie, dziwic si jego sowom i samemu miastu. - Patrzcie na ow wie w samym porodkuWarszawy - mwi. - Oto arx regia! ebym tyle lat y, ile obiadw tam u krlewskiegostou zjadem, Matuzala bym w kozi rg zapdzi. Nie mia te krl bliszego ode mnie konfidenta; mogem wybiera midzy starostwami jako midzy orzechami, a rozdawa je tak atwo jak ufnale. Sia ludzi promowaem, a gdym wchodzi, to senatores w pas mi si kaniali, po kozacku. Pojedynki te na oczach krlewskich odbywaem, bo mnie lubi widzie przy robocie, marszaek za musia zamyka oczy. - Srogi gmach! - rzek Roch Kowalski. - I pomyle, e wszystko to ci psiajuchowie maj w rku! - I upi okrutnie! - doda Zagoba. - Sysz: kolumny nawet z murw wydzieraji do Szwecji wywo, ktre s z marmurwi innych kosztownych kamieni. Nie poznam miych ktw, a przecie susznie rozmaici scriptores zamek w za smy cud wiata uwaaj, bo oprcz tego ma krl francuski zacny dworzec, ale kiep w porwnaniu do tego! - A owo, co to za druga wiea w pobliu na prawo? - To wity Jan. Jest w zamku do niego kruganek. W tym to kociele objawienie miaem, bo gdym raz po nieszporze przyzosta, sysz gos od sklepienia: "Zagoba, bdzie wojna z takim synem, krlem szwedzkim, i calamitates wielkie nastpi!" Ruszyem co tchu do krla i powiadam, com sysza, a tu ksidz prymas pastoraem mnie w kark: "Nie powiadaj gupstw, pijany bye!" Maj teraz... Ten drugi koci, zaraz tam obok, to jest collegium Jesuitarum; trzecia wiea opodal to curia, owa czwarta w prawo, marszakowska, a w zielony dach to Dominikanie; wszystkiego nie wymieni, chobym jzykiem tak umia obraca jak szabl. - Chyba nie masz takiego drugiego miasta nawiecie! - zawoa jeden z onierzy. - Dlatego te wszystkie nacje nam go zazdroszcz. - A w cudny gmach na lewo od zamku? - Za Bernardynami? - Tak jest. - To pallatium Radziejowskianum, dawniej Kazanowskich. Uwaaj go za dziewity cud wiata, ale zaraza na niego, bo w tych to murach zaczo si nieszczcie Rzeczypospolitej. - Jake to? - spytao kilka gosw. - Bo jak si wzi pan podkanclerzy Radziejowski z on wadzi i wojowa, tak krl si za ni uj. Wiecie, wapanowie, coo tym ludzie mwili, a to pewno, e i sam podkanclerzy myla, e mu si ona w krlu kocha, a krl w niej; za czym przez invidi do Szwedw uciek i wojna si rozpocza. Co prawda, siedziaem wtedy na wsi i koca onej sprawy nie widziaem, jeno z relacji, ale to wiem, e ona nie do krla, tylko do kogo innego przedtem sodkie oczy, jako marcepan, robia. - Do kogo? Zagoba pokrci wsa. - Do tego, do ktrego i wszystkie jako mrwki do miodu lazy, jeno mi si nazwiska nie godzi mwi, gdy zawsze brzydziem si chepliwoci... Przy tym zestarza si czek, zestarza, zdar si jako miota, zamiatajc nieprzyjaci ojczyzny, ale niegdy nie byo wikszego nade mnie gadysza i dworaka, niech Roch Kowalski przywiad... Tu spostrzeg si pan Zagoba; e Roch adn miar owych czasw pamita nie moe, wic tylko rk machn i rzek: - Wreszcie, co on tam wie! Po czym pokaza jeszcze towarzyszom paac Ossoliskich i Koniecpolskich, ktry ogromem prawie Radziejowskiemu by rwny, wreszcie wspania villa regia, a wtem soce zaszo i mrok nocny pocz nasyca przestworze. Huk dziaa rozleg si na murach warszawskich i trby ozway si dugo i przecigle na znak, i nieprzyjaciel si zblia. Pan Sapieha oznajmi te swoje przybycie palb z samopaw, aby ducha mieszkacom stolicy doda, po czym teje jeszcze nocy pocz przeprawia wojsko za Wis. Przeprawia si wic pierwsza laudaska, za ni pana Kotwicza, za ni Tatarzy Kmicicowi, za ni Wakowiczowa, razem om tysicy ludzi. W ten sposb byli zarazem Szwedzi wraz z nagromadzonym upem otoczeni i pozbawieni dowozu, panu Sapiee za nie pozostawao nic wicej, jakczeka, pki z jednej strony pan Czarniecki, z drugiej krl wraz z koronnymihetmany nie przycignie, tymczasem za pilnowa, aby si jakowe posiki do miasta nie przekrady. Pierwsze wieci przyszy od pana Czarnieckiego, ale niezbyt pomylne, donosi bowiem, e wojsko i konie tak ma strudzone, i w tej chwili nie moe adnegow obleniu wzi udziau. Od czasu bitwy pod Wark dzie w dzie by w ogniu, a odpierwszych miesicy roku stoczy dwadziecia jeden wikszych bitew ze Szwedami, nie liczc podjazdowych utarczek i napadw na mniejsze oddziay. Piechoty na Pomorzu nie dosta, do Gdaskadotrze nie mg; obiecywa, co najwicej,trzyma reszt si w szachu t armi szwedzk, ktra pod Radziwiem, pod bratem krlewskim i Duglasem stojc u Narwi, przemyliwaa, jakoby oblonym przyj w pomoc. Za Szwedzi gotowali si do obrony z waciwym sobie mstwem i biegoci. Jeszcze przed przyjciem pana Sapiehy spalono Prag, obecnie poczli ciska granaty na wszystkie przedmiecia, jako naKrakowskie, Nowy wiat, a z drugiej strony na koci w. Jerzego i Pann Mari. Pony tedy domostwa, gmachy i kocioy. W dzie dymy wiy si nad miastem na ksztat chmur gstych i czarnych. W noc owe chmury staway si czerwone i snopy iskier wybuchay z nich ku niebu. Za murami bkay si tumy mieszkacw bez dachu nad gow, bez chleba, niewiasty otaczay Sapieyski obzz paczem o miosierdzie; widziano ludzi uschnitych z godu na szczypki, widziano dzieci umierajce z braku pokarmu, w objciach wychudych matek; okolica zmienia si w pad ez i ndzy. Pan Sapieha, nie majc piechoty ni dzia, czeka i czeka na nadejcie krla, tymczasem przychodzi, ile mg, w pomocubogim, rozsyajc ich partiami w mniej zniszczone okolice, w ktrych jako tako mogli si wyywi. Troska si te niemao w przewidywaniu trudnoci oblenia, gdy uczeni inynierowie szwedzcy zmienili Warszaw w potn twierdz. Za murami siedziao trzy tysice wywiczonego onierza, dowodzonego przez biegych i dowiadczonych jeneraw, w ogle za Szwedzi uchodzili za mistrzw w obleniu iobronie wszelkich fortec. Na ow wic trosk wyprawia sobie pan Sapieha co dzie uczty, w czasie ktrych kryy gsto kielichy, mia bowiem w zacny obywatel i niepospolity wojownik t przywar, i weso kompani i brzkanie szkem nad wszystko nawidzi, czsto nawet suby dla uciechy zaniedbujc. Dzienn natomiast przezornoci wieczorn folg wynagradza. Do zachodu soca pracowa szczerze, wysya podjazdy, ekspediowa listy, sam objeda strae, sam przesuchiwa schwytanych jzykw, natomiast z pierwsz gwiazd czsto i skrzypki odzyway si w jego kwaterze. A gdy raz si rozochoci, to ju na wszystko pozwala, sam nawet posya po oficerw,choby stray pilnujcych albo na podjazd wyznaczonych, i krzyw by, jeeli ktry sinie stawi, gdy nie byo dla uczty bez ciasnoty. Przymawia mu za to rankami mocno pan Zagoba, ale wieczorami czsto samego czelad bez duszy do kwatery Woodyjowskiego odnosia. - witego by Sapio do upadku przywid - tumaczy si na drugi dzie przyjacioom - a c dopiero mnie, ktrym zawsze igraszki miowa. Jeszcze ma szczeglniejsz jak pasj kielichy we mnie wmusza, ja za, nie chcc si grubianinem okaza, ustpuj przed przynuk, bo zawsze to obserwowaem, eby gospodarzowi nie uchybia. Alem ju lubowa, e na przyszy adwent ka sobie grzbiet dyscyplin dobrze smarowa, bo sam to rozumiem, e swawola bez pokuty zosta nie moe; tymczasem musz mu ju dotrzymywa, a to z obawy, aby w gorsze jakie nie wpad kompanie i do reszty sobie nie folgowa. Byli tacy oficerowie, ktrzy i bez dozoru hetmaskiego sub penili, ale niektrzy zaniedbywali si wieczorami srodze, jako zwyczajni onierze, rki elaznej nad sobnie czujcy. Nie omieszka korzysta z tego nieprzyjaciel. Pewnego razu, na par dni przed nadcigniciem krla i hetmanw, Sapieha wyprawi wspanialsz ni kiedykolwiek ochot, ju by bowiem rad, e si wszystkie wojska w kup zbieraj i oblenie rozpocznie si na dobre. Wszyscy znakomitsi oficerowie byli proszeni, bo pan hetman szukajcy zawsze okazji rozgosi,i to na cze krlewsk owa uczta si odbdzie. Do panw Skrzetuskich, Kmicica, Zagoby, Woodyjowskiego i Charampa przyszed nawet umylny ordynans, aby koniecznie byli, gdy hetman za wielkie usugi chce ich szczeglnie uczci. Pan Andrzej siada ju na ko, aby z podjazdemwyruszy, tak i ordynansowy oficer zasta ju jego Tatarw za bram. - Nie moesz, wasza mio, panu hetmanowi tej ujmy okaza i niewdzicznoci za serce zapaci - rzekoficer. Kmicic zsiad z konia i poszed naradzi siz towarzyszami. - Okrutnie mi to nie na rk! - rzek. - Syszaem, e jaki znaczny oddzia jazdy wedle Babic si ukaza. Same hetman kaza mi jecha i koniecznie dowiedzie si,co to za onierze, a teraz na uczt prosi?Co mam czyni? - Pan hetman przysya rozkaz, aby z podjazdem Akbah-Uan poszed - odpar ordynansowy. - Rozkaz to rozkaz! - rzek Zagoba - a ktoonierz, ten sucha musi. Wapan strze si, aby zego przykadu nie dawa, a przytym niedobrze by byo dla wapana ciga na si nieyczliwo hetmask. - Powiedz wa, e si stawi! - rzek do ordynansowego Kmicic. Oficer wyszed. Za nim odjechali pod Akbah-Uanem Tatarzy, a pan Andrzej pocz si nieco stroi, w czasie za ubierania tak mwi do towarzyszw: - Dzi jest uczta na cze krla jegomoci; jutro bdzie na cze ichmociw panw hetmanw koronnych i tak a do koca oblenia. - Niech jeno krl nadcignie, skoczy si to- odpowiedzia Woodyjowski - bo chocia i nasz pan miociwy lubi si take we wszelakim frasunku pocieszy, ale przecie suba musi pj pilniej, ile e kady, a midzy innymi i pan Sapieha, bdzie si stara gorliwo swoj okaza. - Za duo tego, za duo! nie ma i gadania! - rzek Jan Skrzetuski. - Czy wam to niedziwno, e tak przezorny i pracowity wdz, tak cnotliwy czowiek, tak godny obywatel ma t sabo? - Niech jeno wieczr si uczyni, inny to zaraz czowiek i z wielkiego hetmana w hulak si przemienia. - A wiecie, czemu mi tak uczty nie w smak?- ozwa si Kmicic. - Bo i Janusz Radziwi mia ten zwyczaj, e je co wieczora wyprawia. Imainujcie sobie, e si tak jako dziwnie skadao, e co uczta, to sialbo nieszczcie jakowe trafiao, albo za nowina spada, albo si nowa hetmaska zdrada wykrywaa. Nie wiem, czyli lepy traf, czyli zrzdzenie boskie, do, e zo nigdy nie przychodzio kiedy indziej, jeno w czasie uczty. To mwi wam, e w kocu do tego doszo, e jak 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA[PQc \c ]. _ ^7*'c _^9, tylko do stow nakrywali, to a skra na nas cierpa. - Prawda, jak mi Bg miy! - rzek Charamp. - Ale byo to i z tego, e ksi hetman zawsze t por do promulgowania swych praktyk z nieprzyjacielem ojczyzny wybiera. - No! - ozwa si Zagoba. - Przynajmniej ze strony poczciwego Sapia nie mamy si czego obawia. Jeli on kiedy zdradzi, to jatyle wart, co wichtarze u moich butw. - O tym i nie ma mowy! Zacny to pan jako chleb bez zakalca! - zawoa Woodyjowski.- A co wieczorem zaniedba, to w dzie naprawi - doda Charamp. - To ju wreszcie chodmy - rzek Zagoba- bo prawd rzekszy, vacuum w brzuchu czuj. Wyszli, siedli na konie i pojechali, gdy pan Sapieha sta w innej stronie za miastem i byo do daleko. Przybywszy przed hetmask kwater znaleli ju mnstwo koni na podwrcu i cisk trzymajcych je pachokw, dla ktrych te staa kufa piwana majdanie, a ktrzy jako zwykle, pijc bez miary, zaczli si ju wadzi przy niej;uciszyli si jednak na widok nadjedajcych rycerzy, zwaszcza e pan Zagoba pocz okada pazem tych, ktrzy mu na drodze stali, woajc stentorowym gosem: - Do koni, hultaje! do koni! Nie was tu na uczt proszono! Pan Sapieha przyj towarzyszw, jak zwykle, z otwartymi rkoma, a e by sobie ju nieco podchmieli przepijajc do goci, pocz si zaraz z Zagob przekomarza. - Czoem, panie regimentarzu! - rzek mu. - Czoem, panie kiper - odpar Zagoba. - Kiedy mnie kiprem zowiesz, to ci dam takiego wina, ktre jeszcze robi! - Byle nie takiego, ktre z hetmana robi bibosza! Niektrzy z goci syszc to zlkli si, leczpan Zagoba, gdy widzia hetmana w dobrym humorze, na wszystko sobie pozwala, Sapieha za tak mia do niego sabo, i nie tylko si nie gniewa, ale zaboki si bra powoujc przy tym na wiadkw obecnych, co to go od tego szlachcica spotyka. Rozpocza si tedy uczta gwarna, wesoa.Sam pan Sapieha przepija raz po raz do goci, to wznosi toasty na cze krla, hetmanw, wojsk obojga narodw, pana Czarnieckiego i caej Rzeczypospolitej. Ochota rosa, a z ni gwar i szum. Od toastw przyszo do pieni. Izba zapenia si oparem ze bw i wyziewami miodw i win. Zza okien nie mniejszy dochodzi haas, a nawet szczkanie elaza. To czelad pocza si bi szablami. Wypado na dwr kilku szlachty, by ad przywrci, lecz wiksze tylko uczynio si zamieszanie.Nagle krzyk powsta tak wielki, e a ucztujcy w izbie umilkli. - Co to jest? - spyta ktry z pukownikw. - Pachokowie nie mog takiego wrzasku czyni! - Cicho no, moci panowie! - rzek nasuchujc zaniepokojony hetman. - To nie zwyke okrzyki! Nagle wszystkie okna zadray od huku dzia i muszkietowej palby. - Wycieczka! - krzykn Woodyjowski - nieprzyjaciel nastpuje! - Do koni! do szabel! Wszyscy zerwali si na rwne nogi. Ciba staa si przy drzwiach, nastpnie tum oficerw wypad na majdan nawoujc na pachokw, by im podawali konie. Lecz w zamcie nieatwo byo kademu do swego trafi, tymczasem zza majdanu gosy trwone poczy woa w ciemnoci:- Nieprzyjaciel nastpi! Pan Kotwicz w ogniu! Ruszyli tedy wszyscy, co tchu w koniach, do swych chorgwi, skaczc przez poty i amic karki w ciemnoci. A tam ju larum poczo si w caym obozie. Nie wszystkie chorgwie miay konie pod rk i te najpierwsze wszczy zamieszanie. Tumy onierstwa pieszego i konnego toczyy si na siebie wzajem, nie mogc przyj dosprawy, nie wiedzc, kto swj, kto nieprzyjaciel, krzyczc i haasujc wrd nocy ciemnej. Niektrzy poczli ju woa, e to krl szwedzki z ca armi nastpuje.Tymczasem wycieczka szwedzka uderzya istotnie z gwatownym zapdem na Kotwiczowych ludzi. Na szczcie, sam, chorym nieco bdc, nie by na uczcie i dlatego mg da jaki taki odpr na razie, jednak niedugotrway, bo napadnito go przewan liczb i zasypywano ogniem muszkietowym, wic cofa si musia. Pierwszy Oskierko przyby mu w pomoc ze spieszon dragoni. Na strzay poczto odpowiada strzaami. Lecz i dragonia Oskierkowa dugo rwnie nie moga wytrzyma naporu i w mig, usawszy pole trupami, pocza ciga si z pola w ty coraz pospieszniej. Dwa razy prbowa Oskierko stan w sprawie i po dwakro rozbito go tak, i onierze jego kupkami jeno mogli si odstrzeliwa. Wreszcie rozsypali si zupenie, a Szwedzi parli jak niepowstrzymany potok ku hetmaskiej kwaterze. Coraz nowe puki wychodziy z miasta w pole; z piechurami sza jazda, wytaczano nawet dziaa polowe. Zanosio si na waln bitw i zdawao si, e nieprzyjaciel jej pragnie. Tymczasem Woodyjowski wypadszy z kwatery hetmaskiej spotka ju w p drogi sw chorgiew idc na odgos alarmu i wystrzaw, bo bya zawsze w gotowoci. Wid j teraz Roch Kowalski, ktry rwnie, jak pan Kotwicz, na uczcie nie by, ale z tego powodu, e go na ni nie zaproszono. Woodyjowski kaza co duchu zapali par szop, by pole owietli, i pomkn ku bitwie. Po drodze przyczy si do Kmicic ze swymi strasznymi wolentarzami i t poow Tatarw, ktra na podjazd nie posza. Obaj przybyli w sam por, aby Kotwicza i Oskierk od zupenej klski uratowa. Tymczasem szopy rozpaliy si ju tak dobrze, e widno byo jak w dzie. Przy tym blasku uderzyli laudascy z pomoc Kmicica na puk piechurw i wytrzymawszyogie, wzili ich na szable. Skoczya swoimw pomoc rajtaria szwedzka i zwara si z laudaskimi potnie. Przez jaki czas przepierali si, zupenie jak zapanicy, ktrzy chwyciwszy si za bary, dobywaj ostatnich si i coraz to ten tego, to tamten owego przechyli; lecz tak gsty trup j lecie u Szwedw, e wreszcie poczli si miesza. Kmicic rzuca si okropnie w gstwie ze swymi zabijakami, pan Woodyjowski pustk, jako zwykle, przed sob szerzy; obok niego pracowali krwawodwaj olbrzymi Skrzetuscy i Charamp, i Roch Kowalski; laudascy siekli na wycigi zKmicicowymi zabijakami, jedni pokrzykujc przeraliwie, inni, jako na przykad Butrymowie, walc kup a w milczeniu. Przeamanym Szwedom znw skoczyy na ratunek nowe puki, a Woodyjowskiego i Kmicica wspar Wakowicz, ktry blisko nich kwaterami stojc, wkrtce po nich bygotw. Wreszcie przyprowadzi pan hetmanwszystko wojsko do sprawy i pocz porzdnie nastpowa. Sroga bitwa zawrzaa na caej linii od Mokotowa a ku Wile. Wtem Akbah-Uan, ktry jedzi z podjazdem, pojawi si na spienionym koniuprzed hetmanem. - Effendi! - krzykn - czambu jazdy idzie od Babic ku miastu i wozy wiod, chc si za mury dosta! Sapieha zrozumia w jednej chwili, co znaczya owa wycieczka w stron Mokotowa. Oto nieprzyjaciel chcia odcign wojska stojce na trakcie boskim, aby owa posikowa jazda i wozy z ywnoci mogy si dosta w obrb murw. - Ruszaj do Woodyjowskiego! - krzykn naAkbah-Uana - niech laudaska, Kmicic i Wakowicz przebiegn im drog, zaraz im pomoc wyl! Akbah-Uan wspi konia, za nim polecia drugi i trzeci ordynans. Wszyscy dopadli Woodyjowskiego i powtrzyli mu rozkaz hetmaski. Woodyjowski zwrci natychmiast chorgwie, Kmicic Tatarami dogna go idc na przeaj i pomknli razem, a Wakowicz za nimi. Lecz przybyli za pno. Blisko dwiecie wozw wjedao ju w bram, idcy za za nimi wietny oddzia cikiej jazdy by ju prawie cay w promieniu fortecznym. Tylko tylna stra zoona z okoo stu ludzi nie nadya jeszcze pod oson dzia. Ale ici szli caym pdem. Oficer jadcy z tyu przynagla ich jeszcze krzykiem. Kmicic, ujrzawszy ich przy blasku poncych szop, wyda krzyk przeraliwy istraszny, e a konie sposzyy si obok; pozna Bogusawow rajtari, t sam, ktra przejechaa po nim i po jego Tatarach pod Janowem. I niepomny na nic, rzuci si jak szalony kunim, wyprzedzi swoich wasnych ludzi i wpad pierwszy na olep midzy szeregi. Szczciem, dwaj modzi Kiemlicze, Kosma iDamian, siedzcy na przednich koniach, wpadli tu za nim. W tej chwili Woodyjowski przesun si ukosem jak byskawica i tym jednym ruchem odci tyln stra od gwnego oddziau. Dziaa z murw poczy grzmie, lecz gwny oddzia, powiciwszy swych towarzyszw, wpad co prdzej za wozamido twierdzy. Wwczas laudascy i Kmicicowi opasali piercieniem ow tyln stra i rozpocza si rzeba bez miosierdzia. Lecz krtko trwaa. Bogusawowi ludzie widzc, e nie masz znikd ratunku, w mgnieniu oka pozeskakiwali z koni i rzucili bro pod nogi, krzyczc wniebogosy, aby ich usyszano w cibie i gwarze, e si poddaj. Nie zwaali na to wolentarze ni Tatarzy i siekli dalej, lecz w teje chwili rozleg si grony a przeraliwy gos Woodyjowskiego, ktremu chodzio o jzyka: - ywych bra! Gas! gas! ywych bra! - ywych bra! - zakrzykn Kmicic. Zgrzyt elaza usta. Rozkazano teraz troczy jecw Tatarom, ktrzy z waciw sobie wpraw uczynili to w mgnieniu oka, po czym chorgwie cofny si spiesznie spod dziaowego ognia. Pukownicy skierowali si ku szopom. Laudaska sza naprzd, Wakowiczowi z tyu, a Kmicic z jecami w porodku, wszyscy w zupenej gotowoci, aby napad, jeeliby si zdarzy, odeprze. Jecw prowadzili Tatarzy na smyczach, inni powodowali zdobyczne konie. Kmicic, zbliywszy si do szop, bacznie spoglda w twarze jecw, czy Bogusawowej midzy nimi nie zobaczy, bo cho mu ju jeden z rajtarw pod sztychem zaprzysig, e ksicia samego nie byo w oddziale, jednak jeszcze myla, e nu umylnie taj. Wtem jaki gos spod strzemienia tatarskiego zawoa na: - Panie Kmicic! Panie pukowniku! Ratuj znajomego! Ka mnie puci ze sznura na parol. - Hassling! - zakrzykn Kmicic. Hassling by to Szkot, niegdy oficer rajtarii ksicia wojewody wileskiego, ktrego Kmicic zna w Kiejdanach i swego czasu bardzo lubi. - Pu jeca - zakrzykn na Tatara - i sam precz z konia! Tatar skoczy z kulbaki, jakby go wiatr zmit, bo wiedzia, jak niebezpiecznie marudzi, gdy "bagadyr" rozkazuje. Hassling postkujc wdrapa si na wysokiesiedzenie ordyca. Wtem Kmicic chwyci go powyej doni i gniotc mu rk tak, jakby chcia j zgruchota, pocz pyta natarczywie: - Skd jedziecie? Wraz powiadaj, skd jedziecie? Na Boga, spiesz si! - Z Taurogw! - odpar oficer. Kmicic pocisn go jeszcze silniej. - A... Billewiczwna... tam jest? - Jest! Pan Andrzej mwi coraz trudniej, bo corazmocniej zaciska zby. - I... co ksi z ni uczyni? - Nic nie wskra. Nastao milczenie, po chwili Kmicic zdj rysi kopaczek, pocign rk po czole i ozwa si: - Zacito mnie w spotkaniu, krew mi idzie i zesabem... Rozdzia 12 Wycieczka szwedzka w czci tylko dopiacelu, gdy oddzia Bogusawowy wszed domiasta; natomiast sama nie dokazaa wielkich rzeczy. Wprawdzie chorgiew panaKotwicza i Oskierczyna dragonia silnie ucierpiay, lecz i Szwedzi gstym trupem zasali pole, a nawet jeden puk piechoty, na ktry wpad Woodyjowski z Wakowiczem, cakiem niemal zosta zniesiony. Chlubili si nawet Litwini, e wiksze straty zadali nieprzyjacielowi, ni sami ponieli, jeden tylko pan Sapieha trapisi wewntrznie, e nowa spotkaa go "konfuzja", od ktrej sawa jego wielce moe ucierpie. Przywizani do niego pukownicy pocieszali go, jak mogli, i prawd rzekszy, istotnie wysza mu na poytek ta nauka, albowiem odtd nie bywao ju uczt tak zapamitaych, a jeli zdarzya si jakowa ochota, to wanie wczasie niej rozwijano najwiksz czujno. Zapali si Szwedzi zaraz nazajutrz, przypuszczajc bowiem, e hetman nie bdzie si spodziewa, aby w tak krtkim terminie powtrzya si wycieczka, wyszli znw za mury, lecz z miejsca odbici, zostawiwszy kilku polegych, wrcili nazad.Tymczasem badano w kwaterze hetmaskiejHasslinga, co niecierpliwio tak pana Andrzeja, i mao ze skry nie wyskoczy, chcia bowiem jak najprdzej mie go u siebie i rozgada si z nim o Taurogach. Cay dzie wic kry koo kwatery, co chwila wchodzi do rodka, sucha zeznai a podnosi si na awie, gdy w badaniachwspominano imi Bogusawa. Za wieczorem odebra rozkaz, aby na podjazd ruszy. Nie rzek na to nic, zby tylko zacisn, bo si ju by bardzo zmieni i nauczy si prywat dla suby publicznej odkada. Tatarw tylko srodze w czasie podjazdu gnbi i o lada co gniewem wybuchajc, buzdyganem tak wali, e a koci trzeszczay. A ci mwili midzy sob, e "bagadyr" si wciek, i szli cicho jak trusie, w oczy tylko gronemu przywdcy patrzc i myli w lot zgadujc. Wrciwszy zasta ju Hasslinga u siebie, ale tak chorego, e mwi nie mg, bo przecie biorc go w niewol, poturbowano go srodze, tak i teraz, po caym dniu bada w dodatku, mia gorczk i pyta nawet nie rozumia. Musia si wic Kmicic kontentowa tym, co mu pan Zagoba o Hasslingowych zeznaniach powiada; ale to tyczyo spraw publicznych, nie prywatnych.O Bogusawie zezna mody oficer tylko tyle, e po powrocie z wyprawy na Podlasiei po klsce janowskiej chorza srodze. Z cholery i melancholii w malign wpada, a przyszedszy nieco do zdrowia, zaraz z wojskiem na Pomorze wyruszy, dokd go Szteinbok i elektor jak najpilniej wzywali. - A teraz gdzie on jest? - pyta Kmicic. - Wedle tego, co Hassling powiada, a nie mia potrzeby ga, teraz z bratem krlewskim i Duglasem stoj w warownym obozie u Narwi i Buga, gdzie Bogusaw cajazd dowodzi - odrzek Zagoba. - Ha! I myl tu na odsiecz przyj. To si spotkamy, jako Bg na niebie, chobym miaw przebraniu do niego pj! - Nie choleryzuj wa na prno! Do Warszawy oni by na odsiecz radzi, ale nie mog, bo im si pan Czarniecki pooy na drodze, i ot, co si dzieje: on, nie majc piechot ni dzia, nie moe na obz uderzy,oni za boj si do niego wyj, bo przekonali si, e w goym polu ich onierz czarniecczykom nie wytrzyma. Wiedz te, e i rzek nie pomoe si zastawia. Ba, eby tam sam krl by, to by da pole, bo pod jego komend i onierzlepiej si bije dufajc, e to wojownik wielki, ale Duglas ani brat krlewski, ani ksi Bogusaw, chocia to wszyscy trzej rezoluci, przecie si nie odwa! - A gdzie krl? - Poszed do Prus. Krl nie wierzy, ebymy si ju na Warszaw i Wittenbergaporwa mieli. Zreszt, wierzy czy nie wierzy, musia tam i z dwch powodw: raz, eby elektora ostatecznie spraktykowa, choby za cen caej Wielkopolski, a po wtre: e to wojsko, ktre z saku wyprowadzi, pki nie wypocznie, to na nic. Trudy i niewywczasy a cige alarmy tak ich zjady, i ju onierze muszkietw w rku utrzyma nie mog, a przecie najwybrasze to puki z caej armii, ktre po wszystkich niemieckich i duskich krainach znamienite wiktorie odnosiy. Dalsz rozmow przerwao wejcie Woodyjowskiego. - Jak si ma Hassling? - spyta zaraz w progu. - Chory, i trzy po trzy imaginuje! - odpar Kmicic. - A ty czego, Michaku, od Hasslinga chcesz? - ozwa si Zagoba. - Niby to wapan nie wiesz? - Ja bym nie mia wiedzie, e ci o ow wini chodzi, ktr ksi Bogusaw w swoim ogrdku zasadzi. Gorliwy to ogrodnik, nie bj si! Nie potrzeba mu i roku, eby si owocw doczeka. - Bodaj waci zabito za tak pociech! - krzykn may rycerz. - Patrzcie go: powiedzie mu najniewinniejszy iocus, to zaraz wsikami rusza jak wcieky chrabszcz! Com ci winien? Na Bogusawie szukaj pomsty, nie na mnie! - Da Bg, poszukam i znajd! - Dopiero co to samo Babinicz powiada! Niedugo, widz, cae wojsko si na niego sprzysie; ale strzee on si dobrze i bez moich fortelw nie dacie sobie rady! Tu obaj modzi zerwali si na rwne nogi. - Masz e wa jaki fortel? - A wy mylicie, e fortel tak atwo z gowy wyj jak szabl z pochwy? Gdyby Bogusaw by tu, pewno bym znalaz niejeden, ale na t odlego nie tylko fortel, ale i armata nie doniesie. PanieAndrzeju, ka mi da kubek miodu, bo dzi gorco. - Dam i kuf, bye wapan co wymyli! - Naprzd, czego wy nad tym Hasslingiem do tego doszo, e jak 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA`Pc ac b@c cT-c dS<  jak kat nad dobr dusz stoicie. Nie jego jednego wzito w niewol, moeciesi innych wypyta. - Juem ci ja tamtych bra na pytki, ale to gemajny; nie wiedz nic, a on, jako oficer, by przy dworze - odrzek Kmicic. - To i racja! - odpowiedzia Zagoba. - Ja te musz si z nim rozgada; od tego, co mi powie o osobie i obyczajach ksicia, mog i fortele zalee. Teraz grunt, eby si to oblenie prdko skoczyo, bo potem pewno przeciw tamtej armii ruszymy. Ale co naszego pana miociwegoi hetmanw dugo nie wida! - Jake? - odrzek may rycerz. - W tej chwili wracam od hetmana, ktry dopiero co odebra wiadomo, e krl jegomo jeszcze dzi wieczorem z przybocznymi chorgwiami tu stanie, a hetmani z komputem jutro nadcign. Od samego Sokala szli, mao co wypoczywajc, wielkiepochody czynic. Przecie zreszt ju od paru dni wiadomo, e tylko co ich nie wida.- A wojska sia ze sob prowadz? - Blisko pi razy tyle co przy panu Sapiee, piechoty ruskie i wgierskie, bardzo przednie; idzie i sze tysicy ordy pod Subaghazim, ale podobno nie mona ichna dzie spod rki puci, bo bardzo swawol i krzywdy naokoo czyni. - Pana Andrzeja by im na przywdc da! - rzek Zagoba. - Ba! - odpar Kmicic. - Zaraz bym ich spod Warszawy wyprowadzi, bo oni w obleniuna nic, i powidbym ich do Buga i Narwi. - Na nic, nie na nic - odrzek Woodyjowski- gdy nikt lepiej nie upilnuje, aby ywno do fortecy nie przychodzia. - No, bdzie Wittenbergowi ciepo! Postj, stary zodzieju! - zawoa Zagoba. - Wojowae dobrze, tego ci nie neguj, ale krade i upie jeszcze lepiej; dwie gby miae: jedn do faszywych przysig, drug do amania obietnic, ale teraz dwomasi nie wyprosisz. Swdzi ci od galickiej choroby skra i medykowie ci j drapi, czekaj, my ci lepiej podrapiemy, Zagoby w tym gowa! - Ba! Zda si na kondycj krlowi i co mu kto uczyni? - odrzek pan Micha. - Jeszczemu honory wojskowe bdziemy musieli oddawa! - Zda si na kondycj? tak! - zakrzykn Zagoba. - Dobrze! Tu zacz pici w st wali tak silnie, e a Roch Kowalski, ktry w tej chwili wszed do izby, zlk si i stan, jako wryty, w progu. - Niech ydom za parobka su! - krzycza dalej stary - jeeli ja tego bluniciela przeciw wierze, tego zdzierc kociow, tego ciemizc panienek, tego kata ma i niewiasty, tego podpalacza, tego szelm, tego felczera od puszczania krwi i pienidzy, tego mieszkogryza, tego skroupa wolno z Warszawy wypuszcz! Dobrze! Krl go na kondycje wypuci, hetmani na kondycje wypuszcz, ale ja, jakom katolik, jakom Zagoba, jako szczcia za ycia, a Boga przy mierci pragn, taki tumult przeciw niemu uczyni, o jakim nikt jeszcze w tej Rzeczypospolitej nie sysza! Nie machaj rk, panie Michale! Tumult uczyni! powtarzam! tumult uczyni! - Wuj tumult uczyni! - zagrzmia Roch Kowalski. Wtem Akbah-Uan wsadzi sw zwierzc twarz przeze drzwi. - Effendi! - rzek do Kmicica - wojska krlewskie za Wis wida! Porwali si na to wszyscy na rwne nogi i wypadli przed sie. Krl istotnie przyby. Najpierwej przycigny tatarskie chorgwie pod Subaghazim, ale nie w tej liczbie, w jakiej ich si spodziewano. Za nimi nadeszo wojsko koronne, mnogie i dobrze uzbrojone, a przede wszystkim pene zapau. Do wieczora caa armia przesza po wieo zbudowanym przez pana Oskierkmocie. Sapieha czeka na krla z uszykowanymi jak do bitwy chorgwiami stojcymi wzdu, jedna podle drugiej, na ksztat niezmiernego muru, ktrego koca okiem trudno byo dosign. Rotmistrze stali przed pukami, przy nich chorowie, kaden z rozpuszczonym znakiem; trby, koty, krzywuy, bbny i litaury czyniy zgiek nieopisany. Koronne chorgwie, w miar jak ktra przesza, staway rwnienaprzeciw litewskich w ordynku; midzy jednym a drugim wojskiem zostao na sto krokw pustego miejsca. Sapieha trzymajc buaw w rku wyszed piechot na w pusty majdan, za nim szo kilkunastu przedniejszych wojskowych i cywilnych dygnitarzy. Z drugiej strony, od wojsk koronnych, podjecha krl konno na wspaniaym fryzie podarowanym mu jeszcze w Lubowli przez pana marszaka Lubomirskiego, przybrany jak do bitwy w bkitny lekki pancerz ze zotymi rzutami, spod ktrego wida byo czarny aksamitny kaftan, z wyoon a na pancerz koronkow kryz; tylko zamiast hemu miana gowie zwyky szwedzki kapelusz z czarnymi pirami, natomiast rkawice bojowe i na nogach dugie, chrabszczowego koloru buty, a wysoko za kolana zachodzce. Za nim jecha nuncjusz, ksidz arcybiskup lwowski, ksidz biskup kamieniecki, ksidz nominat ucki, ksidz Cieciszowski, pan wojewoda krakowski, pan wojewoda ruski, baron Lisola, hrabia Pttingen, pan kasztelan kamieniecki, pose moskiewski, pan Grodzicki, jenera artylerii, Tyzenhauz i wielu innych. Posun si Sapieha, jak ongimarszaek koronny, do strzemienia paskiego, lecz krl nie czekajc zeskoczylekko z kulbaki, podbieg ku Sapiee i nie rzekszy ani sowa, chwyci go w objcia. I chwyciwszy, trzyma dugo, na oczach obu wojsk; milcza cigle, jeno zy pynymu ciurkiem po twarzy, bo oto przyciska do piersi najwierniejszego sug swego i ojczyzny, ktry cho geniuszem nie dorwna innym, ktry cho czasem pobdzi, przecie poczciwoci wystrzeli nad wszystkie panita tej Rzeczypospolitej, w wiernoci nigdy si nie zawaha, powici bez chwili namysu ca fortun i od pocztku wojny piersi za swego monarch i swj kraj nadstawia. Litwini, ktrzy sobie poprzednio szeptali, eza wypuszczenie Karola spod Sandomierza i za ostatni warszawsk nieostrono moe i spotkaj pana Sapieh wymwki, a co najmniej zimne przyjcie, widzc ow dobro krlewsk, uczynili na cze dobrego pana huk tak srogi, e echo niebiosw dosigo. Odpowiedziay im zarazjednym grzmotem wojska krlewskie i przez czas jaki nad wrzaw kapeli, nad warczeniem bbnw, nad oskotem strzaw sycha byo tylko okrzyki: - Vivat Joannes Casimirus! - Vivant koroniarze! - Vivant Litwini! Tak to oni witali si pod Warszaw. Dray mury, a za murami Szwedzi. - Rykn! jak mi Bg miy, rykn! - woa rozczulony Zagoba - nie wytrzymam! Oto pan nasz! ojciec! (moci panowie! ju szlocham!) ojciec!... nasz krl, niedawno tuacz od wszystkich opuszczon, a teraz... a teraz... toe tu sto tysicy szabel na zawoanie!... O Boe miosierny!... Nie mog od ez... Wczoraj by tuaczem, dzi... cesarz niemiecki nie ma wojsk tak zacnych!Tu otwary si luzy w oczach pana Zagoby i pocz chlipa raz po razu, naglezwrci si do Rocha: - Cicho bd! czego buczysz! - A wuj to nie buczy? - odpar Roch. - Prawda, jak mi Bg miy, prawda!... Wstydziem si, moci panowie, za t Rzeczpospolit... Ale teraz ju bym si z adn inn nacj nie pomienia!... Sto tysicy szabel, jak gobiowi z garda!... Niech to inni poka!... Bg da opamitanie,Bg da! Bg da!... Pan Zagoba nie pomyli si o wiele, bo istotnie stano pod Warszaw blisko siedemdziesit tysicy ludzi, nie liczc dywizji pana Czarnieckiego, ktra jeszcze nie nadesza, i nie liczc ornej czeladzi obozowej, ktra w potrzebie stawaa do sprawy, a ktrej my nieprzejrzane wlokysi za kadym obozem. Po przywitaniu si i pobienej lustracji wojska krl podzikowa Sapieyskim, wrd oglnego zapau, za wierne suby i odjecha do Ujazdowa, wojska za stawayna pozycjach, ktre im wyznaczono. Niektre chorgwie pozostay na Pradze, inne rozrzuciy si naok miasta. Olbrzymitabor wozw przeprawia si jeszcze do drugiego poudnia przez Wis. Nazajutrz okolice miasta zabieliy si tak namiotami, jakoby je niegi pokryy. Nieprzeliczone stada koni ray na przylegych boniach. Za wojskiem cignli kupcy ormiascy, ydowscy i tatarscy; drugie miasto, wiksze i gwarniejsze od obleganego, wyroso na rwninie. Szwedzi, przeraeni pierwszych dni potg krla polskiego, nie czynili adnych wycieczek, tak e pan Grodzicki, jenera artylerii, mg spokojnie objeda miasto iplan oblenia ukada. Na drugi zaraz dzie czelad pocza tu i owdzie wznosi, wedle jego konceptu, szace; zacigano na nie tymczasem mniejsze dziaa, wiksze bowiem miay dopiero za par tygodni nadcign. Krl Jan Kazimierz posa do starego Wittenberga wzywajc go do poddania miasta, do zoenia broni, i dajc warunki askawe, ktre gdy o nich dowiedziano si, wzbudziy nieukontentowanie w wojsku. Szerzy owo nieukontentowanie gwnie panZagoba, ktry mia szczegln do pomienionego jeneraa nienawi. Wittenberg, jak atwo byo przewidzie, odrzuci warunki i postanowi broni si doostatniej kropli krwi, i raczej zagrzeba si w gruzach miasta ni wyda je w rce krlewskie. Wielo oblegajcych wojsk nie przestraszaa go wcale, wiedzia bowiem, e zbytnia liczba jest raczej zawad nieli pomoc w obleniu. Wczenie te doniesiono mu, e w obozie krlewskim nie masz ani jednego oblniczego dziaa, podczas gdy Szwedzi mieli ich a nadto dosy, nie liczc niewyczerpanych zasobw amunicji. Jako byo do przewidzenia, e bd bronilisi zapamitale, Warszawa bowiem suyaim dotychczas za skad zdobyczy. Wszystkie niezmierne skarby, zupione po zamkach, kocioach, klasztorach i miastach w caej Rzeczypospolitej, przychodziy do stolicy, skd wyprawiano je partiami wod do Prus i dalej do Szwecji.W chwili za obecnej, gdy kraj cay podnis si i zamki bronione przez mniejsze szwedzkie zaogi nie zapewniay bezpieczestwa, tym bardziej nazwoono zdobyczy do Warszawy. Szwedzki za onierz chtniej powica ycie ni zdobycz. Ubogi lud, dobrawszy si do skarbw bogatej krainy, rozakomi si takdalece, e wiat nie widzia apczywszych drapienikw. Sam krl rozsawi si chciwoci, jeneraowie szli za jego przykadem, a wszystkich przewysza Wittenberg. Gdy o zysk chodzio, nie powstrzymywa oficerw ani honor kawalerski, ani wzgld na powag stopnia. Brali, wyciskali, upili wszystko, co si wzi dao. W samej Warszawie pukownicy wysokiej szary i szlachetnego urodzenia nie wstydzili si sprzedawa gorzak i tabak wasnym onierzom, byle tylko napcha kieszenie ich odem. Do zaciekoci w obronie mogo podnieca Szwedw i to, e najcelniejsi ich ludzie byli nawczas w Warszawie zamknici. Wic naprzd sam Wittenberg, drugi gwny po Karolu dowdca, a pierwszy, ktry wstpi w granice Rzeczypospolitej i do upadku j pod Ujciem przywid. Mia on za to przygotowany w Szwecji tryumf, jako zdobywca. Prcz niego by w miecie kanclerz Oxenstierna, statysta na cay wiat sawny, dla uczciwoci swej nawet przez nieprzyjaci szanowany. Nazywano go Minerw krlewsk, gdy jego to radom zawdzicza Karol wszystkie swe przy ukadach zwycistwa. Byli take jeneraowie: Wrangel modszy, Horn, Erskin, drugi Loewenhaupt, i mnstwo dam szwedzkich wielkiego urodzenia, ktre za mami swymi do tego kraju jako do nowej posiadoci szwedzkiej przyjechay. Mieli wic Szwedzi czego broni. Rozumia te krl Jan Kazimierz, e oblenie, zwaszcza przy braku cikich dzia, bdzie dugie i krwawe; rozumieli i hetmani, ale nie chciao myle o tym wojsko. Ledwie pan Grodzicki szace jakie takie wysypa, ledwie do murw nieco si przysun, ju poszy deputacje do krla od wszystkich chorgwi, by ochotnikom do szturmu i pozwolono. Dugo musia tumaczy krl, e szablami nie zdobywa si fortec, nim zapa pohamowa. Tymczasem posuwano, o ile monoci, roboty. Wojsko, nie mogc i do szturmu, wzio w nich obok ciurw udzia gorliwy. Towarzysze spod najprzedniejszych znakw, ba! nawet oficerowie sami, wozili taczkami ziemi, znosili faszyn, pracowali przy podkopach ziemnych. Nieraz Szwedzi prbowali przeszkadza robotom i dzie jeden nie upywa bez wycieczek, lecz ledwie muszkieterowie szwedzcy zdoali przej bram, pracujcy przy szacach Polacy porzucali taczki, pki chrustu, opaty, oskardy i biegli z szablami w dym tak zaciekle, i wycieczka z najwikszym popiechem musiaa si chroni do twierdzy. Trup pada przy owych starciach gsto, fosy i majdany a do szacw zjeyy si mogiami, w ktre chowano podczas krtkich zawiesze broni polegych. Wreszcie i czasu nie stao na grzebanie, leay wic ciaa na wierzchu, owiewajc straszliwym zaduchem miasto i oblegajcych. Mimo najwikszych trudnoci co dzie przekradali si do obozu krlewskiego mieszczanie donoszc, co si w miecie dzieje, i na kolanach ebrzc o przypieszenie szturmu. Szwedzi bowiem mieli jeszcze dosy ywnoci, ale lud umiera z godu po ulicach, y w ndzy, wucisku, pod straszliw rk zaogi. Codziennie echa donosiy a do obozu krlewskiego odgosy strzaw muszkietowych w miecie i dopiero zbiegowie donosili, e to rozstrzeliwano mieszczan podejrzanych o yczliwo swemu krlowi. Wosy powstaway od opowiada zbiegw. Mwili, e caa ludno, chore niewiasty, nowo narodzone dzieci, starcy, wszyscy nocuj na ulicach, bo Szwedzi powyganiali ich z domw, w ktrych poprzebijano od muru do muru przejcia, by zaoga, w razie wkroczenia wojsk krlewskich do miasta, chroni si i cofa moga. Na koczownicz ludno paday deszcze, w nie pogodne palio j soce, nocami szczypay chody. Ognia niewolno byo mieszkacom pali, nie mieli przy czym yki ciepej strawy uwarzy. Rne choroby szerzyy si coraz bardziej i zabieray setki ofiar. Krlowi, gdy sucha tych opowiada, pkao serce, wic sa gocw za gocami, by przyjcie cikich dzia przyspieszy. Za czas pyn, upyway dnie, tygodnie i prcz odbijania wycieczek nie mona byo nic waniejszego przedsiwzi. Krzepia tylko oblegajcychmyl, e i zaodze musi w kocu zabraknywnoci, gdy drogi byy tak poprzecinane, e i mysz nie zdoaaby si dosta do fortecy. Tracili te obleni z kadym dniem nadziej odsieczy; owa armiapod Duglasem, stojca najbliej, nie tylko nie moga pospieszy z ratunkiem, ale o wasnej musiaa myle skrze, krl bowiem Kazimierz, majc a nadto si, zdoa i tamtych przyciszy. Poczto wreszcie, jeszcze przed przyjciem cikich kartaunw, ostrzeliwafortec z mniejszych. Pan Grodzicki od strony Wisy, sypic przed sob jak kret ziemne zasony, przysun si o sze krokw do fosy i zion nieustannym ogniem na nieszczsne miasto. Przepyszny paac Kazanowskich zosta zrujnowany i nie aowano go, bo do zdrajcy Radziejowskiego nalea. Ledwie trzymay si jeszcze porozszczepiane mury, wiecce pustymi oknami; na wspaniae tarasy i sady paday dzie i noc kule, burzc cudne fontanny, mostki, altany, marmurowe posgi i poszc pawie, ktre aosnym wrzaskiem daway zna o swym nieszczsnym pooeniu. Pan Grodzicki sypa ogie i na dzwonnic bernardysk i na Bram Krakowsk, z tej strony bowiem postanowi do szturmu przystpi. Tymczasem ciurowie obozowi poczli si prosi, aby im wolno byo uderzy na miasto, bardzo bowiem pragnli pierwsi do skarbw szwedzkich si dosta. Krl raz odmwi, lecz wreszcie pozwoli. Kilku znacznych oficerw podjo si stan na czele, a midzy innymi i Kmicic, ktremu nietylko sprzykrzya si bezczynno, ale w ogle rady sobie da nie mg z tej przyczyny, e Hassling, zapadszy w cikchorob, od kilku tygodni lea bez duszy i o niczym mwi nic nie mg. Skrzyknito si zatem na szturm. Pan Grodzicki sprzeciwia mu si do ostatniej chwili, twierdzc, e pki wyom nie zrobiony, miasto nie moe by wzite, choby nie tylko ciurowie, ale sama regularna piechota posza do ataku. Lecz poniewa krl da ju poprzednio pozwolenie, musia ustpi. Dnia 15 czerwca zebrao si okoo szeciu tysicy obozowej czeladzi, przygotowano drabiny, pki chrustu, wory z piaskiem, bosaki, i pod wieczr tum, zbrojny po wikszej czci tylko w szable, pocz ciga si w miejsce, gdzie podkopy i ziemne osony przymykay najbliej do fosy. Gdy si ju ciemnio zupenie, na do tego doszo, e jak 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAePc fH c gd6 hj$.c i2 Y dany znak ruszyli pacholikowie z wrzaskiemokropnym ku fosie i poczli j zasypywa. Czujni Szwedzi przyjli ich morderczym ogniem z muszkietw, dzia i bitwa zacieka zawrzaa na caej wschodniej stronie miasta. Ciurowie pod zason ciemnoci zarzucili w mgnieniu oka fos i kup bezadn dotarli a do murw. Pan Kmicic uderzy we dwa tysice na ziemny fort, ktry Polacy zwali "kretowiskiem", stojcy w pobliu Bramy Krakowskiej, i mimo rozpaczliwej obrony zdoby go jednym zamachem. Zaog rozniesiono na szablach, nikogo nie ywic. Dziaa rozkaza zwrci pan Andrzej ku Bramie, czci za ku dalszym murom, abyprzyj z pomoc i osoni nieco te kupy, ktre usioway si na nie wdrapa. Tym za nie poszczcio si w rwnym stopniu. Pachokowie przystawiali drabiny i darli si na nie tak zapamitale, e najbardziej wiczona piechota nie potrafiaby lepiej, lecz Szwedzi, sami zabezpieczeni blankami, sypali im ogie w same twarze, spychali przygotowane kamienie i kody, pod ktrych ciarem amay si w drobne drzazgi drabiny, wreszcie piechota spychaa szturmujcych z pomoc dugich dzid, przeciw ktrym szable nie mogy nic wskra. Przeszo piciuset co najdzielniejszej czeladzi lego pod murem; reszta, pod nieustajcym ogniem, schronia si na powrt przez fos do polskich przykopw. Szturm by odparty, ale w forcik pozostaw rku polskim. Prno Szwedzi walili do przez ca noc z najciszych kartaunw; Kmicic odpowiada im rwnie przez ca noc z tych dzia, ktre zdoby. Dopiero nadranem, gdy uczynio si widno, rozbito mu je co do jednego. Wittenberg, ktremu o wszaniec jak o gow chodzio, wysa wwczas piechot z rozkazem, by nie waya si wraca nie odzyskawszy straty,lecz pan Grodzicki w teje chwili posa Kmicicowi posiki, z pomoc ktrych ten nietylko odpar piechot, lecz wypad za ni i gna a do Krakowskiej Bramy. Pan Grodzicki tak by uradowany, e osobicie pobieg do krla z relacj. - Miociwy panie! - rzek. - Byem przeciwny wczorajszej robocie, ale teraz widz, e nie stracona! Pki ten szaniec byw ich rku, pty nie mogem nic wskra przeciw Bramie, a teraz niech jeno dziaa cikie nadejd, w jedn noc wyom uczyni. Krl, ktry by frasobliwy, e tylu dobrychpachokw pobito, uradowa si sowami pana Grodzickiego i zaraz spyta: - A kto tam w owym szacu ma komend? - Pan Babinicz! - odpowiedziao kilka gosw. Krl w rce klasn. - Ten wszdy musi by pierwszy! Moci jenerale, znam ja go! Okrutnie to zacity kawaler, i nie da si wykurzy! - Wina by to bya nie do odpuszczenia, miociwy panie - odrzek Grodzicki - gdybymy na to pozwolili. Juem mu tam piechoty posa i dziaek, bo e go bd wykurza, to bd! O Warszaw chodzi! Tyleten kawaler zota wart, ile sam way! - Wicej wart! bo to nie pierwszy i nie dziesity jego postpek! - odrzek krl. Po czym kaza sobie poda co duchu konia, lunet i pojecha patrze na szaniec. Lecz zza dymw wcale nie byo go wida, bo kilkanacie kartaunw ziao na ogniem nieustannym, rzucano we faskule, granaty, blachy napenione kartaczami. A przecie szaniec w lea tak niedaleko Bramy, e nieledwie i strzay muszkietowe donosiy; tote granaty wida byo doskonale, jak wylatyway na ksztat oboczkw w gr i opisujc uk bardzo zgity wpaday w ow chmur dymu, roztrzaskujc si w niej z hukiem okropnym. Wiele padao a za szaniec i te tamoway przystp posikom. - W imi Ojca i Syna, i Ducha witego! - rzek krl. - Tyzenhauz! patrz! - Nic nie wida, miociwy krlu! - Kupa ziemi porytej jeno zostanie! Nie moe inaczej by! Tyzenhauz, wiesz, kto tam siedzi? - Wiem, miociwy krlu, Babinicz! Jeli yw wyjdzie, bdzie mg powiedzie, e za ycia by w piekle. - Trzeba mu tam jeszcze wieych ludzi podesa! Moci jenerale!... - Ju rozkazy wydane, ale trudno im doj,bo granaty przenosz i okrutnie gsto z tejstrony fortu padaj. - Ze wszystkich dzia do murw mi bi, eby dywersj uczyni! Grodzicki cisn konia ostrogami i skoczyku szacom. Po chwili ozway si dziaa nacaej linii, a nieco pniej wida byo, jak wiey oddzia piechoty mazurskiej wyszed z przykopw i kopn si biegiem ku kretowisku. Krl wci sta i patrzy. Na koniec zakrzykn: - Godzi si Babinicza zluzowa w komendzie.A kto, moci panowie, zechce go na ochotnika zastpi? Skrzetuskich ni Woodyjowskiego nie byo w tej chwili przy osobie pana, wic nastaachwila milczenia. - Ja! - ozwa si nagle pan Topr Grylewski, towarzysz lekkiego znaku imieniaprymasa. - Ja! - powtrzy Tyzenhauz. - Ja! ja! ja! - ozwao si zaraz kilkanacie gosw. - Kto pierwszy si ofiarowa, niech ten idzie! - rzek krl. Pan Topr Grylewski przeegna si, nastpnie przechyli do ust manierk i skoczy. Krl sta i patrzy cigle w chmur dymw,ktrymi przykryte byo kretowisko, a ktrecigny si wyej nad nim, na ksztat mostu, a do samych murw. Poniewa fortlea bliej Wisy, wic mury miejskie groway nad nim, i dlatego ogie by tak straszliwy. Tymczasem huk dzia zmniejszy si nieco, cho granaty nie ustaway opisywa ukw,natomiast grzechot strzaw muszkietowych rozlega si tak, jakby tysice chopw bio cepami w klepisko. - Wida, znw id do ataku - rzek Tyzenhauz. - Gdyby mniej byo dymw, widzielibymy piechot. - Podjedmy nieco - rzek krl ruszajc koniem. Za nim ruszyli inni i jadc brzegiem Wisy od Ujazdowa, podjechali prawie do samego Solca, a poniewa sady paacw i klasztorw, schodzcych ku Wile, byy jeszcze w zimie przez Szwedw na opa wycite i drzewa nie zasaniay widoku, mogli wic przekona si i bez lunet, e Szwedzi istotnie znw ruszyli do szturmu. - Wolabym t pozycj straci - ozwa si nagle krl - ni eby Babinicz mia zgin! - Bg go obroni! - rzek ksidz Cieciszowski. - I pan Grodzicki nie omieszka posikw posa! - doda Tyzenhauz. Dalsz rozmow przerwa jaki jedziec, ktry zblia si caym pdem od strony miasta. Tyzenhauz majc wzrok tak bystry,e goym okiem lepiej widzia ni inni przezperspektywy, porwa si na jego widok za gow i krzykn: - Grylewski wraca! Babinicz musia polec i fort zdobyto! Krl przysoni oczy rkoma, tymczasem Grylewski przyskoczy, osadzi konia na miejscu i apic powietrze ustami, zawoa: - Miociwy panie! - Co tam? zabit? - spyta krl. - Pan Babinicz powiada, e mu tam dobrze i nie chce zastpcy, prosi tylko, by mu je przysa, bo od rana nic w gbie nie mieli! - yje zatem? - krzykn krl. - Powiada, e mu dobrze! - powtrzy pan Grylewski. Inni za, ochonwszy ze zdumienia, poczli woa: - To fantazja kawalerska! - To onierz! Pniej za do pana Grylewskiego: - A ju potrzeba byo zosta i koniecznie gozluzowa. Nie wstyd to wraca? Tchrz waci oblecia czy co? Lepiej si byo nie podejmowa! Na to pan Grylewski: - Miociwy panie! Kto mi tchrza zadaje, temu si sprawi na kadym polu, ale przedmajestatem musz si usprawiedliwi. Byem w samym kretowisku, czego by moeniejeden z ichmociw nie dokaza, ale w Babinicz jeszcze mi do oczu za moj intencj skoczy. "Id wa (powiada) do kaduka! Ja tu pracuj, ledwo (powiada) ze skry nie wylez, i na gawdy nie mam czasu, a ni saw, ni komend dzieli si z nikim nie chc. Dobrze mi tu (powiada) i ostan, a waci za okop ka wyprowadzi!Bodaj ci zabito! (powiada). re nam si chce, a tu mi komendanta, nie straw przysyaj!" Com mia robi, miociwy panie! Nawet si i humorowi jego nie dziwuj, bo tam im rce od roboty opadaj!- A jake? - spyta krl - utrzyma on si tam? - Taki straceniec! Gdzie on si nie utrzyma! Tegom jeszcze zapomnia powiedzie, co mina odchodnym krzykn: "Bd tu i tydzie siedzia i nie dam si, bylem mia co je!"- Monae tam wysiedzie? - Tam, miociwy krlu, istny dzie sdu! Granat pada za granatem, czerepy jako diaby koo uszu wiszcz, ziemia w doy powybijana, od dymu mwi nie mona! Piaskiem i darni tak kule rzucaj, e co chwila trzeba si otrzsa, eby nie przysypao. Sia ich polego, ale ci, co ywi, w bruzdach na okopie le i potki sobie przed gowami z kow porobili, ziemi je umocniwszy. Bardzo starownie Szwedzi ten nasyp uczynili, a teraz przeciwnim suy. Przy mnie jeszcze przyszy piechoty pana Grodzickiego i teraz bij si tam na nowo. - Skoro na mury nie mona, pki wyomu nie ma - rzek krl - to na paace na Krakowskim dzi jeszcze uderzymy; to bdzie najlepsza dywersja. - Okrutnie i paace umocnione, prawie w fortece pozmieniane - zauway Tyzenhauz.- Ale im z pomoc z miasta nie pospiesz, bo ca zawzito na Babinicza obracaj - odrzek krl. - Tak bdzie, jakom tu yw, tak bdzie! I zaraz szturm naka, jeno jeszcze Babinicza przeegnam. To rzekszy, krl wzi z rki ksidza Cieciszowskiego zocisty krucyfiks, w ktrym drzazgi krzya witego byy osadzone, i podnisszy go do gry, poczegna daleki nasyp, okryty ogniem i dymami, mwic: - Boe Abrahamw, Boe Izaakw i Jakubw, zmiuj si nad ludem Twoim i daj ratunek tym gincym! Amen! amen! amen! Rozdzia 13 Nastpi krwawy szturm od strony Nowegowiatu ku Krakowskiemu Przedmieciu, niezbyt szczliwy, ale o tyle skuteczny, eodwrci uwag Szwedw od szaca bronionego przez Kmicica i pozwoli zawartej w nim zaodze nieco odetchn. Posunli si jednak Polacy a do paacu Kazimierowskiego, lubo nie mogli utrzyma owego punktu. Z drugiej strony szturmowano do paacu Daniowiczowskiego i do Gdaskiego Domu,rwnie bezskutecznie. Lego znw ludzi kilkaset. T jedn mia krl pociech, i widzia, e nawet pospolite ruszenie z najwikszym mstwem i powiceniem rwiesi na mury, i e po owych prbach, mniej wicej niepomylnych, duch nie tylko nie upad, ale przeciwnie, umocnia si w wojsku pewno zwycistwa. Lecz najpomylniejszym dni tych wydarzeniem byo przybycie pana Jana Zamoyskiego i pana Czarnieckiego. Pierwszyz nich sprowadzi piechot bardzo doskona i tak cikie kartauny z Zamocia, i Szwedzi nie mieli w Warszawiepodobnych. Drugi obsadziwszy Duglasa w porozumieniu z panem Sapieh czci wojsk litewskich i pospolitego ruszenia podlaskiego, nad ktrym Skrzetuskiemu Janowi powierzono dowdztwo, przyby do Warszawy, aby wzi udzia w szturmie jeneralnym. Spodziewano si, a i Czarniecki dzieli t wiar, e ten szturm bdzie ostatnim. Na szacu, zdobytym przez Kmicica, ustawiono owe dziaa potne, ktre natychmiast poczy pracowa przeciw murom i Bramie i na pocztek zmusiy do milczenia granatniki szwedzkie. Wwczas sam jenera Grodzicki zaj t pozycj. Kmicic za powrci do swych Tatarw. Ale nie dojecha jeszcze do swej kwatery, gdy ju wezwano go do Ujazdowa. Krl wobec caego sztabu wysawia modego rycerza, nie szczdzi mu pochwa sam Czarniecki ni Sapieha, ni Lubomirski, ni hetmani koronni, on za sta przed nimi w podartym i zasypanym ziemi ubraniu, na twarzy cakiem dymami prochowymi okopcony, niewyspany, utrudzon, lecz radosny, e szaniec utrzyma, na tyle pochwa zasuy i saw niezmiern u obuwojsk pozyska. Winszowali mu te, midzy innymi kawalerami, pan Woodyjowski i pan Zagoba. - Nie wiesz nawet, panie Andrzeju - rzek mu may rycerz - jak wielkie i u krla masz zachowanie. Wczoraj byem na radziewojennej, bo mnie pan Czarniecki wzi ze sob. Mwiono o szturmie, a potem o wiadomociach, ktre wanie z Litwy nadeszy, o tamtejszej wojnie i o okruciestwach, jakich si Pontus i Szwedzidopuszczaj. Radz tedy, jak by tam wojn podsyci. Powiada Sapieha, e najlepiej parchorgwi posa i czeka, ktren by umia by tam tym, czym pan Czarniecki by na pocztku wojny w Koronie. Na to krl: "Takijest tylko jeden: Babinicz." Inni zaraz przywiadczyli. - Ja na Litw, a zwaszcza na mud, najchtniej pojad - odrzek Kmicic - i sam krla jegomoci o to prosi miaem, czekam jeno, pki Warszawy nie wemiem. - Szturm jeneralny na jutro - rzek zbliajc si Zagoba. - Wiem, a jak si ma Ketling? - Kto taki? Chyba Hassling? - Wszystko jedno, bo on ma dwa nazwiska, jako to u Angielczykw, Szkotw i wielu innych nacyj obyczaj. - Prawda - odrzek Zagoba - a Hiszpan to ci na kady dzie tygodnia ma inne. Powiada mi waszmociw pacholik, e Hassling, czyli te w Ketling, zdrowy; ju przemwi, chodzi i gorczka go opucia, jeno je co godzina woa. - A wa to nie bye u niego? - pyta Kmicic maego rycerza. - Nie byem, bom czasu nie mia. Kto tam przed szturmem ma gow do czegokolwiek? - To pjdmy teraz. - Wapan id naprzd spa - rzek Zagoba.- Prawda! prawda! Ledwie na nogach stoj! Jako wrciwszy do siebie, poszed pan Andrzej za t rad, tym bardziej e i Hasslinga zasta picego. Natomiast wieczorem przyszli go odwiedzi Zagoba z Woodyjowskim i zasiedli w przestronnym letniku, ktry Tatarowie dla swego "bagadyra" wznieli. Kiemlicze mid im leli stary, stuletni, ktry krl Kmicicowi przysa, a oni popijali go ochotnie, gdy gorco byo na dworze. Hassling, blady jeszcze i wyniszczony, zdawa si ycie i siy czerpa w cennym napitku. Zagoba jzykiem mlaska i pot z czoa obciera. - Hej! jak tam te kartauny grzmi - ozwa si nasuchujc mody Szkot. - Jutro pjdziecie do szturmu... dobrze zdrowym!... Boe was bogosaw! Obcej krwi jestem i suyem, komum by powinien, ale wam lepiej ycz! Ach, co to za mid! ycie, ycie we mnie wstpuje... Tak mwic odrzuca swe zote wosy w ty i oczy bkitne wznosi ku niebu; a twarz mia cudn i p jeszcze dziecinn. Zagoba spoglda na niego z pewnym rozrzewnieniem. - Wapan tak dobrze po polsku mwisz, panie kawalerze, jak kady z nas. Zosta Polakiem, pokochaj t nasz ojczyzn, a zacn rzecz uczynisz i miodu ci nie zabraknie! O indygenat te onierzowi nie tak u nas trudno. Na to Hassling: - Tym bardziej e szlachcicem jestem. Caemoje nazwisko jest: Hassling-Ketling of Elgin. Rodzina moja z Anglii pochodzi, cho w Szkocji osiada. - Dalekie to s i zamorskie kraje, a tu jako przystojniej czowiekowi y - odpar Zagoba. - Mnie te tu dobrze! - Ale nam le - rzek Kmicic, ktry krci si od pocztku niecierpliwie na awie - bo nam pilno sysze, co w Taurogach si dziao, wapanowie za o rodowodach rozprawiacie. - Pytajcie mnie, bd odpowiada. - Czsto widywae pann Billewiczwne, Po bladej twarzy Hasslinga przeleciay rumiece. - Co dzie! - rzek. A pan Kmicic zaraz pocz na niego bystro patrze. - Ce to by taki konfident? Czego poniesz? Co dzie? Jak to co dzie? - Bo wiedziaa, em by jej yczliwy i usug jej kilka oddaem. To si z dalszego opowiadania pokae, a teraz trzeba od pocztku zacz. Wapanowie moe nie wiecie, e nie byem w Kiejdanach wwczas, gdy ksi koniuszy przyjecha i pann ow do Taurogw wywiz? Ow, dlaczego si to stao, nie bd powtarza, bo rni rnie mwili, to tylko powiem, i ledwie przyjechali, wszyscy zaraz spostrzegli, e ksi okrutnie zakochany. - Bodaj go Bg skara! - zakrzykn Kmicic.- Nastay zabawy, jakich przedtem nie bywao, a gonitwy do piercienia i turnieje.Mylaby kto, e najspokojniejsze czasy, a tu co dzie listy biegay, przyjedali posowie od elektora, od ksicia Janusza. Wiedzielimy, e ksi Janusz, przez pana Sapieh i konfederatw przycinity, o ratunek na miosierdzie boskie baga, bo mu zguba grozi. My nic! Na granicy elektorskiej gotowe wojska stoj, kapitanowie z zacigami nadchodz, ale w pomoc nie idziem, bo ksiciu od panny niesporo. - To dlatego Bogusaw bratu z pomoc nie przychodzi? - ozwa si Zagoba. - Tak jest. To samo mwi Paterson i wszyscy osoby jego najblisi. Niektrzy sarkali na to, inni radzi byli, e Radziwiowie zgin. Sakowicz za ksicia sprawy publiczne odrabia i na listy odpowiada, i z posami si naradza, ksi za jedynie na to koncept wysila, eby uoy jakow zabaw albo konn e jak 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAjPc kc l c m+( nf1 ]kawalkad, albo polowanie. Pienidzmi - on, skpiec - na wszystkie strony sypa, lasy kaza na mile cae wycina, by panna z okien miaa prospekt lepszy, sowem, e naprawd kwiaty jej pod nogi sypa i tak jprzyjmowa, e gdyby bya krlewn szwedzk, nic by lepszego nie wymyli. aowao j z tego powodu wielu, bo mwiono: "Wszystko to na jej zgub, oenisi ksi nie oeni, a niech j jeno za serce chwyci, to j, dokd chce, doprowadzi." Ale si pokazao, e to nie taka panna, ktr by mona doprowadzi tam, gdzie cnota nie chodzi. Oho! - A co? - zawoa zrywajc si Kmicic. - Wiem ci ja to lepiej od innych! - Jake panna Billewiczwna owe krlewskiehody przyjmowaa? - spyta Woodyjowski. - Z pocztku z uprzejm twarz, lubo byo wida po niej, e jakowy al w sercu nosi.Bywaa na owach, na maszkarach i kawalkadach, i turniejach, mylc pono, eto zwyky dworski u ksicia obyczaj. Ale wprdce si spostrzega, e to wszystko dla niej. Raz si trafio, e ksi, wysiliwszy ju koncept na rozmaite widowiska, zapragn pannie konterfekt wojny pokaza: zapalono tedy osad blisko Taurogw, piechota bronia, ksi szturmowa. Oczywicie wiktori wielk odnis, po ktrej, syt chway, upad, jak powiadaj, pannie do ng i o wzajemno wafektach prosi. Nie wiadomo, co jej tam proposuit, ale od tej pory skoczya si ichamicycja. Ona pocza si stryja swego, pana miecznika rosieskiego, dzie i noc zarkaw trzyma, ksi za... - Pocz jej grozi? - zakrzykn Kmicic. - Gdzie tam! Za greckiego pasterza si przebiera, za Philemona; umylni kurierowie latali do Krlewca po modeliuszepasterskich strojw, po wstgi i peruki. On desperacj udawa, pod jej oknami chodzi i na lutni grywa. A tu powiem wapanom, co rzetelnie myl: kat to by na cnot panien zawzity i miao mona o nim rzec,co w naszej ojczynie o podobnych ludziachmwi: e jego westchnienia niejeden panieski agiel wydy, ale tym razem naprawd si zakocha, co i nie dziwota, bopanna wicej boginie nili mieszkanki ziemskiego padou przypomina. Tu Hassling zarumieni si znowu, lecz pan Andrzej tego nie spostrzeg, bo chwyciwszy si z zadowolenia i dumy w boki, spoglda wanie tryumfujcym wzrokiem na Zagob i Woodyjowskiego. - Znamy j, wykapana Diana, jeno jej miesica we wosach brak! - rzek may rycerz. - Co to Diana?! Wasne psy by na Dian wyy, gdyby j ujrzay! - zakrzykn Kmicic. - Dlategom rzek: "nie dziwota" - odpowiedzia Hassling. - Dobrze! Jeno za t niedziwot maym ogniem bym go przypala; za t niedziwot hufnalami bym go podku kaza... - Daj wapan spokj! - przerwa Zagoba - pierw go dosta, potem bdziesz wydziwia, teraz zasi daj temu kawalerowi mwi. - Nieraz trzymaem wart przed komnat, w ktrej sypia - mwi dalej Hassling - i wiem, jako si na ou przewraca, a wzdycha, a gada do siebie, a sycza jakoz blu, tak go widocznie dze pieky. Zmieni si okrutnie, wysech; moe te gota choroba ju nurtowaa, w ktr pniej zapad. Tymczasem rozleciay si po caymdworze wieci, i ksi tak dalece si zapamita, e si chce eni. Doszo to i do ksinej Januszowej, ktra z ksiniczk w Taurogach mieszkaa. Zaczy si gniewy a kwasy, bo jak wapastwu wiadomo, mia Bogusaw, wedle ukadu, polubi ksiniczk Januszwn, byle do lat dosza. Lecz on o wszystkim ju zapomnia, tak mia przeszyte serce. Ksina Januszowa, wpadszy w pasj, pojechaa z crk do Kurlandii, on za owiadczy si o pann Billewiczwn tego samego wieczora. - Owiadczy si?! - zawoali ze zdumieniemZagoba, Kmicic i Woodyjowski. - Tak! Naprzd panu miecznikowi rosieskiemu, ktry nie mniej od waszmociw by zdumion i uszom wasnym wierzy nie chcia, ale uwierzywszy wreszcie, z radoci ledwie siposiada, bo to dla caego domu Billewiczw splendor niemay z Radziwiami si poczy; wprawdzie powiada Paterson, e i tak koligacja jaka jest, ale dawna i zapomniana. - Powiadaj dalej! - ozwa si drc z niecierpliwoci Kmicic. - Obaj tedy ruszyli do panny z ca ostentacj, jaka w takich razach we zwyczaju. Cay dwr a si trzs. Przyszy ze wieci od ksicia Janusza, Sakowicz jeden je przeczyta, zreszt nikt na nie nie zwaa ani te na Sakowicza, bo by tego czasu wypad z aski za to, e maestwo perswadowa. A u nas jedni mwili, e to nie pierwszyzna si Radziwiom ze szlachciankami eni, e w tej Rzeczypospolitej wszystka szlachta rwna, a billewiczowski dom rzymskich czasw siga. I to mwili Ci, ktrzy ju sobie chcieli aski przyszej pani zarobi. Inni twierdzili, e to tylko fortel ksicia, aby do wikszej przyj z pann konfidencji (jako to midzy narzeczonymi niejedno uchodzi) i przy sposobnoci kwiat dziewictwa uszczkn. - Pewnie to byo! Nic innego! - ozwa si pan Zagoba. - I ja tak mniemam - rzek Hassling - ale suchajcie dalej. Gdy tak midzy sob na dworze deliberujem, nagle jak grom rozchodzi si, e panna przecia wtpliwoci jak szabl, bo odmwia wprost. - Boe jej bogosaw! - krzykn Kmicic. - Odmwia tedy wprost! - mwi dalej Hassling. - Do byo spojrze na ksicia, by to pozna. On, ktremu ksiniczki ulegay, nie znosi oporu i mao nie oszala. Niebezpiecznie mu si byo pokazywa. Wiedzielimy wszyscy, e tak dugo nie pozostanie i e ksi prdzej, pniej siy uyje. Jako porwano na drugi dzie pana miecznika i osadzono w Tyly, ju za granic elektorsk. Tego dnia pannaubagaa oficera trzymajcego stra przedjej drzwiami, e jej krcic nabit da. Oficer jej tego nie odmwi, bo szlachcicemi honorowym czekiem bdc, czu lito dla nieszcz damy, a uwielbienie dla jej urody i staoci. - Kto w oficer? - zawoa Kmicic. - Ja! - odrzek sucho Hassling. Pan Andrzej porwa go tak w ramiona, e mody Szkot sabym jeszcze bdc krzykn z blu. - Nic to! - zawoa Kmicic. - Nie jeste jecem, jeste moim bratem, przyjacielem!Mw, czego chcesz? Na Boga, powiadaj, czego chcesz? - Spocz chwil! - odrzek dyszc Hassling.I umilk, ciska tylko rce, ktre mu podawali Woodyjowski i Zagoba, na koniecsam widzc, e wszyscy pon z ciekawoci, mwi dalej: - Ostrzegem j te, o czym wszyscy wiedzieli, e medyk ksicy przygotowywa jakie bezoary i dekokta odurzajce. Tymczasem obawy okazay si ponne, bo wmiesza si do sprawy Pan Bg. Ten, tknwszy ksicia palcem, obali go na oe boleci i miesic trzyma. Dziw, moci panowie, ale pad tak, jakby go kos z ng cito, tego samego dnia, gdy mia nacnot tej panienki nastpi. Rka Boa, mwi, nic wicej! Sam on to pomyla i zlk si, moe te w chorobie wypaliy siw nim dze, a moe czeka na odzyskanie si, do, e przyszedszy do siebie, da jej spokj, a nawet miecznika z Tyly dozwoli sprowadzi. Co prawda, to opucia go choroba obona, ale nie febra,ktra do tej pory pono go gnbi. Co prawda take, to wkrtce po opuszczeniu oa na wypraw ow musia i pod Tykocin, w ktrej klska go spotkaa. Wrci z febr jeszcze wiksz, za czym elektor przywoa go do siebie, a tymczasem w Taurogach zasza taka zmiana, o ktrej i dziwnie, i mieszno powiada, do, e ksi nie moe tam juna wierno adnego oficera ani dworzanina liczy, chyba na bardzo starych, ktrzy niedowidz i nie dosysz, zatem i nie dopilnuj. - C si takiego stao? - spyta Zagoba. - W czasie tykociskiej wyprawy porwano, jeszcze przed janowsk klsk, niejak pann Ann Borzobohat- Krasiesk i przysano do Taurogw. - Masz babo placek! - zawoa Zagoba. A pan Woodyjowski pocz oczyma mrugaisrodze wsikami rusza, wreszcie rzek: - Panie kawalerze, nie powiadaj o niej jeno nic zego, bo po wyzdrowieniu ze mn miaby do czynienia. - Chobym chcia, nie mog nic zego o niejpowiedzie, ale jeli to waszej moci narzeczona, to powiem, e jej le pilnujesz, a jeli krewna, to zbyt j dobrzeznasz, aby temu, co powiem, mia negowa; do, e w tydzie rozkochaa tapanna w sobie wszystkich w czambu, starszych i modszych, niczym innym, jeno oczu strzyeniem z dodatkiem jakich sztukczarodziejskich, z ktrych ju relacji zda nie mog. - Ona! W piekle bym j po tym pozna! - mrukn Woodyjowski. - Dziwna rzecz! - mwi Hassling. - Przeciepanna Billewiczwna dorwnywa tamtej urod, ale taka w niej powaga i nieprzystpno, jakby w jakowej ksieni, e czek admirujc i wielbic nie mie nawet i oczu podnie, a c dopiero jakow nadziej powzi. Sami przyznacie, e bywaj rne panny: jedne jako staroytne westalki, drugie - co to ledwie spojrzysz, ju chciaby... - Moci panie! - rzek gronie pan Micha. - Nie bzdycz si, panie Michale, bo prawd powiada! - rzek Zagoba. - Sam przy niej nogami przebierasz jako mody kurek i oczy ci bielmem zachodz, a e baamutna, wszyscy wiemy i ty mao sto razy to mwie. - Porzumy t materi - rzek Hassling. - Chciaem tylko wapanom, wytumaczy, dlaczego w pannie Billewiczwnie zakochali si niektrzy tylko, prawdziwie niezrwnan jej doskonao oceni zdolni (tu zarumieni si znw Hassling), a w pannie Borzobohatej niemal wszyscy. Jak miBg miy, miech bra, bo zupenie tak byo, jakby jakowa zaraza pada na serca. A zwad, a pojedynkw namnoyo siw mgnieniu oka. I o co? Po co? Bo i to trzeba wiedzie, e nie masz takiego, ktryby si wzajemnym afektem tej panienki mg pochlubi, w to tylko kady lepo wierzy, e prdzej pniej on jeden co wskra. - Ona, jakoby j malowa! - mrukn znw Woodyjowski. - Za to obie panienki pokochay si okrutnie- mwi dalej Hassling - jedna bez drugiej krokiem nie ruszy, e za panna Borzobohata rzdzi, jak sama chce, w Taurogach... - Jak to? - przerwa may rycerz. - Bo rzdzi wszystkimi. Sakowicz na wypraw teraz nie pojecha, taki rozkochany, a Sakowicz pan absolutny we wszystkich ksicych posiadociach. Przez niego rzdzi panna Anna. - Taki on rozkochany? - spyta znw Woodyjowski. - I najbardziej sobie dufa, bo to czek samprzez si bardzo mony. - A zowie si Sakowicz? - Wasza mo chcesz go, widz, dobrze zapamita? - I... zapewne! - odrzek niby niedbale Woodyjowski, ale tak przy tym zowrogo wsikami ruszy, e Zagob ciarki przeszy. - Ow to tylko chciaem doda - rzek Hassling - e gdyby panna Borzobohata kazaa Sakowiczowi, by ksicia zdradzi, a jej i towarzyszce ucieczk uatwi, myl, e uczyniby to bez wahania; ale o ile wiem, woli to ona za plecami Sakowicza czyni, moe na zo mu... kto wie... do,e zwierzy mi si jeden oficer, rodak mj(tylko niekatolik), e tam ju cay wyjazd pana miecznika z pannami uoony, oficerowie do spisku wcignici... e to ma wkrtce nastpi... Tu Hassling pocz oddycha ciko, bo si zmczy i resztkami si goni. - I to jest najwaniejsza rzecz, jak miaem wapanom powiedzie! - doda pospiesznie. Woodyjowski i Kmicic a za gowy si porwali. - Dokd maj ucieka? - Do puszcz i puszczami si do Biaowiey przebiera... Tchu mi brak!... Dalsz rozmow przerwao wejcie ordynansa sapieyskiego, ktry wrczy Woodyjowskiemu i Kmicicowi po wiartce papieru zoonej we czworo. Ledwo rozwin swoj Woodyjowski, wnet ozwasi: - Rozkaz, by ju stanowiska do jutrzejszej roboty zajmowa. - Syszycie, jak kartauny rycz? - zawoaZagoba. - No, jutro! jutro! - Uf! gorco! - rzek pan Zagoba. - Zy dzie do szturmu... Niech licho porwie takieupay. Matko Boska... Niejeden przecie jutro mimo upau ostygnie, ale nie ci, nie ci, ktrzy si Tobie polecaj, Patronko nasza... Ale grzmi dziaa!... Za starym judo szturmw... otwarte pole co innego. Wtem nowy oficer ukaza si we drzwiach. - Jestli tu jegomo pan Zagoba? - spyta. - Jestem! - Z rozkazu krla miociwego masz wapan jutro zostawa przy jego osobie. - Ha! chc mnie od szturmu zachowa, bo wiedz, e stary pierwszy ruszy, niech jeno trby zagrzmi. Dobry pan, pamitny, nie chciabym go zmartwi, ale czy wytrzymam, nie wiem, bo jak mnie ochota zeprze, tedy o niczym nie pamitam i prosto w dym wal... Taka ju natura!... Dobry pan!... Syszycie, ju i trbki przez munsztuk graj, by kady na stanowisko rusza. No! jutro! jutro... Bdzie mia i wity Piotr robot; ju ksiki przygotowywa musi... W piekle take dla Szwedw koty ze wie smo na kpiel nastawili... Uf! uf! jutro!... Rozdzia 14 Dnia 1 lipca, midzy Powzkami a osad nazwan pniej Marymontem, odbya si wielka msza polowa, ktrej dziesi tysicyludzi wojsk kwarcianych suchao w skupieniu ducha. Krl lub uczyni, e w razie zwycistwa koci Najwitszej Pannie wystawi. lubowali za jego przykadem, kady wedle monoci, dygnitarze, hetmani, rycerstwo, nawet proci onierze, gdy w dzie mia by dniem ostatecznego szturmu. Po skoczeniu mszy ruszy kady z wodzw do swojej komendy. Wic pan Sapieha stan naprzeciw kocioa witegoDucha, ktry wwczas za murami lea, alee by do nich kluczem, zosta zatem potnie przez Szwedw umocnion i wojskiem naleycie obsadzony. Pan Czarniecki mia Gdaskiego Domu dobywa, tylna bowiem ciana tej budowli stanowia cz obwodowego muru, i przebiwszy go, mona si byo dosta do miasta. Piotr Opaliski, wojewoda podlaski, z Wielkopolany i Mazurami od Krakowskiego i Wisy zmierza. Kwarciane puki tkwiy naprzeciw Bramy Nowomiejskiej. Luda byotyle, e niemal wicej nili przystpu do murw; caa paszczyzna, wszystkie okoliczne podmiejskie wioski i bonia zalanezostay morzem ludzkim, za ktrym bielaynamioty, za namiotami wozy, a hen! wzrokgubi si w sinym oddaleniu, nim kraca tego mrowiska sign zdoa. Zastpy owe stay w zupenej gotowoci, zbroni podan ju naprzd i wysunit do biegu nog, gotowe w kadej chwili rzuci si ku wyomom uczynionym przez dziaa wielkiego kalibru, a zwaszcza przez cikie kartauny zamojskie. Dziaa nie ustaway gra ani na moment, szturm za zwczy si tylko dlatego, e czekano ostatecznej odpowiedzi Wittenberga na list, ktry kanclerz wielki Koryciski mu posa.Lecz gdy koo poudnia przyjecha oficer zodpowiedzi odmown, zagrzmiay naok miasta zowieszcze trby i szturm si rozpocz. Wojska koronne pod hetmanami, czarniecczykowie, puki krlewskie, piesze regimenta pana Zamoyskiego, Litwini spod Sapiehy i zastpy pospolitego ruszenia rzuciy si jak wezbrana fala ku murom. A z murw wykwity ku nim smugi biaego dymu i rzuty pomienia: wielkie dziaa, hakownice, organki, muszkiety zagrzmiay naraz! ziemia wstrzsa si w posadach. Kule miesiy t cib ludzk, oray w niej bruzdy dugie, lecz ona biega naprzd i dara si ku twierdzy nie zwaajc na ogie i mier. Oboki dymw prochowych soce zakryy. Uderzy tedy kady zapamitale tam, gdzie mu byo najbliej, wic hetmani od Nowomiejskiej Bramy, Czarniecki na Gdaski Dom, pan Sapieha z Litw na koci witego Ducha, a Mazury i Wielkopolanie od Krakowskiego Przedmieciai Wisy. Tym za ostatnim wypada najcisza robota, wszystkie bowiem paace i domy wzdu Krakowskiego Przedmiecia zmienione byy na twierdze. Lecz dnia tego ogarna Mazurw taka zacieko bojowa,e zapdowi ich nic si oprze nie mogo. Brali wic szturmem dom po domu, paac po paacu, bili si w oknach, we drzwiach, na schodach; wycinali w pie zaogi. Po zdobyciu jednego domostwa, nim krew przyscha im na rkach i twarzach, ju rzucali si na drugie i znw rozpalaa si rczna bitwa, i znw biegli dalej. Towarzystwo szo na wycigi z pospolitym ruszeniem, pospolite ruszenie z piechot. Kazano im, by idc do szturmu nieli przed sob snopy niedojrzaego jeszcze zboa, ktre miay ich od kul zasania, lecz oni wzapale i uniesieniu bojowym porzucali wszystkie zasony, biegnc z go piersi. Wrd krwawej bitwy wzito kaplic carwSzujskich i wspaniay paac Koniecpolskich. Wygnieciono Szwedw co do jednego w abaw albo konn e jak 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAoPcp=cqcr,0cs:pomniejszych budowlach, w magnackich stajniach, w ogrodach schodzcych ku Wile. Bliej paacu Kazanowskich piechota prbowaa postawi czoo w ulicy i posikowana z murw paacu, z kocioa i dzwonnicy bernardyskiej, zmienionych na potn twierdz, przyja rzsistym ogniem napastnikw. Lecz grad kul nie wstrzyma ich ani na chwil i szlachta z okrzykiem: "Gr Mazury!", rzucia si z szablami w rodek czworoboku; za nimi wpada piechota anowa, czelad zbrojna w drgi, oskardy, siekiery. Czworobok rozbito w mgnieniu okaipoczto ci. Swoi i nieprzyjaciele zmieszalisi tak, e utworzyli jeden kb olbrzymi, ktry midzy paacem Kazanowskich, domem Radziejowskiego a Bram Krakowskwi si, targa i przewala we krwi wasnej. Lecz coraz nowe zastpy krwi dyszcych wojownikw napyway, niby spieniona rzeka, od strony Krakowskiego. Wycito wreszcie w pie piechot i rozpocz si w sawny szturm do paacu Kazanowskichijednoczenie do Bernardynw, ktry w znacznej czci o losach bitwy rozstrzygn. Pan Zagoba wzi w nim udzia, myli si bowiem dnia wczorajszego sdzc, e krl wzywa go do swej osoby jedynie dla asystencji. Przeciwnie bowiem: powierzono mu, jako wsawionemu i dowiadczonemu wojownikowi, komend nad czeladzi, ktrana ochotnika razem z kwart i pospolitakami z tej strony miaa do szturmu ruszy. Chcia by wprawdzie pan Zagoba i z ni w odwodzie i kontentowasi zajmowaniem zdobytych ju poprzednio paacw, lecz gdy zaraz na pocztku wszyscy, idc na przecigi, pomieszali si ze sob zupenie, porwa i jego prd ludzki. On za poszed, bo jakkolwiek wielkwzi od natury w udziale przezorno i wola, gdzie byo mona, ywota na szwank nie wystawia, tak si ju mimo woli od tylu lat wezwyczai do bitew, w tylu okropnych by rzeziach, e gdy konieczno wypada, stawa z innymi, a nawet lepiej od innych, bo z desperacj i wciekoci w mnym sercu. Tak i obecnie znalaz si pod bram paacu Kazanowskich, a raczej w piekle, ktre podow bram wrzao straszliwie, zatem wrd wiru, gorca, toku, gradu kul, ognia, dymu, jkw ludzkich i krzykw. Tysice siekier, oskardw, ratyszcz walio w bram; tysice ramion mskich paro i targao j wciekle; jedni padali jakoby piorunami raeni, drudzy pchali si na ich miejsce, deptali po ich trupach i dobijali sido wntrza, jakby umylnie szukajc mierci. Nikt nigdy nie widzia i nie pamita uporczywszej obrony, ale i uporczywszego szturmowania. Z wyszych piter nad bram sypay si kule, laa si smoa, lecz ci, ktrzy byli pod ogniem, gdyby nawet byli chcieli, nie mogli ustpi, tak popychano ich z zewntrz. Widziae pojedynczych ludzi mokrych od potu, czarnych od prochu, ze cinitymi zbami izdziczaymi oczyma, walcych w bram belkami tak wielkimi, e w zwyczajnym czasie zaledwie trzech tgich chopw wadn by nimi zdoao. Tak uniesienie troio siy. Szturmowano jednoczenie do wszystkich okien, przystawiano drabiny do grnych piter, wyrbywano kraty w murach. A przecie z owych krat, z okien, z otworw wycitych w cianach sterczayrury muszkietw, ktre ani chwili nie przestaway dymi. Lecz takie wreszcie wzbiy si dymy, taka wstaa kurzawa, e przy jasnym dniu sonecznym szturmujcy zaledwie mogli si rozpozna. Mimo to walkinie zaniechali, owszem, tym bardziej darli si na drabiny, tym zacieklej upali bram, e wrzaski od kocioa Bernardynw zwiastoway, i tam inne watahy szturmujz rwn energi. Wtem Zagoba krzykn gosem tak dononym, e usyszano go wrd zgieku iwystrzaw: - Puszk z prochem pod bram! Podano mu j w mgnieniu oka, on za kazazaraz rba wsk dziur u samego spodu wrzecidzw, tak wsk, aby tylko puszka w ni si zmiecia. Gdy wesza, pan Zagoba sam ni siarkow zapali, po czym zakomenderowa: - Na boki! Pod ciany! Stojcy bliej umknli si na obie strony ku tym, ktrzy drabiny przystawiali do dalszych okien, i nastaa chwila oczekiwania. Po czym oskot ogromny wstrzsn powietrzem i nowe kby dymu podniosy si ku grze. Skoczy pan Zagoba na powrt ze swoimi ludmi; spojrz: wybuch nie roznis wprawdzie bramy w drobne szcztki, ale wyrwa zawias z prawej strony, odupa par potnych bierwion ju podrbanych, skrci antab i ca jedn poow odepchn w dolnej czci w gb sieni, tak i utworzyo si wejcie, przez ktre tgi nawet czowiek atwo mg si przecisn. Wnet zaostrzone koy, topory i siekiery poczy bi gwatownie w nadwtlon wierzej, setki ramion podpary j z wysileniem, da si sysze trzask przeraliwy i caa jedna poa runa odkrywajc gb ciemnej sieni. W ciemnoci owej wnet bysy wystrzay muszkietw, lecz rzeka ludzka runa wyomem z niepohamowanym pdem - paacby zdobyty. Jednoczenie wdarto si i przez okna i rozpocza si straszliwa bitwa na bia bro wewntrz paacu. Zdobywano komnatpo komnacie, korytarz po korytarzu, pitropo pitrze. Mury byy ju poprzednio tak porozszczepiane i nadwtlone, e puapy w kilku pokojach zapady si z oskotem, pokrywajc gruzami Polakw i Szwedw. Lecz Mazury szli jak poar, wnikali wszdzie, walc onikami, siekc, bodc. Nikt ze Szwedw nie prosi pardonu, ale gote i nie dawano. W niektrych korytarzach i przejciach trupy ludzkie tak zawaliy drog, e Szwedzi porobili z nich sobie barykady, napastnicy za wywczyli je za nogi, za wosy i wyrzucali przez okna. Krew pyna strugami po schodach. Gromady Szwedw broniy si jeszcze tu i owdzie, odbijajc mdlejcymi rkoma wcieke razy szturmujcych. Krew zalewaa im twarze, oczy zachodziy ciemnoci, niejeden osun si ju na kolana, a jeszcze walczy; parci ze wszystkich stron, duszeni przez tum przeciwnikw, umierali w milczeniu Skandynawowie, zgodnie ze sw saw, jakna onierzy przystao. Kamienne figury bstw i dawnych bohaterw, zbryzgane krwi, patrzyy martw renic na t mier. Roch Kowalski szala gwnie na grze, panZagoba za rzuci si ze swoim oddziaemna tarasy i wysiekszy bronicych si tam piechurw wpad z tarasw do owych cudnych sadw, w caej Europie sawnych. Drzewa byy ju w nich wycite, kosztownekrzewy poniszczone przez polskie kule, fontanny pogruchotane, ziemia poorana przez granaty, sowem, wszdy pustka i zniszczenie, cho Szwedzi nie przykadali do niego swej drapienej rki, przez wzgld na osob Radziejowskiego. Obecnie bj i tam zawrza srogi, lecz trwa tylko chwil, bo ju saby dawali opr Szwedzi. To wycito ich pod osobistym pana Zagobydowdztwem, za czym onierze rozbiegli si po sadach i caym paacu za zdobycz. A pan Zagoba uda si a na koniec sadu, w miejsce, gdzie mury tworzyy potny "angu" i gdzie nie dochodzio soce, chcia bowiem grony rycerz odetchn nieco i z potu uznojone czoo obetrze. Nagle spojrza i spostrzeg dziwaczne jakie monstra, ktre na niego zza kraty elaznej klatki zowrogo patrzyy. Klatka bya wszczepiona w kt murw, tak e kule padajce od zewntrz nie mogy jejdosign. Drzwi do niej szeroko byy otwarte, lecz owe wychude i szkaradne istoty nie mylay z tego korzysta; owszem, przeraone widocznie zgiekiem, wistem kul i srog rzezi, na ktr przed chwil patrzyy, zacisny si w kt klatki i poukrywane w som, jeno mruczeniem oznajmiay swj przestrach. - Simiae - czy diaby? - rzek do siebie panZagoba. Nagle gniew go uchwyci, mstwo wezbrao mu w piersi i podnisszy szabl wpad do klatki. Popoch okropny odpowiedzia pierwszemu ciosowi jego miecza. Mapy, z ktrymi onierze szwedzcy dobrze si obchodzili i ktre ze swych szczupych racyj karmili, bo ich bawiy, wpady w tak okropne przeraenie, e je sza ogarn po prostu,a poniewa pan Zagoba zastpi im ode drzwi, poczy w susach nadprzyrodzonychrzuca si po klatce, czepia si cian, puapu, wrzeszcze, zgrzyta, na koniec jedna skoczya w obdzie panu Zagobie na kark i chwyciwszy go za gow przywara do z caej siy. Druga przyczepia mu si do prawego ramienia, trzecia od przodu chwycia za szyj, czwarta uwiesia si u zawizanych z tyu wylotw, on za przyduszon, spocony, prno si miota, prno w ty zadawa lepe razy, samemu wkrtce zabrako oddechu, oczy mu na wierzch wyszy i rozpaczliwym gosem krzycze pocz: - Moci panowie! ratujcie! Wrzaski zwabiy kilkunastu towarzystwa, ktrzy nie mogc rozezna, co si dzieje, biegli w pomoc z dymicymi od krwi szablami, lecz nagle stanli w zdumieniu, spojrzeli po sobie i jakby pod wpywem czarw ryknli jednym ogromnym miechem. Nadbiego wicej onierzy, tum cay, lecz miech, jak zaraza, udzieli si wszystkim. Wic taczali si jak pijani, brali si w boki, zamazane posok ludzk twarze krzywiy im si spazmatycznie i im bardziej rzuca si pan Zagoba, tym oni mieli si wicej. Dopiero Roch Kowalski nadbieg z gry i roztrciwszy tumy uwolni wuja z mapichuciskw. - Szelmy! - krzykn zdyszany pan Zagoba - bodaj was zabito! To miejecie si widzc katolika w opresji od monstrw afrykaskich? Bodaj was zabito! eby nie ja, to bycie dotychczas trykali bami o bram, bocie czego lepszego niewarci! Bodaj was zabito, ecie i onych map niegodni! - Bogdaj ciebie zabito, mapi krlu! - zakrzykn najbliej stojcy towarzysz. - Simiarum destructor! - zawoa drugi. - Victor! - doda trzeci. - Gdzie tam victor, chyba victus! Tu Roch przyszed znowu z pomoc wujowi i najbliszego pici w pier uderzy, a ten zaraz pad, krew ustami oddawszy. Inni cofnli si przed gniewem ma, niektrzy do szabel si brali, lecz dalszej ktni zapobiegy wrzaski i strzay dochodzce ze strony bernardyskiego klasztoru. Widocznie szturm trwa tam jeszcze w caej sile i sdzc z gorczkowej palby muszkietowej, Szwedzi nie myleli si poddawa. - W sukurs! pod koci! pod koci! - krzykn Zagoba. Sam za skoczy do paacu na gr, tam bowiem z prawego skrzyda wida byo koci, ktry zdawa si gorze w ogniu. Tumy szturmujcych wiy si pod nim konwulsyjnie, nie mogc dosta si do rodka i ginc bezuytecznie w krzyowym ogniu, bo i od Bramy Krakowskiej sypay si na nich kule jak piasek. - Dziaa do okien! - krzykn Zagoba. Dziaek wikszych i mniejszych byo w paacu Kazanowskich dosy, wnet te przywleczono je do okien; ze zamw kosztownych sprztw, z podstaw posgwpourzdzano lawety i po upywie p godziny kilkanacie paszcz wyjrzao przez puste otwory okien ku kocioowi. - Rochu! - mwi w nadzwyczajnym rozdranieniu pan Zagoba - musz czego znacznego dokaza, bo inaczej przepada moja sawa! Przez te mapy - eby je zaraza wydusia! - cae wojsko na jzyki mnie wemie, a cho i mnie sw w gbie nie brak, przecie wszystkim nie poradz. Musz t konfuzj zatrze, inaczej, jak Rzeczpospolita szeroka, za mapiego krla mnie ogosz! - Wuj musi t konfuzj zatrze! - powtrzy grzmicym gosem Roch. - A pierwszy sposb bdzie, i jakom paacKazanowskich zdoby... bo niech kto powie, e to nie ja!... - Niech kto powie, e to nie wuj!... - powtrzy Roch. - ...Tak i w koci zdobd, tak mi Panie Boe dopom, amen! - dokoczy Zagoba. Po czym odwrci si do swej czeladzi, ktra ju staa przy armatach. - Ognia! Szwedw, bronicych si z rozpacz w kociele, strach zdj, gdy nagle caa boczna ciana trz si zacza. Na tych, ktrzy siedzieli w oknach, przy strzelnicachpowycinanych w murze, na zaamach wewntrznych gzymsw, przy gobich otworach, przez ktre strzelali do oblegajcych, jy si sypa cegy, gruz, wapno. Straszliwa kurzawa wstaa w domu boym i pomieszana z dymem, ja dawi spracowanych ludzi. Czek czeka nie mg dojrze w ciemnoci, okrzyki: "Dusim si, dusim si!", powikszyy jeszcze przeraenie. A tu koci chwieje si, trzask muru, spadanie cegie, oskot kul wpadajcych przez okna, dwik oowianych krat leccych na podog, ar, wyziewy ludzkie zmieniaj przybytek boy w pieko ziemskie. Przeraeni onierze odbiegaj bramy, okien, strzelnic. Popoch zmienia si w sza. Znw przeraliwe gosy woaj: "Dusim si! powietrza! wody!". Nagle setki gardzieli poczynaj rycze: - Bia chorgiew! bia chorgiew! Komenderujcy, Erskin, chwyta za ni wasn rk, aby j wywiesi na zewntrz,wtem brama pka, lawa szturmujcych wpada na ksztat awicy szatanw - i nastaje rze. Cisza nagle czyni si w kociele, sycha tylko zwierzce sapanie walczcych, zgrzyt elaza o koci, o kamienn posadzk, jki, chlupotanie krwi -czasem gos jaki, w ktrym nie masz nic ludzkiego, krzyknie: "Pardon! pardon!". Po godzinie walki dzwon na dzwonnicy poczyna hucze, i huczy, huczy - Mazurom na zwycistwo, Szwedom na pogrobne. Paac Kazanowskich, klasztor i dzwonnica zdobyte. Sam Piotr Opaliski, wojewoda podlaski, ukazuje si wrd krwawych tumw przed paacem na koniu. - Kto nam przyszed w sukurs z paacu? - krzyczy chcc przekrzycze gwar i wycie ludzkie. - Ten, ktry paac zdoby! - mwi potny m ukazujc si nagle przed wojewod - Ja!!! - Jak waci zowi? - Zagoba. - Vivat Zagoba! - rycz tysice gardzieli. Lecz straszliwy Zagoba ukazuje krzywcemzabrukanej szabli na bram. - Nie dosy na tym! - woa - tam! do bramy! Dziaa ku murom i na bram, a my naprzd! za mn! Rozszalae tumy rzucaj si w kierunku bramy, wtem - o cudo! ogie szwedzki, zamiast si wzmaga, sabnie. Jednoczenie gos jaki donony rozlega siniespodzianie z wierzchoka dzwonnicy: - Pan Czarniecki ju w miecie! Widz naszechorgwie!!! Ogie szwedzki sabnie coraz bardziej. - Stj! stj! - komenderuje wojewoda. Lecz tumy go nie sysz i biegn na olep. Wtem biaa chorgiew ukazuje si na Bramie Krakowskiej. Istotnie, Czarniecki przebiwszy Dom Gdaski wpad na ksztat huraganu do obrbu fortecy, a gdy paac Daniowiczowski ju by take zdobyty, gdy w chwil pniej i litewskie znaki zabysy od strony witego Ducha na murach, uzna Wittenberg, e dalszy opr daremny. Mogli wprawdzie Szwedzi broni si jeszcze w wyniosych domach Starego iNowego Miasta, lecz i mieszczanie chwycili ju za bro: obrona musiaaby si skoczy na straszliwej rzezi Szwedw, bez nadziei zwycistwa. Trbacze poczli tedy trbi na murach i wiewa biaymi chorgwiami. Widzc to komendanci polscy wstrzymali szturm, po czym jenera Loewenhaupt, w otoczeniu kilku pukownikw, wyjecha Bram Nowomiejsk i popdzi, co tchu, do krla. Jan Kazimierz mia ju miasto w rku, leczdobry pan pragn wstrzyma rozlew krwi chrzecijaskiej, wic przysta na podawane poprzednio Wittenbergowi warunki. Miasto miao by oddane ze wszystkimi nagromadzonymi w nim upami. Kademu Szwedowi pozwolono byo zabra to tylko, co ze Szwecji ze sob przywiz. Zaoga ze wszystkimi jeneraami i z broniw rku miaa prawo wyj z miasta zabrawszy chorych i rannych oraz damy szwedzkie, ktrych kilkadziesit byo w Warszawie. Polakom, ktrzy przy Szwedachjeszcze suyli, udzielono amnestii, ze wzgldu, e zapewne nie byo ju wysugujcych si dobrowolnie. Wyczon zosta jeden Bogusaw Radziwi, na co Wittenberg zgodzi si tymatwiej, i ksi sta w tej chwili z Duglasem u Buga. Warunki podpisano natychmiast. Wszystkie dzwony w kocioach poczy gosi miastui wiatu, e stolica przechodzi znw do rkprawego monarchy. W godzin pniej wysypao si mnstwo co najbiedniejszego ludu zza waw szuka miosierdzia i chleba w polskich obozach, wszystkim ju bowiem, prcz Szwedw, brako w miecie ywnoci. Krl kaza dawa, co byo mona, sam za odjecha patrze na wyjcie zaogi szwedzkiej. Stan wic otoczony dostojnikami duchownymi i wieckimi, w asystencji tak wspaniaej, i oczy ludzkie mia. Wszystkie niemal wojska, wic koronne podhetmanami, dywizja Czarnieckiego, litewskiepod Sapieh i niezmierne tumy pospolitego ruszenia wraz z czeladzi, zebray si obok majestatu, bo wszyscy ciekawi byli konn e jak 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAtPccu~cv1cw'- cx3;yP?widzie tych Szwedw, z ktrymi przed kilku godzinami tak straszliwie i krwawo walczyli. Przy wszystkich bramach, od chwili podpisania ugody, stali komisarze polscy; powierzono im zbadanie, czy Szwedzi jakowych upw nie wywo. Osobna komisja zajta bya przejmowaniemupw w samym miecie. Ukazaa si wic naprzd jazda, ktrej byo niewiele, zwaszcza e wyczono od prawa wyjcia Bogusawow; za ni sza artyleria polowa z lekkimi dziaami, cikie bowiem miay by wydane Polakom. Szli tedy onierze obok dzia z zapalonymi lontami. Nad nimi chwiay si rozwinite chorgwie, ktre przed krlem polskim, niedawno tuaczem, na znak czci zniano. Artylerzyci postpowali hardo, patrzc wprost w oczy polskiemu rycerstwu, jak gdyby chcieli mwi: "Spotkamy si jeszcze!", a Polacy podziwiali ich butn postaw i nieugity nieszczciem animusz. Za czym ukazay si wozy z oficerami i rannymi. W naczelnym lea Benedykt Oxenstierna, kanclerz, przed ktrym krl kaza bro prezentowa piechocie, chcc okaza, e nawet w nieprzyjacielu cnot uszanowa umie. Potem, przy odgosie bbnw i take z rozpuszczonymi chorgwiami, szy czworoboki nieporwnanej piechoty szwedzkiej, podobne, wedle wyraenia Subaghaziego, do chodzcych zamkw. Za nimi ukaza si wietny orszak rajtarii, przybranej w blachy od stp do gowy, z bkitn chorgwi, na ktrej zoty lew by wyszyty. Rajtarowie ci otaczali sztab gwny. Na ich widok poszed szmer przeztumy: - Wittenberg jedzie! Wittenberg! Jako jecha sam feldmarszaek, a przy nim Wrangel modszy, Horn, Erskin, Loewenhaupt, Forgell. Oczy polskich rycerzyzwrciy si z chciwoci w ich stron, a zwaszcza na twarz Wittenberga. Lecz oblicze jego nie zwiastowao tak straszliwego wojownika, jakim by w samejistocie. Bya to twarz stara, blada, wyniszczona przez chorob. Rysy mia ostre, nad ustami nosi rzadki i may ws, zadarty w kocach ku grze. Zacinite usta i spiczasty, dugi nos nadaway mu pozr starego i drapienego skpca. Przybrany w czarny aksamit i w czarny kapelusz na gowie, wyglda raczej na uczonego astrologa lub na medyka, i tylko zoty acuch na szyi oraz brylantowa gwiazda na piersiach i buawa feldmarszakowska w rku zdradzay jego wysok hetmask szar. Jadc rzuca niespokojnie oczyma na krla,na sztab krlewski, na stojce w szyku chorgwie, po czym wzrok jego ogarnia niezmierzone tumy pospolitego ruszenia i ironiczny umiech ukazywa mu si na bladych wargach. A w tych tumach szmer rosn coraz bardziej i sowo: "Wittenberg! Wittenberg!" byo na wszystkich ustach. Po chwili szmer zmieni si w pomruk guchy, ale grony, jak pomruk morza przed burz. Od chwili do chwili cich; a wwczas hen! w dali, w ostatnich szeregach, sycha byo jaki gos perorujcy. Temu gosowi odpowiaday inne, odpowiadao ich coraz wicej, rozlegay si coraz silniej, rozbiegay si coraz szerzej jakby jakie echa zowrogie.Przysigby, e burza idzie z oddali, e wybuchnie z ca si. Dostojnicy stropili si i poczli niespokojnie spoglda na krla. - Co to jest? co to znaczy? - pyta Jan Kazimierz. Wtem pomruk przeszed w huk tak straszny, jakby grzmoty poczy w niebie walczy ze sob. Niezmierne tumy pospolitego ruszenia poruszyy si gwatownie, zupenie jak an zboa, gdy huragan zawadzi o niego swym olbrzymim skrzydem. Nagle kilkadziesit tysicy szabel zabyso w socu. - Co to jest? co to znaczy? - spyta powtrnie krl. Nikt nie umia mu odpowiedzie. Wtem Woodyjowski stojcy w pobliu przy panu Sapiee zakrzykn: - To pan Zagoba! Woodyjowski odgad. Jak tylko bowiem warunki kapitulacji zostay ogoszone i doszy do uszu pana Zagoby, stary szlachcic wpad w gniew tak straszny, e mowa bya mu przez jaki czas odjt. Przyszedszy do siebie, zacz od tego, i wskoczy midzy szeregi pospolitego ruszenia i pocz burzy umysy. Suchano go chtnie, bo wszystkim si zdao, e za tyle mstwa, za tyle trudw, za tyle krwi wylanej pod murami Warszawy lepsz powinni mie nad nieprzyjacielem zemst. Otaczay wic Zagob potne koa niesfornej i burzliwej szlachty, a on caymigarciami rzuca rozarzone wgle na prochy i wymow rozdmuchiwa coraz wikszy poar, ktry tym atwiej ogarnia gowy, e ju i tak dymiy od zwykych po zwycistwie libacji. - Moci panowie! - mwi Zagoba. - Oto te stare rce pidziesit lat ju pracuj dla ojczyzny, pidziesit lat przeleway krew nieprzyjacielsk przy wszystkich cianach Rzeczypospolitej, teraz zasi - mam wiadkw! - one to paac Kazanowskich i koci bernardyski zdobyy! A kiedy, moci panowie, Szwedzi stracili otuch, kiedy na kapitulacj si zgodzili? - oto wwczas, gdymy armaty od Bernardynw na Stare Miasto wyrychtowali. Nie aowano tu naszej krwi, bracia, hojnie niszafowano, a poaowano tylko samego nieprzyjaciela. To my, bracia, substancj zostawiamy bez gospodarza, czelad bez pana, on bez ma, dziatki bez ojca... (o moje dziatki, co si z wami teraz dzieje!) i przychodzimy tu z go piersi na armaty, a jaka nam za to nagroda? Oto taka: Wittenberg wolny odchodzi i jeszcze go honoruj na drog. Odchodzi kat naszej ojczyzny, odchodzi bluniciel przeciw wierze, Najwitszej Panny wrg zacieky,podpalacz naszych domw, zdzierca naszych szat ostatnich, morderca on i dziatek naszych! (O moje dziatki, gdzie wy teraz!) Habiciel duchowiestwa i panienek Bogu powiconych... Biada tobie, ojczyzno! haba tobie, szlachto! paroksyzm tobie nowy, wiaro nasza wita! biada wam, kocioy utrapione, pacz tobie i narzekanie, Czstochowo! - bo Wittenberg odchodzi wolno i wrci wkrtce zy i krew wyciska, dobija, ktrych nie dobi, pali, czego jeszcze nie spali, habi, czego jeszcze nie zhabi. Pacz, Korono i Litwo, paczcie, wszystkie stany, jako ja pacz, stary onierz, ktry, do grobu zstpujc, na paroksyzm wasz patrze musi... Biada tobie, Illium, miasto starego Priama! Biada! biada! biada! Tak to prawi pan Zagoba, a tysice suchay go i gniew podnosi szlachcie wosy na czuprynach, on za jecha dalej iznw biada, i szaty dar na sobie, i piersi odkrywa. Wnika te i w wojsko, ktre take chtnie skargom jego ucho podawao,istotnie bowiem straszliwa bya przeciw Wittenbergowi we wszystkich sercach zawzito. Tumult byby wybuch od razu,ale powstrzyma go sam Zagoba z obawy, e gdy za wczenie wybuchnie, wwczas Wittenberg moe si jeszcze jako wyratowa, a jeli wybuchnie wwczas, gdy bdzie wyjeda z miasta i na oczy sipospolitemu ruszeniu pokae, to go na szablach roznios, zanim si kto opatrzy, co si dzieje. I wyrachowania jego sprawdziy si zupenie. Na widok okrutnika sza ogarn mzgi niesfornej a podpitej szlachty i w mgnieniu oka burza wybucha straszliwa. Czterdzieci tysicy szabel zabyso w socu, czterdzieci tysicy gardzieli poczo rycze: "mier Wittenbergowi!" - "Dawajcie go sam!" - "Bigosowa! bigosowa!" Do tumw szlacheckich przyczyy si tumy niesforniejszej jeszcze, a rozbestwionej niedawnym przelewem krwi czeladzi, nawet karniejsze regularne chorgwie jy szemra gronie przeciw ciemizcy i burza pocza lecie z wciekoci na sztab szwedzki. W pierwszej chwili stracili wszyscy gow,cho wszyscy od razu zrozumieli, co idzie. "Co czyni!" - ozway si gosy przy krlu."Jezu miosierny!" - "Ratowa! osania!" -"Haba nie dotrzyma umowy!" Wtem tumy rozarte wpadaj midzy chorgwie, cisn je, chorgwie mieszaj si, nie mogc usta na miejscu. Naok wida szable, szable i szable, pod nimi rozpalone twarze, wytrzeszczone oczy, wyjce usta; zgiek, szum i dzikie okrzyki rosn z przeraajc szybkoci, na czele leci czelad, ciury i wszelka wojskowa hoota, podobniejsza do zwierzt lub diabw ni do ludzi. Zrozumia i Wittenberg, co si dzieje. Twarz mu poblada jak ptno, pot obfity azimny zrosi mu w jednej chwili czoo i - odziwo! - w feldmarszaek, ktry przedtemwiatu caemu gotw by przegraa, w pogromca tylu armii, zdobywca tylu miast, w stary onierz, zlk si teraz tak okropnie wyjcej tuszczy, i przytomno opucia go zupenie. I pocz dygota caym ciaem, i rce opuci, i jcza, i lina pocza mu ciec z ust na zoty acuch, a buawa marszakowska z rki wypada. Tymczasem straszliwa ciba bya coraz bliej i bliej; ju, ju okropne postacie otaczay nieszczsnych jenerawnaok, chwila jeszcze, a roznios tak wszystkich na szablach, e jednego szcztka nie zostanie. Inni jeneraowie powydobywali szpady chcc umrze z broni w rku, jak na rycerzy przystao, lecz stary ciemizca zesab zupenie i przymruy oczy. Wtem pan Woodyjowski skoczy sztabowi na ratunek. Chorgiew, idc w skok klinem, roztrcia tak tuszcz, jak okrt pyncy wszystkimi aglami roztrca spitrzone fale morza. Krzyk tratowanej hooty pomiesza si z krzykiem laudaskich, lecz jedcy pierwej dopadli sztabu i otoczyli gow mgnieniu oka murem koni, murem piersi wasnych i szabel. - Do krla! - krzykn may rycerz. I ruszyli. Tum otoczy ich ze wszystkich stron, bieg z bokw, z tyu, wywija szablami i drgami, wy coraz straszniej, lecz oni parli naprzd, tnc szablami od czasu do czasu na boki, jak tnie potny odyniec otoczony przez stado wilkw. Wtem Wojniowicz skoczy w pomoc Woodyjowskiemu, za nim Wilczkowski z krlewskim pukiem, za nim knia Poubiski i wszyscy razem, oganiajc si ustawicznie, przyprowadzili sztab przed oblicze Jana Kazimierza. Tumult, zamiast zmniejsza si, rs corazbardziej. Zdawao si przez chwil, e rozhukana tuszcza, bez wzgldu na majestat, bdzie chciaa dosta w rce jeneraw. Wittenberg oprzytomnia, ale strach nie opuci go bynajmniej, wic zeskoczy z konia, jak zajc napierany przez psy lub wilki chroni si a pod wozy zaprzone, tak on kopn si, mimo podagry, a pod nogi krlewskie. Tam rzuci si na kolana i chwyciwszy za strzemi, pocz krzycze: - Ratuj, miociwy panie! ratuj! Mam twoje sowo krlewskie, ugoda podpisana, ratuj, ratuj! Zmiuj si nad nami! Nie pozwalaj mnie zamordowa! Krl na widok takiego upokorzenia i takiej haby odwrci ze wstrtem oczy i rzek: - Panie feldmarszaku, uspokj si pan! Lecz sam mia twarz strapion, bo nie wiedzia, co czyni. Naok zbieray si coraz wiksze tumy i zbliay si coraz natarczywiej. Wprawdzie stany chorgwiejakby do boju, a piechota zamojska utworzya naok grony czworobok, lecz jaki mia by wszystkiego koniec? Krl spojrza na Czarnieckiego, lecz ten tylko brod krci z wciekoci, takim gniewem wzburzya mu si dusza przeciw niekarnoci pospolitego ruszenia. Tymczasem kanclerz Koryciski rzek: - Miociwy panie, trzeba ugody dotrzyma.- Tak jest! - rzek krl. Wittenberg, ktry pilno patrzy im w oczy, odetchn swobodniej. - Najjaniejszy panie! - zawoa - wierzyem w twoje sowo jak w Boga! A na to stary hetman koronny, pan Potocki: - A czemu to wa tyle przysig, tyle ugdi kapitulacyj ama? Kto czym wojuje, od tego ginie... Wszake to Wolfa, puk krlewski, wbrew kapitulacji zagarn? - To nie ja, to Miller, to Miller - odrzek Wittenberg. Hetman spojrza z pogard, za czym odwrci si do krla: - Miociwy panie! Nie mwi tego, abym wasz krlewsk mo mia do zamania take ugody pobudza, bo nieche wiaroomstwo po ich jeno stronie bdzie. - Wic co czyni? - spyta krl. - Jeli go teraz do Prus odelem, to z pidziesit tysicy szlachty ruszy za nim i nim do Putuska dojedzie, ju go rozsiekaj... Chybaby mu cay komput wojska za str doda, a tego czyni nie moem... Syszysz, wasza krlewska mo,jako tam wyj. Revera... suszna jest przeciw niemu zawzito... Trzeba naprzdjego osob ubezpieczy, a odesa wszystkich wwczas, gdy ten ogie uganie. - Nie moe inaczej by! - rzek kanclerz Koryciski. - Ale gdzie go ubezpieczy? Tu go trzyma nie moem, bo tu, u licha, wojna domowa wybuchn gotowa - ozwa si pan wojewoda ruski. Na to wystpi pan starosta kauski, Sobiepan, i wydymajc mocno wargi rzek ze zwyk sobie fantazj: - A c! miociwy panie! Dajcie mi ich do Zamocia, niech posiedz, pki si spokj nie uczyni. Ju ja go tam przed szlacht obroni... Ba! niech mi sprbuj go wydrze!Ba! - Ale w drodze, jak go wasza dostojno obronisz? - spyta kanclerz. - Ha! jeszcze mnie na pachokw sta. Albo to nie mam piechoty i dzia, co? Niech go Zamoyskiemu wydr! Obaczym! Tu zacz si w boki bra, po udach klepa i na kulbace na obie strony si przechyla. - Nie ma innej rady! - rzek kanclerz. - I ja nie widz! - doda pan Lanckoroski. - To ich i wecie, panie starosto! - rzek doZamoyskiego krl. Lecz Wittenberg widzc, e ju yciu jego nic nie grozi, uzna za stosowne protestowa. - Nie tegomy si spodziewali! - rzek. Na to pan Potocki ukazujc w dal rk: - A to prosz, nie zatrzymujem, wolna droga! Wittenberg umilk. Tymczasem kanclerz rozesa kilkudziesiciu oficerw, aby gosili wzburzonej szlachcie, e Wittenberg nie odejdzie wolno, ale zostanie odesany do Zamocia. Tumult nie zaraz wprawdzie si uciszy, jednake wie podziaaa uspokajajco. Nim wieczr zapad, umysy zwrciy si w inn stron. Wojska poczy wchodzi domiasta i widok odzyskanej stolicy napeni wszystkie dusze radoci tryumfu. Radowa si i krl, jednake myl, e nie mg w zupenoci dotrzyma warunkw ugody, trapia go niepomau, zarwno jak wieczna niekarno pospolitego ruszenia. Czarniecki u w sobie gniew. - Z takim wojskiem nigdy nie mona by jutra pewnym - mwi do krla. - Czasem bije si le, czasem po bohatersku, wszystko od fantazji, a lada podmuch, to i bunt gotowy. - Daj Boe, by si nie zaczli rozjeda - rzek krl - bo jeszcze potrzebni, a ju myl, e wszystkiego dokonali. - Sprawca tego rozruchu powinien by komi rozerwan, bez wzgldu na usugi, jakie odda! - mwi dalej Czarniecki. Kazano te najsurowiej szuka pana Zagoby, bo nikomu nie byo tajno, e on topodnis burz, lecz pan Zagoba jak w wod wpad. Szukano go w miecie, w namiotach, midzy taborem, nawet midzy Tatarami, wszystko na prno. Powiada przy tym Tyzenhauz, e krl, jak zawsze dobry i miociw, yczy sobie z caej duszy, eby go nie znaleziono, i e nawet nowenn na to odprawia. Za w tydzie pniej, po jakowym obiedzie, gdy monarsze serce wezbrao radoci, usyszano z ust Jana Kazimierza sowa nastpujce: - A rozgocie tam, eby si pan Zagoba duej nie chowa, bo ju nam po nim i jego krotochwilach tskno! Gdy kasztelan kijowski achn si na to, krl doda: - Kto by w tej Rzeczypospolitej jeno sprawiedliwo; nie miosierdzie mia w sercu, ten by, zamiast serca, topr w piersiach nosi musia. O win tu atwiej ni gdzie indziej; ale te i poprawa nigdzie tak rycho nie nastpuje! A mwic to, mia pan wicej jeszcze Babinicza na myli ni Zagob, za o Babiniczu myla dlatego, e mody junak wanie poprzedniego dnia pokoni si do ng krlewskich z prob, by mu na Litw nie byo wzbroniono jecha. Mwi, e chcetam wojn oywi i Szwedw podchodzi, jak niegdy Chowaskiego podchodzi. A poniewa krl i tak mia zamiar posa tamdowiadczonego w podjazdowej wojnie onierza, wic pozwoli, opatrzy, pobogosawi i jeszcze mu czego tam po cichu do ucha yczy, po ktrym yczeniu pad mu mody rycerz do ng jak dugi. Po czym nie zwczc ruszy rano na wschd. Subaghazi, znacznym podarkiem ujty, pozwoli mu nowych piciuset dobrudzkich ordycw z sob zabra, szo wic za nim ptora tysica ludzi dobrych, sia, z ktr mona byo przecie co pocz. I palia si gowa junacka chci bojw i wojennych czynw, miaa mu si nadzieja sawy; sysza ju, jak caa Litwa wymawia z chlub i podziwem jego imi... Sysza zwaszcza, jak powtarzaj je jedne kochane usta, i dusza dostawaa mu skrzyde. ciekawi byli konn e jak 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAzP{`cc|c}c~.6c= A jeszcze i dlatego tak mu si jechao rano, e gdzie przyjecha, tam pierwszy szczsn wie zwiastowa, i Szwed pobitiWarszawa wzita. Warszawa wzita! Gdzie zattniy kopyta jego konia, tam cae okolice rozbrzmieway tymi sowami, tam lud wita go z paczem na drogach, tam bito we dzwony po kocioach i piewano TeDeum Laudamus! Gdy jecha lasem, to sosnyciemne, gdy polami, to any zb zocistych, wiatrem koysane, zdaway sipowtarza, szumic radonie: - Szwed pobit! Warszawa wzita! Warszawawzita! Rozdzia 15 Jakkolwiek Ketling bliskim by osoby ksiciaBogusawa, jednake nie wszystko wiedziai nie wszystko umia opowiedzie Kmicicowi, co si dziao w Taurogach, albowiem zalepiao go to, e sam si w Billewiczwnie kocha. Bogusaw innego take mia powiernika, a mianowicie pana Sakowicza, starost oszmiaskiego, i ten jeden tylko wiedzia, jak gboko zabrn ksi w afekt dla swej wdzicznej branki oraz jakich sposobw uywa, aby jej serce i osob posi. Mio ta bya po prostu dz piekc, bodo innych uczu serce Bogusawowe nie byo zdolne, ale tak gwatown, i w dowiadczony w amorach kawaler gow traci. I nieraz wieczorami, gdy zostali ze starost oszmiaskim sam na sam, chwytasi Bogusaw za wosy, woajc: - Gorzej, Sakowicz, gorzej! Sakowicz wnet sposb znajdowa. - Kto chce mid wybra - mwi - musi pszczoy odurzy, a mao to durzcych dryjakwi ma medyk waszej ksicej moci? Dzi mu sowo rzec, jutro bdzie poharapie. Lecz ksi nie chcia chwyta si tego sposobu, a to z rozmaitych przyczyn. Naprzd, ktrego dnia pojawi mu si we nie stary pukownik Billewicz, dziadek Oleki, i stanwszy wedle wezgowia, wpatrywa si w niego, a do pierwszego piania kogutw, gronymi oczyma. Bogusawten sen zapamita, tak za by w rycerz bez trwogi przesdny, tak si ba czarw, sennych ostrzee i nadprzyrodzonych zjawisk, i dreszcz go przejmowa na myl, w jakiej grozie i w jakiej postawie pojawioby si po raz wtry owo widziado, gdyby za rad Sakowicza poszed. Sam starosta oszmiaski, ktry wBoga nie bardzo wierzy, ale snw i czarwba si take, zachwia si nieco w radach.Drug przyczyn powcigliwoci Bogusawowej byo to, e "Wooszka" bawia z pasierbic w Taurogach. Nazywano "Wooszk" ksin Januszow Radziwiow. Pani ta pochodzc z kraju, wktrym niewiasty do wolne miewaj obyczaje, nie bya wprawdzie zbyt surow,owszem, moe a nadto na uciechy dworzani fraucymeru wyrozumia, jednake nie mogaby cierpie, aby pod jej bokiem czowiek, majcy by mem jej pasierbicy, speni wystpek woajcy o pomst do nieba. Lecz i pniej, gdy wskutek namw Sakowicza i z wol ksicia wojewody wileskiego "Wooszka" wyjechaa z ksiniczk Januszwn do Kurlandii, Bogusaw nie omieli si na wystpek. Ba si straszliwego krzyku, ktry by na Litwiecaej powsta musia. Billewiczowie, ludzie moni, nie omieszkaliby go gnbi procesem, prawo za karao podobne uczynki utrat mienia, czci i garda. Radziwiowie byli wprawdzie do potni imogli depta po prawie, lecz gdyby zwycistwo przechylio si w wojnie na stron Jana Kazimierza, wwczas i tak mg mody ksi popa w srogie terminy, w ktrych zbrakoby mu potgi, przyjaci i poplecznikw. A wanie trudnoju byo przewidzie, jak si wojna skoczy, gdy Kazimierzowi co dzie si przybywao, Karolowa za potga malaa konieczn ludzi utrat i wyczerpywaniem si pienidzy. Ksi Bogusaw, czowiek popdliwy, ale i polityk, liczy si z pooeniem. dze trawiy go ogniem, rozum doradza powcigliwo, strach zabobonny kiezna porywy krwi, jednoczenie przyszy na choroby, jednoczenie zwaliy si sprawy wielkie a pilne, od ktrych czstokro los caej wojny zalea, i te wszystkie przyczyny targay dusz ksic, a j znuyy miertelnie. Wszelako nie wiadomo, jak by si skoczya walka, gdyby i nie mio wasna Bogusawowa. By to pan niezmiernego o sobie rozumienia. Poczytywa si za niezrwnanego statyst, wielkiego wodza, wielkiego rycerza i niezwycionego zdobywc serc niewiecich. Miaeby ucieka si do siy lub odurzajcych napojw on, ktry skrzyni kowan listw miosnych od rnych znamienitych zagranicznych dam zesob wozi? Miayby jego dostatki, jego tytuy, jego potga, krlewskiej niemal rwna, jego wielkie imi, uroda i dworno nie wystarczy do pokonania jednej trusi szlacheckiej? A przy tym, o ile triumf wikszy, o ile wicej rozkoszy, gdy opr dziewczyny sfoleje i gdy sama dobrowolnie, z bijcym jak u schwytanego ptaka sercem, z palc twarz i oczyma zaszymi mg, obsunie si w te ramiona, ktre si ku niej wycigaj. Bogusawa przechodzi dreszcz na myl o tej chwili i pragn jej tak prawie mocno jak samej Oleki. Spodziewa si cigle, e taka chwila nastpi, zyma si, niecierpliwi, udzi samego siebie, czasemzdawao mu si, e jest od niej bliej, czasem, e dalej, i wwczas woa, e gorzeje, lecz pracowa nie przestawa. Otoczy naprzd dziewczyn drobiazgow troskliwoci, tak aby musiaa mu by wdziczn i myle, e jest dobry, rozumia bowiem, e uczucie wdzicznoci iprzyjani jest to agodny i ciepy pomyk, ktry pniej naley tylko rozdmucha, a wraz w wielki ar si zamieni. Czste przestawanie ich ze sob miao suy do tego, aby to przyszo tym pewniej, dlatego te nie okazywa Bogusaw adnej natarczywoci, nie chcc zmrozi zaufania ani przestraszy. Tymczasem kade spojrzenie, kade dotknicie rki, kade sowo, nic nie szo na darmo, jeno musiao by kropl drckamie. Wszystko, co czyni dla Oleki, mogo si tumaczy gocinnoci gospodarza, owym niewinnym pocigiem przyjaznym, jaki jedna istota dla drugiej uczuwa, ale jednak byo to czynione tak, jakby czynia mio. Granica bya umylniezatarta i niewyrana, aby przekroczenie jejstao si z czasem atwiejszym i aby dziewczyna snadniej zabdzia w tych manowcach, gdzie kady ksztat mg co, ale mg i nic nie znaczy. Gra ta nie godzia si wprawdzie z wrodzon popdliwoci Bogusawa, wszelako hamowa si, bo sdzi, e ona jedynie moe doprowadzi do celu, a zarazem znajdowa w niej upodobanie takie, jakie znajduje pajk napinajcy sie, zdradliwy ptasznik zastawiajcy sida lub strzelec tropicy cierpliwie a wytrwale zwierza. Bawia ksicia wasna przenikliwo, subtelno i bystro, ktrych nauczy go pobyt na dworze francuskim. Jednoczenie podejmowa pann Aleksandrjakby ksin udzieln, ale tak, e znowu nieatwo byo jej odgadn, czyli to dzieje si wycznie dla niej, czy te wypywa z jego przyrodzonej i nabytej dwornoci dla pci biaej w ogle. Wprawdzie czyni j gwn osoba wszystkich zabaw, igrzysk, kawalkad i wypraw myliwskich, lecz wypywao to nieco z natury rzeczy; po wyjedzie ksinej Januszowej do Kurlandii ona bya istotnie najdostojniejsz wrd niewiast zgromadzonych w Taurogach. Schronio si wprawdzie do Taurogw, jako do miejsca lecego tu przy granicy, mnstwo szlachcianek z caej mudzi, aby si pod opiek ksic od Szwedw uchroni, te jednak same Billewiczwnie, jako crce najzacniejszego rodu, prym we wszystkim przyznaway. A tymczasem, gdy caa Rzeczpospolita zalewaa si krwi, uroczystociom nie byo koca. Rzekby: dwr krlewski ze wszystkimi dworzany i pannami zjecha na wie dla wczasu i zabaw. Bogusaw rzdzi jak samowadny monarcha w Taurogach i w caych przylegych Prusach elektorskich, w ktrych czstym bywa gociem, wic wszystko byo na jego rozkazy. Miasta dostarczay na skrypty pienidzy, wojsk, szlachta pruska z ochot zjedaa kolenoikonno na uczty, karuzele i owy. Bogusaw wskrzesi nawet na cze swej damy zaniechane ju wwczas gonitwy rycerskie w szrankach. Pewnego razu sam wzi w nich czynny udzia i przybrany w srebrn zbroj, a przepasany bkitn wstg, ktr panna Aleksandra musiaa go przewiza, zwali zkonia czterech najprzedniejszych rycerzy pruskich, pitego Ketlinga, a szstego z kolei Sakowicza, cho ten si mia tak olbrzymi, e karety, uchwyciwszy za koo, w biegu zatrzymywa. I co za zapa powsta w tumie widzw, gdy nastpnie srebrny rycerz klknwszy przed sw dam bra z jej rk wieniec zwycistwa. Okrzyki brzmiay na podobiestwo grzmotu dzia, wieway chustki, kaniay chorgwie, on za unis przybicy i patrzy w jej zaponion twarz swymi licznymi oczyma, przyciskajc jednoczenie do ust jej rce. Innym razem, gdy wrd parkanw rozwcieczony niedwied zaera si z psami i wszystkie z kolei rozciga, ksi,przybrany tylko w lekk szat hiszpask, skoczy do rodka z oszczepem i sku nie tylko srog besti, ale i trabanta; ktry widzc chwil niebezpieczestwa poskoczymu na ratunek. Panna Aleksandra, wnuczka starego onierza, wychowana w tradycjach krwi, wojny i czci dla przewag rycerskich, nie moga si oprze na widok tych czynw podziwowi, a nawet uwielbieniu, nauczono j bowiem z maego uwaa mstwo za pierwszy niemal przymiot ma. Tymczasem ksi co dzie skada dowodynadludzkiej prawie odwagi, i co dzie na cze Oleki. Gocie zebrani, w pochwaachi uniesieniach dla ksicia tak wielkich, e bstwo samo poprzesta by na nich mogo, musieli mimo woli czy w rozmowach jej imi z imieniem Bogusawa. On milcza, leczoczyma wypowiada jej to, czego nie miay wypowiedzie usta... Czar otacza jdokoa. Wszystko ukadao si w ten sposb, eby ich zblia, czy, a zarazem wycza z tumu innych ludzi. Trudno byo wspomnie komu o nim, by jednoczenie o niej nie wspomnia. Mylom samej Oleki Bogusaw narzuca si z si nieprzepart. Kada chwila dnia bya obrachowana na to, by czar potnia. Wieczorem, po igrzyskach, pokoje pony od lamp rnokolorowych, rzucajcych blaski tajemnicze a sodkie, jakoby z krainysnw rozkosznych na jaw przeniesione; upajajce wschodnie wonie przesycay powietrze, ciche dwiki niewidzialnych harf, lutni i innych instrumentw pieciy uszy, a wrd tych aromatw, wiate, dwikw chodzi on w glorii powszechnychuwielbie, niby zaczarowany krlewicz z bajki, mody, pikny, rycerski, wieccy jak soce od klejnotw, a jako pasterz rozkochany... Jaka dziewczyna moga si oprze tym urokom, jaka cnota moga nie zemdle wrd tych czarw?... A unika modego ksicia nie byo monoci yjc z nim pod jednym dachem i korzystajc z jego gocinnoci, ktr aczkolwiek przemoc narzuci, jednake szczerze i prawdziwie po pasku wypenia. Przy tym Oleka udaa si bez niechci do Taurogw, bo je wolaa od ohydnych Kiejdan, rwnie jak wolaa rycerskiego Bogusawa, ktry udawa przed ni mio do opuszczonego krla i ojczyzny, od jawnego zdrajcy Janusza. Owszem, w pocztkach swego pobytu w Taurogach, pena bya przyjaznych uczu dla modego ksicia, a spostrzegszy wkrtce, jak dalece i on stara si o jej przyja, uywaa nieraz swego wpywu, aby ludziom dobrze czyni. W trzecim miesicu jej bytnoci pewien oficer artylerii, przyjaciel Ketlinga, skazany zosta na rozstrzelanie przez ksicia; Billewiczwna, dowiedziawszy si otym od modego Szkota, wniosa za nim instancj. - Bstwo moe rozkazywa, nie prosi - odrzek jej Bogusaw i przedarszy wyrok mierci, rzuci jej do ng. - Rzd, rozkazuj! Taurogi spal, jeeli cho umiechza t cen zdoam na twej twarzy wywoa. Nie chc innej nagrody, jeno mi bd weso i zapomnij o tym, co dawniej bolao! Ona weso nie moga by, majc w sercu bl, al i niewypowiedzian pogard dla czowieka, ktrego pierwsz mioci pokochaa, a ktry teraz by w oczach jej wikszym zbrodniarzem od ojcobjcy. w Kmicic, obiecujcy za czerwone zote wyda krla jak Judasz Chrystusa, zohydza si i szpetnia coraz bardziej w jej oczach, a z biegiem czasu zmieni si w potwr ludzki, w zgryzot, w wyrzut dlaniej samej. Nie moga sobie darowa, i gokochaa, a zarazem nie moga go zapomnie nienawidzc. Wobec tych uczu trudno jej byo nawet udawa wesoo, ale natomiast musiaa by ksiciu wdziczn i za to, e do zbrodniKmicicowej nie chcia przyoy rki, i za wszystko, co dla niej czyni. Dziwno jej to byo, e mody ksi, taki rycerz i tak peen szlachetnych uczu, nie pieszy na ratunek ojczynie, cho si na praktyki Januszowe nie zgadza, sdzia wszelako, e taki statysta wie, co robi, i e tego wymaga polityka, ktrej ona swym prostympanieskim rozumem poj nie moe. Bogusaw napomyka jej te, tumaczc swoje czste do bliskiej pruskiej Tyly wyjazdy, e si mu ju nie staje od zbytniej pracy, e prowadzi ukady midzy Janem Kazimierzem, Karolem Gustawem, elektorem i e spodziewa si ojczyzn z toni wydwign. - Nie dla nagrd, nie dla urzdw to czyni - mwi do niej - brata Janusza nawet powicam, ktry by mi ojcem, bo nie wiem, czy ycie dla niego u zawzitoci krlowej Ludwiki wyprosz, ale czyni to, co mi Bg, sumienie i afekt dla miej matki ojczyzny nakazuje... Gdy tak mwi ze smutkiem w delikatnej twarzy i oczyma ku puapowi zwrconymi, wydawa jej si wzniosym jako ci bohaterowie staroytni, o ktrych stary pukownik Billewicz jej opowiada, co sam w Korneliuszu wyczyta. I wzbierao w niejserce podziwem, uwielbieniem. Powoli doszo do tego, e gdy myli o nienawistnym Andrzeju Kmicicu zbyt j zmczyy, mylaa o Bogusawie, aby si ukoi i pokrzepi. Tamten uosabia dla niej straszliw i ponur ciemno, ten wiato, w ktrym rada si kpie kada dusza stroskana. Pan miecznik rosieski i panna Kulwiecwna, ktr take sprowadzono z Wodoktw, popychali jeszcze Olek po owej pochyoci, piewajc od rana do wieczora hymny pochwalne na cze Bogusawa. Ciyli mu wprawdzie oboje w Taurogach tak, i o tym tylko myla, jakbyich grzecznie precz wyprawi, ale ich sobiezjedna, a zwaszcza pana miecznika, ktry z pocztku niechtny, nawet zagniewan, nie mg si jednak przyjani i faworom Radziwia oprze. Gdyby Bogusaw by tylko znamienitego rodu szlachcicem, nie za Radziwiem, nie ksiciem, nie magnatem w monarchiczny niemal majestat przyodzianym, byaby moeBillewiczwna zakochaa si w nim na mier i ycie, wbrew testamentowi starego pukownika, ktry jej wybr tylko midzy klasztorem a Kmicicem zostawia. Lecz bya to panna surowa dla siebie sameji dusza bardzo prawa, wic nawet nie dopucia do gowy ani marzenia o niczym innym, jak o wdzicznoci i podziwieniu dla ksicia. Rd jej by zbyt may, by moga zosta on, a zbyt wielki, by moga zosta kochanic Radziwia, patrzya wic na niego, jakby patrzya na krla bdc przy dworze. Prno sam stara si nasuwa inne myli; prno sam, zapamitawszy si istotnie w mioci, czci z rachuby, czci z uniesienia, powtarza nieraz, co swego czasu mwi pierwszego wieczoru wKiejdanach, e Radziwiowie nieraz si z szlachciankami enili; owe myli nie czepiay si jej, jak woda nie czepia si piersi abdziej, i pozostaa, jak bya, wdziczn, przyjazn, wielbic, szukajculgi w myli o bohaterze, lecz w sercu spokojn. On za nie umia si w jej uczuciach poapa i czsto wydawao mu si, e jest bliskim celu. Lecz sam ze wstydem i zociwewntrzn spostrzega, e nie jest tak miaym wzgldem niej, jak bywa wzgldem najpierwszych dam w Paryu, w Brukseli i w Amsterdamie. Moe to byo dlatego, e si naprawd zakocha, a moe dlatego, e w tej pannie, w jej twarzy, ciemnych brwiach i surowych oczach byo co takiego, co nakazywao szacunek. Jeden jedyny Kmicic nie podlega swego czasu temu wpywowi i ani dbajc miao garn si do caowania tych surowych oczu i dumnych ust, ale Kmicic by jej narzeczonym. Wszyscy inni kawalerowie, poczwszy od pana Woodyjowskiego, skoczywszy na bardzo rubasznej szlachcie pruskiej w Taurogach i samym ksiciu, mniej byli z ni poufali ni z innymi pannami takiej samej kondycji. Ksicia unosia wprawdzie li konn e jak 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPQcc?Cc+*1 _popdliwo, ale gdy raz w karecie nacisn jej nog szepczc jednoczenie: "Nie bj si..." - a ona odrzeka, i wanie boi si, by nie poaowaa pooonej w nim ufnoci, Bogusaw zmiesza si i powrci do dawnej drogi stopniowego podbijania jej serca. Lecz wyczerpywaa si i jego cierpliwo. Powoli zacz te zapomina o strasznym widziadle, ktre mu si we nie pojawio, coraz czciej rozmyla nad tym, co Sakowicz radzi, i nad tym, e Billewiczowie w wojnie wszyscy wygin; dze pieky go coraz potniej, gdy nagle zasza okoliczno, ktra bieg rzeczy w Taurogach zupenie zmienia. Pewnego dnia przysza wie jak piorun, eTykocin przez pana Sapieh wzity, a ksihetman wielki straci ycie w zwaliskach zamku. Zawrzao wszystko w Taurogach, sam Bogusaw zerwa si i wyjecha tego samego dnia do Krlewca, w ktrym mia widzie si z ministrami krla szwedzkiego i elektora. Pobyt jego przedua si nad pierwotny zamiar. Tymczasem do Taurogw poczy ciga oddziay wojsk pruskich, a nawet i szwedzkich. Poczto mwi o wyprawie przeciw panu Sapiee. Naga prawda, i Bogusaw by stronnikiem Szwedw, tak jak jego stryj Janusz, wychodzia na wierzch coraz wyraniej. Zdarzyo si, e jednoczenie pan miecznik rosieski odebra wiadomo o spaleniu rodzinnych Billewicz przez oddziay Loewenhaupta, ktre, pobiwszy powstacw mudzkich pod Szawlami, niszczyy ogniem i mieczem cay kraj. Wwczas szlachcic zerwa si i pojecha chcc szkody wasnymi oczyma zobaczy, aksi Bogusaw wcale go nie wstrzymywa- owszem, chtnie wyprawi, rzekszy tylko na drog: - Teraz waszmo rozumiesz, dlaczegom was do Taurogw sprowadzi, bo po prostumwic, ycie mi zawdziczacie. Oleka zostaa sama z pann Kulwiecwn inatychmiast zamkna si w swych komnatach, nikogo prcz niektrych niewiast nie widujc. Te gdy jej przyniosy wie, i ksi gotuje wypraw przeciw wojskom polskim, nie chciaa im zrazu wierzy, lecz pragnc si upewni, kazaa prosi do siebie Ketlinga, wiedziaa bowiem,i mody Szkot niczego przed ni nie utai. Jako stawi si natychmiast, szczliwy, e go przywoano, e przez chwil bdzie mg rozmawia z t, ktra opanowaa mu dusz. Billewiczwna pocza go wypytywa: - Panie kawalerze - rzeka - tyle wieci kry po Taurogach, e bdzimy w nich jako wrd lasu. Jedni mwi, e ksi wojewoda swoj mierci zmar; drudzy, e na szablach rozniesion. Jaka jest przyczyna jego mierci? Ketling zawaha si przez chwil; widocznym byo, e walczy z wrodzon niemiaoci, na koniec zarumieni si mocno i odrzek: - Przyczyn upadku i mierci ksicia wojewody pani jeste. - Ja?... - zapytaa ze zdumieniem panna Billewiczwna. - Tak jest, bo ksi nasz wola zosta w Taurogach ni bratu i na ratunek. O wszystkim tu zapomnia... przy tobie, pani. Teraz ona z kolei zapona jak ra purpurowa. Nastaa chwila milczenia. Szkot sta z kapeluszem w rku, ze spuszczonymi oczyma i gow schylon na piersi, w postawie penej czci i uszanowania, na koniec podnis gow, strzsn jasne pukle wosw i rzek: - Pani, jeeli ci obraziy moje sowa, pozwl mi klkn przed sob i na kolanach prosi ci o przebaczenie. - Nie czy tego, panie kawalerze - odrzeka ywo panna widzc, e mody rycerz zgina ju kolano. - Wiem, i co rzek, to rzek w szczeroci serca, bom to z dawna spostrzega, e mi yczliwy. Zali nie tak? Zali mi wapan nie yczysz?... Oficer podnis swe anielskie oczy do gry i pooywszy rk na sercu, gosem tak cichym jak szmer wiatru, a smutnym jak westchnienie rzek tylko: - Ach, pani! pani!... I w tej chwili przestraszy si, e za wielepowiedzia, wic znw gow schyli na piersi i przybra postaw dworzanina suchajcego rozkazw ukochanej krlewny. - Wrd obcych tu jestem i bez opieki - rzeka Oleka - a cho sama potrafi czuwa nad sob i Bg mnie od przygody uchroni, przecie i ludzkiej mi pomocy potrzeba. Chceszli wapan by moim bratem? Chceszli mnie ostrzec w potrzebie,abym wiedziaa, co czyni, i wszelakich side unikn moga? To rzekszy wycigna do rk, on za teraz przyklkn, mimo i mu bronia, i ucaowa koce jej palcw: - Mw wapan, co tu si dzieje koo mnie? - Ksi kocha pani - odrzek Ketling. - Czy pani tego nie spostrzega? Ona za zakrya twarz rkoma. - Widziaam i nie widziaam. Czasem wydawao mi si, e on jeno dobry bardzo... - Dobry!... - powtrzy jak echo oficer. - Tak jest. A czasem, gdy mi przyszo do gowy, em, nieszczsna, dze wzbudzi w nim moga, tom i tak uspokajaa si tym,i adna mi od niego nie grozi napastliwo.Byam mu wdziczna za to, co dla mnie czyni, cho, Bg widzi, nie wygldaam jego nowych ask, bojc si i tak tych, ktre ju wywiadczy. Ketling odetchn. - Mog miele mwi? - zapyta po chwili milczenia. - Mw wapan. - Ksi dwch ma tylko powiernikw: pana Sakowicza i Patersona, a Paterson mnie wielce yczliwy, bo z jednych krajw pochodzim i na rku mnie nosi. Wic co wiem, to wiem od niego. Ksi kocha pani:dze pon w nim jako smoa w pochodni. Wszystko, co tu si dzieje, wszystkie owe uczty, owy, karuzele i ten turniej, po ktrym dotd, dziki ksicej rce, krew mi si rzuca ustami, dzieje si dla wapanny. Ksi miuje ci, pani, bez pamici, ale nieczystym ogniem, bo ci chcepohabi, nie zalubi; bo chocia nie mgby znale godniejszej, krlem nawet wszystkiego wiata, nie tylko ksiciem bdc, przecie myli o innej... Przeznaczonamu jest ksiniczka Anna i jej fortuna. Wiem to od Patersona, i Boga wielkiego, jego Ewangeli bior za wiadka, e szczer prawd mwi. Nie wierz, pani, ksiciu, nie ufaj jego dobrodziejstwom, nie ubezpieczaj si jego moderacj, czuwaj, strze si, bo ci tu zdrad na kadym kroku gotuj. Dech zamiera w piersiach od tego, co mi Paterson mwi. Rwnego Sakowiczowi zbrodniarza w wiecie nie ma... nie mog o tym mwi, po prostu nie mog mwi! Gdyby nie przysiga, ktrm ksiciu skada, e ycia i osoby jego strzec bd,ta rka, pani, i ta szpada uwolniyby ci odgroby ustawicznej... Ale pierwszego zabibym Sakowicza... Tak jest! jego pierwszego przed wszystkimi ludmi! przed tymi nawet, ktrzy w mojej ojczynie krewz ojca mego wytoczyli, fortun zagarnli i tuacza, jurgieltnika ze mnie uczynili... Tu Ketling trz si pocz z uniesienia, przez chwil gnit tylko rk gard szpady, sowa wyrzec nie mogc, nastpnieochon i jednym tchem wypowiedzia, jakie sposoby podsuwa ksiciu Sakowicz. Panna Aleksandra, ku wielkiemu jego zdziwieniu, zachowaa si do spokojnie, ujrzawszy groc sobie przepa, tylko twarz jej poblada i staa si jeszcze powaniejsz. Nieugita wola odbia si w jej surowym spojrzeniu. - Potrafi si uchroni! - rzeka - tak mi dopom Bg i wity krzy! - Ksi dotychczas nie chcia i za rad Sakowicza - doda Ketling - lecz gdy ujrzy, e droga, ktr obra, do niczego nie prowadzi... I pocz opowiada o przyczynach, ktre Bogusawa zatrzymyway. Panna suchaa ze zmarszczon brwi, ale niezbyt uwanie, bo ju pocza myle o tym, jak by si wyrwa spod tej straszliwej opieki. Lecz e w caym kraju nie byo miejsca nie oblanego krwi i plany ucieczki nie przedstawiay si jasno, zatemwolaa o nich nie mwi. - Panie kawalerze - rzeka wreszcie - odpowiedz mi na jedno jeszcze pytanie. Stoili ksi Bogusaw po stronie krla szwedzkiego czy polskiego? - Nikomu z nas nietajno - odrzek mody oficer - e ksi nasz pragnie nalee do rozbioru tej Rzeczypospolitej, aeby Litw w udzielne ksistwo dla siebie zmieni! Tu umilk i rzekby, e jego myl pobiegamimo woli ladami myli Oleki, bo po chwilidoda: - Elektor i Szwedzi na usugi ksicia, a e ca zajmuj Rzeczpospolit, wic nie ma si przed nimi gdzie schroni. Oleka nie odrzeka nic. Ketling czeka jeszcze przez chwil, czy goo co zapyta nie zechce, lecz gdy milczaa,cigle wasnymi mylami zajta, poczu, enie naley jej przeszkadza, wic zgi si we dwoje w poegnalnym ukonie, zamiatajc ziemi pirami od kapelusza. - Dzikuj, panie kawalerze - rzeka wycignwszy do rk. Oficer nie odwracajc si zacz cofa si ku drzwiom. Nagle na twarzy jej pojawiy si lekkie rumiece, zawahaa si przez chwil, nareszcie rzeka: - Sowo jeszcze, panie kawalerze. - I kade jest dla mnie ask... - Wapan znae pana... Andrzeja Kmicica... - Tak jest, pani... z Kiejdan. Ostatni raz widziaem go w Pilwiszkach, gdymy z Podlasia w te strony cignli. - Czy prawda?... czy prawd ksi powiedzia, i mu si pan Kmicic ofiarowa na osob krla polskiego targn?... - Nie wiem, pani... Wiadomo mi jeno, i si w Pilwiszkach ze sob naradzali, za czym ksi odjecha z nim w lasy i tak dugo nie wraca, e Paterson pocz si ba i wysa wojsko na spotkanie. Ja wanie prowadziem ten oddzia. Spotkalimy ksicia, gdy ju wraca. Uwaaem, e by zalterowan bardzo, jakby wielkie wzruszenie duszy przeby. Rozmawia te sam ze sob, co mu si nigdy nie zdarza. Syszaem te, jako rzek: "Diabe by si na to porwa..." Zreszt nic wicej nie wiem... Jeno pniej, gdy ksi wspomina o tym, z czym mu si pan Kmicic ofiarowa, pomylaem sobie: jeli to byo,to wtedy by musiao. Billewiczwna zacisna wargi. - Dzikuj - rzeka. I po chwili zostaa sama. Myl ucieczki opanowaa j zupenie. Za wszelk cen postanowia wyrwa si z tych ohydnych miejsc i spod wadzy tego zdradzieckiego ksicia. Ale dokd si uda? Wsie i miasta byy w rku szwedzkim, klasztory poburzone, zamki zrwnane z ziemi, kraj cay roi si od odakw i odstraszniejszych od nich zbiegw wojskowych, zbjcw, wszelkiego rodzaju otrzykw. Jaki los mg czeka dziewczyn rzucon na pastw tej burzy? Kto z ni pjdzie? Ciotka Kulwiecwna, pan miecznik rosieski i kilkunastu jego czeladzi. A czy siy te ochroni j?... Poszedby moe i Ketling, moe by nawet znalaz gar wiernych onierzy i przyjaci, ktrzy by chcieli mu towarzyszy, lecz Ketling kocha si w niejzbyt widocznie, wic jake jej byo zaciga u niego dug wdzicznoci, ktry by zbyt wielk cen spaca nastpnie przyszo? Wreszcie, jakie miaa prawo zamyka los temu modziecowi, ledwie wyrosemu z pacholcia, i naraa go na pocig, na zgub, jeeli nie moga nic mu w zamian prcz przyjani ofiarowa. Wic pytaa sama siebie: co czyni, dokd ucieka, gdy tu i tam grozia zguba, tu i tam haba. W takiej rozterce dusznej pocza modli si gorco, a szczeglniej powtarzaa gorliwie jedn modlitw, do ktrej swego czasu stary pukownik zawsze si w zych terminach ucieka, zaczynajc si od sw: Bg ci z dziecitkiem salwowa Od Herodowej zoci, W Egipcie drogi prostowa Dla Twojej przezpiecznoci... Tymczasem powsta wicher mocny i drzewapoczy w sadzie za oknami szumie okrutnie. Nagle przypomniay si zamodlonej panience puszcze, na ktrych skraju wychowaa si od maego, i myl, e w puszczach znajdzie si jedyne bezpieczne schronisko, przeleciaa jej jakobyskawica przez gow. Wic odetchna gboko Oleka, bo znalaza wreszcie, czego szukaa. Tak jest!Do Zielonki, do Rogowskiej! Tam nieprzyjaciel nie pjdzie, otrzyk nie bdzieupu szuka. Tam swj nawet, jeli si zapamita, to moe zabdzi i bdzi a do mierci, co za dopiero obcy, drg nie znajcy. Tam obroni j Domaszewicze, myliwi i Stakjanowie Dymni, a jeli nie masz ich, jeli ruszyli wszyscy za panem Woodyjowskim, to tymi lasami mona a hen! do innych wojewdztw cign i w innych puszczach spokoju szuka. Wspomnienie pana Woodyjowskiego rozweselio Olek. Takiego by jej opiekuna!To prawy onierz, to szabla, pod ktr i przed Kmicicem, i przed Radziwiami samymi mona si schroni. Tu przypomniao si jej, e on to wanie radzi wwczas, gdy Kmicica w Billewiczachschwyta, aeby w Puszczy Biaowieskiej spokoju szuka. I susznie mwi! Rogowska i Zielonka za blisko Radziwiw, a koo Biaowiey stoi wanie ten Sapieha, ktry dopiero co starz oblicza ziemi najstraszniejszego Radziwia. Zatem do Biaowiey, do Biaowiey, chobydzi, jutro!... Niech tylko miecznik rosieskiprzyjedzie, nie bdzie zwlekaa! Ochroni j ciemne gbie Biaowiey, a pniej, gdy burza przejdzie, klasztor. Tam jeno spokj prawdziwy by moe i zapomnienie wszystkich ludzi, wszystkiego blu, alu, pogardy... Rozdzia 16 Pan miecznik rosieski wrci w kilka dni pniej. Mimo i jecha z glejtem Bogusawowym, dotar tylko do Rosie; do samych za Billewicz nie byo po co jedzi, gdy nie byo ich ju na wiecie. Dwr, zabudowania, wie, wszystko zostao do cna spalone w ostatniej bitwie, ktr ksidz Straszewicz, jezuita, stoczy na czele swego oddziau z kapitanem szwedzkim Ross. Lud by w lasach lub w partiach zbrojnych. Zostay na miejscu wsi zamonej jeno ziemia i woda. Drogi przy tym pene byy "grasantw", tojest zbiegw z wojsk rozmaitych, ktrzy znacznymi kupami chodzc, rozbojem si trudnili, tak e nawet pomniejsze komendy wojskowe nie byy od nich bezpieczne. Nie zdoa si zatem pan miecznik nawet i o tym przekona, czy zakopane w sadzie solwki ze srebrem i pienidzmi ocalay, i powrci do Taurogw wielce zy, zgryziony, z okrutn przeciw niszczycielomw sercu zawzitoci. Ledwie nog zstpi z kaamaszki, wcigna go Oleka do swej komnaty i opowiedziaa mu wszystko, co jej Hassling-Ketling powiada. Zatrzs si na to stary szlachcic, ktry nie majc wasnego potomstwa, dziewczynjak crk kocha. Przez jaki czas apa si tylko za gowni szabli, powtarzajc: "Bij, kto cnotliwy!" - wreszcie za gow siporwa i tak mwi pocz: - Mea culpa, mea maxima culpa! bo mi i samemu czasem do ba przychodzio, i ten,i w szepta, e w piekielnik w amorach dla ciebie uton, a ja nie mwiem nic, jeszczem si w boki bra mylc: "Nu si oeni!" Gosiewskim krewnimy, Tyzenhauzom take... Czemu nie mamy by krewni Radziwiom? Za pych to, za pychBg mi karze... Zacne zdrajca pokrewiestwo obmyli. Takim nam by chcia krewnym... bodaj go zabito!... jako dworski byk wiejskim jaoszkom! Bodaj go zabito! Ale poczekasz! Pierwej ta rka i ta szabla sprchniej!... - Tu o ratunku myle trzeba - odrzeka Oleka. I nu przedstawia swe plany ucieczki. Pan miecznik wysapawszy si sucha uwanie, na koniec rzek: - Wolej mi poddastwo zebra i parti utworzy! Bd Szwedw podchodzi, jako inni podchodz, jak niegdy Kmicic Chowaskiego. Bezpieczniej ci bdzie w lesie i w polu ni na tym dworze zdrajcy i heretyka! - Dobrze - odpowiedziaa panna. - Nie tylko si nie sprzeciwiam - mwi w zapale miecznik - ale tak powiadam: e im prdzej, tym lepiej... A to poddastwa ani kos mi nie brak. Spalili mi rezydencj, mniejsza z tym! to z innych wiosek chopstwo cign... Wszyscy Billewicze, ktrzy ju s w polu, stan przy nas. Pokaemy ci, panku, pokrewiestwo... pokaemy, co to na honor Billewiczwny nastawa... Ty Radziwi! Nic to! nie masz hetmanw w billewiczowskim rodzie, ale niemasz i zdrajcw!... Obaczym, za kim caa mud pjdzie!... Tu zwrci si do panny: - Ciebie osadzim w Biaowiey, a sami wrcim! Nie moe inaczej by! Musi on za ten afront odpokutowa, bo to caego stanuszlacheckiego krzywda. Infamis, kto si za nami nie opowie! Bg pomoe, bracia pomog, obywatele pomog, a wonczas ogie a miecz! Dotrzymaj Billewicze Radziwiom! Infamis, kto nie z nami! infamis, kto zdrajcy szabl przed oczyma nie bynie! Krl, sejmy, caa Rzeczpospolita z nami! Tu miecznik, czerwony jak krew i ze zjeon czupryn, pocz pici w st wali. - Pilniejsza ta wojna ni szwedzka, bo w nas jest cay stan rycerski, wszystkie prawa, wszystka Rzeczpospolita pokrzywdzona i w najgbszych fundamentach zachwiana. Infamis, kto nie rozumie! Zginie ta ojczyzna, jeeli pomsty i li konn e jak 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcD$ch<c+ c9*kary na zdrajc nie wymierzym! I tak graa stara krew coraz gwatowniej,e a Olece przyszo miecznika uspokaja.Siedzia on dotychczas spokojnie, cho si zdawao, e nie tylko ojczyzna, lecz i wiatcay ginie, ale dopiero gdy Billewiczw dotknito, w tym ujrza najstraszniejsz przepa dla ojczyzny i jak lew rycze pocz. Lecz panna, ktra miaa na niego wpyw wielki, zdoaa go w kocu uspokoi tumaczc mu, e dla zbawienia ich i dla tego, iby si ucieczka udaa, potrzeba wanie najgbsz tajemnic zachowa i nie pokaza ksiciu, e si czegokolwiek domylaj. Przyrzek wicie, i wedle jej wskazwekpostpi, po czym ju radzili o samej ucieczce. Rzecz nie bya zbyt trudna, bo zdawao si, e ich nie strzeg wcale. Postanowi tedy pan miecznik wyprawi naprzd pachoka z listami do ekonomw, aby natychmiast chopstwo ze wszystkich wiosek, do niego i do innych Billewiczw nalecych, zbierali i zbroili. Nastpnie szeciu zaufanych czeladzi miaoniby ruszy do Billewicz po solwki z pienidzmi i srebrem, a w rzeczy zatrzyma si w lasach girlakolskich i tam na pastwo z komi, toboami i ywnoci czeka. Oni sami uoyli, e z Taurogw wyjad z dwoma czeladnikami w saniach, niby tylko do pobliskiej Gawny, po czym na konie wierzchowe przesid i z kopyta rusz. Do Gawny jedzili czsto do pastwaKuczukw-Olbrotowskich, gdzie czasem zostawali i na noc, spodziewali si zatem, e wyjazd ich nie zwrci niczyjej uwagi i e pogo za nimi nie pjdzie, chyba we dwalub trzy dni potem, gdy bd ju wrd kupzbrojnych i w gbi niezbrodzonych lasw. Nieobecno ksicia Bogusawa utwierdzaaich w tej nadziei. Tymczasem pan Tomasz zaj si bardzo czynnie przygotowaniami. Pacholik z listami wyjecha na drugi dzie. Trzeciego rozmawia pan miecznik obszernie z Patersonem o swoich zakopanych pienidzach, ktrych, jak mwi, byo nad sto tysicy, i o potrzebie przewiezienia ich do bezpiecznych Taurogw. Paterson uwierzy z atwoci, albowiem szlachcic i uchodzi za bardzo bogatego, i by nim w istocie. - Niech je przywo jak najprdzej - rzekSzkot - jeli potrzeba, to i onierzy jeszcze dodam. - Im mniej ludzi bdzie wiedziao, co wioz, tym lepiej. Czelad moja wierna, a solwki ka im piek przykry, ktr czsto z naszych stron do Prus wo, albo te klepkami, na ktre nikt si nie uakomi. - Lepiej klepk - rzek Paterson - bo przez konopie szabl albo dzid mona namaca, e co innego na dnie wozu ley. A pienidzenajlepiej wasza mo ksiciu panu na skrypt oddaj. Wiem te, e potrzebuje pienidzy, bo intraty le dochodz. - Chciabym si ksiciu tak przysuy, abyniczego nie potrzebowa - odpar szlachcic.Na tym skoczya si rozmowa i wszystko zdawao si skada jak najpomylniej, gdy zaraz potem ruszya czelad, a miecznik z Olek mieli wyjecha nazajutrz.Tymczasem wieczorem wrci najniespodzianiej Bogusaw na czele dwch regimentw rajtarii pruskiej Sprawy jego nie musiay i zbyt pomylnie, bo wrci zy i zgryziony. Tego jeszcze dnia zwoa rad wojenn, ktr skadali penomocnik elektorski hr. Sejdewitz, Paterson, Sakowicz i pukownik rajtarski Kyritz. Obradowali do godziny trzeciej w nocy, a celem obrad bya wyprawa na Podlasie przeciw panu Sapiee. - Elektor i krl szwedzki zasilili mnie w miar wojskiem - mwi ksi. - Jedno z dwojga: albo Sapieh zastaniem jeszcze na Podlasiu i w takim razie musimy go zetrze;albo nie: wwczas Podlasie zajmiem bez oporu. Do wszystkiego jednak trzeba pienidzy, a tych ni elektor, ni jego szwedzki majestat mi nie dali, bo sami nie maj. - U kogo pienidzy szuka, jeeli nie u waszej ksicej moci - odrzek hr. Sejdewitz. - W caym wiecie mwi o nieprzebranych radziwiowskich skarbach.Na to Bogusaw: - Panie Sejdewitz, gdyby mnie dochodzio wszystko, co mi z dziedzicznych dbr naley, pewnie bym mia wicej grosza ni piciu waszych niemieckich ksit w kup wzitych. Ale w kraju wojna, intraty nie dochodz lub te przez rebelizantw bywajprzejmowane. Mona by gotowizny dosta na skrypty od miast pruskich, wszelako wa najlepiej wiesz, co si w nich dzieje, i e chyba dla jednego Jana Kazimierza rozwizayby worki. - A Krlewiec? - Co mona byo wzi, tom wzi, ale tego mao. - Za szczcie sobie poczytuj, e si bd mg waszej ksicej wysokoci dobr rad przysuy - rzek Paterson. - Wolabym, eby si przysuy gotwk.- Warta jej ta rada. Nie dawniej jak wczoraj mwi mi pan Billewicz, e ma zacne kwoty zakopane w sadzie w Billewiczach i e wanie chce je tu w bezpieczne miejsce przenie, aby je waszej ksicej wysokoci na skrypt odda. - A to mi z nieba spad i w szlachcic take! - zawoa Bogusaw. - A sia tam tego bdzie? - Nad sto tysicy prcz sreber i kosztownoci, ktrych bodaj e drugie tyle.- Sreber i kosztownoci szlachcic nie zechce na gotowizn zmienia, ale mona jebdzie zastawi. Wdziczenem ci, Paterson,bo w por mi to przychodzi. Musz z Billewiczem zaraz jutro pomwi. - To go uprzedz, bo wanie jutro wybierasi z pann do Gawny, do pastwa Kuczukw-Olbrotowskich. - Uprzed go, by nie wyjeda, nim si ze mn nie obaczy. - Czelad ju posana, boj si tylko, czy bezpiecznie dojedzie. - Mona bdzie posa za nimi cay regiment, wreszcie pogadamy. W por mi to, w por! A i pocieszna rzecz, jeeli Podlasie za pienidze tego regalisty i patrioty od Rzeczypospolitej oderw. To rzekszy ksi poegna rad, bo musia jeszcze odda si w rce pokojowych, ktrych zadaniem byo co dzie przed noc kpielami, maciami i rnymi sztukami, znanymi tylko za granic, nadzwyczajn jego urod konserwowa. Trwao to zwykle godzin, a czasem i dwie; ksi za i bez tego by ju znuon drog i pn godzin. Nazajutrz rano Paterson zatrzyma miecznika i Olek oznajmieniem, i ksi pragnie si z nimi widzie. Trzeba byo wyjazd odoy, ale nie zaniepokoili si tymzbytnio, bo Paterson powiedzia, o co chodzi. W godzin pniej nadszed ksi. Mimo i pan Tomasz i Oleka przyrzekli sobie najwiciej, i przyjm go po dawnemu, i mimo wszelkich wysile, nie mogli tego dokaza. Jej twarz zmienia si, a miecznikowa nabiega krwi na widok modego ksicia, i przez chwil stali oboje zmieszani, wzburzeni, prno usiujc do zwykej powrci spokojnoci. Ksi, przeciwnie, swobodny by zupenie,tylko troch pomizernia w oczach i twarz mia mniej ubarwion ni zwykle, ale wanie ta jego blado cudnie odbijaa od perowej rannej szaty, przerabianej srebrem; spostrzeg jednak natychmiast, iprzyjmuj go jako inaczej i mniej radzi widz anieli zwyczajnie. Ale pomyla zaraz, e pewnie tych dwoje regalistw dowiedziao si o jego stosunkach ze Szwedami, i std ten chd w przyjciu. Postanowi wic sypn im natychmiast piaskiem w oczy, i po zwykych komplimentach powitalnych tak zacz: - Panie mieczniku dobrodzieju, syszae ju zapewne waszmo, jakie nieszczcie mnie spotyka... - Wasza ksica mo chce mwi o mierci ksicia wojewody? - odpar miecznik. - Nie tylko o mierci. Cios to okrutny, wszelako ju zdaem si na wol Boga, ktry jak tusz, wszystkie krzywdy bratu mojemu hojnie wynagrodzi, ale na mnie nowy ciar zesa, bo musz wojn domow prowadzi, a dla kadego obywatela, miujcego ojczyzn, gorzka to dola... Miecznik nie odrzek nic, tylko spojrza nieco bokiem na Olek. Ksi za mwi dalej: - Moj prac, moim trudem, a Bg jeden wie, jakim kosztem doprowadziem ju pokj do skutku. Prawie o podpisanie traktatw tylko chodzio. Mieli Szwedzi wyj z Polski, adnej nagrody nie dajc,prcz przyzwolenia krlewskiego i stanw, aby po mierci Jana Kazimierza Carolus na tron polski by obrany. Wojownik tak wielki i potny zbawieniem byby dla Rzeczypospolitej. Co wicej, zaraz teraz mia zostawi posiki na wojn ukrainn i na moskiewsk. Jeszcze bymy granice rozszerzyli; ale panu Sapiee to nie na rk, bo nie mgby gnbi Radziwiw. Wszyscy si ju na owe traktaty zgodzili, on jeden si zbrojn rk przeciwi; za nic mu ojczyzna, byle prywaty mg dochodzi.A przyszo do tego, e trzeba ora przeciw niemu uy, ktr funkcj waniemnie, za tajemn zgod Jana Kazimierza i Carolusa, powierzono. Ot, co jest! Nie wybiegaem si nigdy od adnej suby, wic i tej podj si musz, cho niejeden bdzie mnie krzywo sdzi i pomyli, e bratobjcz wojn z samej tylko zemsty wszczynam. Na to miecznik: - Kto wasz ksic mo pozna tak dobrze jako my, tego pozory nie uwiod i zawsze prawdziwe intencje waszej ksicej moci zrozumie potrafi. Tu pan miecznik, zachwycony wasn chytroci i polityk, mrugn tak wyraniena Olek, e ta a przelka si, by tych znakw nie ujrza ksi. Ten jednak spostrzeg. "Nie wierz mi" - pomyla. I chocia gniewu na twarzy nie okaza, przecie ubodo go to w duszy. By on zupenie szczerze przekonany, e obraz jest nie wierzy Radziwiowi, nawet wwczas gdy mu si spodoba zmyla. - Paterson mwi mi - rzek po chwili - e wasza mo chcesz gotowizn sw na skrypt mi odda. Chtnie w tym waci dogodz, gdy przyznaj, e gotowy grosz imnie teraz na rk. Gdy spokj nastanie, uczynisz, co zechcesz, albo kwot odbierzesz, alboli te dam waszmoci par wsi w zastaw, tak aby to z korzyci dla ci byo. Tu zwrci si ksi do Oleki: - Przebacz wapanna, e przy tak doskonaej istocie nie o supirach ani idyllach mwimy. Niesuszna to rozmowa, jeno czasy takie, i uwielbieniu i admiracji przystojnej folgi da nie mona. Oleka spucia oczy i chwyciwszy kocamipalcw za sukni, uczynia dyg przynalenynie chcc nic odpowiada. Tymczasem miecznik uoy sobie w gowieprojekt niesychanie niedony, ale ktry sam za nadzwyczaj przebiegy poczyta. "I z dziewczyn uciekn, i pienidzy nie poycz" - pomyla. Za czym odchrzknwszy i pogadziwszy kilkakro czuba, tak rzek: - Mio mi bdzie waszej ksicej moci wygodzi. Nie mwio si te Patersonowi owszystkim, bo i z czerwonymi zotymi pgarncwka si znajdzie, zakopana osobno, aby w razie przygody caej gotowizny nie utraci. Prcz tego s i innych Billewiczw solwki, ale te podczas mojej nieobecnoci pod dyrekcj tej oto panny zakopywano i ona jedna potrafi wykalkulowa miejsce, bo czowiek, ktry je nosi, umar. Pozwle nam, wasza ksica mo, jecha obojgu, to przywieziem wszystko. Bogusaw spojrza na niego bystro. - Jak to? Paterson powiada, e ju waszmo czelad wysa, a skoro wyjechaa, to musi wiedzie, gdzie pienidze. - Ale o innych nikt nie wie, tylko ona. - Przecie musz by zakopane w jakim wyranym miejscu, ktre wskaza sowy albo delineare na papierze atwo. - Sowa wiatr - odrzek miecznik - a na delineacjach czelad si nie zna. Pojedziemyoboje, ot, co! - Dla Boga, to wa musi zna dobrze swoje sady, wic jed sam. Po co panna Aleksandra ma jecha? - Sam nie pojad! - odrzek rezolutnie pan miecznik. Bogusaw po raz drugi spojrza na badawczo, po czym siad wygodniej i trzcin, ktr trzyma w rku, pocz uderza si po butach. - Koniecznie? - rzek. - A dobrze! Ale w takim razie dam wam dwa regimenty jazdy,ktre was odwioz i przywioz. - Nie potrzeba nam adnych regimentw. Sami pojedziem i wrcim. To nasze strony, nic nam tam nie grozi. - Jako gospodarz czuy na dobro swych goci nie mog pozwoli, aeby panna Aleksandra jechaa bez siy zbrojnej, wybieraj wic wa: albo sam, albo oboje zeskort. Pan miecznik spostrzeg, e wpad we wasne sida, i do takiego go to gniewu przywiodo, e zapomniawszy o wszelkich ostronociach, zakrzykn: - To wasza ksica mo wybieraj: albo pojedziem oboje bez regimentw, albo pienidzy nie dam! Panna Aleksandra spojrzaa na niego bagalnie, lecz on ju poczerwienia i sapapocz. By to jednak czowiek z natury ostrony, nawet niemiay, lubicy zgodnie wszystkie sprawy zaatwia, ale za to gdy raz przebrano z nim miar, gdy sobie zbytnio przeciw komu na ws namota lub gdy o billewiczowski honor chodzio, wwczas z desperack jak odwag rzuca si do oczu, choby najpotniejszemu nieprzyjacielowi. Wic i teraz porwa si rk za lewy bok i trzasnwszy szabl pocz krzycze na cae gardo: - C to tu, jasyr? Oprymowa chc wolnego obywatela? Kardynalne prawa depta? Bogusaw, oparty plecami o porcz krzesa, patrzy na niego uwanie, bez widomych oznak gniewu, jeno wzrok jego stawa si z kad chwil zimniejszy, a szpicrut coraz szybciej uderza si po butach. Gdyby pan miecznik zna go lepiej, wiedziaby, e ciga na sw gow groneniebezpieczestwo. Stosunki z Bogusawem byy po prostu straszne, dlatego e nigdy nie byo wiadomo, kiedy nad dwornym kawalerem i przywykym do panowania nad sob dyplomat wemie gr dziki i niepohamowany magnat depccy z okruciestwem despoty wschodniego wszelki opr. wietne wychowanie, ogada zdobyta na najpierwszych dworach europejskich, rozwaga, ktrej nabra w stosunkach ludzkich, i wykwintno byy jakby cudne a potne kwiaty, pod ktrymi tai si tygrys. Lecz miecznik nie wiedzia o tym i w zalepieniu gniewnym krzycza dalej: - Wasza ksica mo nie udawaj duej, bo ci znaj!... i bacz, e ni krl szwedzki, ni elektor, ktrym obum przeciw ojczynie suysz, ni twoje ksistwo przed trybunaem ci nie osoni, a szable szlacheckie naucz moresu... modziku!... Na to Bogusaw wsta, w jednej chwili skruszy trzcin w elaznych rkach i cisnwszy drzazgi pod nogi miecznika, rzek strasznym, przyciszonym gosem: - Ot, mi wasze prawa! Ot, wasze trybunay!Ot, wasze przywileje! - Gwat okropny! - krzykn miecznik. - Milcz, szlachetko! - krzykn ksi - bo ci w proch zetr! I szed ku niemu, by porwa zdumiaego szlachcica za pier i rzuci nim o cian. Wtem Billewiczwna stana midzy nimi. - Co wasza ksica mo chcesz uczyni? - rzeka. Ksi zatrzyma si. Ona za staa z rozdtymi nozdrzami, z ponc twarz i ogniem w oczach, jak gniewna Minerwa. Pier jej wzdymaa si pod stanikiem, na ksztat fali morskiej, i tak bya cudna w tym gniewie, e Bogusawzapatrzy si w ni, wszystkie dze wypezy mu na twarz, jakoby we w pieczarach duszy zamieszkae. Po chwili gniew jego przeszed, przytomno wrcia, czas jaki patrzy jeszcze w Olek, na koniec twarz mu zagodniaa, skoni gow na piersi i rzek: - Przebacz, anielska panno!... Dusz mam pen zgryzot a blu, wic i sob nie wadn. To rzekszy wyszed z komnaty. Wwczas Oleka zaamaa rce, a miecznikoprzytomniawszy chwyci si za czupryn izakrzykn: - Jam to popsowa wszystko, jam przyczyn twej zguby! Ksi nie pokaza si przez cay dzie. Obiadowa nawet u siebie, samowtr z panem Sakowiczem. Wzburzony do dna duszy, nie mg myle tak jasno jak zwykle. Trawia go jaka gorczka. Bya tozapowied cikiej febry, ktra miaa go niebawem uchwyci z tak si, e w czasie jej napadw drtwia zupenie, tak i musiano go rozciera. Ale on przypisywaw tej chwili stan swj nadzwyczajnej sile mioci i rozumowa, e albo musi j zaspokoi, albo umrze. Tymczasem, opowiedziawszy Sakowiczowi ca rozmow z miecznikiem, tak mwi: - Rce i nogi mnie pal, mrowie chodzi po krzyach, w gbie czuj gorycz i ogie. A! do wszystkich rogatych diabw, co to jest?... Nigdy mi si to nie trafiao!... - Bo wasza ksica mo skrupuami nadziany jak pieczony kapon kasz... Ksi kurzejec, ksi kurzejec! Cha! cha! - Gupi! - Dobrze! - Nie konceptw mi twoich trzeba! - We, moci ksi, lutni i pjd pod oknadziewki, moe ci pokae... pi... miecznik. Tfu! do licha, taki to z Bogusawa Radziwia rezolut? - Dure-e! - Dobrze! Widz, e wasza ksica mo zaczynasz ze sob rozmawia i prawd sobie w oczy gada. miao, miao! Proszna godno nie uwaa! - Bo widzisz, Sakowicz, e mj Kastor eeli pomsty i li konn e jak 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP c4 G c&c75$ Bpoufali si ze mn, to i tak czsto go w ziobro nog kopn, a ciebie cisza mogaby spotka przygoda. Sakowicz zerwa si na rwne nogi niby zaperzony, jak niedawno miecznik rosieski, a e mia nadzwyczajny dar udawania, wic pocz krzycze gosem tak do miecznikowego podobnym, e nie widzc, kto mwi, mona by si omyli. - C to, jasyr? oprymowa chc wolnego obywatela, kardynalne prawa depta? - Daj spokj, daj spokj! - mwi gorczkowo ksi - bo tam ona tego starego bawana wasn osob zastawia, a tu nie masz, kto by ci broni. - Kiedy go zastawia, to trzeba byo j w zastaw bra! - Nie moe inaczej by, tylko tu s jakoweczary. Albo musiaa mi co zada, albo konstelacje s takowe, e po prostu od zmysw odchodz... eby ty j widzia, jak tego parszywego stryjca bronia... Ale ty kiep! W gowie mi si mci! Patrz! jako mi rce gorzej! Tak miowa, tak przygarn, z tak... - Potomstwo mie! - doda Sakowicz. - A tak! a tak! jakby wiedzia, i musi to by, bo inaczej rozerw mnie te pomienie jak granat. Dla Boga, co si ze mn dzieje...Oeni si czy co, u wszystkich ziemskich i piekielnych diabw? Sakowicz spowania. - O tym wasza ksica mo nie powiniene myle. - Wanie e myl, wanie e jak zechc,to tak uczyni, choby regiment Sakowiczw powtarza mi przez cay dzie: "O tym wasza ksica mo nie powiniene myle!" - Ej, to widz nie arty! - Chorym jest, oczarowany, nie moe inaczej by! - Czemu wasza ksica mo nie idzie w ostatecznoci za moj rada? - Chyba pjd! Niech zaraza porwie wszystkie sny, wszystkich Billewiczw, ca Litw wraz z trybunaami i Janem Kazimierzem w dodatku. Nie wskram inaczej... Widz, e nie wskram! Do tego!Co? Wielka rzecz! wielka sprawa! I ja, kiep,wayem si dotd na dwie strony! Baem si snw, Billewiczw, procesw, chasy szlacheckiej, fortuny Jana Kazimierza!... Powiedz mi, em kiep! Syszysz? Rozkazuj powiedzie mi, em kiep! - A ja nie usucham, bo teraz wanie Radziwi, a nie kalwiski wikary. Ale chorymusisz by, wasza ksica mo, naprawd, bom ci w takiej alteracji nigdy nie widzia. - Prawda! aha! W najciszych terminach jenom rk macha i pogwizdywa, a teraz czuj, jakoby mi kto ostrogi w boki wpiera. - Dziwna to jest, bo jeli ta dziewka umylnie waszej ksicej moci co zadaa,to nie dlatego, eby potem miaa ucieka, aprzecie z tego, co mi wasza ksica mo mwi, pokazuje si, e oni oboje chcieli si po cichu wynie. - Powiada mi Ryff, e to wpyw Saturna, na ktrym wyziewy palce w tym wanie miesicu si podnosz. - Moci ksi, wolej Jowisza we sobie zapatrona, bo temu bez lubw si szczcio. Wszystko bdzie dobrze, tylko olubie wasza ksica mo nie wspominaj, chyba o malowanym. Nagle pan starosta oszmiaski uderzy si w czoo. - Czekaj no, wasza ksica mo... Syszaem o podobnym wypadku w Prusiech... - Szepceli ci diabe co do ucha, powiadaj? Lecz pan Sakowicz dugo nic nie odpowiada, wreszcie twarz mu si rozjania i rzek: - Podzikuj, moci ksi, swojej fortunie, e ci Sakowicza za przyjaciela daa. - Co nowego? Co nowego? - Ej, nic! bd drub waszej ksicej moci - tu Sakowicz skoni si - zaszczyt to dla takiego chudopachoka niemay... - Nie baznuj, mw prdko! - Jest w Tyly niejaki Plaska, czy tam jak, ktry swego czasu by ksidzem w Nieworanach, ale rewokowawszy, luterstwo przyj, oeni si i pod protekcj elektora si schroni, a teraz wdzon ryb ze mudzi handluje. Swego czasu stara si nawet biskup Parczewski, aby go na powrt na mud dosta, gdzie by mu pewnie stosik pod nogi podoono, ale elektor nie chcia wspwiercy wyda. - Co mnie to obchodzi? Nie marud! - Co wasz ksic mo to obchodzi? Ow powinno obchodzi, bo on was zszyje jako wierzch z podszewk, rozumiesz, wasza ksica mo? A e kiepski majsterido cechu nie naley, atwo bdzie po nim rozpru, rozumiesz, moci ksi? Tego szycia cechowi za wane nie uznaj, a przecie nie bdzie ni gwatw, ni haasw. Majstrowi bdzie mona potem eb ukrci,wasza ksica mo za sam bdziesz narzeka, e byo podejcie, rozumiesz? Za przedtem: crescite et multiplicamini... Pierwszy daj moje bogosawiestwo. - Rozumiem i nie rozumiem - rzek ksi. -Diaba tam! Pojmuj doskonale. Sakowicz! musiae ju jak strzyga z zbami na wiatsi urodzi. Kat ci czeka, nie moe inaczejby... O, panie starosto!... Ale pki yj, wos ci z gowy nie spadnie, a kontentacja przystojna nie minie... Ja tedy... - Wasza ksica mo owiadczysz si solennie o rk panny Billewiczwny jej samej i miecznikowi. Jeli ci odmwi, jeli si nie uda, to ka ze mnie skr cign, rzemienie do sandaw z niej zrobi i i na pokutn pielgrzymk do... do Rzymu. Radziwiowi mona si najey, gdy zechce pokocha, ale gdy zechce si eni, tedy adnego szlachcica nie bdzie potrzebowa pod wos gaska. Musisz tylko wasza ksica mo powiedzie miecznikowi i pannie, e ze wzgldu na elektora i krla szwedzkiego, ktrzy ci z ksiniczk biponck swataj, maestwo musi pozosta sekretne, dopki pokj nie bdzie zawarty. Zreszt intercyzy piszcie, jakie chcecie. Wszystko to oba kocioy musz uzna za niewane... A co? Bogusaw milcza przez chwil, tylko na obliczu pojawiy mu si pod farb gorczkowe plamy czerwone. Po chwili rzek: - Czasu nie ma, za trzy dni musz, musz na Sapieh wyruszy. - To wanie! Gdyby czasu byo wicej, niepodobna by byo pozorw usprawiedliwi.Jake? Tylko brakiem czasu wytumaczysz wasza ksica mo, e pierwszy lepszy ksidz przyjeda, jako w nagych razach bywa, i na pytel lub daje. Oni to samo pomyl: "Prdko, bo musi by prdko!" Rycerska to dziewka, wic wasza ksica mo i na wypraw zabra j ze sob moesz... Krlu miy, jeli Sapieha pobije, to i tak w poowie wiktorem bdziesz. - Dobrze, dobrze! - rzek ksi. Lecz w tej chwili uchwyci go pierwszy paroksyzm, tak i szczki mu si zaciy i sowa wicej przemwi nie mg. Zesztywnia cay, a potem poczo nim rzuca i drga jako ryba wyjta z wody. Wszelako, nim przestraszony Sakowicz zdoa sprowadzi medyka, paroksyzm przeszed. Rozdzia 17 Po rozmowie z Sakowiczem ksi Bogusaw uda si nazajutrz po poudniu wprost do miecznika rosieskiego. - Panie mieczniku dobrodzieju! - rzek na wstpie - zawiniem ciko ostatnim razem,bom si unis we wasnym domu. Mea culpa... i tym wiksza, em ten afront uczyni czowiekowi z rodu od wiekw zaprzyjanionego z Radziwiami. Ale przychodz baga o przebaczenie. Niech szczere przyznanie waszmoci panu za satysfakcj, mnie za pokut wystarczy. Waszmo znasz od dawna Radziwiw, wiesz, emy do przeprosin nieskorzy; wszelako, em to wiekowi i powadze uchybi, pierwszy nie baczc, ktom jest, przychodz z powinn gow. A ju te, stary przyjacielu naszego domu, doni mi, wierz, nie umkniesz? To rzekszy wycign rk, a miecznik, wktrego duszy pierwszy impet ju przeszed, nie mia mu swej odmwi, cho poda j ocigajc si, i rzek: - Wasza ksica mo, wr nam wolno,a to bdzie najlepsza kontentacja. - Jestecie wolni i moecie jecha, choby dzi. - Dzikuj waszej ksicej moci - odrzek zdziwiony miecznik. - Jedn tylko stawi kondycj, ktrej, daj Bg, eby nie odrzuci. - Jak to? - spyta z obaw miecznik. - Aeby chcia wysucha cierpliwie tego, co powiem. - Jeeli tak, tedy bd sucha, chociaby do wieczora. - Nie dawaj mi zaraz responsu, jeno si namyl godzin albo i dwie. - Bg widzi, e byem wolno odzyska, pragn zgody. - Wolno wapan dobrodziej odzyszczesz, nie wiem tylko, czy korzysta z niej zechcesz i czy ci pilno bdzie opuci moje progi. Rad bym, eby mj dom i cae Taurogi za swoje uwaa, ale teraz suchaj. Czy wiesz waszmo, mj drobrodzieju, dlaczegom si sprzeciwia wyjazdowi panny Billewiczwny? Oto dlatego, em odgad, i uciec po prostu chcecie, a ja takem si w synowicy waszmocinej rozkocha, i byle j widzie, Hellespont bym co dzie przepywa gotw jako w Leander dla Hery... Miecznik poczerwienia na nowo w jednej chwili. - Mnie to wasza ksica mo miesz mwi?... - Wanie waszmoci, mj szczeglniejszy dobrodzieju. - Moci ksi! Szukaj fortuny u dworek, a szlacheckiej dziewki nie tykaj, bo zasi! Moesz j wizi, moesz do sklepu zamkn, ale ci jej pohabi nie wolno! - Pohabi nie wolno - odrzek ksi - ale wolno pokoni si staremu Billewiczowi i rzec mu: Suchajcie, ojcze! dajcie mi swojsynowic za on, bo mi y bez niej nijak. Miecznik tak zdumia, e sowa przemwi nie mg, przez czas jaki tylko wsami rusza, a oczy wyszy mu na wierzch; potem j je sobie piciami przeciera i spoglda to na ksicia, to wokoo po komnacie, wreszcie rzek: - We nie-li czy na jawie? - Nie pisz, dobrodzieju, nie pisz, a ebysi jeszcze lepiej przekona, to powtrz cum omnibus titulis: Ja, Bogusaw ksi Radziwi, koniuszy Wielkiego Ksistwa Litewskiego, prosz ciebie, Tomasza Billewicza, miecznika rosieskiego, o rk synowicy twej, panny owczanki Aleksandry. - Jake to? Dla Boga! czy wasza ksica mo rozway? - Ja rozwayem, teraz ty rozwa, dobrodzieju, czyli kawaler godzien panny... - Bo ze zdziwienia dech mi zaparo... - Poznaj, czylim mia jakowe niecnotliwe intencje... - I wasza ksica mo nie zwaaby na stan nasz chudopacholski? - Tacy to Billewicze tani, take to klejnot wasz szlachecki i staroytno rodu cenisz? Zali to Billewicz mwi? - Moci ksi, wiem, e pocztkw rodu naszego w Rzymie staroytnym szuka naley, ale... - Ale - przerwa ksi - hetmanw ni kanclerzy nie macie. Nic to! elektorami wszake jestecie, jako mj wuj brandenburski. Skoro w naszej Rzeczypospolitej szlachcic krlem obran bymoe, to nie masz za wysokich progw na jego nogi. Ja, mj mieczniku, a da Bg, mjstryjaszku, rodz si z ksiniczki brandenburskiej, ojciec mj z Ostrogskiej, ale dziad, wielkiej pamici Krzysztof Pierwszy, ten, ktrego Piorunem zwali, hetman wielki, kanclerz i wojewoda wileski, onaty by primo voto z Sobkwn, a dlatego mitra mu z gowy nie spada, bo Sobkwna bya szlachcianka, takzacnie urodzona jak i inne. Za to gdy nieboszczyk rodzic z elektorwn si eni,to wydziwiano, e na godno nie pamita, chocia z panujcym domem si czy. Taka u was diabla szlachecka pycha. No, dobrodzieju, przyznaj, e nie mylisz, ebySobek od Billewicza by lepszy? No?... Tak mwic pocz ksi klepa z wielk poufaoci pana miecznika po opatce, a szlachcic zmik jak wosk i odrzek: - Bg waszej ksicej moci zapa za zacne intencje... Ciar spada z serca! Ej, moci ksi, eby jeszcze nie rnica wiary!... - Ksidz katolicki bdzie lub dawa, innego ja sam nie chc. - Cae ycie bdziem za to wdziczni, bo tuchodzi o bogosawiestwo boe, ktrego pewnie by Pan Jezus umkn, gdyby jaki paskudnik... Tu ugryz si w jzyk pan miecznik, bo zmiarkowa, e nieprzyjemn dla ksicia rzecz chcia powiedzie, lecz Bogusaw anizauway, owszem, umiechn si askawie i doda: - I co do potomstwa nie bd si upiera, bo nie masz takiej rzeczy, ktrej bym dla tej waszej licznoci nie uczyni... Miecznika twarz rozjania si, jakby na ni promienie soca pady. - Ju te Bg tej banicy nie poskpi urody... Prawda jest! Bogusaw znw poklepa go po ramieniu i pochyliwszy si szlachcicowi do ucha, pocz szepta: - A e pierwszy bdzie chopak, to ja rcz, i malowanie, nie chopak! - Chi! chi!.. - Bo nie moe inny by z Billewiczwny. - Z Billewiczwny za Radziwiem - doda miecznik rozkoszujc si poczeniem tych nazwisk. - Chi! chi! ot, bdzie huczek na caej mudzi... A co panowie Siciscy, nasi nieprzyjaciele, powiedz, gdy Billewicze takwyrosn? Wszake to oni nawet starego pukownika nie zostawili w spokoju, cho toby m rzymskiego pokroju, od caej Rzeczypospolitej uwielbiany. - Wycigamy ich ze mudzi, moci mieczniku! - Boe wielki, Boe miosierny, niezbadane s wyroki Twoje, ale jeeli w wyrokach Twoich ley, aby panowie Siciscy popkali z inwidii... Bd wola Twoja! - Amen! - dorzuci Bogusaw. - Moci ksi! nie bierze za ze, i si w godno nie obwijam, jako przystoi temu, ktrego o dziewk prosz, i e zbyt jawnie rado okazuj... Lecz owo ylimy w strapieniu, nie wiedzc, co nas czeka, i wszystko najgorzej sobie tumaczc. Przyszo do tego, emy i wasz ksic mo le sdzili, a naraz pokazuje si, e strachy i posdzenia byy niesuszne i e pierwszemu uwielbieniu folg da mona. To, mwi waszej ksicej moci, jakoby kto brzemi z ramion zdj... - Zali i panna Aleksandra tak mnie sdzia? - Ona? Chobym Cyceronem by, jeszcze bym jej poprzedniej admiracji dla waszej ksicej moci godnie opisa nie umia... Tak myl, e cnota w niej jeno i przyrodzona jakowa niemiao afektom staa na przeszkodzie. Ale gdy si dowie o szczerych waszej ksicej moci intencjach, tedy jestem pewien, e sercu zaraz cugli popuci, a ono brykn na pastwisko mioci z najwikszym impetem nie omieszka. - Cyceron by tego ozdobniej nie umia wyrazi! - odrzek Bogusaw. - Bo przy szczciu i wymowa si znajdzie. Lecz skoro wasza ksica mo tak wdzicznie wszystkiego, co prawi, sucha raczysz, tedy ju do ostatka bd szczery. - Bd szczery, panie mieczniku... - Bo cho dziewka moda, ale hic mulier i przy mskim zgoa umyle, dziw, jak charakterna. Tam, gdzie niejeden by dowiadczony czek si zawaha, ona ani si namyli. Co ze, to na lewo, co dobre, na prawo... a sama te na prawo. Sodkie toniby, a jak raz sobie drog obierze, chociaby armaty, na nic! bo ju nie zboczy.W dziada i we mnie si wdaa, ojciec by onierz zawoany, ale czek mikki... matka zasi, Wojniowiczwna de domo, cioteczna siostra Kulwiecwny, take bya charakterna. - Rad to sysz, moci mieczniku! - Ow nie uwierzysz, moci ksi, jakie to licho na Szwedw, ba! na wszystkich nieprzyjaci Rzeczypospolitej zawzite. Gdyby kogo o zdrad, choby najmniejsz, posdzaa, ju by abominacj nieprzezwycion do niego czua, choby to anio by, nie czowiek... Wasza ksicamo! wybacz staremu, ktry ojcem twoim mgby z wieku, jeli nie z godnoci by: porzu Szweda... To to gorszy Tatara ojczyzny ciemizca! Rusz przeciw takim synom swoje wojska, a nie tylko ja, ale i ona pocignie z tob w pole! Wybaczaj, wasza ksica mo, wybaczaj!... Ot! powiedziaem, com myla! Bogusaw przemg si po chwili milczenia itak mwi pocz: - Panie mieczniku dobrodzieju! Godzio si wam wczoraj jeszcze przypuszcza, ale dzi ju si nie godzi, e wam chc jeno piaskiem w oczy rzuci, mwic, i po stronie krla i ojczyzny stoj. Ow pod przysig, jako krewnemu, powtarzam, e com o pokoju i o jego kondycjach rzek, to bya szczera prawda. Wolabym i ja ruszyw pole, bo mnie do tego natura cignie, ale em widzia, i nie w tym ratunek, z czystej mioci musiaem si innego sposobu chwyci... I to mog rzec, iem niesychanej rzeczy dokaza, bo eby po straconej wojnie taki pokj zawrze, aby zwyciska potga sza jeszcze na sub zwycionej, tego by si sam najchytrzejszy z ludzi Mazarin nie powstydzi... Nie panna Aleksandra jedna, ale i ja na rwni z ni odium do nieprzyjaci czuj. Co jednak czyni? jako t ojczyzn ratowa? nec Hercules contra plures! Wic pomylaem sobie tak: "Miast zgin, co byoby i atwiej, i pocieszniej, trzeba j ratowa." A iem si w sprawachtego rodzaju u wielkich statystw wiczy, em to elektora krewny i u Szwedw, za przyczyn brata Janusza, dobrze widziany, wnet poczem rokowania, a jaki by ich cursus i dla Rzeczypospolitej poytek, to ju waszmo wiesz: koniec wojny, uwolnienie spod opresji katolickiej waszej pomsty i li konn e jak 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPIccB c+>3{ TS?+wiary, kociow, duchowiestwa, stanu szlacheckiego, posplstwa, pomoc szwedzkana wojn moskiewsk i kozack, a bogdaj rozszerzenie granic... Za to za wszystko to jedno ustpstwo, e Carolus po Kazimierzu krlem ma zosta. Kto wicej w tych czasach dla ojczyzny uczyni, niech mistanie do oczu! - Prawda jest... lepy by zobaczy... jeno stanowi szlacheckiemu okrutnie markotno bdzie, e wolna elekcja ustanie. - A co waniejsze, elekcja czy ojczyzna? - Wszystko jedno, moci ksi, bo to kardynalny fundament Rzeczypospolitej... A c jest ojczyzna, jeeli nie zbir praw, przywilejw i wolnoci, stanowi szlacheckiemu przysugujcych?... Pana i pod obcym panowaniem znale mona. Gniew i nuda przeleciay byskawic po obliczu Bogusawa. - Carolus - rzek - podpisze pacta conventa, jako i poprzednicy podpisywali, a po jego mierci obierzem sobie, kogo zechcem... choby tego Radziwia, ktry si z Billewiczwny narodzi. Miecznik sta przez chwil jakoby olniony t myl, na koniec podnis rk w gr i zakrzykn z wielkim zapaem: - Consentior!.. - Tak i ja myl, e si wa zgadzasz, choby potem tron dziedziczny w naszej rodzinie mia zosta - rzek ze zoliwym umiechem ksi. - Tacycie wszyscy!... Aleto rzecz pniejsza. Tymczasem trzeba, eby ukady do skutku doszy... Rozumiesz waszmo, panie stryjcu? - Trzeba, jako ywo trzeba! - powtrzy z gbokim przekonaniem miecznik. - Doj za mog dlatego, e wdzicznym jestem jego szwedzkiemu majestatowi porednikiem, a wiesz, waszmo, z jakowych przyczyn?... Oto, Carolus ma jedn siostr za de la Gardie, a drug, ksiniczk biponck, jeszcze pann, i t chce za mnie wyda, aby si z domem naszym skoligaci i gotow parti mie na Litwie. Std jego dla mnie powolno, do ktrej go i wuj elektor nakania. - Jake to? - spyta zaniepokojony miecznik. - Tak, moci mieczniku, e za waszego gobka oddabym wszystkie ksiniczki biponckie, razem z ksistwem nie tylko Dwch, ale i wszystkich na wiecie Mostw.Jeno mi drani szwedzkiej bestii nie wypada, za czym udaj powolne dla ich rokowa ucho; ale niech jeno traktat podpisz, zobaczymy! - Ba! to gotowi nie podpisa, gdy si dowiedz, e si wasza ksica mo oeni? - Moci mieczniku - rzek z powag ksi - posdzie mnie o nieszczero dla ojczyzny... Ja za, jako prawy obywatel, pytam ci teraz: mamli prawo dla swej prywaty dobro Rzeczypospolitej powici? Pan Tomasz sucha. - Wic co bdzie? - Pomyl sam waszmo: co ma by? - Dla Boga, widz ju, e lub musi by odoony, a przysowie mwi: "Co si odwlecze, to i uciecze." - Ja serca nie zmieni, bom na cae ycie pokocha, a i to trzeba waszmoci wiedzie, e wiernoci sam cierpliw Penelop mgbym zawstydzi. Miecznik przelk si jeszcze bardziej, bo wanie cakiem przeciwne o wiernoci ksicej mia mniemanie, ktre i reputacjapowszechna potwierdzaa, ksi za jakbyna dobitk doda: - Ale masz wasza mo suszno, e jutraswego nikt nie pewien: mog zachorze, ba!nawet zbiera mi si na jakow obonic, bom wczoraj tak zdrtwia, e mnie ledwieSakowicz odratowa; mog umrze, zgin na wyprawie przeciwko Sapiee, a co bdzie mitrgi, molestowa, zmartwie, tego by na woowej skrze nie spisa. - Na rany boskie, rad moci ksi! - Co ja poradz? - odrzek ze smutkiem ksi - chocia sam bym rad, aeby klamka jak najprdzej zapada. - Ot, eby zapada... Wzi lub, a potemco bdzie, to bdzie... Bogusaw zerwa si na rwne nogi. - Na wit Ewangeli! Waszmo ze swoimrozumem kanclerzem litewskim powinien by zosta. Przez trzy dni inny by tego nie wymyli, co waszmoci od razu do gowy przyszo! Tak jest! tak! wzi lub i cicho siedzie. To gowa! Ja i tak za dwa dni na Sapieh ruszam, bo mus! Przez ten czas przejcie tajemne do komnatki panieskiej si urzdzi, a potem w drog! To gowa statysty! Dwch albo trzech konfidentw dotajemnicy przypucim i za wiadkw wemiem, aby lub odby si formaliter. Intercyz spiszem, wiano ubezpieczym, do ktrego zapis docz, i do czasu - sza! Mieczniku dobrodzieju! dzikuj z serca, dzikuj! Pjd w moje objcia, stryjcu, botobie najlepsz rad zawdziczam. Nie ja bd protestowa! Pjd w moje objcia, a potem do mojej licznoci... Bd odpowiedzijej czeka, jako na wglach! Tymczasem za Sakowicza po ksidza wyprawi! Bd zdrw, ojczyku, a da Bg, wkrtce i dziadku Radziwia! To rzekszy ksi wypuci zdumionego szlachcica z objcia i wypad z komnaty. - Dla Boga! - rzek do siebie ochonwszy miecznik. - Daem tak rozumn rad, e i Salomon by si nie powstydzi, a wolabym,eby si bez niej obyo. Tajemnica tajemnic... Wszake, am gow, tucz bem o cian, nie moe inaczej by... Hm! nie moe inaczej by! lepy dojrzy! Bogdaj tych Szwedw mrz cisn i wydusi w ostatku!... eby nie owerokowania, to lub odbyby si z ceremoniami, jeszcze by caa mud si naweselisko zjechaa. A tu do wasnej ony m musi w wojokach chodzi, eby haasu nie narobi. Tfu, do licha! Nie tak prdko, jeszcze Siciscy popkaj, cho Bogu chwaa, e ich to nie minie... To rzekszy poszed do Oleki. Ksi tymczasem naradza si w dalszym cigu z Sakowiczem. - Tacowa szlachcic na dwch apach jak niedwied - mwi Sakowiczowi - ale te mnie wymczy! Uf! ucisnem go za to, a mu ebra zatrzeszczay, i trzsem nimtak, i mylaem, e mu buty razem z wiechciami z ng zlec... A com mu powiedzia: "stryjcu", to a w oczach pcznia, jakby si ca fask bigosu udawi. Tfu! tfu! poczekaj! Uczyni ci stryjcem, ale takich stryjcw mam na kopypo caym wiecie... Sakowicz! widz ju, jako ona mnie w swojej komnatce czeka i przyjmuje, oczki zamknwszy i rczta skrzyowawszy... Czekaj i ty! wycauj ja ci te oczki... Sakowicz! wemiesz doywociem Prudy za Oszmian!... Kiedy Plaska moe tu stan? - Przed wieczorem! Dzikuj waszej ksicej moci za Prudy... - Nic to! Przed wieczorem? to znaczy lada chwila... eby to mona dzi jeszcze, choby o pnocy, w lub wzi... Masz gotow intercyz? - Mam. Hojny byem w imieniu waszej ksicej moci. Bire pannie opraw zapisaem... Bdzie miecznik wy jak pies, gdy mu si to potem odbierze. - Posiedzi w lochu, to si uspokoi. - Nie trzeba i tego. Jak lub pokae si niewany, to i wszystko niewane. A nie mwiem waszej ksicej moci, e si zgodz? - Nie czyni najmniejszych trudnoci... Ciekawym co ona powie... Jako go nie wida! - Padli sobie w ramiona i z rozczulenia pacz, a bogosawi wasz ksic mo, a nad dobroci i urod si unosz. - Nie wiem, czyli nad urod, bo jako mizernie wygldam. Ciglem niezdrw i bojsi, eby ona wczorajsza zdrtwiao znw nie przysza. - Ej, byle wasza ksica mo ciepa zaywa... Ksi ju sta przed zwierciadem. - Oczy mam podsiniae i kiep Fouret brwi midzi krzywo uczerni. Patrz, czy nie krzywo? Ka mu palce wkrci w kurek odmuszkietu, a map zrobi moim kamerdynerem. Co to jest, e miecznika niema?... Chciabym ju do panny! Przecie pocaowa si przed lubem pozwoli... pocaowa... posmakowa!... Jak prdko si dzi ciemnia... Na Plask, jeliby si wzdraga, trzeba obcki do ognia wsadzi... - Plaska nie bdzie si wzdraga, to szelmaspod ciemnej gwiazdy! - I lub da po szelmowsku. - Szelma szelm po szelmowsku oeni. Ksi wpad w dobry humor. - Gdzie rajfur drub, nie moe by innego lubu. Na chwil umilkli i poczli si mia obaj, ale rzechotanie ich dziwnie zowrogo rozlegao si po ciemnej izbie. Noc zapadaa coraz gbsza. Ksi pocz chodzi po pokoju, stukajc gono czekanikiem, ktrym podpiera si silnie, bo od ostatniego odrtwienia nogi mujeszcze niezbyt suyy. Wtem pachokowie wnieli kandelabry ze wiecami i wyszli, lecz pd powietrza pochyli pomienie wiec tak, i dugo nie mogy si pali prosto, topic tymczasem obficie wosk. - Patrz, jak si wiece pal - rzek ksi. - C std wrysz? - e jedna cnota stopi si dzi jak wosk. - Dziw, jak dugo trwa to chybotanie. - Moe dusza starego Billewicza przelatuje nad pomieniami. - Gupi! - rzek porywczo ksi Bogusaw- ogromnie gupi! A wybra te sobie por do mwienia o duchach! Nastaa chwila milczenia. - W Anglii powiadaj - ozwa si ksi - ejak duch jakowy jest w izbie, to kada wieca bdzie ci si pali bkitno, a te, patrz! pon to, jak zwykle. - Furda!... - rzek Sakowicz. - W Moskwie s ludzie... - Cicho no!... - przerwa Bogusaw. - Miecznik nadchodzi... Nie! to wiatr porusza okiennic. Diabli nadali t ciotk dziewczyny... Kulwiec-Hippocentaurwna! Sysza kto o czym podobnym? Ale te i wyglda na Chimer. - Chcesz wasza ksica mo, to si z ni oeni. Nie bdzie zawadza. Plaska nas zlutuje na poczekaniu. - Dobrze. Dam jej jaworow opat na prezent lubny, a tobie latarni, eby jej mia czym wieci. - Ale bd twoim wujaszkiem... Bogusiu... - Pamitaj na Kastora! - odpar ksi. - Nie gad Kastora, mj Polluksie, pod wos, bo moe ugry! Dalsz rozmow przerwao wejcie miecznika i panny Kulwiecwny. Ksi postpi ku nim ywo, podpierajc si czekanikiem. Sakowicz wsta. - A co? mona do Oleki? - spyta ksi. Lecz miecznik tylko rce rozoy, a gowspuci na piersi. - Moci ksi! Synowica moja powiada, e jej testament pukownika Billewicza zakazuje losem swym rozporzdza, a gdyby nawet nie zakazywa, tedyby za wasz ksic mo, nie majc do niej serca, nie wysza. - Sakowicz! syszysz? - ozwa si strasznym gosem Bogusaw. - O tym testamencie i ja wiedziaem - mwi miecznik - alem w pierwszej chwili nie uwaa go za niezwalczone impedimentum. - Drwi sobie z waszych szlacheckich testamentw! - rzek ksi. - Plwam na wasze szlacheckie testamenta! rozumiesz!...- Ale my nie drwim! - odpar zaperzony panTomasz - a wedle testamentu wolno dziewcealbo do klasztoru, albo za Kmicica. - Za kogo, szerepetko? za Kmicica?... Poka ja wam Kmicicw!... naucz was!... - Kogo to, moci ksi, szerepetk nazywasz! Billewicza? I miecznik za bok si pochwyci w furii najwikszej, lecz Bogusaw w jednej chwilitrzasn go obuchem w piersi, a w szlachcicu jko i zwali si na ziemi, samza kopnwszy lecego nog, aby drog dodrzwi otworzy, wypad bez kapelusza z komnaty. - Jezus! Maria! Jzef! - woaa panna Kulwiecwna. Lecz Sakowicz chwyci j za rami i przyoywszy jej kinda do piersi mwi: - Cicho, klejnociku, cicho, turkaweczko najmilsza, bo ci twoje sodkie gardo podern jako kulawej kurze. Sied tu spokojnie i nie chod na gr, bo tam si wesele twej siostrzenicy odprawia. Lecz w pannie Kulwiecwnie pyna rwnie krew rycerska, wic ledwie usyszaa sowa Sakowicza, natychmiast przestrach jej zmieni si w rozpacz i uniesienie. - otrze! zbju! poganinie! - krzykna - zarnij mnie, bo bd krzycze na ca Rzeczpospolit. Brat zabit, krewna pohabiona, nie chc i ja y! Bij, zbju, zarnij! Ludzie! schodcie si! patrzajcie!... Dalsze sowa stumi Sakowicz pooywszyjej na ustach sw do potn. - Cicho, krzywa kdzioko! cicho, zwida ruto! - rzek do niej. - Ja nie bd zarzyna, po co mam diabu dawa to, co i tak jego, ale eby nie moga jako paw krzycze, zanim si uspokoisz, to ci tw wdziczn buzi wasn twoj chustk obwi, a sam lutni wezm i "wzdychanego" ci zagram. Nie moe by inaczej, jeno musisz mnie polubi. Tak mwic pan starosta oszmiaski z wpraw prawdziwego rzezimieszka okrci gow panny Kulwiecwny chustk, pasem skrpowa jej w mgnieniu oka rce, nogi i rzuci j na sof. Nastpnie siad przy niej i wycignwszy si wygodnie spyta tak spokojnie, jak gdyby zwyk rozpoczyna rozmow: - Jake wapanna mylisz? Ja mniemam, eiBogu rwnie sobie atwo poradzi? Wtem zerwa si na rwne nogi, bo drzwi otworzyy si szybko i ukazaa si w nich panna Aleksandra. Twarz miaa bia jak kreda, wos nieco rozrzucony, brew namarszczon i zgroz w oczach. Ujrzawszy lecego miecznika przyklka nad nim i pocza rk dotyka jego gowy i piersi. Miecznik odetchn gboko, otworzy oczy, podnis si na wp i j rozglda si po komnacie, jakby zbudzony ze snu, nastpnie wsparszy si rk o ziemi poprbowa wsta, co mu si po chwili przy pomocy panienki udao, wic doszed chwiejnym krokiem do krzesa i rzuci si w nie. Oleka teraz dopiero dostrzega pann Kulwiecwn lec na sofie. - Czy j wa zamordowa? - spytaa Sakowicza. - Uchowaj Boe! - odrzek starosta oszmiaski. - Rozkazuj rozwiza! Tyle byo mocy w jej gosie, e Sakowicz nie odrzek ani sowa, jak gdyby rozkaz wyszed od samej ksinej Radziwiowej, i pocz rozwizywa zemdlon pann Kulwiecwn. - A teraz - rzeka panna - id do twego pana, ktren tam ley na grze. - Co si stao? - krzykn oprzytomniawszySakowicz. - Wapanna odpowiesz za niego! - Nie przed tob, sugo! Precz! Sakowicz skoczy jak optany. Rozdzia 18 Sakowicz nie odstpowa ksicia przez dwadni, bo drugi paroksyzm ciszy by od pierwszego; szczki Radziwia tak si zwary, e trzeba je byo noem otwiera,aby do ust wla lekarstwo trzewice. Zaraz potem odzyska przytomno, jednake trzs si, dygota, podskakiwa na ou, wypra si jak zwierz miertelnie postrzelony. Gdy i to mino, przyszo osabienie ogromne; przez ca noc patrzy w sufit, nic nie mwic. Nazajutrz, po wziciu odurzajcych lekw, zapad w sen twardy i ciki, a koo poudnia rozbudzi si znowu, zlany potem obfitym. - Jak si wasza ksica mo czuje? - pyta Sakowicz. - Lepiej mi. Czy nie przyszy jakowe listy? - S od elektora i Szteinboka, le tu na stole, ale czytanie na pniej trzeba odoy, bo wasza ksica mo si jeszcze nie masz. - Dawaj zaraz... syszysz? Starosta oszmiaski wzi listy i poda, a Bogusaw przeczyta je po dwakro, po czym pomyla chwil i rzek: - Jutro ruszamy na Podlasie. - Jutro bdziesz, moci ksi, w ou, jako i dzisiaj. - Bd na koniu jako i ty!... Milcz, nie przeciw si!... Starosta umilk i przez chwil trwaa cisza, ktr przerywa tylko powany i powolny tyk-tak gdaskiego zegara. - Rada bya gupia i pomys gupi - rzek nagle ksi - i ja take gupi, em ci usucha... - Wiedziaem, e jak si nie uda, to wina namnie spadnie - odrzek Sakowicz. - Bo podrwi gow. - Rada bya roztropna, ale jeli tam jest jaki diabe na usugach, ktry o wszystkimostrzega, ja za to nie odpowiadam. Ksi podnis si na ku. - Mylisz?... - rzek patrzc bystro na Sakowicza. - A wasza ksica mo nie zna papistw? - Znam, znam! I mnie czsto do gowy przychodzio, e to mog by czary. Od wczoraj pewien jestem. Utrafie w moj myl, dlategom ci spyta, zali naprawd tak mniemasz? Ale ktre z nich moe w komityw z si nieczyst wchodzi?... Przecie nie ona, bo cnotliwa... i nie miecznik, bo za gupi?... - A choby ona ciotka... - Moe to by... - Dla pewnoci na krzy j wczoraj wizaem, a przed tym przyoyem jej n do gardzieli i imaginuj sobie wasza ksica mo, patrz dzi, a ostrze jakoby w ogniu stopione. - Poka! - Cisnem n do wody, cho w rkojeci turkus by zacny. Wolaem tego ju wicej nie tyka. - To ci powiem, co mi si wczoraj przygodzio... Wpadem do niej jak oszalay. Com mwi, nie pamitam... ale to wiem, e dziewka krzykna: "W ogie pierwej si rzuc!" Wiesz, jako tam komin ogromny. I wraz skoczya! Ja za ni. Porwaem j wp. Ju si szatki na niej zatliy. Musiaem gasi i trzyma zarazem. Wtem dur mnie schwyci, szczki mi si ciy... Rzekby, e mnie kto za yy w szyi szarpn... Za czym wydao mi si, e owe iskry, wedle nas latajce, zmieniy siw pszczoy i brzcz jako pszczoy... Ot, jak mnie tu widzisz, prawda! - I co pniej? - Nic ju nie pamitam, jeno taki strach, jak gdybym w niezmiern studni zlatywa, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc2c* cG.c3=)w jak gbi bezdenn. Co za strach!... powiadam ci, co za strach! Teraz jeszcze wosy wstaj mi na gowie... I nie sam strach, ale... Jakby powiedzie... i czczo, i nuda niezmierna, i umczenie niepojte... szczciem, moce niebieskie byy ze mn, inaczej ju bym dzi z tob nie rozmawia. - Wasza ksica mo miae paroksyzm...Sama choroba czsto rne jaseeczka przed oczy stawia, ale dla pewnoci mona by kaza nieco lodu na rzece odrba i t bab spawi. - Jecha j sk! I tak jutro ruszamy, a potem przyjdzie wiosna, inne bd zaraz gwiazdy i noce krtkie, wszelk nieczyst si debilitujce. - Skoro mamy jutro rusza, to ju lepiej wasza ksica mo tej dziewki zaniechaj.- Chobym nie chcia, musz... Wcale dze dzi ode mnie odpady. - Pu ich, niech sobie id do diaba! - Nie moe by! - Czemu? - Bo mi si szlachcic do okrutnych pienidzyprzyzna, ktre s w Billewiczach zakopane. Puszcz ich, to odkopi i pjd wlasy. Wol ich tu potrzyma, a pienidze w rekwizycj wzi... Teraz wojna, to wolno!Zreszt, sam si ofiarowa. Kaemy sady wBillewiczach skopa pid przy pidzi; musimy znale. Miecznik za, siedzc tu, przynajmniej haasu i krzyku na ca Litwnie naczyni, e go zrabowano. Zoci mnie bior, gdy pomyl, ilem tu pienidzy na prno straci na owe uciechy i turnieje, a wszystko to na nic! na nic!... - Mnie ju dawno i na t dziewk zoci bray. A mwi waszej ksicej moci, e gdy wczoraj przysza i rzeka mi, niby ostatniemu ciurze: "Ruszaj, sugo, na gr,bo tam pan twj ley" - tylko com jej gowy nie ukrci jako szpakowi, ile em myla, e to ona sama pchna wasz ksic mo noem, czyli ustrzelia z krcicy. - Ty wiesz, i nie lubi, eby kto u mnie rzdzi jak szara g... I dobrze, e tego nie uczyni, bo kazabym ci owymi elazkami szczypa, ktre na Plask byy przygotowane... Wara ci od niej... - Plask juem wyprawi z powrotem. Okrutnie by zdziwiony nie wiedzc, po co go przywieli i po co ka precz. Chcia coza fatyg, e to, powiada, "w handlu mam straty", alem mu rzek: w nagrod skr ca wywozisz!... Zali to naprawd jutro mamy rusza na Podlasie? - Jako Bg w niebie. A wojska powyprawiane wedle moich rozkazw? - Rajtarie wyszy ju do Kiejdan, skd majdo Kowna ruszy i tam czeka... Nasze polskie chorgwie s jeszcze tu, nie zdao mi si naprzd ich wyprawia. Ludzieniby pewni, a przecie mogliby si z konfederatami zwcha. Gowbicz pojedzie z nami; semenowie pod Wrotyskim take, Karlstrm ze Szwedy idzie w przedniej stray... Po drodze ma rozkaz rebelizantw,a zwaszcza chopstwo wycina. - Dobrze. - Kyritz z piechot ma cign z wolna, aeby w cikim terminie byo si o kogo oprze. Jeli mamy i naprzd jako piorun i cay rachunek nasz na szybkoci polega, to nie wiem, jeeli pruskie i szwedzkie rajtarie bd nam przydatne. Szkoda, e niestaje polskich chorgwi, bo mwic midzy nami, nie masz nad nasz jazd... - A artyleria wysza? - Wysza. - Jake? i Paterson? - Nie! Paterson jest, pilnuje Ketlinga, ktry wasn szpad zrani si do szkodliwie. On go bardzo miuje. Gdybym Ketlinga nie zna, i odwany oficer, mylabym, e siumylnie zaku, aby na wypraw nie i. - Trzeba tu bdzie ze sto ludzi zostawi, to w Rosieniach, to w Kiejdanach. Szwedzkie prezydia szczupe, a de la Gardie i tak co dzie od Loewenhaupta ludzida. Jak jeszcze i my wyjdziemy, rebelia zapomni o szawelskiej klsce i znw gow podniesie. - Rosn oni i tak. Znw syszaem, i Szwedw w Telszach wycito. - Szlachta? chopi? - Chopi pod przywdztwem ksidza, ale s i partie szlacheckie, szczeglnie wedle Laudy. - Laudascy pod Woodyjowskim wyszli. - Sia wyrostkw i starcw zostao. Ci za bro chwytaj, bo to wojennicy z rodu. - Bez pienidzy nic rebelia nie wskra. - A my si w Billewiczach zasilim. Trzeba by geniuszem jak wasza ksica mo, eby tak we wszystkim znale porad. Bogusaw gorzko si umiechn. - Lepiej w tym kraju ceni tego, kto si krlowej jejmoci i szlachcie akomodowa umie. Geniusz ni cnota nie popaca. Szczcie, em to i ksiciem Rzeszy, a zanog mnie przecie do sosny nie przywi. Byle mnie intraty z dbr tu pooonych regularnie dochodziy, nie dbam o ca Rzeczpospolit - eby tylko konfiskowa nie chciano? - Pierwej my skonfiskujemy Podlasie, jeli nie ca Litw. Tymczasem zawoaj mi Patersona. Sakowicz wyszed i po chwili wrci z Patersonem. Rozpocza si przy ou ksicym narada, skutkiem ktrej nazajutrz do dnia miano rusza i nagymi pochodami cign na Podlasie. Ksi Bogusaw wieczorem czu si ju o tyle lepiej, e ucztowa razem z oficerami i artami do pna si bawi, suchajc z przyjemnoci renia koni i szczku ora gotujcych si do pochodu chorgwi. Chwilami oddycha gboko i przeciga si w krzele. - Widz, e ta wyprawa zdrowie mi wrci -mwi do oficerw - bom te wrd tych wszystkich ukadw i zabaw znacznie pole zalea. Ale w Bogu nadzieja, e poczuj rk moj konfederaci i nasz eks-kardyna w koronie. Na to za Paterson omieli si odpowiedzie: - Szczcie to, e Dalila nie obcia woswSamsonowi. Bogusaw popatrzy na niego przez chwil dziwnym wzrokiem, od ktrego Szkot ju miesza si pocz, ale po chwili oblicze ksice rozjanio si strasznym umiechem. - Jeli filarem jest Sapieha - odrzek - to nim tak potrzsn, e caa Rzeczpospolita na eb mu runie. Rozmowa bya prowadzona po niemiecku, wic wszyscy cudzoziemscy oficerowie-jurgieltnicy zrozumieli j doskonale i odpowiedzieli chrem: - Amen! Nazajutrz pochd z ksiciem na czele wyruszy do dnia. Szlachta pruska, ktr wietny dwr przywabia, pocza zaraz wynosi si do domw. Za nimi ruszyli do Tyly ci, ktrzy w Taurogach szukali przed grobami wojny schronienia, a ktrym Tyla wydaa si teraz bezpieczniejsz. Zostali tylko miecznik, panna Kulwiecwna i Oleka, nie liczc Ketlinga i starego oficera Brauna, ktry nad szczupym prezydium mia komend. Miecznik po owym uderzeniu obuszkiem lea dni kilkanacie, krew od czasu do czasu ustami oddajc, e jednak adna konie bya zamana, pocz z wolna przychodzi do siebie i o ucieczce zamyla.Tymczasem nadjecha ciwun z Billewicz z listem od samego Bogusawa. Miecznik nie chcia z pocztku pisma czyta, lecz wkrtce namyli si inaczej, idc w tym za rad panienki, ktra bya zdania, e lepiej zna wszystkie zamiary nieprzyjaciela. "Mnie wielce miociwy panie Billewicz! Concordia res parvae crescunt, discordia maximae dilabuntur! Fata to sprawiy, iemy si nie rozstali tak zgodnie, jakby sobie moje afekta dla WPana i jego wdzicznej synowicy yczy mogy, w czym, dalibg, nie moja wina, gdy to WPanwiesz najlepiej, iecie mnie za moje szczere intencje niewdzicznoci nakarmili. Co si za w gniewie czyni, tego wedle amicycji w rachub bra nie trzeba, tusz przeto, e popdliwe mu uczynki zechcesz WPan krzywd, ktrej od was doznaem, zgoa wyekskuzowa. Ja wam te z serca odpuszczam, jako mi chrzecijaska mio nakazuje, i do zgodypowrci pragn. eby za WPanu da rkojmi, e urazy w sercu nie zostao, nie osdziem za rzecz godn odmawia WPanu tej przysugi, ktrej ode mnie dae, i pienidze WMPanowe przyjmuj..." Tu miecznik przesta czyta, uderzy kuakiem w st i zakrzykn: - Pierwej mnie na marach zobaczy ni szelg z mojej szkatuy!... - Czytaj ojciec dalej - rzeka Oleka. Miecznik podnis znw pismo do oczu. "...Ktrej gotowizny dobywaniem nie chcc WPana trudzi i zdrowia jego w dzisiejszych burzliwych czasach na szwank wystawia, kazaem sam j wydoby i obliczy..." W tym miejscu zabrako panu miecznikowi gosu i list wypad mu z rk na podog; przez chwil zdawao si, e mowa zostaaszlachcicowi odjt, bo palcami tylko chwyci si za czupryn i targa j z caejsiy: - Bij, kto w Boga wierzy! - zakrzykn wreszcie. Na to Oleka: - Jedna krzywda wicej, kara boska bliej, bo miara wkrtce si dopeni... Rozdzia 19 Rozpacz miecznika bya tak wielka, e panna musiaa go pociesza i zapewnia, etych pienidzy za przepade uwaa nie trzeba, bo przecie sam list w za skrypt starczy, a Radziwia, pana tylu dbr na Litwie i Rusi, jest na czym poszukiwa. Natomiast, e trudno byo przewidzie, co ich oboje spotka jeszcze moe, zwaszczagdyby Bogusaw powrci zwycisko do Taurogw, poczli tym gorliwiej myle o ucieczce. Oleka radzia j wszelako odoy, dopkiby Hassling-Ketling nie wyzdrowia, bo Braun by to pospny i nieuyty odak, pilnujcy lepo rozkazw, i niepodobna byogo przejedna. Co do Ketlinga, wiedziaa doskonale panienka, e dlatego si zrani, aby przy niej pozosta, zatem wierzya gboko, e wszystko dla niej uczyni gotw. Sumienie niepokoio j wprawdzie bez ustanku pytaniami, czy ma prawo dla wasnego ocalenia powica cudzy los, a moe i ycie, lecz groby, ktre nad ni wisiay wTaurogach, byy tak straszne, e stokro przewyszay niebezpieczestwa, na jakie Ketling z powodu opuszczenia suby mg by naraony. Bo przecie Ketling, jako wyborny oficer, wszdy mg znale sub, i to szlachetniejsz, a z ni razem i potnych protektorw, jako krl, jako pan Sapieha lub pan Czarniecki. I bdzie przy tym suy dobrej sprawie, i znajdziepole wywdziczenia si temu krajowi, ktrygo, wygnaca, przygarn. mier grozi mutylko w takim razie, gdyby wpad w rce Bogusawa, ale przecie Bogusaw nie wadajeszcze w caej Rzeczypospolitej. Panna przestaa si waha i gdy zdrowie modego oficera polepszyo si ju tak znacznie, e mg sub odbywa, wezwaa go do siebie. Ketling stan przed ni blady, wyndzniay, bez kropli krwi w twarzy, alepeen zawsze czci, uwielbienia i pokory. Na jego widok zy zakrciy si w oczach Olece, bo przecie bya to jedyna yczliwa dusza w Taurogach, a taka przy tym biednaicierpica, e gdy Oleka na powitanie spytaa go o zdrowie, mody oficer odrzek: - Niestety, pani, wraca, a tak by mi byo dobrze umrze... - Wapanu trzeba porzuci t sub - odrzeka patrzc na ze wspczuciem dziewczyna - bo tak zacnemu sercu trzeba pewnoci, e zacnej sprawie, zacnemu panusuy. - Niestety! - powtrzy oficer. - Kiedy koczy si suba wapana? - Za p roku dopiero. Oleka pomilczaa chwil, po czym podniosa na niego swe cudne oczy, ktre w tej chwili przestay by surowe, i rzeka: - Suchaj mnie, panie kawalerze. Bd mwia jako do brata, jako do serdecznegokonfidenta: wapan moesz i powiniene siuwolni. To rzekszy wyznaa mu wszystko: i zamiar ucieczki, i to, e na jego pomoc rachuje. Pocza mu przedstawia, e sub wszdy moe znale, a pikn, jako jego dusza jest pikn, a zaszczytn, jak honor rycerski wymaga moe; wreszcie takimi skoczya sowy: - Ja wapanu do mierci bd wdziczn. Pod bo opiek chc si schroni i Bogu w zakonie lubowa, ale gdziekolwiek bdziesz, daleko czy blisko, na wojnie, w pokoju, bd si za wapana modlia, bd prosia Boga, by bratu mojemu i dobroczycy da spokj i szczcie, gdy japrcz wdzicznoci i modlitwy nic mu wicej da nie mog... Tu gos jej zadra, a oficer sucha jej sw bledniejc jak chusta, na koniec klkn, obie donie przyoy do czoa i gosem do jku podobnym odrzek: - Nie mog, pani! nie mog!.. - Wapan mi odmawiasz? - spytaa ze zdumieniem Billewiczwna. A on zamiast odpowiedzie modli si pocz. - Boe wielki i miosierny! - mwi. - Od dziecinnych lat nigdy fasz nie posta na wargach moich, nigdy nie splami mnie krzywy uczynek. Wyrostkiem bdc broniem t sab rk krla mojego i ojczyzny, za c, Panie, karzesz mnie tak ciko i zsyasz mk, do ktrej, sam widzisz, si mi brakuje! Tu zwrci si do Oleki: - Pani, ty nie wiesz, co to jest rozkaz dla onierza, e w posuchu nie tylko jego obowizek, ale jego cze i honor. Mnie, pani, wie przysiga, i wicej ni przysiga, bo sowo rycerskie, e suby przed terminem nie porzuc i co do niej naley, lepo speni. Jam onierz i szlachcic i tak mi dopom Bg, jako nigdy w yciu nie pjd ladem takich jurgieltnikw, ktrzy honor i sub zdradzaj. A nawet na rozkaz, nawet na prob twoj, pani, sowa nie zami, chow mce to mwi i blu. Gdybym, majc rozkaz nie puszcza nikogo z Taurogw, sta na stray przy bramie i gdyby wwczas ty sama, pani, przej j wbrew rozkazowi chciaa, tedy przeszaby, ale po moim trupie. Ty mnie, pani, nie znaa i zawioda si na mnie. Ale zlituj si, zrozumiej, e ja ci do ucieczki pomaga niemog i sucha nawet o niej nie powinienem, gdy rozkaz jest wyrany, gdy odebra go Braun i nas piciu pozostaych tu oficerw. Boe, Boe! gdybym by przewidzia taki rozkaz, wolej bym poszed na t wypraw... Ja pani nie przekonam, nie uwierzysz mi, a jednak Bg widzi, Bg niech tak mnie sdzi po mierci, jako prawda, e ycie dabym ci bez wahania... honoru nie mog, nie mog! To rzekszy Ketling zaama rce i umilk wyczerpany zupenie, jeno pocz oddychaszybko. Oleka nie ochona jeszcze ze zdumienia. Nie miaa czasu ni zastanowi si, ni oceni, jak naley, tej duszy wyjtkowej wswej szlachetnoci; czua tylko, e usuwa si jej z rk ostatnia deska ratunku, zawodzi j jedyny sposb wydostaniasi z nienawistnej niewoli. Lecz prbowaa jeszcze opiera si. - Panie - rzeka po chwili. - Jestem wnuczk i crk onierza; dziad i ojciec mj rwnie honor nad ycie cenili, ale wanie dlatego nie do wszystkich posug daliby si byli lepo uywa... Ketling wydoby drc rk pismo z kalety, poda je Olece i rzek: - Sd, pani, czy rozkaz suby nie tyczy? Oleka rzucia okiem na papier i przeczytaa, co nastpuje: "Poniewa doszo do naszej wiadomoci, eurodzony Billewicz, miecznik rosieski, zamierza opuci skrycie rezydencj nasz w zamiarach nam nieprzyjaznych: mianowicie, aby znajomych, koligatw, krewnych i klientw swoich ad rebelionem przeciw jego szwedzkiemu majestatowi i nam excitare, przeto polecamy oficerom, na praesidium w Taurogach zostajcym, urodzonego Billewicza wraz z synowic jakozakadnikw i jecw wojennych strzec i ucieczki ich nie dopuci, pod utrat honoru, i sub poena sdu wojennego... etc." - Rozkaz przyszed z pierwszego postoju, po wyjedzie ksicia - rzek Ketling - dlatego jest na pimie. - Niech si dzieje wola boa! - rzeka po chwili milczenia Oleka. - Stao si. Ketling czu, e wypada mu ju odej, i nie rusza si z miejsca. Blade jego wargi poruszay si od czasu do czasu, jak gdybychcia co mwi i nie mg gosu wydoby. Dawio go pragnienie, by pa jej do ng i ebra przebaczenia, lecz z drugiej strony czu, e ona dosy ma wasnego nieszczcia, i znajdowa jak dzik rozkosz w tym, e i on cierpi i e bdzie cierpia bez skargi. Na koniec skoni si i wyszed w milczeniu, ale zaraz w korytarzu pozrywa bandae, ktre mia na wieej ranie, i pad zemdlony, a gdy po upywie godziny stra paacowa znalaza go lecego bliskoschodw i odniosa do cekhauzu, rozchorowa si ciko i przez dwa tygodnie nie mg opuci oa. Oleka po odejciu Ketlinga pozostaa czas jaki jakby odurzona. Spodziewaa si prdzej mierci anieli jego odmowy, dlatego w pierwszej chwili, pomimo caego hartu duszy, zbrako jej si, energii, uczua si sab jak zwyka niewiasta, a chocia niewiadomie powtarzaa: "Dziej siwola boa!" - przecie al zawodu wzi gr nad rezygnacj i zy obfite a gorzkie puciy si jej z oczu. W tej chwili nadszed miecznik, a spojrzawszy na synowic odgad zaraz, e mu niepomyln wie ma zwiastowa, wicspyta ywo: - Dla Boga! co tam znowu? - Ketling odmawia - odrzeka dziewczyna. - Wszystko tu otry, szelmy i arcypsy! Jak to? i ten nie chce pomc? - Nie tylko nie chce on pomc - odrzeka skarc si jak mae dziecko - ale powiada m w niezmiern studni zlatywa, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcob Uc({cS7 :jeszcze, e przeszkodzi, choby te i polecmu przyszo. - Czemu? na rany Paskie! czemu? - Bo taka ju nasza dola! Ketling nie zdrajca, ale taka ju nasza dola, bomy najnieszczliwsi ze wszystkich ludzi! - Bodaj tych wszystkich heretykw pioruny zatrzasy! - krzykn miecznik. - Na cnot nastaj, upi, kradn, wi꿹... Bodaj wszystko ju przepado! Nie y uczciwym ludziom w takich czasach! Tu pocz chodzi spiesznym krokiem po komnacie i piciami wygraa, na koniec ozwa si zgrzytnwszy zbami: - Wolaem wojewod wileskiego, wol tysic razy nawet Kmicica ni tych uperfumowanych szelmw bez czci i sumienia! A gdy Oleka nie odrzeka nic, tylko jeszcze mocniej paka zacza, pan miecznik zagodnia i po chwili tak mwi pocz: - Nie pacz. Kmicic mi do gowy przyszed jeno dlatego, e ten by nas przynajmniej wyrwa z tej babiloskiej niewoli potrafi. Daby ci on wszystkim Braunom, Ketlingom, Patersonom i samemu Bogusawowi! Ale zreszt wszyscy zdrajcy jednacy! Nie pacz! Pakaniem nic nie wskrasz, a tu radzi trzeba. Nie chce Ketling pomaga... eby go skrzywio!... to si bez niego obejdziem... Mski niby animusz w tobie, a w cikim terminie jeno szlocha umiesz... Co powiada Ketling? - Powiada, e ksi kaza nas jako jecwwojennych strzec, bojc si, eby stryjkopartii nie zebra i do konfederatw nie poszed. Pan miecznik wzi si w boki: - A! a! boi si, szelma!... I ma suszno, botak uczyni, jako Bg w niebie! - Majc za rozkaz, ktry suby tyczy, Ketling pod czci musi go speni. - Dobrze!... Obejdziem si bez heretyckiej pomocy! Oleka otara zy. - I stryjko mylisz, e bdzie mona? - Myl, e trzeba, a jak trzeba, to i mona, chobymy mieli po powrozach spuszcza si z tych okien. A panienka zaraz na to: - Moja wina, em pakaa... Radmy jak najprdzej! zy jej cakiem oschy i brwi cigny siznowu od mylenia, z dawn stanowczoci i energi. Jako pokazao si, e miecznik nie umie rady znale i e imaginacja panny o wiele w sposoby obfitsza. Lecz ciko i jej szo, bo to byo jasne, e ich tam musz strzec pilnie. Postanowili tedy nie prdzej prbowa, a pierwsze wieci od Bogusawa przyjd do Taurogw. W tym ca zoyli nadziej, spodziewajc si kary boskiej na zdrajc ojczyzny i bezczestnego czeka. Mg on przecie polec, mg obonie zachorze, mg by pobity przez Sapieh, a wwczas niezawodnie powstaby w caych Taurogachpopoch i nie tak by ju bacznie bram strzeono. - Znam ja pana Sapieh - mwi, pokrzepiajc siebie i Olek, miecznik - wojennik to powolny, ale akuratny, i dziw, jak zawzity. Exemplum jego dla majestatu iojczyzny wierno. Zastawi si, wyprzeda, a taki potg zebra, przy ktrej Bogusawowa jedno nic. Tamto powany senator, to fircyk, tamto prawy katolik, to heretyk, tamto sama roztropno, to paliwoda! Przy kim moe by wiktoria i bogosawiestwo boe? Ustpi ta radziwiowska noc przed sapieyskim dniem, ustpi! Chybaby kary i sprawiedliwoci na tym wiecie nie byo!... Czekajmy jeno wieci i mdlmy si za powodzenie pana Sapieyskiego ora. Poczli tedy wyczekiwa, ale przeszed miesic, dugi, ciki dla strapionych serc, nim pierwszy goniec przyby, a i to wysany nie do Taurogw, ale do Szteinboka, do Prus Krlewskich. Ketling, ktry od czasu ostatniej rozmowy nie mia stan przed oczyma Oleki, przysa jej zaraz kartk z nastpujc wiadomoci: "Ksi Bogusaw znis pana Krzysztofa Sapieh koo Braska; kilka chorgwi jazdyipiechoty w pie wycitych. Idzie na Tykocin, pod ktrym stoi Horotkiewicz." Dla Oleki by to po prostu grom. Wielko wodza i dzielno rycerska znaczyy dla jejdziewczcego umysu jedno i to samo, e za widziaa Bogusawa w Taurogach pokonywajcego z atwoci najdzielniejszych rycerzy, przeto, zwaszcza po owej wiadomoci, wyobraziago sobie jako z, ale niezwycion si, ktrej nikt nie sprosta. Nadzieja, aby Bogusaw mg by pokonany, zgasa w niej zupenie. Prno miecznik uspokaja j i pociesza tym, e mody ksi nie zmierzy si jeszcze ze starym panem Sapieh, prno jej zarcza, e sama godno hetmaska, ktr krl wieo pana Sapieh przyozdobi, musi da temu ostatniemu stanowcz nad Bogusawem przewag, nie wierzya, nie miaa wierzy. - Kto jego zwyciy? kto mu sprosta?... - odpowiadaa ustawicznie. Dalsze wieci zdaway si potwierdza jej obawy. W kilka dni pniej Ketling znw nadesa kartk z doniesieniem o rozbiciu Horotkiewicza i wziciu Tykocina. "Cae Podlasie (pisa) jest ju w rku ksicia, ktry nie czekajc na pana Sapieh, sam wielkimi pochodami cignie na niego." "I pan Sapieha zniesion bdzie!" - pomylaa dziewczyna. Tymczasem nadleciaa niby jaskka, zwiastunka wiosny, wie z innych stron. Na te przymorskie brzegi Rzeczypospolitej przyleciaa ona pno, ale za to ubrana we wszystkie tczowe blaski cudownej legendy z pierwszych wiekw chrzecijastwa, gdyjeszcze wici chodzili po wiecie, wiadczc prawdzie i sprawiedliwoci. - Czstochowa! Czstochowa! - powtarzay wszystkie usta. Z serc ld odtaja i zakwitny jako kwiatyw przygrzanej wiosennym socem ziemi. "Czstochowa si obronia, widziano J sam, Krlow Polsk, okrywajc mury paszczem niebieskim; granaty zabjcze przypaday pod Jej wite stopy, aszc si jako psy domowe; Szwedom schy rce,muszkiety przyrastay do twarzy, a odstpili ze wstydem i strachem." Ludzie sobie obcy, gdy usyszeli t wie, padali sobie w objcia, paczc z radoci. Inni narzekali, e przysza tak pno. - A my tu w paczu - mwili - a my w blu, my w mce tyle czasu yli, gdy nam ju weseli si byo trzeba!... Za czym poczo hucze w caej Rzeczypospolitej i roztaczay si te grone grzmoty od Pontu Euksynu do Batyku, a fale obu mrz dray; to lud wierny, lud zbony powstawa jak burza w obronie swej Krlowej. We wszystkie serca wstpia otucha, wszystkie renice zapaay ogniem; to, co si wydawao przedtem strasznym i niezwalczonym, zmalao w oczach. - Kto go pokona? - mwi do dziewczyny pan miecznik - kto mu sprosta? Teraz wieszkto? Panna Najwitsza! Oboje z Olek krzyem po caych dniach leeli dzikujc Bogu za miosierdzie nad Rzeczpospolit; zarazem przestali wtpi io wasnym ocaleniu. O Bogusawie za ucicho przez dugi czas zupenie, jakby on sam wraz z ca sw si w wod wpad. Oficerowie pozostali w Taurogach poczli si niepokoi i przyszo sw niepewn oglda. Woleliby wie o klsce ni t guch cisz. Ale adna wie nie moga nadej, bo wanieto wwczas straszliwy Babinicz wysforowa si z Tatary przed ksicia i wszystkich gocw przejmowa. Rozdzia 20 Pewnego jednak dnia przybya do Taurogwz konwojem kilkudziesiciu onierzy panna Anna Borzobohata-Krasieska. Braun przyj j bardzo uprzejmie, bo musia, gdy mu tak nakazywa list Sakowicza, przez samego Bogusawa podpisany, a polecajcy wszelkie dla respektowej panienki ksinej Gryzeldy Winiowieckiej mie wzgldy. Panienka te bya pena fantazji; od pierwszej chwili przyjazdu pocza w Braunie widrowa oczkami, a pospny Niemiec rozrusza si, jakoby go kto ogniem przypiek; pocza take komenderowa innymi oficerami, sowem, rozporzdza si w Taurogach jak we wasnym domu. Tego samego dnia wieczorem poznaa si z Olek, ktra patrzya wprawdzie na ni z nieufnoci, lecz przyjmowaa j grzecznie, w nadziei, i nowin od niej zaczerpnie. Jako Anusia miaa ich pod dostatkiem. Rozmowa pocza si od Czstochowy, bo tych wieci najchciwsi byli taurogscy jecy.Miecznik szczeglnie pilnie osania uszy rkoma, by adnego sowa nie uroni, przerywajc tylko od czasu do czasu opowiadanie Anusi okrzykami: - Chwaa na wysokoci Panu! - Dziwno mi to - rzeka wreszcie przyjezdna panienka - e wapastwa dopiero niedawno wiadomo o tych cudach Najwitszej Panienki dosza, bo to ju dawna historia, i ja byam jeszcze wtedy wZamociu, i pan Babinicz jeszcze po mnie nie przyjecha - hej! na ile to tygodni byoprzedtem... Potem ju zaczli Szwedw wszdy bi, i w Wielkopolsce, i u nas, a najgorzej pan Czarniecki, przed ktrego imieniem samym uciekaj. - A! pan Czarniecki! - krzykn zacierajc rce miecznik - ten im da pieprzu! Syszaem jeszcze o nim z Ukrainy jako o wielkim onierzu. Anusia tylko rczkami strzepna sukienk itak sobie, jakby o najmniejsz rzecz szo, zawoaa z niechcenia: - Oho! ju po Szwedach! Stary za pan Tomasz nie mg wytrzyma,wic porwawszy j za rczk, cakiem pogry on malutk w swych ogromnych wsach i pocz caowa zawzicie, wreszcie zakrzykn: - A, moje licznoci! Patoka pynie z ust wapanny, jak mi Bg miy!... Nie moe inaczej by, jeno anio przyjecha do Taurogw! Anusia zaraz pocza krci palcami koczyki warkoczykw obwizane rowymiwsteczkami i strzygc spod czoa oczyma odrzeka: - Ej, daleko mnie do aniow! Ale ju i hetmani koronni poczli Szwedw bi, i wszystkie wojsko kwarciane z nimi, i wszystkie rycerstwo, i uczynili konfederacj w Tyszowcach, i krl do niej przystpi, i wydali uniwersay, i nawet chopstwo Szwedw bije... i Najwitsza Panienka bogosawi... Tak za mwia, jakoby ptak szczebiota, ale od tego szczebiotania w mieczniku sercezmiko zupenie, wic cho niektre z tych nowin byy ju mu wiadome, rykn wreszcie z radoci jak ubr; po twarzy Oleki poczy take pyn zy ciche a due. Widzc to Anusia, a majc od natury serce dobre, skoczya zaraz ku niej, a objwszy j rkoma za szyj pocza mwi szybko: - Nie pacz, wapanna... mnie wapanny alinie mog na to patrze... Czego paczesz?...Tyle byo szczeroci w jej gosie, e nieufno Oleki znika zaraz, ale za to rozpakaa si biedna dziewczyna jeszcze serdeczniej. - Wapanna taka liczna... - pocieszaa j Anusia - czego paczesz? - Od radoci - odrzeka na to Oleka - ale i ze strapienia, bo my tu w cikiej niewoli jestemy, dnia niepewni ani godziny... - Jake to? U ksicia Bogusawa? - U tego zdrajcy! u tego heretyka! - hukn pan miecznik. Na to Anusia: - To samo i mnie si przygodzio, a dlatego nie pacz. Nie neguj wapanu dobrodziejowi, e ksi zdrajca i heretyk,ale dworny kawaler i pe nasz respektujcy. - Bodaj go tak samo w piekle respektowali! - odpar miecznik. - Panna go jeszcze nie znasz, bo na wapann tak nie nastawa jako na t dziewczyn. Arcy to szelma jest,a w Sakowicz drugi! Daby Bg, eby pan hetman Sapieha obu pogry! - e pogry, to pogry... Ksi Bogusawchory okrutnie i potg ma niewielk. Prawda, e nagle nastpi i kilka chorgwi znis, i Tykocin zagarn, i mnie, ale nie jemu mierzy si z pana Sapieysk si. Moecie mi wapastwo wierzy, bom obie potgi widziaa... Przy panu Sapiee najwiksi kawalerowie si znajduj, ktrzy sobie z ksiciem Bogusawem wnet poradz.- A widzisz! nie mwiem ci? - rzek miecznik zwracajc si do Oleki. - Ksicia Bogusawa znam z dawna - mwia dalej Anusia - bo to obojga ksistwaWiniowieckich i pastwa Zamoyskich powinowaty; przyjeda on raz do nas do ubniw, wtedy kiedy sam ksi Jeremi naTatarw w Dzikie Pola chodzi. Dlatego i teraz mnie szanowa kaza, bo pamita, iem tam domow bya i ksinej pani najblisz. Ot, taka, taka jeszcze byam malutka! nie to co dzi!... Mj Boe, kto by si to wtedy spodzia, e z niego zdrajca bdzie. Ale nie frasujcie si i tak, mili pastwo, bo albo on ju nie wrci, albo temy si jako std wydostaniemy. - Ju my tego prbowali - odrzeka Oleka. - I nie udao si wam? - Jak si miao uda? - rzek miecznik. - Spucilimy si ze sekretu przed jednym oficyjerem, o ktrym rozumielimy, e namsprzyja, a pokazao si, e on gotw przeszkodzi, nie pomc. Najstarszy nad nimi jest tu Braun, tego za i sam diabe nie przejedna. Anusia spucia oczki. - Moe by mnie si udao. Trzeba tylko, eby pan Sapieha tu przyszed, aby byo si do kogo schroni. - Daj go Boe jak najprdzej - odpowiedziapan Tomasz - bo te i midzy jego ludmi sia mamy krewnych, znajomych i przyjaci... Ba! tame przecie s i dawni towarzysze spod wielkiego Jeremiego, panowie Woodyjowski, Skrzetuski i Zagoba. - Znam ich - odrzeka ze zdziwieniem Anusia - ale ich u pana Sapiehy nie masz. Ej,eby to byli! a zwaszcza pan Woodyjowski(bo pan Skrzetuski onaty), to by mnie tu nie byo, gdy pan Woodyjowski nie daby si ogarn jako pan Kotczyc. - Wielki to kawaler! - zawoa miecznik. - Chluba caego wojska! - dodaa Oleka. - Dla Boga! czy tylko nie polegli, e ich wapanna nie widziaa? - Ej, nie! - odrzeka Anusia - przecieby gono byo o mierci takich rycerzy, a niemwiono mi nic... Wapastwo ich nie znacie... Nie dadz si oni nigdy... chyba kula moe ich zabi, bo aden czowiek im nie poradzi, ani panu Skrzetuskiemu, ani panu Zagobie, ani panu Michaowi. Chocia pan Micha may, ale pamitam, co ksi Jeremi o nim powiada, e gdyby los caej Rzeczypospolitej zawis od bitwy jednego z jednym, toby pana Michaa do niej wybra. One Bohuna usiek... O, nie! pan Micha zawsze sobie da rady. Miecznik kontent, e ma z kim gawdzi, pocz chodzi szerokimi krokami po komnacie zapytujc: - Prosz, prosz! To wapanna znasz tak dobrze pana Woodyjowskiego? - Bomy tyle lat razem byli... - Prosz!... To pewno si i bez afektw nie obeszo? - Ja temu nie winna - rzeka Anusia przybierajc skromn postaw - ale do tej pory pewnie i pan Micha si oeni. - A wanie e si nie oeni. - Choby si i oeni... to mi wszystko jedno!... - Daj wam Boe, abycie si zeszli... Ale to mnie martwi, co mi wapanna mwisz, e ich u pana hetmana nie masz, bo z takimi onierzami wiktorie atwiejsze. - Jest tam kto, co za nich wszystkich stanie. - Kt to taki? - Pan Babinicz z Witebskiego... Wapastwo o nim nie syszeli? - Nic, co mi i dziwno. Anusia pocza opowiada histori swego wyjazdu z Zamocia i wszystko, co si jej w drodze przygodzio. Pan Babinicz za wyrs w jej opowiadaniu na tak wielkiego bohatera, e miecznik w gow zachodzi, kto by to by taki. - To ja znam ca Litw - mwi. - S tu wprawdzie domy podobnie si nazywajce, jak: Babonaubkw, Babiw, Babinowskich, Babiskich i Babskich, ale o Babiniczach nie syszaem... i mniemam, e to musi by nazwisko przybrane, bo tak wielu czyni z tych, ktrzy s w partiach, aeby za nieprzyjaciel nie mci si na substancji i rodzinach. Hm! Babinicz!... Ognisty to jaki kawaler, skoro i pana Zamoyskiego umia tak splantowa. - Oj! jak ognisty! ach! - zawoaa Anusia. Miecznik wpad w dobry humor. - Take to? - spyta stajc przed Anusi i biorc si w boki. - Bo wapan dobrodziej moe sobie zaraz Bg wie co suponujesz? - Boe uchowaj, nic nie suponuj! - A pan Babinicz, ledwomy z Zamocia wyjechali, zaraz mi powiedzia, e jego serce kto inny w dzierawie trzyma... i chocia mu tenuty nie paci, przecie dzierawcy zmienia nie myli... - I wapanna temu wierzysz? - Juci, e wierz - odpara z wielk ywoci Anusia - musi on by po uszy zakochany, skoro przez tyle czasu... skoro... skoro... - Oj! jako nieskoro! - odrzek miejc si pan miecznik. - A ja mwi, e skoro - odrzeka tupic nk - bo skoro o nim usyszymy... - Daj to Bg! - I powiem wapanu, dlaczego... Oto, ile razy pan Babinicz o ksiciu Bogusawie wspomnia, to a mu twarz bielaa, a zbami tak skrzypia jak drzwiami. - To ju bdzie nasz przyjaciel!... - odrzek pan miecznik. - Pewnie!... I do niego uciekniemy, byle si pokaza! - Bylem si std wyrwa, bd mia wasnparti, i wapanna zobaczysz, e mi take wojna nie pierwszyzna i e ta stara rka jeszcze si na co przyda. - To id wapan pod komend pana Babinicza. - Wapanna masz wiksz ochot i pod tkomend... Dugo jeszcze przekomarzali si w ten sposb i coraz weselej, tak e i Oleka, m w niezmiern studni zlatywa, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPnc cc*c9'zapomniawszy o swych zgryzotach, rozweselia si znacznie, a Anusia pocza w kocu parska na miecznika jak kotka. eza bya wypoczta, bo na ostatnim nocleguw niedalekich Rosieniach wyspaa si dobrze, odesza wic dopiero pn noc. - Zoto, nie dziewka! - rzek po jej odejciu pan miecznik. - Szczere jakowe serce... i myl, e prdko przyjdziemy do konfidencji - odpowiedziaa mu Oleka. - A postawia jej oto z pocztku koza na czole. - Bom mniemaa, e to kto nasany. Czy jawiem wreszcie? Wszystkiego si tu boj! - Ona nasana?... chyba przez dobre duchy!... A wykrtne to licho jak asica... ebym tak by modszy, nie wiem, do czegoby przyszo, cho i tak czek jeszcze jary... Oleka rozweselia si zupenie i wsparszy rczki na kolanach, przekrcia na bok gwk, naladujc Anusi i patrzc z ukosa na miecznika: - Tak to, stryjaszku?! Stryjn mi chcecie z tej mki wypiec? - No, cicho! no! - odrzek miecznik. Ale umiechn si i pocz ca garci wsa w gr podkrca. Po chwili za doda: - Przecie i takow sensatk, jak ty, rozruszaa. Pewien jestem, e si okrutna amicycja midzy wami pocznie. Jako nie myli si pan Tomasz, bo w niedugim czasie zawizaa si przyja midzy dziewcztami bardzo ywa i rosa coraz bardziej, moe dlatego wanie, e obie stanowiy zupene wzgldem siebie przeciwiestwo. Jedna miaa powag w duszy, gboko uczu, niezomn wol i rozum; druga, przy dobrym sercu i czystoci myli, bya dzierlatk. Jedna ze swej cichej twarzy, jasnych warkoczw, z niewysowionego spokoju i uroku wysmukej postawy do staroytnej Psyche bya podobn; druga, istna czarnuszka, przypominaa raczej choch, ktra nocamina wertepy ludzi wyprowadza i z frasunku ich si mieje. Oficerw pozostaych w Taurogach, ktrzy na obie co dzie patrzyli, braa ochota caowa Billewiczwny nogi, Anusi usta. Ketling majcy dusz szkockiego grala, zatem melancholii pen, czci i ubstwia Olek, a od pierwszego wejrzenia pocz nie znosi Anusi, ktra zreszt wypacaa mu si wzajemnoci, wetujc poniesione straty na Braunie i wszystkich pozostaych,nie wyczajc samego pana miecznika rosieskiego. Oleka w krtkim czasie uzyskaa wielk przewag nad sw przyjacik, ktra z ca szczeroci serca mawiaa do pana Tomasza: - Ona w dwch sowach wicej powie, ni ja przez cay dzie wytrajkocz. Z jednej wszelako przywary nie moga powana panna wyleczy swojej pustej przyjaciki, mianowicie z zalotnoci. Bo niech jeno Anusia usyszy brzk ostrg na korytarzu, wnet udaje, e czego zapomniaa, e chce obaczy, czyli nowiny o panu Sapiee nie przybyy, wypada na korytarz, leci wichrem i wpadszy na oficera wykrzykuje: - Ach! jak mnie pan przestraszy! Po czym wszczyna si rozmowa przeplatanakrceniem fartuszka, spogldaniem spod czoa i rozmaitymi innymi minkami, za pomoc ktrych najtwardsze serce mskie snadnie pogrone by moe. I tym bardziej braa jej za ze Oleka owobaamuctwo, e Anusia po kilku dniach znajomoci przyznaa si jej do cichego afektu dla pana Babinicza. Nieraz ze sob otym rozmawiay. - Inni jako dziady ebrali - mwia zatem Anusia - a ten smok wola na swoich Tatarw ni na mnie spoglda, a za nie mwi inaczej, jak rozkazujc: "Wapanna wysid! wapanna jedz! wapanna pij!" eby przy tym by grubian, ale nie by; eby nie by troskliwy, ale by! W Krasnymstawie zaraz powiedziaam sobie: "Nie patrzysz na mnie - czekaj!.." A to ju w cznej mnie sam tak rozebrao, e strach. Tu powiem ci, em mu w te siwe oczy jeno patrzaa, a gdy si rozemia, toju i mnie rado braa, jakobym owo niewolnic jak bya... Oleka zwiesia gow, bo i jej siwe oczy przyszy na pami. I tamten by tak samo mwi, i tamten komend wiecznie mia na ustach, dzielno w obliczu, jeno sumienia nie mia ni bojani boej. A Anusia, idc za wasn myl, mwia dalej: - Kiedy z buzdyganem na koniu po polach lata, to mylaam, e orze albo hetman jaki. Tatarowie si go gorzej ognia bali. Gdzie przyjecha, posuch musia by, a jak si bitwa zdarzya, to ognie na niego z ochoty na krew biy. Sia ja godnych kawalerw w ubniach widziaam, ale takiego, eby mnie strach przed nim bra, nigdym nie widziaa. - Jeeli ci go Pan Bg przeznaczy, to go dostaniesz, aeby za ciebie nie lubi, temusi wierzy nie chce... - Lubi to on mnie lubi... troszeczk... ale inn wicej. Sam mi nieraz mwi: "Szczcie to wapanny, e ni zapomnie, ni odkocha si nie mog, bo inaczej lepiej by wilkowi koz powierzy anieli mnie takdziewczyn." - Ce mu na to? - Mwiam mu tak: "Skde wapan wiesz, ebym mu bya wzajemn?" A on odpowiada: "Ja bym nie pyta!" I rb tu, co chcesz, z takim!... Gupia tamta, ktra go nie pokochaa, i sam zatwardziao musi mie w sercu. Pytaam go, jak jej imi, nie chcia powiedzie. "Lepiej - mwi- tego nie tyka, bo to bolczka, a druga (powiada) bolczka to Radziwiy... zdrajcy!" I zaraz tak straszn twarz czyni, e byabym wolaa do mysiej jamy si schowa. Po prostu baam si go!... Ale co tam! nie dla mnie on, nie dla mnie! - Pro o niego witego Mikoaja; wiem od ciotki, e najlepszy to w takich terminach protektor. Bacz jeno, by go nie obrazia, innych baamucc. - Ju nigdy nie bd, jeno tyle! odrobin! Tu Anusia pokazywaa na palcu, ile sobie pozwoli, i ma sobie wyznaczaa porcj, co najwicej na p paznokcia, by witegoMikoaja nie obrazi. - Ja nie przez pust swawol to czyni - tumaczya si panu miecznikowi, ktry take pocz jej baamuctwo do serca bra- ale musz, bo jeeli nam ci oficyjerowie nie pomog, to si nigdy std nie wydostaniem. - Ba! Braun nigdy nie dopuci. - Braun pogron! - odrzeka cienkim gosikiem i spuszczajc oczy. - A Fitz-Gregory? - Pogron! - odrzeka jeszcze cieniej. - A Ottenhagen? - Pogron! - Avon Irhen? - Pogron! - Nieche wapann las ogarnie!... To widz z jednym Ketlingiem tylko nie umiaa sobie da rady... - Nie cierpi go! Ale kto inny da sobie z nimrady. Zreszt, obejdzie si bez jego pozwolenia. - I wapanna mylisz, e jak zechcemy ucieka, to oni nie przeszkodz? - Pjd z nami!... - odrzeka wycigajc gwk i mruc oczy Anusia. - Dla Boga! to czemu tu siedzimy? Dzi bym chcia by daleko! Ale z narady, ktra zaraz nastpia, wypado, e naley czeka, pki si losy Bogustawowe nie rozstrzygn i pki pan podskarbi albo pan Sapieha nie zbli si w okolic mudzi. Inaczej grozia sroga zgubanawet od swoich. Towarzystwo cudzoziemskich oficerw nie tylko nie stanowioby obrony, ale powikszao jeszcze niebezpieczestwo, lud bowiem prosty tak strasznie by na cudzoziemcw zawzity, e kadego, kto polskich szat nie nosi, mordowa bez miosierdzia. Polscy bowiem dygnitarze noszcy obce suknie, nie mwic o dyplomatach austriackich i francuskich, nie mogli podrowa inaczej, chyba pod oson potnych oddziaw wojskowych. - Wapastwo mi wierzcie, bom ja przejechaa cay kraj - mwia Anusia - w pierwszej lepszej wsi, w pierwszym lepszym lesie grasanci wymorduj nas, nim spytaj, ktomy tacy. Nie mona inaczej ucieka, jeno do wojsk. - Ba, bd mia wasn parti. - Nim j wapan zbierzesz, nim do znajomej wsi dojedziesz, szyj stracisz. - Wieci o ksiciu Bogusawie powinny wkrtce nadej. - Panu Braunowi kazaam, by zaraz mi wszystko donosi. Braun jednak przez dugi czas nic jej nie donosi. Ketling natomiast pocz odwiedza Olek, bo pierwsza, spotkawszy go pewnego dnia, wycigna do rk. Mody oficer le wry z tej guchej ciszy. Wedle niego, ksi, ze wzgldu na elektora i Szwedw, nie zamilczaby o najmniejszym powodzeniuiraczej by je przesadza, anieli milczeniemznaczenie rzeczywistych przewag osabia.- Nie przypuszczam, eby mia by ju zniesiony ze szcztem - mwi mody oficer - ale pewnie znajduje si w cikim pooeniu, z ktrego wyjcie znale trudno. - Wszystkie wieci przychodz tu tak pno- odrzeka Oleka - a najlepszy dowd na Czstochowie, o ktrej cudownej obronie dowiedzielimy si szczegw dopiero od panny Borzobohatej. - Ja, pani, wiedziaem ju o tym dawniej, ale nie rozumiejc, jako cudzoziemiec, waloru, ktry dla Polakw ma to miejsce, nawet nie wspominaem pani o tym. Bo e si w tak wielkiej wojnie jakowy zameczekna czas obroni i kilka szturmw odeprze, tosi zawsze zdarza i zwykle nie przywizujesi do tego wagi. - A przecie byaby to dla mnie najmilsza nowina! - Widz istotnie, e le uczyniem, bo z tego, co jak teraz sysz, po owej obronie zaszo, miarkuj, e to rzecz wana, ktrana ca wojn wpyn moe. Wszelako wracajc do podlaskiej ksicia ekspedycji, to inna sprawa. Czstochowa daleko, Podlasie bliej. A gdy ksiciu powodzio si pocztkowo, pamitasz, pani, jak prdko przychodziy nowiny... Wierzaj mi, pani: jestem modym czowiekiem, ale od czternastego roku ycia onierzem, i dowiadczenie mi mwi, e owa cisza le wry. - Raczej dobrze - odrzeka panna. Na to Ketling: - Niech bdzie dobrze!... Za p roku koczy si moja suba!... Za p roku rozwizuje si moja przysiga!... W kilka dni po tej rozmowie nowiny nareszcie nadeszy. Przywiz je pan Bies herbu Kornia, zwany na dworze Bogusawowym Cornutusem. By to szlachcic polski, ale scudzoziemczay zupenie, bo od pacholcych niemal lat w wojskach zagranicznych suc, prawie po polsku zapomnia, a przynajmniej mwi jak Niemiec. Dusz mia take scudzoziemcza, dlatego wielce do osoby ksicia by przywizany. Jecha on z wanmisj do Krlewca, w Taurogach za zatrzyma si tylko dla wypoczynku. Braun z Ketlingiem przyprowadzili go zaraz do Oleki i Anusi, ktre obecnie mieszkay ju i sypiay razem. Braun stan frontem przed Anusi, po czym zwrci si do pana Biesa i rzek: - To jest krewna pana Zamoyskiego, starosty kauskiego, zatem i ksicia pana, dla ktrej kaza wszelkie mie atencje, a ktra yczy sobie nowiny z ust naocznego wiadka posysze. Pan Bies z kolei wyprostowa si jak po subie i czeka pytania. Anusia nie zaprzeczaa pokrewiestwa z Bogusawem, bo bawiy j hody wojskowych, wic skina rk na pana Biesa, by usiad, co gdy uczyni, spytaa: - Gdzie ksi obecnie si znajduje? - Ksi cofa si ku Sokce, daj Boe szczliwie! - odrzek oficer. - Mw wapan szczer prawd, jak mu idzie? - Powiem szczer prawd - odrzek oficer - i nic nie zataj, mniemajc, e jej dostojno znajdziesz w duszy swej fundament do wysuchania nowin mniej pomylnych. - Znajd! - odrzeka Anusia stukajc pod sukni korkiem o korek z ukontentowania, e j zw jej dostojnoci i e nowiny s "mniej pomylne". - Z pocztku wszystko nam szo dobrze - mwi pan Bies. - Starlimy po drodze kilka kup rebelizantw, rozbilimy pana Krzysztofa Sapieh i wycilimy dwie chorgwie jazdy oraz regiment piechoty dobrej, nikogo nie ywic... Za czym znielimy pana Horotkiewicza, i sam ledwie uszed, a inni powiadaj, e zabit... Za czym zajlimy ruiny tykociskie... - To ju wszystko wiemy, powiadaj prdko wapan niepomylne nowiny! - przerwaa nagle Anusia. - Racz tylko pani wysucha ich spokojnie. Doszlimy a do Drohiczyna i tam naraz odwina si karta... Mielimy wie, e panSapieha jeszcze daleko; tymczasem dwa nasze podjazdy jakoby w ziemi wpady. Nie wrci ni wiadek klski. Wtem pokazao si, e jakie wojska id w przodku przed nami. Wielka std powstaa konfuzja. Ksi pan pocz myle, e wszystkie poprzednie relacje byy faszywe i e pan Sapieha nie tylko nastpi, ale i drog przeci. Poczlimy si tedy cofa, bo w ten sposbmona byo przydyba nieprzyjaciela i do walnej bitwy, ktrej koniecznie chcia ksi, go zmusi... Ale nieprzyjaciel nie dawa pola, jeno cigle napada i napada. Poszy znw podjazdy i wrciy poszarpane. Odtd poczo nam wszystko wrku topnie, nie mielimy spokoju we dnie ni w nocy. Drogi nam psuto, groble przecinano, przejmowano wiwend. Poczychodzi suchy, e sam pan Czarniecki nas gnbi; onierz nie jad, nie spa, duch upad; w samym obozie ginli ludzie, jakobyich ziemia poeraa. W Biaymstoku nieprzyjaciel zachwyci znw cay podjazd,kredensy i karoce ksice, i dziaa. Nigdy nic podobnego nie widziaem. Nie widziano te tego w poprzednich wojnach. Ksi wpad w alteracj. Chcia jednej walnej bitwy, a musia stacza co dzie po dziesi mniejszych... i przegrywa. ad rozprzga si. A c dopiero wyrazi zdoa nasz konfuzj i strach, gdymy si dowiedzieli, e sam pan Sapieha jeszcze nienastpi i e to tylko potny podjazd przedosta si przed nas i tyle niewypowiedzianych klsk nam zada... W podjedzie tym byy wojska tatarskie... Dalsze sowa oficera przerwa pisk Anusi, ktra rzuciwszy si nagle Olece na szyj zakrzykna: - Pan Babinicz! Oficer zdumia, usyszawszy nazwisko, alesdzi, e to przestrach i nienawi wyrway dostojnej pannie z piersi ten okrzyk, wic dopiero po chwili tak mwi pocz: - Komu Bg da wielko, da mu i si do zniesienia cikich terminw, wic racz si,pani, uspokoi! Tak istotnie zowie si ten piekielnik, ktry los caej wyprawy podkopa i nieobliczonych jeszcze szkd sta si przyczyn. Nazwisko jego, ktre jej dostojno z tak zdumiewajc bystroci odgada, powtarzaj teraz wszystkie usta z przeraeniem i wciekoci w naszym obozie... - Tego pana Babinicza widziaam w Zamociu - odrzeka prdko Anusia - i gdybym bya odgada... Tu umilka, i nikt nie dowiedzia si, co by w takim razie zaszo... Oficer po chwili milczenia tak znowu mwi pocz: - Nastay odwile i ciepa, wbrew, mona rzec, przyrodzonemu natury porzdkowi, bo mielimy wiadomo, i na poudniu Rzeczypospolitej zima trzyma si jeszcze tga, a my zasi brodzilimy w roztopach wiosennych, ktre nasz cik jazd do ziemi przykuy. On za, majc ludzi lekkich,tym bardziej dojeda. Co krok ronilimy wozy i dziaa, tak e w kocu komunikiem i przyszo. Mieszkaniec okoliczny w lepej zaciekoci swej jawnie sprzyja napastnikom... Bdzie, co Bg zdarzy, ale w desperackim stanie zostawiem cay obz i samego ksicia pana, ktrego w dodatku febra zoliwa nie opuszcza i po caych dniach si pozbawia. Bitwa jeneralna wszake nastpi wkrtce, ale jak si to obrci, Bg wie... i pokieruje... Cudw naleysi spodziewa. - Gdzie wapan zostawi ksicia? - Na dzie drogi od Sokki; ksi ma zamiar okopa si w Suchowoli lub tamtejszym Janowie i bitw przyj. Pan Sapieha jest o dwa dni drogi. Gdym wyjeda, mielimy troch wolniejszego oddechu, bo od schwytanego jzyka dowiedzielimy si, e sam Babinicz odjecha do gwnego obozu, bez niego zaTatarowie nie miej tak nastpowa, kontentujc si szarpaniem podjazdw. Ksi, ktry jest wdz niezrwnany, wszystkie nadzieje na walnej bitwie gruntuje, ale to gdy zdrw, a gdy go febra chwyci, musi inaczej myle, czego najlepszy dowd w tym, i mnie wysa do Prus. - Po co tam wapan jedziesz? - Albo ksi bitw wygra, albo przegra. Jeeli przegra, cae Prusy elektorskie pozostan bez obrony i snadnie moe si zdarzy, e pan Sapieha przejdzie granic, aby elektora do decyzji skoni... Ow (mwi to, gdy tajemnicy nie ma adnej) jad ostrzec, by jakow obron tamtym prowincjom obmylono, bo nieproszeni gocie mog w zbyt licznej kompanii nadcign. Elektora to sprawa i Szwedw, z ktrymi ksi pan jest w przymierzu i od ktrych rwnie ma prawo ratunku wyglda. Oficer skoczy. Anusia zarzucia go jeszcze mnstwem pyta, z trudnoci utrzymujc naleyt powag, za to gdy wyszed, daa sobie folg zupen, pocza rkoma po jubce uderza, na korkach si jak fryga okrca,Olek po oczach caowa, pana miecznika za wyloty cign i woa: - A co? a co mwiam? Kto zgnbi ksicia Bogusawa? moe pan Sapieha?... fig pan Sapieha! Kto Szwedw tak samo gnbi? kto iern studni zlatywa, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP%(u(cc+" c/Yc:>zdrajcw wypleni? kto najwikszy kawaler,najwikszy rycerz? Pan Andrzej! Pan Andrzej! - Jaki pan Andrzej?... - spytaa nagle, blednc, Oleka. - To ci nie mwiam, e jemu Andrzej na imi? Sam mi to powiada. Pan Babinicz! PanBabinicz! Niech yje pan Babinicz!... Ju i pan Woodyjowski lepiej by nie potrafi!... Co tobie, Oleko? Billewiczwna otrzsna si, jakby pragnc zrzuci z siebie brzemi cikich myli. - Nic! Mylaam, e to imi sami zdrajcy nosz. Bo by kto, ktry krla podejmowasi ywego lub umarego Szwedom albo ksiciu Bogusawowi sprzeda, i na imi mia take... Andrzej. - Niech go Bg potpi! - hukn miecznik. - Co tam zdrajcw po nocy wspomina. Radujmy si lepiej, gdy jest czego! - Niech tylko tu pan Babinicz nadcignie! - dodaa Anusia. - Ot tak! Bd, umylnie bd jeszcze bardziej Brauna baamucia, by cae prezydium pobuntowa i z ludmi, zkomi i z nami razem do pana Babinicza przeszed. - Uczy to wapanna! uczy! - zawoa rozochocony miecznik. - A pniej figa tym wszystkim Niemcom... Moe te on o tej niegodnej zapomni i mnie po... ko... Tu znowu pisna cieniuteczko, zakrya oczy rkoma, nagle gniewna myl musiaa jej przyj do gowy, bo uderzya pistk w pistk i rzeka: - Jak nie, to za pana Woodyjowskiego pjd! Rozdzia 21 We dwa tygodnie pniej zawrzao w caych Taurogach. Pewnego wieczora nadcigny bezadne kupy wojsk Bogusawowych, po trzydzieci lub czterdzieci koni, ndzne, obdarte, do mar podobniejsze ni do ludzi, i przyniosy wie o klsce Bogusawowej pod Janowem.Stracono w niej wszystko: armi, armaty, konie, tabor. Sze tysicy najwietniejszego luda wyszo z ksiciem na t wypraw, wrcio za ledwo czterystu rajtarw, ktrych sam ksi wyprowadzi z pogromu. Z Polakw nie wrcia, prcz Sakowicza, jedna ywa dusza, wszyscy bowiem, ktrzynie polegli w boju, ktrych nie poznosi na podjazdach straszny Babinicz, przeszli do pana Sapiehy. Wielu take cudzoziemskich oficerw wolao dobrowolnie stan przy rydwanie zwycizcy. Sowem, nigdy jeszczeaden z Radziwiw nie powraca z wojennej wyprawy bardziej sterany, zniszczony i pobity. A jak poprzednio dworackie pochlebstwo nieznao miary w wynoszeniu Bogusawa jako wodza, tak teraz wszystkie usta brzmiay nieustajc skarg przeciw niedonemu prowadzeniu wojny; w resztkach onierzy trwao nieustajce wzburzenie, ktre w ostatnich dniach odwrotu sprowadzio zupeny bezad i doszo do tego stopnia, eksi osdzi za rzecz roztropniejsz pozosta nieco w tyle. Obaj z Sakowiczem zatrzymali si w Rosieniach. Hassling, dowiedziawszy si o tym od onierzy, poszed natychmiast z nowin do Oleki. - Gwna rzecz - rzeka mu wysuchawszyrelacji - czy pan Sapieha i w Babinicz cigaj ksicia i czy zamierzaj wojn przenie w te strony? - Z zezna onierzy nic nie mona wydoby - odpowiedzia oficer - bo przestrach przesadza wszelkie niebezpieczestwa, s wic tacy, ktrzy mwi, e pan Babinicz tu. Z tego jednak, i ksi z Sakowiczem pozostali, wnosz, i pocig nie moe by szybki. - Ale wszake musi nastpi? Wszake trudno inaczej mniema? Kt by po zwycistwie nie ciga pobitego nieprzyjaciela? - To si pokae. 0 czym innym chciaem z pani pomwi. Ksi wskutek choroby i niepowodze musi by rozdraniony, zatem jako desperat do gwatownych uczynkw skonny... Nie rozczaj si pani teraz z ciotk i pann Borzobohat; nie zgadzaj si na to, by pana miecznika do Tyly wyprawiano, jako ostatnim razem przed wypraw si stao. Oleka nie odrzeka nic; miecznika oczywicie nigdy do Tyly nie wyprawiano, tylko, gdy po uderzeniu go obuszkiem przezksicia chorza dni kilka, Sakowicz, by ukry przed ludmi ksicy uczynek, umylnie rozpuci wie, e stary do Tylywyjecha. Oleka wolaa o tym przed Ketlingiem zamilcze, bo dumnej dziewczynie wstyd byo wyznawa, e ktojednego z Billewiczw, jak psa, potera. - Dzikuj wapanu za ostrzeenie - rzekapo chwili milczenia. - Uwaaem za swj obowizek... Lecz jej serce wezbrao znw gorycz. Przecie przed niedawnym czasem od Ketlinga zaleao, by to nowe niebezpieczestwo nie zawiso nad jej gow, przecie gdyby si by zgodzi na ucieczk, byaby ju daleko, raz na zawszeod Bogusawa wolna. - Panie kawalerze - rzeka - szczcie prawdziwe dla mnie, e to ostrzeenie nie tyczy paskiego honoru ani e ksi nie wyda rozkazu, aeby pan mnie nie ostrzega. Ketling zrozumia przymwk i odrzek mow, ktrej si Oleka po nim nie spodziewaa: - Co si suby mojej onierskiej tyczy i czego strzec mi honor nakazuje, to spenialbo yciem przypac. Innego wyboru nie mam i mie nie chc. Poza sub wolno mi niegodziwociom zapobiega. Wic jako prywatny czowiek zostawiam pani t krcic i mwi: bro si, bo niebezpieczestwo bliskie, w razie potrzeby- zabij! Wwczas moja przysiga bdzie rozwizana i z ratunkiem ci pospiesz. To rzekszy skoni si i zwrci ku drzwiom, lecz Oleka zatrzymaa go. - Panie kawalerze, uwolnij si od tej suby, bro dobrej sprawy, bro skrzywdzonych, bo tego godzien, bo zacny, bo szkoda ci dla zdrajcy... Na to Ketling: - Bybym si dawno uwolni i do dymisji poda, gdyby nie to, em mniema, i pozostajc tu, tobie, pani, mog by poytecznym. Dzi za pno. Gdyby ksi wraca zwycizc, nie wahabym si chwili... gdy wraca zwyciony, gdy by moe, i nieprzyjaciel za nim nastpuje, byoby tchrzostwem da dymisji, pki sam koczcy si termin mnie nie uwolni... Napatrzysz si pani do woli, jak ludzie maego serca tumem opuszczaj pobitego,ale mnie midzy nimi nie obaczysz... egnampani. Krcica ta nawet pancerz z atwoci przebije... Ketling wyszed, pozostawiwszy bro na stole, ktr Oleka schowaa natychmiast. Na szczcie, przewidywania modego oficera i jej wasne obawy okazay si ponnymi. Ksi nadjecha wieczorem wraz z Sakowiczem i Patersonem, ale tak pognbiony i chory, e ledwie na nogach mg si utrzyma. Do tego sam dobrze nie wiedzia, czyli pan Sapieha nie nastpuje lub czy nie ekspediowa na pocig Babiniczaz lekkimi chorgwiami. Bogusaw obali by wprawdzie tego ostatniego w ataku wraz z koniem, ale nie mia si spodziewa, i go zabi, gdy zdawao mu si, e koncerz obsun mu siw ciciu po Babiniczowej misiurce. Wreszcieraz on ju przecie strzeli mu w sam twarz z pistoletu i na nic si to nie przydao. Bolao ksicia serce na myl, co taki Babinicz uczyni z jego wociami, gdy si raz do nich ze swymi Tatary dostanie. A broni ich nie mia czym! I nie tylko woci, ale nawet wasnej osoby. Midzy jego jurgieltnikami nie byo takich wielu jakKetling i naleao si spodziewa, e na pierwsz wie o zblianiu si wojsk sapieyskich opuszcz go wszyscy co do jednego. Ksi te nie zamierza zabawi w Taurogach duej nad dni dwa lub trzy, musia bowiem spieszy do Prus Krlewskich, do elektora i Szteinboka, ktrzy go mogli zaopatrzy w nowe siy i uy bd do zdobywania miast pruskich, bd wysa w pomoc samemu krlowi zamierzajcemu wypraw w gb Rzeczypospolitej. W Taurogach wypado zostawi tylko kogo z oficerw, ktry by ad w rozbite resztki wojsk wprowadzi, opdza si partiom chopskim i szlacheckim, osania dobra obu Radziwiw i porozumiewa si z Loewenhauptem, gwnodowodzcym siamiszwedzkimi na mudzi. W tym celu, po przybyciu do Taurogw i po przespanej nocy, ksi wezwa na narad Sakowicza, ktremu jednemu mg ufa i zupenie serce otworzy. Dziwne byo owo pierwsze "dzie dobry" wTaurogach, jakie sobie powiedzieli dwaj przyjaciele po nieszczsnej wyprawie. Czasjaki patrzyli na siebie bez sowa. Przemwi pierwszy ksi: - Ano! Diabli wzili! - Wzili! - powtrzy Sakowicz. - Musiao tak by przy takiej aurze. Gdybym mia wicej lekkich chorgwi lub gdyby licho nie przynioso tego Babinicza... Do dwch razy sztuka! Przezwa si wisielec. Nie powiadaje o tym nikomu, eby mu jeszcze sawy nie przysparza. - Ja nie powiem... Ale czy oficerowie nie bd trbili, nie zarczam, bo przecie ksi prezentowa go u swoich butw, jako chorego orszaskiego. - Oficerowie Niemcy nie rozumiej si na polskich nazwiskach. Im wszystko jedno: Kmicic czy Babinicz. A! na rogi Lucypera, ebym go dosta! A miaem go... i jeszcze, szelma, ludzi mi pobuntowa, Gowbiczowski oddzia odprowadzi!... Musi to by jaki bastard po naszej krwi, nie moe inaczej by!... Miaem go, miaem... i uszed!... Wicej mnie to gryzie anieli ta caa stracona wyprawa. - Miae go, ksi, ale za cen mojej gowy. - Jasiu! powiem ci szczerze: niechby ci tam byli ze skry obdarli, bylem z Kmicicowej bben mg zrobi! - Dzikuj ci, Bogusiu. Mniej po twojej przyjani nie mogem si spodziewa. Ksi rozmia si. - A skwierczaby na sapieyskim ruszcie... Wszystkie by twoje szelmostwa z ciebie wytopili. Ma foi! chciabym to widzie! - Ja za chciabym ci widzie w rku Kmicica, twojego miego krewniaka. Twarz masz inn, ale z postawy jestecie do siebie podobni i nogi macie jednej miary, i do jednej dziewki wzdychacie, tylko e ona nie dowiadczywszy zgaduje, e tamten zdrowszy i e onierz lepszy. - Takim dwom jak ty daby rady, ale ja przejechaem mu po brzuchu... A gdybym by mia dwie minut czasu, mgbym ci teraz parol da, e mj kuzynek nie yje. Zawsze by gupowaty i dlategom ci polubi, ale w ostatnich czasach zjecza cidowcip do reszty. - Zawsze mia dowcip w pitach i dlatego take przed Sapieh zmiata, aem ci znielubi i sam gotwem pj do Sapiehy. - Na powrz! - Na ten, ktrym Radziwia zwi. - Dosy! - Sugam waszej ksicej moci! - Trzeba by kilku z tych rajtarw rozstrzela, ktrzy najwicej krzycz, i ad wprowadzi. - Kazaem dzi rano szeciu powiesi. Ju iostygli, a tacuj na sznurach zawzicie, bo wiatr okrutny. - Dobrze zrobi. Suchaj no! Czy chcesz zosta na zaodze w Taurogach, bo musz tutaj kogo zostawi? - I chc, i prosz o t funkcj. Nikt si tu lepiej nie sprawi. onierz boi si mnie wicej ni innych, bo wie, e artw ze mn nie ma. Z uwagi na Loewenhaupta lepiej, e zostanie kto powaniejszy od Patersona. - Dasz e sobie z rebelizantami rady? - Upewniam wasz ksic mo, e sosnymudzkie bd rodziy oskiego roku cisze od szyszek owoce. Z chopstwa ze dwa regimenty piechoty uczyni i po mojemu wywicz. Na woci bd mia oko, a jeli rebelizanci ktr napadn, wnetrzuc podejrzenie na jakiego bogatszego szlachcica i wycisn go jak ser w worku. Na pocztek potrzeba by mi tyle tylko pienidzy, eby laf zaspokoi i piechoty przybra. - Co bd mg, zostawi. - Z posanych? - Jak to? - To si znaczy z billewiczowskich, ktre wposagu z gry sam sobie wypacie. - eby mg jako politycznie skrci eb temu miecznikowi, dobrze by byo, bo to si lekko mwi, a szlachcic skrypt ma. - Postaram si. Jeno w tym rzecz, czy skryptu gdzie nie wysa albo czy go dziewka w koszul nie zaszya. Wasza ksica mo nie yczyby sobie sprawdzi?... - Przyjdzie do tego, ale teraz musz jechai przy tym si mnie ta przeklta febris cakiem zbawia. - Zazdro mi, wasza ksica mo, e w Taurogach zostaj. - Jak masz dziwn ochot. Tylko... Czybyty czasem?... Hakami kazabym ci rozerwa... Czemu to tak tej funkcji si napierasz? - Bo si chc eni. - Z kim? - spyta ksi siadajc na ku. - Z pann Borzobohat-Krasiesk. - To jest dobra myl, to jest przednia myl!- rzek po chwili milczenia Bogusaw. - Syszaem o jakim zapisie... - Tak jest, po panu Longinie Podbipicie. Wasza ksica mo wiesz, jaki to mony rd, a onego Longina majtnoci w kilku powiatach le. Wprawdzie jedne z nich jakie tam dziewite wody po kisielu zagarny, w drugich moskiewskie wojska stoj. Bdzie procesw, bitek i zwad, i zajazdw bez liku, ale ja dam sobie rady i jednego wyczka nikomu nie ustpi. Przy tym dziewka okrutnie mi si nadaa, bo gadka i wabna. Juem to zauway zaraz po tym, kiedymy j to zabrali, e udawaastrach, a okiem ku mnie strzyga. Niech jeno tu jako komendant zostan, z samego prniactwa zaczn si amory... - Jedno ci zapowiadam. eni si nie bd cizabrania, wszelako, suchaj no dobrze, adnych ekscesw, rozumiesz?! Bo to dziewka od Winiowieckich, samej ksinej Gryzeldy zaufana, a ja ksinej nie chc obrazi przez estym ani pana starosty kauskiego take. - Nie trzeba ostrzega - odpowiedzia Sakowicz - bo skoro si chc eni regularnie, to i stara si musz regularnie. - Chciabym, eby ci odpalia. - Znam kogo, kogo odpalili, chocia jest ksiciem, ale tak myl, e mnie si to nie przygodzi. Dziwnie mi ono strzyenie oczyma dodaje otuchy. - Nie przymawiaje temu, kogo odpalono, aby ci rogaczem nie uczyni. Wyrobi ci w dodatku do herbu rogi albo przydomek do nazwiska przybierzesz: Sakowicz Rogaty! Ona z domu Borzobohata, a on Bardzorogaty. Dobrana z was bdzie para. Owszem, e si, Jasiu, e, a daj zna o weselu, bd drub. Srogi gniew wystpi na straszne i bez tegolica Sakowicza. Oczy przez chwil zaszy mu jak dymem, ale wkrtce si opamita i w art obracajc sowa ksice odrzek: - Niebo! na schody o wasnej mocy ci niesporo, a grozisz... Masz tu swoj Billewiczwn, dalej, chuchraku! dalej! Bdziesz ty jeszcze Babiniczowe dzieci piastowa! - Bodaje jzyk zama, taki synu! To z choroby si naigrawasz, ktra o wos mnienie pogrya? Bodaj i ciebie tak oczarowano! - Co tam czary! Czasem, gdy spojrz, jak wszystko idzie naturalnym rzeczy porzdkiem, to myl, e czary gupstwo. - Same gupi! Cicho bd, nie wywouj licha! Brzydniesz mi coraz wicej. - Bodaj bym nie by ostatnim Polakiem, ktry waszej ksicej moci wierny pozosta, bo za moj wierno sam niewdzicznoci mnie karmi. Wrc oto wdomowe pielesze i bd siedzia spokojnie, koca wojny wygldajc. - Och, daj spokj! Wiesz, e ci miuj. - Ciko mi to zmiarkowa. Diabe mi ten afekt dla waszej ksicej moci wszczepi. Jeli w czym s czary, to w tym. Sakowicz prawd mwi, bo rzeczywicie Bogusawa kocha; ksi wiedzia o tym i dlatego paci mu, jeli nie gbszym przywizaniem, to wdzicznoci, jak ludzie prni ywi zawsze dla tych, ktrzyich uwielbiaj. Dlatego chtnie zgodzi si na jego zamiary wzgldem Anusi Borzobohatej i sam osobicie dopomc mu postanowi. W tym celu koo poudnia, gdy si czu najzdrowszy, kaza si ubra i poszed do Anusi. - Przyszedem po dawnej znajomoci dowiedzie si o zdrowiu wapanny - rzek - i spyta si, czyli si wapannie pobyt w Taurogach podoba? - Kto jest w niewoli, temu si wszystko musi podoba - odrzeka wzdychajc Anusia. Ksi rozemia si. - Wapanna nie jeste w niewoli. Zagarnitoci razem z sapieyskimi onierzami, to prawda, i kazaem wapann tu odesa, ale tylko dla bezpieczestwa. Wos tu ci z gowy nie spadnie. Wiedz o tym wapanna, e ja mao kogo tak szanuj, jak ksin Gryzeld, ktrej serca blisk jeste. I Winiowieccy, i Zamoyscy moi koligaci. Wapanna tu znajdziesz wszelk wolno i wszelk opiek, ja za przychodz jako yczliwy przyjaciel i mwi tak: chcesz, to jed, dam ci eskort, cho samemu mi onierzy szczupo, ale radz zosta. Wapann, ilem sysza, wysano dla odzyskania majtnoci zapisanych. Wiedze,i teraz nie czas o tym myle i e nawet w spokojnych czasach protekcja pana Sapieyska na nic, bo on jeno w Witebskiem moe wskra, tu nic. Zreszt sam si t spraw nie zajmie, jeno przez komisarzy... Wapannie trzeba by czowiekayczliwego a obrotnego, ktry by strach i estym u ludzi mia. Taki, gdyby si zaj, pewnie nie daby sobie somy zamiast ziarna w gar wetkn. - Gdzie ja sierota znajd takiego opiekuna?! - zawoaa Anusia. - Wanie, e w Taurogach. - Wasza ksica mo raczyby sam... mo gnbi? kto iern studni zlatywa, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP/cce$c 3: TTu Anusia zoya rczki i spojrzaa tak licznie w Bogusawowe oczy, e gdyby ksi nie by tak umczon i sterany, pewnie by zaraz mniej szczerze pocz o sakowiczowskiej sprawie myle, lecz e mu amory nie byy w gowie, wic odrzekprdko: - Gdybym jeno mg, nikomu bym tak wdzicznej funkcji nie powierza; ale ja wyjedam, bo musz. Na moim miejscu zostaje komendantem w Taurogach pan starosta oszmiaski, Sakowicz, kawaler wielki, onierz sawny i czek tak obrotny, jak drugiego na caej Litwie nie masz. Ow, powtarzam, osta si wapanna w Taurogach, bo jecha nie maszgdzie, gdy wszdzie peno grasantw i otrzykowie a rebelizanci wszystkie drogi infestuj. Sakowicz ci tu da opiek, Sakowicz ci obroni, Sakowicz rozpatrzy si, co mona dla wywindykowania tych majtnoci uczyni, a gdy si tylko do tego raz wemie, zarczam, e nikt w wiecie prdzej do pomylnego koca nie doprowadzi. Mj to przyjaciel, wic go znam, i tyle tylko o nim wapannie powiem, e gdybym ja sam majtnoci wapanny zagarn, a potem dowiedzia si, e Sakowicz przeciwko mnie wystpuje, to bym si wola ich zrzec dobrowolnie, bo z nim niebezpieczna si spiera. - Byleby tylko pan Sakowicz zechcia sierocie przyj w pomoc... - Nie bd mu jeno krzywa, a dla wapannywszystko on uczyni, bo mu twoje licznocigboko w serce zapady. Ju on tam chodzi i wzdycha... - Gdzie ja bym tam komu moga wpa w serce. "Szelma dziewczyna!" - pomyla ksi. Gono za doda: - Nieche Sakowicz wytumaczy, jak si to stao, a wapanna nie bd mu tylko krzywa, bo to czek zacny i ze znamienitego rodu, wic takim nie ycz pogardza. Rozdzia 22 Nazajutrz rano ksi odebra wezwanie od elektora, aby co prdzej pospieszy do Krlewca dla objcia komendy nad wieo zacignitymi wojskami, ktre miay i pod Malborg lub pod Gdask. List zawiera take wiadomoci o miaej wyprawie Karola Gustawa w d Rzeczypospolitej, a do krajw ruskich. Elektor przewidywa zy koniec tej wyprawy, ale wanie dlatego pragn stan na czele si jak najwikszych, aby w razie potrzeby jednej lub drugiej stronie sta si niezbdnym, drogo si sprzeda i losy wojny przeway.Z tych powodw zaleca modemu ksiciu wszelki moliwy popiech, tak dalece za chodzio mu o uniknicie mitrgi, e za pierwszym gocem wysa i drugiego, ktry przyby we dwanacie godzin pniej.Ksi wic nie mia ani chwili do straceniainie do czasu do odpoczynku, febra bowiem wrcia znowu z dawn si. Jednak trzeba byo jecha. Za czym, zdawszy wadz Sakowiczowi, rzek mu: - By moe, i przyjdzie miecznika i dziewczyn przewie do Krlewca. Tam atwiej przyjdzie si po cichu z nieprzyjaznym czekiem upora; dziewk za, bylem by zdrw, wezm ze sob do obozu, bo do mi tych ceremonij. - Dobrze, to si i komput wojsk moe powikszy - odpar na poegnanie Sakowicz. W godzin pniej nie byo ju ksicia w Taurogach. Zosta Sakowicz jako pan samowadny, uznajcy nad sob jedn tylkowadz: wadz Anusi Borzobohatej. I proch przed jej stopami zacz zdmuchiwa, jak niegdy sam ksi przed stopami Oleki. Hamujc dzik sw natur, by dwornym, uprzedzajcym chci, zgadujcym myli, a zarazem trzyma si zdala, z caym szacunkiem, z jakim powinienby wiatowy kawaler dla panny, o ktrej rk i serce si stara. Jej za, trzeba wyzna, spodobao si owokrlowanie w Taurogach; mio jej byo pomyle, e gdy wieczr nadchodzi, w dolnych salach, na korytarzach, w cekhauzie, w sadzie, jeszcze zimowym szronem okrytym, rozlegaj si wzdychaniastarszych i modszych oficerw, e nawet astrolog wzdycha patrzc w gwiazdy ze swej samotnej wiey, e nawet stary miecznik westchnieniami przerywa wieczorny raniec. Najlepsz bdc dziewczyn, bya przecie rada, e nie ku Olece id owe afekta strzeliste, ale ku niej; bya rada i ze wzgldu na Babinicza, bo czua swoj moc iprzychodzio jej do gowy, e jeli nigdy nikt si jej nie opar, to musiaa i na jego sercu trwae oczyma wypali znaki. "O tamtej zapomni, nie moe inaczej by, bo niewdzicznoci go tam karmi, a gdy si to stanie, wie, gdzie mnie szuka, i poszuka... rozbjnik jeden!" Zaraz potem odgraaa mu si w duszy: "Czekaj! odpac ja ci, nim pociesz." Sakowicza tymczasem, niezbyt nawet lubic, mile widziaa. Prawda, e usprawiedliwi si w jej oczach z zarzutu zdrady w ten sam sposb, w jaki miecznikowi wytumaczy si Bogusaw. Zatem mwi, e ze Szwedem ju by pokjzawarty, ju Rzeczpospolita odetchn i zakwitn miaa, gdy pan Sapieha dla swojej prywaty wszystko popsowa. Anusia, niezbyt si na tych sprawach znajc, puszczaa te sowa mimo uszu. Lecz natomiast uderzyo j co innego w opowiadaniach pana starosty oszmiaskiego.- Billewicze - mwi - krzycz wniebogosy na sw krzywd i niewol, a przecie nic im si tu nie stao i nie stanie. Nie puszcza ich ksi z Taurogw, prawda, ale to dla ich dobra, bo o trzy staje za bram zgin ju od grasantw lub lenych osacznikw mogli. Nie puszcza ich i dlatego, e pann Billewiczwn pokocha, ito prawda! Kt wszelako go nie usprawiedliwi? kto, czue serce majc i wzdychaniami obarczone piersi, inaczej by postpi? Gdyby mia mniej zacne intencje, pewnie by jako pan tak potny mg wodzw sobie popuci, lecz on chcia si eni, chcia wynie t oporn pann do swego ksicego stanu, szczliwociami j obsypa, koron radziwiowsk na jej gow woy, i za to inwektywy na ci niewdziczni ludzie rzucaj, sawy mu i zacnoci ujmujc... Anusia niezbyt wierzc spytaa zaraz tego samego dnia Oleki, czy prawda, e ksi chcia si z ni eni? Oleka zaprzeczy nie moga, a e byy ju ze sob poufae, wic przytoczya swoje racje. Wyday si one Anusi suszne i dostateczne, ale przecie pomylaa sobie, e Billewiczom niebyo znw tak ciko w Taurogach ani ksi z Sakowiczem nie byli takimi zbrodniarzami, za jakich ich pan miecznik rosieski ogosi. Tote gdy nadeszy wieci, e pan Sapieha z Babiniczem nie tylko nie zbliaj si ku Taurogom, ale pocignli wielkimi pochodamina krla szwedzkiego a hen, ku Lwowu, Anusia wpada naprzd w zo, a potem ja rozumowa, e gdy ich nie ma, to na nic ucieka z Taurogw, bo mona ycie straci lub w najlepszym razie spokojny pobyt zmieni w pen niebezpieczestw niewol. Przyszo z tego powodu do sporw midzy ni a Olek i miecznikiem; lecz i oni nawet przyzna musieli, e odejcie pana Sapiehy wielce ucieczk utrudnia, jeeli cakiem niepodobn jej nie uczyni, tym bardziej e w kraju wrzao coraz bardziej i nikt z mieszkacw jutra pewien by nie mg. Zreszt, chociaby i nie przyznawali racyj Anusinych, ucieczka bez jej pomocy, wobec czujnoci Sakowicza i innych oficerw, bya niemoliw. Ketling jeden by im oddany, ale do adnego ukadu przeciwnegosubie wcign si nie dawa, przy tym czsto bywa nieobecny, bo go Sakowicz jako dowiadczonego onierza i zdolnego oficera rad uywa przeciwko zbrojnym kupom konfederatw i grasantw, za czym czsto z Taurogw wysya. A Anusi coraz byo w nich lepiej. Sakowicz owiadczy jej si w miesic po wyjedzie ksicia, ale zwodnica daa mu chytr odpowied, e go nie zna, e rnie o nim mwi, e nie miaa czasu jeszcze gopolubi, e bez pozwolenia ksinej Gryzeldy wychodzi za m nie moe, a na koniec, e chce go na rok prby wystawi. Starosta zu gniew, kaza da tego dnia jednemu rajtarowi za bahe przewinienie trzy tysice rzg, po ktrych pochowano biednego odaka, lecz musia si na Anusine kondycje zgodzi. Ona za zapowiedziaa pankowi, e jeeli bdzie suy jeszcze wierniej, pilniej i pokorniej,to za rok i tak dostanie tylko tyle, ile bdzie jej aska. W ten sposb igraa z niedwiedziem, lecz tak ju zdya go opanowa, e stumi nawet mruczenie, odrzek jej tylko: - Z wyjtkiem zdrady ksicia, wszystkiego wapanna ode mnie wymagaj, choby tego, bym na kolanach chodzi... Gdyby Anusia wiedziaa, jak straszne Sakowiczowego zniecierpliwienia skutki spadaj na ca okolic, moe by go tak niedrania. onierze i mieszczanie w Taurogach dreli przed nim, bo kara ciko cakiem bez winy, nad wszelk miar. Jecy konali w acuchach z godu lub przypiekani elazem. Nieraz zdawao si, e dziki starosta chce ochodzi wzburzon i spiek arem mioci dusz w krwi ludzkiej, bo zrywa si nagle i sam chodzi na wyprawy. A zwycistwo chodzio najczciej jego ladem. Wycina w pie kupy rebelizantw; wzitym do niewoli chopom kaza dla przykadu ucina prawe rce i puszcza dodomw wolno. Groza jego imienia opasaa te jakby murem Taurogi, znaczniejsze nawet oddziay patriotw nie omielay si zapuszcza dalej jak pod Rosienie. Cisza staa si wszdzie, a on z powsinogw niemieckich, z miejscowego chopstwa formowa za pienidze wycinite z okolicznych mieszczan i szlachty coraz nowe puki i rs w siy, aeby ich swemu ksiciu w razie cikiej potrzeby dostarczy. Wierniejszego i straszniejszego sugi nie mg Bogusaw znale. W Anusi za to patrzy Sakowicz coraz tkliwiej swymi strasznymi bladoniebieskimi oczyma i na lutni jej grywa. Pyno tedy ycie w Taurogach dla Anusi wesoo i zabawnie, dla Oleki ciko i jednostajnie. Z jednej szy promienie wesooci jako owo wiateko, ktre nocami bije od witojaskiego robaczka; drugiej twarz stawaa si coraz bledsz, powaniejsz, surowsz, czarne brwi cigay si coraz mocniej na biaym czole,tak e w kocu przezwano j zakonnic i miaa w sobie co z mniszki. Pocza si oswaja z t myl, e ni zostanie, e j sam Bg, przez bl, przez zawody, za krat do spokoju prowadzi. Nie ta to ju bya dziewczyna ze licznymi rumiecami na twarzy i szczciem w oczach, nie ta Oleka, ktra niegdy jadc w saniach z narzeczonym, panem Andrzejem Kmicicem, krzyczaa: "Hej! hej!", na bory i lasy! Wiosna czynia si na wiecie. Rozptane z lodu wody Batyku pocz koysa wiatr duy a ciepy, potem drzewa zakwity, strzeliy kwiaty z surowych liciastych obson, potem soce zaczo bywa znojne, a biedna dziewczyna prno wygldaa koca tauroaskiej niewoli, bo iAnusia nie chciaa ucieka, i w kraju coraz straszniej byo. Miecz i ogie sroy si tak, jakby nigdy zmiowanie boe nastpi nie miao. Owszem, kto nie chwyci szabli lub dzidy zim, ten schwyta j wiosn; nieg ladwnie zdradza, gdy br dawa lepsze schronienie i ciepo wojn czynio atwiejsz. Wieci jako jaskki nadlatyway do Taurogw, czasem grone, czasem pocieszajce. I jedne, i drugie wicia czysta dziewczyna modlitw, a oblewaa zami smutku lub radoci. Wic naprzd mwiono o okropnym caego narodu powstaniu. Ile byo drzew w borachRzeczypospolitej, ile kosw koysao si na jej anach, ile gwiazd wiecio po nocach midzy Tatrami a Batykiem, tyle wstao przeciw Szwedom wojownikw: ktrzy szlacht bdc, do miecza a wojny zwoli boej i przyrodzonego rzeczy porzdkusi rodzili; ktrzy skiby pugiem krajc, obsiewali ziarnem t krain; ktrzy handlemi rzemiosy po miastach si parali; ktrzy yli w puszczach z pszczelnej pracy, z wypalania smoy, z topora lub strzelby; ktrzy nad rzekami siedzc, rybactwem sitrudnili; ktrzy na stepach koczowali ze stadami - wszyscy chwycili za bro, aby najezdnika z kraju wyen. Ju Szwed ton w tej liczbie jako w rzecewezbranej. Ku podziwowi caego wiata, bezsilna jeszcze niedawno Rzeczpospolita znalaza wicej szabel w swojej obronie, ni mg ich mie cesarz niemiecki lub krl francuski. Potem przyszy wieci o Karolu Gustawie, jako szed coraz w gb Rzeczypospolitej znogami we krwi, z gow w dymach i pomieniach, blunic. Spodziewano si lada chwila usysze wieo jego mierci i zagubie wszystkich wojsk szwedzkich. Imi Czarnieckiego rozlegao si coraz potniej od ciany do ciany, przejmujc strachem nieprzyjaci, wlewajc otuch wserca polskie. - Zbi pod Kozienicami! - mwiono jednego dnia - zbi pod Jarosawiem! - powtarzano w kilka tygodni pniej - zbi pod Sandomierzem! - powtarzao dalekie echo. Dziwiono si temu tylko, skd si jeszcze bierze tyle Szwedw po takich pogromach. Na koniec przyleciay nowe stada jaskek,a z nimi fama o uwizieniu krla i caej armii szwedzkiej w widach rzecznych. Zdawao si, e koniec tu, tu. Sam Sakowicz w Taurogach przesta chodzi na wyprawy, jeno listy po nocach pisywa i w rne strony rozsya. Miecznik by jakoby obkany. Co dzie wieczr wpada z wieciami do Oleki. Czasem gryz rce, gdy sobie wspomnia, e trzeba siedzie w Taurogach. Tsknia wpole stara onierska dusza. W kocu zacz si zamyka w swojej stancji i nad czym po caych godzinach rozmyla. Raz chwyci niespodzianie Olek w ramiona, zarycza wielkim paczem i rzek jej: - Mia ty, dziewczyno, cruchno jedyna, ale ojczyzna milsza. I nazajutrz dzie znik, jakoby w ziemi si zapad. Oleka znalaza tylko list, a w nim sowa nastpujce: "Bg ci bogosaw, dziecko kochane. Rozumiaem ja ci dobrze, e ciebie, a nie mnie strzeg i e samemu mi atwiej wymkn si przyjdzie. Nieche mnie Bg sdzi, jelim ja to, niebogo sieroto, z zatwardziaoci serca i braku ojcowskiego afektu dla ciebie uczyni. Ale mka bya od pacjencji wiksza i nie mogem, na rany Chrystusa Pana przysigam, nie mogem juduej wysiedzie. Bo jakem pomyla, e si tam najszczersza krew polska rzek pro patria et libertate leje, a mojej ni kropli w tej rzece nie masz, tedy mi si wydao, e mnie anieli niebiescy za to potpi... Nie rodzi mi si byo na witej mudzi naszej, gdzie ywie amor patriae i mstwo, nie rodzi mi si byo ni szlachcicem, ni Billewiczem, to bym przy tobie zosta i ciebie strzeg. Ale ty, membdc, uczyniaby to samo, wic i mnie odpucisz, iem ci, jako Daniela, sam w jaskini lww porzuci. Ktrego e Bg w miosierdziu swoim konserwowa, tak te mniemam, e i nad tob bdzie lepsza od mojej, Najwitszej Panny, Krlowej naszej, protekcja." Oleka zami oblaa pismo, ale pokochaa stryjca za ten postpek jeszcze lepiej, bo jej serce dum wezbrao. Tymczasem uczyni si w Taurogach haas niemay. Sam Sakowicz wpad do dziewczyny z furiwielk i nie zdejmujc czapki z gowy spyta: - Gdzie stryj wapanny? - Gdzie wszyscy, prcz zdrajcw, s!... W polu! - Wapanna wiedziaa o tym!... - krzykn starosta. A ona, zamiast si stropi, postpia kilka krokw ku niemu i mierzc go oczyma z niewypowiedzian pogard odrzeka: - Wiedziaam - i c? - Wapanna... ej! gdyby nie ksi!... Wapanna przed ksiciem odpowiesz!... - Ni przed ksiciem, ni przed jego pachokiem. A teraz prosz!... I palcem wskazaa mu drzwi. Sakowicz zgrzytn zbami i wyszed. Tego samego dnia zagrzmiao w caych Taurogach o zwycistwie wareckim i taka trwoga pada na wszystkich stronnikw szwedzkich, e sam Sakowicz nie mia kara ksiy, ktrzy publicznie odpiewali w okolicznych kocioach Te Deum. Wielki te ciar spad mu z serca, gdy w kilka tygodni pniej przyszo spod Malborga pismo Bogusawowe z doniesieniem, i krl wymkn si z rzecznego saku. Lecz inne nowiny byy wielce niepocieszne. Ksi da posikw i nie kaza zostawia w Taurogach wicej wojsk, nibytego konieczna obrona wymagaa. Gotowe rajtarie wyszy na drugi dzie, a z nimi Ketling, Oettingen, Fitz-Gregory, sowem, wszyscy znamienitsi oprcz Brauna, ktry by koniecznie Sakowiczowi potrzebny. Taurogi opustoszay jeszcze bardziej ni powyjedzie ksicia. Anusia Borzobohata pocza si nudzi i tymbardziej Sakowiczowi dokucza. On za myla, czyby si do Prus nie przenie, boomielone odejciem wojsk partie jy znowu przesuwa si za Rosienie i zblia do Taurogw. Sami Billewicze zebrali do piciuset koni z obywatelstwa, drobnej szlachty i chopw. Porazili oni znacznie pukownika Btzowa, ktry przeciw nim nbi? kto iern studni zlatywa, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP c>tcc|+c: A<wycign, i przepukiwali bez miosierdziawszystkie wsie radziwiowskie. Ludno garna si do nich chtnie, bo aden rd, sami nawet Chlebowiczowie, nie cieszyli si tak midzy posplstwem czci ipowag. Sakowiczowi al byo zostawia Taurogi na ask nieprzyjaci, wiedzia take, e w Prusach trudno mu bdzie o pienidze, o posiki, e tu rzdzi, jak chce,tam wadza jego zmale musi, jednake traci coraz bardziej nadziej, czy si potrafi utrzyma. Pobity Btzow schroni si pod jego opiek,a wieci, ktre przywiz o potdze i wzrocie rebelii, skoniy ostatecznie Sakowicza na stron prusk. Jako za czowiek stanowczy i lubicy prdko doprowadzi do skutku to, co zamierzy, w dziesi dni ukoczy przygotowania, wyda rozkazy i mia ruszy. Nagle trafi na niespodziewany opr i to zestrony, z ktrej najmniej go si spodziewa, bo ze strony Anusi Borzobohatej. Anusia nie mylaa do Prus jecha. W Taurogach byo jej dobrze. Postpy konfederackich partyj nie przestraszay jej bynajmniej, i gdyby Billewicze uderzyli na same Taurogi, jeszcze by bya rada. Rozumowaa sobie przy tym, e na obczynie, midzy Niemcami, zostawaaby zupenie na asce Sakowicza, e atwiej bytam mogo przyj do jakowych zobowiza, do ktrych nie miaa ochoty, wic postanowia upiera si przy pozostaniu. Oleka, ktrej wyznaa swoje przyczyny, nie tylko potwierdzia ich suszno, ale najmocniej, ze zami w oczach, pocza j baga, aby opara si wyjazdowi. - Tu zbawienie moe jeszcze przyj, nie dzi, to jutro - mwia - tam zginiemy obie.Anusia za jej na to: - A widzisz! A mao to mnie naajaa za to, e i pana starost chciaam pogry, cho ja o niczym nie wiedziaam, jak ksin Gryzeld kocham, tylko to jako taksamo z siebie przyszo. A teraz zwaali byon na mj opr, gdyby nie by pogron? A co? - Prawda, Anusiu, prawda! - odrzeka Oleka. - Nie turbuje si, kwiatuszku najliczniejszy! Nog si z Taurogw nie ruszymy, jeszcze Sakowiczowi dokucz w dodatku okrutnie. - Daje Boe, by co wskraa. - Ja bym nie miaa wskra?... Wskram, raz dlatego, e mu chodzi o mnie, a po wtre, jak mniemam, o moje majtnoci. Pogniewa mu si ze mn atwo, a nawet szabl mnie zrani, ale w takim razie wszystko by przepado. I pokazao si, e ma suszno. Sakowicz przyszed do niej wes i pewien siebie, ona za przywitaa go z mink wielce pogardliw. - Podobno - spytaa - wapan ze strachu przed panami Billewiczami do Prus chcesz ucieka? - Nie przed panami Billewiczami - odrzek marszczc brwi - i nie ze strachu, jeno sitam przenosz z roztropnoci, abym wicejprzeciw tym zbjom mg ze wieymi siami dokaza. - To szczliwej drogi. - Jak to? Zali mylisz, e bez ciebie pojad,moja nadziejo najmilejsza? - Kogo tchrz oblatuje, niech w ucieczce manadziej, nie we mnie. Zbytnio wapan poufay, ja za, gdybym potrzebowaa konfiilenta, pewnie by nie wapan nim zosta. Sakowicz poblad z gniewu. Daby on jej, gdyby nie bya Anusi Borzobohat! Lecz baczc, przed kim stoi, pomiarkowa si, straszn sw twarz ocukrzy umiechem i odrzek, niby artujc: - Ej, nie bd pyta! Wsadz do kolaski i powioz! - Tak? - spytaa dziewczyna. - Tom, widz, wbrew intencjom ksicia w niewoli tu trzymana? Wiedze wapan o tym, e jeli to uczynisz, sowa wicej w yciu do wapana nie przemwi, tak niech mi Pan Bg dopomoe, bo ja w ubniach chowana i dla tchrzw najwiksz mam pogard. Bodajem nie bya wpada w takie rce!... Bodaj mnie pan Babinicz do sdnego dnia na Litw wiz, bo ten si nie ba nikogo! - Dla Boga! - krzykn Sakowicz. - Powiedze mi przynajmniej, czemu do Prus nie chcesz jecha? Lecz Anusia pocza udawa pacz i desperacj. - Wzili mnie jako Tatarzyni w niewol, cho ja ksinej Gryzeldy wychowanka i nikt do mnie nie mia prawa. Wzili i wi꿹,za morza gwatem wywo, na wygnanie mnie skazuj, rycho patrze, jak kleszczami bd szarpali!... O Boe! o Boe! - Bje si wapanna tego Boga, ktrego wzywasz! - zawoa pan starosta. - Kto cikleszczami bdzie szarpa? - Ratujcie mnie, wszyscy wici! - powtarzaa kajc Anusia. Sakowicz sam nie wiedzia, co ma czyni; dusia go wcieko, gniew; chwilami myla, e zwariuje albo e Anusia zwariowaa. Na koniec rzuci si jej do ng i przyrzek, e w Taurogach zostanie. Wwczas ona zacza go prosi, iby odjecha, jeli si boi, czym go do ostatniejdoprowadzia rozpaczy, tak e si zerwa iwychodzc rzek: - Dobrze! Zostajem w Taurogach, a czy si boj panw Billewiczw, to si wkrtce pokae. I tego samego dnia, zebrawszy resztki pobitych wojsk, Btzowa i swoje wasne, poszed, ale nie do Prus, tylko za Rosienie, przeciw panom Billewiczom, ktrzy w lasach girlakolskich stali obozem. Nie spodziewali si oni adnego napadu, bo ju wie o zamierzonym wyjciu wojsk z Taurogw powtarzano od kilku dni w okolicy, wic starosta, napadszy nie ubezpieczonych, roznis ich na szablach i kopytach. Sam miecznik, pod ktrego dowdztwem sta oddzia, ocala z pogromu, ale dwch Billewiczw z innej liniipolego; z nimi trzecia cz onierzy; pozostali rozpierzchli si na cztery wiata strony. Kilkudziesiciu jecw przyprowadzi starosta do Taurogw i straci wszystkich rozkaza, zanim Anusia moga wystpi w ich obronie. O opuszczeniu Taurogw nie byo ju mowy i nie potrzebowa pan starosta tego czyni,bo po tym nowym zwycistwie partie nie miay przechodzi na t stron Dubisy. Sakowicz spanosza i chepi si niezmiernie, e byle mu Loewenhaupt przysa tysic dobrych koni, on w caej mudzi rebeli zetrze. Ale Loewenhaupta niebyo ju w tych stronach; Anusia za le przyja starocisk chepliwo. - To z panem miecznikiem - rzeka - atwo si udao... Ale niechby tam by ten, przed ktrym obacie z ksiciem precz umykali, pewnie byby wapan i beze mnie do Prus za morze wyjecha. Starost ubody te sowa do ywego. - Naprzd, nie imaginuj sobie wapanna, eby Prusy byy za morzem, bo za morzemjest Szwecja, a po wtre: przed kim emyto tak z ksiciem umykali? - Przed panem Babiniczem! - odrzeka dygajc z wielk ceremoni. - Bodajem go kiedy na dugo szabli spotka! - Pewnie by wapan na gboko szabli lea w ziemi... Ale nie wywouj wilka z lasu! Sakowicz rzeczywicie nieszczerze tego wilka wywoywa, bo lubo by czowiekiemniezrwnanej odwagi, jednake przed Babiniczem czu on jaki strach, prawie zabobonny, tak okropne zostay mu po nim z ostatniej wojny wspomnienia. Nie wiedzia przy tym, jak prdko ju to grone nazwisko usyszy. Nim jednak rozebrzmiao po caej mudzi, przysza w czas jaki inna, dla jednych najradoniejsza z radosnych, dla Sakowiczaza straszliwa wie, ktr w dwch sowach powtarzay wszystkie usta w caej Rzeczypospolitej: - Warszawa wzita! Zdawao si, e ziemia rozstpuje si pod nogami zdrajcw lub e cae niebo szwedzkie wali si na ich gowy wraz ze wszystkimi bstwami, ktre na nim wieciy dotychczas jako soca. Uszy nie chciay wierzy, e kanclerz Oxenstierna wniewoli, Ersken w niewoli, Loewenhaupt w niewoli, Wrangel w niewoli, Wittenberg, samwielki Wittenberg, ktry ca t Rzeczpospolit krwi obla, ktry poow jej jeszcze przed nadejciem Karolowym podbi, w niewoli! e krl Jan Kazimierz triumfuje, a po zwycistwie sd bdzie czyni nad grzesznymi. A wie biega jakby na skrzydach, huczaa jak grzmot nad ca Rzeczpospolit, sza przez wsie, bo choppowtarza j chopu; sza przez pola, bo an zboowy ni szumia; sza przez lasy, bo sosna powtarzaa j sonie, ory krakay o niej w powietrzu - i tym bardziej, kto yw, chwyta za bro. W mig zapomniano koo Taurogw o girlakolskiej klsce. Straszny niedawno Sakowicz zmala we wszystkich, ba, nawet we wasnych swoich oczach; partie poczy na nowo wpada na oddziay szwedzkie; Billewicze, ochonwszy po ostatnim pogromie, przeszli znw Dubis naczele swych chopw i resztek szlachty laudaskiej. Sakowicz sam nie wiedzia, co pocz, gdzie si obrci, skd wyglda ratunku. Od dawna nie mia wieci od ksicia Bogusawa i prno ama sobie gow, gdzie on, przy jakich wojskach moe si znajdowa? I chwilami niepokj ogarnia gomiertelny, czy ksi nie dosta si take do niewoli? Z przeraeniem przypomina sobie, i ksi mwi mu, e tabor skieruje ku Warszawie i e jeeli uczyni go komendantem nad zaog w stolicy, to woli tam by, gdy atwiej si stamtd na wszystkie strony oglda. Nie brako te ludzi, ktrzy twierdzili na pewno, e ksi musia wpa w rce Jana Kazimierza. - Gdyby ksicia nie byo w Warszawie - mwiono - po c by miociwy pan nasz z amnestii, ktr wszystkim Polakom przy zaodze zostajcym z gry udzieli, jego jednego wyjmowa? Musi on ju by w mocy krlewskiej, a e wiadomo, i gowa ksicia Janusza na pie bya przeznaczona,przeto i Bogusawowa pewno spadnie. Skutkiem rozmyla doszed Sakowicz do tego samego przekonania i boryka si z rozpacz, bo raz, e ksicia kocha, a po wtre, wiedzia, e w razie mierci tego potnego protektora atwiej najdzikszy zwierz zdoa uchroni gow w tej Rzeczypospolitej ni on, ktry by praw rk zdrajcy. Zdawao mu si, e pozostaje jedno tylko: nie zwaa ju na Anusin opr i uciec do Prus, tam szuka chleba, suby. - Lecz co bdzie - pyta si nieraz sam siebie starosta - gdy i elektor ulknie si gniewu polskiego majestatu i wszystkich zbiegw wyda? Nie byo wyjcia, a schronienie chyba za morzem, w Szwecji samej. Na szczcie po tygodniu tych niepewnoci imki przyby od ksicia Bogusawa goniec zdugim listem wasnorcznym: "Warszawa odjta Szwedom - pisa ksi. - Tabor mj i rzeczy przepady. Recedere ju za pno, bo taka na mnie tam zawzito, em by od amnestii wyczon.Ludzi moich u samych bram Warszawy poszarpa Babinicz. Ketling w niewoli. Krl szwedzki, elektor i ja, razem ze Szteinbokiem i wszystkimi siami, idziemy pod stolic, gdzie walna bitwa niebawem nastpi. Carolus klnie si, e j wygra, chocia biego Kazimierzowa w prowadzeniu wojny konfunduje go niepomau. Kto by si spodziewa, e w eks-jezuicie tak wielki strategos siedzi? Alejam to pozna jeszcze pod Beresteczkiem, bo tam wszystko si dziao jego i Winiowieckiego gow. Mamy nadziej w tym, e pospolite ruszenie, ktrego przy Kazimierzu byo na kilkadziesit tysicy, rozlezie si do domw albo e pierwszy zapa ostygnie i bi si tak dobrze nie bdzie. Daj Bg popoch jakowy midzy t chas, wwczas Carolus waln moe klskzada, cho co po niej bdzie, nie wiadomo,i sami jeneraowie powiadaj sobie po cichu, e ta rebelia to hydra, ktrej coraz nowe gowy rosn. Mwi si: "Naprzd odebra znw Warszaw". Gdym to z ust Karola usysza, pytaem, co potem. Nie rzek nic. A tu siy nasze kruszej, ich zarosn. Nowej wojny zaczyna nie ma z czym. I animusz ju nie ten, i nikt si z naszych nie chwyci tak Szwedw, jak na pocztku. Wuj elektor milczy, jak zwykle, ale to widz dobrze, e jeli bitw przegramy, pocznie Szwedw nazajutrz bi,aby si w aski Kazimierzowe wkupi. Ciko uderza w pokor, ale musimy! Daj tylko Bg, eby mnie przyjto i ebym cay wyszed substancji wszystkiej nie straciwszy. W Bogu tylko ufno, ale bojani trudno si uchroni i trzeba ze przewidywa. Dlatego, co mona z majtnoci za gotowy grosz zastawi albo iprzeda, to uczy, choby z konfederatamipo cichu w praktyki wej. Sam z caym taborem jed do Bir, jako e stamtd do Kurlandii bliej. Radzibym ci do Prus, ale tam wkrtce przed ogniem i mieczem nie bdzie bezpieczno, bo zaraz po wziciu Warszawy ordynowano Babinicza, aby przezPrusy na Litw szed rebeli ekscytowa, apo drodze pali i cina. A wiesz, e on to potrafi. Chcielimy go zowi u Bugu i sam Szteinbok wysa na znaczny podjazd, z ktrego ni zwiastun klski nie wrci. Nie bierz tego na si, aby mia si z Babiniczem mierzy, bo nie zdasz, jeno do Bir pospieszaj. Febris opucia mnie zupenie, ile e tu wszdy wysokie i suche rwnie, nie takie paludes jako na mudzi. Bogu ci polecam etc." O ile pan starosta uradowa si, i ksi yw i zdrowy, o tyle zatroskay go wielce nowiny. Jeeli bowiem ksi przewidywa, e nawet wygrana walna bitwa nie zdoa zbyt poprawi zachwianej fortuny szwedzkiej, to czego naleao si spodziewa w przyszoci? By moe, i ksi zdoa si uchroni od zagady pod paszczem chytrego elektora, a on, pan Sakowicz, pod ksicym, lecz co czyni tymczasem? I do Prus? Pan Sakowicz nie potrzebowa rad ksicych, aby nie wchodzi w drog Babiniczowi. Brako mu do tego zarwno si, jak chci. Pozostaway Bire, ale i to zbyt pno! Na drodze do nich ley partia billewiczowska, ley kopa innych, szlacheckich, chopskich i ksiych, i Bg wie nie jakich, ktre na sam wie pocz si i roznios go jak wicher suche licie; a choby si nie poczyy, choby uprzedzi je szybkim a miaym pochodem, trzeba po drodze w kadej wsi, na kadym bagnie, w kadym polu i lesie stacza now bitw. Jakie by siy mie naleao, by cho w trzydzieci koni doj do Bir? Wiczosta w Taurogach? I to le, bo tymczasem przyjdzie na czele potnego tatarskiego zastpu straszny Babinicz; wszystkie partie zlec si do niego i zalej Taurogi jak powd, i zemst tak wywrze,o jakiej ludzie dotd nie syszeli. Pierwszy raz w yciu poczu zuchway do niedawna starosta, e brak mu rady w gowie, mocy w przedsiwziciu, wyboru wniebezpieczestwie. I na drugi dzie zwoa na rad Btzowa, Brauna i kilku znaczniejszych oficerw. Postanowiono zosta w Taurogach i czeka na nowiny spod Warszawy. Lecz Braun z tej narady uda si wprost nainn, mianowicie do Anusi Borzobohatej. Dugo, dugo naradzali si ze sob, na koniec Braun wyszed z twarz wielce poruszon. Anusia za wpada jak burza do Oleki. - Oleka! przyszed czas! - krzykna zaraz w progu. - Musimy ucieka! - Kiedy? - spytaa dzielna dziewczyna blednc nieco, lecz wstajc zaraz, na znak natychmiastowej gotowoci. - Jutro, jutro! Braun ma komend, a Sakowicz bdzie spa w miecie, bo go pan Dzieszuk na uczt zaprosi. Pan Dzieszuk dawno namwion i do wina czego mu namiesza. Braun powiada, e sam pjdzie i pidziesit koni wyprowadzi. Oj, Oleka! Oleka, jaka ja szczliwa! jaka ja szczliwa! Tu Anusia rzucia si na szyj Billewiczwny i pocza j ciska z takim wybuchem radoci, e a ta zdziwiona spytaa: - Co ci jest, Anusiu? Wszake moga dawno Brauna do tego skoni? - Mogam skoni? Tak, mogam! To ja ci jeszcze nic nie mwiam? O Boe! Boe! Nicnie wiesz? Pan Babinicz tu idzie! Sakowicz ze strachu mrze i wszyscy oni!... Pan Babinicz idzie! pali! cina! Podjazd jeden znis ze szcztem, samego Szteinboka porazi i idzie wielkimi pochodami, jakby sispieszy! A do kogo on si tu moe spieszy? Powiedz, czy ja nie gupia? Tu zy bysny w Anusinych renicach, Oleka za zoya rce jak do modlitwy i wznisszy oczy rzeka: - Do kogokolwiek si spieszy, niech Bg prostuje drogi jego, niech go bogosawi i chroni. Rozdzia 23 Pan Kmicic, chcc si przedosta od Warszawy ku Prusom Ksicym i Litwie, rzeczywicie nieatwe mia zaraz w pocztkach zadanie, bo nie dalej jak w Serocku staa wielka potga szwedzka. Karol Gustaw kaza jej swego czasu umylnie tam stan, aby przeszkadzaa obleniu Warszawy, lecz poniewa Warszawa bya ju wzita, przeto armia tanie miaa tymczasem nic lepszego do roboty, jak nie puszcza oddziaw, ktre Jan Kazimierz chciaby na Litw lub do Prusposa. Sta na jej czele Duglas, biegy wojownik, wywiczony jak aden ze szwedzkich jeneraw w dorywczej wojnie,i dwch zdrajcw polskich, Radziejowski i Radziwi. Byo z nimi dwa tysice wybornej piechoty, a drugie tyle jazdy i artylerii. Wodzowie zasyszawszy o ekspedycji Kmicica, gdy i tak trzeba im kto iern studni zlatywa, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPccHc+1c;Mbyo zbliy si ku Litwie dla ratowania na nowo obleganego przez Mazurw i PodlasianTykocina, rozcignli szeroko na pana Andrzeja sieci w trjkcie nad Bugiem, midzy Serockiem z jednej, Zotoryj z drugiej strony i Ostrok na szczycie. Kmicic za musia przez w trjkt przechodzi, bo spieszy si, a tamtdy bya mu droga najblisza. Wczenie te pomiarkowa si, e jest w sieci, ale e przywyk do tego sposobu wojowania, wicsi nie zraa. Liczy na to, e sie ta zbytjest rozcignita, i dlatego oka w niej tak szerokie, i si w razie potrzeby przedosta przez nie zdoa. Co wicej: jakkolwiek polowano na niego pilnie, on nie tylko kluczy, nie tylko si wymyka, ale i sam polowa. Naprzd przeszed Bug za Serockiem, dotar brzegiem rzeki do Wyszkowa, w Braszczyku znis ze szcztem trzysta koni wysanych na podjazd, tak i, jak ksi pisa, ni zwiastun klski nie zosta. Sam Duglas nacisn go w Dugosiodle, lecz on rozbiwszy jazd przedosta si poza ni i zamiast umyka co duchu, szed im na oczach a do Narwi, ktr wpaw przeby.Duglas zosta nad jej brzegiem czekajc napromy, ale nim je sprowadzono, Kmicic guch noc wrci si znw przez rzek i uderzywszy na przednie strae szwedzkie, wznieci popoch i zamieszanie w caej Duglasowej dywizji. Zdumia si tym postpkiem stary jenera, lecz nazajutrz zdumienie jego jeszcze byo wiksze, gdy dowiedzia si, Kmicic obszed armi i wrciwszy na miejsce, z ktrego ruszono go jak zwierza, zagarn w Braszczyku podajce za wojskiem wozy szwedzkie wraz z upami i kas, wyciwszy przy tym pidziesit piechoty konwoju. Upyway czasem cae dnie, e Szwedzi widzieli jego Tatarw goym okiem na kracu widnokrgu, a dosign ich nie mogli. Za to pan Andrzej co chwila co urywa. onierz szwedzki nuy si, a polskie chorgwie, ktre trzymay si jeszcze przy Radziejowskim, lubo z dysydentw zoone, suyy nieszczerze. Natomiast ludno wysugiwaa si z zapaem gonemu partyzantowi. Wiedzia okadym ruchu, o najmniejszym podjedzie, o kadym wozie, ktry wyrusza naprzd lub pozostawa w tyle. Czstokro zdawaosi, e igra ze Szwedami, ale byy to igraszki tygrysie. Jecw nie ywi, kaza ich wiesza Tatarom, gdy tak samo zreszt czynili w caej Rzeczypospolitej Szwedzi. Chwilami, rzekby, napadaa go wcieko niepohamowana, bo ze lepym zuchwalstwem rzuca si na przewane siy. - Wariat dowodzi tym oddziaem - mwi o nim Duglas. - Albo wcieky pies! - odpowiedzia Radziejowski. Bogusaw by zdania, e jedno i drugie, alepodszyte znamienitym onierzem. Z chlub te opowiada jeneraom, e tego kawalerapo dwakro wasn rk zwali na ziemi. Jako na niego najzacieklej nastpowa panBabinicz. Szuka go widocznie; sam cigany,ciga. Duglas odgad, e musi by w tym jaka prywatna nienawi. Ksi nie zapiera, chocia objanie adnych nie dawa. Paci te Babiniczowi rwn monet, bo idc za przykadem Chowaskiego wyznaczy cen na jego gow, a gdy to nie pomogo, zamyli skorzysta z jego ku sobie nienawici i wanie przez ni w potrzask go wprowadzi. - Wstyd nam ju pora si tak dugo z tym rozbjnikiem - rzek do Duglasa i Radziejowskiego - krci si on koo nas jakwilk koo owczarni i spomidzy palcw wymyka. Pjd mu tedy z niewielkim oddziaem na przynt, a gdy na mnie uderzy, pty go na sobie zatrzymam, dopkiwasze dostojnocie nie nadcigniecie; wwczas nie wypucim raka z kobieli. Duglas, ktremu gonitwa dawno si ju uprzykrzya, may tylko stawia opr twierdzc, e nie moe i nie powinien ycia tak wielkiego dostojnika i krewnego krlw dla schwytania jednego grasanta azardowa. Lecz gdy ksi nalega, zgodzi si. Uoono, e ksi pjdzie z oddziaem piciuset jedcw, ale kademu rajtarowi wsadzi za plecy piechura z muszkietem. Fortel ten mia posuy do wprowadzenia w bd Babinicza. - Nie wytrzyma on, gdy usyszy o piciusettylko rajtarach, i uderzy niezawodnie - mwi ksi - tymczasem, gdy mu piechotaw oczy plunie, rozprosz si jego Tatarzy jak piasek... i sam polegnie lub ywcem go dostaniem... Plan w przeprowadzono szybko i z wielk dokadnoci. Naprzd puszczano przez dwa dni wieci, i podjazd z piciuset koni ma by pod Bogusawem wysany. Jeneraowie liczyli na pewno, e miejscowaludno uwiadomi o tym Babinicza. Jako tak si stao. Ksi ruszy gbok i ciemn noc ku Wsowu i Jelonce, przeszed w Czerewinie rzek i zostawiwszy jazd w goym polu, zasadzi piechot w pobliskich zagajnikach, aby niespodzianie wychyli si moga. Tymczasem Duglas mia si posuwa brzegiem Narwi udajc, e idzie ku Ostroce. Radziejowski za zachodzi miaz lejszymi chorgwiami jazdy od Ksiopola. Wszyscy trzej wodzowie nie wiedzieli dobrze, gdzie w tej chwili jest Babinicz, bo od chopw niepodobna si byo dowiedzie,rajtarowie za nie umieli chwyta Tatarw. Przypuszcza jednak Duglas, e gwna sia Babiniczowa stoi w niadowie, i chcia j otoczy tak, aby jeli Babinicz ruszy na ksicia Bogusawa, zaj mu od granicy litewskiej i przeci odwrt. Wszystko zdao si sprzyja szwedzkim zamiarom. Kmicic istotnie by w niadowie izaledwie dosza go wiadomo o Bogusawowym podjedzie, zapad natychmiast w lasy, aby niespodzianie wynurzy si z nich pod Czerewinem. Duglas, zawrciwszy od Narwi, trafi po kilku dniach na lady tatarskiego pochodu i szed tym samym szlakiem, zatem ju z tyu za Babiniczem. Upa mordowa straszliwie konie i ludzi poprzybieranych w elazne blachy, lecz jenera szed naprzd,nie zwaajc na te przeszkody, pewien ju zupenie, e zajdzie Babiniczow watah niespodzianie i w chwili bitwy. Na koniec po dwch dniach pochodu dotar tak blisko Czerewina, e dymy chaup widabyo. Wwczas stan i poobsadzawszy wszystkie przejcia, najmniejsze cieki, czeka. Niektrzy oficerowie chcieli i na ochotnika i zaraz uderza, lecz on wstrzyma ich mwic: - Babinicz, po uderzeniu na ksicia, gdy pozna, e nie z sam jazd, ale i z piechotma do czynienia, cofa si musi... A moe wraca tylko dawnym szlakiem, wwczas za wpadnie nam jakby w otwarte ramiona. Jako pozostawao tylko nadstawia ucha, rycholi odezw si wycia tatarskie i pierwsze strzay muszkietw. Tymczasem upyn jeden dzie i w lasach czerewiskich cicho byo, jak gdyby nigdy nie postaa w nich noga onierska. Duglas pocz si niecierpliwi i pod noc wysa maleki podjazd ku polom, przykazawszy mu najwiksz ostrono. Podjazd wrci gbok noc, nic nie widziawszy i niczego nie sprawdziwszy. witaniem ruszy sam Duglas z ca si naprzd. Po kilku godzinach drogi dotar do miejsca, na ktrym peno byo ladw onierskiegopostoju. Znaleziono resztki sucharw, potuczone szko, kawaki ubioru i pas z adunkami, jakich uywali piechurowie szwedzcy; niewtpliwie wic staa w tym miejscu Bogusawowa piechota, lecz nigdzienie byo jej wida. Dalej, na mokrej ce, przednia stra Duglasowa spostrzega mnstwo wyciskw cikich rajtarskich koni, na brzegu za lady tatarskich bachmatw; jeszcze dalej leao pado jednego konia, z ktrego wilcy wieo wycignli wntrznoci. O staj stamtd znaleziono strza tatarsk bez grotu, ale z cakowit brzechw i betem. Widocznie Bogusaw cofa si, a Babinicz szed za nim. Duglas zrozumia, e musiao zaj co niezwykego. Lecz co? Na to nie byo odpowiedzi. Duglas zamyli si. Nagle zadum przerwa mu oficer z przedniej stray. - Wasza dostojno! - rzek. - Przez zarola wida o staj kilku ludzi w kupie. Nie ruszaj si, jakby wartownicy. Wstrzymaem stra, by waszej dostojnocio tym donie. - Jezdni czy piesi? - spyta Duglas. - Piesi, jest ich czterech czy piciu w kupie, dobrze policzy nie mona, bo gazie zasaniaj. Ale migaj si to, jakby nasi muszkietnicy. Duglas cisn kolanami konia, szybko popdzi do pierwszej stray i ruszy z ninaprzd. Przez rzednce zarola w dalszymgbokim lesie wida byo grup onierzy zupenie nieruchom, stojc pod drzewem.- Nasi, nasi! - rzek Duglas. - Ksi musi by w pobliu. - Dziw! - ozwa si po chwili oficer - stoj na warcie i aden si nie ozwie, cho haaliwie idziemy. Wtem zarola skoczyy si i odsoni si las niepodszyty. Wwczas nadjedajcy ujrzeli czterech ludzi stojcych w kupie, tu jeden obok drugiego, jakby patrzyli czego w ziemi. Od gowy podnosio si kademu czarne pasmo prosto ku grze. - Wasza dostojno! - rzek nagle oficer - ci ludzie wisz! - Tak jest! - odpowiedzia Duglas. I przypieszywszy kroku stanli za chwil tu koo trupw. Czterech piechurw wisiao na ptlach razem, jak kupa drozdw, z nogami ledwie na cal wyniesionymi nad ziemi, bo na niskiej gazi. Duglas popatrzy na nich do obojtnie, poczym rzek jakby do samego siebie: - To wiemy, e i ksi, i Babinicz tdy przechodzili. I zamyli si znowu, bo sam dobrze nie wiedzia, czyli ma i dalej tym lenym szlakiem, czy si przebra na wielki gociniec ostrocki. Tymczasem w p godziny pniej odkryto znw dwa trupy. Widocznie byli to maruderowie lub chorzy, ktrych babiniczowscy Tatarzy schwytali postpujcza ksiciem. Lecz czemu ksi si cofa? Duglas zna go zbyt dobrze, co jest zarwno jego odwag, jak dowiadczenie wojenne, aeby chocia na chwil przypuci, e ksi nie mia dostatecznych przyczyn. Musiao tam co zaj koniecznie. Na drugi dzie dopiero sprawa si wyjania. Mianowicie przyjecha z podjazdem w trzydzieci koni pan Bies Kornia od ksicia Bogusawa z doniesieniem,i krl Jan Kazimierz wyprawi za Bug przeciw Duglasowi pana hetmana polnego Gosiewskiego w sze tysicy litewskich i tatarskich koni. - Dowiedzielimy si o tym - mwi pan Bies- zanim Babinicz nadcign, bo szed bardzo ostronie i czsto przypada, zatemmarudnie. Pan Gosiewski jest w czterech lub piciu milach. Ksi, powziwszy wiadomo, cofa si spiesznie musia, abysi z panem Radziejowskim poczy, ktryatwo mg by zniesion. Ale szybko idc poczylimy si szczliwie. Zaraz te ksi podjazdy ordynowa po kilkanacie koni we wszystkie strony z doniesieniem dowaszej dostojnoci. Sia ich wpadnie w tatarskie albo chopskie rce, ale w takiej wojnie nie moe inaczej by. - Gdzie s ksi i pan Radziejowski? - W dwch milach std, u brzegu. - Ksi ca-li si wyprowadzi? - Piechot zostawi musia, ktra si przebiera co najgstszymi lasami, by si odTatarw uchroni. - Taka jazda, jak tatarska, by i najwikszymi gszczami i umie. Nie spodziewam si ju ujrze tej piechoty. Ale niczyjej w tym winy nie ma i ksi postpi jako wdz dowiadczony. - Ksi rzuci jeden znaczniejszy podjazd ku Ostroce, aby pana podskarbiego litewskiego w bd wprowadzi. Rusz oni tam nie mieszkajc, w tej myli, e cae nasze wojsko na Ostrok poszo. - To dobrze! - rzek ucieszony Duglas. - Damy panu podskarbiemu rady. I nie tracc chwili nakaza pochd, aby si z ksiciem Bogusawem i Radziejowskim poczy. Nastpio to tego samego dnia kuwielkiej uciesze, zwaszcza pana Radziejowskiego, ktry niewoli gorzej od samej mierci si obawia, wiedzia bowiem, e jako zdrajca i sprawca wszystkich nieszcz Rzeczypospolitej srodze odpowiada by musia. Teraz wszelako, po poczeniu si z Duglasem, armia szwedzka wynosia przeszo cztery tysice ludzi, zatem mogastawi skuteczny opr siom pana hetmana polnego. Mia on wprawdzie sze tysicy jazdy, lecz Tatarzy prcz Babiniczowych, bardzo wywiczonych, uyci by we wstpnym boju nie mogli, a i sam pan Gosiewski, lubo wojownik biegy i uczony, nie umia ladem Czarnieckiego natchn ludzi takim zapaem, przeciw ktremu nic osta si nie zdoao. Duglas jednak w gow zachodzi, w jakim celu Jan Kazimierz mg wysa hetmana polnego za Bug. Krl szwedzki wraz z elektorem szed na Warszaw, walna bitwamusiaa wic tam prdzej, pniej nastpi.A lubo Kazimierz sta ju na czele potgi liczebnie od Szwedw i Brandenburczykw wikszej, jednake sze tysicy bitnego ludu stanowio zbyt wielki zasiek, aby si krl polski mia go dobrowolnie pozbawia. Prawda, e i pan Gosiewski wyrwa Babinicza z toni, ale przecie na ratunek Babinicza nie potrzebowa krl caej dywizji wysya. By zatem w tej wyprawiejaki cel ukryty, ktrego jenera szwedzki,mimo caej przenikliwoci odgadn nie umia. W licie krla szwedzkiego, nadesanym w tydzie pniej, zna byo wielki niepokj i jakoby przeraenie z powodu tej ekspedycji, ale kilka sw wyjaniao jej przyczyny. Wedle zdania Karola Gustawa panhetman nie po to by posany, by na Duglasow armi uderza, ni by i na Litw, tamtejsze powstanie wspomaga, bo tam i tak Szwedzi ju nastarczy nie mogli,ale po to, eby Prusom Ksicym, mianowicie wschodniej ich czci, cakowicie wojsk pozbawionej, zagrozi. "Obliczono na to - pisa krl - by elektora w wiernoci dla malborskiego traktatu i dla nas zachwia, co atwo moe si sta, gdy on z Chrystusem przeciw diabu i z diabem przeciw Chrystusowi jednoczenie wej w sojusz gotowy, aby od obydwu skorzysta." List koczy si poleceniem, aby Duglas stara si wszelkimi siami pana hetmana do Prus nie dopuci, ktry jeli w cigu kilku tygodni wkroczy tam nie zdoa, niechybnie pod Warszaw wraca musi.Duglas uzna, e zadanie, jakie na woono, wcale si jego nie przechodzi. Jeszcze niedawno stawia on z pewnym powodzeniem czoo samemu Czarnieckiemu,dlatego Gosiewski nie by mu straszny. Nie spodziewa si wprawdzie znie jego dywizji, ale by pewien, e potrafi j osadzi i wszelkie jej ruchy zahamowa. Jako od tej chwili poczy si bardzo sztuczne podchody obu armii, ktre unikajc wzajemnie walnej bitwy, staray si obej jedna drug. Obaj wodzowie godnie wspzawodniczyli ze sob, jednakedowiadczony Duglas o tyle by gr, e wyej jak do Ostroki pana hetmana polnego nie puci. Za ocalony od Bogusawowego podejcia pan Babinicz wcale si take z poczeniem z litewsk dywizj nie spieszy, albowiem zwielk gorliwoci zaj si ow piechot, ktr Bogusaw w spiesznym swym pochodzie ku Radziejowskiemu musia po drodze zostawi. Tatarzy jego, prowadzeni przez miejscowych lenikw, szli za ni dzie i noc, uszczc co chwila nieostronych lub tych, ktrzy pozostawali w tyle. Brak ywnoci zmusi na koniec Szwedw do podzielenia si na mae oddziay, ktre atwiej o spy stara si mogy, ale tego tylko czeka pan Babinicz. Podzieliwszy sw watah na trzy komendy, pod dowdztwem wasnym, Akbah-Uana i Soroki, w kilka dni wygnit wiksz cz owych piechurw. Bya to jakby nieustajcaobawa na ludzi po gszczach lenych, ozach i trzcinach, pena haasu, wrzaskw, nawoywa, strzaw i mierci.Szeroko rozsawia ona imi Babinicza midzy Mazurami. Watahy zebray si i poczyy z panem Gosiewskim dopiero pod sam Ostrok, kiedy pan hetman polny, ktrego wyprawa bya tylko demonstracj, odebra ju rozkaz krlewski cignienia z powrotem pod Warszaw. Krtko tylko mgpan Babinicz cieszy si znajomymi, mianowicie panem Zagob i Woodyjowskim, ktrzy na czele laudaskiej chorgwi towarzyszyli hetmanowi. Witali si jednak bardzo serdecznie, bo ju bya wielka przyja i zayo pomidzy nimi. Obu modym pukownikom markotno byo wielce, e nie mogli tym razem nic wskra przeciw Bogusawowi, ale pan Zagoba pociesza ichdolewajc im gsto do szklenic i tak mwic: - Nic to! Ju moja gowa od maja pracuje nad fortelami, a nigdy jeszcze na darmo jejnie amaem. Mam kilka gotowych, bardzo przednich, jeno do aplikowania ju czasu nie ma, chyba pod Warszaw, dokd wszyscy ruszymy. - Ja musz do Prus! - odpar Babinicz - i pod Warszaw nie bd. - Zali si do Prus dosta zdoasz? - spyta Woodyjowski. - Jak Bg na niebie, tak si przemkn, i to wicie wam przyrzekam, e bigosu narobikto iern studni zlatywa, 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPuc ^icG+c(:*"R?+niepoledniego, bo ju ci powiem moim Tatarom: "Hulaj dusza!" Radzi by oni i tu noami po gardach ludziom przeciga, alem im zapowiedzia, e za kady gwat powrz! Za to w Prusiech i wasnej ochociepofolguj. Za bym nie mia si przemkn! Wycie nie mogli, ale to inna rzecz, bo atwiej wikszej sile drog zagrodzi nili takiej watae, jako jest moja, z ktr ukry si atwo. Nieraz ja ju w trzcinach siedzia, a Duglasowi przechodzili tu, tu, ani o tym wiedzc. Duglas te pjdzie pewnie za wami i mnie tu pole wolne odsoni. - Ale go te, sysz, zmacha! - rzek z zadowoleniem Woodyjowski. - Ha, szelma! - doda pan Zagoba. - Co dzie musia koszul bra, tak si poci. Jue wapan i Chowaskiego sprawniej niepodchodzi, i to ci musz przyzna, e sambym lepiej nie potrafi, gdybym si na wapanowym miejscu znajdowa, chocia jeszcze pan Koniecpolski powiada, e do podjazdowej wojny nie masz nad Zagob. - Widzi mi si - rzek do Kmicica Woodyjowski - i jeli Duglas wrci, to Radziwia tu zostawi, by na ci nastpowa. - Daj to Bg! T sam mam nadziej - odpar ywo Kmicic. - Jakbym ja zacz jego szuka, a on mnie take, to bymy si przecie znaleli. Trzeci raz ju przeze mnienie przejedzie, a jeli przejedzie, to si chyba wicej nie podnios. Twoje arkana pamitam dobrze i wszystkie sztychy ubniaskie mam jako pacierz w pamici. Codzie ich te z Sorok prbuj, aeby sobierk wkada. - Co tam fortele! - zawoa Woodyjowski -szabla grunt! Dotkna nieco ta maksyma pana Zagob, ktry te zaraz odrzek: - Kady wiatrak myli, e grunt skrzydamimacha, a wiesz, Michaku, czemu? Bo ma plewy pod dachem, alias w gowie. Sztuka wojenna take na fortelach polega, inaczej Roch mgby by hetmanem wielkim, a ty polnym. - A co pan Kowalski porabia? - spyta Kmicic. - Pan Kowalski? Ju elazny hem na gowienosi i susznie, bo kapusta z sagana najlepsza. Obowi si okrutnie w Warszawie, zdoby si na poczet zacny i poszed do husarzw, do kniazia Poubiskiego, a wszystko dlatego, eby mc kopi si do Carolusa zoy. Przychodzi do nas co dzie pod namiot i lipiami ypie, czyli szyja od gsiora ze somy nie wyglda. Nie mog tego chopca od pijastwa odzwyczai. Na nic dobry przykad! Alem mu prorokowa, e mu na ze wyjdzie to chorgwi laudaskiej opuszczenie. Szelma! niewdzicznik! za tyle dobrodziejstw, ktrem mu wywiadczy, opuci mnie, taki syn, dla kopii! - Wapan e jego chowa? - Mj mosanie! nie czye mnie niedwiednikiem. Panu Sapiee, ktren mnie o to pyta, powiedziaem, e jednego z Rochem mieli praeceptora, ale nie mnie, bo ja za modych lat byem bednarzem, i klepki umiaem dobrze wstawia. - Naprzd, tego by wapan panu Sapiee nie mia powiedzie - odpowiedzia Woodyjowski - a po wtre, niby mruczysz na Kowalskiego, a miujesz go jako renic oka. - Wol go od ciebie, panie Michale, gdy chrabszczw nigdy znosi nie mogem ani kochliwych mydkw, ktrzy na widok pierwszej lepszej niewiasty kozioki zaczynaj zaraz przewraca jako niemieckie muce. - Albo jako te mapy u Kazanowskich, z ktrymi wapan wojowa! - miejcie si, miejcie, bdziecie drugi razsami Warszaw zdobywali! - To to niby wapan j zdoby? - - A kto Krakowsk Bram expugnavit? Kto niewol dla jeneraw obmyli? Siedz teraz na chlebie i wodzie w Zamociu, a co Wittenberg spojrzy na Wrangla, to powiada:"Zagoba nas tu wsadzi!" - i oba w pacz. eby pan Sapieha nie by chory i eby tu by obecny, powiedziaby wam, kto szwedzkiego kleszcza z warszawskiej skry najpierwszy wycign. - Dla Boga! - rzek Kmicic - uczycie to dla mnie i przylijcie mi wiadomo o onej bitwie, na ktr si pod Warszaw zbiera. Dnie i noce bd na palcach liczy i spokoju nie zaznam, pki si czego pewnego nie dowiem. Zagoba przyoy palec do czoa. - Posuchajcie mojej polityki - rzek - bo co powiem, to si tak pewno speni... jako ito jest pewne, e ta szklenica stoi przede mn... Czy nie stoi? co? - Stoi, stoi! Mw wa! - T bitw waln albo przegramy, albo wygramy... - To kady wie! - wtrci Woodyjowski. - Milczaby, panie Michale, i uczy si. Suponujc, e t bitw przegramy, wiesz, co dalej bdzie?... Widzisz! nie wiesz, bo juswymi szydekami pod nosem, jak zajc, ruszasz... Ot ja mwi wam, e nic nie bdzie... Kmicic, ktry by bardzo ywy, zerwa si,stukn szklank o st i zawoa: - Marudzisz wa! - Mwi, e nic nie bdzie! - odpar Zagoba. - Modzicie, to tego nie rozumiecie, e jako teraz rzeczy stoj, nasz krl, nasza mia ojczyzna, nasze wojska mog pidziesit bitew jedna po drugiej przegra... i po staremu wojna pjdzie dalej, szlachta bdzie si zbieraa, z ni i wszystkie podlejsze stany... I nie uda si raz, to uda si drugi, dopki moc nieprzyjacielska nie stopnieje. Ale jak Szwedzi jedn batali wiksz przegraj, toich diabli bez ratunku wezm, a elektora z nimi w dodatku. Tu oywi si Zagoba, wychyli szklank, paln ni o st i mwi dalej: - Suchajcie, bo tego z lada gby nie usyszycie, bo nie kady umie patrzy generalnie. Niejeden myli: co tu nas jeszcze czeka? ile bitew, ile klsk, o ktre,wojujc z Carolusem, nietrudno... ile ez? ile krwi wylanej? Ile cikich paroksyzmw?... I niejeden wtpi, i niejeden przeciw miosierdziu boemu i Matce Najwitszej bluni... A ja wam powiadam tak: Wiecie, co nieprzyjaci onych wandalskich czeka? - zguba; wiecie, co nas czeka? - zwycistwo! Pobij nas jeszcze sto razy... dobrze... ale my pobijemy sto pierwszy, i bdzie koniec. Rzekszy to pan Zagoba przymkn na chwil oczy, lecz zaraz je otworzy, spojrza byszczcymi renicami przed siebie i nagle zakrzykn ca si piersi: - Zwycistwo! zwycistwo! Kmicic a zaczerwieni si z radoci. - Dalibg, ma racj! dalibg, susznie mwi!Nie moe inaczej by! Musi taki przyj koniec! - Ju to trzeba waci przyzna, e ci tu niebrakuje - rzek Woodyjowski palnwszy si w gow. - Rzeczpospolit mona zaj,ale dosiedzie w niej nie la... i tak w kocutrzeba si bdzie wynie. - Ha! co? nie brakuje! - rzek uradowany z pochway Zagoba. - Kiedy tak, to wam jeszcze bd prorokowa. Bg przy sprawiedliwych! Wapan (tu zwrci si do Kmicica) zdrajc Radziwia pokonasz, do Taurogw pjdziesz, dziewczyn odbierzesz, za on j pojmiesz, potomstwo wychowasz... Niech pypcia na jzyku dostan, jeeli tak nie bdzie, jakomrzek... Dla Boga! tylko nie udu! Susznie zastrzeg si pan Zagoba, bo panKmicic porwa go w swoje ramiona, podnis w gr i tak ciska pocz, e aoczy staremu wyszy na wierzch, ledwie za stan na wasnych nogach, ledwie odsapn, ju pan Woodyjowski rozochocony wielce chwyci go za rk. - Moja kolej! Mw wapan, co mnie czeka? - Boe ci bogosaw, panie Michale!... Wywiedzie ci twoja misterna dzierlatka cae stadko... nie bj si. Uf! - Vivat! - krzykn Woodyjowski. - Ale pierwej ze Szwedami koniec uczynim! -doda Zagoba. - Uczynim! Uczynim! - zawoali trzaskajc szablami modzi pukownicy. - Vivat! Zwycistwo! Rozdzia 24 W tydzie pniej przedosta si pan Kmicicw granice Prus elektorskich pod Rajgrodem.Przyszo mu to do atwo, gdy przed samym odejciem pana hetmana polnego zapad w lasy tak skrycie, i Duglas by pewien, e i jego wataha pocigna razem z ca dywizj tatarsko-litewsk pod Warszaw, i mae tylko zaogi po zameczkach do obrony tych stron zostawi.Duglas odszed take w lad za Gosiewskim,z nim i Radziejowski, i Radziwi. Kmicic dowiedzia si o tym jeszcze przed przejciem granicy i zgryz si srodze, e nie bdzie si mg oko w oko ze swym miertelnym wrogiem spotka i e kara moe Bogusawa doj z innych rk, mianowicie z rk pana Woodyjowskiego, ktry take przeciw niemu lubowa. Za czym, nie mogc wywrze zemsty za krzywdy Rzeczypospolitej i swoje na osobiezdrajcy, wywar j w straszliwy sposb naposiadociach elektorskich. Tej samej nocy jeszcze, w ktrej Tatarzy minli sup graniczny, niebo zaczerwienio si unami, rozlegy si wrzaski i pacz ludzi deptanych stop wojny. Kto polsk mow o lito umia prosi, ten z rozkazu wodza by oszczdzany, ale natomiast niemieckie osady, kolonie, wsie i miasteczkazmieniay si w rzek ognia, a przeraony mieszkaniec szed pod n. I nie tak prdko oliwa rozlewa si po morzu, gdy j eglarze dla uspokojenia fal wylej, jak rozla si w czambu Tatarwiwolentarzy po spokojnych i ubezpieczonych dotd stronach. Zdawao si, i kady Tatarumia si dwoi i troi, by naraz w kilku miejscach, pali, cina. Nie oszczdzano nawet anw zboowych, nawet drzew w sadach. Tyle przecie czasu trzyma pan Kmicic na smyczy swych Tatarw, e wreszcie, gdy ich puci na ksztat stada drapienych ptakw, prawie zapamitali si wrd rzeziizniszczenia. Jeden przesadza si nad drugiego, a e jasyru bra nie mogli, wic pawili si od rana do wieczora we krwi ludzkiej. Sam pan Kmicic, majc w sercu niemao dzikoci, da jej folg zupen i cho wasnych rk we krwi bezbronnych nie wala, przecie patrzy z zadowoleniem na pync. Na duszy zasi by spokojny i sumienie nic mu nie wyrzucao, bo bya to krew niepolska i w dodatku heretycka, wicnawet sdzi, e mi rzecz Bogu, a zwaszcza witym Paskim czyni. Przecie elektor, lennik, zatem suga Rzeczypospolitej z dobrodziejstw jej yjcy, pierwszy podnis witokradzk rk na sw krlow i pani, wic naleaamu si kara, wic pan Kmicic by tylko narzdziem gniewu boego. Dlatego co wieczora spokojnie odmawia raniec przy blasku poncych osad niemieckich, a gdy krzyki mordowanych zmyliy mu rachunek, tedy zaczyna od pocztku, aby duszy grzechem niedbalstwa w subie boej nie obciy. Nie same jednak okrutne uczucia w sercu hodowa, bo oprcz pobonoci oywiay jerne wzruszenia zwizane pamici z dawnymi laty. Czsto wic przychodziy mu na myl owe czasy, w ktrych Chowaskiego z tak wielk saw podchodzi, i dawni kompanionowie stawali mu jakby ywi przed oczyma: Kokosiski, olbrzymi Kulwiec-Hippocentaurus, raby Ranicki z senatorsk krwi w yach, Uhlik,na czekaniku grywajcy, Reku, na ktrym krew ludzka nie ciya, i Zend, ptactwo i wszelkiego zwierza biegle naladujcy. - Wszyscy oni, prcz moe jednego Rekucia,w piekle skwiercz, a ot! uyliby teraz, ot by si we krwi ubabrali, grzechu na dusz nie cigajc i z poytkiem dla Rzeczypospolitej!... Tu wzdycha pan Andrzej na myl, jak zgubn rzecz jest swawola, skoro w zaraniu modoci drog do piknych uczynkw na wieki wiekw zamyka. Lecz najwicej wzdycha do Oleki. Im bardziej zapuszcza si w granice pruskie, tym sroej paliy go rany serca, jakby owepoary, ktre roznieca i dawn mio zarazem podsycay. Co dzie te prawie mwi w swym sercu do dziewczyny: "Gobku najmilszy, moe tam ju o mnie zapomnia, a jeeli wspomnisz, to jeno niech ci serce zaleje, ja za, daleki czy bliski, w nocy i we dnie, w pracy dla ojczyzny i trudzie, o tobie cigle myl i dusza leci ku tobie przez bory i wody, jak zmczony ptak, aby za u ng twoich si pooy. Rzeczypospolitej i tobie jednej oddabym wszystk krew moj, ale gorze mi, jeli w sercu na wieki banitem mnie ogosisz!" Tak rozmylajc szed coraz wyej ku pnocy pasem granicznym, pali i cina, nikogo nie ywi. Tsknota dawia go okrutna. Chciaby jutro by w Taurogach, atymczasem droga bya jeszcze tak daleka i tak trudna, bo wreszcie poczto bi we wszystkie dzwony w caej prowincji pruskiej. Kto yw, chwyta za bro, by da opr strasznym niszczycielom; sprowadzano prezydia nawet z bardzo odlegych miast, formowano puki nawet z pachokw miejskich, i wkrtce wszdy mogo stan ze dwudziestu chopa przeciw jednemu Tatarowi. Kmicic rzuca si na owe komendy jak piorun, gromi, rozprasza, wiesza, wywija si, kry i znw wypywa na fali ognia, ale jednak nie mg ju i tak szybko jako wprzdy. Nieraz trzeba byo tatarskim sposobem zapada i tai si caymi tygodniami w gszczu lub trzcinach nad brzegami jezior. Ludno wsypywaa si coraz gciej, jakby na wilka, a on ksa te jak wilk, co jednym uderzeniem kw mier zadaje, i nie tylko si broni, ale zaczepnej wojny nie zaniecha. Miujc prac rzeteln, czasem, mimo pocigu, tak dugo nie rusza si z jakiej okolicy, pki jej mieczem i ogniem na kilka mil nie zniszczy. Nazwisko jego dostao si, nie wiadomo jakim sposobem, do ust ludzkich i grzmiao, okryte zgroz i przeraeniem, a do brzegw Batyku. Mg wprawdzie pan Babinicz wej na powrt w granice Rzeczypospolitej i mimo komend szwedzkich spieszniej ruszy do Taurogw, ale nie chcia tego uczyni, bo pragn nie sobie tylko, lecz Rzeczypospolitej suy. Tymczasem przyszy wieci, ktre miejscowym mieszkacom doday ducha do obrony i zemsty, a srog aoci przejyserce pana Babinicza. Gruchno o wielkiej bitwie pod Warszaw, ktr krl polski mia przegra. "Karol Gustaw i elektor pobili wszystkie wojska Kazimierzowe" - powtarzano sobie w Prusach z radoci. "Warszawa znw wzita! najwiksza to w caej wojnie wiktoria i teraz bdzie ju koniec Rzeczypospolitej!" Wszyscy ludzie, ktrych zagarniali i kadli na wgle dla zezna Tatarzy, powtarzali to samo; byy i przesadne wieci, jako zwyklew czasach wojennych a niepewnych. Wedle tych wieci wojska byy doszcztnie zniesione, hetmani polegli, a Jan Kazimierz dosta si do niewoli. Wic wszystko si skoczyo? wic owa powstajca i zwyciska Rzeczpospolita byatylko czczym mamidem? Tyle potgi, tyle wojsk, tylu wielkich ludzi i znamienitych wojownikw: hetmani, krl, pan Czarniecki ze swoj niezwycion dywizj, pan marszaek koronny, inni panowie ze swymi pocztami, wszystko przepado, wszystko jak dym si rozwiao? I nie masz ju innych obrocw tego nieszczsnego kraju,prcz lunych partyj powstaczych, ktre zapewne na wie o klsce jak tuman si rozwiej?! Pan Kmicic wosy z czupryny dar i rce ama, chwyta wilgotn ziemi garciami ido poncej gowy przyciska. - Polegn i ja! - mwi sobie - ale wprzd ziemia ta krwi spynie! I pocz wojowa jak desperat; nie ukrywa si ju wicej, nie zapada po lasach i trzcinach, mierci szuka, rzuca si jak szalony na siy trzykro wiksze i roznosi je w puch na szablach i kopytach. W Tatarach jego zamary wszystkie resztkiuczu ludzkich i zmienili si w stado dzikichzwierzt. Drapieny, ale niezbyt przydatny do walki w otwartym polu lud, nie utraciwszy nic ze swej zdolnoci do zasadzek i podstpw, przez cig wpraw, przez cige walki wywiczy si tak, e najpierwszej w wiecie jedzie mg pier w pier dotrzyma pola i roznosi czworoboki nawet szwedzkiej dalekarlijskiej gwardii. W zapasach ze zbrojn chas prusk stu tych Tatarw rozbijao z atwoci dwiecie i trzysta tgich, zbrojnych w muszkiety i wcznie pachokw. Kmicic oduczy ich obciania si upem, brali tylko pienidze, a mianowicie zoto, ktre zaszywali w kulbaki. Tote, gdy ktrypoleg, pozostali bili si z wciekoci o jego konia i siodo. Bogacc si w ten sposb, nie stracili nic ze swej nadludzkiej prawie lotnoci. Poznawszy, e pod adnym w wiecie wodzem nie mieliby niw tak obfitych, przywizali si do Babinicza jako psy gocze do myliwca i z prawdziwie mahometask uczciwoci skadali po bitwach w rce Soroki i Kiemliczw lwi cz upw "bagadyrowi" przynalen. - Aa! - mawia Akbah-Uan - mao ich Bakczysaraj zobaczy, ale ci, ktrzy wrc,murzami wszyscy zostan. Babinicz, ktry z dawna umia si z wojny ywi, zebra bogactwa potne; natomiastmierci, ktrej wicej od zota szuka, nieznalaz. Upyn znw miesic na harcach i trudach wiar ludzk przechodzcych. Bachmatom, lubo jczmieniem i prusk pszenic pasionym, trzeba byo koniecznie da cho par dni wypoczynku, zatem mody pukownik, chcc take wieci zasign i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc#>carc+ac4::#szczerby w ludziach nowymi wolentarzami zastpi, cofn si koo Dospady w granice Rzeczypospolitej. Wieci wkrtce przyszy i to tak radosne, e Kmicic mao rozumu nie straci. Okazywao si prawd, e rwnie dzielny, jak niefortunny Jan Kazimierz przegra wielk trzydniow bitw pod Warszaw, alez jakieje przyczyny? Oto pospolite ruszenie w ogromnej czci rozeszo si przedtem do domw, a pozostaa cz nie bia si ju z takim animuszem jak przy wziciu Warszawy i trzeciego dnia bitwy wszcza popoch. Natomiast przez dwa pierwsze dni wayo si zwycistwo na stron polsk. Wojska regularne ju nie w dorywczej podjazdowej wojnie, ale w wielkiej bitwie z najbardziej wywiczonym w Europie onierzem okazay tak umiejtno i wytrwao, e samych jeneraw szwedzkich i brandenburskich ogarno zdumienie. Krl Jan Kazimierz niemierteln saw pozyska. Mwiono, e okaza si by rwnym Karolowi Gustawowi wodzem i e gdyby wszystkie jego rozporzdzenia spenione zostay, nieprzyjaciel straciby waln bitw i wojna byaby ukoczona. Kmicic mia ju te wiadomoci z ust naocznych wiadkw, natkn si bowiem na szlacht, ktra suc w pospolitakach, braa w bitwie udzia. Jeden z nich opowiada mu o wietnym uderzeniu husarii, w czasie ktrego sam Carolus, ktry mimo zakl jeneraw cofa si nie chcia, omal nie zgin. Wszyscy te potwierdzili, e nieprawda, jakoby wojska byy zniesione lub eby hetmani polegli. Owszem, caa potga, prcz pospolitego ruszenia, pozostaa nie naruszona i cofna si w dobrym adzie w d kraju. Na mocie warszawskim, ktry si zaama, uroniono tylko armaty, ale "duchaprzewieziono przez Wis". Wojsko klo si na wszystko, e pod takimwodzem jak Jan Kazimierz pobije w nastpnym spotkaniu Karola Gustawa, elektora i kogo bdzie trzeba, bo ta bitwa to bya tylko prba, lubo niepomylna, ale dobrej otuchy na przyszo pena. Kmicic zachodzi w gow, skd pierwsze wieci mogy by tak straszne. Wytumaczono mu, e Karol Gustaw umylnie porozsya przesadzone nowiny, w rzeczy za nie bardzo wiedzia, co czyni. Oficerowie szwedzcy, ktrych pan Andrzej w tydzie pniej uowi, potwierdzili to zdanie. Dowiedzia si te od nich, e zwaszcza elektor y w wielkim przeraeniu i o wasnej skrze coraz bardziej poczyna myle, e z wojsk jego sia pod Warszawlego, na pozostae rzuciy si choroby takstraszne, i gorzej bitew je niszcz. Tymczasem za Wielkopolanie, pragnc za Ujcie i wszystkie krzywdy zapaci, najechali sam marchi brandenbursk, palc, cinajc, wod a ziemi zostawujc. Wedle oficerw blisk bya godzina, w ktrej elektor porzuci Szwedw, a z mocniejszym si poczy. "Trzeba mu tedy przypieka - pomyla Kmicic - eby prdzej to uczyni." I majc konie ju wypoczte a szczerby zapenione, znw przekroczy Dospad i jak duch zniszczenia na osady niemieckie si rzuci. Rne partie poszy za jego przykadem. Zasta obron ju sabsz, wic tym bardziej dokazywa. Nowiny przychodziy coraz radoniejsze, tak radosne, e wierzy w nie byo trudno. Oto naprzd poczto prawi, e Karol Gustaw, ktry po bitwie warszawskiej a do Radomia si posun, cofa si teraz na zamanie szyi ku Prusom Krlewskim. Co sistao? czemu si cofa? - na to nie byo czas jaki odpowiedzi, a wreszcie gruchno znw po Rzeczypospolitej nazwisko pana Czarnieckiego. Zbi pod Lipcem, zbi pod Strzemesznem, pod sam Raw wyci w pie tyln stra umykajcego Karola, za czym dowiedziawszy si, i dwa tysice rajtarii wraca z Krakowa, napad na ni wstpnym bojem i ani zwiastuna klski ywcem nie puci. Pukownik Forgell, brat jeneraa, czterech innych pukownikw, trzech majorw, trzynastu rotmistrzw i dwudziestu trzech porucznikw poszo w yka. Inni podawali liczb podwjn, niektrzy twierdzili ju w uniesieniu, e podWarszaw nie klsk, ale zwycistwo odnis Jan Kazimierz, i e jego pochd w d kraju by tylko fortelem dla pogrenianieprzyjaciela. Sam pan Kmicic tak pocz myle, bo od pacholcych lat przecie onierzem bdc,rozumia si na wojnie, a nigdy nie syszao o takim zwycistwie, po ktrym by si zwycizcom gorzej dzia miao. A Szwedom widocznie byo gorzej i wanie od bitwy warszawskiej. Panu Andrzejowi przypomniay si wwczassowa Zagoby, gdy przy ostatnim widzeniusi mwi, e wiktorie nie naprawi ju szwedzkiej sprawy, za jedna walna przegrana moe ich zgubi. "Kanclerska to gowa! - pomyla Kmicic - ktra jakoby w ksidze przyszoci umie czyta." Tu przypomniay mu si i dalsze proroctwa pana Zagoby, jako on, Kmicic alias Babinicz, do Taurogw dojdzie, Olek swoj odnajdzie, przebaga, zalubi i potomstwo z niej na chwa kraju wyprowadzi. Gdy sobie to wspomnia, ogiewstpi mu w yy; ju i chwili traci nie chcia, jeno Prusakw i rzezi na czas zaniecha i do Taurogw lecie. Wtem w wili wyjazdu przyby do niego szlachcic laudaski spod chorgwi pana Woodyjowskiego z listem od maego rycerza. "Idziemy z panem hetmanem polnym litewskim i ksiciem krajczym za Bogusawem i Waldekiem - pisa pan Micha. - Pocze si z nami, bo pole do susznej zemsty si znajdzie, a i prusactwu za opresj Rzeczypospolitej spaci si przygodzi." Pan Andrzej wasnym oczom wierzy nie chcia i czas jaki posdza szlachcica, i chyba przez jakiego komendanta pruskiego czy szwedzkiego umylnie by nasany, abygo wraz z czambuem w zasadzk wprowadzi. Miaeby pan Gosiewski istotnie drugi raz do Prus cign? Niepodobna byo nie wierzy. Rka bya pana Woodyjowskiego, herb pana Woodyjowskiego, a i szlachcica sobie pan Andrzej przypomnia. Wic indagowa go pocz, gdzie pan Gosiewski si znajduje i dokd doj zamierza? Szlachcic do by gupkowaty. Nie jemu wiedzie, dokd pan hetman chce i; wie tylko, e pan hetman z t sam dywizj litewsko-tatarsk o dwa dni drogi, a przy nim jest i chorgiew laudaska. Poyczy jej sobie na czas pan Czarniecki, ale ju z dawna odesa, a teraz id, gdzie pan hetman polny prowadzi. - Mwi - koczy szlachcic - e do Prus pjdziem, i onierz cieszy si okrutnie... Ale zreszt nasza rzecz sucha i bi. Kmicic wysuchawszy relacji nie namyla si dugo, zawrci czambu i poszed wielkim pochodem ku panu hetmanowi, a po dwch dniach, ju pn noc, pad w ramiona panu Woodyjowskiemu, ktry wyciskawszy go, zaraz zakrzykn: - Graf Waldek i ksi Bogusaw s w Prostkach, szace sypi, by si warownym obozem ubezpieczy. Pjdziem na nich. - Dzi? - rzek Kmicic. - Jutro do dnia, to jest za dwie lub trzy godziny. Tu padli sobie znw w objcia. - Tak mi co mwi, e go Bg wyda w rce nasze! - zawoa wzruszony Kmicic. - I ja tak myl. - lubowaem sobie do mierci ten dzie poci, w ktrym go spotkam. - Protekcja boa nie zawadzi - odrzek pan Micha. - Nie bd te czu inwidii, jeli tobie ten los przypadnie, bo twoja krzywda wiksza. - Michale! zacniejszego od ciebie kawalera nie widziaem! - A nieche ci si, Jdrek, przypatrz. Sczerniae od wiatru do reszty; ale si spisa. Z wielk estym patrzya caa dywizja na twoj robot. Nic, jeno zgliszcza i cadavera. onierz z ciebie zawoany. I samemu panu Zagobie, gdyby tutaj by, ciko by przyszo co lepszego o sobie wymyli. - Dla Boga! a gdzie pan Zagoba? - Przy panu Sapiee zosta, bo spuch cakiem z paczu i z desperacji po Rochu Kowalskim... - To pan Kowalski zgin? Woodyjowski zacisn wargi. - Wiesz, kto go zabi? - Skd mam wiedzie?... Powiadaj! - Ksi Bogusaw. Kmicic zakrci si na miejscu, jakby sztychem pchnity, i pocz z sykiem wciga w siebie powietrze, na koniec zgrzytn strasznie zbami i rzuciwszy si na aw, wspar w milczeniu gow na doniach. Pan Woodyjowski klasn w rce i kaza czeladnikowi napitku przynie, po czym siad okoo Kmicica, nala kusztyki i poczmwi: - Roch Kowalski tak kawalersk mierci zgin, e nie daj Boe adnemu z nas gorzej. Do ci powiedzie, e mu sam Carolus po otrzymaniu pola pogrzeb wyprawi i cay regiment gwardii ognia nadjego trumn dawa. - eby nie z tych rk, eby nie z tych piekielnych rk! - zawoa Kmicic. - Owszem, z rk Bogusawowych, wiem to od usarzy, ktrzy wasnymi oczyma na w aosny termin patrzyli. - To tam nie by? - W bitwie miejsca si nie wybiera, jeno sistoi, gdzie ka. Gdybym ja tam by, to albotu bym teraz nie by, albo Bogusaw nie sypaby waw w Prostkach. - Mw, jak wszystko si odbyo. Zawzitoci tylko przybdzie. Pan Woodyjowski napi si, obtar te wsiki i pocz: - Pewnie ci nie brako relacji o warszawskiej bitwie, bo wszyscy o niej mwi, wic te i ja nie bd si nad ni zbyt dugo rozwodzi. Nasz pan miociwy... daje mu Boe zdrowie i dugielata, bo pod innym krlem zginaby ta ojczyzna wrd klsk... okaza si wodzem znamienitym. Gdyby by taki posuch jak wdz, gdybymy byli go godni, kroniki zapisayby now polsk wiktori pod Warszaw, grunwaldzkiej i beresteckiej rwn. Krtko mwic, pierwszego dnia bilimy Szwedw. Drugiego pocza fortuna to na t, to na tamt stron wagi nachyla,ale przecie bylimy gr. Wtedy to posza do ataku litewska husaria, w ktrej i Roch suy pod kniaziem Poubiskim, onierzem wielkim. Widziaem ich, gdy szli, jako ciebie widz, bo staem z laudaskimi na wyynie pod szacami. Byo ich tysic dwiecie ludzi i koni, jakich wiatnie widzia. Szli na p staja wedle nas i mwi ci, ziemia draa pod nimi. Widzielimy piechot brandenbursk, na gwat zatykajc piki w ziemi, aby pierwszemu impetowi si oprze. Inni waliliz muszkietw, a dymy zasoniy ich zupenie. Spojrzymy: husaria ju rozpuciakonie. Boe, co za impet! Wpadli w dym... znikli! U mnie onierze poczn krzycze: "Zami! zami!" Przez chwil nie wida nic. A zagrzmiao co i dwik si uczyni,jakby w tysicu kuni kowale motami bili. Spojrzymy: Jezus Maria! Elektorscy mostemju le jako yto, przez ktre burza przejdzie, a oni ju hen za nimi! jeno proporce migoc! Id na Szwedw! Uderzyli na rajtari - rajtaria mostem! uderzyli na drugi regiment - mostem! Tu huk, armaty grzmi... widzimy ich, gdy wiatr dym zwieje. ami piechot szwedzk... Wszystko pierzcha, wszystko si wali, rozstpuje, id jak gdyby ulic... bez maa przez ca armi ju przeszli!... Zderz si z pukiem konnej gwardii, wrd ktrego Carolus stoi... i gwardi jakoby wicher rozegna!... Tu przerwa Woodyjowski opowiadanie, boKmicic piciami oczy zatka i krzycze pocz: - Matko Boa! raz widzie i polec! - Takiego ataku nie zobacz ju oczy moje -cign dalej may rycerz. - Nam te skoczy kazano... Wicej nie widziaem, ale co powiem, tom sysza z ust szwedzkiego oficera, ktry przy boku Karolowym wwczas by i wasnymi oczyma na termin patrzy. Gdy ju husaria wszystko zamaa po drodze, ten Forgell, ktry pniej pod Raw wpad w nasze rce, rzuci si do rk Karolowych: "Krlu,ratuj Szwecj! ratuj siebie! - krzykn - ustpuj, ustpuj! nic ich nie wstrzyma!" A Carolus na to: "Na nic przed nimi ustpowa, trzeba opr da lub zgin!" Przypadaj inni jeneraowie, bagaj, prosz, nie chce. Ruszy naprzd... zderzylisi i zamano Szwedw prdzej niby do dziesiciu zrachowa. Kto leg, tego stratowano; inni rozsypali si jak groch. Nu ich ci. Krl odbi si samowtr; najecha go Kowalski i pozna, bo go ju dwa razy widzia. Kiedy nie natrze!... Rajtarzastawi krla... Ale owo, powiadali ci, ktrzy widzieli, e piorun prdzej nie zabija, jako Roch rozwali go na dwoje. Wwczas sam krl rzuci si na niego... Woodyjowski przerwa znw opowiadanie iodetchn gboko, lecz Kmicic zaraz zawoa: - Kocz ju, bo dusza ze mnie wyjdzie! - Starli si tedy w rodku pola, ie piersi koskie uderzyy o piersi. Zakotowao si!"Spojrz - powiada nam oficer - a krl wraz z koniem ju na ziemi!" Wydosta si,ruszy cyngla krcicy, chybi. Roch go za eb, bo mu kapelusz spad. Ju miecz wznosi, ju Szwedzi mdleli z przeraenia, bo nie czas byo i na ratunek, gdy Bogusaw jakoby spod ziemi wyrs i w samo ucho Kowalskiemu wystrzeli, e mu gow wraz z hemem roznioso. - Dla Boga! Nie miae czasu miecza spuci?! - krzykn pan Andrzej targajc si za czupryn. - Bg nie da mu tej aski - odrzek pan Micha. - Zgadlimy te z Zagob, co si stao. Oto suyo chopisko u Radziwiwod pacholcych lat, za panw ich swoich uwaao, i na widok Radziwia musiao siskonfundowa. Moe mu nigdy ta myl w gowie nie postaa, eby na Radziwia mona rk podnie. Bywa tak, bywa! Ha! yciem to przypaci. Dziwny czek jest pan Zagoba, bo on mu wcale wujem ni krewnym nie by, a przecie inny by po synutak nie desperowa... Prawd za rzekszy,nie byo czego, bo tak sawnej mierci zazdroci by Kowalskiemu mona. To szlachcic i onierz na to si rodzi, by nie dzi, to jutro gardo da, a o Kowalskim dzieje pisa bd i potomno jego imi wysawi. Umilk pan Woodyjowski, po chwili za przeegna si i rzek: - Wieczny odpoczynek racz mu da, Panie, awiato wiekuista niech mu wieci... - Na wieki wiekw! - zakoczy Kmicic. Czas jaki szeptali modlitwy, moe o podobn mier dla siebie proszc, byle nie z rk Bogusawowych, wreszcie pan Micharzek: - Ksidz Piekarski zarcza nam, e on wprost do raju poszed. - Pewnie, e tak, to mu i modlitwy nasze niepotrzebne. - Modlitwy zawsze potrzebne, bo na rejestrinnych bd wpisane, a moe na nasz wasny. Kmicic westchn. - W miosierdziu boym nadzieja - rzek - tusz te, e za to, com tu w Prusach dokazywa, cho z par lat czyca bdzie mi odpuszczonych. - Wszystko si tam karbuje. Co tu czowiekszabl wyrbie, to tam sekretarze niebiescy zapisuj. - Suyem i ja u Radziwia - rzek Kmicic- ale si widokiem Bogusawa nie skonfunduj. Boe, Boe! to Prostki niedaleko! Pomnij, Panie, e on i Twj nieprzyjaciel, bo heretyk, ktren nieraz prawdziwej Twej wierze bluni! - I ojczyzny nieprzyjaciel! - doda Woodyjowski. - Miejmy nadziej, e jego termin si zblia. Pan Zagoba to samo po owym ataku husarii prorokowa, a mwi walu, we zach, jakoby natchniony. I przeklina Bogusawa tak, e a suchajcym wosy w czuprynach staway.Ksi Kazimierz Micha, ktry z nami przeciw nim cignie, widzia te we nie dwie zote trby, ktre Radziwiowie w tarczy nosz, pogryzione przez niedwiedzia i zaraz na drugi dzie powiada: "Albo mnie, albo ktrego z innychRadziwiw nieszczcie spotka." - Przez niedwiedzia? - spyta blednc Kmicic. - Tak jest. Twarz pana Andrzeja rozjania si, jak gdyby na ni blask zrz porannych upad, oczy wznis do gry, rce ku niebu wycign i uroczystym gosem zawoa: - Ja w herbie mam niedwiedzia. Chwaa Ci, Panie, na wysokociach! Chwaa Ci, Matko Najwitsza!... Panie, Panie! nie jestem godzien tej aski! Usyszawszy to Woodyjowski wielce take si wzruszy, bo pozna zaraz, e w tym jest omen niebieski. - Jdrek! - zawoa - cinije dla pewnoci przed bitw nki Chrystusowi, a ja o Sakowicza Go poprosz. - Prostki! Prostki! - powtarza jakby w gorczce Kmicic. - Kiedy ruszamy? - Do dnia, a niedugo ju wita pocznie. Kmicic zbliy si do wybitego okienka chaupy, spojrza w niebo i zawoa: - Bledn ju gwiazdy, bledn. Ave Maria... Wtem rozlego si dalekie pianie koguta, a jednoczenie zabrzmiao ciche trbienie przez munsztuk. W kilka pacierzy pniej ruch pocz si w caej wsi. Sycha byo szczk elaza, parskanie koni. Ciemne masyjazdy zbieray si na gocicu. Powietrze poczo si nasyca wiatem; blady blask j srebrzy groty wczni, migota na goych szablach, wydobywa z cienia wsate, grone twarze, hemy, kopaki, kapuzy, tatarskie baranie czapki, touby, sajdaki. Wreszcie pochd z panem Kmicicem w przedniej stray ruszy ku Prostkom; wojska rozcigny si dugim i zasign i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP@c":c\c,.c ;Dwem po drodze i szy ywo. Konie poczy parska okrutnie w pierwszych szeregach, za nimi inne na dobr dla onierzy wrb. Biae tumany zakryway jeszcze ki i pola.Naok bya cisza, jeno derkacze gray w zroszonych trawach. Rozdzia 25 Dnia 6 wrzenia doszy wojska polskie do Wsoszy i stany na odpoczynek, aby przed bitw konie i ludzie mogli si nabra. Postanowi pan podskarbi cztery albo pi dni si tam zatrzyma, ale wypadki pomieszay jego rachub. Pana Babinicza, jako znajcego ju dobrze pogranicze, wyprawiono na podjazd, dawszy mu dwie lekkie litewskie chorgwie i wiey czambulik ordy, bo jego wani Tatarzy zbyt byli pomczeni. Pan podskarbi wielce mu przed drog zaleca, by si o jzyka stara i z prnymi rkoma nie wraca. Babinicz za umiechn si tylko, mylc sobie, i nie potrzeba mu adnej zachty i e jecw przywiedzie, choby ich za okopami w Prostkach mia szuka. Jako wrci we dwie doby, przywidszy kilkunastu Prusakw i Szwedw, a pomidzynimi znacznego oficera von Rssela, kapitana z pruskiego regimentu Bogusawa. Przyjto podjazd w obozie z wielkim aplauzem. Kapitana nie potrzeba byo bra na pytki, bo ju to Babinicz w drodze, przyoywszy mu sztych do garda, uczyni. Z zezna jego okazywao si, e nie same pruskie puki grafa Waldeka stojw Prostkach, ale i sze regimentw szwedzkich pod komend jenera-majora Izraela, z tych cztery jazdy pod Petersem,Frytiotsonem, Taubenem, Ammersteinem i dwa piechoty pod brami Engel. Z pukw pruskich, bardzo okrytych, prcz wasnegografa Waldeka, by ksicia Wismaru, Bruncla, Konnaberga, jeneraa Walrata orazcztery chorgwie z komendy Bogusawowej:dwie szlachty pruskiej i dwie jego wasne. Naczeln komend mi rzekomo graf Waldek, lecz w rzeczywistoci sucha we wszystkim ksicia Bogusawa, ktrego wpywom ulega take i szwedzki jenera Izrael. Najwaniejsz wszelako wiadomoci, jakiej von Rssel udzieli, bya ta, e z Eku spieszy na pomoc pod Prostki dwa tysice wyborowej pomorskiej piechoty, graf Waldek za bojc si, aby oddziay owe nie zostay zagarnite przez ord, pragnie wyj z warownego obozu i dopieropo poczeniu si z nimi, drugi raz si okopa. Bogusaw by, wedle Rssela, a dotd do przeciwny opuszczeniu Prostek idopiero w ostatnich dniach skania si do tego zacz. Usyszawszy to pan Gosiewski wielce si uradowa, bo ju by pewien, e go zwycistwo nie minie. Nieprzyjaciel dugo potrafiby broni si w okopie, lecz ani szwedzka, ani pruska jazda nie moga dotrzyma litewskiej w otwartym polu. Ksi Bogusaw rozumia to widocznie tak samo dobrze jak pan podskarbi i dlatego wanie nie bardzo pochwala Waldekowe plany. Lecz zbyt by prnym, aby nie ustpi przed zarzutem nawet zbytniej ostronoci. Wreszcie nie odznacza si cierpliwoci. Mona byo niemal na pewno rachowa, e sprzykrzy sobie leenie w waach i w otwartej bitwie sawy i zwycistwa poszuka. Pan podskarbi powinien by tylko spieszy si, aby nastpi na nieprzyjaciela wanie w chwili,gdy bdzie okopy opuszcza. Tak te myla i on sam, i inni pukownicy, jako Hassun-bej, ktry ord dowodzi, pan Wojniowicz z krlewskiego znaku, pan Korsak, pukownik petyhorski, pan Woodyjowski, pan Kotwicz i pan Babinicz. Wszyscy zgodzili si na jedno, e trzeba dalszego odpoczynku zaniecha i na noc, to jest za kilka godzin, rusza; tymczasem pan Korsak wysa natychmiast swego chorego, Biegaskiego, aby szed pod Prostki i nadcigajcemu wojsku kadej godziny zna dawa, co si w obozie dzieje.Woodyjowski za i Babinicz wzili do swej kwatery Rssela, aby o Bogusawie czego wicej od niego si dowiedzie. Kapitan z pocztku przeraony by wielce, bo jeszcze sztych Kmicicowy czu na gardle, ale wkrtce wino rozwizao mu jzyk. e za kiedy, suc w Rzeczypospolitej w cudzoziemskim autoramencie, wyuczy si po polsku, przeto mg i na pytania maego rycerza, nie umiejcego po niemiecku, odpowiada. - Dawno wa suysz u ksicia Bogusawa? - pyta may rycerz. - Ja u ksicia w jego nadwornym wojsku nie su - odrzek Rssel - jeno w elektorskim puku, ktry pod jego komend zosta oddany. - To i pana Sakowicza wa nie znasz? - Pana Sakowicza widywaem w Krlewcu. - Jestli on przy ksiciu? - Nie masz go. W Taurogach zosta. May rycerz westchn i wsikami ruszy. - Nie mam szczcia, jako zwykle! - rzek. - Nie frasuj si, Michale - rzek Babinicz - odnajdziesz go, a nie, to ja odnajd. Po czym zwrci si do Rssela: - Wa jeste stary onierz, widziae oba wojska, a nasz jazd znasz od dawna;jake mylisz, po czyjej stronie bdzie wiktoria? - Jeeli wam pole dadz za okopem, to po waszej, ale okopu bez piechoty i armat nie zdobdziecie, zwaszcza e tam si wszystko ksicia Radziwia gow dzieje. - Za takiego to wielkiego masz go wa wodza? - Nie tylko ja, ale oglne to jest mniemanie w obu wojskach. Powiadaj te, e pod Warszaw serenissimus rex Sueciae wszystkim szed za jego rad i dlatego wielk bitw wygra. Ksi, jako Polak, lepiej zna wasz sposb wojowania i prdzejrad wymyli umie. Sam widziaem, jak krl szwedzki po trzecim dniu bitwy przed frontem wojsk ksicia ciska i caowa. Prawda, e mu ycie by winien, bo gdyby nie strza ksicy... no! strach myle!... Rycerz to jest przy tym niezrwnany, z ktrym si nikt na adn bro mierzy nie moe. - Ej! - rzek pan Woodyjowski - moe by si taki znalaz... To rzekszy, wsikami gronie ruszy. Rssel popatrzy na niego i nagle poczerwienia. Przez chwil zdawao si, e albo krew go zaleje, albo miechem wybuchnie; lecz wreszcie wspomnia, i jest w niewoli, wic opamita si zaraz. Kmicic za popatrzy na niego pilnie swoimi stalowymi oczyma i rzek zaciskajc nieco wargi: - Jutro si pokae... - A zdrw teraz Bogusaw? - pyta pan Woodyjowski - bo go to febra dugo trzsa i osabi go musiaa... - Zdrw od dawna jak ryba i lekarstw adnych nie bierze. Chcia mu medyk z pocztku dawa rne prezerwatywy, ale wanie po pierwszej zdarzy si zaraz paroksyzm. Wprawdzie nie powtrzy si wicej. Ksi Bogusaw kaza te rzuca medykiem w przecieradach i to mu pomogo, bo medyk sam febry ze strachu dosta... - Rzuca w przecieradach? - spyta pan Woodyjowski. - Sam widziaem - odrzek Rssel. - Zoono dwa przecierada do kupy, w rodku pooono medyka, za czym czterechsilnych trabantw wzio przecierada za rogi i kiedy to nie poczn rzuca nieborakiem, to, mwi waszym miociom,mao na dziesi okci w gr podlatywa, a oni ledwie go zapi i znw w gr. Jenera Izrael, graf Waldek i ksi za boki trzymali si od miechu. Nas te oficerw wielu patrzyo na owo widowisko,pki medyk nie omdla. Ksiciu potem jakby rk odj. Jakkolwiek Woodyjowski i Babinicz nienawidzili Bogusawa, nie mogli jednak wstrzyma si take od miechu, syszc otej krotofili. Pan Babinicz za uderzy si rkoma po kolanach i zawoa: - Ha! szelma, jak sobie poradzi! - Trzeba panu Zagobie o tym lekarstwie powiedzie - rzek may rycerz. - Na febr to pomogo - rzecze Rssel - ale co po tym, kiedy ksi nie do zapdykrwi hamuje i dlatego nie doyje pnego wieku. - I ja tak myl - mrukn przez zby Babinicz. - Tacy jak on dugo nie yj. - Zali i w obozie jeszcze sobie folguje? - spyta pan Woodyjowski. - Jake nie? - odrzek Rssel. - mia si nieraz graf Waldek mwic, e jego ksica mo fraucymer ze sob wozi... Jaza sam dwie gadkie panny widziaem, o ktrych mwili mi dworzanie, e do prasowania kryz su... Ale Boga tam! Babinicz usyszawszy to zaczerwieni si i zblad, nagle zerwa si na rwne nogi i porwawszy Rssela za rami, pocz nim potrzsa gwatownie. - Polki to s czyli Niemkinie? Powiadaj! - Nie Polki - odpar przestraszony Rssel - jedna jest szlachcianka pruska, a druga Szwedka, ktra przedtem u ony jeneraa Izraela suya. Babinicz spojrza na Woodyjowskiego i odetchn gboko; may rycerz odetchn take i przesta wsikami rusza. - Pozwlcie mi, wasze miocie, pj spocz - rzek Rssel - okrutniem utrudzon, bo dwie mile mnie Tatarzyn na arkanie prowadzi. Kmicic zaklasn na Sorok i powierzy mu jeca, po czym zwrci si szybkim krokiem do pana Woodyjowskiego. - Do ju tego! - rzek - wol zgin, wolsto razy zgin anieli y w tych ustawicznych trwogach i niepewnoci. Ot i teraz, gdy Rssel wspomnia o onych dziewkach, mylaem, e mnie kto obuchemw skro zajecha. Na to pan Woodyjowski trzasn rapierem.- Czas skoczy! - rzek. Wtem zatrbiono przy hetmaskiej kwaterze i wnet po wszystkich litewskich chorgwiach odezway si trbki, a w czambuach piszczaki. Wojsko poczo si zbiera i w godzin pniej byo w pochodzie. Zanim uszli mil, nadbieg posaniec od chorego Biegaskiego, z chorgwi pana Korsakowej, z wiadomoci do hetmana, i schwytano kilku rajtarw z wikszej kupy, ktra z tej strony rzeki zabieraa wszystkie wozy i konie chopskie. Badani namiejscu, wyznali, e tabor i cae wojsko ma opuci Prostki nazajutrz o smej rano i e rozkazy s ju wydane. - Chwalmy Boga i popdzajmy konie - rzek na to pan podskarbi. - Do wieczora nie bdzie ju tych wojsk! Posano tedy ord na eb na szyj, aby jaknajprdzej staraa si dosta midzy wojska Waldekowe a ow piechot prusk pieszc na pomoc. Za ni litewskie chorgwie poszy rysi, e za najwicej byo lekkich, wic szy tak wartko, i tu, tu za ord naday. Kmicic poszed w pierwszej ordziskiej stray i par swoj watah, a z koni dymio. Po drodze kad si na kulbace, czoem bi o kark koski i modli si ze wszystkich si duszy: - Nie za moj krzywd daj mi si, Chryste,pomci, ale za insulty ojczynie wyrzdzone! Jam grzesznik, jam aski Twojej niegodzien, ale zmiuj si nade mn,pozwl mi t krew heretyck rozla, a na chwa Twoj bd suszy i bd si biczowa kadego tygodnia w ten dzie po wiek ycia mego! Potem Najwitszej Pannie Czstochowskiej, ktrej krwi wasn suy, i patronowi swojemu jeszcze si poleca, a tak protekcj ich sobie zapewniwszy uczu zaraz, e ogromna nadzieja wstpuje mu do duszy, e moc nadzwyczajna przejmuje jego czonki, moc taka, przed ktr w proch musi upa wszystko. Zdawao mu si, e z ramion wyrastaj mu skrzyda; rado ogarna go jak wicher i lecia na czele Tatarw, a iskry sypay si spod kopyt jego konia. Tysice dzikich wojownikw, pochylonych nakarki koskie, pdzio za nim. Fala spiczastych czapek chwiaa si w takt koskiego pdu, uki koysay si na plecach, przed nimi bieg ttent bachmatw, z tyu dolatywa guchy szum nadajcych litewskich chorgwi, podobny do szumu wezbranej rzeki. I lecieli tak wrd nocy pysznej, gwiadzistej, pokrywajcej drogi i pola, na ksztat olbrzymiego stada drapienych ptakw, ktre krew zwietrzyy w oddaleniu. Mijali pola bujne, dbrowy, ki, a wreszcie sierp miesica poblad i pochyli si ku zachodowi. Wwczas zwolnili koniom istanli na popas ostatni. Byli ju nie dalej jak p mili niemieckiej od Prostek. Tatarzy poczli karmi konie z rk jczmieniem, aby nowych si nabray przedbitw. Kmicic za, przesiadszy si na zapanego dzianeta, pojecha dalej, aby na obz nieprzyjaciela okiem rzuci. Po p godziny drogi trafi w ozie nad rzeczk na w podjedzik petyhorski, ktrypan Korsak wysa na zwiady. - A co? - spyta chorego pan Kmicic. - Co sycha? - Nie pi ju i hucz jak pszczoy w ulu - odpar chory. - Byliby si ju ruszyli, alenie mieli do wozw. - Zali mona gdzie z poblia obz widzie? - Mona z onego wyniesienia, ktre krzami pokryte. Obz hen, tam ley w dole rzeki. Chce wasza mio popatrzy? - Prowad wa! Chory ruszy koniem i wyjechali na wzniesienie. Ju te zorze byy na niebie i powietrze przesycao si zotym wiatem,ale wedle rzeki, na drugim niskim brzegu, leaa jeszcze mga surowa. Oni, ukryci w krzach, patrzyli w ow mg rzednc coraz bardziej. Na koniec o dwie staje odsoni si w dolinie kwadratowy okop ziemny; wzrok Kmicica wpi si we z chciwoci, lecz w pierwszej chwili dojrza tylko mgliste zarysy namiotw, wozw stojcych w rodku wzdu waw. Pomienia ognisk niebyo ju wida, tylko dymy podnosiy si wysokimi smugami ku niebu na znak pogody.Lecz w miar jak mga roztapiaa si coraz bardziej, mg pan Babinicz z pomocperspektywy odrni pozatykane na waach chorgwie: bkitne szwedzkie i te pruskie, nastpnie masy onierzy, dziaa i konie. Naokoo bya cisza, przerywana tylko szelestem krzw poruszanych przez powiew i wesoym porannym czyrykaniem szarego ptactwa. Ale z obozu dochodzi przytumiony szum. Widocznie nikt tam ju nie spa, widocznie gotowano si do pochodu, bo w rodku okopu panowa ruch niezwyczajny. Cae puki przenosiy si z miejsca na miejsce, niektre wychodziy przed way; okoo wozw panowaa sroga krtanina. Staczanorwnie armaty z waw. - Nie moe inaczej by, tylko si do pochodu gotuj - rzek Kmicic. - Wszyscy jecy to zeznawali. Chc si ze swoj piechot poczy. Nie spodziewaj si te, aby pan hetman mg na nich nastpi prdzej jak wieczorem, a choby mia i nastpi, wol bitw w otwartym polu przyj ni on piechot pod n wyda. - Ze dwie godzin upynie, nim wyrusz, a za dwie godzin pan podskarbi tu bdzie. - Chwali Boga! - odrzek chory. - Polije wa jeszcze ludzi, by tam nie popasali za dugo. - Wedle rozkazu. - A nie wysyali jakich podjazdw na t stron rzeki? - Na t stron ani jeden nie wyszed. Wysali, ale ku swojej piechocie, ktra od Eku nadciga. - Dobrze! - rzek Kmicic. I zjecha z pagrka, a przykazawszy podjazdowi tai si dalej w trzcinach, sam ruszy, ile tchu w koniu, z powrotem do chorgwi. Pan Gosiewski wanie na ko siada, gdy Babinicz nadjecha. Prdko opowiedzia mu mody rycerz, co widzia i jaka jest pozycja okolicy; hetman wysucha relacji z wielkim zadowoleniem i nie mieszkajc chorgwie ruszy. Ale tym razem posza naprzd Babiniczowa wataha, za ni litewskie: wic Wojniowicza, laudaska, wasna pana hetmanowa, trzy ksicia Michaa Radziwia, Korsakowa i inne. Orda pozostaa za nimi, bo o to usilnie Hassun-bej prosi obawiajc si, czy lud jego pierwsze natarcie cikiej jazdy wytrzyma. Mia take i inne wyrachowanie. Oto chcia, aby podczas gdy Litwa uderzy na czoo wojsk, on z Tatary mg ogarn tabor, w ktrym upu najobfitszego si spodziewa. Pan hetman zezwoli, susznie mniemajc, e ordycy mikko by moe uderzali na komunik, ale wpadn jak wciekli na tabor i popoch wznieci mog, zwaszcza e konie pruskie mniej byy straszliwego ich wycia zwyczajne. We dwie godziny, jak przepowiedzia Kmicic, stanli przy owym wzniesieniu, z ktrego podjazd zaglda w okopy, a ktre teraz pochd wszystkich wojsk zasaniao. Chory, na widok zbliajcych si wojsk, skoczy jak piorun z wiadomoci, e nieprzyjaciel, pocigawszy strae z tamtejstrony rzeki, ju wyruszy i e wanie koniec ogona taboru wychodzi z okopu. Usyszawszy to pan Gosiewski wycign buaw z tulei przy kulbace i rzek: - To ju zawrci nie mog, bo wozy drog zasaniaj. W imi Ojca i Syna, i Ducha witego! Nie ma ju po co duej si ukrywa! I skin na buczucznego, a w buczuk podnis w gr i pocz nim macha na wszystkie strony. Na ten znak wszystkie buczuki poczy si koysa, hukny trby i krzywuy, zawrzasy tatarskie piszczaki, zadwiczay litaury, sze tysicy szabel rozbyso w powietrzu i sze tysicy gardzieli krzykno: - Jezus, Maria! - Aa-hu-Aa! Za czym chorgiew za chorgwi wynurzaa si rysi zza wzniesienia. W Waldekowym obozie nie spodziewano si takprdko goci, bo ruch powsta gorczkowy.Bbny poczy hucze nieustajcym grzmotem; puki zwracay si frontem ku rzece. jska rozcigny si dugim i zasign i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc$!cEHc+c:Z&Goym ju okiem mona byo dostrzec przelatujcych midzy regimentami jeneraw i pukownikw. We rodku zajedano co duchu z armatami, by je odprzodkowa ku rzece. Po chwili oba wojska nie byy ju wicej odsiebie jak o tysic krokw. Dzielio je tylko bonie rozlege, rodkiem ktrego pyna rzeczka. Chwila jeszcze i pierwsza smuga biaego dymu wykwita od strony pruskiej ku Polakom. Bitwa bya rozpoczta. Pan hetman sam skoczy ku Kmicicowej watae. - Nastpuj, moci Babinicz! nastpuj w imiboe! ot, na t cian! I buaw wskaza byszczcy puk rajtarii. - Za mn! - skomenderowa pan Andrzej. I cisnwszy konia ostrogami, ruszy w skok z miejsca ku rzece. Nim jedno strzelenie z uku przebiegli, konie ju wziy pd najwikszy i biegy ze stulonymiuszami, wycignite jako charty. Jedcy pochyleni na karkach, wyjc, smagali jeszcze rumaki, ktre ju ziemi zdaway si nie tyka; tyme impetem wpadli w rzek, ktra ich nie wstrzymaa, bo trafili na obszerny brd, zupenie pytki i piaszczysty; dopadli drugiego brzegu i skoczyli aw dalej. Widzc to puk pancernej rajtarii ruszy kunim, z pocztku stp, potem rysi i nie szed prdzej, tylko gdy wataha zbliya si ju na dwadziecia krokw, rozlega sikomenda: Feuer! - i tysice ramion, zbrojnych w pistolety, wycigno si ku nadbiegajcym. Wstga dymu przeleciaa z jednego koca szeregu w drugi, potem dwie awy jedcw i koni uderzyy o siebie z oskotem. Konie wspiy si w pierwszym uderzeniu; nad gowami walczcych zamigotay przez ca dugo linii szable, jakby w byskawiczny przelecia z kocaw koniec. Zowrogi dwik elaza o hemy ipancerze dosyszano a na drugiej stronie rzeki. Zdao si, e to w kunicach moty bij w stalowe blachy. Linia wygia si w jednej chwili w pksiyc, bo gdy rodek rajtarii ustpi, zepchnity pierwszym natarciem, skrzyda,na ktre mniejszy impet przyszed, stay cigle na miejscu. Lecz i w rodku pancernionierze nie pozwolili si rozerwa i rozpocza si rzeba straszliwa. Z jednej strony lud olbrzymi, przybrany w blachy, opiera si ca potg ciaru koni, z drugiej szara ma tatarska para go si nabytego rozpdu, siekc i tnc z taka niepojt szybkoci, jak tylko nadzwyczajna lekko i ciga wprawa da moe. Jak gdy ma drwali rzuci si na las sosen gonnych, sycha tylko huk siekier i raz wraz wyniose drzewo jakie spada w d z trzaskiem straszliwym, tak co chwilaktry z rajtarw pochyla byszczc gow i zwala si pod konia. Szable Kmicicowych migotay im w oczach, olepiay ich, furkay koo twarzy, oczu, rk. Daremnie potny onierz wzniesie dogry ciki miecz; nim go opuci, ju czuje zimne ostrze przenikajce w ciao, wic miecz wysuwa mu si z rki, a sam pada krwawym obliczem na kark koski. I jako stado s napadnie w ogrodach czowieka, ktry chcia owoce otrzsa, prno ten trzepie rkoma, wywija si, uchyla, one umiej przenikn do twarzy, szyi i kada wbija we ostrze kujce, tak w zacieky, a w tylu bojach wywiczony lud Kmicicowy rzuca si olep, ci, ksa, ku, szerzy strach i mier coraz natarczywiej, o tyle wanie przewyszajc swych przeciwnikw, o ile biegy mistrz w rzemiole przewysza choby silniejszego od si chopa, ktremu praktyki brakuje. Wic pocza rajtaria coraz gstszym pada trupem, i rodek, w ktrym walczy sam Kmicic, rzednia tak bardzo, i lada chwila mg si ju przerwa. Krzyk oficerw, zwoujcych w nadwtlone miejsce onierzy, gin w zgieku i dzikichwrzaskach, szereg nie zaciska si do szybko, a Kmicic par coraz potniej. Sam zbrojny w stalow kolczug, ktr od pana Sapiehy dosta w darze, walczy jak prosty onierz, majc za sob modych Kiemliczw i Sorok. Ci na zdrowie pana baczenie mieli dawa, i coraz to ktry odwrci si w prawo lub lewo, zadajc cios okropny, a on rzuca si na swym cisawym koniu w gstw najwiksz, i wszystkie tajemnice pana Woodyjowskiego posiadszy, a si majc olbrzymi, gasi ywoty ludzkie jak wiece. Czasem ca szabl uderzy, czasem ledwie kocem dosignie, czasem ledwie keczko niewielkie a jako piorun szybkie zatoczy i rajtar leci gow w d pod konia, jakby gogrom zmit z kulbaki. Inni cofaj si przed strasznym mem. Wreszcie ci pan Andrzej przez skro chorego, a ten zapia tylko jak zarzynanykur i chorgiew z rki wypuci; w tej chwili rodek si przerwa, a pomieszane skrzyda uczyniy dwie kupy bezadne i cofajce si szybko ku dalszym liniom wojsk pruskich. Kmicic spojrza przez rozerwany rodek wgb pola i nagle ujrza regiment czerwonych dragonw, leccy jak wicher wpomoc rozerwanej rajtarii. "Nic to! - pomyla - za chwil Woodyjowski tym brodem przyjdzie mi w pomoc..." Tymczasem rozleg si huk armat tak gwatowny, e ziemia zatrzsa si w posadach; muszkiety poczy grzechota odokopu a hen do najbardziej wysunitych szeregw nieprzyjacielskich. Cae pole pokryo si dymem i w tyme dymie wolentarze Kmicicowi wraz z Tatarami sczepili si z dragoni. Ale od strony rzeki nikt nie przybywa na pomoc. Pokazao si, e nieprzyjaciel umylnie puci Kmicicow watah przez brd, nastpnie pocz go zasypywa tak straszliwie z dzia i muszkietw, e ywa noga przej nie moga. Pierwsi poszli ku niemu ludzie pana Korsakaipowrcili w nieadzie; druga, wojniowiczowska, dosza do p brodu i cofna si, wprawdzie z wolna, bo by to krlewski puk, jeden z najdzielniejszych wcaym wojsku, ale ze strat dwudziestu towarzystwa, znakomitej szlachty, i dziewidziesiciu pocztowych. Woda w szczerku, ktry stanowi jedyne tylko przejcie przez rzek, pluskaa tak pod uderzeniami kul, jak pod cikim ulewnym deszczem. Armatnie przelatyway na drug stron, rozrzucajc tumany piasku. Sam pan podskarbi nadjecha skokiem i popatrzywszy uzna, e niepodobna, aby jeden ywy czek mg przedosta si na brzeg przeciwny. A jednak mogo to stanowi o losach bitwy. Tote czoo hetmana zachmurzyo si srodze. Przez chwil patrzy przez perspektyw na ca lini wojsk nieprzyjacielskich i krzykn na ordynansa: - Ruszaj do Hassun-beja - niechaj orda, jako moe, przeprawi si przez gboki brzeg i na tabor niech uderzy. Co w wozachznajd, to ich! Armat tam nie masz, jedno zrzek bd mieli robot. Oficer skoczy, ile tchu w koniu; hetman za posun si dalej, gdzie pod wierzbin na ce staa chorgiew laudaska, i zatrzyma si tu przed ni. Woodyjowski sta na jej czele, pospny, ale milczcy, jeno w oczy hetmaskie patrzy, a wsikami rusza. - Co mylisz wa? - spyta hetman - przeprawi si Tatarzy? - Tatarzy przeprawi si, ale Kmicic zginie! - rzek Woodyjowski. - Na Boga! - krzykn nagle hetman - ten Kmicic, eby jeno mia gow na karku, mgby bitw wygra, nie zgin! Woodyjowski nie odrzek nic, jednakowo pomyla w duszy: "Nie trzeba byo puszcza albo adnej chorgwi za rzek, albo pi..." Przez chwil hetman znw patrzy przez perspektyw na daleki zamt, ktry za rzek sprawowa pan Kmicic; wtem may rycerz, nie mogc duej usta, przysun si i trzymajc szabl ostrzem do gry, rzek: - Wasza dostojno! gdyby rozkaz, to ja bym jeszcze tego brodu sprbowa. - Sta! - odrzek do ostro pan podskarbi. - Do, e tamci zgin. - Gin ju! - rzek Woodyjowski. Rzeczywicie zgiek sta si wyraniejszy ipotnia coraz bardziej. Widocznie Kmicic cofa si na powrt ku rzece. - Na Boga! tegom chcia! - krzykn nagle pan hetman i skoczy jak piorun ku wojniowiczowskiej chorgwi. Pan Kmicic za cofa si rzeczywicie. Po uderzeniu na czerwonych dragonw ludzie jego cili si z nimi, ostatka si dobywajc;lecz tchu ju brako im w piersiach, zmachane rce mdlay, trup pada coraz gciej i tylko nadzieja, e odsiecz zza rzeki przyjdzie lada chwila, podtrzymywaaw nich jeszcze ducha. Tymczasem upyno p godziny i okrzyk "bij!" nie dawa si sysze; natomiast czerwonym dragonom skoczy na odsiecz Bogusawowy puk cikiej jazdy. "mier idzie!" - pomyla Kmicic widzc ich zajedajcych z boku. Lecz by to onierz, ktry do ostatniej chwili nie wtpi nigdy nie tylko o swoim yciu, ale i o wygranej. Duga i hazardownapraktyka daa mu take wielk znajomo wojny: wic nie tak szybko wieczorna byskawica zapala si i ganie, jak Kmicicowi migna w gowie myl nastpujca: "Widocznie przez brd do nieprzyjaciela przedosta si nie mog, a skoro nie mog,to im go podprowadz..." Wic, e puk Bogusawowy nie by ju dalej jak o sto krokw, a idc caym pdem, lada chwila mg uderzy i rozniejego Tatarw, pan Andrzej podnis piszczak do ust i wisn tak przeraliwie, e a najblisze konie dragoskie osadziy si na zadach. wist powtrzyy natychmiast inne piszczaki starszyzny tatarskiej i nie tak prdko wicher zakrca piaskiem, jak prdko cay czambu zwrci konie do ucieczki. Niedobitki rajtarii, czerwona dragonia i puk Bogusawowy kopny si za nimi z kopyta. Krzyki oficerskie: "Naprzd!" i "Gott mit uns!", zagrzmiay jak burza i sta si cudny widok. Na rozlegej grodzi pdzi bezadny i pomiszany czambu wprost do zasypywanego kulami brodu i rwa, jakby go skrzyda niosy. Kady ordyniec przyleg by do konia, rozpaszczy si, pochowa w grzywie i karku, tak i gdyby nie chmura strza leccych ku rajtarii, rzekby, i same konie bez jedcw biegn; za nimi z hukiem, krzykiem i ttentem bieg lud olbrzymi, migocc wzniesionymi w prawicach mieczami. Brd by coraz bliej: biegli staj, p jeszcze i widocznie konie tatarskie dobyway ju ostatnich si, bo odlego midzy nimi a rajtari pocza si zmniejsza szybko. W kilka minut potem pierwsze rajtarskie szeregi poczy ju siec mieczami zmykajcych na ostatku Tatarw, brd by tu, tu. Zdawao si, e w kilku skokach konie go dosign. Nagle stao si co dziwnego. Oto, gdy czambu dobieg brodu, przeraliwy wist piszczaek rozleg si znowu na skrzydach czambuu i caa wataha zamiast wpa w rzek, aby na drugim jej brzegu szuka ocalenia, rozdzielia si na dwie kupy i z szybkoci stada jaskek skoczya w prawo i w lewo,wzdu jej biegu. Lecz jadce na ich karkach cikie puki, ktrych konie wziy ju najwikszy rozpd, wpady t sam si w brd i dopiero w wodzie ju jedcy poczli hamowa rozhukane rumaki. Artyleria, ktra dotd zasypywaa szczerk deszczem elaza, umilka nagle, aby swoichnie razi. Lecz tej wanie chwili czeka jak zbawienia hetman Gosiewski. I jeszcze rajtarie nie dotkny prawie wody, gdy straszna krlewska chorgiew Wojniowicza ruszya ku nim jak huragan,za ni laudaska, za ni Korsakowa, za nimidwie hetmaskie, za nimi wolentarska, za ni pancerna ksicia krajczego Michaa Radziwia. Krzyk straszny: "Bij, zabij!", zagrzmia w powietrzu i nim pruskie puki zdoay cign konie, zatrzyma si, zastawi mieczami, ju wojniowiczowska rozniosaje, jak trba powietrzna roznosi licie, zgniota czerwonych dragonw, wspara puk Bogusawowy, rozbia go na dwoje i poniosa si w pole ku gwnej armii pruskiej. Rzeka zrumienia si krwi w jednej chwili,armaty poczy gra na nowo, lecz zbyt pno, bo ju om chorgwi litewskiej jazdy mkno z hukiem i szumem po boniu i caa bitwa przeniosa si na drug stronrzeki. Sam pan podskarbi lecia przy jednej ze swych chorgwi z promiennym szczciem w twarzy, a z ogniem w oczach, bo raz wyprowadziwszy jazd za rzek, ju by pewien zwycistwa. Chorgwie, siekc i bodc na wycigi, gnayprzed sob resztki dragonii i rajtarw, ktre kady si mostem, ile e cikie konie nie mogy do spiesznie umyka i tylko zasaniay gonicych przed pociskami.Tymczasem Waldek, Bogusaw Radziwi i Izrael pchnli wszystk sw jazd, by natarcie powstrzyma, sami za szykowali na gwat piechot. Puk za pukiem wybiega od taboru i osadza si na grdzi.Wbijano cikie dzidy tylnymi kocami w gr, pochylajc je potem ku nieprzyjacielowi. W drugim szeregu muszkietnicy wycignli rury muszkietw. Midzy czworobokami pukw ustawiano na eb na szyj armaty. Ani Bogusaw, ani Waldek, ani Izrael nie udzili si, aby ich jazda moga dugo wrcz wytrzyma polskiej, i caa nadzieja ich bya w armatach i w piechocie. Tymczasem przed piechot ju konne puki uderzyy o siebie pier w pier. Ale stao si to, co przewidzieli pruscy wodzowie. Oto natarcie litewskiej jazdy byo tak straszne, e masy kawalerii nie mogy ani na chwil ich powstrzyma i e pierwsza husarska chorgiew rozszczepia ich niby klin drzewo i sza, nie kruszc kopii, wrd gstwy, jak statek gnany gwatownym wichrem idzie wrd fal. Ju, ju coraz bliej wida byo proporce; po chwili by husarskich koni wynurzyy si z tumw pruskich. - Baczno! - krzyknli oficerowie stojcy w czworoboku piechoty. Na to haso knechtowie pruscy osadzili si silniej na nogach i wytyli rce trzymajc dzidy. A wszystkim serca waliy w piersiach gwatownie, bo straszliwa husaria wynurzya si ju zupenie i gnaa wprost na nich. - Ognia! - rozlega si znw komenda. Muszkiety zagrzechotay w drugim i trzecim szeregu czworoboku. Dym owion ludzi. Chwila jeszcze: huk nadlatujcej chorgwi coraz bliej. Ju, ju dobiegaj!... Nagle, wrd dymu, pierwszy szereg piechurw spostrzega tu nad sob, prawienad gowami, tysice koskich kopyt, rozwartych chrapw, rozpalonych oczu; sycha trzask amanych dzid; krzyk okropny rozdziera powietrze; polskie gosywrzeszcz: "Bij!" - niemieckie za "Gott erbarme Dich meiner!" Puk rozbity, zgnieciony, ale midzy innymi poczynaj gra armaty. Ju i inne chorgwie dobiegaj; kada za chwil uderzy si o las dzid, ale by moe, e nie kada go przeamie, bo adna nie ma w sobie tak strasznej jak Wojniowiczowa siy. Krzyk wzmaga si na caym pobojowisku. Nie wida nic. Lecz z masy walczcej znw poczynaj bezadnie wymyka si kupy tych piechurw z jakiego innego puku, ktry widocznie take zosta rozbity. Jedcy w szarej barwie gnaj za nimi, siek i tratuj z okrzykiem: - Lauda! Lauda! To pan Woodyjowski upora si z drugim czworobokiem. Wszelako inne "tkwi" jeszcze; jeszcze zwycistwo moe przechyli si na stron prusk, zwaszcza e przy taborze stoj dwa nie naruszone regimenta, ktre, poniewa tabor zostawiono w spokoju, w kadej chwili mog by przywoane. Waldek straci ju wprawdzie gow, Izraela nie masz, bo z jazd go wysano, ale Bogusaw czuwa, rzdzi wszystkim, prowadzi ca bitw i widzc coraz straszniejsze niebezpieczestwo wysya pana Biesa po owe regimenta. Pan Bies wypuszcza konia i w p godziny wraca bez kopaka, z przeraeniem i rozpacz w twarzy - Orda w taborze! - krzyczy dobiegszy do Bogusawa. Jako w tej chwili na prawym skrzydle rozlegaj si nieludzkie wycia i zbliaj si w kadej chwili. Nagle ukazuj si gromady jedcw szwedzkich pdzce w okropnym popochu, za nimi umykaj, bez broni ju i bez kapeluszy, piechurowie, za nimi w zamieszaniu, w bezadzie pdz wozy, cignite przez zhukane i przeraone konie.Wszystko to leci olep od taboru na wasnpiechot. Za chwil wpadn, zamieszaj, rozbij, zwaszcza e od czoa gna na ni jazda litewska. - Hassun-bej przedosta si do taboru! - woa w uniesieniu pan Gosiewski i puszcza ostatnie swe dwie chorgwie, jak dwa sokoy z bera. I w tej samej chwili, gdy chorgwie owe uderzaj na piechot z czoa, jej wasne wozy wpadaj na ni z boku. Ostatnie czworoboki pkaj jak pod uderzeniem mota. Z caej wietnej armii szwedzko-pruskiej czyni si jedna olbrzymia kupa, w ktrej jazda miesza si z piechot. Ludzie tratuj si wzajemnie, przewracaj, dusz, zrzucaj odzie, ciskaj bro. Jazda prze ich, tnie, gniecie, miady. To ju nie bitwa przegrana, to klska, jedna z najokropniejszych w caej wojnie. Lecz Bogusaw widzc, e wszystko stracone, postanawia przynajmniej siebie i i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc c!pc+c9(nieco jazdy ocali z pogromu. Nadludzkim wysileniem zbiera koo siebie kilkuset jedcw i wymyka si w dal lewym skrzydem, w kierunku biegu rzeki. Ju wydosta si z gwnego wiru, gdy otodrugi Radziwi, ksi Micha Kazimierz, uderza na z boku ze sw nadworn husari i jednym uderzeniem rozprasza cay oddzia. Rozproszeni, uciekaj pojedynczo lub maymi kupkami. Jedynie szybkoci koni mog by ocaleni. Jako husaria ich nie goni, bo uderza na gwn kup piechurw, ktrych wycinaj wszystkie inne chorgwie - wic tamci mkn jak rozprszone stado sarn po boniu.Bogusaw na karym Kmicicowym rumaku umyka jak wicher, prno usiujc krzykiem skupi przy sobie cho kilkunastu ludzi. Nikt go nie sucha; kady umyka na wasn rk, kontent, e wysun si z pogromu i e nie ma ju nieprzyjaciela przed sob. Lecz prna rado. Nie ubiegli jeszcze tysica krokw, gdy wycie rozlego si nagle przed nimi i szara ma tatarska wysuna si od rzeki, przy ktrej czaia si a dotd. By to pan Kmicic ze swoj watah. Wysunwszy si z pola po przyprowadzeniu nieprzyjaciela do brodu, wrci teraz, aby uciekajcym przeci odwrt. Tatarzy, widzc rozprszonych jedcw, w jednej chwili rozprszyli si i sami, aby ich owi swobodniej, i rozpocz si pocig morderczy. Po dwch, po trzech Tatarw przebiegao jednemu rajtarowi, a w broni si rzadko, czciej chwyta rapier za ostrze i rkojeci wyciga go ku ordycom wzywajc miosierdzia. Lecz ordycy wiedzc, e nie odprowadz tych jecw do domu, brali ywcem tylko starszyzn, ktra moga si wykupi; pospolity onierz dostawa noem po gardle i kona nie mogc nawet "Gott!" wykrzykn. Tych, ktrzy uciekali do ostatka, kuto noami w karki i plecy; tych,pod ktrymi nie rozpieray si konie, owiono arkanami. Kmicic rzuca si czas jaki po pobojowisku, strcajc jedcw i szuka oczyma Bogusawa; na koniec ujrza go i pozna natychmiast po koniu, po bkitnej wstdze i kapeluszu z czarnymi, strusimi pirami. Chmurka biaego dymu otaczaa ksicia, bo wanie przed chwil napado go dwch nohajcw, lecz on jednego powali wystrzaem z pistoletu, drugiego przebd na wylot rapierem, za czym ujrzawszy wiksz watah pdzc z jednej, a Kmicicaz drugiej strony, cisn konia ostrogami i pomkn jak jele cigany przez psy gocze. Przeszo pidziesiciu ludzi rzucio si kup za nim, lecz nie wszystkie konie biegy jednakowo, wic wkrtce kupa rozcigna si w dugiego wa, ktrego gow stanowi Bogusaw, szyj Kmicic. Ksi pochyli si w kulbace; kary ko zdawa si ziemi nie tyka nogami, jeno czerni si na zielonej trawie jak migajcanad ziemi jaskka; cisawy wyciga szyjna ksztat urawia, uszy stuli i zdawa si z wasnej skry chcie wyskoczy. Mijali samotne krzaki wierzbowe, kpy, gaiki olszynowe; Tatarzy zostali w tyle na staj, na dwie, na trzy, a oni biegli i biegli. Kmicic wyrzuci pistolety z olster, aby koniowi uly, sam za ze wzrokiem wbitymw Bogusawa, z zacinitymi zbami, lec prawie na szyi rumaka, bd ostrogami spienione jego boki, a wkrtce piana spadajca na ziemi staa si row. Lecz odlego pomidzy nim a ksiciem nietylko nie zmniejszya si na jeden cal, ale pocza si powiksza. "Gorze! - pomylapan Andrzej - tego konia aden bachmat w wiecie nie zgoni!" I gdy po kilku skokach odlego powikszya si jeszcze bardziej, wyprostowa si w kulbace, szabl puci na temblak i zoywszy rce koo ust, pocz krzycze gosem spiowym: - Umykaj, zdrajco, przed Kmicicem! Nie dzi, to jutro ci dostan! Nagle, ledwie sowa te przebrzmiay w powietrzu, ksi, ktry je usysza, obejrza si szybko, a widzc, e pan Kmicic sam go tylko goni, zamiast umyka dalej, zatoczy koo i z rapierem w rku rzuci si ku niemu. Pan Andrzej wyda okropny krzyk radoci i nie wstrzymujc pdu wznis szabl do cicia. - Trup! trup! - zawoa ksi. I chcc tym pewniej uderzy, pocz konia hamowa. Kmicic dobiegszy osadzi te swego, a kopyta zaryy si w ziemi, i zwiza rapierz szabl. Zwarli si tedy tak, e dwa konie uczyniy niemal jedn cao. Rozleg si straszny dwik elaza, szybki jak myl; adne oczy nie mogyby uowi byskawicznych ruchwrapiera i szabli ni odrni ksicia od Kmicica. Czasem zaczerni si Bogusawowykapelusz, czasem bysna Kmicicowa misiurka. Konie szy mycem obok siebie. Miecze dwiczay coraz okropniej. Bogusaw po kilku uderzeniach przesta lekceway przeciwnika. Wszystkie straszliwe pchnicia, ktrych wyuczy si od mistrzw francuskich, byy odbite. Ju pot spywa mu obficie z czoa miszajc si na twarzy z barwiczk i bielidem, ju czu znuenie w prawicy... Pocz go chwyta podziw, potem niecierpliwo, potem zo, wic postanowi skoczy i pchn okropnie, a kapelusz spad mu z gowy. Kmicic odbi z tak si, e rapier ksicia a do boku koskiego odlecia i nim Bogusaw zdoa zastawi si na nowo, ci go samym kocem szabli w czoo. - Christ! - krzykn po niemiecku ksi. I zwali si w traw. Pad wznak. Pan Andrzej sta przez chwil jakby oszoomiony, lecz oprzytomnia prdko; szabl puci na temblak, przeegna si, po czym zeskoczy z konia i chwyciwszy nanowo rkoje, zbliy si do ksicia. Straszny by, bo blady z umczenia jak chusta, wargi mia zacinite i nieubagannienawi w twarzy. Oto miertelny, a tak potny wrg lea teraz u jego ng we krwi, ywy jeszcze i przytomny, ale zwycion, i niecudz broniani te z cudz pomoc. Bogusaw patrzy na niego szeroko otwartymi oczyma, pilnie baczc na kady ruch zwycizcy, a gdy Kmicic stan tu nad nim, zawoa prdko: - Nie zabijaj mnie! Okup! Kmicic, zamiast odpowiedzie, stan mu nog na piersiach i przycisn z caej siy,po czym sztych szabli opar mu na gardle, a skra ugia si pod ostrzem; potrzebowa tylko rk ruszy, tylko pocisn mocniej, lecz nie zabija od razu; chcia si jeszcze nasyci widokiem i mier uczyni nieprzyjacielowi cisz. Oczy wbi w jego oczy i sta nad nim, jak stoi lew nad obalonym bawoem. Wtem ksi, ktremu coraz wicej krwi wypywao z czoa, tak i cay wierzch gowy nurza si jakoby w kauy, ozwa si raz jeszcze, ale ju bardzo przyduszonym gosem, bo stopa pana Andrzeja cigle gniota mu piersi: - Dziewka... suchaj... Ledwie pan Andrzej usysza te sowa, zdj nog z piersi ksicych i szabl podnis. - Mw! - rzek. Lecz ksi Bogusaw czas jaki oddycha tylko gboko, wreszcie mocniejszym ju gosem odpowiedzia: - Dziewka zginie, jeli mnie zabijesz... Rozkazy wydane! - Co z ni uczyni? - spyta Kmicic. - Zaniechaj mnie, to ci j oddam, przysigam... na Ewangeli... Na to pan Andrzej uderzy si pici w czoo, przez chwil zna byo, e walczy ze sob i ze swymi mylami, po czym rzek: - Suchaj, zdrajco! Ja bym stu takich wyrodkw za jeden jej wos odda!.. Ale ja tobie nie wierz, krzywoprzysizco! - Na Ewangeli! - powtrzy ksi. - Dam ci glejt i rozkaz na pimie. - Nieche tak bdzie, daruj ci zdrowiem, ale ci z rk nie puszcz. Dasz mi na pimie... Tymczasem Tatarom ci oddam, u ktrych w niewoli bdziesz. - Zgoda - rzek ksi. - Pamitaj! - odrzek pan Andrzej. - Nie uchronio ci przed moj rk twoje ksistwo, twoje wojska, twoje szermierstwo... I wiedz, e ilekro mi wejdziesz w drog albo nie dotrzymaszli sowa, nic ci nie uchroni, choby ci cesarzem niemieckim kreowano... Poznaje mnie! Raz ci ju miaem w rku, teraz mi pod nogami leysz! - Przytomno mnie opuszcza - rzek ksi. - Panie Kmicic, woda musi tu by blisko... Daj mi pi i ran zalej. - Zdychaj, parrycydo! - rzek Kmicic. Lecz ksi, bezpieczen ju o ycie, odzyska, lubo ranny, ca pewno siebie iozwa si: - Gupi, panie Kmicic! Jeli umr i ona... Tu wargi mu zbielay. Kmicic za skoczy szuka, czy w okolicy nie ma jakiego rowu lub te kauy. Ksi omdla, ale na krtk chwil, i obudzi si na szczcie swoje, gdy tymczasem nadbieg pierwszy Tatarzyn, Selim, syn Gazy-agi, chory z Kmicicowej watahy, a widzc broczcego we krwi nieprzyjaciela, postanowi przyszpili go grotem od chorgwi do ziemi. Ksi w tej chwili strasznej znalaz jeszcze tyle si, e za grot rk pochwyci, ktry sabo przytwierdzon oderwa si od drzewca. Odgos tej krtkiej walki cign na powrt pana Andrzeja. - Stj, psi synu! - zakrzykn nadbiegajc zdaleka. Tatar na dwik znanego gosu przyleg ze strachu do konia. Kmicic kaza mu ruszy po wod, sam za zosta przy ksiciu, bo zdala wida byo nadjedajcych w skok Kiemliczw, Sorok i cay czambu, ktry wyowiwszy wszystkich rajtarw puci si na poszukiwanie wodza. Ujrzawszy pana Andrzeja, wierni nohajcy wyrzucili z gromkim okrzykiem czapki w gr. Akbah-Uan zeskoczy z konia i pocz mu si kania dotykajc rk czoa, ust i piersi. Inni, cmokajc po tatarsku ustami, patrzyli z drapienoci w oczach na lecego rycerza, a z podziwem na jego zwycizc; niektrzy ruszyli apa dwa konie, cisawego i karego, ktre biegay opodal z rozwianymi grzywami. - Akbahu-Uanie - rzek Kmicic - to jest wdz wojsk, ktre pobilimy dzi rano: ksi Bogusaw Radziwi. Daruj wam go,a wy go trzymajcie, bo za ywego czy za umarego zapac wam sowicie. Teraz opatrzy go, wzi na arkan i zaprowadzido obozu! - Aa! aa! Dzikujem, wodzu! Dzikujem, zwycizco! - zawoali jednym gosem ordycy. I znw rozlego si cmokanie tysica warg.Kmicic kaza sobie poda konia, siad i puci si z czci Tatarw ku polu bitwy. Z dala ju ujrza chorych, stojcych ze znakami, ale przy chorgwiach byo zaledwie po kilkunastu towarzystwa, resztazagnaa si za nieprzyjacielem. Gromady czeladzi krciy si po pobojowisku, obdzierajc trupy i czubic si tu i owdzie z Tatarami, ktrzy czynili to samo. Szczeglniej ci ostatni wygldali po prostu strasznie, z noami w rku i ubroczonymi po okcie rkoma. Rzekby: stado krukw spado z chmur na pobojowisko. Dzikie ich miechy i wrzaski rozlegay si po caym polu. Niektrzy, trzymajc dymice jeszcze noew wargach, cignli obu rkoma za nogi polegych, inni rzucali w siebie z artw odcitymi gowami, inni adowali sakwy, inni jak na bazarze podnosili w gr pokrwawione szaty, zachwalajc ich doskonao, lub ogldali bro zdobyt. Kmicic przejecha naprzd przez pole, na ktrym pierwszy spotka si z rajtari. Trupy ludzkie i koskie pocite mieczami leay tu w rozproszeniu; lecz tam, gdzie chorgwie ciy piechot, wznosiy si ich cae stosy, a kaue zakrzepej ju krwi wiegotay pod kopytami koskimi na ksztat bota. Trudno byo tamtdy przejecha wrd szcztkw poamanych dzid, muszkietw, trupw, poprzewracanych wozw taborowych i uwijajcych si kup tatarstwa. Pan Gosiewski sta dalej jeszcze na okopie warownego obozu, a przy nim ksi krajczy Radziwi, Wojniowicz, Woodyjowski, Korsak i kilkudziesiciu ludzi.Z wysokoci tej ogarniali oczyma pole a hen, do najdalszych kracw, i mogli cay rozmiar swego zwycistwa a nieprzyjacielskiej klski oceni. Kmicic, ujrzawszy panw, przyspieszy kroku, a pan Gosiewski, jako e by nie tylko wojennik szczliwy, ale i czowiek zacny, bez cienia zazdroci w sercu, ledwiego ujrza, zakrzykn: - Oto przybywa victor prawdziwy! Za jego to przyczyn ta potrzeba wygrana, ja pierwszy publicznie to owiadczam. Moci panowie! dzikujcie panu Babiniczowi, bo gdyby nie on, nie dostalibymy si przez rzek! - Vivat Babinicz! - krzykno kilkadziesit gosw - vivat! vivat! - Gdzie ty si, onierzu, wojny uczy - spyta z uniesieniem hetman - e tak od razu zrozumia, co czyni naley? Kmicic nie odpowiada, bo nadto by utrudzon, tylko si kania na wszystkie strony i rk po zabrukanej od potu i prochowego dymu twarzy wodzi. Oczy wieciy mu blaskiem nadzwyczajnym, a tymczasem wiwaty brzmiay cigle. Oddziaza oddziaem nadciga z pola na spienionych koniach i co ktry nadcign, czy si z caej piersi z gosami na cze Babinicza. Czapki wylatyway w gr,kto bandolety mia nie wystrzelone, ten ognia dawa. Nagle pan Andrzej stan w kulbace i podnisszy obie rce do gry, hukn jak grzmot: - Vivat Jan Kazimierz! Pan nasz i ojciec miociwy! Tu powsta taki krzyk, jakby nowa bitwa si zacza. Zapa niewypowiedziany ogarn wszystkich. Ksi Micha odpasa szabl z pochw diamentami sadzon i odda j Kmicicowi, hetman deli wasn kosztown zarzuci mu na ramiona, a on znw wznis rce do gry. - Vivat nasz hetman, wdz zwyciski! - Crescat! floreat! - odpowiedziano chrem. Za czym poczto chorgwie zdobyte zwozi i zatyka w wale pod nogami wodzw. Ani jednej nie unis nieprzyjaciel: byy pruskiekomputowe, pruskie pospolitego ruszenia, szlacheckie, byy szwedzkie, Bogusawowe,caa ich tcza powiaa u wau. - Jedna to z najwikszych wiktorii w tej wojnie! - zawoa hetman. - Izrael i Waldekw niewoli, pukownicy polegli lub w niewoli,wojsko w pie wycite... Tu zwrci si do Kmicica: - Panie Babinicz, wa w tamtej stronie z Bogusawem musiae si spotka... Co si z nim dzieje? Tu i pan Woodyjowski pocz pilnie patrzew oczy Kmicica, w za odrzek spiesznie: - Ksicia Bogusawa Bg pokara t oto rk! To rzekszy wycign prawic, lecz w tej chwili may rycerz rzuci mu si w objcia.- Jdrek! - krzykn - nie zajrz ci! Niech ci Bg bogosawi! - Ty to mi rk formowa! - odrzek z wylaniem pan Andrzej. Lecz dalszy wylew braterskich uczu powstrzyma ksi krajczy. - Zali brat mj zabit? - spyta ywo. - Nie zabit - odpar Kmicic - bom mu ycie darowa, ale ranny i pojman. A owo, tam ot, prowadz go moi nohajcy! Na te sowa zdumienie odmalowao si w twarzy pana Woodyjowskiego, a oczy rycerstwa zwrciy si ku rwninie, na ktrej ukaza si oddzia kilkudziesiciu Tatarw i zblia si wolno; na koniec minwszy kupy poamanych wozw przysun si o kilkadziesit krokw do okopu. Wwczas ujrzano, e jadcy w przodzie Tatar prowadzi jeca; poznali wszyscy Bogusawa, lecz w jakieje losw odmianie!... On, jeden z najpotniejszych panw w Rzeczypospolitej, on, ktry wczoraj jeszcze o pastwie udzielnym marzy, on, ksi Rzeszy Niemieckiej, szed teraz z arkanem na szyi, pieszo, przy koniu tatarskim, bez kapelusza, z krwaw gow,obwizan w brudn szmat. Taka jednak zawzito bya przeciw temu magnatowi wsercach rycerstwa, e straszne to upokorzenie nie wzbudzio niczyjej litoci, owszem, wszystkie niemal usta zawrzasy w jednej chwili: - mier zdrajcy! na szablach go roznie! mier! mier! A ksi Micha oczy rk zatka, bo przecie to Radziwia prowadzono w takim upodleniu. Nagle poczerwienia i krzykn: - Moci panowie! to mj brat, to moja krew, a jam ni zdrowia, ni mienia nie aowa dla ojczyzny! Wrg mj, kto na tego nieszcznika rk podniesie. Rycerze umilkli zaraz. Ksicia Michaa kochano powszechnie za mstwo, hojno i serce wylane dla ojczyzny. Wszake, gdy caa Litwa wpada w moc hiperborejsk, on jeden broni si wNiewieu, za wojen szwedzkich wzgardzinamowami Janusza i jeden z pierwszych przysta do konfederacji tyszowieckiej, wic te gos jego znalaz i teraz posuch.Wreszcie, moe nikt nie chcia narazi si tak potnemu panu, do, e szable schoway si zaraz do pochew, a nawet kilku oficerw, klientw radziwiowskich, zawoao: - Odj go Tatarom! Niech go Rzeczpospolitasdzi, ale nie dajmy poniewiera krwi zacnej poganom! - Odj go Tatarom! - powtrzy ksie - znajdziemy zakadnika, a okup on sam zapaci! Panie Wojniowicz, rusz no swoich ludzi i niech si go wezm, jeli inaczej nie bdzie mona! - Ja si jako zakadnik Tatarom ofiaruj! - zawoa pan Gnoiski. Tymczasem Woodyjowski przysun si do Kmicica i rzek: - Jdrek! Co ty najlepszego uczyni! To onpostanawia przynajmniej siebie i i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP3cf Ccq&cH5 Acao wyjdzie z tych terminw! Na to Kmicic skoczy jak ranny bik. - Za pozwoleniem, moci ksi! - krzykn.- To mj jeniec! Jam go zdrowiem darowa,ale pod kondycjami, ktre mi na swoj heretyck Ewangeli zaprzysig, i niech trupem padn, jeli wyjdzie z rk, w ktre go oddaem, nim mi wszystkiego dotrzyma! To rzekszy zdar konia, zastawi drog i ju, ju wrodzona popdliwo pocza go unosi, bo twarz mu si skurczya, rozd nozdrza i oczyma byskawice j rzuca. A tymczasem pan Wojniowicz nacisn go koniem. - Na bok, panie Babinicz! - zakrzykn. - Na bok, panie Wojniowicz! - wrzasn pan Andrzej i uderzy rkojeci szabli wojniowiczowskiego konia z tak straszn si, e rumak zachwia si na nogach, jakby uderzony kul, i nozdrzami zary w ziemi. Sta si tedy huk srogi midzy rycerstwem,a pan Gosiewski wysun si naprzd i rzek: - Milcze waszmociom ! Moci ksi, z mocy mojej wadzy hetmaskiej owiadczam, e pan Babinicz ma prawo do jeca i e kto chce go z rk tatarskich wydoby, musi da jego zwycizcy pork! Ksi Micha opanowa wzburzenie, uspokoi si i rzek zwracajc mow do pana Andrzeja: - Mw wa, czego chcesz? - By mi kondycji dotrzyma, zanim z niewoliwyjdzie. - To ci dotrzyma wyszedszy. - Nie moe by! Nie wierz! - Tedy ja za niego przysigam na Matk Najwitsz, ktr wyznaj, i na parol rycerski, e wszystko ci bdzie dotrzymane. W przeciwnym razie moesz mnie na honorze i majtnoci poszukiwa. - Do mi! - rzek Kmicic. - Niech pan Gnoiski na zakadnika jedzie, bo inaczej Tatarzy opr stawi. Ja poprzestaj na sowie. - Dzikuj ci, panie kawalerze! - odrzek ksi krajczy. - Nie bj si take, aby wolno zaraz odzyska, bo go panu hetmanowi z prawa oddam i jecem a do krlewskiego wyroku pozostanie. - Tak bdzie! - rzek hetman. I rozkazawszy Wojniowiczowi si na wieego konia, bo tamten ledwie ju drga, wysa go wraz z panem Gnoiskim po ksicia. Lecz sprawa nie posza jeszcze atwo. Jeca trzeba byo si bra, bo sam Hassun-bej stawi grony opr i dopiero widok pana Gnoiskiego i umwiony okup stutysicy talarw zdoa go uspokoi. Za czym wieczorem ksi Bogusaw znajdowa si ju w namiotach pana Gosiewskiego. Opatrzono go tam starannie, dwch medykw nie opuszczao go ani chwili i obaj rczyli za jego zdrowie, gdy rana, jako zadana samym kocem szabli, nie bya zbyt cik. Pan Woodyjowski nie mg przebaczy Kmicicowi, e ksiciu ycie darowa, i z alu unika go cay dzie, dopiero wieczorem sam pan Andrzej przyszed do jego namiotu. - Bj si ran boskich! - wykrzykn na jegowidok may rycerz. - Prdzej bym si po kadym tego spodziewa anieli po tobie, eywcem tego zdrajc wypuci!... - Suchaj mnie, Michale, zanim potpisz - odrzek ponuro Kmicic. - Miaem go ju podnog i sztych trzymaem mu przy gardzieli,a wwczas wiesz, co mi ten zdrajca rzek?... Oto, e s rozkazy wydane, aby Olek na gardle w Taurogach karano, jeli on zginie... Com mia, nieszczsny, czyni? Kupiem jej ycie za jego ycie... Com mia czyni?... na krzy Chrystusw... Com mia czyni? Tu zacz targa si za czupryn pan Andrzej i nogami z uniesienia tupa, a pan Woodyjowski zamyli si przez chwil, poczym rzek: - Pojmuj twoj desperacj... ale zawsze... ty, widzisz, zdrajc ojczyzny wypuci, ktry cikie paroksyzmy na Rzeczpospolitw przyszoci sprowadzi moe... Nie ma co, Jdrek! Zasuye si dzisiaj okrutnie,ale w kocu dobro publiczne dla prywaty powici. - A ty, ty sam, co by uczyni, gdyby ci powiedziano, e n na gardle panny Anny Borzobohatej trzymaj?... Woodyjowski pocz okrutnie wsikami rusza. - Ja si za przykad nie podawam. Hm! co bym uczyni?... Ale Skrzetuski, ktry ma dusz rzymsk, ten by go nie ywi, a przecie jestem pewien, e Bg nie pozwoliby, aby krew niewinna dlatego zostaa rozlana. - Nieche ja pokutuj. Ukarz mnie, Boe, nie wedle winy mej cikiej, jeno wedle Twojego miosierdzia... bo eby wyrok na tego gobia podpisa... Tu Kmicic oczy zatka. - Ratujcie mnie, anieli! Nigdy! nigdy! - Stao si! - rzek Woodyjowski. Na to pan Andrzej wydoby z zanadrza papiery. - Patrz, Michale! oto, com zyska. To rozkaz do Sakowicza, to do wszystkich oficerw radziwiowskich i do komendantw szwedzkich... Kazali mu podpisa, cho ledwo rk rusza... Ksi krajczy sam pilnowa... Oto jej wolno, jejbezpieczestwo! Dla Boga, krzyem bd przez rok co dzie lea, kaczugami ci si ka, koci nowy bd erygowa, ale jej ycia nie powic! Nie mam rzymskiej duszy... dobrze! Nie jestem Katonem jako pan Skrzetuski... dobrze! Ale nie powic! nie, do stu piorunw! i niechaj mnie w ostatku w piekle na roen... Kmicic nie dokoczy, bo pan Woodyjowki skoczy i zatka mu usta rk, krzyknwszy przeraliwym gosem: - Nie blunij! bo na ni pomst bo cigniesz! Bij si w piersi! ywo, ywo! I Kmicic pocz si wali w piersi: Mea culpa! mea culpa! mea maxima culpa! Nareszcie rykn wielkim paczem biedne onierzysko, bo ju sam nie wiedzia, co ma czyni. Woodyjowski pozwoli mu si wypaka dowoli, wreszcie, gdy si uspokoi, spyta go:- A co teraz przedsiwemiesz? - Pjd z watah, gdzie mnie posano, a hen! pod Bire! Niech jeno ludzie i konie odetchn. Po drodze, co bd mg heretyckiej krwi na chwa bo rozla, tojeszcze rozlej. - I bdziesz mia zasug. Nie tra fantazji, Jdrek. Bg miosierny! - Pjd prosto, jako sierpem rzuci. Cae Prusy teraz stoj otworem, chyba gdzieniegdzie mae prezydia nadybi. Pan Micha westchn: - Ej, poszedbym z tob z tak ochot jakby do raju! Ale komendy trzyma si musz. Szczliwy ty, e wolentarzami dowodzisz... Jdrek suchaj, bracie!... a jakje obie odnajdziesz, to... opiekuje si i tamt, aby za jej le nie byo... Bg wie, moe mi ona pisana... To rzekszy may rycerz rzuci si w objcia pana Kmicica. Rozdzia 26 Oleka i Anusia, wydostawszy si pod opiek Brauna z Taurogw, dotary szczliwie do partii pana miecznika, ktry sta podwczas pod Olsz, zatem od Taurogw niezbyt daleko. Stary szlachcic, gdy je obie w dobrym zdrowiu zobaczy, naprzd oczom wasnymwierzy nie chcia, potem zapaka z radoci, a nastpnie wpad w taki wojowniczy zapa, i nie byo ju dla niegoniebezpieczestw. Niechby nie tylko Bogusaw, ale sam krl szwedzki z ca potg nastpi, pan miecznik gotw by broni swoich dziewczyn przed wszelkim nieprzyjacielem. - Pierwej polegn - mwi - ni wos wam z gowy spadnie. Nie ten ja ju czowiek, ktregocie znay w Taurogach, i tak myl, e dugo opamitaj Szwedzi Girlakole, Jaswojni, i te cigi, ktre im pod samymi Rosieniami zadaem. Prawda, ezdrajca Sakowicz napad nas niespodzianie irozproszy, ale oto znw kilkaset szabel ma si na usugi. Pan miecznik nie bardzo przesadza, bo rzeczywicie trudno w nim byo pozna upadego na duchu tauroaskiego jeca. Inn wcale mia fantazj; energia jego odya; w polu, na koniu, znalaz si w swoim ywiole, a bdc onierzem dobrym, rzeczywicie kilkakrotnie ju Szwedw mocno poszarpa. e za wielk mia powag w okolicy, wic te kupia si do niego chtnie szlachta i lud prosty, a i z dalszych powiatw raz wraz ktry z Billewiczw przyprowadza po kilkanacie lub nawet kilkadziesit koni. Partia miecznikowa skadaa si z trzystu piechoty chopskiej i okoo piciuset jedcw. W piechocie rzadko kto mia rusznic, wikszo zbrojna bya w kosy i widy; jazda stanowia zbieranin zamoniejszej szlachty, ktra z czeladzi wlasy ruszya, i uboszej z zaciankw. Uzbrojenie jej lepsze byo ni piechoty, ale bardzo rozmaite. Tyki chmielowe suyy wielu za kopie; inni nosili bro rodzinn bogat, ale czstokro zeszowieczn; konie rozmaitej krwi i dobroci nie nadawaysi do jednego szeregu. Mg miecznik z takim wojskiem zastpowa drog patrolom szwedzkim, mg wycina wiksze nawet oddziay jazdy, mg oczyszcza lasy i wsie z grasantw, ktrych liczne watahy, zoone ze zbiegw szwedzkich, pruskich i miejscowych otrzykw, trudniy si rozbojem, ale nie mg na adne miasto uderzy. Ow Szwedzi zmdrzeli ju. Zaraz po wybuchu powstania wycito na caej mudzii Litwie tych, ktrzy w kwaterach rozproszeni po wsiach stali; teraz wic ci, ktrzy ocaleli, trzymali si naprdce obwarowanych miast, z ktrych wychylali si tylko na blisze ekspedycje. Stao si zatem, e pola, lasy, wioski i pomniejsze miasteczka byy w rku polskim, a za to wszystkie wiksze grody dzieryli Szwedzi irugowa ich nie byo sposobu. Miecznikowa partia bya jedn z najlepszych; inne mniej jeszcze mogy wskra. Na granicy Inflant powstacy uzuchwalili si wprawdzie tak dalece, e podwakro Bire oblegli, ktre za drugim razem zmuszone byy podda si, ale chwilowa ta przewaga wypyna std, e de la Gardie pociga na obron Rygi przeciw carskiej potdze wszystkie wojskaz pogranicznych Inflantom powiatw. wietne jego i rzadkie w dziejach zwycistwa kazay si jednak spodziewa, e tamta wojna wkrtce zostanie ukoczon, a potem na mud nadcign nowe i upojone triumfami wojska szwedzkie. Wszelako tymczasem do byo w lasach bezpiecznie i liczne partie powstacze, same niewiele zdolne przedsiwzi, mogy by wszelako pewne,e ich nieprzyjaciel po zapadych puszczachszuka nie bdzie. Dlatego pan miecznik porzuci myl schronienia si do Puszczy Biaowieskiej, bo droga do niej bya bardzo daleka, a po drodze sia miast znacznych, opatrzonych w liczne prezydia. - Pan Bg da such jesie - mwi do swoich dziewczt - za czym i atwiej y sub Jove. Ka wam namiocik foremny sporzdzi, bab do usug wam dam i zostaniecie w obozie. Nie masz w tych czasiech bezpieczniejszego schronienia jak w lasach. Billewicze moje do cna spalone; na dwory grasanci nachodz, a czsto i podjazdy szwedzkie. Gdzie wam bezpieczniejgowy przytuli jako przy mnie, ktry kilkaset szabel mam do rozporzdzenia? Przyjd za pniej soty, to wam si jak chacin w gbokich ostpach wynajdzie. Myl ta podobaa si bardzo pannie Borzobohatej, bo w partii byo kilku modych Billewiczw, grzecznych kawalerw, a wreszcie mwiono bez ustanku, e pan Babinicz w te strony cignie. Spodziewaa si tedy Anusia, e nadcignwszy, w mig Szwedw wyenie, a potem... potem bdzie, co Bg da. Oleka sdzia rwnie, e najbezpieczniej przy partii, chciaa si tylko od Taurogw oddali, pocigu Sakowicza si obawiajc. - Pjdmy ku Wodoktom - rzeka - tam bdziem midzy swymi. Choby te byy spalone, s Mitruny i wszystkie zacianki okoliczne. Niepodobna, by cay kraj tamtejszy w pustyni mia by zmieniony. Lauda w razie niebezpieczestwa bdzie nas broni. - Ba, wszyscy laudascy z Woodyjowskim wyszli - zaoponowa mody Jur Billewicz. - Zostali starzy i wyrostki, wreszcie nawetniewiasty tamtejsze broni si w razie potrzeby umiej. Puszcze tam take wiksze ni tu; Domaszewicze Myliwi albo Gociewicze Dymni do Rogowskiej nas zawiod, w ktrej aden nieprzyjaciel nas nie odnajdzie. - A ja, taborek i was ubezpieczywszy, bdna Szwedw wypada i znosi tych, ktrzy si na brzegi puszczaskie odwa - rzek pan miecznik. - To jest przednia myl! Nic tu po nas, tam wiksze usugi odda mona.Kto wie, czy miecznik nie dlatego chwyci si tak skwapliwie rady panny Aleksandry, e w duszy take nieco si Sakowicza obawia, ktry do rozpaczy przywiedzion mg by straszny. Rada jednak bya sama w sobie mdr, dlatego wszystkim od razu przypada do smaku, wic miecznik tego samego jeszcze dnia wysa pod dowdztwem Jura Billewicza piechot, aeby si przedzieraa lasami w kierunku Krakinowa; sam za z jazd ruszy w dwa dni pniej, zasignwszy wprzd dokadnych wieci, czy z Kiejdan lub z Rosie, midzy ktrymi musia przechodzi, nie wyszy jakie znaczniejsze szwedzkie wojska. Szli z wolna i ostronie. Panny jechay na chopskich wzkach, a czasami na podjezdkach, o ktre miecznik si wystara. Anusia, dostawszy w darze od Jura lekk szabelk, przewiesia j mnie przez siebie na jedwabnych rapciach i w kopaczku naoonym z fantazj na gow oganiaa, niby jaki rotmistrz, chorgiew. Bawi j pochd i szable byszczce w socu, i rozkadane noc ogniska. Zachwycali si ni wielce modzi oficerowiei onierze, a ona strzyga oczyma na wszystkie strony, rozpuszczaa w pochodzie warkocze po to, by je po trzy razy na dzie zaplata nad brzegami jasnych strumieni, ktre zastpoway jej zwierciado. Mwia czsto, e chce widzie bitw, aby da przykad mstwa, ale w rzeczy samej wcale nie pragna bitwy; chciaa tylko pogry serca wszystkich modych wojownikw, jako i pogrya ich liczb niepomiern. Oleka take jakoby na nowo odya po opuszczeniu Taurogw. Tam zabijaa j niepewno losu i ciga obawa, teraz czua si bezpieczniejsz w gbinach lenych. Zdrowe powietrze wracao jej siy. Widok onierstwa, broni, ruch i gwarobozowy dziaay jak balsam na zmczon jej dusz. I jej rwnie sprawia przyjemno pochd wojsk, a moliwe niebezpieczestwa nie przestraszay bynajmniej, bo przecie rycerska krew pyna w jej yach. Mniej okazujc si onierzom, nie pozwalajc sobie buszowana podjezdku przed szeregami, mniej te cigaa na si oczu. Ale natomiast otacza j szacunek powszechny. Umiechay si wsate twarze onierskie na widok Anusi, a odkryway si gowy, gdy Oleka zbliaa si do ognisk. Szacunek w zmieni si pniej w uwielbienie. Nie byo te bez tego, by jakie serce nie zabiodla niej w modej piersi, jeno e oczy nie miay na ni patrze tak wprost, jak na ow czarnuszk-Ukraink. Szli lasami, zarolami, czsto wysyajc przed sob zwiady, i a dopiero sidmego dnia przybyli pn ju noc do Lubicza, ktry lea na skraju laudaskiej okolicy, stanowic jakoby wrota do niej. Konie tak byy dnia tego zmczone, e mimo przedstawie Oleki niepodobna byo ruszy dalej, wic miecznik zakaza dziewczynie wydziwia i roztasowa parti na nocleg. Sam z pannami stan we dworze, bo i czas by mglisty, a chodny bardzo. Dziwnym trafem dwr nie by spalony. Nieprzyjaciel oszczdzi go prawdopodobnie z polece ksicia Janusza Radziwia, dlatego e by Kmicicowy, a chocia pniej ksi dowiedzia si o odstpstwie pana Andrzeja, zapomnia lub nie mia czasu wyda nowych rozkazw. Powstacy uwaali ca majtno za billewiczowsk wasno, grasanci nie mieli rabowa pod bokiem Laudy. Wic nie zmienio si w nim nic. Oleka wchodzia zestrasznym uczuciem blu i goryczy pod ten dach. Znaa tu kady kt, lecz niemal z kadym czyo si jakowe wspomnienie Kmicicowego wystpku. Oto przed ni sala jadalna, ubrana w konterfekty Billewiczw iw czaszki lenego zwierza. Potrzaskane kulami czaszki s jeszcze na gwodziach, pochlastane szablami portrety spogldaj surowo ze cian, jakoby chciay mwi: "Patrz, dziewczyno, patrz, nasza wnuczko,to on witokradzk rk poci wizerunki naszych ziemskich postaci, dawno spoczywajcych ju w grobach!" Oleka czua, e oczu nie zmruy w tym domu splamionym. Zdao jej si, e w ciemnych ktach komnat snuj si jeszcze widma strasznych kompanionw, buchajce ogniem z nozdrzy. I jake prdko przechodzi ten czowiek, tak przez ni kochany, od swawoli do wystpku, od wystpku do coraz wikszych zbrodni, od porbania wizerunkw do rozpusty, do spalenia Upity i Womontowicz, do porwaniajej samej z Wodoktw, dalej do suby radziwiowskiej, do zdrady, ukoronowanejobietnic podniesienia rki na krla, na ojcacaej Rzeczypospolitej... Noc biega, a sen nie chwyta si powiek nieszczsnej Oleki. Wszystkie rany duszy odnowiy si w niej i poczy piec bolenie.Wstyd na nowo pali jej policzki; oczy nie roniy w tej chwili ez, ale serce ogarniaataka ao niezmierna, e nie mogca si postanawia przynajmniej siebie i i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc%c,c+ ,c};w tym biednym sercu pomieci... ao za czym? Za tym, co by by mogo, gdyby on by inny, gdyby przy swych narowach, dzikoci i swawoli cho serce przynajmniej mia uczciwe, gdyby wreszciemia cho miar w zbrodni, gdyby istniaa jaka granica, przez ktr by przej nie by zdolen. Przecie jej serce przebaczyoby tak wiele... Spostrzega mk towarzyszki Anusia i dorozumiaa si powodu, bo jej poprzednio ju ca histori stary miecznik wypiewa, wic majc serce dobre, podesza ku pannie Billewiczwnie i zarzuciwszy jej rce na szyj, rzeka: - Oleka! ty w tym domu od boleci si wijesz... Oleka z pocztku nie chciaa nic mwi, jeno pocza si trz caym ciaem jako osinowy li, a w kocu pacz straszny, rozpaczliwy wyrwa si z jej piersi. Chwyciwszy konwulsyjnie rk Anusi, gowsw jasn wspara na jej ramieniu i kanietargao ni jak wicher krzewem. Anusia dugo czeka musiaa, zanim przeszo, wreszcie gdy Oleka uspokoia si nieco, ozwaa si po cichu: - Oleka, mdlmy si za niego... A tamta obu rkoma zakrya oczy. - Nie... mog!... - rzeka z wysileniem. I po chwili zagarniajc gorczkowo w ty wosy, ktre opady jej na skronie, pocza mwi zdyszanym gosem: - Widzisz... nie mog... Ty szczliwa!... TwjBabinicz zacny, sawny... przed Bogiem... i ojczyzn... Ty szczliwa! Mnie si nie wolno nawet modli... Tu wszdy krew ludzka... zgliszcza! eby cho ojczyzny nie zdradzi! eby si krla sprzeda nie podj!... Ja poprzednio ju wszystko przebaczyam... w Kiejdanach... bom mylaa... bo miowaam go... z caego serca!... Ale teraz nie mog... O Boe miosierny! nie mog!... Chciaabym sama nie y... i eby on ju nie y! Na to Anusia: - Za kad dusz modli si wolno, bo Bg miosierniejszy od ludzi i przyczyny wie, ktrych ludzie czsto nie wiedz. To rzekszy klka do modlitwy, a Oleka rzucia si krzyem na ziemi i przeleaa tak a do rana. Nazajutrz gruchna wie po okolicy, e pan miecznik Billewicz jest na Laudzie. Na t wie, kto yw by, wychodzi wita. Wic z lasw okolicznych wychodzili starcy zgrzybiali i niewiasty z dziemi maymi. Dwa lata nie sia ju nikt, nie ora w zaciankach. Same zacianki byy czci spalone i puste. Ludno ya w lasach. Mowie w sile wieku poszli z panem Woodyjowskim lub do rnych partii, tylko wyrostkowie strzegli i bronili resztek dobytku, i bronili dobrze, ale pod oson puszcz. Witano tedy miecznika, jak zbawc, wielkimpaczem radoci, bo tym prostym ludziom zdao si, e kiedy miecznik przyszed i panna wraca do dawnego gniazda, to ju musi by wojnie i klskom koniec. Jako zaraz poczli wraca do zaciankw i zgania pdziki dobytek z najgbszych ostpw. Szwedzi siedzieli wprawdzie niedaleko, obwarowani szacami w Poniewieu, ale wobec miecznikowej siy i innych okolicznych partii, ktre mona byo przywoa w razie potrzeby, mniej ju na nich zwaano. Pan Tomasz zamierza nawet uderzy na Poniewie, aby cakiem powiat oczyci; czeka tylko, by jeszcze wicej luda zebrao si pod jego chorgiew, a zwaszcza by jego piechocie dostarczono strzelb, ktrych znaczn liczb mieli ukrytw lasach Domaszewicze Myliwi; tymczasemoglda si po okolicy, przejedajc od wioski do wioski. Ale smutna to bya lustracja. W Wodoktach dwr by spalony i poowa wsi; Mitruny rwnie; Womontowicze Butrymw, ktre swego czasu spali Kmicic, odbudoway si po poarze i dziwnym trafem ocalay; za toDroejkany i Mozgi Domaszewiczw byy spalone do cna; Pacunele do poowy, Morozy cakiem, Goszczuny najsroszego losu doznay, bo i ludno bya do poowy w pie wycita, a wszyscy mczyni, od starcw do kilkunastoletnich chopakw, mieli z rozkazu pukownika Rosy poucinane rce. Tak wojna deptaa strasznie te okolice, takie byy skutki zdrady ksicia Janusza Radziwia. Lecz nim miecznik skoczy lustracj i postawi swoje chorgwie piechoty, przyszy znw wieci radosne zarazem i straszne, ktre tysicznym echem rozbrzmiay od chaty do chaty. Jurek Billewicz poszedszy w kilkadziesit koni z podjazdem pod Poniewie i zachwyciwszy kilku Szwedw pierwszy dowiedzia si o bitwie pod Prostkami. Nastpnie co nowina, to przychodzio wicej szczegw, tak cudownych, e na ba zakraway. - Pan Gosiewski - powtarzano - zbi grafa Waldeka, Izraela i ksicia Bogusawa. Wojsko zniesione ze szcztem, wodzowie wniewoli! Cae Prusy jednym ogniem pon! W kilka tygodni pniej jeszcze jedno grone nazwisko poczy powtarza usta ludzkie: nazwisko Babinicza. - Babinicz gwnie do wiktorii pod Prostkami si przyczyni - mwiono na caej mudzi. - Babinicz ksicia Bogusawa wasn rk usiek i pojma. A dalej: - Babinicz pali Prusy elektorskie, idzie jako mier ku mudzi, cina, ziemi a niebo zostawuje. W kocu za: - Babinicz Taurogi spali. Sakowicz uciek przed nim i po lasach si kryje... Ostatni wypadek zaszed zbyt blisko, by dugo pozosta mg wtpliwym. Jako wie sprawdzia si w zupenoci. Anusia Borzobohata przez cay czas, gdy tewieci dochodziy, ya jakby w odurzeniu,miaa si i pakaa na przemian, tupaa nogami, gdy kto nie wierzy, i powtarzaa wszystkim, czy kto chcia, czy nie chcia sucha: - Ja pana Babinicza znam! On mnie z Zamocia do pana Sapiehy przywiz. Najwikszy to w wiecie wojownik. Nie wiem, czyli pan Czarniecki mu dorwna. On to - pod panem Sapieh suc - cakiem ksicia Bogusawa w czasie pierwszej wyprawy pognbi... On, jestem pewna, e nie kto inny, pod Prostkami go usiek. Da onpanu Sakowiczowi i takim dziesiciu jak Sakowicz!... A Szwedw w miesic z caej mudzi wymiecie! Jako zarczenia jej poczy si prdko sprawdza. Nie byo ju najmniejszej wtpliwoci, e grony wojownik, zwany Babiniczem, posun si od Taurogw w gb ku pnocy kraju. Pod Kotyniami zbi pukownika Baldona i oddzia jego znis ze szcztem; pod Worniami wyci piechot szwedzk, ktra cofaa si przed nim do Telsz; pod Telszamistoczy wiksz zwycisk bitw z dwoma pukownikami, Normanem i Hudenskildem, w ktrej Hudenskild poleg, a Norman z niedobitkami nie opar si a w Zagrach, na samej granicy mudzkiej. Z Telsz ruszy Babinicz ku Kurszanom, pdzc przed sob mniejsze oddziay szwedzkie, ktre na gwat chroniy si przed nim pod skrzyda znaczniejszych zag. Od Taurogw i Pogi do Bir i Wikomierza brzmiao imi zwycizcy. Rozpowiadano o okruciestwach, ktrych si nad Szwedami dopuszcza; mwiono, e wojska jego, zoone pocztkowo z niewielkiego czambuu Tatarw i chorgiewki wolentarzy, rosn z dnia na dzie, bo kto yw, biegnie do niego, wszystkie partie cz si z nim, a on ujmuje je w kluby elazne i prowadzi na nieprzyjaciela. Umysy tak dalece byy jego zwycistwami zajte, e wie o klsce, jak pan Gosiewski ponis od Szteinboka pod Filipowem, przesza prawie bez echa. Babinicz by bliszym, i Babiniczem wicej si zajmowano. Anusia co dzie bagaa miecznika, aeby szed czy si ze wsawionym wojownikiem. Popieraa j i Oleka, naglili wszyscy oficerowie i szlachta, ktr sama ciekawo podniecaa. Ale nie bya to rzecz atwa. Naprzd, Babinicz by w innej stronie; po wtre, czsto zapada tak, e po caych tygodniach nie byo o nim sycha, i wypywa znw razem z wieci o nowym zwycistwie; po trzecie, wszystkie oddziay i zaogi szwedzkie z miast i miasteczek, chronic si przed nim, zagrodziy wielkimi kupami drog, na koniecza Rosieniami pojawi si znaczny oddzia Sakowicza, o ktrym przyniesiono wiadomo, e niszczy wszystko przed sob straszliwie i mkami ludzi morzc o parti billewiczowsk ich bada. Miecznik nie tylko nie mg ruszy ku Babiniczowi, ale obawia si, czy mu w okolicach Laudy nie stanie si wkrtce za ciasno. Wic sam nie wiedzc, co pocz, zwierzysi Jurkowi Billewiczowi, e ma zamiar w lasy rogowskie na wschd si cofa. Jurek wygada si zaraz z nowin przed Anusi, ta za posza wprost do miecznika. - Stryjku najmilszy - rzeka do niego (bo tak nazywaa go zawsze, gdy chciaa co na nim wydbi) - syszaam, i ucieka mamy. Zali to nie wstyd tak znamienitemu onierzowi pierzcha na sam wie o nieprzyjacielu? - Wapanna musisz we wszystko swoje trzygrosze wcibi - odrzek skopotany miecznik. - To nie wapanny rzecz. - Dobrze, to si sobie cofajcie, a ja tu zostan. - eby ci Sakowicz zowi? obaczysz! - Sakowicz mnie nie zowi, bo mnie pan Babinicz obroni. - Wanie te bdzie wiedzia, gdzie wapanna jeste! Powiedziaem raz, e si nie zdoamy do niego przedrze. - Ale on moe przyj do nas. Ja jego znajoma; ebym tylko moga wysa do niego list, jestem pewna, eby tu przyszed, wprzd Sakowicza pobiwszy. On mnie troch lubi, to by i nie odmwi ratunku. - A kto si podejmie list zanie? - Przez pierwszego lepszego chopa mona posa... - A nie zawadzi, nie zawadzi, w adnym razie nie zawadzi. Oleka ma bystry rozum,ale i wapannie go nie brakuje. Chobymy si mieli tymczasem przed przewan si w lasy uchyli, zawsze bdzie dobrze, ebyBabinicz przyszed w te strony, bo tym sposobem prdzej si z nim poczym. Prbuj wapanna. Posacy si znajd i ludzie pewni... Uradowana Anusia tak dobrze zacza prbowa, e tego samego dnia znalaza sobie a dwch posacw, i to nie chopw, bo jednego Jurka Billewicza, drugiego Brauna. Obaj mieli wzi po licie jednobrzmicym, aby w kadym razie, jeli nie ten, to w mg go wrczy Babiniczowi. Z samym listem miaa Anusia wicej kopotu, lecz wreszcie napisaa go w nastpujcych sowach: "W ostatniej toni pisz do Wapana, jeli mnie pamitasz (cho wtpi, bo co by tammia Wapan pamita!), aby mi na ratunekprzyby. Lecz tylko po yczliwoci Wapana, ktr mi w drodze z Zamocia okazywae, miem si tego spodziewa, emnie w nieszczciu nie zaniechasz. Jestemw partii pana Billewicza, miecznika rosieskiego, ktry mi przytuek da, bom jego krewn, pann Billewiczwn, z niewolitauroaskiej wyprowadzia. I jego, i nas obie oblega zewszd nieprzyjaciel, a mianowicie Szwedzi i niejaki pan Sakowicz, przed ktrego grzeszn natarczywoci musiaam ucieka i w obozie szuka schronienia.Wiem, e mnie Wapan nie lubi, cho Bg widzi, nic ci nie uczyniam zego, a yczyam i ycz zawsze z caegoserca. Ale i nie lubic ocal biedn sierot zesrogich rk nieprzyjacielskich. Bg zasi wynagrodzi ci to stokrotnie i ja bd si modli za Wapana, ktrego dzi jeno dobrym opiekunem, potem za zbawc moimbd nazywaa do mierci..." Gdy wysacy opuszczali ju obz, Anusia baczc, na jakie niebezpieczestwa si naraaj, zlka si o nich i koniecznie zatrzyma ich pragna. Nawet ze zami woczach pocza prosi miecznika, eby im jecha nie pozwoli, bo listy i chopi mog zanie, chopom za i przedosta si bdzie atwiej. Lecz Braun i Jurko Billewicz uparli si tak, e adne przedstawienia nie pomogy. Jedeni drugi chcieli si w gotowoci do usug przesadzi, aden za nie przewidywa, co go czeka. Albowiem w tydzie pniej Braun wpad w rce Sakowicza, ktry kaza go ze skry obedrze, biedny za Jurko zosta zastrzelony za Poniewieem, w ucieczce przed podjazdem szwedzkim. Oba listy wpady w rce nieprzyjaci. Rozdzia 27 Sakowicz po schwytaniu Brauna i obdarciu go ze skry porozumia si natychmiast z obersztem Hamiltonem, Anglikiem w subie szwedzkiej i komendantem w Poniewieu, celem wsplnego uderzenia na parti miecznika Billewicza. Babinicz wanie by gdzie zapad w lasy iod kilkunastu dni aden such o nim nie doszed. Zreszt Sakowicz nie byby ju zwaa na jego blisko. Mia on wprawdzie, mimo caej swej odwagi, jakinstynktow obaw przed Babiniczem, ale teraz gotw by sam zgin, byle zemsty dokona. Od czasu ucieczki Anusinej wcieko nie przestawaa ani na chwil targa jego duszy. Zmylone rachuby i zraniona mio wasna w sza go wprawiay, a przy tym cierpiao w nim i serce. Z pocztku pragn on poj Anusi za ontylko dla majtnoci zapisanych jej przez pierwszego narzeczonego, pana Podbipit, lecz pniej zakocha si w niej lepo i na zabj, jak tylko taki czowiek mg si zakocha. I doszo do tego, e on, ktry oprcz Bogusawa nikogo si nie ba na wiecie, on, przed ktrego wzrokiem samym ludzie bledli, patrzy jak pies w oczy tej dziewczyny, ulega jej, znosi jej wydziwiania, spenia wszystkie chci, stara si myli zgadywa. Ona uywaa i naduywaa swego wpywu udzc go sowy, spojrzeniem, wysugiwaa si nim jak niewolnikiem, w kocu zdradzia. Sakowicz nalea do tego rodzaju ludzi, ktrzy za jedyne dobro i cnot poczytuj to, co dla nich dobre, za ze i win to, co im szkod przynosi. Wic w oczach jego Anusia popenia najstraszliwsz zbrodni inie byo dla niej do wielkiej kary. Gdyby to kogo innego spotkao, pan starosta miaby si i drwi, lecz gdy dotkno jegoosob, rycza jak ranny zwierz i myla tylko o pomcie. Chcia dosta w rce winowajczyni umar albo yw. Wolaby yw, bo mgby naprzd kawalersk zemst wywrze, lecz choby dziewczyna miaa i polec w czasie napadu, mniejsza mubyo z tym, byle si komu innemu nie dostaa. Chcc dziaa na pewno, posa do miecznika przekupionego czowieka z listemniby od Babinicza, w ktrym oznajmia w imieniu tego ostatniego, e w Womontowiczach w cigu tygodnia stanie. Miecznik uwierzy atwo, ufajc za w niezwycion si Babinicza i tajemnicy z tego nie czyni, za czym nie tylko sam zakwaterowa si na dobre w Womontowiczach, ale poruszy przez rozgoszenie nowiny ca prawie ludno laudask. Resztki jej zbiegy si z lasw, raz dlatego, e to ju by koniec jesieni i chody wielkie nastay, a po wtre, przez sam ciekawo widzenia wsawionego wojownika. A tymczasem od strony Poniewiea cignli ku Womontowiczom hamiltonowscy Szwedzi, od strony Kiejdan przekrada si po wilczemu Sakowicz. Ten ostatni jednak ani si domyla, e za nim, rwnie po wilczemu, cignie na krok kto trzeci, ktry lubo adnych wezwa nieotrzyma, mia wanie we zwyczaju zjawia si tam, gdzie si go najmniej spodziewano. Kmicic nie wiedzia zupenie, e Oleka znajduje si w billlewiczowskiej partii. W Taurogach, ktre spldrowa ogniem i mieczem, zasign jzyka o tym, e uszawraz z pann Borzobohat, lecz przypuszcza, e uszy do Puszczy Biaowieskiej, gdzie chronia si take paniSkrzetuska i wiele innych szlachcianek. Mg to przypuszcza tym bardziej, i wiedzia, e stary miecznik od dawna mia zamiar odwiezienia do tych nieprzebytych borw synowicy. Zmartwio to pana Andrzeja niepomiernie, e jej w Taurogach nie znalaz, ale z drugiej strony pociesza si, e umkna z rk Sakowicza i e a do koca wojny znajdzie bezpieczne przytulenie. Nie mogc do puszczy zaraz po ni i, postanowi nieprzyjaciela na mudzi dopty podchodzi i niszczy, dopki cakiem go nie zgnbi. I szczcie szo jego ladem. Odptora miesica zwycistwo nastpowao po zwycistwie, lud zbrojny sypa si do niego tak obficie, e wkrtce czambulik stanowi ledwie czwart cz jego siy. Wreszcie wyen nieprzyjaci caej zachodniej mudzi, a zasyszawszy o Sakowiczu i majc z nim dawne rachunki dozaatwienia, puci si w swe dawne strony i szed za nim. W ten sposb dotarli obaj w poblie Womontowicz. Miecznik, ktry poprzednio sta niedaleko, rezydowa tam ju od tygodnia i nawet w gowie nie postaa mu myl, jak strasznychwkrtce bdzie mia goci. A pewnego wieczora wyrostkowie Butrymi,pascy za Womontowiczami konie, dali zna, e jakie wojsko wyszo z lasw i zblia si od poudniowej strony. Miecznik zbyt by jednak starym i dowiaczonym onierzem, aby nie przedsiwzi adnych ostronoci. Piechot swoj, czci ju opatrzon przez Domaszewiczw w strzelb, umieci w niedawno odbudowanych domach, czci i postanawia przynajmniej siebie i i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc!c6Nc+hc9)=[obsadzi koowrt, sam za z jazd stannieco z tyu poza potami, na obszernym pastewniku dotykajcym jedn stron rzeczki. Miecznik uczyni to gwnie dlatego, eby uzyska pochway Babinicza, ktry na dobrych rozporzdzeniach zna simusia; ale pozycja jego istotnie bya silna.Zacianek, od czasu jak go Kmicic z zemstyza wymordowanie kompanionw spali, odbudowywa si z wolna; e za pniej wojna szwedzka robot przerwaa, byo wic nagromadzonych w gwnej ulicy mnstwo bali, bierwion, desek. Cae ich kupy wznosiy si przy koowrocie, i piechota, choby mniej wywiczona, moga si spoza nich dugo broni. W kadym razie zabezpieczaa ona jazd odpierwszego natarcia. Miecznik tak dalece pragn popisa si ze swoj znajomoci onierki przed Babiniczem, e nawet podjedzik wysa na zwiady. Jakie byo jego zdumienie, a w pierwszej chwili i przeraenie, gdy z dala, zza borku,doszed go odgos strzaw, nastpnie podjazd ukaza si na drodze, ale idcy w skok i z chmur nieprzyjaci na karku. Miecznik skoczy natychmiast do piechoty, aby ostatnie rozkazy wyda, a tymczasem zborku poczy si wysypywa gstsze zastpy nieprzyjaci i szy jak szaracza ku Womontowiczom, wiecc w zachodzcym socu broni. Borek by blisko, wic podjechawszy nieco jazda owa pucia zaraz w skok konie, pragnc jednym zamachem przedosta si przez koowrt, lecz nagy ogie piechoty osadzi j na miejscu. Pierwsze szeregi cofny si nawet do bezadnie i tylko kilkunastu dotaro piersiami koskimi do zasiekw. Miecznik te ochon tymczasem i skoczywszy do jazdy kaza wszystkim, ktrzy mieli pistolety lub strzelby, i na posiek piechocie. Nieprzyjaciel by widocznie rwnie zaopatrzony w muszkiety, bo zaraz po pierwszym natarciu rozpocz ogie bardzogwatowny, chocia nieregularny. Wic z obu stron poczo grzmie to szybciej, to powolniej; kule wiszczc dolatyway a do jazdy, stukay po domach, pocie, kupach belek; dym rozciga si nad Womontowiczami, zapachprochu napenia ulic. Anusia zatem miaa to, czego chciaa, to jest bitw. Obie panny zaraz w pierwszej chwili dosiady z rozkazu miecznika podjezdkw, aby w danym razie, gdyby siy nieprzyjacielskie okazay si zbyt wielkie, mogy uchodzi razem z parti. Pomieszczono je wic w tylnych szeregach jazdy. Lecz Anusi, mimo e szabelk miaa przy boku i kopaczek rysi na gowie, dusza zaraz z pocztku ucieka na rami. Ona, ktra tak dobrze umiaa sobie radzi w pokoju z oficerami, nie znalaza ani szczypty energii, gdy przyszo stan jej oko w oko synom Bellony w polu. wist i stukanie kul przeraao j; zamt, bieganieordynansw, huk muszkietw i jki rannychodejmoway jej przytomno, a zapach prochu przytumia oddech w piersiach. Uczynio si jej mdo i sabo, twarz zblada jak chusta, i pocza wi si a piszcze jak dziecko; a jeden z towarzyszw, mody pan Olesza z Kiemnar,musia uchwyci j w ramiona. Trzyma za mocno, mocniej anieli trzeba byo, i gotw by trzyma tak do koca wiata. Lecz onierze mia si naokoo poczli. - Rycerz w spdnicy! - ozway si gosy. - A kury sadzi, a pierze drze! Inni za woali: - Panie Olesza! przypada ci tarcza do ramienia, ale ci przez ni tym atwiej Kupido strza przeszyje!... I dobry humor ogarn onierzy. Inni woleli wszelako patrze na Olek, ktra zachowywaa si cakiem inaczej. Z pocztku, gdy kilka kul przeleciao opodal, przyblada i ona, nie mogc si wstrzyma od uchylania gowy i zamykania oczu; lecz nastpnie krew rycerska gra w niej pocza, wic sponwszy na twarzy jak ra, podniosa gow i patrzya nieulkym okiem przed siebie. Rozdte jej nozdrza wcigay jakby z luboci zapach prochu. e za dym czyni si wedle koowrotu coraz wikszy i widok bardzo przysania, wic odwana panna widzc, e oficerowie wyjedaj naprzd, aby dokadniej przebieg bitwy ledzi, poruszya si wraz z nimi, nie mylc nawet o tym, co czyni. A w gstwie jazdy podnis si szmer pochwalny: - O, to krew! to ona dla onierza, to suszny wolentarzyk! - Vivat Billewiczwna! - Popiszmy si, moci panowie, bo przed takimi oczyma warto! - I amazonki lepiej przeciw muszkietom nie staway! - krzykn ktry z modych towarzyszw zapominajc w zapale, e amazonki yy przed wynalezieniem prochu.- Czas by ju skoczy. Piechota grzecznie si sprawia i hostes mocno nadwereni. Rzeczywicie, nieprzyjaciel nie mg nic wskra jazd. Co chwila rozpuszcza konie, podpada do koowrotu, ale po salwie cofa si bezadnie. I jako fala, rozlawszy si po paskim brzegu, zostawia po sobie muszle, kamyki, martw ryb, tak po kadym ataku zostawao kilkanacie ciakoskich i ludzkich na drodze przed koowrotem. Wreszcie ataki ustay. Podjedali tylko ochotnicy palc w stron wsi z pistoletw i muszkietw do gsto, aby uwag Billewiczowskich zaj. Natomiast pan miecznik, wylazszy po wgach pod okap dworku, dojrza ruch w tylnych szeregach nieprzyjacielskich ku polom i chruniakom, cigncym si z lewej strony Womontowicz. - Std bd tentowali! - zakrzykn i natychmiast posa cz jazdy midzy chaupy, eby z sadw daa nieprzyjacielowi odpr. W p godziny nowa bitwa, ale take na paln bro, zawizaa si z lewego skrzyda partii. Sady ogrodzone utrudniay jeszcze atak wrcz, ale utrudniay zarwno dla stron obu. Przy tym nieprzyjaciel rozrzuciwszy si na dugiej linii mniej by naraony na strzay. Bitwa z wolna stawaa si coraz zaartsz i coraz pracowitsz, nie przestano bowiem atakowa i koowrotu. Miecznik pocz si niepokoi. Z prawej strony mia za sob bonia wolne jeszcze, koczce si rzeczk niezbyt szerok, lecz gbok i bagnist, przez ktr przeprawa, zwaszcza w popiechu, moga by trudn. W jednym miejscu tylko bya wydeptana droga do paskiego brzegu,przez ktry przepdzano bydo do boru. Pan Tomasz coraz czciej jako j si oglda w tamt stron. Naraz, midzy przejrzyst, bo pozbawion ju lici wierzbinow gstw, ujrza przy zorzy wieczornej poyskujc bro i czarniaw chmur onierstwa. "Babinicz nadchodzi!" - pomyla. Lecz w tej chwili przypad do niego pan Chrzstowski, ktry szwadronem jazdy dowodzi. - Od rzeki szwedzk piechot wida! - krzykn w przeraeniu. - Zdrada jakowa! - zawoa pan Tomasz. - Na rany Chrystusa! skocze wa ze swoimszwadronem na t piechot; inaczej w bok nam przyjdzie! - Sia wielka! - odrzek pan Chrzstowski. - Wesprzyjcie j cho na godzin, my za bdziem si w ty ku lasom salwowa. Pan Chrzstowski skoczy i wkrtce ruszyboniem na czele dwustu ludzi, co widzc nieprzyjacielska piechota pocza si szybko formowa w gszczach na przyjcienieprzyjaciela; po chwili szwadron rozpuci konie, a za z wierzbinowych krzw zagrzmiaa muszkietowa palba. Miecznik zwtpi ju nie tylko o zwycistwie, ale nawet o ocaleniu wasnej piechoty. Mg jeszcze wycofa si w ty z czci jazdy, z pannami i szuka schronienia w lesie, lecz taki odwrt rwna si wielkiej klsce, bo prowadzi za sob wydanie pod miecz wikszej czci partii i resztek ludnoci laudaskiej, ktra zgromadzia siw Womontowiczach dla widzenia Babinicza. Same Womontowicze zostayby naturalnie w takim razie z ziemi zrwnane. Pozostawaa jeszcze jedynie nadzieja, e pan Chrzstowski przeamie ow piechot. Tymczasem ciemnio si na niebie, ale w zacianku blask czyni si coraz wikszy, bo zapaliy si wiry, drzazgi i heblowiny lece kup przy pierwszym domu od koowrotu. Od nich zaj si sam dom i krwawa una zawiecia nad wiosk. Przy jej blasku ujrza pan miecznik jazd Chrzstowskiego, wracajc w popochu i nieadzie, za ni za piechota szwedzka wysypywaa si z gszczw, idc pdem doataku. Wwczas zrozumia, e trzeba cofa si jedyn woln drog. Ju wic dopad do resztek jazdy, ju machn szabl i krzykn: "W ty, moci panowie! a w ordynku! w ordynku!" - gdy nagle i z tyu ozway si strzay, pomieszane z okrzykiem onierstwa. Pozna tedy miecznik, e jest otoczony, e wpad jakoby w puapk, z ktrej nie ma niwyjcia, ni ratunku. Pozostawao mu tylko zgin z chwa, wic wyskoczy przed szereg jazdy i zawoa: - Padniemy jeden na drugim! Nie poaujem krwi za wiar i ojczyzn! Tymczasem ogie jego piechoty, bronicej koowrotu i lewej strony zacianka, zesab, a coraz potniejszy krzyk nieprzyjaciela zwiastowa jego bliski triumf. Lecz co znacz te chrapliwe gosy krzywuw szeregach Sakowiczowskiej watahy i warczenie bbnw w szeregach szwedzkich? Wrzaski sycha coraz przeraliwsze, jakie dziwne, zamieszane, jakby nie triumf, ale przeraenie w nich brzmiao. Ogie przy koowrocie ustaje naraz, jakby kto noem przeci. Kupy jazdy Sakowiczowskiej lec na zamanie karku odlewej strony ku gwnej drodze. Z prawej strony piechota staje i zamiast naprzd, poczyna si cofa ku zarolom - Co to jest?... Na rany Chrystusa! Co to jest? - krzyczy miecznik. Wtem odpowied przychodzi ze strony owego borku, z ktrego wyszed Sakowicz,a teraz sypi si z niego ludzie, konie, chorgwie, buczuki, szable i id - nie! raczej pdz jak wicher i nie jak wicher, ale jak trba powietrzna. W krwawych blaskach poaru wida ich jak na doni. Idzie ich tysice! Ziemia zdaje si ucieka spod ich ng, a ci lec aw zbit, rzekby: jaki potwr wychyli si z dbrowy i sadzi przez pola ku wiosce, by jpochon. Leci przed nimi gnane pdem powietrze, leci strach i zatracenie... Ju, ju s! ju dopadaj! Zwiej Sakowicza jak wicher! - Boe! Boe wielki! - krzyczy jak w obkaniu miecznik - to nasi! To chyba Babinicz! - Babinicz! - wrzeszcz za nim wszystkie gardziele. - Babinicz! - rozlegaj si przeraone gosyw Sakowiczowskim oddziele. I caa nieprzyjacielska wataha wykrca w prawo chcc umyka ku swojej piechocie. Pot amie si z trzaskiem przeraliwym pod parciem piersi koskich; pastewnik zapenia si uciekajcymi, lecz tamci ju siedz na ich karkach, tn, siek, bod, tnbez wytchnienia, tn bez miosierdzia. Sycha krzyk, jki, wist szabel. Jedni i drudzy wpadaj na piechot, przewracaj j, ami, roznosz. Rzekby: tysice chopw stano do mocki i cepami bije. Wreszcie caa masa zwala si ku rzece, ginie w zarolach, przetacza si na drugi brzeg. Jeszcze ich wida, goni cigle i tn a tn! Oddalaj si. Zabyli raz jeszcze szablami i znikli wreszcie w krzach, w przestrzeni, w ciemnoci. Piechota miecznikowa pocza ciga si od koowrotu i z domw, ktrych ju broni nie potrzeba; jazda stoi czas jaki wtakim zdumieniu, e milczenie guche panujew szeregach, i dopiero gdy poncy dom zawala si z trzaskiem, gos jaki odzywa si nagle: - W imi Ojca i Syna, i Ducha witego! Burza to przeleciaa! - Noga ywa z tego pocigu nie wyjdzie! - dodaje drugi gos. - Moci panowie! - woa nagle miecznik - a my nie skoczym na tych, ktrzy nam z tyuzachodzili? W odwrocie oni teraz, ale ich dogonim! - Bij! zabij! - odpowiadaj chrem gosy. I caa jazda zawrciwszy si wypuszcza konie za ostatnim oddziaem nieprzyjaci. W Womontowiczach zostaj tylko starcy, niewiasty, dzieci i panienka z towarzyszk. Dom ugaszono w mgnieniu oka, po czym rado niepojta pochwytuje wszystkie serca. Kobiety z paczem i szlochaniem wznosz rce ku niebu i zwracajc si ku stronie, w ktr popdzi Babinicz, woaj:- Boe ci bogosaw, wojenniku niezwyciony! Zbawco, ktry nas, nasze dzieci i domy od zagady ocali! Zgrzybiali Butrymowie powtarzaj chrem: - Boe ci bogosaw! Boe ci prowad! Bezciebie byoby ju po Womontowiczach! Ach! gdyby w tym tumie wiedziano, e wieod ognia i ludno od miecza ocalia wanie ta sama rka, ktra przed dwoma laty do tej samej wioski wniosa ogie i miecz!... Po ugaszeniu poaru, kto yw, pocz zbiera rannych, groni za wyrostkowie przebiegajc z konicami pobojowisko dobijali Szwedw i Sakowiczowskich grasantw. Oleka wnet wzia komend nad opatrunkiem. Przytomna zawsze, pena energii i siy, nie ustaa w pracy pty, pkikady ranny nie spocz w chacie z przewizanymi ranami. Po czym caa ludno posza za jej przykadem pod krzy, odmawia litani za polegych; przez ca noc nikt oka nie zmruy w Womontowiczach, wszyscy czekali na powrt miecznika i Babinicza krztajc si przy tym, aby zwycizcom naleyte zgotowa przyjcie. Szy pod n hodowane w lasach woy i barany; ogniska huczay a do rana. Anusia jedna w niczym nie moga bra udziau, bo naprzd odj jej siy strach, a potem rado tak wielka, e do szau podobna. Oleka musiaa mie i o niej staranie, a ona miaa si i pakaa na przemian, to znw rzucaa si w ramiona towarzyszce, powtarzajc bez adu i porzdku: - A co? Kto nas ocali, i miecznika, i parti,i cae Womontowicze? Przed kim Sakowiczuciek? Kto go pogry i Szwedw razem znim?... Pan Babinicz! A co? Wiedziaam, e przyjdzie. Przeciem do niego pisaa. A on nie zapomnia! Wiedziaam, wiedziaam, e przyjdzie. Ja to go sprowadziam! Oleko! Oleko! ja szczliwa! Nie mwiame ci? Jego nikt nie zwyciy! Jemu pan Czarnieckinie dorwna... O Boe! Boe! Prawda, e on tu wrci? Dzi jeszcze? Bo eby nie mia wrci, to by nie przychodzi, prawda?.. Syszysz Oleka, jakie konie r w oddali... Ale w oddali nic nie rao. Nad ranem dopiero rozleg si ttent, okrzyk, piewy iwrci pan miecznik. Jazda na spienionych od pogoni koniach zapenia cay zacianek.piewom, krzykom, opowiadaniom nie byo koca. Miecznik, umazany krwi, zdyszany, ale radosny, opowiada do wschodu soca, jako znis oddzia rajtarii nieprzyjacielskiej, jako dwie mile na nich jecha i prawie do nogi wytpi. On, rwnie jak cae wojsko i wszyscy laudascy byli przekonani, e Babinicz wrci lada chwila. Lecz przyszo poudnie, potem soce odbyo drug poow drogi i poczo si znia, a Babinicz nie wraca. Anusia atoli pod wieczr dostaa wypiekw na twarzy. "Zaliby mu tylko o Szwedw, nie o mnie chodzio? - mylaa sobie w duszy. - Przecie list odebra, skoro tu przyszed..."Biedna, nie wiedziaa, e dusze Brauna i Jurka Billewicza byy dawno ju na tamtym wiecie i e Babinicz adnego listu nie odebra. Bo gdyby by odebra, byskawic wrcibydo Womontowicz, tylko... nie dla ciebie, Anusiu! Upyn znowu dzie; miecznik nie traci jeszcze nadziei i nie rusza si z zacianka.Anusia zacia si w milczeniu. - Spostponowa mnie strasznie! Ale dobrze mi tak za moj pocho, za moje grzechy! - mwia do siebie. Na trzeci dzie pan Tomasz wysa kilkunastu ludzi na zwiady. Ci wrcili czwartego dnia z doniesieniem, epan Babinicz wzi Poniewie, a ze Szwedw nikogo nie ywi. Po czym poszednie wiadomo dokd, bo such o nim przepad. - Ju go nie znajdziem, pki znowu nie wypynie! - rzek na to miecznik. Anusia zmienia si w pokrzyw; kto z modszej szlachty i oficerw dotkn si jej, wnet si sparzy. Pitego zasi dnia rzeka do Oleki: - Pan Woodyjowski taki sam dobry onierz, ale mniejszy grubian. - A moe - odrzeka na to w zamyleniu Oleka - moe pan Babinicz wiernoci dla tamtej dochowuje, o ktrej ci w drodze z Zamocia wspomina. Na to Anusia: - Dobrze! Wszystko mi jedno... Ale nie powiedziaa prawdy, bo jej wcale nie byo jeszcze wszystko jedno. Rozdzia 28 Sakowicz tak doszcztnie zosta zniesiony, i zaledwie samopit zdoa si schroni dolasw w pobliu Poniewiea. Nastpnie tua si po nich w przebraniu chopskim przez cae miesice, nie miejc wychyli si na wiat jasny. Babinicz za rzuci si na Poniewie, piechot szwedzk tame na zaodze stojc wyci i goni za Hamiltonem, ktrynie mogc ku Inflantom uchodzi z powodu znacznych si polskich zebranych w Szawlach i dalej pod Birami, zawrci w bok ku wschodowi w nadziei, e do Wikomierza zdoa si przedrze. Zwtpi on ju o ocaleniu swego regimentu, nie ebie i i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP>c2ctc4,c(;:chcia tylko wpa w rce Babinicza, bo wie gosia powszechnie, e w srogi wojownik, aby si kopotem nie obarcza, jecw do nogi kae wycina. Umyka wic nieszczsny Anglik, jak jele cigany przez stado wilkw, a Babinicz goni go tym zawziciej; dlatego to do Womontowicz nie wrci i nawet nie pyta,jak parti udao mu si ocali. Ju te pierwsze szrony poczy rankami okrywa ziemi, wic ucieczka stawaa si tym trudniejsza, bo lady kopyt zostaway na gruncie lenym. Paszy nie byo w polach,konie cierpiay gd srogi. Rajtarowie nie mieli zatrzymywa si na duej po wsiach z obawy, e uparty nieprzyjaciel moe ich lada chwila docign. W kocu ndza ich przesza wszelk granic; ywili si tylko limi, kor i wasnymi komi, ktre upaday ze znuenia. Po tygodniu sami poczli prosi swego pukownika, by odwrci si czoem ku Babiniczowi i da mu pole, bo wol gin od miecza ni od godowej mierci. Hamilton usucha i stan do bitwy w Androniszkach. Siy szwedzkie o tyle byy mniejsze, e Anglik nie mg nawet i marzy o zwycistwie, zwaszcza nad takim przeciwnikiem. Ale i sam by ju umczon bardzo i chcia zgin. Jednake bitwa, poczta w Androniszkach, skoczya si w pobliu Troupiw, pod ktrymi ostatni Szwedzi polegli. Hamilton zgin bohatersk mierci, bronic si pod krzyem przydronym przeciw kilkunastu ordycom, ktrzy pocztkowo chcieli go bra ywcem, ale rozjtrzeni uporem, roznieli wreszcie na szablach. Lecz i Babiniczowe chorgwie byy tak pomczone, e nie miay si ni chci i nawet do pobliskich Troupiw, jeno jak gdzie ktra w czasie bitwy staa, tam zaraz pocza si roztasowywa na nocleg,rozpalajc ognie wrd trupw nieprzyjacielskich. Po posiku zasnli wszyscy kamiennym snem. Sami za Tatarzy odoyli do jutra obszukiwanie trupw. Kmicic, ktremu gwnie o konie chodzio, nie sprzeciwia si temu wypoczynkowi. Nazajutrz jednak wsta do rano, aby straty wasne po zaartej potyczce obliczy i up sprawiedliwie rozdzieli. Zaraz po posiku stan na wzniesieniu pod tym samym krzyem, pod ktrym zgin Hamilton, a starszyzna polska i tatarska podchodzia ku niemu z kolei, majc zakarbowany na laskach ubytek ludzi, i czynia relacje. On sucha, jako gospodarzwiejski sucha latem wodarzy, i radowa si w sercu niwem obfitym. Wtem zbliy si ku niemu Akbah-Uan, podobniejszy do straszyda ni do czowieka, bo mu w womontowickiej bitwie nos rozbito gowni od szabli, skoni si, da Kmicicowi zakrwawione papiery i rzek: - Effendi, pisma jakowe znaleziono przy wodzu szwedzkim, ktre wedle rozkazu oddaj. Rzeczywicie Kmicic raz na zawsze wyda rozkazy, aby wszystkie papiery, znalezione przy trupach, odnoszono mu zaraz po bitwie, czstokro bowiem mg wymiarkowa z nich zamiary nieprzyjaci istosownie postpi. Lecz w tej chwili nie byo mu tak pilno, wic kiwnwszy gow Akbahowi schowa papiery w zanadrze. Akbaha za odesa doczambuu poleciwszy mu, aeby zaraz rusza do Troupiw, w ktrych na duszy odpoczynek pozosta mieli. Przecigay tedy chorgwie przed nim jedna po drugiej. W przodku szed czambulik, ktry obecnie niespena piset gw tylko liczy, reszta wykruszya si wcigych bitwach, ale kady Tatar tyle miazaszytych w kulbace, toubie i czapce szwedzkich riksdalerw, pruskich talarw idukatw, e go mona byo bra na wag srebra. By to przy tym lud wcale do zwykych czambuowych Tatarw niepodobny, bo co byo sabsze, to z trudw zmarniao, zostay tylko chopy na schwa, pleczyste, elaznej wytrzymaociijadowite na ksztat szerszeni. Ciga praktyka tak ich wywiczya, e w rcznym spotkaniu mogliby dotrzyma nawet polskiej komputowej jedzie, na rajtarw za lub dragonw pruskich, o ile liczba bya rwn, chodzili jak wilcy na owce. W bitwie bronili szczeglniej ze straszn zajadoci cia swych towarzyszw, aby si potem skarbami ich podzieli. Teraz przechodzili przed panem Kmicicem z wielk fantazj, brzkajc w litaury, wiszczc na koskich piszczelach i potrzsajc buczukiem, a szli tak sfornie,e i regularny onierz nie szedby lepiej. Za nimi cigna dragonia, przez pana Andrzeja z mozoem wielkim z ochotnikw wszelkiego rodzaju utworzona, zbrojna w rapiery i muszkiety. Dowodzi ni dawny wachmistrz Soroka, teraz do godnoci oficerskiej, a nawet kapitaskiej podniesion. Puk w, przybrany jednostajniew mundury zdobyczne, zdarte z dragonw pruskich, skada si przewanie z ludzi niskiego stanu, ale wanie pan Kmicic lubiten rodzaj ludzi, bo sucha lepo i wszelkie trudy bez szemrania znosi. W dwch nastpnie idcych chorgwiach wolentarskich suya sama szlachta, mniejsza i wiksza. Byy to duchy burzliwe i niespokojne, ktre pod innym wodzem zmieniyby si w kup drapienikw, ale w tych elaznych rkach stay si podobne doregularnych chorgwi i same rade zway si "petyhorskimi". Ci, mniej na ogie od dragonw wytrzymali, byli za to w pierwszej furii straszniejsi, biegoci zaw rcznym spotkaniu przewyszali cae wojsko, bo kady sztuk fechtw posiada. Za nimi na koniec przecigno okoo tysica wieych wolentariuszw, ludu dobrego, ale nad ktrym sia trzeba byo jeszcze pracowa, by si stali do sprawnego wojska podobni. Kada z tych chorgwi, przechodzc koo figury, podnosia okrzyk salutujc przy tym pana Andrzeja szablami. On za radowa si coraz wicej. Sia to przecie znaczna i nielicha! Wiele ju z ni dokaza, wiele krwi nieprzyjacielskiej wytoczy, a Bg wie, czego jeszcze dokona potrafi. Dawne jego winy wielkie, ale i wiee zasugi niemae. Oto powsta z upadku, z grzechu i poszed pokutowa nie w kruchcie, ale w polu, nie w popiele, ale we krwi. Broni Najwitszej Panny, ojczyzny,krla, i teraz czuje, e mu na duszy lej, weselej. Ba! nawet dum wzbiera serce junackie, bo nie kady tak by sobie da rady jako on! Tyle przecie jest szlachty ognistej, tylu kawalerw w tej Rzeczypospolitej, a czemuto aden na czele takiej potgi nie stoi, ani nawet Woodyjowski, ani Skrzetuski? Kto przy tym Czstochow osania, krla w wwozach broni? Kto Bogusawa usiek? Kto pierwszy wnis miecz i ogie do Prus elektorskich?! A owo i teraz na mudzi prawie ju nie masz nieprzyjaci. Tu pan Andrzej uczu to, co czuje sok, gdy rozcignwszy skrzyda wzbija si wyej i wyej! Przecigajce chorgwie witay go gromkim okrzykiem, a on gow podnis i pyta sam siebie: "Dokd te dolec?" - I twarz mu spona, bo w tej chwili wydao mu si, e hetmana w sobie nosi. Lecz ta buawa, jeeli go dojdzie, to dojdzie z pola, z ran, z zasugi, z chway. Nie zamigoce mu ju ni przed oczyma aden zdrajca, jak w swoim czasie migotaRadziwi, jeno wdziczna ojczyzna woy mu j w do z woli krlewskiej. A jemu nie troska si o to, kiedy to przyjdzie, jeno bi i bi - bi jutro, jak pobi wczoraj!Tu rozbujaa wyobrania kawalerska powrcia do rzeczywistoci. Dokd ma ruszy z Troupiw, w jakim nowym miejscuo Szwedw zahaczy? Wtem przypomniay mu si listy oddane przez Akbah-Uana, a znalezione przy trupieHamiltona; sign wic rk w zanadrze, wydoby, spojrza i zaraz zdumienie odbiosi na jego twarzy. Na licie bowiem sta wyranie napis, niewieci skrelony rk: "Do JMP Babinicza, pukownika wojsk tatarskich i wolentarskich." - Do mnie?... - rzek pan Andrzej. Piecz bya zamana, wic prdko otworzy list, uderzy wierzchem doni po papierze i pocz czyta. Ale jeszcze nie skoczy, gdy mu rce zadrgay, zmieni si na twarzy i zakrzykn: - Pochwalone imi Paskie! Boe miosierny!oto i nagroda dochodzi mnie z rk Twoich! Tu chwyci podne krzya w obie rce i pow czupryn pocz bi w cok. Inaczej dzikowa Bogu w tej chwili nie umia, na wicej sw modlitwy si nie zdoby, bo rado obja go do wichru podobna i a hen, pod niebo uniosa. Oto list by od Anusi Borzobohatej. Szwedzi znaleli go przy Jurku Billewiczu, a teraz przez drugiego trupa doszed rk Kmicicowych. W gowie pana Andrzeja tysiczne myli przelatyway z szybkoci strza tatarskich. Wic Oleka bya nie w puszczy, ale w partii billewiczowskiej? I on wanie ocali j, a z ni razem te Womontowicze, ktre niegdy za kompanionw z dymem puci! Widocznie rka boska kierowaa jego krokami tak, aby za jednym zamachem wynagrodzi za wszystkie krzywdy i Olece, i Laudzie. Oto zmazane jego winy! Moeli ona teraz mu nie przebaczy albo ta szara bra laudaska? Mogli go nie bogosawi? I co powie umiowana dziewczyna, ktra go za zdrajc uwaa, gdy si dowie, e w Babinicz, ktry Radziwia obali, ktry po pas nurza si we krwi niemieckiej i szwedzkiej, ktry na mudzi nieprzyjaciela wygnit, wyniszczy, do Prus i Inflant przepdzi, to on, to Kmicic, ale ju nie zabijaka, nie banit, nie zdrajca, jeno obroca wiary, krla, ojczyzny! A przecie zaraz po przestpieniu granicy mudzkiej byby pan Andrzej na cztery strony wiata rozgosi, kim jest w przesawny Babinicz, i jeli tego nie uczyni, to jeno dlatego, e si obawia, i na sam dwik prawdziwego jego nazwiska wszyscy si od niego odwrc, wszyscy go bd podejrzewa, odmwi pomocy i ufnoci. Dopiero ledwie dwa lata upyny,jak obkany przez Radziwia wycina te chorgwie, ktre razem z Radziwiem przeciw krlowi i ojczynie powsta nie chciay. Przed dwoma ledwie laty by praw rk wielkiego zdrajcy! Lecz teraz zmienio si wszystko! Teraz, po tylu zwycistwach, w takiej chwale, ma prawo przyj do dziewczyny i powiedzie jej: "Jam Kmicic, ale twj zbawca!" Ma prawo krzykn caej mudzi: "Jam Kmicic,ale twj zbawca!" A zatem Womontowicze przecie niedaleko! Tydzie ciga Babinicz Hamiltona, lecz Kmicic prdzej jak w tydzie bdzie u ng Oleki. Tu powsta pan Andrzej, blady ze wzruszenia, z poncymi oczyma, z promienn twarz, i krzykn na pachoka: - Konia mi prdzej! ywo! ywo! Pacholik podprowadzi karego dzianeta i sam zeskoczy strzemi podawa, lecz stanwszy na ziemi rzek: - Wasza mio! obcy ludzie jacy ku nam od Troupiw z panem Sorok jad i sun rysi. - Mniejsza mi z nimi! - odrzek pan Andrzej.Tymczasem obaj jedcy zbliyli si na kilkanacie krokw, nastpnie jeden z nich w towarzystwie Soroki wysun si w skoknaprzd, przybieg i uchyliwszy rysiego kopaka odkry rud jak ogie czupryn. - Widz, e przed panem Babiniczem stoj! -rzek. - Rad jestem, em waci odszuka. - Z kim mam honor? - rzek niecierpliwie pan Kmicic. - Jestem Wierszu, niegdy rotmistrz tatarski chorgwi ksicia Jaremy Winiowieckiego; przybywam w rodzinne strony, by tu na now wojn zacigi czyni,a oprcz tego przywiozem list dla waszmoci od pana hetmana wielkiego Sapiehy. - Na now wojn? - spyta Kmicic marszczc brwi. - Co wa prawisz? - Ten list lepiej ode mnie wapana objani - rzek Wierszu, podajc pismo hetmaskie. Kmicic rozerwa gorczkowo piecz. List Sapiehy brzmia, jak nastpuje: "Mnie wielce uprzejmy panie Babinicz! Nowy potopna ojczyzn! Liga Szweda z Rakoczym stana i podzia Rzeczypospolitej uoony. Osiemdziesit tysicy Wgrzynw, Siedmiogrodzian, Wooszy i Kozakw przekroczy lada godzina poudniow granic. A gdy w takiej ostatniej toni trzebanam wszystkie siy wyty, aby cho imi sawne po naszym narodzie na przysze wieki zostao, posyam WMci ten ordynans, wedle ktrego masz WM, nie tracc chwili czasu, wprost na poudnie konie obrci i wielkimi drogami ku nam dy. Zastaniesz nas w Brzeciu, skd, niemieszkajc, dalej ci wylem. Tymczasem periculum in mora! Ksi Bogusaw eliberowa si z niewoli, ale pan Gosiewski ma mie na Prusy i mud oko. Raz jeszcze zalecajc WMci popiech dufam, e miodo gincej ojczyzny najlepsz ci bdzie ostrog." Kmicic skoczywszy czyta wypuci list naziemi i pocz przeciga rkoma po zwilgotniaej twarzy, na koniec spojrza bdnie na Wierszua i spyta cichym, zduszonym gosem: - Dlaczeg to pan Gosiewski ma na mudzi zostawa, a ja rusza na poudnie? Wierszu wzruszy ramionami. - Spytaj si waszmo pana hetmana w Brzeciu o racje! Ja nic nie powiem. Nagle straszny gniew schwyci pana Andrzeja za gardo, oczy mu zabysy, twarz zsiniaa i krzykn przeraliwym gosem: - A ja std nie pjd! Rozumiesz wa?! - Tak? - odrzek Wierszu. - Moja rzecz bya ordynans odda, a reszta waci sprawa! Czoem, czoem! Chciaem si na par godzin do kompanii zaprosi, ale po tym, com usysza, wol poszuka innej. To rzekszy odwrci konia i odjecha. Pan Andrzej siad znw pod figur i poczbezmylnie rozglda si po niebie, jakby pogod chcia wymiarkowa. Pacholik usun si z komi opodal i cisza uczynia si naok. Ranek by pogodny, blady, pjesienny i pju zimowy. Wiatr nie wia, ale z brzz rosncych pod mk Pask spyway bez szelestu resztki pokych i skrconych od chodu lici. Nieprzeliczone stada wron ikawek leciay nad lasami, niektre zapaday z wielkim krakaniem tu obok figury, na polu bowiem i na drodze leao jeszcze peno nie pogrzebionych trupw szwedzkich. Pan Andrzej patrzy na owe czarne ptastwo, mrugajc oczyma, rzekby: chce je przeliczy. Potem przymkn powieki i dugo siedzia bez ruchu. Na koniec wzdrygn si, zmarszczy brwi, przytomno wrcia muna twarz i tak pocz do si mwi: - Nie moe inaczej by! Pjd za dwa tygodnie, ale nie teraz. Niech si dzieje, cochce! Nie jam Rakoczego sprowadzi. Nie mog! Co nadto, to nadto!... Maom to si natuk, nakoata, nocy bezsennych na kulbace spdzi, krwi swojej i cudzej narozlewa? Taka za to nagroda?!... ebymto cho tamtego listu nie odebra, poszedbym; ale oba przyszy w jednej godzinie, jakoby na wikszy bl, na wikszyal dla mnie... Nieche wiat si zapada, niepjd! Nie zginie przez dwa tygodnie ojczyzna, a zreszt widocznie gniew boy jest nad ni, i nie w mocy ludzkiej na to wskra. Boe, Boe! Hiperboreje, Szwedzi,Prusacy, Wgrzyni, Siedmiogrodzianie, Woosza, Kozacy, wszystko naraz! Kto si temu oprze? O Panie, co Ci zawinia ta nieszczsna ojczyzna, ten krl pobony, e odwrci od nich oblicze i ni miosierdzia, ni ratunku nie dajesz, i plagi coraz nowe zsyasz? Mao jeszcze krwi? mao ez? To tu ludzie ju si weseli zapomnieli, to tu wichry nie wiej, jeno jcz... To tu dde nie padaj, jeno pacz, a ty smagasz i smagasz! Miosierdzia, Panie! ratunku, Ojcze!... Grzeszylimy... ale przecie ju przysza poprawa!... Oto odstpilimy naszych fortun,siedlimy na ko i bijem a bijem! Poniechalimy swawoli, zrzeklimy si prywaty... Wic czemu nie odpucisz? Czemunie pocieszysz? Tu nagle sumienie porwao go za wosy i zatrzso nim, a krzykn, bo zarazem zdao mu si, e syszy jaki gos nieznany, z caego sklepienia niebios pyncy, ktry mwi: - Zaniechalicie prywat? A ty, nieszczniku, co w tej chwili czynisz? Zasugi swoje podnosisz, a gdy przysza pierwsza chwila prby, jako zhukany ko dba stajesz i krzyczysz: "Nie pjd!" Giniematka, nowe miecze pier jej przeszywaj,a ty si od niej odwracasz, nie chcesz jej wesprze ramieniem, za wasnym szczciem gonisz i krzyczysz: "Nie pjd!"Ona rce krwawe wyciga, ju, ju pada, ju mdleje, ju kona i ostatnim gosem woa: "Dzieci! ratujcie!". A ty jej odpowiadasz: "Nie pjd!" Biada wam! biadatakiemu narodowi, biada tej Rzeczypospolitej! Tu panu Kmicicowi strach podnis wosy na gowie i cae jego ciao dygota poczo, jakby je paroksyzm febry chwyci... I naraz rymn twarz do ziemi,inie woa, ale krzycze j w przeraeniu:- Jezu, nie karz! Jezu, zmiuj si! Bd wola Twoja! Ju pjd, pjd! Potem czas jaki lea w milczeniu i szlocha, a gdy podnis si wreszcie, twarz mia rezygnacji pen i spokojniejsz i tak dalej si modli: - Ty si, Panie, nie dziwuj, e mi al, bom by w wili szczliwoci mojej. Ale niech gimentu, nie ebie i i 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA` m9cuc S cn-ci