ĺbkŃÉ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙őđGî’ŕGđ@îŕ@>ŕBđEîoŕEńŮő>ŕB>RŕG>˙ęÁńŮ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ĂUÎíffĚ sƒ ˆ‰ÜĚnćÝÝٙťťgcněĚÝܙŸťš3>CLAS BENHUR €003@ s˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. óÍĆ>˙ęŔúPę ŔúQęŔ1ţ˙Íb͛ >ęa>ŕ&>ę Ŕ>˙ę ŔÍđ͜Í:Í\ÍćÍóÍ ÍBÍS ú‚˙§(Ţú ŔOÍŕ>ęŔͧ ÍÓ ÍŽ Íż ÍÓ ÍŽ ÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔÍ|ÍĹÍr>ęÁ>xŕE>@ŕAŻŕ>ŕ˙>Óŕ@űÍ ÍvúÁˇ(ńŻęÁ́Ë VËw cËoÂÄËgÂŐË_ 9ËW -ËO ËG Ăú Ŕ<ţ >OÍŕĂú Ŕ<ţ >OÍłĂÍ ĂÍS ĚĹĂú Ŕţ(ţ(ţ(#ú Ŕţ("ţ(*ţ( *Í/ĂÍĹĂÍËĂ͘ĂÍ^ĂÍ÷ĂÍĂÍ#Ăú Ŕ=ţ˙ >OÍ|Ăú Ŕ<ţ >OÍ|Ă!>w# űÉ!6# ú6˙#6# öÉ! 6˙#6# ö6# úÉÍB͜ÍĹÉú ŔţČÍw Í ÍÓ úÁO> ‘O͜úÁOÍŽ úÁ<ţ 8>ęÁÉú Ŕţ ú ŔGÍ3 8 ř Í3 8 řÍ#@Íw  Í  úÍÓ úÁţ(=> ęÁúÁO> ‘ţ >O͜úÁOÍŽ ú Ŕţ 0<ę ŔÉú ŔţČŐĹúÁO ú Ŕţ ͟ Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  Ü{ę ŔÁŃÉĹú Ŕţ ú ŔĆ GÍ3  úÍ3  úúÁO Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  é> ę ŔÁÉ>ę Ŕ>ęÁ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍŃ!ĐŔ*§ úaŔ*§ úúŔOúŔG>š >¸ >>ęŔÉ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍ- űÍŃúŔ=ęŔ Í3  úÍĹÉÍ-(ÍŃ>ęŔúŔć€(ěÍĹÉÍŃ>ęŔúŔć€Ę˜ÍĹÉ Í3  úÍuĘ,ÍŃúŔţÂúŔţĘ#>ę Ŕ>ęŔúŔć€(ÖÍĹÉĺŐĹúŔoúŔg #F+NxĄ<(,xą úŔęŔ͡ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔ$úŔţ(>ęŔÍŻ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔÁŃáÉĺŐĹú Ŕţ˙(!В@§(=ůÍ3 yę Ŕ!В@y§( řÍ3 ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕ>ęŔÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔú ŔO>˙ę ŔÍ|ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕţ(ţ(ţ(ţ( ţ($ţ((!pÍ(!€Í !Í! Í!°Í!ŔÍÁŃáÉÍćĺĹ~î˙" ů ôÁáÉĺŐĹú Ŕ!ů ţ(q! ţ(j!H ţ(c!p ţ(\!˜ ţ(U!Á ţ(N!Ň ţ(G!ę ţ(@! ţ (9!: ţ (2!b ţ (+!Ň &ĺŐĹ!ˆ ĺŐĹ!ŔĺŐĹ!Ú ĺŐĹ!ą ĺŐĹ!aŔ˛Ŕ*§ úÁŃáÉ Przewiń Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlättern: Zeil Seit Kapt AlleDéfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Línea Página Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Línia Plana Cap. Tot ĺŐĹúŔGúŔ<¸8Í-(ÍŃ>>ę Ŕ7 ęŔ>ę Ŕ§ÁŃá§ÉĺŐĹúŔţÂO úŔţÂO úŔţ(úŔţ ÍuÍŃúŔ>ę Ŕ7 =ęŔ>ę Ŕ§ÁŃáÉĺŐĹúŔG!Đx§(~#§ ÷ô˛Ŕ*§ úÁŃá§ÉĺĹ!€6# xą řÁáÉĺŐĹy!ţ(#!@‘ţ(!€’ţ(!Ŕ“ţ(!€@y§(=ů]T! ÁÍćP* úÍćP* úÍćP* úÍćP* úÁŃáÉ> ę>ęA!  y§( ĺ>""Ŕ " úáúN"úO">ęúŔćęAÉ> ę>ęA!  y§( *GúN¸ 6*GúO¸ .Ŕ * ú>ęúŔę!úŔćęAÍŃ Í3  úÉ> ę>ęA!    ž # ÷őúŔćęAńÉĺŐĹ! Á@6# xą ř!˛Ŕ~#§(Í÷ öÁŃáÉĺĹÖ o&MD)))  0úŔţ( 8 V#F#Í' yţ őzƒ_ÁáÉĺŐĹk&)}ćđo Á ÁĹË!Ë ÁĹ{ć§(Ë8Ë=öxśw#wyśw#wÁŃáÉđ˙ˇŕ˙Íćđ@ćŕ@É>‘ŕ@É>äŕGŕHŕIÉĺŐÍć!`˜Ŕ>đ" üÍćŔ" üŃáÉĺŐ!`˜ y§(=ů> ‘W>ÍćÍ'(Í'(Í'(éőy§ ńń!`˜QÍćÍ'(Í'(Í'(éŃáÉĺĹú‚˙§(,>˙ŕO!˜`>" xą ř€>" xą ř`>" xą ř>ţŕOÁáÉĹw#< ú 6# úÁÉ!˜>"< ű! ˜"< ű!@˜6ń# úÉ!ŕ™ 6ň# ú!š>("< ű! š "< űÉ́Ĺ> ŕđđđđ/ćË7G>ŕđđđđđđđđđđ/ć°Gú€˙¨ ę˙xę€˙>0ŕú˙ÁÉţ(Ż>˙ę‚˙ÉĹ>˙ŕ$ˆ xą ű>ŕ$ÁÉőđ@ć€(đDţ‘ ôńɇ‡‡Ć€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙@ióúA˙ć ů*âű ňɇ‡‡Ć€ęj˙kóúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęj˙k@óúA˙ć ů*âű ňÉ˙ď=ď=|˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=ŕ˙ď=˙ď=ď=˙ď=ď=ď=ď=<ď=ď˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙MBFONTMonospaced @@@@@@   ŕ ŕ @ŔŔŕ``@€ @€ @ @@  `@@ @@@@@ @ @@ŕ@ @ŕ@ @`@ @@@€€ŕ     ŕ@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ@@ @ @€@ ŕŕ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕ ŕ     ŕ      @     @ŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ     @@     ŕ    @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕ`@@@@@`€€@@@ ` `@ ŕ@ ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    @@@@@@ @€€  Ŕ  @@@@@@  ŕ   Ŕ    ŕ   ŕŕ  ŕ€€ŕ  ŕ Ŕ €€€ŕ€ŕ ŕ@`@@@     ŕ    @   ŕ   @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ @@@@@@@€@@ @@€`€ŕŕŕŕŕŕŕ@ €`€ @ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ   @ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€  @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ @€@    ŔŔŕŕ`@ŕ@@ @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ@@@@@@@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕ @ ŕ  ŕ   0@@@@@@ŕ€ŕ ŕ ŕ ŕ€ŕŕ ŕ ŕ @€@ ŕ Ŕŕ€€@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`@Ŕ@@@€ŔŔŔŕ€€       @€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕ€@ @€@@@€ ŕ @@@ŕ @ŕŕ`ŕ€ ŕ @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ  @ŕ ŕ @ ŕ ŕ `€ŕ ŕ  ŕ ŕ @ŕ ŕ @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕ @ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@ŕŔ  ŕ  Ŕ @ ŕŕ  €@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ  ŕ @ ŕ  ŕ  ŕ€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€ŔŔ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€@@@@@ €€€€ @@@@@ @  ŕ ŕ @ŕ   €@ŕ ŕ @ŕ  ŕ@ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ŕ ŕ ŕ€@  ŕ @  ŕ@   ŕ   ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ ŕ€€   ŕ ŕMBFONTVariable pitch €€€€€€  PPřPřPP x ř(đ ŔČ @˜ŕ  @° Đ€€@€€€€€@€@@@@@€@ŕ@ @ŕ@@€Ŕ€ @@@€€@     @@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ€€@@€ @€@ ŔŔ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕˆŘ¨ˆˆˆˆˆˆČ¨˜ˆˆŕ     ŕŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ      @ˆˆˆ¨¨¨P   @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕŔ€€€€€Ŕ€€@@@ Ŕ@@@@@Ŕ@ ŕ€@ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    €€€€€€@@@@@@€€€  Ŕ  €€€€€€€ř¨¨¨¨ŕ    @   @ŕ   Ŕ€ŕ   ` ࠀ€€ŕ€ŕ ŕ€Ŕ€€€Ŕ    ŕ    @ˆ¨¨¨P  @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ €€€€€€€€@@ @@€P ŕŕŕŕŕŕŕ`€€`€€`ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ  ¨@ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€P @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ@€€@HHŔŔđřP ü\T @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ€€€€€€@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕˆpPpˆŕ  ŕ  °€€€€€€ŕ€ŕ ŕ ŕ x„´¤´„xŕ ŕ ŕ$HH$ŕ Ŕx„´¤„x@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`Ŕ@@@@€   ŕ€€ĐĐPPPPP€€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕH$H€€€  (8€€€°ˆ 8ŕ ŕ(č @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ   @ŕ ŕ  @ ŕ ŕ P ŕ ŕ  ŕ ŕ  @ŕ ŕ  @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ ŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@@ŕpHHčHHp¨ˆČ¨˜ˆ€@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕPpˆˆˆp @ řˆ˜¨Čˆř€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€Ŕ@ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€€€€€@ @@@@ @@@@@ @ p` @ŕ    €@ŕ  ŕ @ŕ   ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ř¨¨ř@€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ  ŕ€€   ŕ ŕPT¤c€żcŇ.c-ÖcÖ;— " BEN-HUR " LEWIS WALLACE ROZDZIAŁ I Dżabel-Zubleh, jest to pasmo gór około pięćdziesięciu mil długie, z którego, patrzšc na wschód, widzi się Arabię. Głębokie parowy, napełniajšce się w deszczowej porze strumieniami pędzšcymi do Jordanu lub do Morza Martwego, ogólnego zbiornika wód w tych stronach, utrudniajš przebycie tych gór. Jednym z tych parowów, podšżał w kierunku wschodnio-północnym podróżny ku płaskim jak stół równinom. Człowiek ten mógł mieć lat czterdzieœci pięć. Broda bujna, niegdyœ czarna, dziœ przyprószona siwiznš, spadała mu na piersi; twarz ciemnš, koloru brunatnego, osłaniał zawój zwany kefia, tak szczelnie, że spod niego zaledwie barwę oblicza i dużeczarne oczy, często w niebo się wznoszšce, można było dostrzec. Fałdzisteubranie, pospolicie na wschodzie używane, nie pozwalało widzieć całej postaci, tym bardziej, że siedział na rosłym wielbłšdzie, a nad jeŸdŸcem i zwierzęciem wznosił się niewielki namiot w rodzaju parasola, przytwierdzony do siodła. Kiedy wielbłšd wychylił się z parowu, słońce już wzeszło na niebie i oœwieciło pustynię. Ulegajšc wrodzonemu instynktowi,wycišgnšł szyję i przyspieszył kroku, zmierzajšc ku wschodniemu horyzontowi. Nikt nie puszcza się w pustynię dla przyjemnoœci: ci, których zadanie życia lub interes tu pędzi, wiedzš, że œcieżki te choćprowadzš od Ÿródła do Ÿródła i od pastwiska do pastwiska zasłane sš koœćmi trupów. Cóż więc dziwnego, że nawet sercenajodważniejszego szejka, gdy wjedzie w królestwo piasków, szybszym uderza tętnem. I nasz podróżny nie wyglšda na człowieka jadšcego bez celu; nikt go nie œciga, bo ani razu nie spojrzał poza siebie;nie zdradza również obawy ni grozy, nie czuje, zda się, nawet samotnoœci. Nagle, o godzinie dziesištej, zwierzę zatrzymało sięw biegu, wydajšc ryk pełen żalu i skargi. JeŸdziec zbudził się jakby ze snu, rozsunšłfiranki buraahu, spojrzał na słońce, potemna okolicę, a zadowolony, zawołał: „nareszcie, nareszcie! ”Po czym złożył ręce na piersiach, wzniósł głowę i modlił się w milczeniu. Spełniwszy tę pobożnš powinnoœć, wyrzekł miłe dla wielbłšda słowa: ikh! ikh! które jest rozkazem, aby uklškł. Z wolna, mruczšc z zadowolenia, usłuchał wierny towarzysz, a jeŸdziec zsunšł nogę po gładkiej szyi wielbłšda i stanšł na piasku. Człowiek ten był proporcjonalnej budowy, niezbyt wysoki, ale silny; rozluŸniwszy sznurek przytwierdzajšcy kefię na głowie, odsłoniłtwarz, barwy, jak już się rzekło, prawie murzyńskiej. Czoło miał szerokie, nos orli,zewnętrzne kšty oczu podniesione; włosy bujne, o metalicznym odbłysku, spadły w licznych splotach na ramiona. Poznać w nim było Egipcjanina. Podróżny nasz miał na sobie kamis, czyli białš, bawełnianš koszulę z wšskimi rękawami, ozdobionš haftem koło szyi i na piersiach, a sięgajšcškostek. Strój ten uzupełniał płaszcz bršzowy, zwany abba. Na nogach miał sandały przytrzymane rzemykami z miękkiej skóry. Lecz rzecz niezwykle dziwna, że podróżny, chociaż sam był tylkow pustyni, nie miał przy sobie żadnej broni, ani nawet laski, którš pogania się wielbłšda. Œwiadczyło to o jego odwadze lub też o jego ufnoœci w jakšœ nadzwyczajnš opiekę... Stanšwszy na ziemię, zapragnšł rozruszać długš podróżš œcierpnięte członki i przeszedł się kilka razy w tę i owš stronę,nie oddalajšc się od miejsca, w którym spoczšł jego wierny towarzysz podróży. Odczasu do czasu zatrzymywał się, a przecierajšc oczy rękoma, badał pustynię aż do ostatnich jej krańców; po każdym takim przeglšdzie na jego twarzy pojawiał się wyraz zawodu, lekki, ale tłumaczšcy, że kogoœ oczekiwał. Jakiż cel, jaki powód mógł zawieœć tego człowieka w tak odległeustronie? Chociaż nie mógł ukryć wrażenia doznanegoz zawodu, nie stracił jednak nadziei, że oczekiwany goœć przybędzie; wyjšł bowiemz pudła przypiętego do siodła gšbkę i małenaczynie z wodš do obmycia pyska, oczu i nozdrzy wielbłšdowi. Po tym zaopatrzeniu wiernego towarzysza, wyjšł z tego samegoschowka płótno w białe i czerwone pasy, wišzkę cienkich dršżków i grubš laskę. Gdy tš laskš kilka razy poruszył, okazało się, że była ona dobrze obmyœlonym sprzętem, gdyż składa się z kilku mniejszych częœci, dajšcych się rozsunšć na długi kij, większyod człowieka. Tę wysokš podporę wbił podróżny w ziemię, a naokoło niej umieœciłmniejsze dršżki, na których rozcišgnšł płótno, i znalazł się jak w domu, może mniejszym niż dom emira lub szejka, ale bardzo wygodnym. Zarzšdziwszy tak wszystkim, oddalił się namałš odległoœć i raz jeszcze bacznie popatrzył po okolicy, lecz nie spostrzegł nic prócz szakala kłusujšcego po równinie iorła białego szybujšcego ku zatoce Akaba. Podróżny uległ widocznie uczuciu samotnoœci, bo zwrócił się do wielbłšda i rzekł niskim głosem w języku nieznanym pustyni: „Dom masz daleko, lecz Bóg jest z nami. Ufajmy i czekajmy ”. Jakby uspokojony własnymi słowy, wyjšł nieco fasoli z kieszeni u siodła, a włożywszy je do torby, zawiesił u pyska wielbłšdowi, który chciwie jadł ulubiony sobie przysmak. Wędrownik przypatrywał się chwilę z zadowoleniem zwierzęciu i znów puœcił oko na zwiady w przestrzeń piaszczystš, bezgranicznš, rozpalonš padajšcymi pionowo promieniami słońca. –Przyjdš –rzekł wreszcie sam do siebie. –Ten, który mnie tu przywiódł i ich przywiedzie. Trzeba, abym był gotowy na ich przyjęcie. – To mówišc, wyjšł przywiezione z sobš zapasy do wieczerzy. Składały się one z soku palmowego i wina w bukłaku, baraniny suszonej i wędzonej, chleba i sera. Nie brakło też owoców, jak granatowych jabłek syryjskich zwanych shami i wybornych daktyli. To wszystko zaniósł do namiotu, złożył jedzenie na kobiercu i nakrył je trzema kawałkami jedwabnego płótna, którymi lepsze towarzystwo na wschodzie, stosownie do przyjętego zwyczaju, przykrywa sobie kolana podczas jedzenia. Z liczby nakryć domyœlić się było można liczby biesiadników. Ukończywszy przygotowania, wyjrzał nasz podróżny znowu, zbadał horyzont i – o radoœci! ujrzał na wschodzie ciemny jakiœ punkt. Widok tego punktu czy cienia wywarłna nim dziwne wrażenie, stanšł jakby skamieniały z szeroko rozwartymi oczyma,dreszcz wstrzšsnšł jego członkami. Tymczasem spostrzeżony punkt rósł cišgle,niebawem miał wielkoœć ludzkiej ręki, dalejprzybrał dokładniejsze kształty, a w końcu ukazał się całkiem wyraŸnie drugi taki sam wielbłšd, jak poprzedni, duży i biały, z hondahem, czyli podróżnš lektykš, jakich używajš w Hindostanie. Egipcjanin złożył ręce na piersiach i spojrzał ku niebu. – Wielki jest Bóg!! – zawołał, a oczy zaszły mu łzami. Przybyły zbliżył się i stanšł. I on także w tej chwili zdawał budzić się ze snu. Obejmował wzrokiem wielbłšda, namiot i stojšcego u wejœcia człowieka, zatopionegow modlitwie. Widok ten wzruszył go widocznie –skrzyżował również na piersi ręce, pochylił głowę i modlił się w milczeniu. Po chwili zsiadł z wielbłšda, stanšł na piasku i zbliżył się ku Egipcjaninowi, który również szedł mu naprzeciw. Przez chwilę patrzyli na siebie i uœcisnęli się. – Pokój tobie, sługo prawdziwego Boga – rzekł nowo przybyły. –I tobie pokój, bracie w prawdziwej wierze! pokój tobie i powitanie –odpowiedział Egipcjanin goršco. –Nowo przybyły był to człowiek wysoki i chudy, twarz jego szczupła, cery miedzianej, oczyzapadłe, błyszczšce; białe włosy i broda spływały mu na piersi. Broni, również jak pierwszy, nie miał żadnej, a ubranie nosił,jakiego używajš mieszkańcy Hindostanu: Nagłowie, ponad fezem, zwinięty w szerokie zwoje szal tworzył turban, suknie miał stylem podobne do szat Egipcjanina, tylko abba była krótsza, bo spod niej wychodziłyszerokie spodnie u kostki œcišgnięte. Na nogach, zamiast sandałów, nosił pantofle zczerwonej skóry, w palcach spiczasto zakończone. Prócz pantofli reszta jego ubrania była z białego płótna. Postawa cała pełna wspaniałoœci i powagi, gdy podniósł twarz z piersi Egipcjanina, w oczach jego błyszczały łzy. – Bóg jest wielki!! – zawołał po przywitaniu. – Błogosławieni ci, którzy Mu służš – dodał Egipcjanin. – Patrz, oto i trzeci przybywa. Obaj zwrócili wzrok ku północy, skšd już całkiem wyraŸnie widać było wielbłšda równie białego jak poprzedni i płynšcego niby okręt. –Stali w milczeniu, aż nowy podróżnik przybył, zsiadł i zbliżył się do nich. – Pokój tobie, mój bracie – rzekł œciskajšcHindusa. Mieszkaniec Hindostanu odrzekł: Niechaj sięspełnia wola Pana. Ostatni z podróżnych nie był wcale podobnydo swych towarzyszy: budowa jego wštlejsza, cera biała i rozwiane włosy tworzyły jakby aureolę wokół jego pięknej,wolnej od nakrycia głowy. W goršcym spojrzeniu ciemnoniebieskich oczu błyszczały rozum i odwaga. Również jak tamci bez broni, spod zwojów fenickiego purpurowego płaszcza, z wielkim udrapowanego wdziękiem, wysuwała się tunika z krótkimi rękami, wycięta u szyi, zebrana sznurem w pasie, a sięgajšca zaledwie kolan. Ręce, nogi szyję miał obnażone, a chociaż zdawał się liczyć ponad pięćdziesišt lat, nic prócz powagi w obcowaniu nie znamionowało tego wieku, bodusza i ciało uršgały wpływowi czasu. Niepotrzeba mówić, z którego przybywał kraju, bo każdy odgadł w nim na pewno Greka. Gdy ręce nowo przybyłego opadły z ramionEgipcjanina, ten rzekł głosem wzruszonym:Pierwszy stanšłem na miejscu przeznaczonym, czuję się więc wybranym na sługę mych braci: oto i namiot rozpięty, chleb do łamania gotowy, pozwólcie, niech czynię mš powinnoœć. To mówišc, zaprowadził obu do namiotu, a zdjšwszy sandały z ich nóg, umył je, po czym zwilżył ręce swych goœci i otarł je ręcznikiem. Gdy tak dopełnił pierwszych praw goœcinnoœci, obmył sam siebie i rzekł: –Pomnijmy, bracia, że pełnimy służbę, do której potrzeba sił; wzmocnijmy więc ciałopożywieniem, a duszę opowiadaniem skšd i po co przybywamy. To powiedziawszy, zaprowadził biesiadników na ucztę i posadził tak, że wzajemnie do siebie byli zwróceni. Równoczeœnie pochyliły się ich głowy, ręceskrzyżowały na piersiach i głoœno odmówiliprostš modlitwę: „Ojcze wszystkich –Boże! –co tylko mamy, od Ciebie pochodzi; przyjm nasze dzięki i pobłogosław nam, pozwalajšc i dalej sprawować wolę Twojš ”. Wymówiwszy ostatnie słowa, spojrzeli ze zdumieniem po sobie, bo oto każdy mówił językiem nigdy pierwej nie słyszanym, a mimo to rozumiał co powiedział. Dusze ich zadrgały wielkim wzruszeniem, a po cudzietym poznali, iż Bóg jest poœród nich. Stosownie do ówczesnej rachuby, powyższespotkanie miało miejsce w roku 747 po założeniu Rzymu, w miesišcu grudniu, a więc w zimie i to wyjštkowo ostrej jak na wybrzeże Morza Œródziemnego. Nasi podróżni gawędzili, jedzšc i pijšc, a Egipcjanin, jako gospodarz, przemówił: –Dla podróżnego nie ma nic słodszego na obczyŸnie, jak usłyszeć własne imię z ust przyjaciela. Przed nami wiele dni wspólnegożycia, czas nam się poznać, a jeœli taka wola wasza, niech zacznie ten, który ostatni do nas dołšczył. Z wolna, ostrożnie jakby liczšc się z wyrazami, uczynił Grek zadoœć wezwaniu, irzekł: –To co mam powiedzieć, tak jest nadzwyczajne, iż nie wiem od czego zaczšćijak się wyrazić. Nie rozumiem często sam siebie, silnie jednak wierzę, iż to co czynię,jest wolš Pana, a służba dla Niego cišgłš radoœciš. Kiedy rozważam otrzymane posłannictwo czuję niewysłowione szczęœcie i szczycę się nim. Wzruszenie nie pozwalało mu mówić dalej, a towarzysze odczuwajšc jego słowa, spuœcili oczy. –Daleko stšd na zachód. –mówił Grek – dalej, leży kraina, której pamięć nigdy nie zaginie, bo jej zawdzięcza ludzkoœć swe najczystsze zachwyty. Nie myœlę ci mówić o sztukach pięknych, filozofii, wymowie, poezji i wojnie. O moi bracia, sława mej ojczyzny będzie po wsze czasy œwiecić mšdroœciš zawartš w księgach, a głoszšcš całemu œwiatu wolę Tego, którego szukać idziemy. Kraina, o której mówię, to Grecja, a ja jestem Kasprem, synem Kleantesa, Ateńczyka. Naród mój, cišgnšł dalej, oddany był nauce i ja nie odrodziłem się odmych przodków. Dwaj nasi najsławniejsi filozofowie uczš o duszy ludzkiej i jej nieœmiertelnoœci, wierzš w istnienie Boga i Jego najdoskonalszš sprawiedliwoœć. Liczneszkoły filozoficzne wiodły spór o te dwie zasady, a ja brałem je za przedmiot mych studiów, jako jedyne godne zastanowienia i badania. Przeczuwałem, że istnieje zwišzekmiędzy Bogiem a duszš, ale rychło spostrzegłem, że umysł ludzki może ten zwišzek tylko do pewnego stopnia wyjaœnić,dalej wiedza jego napotyka na nieprzezwyciężone zapory, których bez pomocy nadzwyczajnej nie usunie. Tej pomocy wzywałem i szukałem, ale nikt nie odpowiedział na me wołanie; opuœciłem więc szkoły i miasto. Na te słowa wynędzniałš twarz Hindusa rozjaœnił poważny uœmiech zadowolenia. –W północnej stronie mej ojczyzny, w Tessalii –mówił Grek – jest góra, sławna jako przybytek bogów; tam rzšdzi Zeus, którego Grecy czczš ponad wszystkie bogi; góra ta zowie się Olimpem. Tam udałem się,a znalazłszy jaskinię na zboczu góry, zamieszkałem w niej. Oddajšc się rozmyœlaniom, błagałem każdym westchnieniem o objawienie. Ufnoœć moja była wielka, wierzšc w Boga niewidzialnego, ale wszechmocnego, wierzyłem w możliwoœć Jego odpowiedzi, gdy o niš całš duszš błagać będę. – Ach, i otrzymałeœ odpowiedŸ, nieprawdaż? – zawołał Hindus, wznoszšc w górę ręce. –Słuchajcie mnie, bracia –mówił Grek dalej, z trudnoœciš opanowujšc wzruszenie.– Drzwi mojej pustelni wychodziły na morze, na zatokę Cermaik. Pewnego dnia ujrzałem człowieka spadajšcego z pomostuokrętu, który właœnie podniósł kotwicę i rozwinšwszy żagle, odbijał od lšdu; mimo wypadku dopłynšł ów człowiek do brzegu iznalazł u mnie schronienie i opiekę. Był to Izraelczyk, uczony w historii i prawach swego narodu; on mnie pouczył, że Bóg, którego wzywałem i czciłem, istnieje rzeczywiœcie i że przed wiekami był prawodawcš i królem Izraela. Cóż to było, jeœli nie objawienie, o którym marzyłem? Wiara moja nie była próżna: Bóg usłyszał wołanie moje i wysłuchał je. – Jak wysłuchuje tych, którzy Go wzywajšz wiarš – rzekł Hindus. – Czemuż, niestety – dodał Egipcjanin – tak mało jest takich, którzy rozumiejš objawienie! –To jeszcze nie wszystko –cišgnšł Grek. –Człowiek ten, tak cudownie mi zesłany, powiedział mi jeszcze, że jak dotšd objawienie było tylko dla ludu Izraela i nadal pozostanie jego własnoœciš; prorocy,którzy w pierwszych wiekach po objawieniumówili z Panem, zostawili obietnicę, że On przyjdzie znowu, a to drugie Jego przyjœcieoczekiwane jest obecnie, każdej chwili, w Jerozolimie. Ten, który ma przyjœć, będzie królem izraelskim. – Jak to, nic nie uczyni Pan dla reszty œwiata? – zapytałem. –Nie, odparł dumnie, my jesteœmy Jego wybranym ludem. OdpowiedŸ ta nie zniweczyła wcale moich nadziei; nie mogłem przypuœcić, aby Bóg miał ograniczyć Swš miłoœć i miłosierdzie na jeden tylko naród, jakby na jednš rodzinę. Postanowiłem koniecznie zbadać tę tajemnicę i wreszcie udało mi się przełamać pychę Izraelity, który mi wyznał, że jego ojcowie byli tylko wybranymi sługami, przeznaczonymi do przechowania wiary w prawdziwego Boga, aby kiedyœ œwiat poznał żywš prawdę i byłzbawiony. Gdy Judejczyk mnie opuœcił, zostałem sam; dusza moja przejęła się kornš modlitwš i błaganiem, aby mi było danym oglšdać Króla, gdy przyjdzie i oddać mu czeœć. Raz w nocy. siedzšc u drzwi mej jaskini, rozmyœlałem i usiłowałem zbliżyć się do tajemnic mego istnienia, a przyœwiecała mi wiara w jednego Boga. Nagle, na ciemnej morza powierzchni ujrzałem gwiazdę; z wolna zwiększała się iwznosiła, zbliżajšc się ku mnie; nareszcie stanęła nad mojš głowš, tuż u moich drzwitak, że jej œwiatło padało mi wprost na oblicze. Padłem na ziemię i usnšłem, a we œnie słyszałem głos mówišcy: –Kasprze! Wiara twoja zwyciężyła! BšdŸ błogosławiony! Z dwoma innymi, którzy przyjdš z dalekich krańców ziemi, zobaczycie Tego, który jest obiecany, abyœcie o Nim œwiadczyli, gdy będzie potrzeba cudów na potwierdzenie Jego prawdziwoœci. Wstań, idŸ, a ufajšc Duchowi, który cię prowadzić będzie, spotkasz ich. Wstałem rano, a Duch towarzyszył mi wœród blasku œwiatła jaœniejszego nad  ŕ ˆŠj ľAX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`ˆiC ř }x}`X¸ŠjPîc>ŕ< ~c€ œ&•c 155 Csłońce. Wzišłem moje pustelnicze zapasy, ubrałem się jak dawniej i wyjšłem ukryty skarb, który z sobš niegdyœ przyniosłem. Właœnie przepływał okręt, zawołałem nań, zabrał mnie i zawiózł do Antiochii, gdzie kupiłem wielbłšda i przybory do podróży. Przez ogrody i sady, zdobišce brzegi Orontesu, przybyłem do Emessy, Damaszku, Bostry i Filadelfii, a stamtšd tu. Oto, bracia, moja historia, niechże teraz posłucham waszej. Egipcjanin i Hindus spojrzeli po sobie; pierwszy wzniósł ręce, drugi skłonił głowę i rzekł: – Brat nasz dobrze mówił, oby moje słowarównš były napełnione mšdroœciš. Zamilkł, a po chwili namysłu rzekł: –Znać mnie będziecie, bracia, pod imieniem Melchiora. Mówię do was językiem, jeœli nienajstarszym na œwiecie, to najdawniej używanym w piœmie – myœlę o indyjskim sanskrycie. Urodziłem się w Hindostanie braminem. Religia ta pozostawiła w duszy mojej dziwnš próżnię. Szukałem przeto spokoju i ukojenia w samotnoœci; szedłem wzdłuż Gangesu aż do Ÿródła wód tegoż wœród gór Himalajskich. Tu więc, gdzie pierwotna jeszcze przyroda nęci mędrca samotnoœciš, a wygnańca obietnicš bezpieczeństwa, postanowiłem przebywać tylko z Bogiem i wœród modlitwy i postu oczekiwać œmierci. Tu zabrakło Melchiorowi głosu, a chude ręce splotły się jak do modlitwy. Po chwili mówił dalej. –Pewnej nocy, chodzšc w samotnoœci, zawołałem z utęsknieniem: Kiedyż przyjdzieBóg i wybawi mnie? Czyż jest odkupienie? Nagle œwiatło oœwieciło ciemnoœci, a zmieniajšc się w gwiazdę, zbliżyło się ku mnie i zatrzymało się nad mojš głowš. Olœniony niezwykłš jasnoœciš, padłem na ziemię i usłyszałem głos mówišcy łagodnie: Miłoœć twoja zwyciężyła. BšdŸ błogosławiony, synu Indii! Odkupienie się zbliża. Z dwoma innymi, którzy przyjdš z dalekich stron œwiata, ujrzycie Odkupiciela ibędziecie œwiadczyć o Jego przyjœciu. Wstań rano i idŸ na spotkanie towarzyszy, a całš wiarę złóż w Duchu, który ciebie i ich wieœć będzie. –Od tego czasu œwiatło pozostało ze mnš; wiedziałem, że było ono znakiem obecnoœciDucha. Rano ruszyłem w drogę, którš tu przyszedłem, w otworze góry znalazłem kamień wielkiej wartoœci; który sprzedałem w Hurdwar. Przez Lahor, KabuliYezd przybyłem do Ispahanu, gdzie kupiłemwielbłšda. Stamtšd wiodła mnie gwiazda do Bagdadu, gdzie, nie zastawszy żadnej karawany, postanowiłem podróżować sam bez trwogi, bo Duch był i jest ze mnš! O jakże wielka jest łaska, której doznaliœmy,jakże wspaniała, o bracia, chwała nasza! Zobaczymy Odkupiciela, będziemy mówić do Niego i oddamy Mu czeœć! – Skończyłem bracia! Grek, pełen uniesienia, głoœno wypowiadał swoje zadowolenie; Egipcjanin zaœ zaczšł swš opowieœć z charakterystycznš powagš:–Pozdrawiam was, bracia moi. Cierpieliœcie wiele, dzieliłem waszš boleœć, cieszę się wspólnie zwycięstwem. Posłuchajcie teraz mojej historii. Napiwszy się wody z obok stojšcego bukłaka, tak zaczšł mówić: –Urodziłem się w Aleksandrii, z rodu ksišżšt i kapłanów, wychowanie odebrałemstosowne do mego rodu. Bardzo wczeœnie uczułem niezadowolenie z nauki religii, tyczšcej duszy po œmierci. Wierzyłem, że dusza ludzka do wyższych celów jest przeznaczona i tonšc w rozmyœlaniach, ujrzałem jasno, że œmierć jest tylko punktem rozstania, po którym Ÿli idš na potępienie, wierni zaœ wierze i sprawiedliwoœci wznoszš się do wyższego życia, pełnego radoœci wiekuistej: życia z Bogiem i w Bogu. Opuœciłem œwiat, poszedłem tam, gdzie nie było ludzi, ale był Bóg. Udałem się w głšb Afryki. Na wysokiej górze, u której stóp wije się szeroka rzeka zamieszkałem. Dłużej niż rok góra ta była mi domem, owoc palm żywił ciało, modlitwa duszę. Pewnej nocy przechadzałem się wœród palm w pobliżu jeziora, wołajšc w myœli: ludzkoœć ginie, kiedyż przyjdziesz, o Boże? miałbym nie widzieć odkupienia? Zwierciadło wody œwieciło gwiazdami, jedna z nich zdawała się poruszać i zniżać nad powierzchnię wody, od której nabrała nowego blasku, olœniewajšcego wzrok, i z wolna posunęła się ku mnie; zatrzymała się wreszcie nad mojš głowš tak blisko, że zdawało mi się, iż jš rękš dosięgnę. Padłem na ziemię i ukryłem twarz w dłoniach, a głos nieziemski dał się słyszeć: Dobre twoje uczynki zwyciężyły. Z dwoma innymi z dalekiego œwiata zobaczycie Zbawiciela i œwiadczyć o Nim będziecie. Wstań i idŸ na ich spotkanie, a gdy wszyscy przybędziecie do œwiętego miasta Jeruzalem, pytajcie ludzi, gdzie jest Ten, który się narodził król żydowski? Albowiem widzieliœmy Jego gwiazdę na Wschodzie, idziemy, aby Mu oddać czeœć. A złóż ufnoœć w Duchu, który cię prowadzić będzie. –Na potwierdzenie tych słów œwiatło rozproszyło ciemnoœci i zostało ze mnš, rzšdziło mnš i prowadziło. Gwiazda wiodła mnie wzdłuż rzeki do Memfis, gdzie zaopatrywałem się we wszystko co potrzebne na pustyni. Kupiłem wielbłšda i przybyłem bez odpoczynku przez Suez i Kufilch, przez kraje Moabu i Ammonu aż do tego miejsca. Bóg z nami, bracia! Ulegajšc wewnętrznej sile, wszyscy trzej wstali i podali sobie ręce. –Czyż może być wyraŸniejsze i wznioœlejsze powołanie? –mówił Baltazar. – Gdy znajdziemy Pana, bracia, wraz z nami wszystkie pokolenia czeœć mu oddadzš!Po tych słowach zapanowało milczenie przerywane westchnieniami i uœwięcone łzami. Była to radoœć nieopisana, radoœć dusz u brzegów zdroju życia, dusz spoczywajšcych w Odkupicielu i upojonych obecnoœciš Boga! W końcu ręce ich opadły, wszyscy wyszli znamiotu, pustynia była spokojna jak niebo, słońce zachodziło, wielbłšdy spały. Za chwilę zwinięto namiot, resztki zapasów schowano do pudła, po czym podróżni wsiedli na wielbłšdy, a Egipcjanin przewodniczył im. Jechali z wolna wœród chłodnej nocy; wielbłšdy szły równym tempem. Podróżni jechali pogršżeni w głębokiej zadumie. Księżyc wznosił się powoli, a trzy wysokie białe postacie cicho przesuwały się w jegoœwietle. Nagle w powietrzu nad nimi, nie wyżej niż wierzchołek najbliższego pagórka, zajaœniał płomień: serca podróżnych zabiły przyspieszonym tętnem, dreszcz przeniknšł ich i wszyscy jakby jednym zawołali głosem: „Gwiazda! Gwiazda! Bóg z nami! ” ROZDZIAŁ II W otworze zachodniego muru Jerozolimskiego tkwiły dębowe drzwi zwane bramš Betlejemskš lub Jopejskš. Plac, znajdujšcy się przed tš bramš, jest jednš z najznaczniejszych częœci miasta. Zadni Salomona był tu wielki handel, brali w nim udział kupcy z Egiptu i bogaci handlarzez Tyru i Sydonu. Od tego czasu minęło trzy tysišce lat, ale i dziœ jeszcze odbywa się targi na tym miejscu. Była trzecia godzina dnia (Żydzi liczyli godziny poczšwszy od wschodu słońca; pierwszš godzinš była pierwsza po wschodzie słońca)i wiele ludzi już się rozeszło; jednakże tłok niewiele się zmniejszył. Między nowo przybyłymi szczególnš uwagę budziła grupa składajšcasię z mężczyzny, kobiety i osła. Mężczyzna stał przy oœle, trzymajšc rzemień, na którym go prowadził; oparł się na kiju, który mu służył do popędzania osła i podpierania się. Ubiór jego taki jak wszystkich innych Żydów, tylko wydaje się być nowym. Sšdzšc z rysów twarzy, liczył około pięćdziesięciu lat, rozglšda się niepewnie i ciekawie, co dowodzi, że jest tuobcy. Osioł zajada wišzkę zielonej trawy, jakiej pełno na targu, i zadowolony nie zważa na to, co się dokoła niego dzieje, aniteż na kobietę siedzšcš na jego grzbiecie wmiękko wysłanym siodle. Postać niewiasty okrywa z wierzchu lekka wełniana suknia, a biała zasłona osłania głowę i szyję. Od czasu do czasu uchylała nieco zasłony, abyspojrzeć dokoła. Wreszcie zaczepił ktoœ nieznajomego męża:– Czy nie jesteœ Józefem z Nazaretu?? Mówišcy stał tuż obok zapytanego. –Tak mnie nazywajš –odparł Józef, zwracajšc się ku pytajšcemu z powagš –A ty...ach! pokój tobie! wszakżeœ mój przyjaciel rabbi Samuel. Wzajemnie pozdrawiam cię –rzekł rabbi, a patrzšc na kobietę, dodał po chwili: pokój tobie, twemu domowi i wszystkim przyjaciołom twoim. Przy ostatnich słowach położył ręce na piersi, pochylił głowę ku kobiecie, która odsunšwszy zasłony, ukazała oblicze jeszcze prawie dziecięce. Znajomi podali sobie ręce, jakby je mieli do ust podnieœć, w ostatniej chwili jednak cofnęli uœcisk, każdy pocałował swojš rękę, kładšc potemdłoń na czole. –Na waszych szatach tak mało pyłu – rzekł rabbi – zapewne noc przepędziliœcie tu w mieœcie ojców naszych. –Nie –odparł Józef –wczoraj zdšżyliœmy przed nocš tylko do Betanii, tam nocowaliœmy, a o brzasku puœciliœmy się dalej. – A zatem macie jeszcze podróż przed sobš– czy może do Joppy?? – Nie tak daleko, tylko do Betlejem. Zachowanie się rabbiego, dotšd szczere i przyjacielskie, zmieniło się teraz, oblicze nabrało groŸnego, posępnego wyrazu, a z gardła ozwał się chrapliwy głos. –Tak, tak –widzę –urodziłeœ się w Betlejem i wieziesz tam córkę, aby być wpisanym w księgi stosownie do rozkazu cesarza. Dzieci Jakuba sš w niewoli, jak niegdyœ w Egipcie, ale nie masz ani Mojżesza, ani Jozuego. Gdzież nasza potęga!Józef odpowiedział, nie zmieniajšc ani głosu, ani postawy: – Niewiasta ta, nie jest mojš córkš. Rabbi nie zważajšc na to tłumaczenie, mówił dalej: – Cóż robiš zeloci w Galilei?? –Jestem cieœlš, a Nazaret mieœcinš –odparł Józef rozważnie – ulica przy której stoi ławka moja, nie prowadzi do żadnego większego miasta. Obrabianie drzewa i piłowanie desek zabiera mi tyle czasu, że nie mogę brać udziału w sporachstronnictw. –Przecież jesteœ Żydem –rzekł rabbi poważnie –jesteœ Żydem, i to z pokolenia Dawida; nie sšdzę, abyœ chętnie płacił innš daninę, jak tę, którš dawny zwyczaj nakazał składać Jehowie. Józef milczał, a jego przyjaciel mówił dalej: Nie żalę się bynajmniej na podwyższenie podatku...denar, to nic. Ale czymże jest ten podatek, jeœli nie obrazš naszej narodowoœci, jeœli nie uległoœciš wobec tyrana. Powiedz. Powiedz mi, jestże to prawdš, że Juda mieni się Mesjaszem? Musisz to wiedzieć, bo żyjesz wœród jego uczniów. – Słyszałem od jego zwolenników to samo – odpowiedział Józef. W tej chwili uchyliła się zasłona i twarz niewiasty zabłysła przed okiem rabbiego, pięknoœć jej rozjaœniało wejrzenie pełne uroku, a rumieniec oblał czoło i twarz, po czym zasłona ukryła wszystko. Rabbi zapomniał o czym mówił i cichym głosem rzekł: Córka twoja jest skromna. – Nie jest mojš córkš – powtórzył Józef. Ciekawoœć rabbiego rosła, co widzšc nazaretańczyk, dodał spiesznie: jest córkš Joachima i Anny z Betlejem, o których pewnie słyszałeœ, gdyż cieszyli się dobrš sławš. –Tak –potwierdził rabbi z uszanowaniem –znałem ich, ród wiedli od Dawida, znałem ich dobrze. – Nie żyjš już – mówił dalej Józef – umarli w Nazarecie i zostawili dom. Oto ich córka, która nie mogšc inaczej dojœć do swej własnoœci, musiała podług naszego prawa, zaœlubić najbliższego krewnego. Jest więc mojš żonš. –Teraz rozumiem, jako urodzeni w Betlejem, udajecie się tam stosownie do rzymskiego edyktu, aby swe imiona podać do spisu ludnoœci. Mówišc te słowa, załamał rabbi ręce ze zgrozš, a spojrzawszy ku niebu, wołał: –Bóg Izraela żyje! w prawicy Jego zemsta! – To rzekłszy, odwrócił się i spiesznie odszedł. A także Józef z małżonkš, ponieważ osioł ich się posilił, ruszył drogš w stronę Betlejem. Słońce silnie przypiekało, toteż Maryja zdjęła zasłonę, ukazujšc głowę bez nakrycia. Miała więcej niż piętnaœcie lat. Twarz owalna, cery bladawej, nos kształtny, wargi nieco rozwarte i pełne, nadawały ustom wyrazu słodyczy, czułoœci i ufnoœci;oczy duże niebieskie, ręce długie; œliczne, złote włosy spadały w cudnej z całoœciš harmonii na jej ramiona. Z całej jej postacibił blask niezwykłej czystoœci. Często zwracała wzrok ku niebu, a drżšce jej usta wymawiały słowa modlitwy. Józef zwracał się od czasu do czasu ku niej, a widok jej napełniał go radoœciš. Tak przebyli wielkš równinę i dotarli do wzgórza Mar Elias, a przeszedłszy przez dolinę, przybyli do Betlejem. Natłok ludu był wielki, a Józef widzšc takie przepełnienie, zaczšł się lękać, czy znajdzie pomieszczenie dla Maryi. Nie zatrzymujšc się dłużej i na nikogo nie zwracajšc uwagi, szedł dalej i stanšł dopiero u drzwi gospody miasta przy rozstajnych drogach. Aby dobrze zrozumieć, co się nazaretańczykowi wydarzyło w gospodzie, trzeba wiedzieć, że gospody na Wschodzie niczym nie były podobne do gospod ludów zachodnich. Nazywano je khnami z perskiego, a były to po prostu ogrodzone miejsca, ale bez domów i szałasów, częstobez bramy lub jakichkolwiek drzwi. Obierajšc miejsce na takš gospodę, myœlanotylko o cieniu, ochronie osób, ich dobytku i wodzie. Takie były gospody, w których odpoczywał Jakub, gdy szedł po żonę do Padan-Aram, a podobne do nich można dziœ jeszcze widzieć na oazach pustyni. Niektórez nich, szczególnie przy goœcińcach wiodšcych do wielkich miast, jak między Jerozolimš a Aleksandriš, były urzšdzone po ksišżęcemu, były to zwykle fundacje królewskie. Tego rodzaju khany były wtedy domem i własnoœciš szejka, który wywierał stšd wpływ na całe swoje pokolenie. Ostatecznym przeznaczeniem takiej budowy mniej było pomieszczenie i ugoszczenie podróżnych, a raczej były one targowicami, twierdzami, punktami zbornymi dla kupców i rzemieœlników – czasem tylko schronieniem dla spóŸnionych lub zbłškanych podróżnych; zresztš wœród tych murów, jak rok długi, załatwiano rozmaite sprawy sšdowe i targowe, jak na miejskich rynkach. W zwykłych gospodach nie było ani gospodarza, ani gospodyni, służšcego lub kucharki; stróż u bramy przedstawiał całyzarzšd i wszelkš władzę. Nikt tu nie rozkazywał ani nikt nie podawał rachunków; wynikiem tego systemu było, że każdy przybywajšcy przywoził żywnoœć dla siebie i zwierzšt lub nabywał je od kupców będšcych właœnie w gospodzie. Tak samo było z łóżkiem i posłaniem; właœciciel i zarzšdca dawał tylko wodę, odpoczynek, opiekę i schronienie, a dawał je dobrowolnie i bezinteresownie. W miejscowoœci takiej jak Betlejem, gdzie był jeden tylko szejk, nie mogło być więcejgospód; a nazaretańczyk, chociaż tu urodzony, nie mógł liczyć na goœcinnoœć w mieœcie, tym bardziej, że od dawna tu nie mieszkał. Co więcej, spis dla którego tu przybył, mógł trwać tygodnie, a nawet miesišce, gdyż rzymskie prowincjonalne władze odznaczały się takš powolnoœciš, że weszła w przysłowie. Wobec tego niepodobna było zamieszkać u znajomych lub krewnych, a Józef w miarę jak zbliżał się do gospody, coraz popędzał osła, choć było pod górę, a droga była nabita ludŸmi, którzy z wielkim hałasem prowadzili bydło,konie, wielbłšdy. Widzšc natłok obcych, Józef niepokoił się, czy znajdzie gdziekolwiek pomieszczenie, bo rzeczywiœcie tłum oblegał drzwi gospody, a podwórze jej, jakkolwiek obszerne, było przepełnione. Tuż u bramy siedział na dużym pniu cedrowym stróż gospody, włócznia jego o mur oparta, a pies leżał u stóp jego. – Pokój Jehowy z Tobš – rzekł Józef, dotarłszy w końcu do stróża. –Czego mnie życzysz i ja tobie życzę, a co posiędziesz, niech się mnoży tobie i dzieciom twoim – odparł stróż poważnie, nie ruszajšc się wcale. – Urodziłem się w Betlejem – rzekł Józef rozważnie – czyliż nie znajdę miejsca dla... – Nie ma. –Słyszeliœcie może o mnie, jestem Józef z Nazaretu. Tu jest dom ojców moich, bo jestem z pokolenia Dawidowego. Słowa te podtrzymywały nadzieję nazaretańczyka; jeœli one go zawiodš, każde inne nie zdadzš się na nic, nawet ofiara kilku syklów. Być synem Judy, to cenna rzecz – ale nierównie cenniejszš w opinii pokoleń było, być z domu Dawidowego– nie było nic zaszczytniejszego. Z uszanowaniem powstał stróż z miejsca swego i rzekł: rabbi, nie mogę ci powiedzieć, kiedy te drzwi po raz pierwszysię otwarły na powitanie podróżnego, dawniej to pewno niż tysišc lat, a od tego czasu nigdy nie zamknęły się przed dobrymczłowiekiem, jeœli tylko było miejsce, na którym by spoczšł. Gdyœmy tak postępowaliz obcymi, jakże inaczej mielibyœmy czynić ze swoimi? A jednak musi być prawda, kiedy stróż tego domu mówi potomkowi Dawida: „nie ma miejsca! ”Dlatego pozdrawiam cię na nowo, a jeœli chcesz się sam przekonać, chodŸ ze mnš, a pokażę ci,że nie ma miejsca w gospodzie: ani w izbach, ani w podwórzu, ani na dachu. Mogęo nad  ŕ ˆŠj ľAX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż `´ c ‡c›BÝVc€3+œ cĎ8ěť;§€cię zapytać rabbi kiedy przybyłeœ? – Dopiero przed chwilš. Stróż uœmiechał się, mówišc: –Obcy, który mieszka poœród was, niechaj będzie jak jeden z was i będę go miłować jak siebie. – Czy nie tak mówi prawo, rabbi? Józef milczał. –Jeœli takie jest prawo, czyż mogę powiedzieć takiemu, który pierwej przybył:IdŸ swojš drogš, bo oto przybył inny, który zajmie miejsce twoje? – Józef słuchał mowy jego spokojnie. – Gdybym nawet tak powiedział, czyliż miejsce to należałoby się tobie? Patrz, jak wielu czeka od dziewištej. – Któż sš ci wszyscy ludzie?? – zapytał Józef, wskazujšc na tłum – i co ich tu sprowadza?? –To, co zapewne i ciebie, rabbi, edykt cesarski. – Tu stróż rzucił pytajšce spojrzenie na nazaretańczyka, potem mówił dalej –ta przyczyna œcišgnęła większš częœć tych, którzy sš w gospodzie.Prócz tego przybyła wczoraj karawana jadšca z Damaszku do Arabii i Dolnego Egiptu. To, co tu widzisz najbliżej, należy do tej karawany, tak ludzie, jak i wielbłšdy. Józef jeszcze nie ustšpił. – Podwórze takie obszerne – rzekł. Tak, ale całe założone tłumokami, pakunkami jedwabiu, korzenia i innymi towarami, Tu twarz podróżnego zaszła smutkiem, oczy spuœcił na dół i rzekł wzruszony: Nie dbam o siebie, ale mam żonę z sobš, noc ciemna, zimniejsza na tej wysokoœci niż w Nazarecie, nie może ona spędzić nocy pod gołym niebem. Czy nie znalazłoby się dla niej jakie miejsce w mieœcie? –Ci ludzie – odrzekł stróż, wycišgnšwszy rękę w kierunku tłumu stojšcego przed bramš – byli wszyscy w mieœcie i mówiš, że wszystko jest zajęte. Znów Józef patrzył w ziemię, mówišc na wpół do siebie: „ona taka młoda! jeœli jej uœcielę posłanie na wzgórzu, zimno jš zabije ”. Potem znów przemówił do stróża: – Może znaliœcie jej rodziców Joachima i Annę z Betlejem, również z rodu Dawidowego? – W młodoœci mojej znałem ich, byli to sprawiedliwi ludzie. Mówišc to, spuœcił stróż oczy w zamyœleniu, nagle podniósł głowę i rzekł: –Nie mogę zrobić miejsca dla ciebie, rabbi,ale bez dobrej rady nie puszczę cię. Ileż was osób jest? Józef zamyœlił się, a potem odpowiedział: – Tylko żona i ja. –Dobrze, nie spędzicie nocy na dworze. SprowadŸ żonę, a spiesz się, bo gdy słońcezajdzie za górę, rychło noc nadejdzie. –Błogosławię ci błogosławieństwem podróżnego bez dachu, błogosławieństwo goœcia nie ominie cię również. Mówišc to nazaretańczyk, spiesznie wróciłdo Maryi, którš w czasie rozmowy ze stróżem gospody zostawił w pewnym oddaleniu, a wróciwszy z niš, rzekł: – Oto ta, o której mówiłem. Maryja miała twarz odsłoniętš. –Niebieskie oczy i złote włosy –zauważył po cichu stróż, patrzšc na Maryję –takim był młody Dawid, gdy œpiewał Saulowi. Bioršc rzemienne lejce z ršk Józefa, rzekłdo Maryi: – Pokój Tobie, córko Dawida –a do Józefa – rabbi, pójdŸ za mnš. Szli wšskim przejœciem, które wiodło przezpodwórze gospody, a potem ku wapiennym wzgórzom, wznoszšcym się za gospodš po zachodniej stronie. – Prowadzisz nas do jaskini –zauważył Józef. –Jaskinia, do której idziemy – rzekł, zwracajšc się do Maryi stróż – była schronieniem twojego dziada Dawida; sprowadzał on tu przed niebezpieczeństwem swoje bydło z pól, a żłoby ich sš tu jeszcze, jak były za jego dni; póŸniej, gdy był królem, szukał w tej starej chacie zdrowia i odpoczynku. Lepiej odpoczšć pod dachem, gdzie on sypiał, niż w podwórzu lub przy drodze. Ale oto i chatka przed jaskiniš. Chata była niska i ciasna, właœciwie była wejœciem do skały, z którš była złšczona,inie miała żadnego okna. Prócz wrót na wielkich zawiasach i œcian żółtš polepionychglinš, nie było nic więcej. W czasie, gdy odsuwano drewniane rygle, Maryja zsiadła z osła, a stróż, otworzywszy wrota, zawołał: chodŸcie! Podróżni weszli, rozglšdajšc się wokoło, i wnet spostrzegli, że chata służyła tylko dozakrycia otworu jaskini czy groty, prawdopodobnie naturalnej, długiej około czterdziestu stóp, dziewięć do dziesięciu wysokiej, a dwanaœcie do piętnastu szerokiej. Œwiatło padało przez drzwi i dostatecznie oœwietlało wnętrze, tak że można było widzieć nierównš, pełnš wyboi podłogę, na której leżały resztki siana, słomy i innych domowych zapasów, zajmujšcych cały œrodek komory. Przy œcianach były niskie, kamienne żłoby dla owiec, bez żadnych zagrodzeń ani klatek. Jakkolwiek œmieci i słoma pokrywały wszelkie zagłębienia podłogi, a pajęczyny wiszšce tu i ówdzie, wyglšdały jak kawałkibrudnego płótna, miejsce to nie było gorsze od wnętrza gospody. –WejdŸcie – rzekł przewodnik –cokolwiek tu znajdziecie, jest przeznaczone dla takich, jak wy podróżnych, bierzcie więc. Potem rzekł do Maryi: – Możesz tu spoczšć?? – Miejsce to jest œwięte – odpowiedziała. – Żegnam was. Pokój z wami! Gdy poszedł – podróżni zajęli się uporzšdkowaniem jaskini. O oznaczonej godzinie przed wieczorem ustał hałas i ruch w gospodzie, a zapanowała uroczysta cisza: w tym bowiemczasie każdy Izraelita, z rękoma skrzyżowanymi na piersiach, zwracał się ku Jerozolimie, modlšc się. Była to œwięta dziewišta godzina dnia, w której składano ofiarę w œwištyni na górze Moria. Gdy modlitwę skończono ruch na krótki czas rozpoczšł się na nowo; jedni zasiedli do wieczerzy, drudzy zabierali się do spoczynku. Chwilę póŸniej œwiatła pogasły, zapanowała cisza, i wszyscy poukładali siędo snu. Nagle, około północy, ktoœ na dachu zawołał: Wstawajcie, bracia, wstawajcie i patrzcie, jak niebiosa gorejš. Na głos ten ludzie półsenni, siadali na posłaniu, patrzyli nic nie rozumiejšc, a spojrzawszy na niebo, budzili się od razu, lecz jeszcze niczego pojšć nie mogli. Ruch zdachu przeszedł na podwórze, wkrótce cała ludnoœć z gospody i podwórza, patrzyła ze zdziwieniem na niebo. I widzielipromień œwiatła, zaczynajšcy się na skłonie nieba poniżej najbliższej gwiazdy, skšd ukoœnie padał na ziemię; u szczytu promienia œwieciła modra gwiazda, rzucajšca œwietlanš smugę niby snop promieni. Z boków jasnoœć spływała łagodnie, łšczšc się z ciemnoœciami nocy. ardzeń jej grzał jak słońce. Zjawisko zdawało się tkwić na najbliższej górze i tworzyło blade uwieńczenie szczytu wapiennych wzgórz. Było tak jasno, że ludzie widzieli wzajemnie swoje twarze i wyryte na nich zdziwienie. Promień œwiecił cišgle, zdziwienie poczęło zmieniać się w bojaŸń i lęk; bojaŸliwsi drżeli, odważniejsi rozmawiali szeptem. – Widziałeœ kiedy coœ podobnego?? – pytał jeden. –Zdaje mi się że œwiatło wisi nad górš; niemogę powiedzieć co to jest, nigdy czegoœ podobnego nie widziałem – brzmiała odpowiedŸ. – Czyżby to spadajšca gwiazda?? – zapytałinny niepewnym głosem. – Skoro gwiazda spadnie, œwiatło gaœnie. –Już wiem – zawołał jeden – pasterze ujrzeli lwa i zaœwiecili ogień, aby go zatrzymać z dala od trzody. Najbliższy sšsiad mówišcego odetchnšł swobodniej i rzekł twierdzšco: Tak, to co innego, gdyż dziœ tyle trzód rozbiegło się wdolinie. –Nie, nie! Gdyby wszystkie drzewa z całej judzkiej doliny na jeden stos złożono i zapalono, jeszcze by płomień nie był tak jasny. Widzšc, że nic się dalej nie dzieje groŸnego, ludzie uspokoili się i nastšpiła cisza. Bracia – przerwał jš wreszcie Żyd osędziwym obliczu – powiadam wam, jasnoœćta, to drabina, którš ojciec nasz Jakub widział we œnie. Niech będzie błogosławiony Bóg ojców naszych. ROZDZIAŁ III O dwie mniej więcej mile na południowy wschód od Betlejem leży dolina oddzielona od miasta pasmem wzgórz. Rosnš na niej drzewa karłowate: dęby, sosny i morwy. Ponieważ dolina ta zasłonięta jest od wiatrów północnych, służy czy to latem, czy też zimš za doskonałe pastwisko dla trzód, które tu pasterze zaganiajš. Niedaleko od miasta znajdowało się wielkie schronisko dla owiec, dokšd mogli się pasterze wraz ze swymi trzodami schronić.Było to miejsce otoczone murem wysokoœciczłowieka i ubezpieczone dokoła gęstymi krzakami cierniowymi, aby dziki zwierz, jaklew lub pantera, nie wpadł do owczarni i nie uczynił szkody. Poprzedniego dnia, w którym zaszły co dopiero opowiedziane wypadki, przybyła pewna liczba pasterzy ze swymi trzodami do doliny i od wczesnegojuż ranka brzmiały zaroœla nawoływaniami,hukiem siekier, beczeniem kóz i owiec, rykiem bydła i szczekaniem psów. O zachodzie słońca spędzano trzody do zagród, a gdy wieczór zapadł, pasterze zapalili wielki ogień niedaleko bramy, posililisię skromnš wieczerzš i siedli, aby odpoczšć i pogwarzyć, zostawiajšc zawsze jednego na straży. Widok tych ludzi dziwne robił wrażenie – nie nakrywajš nigdy głów, toteż twarde włosy sterczš wypalonymi przez słońce kępkami, brody kędzierzawe, splecione w warkocze zasłaniajš szyję i piersi, dodajšcpostaciom wyrazu dzikoœci. Za odzienie służš im skóry kozie lub baranie na zewnštrz włosem obrócone, grubym pasemw biodrach ujęte, a zostawiajšce ręce i nogi obnażone aż do kolan. Stroju dopełniały małe woreczki zwieszone z prawego ramienia, a zawierajšce zapasy żywnoœci i kamienie do tradycyjnej procy, w którš każdy był uzbrojony. Obok każdegoleżał kij pasterski, symbol powołania i broń przeciw napaœci. Rozmawiali o swych trzodach i przygodach tego dnia, aż sen skleił ich powieki. Noc była jasna, mroŸna, gwiaŸdzista, bez żadnego wiatru. Atmosfera była czysta, jaknigdy, czuć było jakiœ œwięty powiew, jakby przeczucie, że niebo zbliży się ku ziemi, aby jej szepnšć wieœć dobrš. Przy wejœciu do zagrody chodził miarowymkrokiem będšcy na straży pasterz; czasem,usłyszawszy jakiœ głos wœród œpišcej trzody lub krzyk szakala od strony gór, przystawał i nasłuchiwał. Północ się zbliżała. Poszedł więc ku ognisku, aby zbudzić zmieniajšcego go pasterza, gdy nagle oblała go niezwykła jasnoœć, łagodna, niby księżycowa; ujrzał całš dolinę, pastwiska, trzodę, wszystko jak za jasnego dnia. Dreszcz wstrzšsnšł nim całym. Spojrzał w górę, nie widział gwiazdy, œwiatło jakby z otwartego w niebie okna padało na ziemię; wielce przerażony poczšł wołać: – Wstawajcie!! Wstawajcie! Psy zaczęły skomlić ze strachu. Trzody zbiły się w jednš kupę. Pasterze zerwali się na równe nogi i chwycili za broń. – Co się dzieje?? – pytali. – Patrzcie!! – zawołał stróż – Niebo w płomieniach!! Nagle jasnoœć nabrała jeszcze siły, pasterze zakrywajšc oczy, padali na twarze; nagle usłyszeli głos pełen niepojętego uroku: – Nie bójcie się. Słuchali. – Nie bójcie się, bo oto oznajmiam wam wielkš radoœć, która napełni wszystkie narody ziemi. Głos pełen słodyczy, spokoju, czysty, poruszył ich do głębi i napełnił ufnoœciš. Uklękli z czciš i ujrzeli wœród jasnoœci postać ludzkš w szacie nadzwyczajnej białoœci, ponad jej ramionami wznosiły się końce skrzydeł; nad głowš postaci œwieciła gwiazda, ręce wzniosła nad pasterzami, błogosławišc im, a twarz jej była dziwnie spokojna i cudownie piękna. Nieraz judejscy pasterze słyszeli i rozmawiali o aniołach, żadna też wštpliwoœć nie powstała w ich sercach, a w uniesieniu myœleli: „Chwała Boża jest poœród nas; Bóg posłał do nas Anioła, jak kiedyœ posyłał do proroków Swoich ”. Anioł mówił dalej: Dziœ narodził się wam Zbawiciel w mieœcie Dawidowym, którym jest Chrystus Pan. I znów nastšpiła cisza, a słowa jego wyryły się w sercach pasterzy. –A dla was jest znakiem to, że znajdziecie niemowlštko owinięte w pieluszki, położone w żłobie – mówił anioł. Œwięty posłaniec nie mówił już więcej; został jednak jeszcze chwilę; a gdy pasterze stali oniemieli, pojawiły się niezliczone zastępy aniołów, chwalšcych Boga, mówišcych: „Chwała Bogu na wysokoœciach, a na ziemi pokój ludziom dobrej woli ”. Ten hymn pełen uroczystych tonów brzmiałdługo i powtarzał się wiele, wiele razy. Nareszcie anioł wzniósł w niebo oczy, z wolna poruszył skrzydłami, roztaczajšc jepoważnie, a były one wewnštrz białe jak œnieg i mienišce niby muszle morskie. Rozpostarłszy skrzydła, uniósł się lekko, bez trudu i zniknšł wraz ze œwiatłem. Długo jeszcze po jego odejœciu słychać było z górnych sfer hymn, w miarę oddalenia cichnšcy: „Chwała Bogu na wysokoœciach, a na ziemi pokój ludziom dobrej woli ”. Gdy pasterze oprzytomnieli, patrzyli na siebie ze zdziwieniem, nareszcie jeden z nich rzekł: – To był Gabriel, posłaniec Pana do ludzi. Wszyscy milczeli. – Chrystus Pan się narodził; alboż nie tak mówił? Wtedy drugi odzyskał mowę i odpowiedział:– Tak mówił. –Wszak mówił także, że to się stało w mieœcie Dawidowym, a to jest Betlejem; przecież mamy znaleŸć dziecię owinięte w pieluszki. –I położone w żłobie. Ten, który mówił pierwszy, patrzył zamyœlony w ogień, nareszcie rzekł jakby nagłym opanowany postanowieniem: –Jedno jest tylko miejsce w Betlejem. gdzie sš żłoby jedno tylko, w jaskini w pobliżu za gospodš. Bracia, chodŸmy zobaczymy to, cosię stało. Kapłani, doktorowie i uczeni w Piœmie od dawna oczekujš Chrystusa Mesjasza i oto narodził się, a Pan dał znaknam, po którym poznamy Go. ChodŸmy oddaćmu pokłon. – Jakże zostawimy trzodę?? – Pan strzec jej będzie. Spieszmy się! Wszyscy wstali i opuœcili zagrodę. Minęli góry, miasto i stanęli u bramy gospody, u której zastali stróża. – Czegóż chcecie?? – zapytał. – Widzieliœmy dzisiaj wielkie rzeczy i usłyszeliœmy wielkš nowinę. – Widzieć.... i myœmy widzieli, ale nic nie słyszeliœmy. I cóż słyszeliœcie? –Chcemy iœć do jaskini, aby się o wszystkim przekonać. ChodŸ z nami i zobacz własnymi oczami. – Daremna droga!! – Bynajmniej, narodził się Mesjasz! – Mesjasz?? Skšd to wiecie? – ChodŸ i patrz. Stróż rozeœmiał się pogardliwie. – Mesjasz?? – powtórzył – po czym chcecie Go poznać. –Urodził się dzisiejszej nocy i leży w żłobie. Tak nam oznajmiono. A jest tylko jedno miejsce w Betlejem, gdzie sš żłoby. – W jaskini?? – Tak jest.... chodŸ z nami. Przeszli podwórze gospody, nie zatrzymywani już przez nikogo, mimo że niektórzy w gospodzie nie spali i rozmawialio œwiatłoœci, którš w nocy widzieli. Drzwi do jaskini stały otworem. Wewnštrz błyszczał przyćmionym œwiatłem kaganek. Przybyli weszli œmiało do wnętrza. Pokój wam! –rzekł stróż, zwracajšc się doJózefa. Oto przyszli ludzie, którzy szukajš Dziecištka, które narodziło się tej nocy, owinięte jest w pieluszki i lezy w żłobie. Promień radoœci przebiegł po obliczu Józefa. Zwróciwszy się ku wnętrzu jaskini wskazał rękš i rzekł: – Tam oto!! I zaprowadził ich do żłobu, w którym leżało Dziecištko. Przy œwietle kaganka ujrzeli niemowlę i oglšdał je w niemym podziwie. Dziecię nie ruszało się i było podobne do każdego innego nowo narodzonego dziecięcia. – To jest Chrystus – rzekł jeden z pasterzy. –Chrystus – powtórzyli wszyscy, padajšc na kolana i oddajšc Mu czeœć. Jeden z nich powtarzał z uniesieniem: – Oto Pan, pełne sš niebiosa i ziemia chwały Jego. Ci proœci ludzie całowali brzeg sukni Matki iz radoœciš odeszli. Wracajšc przez gospodę, opowiadali wszystkim co ich spotkało, a idšc przez miasto i całš drogę z powrotem do trzód, œpiewali hymn Aniołów: „Chwała Bogu na wysokoœciach, a na ziemi pokój ludziom dobrej woli! ” Wieœćo narodzeniu Chrystusa Pana rozeszła się po całej okolicy, a œwiatło, które widziano,potwierdzało opowieœć. W następnych dniach ciekawe tłumy nawiedzały jaskinię, wielu wierzyło, ale większoœć naigrawała się i szydziła. ROZDZIAŁ IV Drogš od Shechem, jedenastego dnia po narodzeniu Dziecištka, po południu, zbliżali się mędrcy do Jerozolimy; przeszedłszy strumień Cedron, spotykali mnóstwo ludzi, którzy stawali i ciekawie im się przypatrywali. Geograficzne położenie Judei było bardzo korzystne, gdyż leżała na głównej drodze wiodšcej przez pustynię. Kupcy, wędrujšcy tym szlakiem musieli przejeżdżać przez Jerozolimę, gdzie opłacali cło od przywiezionych towarów. Ruch w Jerozolimie był zatem znaczny; podobnie jak w Rzymie schodziły się tutaj wszelkie narodowoœci œwiata. Mimo to trzej mędrcy wzbudzali powszechne zainteresowanie, a nawet podziw. Dziecko należšce do gromadki kobiet, siedzšcej przy drodze naprzeciw Królewskich grobów, widzšc jadšcych, złożyło ršczki, wołajšc: Patrzcie, patrzcie! jakież to piękne dzwonki! jakie wielkie wielbłšdy! Dzwonki były srebrne, a wielbłšdy niezwykłej wielkoœci białoœci, ruszały się ani na dachu. Mogęo nad  ŕ ˆŠj ľAX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷żP• cĺ —@|Řc€T% cc2 Zz nadzwyczajnš powagš; zaopatrzenie u siodeł œwiadczyło o długiej podróży, a zarazem bogactwie ich właœcicieli. Jednak ani dzwonki, ani wielbłšdy, ani ubranie, ani zachowanie się podróżnych nie było tak dziwne, jak pytanie, które jadšcy na czele zadawał przechodniom. Nasi podróżni zatrzymali się naprzeciw „grobów ”, wprost owej gromadki niewiast. –Dobre niewiasty –rzekł Baltazar, gładzšc brodę i wychylajšc się spod namiotu – czy niedaleko już do Jerozolimy? –Niedaleko –rzekła kobieta, za którš schroniło się dziecko. – Gdyby drzewa przyowej grocie były niższe, mógłbyœ widzieć stšd wieże miasta. Baltazar spojrzał na Greka i Hindusa, a potem zapytał: – Gdzież mamy szukać Tego, który się narodził, Króla Żydowskiego? Kobiety popatrzyły po sobie, nie dajšc odpowiedni. – Czy nie słyszeliœcie o Nim?? – Nie. –A zatem opowiadajcie wszystkim, żeœmy widzieli Jego gwiazdę na Wschodzie i przybyliœmy oddać Mu czeœć. To rzekłszy, pojechali dalej, pytajšc innych– również daremnie. Koło groty Jeremiaszaspotkali jadšce liczne towarzystwo, które tak się zdziwiło pytaniem i powierzchownoœciš podróżnych, że zawróciło z drogi i pojechało wraz z nimi do miasta. Trzej podróżni byli tak zajęci swoim posłannictwem, że nie zwracali uwagi na wspaniały widok, który się im ukazał, gdy zbliżali się ku miastu. Liczny tłum ciekawych towarzyszył podróżnym. Stanęli nareszcie przed Bramš Damasceńskš. – Pokój tobie!! – rzekł Egipcjanin czystym głosem. Straż nie dała żadnej odpowiedzi. –Przybywamy z dalekich stron, szukajšc Tego, który się narodził, Króla Żydowskiego. Czy możesz nam powiedzieć, gdzie Go znaleŸć możemy? Żołnierz podniósł przyłbicę i zawołał głoœno w stronę strażnicy. W tej chwili wyszedł setnik. –Rozstšpcie się – zawołał na tłum; a gdy nie doœć szybko usłuchano jego rozkazu, wysunšł się naprzód, robišc miejsce dzirytem na prawo i lewo. – Czego chcecie?? – zapytał Baltazara. – Gdzie jest Ten, który się narodził Król Żydowski? – odrzekł Baltazar. – Herod?? – spytał Rzymianin zdziwiony. – Herodowi Cezar dał królestwo, zatem nieHerod. –Innego króla żydowskiego nie ma. – Na wschodzie widzieliœmy gwiazdę Tego, którego szukamy, aby Mu oddać czeœć. Zmieszanie Rzymianina wzrosło. –IdŸcie dalej – odrzekł wreszcie –idŸcie dalej...nie jestem Żydem...pytajcie o to doktorów w œwištyni, albo kapłana Annasza, a jeszcze lepiej, samego Heroda. Jeœli jest jaki inny król żydowski, on będziewiedział, gdzie jest. To mówišc, przepuœcił cudzoziemców, którzy minęli bramę i wjechali w wšskš uliczkę. Baltazar zaœ rzekł do towarzyszy: –Osišgnęliœmy cel naszego przybycia, przedpółnocš całe miasto będzie wiedziało o naszym posłannictwie. A teraz ruszajmy dogospody. Tego samego dnia o zachodzie słońca kilka kobiet prało bieliznę na stopniach schodów wiodšcych do stawu Siloam. Każda u nich klęczała, majšc przed sobš duże wiadro. Siedzšca na najniższym stopniu dziewczyna podawała wyżej siedzšcym wodę. Kiedy tak były zajęte pracš, nadeszły dwie kobiety, aby nabrać wody w wiadra, które z sobš przyniosły. –Pokój wam – rzekła jedna z przybyłych. Pracujšce odpowiedziały również tym pozdrowieniem. – Noc nadchodzi, czas skończyć – rzekła jedna z nich. – Jeszczeœmy roboty nie skończyły – odrzekła inna. – Ale czas iœć na spoczynek i.... – posłuchać ploteczek – przerwała druga. – Co słychać nowego. – Jak to, czy nic nie wiecie? – Nie, zgoła nic. – Mówiš, że się narodził Chrystus – rzekła przybyła i szybko opowiedziała co słyszała. Ciekawy był widok rozjaœnionych twarzy praczek, które pousiadały na wiadrach odwróconych dnem do góry i słuchały, od czasu do czasu przerywajšc opowiadajšcej wykrzyknikami. – Chrystus, co mówisz? ! – Tak mówiš. – Kto?? – Wszyscy o tym opowiadajš?? – Można temu wierzyć?? –Dziœ po południu przybyło trzech podróżnych przez Cedron, drogš od Shechem –opowiadała mówišca, chcšc pokonać wszystkie wštpliwoœci. –Każdy z nich jechał na wielbłšdzie białymjak mleko, bez żadnej odmiany, i większym niż kiedykolwiek widziano w Jerozolimie. Zainteresowanie słuchaczek rosło, otworzyły oczy i usta z wielkiego zdziwienia. – Muszš być bogaci –mówiła dalej –bo siedzieli pod jedwabnymi namiotami, przytwierdzonymi do złocistych siodeł. Wszystko zresztš, uzdy, frędzle, lœniło się od złota, a srebrne dzwonki wydawały œlicznš muzykę. Jeden z nich, jadšcy na przedzie, zatrzymywał się i wszędzie po drodze pytał dzieci, kobiet, przechodniów: „Gdzie jest Ten, który się narodził. Król Żydowski? ” – Oczywiœcie nikt na to nie odpowiadał, nikt nie rozumiałczego chcieli, więc jechali dalej, a lud zdziwiony tłumaczył sobie pytania ich w najróżniejszy sposób. „Szukamy, bo widzieliœmy gwiazdę Jego na Wschodzie i przychodzimy oddać Mu czeœć ” – nikt tegozrozumieć nie zdołał. –O to samo pytali Rzymianina w bramie, a on, nie mędrszy od prostego ludu po drodze, odesłał ich do Heroda. – Gdzie sš teraz?? – W gospodzie; tłumy ludu cisnš się ustawicznie, aby ich widzieć. – Kim oni sš?? –Nikt tego nie wie. Mówiš, że sš to Persowie, mędrcy, którzy rozmawiajš z gwiazdami – prorocy może...tacy, jak niegdyœ Eliasza lub Jeremiasz. – O kim to oni myœlš, pytajšc o Króla Żydowskiego? – Oczywiœcie o Chrystusie, który się narodził. Jedna z kobiet, składajšc robotę, œmiała się i rzekła: Dobrze, gdy Go Zobaczę, uwierzę. Inna idšc za przykładem poprzedniej, dodała: A ja nie uwierzę, aż ujrzę że wskrzesza zmarłych. Trzecia rzekła spokojniej: Dawno był obiecany, toteż doœć mi będzie, gdy Go ujrzę uzdrawiajšcego trędowatych. Tak rozmawiajšc siedziały kumoszki długo,aż je noc i zimno zmusiły do pójœcia do domu. ROZDZIAŁ V Tegoż samego dnia póŸno wieczorem, kiedy zacišgano pierwszš nocnš straż, odbywało się na rozkaz króla Heroda wielkie zebraniew pałacu na górze Syjon. Przybyło na nie około pięćdziesięciu osób. A byli to znaczniejsi kapłani, uczeni w piœmie, doktorowie prawa, należšcy do rady królewskiej. Między nimi byli przedstawiciele rozmaitych sekt: faryzeusze, saduceusze i esseńczycy. Komnata, w której odbyło się posiedzenie, znajdowała się w dolnej częœci pałacu, a była obszerna i urzšdzona na sposób rzymski. Posadzka marmurowa, œciany bez okien, malowane na safianowy, żółty kolor.Ława w kształcie litery U, zwrócona otworem do drzwi, zajmowała œrodek sali, a była pokryta szerokimi poduszkami z żółtego sukna. W zagięciu ławy, stał ogromny spiżowy trójnóg, kunsztownie złotem i srebrem wykładany; nad nim zaœ zwieszał się od stropu œwiecznik o siedmiu ramionach, z zatkniętym w każdym ramieniukagankiem. Mężowie, uczestniczšcy w naradzie, byli to ludzie podeszli w latach; długie ich brody, duże nosy, czarne błyszczšce oczy nadawały im niezwykle przejmujšcego grozš wyrazu. Zachowanie się ich było pełne godnoœci i powagi. Na pierwszym miejscu siedział przewodniczšcy zebrania, po prawej i lewejstronie zajęła miejsce reszta członków. Szczególnš uwagę zwracał przewodniczšcy:postaci wysokiej, przygarbiony i skurczony pod ciężarem lat, podobny do szkieletu. Biała szata zwieszała mu się w fałdach z ramion. Ręce, półzakryte rękawami z białego w czerwone pasy jedwabiu, złożył poważnie na kolanach. Gdy mówił, podnosił prawš rękę i wskazujšcy palec, aby swoim słowom dodać większego znaczenia. Szacunek wzbudzajšcš głowę okalały białe,jak jedwab cienkie włosy. Skronie mocno miał zapadnięte, toteż czoło wystawało niby skała, oczy bez blasku i niepewne, nosspiczasty, cała zaœ niższa częœć twarzy ginęła w brodzie rozwianej a wspaniałej jak u Arona. Był to Hillel, Babilończyk. Majšc już lat sto szeœć, był jeszcze rektorem Wielkiej Rady. Na stole przed nim leżał zwój pergaminowy, hebrajskim zapisany pismem,za jego siedzeniem stał paŸ, bogato ubrany, czekajšcy na rozkazy. Zgromadzenie rozpoczęło się przemowš, potem nastšpiła rozprawa nad przedłożonymi do omówienia sprawami, a gdy doszli do ostatecznego wniosku, każdy przybrał wyraz jeszcze bardziej uroczysty, poważny zaœ Hillel, nie ruszajšc się, zawołał na pazia: – Hist!! Chłopiec zbliżył się z uszanowaniem. –IdŸ, powiedz królowi, że możemy mu dać odpowiedŸ. – Chłopiec wyszedł spiesznie. Po chwili weszli dwaj żołnierze i stanęli po obu stronach podwoi; za nimi wstšpiła do komnaty dziwna postać –starzec w purpurowej sukni z brzegiem szkarłatnym; złota taœma, tak cienka, że się gięła jak skóra, przytrzymywała szatę w pasie, sprzšczki obuwia œwieciły klejnotami. Wšska filigranowa korona błyszczała na jego głowie. Zamiast pieczęci u naplecznika wisiał sztylet. Szedł kulejšc i opierajšc sięciężko na lasce. Nie podniósł oczu, aż doszedł do zgromadzonych; wtedy jakby pierwszy raz ujrzał, spojrzał dumnie wokoło, jak ktoœ zdziwiony i szokujšcy nieprzyjaciela, ponurym, podejrzliwym i groŸnym wejrzeniem. Był to Herod, zwany Wielkim, godny naœladowca rzymskich cezarów, dzierżšcy mimo podkopanego zdrowia despotycznie berło, człowiek podejrzliwy, zazdrosny i okrutny, sumienia zbrodniami obcišżonego. Gdy Herod wszedł, powstał ogólny ruch w zgromadzeniu –starsi kłaniali się nisko, grzeczniejsi wstawali i oddawali pokłon. Po odebraniu hołdu, Herod podsunšł się do trójnoga, stanšł naprzeciw Hillela, który pozdrowił go pochyleniem głowy. –OdpowiedŸ – rzekł król rozkazujšcym tonem do Hillela, oparłszy się dumnie obiema rękoma na lasce – odpowiedŸ!! Oczy patriarchy œwieciły łagodnoœciš, podniósł głowę, a patrzšc œmiało w obliczekrólewskie, rzekł wœród ogólnego milczenia. –Niech pokój Boga Abrahama, Izaaka i Jakuba będzie z tobš, o królu. Słowa te były jakby inwokacjš, wstępem; potem innym tonem mówił dalej: – Pytałeœ nas, gdzie się ma narodzić Chrystus? Król skinšł głowš twierdzšco, ale złowrogiego wzroku nie odwrócił od mędrca: – Takie stawiałem pytanie. –Więc dowiedz się, królu –mówię tu w swoim i całego zgromadzenia imieniu, bo wszyscy się na jedno zgadzamy: w Betlejemw Judei. Tu Hillel spojrzał na zwój pergaminowy, leżšcy na trójnogu, a wskazujšc nań drżšcym palcem, rzekł: w Betlejem w Judei, bo napisane jest przez Proroki „I ty,Betlejem, ziemio judzka, nie jesteœ ostatnišmiędzy księstwami judzkimi, bo z ciebie wyjdzie Ten, który opanuje cały naród izraelski ”. Twarz Heroda zmieniła się, oczy spoczęły na pergaminie – zamyœlił się. Otaczajšcy widzšc gniewne oblicze pana, zadrżeli, tak on jak i oni milczeli, nareszcie król obrócił się i wyszedł z komnaty. – Bracia – rzekł Hillel – oto jesteœmy wolni. Zgromadzenie powstało i rozeszło się grupami. – Symeonie – rzekł Hillel. Człowiek liczšcy mniej więcej pięćdziesišt lat, przybliżył się ku niemu. – Zwiń œwięty pergamin i weŸ go z poszanowaniem. Gdy rozkaz został spełniony, rzekł Hillel: – Teraz podaj mi ramię, pójdę do lektyki. Opuœcili salę. Tak odszedł sławny Killel i Symeon, syn jego, przyszły jego następca w mšdroœci, nauce i godnoœci. Tego samego wieczora, ale znacznie póŸniej, nasi trzej podróżni Mędrcy udali się w gospodzie na spoczynek. Kamienie, które służyły za węzłowia, tak wysoko podpierały głowy, że przez otwór w sklepieniu mogli patrzeć w ciemnoœci nocy, a patrzšc w migocšce gwiazdy, myœleli i swoim niezwykłym powołaniu. Otóż byli już w Jerozolimie, pytali przy bramie o Tego, którego szukali, oznajmili jego narodzenie, teraz pozostaje im tylko znaleŸć Go, a w tym zdali się zupełnie na Ducha. Ludzie, nadsłuchujšcy głosu Boga lub wyczekujšcy znaku z Nieba, nie mogš spać. Wœród tego oczekiwania wszedł w ciemnoœci sklepienia jakiœ człowiek. – Wstańcie!! – rzekł – przynoszę rozkaz, któremu natychmiast trzeba zadoœć uczynić.Wszyscy usiedli na posłaniach. – Od kogo przybywasz?? – spytał Egipcjanin. – Od króla Heroda. Każdy z podróżnych doznał niemiłego wzruszenia. – Czyż nie jesteœ stróżem gospody?? – zapytał znów Baltazar. – Jestem. – Czego król chce od nas?? – Posłaniec jego jest tam, niechaj wam odpowie. – Powiedz mu, aby oczekiwał naszego przybycia. –Dobrze uczyniłeœ, mój bracie –rzekł Grek, gdy stróż poszedł. – Widocznie rozniosła się wieœć o naszym przybyciu i celu naszej podróży. Dowiemy się, z jakš posłaniec przyszedł wiadomoœciš. Wstali, włożyli sandały, przepasali szaty i poszli. – Pozdrowiam was, życzę pokoju i przepraszam, ale król mój i pan posłał mnie z proœbš do was, abyœcie spiesznie udali się do pałacu, gdzie z wami pragnie pomówić na osobnoœci. Tak poseł spełnił swoje poselstwo. Kaganek wisiał u wejœcia gospody, przy jego œwietle spojrzeli Mędrcy po sobie i poznali, że Duch jest z nimi. Wtedy Egipcjanin przystšpił do stróża i rzekł tak.aby go nikt nie słyszał: Wiesz, gdzie sš złożone nasze wory w podwórzu i gdzie spoczywajš nasze wielbłšdy. Skoro pójdziemy, przygotuj wszystko do naszego odjazdu – w razie gdyby ten okazał się potrzeby. –IdŸcie w pokoju, możecie mi zaufać – odrzekł stróż. – Wola króla, naszš wolš – rzekł Baltazar do posła – prowadŸ nas. Szli wšskimi ulicami Jerozolimy, na których widać było, że Herod dbał o porzšdek i czystoœć. Idšc za posłem. Mędrcy pogršżylisię w milczeniu. W końcu stanęli przed bramš pałacu. Przy œwietle ogni, palšcych się dwóch wielkich kotłach, zobaczyli ogólne linie budowy oraz kilka ze straży opartych na broni. Przez przejœcia pod arkadami, przez podwórza i kolumnady nie zawsze oœwietlone, przez liczne schody, niezliczonekomnaty i sale, szli nie pytani i nie zatrzymywani, aż ich zaprowadzono do wieży, niezwykle wysokiej. Tu przewodnik nagle zatrzymał się, a wstępujšc w otwarte podwoje rzekł: – WejdŸcie, król jest tam. Powietrze w komnacie, do której weszli, było przesišknięte zapachem sandałowego drzewa, a całe urzšdzenie jej odznaczało się bogactwem. Posadzkę komnaty, raczej jej œrodek, pokrywał kobierzec o długim włosie, a na nim stał tron. Przybyli mogli zaledwie pobieżnie przypatrzeć się rzeŸbionym i złoconym otomanom i łożom, wachlarzom, dzwonkom i muzycznym instrumentom, złotym œwiecznikom i murommalowanym na sposób grecki. Herod, ubranyjak wtedy, gdy zapytywał doktorów i prawników na zgromadzeniu, siedział na tronie i zwrócił całš uwagę przychodniów. Na brzegu kobierca, do którego się nieœmiało zbliżyli, oddali pokłon aż do ziemi, co widzšc król, zadzwonił i kazał słudze wstawić krzesło naprzeciw tronu. – UsišdŸcie – rzekł uprzejmie. –Od północnej bramy –mówił dalej, gdy usiedli, miałem doniesienie po południu o przybyciu trzech cudzoziemców, dziwnie ubranych i zdajšcych się pochodzić z dalekich stron. Czyż wy nimi jesteœcie? Egipcjanin za znakiem danym przez towarzyszy, odpowiedział kłaniajšc się nisko: Gdybyœmy byli inni, niż jesteœmy, potężny Herod, którego sława napełnia œwiat cały, nie posyłałby po nas. Nie możemy wštpić, iż jesteœmy tymi, których szukasz. Herod przyjšł to przemówienie skinieniem ręki. –Któż wy jesteœcie? Skšd przychodzicie? –pytał i dodał znaczšco: niech każdy mówi za siebie. Po kolei zdali mu sprawę, opowiadajšc o krajach i miastach ojczystych, o drogach, którymi do Jerozolimy przybyli. Trochę rozczarowany Herod, zapytał wprost: – O co pytaliœcie żołnierza i starszego przybramie?? – Pytaliœmy ich, gdzie jest Ten, który się narodził Król Żydowski? –Rozumiem teraz, dlaczego wzbudziliœcie tyle ciekawoœci, a i ja niemniej jestem zaciekawiony. Czyż jest inny król Żydów? Egipcjanin rzekł bez trwogi. – Jest, nowo narodzony. Wyraz bólu skrzywił twarz monarchy, zdawało się jakby jakieœ nieprzyjemne wspomnienie opanowało umysł jego. – Nie u mnie, nie u mnie – zawołał. W tej chwili widział zapewne blade straszne widma pomordowanych dzieci, pokonujšc jednak wzruszenie, rzekł: – Gdzie jest ten nowy król?? – Tego właœnie pragniemy się dowiedzieć. –Przynosicie mi dziwnš wieœć – zagadkę odSalomonowych trudniejszš. Tu zamilkł na chwilę, a potem mówił dalej: –Jak widzicie, jestem w podeszłym wieku, w którym ciekawoœć jest tak niepokonana jak w dzieciństwie; żartować z niš byłoby okrucieństwem. Powiedzcie, co więcej wiecie, a uczczę was jak sobie równych, jak król czci króla. Powiedzcie mi wszystko, co wiecie o nowo narodzonym, a pójdę z wami szukać Go, a gdy Go o nad  ŕ ˆŠj ľAX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPĺ c5ßcl €śc€6-žcô;sznajdziemy, zrobię co zechcecie, przywiodęGo do stolicy, nauczę sztuki panowania, użyję moich wpływów u Cezara na jego korzyœć i chwałę. Przysięgam, że zazdroœćnie powstanie między nami. Powiedzcie mi tylko, jakim sposobem, oddzieleni morzem i pustyniš mogliœcie o Nim usłyszeć. – Powiem ci prawdę, królu. – Mów – rzekł Herod. Baltazar powstał i rzekł głosem uroczystym. – Widoczna w tym ręka wszechmogšcego Boga. Po twarzy Heroda przebiegł cień trwogi. –On kazał nam przyjœć tu, obiecujšc, że znajdziemy Zbawiciela œwiata; że go zobaczymy, oddamy Mu czeœć i będziemy o Nim œwiadczyć, a jako znak każdemu u nas dane było widzieć gwiazdę Jego, a Duch Jego był z nami i teraz, o królu. Duch Jego jest i tu obecny. Uczucie pełne zdziwienia opanowało trzech Mędrców. Grek z trudnoœciš powstrzymywał swojš radoœć. Herod natomiast badał wzrokiem twarz każdego znich, a zdawał się być coraz podejrzliwszyiwięcej niezadowolony. –Drwicie ze mnie –rzekł. – Nie mogę inaczej sšdzić, chyba że powiecie mi co nastšpi po przyjœciu nowego króla. – Odkupienie. – Od czego?? – Od grzechów. – Jak?? – Mocš Bożš – przez wiarę, miłoœć i dobreuczynki. –Więc...–tu wstrzymał się Herod, a z wejrzenia i wyrazu twarzy nikt nie mógł odgadnšć, z jakim uczuciem mówił dalej: jesteœcie więc posłańcami Chrystusa. Czy powiedzieliœcie już wszystko? Baltazar skłonił się nisko na znak potwierdzenia i dodał: – Sługami twymi jesteœmy, o królu. Monarcha poruszył dzwonkiem, a gdy się sługa ukazał rzekł: Przynieœ dary. Sługa wyszedł, wrócił za chwilę, a klękajšc przed goœćmi, dał każdemu wierzchniš suknię, czyli płaszcz szkarłatany i niebieski oraz złoty pas. Mędrcy przyjęli dary, składajšc podziękowanie według wschodniego obyczaju. Jeszcze słowo –rzekł Herod po ukończeniuceremonii –mnie i starszemu żołnierzowi przy bramie mówiliœcie o gwieŸdzie widzianej na wschodzie. – Tak – rzekł Baltazar – Jego gwiazdę, gwiazdę Nowo Narodzonego. – Kiedyż się ona ukazała?? – Wtedy, gdyœmy odebrali rozkaz i poselstwo. Herod powstał, dajšc do zrozumienia, że posłuchanie skończone. Schodzšc z tronu, zbliżył się ku nim i rzekł uprzejmie: Jeœli, jak wierzę, o mężowie pełni mšdroœci, jesteœcie posłańcami Chrystusa właœnie narodzonego, wiedzcie, że dzisiejszej nocy pytałem najœwiadomszych w tych rzeczach Żydów i oni jednogłoœnie orzekli, że Chrystus ma się narodzić w Betlejem w ziemi judzkiej. A więc idŸcie tam, mówię wam, idŸcie i szukajcie małego Dziecištka, a gdy znajdziecie, powiadomcie mnie, abym mógł pójœć i oddać Mu czeœć. Tymczasem wdrodze nie doznacie żadnej przeszkody ni opóŸnienia. Pokój wam! –To rzekłszy, wstał i wolnym krokiem opuœcił komnatę. Natychmiast przewodnik wywiódł ich na ulicę i zaprowadził do gospody, w której bramie Grek rzekł: Udajmy się do Betlejem,jak nam radził król. – Tak – zawołał Hindus – Duch goreje we mnie. – Niech się tak stanie – dodał Baltazar żywo. – Wielbłšdy gotowe do podróży. Obdarzywszy stróża, wsiedli podróżni na siodła, spytali o drogę do Jopejskiej Bramyipojechali. Bramę zastali otwartš na swe przybycie i udali się drogš, którš niedawno przybyli Józef i Maryja. Gdy zjechali z Hinnonu w dolinę Refaim, ukazało się œwiatło, zrazu blade i niepewne. Serca podróżnych zabiły raŸniej; œwiatło się wzmogło, poczęło razić oczy, aż je przysłaniać musieli. Skoro zaœ odważyli się znów na nie spojrzeć, było jak inne na niebie, ale szło przed nimi blisko i powoli. W zachwyceniu złożyli ręce do modlitwy. Często wœród drogi powtarzali na przemian w uniesieniu: „Bóg z nami! Bóg z nami! ” I szli za gwiazdš, aż stanęła nad stajenkš w pobliżu Betlejem. Kiedy w Betlejem wartę zmieniano, ranek zaczynał już œwitać. Już wierzchołki gór kšpały się w promieniach wychylajšcego sięsłońca, ale w dolinie panowała jeszcze głucha noc. Stróż na ganku starej gospody,drżšc od chłodu, słuchał uważnie pierwszych odgłosów, którymi budzšce się życie wita rannš jutrzenkę. Nagle ukazało się œwiatło idšce wprost na dom. Zrazu zdawało mu się być pochodniš w czyjejœ ręce; póŸniej sšdził, że to meteor: gdy się jednak zwiększało i zmieniało w gwiazdę, krzyknšł z przerażenia. W gospodzie na jego krzyk, kto żyw, wyszedł na dach. Zjawisko zbliżało się cišgle: skały, drzewa,droga poniżej œwiatła były jasne, a œwiatłoœć ta stała się olœniewajšca. BojaŸliwsi padli na kolana, modlšc się i zakrywajšc twarze; odważniejsi schylali się, przysłaniajšc oczy, i od czasu do czasu spoglšdali na to co ich otaczało. Gospoda i jej okolica stanowiły jakby oœwiecony punkt. Odważniejsi, co patrzyli œmiało, widzieli gwiazdę stojšcš prosto naddomem przed jaskiniš, w której się narodziło Dziecię. Wœród tej jasnoœci przybyli i Mędrcy. U bramy zsiedli z wielbłšdów i zażšdali, by ich wpuszczono do œrodka. Po chwili, którejstróż potrzebował do opanowania strachu, odsunšł nareszcie zasuwy i otworzył bramę. Wielbłšdy podobne do widm w tym nadnaturalnym œwietle, dziwne ubrania, pełne uniesienia i oczekiwania twarze podróżnych, nie mogły uspokoić stróża, który cofnšł się i chwilę nie był w stanie odpowiedzieć na zadane mu pytanie. –Czy jesteœmy w Betlejem, w ziemi judzkiej? –Dopiero, gdy więcej ludzi nadeszło, stróż nabrał odwagi i odpowiedział: – Nie, to jest gospoda, miasto leży dalej. – Czy tu się narodziło Dziecię?? Otaczajšcy spojrzeli po sobie, a niektórzy odpowiedzieli: – Tak, tak. – ZaprowadŸcie nas do Niego – rzekł Grek niecierpliwie. –ZaprowadŸcie nas do Niego –wołał Baltazar, dodajšc z powagš: widzieliœmy gwiazdę Jego, teraz stanęła nad tym domem, idziemy oddać Mu czeœć. Hindus złożył ręce, wołajšc –Zaprawdę, żyje Bóg! Spieszmy, spieszmy! Zbawiciel znaleziony. Błogosławieni my wœród ludzi tego œwiata. Ludzie z dachu zstšpili i szli za cudzoziemcami, przeszli podwórze i ogrodzenie. Na widok gwiazdy stojšcej przed jaskiniš, chociaż już mniej jasno œwieciła, niektórzy cofnęli się, większa jednak częœć poszła dalej. Gdy cudzoziemcyzbliżyli się do jaskini, gwiazda ruszyła; skoro weszli w drzwi, wzniosła się ponad ich głowy, a gdy byli wewnštrz, zniknęła. To wszystko potwierdziło przekonanie, że między gwiazdš a cudzoziemcami była, jakaœ nadprzyrodzona łšcznoœć, co wkrótce spostrzegli i ci, którzy byli w jaskini. Gdy otwarto wrota, wtoczył się cały tłum do wnętrza, oœwietlonego kagankiem, tak że podróżni ujrzeli Matkę z Dziecištkiem, siedzšcym na jej łonie. –Twojeż to jest dziecię! – zapytał BaltazarMaryi; a Ona, która wszystko goršco brałado serca, cokolwiek się jej Dziecięcia tyczyło, podniosła Je do œwiatła, mówišc: – Oto mój Syn!! Na te słowa Mędrcy padli na ziemię, oddajšc Mu czeœć i pokłon. A jednak Dziecię to było jak inne dzieci, nadgłowš nie promieniała Mu œwiatłoœć ani korona, usta milczały, a jeœli słyszało okrzyki lub modlitwy, nie dawało tego poznać, ale jak wszystkie dzieci, patrzyło na œwiatło kaganka więcej i dłużej niż na ludzi. Po chwili wstali Mędrcy i wyszli, wróciwszy od wielbłšdów, przyniesili dary,składajšce się ze złota, kadzidła i miry, które u stóp Dziecištka złożyli. To jest więc Zbawiciel, którego aby widziećiczeœć Mu oddać przybyli z dalekiego œwiata.Ubożuchny i opuszczony, wypchnięty ze społeczeństwa ludzkiego, leży na łonie matki –bezradne niemowlę. A jednak modlili się do Niego – pełni ufnoœci, niezachwiani w wierze. Wiarę swš opierali na znakach, danych przez Tego, którego zowiemy Ojcem. Jego opiece się oddali i nie roztrzšsali rozporzšdzeń Jego rozumem niedowiarka. Tylko niewielu widziało znaki i rozumiało objawienie: Matka, Józef, pasterze i trzej Mędrcy. I ci uwierzyli. A zbliżała się chwila, iż się objawi Syn Boży: szczęœliwy ten, który weń wierzy! ROZDZIAŁ VI Musimy się przenieœć myœlš dwadzieœcia jeden lat naprzód, do poczštku rzšdów Waleriusza Gratusa, czwartego z rzędu namiestnika, cesarskiego Judei. –Okres to pamiętny z powodu politycznych zaburzeń wJerozolimie, będšcych niejako poczštkiem ostatecznego zerwania Żydów z Rzymem. W tym czasie Judea uległa różnym zmianom, największe jednak zaszły w politycznym jej zarzšdzie. Herod umarł w rok po narodzeniu Dziecięcia, a umarł tak nędznš œmierciš, że œwiat chrzeœcijański nie bez słusznoœci wierzy, iż padł rażony gniewem Pańskim. Jak wszyscy wielcy despoci, którzy spędzili życie na udoskonaleniu władzy przez siebie stworzonej, œnił Herod o przekazaniu korony i tronu –o utworzeniu dynastii. W tym zamiarze zrobił testament i podzielił swoje posiadłoœci między swoich trzech synów: Antypasa, Filipa i Archeliusza –ten ostatni miał odziedziczyć tytuł. Testament musiał być przedłożony cesarzowi Augustowi, który potwierdził wszystkie rozporzšdzenia z wyjštkiem jednego, odmówił Archeliuszowi tytułu króla, dopóki by nań zdolnoœciš i wiernš poddańczš uległoœciš nie zasłużył. Tymczasem mianował go egzarchš i pozwolił rzšdzić przez lat dziewięć, po których za złe obyczaje i nieudolnoœć stłumienia powstałych zaburzeń został skazany na wygnanie do Galii. Judea stała się prowincjš rzymskš. Dla większego upokorzenia Żydów prokurator nie mieszkał w Jerozolimie, ale w Cezarei, która tym samym stała się punktem centralnym prowincji. Ale nie tu koniec poniżenia; najbardziej pogardzonš z całego œwiata, Samarię, przyłšczono do Judei i oba kraje tworzyły odtšd całoœć. Wœród tej powodzi nieszczęœć jedna pociecha, jedna tylko, pozostała upadłemu narodowi: najwyższy kapłan mógł zamieszkiwać w pałacu królewskim, utrzymywać coœ na podobieństwo trybunału. Czym była jego władza, łatwo okreœlić: sšd życia i œmierci należał do prokuratora, sprawiedliwoœć wymierzano wimieniu prawa rzymskiego. Dom królewski zajmowali też cesarscy urzędnicy i wojsko.Jednak dla marzycieli œnišcych o wolnoœci pewnš otuchš było to, że głównym panem pałacu był Żyd. Sama jego codzienna obecnoœć przypominała im czasy, kiedy Jehowa rzšdził pokoleniami przez synów Aaronowych; obietnice i wieszczenia Proroków, wszystko to karmiło nadzieję lepszej przyszłoœci i pozwalało cierpliwie oczekiwać przyjœcia Judy, który miał rzšdzić Izraelem. Judea była rzymskš prowincjš przez osiemdziesišt i więcej lat – przez tak długiczas Rzymianie mogli zaiste przekonać się, że Żydami, mimo ich dumy, można doœć łatwo rzšdzić, szanujšc jedynie ich religię. Trzymajšc się tej polityki, poprzednicy Gratusa wstrzymywali się od wszelkiego mieszania się w uœwięcone ustawy poddanych. Innš drogš poszedł Gratus, a pierwszš oficjalnš jego czynnoœciš było odsunięcie arcykapłana Annasza, a powierzenie tej godnoœci Ismaelowi synowi Fabusa. Czy postanowienie to wyszło od Augusta, czy było pomysłem wielkorzšdcy, szybko okazało się, że było bardzo niepolityczne. W owym czasie były w Judei dwa stronnictwa: możnych, czyli arystokratów i separatystów, czyli stronnictwo ludowe; poœmierci Heroda złšczyły się obydwa przeciwko Archelausowi i walczyły z nim pomyœlnie w œwištyni, w pałacu, w Jerozolimie i w Rzymie, często podstępnymiintrygami, a czasem i orężem. Nieraz œwięte przybytki na Moria rozbrzmiewały okrzykami walczšcych; w końcu wygnanie nienawistnego Archelausa uczyniło zadoœć niechęci Żydów. Możni nie cierpieli arcykapłana Joazara: separatyœci, przeciwnie, byli jego gorliwymi zwolennikami. Skoro stan rzeczy, zaprowadzony przez Heroda, wraz z Archelausem runšł, Joazar stracił równieżna znaczeniu, a możni na jego urzšd wprowadzili Annasza, syna Seta, co spowodowało zupełny rozdział stronnictw,strasznš ku sobie wrzšcych nienawiœciš. W walce z egzarchš nauczyli się możni intrygowania z Rzymem; majšc zawsze swoje osobiste cele na oku, podsunęli tam myœl zamienienia Judei na rzymskš prowincję. Ten niepatriotyczny krok oburzył separatystów i popchnšł ich do rozpoczęcia walki, a przyłšczenie Samarii wypadło na niekorzyœć możnych, którzy, mniej liczni, stracili dawne znaczenie. Jakkolwiek bšdŸ możni potrafili utrzymać się przez pięćdziesišt lat w œwištyni i w pałacu, aż do przybycia Waleriusza Gratusa. Annasz był najwierniejszym sługš swego cesarskiego protektora; rzymski garnizon zajmował fort Antonia. rzymska straż pilnowała pałacu; rzymski system podatkowy niszczył miasto i okolicę: co dzień, co godzinę, w tysišczny sposób naród był grabiony i dręczony. Niezadowolenie, rozpacz, ogarniały naród, jednak Annasz umiał je hamować. Gdy mimoto musiał na rozkaz Gratusa oddać swojš władzę Ismaelowi, przyłšczył się do partiiseparatystów. Tym sposobem Gratus zostałosamotniony, a pożar, który przez lat pięćdziesišt tlał pod dymišcymi zgliszczami,wybuchnšł nowym płomieniem. W miesišc po objęciu rzšdów przez Ismaela, uznał Gratus za stosowne wysłać silny oddział wojska, aby wzmocnić załogę fortu Antonia. Majšc w pamięci to, o czym przed chwilš mówiliœmy, przenieœmy się do ogrodów pałacu na górze Syjon. Było to koło południa, w drugiej połowie lipca, a więc wnajgorętszej częœci lata. Ogród otaczały budowle, wzdłuż których znajdowały się galerie i altany. Sam ogród zachwycał oko umiejętnie wyciętymi wœród trawników œcieżkami, pięknoœciš i ugrupowaniem drzew oraz najwyszukańszymi gatunkami palm, brzoskwiń i orzechów. Cały czworobok ogrodu nachylał się ze wszystkich stron kuœrodkowi, gdzie był basen marmurowy, zaopatrzony w kilku miejscach drzwiczkami, a raczej zasuwami, którymi, gdy je podniesiono, wody skraplały pobliskie trawniki, chronišc je od posuchy. W pobliżu tego basenu, a raczej wodotrysku, w cieniu rozłożystych palm, siedziało dwóch chłopców żywo z sobš rozmawiajšcych. Jeden mógł mieć około latdziewiętnastu, drugi siedemnastu. Obaj byli piękni, na pierwsze wejrzenie można ich było wzišć za braci, bo obaj mieli ciemne włosy i oczy i ogorzałe twarze. Starszy siedział z odkrytš głowš, płaszcz porzucił na ławę; tunika, sięgajšca kolan zdradzała Rzymianina. W rozmowie jego z towarzyszem przebijała duma arystokraty rzymskiego. I nie można się temu dziwić, gdyż w owychczasach tylko arystokracja miała poważanie. W wielkich walkach pierwszego Cezara z licznymi nieprzyjaciółmi ród Messalów wsławił się niezwykłymi bohaterskimi czynami. PóŸniej cesarz Oktawian Flawiusz, odwdzięczajšc się za przysługi oddane krajowi, obsypał całš rodzinę zaszczytami. Gdy Judea stała się rzymskš prowincjš, wysłał cesarzowi Messalę, ojca młodzieńca, którego widzimysiedzšcego w ogrodzie, do Jerozolimy, aby administrował sprawami podatkowymi. Jakowysoki urzędnik cesarski, mieszkał Messala w pałacu królewskim wraz z arcykapłanem żydowskim. Wiedział młodzieniec, jak ważne stanowisko zajmujejego ojciec i jakie stosunki łšczš go z cesarzem. Stšd jego zarozumiałoœć. Towarzysz Messali był szczuplejszy, sukniemiał z cienkiego białego płótna, krojem przeważnie noszonym w Jerozolimie; sukienne nakrycie głowy tak było udrapowane, że od czoła spadało na plecy iprzytrzymywał je żółty sznur. Kto by baczniej badał rysy i cechy szczepowe, poznałby w nim natychmiast Żyda. Czoło Rzymianina było wysokie i wšskie, nos orli,usta wšskie, oczy zimne i schowane pod brwiami. Przeciwnie czoło Izraelity niskie iszerokie, długi nos o rozwartych nozdrzach, małe usta, wygięte ku dołowi niby łuk bożka Kupidyna, oczy duże, twarz poważna. Uroda Rzymianina była klasyczna, Żyda przyjemna i olœniewajšca. – Nie mówiłeœ, że nowy prokurator ma jutro przyjechać? Pytanie to zadał młodszy chłopiec, a wypowiedział je po grecku, bo język ten dziwnym przypadkiem był używany we wszystkich politycznych kołach Judei, z pałacu przeszedł on do obozu i szkoły, skšd nie wiedzieć jak i kiedy dostał się nawet do œwištyni, a nawet poza œwištynię,bo do furt i cel. – Tak, jutro – odpowiedział Messala. – Któż ci to mówił?? –Słyszałem jak to mówił do mego ojca Ismael, nowy namiestnik pałacu – wy go nazywacie arcykapłanem. A także dowiedziałem się dziœ rano od setnika z fortu. Mówił, że przygotowujš wszystko najego przyjęcie; żołnierze czyszczš hełmy itarcze, złocš orły, wietrzš i czyszczš dawno nie używane komnaty. Po chwili milczenia odezwał się znowu Messala. –W tym ogrodzie żegnaliœmy się niegdyœ, ostatnie twoje słowa były: Pokój Pana nad  ŕ ˆŠj ľAX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPČcŽc Ćý c!Ă+ $"ă05c€#?Sniech będzie z tobš! – Na to odpowiedziałem ci: – Bogowie niechaj cię strzegš. – Czy pamiętasz tę chwilę?? Ile to lat temu być może? – Pięć – odpowiedział Żyd, patrzšc w wodę. –Zaiste, powinieneœ mi być wdzięczny za życzenie – czy bogowie w tym pomogli, mniejsza o to, doœć, że wyrosłeœ pięknie. Grecy nazwaliby cię pięknym –trudno żšdać więcej u progu młodoœci! Szkoda, że Jowiszzadowolony z Ganimeda, jednak jakiż podczaszy byłby z ciebie dla cezara! Powiedz, mi, mój Judo, czemu przybycie prokuratora tak bardzo cię zajmuje! Juda zwrócił swe piękne oczy na pytajšcego, ten wzrok tak był poważny i zamyœlony, że zmusił Rzymianina do spojrzenia w oczy mówišcemu. –Tak, pięć lat. Przypominam sobie pożegnanie: ty pojechałeœ do Rzymu, patrzyłem na twój odjazd z płaczem, bo kochałem cię. Lata przeszły, wracasz wykształcony, wytworny, ksišżęcy – tak, nie żartuję; a przecież – przecież – pragnšłbym widzieć cię takim, jakim cię pożegnałem. –Naprawdę, w czymże się zmieniłem, w czymże nie jestem dawnym Messalš? „Zrozum dobrze przeciwnika, zanim mu odpowiesz ”, mówi pewien sławny filozof. Pozwól więc, abym cię zrozumiał. Chłopiec zarumienił się pod cynicznym spojrzeniem dawnego przyjaciela, nie mniejodpowiedział stanowczo: –Jak widzę, umiałeœ korzystać ze sposobnoœci, od twoich nauczycieli wiele sięnauczyłeœ i nabrałeœ wdzięku. Mówisz ze swobodš mistrza, a przecież mowa twoja boli. Mój Messala, gdy odjeżdżał, nie miał trucizny w duszy i za nic w œwiecie nie chciałby dotknšć przyjaciela. Rzymianin uœmiechnšł się z zadowoleniem, jakby po usłyszeniu pochwały i podniósł głowę wyżej: –O mój uroczysty Judo, nie wierzysz chybaw wyrocznie; porzuć więc ton wyroczni bšdŸ szczery. Czymże cię uraziłem? Zapytany westchnšł głęboko i rzekł, bawišc się sznurkiem u pasa: –W cišgu tychpięciu lat i ja nauczyłem się czegoœ. Hillel może nie sprosta logikowi, którego słuchałeœ, a Symeon i Shammai sš bez wštpienia nie tak sławni, jak twój mistrz przy Forum. Ich nauka jednak nie prowadzi na wštpliwe drogi; ci, co siedzš u ich nóg, wstajš uzbrojeni poszanowaniem Boga i praw Izraela oraz napełnieni miłoœciš wszystkiego. Pilnoœć, z jakš uczęszczałem do Wielkiego Kolegium, studia nad tym, co tam słyszałem, nauczyły mnie, że Judea nie jest tym, czym była. Znam przestrzeń, jaka leży między niepodległym królestwem imałš prowincjš, jakš jest Judea; byłbym niższym, podlejszym od Samarytanina, gdybym nie czuł poniżenia mej ojczyzny. Ismael nie jest prawnie arcykapłanem i niemoże nim być, póki szlachetny Annasz żyje. A jednak jest on Lewitš, z rodu od wieków poœwięconego na służbę Bożš. –Tak, rozumiem nareszcie, Ismael, mówisz, jest intruzem. Messala przerwał, mówišc z szyderskim œmiechem: –Na pijanego Bachusa, co to jest być Żydem! Wszyscy ludzie i rzeczy, nawet niebo i ziemia zmieniajš się, ale Żyd nigdy. Dla niego nic się nie cofa, ani nie idzie naprzód, jest zawsze tym, czym byli jego przodkowie. W tym piasku narysuję ci koło – tu! Teraz powiedz mi, czym więcej jest życie Żyda? Cišgle tylko w koło, Abraham tu, Izaak i Jakub tam, a Bóg w œrodku. Ale prawda, koło, na Jowisza, zrobiłem za duże...muszę je na nowo narysować. –Schylił się, położył duży palec na ziemi i rękš zatoczył koło. –Patrz, znak dużego palca to œwištynia, linia reszty palców to Judea. Czyż poza tš małš przestrzeniš nie ma nic, co by miało wartoœć? Może sztuka?Herod był architektem, wyklęliœcie go. Malarstwo, rzeŸba? Podziwiać je, to grzech. Poezję przykuliœcie do ołtarzy, wymowę kształcicie tylko w synagodze. Wojna? W wojnie, co w szeœciu dniach zyskacie, w siódmym utracicie. Takie waszeżycie, taki wasz widnokršg. Czyż nie prawda? I któż może mi brać za złe, że się z was naœmiewam. Czymże jest wasz Bóg, jeœli mu wystarcza czeœć takiego narodu? Czymże jest w porównaniu z naszym Jowiszem, który daje rzymskim orłom zwycięstwo i pozwala zawładnšć całym œwiatem? Hillel, Symeon, Shammai –czymże oni wobec mistrzów, którzy uczš,że należy poznać wszystko, co tylko poznane być może? Żyd wstał mocno zaczerwieniony. – Nie, nie, zostań Judo, zostań! – zawołałMessala wycišgajšc ręce. – Szydzisz ze mnie. –Posłuchaj jeszcze trochę, wnet skończę – rzekł Rzymianin. –Wdzięczny ci jestem, że opuœciłeœ progi starego domu ojców twoich i przyszedłeœ mnie powitać oraz odnowić miłoœć lat dziecięcych, jeœli to będzie w naszej mocy. Słusznie powiedział mój nauczyciel w swej pożegnalnej mowie: „IdŸ, a jeœli chcesz się wsławić, pamiętaj,że Mars panuje, a Eros przestał być œlepym. ” Słowa te znaczš: że miłoœć jest niczym, a wojna wszystkim. Tak jest w Rzymie, gdzie małżeństwo jest pierwszym krokiem do rozwodu, cnota towarem dla kupca. Œwiat cały idzie tym œladem, dlategopadł Eros, a górš Mars! Więc...i ja będę żołnierzem, a ty. Judo? Lituję się nad tobš,bo czymże ty być możesz? Żyd odsunšł się od mówišcego, zwracajšc się ku stawowi; Messala zaœ mówił dalej, coraz zwalniajšc mowę dla większego wrażenia: –Tak, lituję się nad tobš, mój piękny Judo. Ze szkoły do synagogi, potem do œwištyni, potem – o szczycie sławy –miejsce w Sanhedrynie! Życie bez czynów, bez wawrzynów; niech cię wspierajš bogowie. Ale ja... Juda podniósł właœnie wzrok na mówišcegoi ujrzał rumieniec dumy oœwiecajšcej twarz Rzymianina, gdy mówił te słowa. –Ale ja, ach! Jeszcze nie cały œwiat podbity, może sš jeszcze wyspy nieznane, ana północy doœć dzikich narodów. Zresztš, wszak Aleksander nie dokonał wszystkiego,idroga na daleki Wschód zaœwieci sławš dla kogoœ...Patrz, ile zadań godnych Rzymianina.Po chwili wytchnienia mówił dalej. –Wyprawa do Afryki, potem na Scytów; dalej –legion! Tu często bywa kres kariery,ale nie mojej. Ja –na Jowisza! Co za myœl! Ja zmienię legion na pr efekturę. Pomyœl tylko: żyć w Rzymie i mieć pienišdze! Pienišdze, to mieć: wino, kobiety, igrzyska, poetów przy uczcie, intrygi u dworu, zabawy przez cały rok. Do takiego trybu życia wiedzie –tłusta prefektura, i tak żyćmyœlę w Syrii! Judea jest bogata, a Antiochia warta być siedzibš bogów! Będę następcš Cyreniusza, a ty – ty będziesz dzielił szczęœcie moje. Sofiœci i retorycy tak licznie występujšcy na zgromadzeniach rzymskich i zajmujšcy się nauczaniem patrycjuszowskiej młodzieży, pochwaliliby mowę Messali, bo to co mówił, było nader popularne. Dla młodego Żyda, przeciwnie, wszystko to było niezrozumiałe, sprzeciwiajšce się zasadom, w których był wychowany. Prawa, zwyczaje i cele jego narodu zakazywały satyry i humoru, nic więc dziwnego, że słuchajšc przyjaciela, rozmaitych doznawał uczuć; naprzemian to był oburzony, to znów niepewny, jak rozumieć to, co ten mówił. Zrazu ton wyższoœci, obrażał go, rychło oburzenie zmieniło się w rozdrażnienie, w końcu jednak uszczypliwoœć wywołała gniew niepohamowany. I nic dziwnego, za czasów Heroda patriotyzm żydowski był namiętnoœciš, ledwie odrobinš obojętnoœci pokrytš, a tak złšczony z historiš, religiš iBogiem, że każde szyderstwo w tym kierunku musiało oburzać i gniewać Izraelitę. Dlatego też Juda, w czasie wywodów Messali, zwłaszcza po przejœciu do ostatniej pauzy, przeszedł straszliwe tortury. Dotknięty boleœnie w swych uczuciach religijnych i narodowych, rzekł zwymuszonym uœmiechem. –Jak słyszałem, sš ludzie, którzy umiejš żartować ze swej przyszłoœci; co do mnie,bšdŸ przekonany, mój Messalo, nie należę do nich. Rzymianin popatrzył na niego, a potem rzekł: Czemuż by prawda nie mogła się równie dobrze mieœcić w żarcie jak w opowieœci? Wielka Fulwia poszła pewnego dnia ryby łowić, i nałapała ich więcej niż całe towarzystwo; mówiono, że to dlatego, iż miała haczyk złocony. – Więc nie żartowałeœ?? –Widzę, że nie doœć ci ofiarowałem – odparł prędko Rzymianin, a oczy jego zaœwieciły szyderstwem. – Gdy mnie Judea na prefekturze zbogaci, zrobię cię arcykapłanem. Żyd odwrócił się gniewnie. – Nie opuszczaj mnie – rzekł Messala. Juda stanšł, wahajšc się. – Cóż za upał?? – zawołał patrycjusz – poszukajmy cienia. Żyd odparł chłodno: –Raczej przejdŸmy się, lepiej by było, abym wcale tu nie przychodził. Szukałem przyjaciela, znalazłem... – Rzymianina –rzekł szybko Messala. Ręce Żyda zacisnęły się z gniewu, ale opanowujšc się, odszedł. Messala również powstał, wzišł płaszcz z ławki, zarzucił go na ramiona i poszedł zanim, a gdy się zrównali, położył rękę na ramieniu Judy i szli razem. –Tš samš drogš i w ten sam sposób ręka wrękę, będšc dziećmi, chodziliœmy tędy. ChodŸmy tak aż do bramy. Na pozór Messala chciał był uprzejmym i grzecznym, nie mógł jednak pozbyć się szyderczego tonu, który stał się już właœciwoœciš jego ducha. Juda mimo to pozwalał na poufałoœć. –Jesteœ jeszcze chłopcem, a ja już mężczyznš, pozwól mi mówić z sobš, jak namęża przystoi. Gdy Juda nie przeczył, zadowolenie Rzymianina stało się wyraŸne, prawie zabawne. Mentor nauczajšcy Telemaka, nie mógł być innym i swobodniejszym od niego,gdy rzekł: –Czy wierzysz w Parki? Ach! zapomniałem, że jesteœ saduceuszem, szkoda...już wasi esseńczycy sš rozumniejsi, bo wierzš w nie. Jak im nie wierzyć, kiedy one stajš wiecznie na drodze każdego człowieka czynu! Powezmę zamiar, utoruję drogę, nagle gdy osišgnšłem cel, gdy œwiat trzymam w ręku –trzask! Słyszę za sobš zgrzyt nożyczek i oto ona! Ona, przeklęta Atropos! Dlatego, czemu się na mnie rozgniewałeœ. Judo, gdy mówiłem, że nastšpię po starym Cyreniuszu? Może myœlałeœ, że chcę się wzbogacić zniszczeniem, zrabowaniem Judei? A gdyby tak nawet było, czy sšdzisz, że nie ma Rzymian, którzy by o tym nie marzyli? Jeœliktokolwiek ma to uczynić, czemu by nie ja? Na te słowa Juda przystanšł i rzekł: –Przed Rzymianami jeszcze inni cudzoziemcy rzšdzili Judeš, gdzież ich szukać, Messalo? Wszystko minęło, a Judeażyje! Co się raz zdarzyło, znowu zdarzyć się może! Messala przybrał dawny szyderczy ton: – Jak widzę, nie tylko esseńczycy wierzš w potęgę Parki! Witam cię i pozdrawiam w tej wierze! –Nie, Messalo, nie należę do esseńczyków,nie zaliczaj mnie do nich. Wiara moja opartana skale, która była fundamentem wiary mych ojców, jeszcze zanim żył Abraham, polega ona na przymierzu Pana z Izraelem. –Za dużo namiętnoœci w twej odpowiedzi. Judo. Nauczyciel mój zgorszyłby się bardzo, gdyby mnie kiedy ujrzał w takim uniesieniu. Chciałem ci jeszcze coœ powiedzieć, ale lękam się. Gdy w milczeniu uszli kawałek drogi. Rzymianin rozpoczšł na nowo: –Myœlę, że już ochłodłeœ i że potrafisz mnie posłuchać, zwłaszcza, że to co powiem, dotyczy ciebie samego. Chętnie chciałbym ci się przysłużyć, bo kocham cię– o ile mogę i umiem. Czemu, powiedz mi, nie miałbyœ wyjœć z tego ciasnego koła, które, jak ci to wykazałem, obejmuje wszystko, na co wasze prawa i obrzšdki pozwalajš? Juda milczał. –Kim sš mędrcy naszych czasów? –mówił dalej Messala. –Nie ci zaiste, którzy trawišdni swoje na sprzeczkach o minione rzeczy , o Baala, Jowisza, czy Jehowę, o naukę i religię. Powiedz mi. Judo, jedno wielkie imię, wszystko mi jedno, gdzie je znajdziesz –w Rzymie, Egipcie, na Wschodzie, czy tu w Jerozolimie. Niech mnie Pluton porwie, jeœli to imię nie będzie imieniem człowieka, który zdobył sławę zapomocš materiału, jakiego mu obecna dostarczyła chwila. Rozumny jest ten, kto zokolicznoœci korzystać umie. Wszak nie inaczej czynił Herod? Nie inaczej pierwszy i drugi Cezar! A więc naœladuj ich i zacznij zaraz. Rzym poda ci równie chętnie rękę jak Antyparowi z Idumei. Żyd drżał, z oburzenia, a widzšc, że bramaogrodu niedaleko, przyspieszył kroku, pragnšc jak najprędzej uciec. – O Rzym, Rzym! – powtarzał półgłosem. –BšdŸ mšdry i roztropny – ostrzegał Messala – Porzuć szaleństwa Mojżesza wraz z podaniami, patrz na rzeczy , jakimi sš. Popatrz w twarz rzeczywistoœci, a ona ci powie: że Rzym, to œwiat! Pytaj o Judeę, a usłyszysz, że ona jest tym, czym Rzym chce, aby była. Stanęli u bramy. Juda usunšł delikatnie rękęMessali z ramienia swego i przystanšwszy, rzekł ze łzami: –Rozumiem cię, jesteœ Rzymianinem, dlategonie możesz mnie zrozumieć, bo jestem Izraelitš. Zadałeœ mi dziœ wielki ból, bo przekonałem się, że nigdy już nie będziemyprzyjaciółmi, jak dawniej...nigdy, tu rozłšczmy się i niech pokój Boga ojców moich będzie z tobš! Messala podał odchodzšcemu rękę, milczał chwilę, a gdy Juda zniknšł, rzekł do siebie,podnoszšc głowę: – Niech i tak będzie. Eros umarł, Mars panuje. ROZDZIAŁ VII Wkrótce po tym pożegnaniu, ukazał się Juda u drzwi wejœciowych domu znajdujšcego się przy tej ulicy, która się cišgnie od bramy, zwanej dziœ œw. Stefana,ku północnej stronie fortu Antonia, skšd kilku zakrętami zwraca się ku południowi. Ktokolwiek zna dobrze tę okolicę, czy to będšc pobożnym pielgrzymem, czy też ciekawym badaczem, przypomni sobie, że taulica jest częœciš owej via dolorosa, która droższa i milsza jest każdemu chrzeœcijańskiemu sercu, niż jakakolwiek inna droga na œwiecie. Poznanie tej drogi nie jest teraz naszym zadaniem, wystarczy, gdy się dobrze przypatrzymy domowi, stojšcemu właœnie w tym punkcie,gdzie droga ku południu skręca. Budynek ten zwrócony był frontem na północny zachód, liczył około czterystu stóp szerokoœci i tyleż długoœci, tworzšc, jak większa częœć okazalszych wschodnich gmachów, dwa wysokie piętra o regularnymkwadracie. Ulica, przy której stał dom, nie była szersza nad dziesięć stóp, a każdy przechodzień mógł widzieć, iż mury domu były z grubych, nie obrobionych, prosto z kamieniołomu wziętych głazów. Dziœ powiedziano by, że budowa taka nosi cechę stylu fortecznego, gdyby nie ozdobne futryny okien i drzwi. Wiadomo, że wszelkiebudowy wschodnie nie majš prawie zewnštrz okien; i tu z zachodniej strony były tylko cztery okna, z północnej dwa, wszystkie na drugim piętrze, wzniesionym nad kolumnadš pierwszego piętra. Gdy Judzie otwarto furtkę, przeszedł jš, oddajšc szybko niski ukłon odŸwiernemu i wszedł w wšski korytarz wybrukowany kamieniami, podobny do tunelu. Po obu stronach stały ławki kamienne, zbrudzone iwyżłobione od długiego używania. Minšwszy korytarz, zeszedł z dwunastu lubpiętnastu schodów na podwórze, które, z wyjštkiem wschodniej strony, gdzie stał tylko mur, otoczone było dwupiętrowymi domami. Tu kršżyli w tę i owš stronę służšcy wœród hałasu trzeszczšcych kół młyńskich; na długich wycišgniętych sznurach wisiały suknie i bielizna; kury i gołębie przelatywały tu i tam; w zagrodachniżej położonych kozy, krowy, osły i konie używały spoczynku lub pasły się. Wszystko, cokolwiek tu było, nawet stojšcena œrodku koryto z wodš, œwiadczyło, że to podwórze służyło do gospodarskich celów. Umieszczona we wschodnim murze brama wiodła dalej. Minšwszy korytarz, podobny do poprzedniego, wszedł młodzieniec na drugie podwórze, obszerne, wysadzone krzewami i winem, utrzymywane w nadzwyczajnym porzšdku. W tej częœci pałacu panowała wielka czystoœć, nigdzie pyłu, nigdzie nawet zżółkłego liœcia na krzaku, wszystko œwiadczyło o wysokim stanowisku rodziny zamieszkujšcej pałac. Na to podwórze wszedł Juda, skręcił w prawo i szedł œcieżkš, wiodšcš wœród rozkwitłych krzewów, ku drzwiom zasłoniętym kotarš. Minšwszy drzwi, wszedł do komnaty. Ciemno już tu było, doszedł do tapczanu, rzucił się nań i ukryłtwarz w dłoniach. Gdy zapadł wieczór, stanęła w progu komnaty kobieta i zawołała nań po imieniu. Odpowiedział, a ona weszła. – Już po wieczerzy i noc zapadła. Nie jesteœ, synu mój, głodny? – spytała. – Nie – odpowiedział. – Czyœ chory?? – Nie, œpišcy jestem. – Matka pytała o ciebie. – Gdzież jest?? – W letnim domu, na dachu. Odwrócił się i usiadł. – Dobrze – Proszę cię, przynieœ mi coœ jeœć. – Co chcesz?? –Zostawiam to woli twojej, Amro. Nie jestem chory, ale nic mnie nie zajmuje. Życie nie wydaje mi się tak piękne jak dziœ rano. Nowa boleœć zraniła mi duszę, nowa to choroba. A ty, Amro, która mnie znasz tak dobrze, która zawsze byłaœ mi pomocnš, pomyœl o takim pożywieniu, które by mi zarazem było lekarstwem. Przynieœ więc co sama uznasz za stosowne. Pytania Amry i spokojny, sympatyczny głos jej dowodziły, że przywišzanie łšczyło  ŕ ˆŠj ľAX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż$P§c%÷é c&ŕđc'Đ+7c(:K#)R?&tych dwoje serc. Gdy mówił, położyła mu rękę na czole, a zadowolona jego proœbš, rzekła: postaram się. Po chwili wróciła, przynoszšc na drewnianej tacy dzban mleka, kilka ułomków białego chleba, delikatne z mielonej pszenicy ciasto, pieczyste z ptaka,miód i sól. Na jednym rogu tacy stał srebrny puchar napełniony winem, na drugim œwieciła ręczna lampa. Teraz dopiero można przypatrzeć się oœwietlonej komnacie. Œciany jej były gipsowane; powała belkowana, dębowa; podłoga układana ozdobnie z cegieł niebieskich i białych, kunsztownie rżniętych, bardzo trwałych. Kilka krzeseł orzeŸbionych nogach, tapczan niebieskim suknem, a w częœci kołdrš w białe i niebieskie pasy okryty, stanowiły urzšdzenie pokoju. Amra przysunęła krzesło do tapczanu, na którym spoczywał Juda, postawiła na nim tacę, a sama uklękła, aby mu służyć. Jej ciemnš twarz łagodziło w tej chwili wejrzenie pełne prawie macierzyńskiej miłoœci. Mogła mieć około lat pięćdziesięciu. Bi ały turban okrywał jej głowę, ukazujšc końce uszu, w których tkwił znak jej służebnictwa, gdyż były oneprzekłute grubym szydłem. Była niewolnicšegipskiego pochodzenia; nawet uœwięcona pięćdziesištka nie uwolniła jej, a i ona danej jej wolnoœci nawet nie przyjęłaby, gdyż młodzieniec, któremu służyła, był jejżyciem i za nic by go nie opuœciła. W niemowlęctwie wykarmiła go, w dziecięctwie wypiastowała, a i teraz uważała się za nieodzownie potrzebnš, zawsze uważajšc go za swoje dziecię. Raz tylko przemówił w czasie wieczerzy. –Czyż przypominasz sobie, Amro, –rzekł –Messalę, który dawniej po całych dniach umnie przebywał? – Przypominam go sobie. –Wyjechał do Rzymu przed kilku laty, terazpowrócił. Byłem dziœ u niego. Dreszcz wstrętu przebiegł po całym młodzieńcu. – Wiedziałam, że coœ zaszło – rzekła. – Nigdy nie lubiłam Messali, opowiedz mi wszystko. Juda zamyœlił się, a na jej powtórne zapytanie rzekł tylko: Bardzo się zmienił i nic już nie chcę mieć z nim wspólnego. Skoro Amra wyniosła tacę, opuœcił i on komnatę, udajšc się z tarasu w górę na dach. Dach domu na Wschodzie rozmaitym służy celom. W czasie letnich dni mieszkańcy szukajš chłodu i wypoczynku wcienistych komnatach, za to, gdy wieczór zapadnie, wychodzš na dach, który służy im za miejsce zabawy, sypialnię, miejsce rodzinnych zebrań, modlitwy. Dlatego też tak wygodnie i z przepychem urzšdzali mieszkańcy Wschodu dachy swych domów. Szczytem przepychu były owe napowietrzneogrody babilońskie. Juda przeszedł wolno platformę, dachu i wszedł do izby w wieży,a uchylajšc wpółpodniesionš zasłonę, znalazł się wewnštrz pokoju. W czterech œcianach wieży mieœciły się otwory, niby drzwi, przez które zaglšdało niebo usiane gwiazdami. U jednego z otworów ujrzał kobietę opartš o poduszki tapczanu, całš wbiałych, lekkich draperiach. Na odgłos jegokroków wachlarz znieruchomiał w jej rękach, a gdy œwiatło nań padło, zaœwieciłklejnotami, w które był oprawiony; podniosła się i zawołała: – Juda, mój syn. –Tak, matko, to ja przychodzę –odpowiedział, przyspieszajšc kroku. Gdy się do niej przybliżył, uklškł; ona objęła go rękoma, całujšc i przyciskajšc do piersi. Kobieta zajęła z powrotem miejsce na poduszkach, syn zaœ usiadł niżej na tapczanie, opierajšc głowę na jej kolanach.Patrzyli poprzez dachy niższych sšsiednich domów na niebieskawy łańcuch dalekich wzgórz i na gwiaŸdziste niebo. W dole spoczywało w głębokim spokoju miasto, tylko wiatr kołysał wierzchołkami drzew. –Amra wspomniała mi, że cię coœ niemiłegospotkało – mówiła z uœmiechem gładzšc syna. –Póki byłeœ dzieckiem, mogłeœ się martwić drobnostkami, ale odkšd jesteœ mężczyznš, nie wolno ci zapominać – tu głos jej nabrał rzewnoœci – że kiedyœ masz być moim bohaterem. Mówiła językiem już prawie nieznanym w tym kraju, używało go niewiele rodzin; ale takie rody, które go używały, były zwykle starożytne, bogate w mienie – kochały one tę mowę tym goręcej, że wyraŸniej odróżniała Hebrajczyka od poganina, a byłajęzykiem, którym Rebeka i Rachela rozmawiały z Beniaminem. DŸwięk tego języka zdawał się wprowadzaćgo w głębsze zamyœlenie, po chwili pochwycił rękę poruszajšcš wachlarz i rzekł: –Dziœ, matko, zmuszony byłem myœleć o rzeczach, które nigdy pierwej nie powstaływ mojej głowie! Ale najpierw powiedz mi, błagam cię, czym ja mam być? – Czyż nie mówiłam przed chwilš, że masz być moim bohaterem? Nie widział jej twarzy, ale czuł dobrze, żeżartuje, rzekł więc jeszcze poważniej. –Jesteœ bardzo, bardzo dobra, matko moja.Nikt mnie nigdy tak jak ty kochać nie będzie. – Mówišc to, okrywał pocałunkami jej rękę. –Zdaje mi się, że odgaduję, czemu wymijasz moje pytanie –mówił dalej. Dotšd życie moje należało do ciebie. Jakże łagodna i troskliwa była ta opieka, czemu nie może trwać zawsze! Wolš Pana jest, abym był panem siebie – przyjdzie dzień rozstania, będzie to dzień straszny dla nas obojga. BšdŸmy więc silni i odważni. Pragnę być twoim bohaterem, ale ty musisz mi ku temu wskazać drogę. Znasz prawo, które każe: aby każdy syn Izraela obrał jakiœ zawód. Nie jestem wyjštkiem dlatego pytam: mam paœć trzodę, uprawiać rolę, obracać żarna, być prawnikiem, czy uczonym w Piœmie? Pomóż mi, droga matko,powzišć postanowienie. – Gamaliel nauczał dziœ – rzekła w zamyœleniu. – Podobno, ale nie słyszałem go. – No, to może odwiedziłeœ Symeona, mówiš, że odziedziczył geniusz swej rodziny. –Nie, nie widziałem go, byłem na rynku targowym, nie w œwištyni, odwiedziłem młodego Messalę. Jakiœ odcień bólu w głosie uderzył matkę, przeczucie przyspieszyło bicie serca, a ręka, poruszajšc wachlarz, zmartwiała. – Messalę?? – rzekła. – Cóż on mógł ci powiedzieć, co by cię zaniepokoiło? – Bardzo się odmienił. – Chcesz przez to powiedzieć, że wrócił Rzymianinem? – Tak. – Rzymianin – mówiła wpół do siebie – znaczy na całym œwiecie tyle co władca i pan!! Czy długo tam był? – Pięć lat. Zamilkła pełna smętnych myœli, wzrok jej tonšł w przestrzeniach ciemnej nocy. Syn pierwszy przerwał milczenie. –To co mówił Messala, matko moja, doœć było gorzkie samo w sobie, ale sposób, w jaki się odzywał, był wprost nie do zniesienia. –Domyœlam się, że dotknšł cię boleœnie pod względem narodowym; nie uszanujš oni niczego, a obłęd ten opanował ich poetów, senatorów i dworaków. –Sšdzę, że wszystkie wielkie narody sš dumne – mówił dalej Juda, jakby nie zważajšc na przerwę –ale duma tego narodu przechodzi wszelkš miarę, w tych czasach tak urosła, że wobec niej zaledwiezdołajš się ostać bogowie. –Bogowie...–rzekła szybko matka –wszakżejeden Rzymianin kazał sobie czeœć boskš oddawać, jak gdyby mu się ona z prawa należała! –Przyznaję, że Messala miał zawsze sporyzapas tej wady, gdy był dzieckiem: widziałem, jak się naigrawał z cudzoziemców, których nawet Herod raczyłprzyjmować z szacunkiem, o Judei nigdy jednak nie wyrażał się z pogardš. Dziœ pierwszy raz w rozmowie ze mnš szydził znaszego Boga i naszych obrzędów. Toteż uczyniłem tak, jakbyœ zapewne rozkazała; zerwałem z nim na zawsze. Teraz, o matkomoja, chciałbym jednak wiedzieć, czy Rzymianin ma prawo nami gardzić? Powiedz,czy naród nasz jest w czymkolwiek niższy od innych? Czy drżeć mam jak niewolnik w obliczu Cezara? Przede wszystkim powiedz mi, dlaczego nie mógłbym ubiegać się o wszelkie zaszczyty, na jakimkolwiek polu? Dlaczego nie mógłbym chwycić za miecz i sięgnšć po zmienne wawrzyny wojny? Czemu, gdybym miał dar poetycki, pieœń moja nie mogłaby opiewać wszystkiego co piękne? Wolno mi być pasterzem, kupcem, rzemieœlnikiem, czemuż nie miałbym być artystš jak pierwszy lepszy Grek? Powiedz mi, matko, bo to jest Ÿródłem moich obaw,czemu synowi Izraela nie wolno czynić tego, co czyni Rzymianin? ! Słowa te musiały zaniepokoić matkę, a jeszcze więcej ton i nacisk z jakim syn jej mówił; rychło jednak poznała, że miały one zwišzek z rozmowš na placu targowym,nie mniej, podniosła się szybko i z równym uczuciem odparła: –Rozumiem, pojmuję, –jak długo Messala zostawał pod wpływem twojego towarzystwa, był prawie Żydem, gdyby pozostał do wieku młodzieńczego, byłby może prozelitš, bo taka jest siła otaczajšcych nas okolicznoœci. Pięć lat pobytu w Rzymie nie mogły minšć bez znaczenia, nie dziwię się więc zmianie, jakaw nim zaszła; jednakże powinien mieć więcej względu na ciebie –tu głos nabrał rzewnego dŸwięku –mógł z tobš serdeczniepostšpić. Twarda to i okrutna natura, którazapomina pierwszych zwišzków serca! Ręka jej opadła miękko na głowę syna, a igrajšc z jego kędziorami, wzrokiem szukała najwyższej gwiazdy na niebios sklepieniu. Jej narodowa duma równała się jego dumie, nie tylko jako echo wspólnych uczuć, ale jako wynik najdoskonalszego zrozumienia. Pragnšła dać mu odpowiedŸ, ale za nic w œwiecie nie chciałaby, aby ta odpowiedŸ zraziła go, najmniejsze podejrzenie własnej niższoœci mogło na całe życie osłabić jego umysł. Drżała z obawy, że temu zadaniu nie sprosta. –To, czego żšdasz, drogi Judo, przechodzi rozum i zakres kobiety – rzekła nareszcie –pozwól mi odłożyć rzecz do jutra, sprowadzę mšdrego Symeona. – O nie czyń tego, matko, nie odsyłaj mnie do rektora – zawołał Juda. – Nie chciałam cię posyłać, wezwę go tutaj. –I to nie, matko moja, ja nie szukam objaœnienia, wytłumaczenia; chcę, czego minikt prócz ciebie dać nie może: chcę postanowienia, które wynika z siły duszy człowieka. Długim spojrzeniem objęła matka sklepienieniebieskie, jakby w górze szukała natchnienia, a zastanowiwszy się chwilę nadznaczeniem jego pytań, odparła: –Żšdajšc sami sprawiedliwoœci dla siebie, nie możemy odmawiać jej drugim. Lekceważyć zwyciężonego nieprzyjaciela, toobniżać wartoœć własnego zwycięstwa; jeœli przeciwnie nieprzyjaciel dosyć jest silny, aby nas gnębić, co więcej ujarzmić –tu zawahała się – szacunek samych siebie nakazuje nam uznawać jego walecznoœć. Po tych słowach więcej do siebie niż do syna mówiła: Nie lękaj się przeto, mój synu! Prawdš jest, że ród Messali jest szlachetny, rodzina jego liczy wiele sławnych pokoleń. Już za rzymskiej rzeczypospolitej –jak to dawno, nie umiem powiedzieć, ale wiem, że byli senatorami, wojskowymi. Znam tego imienia wprawdzie jednego tylko konsula, nie mniej była to rodzina senatorska, posiadajšca znaczenie w narodzie. Jeœli jednak dawniejszy twój przyjaciel przechwalał się swymi przodkami, mogłeœ go zawstydzić opowiadaniem o twoich. Jeœli się szczycił starożytnoœciš swego rodu, czynami lub bogactwem dziadów – a wszystko to wypowiedziane bez koniecznoœci, œwiadczy o płytkim umyœle i próżnym sercu – ty, nielękaj się porównania, mogłeœ go pokonać wkażdym punkcie. Tu zatrzymała się chwilkę, a po krótkim namyœle mówiła dalej: –Długi szereg przodków jest dowodem szlachetnoœci pochodzenia i rodu, ale Rzymianin, chełpišcy się dawnoœciš swego rodu wobec Syna Izraelowego, zawsze w tym względzie ustšpić musi. Założenie Rzymu, to ich poczštek, najstarożytniejsze ich rody nie majš dawniejszych Ÿródeł. Niejeden chełpi się bez żadnego dowodu, opierajšc się jedynie na tradycji. Messala, zdaje mi się, należy do tych ostatnich. A my, jakie wobec tych roszczeń zajmujemy stanowisko? Przy tych słowach odblask szlachetnej dumy rozjaœnił jej oblicze, ale nocna pomroka i brak œwiatła nie pozwoliły tego ujrzeć, a ona mówiła dalej: –WyobraŸmy sobie, że Rzymianin wzywa do walki, przyjmuję jš i odpowiadam bez chełpliwoœci, ale z zupełnym zaufaniem. Tu nagle głos jej zadrżał, myœl pełna rzewnoœci i smutku zmieniła sposób dowodzenia: –Ojciec twój, Judo, odszedł do ojców swoich, a przypominam sobie, jakby to dzisiaj było, dzień, w którym on i ja w towarzystwie przyjaciół i życzliwych udaliœmy się do œwištyni, aby cię przedstawić Panu. Ofiarowaliœmy gołšbki, aja imię twe podałam kapłanowi, który je zapisał w mej obecnoœci. Tak więc imię twoje: „Juda, syn Itamara, z domu Hurów ”zapisane jest na wieki w poœwięconej księdze rodzin izraelskich. Nie mogę ci powiedzieć, kiedy ten zwyczaj rozpoczęto, zdaje się, że istniał przed wyjœciem z Egiptu. Słyszałam od Hillela, że sam Abraham rozpoczšł ów spis swoim i syna swego imieniem, gdy Pan wybrał go na ojcanarodu izraelskiego. Naród nasz nieraz, niestety, był nieposłuszny prawu, zaniedbywał niektóre rozporzšdzenia, ale spisywanie nazwisk uważał za œwięty obowišzek. Raz tylko, na końcu drugiego okresu, były przerwane roczniki; gdy jednak naród wrócił po długim wygnaniu w ojczyste strony, Zorobabel uważał, za najœwiętszš powinnoœć względem Pana, przywrócenie ksišg i odtšd już od dwu tysięcy lat możemy œledzić bez przerwy rozwój i cišg żydowskich pokoleń. Tu zatrzymała się, jakby chcšc dać słuchaczowi czas do namysłu i obliczenia tak wielkiego upływu czasu, potem mówiła dalej: –Wobec tylu wieków, cóż znaczy, chełpienie się Rzymianina? Wobec takiego dowodu, synowie Izraelscy pasšcy trzody na starym wzgórzu Refaim, stokroć sš dawniejszymi szlachcicami, niż którykolwiekpotomek najszlachetniejszego rodu Marcjuszów. – A ja, matko, kimże jestem według owychksišg? –To co dotšd mówiłam, jest niejako wstępem do odpowiedzi, której się domagasz. W owych księgach mamy niezbitedowody, że jesteœ w prostej linii potomkiemHura, towarzysza Jozuego. Czy więc pochodzenie twego rodu nie jest doœć starożytne, doœć uœwięcone szeregiem wieków? Jeœli ci jednak i to nie wystarcza, to poszukaj dalej, weŸ Torę i szukaj Księgi Liczb, a w siedemdziesištym drugim pokoleniu po Adamie, znajdziesz praojca twego domu. Cisza zaległa na chwilę w komnacie. –Dzięki ci, matko –rzekł nareszcie Juda, bioršc obie jej ręce – dziękuję ci całym sercem. Miałem słusznoœć, nie wzywajšc rektora, nie zdołałby mnie więcej zadowolić od ciebie, jednak powiedz mi, czydo uszlachetnienia rodu tylko czas się przyczynia? –Zapominasz, mój synu, że nasze prawa nietylko czas majš za sobš; najwyższym naszym zaszczytem nie przestaje być to: iżjesteœmy narodem wybranym? –Ty, matko, mówisz zawsze o całym narodzie, ja zaœ myœlę o rodzinie –o naszejrodzinie, i pytam, czego ojcowie moi dokonali od czasów Abrahama? Co robili? Jakimi wielkimi czynami wznieœli się ponad poziom współbraci? Słowa te zatrwożyły matkę, zawahała się,myœlšc, że może nie zrozumiała pytań. Lękała się, by nieodpowiednimi odpowiedziami nie zniweczyć przyszłoœci syna. Myœlę, synu – rzekła – że masz do czynienia z rzeczywistym, a nie urojonym nieprzyjacielem. Jeżeli Messala nim jest, powtórz mi wszystko o czym rozmawialiœcie, a nic nie ukrywaj. Młodzieniec opowiedział dokładnie rozmowę swojš z Messalš, rozwodził się jednak szczegółowo nad pogardš, z jakš Rzymianin mówił o Żydach i œcieœnionym zakresie ich działania. Matka słuchała go w milczeniu, zastanawiajšc się nad tym co mówił. Syn jej udał się do pałacu na rynkutargowym, wiedziony uczuciem przyjaŸni spodziewał się znaleŸć dawnego towarzysza zabaw takim, jakim był przy rozstaniu. Spotkał go zawód, bo zamiast chłopca, zastał mężczyznę nie wspominajšcego zabaw i igraszek przeszłoœci, ale rojšcego o sławie, zwycięstwach i bogactwach w przyszłoœci. Juda nie umiał sobie z tego zdać sprawy, ale obraziło to jego dumę i obudziło naturalne poczucie godnoœci narodowej. Spostrzegło to baczne oko matki, a że nie wiedziała, co stšd wyniknšć może, obudził się w niej z troskliwoœci o przyszłoœć synaniepokój; myœl, że jej dziecko mogłoby zmienić przekonanie, ulec wpływowi obcegonarodu, zapomnieć wiary Ojców, napełniła jš trwogš. Widziała niebezpieczeństwo, i postanowiła mu zaradzić. Słowa jej nabrały pewnego namaszczenia i ducha poetyckiego. –Nie było chyba narodu na ziemi –zaczęła –który w poczuciu swej godnoœci nie sšdziłbyć przynajmniej równym każdemu innemu; zawsze zaœ naród postępujšcy naprzód mienił się najwyższym. Gdy Rzymianin patrzy na Izraela z tego stanowiska, naœladuje tylko ciemnotę Egipcjanina, Asyryjczyków i Macedończyków; jeœli uršgaBogu, weŸmie tę samš co tamci zapłatę. W miarę jak mówiła, głos jej nabierał pewnoœci: –Nie ma prawa, które narodom zapewniłoby jedynowładztwo i zwierzchnoœć nad drugimi narodami, toteż próżnymi sš wszelkie w tym względzie ľAX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż*PWc+§1c,Řc-ń-… D.v7Ű5€/Q?)roszczenia i sprzeczki. Naród wzrasta, idzie drogš mu przeznaczonš, a gdy spełniłswe posłannictwo, umiera sam lub za przyczynš obcej siły. Naród, który zniszczył poprzednika, zajmuje jego miejsce i imię swe pisze na pomnikach tamtego – takie jest prawo historii. Gdybymmiała odwagę uzmysłowić Boga i ludzkoœć jakim prostym obrazem, nakreœliłabym linięi koło. Linia oznaczałaby Boga, bo tylko Pandšży zawsze prosto i naprzód; koło byłobygodłem człowieka, bo on postępuje, rusza się, ale w miejscu. Nie sšdzę, aby losy i przeznaczenia narodów miały być równe, zpewnoœciš nie ma dwóch jednakowych. Różnica jednak nie polega, jak wielu mniema, na większym lub mniejszym obwodzie kota, które narody zakreœlajš, aniw obszarze ziemi, którš zdobyły, ale na kierunku postępu, zbliżajšcego je do Boga, bo tylko ten naród jest wielki, który przy Nim stoi. –Gdybym się tu w mym dowodzeniu zatrzymała, byłoby to stać na miejscu. IdŸmy więc dalej, tym bardziej, że sš pewne wyraŸne znaki, podług których łatwo wymierzyć, czy w kole, które naród zakreœla, jest jaki postęp. Zacznijmy od porównania Rzymian z Hebrajczykami. Najłatwiej ocenić stosunek narodu do Boga,gdy przypatrzymy się jego codziennemu życiu. Pominšwszy czas, w którym Izrael zapomniał o Bogu, Rzym nie znał go nigdy, a zatem nie ma tu porównania. Twój przyjaciel – czyli raczej ten, który był twoim przyjacielem, twierdził, jeœli dobrze zrozumiałam, że nie mieliœmy ani poetów, ani artystów, ani wojowników, słowem, osšdził, że brak nam wielkich ludzi. Abyœ ocenił doniosłoœć takiego zarzutu, trzeba, abym ci powiedziała, kto właœciwie jest wielkim człowiekiem. Jest nim ten, moje dziecię, czyje życie dowodzi,że był, jeœli nie wybranym wyraŸnie przez Boga, to przynajmniej działanie jego było uœwięcone wolš Bożš. Babilończyka przeznaczył Pan, aby był karš ojców naszych za to, że Mu nie byli posłuszni, i pozwolił Pan, aby ich uprowadził do niewoli. Persowi znów rozkazał, aby naród wybrany przywiódł do ziemi ojców. Większym zaœ uczynił Pan Macedończyka, bo jemu dane było pomœcić zburzenie Judei i œwištyni. Szczególnie odznaczył tych ludzi Pan, wybierajšc ich za narzędzie do spełnienia najwyższych celów, a choć byli poganami, nie czyni to ujmy ich chwale. Tego objaœnienia nie zapomnij w dalszym cišgu mej mowy. Ogólnie panuje mniemanie, że wojna jest najszlachetniejszym zajęciem człowieka, a owoce i zaszczyty na polu bitwy zdobyte, najwznioœlejszymi. Chociaż œwiat tak sšdzi, nie daj się zwieœć ułudzie. Póty istnieć będzie rozkaz czci Boga, póki będzie coœ, czego rozumem objšć nie zdołamy. Czymże jest modlitwa barbarzyńcy, jeœli nie błagalnym jękiem wobec siły i przemocy, które jedynie uważa za boskie przymioty. Czymże jest Jowisz, jeœli nie uosobieniem potęgi w rzymskim bohaterze? Grekom należy się wielka sława, że pierwsi uznali rozum nad siłę; w Atenach mówców i filozofów więcej ceniš od wojowników. Poetów zaœ wieńczš niewiędnšcymi wawrzynami. Ojcowie nasi ponad wszystko czcili Boga, a wyrazem ich wiary, zamiast jęku bojaŸni, były Psalmy i Hosanna! Tak Hebrajczycy, jak Grecy pragnęli popchnšć œwiat naprzód i w górę, ale niestety! Rzšdy tego œwiata uważały za konieczny warunek swego istnienia wojnę. Dlatego też Rzymianie wynieœli Cezara ponad rozum, ponad Boga nawet i uważajš w nim jedyne wyobrażenie potęgi. Potęga Grecji rosła w miarę swobody ducha, a cały zastęp myœlicieli œwiadczyć oniej będzie po wszystkie czasy. Tak wszechstronna była ich wiedza, że nawet zwycięzcy Rzymianie naœladujš ich we wszystkim, z wyjštkiem sztuki wojennej. Dzisiaj mówcy na Forum biorš sobie za wzór greckich mówców, w œpiewie rzymskim wyraŸnie brzmi rytm grecki, a jeœli który z obywateli Rzymu otworzy usta na pochwałę cnoty lub zapuœci się w badania tajemnic natury, to słowa jego będš albo przywłaszczeniem sobie myœli, albo też pokaże się, że jest uczniem i wyznawcš szkoły greckiej. W niczym, prócz wojny, Rzym nie może sobie roœcić prawa do oryginalnoœci. Jego cyrk i widowiska sš greckimi w pomyœle. Aby się dzikiemu tłumowi podobać mogły, zbryzgano je krwiš. Religia Rzymian, jeœli ich bałwochwalstwo można tak nazwać, jest zlepkiem nauk i obrzędów zapożyczonych od wszystkich podbitych narodów; ich najwyższš czciš otoczone bóstwa –Mars i Jowisz –z greckiego przecież Olimpu ród swój wiodš. Tak więc, mój synu, wœród ludów całego œwiata Izrael zjedna tylko Grecjš walczyć może o pierwszeństwo. Z niš tylko współubiegać się o palmę zasługi, którš przystoi wieńczyć jedynie prawdziwy geniusz. Miłoœć własna Rzymian tak ich oœlepia, że nie widzš nic prócz siebie a w œlepocie tej tak zaskorupieli, że nie przebije jej żaden jaœniejszy promień. O niegodziwi rabusie! Ziemia pod ich stšpaniem drży jak boisko pod uderzeniem cep! Czemuż mój synu, muszę ci powiedzieć, że i my, tak jak inne narody, bliscy jesteœmy upadku! Zabrano nam już nasze dostojeństwa, przywłaszczono najœwiętsze miejsca, a nikt przewidzieć nie może co dalej. Jednak to wiem i tego pewna jestem, że choć zgniotš Judeę jak ziarno kamieniem młyńskim i pożrš Jeruzalem, które jest kwiatem całego kraju, to chwała Izraela pozostanie œwiatłem na niebiosach, a tego œwiatła nie dosięgnie ręka ludzka, bo historia Izraela jest zarazem historiš Boga.On sam pisał jš rękami ludzi wœród Izraelawybranych, mówił ich językiem, był obecnywe wszystkim dobrym, które czynili, nawetw najmniejszym. Nie doœć tego, był ich prawodawcš na Synaju, przewodnikiem w pustyni, wodzem wœród wojny, a królem w sšdzie. I jeszcze dalej, kilka razy uchylił zasłony swego przybytku i w jasnoœciach niebiańskiej chwały mówił jak człowiek doczłowieka, wskazujšc drogę cnoty i szczęœcia, czynišc obietnice œwiadczšce o Jego wszechmocnoœci i stałoœci w zachowaniu przymierza na wiecznoœć zaprzysiężonego. Czy wobec tego może być, aby ci, synu mój, z którymi Jehowa tak przebywał, nic od Niego nie przyjęli, żeby w ich życiu, sprawach i czynach, obok ludzkich zdolnoœci, nie było jakiegoœ œladu boskiego pochodzenia? Żeby ich geniusz, choćby po upływie wieków, nie był odbłyskiem nieba?Na jakiœ czas cisza zaległa w komnacie, prócz szelestu wachlarza nic nie było słychać. –Jeœli, mówišc o sztuce, myœlimy o malarstwie i rzeŸbie to prawda –rzekła wkrótce – że Izrael nie ma artystów. To wyznanie zrobiła z żalem, bo należšc dosaduceuszów, wielbiła piękno w jakiejkolwiek by pojawiło się formie, czemu sprzeciwiali się najwięcej faryzeusze. –Każdy sprawiedliwy musi nam jednak przyznać –mówiła dalej – że zręcznoœć naszš skrępowało przykazanie: „nie zrobiszsobie ani obrazu, ani podobizny. ” Zakaz ten rozcišgnęło prawodawstwo poza jego cel i czas. Nie należy też zapominać dwóch Izraelitów Bezaela i Aholiaba, mistrzów budowniczych pierwszego przybytku, o których napisane jest, że byli biegłymi we wszystkich rodzajach rzemiosła, utworzyli złotych Cherubinów, zdobišcych skrzynię Arki Przymierza. Postacie te były ze szczerego złota, skrzydłami swymi majš okrywać i ocieniać tron Boski, stojš naprzeciw sobie, twarzš zwrócone sš ku skrzyni łaski. Któż œmie twierdzić, że postacie te, to nie arcydzieło sztuki? – Ach!! rozumiem teraz, czemu nas Grecy wyprzedzili – rzekł Juda – a Arka?? ...Przeklęci niech będš Babilończycy, którzy jš zniszczyli. –Nie, Judo, nie zniszczyli, ale zaginęła, a raczej ukryta jest gdzieœ w bezpiecznej jaskini w górach; Hillel i Shammai, obaj tak wierzš i mówiš; nadejdzie dzień który Pan uzna za dobry i znajdzie się Arka, ustawiš jš, a Izrael będzie przed niš tańczył i œpiewał jak za dawnych dni. Ci zaœ, którzy ujrzš oblicza Cherubinów, chociażby widzielitwarz Minerwy Fidiasza ze słoniowej koœci zapragnš uœcisnšć rękę Żyda z uwielbienia dla jego geniuszu, zachowanego przez lat tysišce. Uniesiona zapałem matka, wpadła mimowolnie w ton i gwałtownoœć mówcy, teraz jednak, aby odpoczšć, czy schwycić wštek myœli, zatrzymała się chwilę. –Jakże dobra jesteœ, matko moja – mówił Juda z wdzięcznoœciš – nigdy nie przestanępowtarzać tego. Ani Hillel, ani Shammai nie mogli lepiej i piękniej powiedzieć. Znów jestem wiernym synem Izraela. –Pochlebco! – odparła –nie wiesz, iż powtarzam tylko to, co kiedyœ mówił Hillel w rozmowie z pewnym rzymskim mędrcem?– Być może, nie mniej mówiłaœ z niezwykłym zapałem. –Na czymże skończyłam? – zapytała matka z powagš –Mówiłam o pierwszeństwie w sztuce praojców naszych, w sztuce rzeŸbienia posšgów. Ale rzeŸba, mój Judo, nie sama sztukę stanowi,ani też sama sztuka w sobie nie zawiera wielkoœci. Lubię sobie wyobrażać wielkich ludzi dšżšcych poprzez wieki do wielkich celów, dzielę ich na grupy i okresy; tu Hindusi, tam Egipcjanie, ówdzie Asyryjczycy; nad nimi słyszę unoszšcš się muzykę tršb i szelest zwycięskich sztandarów, a tymczasem po prawej i lewej stronie stojš niezliczone pokolenia i patrzš na nich pełni czci i podziwu. Gdy ci znikajš, występuje piękny Helleńczyk i wiedzie pochód z triumfalnym okrzykiem, wnet Rzymianin każe mu milczeć i mówi: precz! Co było waszym jest teraz moim. Œwiat leży zdeptany, a jam pan. Tymczasemz daleka, a na wprost szlaku, którym idzie pochód, œwieci œwiatło oœwiecajšce zarówno najodleglejszš przeszłoœć i najdalszš przyszłoœć. Nie wiedzš walczšcy,a przecież ono ich wiedzie – bo to jest œwiatło Objawienia. Któż niesie to œwiatło? Ach, to stary ród Judy! Jakże na tę myœl krew szybko w żyłach kršży! W tym oœwietleniu i my ich widzimy. BšdŸcie po trzykroć błogosławieni, wielcy nasi ojcowie, słudzy Boga, stróże Przymierza! Wy to jesteœcie przewodnikami ludzkoœci, wy stoicie na czele w królestwie żywych i umarłych! Tam, obok nich, jest twoje miejsce, mój synu, a choćby każdy Rzymianin był Cezarem, zaprawdę, nie ustšpisz mu pierwszeństwa. Juda był mocno wzruszony. – Mów dalej, matko moja – wołał – słyszę niby tršby zwycięstwa i mnie się zdaje, że zbliża się Miriam z orszakiem swych niewiast, które tańczš i œpiewajš. Zrozumiała uczucia syna, a chcšc je wyzyskać, mówiła dalej: – Kiedy słyszysz hymny i waltomie, towarzyszšce prorokini, daj wodze wyobraŸni i stań wraz ze mnš jakby u brzegu goœcińca, którym uroczyœcie postępuje korowód wybranych wœród Izraela. Oto idš patriarchowie i ojcowie pokoleń – zda mi się, że słyszę dzwonki wielbłšdów i ryczenie ich trzód. A tam, poœród gromady –któż to jest, co idzie sam? Starzec to, ale siły jego niezłamane, a oko œwiętym pała ogniem: to On, który oglšdał Pana twarzš w twarz. Stoi sam, bo któż sprosta wojownikowi, poecie, mówcy, prawodawcy, prorokowi? Wielkoœć jego jest jak słońce w południe, œwiatłoœć jego gasi wszelkie inne, choćby nawet sławę pierwszego i najszlachetniejszego z Cezarów. Za nim postępuje orszak sędziów, po nich królowie–a oto syn Jessego, bohater w wojnie, œpiewak pieœni nieœmiertelnych; dalej jego syn, mędrszy i bogatszy nad wszelkie króleswego czasu, zaludnił pustynię i zbudował tam miasta, a nie zapomniał Jerozolimy, w której wybudował Panu na chwałę œwištynię. Teraz schyl głowę, mój synu, booto idš ci, którym podobnych nie ma. Obliczaich wzniesione ku niebu, jak gdyby słyszeli głos Boży; szaty ich czuć zgniliznš grobów i pieczar. Wœród tego grona słyszysz głos kobiety, który wzywa: „Œpiewajmy Panu, booto zwyciężył z chwałš ”. Ukorz się w prochu przed nimi, mój synu, bo ich językiem posługiwał się Pan, byli jego wysłańcami i sługami. Niebo stało im otworem: widzieli przyszłoœć narodów; widzenia swe uwiecznili pismem, a spełnienie przepowiedni œwiadczyło i œwiadczy, że byli mężami prawdy. Królowie bledli na ich widok; narody drżały na dŸwięk ich głosu; żywioły były im posłuszne; w ręku ich spoczywało błogosławieństwo i klštwa. Patrz, oto wielki Tezbijczyk i Elizeusz! A tam znów trzech młodzieńców w piecu ognistym. A terez – ugnij, synu mój, kolana, bo oto zbliża się ten, z którego pokolenia ma się narodzić Mesjasz. W cišgu tej mowy szybko poruszała wachlarzem, nagle ruch ustał, a ona przyciszonym głosem zapytała: – Jesteœ zmęczony, synu? – Nie, matko moja – odpowiedział – słuchałem z zachwytem pieœni o Izraelu. Zdawała się nie słyszeć pochwały i mówiładalej, dšżšc do wytkniętego celu. –O ile sił starczyło, starałam się przypomnieć ci naszych wielkich ludzi –patriotów, prawodawców, wojowników, œpiewaków i proroków. Przypatrzmy się teraz najznakomitszym z Rzymian. Obok Mojżesza postawmy Cezara, obok Tarkwiniusza – Dawida, Sullę porównajmy zMachabeuszami, a najznakomitszych konsulów z sędziami, nareszcie Augusta z Salomonem i tu już koniec –bo kogóż, choćby w przybliżeniu, porównać można z prorokami, największymi z wielkich! Tu uœmiech pogardy przebiegł po jej licu. –Daruj, zapomniałam o wróżbicie, augurze,który ostrzegał Gajusza Juliusza przed Markiem Juniuszem Brutusem, widzę go jakszuka złej wróżby we wnętrznoœciach kury. Odwróćmy oczy od tak pospolitego obrazu, a wyobraŸmy sobie Eliasza na wzgórzu przy drodze do Samarii, wœród dymišcych ciał owych dwóch pięćdziesištek wojowników, wysłanych przez króla, pożartych ogniem niebieskim na rozkaz proroka, który tym strasznym sposobem oznajmił synowi Achaba bliskoœć œmierci. Na koniec, mój Judo –jeœli wolno i jeœli przystoi w jakikolwiek sposób zestawić wielkiego Jehowę z Jowiszem, to zaiste dosyć jest osšdzić uczynki i sprawy tych, którzy im służš i w imieniu owych bóstw działajš. Co się zaœ tyczy twojej własnej przyszłoœci... Ostatnie wyrazy mówiła z wolna i drżšcym głosem. –To służ, mój synu, twemu Panu, a nie władcom Rzymu. Synowi Izraela nie przystoi żadna inna sława, jak sława służby Bożej, bo już w niej samej jest wszelka chwała i czeœć. – Jak to, więc nie mam być żołnierzem? – zapytał Juda. – Czemuż by nie?? Wszak Mojżesz nazywałPana „Bogiem Zastępów ”. Długie milczenie zaległo komnatę. –Masz więc moje pozwolenie –rzekła – alepamiętaj, że masz służyć Panu, ale nie Cezarowi. Przyjšł z radoœciš warunek, lecz sennoœć obejmowała go z wolna, co widzšc matka, podłożyła mu wezgłówek pod głowę, nakryła troskliwie i ucałowawszy serdecznie, odeszła. ROZDZIAŁ VIII Każdy z nas, zły czy dobry, umrzeć musi; pamiętajšc o obietnicy naszej religii, mówimy też spokojnie: mniejsza o to, otworzymy oczy w Niebie. Do takiego cudownego przebudzenia w zaœwiatowej krainie podobne jest ocknienie się ze snu wœród przeœwiadczenia o szczęœciu i przy dŸwięku rozkosznej muzyki. Takim było przebudzenie Judy, gdy się ocknšł, słońce stało wysoko nad górami: gołębie napełniały powietrze trzepotaniem białych skrzydeł, a na południowo-wschodnim skłonie nieba widniała œwištynia, niby złote zjawisko odbijajšce na ciemnym tle błękitu. Nie zwracał na to Juda uwagi, na piękny widok przelotne rzucił wejrzenie, a całš uwagę zwróciła piętnastoletnia dziewczynka, siedzšca na tapczanie u jego nóg i grajšca na nebli opartej na kolanach. Słuchał z zachwytem kołysanki œpiewanej przy delikatnym towarzyszeniu akordów; gdy pieœń umilkła, dziewczynka złożyła ręce i zwróciła pytajšcy wzrok na Judę. Ponieważdziewczę to wchodzi w zakres naszego opowiadania, musimy się z niš i całš rodzinš Hurów zapoznać. Herod umierajšc, nagrodził i obdarzył majštkami wiele osób, które miały z nim stosunki; jeœli popierajšcy króla był potomkiem jednego ze sławnych pokoleń, szczególniej zaœ z pokolenia Judy, bo bogactwo dawało mu zaszczytne miejsce wgronie ksišżšt jerozolimskich. Wyróżnienie takie zapewniało mu hołd biedniejszych rodaków, a uszanowanie pogan, z którymi często łšczyły Izraelitówinteresy lub stosunki społeczne. Do tych szczęœliwych wybrańców losu należał takżeojciec Judy; który w życiu publicznym jak też prywatnym cieszył się wielkim poważaniem i nosił tytuł księcia Jerozolimy. Pełen bojaŸni Bożej, Żyd rzetelny, służył królowi wiernie i nieraz dał tego dowody. Jako pełnomocnik Heroda,odwiedził kilkakrotnie Rzym; tam zwrócił na siebie uwagę Augusta, który starał się pozyskać jego przyjaŸń. Toteż w domu jegopełno było owych darów, które czyniš zadoœć próżnoœci tak królów, jak dworaków– mnogie purpurowe togi, krzesła Izę słoniowej koœci, złote puchary; wartoœć AX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż0Pc1Q$ c2u;c3°+{c4+:E&zaœ ich stanowiło właœciwie to, że z cesarskiej pochodziły ręki. Mšż taki musiałbyć bogaty, ale zamożnoœć jego nie była wyłšcznie dziełem potężnych opiekunów, onsam, wielbišc prawo nakazujšce pracę, czynnym był wszędzie i w najrozmaitszych kierunkach. Liczni pasterze pasšcy trzody po dolinach i wzgórzach Libanu, zwali Hura swym panem; w miastach tak portowych, jak w głębi stałego lšdu leżšcych posiadał liczne domy handlowe; okręty dostarczały mu srebra z Hiszpanii, a karawany ze Wschodu przywoziły mu dwa razy do roku jedwabie i korzenie. Szczerze i sumiennie wypełniał obowišzki, jakie nań wiara hebrajska nakładała; uczony był w Piœmie,do synagogi uczęszczał regularnie. Z rozkoszš przebywał w gronie mistrzów, uszanowanie zaœ jego dla Hillela równało się czci. Nie był jednak małego serca; z goœcinnoœciš przyjmował cudzoziemców, skšdkolwiek pochodzili, faryzeusze twierdzili, jakoby Samarytan u stołu swegoprzyjmował. Gdyby był poganinem i gdyby żył współczeœnie z Herodem Attykiem, można by go uważać za współzawodnika tegoż. Zginšł jednak na morzu w sile wieku,na jakie dziesięć lat przed drugim okresem naszej historii. Opłakiwała go cała Judea –o ileż więcej rodzina. Poznaliœmy już matkę i syna, a także córkę,w chwili gdy œpiewała bratu. Imię jej było Tirza. Podobieństwo jej do brata było uderzajšce, miała te same regularne rysy. lecz pełne wdzięku i wyrazu niewinnoœci. Ubrana była w szatę spiętš na prawym ramieniu, spadajšcš na pierœ i plecy, a schodzšcš się u lewego ramienia, trochę tylko osłaniajšcš kibić powyżej stanu i zostawiajšcš obnażone całkiem ręce. Dolnš częœć szaty, układajšcš się w fałdy, przytrzymywał w stanie pasek. Włosy zgrabnie ułożone, pokrywała jedwabna czapeczka, z której spływała takaż szarfa, bogato haftowana i w delikatne ułożona fałdy, tak aby uwydatniła kształt głowy, nie powiększajšc jej rozmiarów. W uszach nosiła zausznice, na palcach pierœcienie; naramienniki i obręcze czysto złote zdobiły jej ręce, a na szyi złoty naszyjnik, dziwnie misternymi łańcuszkami i wisiorkami z pereł przeozdobiony, dopełniał stroju. Kšty brwi i końce paznokci miała zabarwione, a włosy, w długie splecione warkocze, spadały na plecy, podczas gdy zwinięte pukle krótszychwłosów zdobiły policzki. Patrzšc na niš, niemożna jej było odmówić wdzięku, wytwornoœci i urody. – Bardzo pięknie, moja Tirzo, bardzo pięknie – mówił Juda z ożywieniem. – Podoba ci się?? –Tak, pieœń piękna i œpiewaczka także! Sš w tej pieœni jakieœ greckie oddŸwięki. – Skšd się jej nauczyłaœ? –Przypominasz sobie owego Greka, który œpiewał w teatrze zeszłego miesišca? Mówiono, że był œpiewakiem na dworze Heroda i jego siostry Salome. Œpiewał zarazpo występie atletów i cała sala była jeszcze pełna wrzawy, ale po pierwszym tonie wszystko ucichło i żadne słowo nie uszło mej uwagi – tak więc pieœń tę mam od niego. – Ależ on œpiewał po grecku. – A ja po hebrajsku. –Teraz rozumiem i dumny jestem z mej siostrzyczki. Może umiesz jeszcze jakš równie pięknš pieœń? –O tak, jeszcze wiele, ale dajmy temu spokój; Amra przysłała mnie, abym ci powiedziała, że tu przyniesie œniadanie, niepotrzebujesz więc schodzić. Przybędzie tu zapewne zaraz, bo sšdzi, żeœ chory, żeœ miał jakiœ wypadek wczoraj. Co to było? Powiedz mi, abym pomogła Amrze w leczeniu cię; ona zna leki Egipcjan, ale niewiele pomocne, jak zaœ mam wiele recept od Arabów, które... – Jeszcze mniej sš pomocne niż Egipcjan – rzekł, potrzšsnšwszy głowš Juda. –Tak sšdzisz? Nie myœlę ci się sprzeciwiać –odpowiedziała Tirza, podnoszšc rękę do lewego ucha –nie będziemy mieć z nimi nic do czynienia, bo oto mam coœ pewniejszego i lepszego...amulet, który pochodzi od jakiegoœ perskiego czarodzieja i jest nie wiem od jak dawna w naszej rodzinie. Patrz, napis już całkiem zatarty. To mówišc, podała mu zausznicę; on wzišł klejnot do ręki, popatrzył i oddał jej, œmiejšc się: –Choćbym miał umrzeć, Tirzo, nie używałbym amuletu, bo to jest zabytek bałwochwalstwa, zakazany każdemu wiernemu synowi i córce Abrahama. WeŸ go, ale nie noœ więcej. – Zakazane!! Ależ to być nie może – rzekła – matka naszego ojca nosiła ten amulet każdego szabatu, przez całe życie. Wyleczył on, nie wiem ilu chorych –ale z pewnoœciš więcej niż trzech. Jest nawet aprobowany – patrz nosi pieczęć rabina. – Nie wierzę w amulety. Podniosła na niego oczy ze zdziwieniem. – Cóżby na to powiedziała Amra?? – Rodzice Amry byli stróżami ogrodów nad Nilem i bałwochwalcami. – Ależ Gamaliel. – On twierdzi, że to sš bezbożne wymysły pogan, Tirza patrzyła na amulet z żalem i nieufnoœciš. – Cóż mam z nim zrobić?? – Noœ go, siostrzyczko. Zdobi cię, upiększa, chociaż zaprawdę i bez niego piękna jesteœ. Zadowolona, założyła amulet właœnie, gdy Amra wnosiła tacę z miednicš, wodš i ręcznikami. Ponieważ Juda nie był faryzeuszem, więc umywanie nie zabrało mu wiele czasu; a gdy niewolnica odeszła Tirza podjęła trud uczesania brata. Skoro ułożyła jego kędziory stosownie do swego gustu, odwišzała metalowe zwierciadełko, które jak wszystkie kobiety tego kraju, nosiła u paska i podała je bratu, aby jš pochwalił i ujrzał, jak jest piękny. Wœród tego zajęcia zaczęli znów rozmawiać. – Co powiesz na to Tirzo – wyjeżdżam.... Przerażona, załamała ręce. – Wyjeżdżasz.... kiedy...gdzie...dlaczego? ... –Otóż i trzy pytania jednym tchem! Co za ciekawoœć! –Po chwili rzekł poważnie. – Wiesz zapewne, że prawa nasze każš mi obrać jakiœ zawód, zajęcie; nasz zacny ojciec zostawił mi tak w tym, jak we wszystkim najlepszy przykład. Gardziłabyœ mnš sama, gdybym w lenistwie używał owoców jego pracy i wiedzy. Jadę do Rzymu. – WeŸ mnie z sobš!! – Przecież oboje nie możemy opuœcić matki,musisz z niš pozostać. –Niestety! Ale czyż koniecznie musisz jechać? Wszak tu w Jerozolimie możesz sięnauczyć wszystkiego, czego potrzeba kupcowi – jeœli myœlisz temu zawodowi się poœwięcić. – Właœnie nie jest to moim zamiarem. Prawo nie wymaga, aby syn był tym, czym ojciec. – Czymże innym możesz być?? – Żołnierzem – odpowiedział z dumš. Łzy zaćmiły jej oczy. – Zginiesz.... Jeœli taka by była wola Boża, niech i tak będzie. Tirzo, nie wszystkich żołnierzy zabijajš. Zarzuciła mu ręce na szyję, jakbygo od powziętego zamiaru powstrzymać chciała. – Jesteœmy tak szczęœliwi, bracie mój...zostań w domu. – Dom nie zawsze będzie, czym jest. Ty sama niedługo opuœcisz go. – Nigdy!! Uœmiechnšł się na to zapewnienie. –Niedługo przyjdzie jaki ksišżę Judy lub innego pokolenia, zabierze mojš Tirze, pojedzie z niš, aby była œwiatłem innego domu. Wtedy cóż się ze mnš stanie? Odpowiedziała łkaniem. – Wojna, to także przemysł – mówił z namysłem – aby się jej nauczyć, potrzeba iœć do szkoły, a nie ma lepszej nad obóz rzymski. – Przecież nie będziesz walczył dla Rzymu?? – pytała, wstrzymujšc z obawš oddech. –Więc nawet i ty nienawidzisz ich! Cały œwiat nienawidzi Rzymu. Staraj się zrozumieć mojš odpowiedŸ Tirzo: tak, będę walczył dla Rzymu, jeżeli za to nauczy mnie, jak i kiedy walczyć przeciw niemu. – Kiedy chcesz jechać?? Nagle posłyszeli kroki powracajšcej Anny. –Cicho! – rzekł Juda. Niech nie wie, jakie mam zamiary. Wierna niewolnica przyniosłaœniadanie i postawiła na stoliku przed nimi, a bioršc biały ręcznik na ramię, pozostała,aby im służyć. Zmaczali palce w naczyniu z wodš i właœnie obcierali je ręcznikiem, gdydał się słyszeć gwar na ulicy. Poznali wojskowš muzykę, która zbliżała się ku północnej stronie domu. –To żołnierze z pretorium. muszę ich widzieć! – krzyknšł młodzieniec, zrywajšc się z tapczanu w stronę, skšd dolatywał hałas. Za chwilę stał oparty o parapet z dachówki, strzegšcy narożnika dachu od północno-wschodniej strony domu. Stał tak zajęty, że nie zauważył, jak Tirza stanęła obok niego opierajšc rękę na jego ramieniu.Miejsce, które zajmowali na dachu, było nanajwyższym szczycie domu i górowało nad wszystkimi domami wschodniej strony miasta, tak że mogli widzieć całš przestrzeń aż do wieży Antonia. Ulica, najwyżej na 10 stóp szeroka, była gdzieniegdzie przecięta mostami, które, takjak dachy, zapełniły się ludŸmi, kobietami idziećmi przywabionymi muzykš. Właœnie nazwa muzyka nie nadawała się na okreœlenie tego huku tršb i przejmujšcego pisku drewnianych, dętych instrumentów. Zakilka chwil wychyliły się szeregi wojowników, tak że rodzeństwo, stojšce na dachu pałacu Hurów, mogło widzieć cały pochód. Najpierw szła w dużych odstępach przednia straż lekko zbrojnych wproce i łuki; dalej oddział ciężko uzbrojnejpiechoty, z wielkimi tarczami i długimi włóczniami; za nimi postępowała muzyka, po niej zaœ konno oficer wraz z przybocznšstrażš. Po straży postępował jeszcze oddział ciężko zbrojnej piechoty, posuwajšc się w zwartym szyku, zapełniajšc ulice od muru do muru, tak iż zdawał się być bez końca. Muskularne członki wojowników, rytmicznyruch tarcz od prawej ku lewej stronie, blask łuskowatych pancerzy, sprzšczek i hełmów, pióra chwiejšce się na wysokich szyszakach, szelest powiewajšcych choršgwi, żelazne piki, œmiały, pewny, rytmicznie wymierzony krok, postawa groŸna i baczna, zgodnoœć ruchu całej masy, podobna do niezmiennego ruchu maszyny –wszystko to robiło na Judzie wielkie wrażenie, które łatwiej odczuć niż opisać. Jednak głównie zwracały jego uwagę najpierw: orzeł legionu, pozłocista podobizna ptaka, osadzona na wysokim dršgu. Wiedział, że gdy znak ten wynoszonez izby fortu, oddawano mu niezwykłš czeœć. Drugim punktem, zwracajšcym na siebie uwagę patrzšcego, był wódz, jadšcy sam w œrodku wojska. Jechał w pełnej zbroi, z odkrytš głowš; u lewego biodra miał krótki miecz, w ręce trzymał buławę dowódcy. Koń zamiast siodła, okryty był purpurowym czaprakiem, ozdobionym złotymi frędzlami. Uzda zaœ i lejce żółte, jedwabne, przetykane złotym haftem, dopełniały bogatego stroju rumaka. Jeszcze jeŸdziec był daleko, a już zauważył Juda, że sama jego obecnoœć wzbudzała gniew i oburzenie w przypatrujšcej się masie ludu. Jedni opierajšc się o poręcze dachu, drudzy stojšc dumnie, grozili mu pięœciami; inni jeszcze szli za nim, krzyczšc; ci zaœ, którzy stali na mostach, pod którymi przejeżdżał oddział, krzyczeli i pluli nań z góry; kobiety nawet ciskały odważnie sandałami, często tak zręcznie, że go trafiały. Gdy zbliżył się dowódca, krzyki stały się wyraŸne: rozbójnik, tyran, pies rzymski! Precz z Ismaelem! Oddajcie nam Annasza. Skoro jeŸdziec był już blisko, dostrzegł Juda, co zresztš łatwo mu było zrozumieć,że wódz nie dzielił wspaniałej obojętnoœci żołnierzy; twarz jego była ponura i groŸna, a spojrzenie, które zwracał na przeœladowców, pełne wzgardy i groŸby, niejednego zmusiło do odwrotu. Wiedział młodzieniec, że za przykładem pierwszego Cezara, dowódcy, dla oznaczenia swej godnoœci, ukazywali się publicznie w wawrzynowym wieńcu na głowie. Domyœlił się więc po tej odznace, że ma przed sobš Waleriusza Gratusa, nowego prokuratora Judei! Jakkolwiek bšdŸ Rzymianin ten wœród burzy przeœladowania,której niczym nie wywołał, wzbudził współczucie w sercu młodego Żyda. Chcšc mu się lepiej przypatrzeć, zbliżył się bardziej do poręczy i oparł rękę na dachówce. Zapewne musiała już dawno być nadłamana, zewnętrzna bowiem poręcz oderwała się z łoskotem, lecšc wprost na jeŸdŸca. Dreszcz przestrachu wstrzšsnšł na ten widok młodzieńcem. Wycišgnšł mimowolnie rękę. aby pochwycić pocisk, co mu nadało pozór rzucajšcego. Wysiłek chwycenia nie udał się, owszem, wzmocnił siłę pędu, a Juda w przerażeniu krzyknšł zcałej siły, co zwróciło uwagę całej strażyi samego przywódcy. W tej chwili odłamek balustrady uderzył w odkrytš głowę Gratusa, który spadł z konia i leżał martwy. Tłum stanšł, straż zsiadła z koni, spieszšcokryć dowódcę tarczami. Ludnoœć przekonana, że Juda umyœlnie rzucił pocisk, jęła krzykiem popierać odwagę młodzieńca, stojšcego nad poręczš. On samprzerażony tym co się stało i następstwami, których nietrudno było się domyœleć, stał jakby przykuty do miejsca. Zgubny powiew, niby szept złego ducha, przebiegł z zadziwiajšcš szybkoœciš z dachu na dach wzdłuż linii pochodu, porywajšc ludnoœć zapałem do walki i oporu. Rękami chwytali za dachówki i od słońca spalone kawałki gliny, z której szczyty dachów w większoœci były zrobione, ciskajšc je ze œlepš namiętnoœciš na legiony na dole stojšce. Grad cegieł obsypał żołnierzy. Wnet powstała bitwa, wktórej, jak łatwo było przewidzieć, zwyciężyli wyćwiczeni w wojnie żołnierze. Juda, z twarzš pobladłš od przerażenia, zwrócił siš ku siostrze i zawołał zrozpaczony: – O Tirzo, Tirzo! co się z nami stanie! Nie wiedziała biedna co się stało; słyszaławprawdzie krzyki walczšcych, widziała wrzenie walki, lecz nie znała przyczyn całego zajœcia, a tym samym nie domyœlałasię, aby ktokolwiek z jej ukochanych mógł znajdować się w niebezpieczeństwie. – Co się stało?? Co to wszystko znaczy? – pytała przerażona. – Zabiłem dachówkš namiestnika rzymskiego. Twarzyczka jej pokryła się œmiertelnš bladoœciš. Zarzuciła brat u ramiona na szyję i wpatrywała mu się, pełna boleœci, nie mówišc ani słowa, w oczy. Pod wpływem tego wzroku nabrał otuchy. – Nie zrobiłem tego umyœlnie, Tirzo – rzekł – to był przypadek. – Jak myœlisz, cóż nam uczyniš? Spojrzał na zwiększajšcy się popłoch na ulicy i dachach, a obraz ponurego i groŸnego Gratusa przypomniał mu się z całš wyrazistoœciš. Jeœli żyje, gdzież kres jego zemsty? Jeœli nie żyje, jakaż wœciekłoœć legionistów? Nie majšc gotowejodpowiedzi, spojrzał na dół właœnie w chwili, gdy straż pomagała dowódcy wsišœćna konia. –Żyje, żyje, Tirzo! Błogosławionym niechajbędzie Bóg ojców naszych! Uspokojony, zwrócił się do Tirzy, mówišc: – Nie bój się, wytłumaczę, jak to się stało, przypomnę zasługi ojca i oszczędzš nas. Zwrócili się ku letniemu domowi, gdy nagle dach zadrżał pod ich stopami, a uszu ich doleciały uderzenia pałek i trzask wyłamywanych bram. Z podwórza słychać było okrzyki rozpaczy, płacz i jęk przerażonych kobiet. Następnie usłyszeli zbliżajšce się kroki gromady ludu, klštwy i błagania. Wnet żołnierze, wyłamawszy północnš bramę, stali się panami pałacu, a Judę ogarnęło straszliwe przeczucie, że tojego szukajš, a z nim myœl o ucieczce, ale dokšd? Chyba tylko, gdyby miał skrzydła, mógłby uciec. Tirza z obłškanymi od strachu oczyma chwyciła jego rękę, pytajšc: – Judo, co to wszystko znaczy? On wiedział, co to znaczy – mordowano służbę...a jego matka! ...Któż wie, czy któryz dosłyszanych głosów rozpaczy nie był jego głosem! Okropnoœć! ...Przecież zdobył się na siłę woli i rzekł: – Tirzo, zostań tu i czekaj na mnie, pójdę zobaczyć co się dzieje. Ale jego głos drżšcy od trwogi, nie mógł uspokoić dziewczyny, która się tym goręcejtuliła do niego. Nagle, wyraŸnie, już nie w wyobraŸni, poznał głos matki. Nie czekajšc dłużej, objšł siostrę i rzekł: – ChodŸ, spieszmy! Taras powyżej pierwszych schodów zapełniony był żołdactwem; jedni rabowali,drudzy z dobytymi mieczami wpadli do pokojów, mordujšc i ranišc. Tu i ówdzie klęczšce kobiety błagały o łaskę, opodal jedna w podartej szacie, z długim rozwianym włosem, walczyła, szamoczšc się z trzymajšcym jš siepaczem. Krzyk jej straszliwy, górujšcy ponad wrzawš, doleciał aż na dach. Do niej to biegł Juda, wołajšc: „matko matko! ” Ale zaledwie dotknšł jej ršk, pochwycono go i oderwanood niej. Wœród jęków, hałasu i wrzawy usłyszał, jak ktoœ zawołał: – To on!! Głos ten nie był mu obcy, spojrzał...i zobaczył Messalę. – Jak to, ten ma być zabójcš? – rzekł jeden z legionistów. – Ależ to zaledwie wyrostek!! –Bogowie! – odparł Messala. –Czyż koniecznie trzeba być starym, aby pałać nienawiœciš? Oto macie go, a wraz z nim matkę i siostrę! ...całš rodzinę! W uczuciu miłoœci dla matki i siostry, zapomniał Juda o sprzeczce, jakš miał z Messalš, więc błagał: –Pomóż im, Messalo! Pomnij na naszš przyjaŸń w dziecięctwie. Ja, Juda, proszę cię, błagam. – Rzymianin udał, że nie słyszy; a potem zwrócił się do oficera. –Nie jestem tu już potrzebny. Na ulicy jestwięcej do roboty. Niech przepada Eros, wartoœć AX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż5P=c6šc7'§ F8Î&Oc €95@ G górš Mars! I wyszedł, Juda zrozumiał wykrzyknik i z goryczš w duszy modlił się, mówišc: – Gdy nadejdzie godzina Twej pomsty, o Panie, niech mojš będzie ręka, która jš wykona. Przezwyciężajšc samego siebie, zbliżył się do oficera i błagał: –Panie, kobieta, której jęki słyszysz, jest mojš matkš. Ocal jš wraz z córkš! Bóg jest sprawiedliwy; odda ci miłosierdzie za miłosierdzie. Słowa te wzruszyły wojownika, bo zawołał: –Do fortecy z kobietami! Nie czyńcie im krzywdy, zażšdam ich od was! WeŸcie sznury – rzekł dalej do tych, którzy pilnowali Judy – zwišzać mu ręce i wyprowadzić stšd; nie ujdzie on kary. Nieszczęœliwš matkę wyniesiono. Tirza, skamieniała z boleœci, poszła ze strażš bezoporu. Juda pożegnał je wzrokiem pełnym boleœci i zakrył twarz rękoma, jakby chciał tę strasznš chwilę zachować wiecznie w pamięci. Płakał pod osłonš ršk,nikt jego łez nie widział. Wœród bólu i przerażenia zaszło coœ, co nazwać można cudem. Dotšd usposobienie młodego Izraelity było prawie kobiece –wiódł bowiem szczęœliwe życie, prócz miłoœci dlamatki i siostry innych uczuć nie znał. Teraz, gdy podał ręce, aby je zwišzano, znikły urojenia dziecięce; nagle dojrzał, stał się mężczyznš. Na odgłos tršby, która zabrzmiała w podwórzu, opuœcili żołnierze tarasy. Wielu nie œmiało ukazać się z łupem w szeregu, porzucali więc zdobycz na ziemię. zasiewajšc drogę najcenniejszymi przedmiotami. Gdy Juda opuœcił dom i znalazł się na ulicy, już wojsko stało w uformowanym szyku. Matkę, córkę i wszystkich domowników wyprowadzono północnš bramš, której gruzy utrudniały przejœcie. Łatwo sobie wyobrazić jęki i płacz służby, z której wielu urodziło się w domu, który teraz opuszczali. Rozpacz ich była rozdzierajšca serce. Gdy wreszcie wyprowadzono z domu konie i bydło, zrozumiał Juda, jaka była zemsta prokuratora. Wszystko zabrano, a nawet gmach odarto z ozdób, aby służył naprzestrogę tym, którzy by mogli zamarzyć o zniesieniu niewoli lub usunięciu namiestnika rzymskiego. Los rodziny Hurów miał im być przestrogš, a œciany ich domu miały œwiadczyć o tym co zaszło po wsze czasy. Dowódca stał cišgle przed gmachem, bo oddział żołnierzy nie zdołał jeszcze naprawić bramy na tyle, aby jš było możnazamknšć. W ulicy walka ustawała; na dachach gdzieniegdzie tylko tumany kurzawy, œwiadczyły, że jeszcze wre. Wojsko stało w szeregach, tak jak przedtem, lœnišce od pancerzy. Biedny jeniec zapomniał o sobie, tęsknymi oczami na próżno szukał wœród gromady niewolników matki i Tirzy. Nagle zerwała się z sieni jedna z kobiet i szybko pobiegła ku bramie; kilku ze straży puœciło się z krzykiem za niš, ale nadaremnie. Ona podbiegła do stóp Judy, obejmowała jego kolana, a czarne, grube, ziemiš zwalone włosy czyniły jš strasznš. Mimo to serce Judy odgadło wiernš niewolnicę: –O Amro, poczciwa Amro – rzekł do niej – niechaj cię Bóg wspiera, ja ci pomóc nie mogę! Od wielkiego łkania nie mogła wymówić ani słowa, a on pochylił się nad niš i szepcšc powiedział: Żyj, Anno, dla Tirzy i matki mojej, oddaję ci je w opiekę, a gdy wrócę...Gdy domawiał tych słów, żołnierz pochwycił kobietę, lecz wyrwała mu się i wpadła w bramę, przebiegła przez korytarz i znikła w podwórzu. – Puœćcie jš!! – krzyknšł dowódca – zapieczętujemy bramę, niech umiera z głodu. Murarze zamurowali bramę, po czym przeszli na stronę wschodniš, gdzie również obwarowano wejœcie. Pałac Hurów,w którym dotšd kwitło szczęœcie, stał pusty i głuchy. Po ukończeniu dzieła zniszczenia, powróciłoddział wojska do fortu, gdzie prokurator odpoczywał po doznanym wstrzšœnieniu, lecz wkrótce zajšł się zasšdzeniem winowajców. Nazajutrz oddział wojska udał się do opustoszałego pałacu, aby opieczętować woskiem wejœcia i na każdej z czterech stron przybić kartę z łacińskim napisem: To jest własnoœć cesarska. Rzymianie byli przekonani, że ogłoszenie takie było najodpowiedniejsze. I znów upłynšł dzień jeden, a drogš z Jerozolimy do Nazaretu o godzinie dziewištej z rana wiódł dziesiętnik małš garstkę jeńców. Nazaret było wówczas małš mieœcinš, wznoszšcš się na stoku wzgórza. Jedyna jego ulica była raczej œcieżkš wydeptanš stopami przechodniów i kopytami trzód. Od południa znajdowała siędolina Esdrelon, a u jej wschodniego wzgórza widać było wybrzeże Morza Œródziemnego, urocze okolice Jordanu i górę Hermon. Dolinę tę zdobiły ogrody, oliwne laski, winnice, sady, a grupy palm dodawały jej czysto wschodniego wyglšdu. Domy miasteczka ubogie –jednopiętrowe, czworokštne, z płaskimi dachami, gęsto oplecione szerokolistnym winem, widniały zdaleka. Krajobraz wywoływał weselsze wrażenie, bo sroga posucha, niszczšca Judeę, nie przekracza granic Galilei. Tršba oznajmujšca o zbliżajšcym się oddziale, wywarła czarodziejski wpływ na mieszkańców miasteczka. Wszystkie bramy i drzwi napełniły się tłumem ciekawych. I nic w tym dziwnego. Nazaret leżało z dala od głównych goœcińców, na których łatwiej o nadzwyczajne wypadki. I tutaj niechowano życzliwych uczuć dla Rzymian; ciekawoœć jednakże zagłuszyła nienawiœć. Oddział zwrócił się ku studni. Głównym przedmiotem zainteresowania był więzień. Biedny, szedł pieszo, z odkrytš głowš, prawie nagi, z rękoma w tył zwišzanymi. Aby nie próbował ucieczki, przywišzano go do konia, tumany zaœ pyłu towarzyszšce pochodowi, zasłaniały go często żółtš chmurš. Widziano przecież, żebył bardzo młody, że stopy miał skrwawione i upadał ze zmęczenia. Pochód zatrzymał się u studni, dziesiętnik wraz ze swymi ludŸmi zsiadł z konia, a więzień padł na ziemię jak nieżywy. Wtedy ujrzeli zgromadzeni, że to prawie jeszcze chłopiec; serca ich zadrgały litoœciš, ale nie œmieli jej okazać. Podczas gdy żołnierze gasili pragnienie, tłum –albo im pomagał w opatrzeniu koni, albo patrzył ze współczuciem na więŸnia, nie wiedzšc, jak mu pomóc. Nagle jedna z obecnych niewiast zawołała: patrzcie, oto idzie cieœla, on nam poradzi. I rzeczywiœciedrogš od Seforis szedł człowiek już wiekowy. Spod nakrycia głowy wychylały się włosy białe, a długa, jeszcze bielsza broda spadała na grubš szarš suknię. Szedłwolno, bo był podeszły w latach i dŸwigał narzędzia swego rzemiosła: siekierę, piłę, i nóż ciesielski. Poznać można było, że wracał z dalekiej drogi. Zbliżywszy się do studni, przyjrzał się zgromadzonemu tam tłumowi. –O rabbi, dobry rabbi! –wołała kobieta, podbiegajšc ku niemu. – Patrz, oto więzień!My nie œmiemy, ale ty zapytaj, co on za jeden, co uczynił i co z nim zamyœlajš zrobić. Oblicze rabbiego nie zdradzało żadnego wzruszenia, a jednak zbliżył się do dowódcy i spojrzał na więŸnia. – Pokój Pana niechaj będzie z tobš – zagadnšł poważnie. – Wzajemnie, niech łaska bogów strzeże cię – odrzekł dziesiętnik. – Czy z Jerozolimy przybywacie?? – Tak. – Czy więzień wasz młody jeszcze?? – Co do lat, tak. – Mogę zapytać, jaka jego wina? – Jest mordercš. Wyraz ten ze zgrozš i zdziwieniem powtarzali obecni, a rabbi pytał dalej: – Jest on synem Izraela?? – Żydem jest – rzekł krótko Rzymianin. Chwiejne, niepewne uczucie, któremu ulegaliw częœci widzowie, nabrało siły – gdy usłyszeli, że zbrodniarz z ich jest narodu. –Nie rozumiem się na waszych pokoleniach,ale rodzina jego nie jest mi obcš –mówił dalej dziesiętnik. –Może słyszeliœcie kiedy oksięciu jerozolimskim Hurze –zwano go zwykle Ben-Hurem –a żył za czasów króla Heroda. – Znałem go – odparł Józef. – A więc, oto jego syn. Z każdej strony słychać było słowa zgrozylub współczucia, to skłoniło dziesiętnika donawišzania dalszej rozmowy. –Przedwczoraj na ulicach Jerozolimy o mało młodzieniec ten nie zabił szlachetnego Gratusa, rzucajšc mu na głowę dachówkę, jak mniemam, z dachu pałacu swoich ojców. Po słowach tych nastšpiła cisza, wœród której Nazarejczycy patrzyli na młodego Ben-Hura jakby na rodzaj dzikiego zwierzęcia. –I zabił go? – pytał dalej rabbi. – Nie. – Czy już zasšdzony?? – Tak na dożywotnie galery. – Niechaj go wspiera Pan – rzekł Józef z głębokim wzruszeniem w głosie. Podczas tej rozmowy zbliżył się młodzieniec, który przyszedł z Józefem, adotšd nie zwrócił na siebie uwagi obecnych;położył przyniesionš siekierę i podszedłszyku studni, wzišł stojšce na kamieniu naczynie z wodš i podał skazanemu. Uczyniłto wszystko tak spokojnie i z takš godnoœciš, że zanim straż mogłaby przeszkodzić, gdyby przeszkodzić w ogóle chciała, już stał przy więŸniu i podawał mu wodę do picia. Miękkie dotknięcie ramienia zbudziło nieszczęsnego Judę. Podniósł oczy i ujrzał twarz, której nigdy już więcej nie miał zapomnieć. Była to twarz młodzieńca równego mu prawie wiekiem, otaczały jš pukle złotawokasztanowych włosów, a wejrzenie ciemnoniebieskiech oczu było pełne miłoœci i œwiętej powagi, a zarazem woli tak potężnej, że żadna siła oprzeć się temu wejrzeniu nie mogła. Dnie i noce w cierpieniu spędzone, doznana krzywda, napełniły duszę Judy goryczš i żalem. Zdawało mu się, że nie ma w nim nic próczzemsty, którš całemu poprzysišgł œwiatu. Teraz, o dziwo, wystarczyło jedno spojrzenie, aby zapomniał o wszystkim i stał się znów ufajšcym dzieckiem. W milczeniu przyjšł napój i w milczeniu zaspokoił pragnienie. Gdy Juda zaspokoił pragnienie, ręka młodzieńca spoczywajšca dotšd na ramieniu więŸnia, spoczęła na jego czole, zdawała się błogosławić go, po czym młodzieniec odniósł dzban na poprzednie miejsce, zabrał siekierę i powrócił do Józefa. Oczy wszystkich wieœniaków, zwrócone były na niego. Po napojeniu koni i odpoczynku, ruszono z miejsca. Nic się na pozór nie zmieniło, a jednak serce dziesiętnika uległo niepojętemu uczuciu; sam podniósł więŸnia z ziemi i pomógł mu wsišœć na konia za jednym z żołnierzy. Nazarejczycy powrócilido swoich domów, a z nimi rabbi Józef i młodzieniec. Było to pierwsze spotkanie Judy z Synem Najœwiętszej Maryi Panny. ROZDZIAŁ IX Miasto Misenum, którego nazwę nosiło również pobliskie wzgórze, leżało o kilka mil od dzisiejszego Neapolu, w kierunku wschodnio-południowym. Dziœ tylko ruiny œwiadczš o jego œwietnej przeszłoœci. W 24roku Pańskim po narodzinach Chrystusa Pana gród ten był jednym z najznaczniejszych na zachodnim wybrzeżu Italii. Podróżny, który by w owym roku przybył na wzgórze , ujrzałby zatokę neapolitańskšrównie uroczš wówczas jak dzisiaj; zachwycałby się niezrównanym wybrzeżem,przerażał dymišcym kraterem, słuchał szmeru fal i wodzšc oczyma to na Ischię, to na Capri, podziwiałby łagodny błękit nieba. Widok piękna utrudziłby oczy jego, jak słodycz podniebienie, szukałby odmiany.Zachwyciłby wzrok jego nareszcie widok, którego dzisiaj już nie ma – na dole kołysała się na falach częœć floty rzymskiej, druga zaœ częœć stała u brzegów na kotwicy. Otwarta brama wiodłaz ulicy miasta na groblę, wysuniętš na znacznš długoœć w morze. Pewnego chłodnego poranka we wrzeœniu, ujrzał strażnik, strzegšcy bramy portowej, zbliżajšce się towarzystwo z dwudziestu do trzydziestu osób złożone. Najliczniejszymi w tym gronie byli niewolnicy, niosšcy pochodnie, wprawdzie dymišce raczej niż płonšce, ale pełne wonnego zapachu indyjskiego nardu. Panowie szli, wiodšc się pod rękę; na czele postępował mężczyzna liczšcy około pięćdziesięciu lat, łysawy, z wieńcem laurowym na rzadkim włosach, a zdawał się być przedmiotem jakiejœ szczególnej czci. Wszyscy mieli białe wełniane togi, szeroko obłożone purpurš. Stróż rzucił tylko okiem i poznał, że byli to dostojnicy wysokiego rodu i że odprowadzali po uczcienocnej przyjaciela swego na okręt. Zasłyszana rozmowa utwierdziła go w tym domyœle. –Nie, mój Kwintuszu – rzekł jeden z nich, zwracajšc się do uwieńczonego męża. – Fortuna nie lada figla nam płata, zabierajšcciebie tak rychło. Zaledwie wczoraj przybyłeœ i znów ruszasz na morze; nie miałeœ nawet czasu przywyknšć od nowa do chodzenia po lšdzie. –Na Kastora! –rzekł drugi, winem odurzony – nie narzekajcie; nasz Kwintusz popłynie, aby odzyskać to, co w grze ostatniej nocy utracił. Inaczej gra się w koœci na pokładzie płynšcego okrętu, inaczej na wybrzeżu – wszak prawda, Kwintuszu? –Nie bluŸń bogini szczęœcia! – dorzucił inny – nie jest ona ani œlepš, ani niestałš. Zabiera wprawdzie Kwintusza spoœród nas, ale zwróci go nam obsypanego nowymi zwycięstwami. – Grecy zabierajš go nam – przerwał drugi– ich więc obwiniajmy, a nie bogów. Tak rozmawiajšc, minęło towarzystwo bramę i weszło na groblę w zatoce, oœwieconš porannym słońcem. Staremu żeglarzowi szmer i pluskanie fal wydało sięnajmilszym pozdrowieniem; odetchnšł też całš piersiš, wcišgajšc woń morza milszš nad zapach nardu, a wzniósłszy rękę, zawołał: –Nie brałem udziału w bitwie pod Antium, lecz pod Preneste. A oto wiatr zachodni! Dzięki ci, fortuno, matko moja! Towarzysze powtórzyli okrzyk, a niewolnicywywijali pochodniami. –Widzicie, oto przybywa...zbliża się! – mówił wskazujšc na przypływajšcš galerę z drugiej strony grobli. – Czyż żeglarzowi potrzeba innej kochanki? Zaprawdę, Gajuszu, twoja Lukrecja nie jest od niej wdzięczniejsza. Zachwyconym okiem patrzył na zbliżajšcy się okręt, który usprawiedliwiał jego dumę.Biały żagiel powiewał z niskiego masztu, wiosła to się zniżały, to znów wznosiły, chwilę ważyły się nad powierzchniš fal, po czym znów opadały, równym, miarowym ruchem, niby skrzydła. – Tak, szanujcie bogi! – rzeki dalej, z oczami utkwionymi w okręt. –Oni zsyłajš nam sposobnoœć, a biada, jeœlijej wyzyskać nie umiemy. Co się zaœ tyczy Greków, zapominasz, Lentuluszu, że piraci, których mam poskromić, sš właœnie Grekami. Jedno zwycięstwo nad nimi więcej znaczy niż sto nad Afrykaninami. – Więc droga twoja wiedzie na Morze Egejskie?? Oczy i serce żeglarza były jeszcze przy okręcie. –Jakaż lekkoœć i wdzięk! Jak mało troszczysię o fale, jak ptak latajšcy w przestworzu! – mówił w uniesieniu, ale wnet dodał: –Daruj, Lentuluszu, że nie odpowiedziałem na twe pytanie. Tak jest, płynę na Morze Egejskie, a ponieważ odjazd mój bliski, powiem wam, ale zachowajcie to dla siebie: nie chciałbym abyœcie przy spotkaniu robili wyrzuty duumwirowi, bo jest moim przyjacielem. Handel między Grecjš a Aleksandriš nie jest słabszy od handlowych stosunków tego miasta z Rzymem. Obecnie w tym kraju panuje wielki nieurodzaj, mieszkańcy bowiem zaniedbali obchodu œwišt zielonych, za co mszczšc się Tryptolemus. dał im żniwo niewarte zbioru. Te zdarzenia wywołały większy ruch handlowy, nie znoszšcy ani dnia przerwy. Może słyszeliœci o piratach chersońskich, kršżšcych po wodach euksińskich; na Bachusa, sš to œmiałki, jakich mało! Wczoraj więc doszła do Rzymu wiadomoœć, że flota ich opłynęła brzegi Bosforu, zatopiła bizantyjskie i chalcedońskie galery, a rozbójnicy. nienasyceni tym powodzeniem, wpłynęli na Morze Egejskie. Otóż kupcy handlujšcy zbożem i majšcy okręty we wschodnich portach Morza Œródziemnego, zadrżeli z przerażenia, słyszšc o tych nieszczęœciach, i udali się do samego cesarza, proszšc o pomoc. Otrzymali posłuchanie, a dziœ wypływa z Rawenny sto galer, a z Misenum – zatrzymał się jakby dla pobudzenia ciekawoœci przyjaciół i dokończył dumnie: – jedna. – Szczęœliwy Kwintuszu!! Winszujemy ci! – Wyróżnienie poprzedza zapewne awans – możemy cię pozdrowić duumwirem. – Kwintusz Ariusz duumwir brzmi lepiej niż.... Kwintusz Ariusz trybun. Takimi lub podobnymi życzeniami zasypywano go zewszšd. –Cieszę się wraz z innymi –rzekł na koniecprzyjaciel, cenišcy przede wszystkim wino,– ale będšc praktycznym, zaczekam z życzeniami aż się, dowiem, kochany duumwirze, czy ten awans wpłynie korzystnie na twoje wykształcenie w grze w koœci. Wtedy dopiero ocenię, czy bogowiechcieli ci dobrze, czy Ÿle usłużyć...w tej sprawie. – Stokrotnie wam dziękuję, przyjaciele moi!–rzekł Ariusz. –Gdybyœcie mieli latarnie, mniemałbym, żeœcie augurami, ale zaiste idę dalej, bo was zowiš wróżbitami i dowiodę, że cudownie odgadujecie! Patrzcie i czytajcie! Wydobył z fałd swej togi zwitek papieru i podał go im, mówišc: Oto co otrzymałem ostatniej nocy przy stole od Sejana. Imię to miało już wówczas wielkie znaczenie w œwiecie rzymskim, a nie było ch przepada Eros, wartoœć AX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż:PĎc ;,8 <K‘ c €=Ü$c >ň3a Q ?S?# jeszcze shańbione, jak się to póŸniej stało.– Sejan!! – zawołali wszyscy razem, otaczajšc tego, który czytał, co minister napisał. „Sejan do C. Cecyliusza Rufusa, Duumwira. Rzym XIX. Kal. Sept. Cezar otrzymał dobre wieœci o Kwintuszu Ariuszu, trybunie. Nadto chwalono odwagę, której dał dowody na wodach zachodnich: przeto wolš jest Cezura, aby bezzwłocznie przeniesionym został na Wschód. Również wolš jest Cezara, abyœ natychmiastdoskonale uzbroił sto statków pierwszej klasy o trzech rzędach wioseł, i wyprawił je przeciw piratom, którzy zjawili się na Morzu Egejskim; Kwintusz zaœ ma objšć komendę nad flotš tak zaopatrzonš. Twojš jest rzeczš dalsze szczegóły tego rozkazu wykonać. Potrzeba jest naglšca, jak się o tym przekonasz z raportów danych do przeczytania; zawierajš one wskazówki dla ciebie i wymienionego Kwintusza. Sejan. ” Ariusz nie słuchał treœci listu, uwagę jego pochłaniał całkowicie okręt wyłaniajšcy się coraz wyraŸniej na falach morskich. W spojrzeniu, które nań rzucał, gorzał zapałi uniesienie; wreszcie uniósł koniec swej togi, a w odpowiedzi na ten znak rozwiniętoszkarłatnš flagę i kilku żeglarzy ukazało się równoczeœnie na pokładzie, aby zwinšć żagle. Obrócono belkę podtrzymujšcš kotwicę, a ruch wioseł podwoił się; galera pędziła ku brzegowi. Z prawdziwym zadowoleniem patrzył Ariusz na sprawnoœć swych ludzi. – Na boginie!! – rzekł jeden z towarzyszy,oddajšc zwój papieru, – nie przystoi nam mówić, że przyjaciel nasz będzie dopiero wielkim, bo zaprawdę już nim jest. Będziemy mieli czym karmić miłoœć naszš ku niemu. Azali masz jeszcze co do powiedzenia nam? –Nic więcej – odparł Ariusz. – To czegoœcie się ode mnie dowiedzieli, jest jużw Rzymie przestarzałš nowinš. Co do reszty, duumwir jest dyskretny i dowiem się dopiero na statku, gdzie na mnie czeka opieczętowany pakunek, a w nim podane bliższe szczegóły spotkania i mojego połšczenia się z flotš. Gdybyœcie jednak mieli zamiar złożenia ofiar jakiemu bóstwu,proœcie u ołtarza za przyjacielem rozwijajšcym żagle i wiosłujšcym gdzieœ wkierunku Sycylii. Ale oto zbliża się statek – dodał zwracajšc się ku galerze. Zajmujš mnie jego kierownicy, wszakże z nimi płynšć i walczyć będę. Tymczasem podziwiajmy ich zręcznoœć i sztukę, bo niełatwe jest przybicie do brzegu tak ukształtowanego jak ten, na którym stoimy.– Jak to, więc wcale nie znasz tego okrętu? – Nie widziałem go nigdy i nie wiem, czy mi znajomych już ludzi przywiezie. – Jest to bezpieczne?? –To rzecz małej wagi. Na morzu zapoznajemy się łatwo, a w chwili niebezpieczeństwa rodzi się tak miłoœć, jaknienawiœć. Galera należała do klasy statków szybko pływajšcych; była długa, wšska, mało w wodzie zanurzona. Wspaniały i zgrabnie wygięty tram statku, przecinajšc fale niby nożem, pruł wodę szybko, i wyrzucał z wdziękiem przy zbliżaniu się do brzegu dwastrumienie wody na dwie wysokoœci człowieka, skraplajšc cały pokład. Poniżej tramu sterczało mocno żelazem okute rostrum, czyli dziób, służšcy w walce do obrony. Boki galery otoczone były silnym gzymsem, tworzšc niejako uzupełnienie przedpiersia. Poniżej tego gzymsu mieœciły się w trzech rzędach otwory do wioseł zaopatrzone ochronami z wołowej skóry, służšce do zasłonienia wiosłujšcych. Takich otworów było tak z lewej, jak prawej strony po szeœćdziesišt. Dalszš ozdobę statku stanowiły wysokie maszty. Dwie wielkie i grube liny przeprowadzone przez cały pokład okrętu, służyły do zapuszczania kotwic. Takie proste urzšdzenie pokładu wskazywało, że główna siła statku polegała na wiosłach. Maszt umieszczony niezupełnie w œrodku, ale trochę ku przodowi galery, podtrzymywały liny i sznury splecione w drabinkę. Towarzystwo stojšce na grobli mogło widzieć prócz majtków, którzy tylko co zwinęli żagle i siedzieli bezczynnie na rejach, jednego tylko człowieka w hełmie iz tarczš. Sto dwadzieœcia dębowych wioseł co dzień pumeksem i wodš czyszczonych lœniło w œwietle i pracowało ruchem cišgłym, rytmicznym, jakby jednš i tš samšporuszane rękš. Dzięki tej dokładnoœci, galera sunęła szybkoœciš nieustępujšcš dzisiejszym parowcom. Ten szybki ruch statku przeraził nieobeznanych z żeglugš towarzyszy trybuna. Nagle człowiek, stojšcy na pokładzie, podniósł rękę i dał właœciwy znak, a wszystkie wiosła podniosły się i zatrzymały chwilę w powietrzu, aby wnet w dół opaœć. Woda zaszumiała i zagotowała się, statek zatrzeszczał w swych spojeniach i stanšł od razu. I jeszcze jeden znak rękš, a znów wiosła podniosły się i opadły; tym razem jednak ruch ich był przeciwny, a statek okręcił się z lewej ku prawej stronie, jakby wkołowłasnej osi, i zbliżył się bokiem do wybrzeża. Nagle zabrzmiała tršbka, a wszystkimi otworami okrętu weszła na pokład załoga w pełnej zbroi, stalowych hełmach, ze œwiecšcymi tarczami i oszczepami. W chwili, gdy żołnierze szli ku przodowi statku, jakby do walki, majtkowie chwycili liny i kołysali się na rejach głównego masztu. Oficerowie i muzykanci zajęli przeznaczone miejsca bez hałasu i niepotrzebnego zgiełku. Gdy okręt zbliżył się zupełnie do brzegu, spuszczono pomost;a trybun zwrócił się do swych towarzyszy i rzekł z powagš, której pierwej nie okazywał: –Czas myœleć o obowišzku, przyjaciele moi!– Zdjšł wieniec z głowy i oddał amatorowigry w koœci. –WeŸ ten mirt, ulubieńcze koœci – rzekł. –Jeœli wrócę, spróbuję odzyskać moje sestercje; jeœli zwycięstwo nie będzie moim, nie wrócę tu więcej, a wtedy wieniec zawiesisz w twoim atrium. Potem roztworzył ramiona i każdego kolejno uœciskiem żegnał. – Bogowie niechaj ci sprzyjajš, Kwintuszu – mówili. – Bywajcie zdrowi!! – odpowiedział. Niewolnikom, pochylajšcym na pożegnanie pochodnie, skinšł rękš; potem zwrócił się ku pięknej galerze. Gdy stanšł na pomoœcie,zagrały tršby, a na maszcie ukazała się purpurowa choršgiew, godło dowódcy floty.ROZDZIAŁ X Trybun stojšc na pokładzie, trzymał w ręku otwarty zwój papieru z rozkazem duumwira i rozmawiał z dozorcš wioœlarzy,zwanym hortatorem. – Jakš rozporzšdzasz siłš?? – Dwustu pięćdziesięciu dwu wioœlarzy i dziesięciu nadliczbowych. –Ile robisz zmian? – Osiemdziesišt cztery. – Jak często i w jakim porzšdku?? – Zwykle zmieniajš się co dwie godziny. Trybun zamyœlił się na chwilę, a potem rzekł: –Ten podział pracy zdaje mi się za ciężki; zmienię go, ale jeszcze nie teraz, bo trzebanam płynšć dniem i nocš bez przerwy. Następnie zwrócił się do kierujšcego żaglami: – Wiatr mamy pomyœlny; rozwiń żagle, aby wioœlarzom ulżyć w pracy! Gdy ci, do których dotšd mówił, odeszli, zapytał głównego sternika: –Ile lat służysz? – Trzydzieœci dwa. – Na których morzach sprawowałeœ dotšd obowišzki?? – Między naszym Rzymem a Wschodem. –Jesteœ człowiekiem jakiego mi potrzeba. –A przeglšdajšc jeszcze raz otrzymane rozkazy, dodał: –Opłyniesz przylšdek Camponella drogš ku Mesynie, dalej skierujesz wzdłuż zagięcia kalabryjskiego, aż ujrzysz Melito po lewej stronie. Potem – znasz gwiazdy nad Morzem Jońskim? – Znam. –Od Melity więc steruj na wschód ku Cyterze. Jeœli bogowie użyczš pomocy, nie zarzucimy kotwicy aż w zatoce Antemonium.Ariusz był zaiste wielce roztropnym człowiekiem. Wprawdzie złożył bogom liczne ofiary, wiedział jednak dobrze, że szczęœcie więcej zależy od rozwagi i rozumu człowieka, niż od darów i œlubów ofiarowanych bogom. W czasie uczty dawanej na jego czeœć siedział u stołu pijšc i grajšc w koœci; teraz powietrze morskie zbudziło w nim żeglarza. Nie myœlał więc spoczšć, dopóki by nie poznał dokładnie okrętu; wiedza i umiejętnoœć bowiem najlepiej chroniš od przypadków. Zaczšł od dozorujšcego wioœlarzami, dalej zapoznał się z całš służbš: żaglownikiem, sternikiem, magazynierem, nadzorcš kuchni, a nareszcie z oficerami załogi, z którymi zwiedził nawet kwatery. Nic nie uszło jego uwagi, a gdy skończył, on sam znał dokładnie i jedynie cały stan przygotowań do dalekiej drogi i zaopatrzenie galery na wszelkie przypadki. Gdy wszystko to spełnił, postanowił zapoznać się dokładnie z ludŸmi, którzy mieli wykonywać jego rozkazy. A było to rzeczš niezmiernie trudnš i wymagajšcš dużo czasu. Wzišł się do niej bezzwłocznie i we właœciwy sobie sposób. Około południa tegoż dnia, galera przecinała fale morskie w okolicy Paestum;wiatr zachodni cišgle dšł w żagle ku zadowoleniu dowódcy. Ustawiwszy straże, wzniesiono ołtarz na pokładzie, posypany solš i jęczmieniem; po czym trybun złożył uroczyste modlitwy i œluby na czeœć Jowisza, Neptuna i wszystkich Oceanid, wylewajšc wino i palšc kadzidło. Po tym uroczystym akcie, zasiadł mšdry wojownik w kajucie i stamtšd postanowił przypatrywać się załodze. Kajuta znajdowała się w œrodkowym przedziale galery, miała szeœćdziesišt pięć stóp długoœci, a do trzydziestu wysokoœci; œwiatło padało z góry trzema otworami; dach opierał się na słupach gęsto ustawionych; w œrodku zaœ widoczny był maszt najeżony siekierami, toporami, dzidami i pociskami. Do kajuty z pokładu na prawo i lewo wiodło dwoje prostopadłych ruchomych schodów, tak że mogły być spuszczone lub podniesione i wtedy zamykały otwory. Łatwo zrozumieć, że miejsce to było niejako sercem okrętu, domem całej załogi, jej jadalniš, sypialniš, miejscem ćwiczeń, a zarazem odpoczynku po spełnieniu obowišzku, jeœli w ogóle o spoczynku można było mówić. W zagłębieniu kabiny wznosiła się na kilku stopniach platforma, gdzie siedział dozorcawioœlarzy; przed nim stał stół rezonansowy na którym młotkiem wybijał takt wiosłujšcym. Po prawej stronie miał klepsydrę, czyli zegar wodny, podług którego znaczył odpoczynki i zmiany tak wioœlarzom jak straży. Nad nim, na wyższej platformie, oddzielonej złoconš poręczš, zasiadał trybun, panujšc nad wszystkim. Miejsce to było zaopatrzone w łoże stół i wysłane krzesło, z oparciem z tyłu i poręczami. Krzesło to było darem cesarza i odznaczało się wytwornoœciš. Stšd siedzšc w wielkim krzeœle, zawinięty w płaszcz wojskowy, z mieczem u pasa, przypatrywał się Ariusz wszystkiemu, co mógł dojrzeć, sam zaœ nie mniejszš zwracał na siebie uwagę swych podwładnych. Wszystko go zajmowało, najdłużej jednak zatrzymywał wzrok na wioœlarzach. Wzdłuż boków kajuty widać było trzy rzędy ławek, przytwierdzonych do œcian, statku –tak przynajmniej wyglšdało to z daleka. Po bliższym zbadaniubyły to raczej trzy stopnie wiodšce w górę, tak że druga ławka była nad pierwszš, a trzecia nad drugš. Dla szeœćdziesięciu wiosłujšcych z każdej strony było dziewiętnaœcie oddziałów, rozdzielonych od siebie przestrzeniš kilka stóp. Dwudzieste zaœ siedzenie umieszczonebyło nad najniższym siedzeniem pierwszej ławki. To urzšdzenie dawało każdemu wioœlarzowi dosyć wolnego miejsca, do swobodnego robienia wiosłem. Wioœlarze pierwszej i drugiej ławki czy rzędu, siedzieli; przeciwnie trzeciego rzędu, ponieważ mieli dłuższe wiosła, musieli stać. Ršczki wioseł były wypełnioneołowiem dla ułatwienia pracy. Wiosła wisiały na rzemieniach i aby nimi pracować, potrzeba było wielkiej zręcznoœci; nagła fala mogła każdej chwili porwać niebacznego wioœlarza i rzucić w morskie odmęty. Otworami dla wioseł przeznaczonymi dochodziła dostateczna iloœć œwieżego powietrza, œwiatło zaœ padało na nich z góry przez kratę. Położenie wioœlarzy mogło być o wiele gorsze; nie trzeba jednak przypuszczać, aby było przyjemne. Zabroniono im pomiędzy sobš wszelkich stosunków. Codziennie zajmowali swoje miejsca, nie mówišc do siebie ani słowa. Krótkich odpoczynków używali na spanie i jedzenie. Nigdy wœród nich nie słyszano œmiechu lub œpiewu; westchnienie lub głuchy jęk tłumaczyły jedynie ich myœli i uczucia – byli to skazańcy. Życie tych nędzarzy podobne było do podziemnego strumienia, sšczšcego się wolno, lecz nieustannie, wcišż ku temu samemu ujœciu. O Synu Najœwiętszej Panny! Dziœ sprawiedliwoœć ma serce –a Tobie stšd chwała i czeœć! –W owe jednak czasy twardy był los niewolników w fortecach, kopalniach, przy budowlach, na wojennych ihandlowych galerach. W pierwszym zwycięstwie, które Juliusz odniósł na morzu, zasługi tak wiosłujšcychjak załogi były równe. Na owych ławach wioœlarzy zasiadali ludzie różnych narodowoœci, głównie brano ich z jeńców wojennych, wypróbowanych w sile i wytrwałoœci. Obok Brytyjczyka zasiadał Lezbijczyk, za nimi mieszkaniec Krymu. Nierzadko spotkać można było Scytę, Gala lub Tebańczyka. Wœród rzymskich przestępców byli Goci, Longobardowie, Żydzi, Etiopczycy i barbarzyńcy z wybrzeżyMakotis. Siedzieli tu obok siebie ludzie rozmaitych narodowoœci: Brytowie, Libijczycy, Longobardzi, Żydzi, zbrodniarze rzymscy, Scytowie, Galowie, Etiopczycy, Ateńczycy, Hiberreńczycy (dzisiejsi Irlandczycy), Cymbrowie i dzicy barbarzyńcy rozmaitych innych krajów. Praca wioœlarzy nie wystarczała, aby mogła zajšć ich umysły, choćby te umysły były jak najprostsze i najociężalsze. Nawetw czasie burzy ruchy ich były zawsze jednakie, równe, automatyczne. Nieszczęœliwi ci ludzie tracili w niewolnictwie władze umysłowš; byli więc posłusznymi, nie zdajšc sobie sprawy z niczego, wykonywali rozkazy mechanicznie; żyli wspomnieniami, a przyszłoœci nie widzieli przed sobš żadnej. Do niedoli swej z czasem się przyzwyczajali. Trybun siedział w wygodnym krzeœle i rozmyœlał o wszystkim, tylko nie o niedoli tych nieszczęœliwych, przykutych do ław i wioseł niewolników. Ruchy ich dokładne, miarowe, zaczynały go nużyć swš jednostajnoœciš. Wtedy zwracał uwagę na poszczególnych wioœlarzy. Nie wołano ich po imieniu; natomiast przy siedzeniu każdego znajdował się numer, który umieszczono zamiast nazwiska. Trybun nie tylko był wielkim wojownikiem, ale i bystrym znawcš ludzi. Wodzšc badawczym wzrokiem po skazańcach, spojrzał na numer szeœćdziesišty. Właœciciel tego numeru miał na sobie, jak wszyscy inni jego towarzysze, przepaskę przez biodra. Nie wyróżniał się niczym od innych, tylko młodoœciš; nie liczył bowiem więcej nad lat dwadzieœcia. I ta właœnie okolicznoœć zwróciła uwagę Ariusza; nie mniejszš silna, muskularna budowa młodzieńca. Ariusz zwiedzał często rzymskie sale gimnastyczne, w których kształcili się młodzieńcy na atletów, majšcych występować póŸniej w owych sławnych rzymskich cyrkach. Był więc w tym względzie znawcš. – Na bogi – rzekł sam do siebie –człowiekten robi niezwykle wrażenie. Powierzchownoœć wielce obiecujšca, muszę się o nim dowiedzieć bliższych szczegółów. W tej chwili obrócił się młodzieniec w jegostronę. –Żyd! – zawołał Ariusz –taki młody! –Pod badawczym wzrokiem trybuna rumieniec oblał twarz młodzieńca; wstrzymał na chwilę ruch wiosłem, lecz w tej chwili uderzyła głoœniej pałeczka hortatora w stół, jakby dla napomnienia; szybko opuœciłmłodzieniec wiosło i od nowa ze zdwojonš siłš poczšł pracować. Po chwili znów spojrzał na trybuna –i, o dziwo, ujrzał na twarzy jego dobrotliwy uœmiech. Tymczasem galera wpłynęła w cieœninę Mesyńskš, a opłynšwszy miasto tejże nazwy, zwróciła się na wschód, zostawiajšc za sobš zadymiony i groŸny szczyt Etny. Ile razy wracał Ariusz na platformę, zajmował się wioœlarzem i mówił sam do siebie: Chłopiec to rozumny i sprytny. Żyd –to nie barbarzyńca...Muszę o nim zasięgnšć wiadomoœci. Czwartego dnia podróży „Astrea ”–tak się nazywała galera –płynęła już na Morzu Jońskim. Niebo było jasne, a wiatr był pomyœlny. Ariusz przypuszczał, że może spotka się z flotš jeszcze przed wyspš Cyterš, wyznaczonš na spotkanie, i dlatego prawie cišgle przebywał na pokładzie. –Zresztš zajmował się dokładnie wszystkim, co dotyczyło powierzonego mu statku i był z dzielnoœci załogi bardzo zadowolony. Skoro zaœ zasiadł na krzeœle wkabinie, myœl jego zwracała się niezmienniedo wioœlarza pod szeœćdziesištym numerem.–Czy znasz człowieka, który właœnie wstał z ławki? –spytał nareszcie hortatora w chwili, gdy następowała zmiana wioœlarzy. – Numer szeœćdziesišty?? – zapytał dozorca. – Tak. Dozorca popatrzył na młodzieńca. –Jak wiesz, o panie – odpowiedział –okręt zaledwie przed miesišcem wyszedł z ršk budowniczego, a ludzie sš równie dla mnie nowi jak sam statek. – Jest Żydem – zauważył zamyœlony œć AX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż@PŸ c Aď ,c B—c C˛*ä H D–4× I €Ariusz. – Szlachetny Kwintuszu, jesteœ wielkim znawcš ludzi. –I jest bardzo młody – mówił dalej Ariusz.–Pomimo tego jest to nasz najlepszy wioœlarz, nieraz zauważyłem, że wiosło gięło się w jego dłoniach. – Jakiego jest usposobienia?? – Mało wiem o nim, ale jest posłuszny. Raztylko wniósł do mnie proœbę. – Jakš?? – Prosił mnie, abym go przeniósł z prawejstrony okrętu na lewš. – Jakšż podał przyczynę?? –Zauważył, że ludzie, pracujšcy zawsze z jednej strony, kaleczejš. Zresztš łatwo w czasie boju i niespodziewanych obrotów mógłby się stać niezdatnym do służby, nie umiejšc użyć drugiej ręki. – Na bogi!! To myœl nowa i słuszna. Cóż jeszcze więcej zauważyłeœ? – Okazuje zamiłowanie do porzšdku, którego nie znaleŸć u jego towarzyszy! – W tym jest Rzymianinem. – Nie znaszże nic z dziejów jego życia? – Zgoła nic. Trybun zamyœlił się i odszedł na swoje miejsce. –Jeœli będę na pokładzie w czasie zmiany wioœlarzy, a on będzie wolny –rzekł, zatrzymujšc się – przyœlij go do mnie. W dwie godziny póŸniej stal Ariusz pod choršgwiš okrętu. Znajdował się w usposobieniu człowieka oczekujšcego niezwykłych wypadków i nic więcej nie mogšcego uczynić, jak czekać. Filozofia twierdzi, że ludzie o wyrobionym charakterze zachowujš w takich wypadkachspokój. Sternik siedział na swoim miejscu. Kilku z załogi okrętu spało w cieniu żagli twardym snem. Wyżej na maszcie siedział strażnik. Ariusz podniósł właœnie wzrok z solarium, służšcego wówczas do kierowania statkiem, gdy ujrzał zbliżajšcego się ku sobie wioœlarza. –Dozorca nazwał cię szlachetnym Ariuszemimówił, iż jest wolš twojš, abym do ciebie przyszedł; więc jestem. Ariusz spojrzał z podziwem na smukły wzrost i muskularnš budowę młodzieńca, i myœlš błšdził po arenie cyrkowej. Œmiałe wystšpienie przybyłego wywarło jeszcze inne wrażenie; w głosie jego było coœ, co œwiadczyło o życiu spędzonym wœród uszlachetniajšcych okolicznoœci. Oczy młodzieńca jasne i otwarte, miały wyraz raczej ciekawy niż wyzywajšcy. Mimo że trybun utkwił w nim bystre, pytajšce i rozkazujšce spojrzenie, nie stracił młodzieniec nic ze swego wdzięku; na twarzy nie odbiło się żadne uczucie psujšcejej harmonię i pięknoœć, nie było na niej anigroŸby, ani złoœliwoœci; nic prócz œladów, jakie wyciska wielka i długa boleœć, którš złagodził czas, tak jak łagodzi jaskrawoœćœwieżego malowidła. Wszystko to nie uszło uwagi Rzymianina i sprawiło, że nie przemawiał jak pan do niewolnika, ale jak starszy do młodszego; rzekł więc: – Hortator mówił mi, że jesteœ najlepszym wioœlarzem. – Hortator jest bardzo dobry – odparł młodzieniec. – Czy dawno służysz?? – Prawie trzy lata. – Zawsze przy wiosłach?? – Tak, nie pomnę dnia, w którym bym wiosła nie miał w ręku. –Praca to ciężka, mało który mšż podoła jej dłużej roku, a ty –jesteœ jeszcze prawie chłopcem. –Szlachetny Ariusz zapomina, iż duch wiele może, on wzmacnia słabego, podczas gdy silny upada pod brzemieniem. – Po mowie twojej sšdzę, iż jesteœ Żydem. – Przodkowie moi, o wiele wczeœniej od pierwszych Rzymian zwali się Hebrajczykami. –Zacięta duma twego narodu nie wygasła wtobie –rzekł Ariusz, spostrzegłszy, że twarz wioœlarza spłonęła rumieńcem. – Duma nigdy nie jest tak głoœna, jak wtedy, gdy brzęczy kajdanami. – Co cię tak czyni dumnym?? – To, że jestem Żydem. Ariusz uœmiechnšł się. –Nie byłem nigdy w Jerozolimie – rzekł – ale słyszałem o jej ksišżętach. Znałem jednego z nich, był on kupcem i wiele odbywał morskich podróży, ale zaiste urodzony był na króla. – Do jakiego należysz stanu?? –Jeœli mam odpowiedzieć z ławki wioœlarza, to niewolnikiem jestem, ojciec zaœ mój był jednym z ksišżšt Jerozolimy, ajako kupiec zwiedził wiele mórz. Znał go i ugaszczał wielki August w swych goœcinnych komnatach. – Jego imię?? –Itamar z domu Hurów. – Ty – synem Hura!! Po chwili milczenia spytał: – Cóż cię tu przywiodło?? Juda spuœcił głowę, pierœ jego wezbrała boleœnie, gdy nareszcie zdołał się opanować, spojrzał w oczy trybunowi i rzekł: –Oskarżono mnie o zamach na życie Waleriusza Gratusa, prokuratora. –Ty – zawołał Ariusz z rosnšcym zdziwieniem, cofajšc się o krok. –Tyœ to owym zbrodniarzem? –Rzym cały oburzony był na tę wiadomoœć, dowiedziałem się o tym zdarzeniu na okręcie pod Bodinum. Obaj spojrzeli po sobie w milczeniu, nareszcie Ariusz odezwał się pierwszy: – Sšdziłem, że rodzina Hurów zgładzona z powierzchni ziemi. Straszne wspomnienia wzięły nareszcie górę nad dumš młodzieńca, łzy zrosiły jego policzki. –Matko, matko! Tirzo moja mała! Gdzie wy jesteœcie? –Trybunie, szlachetny trybunie, gdybyœ ty wiedział o nich! – mówił składajšc błagalnie ręce. –Powiedz, jeœli wiesz, powiedz, czy żyjš – a jeœli żyjš, gdzie sš! W jakim znajdujš się położeniu! O! proszę cię, powiedz mi. Przysunšł się bliżej Ariusza, tak blisko, że rękami dotykał płaszcza trybuna. –Trzy lata przeszły od owego strasznego dnia –błagał dalej – trzy lata, w których każda godzina była mi życiem pełnym nędzy, życiem, w którym nic nie widziałem,jak bezdennš przepaœć, w której nie miałem innej ulgi jak pracę. W tym czasie nie wymówiłem do nikogo ani słowa. Czemuż zapomniani nie mogš sami zapomnieć! Czemuż obraz wydartej siostry,ostatnie spojrzenie matki nie dajš mi chwili spokojnej, ukryć się przed nimi nie mogę. Czułem tchnienie zarazy i trzask okrętu wœród bitwy; słyszałen wyjšce wœród burzy bałwany i œmiałem się, podczas gdy inni modlili się; pragnšłem œmierci, bo w niej widziałem wyzwolenie. Z każdym uderzeniem wiosła starałem się dzień ów zapomnieć. Wszystko na próżno! Słyszałem je wzywajšce mnie wœród nocy, widziałem chodzšce po morzu. O powiedz mi, powiedz,że pomarły, a uspokoisz mnie, bo zaiste niemogš one być szczęœliwe, kiedym dla nich zgubiony! Cóż może być wierniejszego i stalszego na miłoœć matki! A Tirza –oddech jej, to jak woń białej lilii. Była ona jakoby najmłodszš latoroœlš palmy –taka œwieża, czuła nadobna i wdzięczna! Ona każdy dzieńmój czyniła porankiem, była mi słońcem, muzykš, czarem! I moja to ręka pogršżyła jš w otchłań nieszczęœcia! – Ja!! ... – A więc wyznajesze swš winę?? – zapytałAriusz surowo. Dziwnš była zmiana, jaka na te słowa zaszła w twarzy Ben-Hura. Głos zaostrzył się, ręce mocno zaciœnięte podniosły się w górę, nerw każdy drgał, a oczy gorzały. – Słyszałeœ o Bogu mych ojców – rzekł – o nieœmiertelnym Jehowie?? Na jego wszechmoc i istnienie, na miłoœć, jakš od poczštku wieków otaczał Izraela, przysięgam ci, żem niewinny! Trybun zdawał się być wzruszonym. –O szlachetny Rzymianinie! – mówił dalej Ben-Hur. – Wierz mi choć trochę i spuœć promień œwiatła w ciemnoœci, które mnie otaczajš i coraz się zwiększajš, Ariusz odwrócił się i mierzył pokład szerokim krokami. – Przecież nie ukarano cię bez sšdu?? – zapytał, nagle przystanšwszy. – Tak. Rzymianin podniósł głowę ze zdumieniem. – Jak to.... bez sšdu? Bez œwiadków? A któżcię zasšdził? Rzymianie, jak wiadomo, byli właœnie w czasie upadku ich potęgi zwolennikami wszelkich formalnoœci prawnych. Zwišzano mnie sznurami, wepchnięto do podziemia w wieży nie widziałem nikogo. Nikt nie mówił ze mnš, a nazajutrz żołnierze uprowadzili mnie na brzeg morskii odtšd jest galernikiem! – Cóżbyœ mógł na swe uniewinnienie przytoczyć?? –O wiele! Najpierw byłem chłopem –za młodym na spiskowca, dalej Gratus był mi zupełnie nieznany. Gdybym myœlał o zamordowaniu go, toż byłbym obrał inny czas i miejsce. Zważ, że jechał na czele legionu, w biały dzień i nie mógłbym pomyœleć o ucieczce. Zresztš pochodziłem ze sfer sprzyjajšcych Rzymowi, ojciec mójbył nieraz wyróżnionym za usługi oddane Cezarowi. Posiadaliœmy znaczny majštek, którego ani dla siebie, ani dla matki i siostry nie chciałbym narazić na pewnš stratę. Nie miałem w końcu żadnego powodu do nienawiœci, a przeciwnie wszelkie inne względy: majštek, rodzina, sumienie i prawo –prawo, które jest życiem i tchnieniem każdego syna Izraelowego –raczej wstrzymałoby mojš rękę, gdyby nawet tak szalona myœl powstała w mojej głowie. Nie, nie byłem wariatem i wolałbym umrzeć niż się zhańbić, a i dziœ wolałbym ponieœć œmierć, – wierzaj mi. – Któż był przy tobie, gdy cios padł? –Stałem na dachu domu ojców moich. Tirza była ze mnš, ona piękna – uosobienie dobroci. Razem opieraliœmy się o poręcz chcšc widzieć wjazd nowego prokuratora i jego legion. Nagle dachówka nakrywajšca poręcz usunęła się spod mojej ręki i padła na Gratusa. W pierwszej chwili zdawało mi się, żem go zabił i przerażenie moje nie miało granic. – Gdzie wtedy była twoja matka?? – W swojej komnacie na niższym piętrze. – Cóż się z niš stało?? Ben-Hur złożył ręce i ciężko westchnšł. –Nie wiem – widziałem, jak jš wraz z córkš uprowadzono i oto wszystko co powiedzieć mogę. Z domu wypędzono wszystko, nawet nierozumne zwierzęta, i opieczętowano bramy, aby już nikt więcej nie wrócił. Gdybym tylko mógł widzieć, gdzie one sš...zaprawdę, one były niewinne!Rzeknij jedno słowo, a przebaczę –ach! Daruj szlachetny trybunie, że taki niewolnikjak ja, na całe życie do wiosła przykuty, œmie mówić o przebaczeniu! Ariusz słuchał uważnie, przywołujšc na pomoc doœwiadczenie całego swego życia wobchodzeniu się z niewolnikami: jeœli udawałuczucia, które nim owładnęło, wtedy kłamał; jeœli mówił prawdę, był niewinny, a postšpiono z nim i całš rodzinš niegodnie i padł ofiarš œlepo działajšcej siły. Poœwięcono całš rodzinę, aby pomœcić wypadek, któremu nikt nie był winien. Myœl ta wzruszała trybuna do głębi. Żeglarze nazywali go „dobrym trybunem ”, a dla wielu względów w opowiadaniu skazańca można było na dobroć tę liczyć. Może znał i nie lubił Waleriusza Gratusa, a może znał także starszego Hura? Juda w swym opowiadaniu dotknšł tych punktów, ale bez wyraŸnego skutku. Trybun zdawał się być w niepewnoœci; był on na okręcie wszechwładnym panem; wrażenie jakie na nim opowiadanie skazańca zrobiło, było dodatnie i wierzył. Pomimo tego postanowił nie spieszyć się, a raczej spieszyć do Cytery, bo byłoby nierozważnie pozbyć się w tej chwili tak doskonałego wioœlarza; wolał więc zaczekać, aby dowiedzieć się cokolwiek więcej –przekonać się, czy to jest ksišżę Ben-Hur; wiedział bowiem z doœwiadczenia, że wszyscy niewolnicy kłamiš. – Dobrze, – rzekł – wróć na swoje miejsce. Ben-Hur skłonił się i spojrzał raz jeszcze w twarz swego pana, a nie ujrzawszy więcej nic, co by mu dodać mogło nadziei, z wolna odchodził – nagle zatrzymał się i rzekł: –Jeœli kiedy jeszcze pomyœlisz o mnie, trybunie, pomnij, że błagałem jedynie o wieœć o moich – o matce i siostrze, o nic więcej. Po tych słowach odszedł. Ariusz powiódł za nim zachwyconym okiem,myœlšc: –gdyby go ćwiczyć, co by to była za ozdoba areny! Co za biegacz! Co za ramiędo szermierki! Stój! – zawołał nareszcie. Ben-Hur stanšł, a trybun podszedł ku niemu. – Powiedz mi, co być zrobił, gdybyœ był wolnym? – Szlachetny Ariusz uršga mej niedoli – rzekł Juda drżšcym od wzruszenia głosem.– Nie, na bogi, nie! –Odpowiem więc chętnie: oddałbym się pierwszej powinnoœci mego życia, nie znałbym innej: zanim matka i siostra nie wróciłyby do domu ojców naszych, nie pomyœlałbym o spoczynku. Każdy dzień, każdš godzinę poœwięciłbym ich szczęœciu. Nie miałyby nade mnie wierniejszego niewolnika, bo zaprawdę straciły wiele, alena Boga przodków moich więcej im oddam! Rzymianin nie spodziewał się takiej odpowiedzi, na chwilę stracił wštek swych myœli, potem rzekł: – Przemawiam do twej szlachetnoœci – rzekł. –Gdyby matka twoja lub siostra nie żyły, lub na zawsze zaginęły, powiedz, co byœ wtedy uczynił? Widoczna bladoœć pokryła twarz Ben-Hura; z rozpaczš patrzył na morze, dopiero gdy się stał panem swych uczuć, zwrócił się do trybuna i zapytał: – Jaki bym zawód obrał?? – Tak. Powiem ci prawdę, trybunie. W przeddzień owego strasznego nieszczęœcia, o którym cimówiłem, otrzymałem pozwolenie zostania żołnierzem. Nie zmieniłem i dziœ mego postanowienia, a ponieważ na całej ziemi jest dziœ tylko jedna szkoła wojenna, poszedłbym do niej. – A więc na arenę!! – zawołał Ariusz. – Nie, do rzymskiego obozu. – Pierwej jednak musiałbyœ się zapoznać z używaniem broni. Nigdy przełożony nie powinien radzić podwładnemu; Ariusz spostrzegł, że popełnił błšd i w oka mgnieniu zmienił głos i postępowanie. –OdejdŸ – rzekł rozkazujšcym tonem –a nie buduj nic na tym co ci mówiłem, może żartuję z ciebie, albo –tu spojrzał w przestrzeń –albo, gdybyœ się zmiany mógł spodziewać, to przyjdzie ci wybrać między sławš gladiatora lub służbš żołnierza. Do pierwszej może ci dopomóc łaska Cezara, gdy tymczasem w wojsku nie znajdziesz anipomocy, ani uznania, bo nie jesteœ Rzymianinem. Za chwilę pochylał się Ben-Hur znowu nad wiosłem na zwykłym swym miejscu. Gdy serce lżejsze, każde zajęcie łatwiej się spełnia, toteż i wiosłowanie nie zdało się Judzie tak ciężkim; nadzieja, niby œpiewne ptaszę zagoœciła w jego sercu. Ostrzegajšce słowa trybuna: może tylko żartuję z ciebie – odsuwał z myœli, ile razymu się przypomniały. Jedynš myœlš, która go zaprzštała, było, że go trybun zawołał, że wysłuchał dziejów jego żywota. Nad jego ławkš zaœwiecił jasny promień nadziei, pełen obietnic, a on modliłsię: –Boże, jestem wiernym synem Izraela, narodu, któryœ ukochał przed wiekami. Pomóż mi, błagam Cię! ROZDZIAŁ XI W zatoce Antemonium, na wschód od wyspy Cytery zebrało się sto galer. Odbywszy przeglšd floty, odpłynšł trybun na czele tejże ku Naksos, największej z Cyklad, a sterczšcej niby kamień przydrożny między Azjš i Grecjš. Z tego wzniesienia panował trybun nad wszystkimi okrętami, jakie by na wodach tych ukazać się mogły; każdej chwili mógł œcigać piratów, gdyby się tylko pojawili, czy to na Morzu Egejskim, czy na Œródziemnym. Gdy flota w pełnym szyku płynęła ku górzystym wybrzeżom wyspy, spostrzeżonogalerę przebywajšcš z północy. Ariusz popłynšł na jej spotkanie i okazało się, że był to statek handlowy, płynšcy wprost z Bizancjum, a jego dowódca udzielił trybunowi wielce użytecznych informacji. Piraci pochodzili z najdalszych wybrzeży Euxinu, byli nawet między nimi tacy, którzy rodzili się w Tanais, leżšcym nad ujœciem rzeki tej nazwy, która prawdopodobnie zasila bagna Meotejskie. Wszelkie przygotowania robili oni w jak największej tajemnicy, dopiero kiedy się ukazali w Zatoce Trackiej, po zniszczeniu stojšcej tam floty, zdradzili swš obecnoœć izamiary. PóŸniej już rozbijali wszelkie okręty i mniejsze statki, skoro się tylko ukazały na wodach Hellespontu. Eskadrę ichstanowiło szeœćdziesišt dobrze uzbrojonychi obsadzonych załogš galer. Dowódcš był Grek, równie jak cała służba okrętu dobrze obeznany ze wschodnimi wodami. Dokonywali niezmiernych grabieży, a postrach padł nie tylko na żeglarzy, ale i na miasta na lšdzie, które pozamykały bramy i nocnš straż postawiły na murach. –Nic dziwnego, że handel prawie zupełnie podupadł. – Gdzież się teraz mogli znajdować piraci?? Na to nader ważne pytanie odebrał trybun doœć zadowalajšcš odpowiedŸ. Po zrabowaniu Hefestii na wyspie Lemnos, nieprzyjaciel uciekł wprost ku grupie wysp Tessalskich i zniknšł między Eubeš i Helladš.Takie były wieœci. Ludnoœć wyspy Naksos, œcišgnięta na szczyty wzgórz rzadkim widokiem stu galerw jednš eskadrę złšczonych, ujrzała, jak nagle przednia dywizja zawróciła ku północy, a za jej przykładem poszły następne, zawracajšc się na tym samym miejscu jak kawaleria w kolumnie. Wieœci o piratach znane były powszechnie, toteż patrzšcy œledzili wzrokiem białe żagle, aż znikły między Rhene i Syros, z uczuciem wdzięcznoœci i uspokojenia; bo co Rzym ujšł silnš rękš, przestawało być strasznym i groŸnym. Trybuna ucieszyły ruchy floty nieprzyjacielskiej. Fortuna widocznie mu sprzyja, gdyż otrzymał szybko pewne wiadomoœci. W dodatku zwabił nieprzyjaciela na wody, gdzie go czekała niechybna zguba. Mimo to rozmyœlał nad wszelkimi możliwymi wypadkami; wiedział jak wielkie zniszczenie może zrzšdzić choćby tylko jedna galera na takim obszarze jak Morze Œródziemne. Na Morzu Egejskim leży wyspa Eubea i myœlony œć AX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żEPÜc F, R G7–c €HÍ)Lc I9F) tworzy wzdłuż wschodnich wybrzeży Grecjijakby wał forteczny. Między tš wyspš a Grecjš znajduje się kanał sto dwadzieœcia mil długi, ale bardzo wšski, w najwęższym miejscu zaledwie jednš ósmš mili szeroki. Miasta leżšce wzdłuż wybrzeży słynęły bogactwem i wzbudzały niewštpliwie chciwoœć korsarzy. Ariusz przypuszczał, że uda mu się zamknšć ich od południa i północy, i na wodach wšskiego kanału wyłapać. Flota Ariusza płynęła bez przerwy nie zbliżajšc się do brzegu, prawiedo północy, kiedy sternik ujrzał rysujšcš się na niebie górę Ocha i oznajmił brzeg Eubei. Na dany znak ruch wioseł ustał; Ariusz rozdzielił galery na dwa oddziały po pięćdziesišt galer liczšce; jeden z nich wysłał ku południowemu ujœciu kanału, drugi dla okrężenia wyspy i zamknięcia północnego ujœcia. Żaden z owych dwóch oddziałów nie dorównywał załogom korsarskim, co do liczby, a jednak przewyższał każdš w niejednym względzie, przede wszystkim zaœw karnoœci, która niepodobna jest do osišgnięcia wœród zbiorowiska ludzi, zapewne dzielnych, ale poza obrębem praważyjšcych. Mniemał przezorny Ariusz, że jeżeli jeden oddział ulegnie liczebnej przewadze korsarzy, mógł drugi na nieprzyjaciela natychmiast uderzyć i pokonać go. Ben-Hur siedział tymczasem na swoim miejscu, wiosłujšc bez przerwy, lub odpoczywajšc co szeœć godzin. Odpoczynek w zatoce Antemonium pokrzepił go, wiosło wydawało mu się lżejsze, a dozorca nie miał mu nic do zarzucenia. Ogólnie ocenia się za mało swobodę umysłu, jakš daje œwiadomoœć obecnego położenia i dalszego losu. Boleœnie jest chodzić bez celu, jakby w ciemnoœciach. Do pewnego stopnia przyzwyczajenie stępiło wBen-Hurze to uczucie, jednak wiosłujšc cišgle, godzina za godzinš, czasem dzień i noc, czuł przecież, że statek posuwa się prędko po szerokim morzu. Trapiła go nieœwiadomoœć, gdzie był i dokšd płynie. Rozmowa z trybunem wzbudziła w jego sercu nadzieję nowego życia, a w miarę tego rósł niepokój duszy. Im ciaœniejszy zakres działania, tym większa bywa niecierpliwoœć wydobycia na wierzch. Tego więc doœwiadczył Ben-Hur. Kilka razy, już...już chciał przemówić do dozorcy siedzšcego na platformie, co wywołałoby ogólne zdziwienie. Gdy znikł ostatni promień zachodzšcego słońca, galera płynęła cišgle ku północy; BenHur nie dostrzegł zmiany kierunku, aż nagle zaleciała go z pokładu woń kadzidła. – Trybun jest u ołtarza – pomyœlał. – Czyżby się zanosiło na bitwę?? Od tej chwili zwracał uwagę na wszystko co go otaczało. Był on już w niejednej bitwie, nie widzšc jej właœciwie nigdy. Ze swej ławki słyszałjš pod sobš i nad sobš, rozpoznawał każdy głos i ruch, jak słuchajšcy poznaje œpiewaka po głosie. Z tych uzbieranych spostrzeżeń wiedział, że pierwszym przygotowaniem do walki –tak u Greków, jak i u Rzymian, było złożenie ofiary bogom. Wprawdzie czyniono toż samo przy zaczęciu podróży, jednak obecnie nie zachodził ten wypadek, przyczyna musiała być inna i była dla niego rodzajem ostrzeżenia. Bitwa dla wszystkich towarzyszy niedoli miała wielkie, ale inne znaczenie niż dla załogi. Nie straszyły ich bowiem niebezpieczeństwa; a porażka, bitwa przegrana mogła zmienić ich położenie, mogła im dać wolnoœć lub zmienić złych panów na lepszych. Na całym okręcie zawrzał ruch; zaœwiecono kaganki i zawieszono je przy schodach, po których trybun wyszedł na pokład i wydawał rozkazy. Wnet załoga stanęła pod broniš, zniesiono i złożono na pokładzie dziryty, strzały w olbrzymich kołczanach, bomby z zapalnej oliwy i koszebawełnianych kul, luŸno jak knoty œwiec skręconych. Wkrótce ujrzał Ben-Hur trybuna wstępujšcego na platformę i przyodziewajšcego zbroję i hełm. Nie mógłdłużej wštpić o znaczeniu tych przygotowań i musiał się przysposobić na zniesienie największego upokorzenia. jakie go w służbie spotkać musiało. Do ławy każdego wioœlarza przytwierdzony był łańcuch z ciężkimi kajdanami, w które hortator chodzšc od numeru do numeru zamykał każdego z osobna. W razie nieszczęœcia nie było dla nich ratunku. Jakby w oczekiwaniu zbliżajšcej się chwili, głuche milczenie zaległo w kabinie, przerywał je jedynie odgłos wioseł, obracanych w skórzanych pochwach. Każdy wioœlarz odczuwał hańbę kajdan. Ben-Hur najdotkliwiej ze wszystkich. Za każdš cenę chciałby uniknšć tej hańby; brzęk żelaza zapowiedział zbliżanie się dozorcy ku jego ławce. Wnet przyjdzie kolej na niego; azali...trybun nie uczyni z nim wyjštku? Myœl ta może wydawać się zarozumiałoœcišlub samolubstwem, opanowała ona jednak Ben-Hura z takš silš. iż wierzył, że Rzymianin sprzeciwi się temu, a czyn ten będzie œwiadczyć o uczuciach tego człowieka. Jeœli przed bitwš zwróci uwagę na niego, będzie to dowodem, jeœli nie pewnego postanowienia, to zawsze będzie to wyróżnieniem z pomiędzy towarzyszy niedoli, i pozwoli nieszczęœliwemu mieć nadzieję lepszej przyszłoœci. Strasznym dla Ben-Hura było oczekiwanie, krótka chwila wydała mu się wiekiem. Z każdym poruszeniem wiosła zwracał wzrokna trybuna, który, skończywszy przygotowania, legł na posłaniu i zdawał się pragnšć odpoczynku. Na ten widok gorzko się zaœmiał nasz skazaniec i pełen oburzenia postanowił nie patrzeć więcej w tę stronę. Hortator zbliżył się tymczasem ku numerowi przedostatniemu, a brzęk łańcuchów zadzwonił złowrogo. Wreszcie numer szeœćdziesišty! Z rozpaczliwym spokojem zatrzymał wiosło i wycišgnšł nogę ku przełożonemu; wtem...trybun poruszył się, siadł i dał znak dozorcy. Straszny przewrót dokonał się w sercu Żyda. Wzrok trybuna przeniósł się z hortatora na niego; opuœcił więc wiosło, a cały okręt ukazał mu się w jaœniejszym œwietle. Nie słyszał co mówiono, ale po co miał słyszeć, widział tylko, że łańcuch wisiał u ławy i że dozorca wróciwszy na swoje miejsce wybijał takt, którego tony nigdy mu się tak pięknymi nie wydawały. Toteż oparłszy pierœ na ršczce wiosła, posunšł je z całej siły, zginajšc prawie dozłamania, a rzemień rozcišgał się, jakby miał pęknšć. Dozorca zbliżył się do trybuna, i uœmiechajšc się, wskazał na numer szeœćdziesišty. – Co za siła!! – rzekł, – Co za duch!! – odparł trybun. –Zaprawdę,on lepszy bez łańcucha, nie zakładaj mu gojuż nigdy. To mówišc, wycišgnšł się znów na posłaniu. Statek płynšł dalej prawie bez pomocy wiatru, samš siłš wioseł. Ludzie nie pełnišcy służby, spali snem twardym na swych posłaniach, załoga na pokładzie. Raz, dwa razy –luzowano Ben-Hura, ale nie mógł spać. Nic też dziwnego; trzy lata ciemnoœci, a w tym czasie jeden jedyny promień słońca! Jak rozbitek, rzucony na morskie głębiny, zbliżał się wreszcie do lšdu; zaiste, w takiej chwili sen ucieka. Zdawało mu się, że skończyły się udręczenia, że znajduje się w domu ojców swoich w gronie rodziny. Czuł się szczęœliwy, jak nigdy dotšd. Messala, Gratus, Rzym i wszystkie gorzkie wspomnienia przedstawiały mu się jako przebyta choroba. ROZDZIAŁ XII Wszystko na pokładzie zbudziło się ze snu. Dowódcy zajęli swe stanowiska, a załoga chwyciła za broń i udała się na pokład. Przyniesiono kołczany ze strzałami, a przygłównych schodach ustawiono wiadra z oliwš i ogniste kule. Zawieszono również dodatkowe kaganki i wiadra napełnione wodš. Wioœlarze stali gromadnie, ale pod strażš i w pobliżu swego dozorcy. Między nimi, za zrzšdzeniem Opatrznoœci, stał i Ben-Hur. Nad głowš słyszał zmieszany gwar ostatecznych przygotowań, jak żołnierze załogi zaopatrywali żagle, rozwijali siatki, odwišzywali machiny i wdziewali zbroje zaopatrzone byczš skórš. Wkrótce ucichło wszystko, spokój pełen niepewnoœci i oczekiwania zapanował na galerze, spokój, który nazywa się gotowoœciš. Na znak z pokładu, a podany hortatorowi przez niższego oficera stojšcego na schodach, wszystkie wiosła zatrzymały sięnagle. Cóż to ma znaczyć? Żaden ze stu dwudziestu niewolników do ławek przykutych nie zadał sobie tego pytania, bo i cóż ich to obchodzić mogło? Patriotyzmu, miłoœci honoru, poczucia obowišzku nie znali, doznawali raczej uczucia właœciwego ludziom rzuconym na œlepo w samo ognisko niebezpieczeństwa, któremu bezradni – zaradzić nie mogš. A choćby i myœleli o tym, co się stać może, nie mogliby spodziewać się lepszej przyszłoœci. Zwycięstwo œcieœni tym więcejich kajdany; los ich złšczony jest z losem okrętu: utonie –to i oni w głębokoœciach morskich œmierć znajdš, spłonie – to i ich œmierć w płomieniach. Żaden ze skazańców nie ważył się spytać opołożenie, ani kto był nieprzyjacielem, bo to by na próżno. Zresztš, jakie by wzbudziły się uczucia w tych ludziach, gdyby wrogowie Rzymu byli ich braćmi, rodakami? Zważywszy to, zrozumiemy, dlaczego Rzymianie przykuwali tych nieszczęœliwych do ławek! Nie było nawet czasu o tym myœleć. Uwagę Ben-Hura zajšł szum, uczyniony wiosłami, a „Astrea ”zachwiała się jakby groŸnymi kołysana bałwanami. W tej chwili przypomniał sobie gotowoœć załogi do walki, a krew zawrzała w jego żyłach. I znowu dano sygnał z pokładu, zanurzono wiosła, a galera posunęła się nieznacznie wœród głębokiej ciszy. Nie słychać głosu zzewnštrz, cisza wewnštrz, a jednak każdy gotował się na uderzenie, które lada chwilamogło nastšpić. Sam statek zdawał się to samo odczuwać i sposobił się jak tygrys doskoku. Rosło napięcie; Ben-Hur nie miał pojęcia o przebytej przestrzeni. Nareszcie, w tej ciszy, odezwała się tršbka bojowa pełnym,czystym głosem. Hortator uderzał młotkiem w stół, a wioœlarze pracowali całymi siłami. Galera trzeszczała w spojeniach i pędziła jak strzała. Nagle nastšpiło gwałtowne uderzenie, wioœlarze na platformie przy hortatorze zachwiali się; wielu padło, statek cofnšł się i znowu całš siłš płynšł naprzód. W tejże chwili rozległ się krzyk przerażonych ludzi głuszšcy tršby, Ben-Hur usłyszał łamanie się okrętu, a po chwili rozległy się z pokładu okrzyki tryumfu. Rzymianie zwyciężyli, zatopili okręt nieprzyjacielski; akim byli ci, których morze pochłonęło? jakim mówili językiem? z jakiego pochodzili kraju? Któż by o to pytał...„Astrea ”płynęła naprzód! Kilku z załogi, umoczywszy bawełniane kule w oliwie, zapaliło je, co pobudziło do zacieklejszej walki. Wrzask rósł cišgle, na prawo, na lewo, z tyłu, a wœród tego zgiełku słychać było odczasu do czasu trzask, po nim krzyki trwogi, œwiadczšce, że jeszcze jeden okrętzatopiono, a jego załoga walczy z bałwanami. Jeszcze los bitwy nie był rozstrzygnięty. Od czasu do czasu znoszonona dół rannego Rzymianina i składano na ziemi. Czasem kłęby dymu. nasycone woniš palšcego się ludzkiego ciała, tłoczyły piersi. Wtedy Ben-Hur. duszšc się od goršcaidymu, odgadywał, że przepływali w pobliżuokrętu, palšcego się wraz z wioœlarzami przykutymi do ławek. Tymczasem „Astrea ”była w cišgłym ruchu, nagle stanęła. Przednie wiosła wypadły z ršk, a wioœlarze pospadali z ławek; z pokładu niósł się straszliwy łomot i uderzenie o siebie dwóch okrętów. Po raz pierwszy łoskot przygłuszył pobudkę hortatora; ludzie w trwodze wpadali do kabiny, jakby szukali schronienia. Wœród ogólnego zamieszania padło nagle u stóp Ben-Hura ciało cudzoziemca. To barbarzyńca jasnowłosy, syn północy, a œmierć porwała go wœród rabunku i zemsty. Ale jakim sposobem dostał się tutaj? Czyżby jakaœ żelazna ręka rzuciła goz nieprzyjacielskiego pokładu? Nie, to niepodobna! A więc „Astrea ” miałaby być pokonana? Może to być, aby Rzymianie walczyli na własnym pokładzie? Dreszcz przerażenia przebiegł Żyda na myœl, że Ariusz znajduje się w niebezpieczeństwie. Boże! gdyby miał zginšć! Boże Abrahama niedopuœć tego! Czyżby wszystkie jego nadzieje miały pozostać tylko nadziejami? Matka, siostra, rodzina, ziemia œwięta...miałby ich nigdy nie zobaczyć? ! Zamieszanie rosło z każdš chwilš, spojrzałwokół, w kabinie wszystko w nieładzie –wioœlarze do ław przykuci ubezwładnieni,ludzie toczšcy się i biegajšcy na œlepo tam iz powrotem, jeden tylko hortator niewzruszony na swym stanowisku, wybijałtakt, którego nikt nie słuchał, oczekiwał dalszego rozkazu trybuna. Był on uosobieniem owej sławnej i potężnej rzymskiej karnoœci, która ujarzmiła cały znany wówczas œwiat. Przykład niewzruszonego dozorcy spowodował, że Ben-Hur zaczšł rozmyœlać nad swoim obecnym położeniem. Honor i powinnoœć przykuwały Rzymianina do platformy –ale cóż jego to obchodzić mogło? Ława niewolnika była miejscem, z którego nie wstyd uciekać; umierajšc teraz, poœwięciłby się na próżno. Nie, on powinien żyć; życie jest jego obowišzkiem, jeœli nie zaszczytem, jest własnoœciš jego narodu, jego rodziny –matki i siostry. Stanęły one przed nim jak żywe; widział, jak wycišgały ku niemu ręce; słyszał ich błagania. Niestety! Rzymski wyrok potępił go, a póki ten miał znaczenie, ucieczka nie przyniosłaby mu pożytku. Tak, na całym szerokim œwiecie nie było miejsca, gdzieby go nie dosięgła karzšca ręka wszechwładnego pana czy to na morzu, czyna lšdzie. Pragnšł wolnoœci zgodnej z prawem, bo tylko wolnym obywatelem mógłzamieszkać w Judei i wypełnić obowišzki, którym się poœwięcił: dla niego nie ma życiagdzie indziej. O Boże! jakże czekał i błagał o takš wolnoœć. Jakże opóŸniała się, a jak radoœnie witał jš w obietnicy trybuna. Wszak nic innego ten wielki człowiek nie mógł mieć na myœli. A gdyby dobroczyńca ten miał teraz mamie zginšć? Umarły nie może przecież wrócić, aby wybawić z więzów żyjšcego. Nie, to się stać nie może –Ariusz nie powinien umrzeć; gdyby tak się stać miało, to lepiej zginšć z nim razem, niż żyć nadal niewolnikiem na okręcie. Jeszcze raz spojrzał Ben-Hur wkoło siebie.Na pokładzie szalała walka, nieprzyjacielskie okręty cisnęły na boki „Astrei ”. Niewolnicy na ławach, nie widzšc straży, która poszła na górę, targali swe łańcuchy, a przekonawszy się o daremnoœci swych usiłowań, dzikim i szalonym wyciem rozdzierali powietrze. Karnoœć zniknęła, przestrach złamał wszelki porzšdek, a jednak nie...bo oto hortator, spokojny jak zawsze, siedział na krzeœle i wydawał rozkazy, lecz nikt nie zwracał na nie uwagi. Bez innej broni próczmłotka do uderzeń, dopełniał swymi nawoływaniami ogólny zgiełk. Ben-Hur raz jeszcze rzucił nań okiem i wybiegł...nie żeby uciekać, ale by szukać trybuna. Jednym skokiem znalazł się na pokładzie i ujrzał niebo krwawš gorejšce łunš, straszliwš walkę, napierajšce na „Astreę ”okręty, i morze pokryte szczštkami rozbitych statków. Napastników była moc nieprzeliczona. Rzymian szczupła garstka. Zaledwie objšł wzrokiem ów straszny widok, uczuł, że się zapada i leci w tył. W jednym mgnieniu oka cały kadłub galery z trzaskiem się rozpadł, a morze jakby na totylko czekało, zapieniło się, zaszumiał i zalało go. Ben-Hura otoczyła nieskończona ciemnoœć. Chociaż posiadał wiele siły, która budzi sięw człowieku w chwili grożšcego życiu niebezpieczeństwa, to ciemnoœć i szum wody obezwładniły go tak, że stracił prawie przytomnoœć. Pršd wody popychał nim jak klocem drzewa ku kabinie, gdzie by utonšł, gdyby nie opór tonšcego statku, który go dŸwignšł w górę. Czujšc, że wrazz drobniejszymi szczštkami wypływa na wierzch, uczepił się jakiegoœ przedmiotu i z nim płynšł. Czas, który przebył pod wodš wydał mu się o cały wiek dłuższy, niż był w rzeczywistoœci. Gdy zaœ uczuł, że jest na powierzchni wody, odetchnšł głęboko, œwieżym powietrzem napełnił płuca, a otarłszy wodę z włosów i oczu, wydostał się wyżej na deskę, która go ocaliła, i opierajšc się na niej, obejrzał się wokoło. Bliski był œmierci pod wodš, ale i na niej czekała go ona w każdej chwili. Nad wodš œcielił się, jak mgła przezroczysta, dym od płonšcych statków. Bitwa była skończona, ale kto był zwycięzcš, niepodobna było odgadnšć. Od czasu do czasu przesuwały się przed jego oczyma okręty, zaciemniajšce na chwilę purpurowe blaski pożarów. Poprzez chmurydymu, kurzawy i mgły dolatywał go trzask nacierajšcych na siebie statków; niebezpieczeństwo zagrażało mu cišgle. W chwili, gdy „Astreę ” pochłonęły bałwany,na pokładzie znajdowały się prócz jej własnej załogi dwie inne, nieprzyjacielskie.Wszystkich morze pochłonęło, wielu jednakwypłynęło na powierzchnię wód i wiodło dalej bój zacięty, którego w głębokoœciach yspa Eubea i myœlony œć AX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żJP°c K× c Lׂc MY+ó c NL9 OM9) €morza najprawdopodobniej nie zaprzestano.W œmiertelnym uœcisku walczš z sobš ze straszliwš zaciętoœciš. W rękach wielu walecznych błyszczały oszczepy i dziryty, którymi starali się przeciwnikowi zadać jeszcze ostatni cios. I słychać było szum wód wzburzonych szamotaniem się walczšcych. A morze, ów wspólny grób dla przyjaciół i nieprzyjaciół, tutaj czarne ciemnoœciš nocy, ówdzie płomienne od gorejšcych okrętów. Ben-Hura walka ta nie obchodziła. Czy ci, czy tamci zwyciężš, zawsze to nieprzyjaciele, a każdy z nich zabiłby go bez wahania, choćby tylko dlatego, by mu wydrzeć deskę, na której płynšł. Trzeba się było spieszyć, aby opuœcić złowrogie strony. Jednak nim to zdšżył uczynić posłyszał szybki ruch wioseł i ujrzał galerę płynšcš w jego stronę. Wysoki maszt wydawał się podwójnie wysokim, a ciemne œwiatła, igrajšce na złoceniach i ozdobach czyniły go podobnym do węża, poruszajšcego szumišcš i pienišcš się wodę. Szybko objšł Ben-Hur myœlš grożšce mu niebezpieczeństwo, a trzymajšc się szerokiej deski, obliczał sekundy i czuł, żenawet pół sekundy może go ocalić lub zgubić. Nagle na powierzchni wody, a w odległoœci ramienia, ukazał się hełm niby złoty promień, za nim dwie ręce, dwie silne ręce, które na pewno nie puœciłyby raz pochwyconej podpory. Na pierwszy widok Ben-Hur cofnšł się z przerażenia, alehełm zanurzył się i wypłynšł znowu, a ręce na próżno obejmowały wymykajšcš się falę, nagle łuna oœwieciła bladš twarz iszeroko rozwarte usta tonšcego. Oczy nie były zamknięte, ale patrzyły błędnie, oblicze trupiej bladoœci przedstawiało straszny obraz; jednak Ben-Hur, przypatrzywszy się krzyknšł radoœnie; a gdy głowa znowu się zanurzyć miała, chwycił za łańcuch podtrzymujšcy pod brodš hełm nieszczęœliwego i przycišgnšł do deski. Był to Ariusz, trybun. Chwilę długš woda wrzała i wirowała około Ben-Hura, musiał więc użyć wszystkich sił, aby utrzymać ciało, a zwłaszcza głowę trybuna nad powierzchnišwody. Obok nich przepłynęła galera, pozostawiajšc ich poza obrębem swych wioseł. Płynęła poœród tonšcych, pomiędzygłowami nakrytymi hełmami i bez hełmów. Wtem głuchy trzask doleciał uszu Ben-Hura; obejrzał się i z niemałym zadowoleniem zobaczył, że „Astrea ” była pomszczona. Walka trwała dalej; opór zmienił się w ucieczkę, ale kto zwyciężył? Dobrze pojmował Ben-Hur, jak wiele ta okolicznoœćzaważyć mogła na szali jego wolnoœci i w ocaleniu trybuna. Wcišgnšł lepiej Ariusza nadeskę, tak że go podtrzymywała, sam zaœ starał się utrzymywać go w tej pozycji. Z wolna poczynało dnieć. Ben-Hur powitał dzień z dwoma odmiennymi uczuciami; nadziei i trwogi. Zwyciężyli Rzymianie, czy korsarze? Gdyby ostatni, trybun będzie zgubiony. Nareszcie nadszedł poranek, cichy i spokojny. Po lewej stronie ujrzał lšd, lecz za daleko oddalony, aby go móc dosięgnšć, a w oddaleniu tu i ówdzie pływali ludzie, równie jak on – rozbitki. Zwęglone i dymišce szczštki zniszczonych okrętów plamiły białe przestworze morza, w dali leżała galera z podartym żaglem, zgruchotanym maszt em, zniszczonš ozdobnš balustradš i bezczynnymi wiosłami.Dalej jeszcze widniały ruchome punkty, może uciekajšce lub œcigane statki, a może tylko białe, chyże ptaki. Minęła godzina, w Ben-Hurze rosła trwoga –jeœli pomoc nie przyjdzie szybko Ariusz może umrzeć. Tak spokojnie leżał, że zdawał się już umarłym. Ben-Hur z wielkimtrudem zdjšł z niego pancerz –przyłożywszy ucho do jego piersi usłyszał bicie serca, a ten dowód życia dodał mu odwagi. Czekał, a obyczajem swego narodu krzepił swš nadzieję modlitwš. Przyjœcie do przytomnoœci po topieniu się jest stokroć boleœniejsze niż samo tonięcie;takš boleœć przechodził Ariusz, zanim ku wielkiej radoœci Ben-Hura, zdołał przemówić. Stopniowo zaczšł od mało znaczšcych pytań, jak i gdzie się znajduje, kto i jak goocalił, ale zaraz przypomniał sobie bitwę. Wštpliwoœć w zwycięstwo zbudziła wszystkie jego obawy i czyniła nieznoœnym spoczynek, jakiego używał na cišgle ruchomej desce. Z wolna uspokajał się i stawał się rozmowniejszy. –Nasze ocalenie, jak sšdzę, zależy głównieod wyniku bitwy. To, coœ uczynił dla mnie, uznaję w zupełnoœci; ocaliłeœ mi życie z narażeniem twojego. Cokolwiek się stanie, zapewniam ci mojš wdzięcznoœć. Nie poprzestanę na tym; jeœli los sprzyjać nam będzie i zdołamy stšd szczęœliwie się wydostać, obsypię cię łaskami, jak przystoina Rzymianina majšcego możnoœć i władzę wywdzięczenia się. Czy jednak twš dobrš wolš i ofiarš wyœwiadczyłeœ mi dobrodziejstwo, tego nie wiem jeszcze i dlatego – tu się zawahał –musisz przyrzec, że oddasz mi największš przysługę, jakš człowiek człowiekowi wyœwiadczyć może – a to przyrzeczenie musisz natychmiast wykonać. –Jeœli to, czego żšdać będziesz, nie jest zakazane przez nasz Zakon, spełnię twš wolę – odrzekł Ben-Hur. Ariusz zatrzymał się chwilę. – Jesteœ rzeczywiœcie synem Hura, Żyda? –zapytał. – Jest, jak rzekłeœ. – Znałem twego ojca. Juda przybliżył się do trybuna, bo głos jego był słaby –przysunšł się więc i słuchał chciwie, spodziewajšc się, że nareszcie usłyszy co o swoich. Znałem i kochałem go – cišgnšł dalej Ariusz. Tu nastšpiła chwila milczenia, zdaje się, żejakaœ nowa myœl go zajęła. Niepodobna – mówi dalej –abyœ ty, jako jego syn, nie słyszał o Katonie i Brutusie. Byli to wielcy ludzie, a największymi okazalisię w chwili zgonu. Umierajšc zostawili przykład i prawo, droższe nad wszystko. Po nich nie żyć żadnemu Rzymianinowi w hańbie i w niewoli. Czy słuchasz? – Słucham. –Każdy obywatel Rzymu nosi pierœcień; stosownie do przyjętego zwyczaju, mam i ja taki, który nakazuję ci zdjšć –to mówišcwycišgnšł rękę do Ben-Hura, a ten uczynił zadoœć rozkazowi. – Włóż pierœcień na swój palec. Ben-Hur i w tym był posłuszny. –Ta drobnostka może ci wielkie oddać przysługi –odezwał się Ariusz po chwili –mam posiadłoœci i pienišdze, nawet w Rzymie liczš mnie do bogatych. Nie mam rodziny, ale gdy pokażesz ten pierœcień memu wyzwoleńcowi, który zarzšdza w czasie mej nieobecnoœci moim majštkiem, usłucha cię we wszystkim. Znajdziesz tego człowieka w mej willi pod Misenum, a skoro mu opowiesz, w jaki sposób i gdzie otrzymałeœ ten klejnot, uczyni zadoœć wszelkim twym żšdaniom. Jeœli przeciwnie żyć będę, uczynię więcej dla ciebie, wyzwolę i wrócę cię do domu i rodziny. Jeœli wybierzesz innš drogę, dopomogę ci do osišgnięcia tego stanowiska, jakie osišgnšć zapragniesz. Czy słyszysz? – Słyszę. – A więc złóż przysięgę, na bogi; – Nie, szlachetny trybunie, tego nie uczyniębom Żyd. –Więc zaprzysięgnij na twego Boga lub użyjjakiejkolwiek najœwiętszej w twej wierze formuły, ale przyrzecz, że uczynisz to, coci teraz każę. Czekam, a ty złóż obietnicę. –Szlachetny Ariuszu – ze słów twoich sšdzę, że żšdasz, coœ bardzo ważnego. Powiedz mi więc pierwej, czego żšdasz? – Czy wtedy wykonasz przysięgę?? –Gdybym to przyrzekł, już byłbym zobowišzany, a –tu nagle Ben-Hur przerwałmowę wykrzyknikiem: Błogosławiony Bóg ojców moich, bo oto okręt przybywa! – Z której strony?? – Od północy. – Czy umiesz rozpoznać po znakach do kogostatek należy?? – Nie, byłem tylko wioœlarzem. – Czy ma flagę?? – Nie widzę dotšd żadnej. Ariusz zatonšł w myœlach i milczał. – Czy okręt cišgle płynie w tym samym kierunku?? – Cišgle. – Szukaj oczyma choršgwi. – Nie ma jej. – Jak to i żadnego innego znaku?? – Żagiel galery, zwinięty, trzy ławy, a płynie szybko: to wszystko, co widzę. –Gdyby to był rzymski okręt zwycięski, wywiesiłby mnóstwo choršgwi, a zatem musi to być okręt nieprzyjacielski. A wiesz,co teraz będzie? – mówił dalej. –Słuchaj, póki mogę mówić. Jeœli to okręt korsarski, życie twoje ocalone, nie dadzš ci wolnoœci ikażš znów wiosłować, ale cię nie zabijš. Zemnš postšpiš inaczej, Tu zawahał się. –Ja – rzekł nareszcie – za stary jestem, abym zniósł hańbę. Niech mówiš w Rzymie,że Kwintusz Ariusz zginšł w boju wraz ze swym okrętem, jak przyszło rzymskiemu wodzowi. Oto co chcę, abyœ uczynił, skoro okręt nieprzyjacielski tutaj się zbliży: zrzućmnie z tej deski w morze i utop. Czy słyszałeœ? Złóż przysięgę, że to uczynisz! –Nie, tego nie uczynię! – rzekł Ben-Hur stanowczo. Prawo dla mnie œwiętsze. Zakon nasz czyni mnie odpowiedzialnym za twe życie. Odbierz ten pierœcień –to mówišc zdjšł sygnet z palca –weŸ go, cofnij wszystkie twe obietnice na wypadek ocalenia zrobione. Wyrok, który mnie posłał na galery, uczynił mnie niewolnikiem, ale teraz już nim nie jestem, więcej – nie jestem również twym wyzwoleńcem. Czuję się, przynajmniej na tę chwilę synem Izraela i panem siebie. WeŸswój pierœcień. Nie wzruszyło to Ariusza, który milczał zacięcie. –Nie chcesz? –rzekł Juda – Więc nie w złoœci ani z pogardy, ale aby uwolnić się odnienawistnego mi zobowišzania, oddaję twójdar morzu. Patrz trybunie. I cisnšł pierœcień w odmęt: Ariusz usłyszał plusk padajšcego w morze pierœcienia, chociaż nie spojrzał w tę stronę. –Postšpiłeœ nierozważnie – rzekł – jest to, w twoim zwłaszcza położeniu, czyn szaleńca. Œmierć moja nie tylko od ciebie zależy; życie to nić, którš mogę przerwać bez ciebie, a gdy to uczynię, cóż się z tobš stanie? Ludzie z postanowieniem œmierci, wolš jš ponieœć z obcej ręki, bo dusza, o której istnieniu zapewnia Platon, oburza sięna samobójstwo! Oto wszystko. Gdybyœ ty mnie prosił o podobnš przysługę, nie odmówiłbym. Teraz obydwaj jesteœmy zgubieni, a pierœcień, był jedynym dowodem mej ostatniej woli i mógł ci dać szczęœcie. Ja zejdę ze œwiata opłakujšc wydartš mi chwałę i zwycięstwo; ty będziesz żył, aby umrzeć trochę póŸniej z wyrzutem niespełnionego œwiętego obowišzku –dla nierozumnych przesšdów. Boleję nad tobš! Ben-Hur widział wszelkie następstwa swegoczynu wyraŸniej niż kiedykolwiek, ale nie zawahał się. –W cišgu trzech lat mej niewoli, ty, trybunie, pierwszy spojrzałeœ na mnie łagodnie. Czy tak? Nie, o nie, był jeszcze ktoœ –na tę myœl głos Judy zniżył się, oczyzwilżyły, a przed oczyma duszy ujrzał tak wyraŸnie, jak gdyby była tuż przed nim, twarz młodzieńca, co go napoił u starego Ÿródła w Nazarecie. Przemógłszy wzruszenie, mówił dalej: – Jeœli twoje spojrzenie nie było pierwszym objawem współczucia w mej ciężkiej niedoli, to w każdym razie ty pierwszy spytałeœ kim jestem; a jeœli w ostatniej przygodzie uratowałem cię z myœlš, że twe ocalenie może mi przynieœć jakšœ korzyœć, to myliszsię, wierz mi, proszę. Co więcej, widzę coraz wyraŸniej, że Bóg użyczy mi szczęœcia, jakiego pragnę tylko za pomocš sprawiedliwych œrodków. Idšc za głosem i przeœwiadczeniem sumienia, raczej umarłbym z tobš, niż bym się stał twoim mordercš. Takie jest moje postanowienie i choćbyœ mi ofiarował cały Rzym, gdyby był twojš własnoœciš i mógłbyœ nim rozporzšdzać, jeszcze nie zabiłbym ciebie. Wasz Katon i Brutus wydajš się nieœwiadomymi dziećmi wobec Hebreów, którzy Żydowi nadali prawa. – Czyż proœba moja nic nie znaczy?? – Rozkaz miałby większe znaczenie, ale i ten mnie nie wzruszy. Umilkli i obaj czekali. Ben-Hur spoglšdał często w stronę przybywajšcego okrętu. Ariusz spoczywał z zamkniętymi oczyma, obojętny. – Jesteœ pewny – pytał Ben-Hur – że przybywajšcy statek jest nieprzyjacielski??– Tak sšdzę – brzmiała odpowiedŸ. – Staje i spuszcza łódŸ. – Czy widzisz choršgiew?? – Czy nie ma innego godła, po którym mógłbym rozpoznać, czy to jest rzymski okręt? – Gdyby statek był rzymskim, miałby hełmpowyżej masztu, – Nabierz więc otuchy, widzę hełm – Ariusz nie wierzył jeszcze. –Ludzie płynšcy łodziš ratujš tonšcych, piraci nie znajš litoœci, nie czyniliby tego. –Mogš potrzebować wioœlarzy –odparł Ariusz wspominajšc, jak sam zbierał tonšcych w tym celu. Ben-Hur nieustannie przypatrywał się ruchom płynšcych. – Okręt rusza się rzekł. – W jakim kierunku?? –Po prawej stronie od nas stoi opuszczona prawdopodobnie galera; ku niej płynie statek. Tak jest, zrównał się z niš i wysyła ludzi na pokład. Słyszšc te słowa, Ariusz otworzył oczy i ożywił się. –Dziękuj twemu Bogu –rzekł do Ben-Hura, spojrzawszy na galerę – a i ja winienem podziękę moim. Gdyby to był statek korsarski, zatopiłyby pokonanš galerę, a nie starał się jej ratować; po tym czynie i hełmie na maszcie poznaję Rzymian. A zatem moje jest zwycięstwo, a Fortuna nie opuœciła mnie. Jesteœmy uratowani, daj więc znak rękš, wołaj ich, niech przybywajš prędko. Będę duumwirem...a ty...znałem twego ojca i miłowałem go; byłon naprawdę księciem i przekonał mnie, że Żyd nie jest barbarzyńcš. Zabiorę cię z sobš, uczynię mym synem. Tak więc dziękujtwemu Bogu i wołaj na wiosłujšcych. Spiesz się, a prędko, bo musimy puœcić się w pogoń, aby ani jeden rozbójnik nie uszedł. Spiesz się! spiesz na bogi! Juda wsparłszy się na desce, machał rękš i wołał z całej siły; wkrótce œcišgnšł uwagę kierujšcych małš łódkš, która szybko przybyła po nich. Na galerze przyjęto Ariusza z wszystkimi honorami należnymi bohaterowi, ulubieńcowiFortuny. Leżšc na tapczanie, wysłuchał szczegółów zakończenia walki, a gdy zebrano rozbitków, wywieszono na nowo flagę komendanta i spiesznie skierowano kupółnocy, aby się połšczyć z resztš floty i dokonać zwycięstwa. We właœciwym czasie owe pięćdziesišt okrętów wysłanych na morze, zamknęły odwrót uciekajšcym piratom i zniszczono ich, bioršc dla większej sławy Ariusza, dwadzieœcia nieprzyjacielskie galery do niewoli. Na wybrzeżu Misenum witano radoœnie powracajšcego Ariusza, a towarzyszšcy mumłody człowiek zwrócił szybko uwagę przyjaciół trybuna, który na ich zapytanie opowiedział szczegółowo historię swego ocalenia, starannie omijajšc wszystko, co się do przeszłoœci młodego Żyda odnosiło. W końcu przywołał Ben-Hura do siebie i rzekł, kładšc rękę na jego ramieniu: –Zacni przyjaciele moi, oto mój syn i dziedzic mego majštku, jeœli wolš jest bogów, abym jakiœ majštek pozostawił. Będzie on nosił moje imię, a polecam go wam, proszšc byœcie go miłowali, jak mnie miłujecie. Adopcję przeprowadzono szybko o ile na to formalnoœci pozwoliły; tym sposobem dotrzymał dzielny Rzymianin przyrzeczeń danych Ben-Hurowi, i wprowadził go w œwiat cesarski. W miesišc po powrocie Ariusza obchodzono w Rzymie w teatrze Scaurusa jego zwycięstwo nad piratami. Po jednej stronie gmachu wisiały choršgwie, proporce, sztandary, wœród których najwidoczniejsze były dwadzieœcia dzioby okrętowe ze zdobytych galer, zaœ nad tym wszystkim widniał napis, ogłaszajšcy osiemnastu tysišcom siedzšcym w teatrze, następujšce słowa: Kwintusz Ariusz duumwir zabrał piratom w zatoce „Euripus ” ROZDZIAŁ XIII Jesteœmy w mieœcie Antiochii, w miesišcu lipcu 23 roku po narodzeniu Jezusa Chrystusa; miasto to zwano królowš Wschodu, bo było najpotężniejszym po Rzymie, jeżeli nie nšjludniejszym z miast. Mniemanie, jakoby Ÿródłem występków owego czasu był starożytny Rzym, jest co najmniej wštpliwe. Ktokolwiek sprawš tš sięzajmował, spostrzeże, że zepsucie płynęłoze Wschodu na Zachód; a miasto Antiochia, siedlisko starożytnej asyryjskiej potęgi i wspaniałoœci, w tym kierunku wpływ wywierało. Było przed południem, gdy galera kupiecka opuœciła modrawe wody morza i wpływała do ujœcia rzeki Orontes. Skwar był wielki, lecz wszyscy podróżni, opuœciwszy kabiny, stali na pokładzie, a między nimi Ben-Hur. Przebyte pięć ciężkich lat zmieniły młodegoŻyda w dojrzałego mężczyznę, a chociaż nosił suknię z białego płótna osłaniajšcš jego kształty, to jednak łatwo było dostrzec, że miał pięknš postawę. Od godziny stał w cieniu żagli, a kilku podróżnych jego narodowoœci na próżno próbowało nawišzać z nim rozmowę. Odpowiadał na pytania po łacinie w sposób poważny i czcigodny. Czystoœć wymowy, skromnoœć i inteligencja pobudzały ciekawoœć słuchajšcych. Ci, którzy mu się uważniej przypatrzyli, zauważyli pewnš niezgodnoœć między wyglšdem a jego arystokratycznym zachowaniem się. I tak, ręce miał za długie, a gdy, chcšc zachować równowagę na kołyszšcym się statku, chwycił się czegoœkolwiek w pobliżu, ruch ręki i widoczna w niej siła zwracały na się uwagę otaczajšcych. Tak więc wraz z ciekawoœciš kim i czym był, yspa Eubea i myœlony œć AX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPP}c QÍyc RFE _ S‹*–c€T!9G+rodziło się przekonanie, że człowiek ten przechodził już niezwykłe koleje. Galera zatrzymała się w jednym z portów Cypru i zabrała stamtšd Żyda podeszłego już w latach. Jego ujmujšca powierzchownoœć zachęciła Ben-Hura do zadania mu kilku pytań, na które podróżny odpowiedział w sposób budzšcy zaufanie, i wnet nawišzała się między obydwoma ożywiona rozmowa. W chwili, gdy galera wpłynęła w zatokę Orontesu, spotkała się z dwoma statkami, które równoczeœnie wpływały na wody rzeki. Na mijajšcych się statkach wywieszono mnóstwo małych choršgiewek żółtego koloru, jakby na znak powitania. Podróżni dziwili się tym znakom i najrozmaitsze robili przypuszczenia. Gdy wreszcie jeden z nich zapytał owego sędziwego Żyda, co choršgiewki oznaczać miały, odpowiedział: – Flagi te nie oznaczajš narodowoœci, ale sš godłem właœciciela tych okrętów. – Czy ten posiada wiele galer?? – Bardzo wiele. – Czy znasz go?? – Łšczyły mnie z nim niegdyœ interesy. Podróżni patrzyli na mówišcego, jak gdyby prosili go, aby dalej opowiadał. Ben-Hur zaœsłuchał uważnie. –Żyje on w Antiochii –mówił dalej Hebrajczyk z właœciwš sobie powagš –bogactwa jego zwróciły nań uwagę, a to co o nim mówiš, nie zawsze jest dla niego życzliwe. Niegdyœ żył w Jerozolimie ksišżę pochodzšcy ze starożytnego domu Hurów. Na te słowa próżno Juda usiłował się opanować, serce biło mu jak młotem. –Ksišżę ten był kupcem i miał zmysł do handlu, stał na czele wielu przedsiębiorstw, rozgałęzionych aż po krańce Wschodu i Zachodu. Po wielkich miastach zakładał filie, a jednš z takich filii w Antiochii zarzšdzał wierny i stary sługa domu Hurów, Simonides, który, mimo greckiego nazwiska, był Izraelitš. Pan domu, głowa rodu, zatonšł na morzu, ale interesy szły dalej pomyœlnie, gdy nagle nowym nieszczęœciem Pan dotknšł tę rodzinę. Jedyny, jeszcze niedorosły syn księcia wykonał zamach na życie prokuratora Gratusa na jednej z ulic Jerozolimy, a gdy zamach nie udał się, znikł na zawsze. Rzymianie wywarli zemstęna całym domu i nikt tego imienia nie został przy życiu. Pałac opieczętowano i gnieżdżš się w nim gołębie, skarby zabranojak też wszystko, co było własnoœciš Hurów. Tym więc sposobem prokurator przyłożył złoty plaster na swojš ranę; było się czym zaiste wyleczyć. Słuchajšcy rozeœmiali się, a jeden z nich rzekł: – To znaczy, że majętnoœci zatrzymał dla siebie? –Tak mówiš –odparł Żyd – opowiadam rzecz, jak jš słyszałem, ale dla dopełnienia dodajš, że Simonides, ów zastępca księcia w Antiochii, wkrótce potemotworzył handel na własnš rękę. Idšc za przykładem dawnego pana, posyłał karawany do Indii; a teraz posiada dostatecznš iloœć galer tworzšcš na morzu prawdziwie królewskš flotę. Mówiš, że mu się wszystko udaje; jeœli traci wielbłšdy, to ze staroœci; jego okręty nie tonš nigdy, a gdyby rzucił wiór w rzekę, to wypłynšłby sztabš złota. – Od jak dawna się to dzieje?? – Z jakie dziesięć lat. –Mówiš, że prokurator zajšł tylko tę częœćmienia ksišżšt, która była pod rękš, jak konie, bydło, domy, posiadłoœci, galery i inne dobytki. Pieniędzy zaœ nie odnaleziono, chociaż musiały być znaczne. Co się z nimi stało, pokrywa niezbadana tajemnica. – Nie dla mnie – rzekł z ironiš jeden z podróżnych. –Rozumiem cię –odpowiedział Żyd –inni przypuszczajš to samo, a ogólnie sšdzi się,że owe skarby sš podstawš majštku Simonidesa. Prokurator podziela lub podzielał tę wiarę, bo dwa razy w cišgu latpięciu więził kupca i brał go na tortury. Juda schwycił z całej siły linę, na której się opierał. –Mówiš –cišgnšł dalej opowiadajšcy – że w ciele tego człowieka nie ma ani jednej całej koœci. Ostatni raz widziałem go siedzšcego w krzeœle i obłożonego poduszkami, kalekę. – Więc tak straszliwie przechodził męki!! –zawołało kilka osób naraz. –Żadna choroba nie zdołałaby takiego wytworzyć kalectwa, a przecież cierpienie nie wywarło na nim żadnego wrażenia. Nic więcej nie wyznał, tylko tyle, że wszystko co posiada, jest jego prawnš własnoœciš, której godziwie używa. Od jakiegoœ czasu przeœladowanie ustało; pozwolenie na handel otrzymał z podpisem samego Tyberiusza. – Musiał się dobrze opłacić, ręczę. –Te okręty, które widzieliœcie należš do niego –mówił dalej Żyd, puszczajšc mimo uszu poprzedniš uwagę, jednego ze słuchaczy – a ich wioœlarze majš w zwyczaju witać się wzajemnie żółtymi flagami, co ma znaczyć: mieliœmy szczęœliwš podróż! Tu skończyło się opowiadanie. Gdy okręt pruł już fale rzeki. Juda rzekł do Żyda: –Jak nazwałeœ tego, który był panem Simonidesa? – Zwał się Ben-Hur i był księciem Jerozolimy. – Co się stało z ksišżęcš rodzinš?? –Chłopca wysłano na galery, gdzie prawdopodobnie marnie zginšł; rzadko bowiem kto dłużej jak rok wiosłem pracuje. O wdowie i córce nic nie słyszałem; ci, którzy może wiedzš co o nich, nie chcš o tym mówić; uważam za prawdopodobne, że zmarły w jakim podziemnym lochu. Juda zbliżył się do steru, a tak był pogršżony w myœlach, że nie patrzył ani napiękne wybrzeże rzeki, pełne sadów słynnych syryjskich drzew owocowych, anina pyszne wille ocienione winogradem. Nie widział również przepływajšcej floty, nie słyszał œpiewów i okrzyków wioœlarzy bšdŸ to witajšcych, bšdŸ też żegnajšcych ojczyste wybrzeże. Niebo lœniło najcudowniejszym słońcem, a upalne promienie złociły ziemię i wodę: nigdzie cienia, prócz w jego duszy i na jego życiu. Gdy zbliżyli się ku miastu, wszyscy podróżniwylegli na pokład, aby nic nie stracić z pięknego widoku, jaki się przed ich oczami roztaczał. Znany nam już sędziwy Żyd przyjšł na siebie obowišzek objaœniajšcego:–Rzeka płynie w tym miejscu ku zachodowi –opowiadał. – Tam! – to mówišc, wskazał na południe palcem – wznosi się góra Kazyus albo, jak jš tutejsi ludzie nazywajš,góra Orontes, a tamta naprzeciw tej, to góra Amnus. Między tymi wzgórzami œcieli się równina Antiochii, dalej widać góry, skšd królewskimi wodocišgami sprowadza się wodę do skraplania ulic miasta i dla potrzeb mieszkańców. Lasy tych gór pełne sš jeszcze ptactwa i dzikiego zwierza. – A gdzie jezioro?? – zapytał ktoœ. –Ku północy, można tam konno dojechać, ale łatwiej i wygodniej łodziš, gdyż odnogarzeki z nim się łšczy. –Gaj Dafny! – mówił dalej, zwracajšc się do kogoœ innego – któż opisze jego pięknoœć! Pamiętajcie, że założył go i ukończył Apollo, jest on jego ulubionym mieszkaniem i chętniej w nim przebywa niż na Olimpie. Ileż to ludzi udaje się tam, aby gaj przynajmniej raz ujrzeć, i nie mogš go potem zapomnieć. Nie darmo mówi przysłowie: lepiej być robakiem i żywić się morwami Dafny, niż siedzieć u królewskiegostołu. – A zatem nie radzisz nam odwiedzać tych miejsc?? –Skšdże. Chcecie, idŸcie. Wszyscy tam chodzš: filozofowie, młodzieńcy, kobiety, kapłani. Wiem, że pójdziecie i wy; dam więcwam radę. Nie szukajcie mieszkania w mieœcie, byłaby to strata czasu, idŸcie wprost do wsi w pobliżu gaju. Wiedzie tam droga poprzez ogród skraplany wodš wodotrysków. Oto i miasto! a tuż najœwietniejsze dzieło Ksereusza, mistrza architektury. Ta częœć grodu była wzniesionš na rozkaz Seleucydów, 300 lat spoiły jš nierozerwalnie ze skałš, na której jest zbudowana. Warownia zasługiwała na pochwały; była wysoka, silnie zaopatrzona licznymi narożnikami. Szczyt murów jeży się czterystu wieżami, a każda jest zbiornikiemwody – cišgnšł dalej Żyd. Patrzcie dalej ponad wysokim murem, ujrzycie w oddaleniu dwa wzgórza. Na dalszym szczycie wznosi się cytadela, gdzie przez cały rok stoi kwaterš legion rzymski. Na przeciwnym szczycie widnieje œwištynia Jowisza, a obok niej pałac posła i wielu dygnitarzy. Forteca to nie do zdobycia. W tej chwili wioœlarze zaczęli zwijać żagle,a Żyd mówił dalej: Patrzcie! Oto most, który wiedzie do Seleucji; tu kończy się żegluga. Poza mostem zaczyna się wyspa, na której Kalinikus wybudował nowe miastołšczšc je ze starymi tak silnymi mostami, że ich ani czas, ani powódŸ, ani trzęsienia ziemi nie zdołały nadwerężyć. Co się tyczy samego miasta, mogę tylko tyle powiedzieć,że ktokolwiek je widział, z radoœciš przez życie całe wspomina. Zamilkł. W tej samej chwili okręt wolno zawrócił i płynšł wzdłuż wybrzeża, zbliżajšc się ku budzšcym podziw murom. Nareszcie rzucono liny, wstrzymano wiosła. Podróż się skończyła. Ben-Hur zbliżył się do sędziwego Żyda i rzekł: – Przebacz, że cię na chwilę zatrzymam, nim się pożegnamy. Podróżny skłonił głowę w milczeniu. – Historia o kupcu zaciekawiła mnie bardzo; zdaje mi się, że go nazwałeœ Simonidesem? – Tak, jest Żydem mimo greckiego nazwiska. – Chciałbym go poznać, a nie wiem gdzie goszukać? Nieznajomy spojrzał bystro w oczy mówišcemu i rzekł: – Chcšc ci oszczędzić zawodu, wolę ostrzec, że Simonides nie pożycza pieniędzy. –Ja również nie pożyczam ich nigdy, odparłBen-Hur, œmiejšc się z domyœlnoœci podróżnego, który spuœcił głowę w zamyœleniu i rzekł po chwili: –Można by słusznie sšdzić, że najbogatszy kupiec w Antiochii mieszka odpowiednio do swego stanu. Tymczasem tak nie jest. Aby mieszkanie jego odnaleŸć, idŸ wzdłuż brzegu rzeki, aż tam do tego mostu, przy nim bowiem mieszka Simonides, w domu, który stanowi niejako skarpę podpierajšcš łuki mostu. Sšdzę, że nie zabłšdzisz. – Dziękuję ci. – Pokój ojców naszych niechaj będzie z tobš. –I z tobš. – Rozstali się. Dwaj tragarze obładowani bagażami Ben-Hura czekali na wybrzeżu na jego polecenia. – Do cytadeli!! – zawołał, a rozkaz ten zdradził jego wojskowe stanowisko. Dwie wielkie ulice, krzyżujšce się pod kštem prostym, dzieliły miasto na cztery równe częœci. U zbiegu dwóch ulic z północy ku południowi stała dziwna, wielkabudowa, zwana Nimfeum. Gdy do niej doszli, Ben-Hur zdziwił się jej wspaniałoœciš, chociaż wprost z Rzymu przybywał. Na prawo i na lewo wznosiły się pałace ozdobione marmurowymi węższymi i szerszymi podcieniami, z których jedne były przeznaczone dla jadšcych, inne dla pieszych lub bydła. Dach ocieniał całš drogę, a liczne wodotryski, szemrzšc wesoło, zmniejszały upalne goršco. Ben-Hur nie był usposobiony do podziwiania tego widoku. Nieustannie myœlał o historii Simonidesa. Gdy zbliżyli się do Omphalus, pomnika, zajmujšcego całš szerokoœć ulicy i złożonego z czterech pięknie ornamentowanych łuków, które Epifanes sam sobie poœwięcił - zmienił nagle zamiar i rzekł do tragarzy: –Nie udam się dziœ jeszcze do cytadeli, zaprowadŸcie mnie raczej do gospody najbliższej miasta, wiodšcego do Seleucji. Tragarze zawrócili i wkrótce Ben-Hur znalazł się w starej i obszernej gospodzie odległej na rzut kamieniem od mieszkania Simonidesa. Noc całš spędził na dachu, a nie odstępowała go radosna myœl: teraz nareszcie usłyszę coœkolwiek o moim domu,matce i małej, drogiej Tirzy; a jeœli jeszcze żyjš na tej ziemi, muszę je odszukać! ROZDZIAŁ XIV Zaraz nazajutrz, nie myœlšc wcale o zwiedzaniu miasta, postanowił Ben-Hur odszukać mieszkanie Simonidesa; w tym celu wszedł przez silnie obwarowanš bramę w ulicę wiodšcš na most Seleucyjski.Z niemałym trudem wydostał się z tłumu i znalazł się na szerokim wybrzeżu położonym poniżej mostu; zaskoczył go tam dziwny widok. Blisko, tuż przy moœcie stał dom kupca. Nazewnštrz wyglšdał jak stos sinych, nieobrobionych głazów, bez żadnego stylu, podobny, jak słusznie mówił podróżny, do skarpy wzmacniajšcej łuki mostu. Dwoje ogromnych drzwi łšczyło legarami tę dziwacznš budowę z wybrzeżem, a kilka silnie okratowanych otworów pod dachem stanowiło okna. Wœród szpar między kamieniami rosły chwasty, a gdzieniegdzie porastał ciemnymi kępkami mech, odbijajšcsię barwš od szarego tła kamieni. Drzwi stały otworem, przez jedne wnoszono, przez drugie wynoszono towary, a poœpiechznać było we wszystkim. Na wybrzeżu leżały stosy różnego rodzaju juków, worów, pak, a wœród nich gromady niewolników zajętych pracš. Na wodach rzeki, pod mostem, stała cała flota galer, na jedne ł adowano towary, z drugich wyładowywano. Żółte choršgiewki powiewały z każdego statku, podczas gdy ludzie zajęci handlem biegali od jednego do drugiego okrętu. Po drugiej stronie mostu wznosiły się mury, sterczały fantastyczne szczyty, wieżyczki owych rzymskich pałaców, które, jak mówił ów podróżujšcy Żyd, zajmowały każdš piędŸ ziemi tej ulubionej przez Rzymian wyspy. Nie zatrzymały one uwagi Ben-Hura, myœlał tylko, że nareszcie usłyszy o swej rodzinie, jeœli Simonides był rzeczywiœcie sługš jego ojca. Czy tylkozechce się przyznać do tych stosunków? Przyznanie się do nich było zarazem wyrzeczeniem się bogactw i potęgi kupieckiej tak sławnej i znanej na lšdzie i na morzu. Naturalnym i dalszym tegoż następstwem musiałoby być opuszczenie stanowiska w najœwietniejszej chwili i dobrowolny powrót do niewoli, Ben-Hur czułdobrze trudnoœć położenia. Mimo, że położenie to dobrze rozumiał, nietracił odwagi, którš czerpał w przeœwiadczeniu w swe prawa. Jeœli historia, którš słyszał, była prawdziwa, Simonides wraz ze swym majštkiem był jego własnoœciš. Co prawda, o bogactwa nie chodziło mu wcale i dlatego postanowił dać mu wolnoœć i nie żšdać obrachunku, byleby mu powiedział coœkolwiek o losie matki i Tirzy. Uspokojony tš myœlš, wszedł do domu. Wnętrze wyglšdało, jak skład najróżnorodniejszych towarów, a chociaż było mało œwiatła i powietrze duszne, ludzie pracowali tam raŸno przy œwietle latarni. Wœród składajšcych towary widziałi takich, którzy zbijali skrzynie, majšce sięładować na statki. Wšskim przejœciem wœród rozstawionych skrzyń i worów szedł wolno, myœlšc nad tym, czy rzeczywiœcie człowiek, którego uzdolnienia tak wiele miał przed sobš dowodów, mógł być niewolnikiem jego ojca? Jeœli tak, do jakiej należał klasy? Był Żydem i synem sługi? A może dłużnikiem lub jego synem? Kto wie, może był złodziejem i jako taki został w niewolę za kradzież sprzedany? Podobne myœli nie zmniejszały jednak uznania dla kupca, ale zwiększały jš z każdš chwilš. Po długim i mozolnym przesuwaniu się poœród towarów, wszedł nareszcie po schodkach na dach owego głównego składu towarów i ujrzał przed sobš na jego dachudrugi dom, zupełnie niewidzialny od frontu,bo go zasłaniał filar mostu. Dach ów był podobny do tarasu, zwłaszcza, że był pełen kwiatów. Od tego pięknego otoczenia odbijał niby olbrzym kwadratowy dom o jednym tylko otworze to jest bramie, do której wiodła wœród rozkwitłych krzaków perskich róż starannie utrzymywana œcieżka. Ben-Hur postępował za przewodnikiem i oddychał słodkš woniš kwiatów. Minšwszy długi, ciemny korytarz, znaleŸli się przed spuszczonš zasłonš, a przewodnik zawołał: – Cudzoziemiec pragnie widzieć się z panem. Czysty, dŸwięczny głos odpowiedział z wewnštrz: Niech wejdzie w imię Boga. Rzymianin nazwałby komnatę, do której wszedł goœć, atrium. Œciany jej były podzielone na przedziały z półkami, niby nowożytne biura, a każdy przedział napełniony był papierowymi zwojami o zżółkłych od czasu i używania napisach. Pomiędzy przedziałami, pod i nad półkami, były listwy z białego niegdyœ drzewa, teraz szczerniałe i popsute, œwiadczšce o cišgłym używaniu. Powyżej przedziałów widniał gzyms złocony, a nad nim wznosiłosię sklepienie w załomy. Posadzkę pokrywał szary fryzyjski kobierzec, tak gruby, że noga prawie w nim tonęła, głuszšc wszelki odgłos kroków. W komnacie znajdowały się dwie osoby – mężczyzna spoczywajšcy w krzeœle o wysokim oparciu, szerokich poręczach, miękkimi obłożony poduszkami; po lewej zaœ jego ręce stała oparta o krzesło dorastajšca dziewczyna. Na ten widok Ben-Hur uczuł jak krew napłynęła mu do twarzy; chcšc przeto ukryć zmieszanie i okazać szacunek, schylił się głęboko. Tym sposobem nie spostrzegł wrażenia, jakie zrobił na obecnych i wzniesienia ršk, jakimgo powitał siedzšcy. Zanim podniósł głowę,nagłe wzruszenie minęło równie szybko, jak przyszło, i zobaczył oboje w tej samejpozycji, z tš tylko zmianš, że ręka dziewczyny opadła na ramię starca, a oboje przypatrywali mu się bacznie. –Jeœliœ Simonidesem i Żydem –tu chwilę zatrzymał się Ben-Hur –niech pokój Boga Abrahama, ojca naszego, będzie z tobš i twoimi. –Jestem, o którym mówisz i Żydem z a i myœlony œć AX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żUPÚcV*UcWČcXG,cYa:"urodzenia – odpowiedział dziwnie dŸwięcznym głosem. Ja, Żyd Simonides, pozdrawiam cię wzajemnie i proszę o oznajmienie mi, kogo przyjmuję? Ben-Hur słuchał patrzšc ze zdziwieniem, bozamiast silnej postaci człowieka ujrzał raczej bezkształtnš masę, wsuniętš w poduszki i pokrytš grubš, przeszywanš kołdrš z ciemnej materii. Na tym korpusie wznosiła się regularnych rozmiarów głowa– idealna czaszka zwycięzcy lub senatora, tak piękna, że mogłaby Michałowi Aniołowi służyć za model na Cezara. Białe włosy w cienkich kędziorach spadały ku białym brwiom, od których tym silniej odbijała ciemnoœć oczu. Innymi słowy, głowa i twarz znamionowały męża, który raczej poruszyłby œwiat, niżby się dał poruszyć œwiatu; męża któryby jeszcze dwanaœcie razy zniósł takie tortury, jak te, które go kalekš uczyniły, nie wymówiwszy słowa skargi, nie wydawszy jęku; męża, który zdołałby oprzeć się wszystkiemu –prócz miłoœci. Do takiego więc człowieka wycišgnšł Ben-Hur otwarte ręce, jakby mu chciał ofiarować ten pokój, o który sam przyszedł prosić. – Jestem Juda, Syn Itamara, ostatniego z domu Hurów, księcia Jerozolimy. Prawa ręka kupca, spoczywajšca na kołdrze, długa, chuda, œwiadczšca o przebytych cierpieniach, zamknęła się na tesłowa kurczowo. Poza tym nic nie zdradziło w nim jakiegoœ wewnętrznego uczucia, bo odpowiedział spokojnie. –Chętnie widzę w moim domu ksišżšt Jerozolimy czystej krwi. Estero, podaj młodzieńcowi siedzenie. Dziewczyna przysunęła taboret; a gdy podniosła głowę, oczy ich spotkały się. –Pokój Pana z tobš – rzekła skromnie – sišdŸ i spocznij. Zajmujšc dawne swe miejsce przy krzeœle, nie starała domyœlaćsię celu, w jakim przybył. Domyœlnoœć, cenna cnota niewieœcia, wtedy nabiera wartoœci, gdy litoœć i miłosierdzie sš jej Ÿródłem. Ta właœciwoœć jest głównš duchowš różnicš między mężczyznš a kobietš, jeœli uczucia te nie sš jej obce. Estera odgadła więc, że zadaniem jej będzie leczyć ranę, którš życie nowo przybyłemu zadało. –Ben-Hur nie usiadł, ale rzekł z uszanowaniem: Szlachetny Simonidesie, œmiem prosić cię, abyœ mnie nie uważał za natręta. Wczoraj, płynšc na statku, usłyszałem, iż znałeœ mego ojca. –Tak jest, znałem księcia Hura. Byliœmy wspólnikami w przedsiębiorstwach dozwolonych kupcom, a tym wolno cišgnšć zyski z morza i pustyni. UsišdŸ więc, proszę, a ty, Estero, podaj goœciowi czarę wina. Nehemiasz wspomina jednego z domu Hurów, mówišc, iż posiadał pół Jerozolimy;zaprawdę, wielce to stary ród! Jeszcze za dni Mojżesza i Jozuego kilku z nich znalazłołaskę w obliczu Boga, a tym samym cieszyło się Jego względami. Jeœli więc jesteœ prawdziwym potomkiem tej rodziny, niepodobna, abyœ wzgardził czarš prawdziwego sorehu, wzrosłego na południowych wzgórzach Hebronu. Gdy skończył, Estera stała już przed Ben-Hurem z pełnym pucharem wina. Dziewczyna podawała napój ze spuszczonymi oczyma, a on odbierajšc puchar, dotknšł lekko jej ręki. Spojrzenia ich spotkały się po raz wtóry, a on zauważył, że postać jej była drobna, gdyż sięgała zaledwie jego ramienia, i mimo to, a może właœnie dlatego była bardzo zręczna; twarz zaœ jej jaœniała urodš i słodyczš, oczy œwieciły łagodnym blaskiem. Toteż młodzieniec pomyœlał, że jest ładna i dobra i że tak wyglšdałaby Tirza, gdyby żyła, biedna Tirza! Głoœno zaœrzekł: – Czy kupiec ten twoim jest ojcem?? – Jestem Estera, Simonidesowa córa – rzekła z godnoœciš. –Ojciec twój nie weŸmie mi za złe, że się wstrzymam od przyjęcia tego kielicha z twoich ršk i nie skosztuję płynu, który zawiera, dopóki nie wysłucha do końca moich słów. Mam również nadzieję, że i twojej nie stracę łaski; dlatego stań, proszę, obok mnie. Estera uczyniła, jak żšdał, oboje zwrócili się do kupca, a młodzieniec rzekł głosem, który cechowałpewnoœć siebie: –Ojciec mój umierajšc, miał przy sobie wiernego sługę twego nazwiska, Simonidesie; powiedziano mi, że ty nim byłeœ. –Estero, Estero! –zawołał kupiec surowo –tu, nie tam. Jako dziecię twej matki i moje, zostań przy mnie; przy mnie jest twoje miejsce. Dziewczyna powiodła okiem z ojca na goœcia: wolno postawiła puchar na stole i posłusznie stanęła przy krzeœle. Zachowanie jej było pełne zdziwienia i przestrachu. Simonides podniósł lewš rękę, a bioršc jej dłoń spoczywajšcš na jego ramieniu, rzekłspokojnie: postarzałem się wœród stosunków z ludŸmi – postarzałem przedwczeœnie. Jeœli ten, który ci mówił to, o czym wspomniałeœ, był moim przyjacielem i znał dobrze dzieje mego życia, a sšdził mnie pobłażliwie, to chyba zrozumiesz, że muszę być podejrzliwym i niedowierzajšcym! Niech wielki Bóg Izraela wspiera tego, kto u schyłku życia ma zdawać sprawę ze swego postępowania. Ukochanych mam mało, ale ich mam, a wœród nich jest jedna dusza, która –tu podniósł spoczywajšcš na ramieniu rękę doust –która dotšd niepodzielnie należała do mnie, i takš była mi pociechš, że zeszedłbym do grobu, gdyby mi jš zabrano.Estera schyliła głowę dotykajšc policzkiem jego twarzy. –Inna moja miłoœć, to tylko wspomnienie, ale mogę o niej powiedzieć, że jest jakby błogosławieństwem Bożym, gdyż obejmuje całš jednš rodzinę – tu głos kupca zniżył się i zadrżał – gdybym tylko wiedział, gdzie ich szukać! Twarz Ben-Hura zapłonęła rumieńcem, i zawołał gwałtownie: matka moja i siostra,wszak o nich mówisz? Estera spojrzała na niego, jak gdyby do niej zwracał swe słowa, ale Simonides uspokoił się i odrzekł chłodno: –Posłuchaj do końca. Ponieważ jestem tym,czym jestem, muszę w imię ukochanych, o których mówię, zanim odpowiem na pytanie twoje tyczšce się moich stosunków z księciem Hurem, żšdać od ciebie dowodów, kim ty jesteœ. Ta sprawa musi poprzedzić tamtš. Mów, czy masz pisemne œwiadectwo lub żyjšcych œwiadków? Pytanie to było słuszne i Simonides miał niezaprzeczalne prawo je zadać, niemniej Ben- Hur poczerwieniał i odwrócił się niepewny. Simonides nie przestawał nalegać, mówišc: – Dowody, dowody, mówię. Pokaż je – daj mi je w rękę. Ben-Hur, niestety, nie miał na to odpowiedzi, nie spodziewał się takiego żšdania; a teraz, kiedy żšdano od niego dowodów, nie posiadał ich: matka i siostra nie istniejš i nikt zresztš nie wie, że on żyje. Wprawdzie znało go wielu, ale cóż to znaczy! Gdyby nawet Kwintusz Ariusz był tuobecny, cóżby mógł więcej powiedzieć niż to, że go znał i że wierzył, iż był synem Hura? Zresztš ten dzielny Rzymianin nie byłjuż między żyjšcymi. Juda czuł się zawsze osamotniony, ale teraz uczucie to ogarnęło go zupełnie. Stał z zaciœniętymi rękoma, odwróconš twarzš, zdrętwiały z boleœci. Simonides szanujšc każde cierpienie, czekałw milczeniu. –Simonidesie –ozwał się na koniec młodzieniec –na potwierdzenie mego wyznania mógłbym jedynie opowiedzieć dzieje mego życia; ale nie uczynię tego, jeœli mi nie przyrzeczesz wstrzymać się odwszelkiego sšdu i nie zechcesz mnie słuchać bez uprzedzenia. –Mów tylko œmiało – odrzekł Simonides –mów, ja słuchać będę tym chętniej, że nieprzeczyłem, jakobyœ nie był tym, kim się mienisz. Ben-Hur opowiedział więc swoje życie pokrótce, z takš wymowš, jakš daje poczucie prawdy i przeœwiadczenia. Przytaczamy dalszy cišg jego losów, gdyż częœć, aż do przybycia do Misenum, jest Czytelnikowi już znana. –Cesarz kochał i szanował mego dobroczyńcę, obsypujšc go bogatymi dary, które pomnażali jeszcze kupcy ze Wschodu,tak że stał się najbogatszym wœród najbogatszych. A jednak, czy zdoła Żyd zapomnieć swej wiary lub miejsca urodzenia, zwłaszcza jeœli jest nim Œwięta Ziemia ojców naszych? Zacny ten człowiek przyjšł mnie za syna, stosownie do ustaw ipraw swego narodu; ja zaœ pragnšłem odwdzięczyć mu się i zaiste nie było chyba dziecka, które więcej by szanowało ojca, niż ja jego. Pragnšł widzieć mnie uczonym: chciał mi dać najsławniejszych nauczycieli sztuki, filozofii, wymowy. Odmówiłem, bo czy jako Żyd mogłem zapomnieć Pana Boga,chwałę proroków lub œwiętego grodu na wzgórzach, stolicy Dawida i Salomona? Spytasz może, czemu przyjšłem dobrodziejstwa Rzymianina? Kochałem go, aprócz tego spodziewałem się za jego pomocš i potężnym wpływom zgłębić tajemnicę okrywajšcš los matki i siostry. Oprócz tego obowišzku miałem jeszcze drugi cel, o którym nie mówiłbym wcale, gdyby mnie nie opanował – poœwięciłem sięsztuce wojennej. Walczyłem nie tylko w szkołach szermierki i w cyrkach, ale w polu i obozie, a wszędzie zdobyłem rozgłosdla mego imienia, lecz imię to nie było imieniem mych ojców. Wieńce (a jest ich wiele na murach willi w pobliżu Misenum)odbierałem jako syn duumwira, i tylko jako taki jestem znany Rzymianom. Dlatego drugiego celu, opuœciłem Rzym i przybyłem do Antiochii w zamiarze towarzyszenia konsulowi Maksencjuszowi wprzygotowywanej wyprawie przeciwko Fartom. Ponieważ jestem już mistrzem we władaniu broniš, pragnę jeszcze nauczyć się strategii. Konsul dopuœcił mnie do swegonajbliższego otoczenia. Tymczasem, gdyœmywczoraj wpłynęli na wody Orontesu, spotkaliœmy dwa statki z żółtymi flagami; apewien towarzysz podróży, współwyznawca z Cypru, powiedział nam, że twojš sš własnoœciš, opowiedział też pokrótce twoje dzieje. Mówił o twoim szczęœciu w handlu, o licznych karawanach i ich cudownych przygodach; a nie przypuszczajšc jak bardzo mnie to obchodzić może, wspomniał: żeœ Żydem i dawnym sługš księcia Hura. Znane mu też było zdarzenie z Gratusem i jego względemciebie okrucieństwa i ich przyczyna. Na to wspomnienie Simonides pochylił głowę, córka zaœ chcšc złagodzić jego boleœć, czy ukryć swe podwójne współczucie, przytuliła głowę do piersi ojca, który zaraz podniósł oczy i rzekł czystym, rzewnym głosem: – Słucham. –Widzę zacny Simonidesie –mówił Ben-Hur, przysuwajšc się ku niemu, a całš duszę zdawał się wlewać w te słowa – widzę że cię nie przekonałem i że cień podejrzenia pada jeszcze na mnie. Nie wzruszyło to kupca, nie wyrzekł ani słowa, był zimny jakby wykuty z marmuru.–Widzę jasno trudnoœci mego położenia – cišgnšł dalej Ben-Hur –wszystko, co mówięz czasu mego pobytu w Rzymie, mogę udowodnić; doœć mi odwołać się do konsula,goszczšcego obecnie w waszym mieœcie, ale, niestety, nie mogę dostarczyć dowodu, którego żšdasz. Nie mam nic, co œwiadczyłoby, żem synem mego ojca; a ci, którzy mogliby mi pomóc, może zgubieni – amoże umarli!! To mówišc, zakrył twarz rękoma; Estera wstała, a podajšc mu wzgardzony puchar, rzekła: –Oto wino z krainy, którš kochamy wszyscy, wypij proszę! Głos ten był słodki, niby głos Racheli czerpišcej wodę ze studni pod Naborem, a oczy jej pełne łez, co widzšc Juda, wypił i rzekł: –Córko Simonidesa, serce twe pełne dobroci i miłosierdzia, kiedy je wraz z ojcem okazujesz nieznanemu. Bóg nasz niechaj ci błogosławi. Dziękuję ci. Potem, zwróciwszy się do kupca, mówił dalej: –Nie majšc dowodów cofam zadane ci pytania i odchodzę, nie chcšc dłużej cię trudzić. Jednak, zanim odejdę, powiedzieć muszę, iż nie miałem zamiaru zamienić cię w sługę, ani czyniłem to dla majštku. Cokolwiek byœ mi wyznał, odpowiedziałbym:zachowaj owoce twego rozumu i pracy, używaj ich w spokoju –nie potrzebuję ich. Gdy sprawiedliwy Ariusz odpływał w podróż, która miała być jego ostatniš, uczynił mnie spadkobiercš swego ksišżęcego mienia. Jeœli więc kiedy pomyœlisz o mnie, pamiętaj, że ci jedno tylko stawiałem pytanie, które przysięgam na proroków i Jehowę, twojego i mojego Boga, było jedynym celem mego tutaj przybycia. Pytałem cię: co wiesz i możesz mi powiedzieć o mojej matce i mojej siostrze Tirzy –Tirzy, która w pięknoœci i wdzięku podobna była do tej, która jest osłodš twego żywota. Pytam raz jeszcze, powiedz, co wiesz o nich! Łzy płynęły po licach Estery, ale ojciec zdawał się być nieubłagany i odrzekł spokojnym głosem: –Powiedziałem, że znałem księcia Hura; słyszałem o nieszczęœciach jego rodziny i dziœ jeszcze czuję boleœć, której na wieœć tę doznałem. Sprawca ich niedoli stał się póŸniej moim przeœladowcš; co więcej, robiłem najstaranniejsze poszukiwania, nie zaniedbałem niczego, aby ich odszukać, wszystko na próżno – nie ma ich!! Ben-Hur westchnšł głęboko. –A więc i ta nadzieja stracona! –rzekł, walczšc z boleœciš –przywykłem do zawodów. Daruj, proszę, mojemu natręctwu; a jeœli cię obraziłem, przebacz,pomnšc na me cierpienia. Prócz zemsty, niemam już w życiu innego celu. Bywajcie zdrowi! Doszedłszy do kotary osłaniajšcej wejœcie,obrócił się raz jeszcze i rzekł: Dzięki wam obojgu! – Pokój niech będzie z tobš – rzekł kupiec.Estera zanosiła się od łkania, a on zniknšł za zasłonš. Zaledwie Ben-Hur opuœcił komnatę, ocknšł się Simonides, jakby ze snu, oblicze ożywiło się, przyćmione œwiatło oczu zabłysło w całej pełni i rzekł promienny radoœciš: – Estero, zadzwoń, a prędko! Dziewczyna, zbliżywszy się do stołu, zadzwoniła. Równoczeœnie jeden z przedziałów œciany usunšł się i ukazały się drzwi w murze, przez które wszedł człowiek i pokłoniwszysię nisko, zbliżył się do kupca. –Zbliż się, Malluchu –mówi pan głosem przyspieszonym. –Powierzam ci poselstwo, które musisz spełnić, choćby nawet słońcezagasło. Słuchaj: przez skład towarów przechodzi teraz młodzieniec wysoki, zręczny i po izraelsku ubrany; idŸ za nim, cień jego niech mu nie będzie wierniejszy od ciebie. Co wieczór doniesiesz mi, gdzie jest, co robi, w jakim przebywa towarzystwie; rób to tak – abyœ bez obawyzdradzenia się mógł słyszeć jego rozmowy; powtórzysz mi je dokładnie, tak jak i wszystko, co mi może dać poznać jegozwyczaje i usposobienie. Rozumiesz, czego chcę? A teraz idŸ, a gdyby miał opuœcić miasto, towarzysz mu, a pamiętaj że jestem mu przyjacielem. Gdybyœ z nim wdawał się w rozmowę, mów o wszystkim,poza tym, żeœ moim sługš. A teraz spiesz się – spiesz!! Człowiek skłonił się i zniknšł. Simonides œmiejšc się, zatarł wyschłe ręce. –Co to za dzień, córko moja – rzekł – co za dzień, chcę go zapamiętać dla jego szczęœliwoœci. Z uœmiechem zapisz tę datę iw radoœci zapamiętaj go, Estero. Wesołoœć ta zdawała się jej dziwna, a chcšc zwrócić uwagę na jej niestosownoœć,odparła smutnie: – Biada mi, jeœlibym kiedy dzień ten zapomnieć miała! –Zaiste, masz słusznoœć, córko moja! –rzekł, patrzšc na niš – bo dziœ dwudziesty dzień czwartego miesišca. Tego dnia pięć lat temu twoja matka ”droga moja Rachela, padła na ziemię i żyć przestała. Gdy mnie takim kalekš, jak jestem, do domu przyniesiono, zastałem jš,umarłš z boleœci i przerażenia. Była mi onajak krzak mirry, jak zapach nardu, wypełniajšce dni mego żywota. Pogrzebaliœmy jš w pięknym miejscu, w grobie wykutym w górze skalistej...spoczywa tam samotna. Odchodzšc pogršżyła mnie w ciemnoœci, lecz poprzez noc smutku przedarło się trochę œwiatła, wzrosło ono z latami i stało się jasnoœciš poranka. Dzięki Ci, Panie, że w mojej Esterze żyje Rachela, którš utraciłem: Po chwili wzniósł głowę i rzekł w zamyœleniu: – Czy dzień dzisiejszy nie jest jasny?? – Był jasnym, gdy wszedł tu młodzieniec. –Przywołaj Abimelecha, aby zniósł mnie doogrodu, bym mógł widzieć rzekę i statki. Tam powiem ci, czemu usta moje pełne sš uœmiechu, język mój pełen œpiewu, a umysłpodobny jagnięciu igrajšcemu na łšce. Na odgłos dzwonka wszedł sługa i na rozkaz Estery przewiózł krzesło na kółkach aż na dach niższego domu, zwany ogrodem. Wœród róż i kwiatów starannie pielęgnowanych, ustawiono krzesło tak, abystarzec mógł widzieć szczyty pałaców z przeciwległej wyspy, koniec mostu i dalszewybrzeże, a na ruchliwych wodach rzeki rój okrętów, mienišcych się w słońcu rozmaitymi barwami. Służšcy zostawił ich samych. Hałas robotników i zgiełk tłumu przechodniów na moœcie znajdujšcym się ponad jego głowš, nie przeszkadzały wcaleSimonidesowi; nawykł on do nich i były mu równie obojętne jak otaczajšcy go widok, otyle tylko zajmujšcy, o ile zysk obiecywał. Estera siedzšc na poręczy krzesła, gładziła rękę ojca i czekała na opowiadanie, które, zdobywszy siłš woli potrzebny do tego spokój, tak rozpoczšł. –W czasie opowiadania tego młodzieńca pilnie œledziłem, jakie wrażenie zrobił na tobie i zdaje mi się, że zdołał cię pozyskać. – Jeœli, mój ojcze, pytasz, czy mu wierzę, z a i myœlony œć AX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żZPc[Pc\Ršc]ě,É^ľ-Ěc€_<÷to odpowiem, że tak. – Dla ciebie jest on więc zaginionym synem księcia Hura. – Jeœli nim nie jest – tu zawahała się. – A jeœli nim nie jest, Estero? –Byłam, ojcze, twš służebnicš od czasu, kiedy Pan powołał matkę mojš, u twego boku słyszałam i widziałam wiele, a wszystko, to nauczyło mnie podziwiać twš mšdroœć w postępowaniu z różnymi ludŸmi szukajšcymi sprawiedliwego zysku. Dlatego powiem, że –jeœli młodzieniec ten nie jest księciem, którym się być mieni – to nigdy kłamstwo nie było podobniejsze prawdzie. –Na chwałę Salomona, córko moja, to co mówisz, ważne jest. Wierzysz więc zarazem, że ojciec twój był sługš jego ojca. –O tym, zdaje mi się, mówił jako o rzeczy zasłyszanej. Jakiœ czas wzrok Simonidesa zatrzymał się na okrętach, mimo że w tej chwili wcale o nich nie myœlał. –Jesteœ dobrym dzieckiem, Estero, i posiadasz iœcie izraelskš przebiegłoœć, a wiek twój daje ci też prawo i siłę słyszenia smutnych dziejów mego żywota. Słuchaj więc, a będę ci mówił o matce, sobie i innych minionych zdarzeniach, których nie znasz. Zdarzenie to tajono zarówno przed mymi rzymskimi przeœladowcami, jak przed tobš, aby dusza twoja urosła jako kwiat do słońca. Urodziłem się w dolinie Hinonu na południowym stoku góry Syjon. Rodzice moi byli izraelskimi niewolnikami hodujšcymi figowe i oliwne drzewa oraz winnice królewskie opodal stawu Siloa. W dziecinnych latach pomagałem im, a że należeli do klasy ludzi na wiecznš niewolę skazanych, sprzedano mnie księciu Hurowi, który po Herodzie był najbogatszym i najznakomitszym w Jeruzalem. Najpierw pracowałem w ogrodzie, potem pan mój przeniósł mnie do swego składu towarów w Aleksandrii w Egipcie, gdzie doszedłem pełnoletnoœci. Jako pełnoletni, służyłem mu lat szeœć, w siódmym roku, stosownie do praw Mojżesza, miałem zostać wolnym. Estera z lekka klasnęła w dłonie. – A więc nie jesteœ niewolnikiem jego ojca!!–Słuchaj dalej, córko moja, i dowiedz się, że byli w owym czasie w przedsionkach œwištyni uczeni w Piœmie, którzy występowali przeciwko temu prawu i twierdzili, że dzieci w niewoli zrodzone, majš pozostać w stanie swych rodziców. Powstały spory między uczonymi, ale ksišżę Ben-Hur, najsprawiedliwszy z ludzi, przestrzegajšcy prawa Zakonu, wiedział, że jestem kupionym hebrajskim sługš i stosownie do ducha prawa, otrzymałem wolnoœć na mocy pisanego i opieczętowanego dokumentu, który dotšd posiadam. – A moja matka?? – pytała Estera. –Za chwilę powiem, córko, i przekonasz się, iż snadniej mi było zapomnieć o sobie, niż o niej. Przy końcu mej służby przybyłem do Jerozolimy, aby uroczyœcie œwięcić Wielkanoc. Pan mój podejmował mnie już jako goœcia; pokochałem go jeszcze serdeczniej i prosiłem, aby mnie przyjšł między swe sługi. Zgodził się i służyłem mu wiernie drugie lat siedem, alejuż jako płatny najemnik z narodu izraelskiego. W jego imieniu i zastępstwie odbywałem w interesach liczne podróże morskie na okrętach i lšdowe karawanami na Wschód. Byłem w Suzie, Persepolis i jeszcze dalej, aż w krajach jedwabiu (w Chinach). Były to, moja córko, nieraz bardzo niebezpieczne podróże, ale Pan błogosławił mi we wszystkim. Wielkie byłyzyski, które przywoziłem panu, ale większšbyła mšdroœć, którš zdobyłem sobie, a onato dopomagała mi do objęcia tego, co mi przypadło...Pewnego dnia goœciłem w domu pana mego w Jeruzalem; w czasie uczty weszła służšca, niosšc na tacy kilka bułekikawałków chleba, a najpierw zbliżyła się do mnie. Wtedy to po raz pierwszy ujrzałem i pokochałem twojš matkę, zabierajšc w dalekie strony miłoœć w sercu. Miłoœć ta rosła cišgle, a po jakimœ czasie prosiłem księcia, aby mi jš dał za żonę. Od niego dowiedziałem się, iż była niewolnicš na wieki, jednak, jeœli ona zechce, uwolni jš, aby mi dogodzić. Ona mnie kochała, ale tak się czuła szczęœliwš w swoim stanie, że nie chciała przyjšć wolnoœci. Błagałem i namawiałem, odjeżdżałem i wracałem w długich odstępach czasu, wszystko na próżno. Zawsze odpowiadała mi, że zostanie mojš żonš, ale wtedy, gdy się stanę towarzyszem jej niewoli. Jeœli nasz praojciec Jakub służył dla swej Racheli dwa razy po siedem lat, czemużbym nie miał tego uczynić dla mojej? Ale matka twoja chciała więcej, żšdała bowiem, abymsię stał niewolnikiem na całe życie. –Odszedłem oburzony, ale wróciłem, bo oto patrz! Mówišc to, odwrócił dolnš częœćmuszli usznej. – Widzisz bliznę, którš zostawiło żelazo? – Widzę, i rozumiem, jak miłowałeœ mojš matkę? –Czy jš miłowałem, Estero! Droższa mi była niż Sulamitka Królowi-psalmiœcie, piękniejsza i czystsza nad wody wodotrysków zdobišce ksišżęce ogrody, nadŸródła żywej wody, nad strumienie Libanu. Na moje proœby pan mój zawiódł mnie do sędziów, a potem przed dom swój, gdzie dodrzwi przybił żelaznym szydłem ucho moje, przez co wróciłem do niewoli i zostałem własnoœciš pana na wieki. Tak zdobyłem mojš Rachelę. Czy widziano kiedy miłoœć równš mojej? Estera, schyliwszy się, objęła go rękoma i dłuższy czas w milczeniu myœleli tak złšczeni o zmarłej. –Pan mój zatonšł na morzu; była to pierwsza boleœć w moim domu – mówił dalej kupiec. Żałobš okrył się dom jego w Jerozolimie; mój w Antiochii, bo wówczas była ona już miejscem mego zamieszkania. Po œmierci zacnego pana zostałem głównymzarzšdcš jego majštku i posiadłoœci. OsšdŸ więc, jak bardzo mnie kochał i jak mi ufał!Pospieszyłem do Jerozolimy, aby wdowie zdać rachunki, a ona zostawiła mi rzšdy. Ze zdwojonš gorliwoœciš oddałem się pracy, a w interesach powodziło się dobrzei majštek się powiększał. Dziesięć lat minęło; wtedy spadło nieszczęœcie, o którym wspominał młodzieniec, zwšc je wypadkiem prokuratora Gratusa. Rzymianin uważał to za zamach na jego życie i pod tym pozorem zabrał, za pozwoleniem Rzymu, ogromny majštek wdowy i dzieci. Nie poprzestał na tym. Bojšc się, aby kiedywyrok nie był cofnięty, usunšł wszystkich członków rodziny. Od tego strasznego dnia do dziœ nie istnieje rodzina Hurów. Syna, którego dzieckiem widziałem, skazano na galery; wdowę i córkę zamknięto prawdopodobnie w jakimœ lochu któregoœ z grodów judejskich, a wiadomo, że takie więzienie jest raczej zamkniętym i zapieczętowanym grobem. Zeszli z oczu ludzkich, jakby ich pochłonęło morze. Nie dojdzie uszu naszych wieœć, jak umarli, aninawet – czy umarli. Oczy Estery zalały się łzami. –Dobre masz serce, Estero, dobre jak niegdyœ twoja matka – oby nie zaznało losuwielu dobrych serc, oby je nie podeptali niemiłosierni i okrutni. Ale słuchaj dalej. U dałem się do Jerozolimy, aby się dowiedzieć o mojej dobrodziejce, ale u bram miasta chwycono mnie i wtršcono do więzienia w twierdzy Antonia. Za co? nie wiedziałem, dopóki sam Gratus nie przyszedł, żšdajšc pieniędzy Hurów, o których wiedział, że żydowskim zwyczajemmogš być, na wystawiony przeze mnie weksel, œcišgnięte z całego œwiata. Żšdał, abym podpisał jego rozkaz i poczynił stosowne kroki do zgromadzenia i odebraniasum. Odmówiłem. Czyż nie posiadał już domów, ziemi, dóbr, okrętów, wszystkich ruchomych majętnoœci tego, który był moimpanem? Miałże jeszcze posišœć pienišdze? –Nie! – Wiedziałem, że jeœli Bóg pobłogosławi, potrafię odbudować ich majštek; odmówiłem więc spełnienia życzenia tyrana. Skazał mnie na tortury; silnš wolš zdołałem je znieœć, on nie zyskał nic, a ja wróciłem do domu i zaczšłem handel w imieniu Simonidesa z Antiochii, a nie Ben-Hura z Jerozolimy. Wiesz, Estero, jak mi się wiodło, wiesz, żemiliony księcia rosły cudownie w moim ręku; wiesz także, jak w trzy lata póŸniej schwytano mnie na drodze do Cezarei i wtršcono znów do więzienia. Gratus chciał mnie torturami zmusić do przyznania, że moje majętnoœci i pienišdze podlegały jego zaborowi; wiesz, że i to mu się nie udało. Kalekš wróciłem do domu i zastałem Rachelę umarłš ze zmartwienia i zgryzoty; ale Pan, Bóg nasz, panuje, bo jestem żywy. Od samego cesarza kupiłem sobie przywilejipozwolenie handlowania na całym œwiecie. Dziœ, niech będzie pochwalony Bóg, który w Niebie tron Swój buduje i wiatrami kieruje! dziœ, Estero, to czym zarzšdzałem, pomnożyło się w talenty, których starczy na wzbogacenie nawet samego Cezara. Z dumš podniósł głowę, oczy ich spotkały się i wyczytali w nich wzajemnie swoje myœli. – Co mam czynić z tym skarbem, Estero? –zapytał wreszcie, nie spuszczajšc z niej oczu. – Ojcze – odparła cichym głosem – czyż właœciciel nie pytał właœnie o niego?? Spojrzenie jego jasne i czyste spoczywało cišgle na córce. – A ciebie, moje dziecko, mam w nędzy pozostawić? –Nie jestem twoim dzieckiem, a jego niewolnicš? Czy nie mówi Pismo o mężnej niewieœcie: siła i godnoœć strojem jej i przyszłoœć na tym zbuduje. Promień niewysłowionej radoœci rozjaœnił twarz jego i rzekł: –Pan Bóg w rozmaity sposób obdarował mnie, ale ty, Estero, jesteœ najdoskonalszym darem Jego ręki. Mówišc to, przycisnšł jš do piersi i okrywał pocałunkami. –A teraz –mówił dalej –dowiedz się, czemudziœ rano się œmiałem. Młodzieniec ten, to obraz ojca swego w młodoœci. Duch mój pragnšł go powitać; czułem, że minęły dni smutku i próby, zaledwie zdołałem powstrzymać okrzyk radoœci, a ręce pragnęły ujšć go i pokazać wielkie i potężne zyski, usta chciały wyrzec: oto wszystko twoje, a ja sługš twym, gotowymdo odejœcia. I wierz, Estero, byłbym to uczynił, gdyby mnie trzy myœli nie były wstrzymały. Najpierw postanowiłem przekonać się, czy to rzeczywiœcie syn mego pana; jeœli zaœ nim jest, muszę poznać jego duszę. Pomyœl tylko, Estero, iluwœród tych, co się urodzili bogatymi, umie używać dostatków; ilu jest takich, w których ręku bogactwo przynosi tylko przekleństwo. –Tu się zatrzymał, ręce zadrżały, głos stał się namiętny. –Zważ, Estero, straszne cierpienia, jakich doœwiadczyłem z ršk Rzymian –gdy oni œmiali się, słyszšc moje jęki. Przypatrz sięmemu połamanemu ciału i przypomnij lata przeżyte w ułomnej i jakby obcej postaci; wspomnij o matce złożonej w samotnym grobie, z duszš równie złamanš jak moje ciało; zastanów się nad cierpieniami rodziny mego pana, jeœli kto z nich żyje; nad okropnoœciami, które musiały poprzedzić ich zgon, jeœli już żyć przestali:rozważ to wszystko i powiedz, zaklinam cięna miłoœć Nieba, czy być może. aby nie miał spaœć ani włos z głowy, ani kropla krwi na zadoœćuczynienie i karę za tak straszliwš zbrodnię? Nie mów do mnie słowami kapłanów – nie mów, że zemstę zostawił sobie Pan. Wszakże On sam karze lub nagradza po Swej woli, wszak liczniejszych ma wojowników niż proroków.Albo czyż nie od niego pochodzi prawo: oko za oko, ręka za rękę, noga za nogę! Ach, o zemœcie marzyłem całe lata, modliłem się o niš, przygotowywałem jš. W zwiększajšcym się mieniu czerpałem cierpliwoœć, myœlšc i obiecujšc sobie, że jako żywo, tym bogactwem kupię karę na złoczyńców. Toteż, gdy młodzieniec mówił o ćwiczeniu się w wojennym rzemioœle i o tajemnym celu, odgadłem, że tym celem jest zemsta! Tak, Estero, trzecia myœl, która mnie uczyni ła twardym na jego proœby, chociaż napełniła radoœciš po jego odejœciu, to myœl o zemœcie. Estera pieszczšc jego zwiędłe ręce, zdawała się uprzedzać myœlš okolicznoœci i rzekła: Odszedł, a czy powróci? – Wierny sługa mój Malluch jest z nim i przywiedzie go na czas. – A rychło to będzie, ojcze? –Niedługo. On sšdzi, że wszyscy œwiadkowie wymarli; tymczasem żyje jeszcze ktoœ, kto pozna, czy jest on synemmego pana. – Czy jego matka?? Nie. moja córko, postawię tego œwiadka przed obliczem jego; tymczasem ufajmy Panu. – Zmęczyłem się, przywołaj Abimelecha. Estera uczyniła zadoœć woli ojca i wrócili do domu. ROZDZIAŁ XV Ben-Hur opuœcił dom kupca z przekonaniem,że do dawnych rozczarowań przyjdzie mu doliczyć nowe; im droższa mu były matka i siostra, tym ciężej myœl o nich go przygniatała. Opanowała go wraz z poczuciem zupełnego osamotnienia na tej ziemi, które więcej niż każde inne czyni ludzi obojętnymi na wszystko, co ich otacza. Z trudnoœciš przecisnšł się wœród ludzi i skrzyń z towarami i wyszedł na wybrzeże.W tej chwili przyszły mu na myœl słowa podróżnego: lepiej być robakiem i żywić się morwami Dafny, niż goœciem u stołu królewskiego. Odwrócił się i poszedł spiesznym krokiem do oberży. –Pytasz o drogę do Dafny? – rzekł stróż zdziwiony pytaniem Ben-Hura. – Więc nie byłeœ tu nigdy? Zaprawdę, nazwij dzień dzisiejszy najszczęœliwszym w życiu! Nie bój się zbłšdzić. Pierwsza droga na lewo wkierunku południowym wiedzie prosto na górę Sulpius, na której szczycie ujrzysz œwištynię Jowisza i amfiteatr. Stamtšd idŸ prosto aż do trzeciej krzyżujšcej się drogi zwanej kolonadš Heroda, od której zwróć się na prawo i idŸ w tym kierunku aż do bramy Epifanesa, skšd już droga sama zawiedzie cię do Dafny. Niech cię strzegš bogowie! Zarzšdziwszy swym bagażem, ruszył Ben-Hur w drogę. Kolonadę Heroda znalazł łatwo, stamtšd przeszedł do spiżowej bramy, gdzie włšczył się w tłum ludzi wszelkich narodów ziemi, trudnišcych się handlem. Było koło czwartej godziny, cały tłum zdšżał do sławnego gaju Dafny. Droga byłapodzielona dla pieszych, jeŸdŸców i wozów,jedna częœć dla dšżšcych do gaju, druga wracajšcych stamtšd. Po obu stronach brzegu rozœcielały się œliczne trawniki zdobne gdzieniegdzie grupami dębów i sykomorów. Przy drodze dla wracajšcych znajdowały się piękne, winem ocienione domki, zapraszajšce do odpoczynku. Chodniki dla pieszych były wybrukowane czerwonymi, kamiennymi płytami, drogi zaœ dla jezdnych i wozów usypano z piasku, który był mocno ubity, że nie było słychać ani turkotu, ani nawet stšpania kopyt końskich. Niemałš ozdobš tych miejsc były wodotryski; zbudowali je rozmaici królowie, którzy zwiedzali tę okolicę, nadajšc jej swoje imiona. Cała ta piękna aleja cišgnęła się więcej niż cztery mile w kierunku południowo-wschodnim. Głęboko pogršżony w myœlach, nie zwracałBen-Hur uwagi na otaczajšcy go przepych, ani na tłum, z którym szedł. Ale i Rzymianie, zwiedzajšcy tę prowincję, zachowywali się doœć obojętnie; bo i cóż mogli widzieć piękniejszego, czego w doskonalszej formie nie widzieliby w Rzymie? Minšł idšce wolniej tłumy i doszedł do Heraklei. małej wioski w połowie drogi między miastem a gajem. Czujšc się trochę zmęczony, zwolnił kroku,wskutek czego zaczšł się zajmować tym, co go otaczało. Zauważył, że ludzie, w tę samš stronę dšżšcy, byli różnego wieku, płci i stanowiska, a wszyscy w œwištecznych strojach. Jedni byli ubrani w szaty białe, inni w ciemne; jedni nieœli choršgwie, drudzy poruszali dymišcymi kadzielnicami; jedni szli wolno, œpiewajšc hymny, inni postępowali przy odgłosie muzyki fletni i bębnów. Jeœli ludzie w ten sposób co dzień odwiedzajš gaj i grotę Dafny, jakże piękne musi być to miejsce! Uderzano w dłonie i słyszał radosne okrzyki, a patrzšc w kierunku wycišgniętych ršk, ujrzał na wzgórzu drzwi poœwięconej groty. Œpiewano głoœniej, a muzyka stała się żywsza. Młodzieniec porwany ogólnym pršdem, uniósł się zapałem, mimo że kształcony w Rzymie, nie był do tego skłonny. Wejœcie stanowiła œwištynia w czysto greckim stylu, przed nim znajdował się szeroki plac wyłożony marmurowymi płytami. Tu stał Ben-Hur, a wkoło niego poruszał się niczym fala różnorodny tłum. Przed sobš ujrzał starannie utrzymanš œcieżkę, przerzynajšcš ogród i ginšcš w lasku, nad którym modrš zasłonš unosiła się mgła. W zwykłym usposobieniu Ben-Hur nie poszedłby do gaju bez przewodnika, a przynajmniej dowiedziałby się co jest godne zobaczenia – ale w wielkim rozgoryczeniu przybył zupełnie nieprzygotowany. Bezwiednie szedł wraz z całš procesjš. Był tak obojętny, że nie przyszło mu na myœl spytać się, dokšd idš;przeczuwał jednak, że œcieżka, którš szli, wiedzie do jednej ze œwištyń, która była głównym, najbardziej przycišgajšcym punktem gaju. Przypomniały mu się słowa podróżnego: –lepiej być robakiem i karmić się morwami Dafny, niż być goœciem u stołu królewskiego. –Zastanawiajšc się nadmyœlš tego zdania, doszedł do pytań domagajšcych się odpowiedzi: czy życie w gaju jest tak bardzo słodkie? na czym polega pięknoœć tego miejsca? może w uroku głębokiej, niezbadanej filozofii? albo AX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż`PucaĹ:cb˙Ŕccż+ăcd˘:ż#może jest to coœ rzeczywistego; coœ, co się da pojšć zmysłami każdego człowieka? – Wszak tysišce wyrzekajš się œwiata, aby tu zamieszkać? Czy ci znaleŸli tajemnicę owego czaru? Czy wystarcza im to na wypełnienie życia? ...Jeœli gaj daje im zadowolenie, czemuż nie miałbyż jemu dać spokoju duszy? Był Żydem, to prawda; ale czyżby rozkosze były dla wszystkich oprócz dzieci Abrahama? Pobudzony tymi myœlami postanowił przypatrzyć się wszystkiemu i zbadać wszystko, nie zważajšc na otaczajšcy go tłum. W tym przedsięwzięciu samo niebo zdawałosię mu sprzyjać, było pogodne, niebieskie. Cudne promienie słońca złociły cały widnokršg, dodajšc nowego czaru. Nagle od strony lasku doleciał go powiew wiatru wraz ze słodkim zapachem ról i wonnych korzeni; zatrzymał się wraz z innymi i patrzył, skšd ów powiew pochodził. – Czy tam jest ogród?? – zapytał wreszciesšsiada. –Prawdopodobnie odbywajš się tam jakieœ religijne obrzędy –odparł ten w rodzinnym jego języku, co zdziwiło Ben-Hura i zapytał: – Jesteœ Hebrajczykiem?? Człowiek odparł z uœmiechem: – Urodziłem się w miejscu oddalonym na rzut kamienia od targu jerozolimskiego. Ben-Hur pragnšł nawišzać dłuższš rozmowę, ale tłum ruszył właœnie z miejsca, spychajšc go ze œcieżki wiodšcej do lasu, a pocišgnšł z sobš nieznajomego. Ten miał na sobie zwykłe suknie, kij w ręku, bršzowy płaszcz przy szyi przytrzymany żółtymi sznurami. Twarz jego wyraŸnie żydowskiego typu, œwiadczyła, że miał prawo tak się ubierać i wryła się w pamięć młodzieńca. Rozstali się w miejscu, w którym œcieżka skręcała ku lasowi, umożliwiajšc odłšczenie się od gwarnej procesji. Ben-Hurskorzystał z tej sposobnoœci i wszedł najpierw w zaroœla, które na pierwszy rzutoka zdawały się być w stanie natury, tymczasem po kilku krokach spostrzegł, żeitu przyroda nosiła œlady mistrzowskiej ręki. Krzewy obsypane były kwiatami lub dŸwigały owoce; w cieniu drzew, rozœcielała się łška usiana różnobarwnymi kwiatami. Bzy i róże, lilie i tulipany, oleandry i inne drzewa, wszystko kwiecie zdobišce ogrody dolin, otaczajšcych gród Dawidowy, napełniało powietrze słodkš swš woniš czy to o brzasku porannym, czy w zmroku wieczoru. Dla uzupełnienia obrazu szczęœliwoœci, której tu liczne nimfy i najady (boginie mórz, rzek i Ÿródeł)używały, szemrał wœród kwiatów przejrzysty strumień, wijšc się w tysięcznych zakrętach. Ze wszechstron, wœród gęstwiny drzew, słychać było gruchanie gołębi i synogarlic,gwizd kosów, co wœród gałęzi patrzyły i zdawały się jakby czekać jego przybycia. Słowik w liœciach ukryty siedział spokojnie,chociaż goœć tych czarownych miejsc zbliżył się ku niemu na długoœć ramienia. Nieco dalej spod nóg Ben-Hura pierzchła przepiórka, wiodšc wœród szczebiotu całe swe stadko. Usiadł w cieniu cytrynowego drzewa, kšpišcego swe szare korzenie w wodach strumienia, wœród liœci w gniazdku siedziała sikorka. Ptaszyna zdawała się patrzeć mu w oczy; mimowolnie pomyœlał: naprawdę, ptaszek ten tłumaczy mi, czym jest to miejsce, bo mówi: nie boję się ciebie, gdyż prawem tego uroczego ustroniajest miłoœć! Tak było w rzeczywistoœci i prawem, któretutaj rzšdziło, była miłoœć; ale, niestety! miłoœć bez prawa. –Boże Izraela! – zawołał głoœno, powstajšc z rozpłomienionš twarzš – Matko! Tirzo! przeklęta niech będzie chwila,w której, mimo że was utraciłem, czułem się szczęœliwy! Wybiegł z gęstwiny i stanšł nad kanałem, płynšcym w sztucznie utworzonym łożysku, czasem tylko œluzami wstrzymywanym. Œcieżka przywiodła go na most, z którego ujrzał mnóstwo innych mostów, a każdy w innym zbudowany stylu. U stóp swoich widział stojšce wody, jak w stawie, dalej te same wody szemrzšce po kamieniach, by wkrótce utworzyć nowy zbiornik i nowš kaskadę, co się powtarzałotak daleko, jak oko jego sięgnšć mogło. Wszystko to, mosty, stawy, wodospady, mówiło wyraŸnie jak rzeczy martwe mówićmogš, że sš tu na rozkaz pana, posłuszne woli bogów. Naprzeciw Ben-Hura widniał lasek cyprysowy, drzewa jego wznosiły się niby kolumny proste i sztywne, jak maszty okrętowe. W miarę jak się zapuszczał w cieniste zakręty gaju, coraz wyraŸniej dolatywała go wesoła tršbka, a za chwilę ujrzał leżšcego w trawie człowieka, w którym poznał Żyda, spotkanego na drodze do œwištyń. Człowiek ten wstał, a zbliżywszy się do niego, rzekł uprzejmie: –I znowu pokój tobie! – Dziękuję ci – odrzekł Ben-Hur i spytał: –Czyli idziesz w tę samš stronę co ja?? –Idę na wyœcigi, a jeœli to droga twoja... – Na wyœcigi!! – Tak, tršbka, którš właœnie słyszałeœ, wzywa współubiegajšcych się. –Przyjacielu –rzekł Ben-Hur –wyznaję mojš nieznajomoœć gaju, a jeœli pozwolisz mi iœć z tobš, rad będę. – Szczęœliwym mnie to czyni. Słuchaj, oto turkot wozów jadšcych na wyœcigi. Ben-Hur słuchał chwilę, a potem położył rękę na ramieniu Żyda i rzekł: Jestem synem duumwira Ariusza, a ty? – Jestem Malluch, kupiec z Antiochii. – Dobrze, zacny Malluchu, tršbka, turkot kół i sposobnoœć zabawy zajmujš mnie. Znam się na tym wszystkim, a areny rzymskie znajš mnie. Spieszmy na wyœcigi. Malluch zauważył po krótkim wahaniu: – Duumwir był Rzymianinem, a syn jego w ubraniu żydowskim? – Szlachetny Ariusz był mi przybranym ojcem – powiedział Ben-Hur. – A tak – rozumiem. Wyszli z lasku na pole przecięte drogš podobnš do wyœcigowego toru. Właœciwy tor jednak był z miękkiej ubity ziemi i polany wodš. Po obu stronach ograniczały go liny przytwierdzone lekko do gładkich tyk. Dla wygody widzów i tych, których interesy łšczyły się z wynikiem wyœcigów, było kilka miejsc ocienionych namiotami i zaopatrzonych w amfiteatralne siedzenia. Wjednym z takich usiedli i nowo przybyli, a Ben-Hur liczył wozy w miarę jak przybywały: naliczył ich dziesięć. –Życzę im szczęœcia –rzekł przyjaŸnie. –Nie sšdziłem, aby tu na Wschodzie zaprzęgano więcej niż parę koni; tymczasem widzę, że tu macie ambicję i walczycie nawet królewskš czwórkš. Przypatrzmy się. Osiem czwórek przyjechało to stępem, to truchtem, wszystkie dobrze kierowane; dziewišta zbliżała się galopem. Ben-Hur mówił w zachwycie: –Zwiedzałem stajnie cesarskie, ale klnę sięna pamięć naszego ojca Abrahama, nie widziałem nic podobnego! Ostatnia czwórka mijała ich właœnie z trzaskiem, gdy nagle coœ się zwikłało i ktoœ krzyknšł w tłumie. Ben-Hur spojrzał w stronę skšd hałas dochodził i ujrzał powstajšcego z miejsca starca groŸnego, zwzniesionymi rękoma i zaciœniętymi pięœciami. Oczy jego błyskały gniewem, a wspaniała biała broda spadajšca na piersi, dodawała mu powagi. Mimo to kilku z najbliżej siedzšcych œmiało się. Przecież powinni uszanować siwy włos starca! Kim jest ten człowiek? – zapytał Ben-Hur. –To człowiek majšcy wielkie znaczenie na pustyni, w pobliżu Moabu; posiada liczne trzody wielbłšdów i stada koni, majšce wywodzić się od sławnych rumaków faraona; ma godnoœć szejka, a nosi imię Ilderim – odparł Malluch. Tymczasem woŸnica usiłował uspokoić czwórkę, ale na próżno, co szejka wprawiło w gniew. Niech go porwie Abaddon! – krzyczał gniewnie szejk. –Spieszcie, biegnijcie dzieci!– Słowa te zwracał do towarzyszšcego muorszaku złożonego zapewne z ludzi jego szczepu. – Słyszycie?? ! Przecież one tak jak i wy, dzieci pustyni! Chwytajcie je! chwytajcie! Konie pędziły na oœlep. – Przeklęty Rzymianin!! – wołał szejk, grożšc pięœciš. – Czyż nie twierdził, że potrafi je prowadzić! – Klšł się na wszystkie swe łacińskie bogi. że będš w jego ręku szybować jak orlęta, a słuchać, jak posłuszne baranki. Przeklęta matka łgarza,która go zwie synem. Co on robi! Przypatrzcie się im, niezrównanym biegunom! A on! no niech tylko spróbuje batem je skarcić! Nie mógł więcej mówić, słowa uwięzły w gardle i stały się chrapliwym rzężeniem. –Spieszcie, chwytajcie je, nie bójcie się! Jedno słowo zpieœni, którymi was matka kołysała w namiocie, wystarczy, aby je uspokoić! O szalony, czemu zawierzyłem Rzymianinowi! czemu je oddałem w ręce cudzoziemcowi! –wołał znowu starzec. Gniew zapierał mu oddech, przyjaciele starali się go uspokoić, inni zaœ wstrzymali rozbiegane rumaki. Ben-Hur rozumiał i żałował szejka; czuł, że coœ więcej niż duma właœciciela i trwoga o wynik wyœcigów szarpie jego sercem, pojmował raczej, że te uczucia płynš z przywišzania do zwierzšt, a równajš się najwyższej namiętnoœci. Zresztš były to konie przeœliczne, bo maœcijasnokasztanowatej bez najmniejszej skazy, a tak doskonale zbudowane, że zdawały się mniejszymi, niż rzeczywiœcie były. Nad małymi głowami sterczały delikatne uszy; szerokie i wypukłe czoła wznosiły się nad dobrze osadzonymi oczami, a z rozwartych chrap niby błysk płomienia ukazywało się chwilami czerwono zabarwione ciało. Szyje ich gięły się wdzięcznym łukiem, a delikatna i bujna grzywa osłaniała z lekka piersi niby jedwabna zasłona. Nogi od kolan do pęciny miały płaskie jak dłoń i suche jak nogi gazeli, ale z mocno rozwiniętymi muskułami, bo inaczej nie dŸwignęłyby całego pięknego tułowia; kopyta lœniły się niby błyszczšcy agat. Wspinajšc się lub rwšc naprzód, œmigały w powietrzu lub zamiatały ziemię długimi, gęstymi i lœnišcymi ogonami. Szejk zwał swe rumaki nieocenionymi i zaiste mówił prawdę. Gdy się Ben-Hur uważnie przypatrzył koniom, rozumiał stosunek właœciciela do nich. Wzrosły one pod jego okiem, dbał o nie jako rodzone dzieci; ozdabiały jego sny, stajšc się ulubionym marzeniem. Wzrosły one w namiocie wœród jego dzieci i przy jego ognisku, a przywiódł je do miasta, abyzwyciężyły pysznych i znienawidzonych Rzymian. Ani chwili nie wštpił w zwycięstwo, byle tylko znalazł woŸnicę nie tylko zręcznego w swej sztuce, ale silnego duchem, bo jego rumaki ulegnš tylko potężnej sile woli. Na wstępie czekał go bolesny zawód, nie umiał zbyć tego sromu wzgardliwym uœmiechem i przestać na oddaleniu niezręcznego najemnika, jak uczyniłby człowiek z zachodniej cywilizacji.Nie, on, jako Arab, szejk swego pokolenia, dotknięty był w najdroższych swych uczuciach, wpadł w srogi gniew i wzniecił tak straszliwy wrzask w swym otoczeniu, że rozbrzmiewało nim powietrze. W tej też chwili nowe zjawisko zajęło uwagę widzów. Na torze ukazał się wóz odmienny od poprzednich, bo konie i woŸnica były już przystrojone tak, jak miały wystšpić w cyrku we właœciwym dniu wyœcigów. Wyœcigi bowiem, które się wgaju Dafny odbywały, były raczej próbš innych, które miasto miało urzšdzić na czeœć konsula. Wóz, jakiego w starożytnym œwiecie używano, miał dwa niskie koBa na szerokich osiach, dŸwigajšce otwarte z tyłu pudło. Taki był pierwotny wóz, z czasem jednak zmysł artystyczny upięknił izmienił go w pyszny rydwan. WoŸnice byli przebiegli i ambitni. Zwykle używali pary koni w nadzwyczajnych tylko uroczystoœciach, jak igrzyska olimpijskie lub inne równie œwietne występy, czwórkę. Dla odróżnienia konie zewnętrzne w zaprzęgu nazwano licowymi, wewnętrzne jarzmowymi. Z doœwiadczenia wiedzieli, że pierwszym warunkiem powodzenia była swoboda ruchów i dlatego też uprzšż była nadzwyczaj prosta i lekka: składała się onaz rodzaju drewnianej ramy czy pierœcienia okalajšcego szyję zwierzęcia, do której przytwierdzano uzdę i lejce. Do kierowania wozem służył kawałek okutego lub masztowego drzewa, umocowany poprzecznie przy, końcu dyszla i połšczonyz obręczš chomšt za pomocš lin przecišgniętych przez kółka u chomšt. Dotšd przypatrujšcy się tłum zachowywał się spokojnie; ostatni dopiero woŸnica miał szczęœcie. W miarę jak się zbliżał do miejsca, z którego patrzył Ben-Hur, rosły głoœne okrzyki, klaskanie w dłonie, co oczywiœcie zwracało uwagę na wóz i jego właœciciela. Konie jarzmowe były czarne, licowe białe jak œnieg, a wszystkie cztery rzymskim obyczajem z ogonami krótko ustrzyżonymi, zaœ w splecionych grzywach były żółte i czerwone wstšżki. Nareszcie jadšcy zbliżył się o tyle, że go każdy dobrze mógł widzieć i musiał przyznać, że słusznie wzbudził tak wielki podziw. Już same koła wozu były arcydziełem w swoim rodzaju, silne sztabyżelaza okalały zresztš lekkie koła, którychszprychy z zębów słoniowych ułożone zgodnie z ich naturalnym zgięciem nadawałytak pożšdanego pędu. Dzwon koła z błyszczšcego hebanu przytrzymywały bršzowe skuwki, osie zaœ, stosownie do całoœci koła, zdobiły fantastyczne łby tygrysie. Pudło wozu było z pozłacanej wikliny. Oczywiœcie, że piękne konie i wóz zwróciły uwagę Ben-Hura i na woŸnicę. Poczštkowo dokładnie nie widział Ben-Hur ani twarzy, ani całej postaci, a jednak nie była mu obca, przypominała kogoœ z dawnego minionego czasu. Któż to może być? myœlał cišgle, aż nareszcie wóz zbliżył się truchtem. Po przyjęciu i po wspaniałoœci wozu można było sšdzić, że woŸnica był albo ulubieńcem rzšdu albo księciem. Nie było tonieprawdopodobne, bo i królowie nie wstydzili się ubiegać o wieniec przeznaczony dla zwycięzcy. Wszak Neron iKommodus poœwięcali się sztuce powożenia,toteż Ben-Hur zbliżył się do poręczy oddzielajšcej siedzšcych od tłumu i patrzyłpełen powagi, ale i wzruszenia. Teraz ujrzał postać jadšcego w całym jej wdzięku. Nie jechał sam, towarzyszył mu, stosownie do praw, mšż zwany w języku greckim myrtiios, będšcy zwykle namiętnymzwolennikiem wyœcigów. Ben-Hur mógł widzieć tylko woŸnicę, który stał na wozie kilka razy opasany lejcami; a była to naprawdę piękna postać! Okrywała go jasnoczerwona tunika, w prawej ręce trzymał bicz, w drugiej, trochę wzniesionej i wycišgniętej, lejce. Postawa woŸnicy była zręczna i pełna życia, a oklaski i okrzyki przyjmował z posšgowš obojętnoœciš. Ben-Hur stał także jak posšg, ale skamieniały ze wzruszenia, przeczucie i pamięć nie zawiodły go – woŸnicš był Messala! Wybór koni, wytwornoœć wozu, postawa, œmiałoœć woŸnicy – więcej – zimny, ostry wyraz i orle rysy – przekonały Ben-Hura, że nic się nie zmieniło w Messali, że był onzawsze równie zarozumiały, jak odważny, równie ambitny, lekceważšcy i drwišcy z najœwiętszych rzeczy. Gdy Ben-Hur zszedł ztrybuny, jakiœ Arab wstał i zawołał: Ludzie Wschodu i Zachodu, słuchajcie! Pozdrawia was zacny szejk Ilderim! Przywiódł on tutaj czwórkę rumaków wiodšcš ród od koni mšdrego Salomona, abysię œcigał z najlepszymi. Potrzebuje silnegomęża, który by nimi kierował, a kto się z tego ku zadowoleniu pana mego wywišże, tego obsypie bogactwem. –Tu – i tam w mieœcie, gdzie tylko gromadzš się dzielni, ogłoœcie wieœć tę. Takmówi mój pan, szejk Ilderim Dobrotliwy! Ogłoszenie wywołało wielkie wzruszenie, wœród tłumu i pod namiotami, a niebawem rozniosło się w całej Antiochii. Ben-Hur wodził oczyma od szejka do herolda, a Malluch przypuszczał przez chwilę – że polecony mu młodzieniec zechce się podjšć sprawy. – Odetchnšł więc, gdy ten się odwrócił do niego i zapytał: – Zacny Malluchu, dokšdże teraz się zwrócimy? –Jeœlibyœ chciał iœć œladem tych, co pierwszy raz zwiedzajš te miejsca, należałoby ci pójœć posłuchać wyroczni i dowiedzieć się swej przyszłoœci – odparł zapytany. –Mówisz, że mógłbym się zapytać o mojš przyszłoœć, jest w tym coœ, co tršci pogaństwem, jednakże chodŸmy do boginii. –Nie lękaj się, synu Ariusza, boginie Apollina łatwo te rzeczy urzšdzajš. Nie potrzebujesz wdawać się w rozmowę mistycznš z Pytiš lub Sybillš, ale kupisz liœćpapirusowy, œwieżo zerwany, a gdy go zanurzysz w wodę pewnego Ÿródła, wyczytasz na nim swš przyszłoœć. Widocznie rzecz ta straciła urok dla Ben-Hura, bo rzekł posępnie: – Sš ludzie, którzy nie majš co troszczyć się o swojš przyszłoœć. – Wolisz więc iœć do œwištyni?? – Œwištynie te sš greckie?? – Tak je zowiš, bo sš na grecki sposób zbudowane. –Helleni sš mistrzami w sztukach pięknych, ale w architekturze wolš piękno œciœle w formę ujęte niż wdzięk rozmaitoœci i dlatego wszystkie ich œwištynie sš do siebiepodobne. Jak się zwie krynica, o której mówiłeœ? – Kastalia. – Słynie ona w całym œwiecie, chodŸmy jš zwiedzić. W czasie drogi mógł Malluch przypatrzeć się swemu towarzyszowi i zauważyć, że jego poprzednia swoboda znikła zupełnie. Nie zwracał uwagi na przechodniów, ani podziwiał piękne rzeczy, mijał je milczšco i w jakimœ uroczystym spokoju. danej filozofii? albo AX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żePěcf<ŘcgJ Oh^)yc€i×7}7jT?'Messala zajmował myœli Ben-Hura i wydawało mu się, że zaledwie godzinę temu, jak go oderwano od matki, że nie dawniej, jak przed godzinš Rzymianie zrabowali i opieczętowali dom jego ojców! Stanęły mu przed oczyma owe lata pozbawione nadziei – spędzone na galerze, gdzie przy bezmyœlnej pracy nie miał innego marzenia, innej myœli, jak zemstę. Wtej zemœcie pierwsze miejsce zajmował Messala. Dla Gratusa, myœlał sobie, może jeszcze znalazłbym iskrę litoœci, ale dla Messali nigdy! Chcšc wzmocnić swe postanowienie, przypomniał sam sobie: Któż, jeœli nie on wskazał nas przeœladowcom? kto, jeœli nie on, gdym błagał o pomoc – nie dla siebie –wyœmiał mnie i odstšpił w nieszczęœciu? On, i zawsze on! Toteż i marzenia kończył zawsze Ben-Hur jednš i tš samš proœbš: o Panie, dobry Boże Ojców moich, daj mi w dniu, w którym go spotkam, zemstę godnš mnie i jego. Teraz spotkali się. – Może uczucia młodzieńca byłyby litoœciwszymi i mniej gorzkimi, gdyby spotkał Messalę w nędzy i poniżeniu, ale tak nie było, przeciwnie, spotkał go wœród przepychu i zaszczytów. Co Malluch brał za chwilowe niezadowolenie, było raczej rozmyœlaniem nad tym. gdzie mu przyjdzie spotkać się z Messalš, i w jaki sposób uczyni to spotknie pamiętnym. Powoli doszli do alei wysadzonej dębami, była ona miejscem wygodnym dla przechadzajšcych się w tę i owš stronę. Tupodšżali konni, tam piesi, ówdzie niewolnicy, niosšcy kobiety w lektykach. Od czasu do czasu pędziły z szumem wozy. Aleja ta schodziła z lekka w dół ku pięknej zielonej dolinie, na której z jednej strony stała œciana. Tu ujrzeli słynnš Kastalskš krynicę. Z niemałym trudem przecisnęli się przez zbite szeregi tłumu, a Ben-Hur ujrzał strumień czystej wody, który szumišc i pienišc się tryskał ze skały i wpadał w czarny, marmurowy zbiornik zakończony lejkiem, w którym ginęły spienione wody. W pobliżu zbiornika, pod niewielkim wyżłobieniem w skale, siedział stary, z siwš brodš, zakapturzony kapłan, prawdziwy typ pustelnika. Patrzšc na otaczajšce go tłumy, trudno by zgadnšć, coje tu przywiodło –czy Ÿródło, czy też kapłan. Widzieli go wszyscy, i on widział i słyszał ich wszystkich, ale z ust jego nikt słowa nie usłyszał. Od czasu do czasu ktoœz przechodniów podawał mu monetę, a on w zamian dawał, mrugajšc przebiegle oczami, liœć papirusowy. Obdarowany spieszył zanurzyć liœć w wodzie krynicy, a gdy go wyjšł, niósł na słońce i w jego promieniach czytał na powierzchni papirusuwierszowany napis. Jeszcze Ben-Hur nie zdołał zasięgnšć rady wyroczni, a nowi i wielce zajmujšcy goœcie przybywali od strony łški. Przybycie ich wzbudziło podziwi ciekawoœć wszystkich zgromadzonych, a także i Ben- Hura. Konny jeŸdziec wiódł najpierw wielkiego i białego jak œnieg wielbłšda, a ten dŸwigał na sobie wielki, purpurowy, złotem przetykany namiot, szeroko nakrywajšcy tył zwierzęcia. Dwaj inni konni ludzie z wysokimi dzidami w ręku, postępowali z wolna za wielbłšdem. – Cóż to za szczególny wielbłšd!! – rzekł ktoœ z tłumu.– To przybywa jakiœ obcy ksišżę – zauważył inny. – Raczej król. – Król jechałby na słoniu!! –Wielbłšd – i to biały –rzekł ktoœ inny. NaApollina, przyjaciele, przybywajšcy to nie ksišżęta ani królowie, ale jak widzicie to kobiety, a zdaje się, że jest ich dwie. Gdy tak się o nich spierajš, zbliżyli się cudzoziemcy. Wielbłšd równie był piękny z bliska jak z daleka i nikt z patrzšcych nie widział nigdy większego i wspanialszego zwierzęcia. Miałœliczne, czarne oczy, a sierœć białš i delikatnš, budowa zaœ zachwycała znawcówgiętkoœciš i wyrobionymi muskułami. Któż widział kiedy równie cicho stšpajšcego wielbłšda! Jakże go zdobi ten dom cały jedwabny, złotymi poszyty frędzlami? A jakcudnie dzwoniš drobne dzwoneczki uprzęży,gdy postępuje cicho i lekko jakby nie czuł żadnego ciężaru. Nic dziwnego, że oczy wszystkich zwrócone na przybyłych, zdawały się pytać, kim byli owi nieznajomi – kobieta i mężczyzna pod baldachimem. Jeœli starzec ten był księciem to zaprawdę nikt nie mógłby czasowi zarzucić niesprawiedliwoœci lub względnoœci dla możnych tego œwiata. Patrzšc na twarz wychylajšcš się spod turbanu, zapadłš i chudš, z cerš mumii, tak że nie można z niej było wyczytać, jakiej narodowoœci byłcudzoziemiec, miało się żywy dowód, że dlawszystkich, bez różnicy stanu, jest kres życia. Jedynym cenniejszym przedmiotem, który miał na sobie, był kosztowny szal. Kobieta towarzyszšca starcowi siedziała wschodnim obyczajem cała w przejrzystych otulona zasłonach. Powyżej łokcia na obnażonych pięknych ramionach błyszczały naramienniki kształtu zwiniętej żmii. Na palcach opartej o namiot ręki połyskiwały pierœcienie, a delikatnie zakończone paznokcie œwieciły barwš perłowej masy. Głowę jej zdobiła przejrzysta siatka przetykana koralami i monetami podtrzymujšca œliczne czarne włosy. Z wzniesionego siedzenia patrzyła na zgromadzonych ludzi i tak im się bacznieprzypatrywała, że zdawała się nie spostrzegać ciekawoœci, jakš swš osobš wzniecała i wbrew przyjętemu w wyższychstanach zwyczajowi, nie zasłaniała twarzy.A była to zaiste piękna twarz. Lica jej œwieże i młode, cera ni tak biała jak u Greczynki, ni œniada jak u Rzymianki; raczejjak południowe słońce, przyœwiecajšce falom Nilu, a rumieniec, jak œwiatło czerwonego płomyka, krasił jej lica. Przyjęty na Wschodzie zwyczaj czernienia powiek, powodował, że jej oczy już i tak duże wydawały się jeszcze większymi. Przez wpół otwarte usta ukazywały się lœnišce białoœciš zęby. Jeœli do tego dodać wdzięk, z jakim się zachowywała, przyznaćtrzeba, że była prawdziwie piękna. Widocznie tak ludzie, jak miejsce podobały się pięknej pani, bo powiedziała kilka słów do na wpół ubranego Etiopczyka, który jej towarzyszył, a ten zawiódł wielbłšda bliżej krynicy i kazał mu uklęknšć, po czymwzišł kubek z jej ręki i podszedł go napełnić u zdroju. Równoczeœnie rozległ sięturkot kół i tętent pędzšcych koni. Z krzykiem przerażenia poczęli wszyscy uciekać, chronišc się przed końskimi kopytami. – Bacznoœć!! – krzyknšł Malluch – Rzymianin chce nas przejechać. Ben-Hur zwrócił się w stronę, skšd dochodził hałas i ujrzał pędzšcego Messalęna swoim wozie zaprzężonym w pięknš czwórkę prosto na tłum otaczajšcy Ÿródło.Tym razem ujrzał go jeszcze wyraŸniej i bliżej. Ludzie rozbiegajšc się w różne strony, odsłonili wielbłšda, który, mimo że kopyta końskie już go prawie dosięgały, leżał najspokojniej; widocznie tak był przez długie lata pieszczony, że nie znal niebezpieczeństwa. Etiopczyk załamywał ręce, a starzec w namiocie myœlał o ucieczce, ale złamany wiekiem, a także i dla powagi, która u niego stała się już drugš naturš, nie ruszył się z miejsca. Kobiety omal nie stratowano, gdy Ben-Hur najbliżej stojšcy, zawołał na Messalę: – Stój!! Patrz, gdzie jedziesz! Patrycjusz œmiał się, Ben-Hur widzšc, że jedyny ratunek jest w szybkim działaniu, podbiegł do wozu i chwycił za uzdę lewego konia od jarzma, wołajšc: Tak to mało cenisz życie ludzkie, psie rzymski! Włożywszy całš siłę, wstrzymał na miejscu rozhukane rumaki; wóz się zachwiał i o mało się nie wywrócił. Messala nieomal nie podzielił losu myrtilosa, swego towarzysza, który spadł z wozu jak kloc na ziemię. Gdy niebezpieczeństwo tak szybko minęło, tłumwybuchnšł œmiechem. Teraz dopiero wyszła na jaw bezprzykładna bezczelnoœć Rzymianina, który rozluŸniwszy lejce okalajšce go w pasie, zebrał je w jednš rękę i zsiadłszy zwozu, zbliżył się do wielbłšda. Tu spojrzał na Ben-Hura i rzekł, zwracajšcsię do starca i do kobiety. –Błagam was o przebaczenie – błagam oboje. Zwię się Messala i klnę się na starš matkę ziemię, że nie widziałem ani was, aniwielbłšda. Co zaœ się tyczy tych ludzi, to może za wiele ufałem mej zręcznoœci, bo chciałem się zabawić ich kosztem, a tymczasem oni się œmiejš ze mnie. Niechaj itak będzie. Łaskawe spojrzenie i obojętny gest, z jakimwskazał otaczajšcych, zgodne były ze słowami i podobały się wszystkim. Zrobiła się cisza, bo każdy chciał słyszeć, czy jeszcze co nie powie, co widzšc Messala, kontent ze zwycięstwa, kazał towarzyszowi odjechać z wozem, a sam zwrócił się do niewiasty, mówišc: –Kim jest dla ciebie ten czcigodny mšż, o którego przebaczenie, jeœlim go jeszcze nieotrzymał, z pokorš upraszam; jesteœ jego córkš? Ona nie odparła nic. –Na Pallas, piękna jesteœ! Oby Apollo nie omylił się. bioršc cię za tę ukochanš, któršutracił! Jakiż kraj nazywasz ojczystym? Nie odwracaj oblicza, w twoim oku goreje słońce Indii, a kšty ust twoich zdobiš wszelkie krasy egipskiej miłoœci. Nie zwracaj oczu na tamtego niewolnika, raczej, piękna pani, okaż mnie miłosierdzie; powiedz, że otrzymałem przebaczenie. Podczas gdy mówił te słowa, zwróciła się do Ben-Hura pytajšc go z uœmiechem: – Nie raczysz się zbliżyć?? Gdy uczynił zadoœć życzeniu, mówiła dalej: –WeŸ ten kubek i napełnij go u Ÿródła, bo ojciec mój spragniony jest. –Sługš twym jestem –odparł Ben-Hur, a spełniwszy rozkaz, stanšł naprzeciw Messali. Wejrzenia ich skrzyżowały się, wzrok Żydapełen był nienawiœci. Rzymianina zaœ tryskał swobodš i zuchwalstwem. –O pani, równie piękna jak okrutna! –rzekł Messala kłaniajšc się jej rękš. –Jeœli cię Apollo nie porwie w wyższe regiony, ujrzysz mnie niebawem. Nie znam twej ojczyzny, nie wiem więc na jakiego zaklšć cię boga i jakiemu cię polecić, wzywam więc wszelakie bogi i im cię oddaję! Ponieważ właœnie myrtiios nadjeżdżał z wozem, poszedł w tamtš stronę. Oczy kobiety towarzyszyły mu i nie było w nich œladu urazy. Przyjęła podanš przez Ben-Hura wodę, ojciec wypił, a ona do ust swoich przytknšwszy kubek, przychylajšc się z wdziękiem pełnym czaru, podała go Ben-Hurowi. – Przyjm, prosimy, tę czarę, pełna jest błogosławieństw – a wszystkie dla ciebie!! W tej chwili wielbłšd dŸwignšł się, stanšł na nogi i ruszył, a starzec dodał jeszcze, zwracajšc się do Ben-Hura: – Zbliż się – a gdy ten z uszanowaniem przystšpił, mówił dalej: –Oddałeœ dziœ przysługę cudzoziemcowi. Jeden jest tylko Bóg, w Jego imieniu dziękuję ci. Jestem Baltazar Egipcjanin. W wielkim gaju palmowym opodal wioski Dafny, mieszka szejk Ilderim Dobrotliwy w namiotach, a my jesteœmy jego goœćmi. Szukaj nas tam, otrzymasz goœcinne i wdzięczne przyjęcie. Ben-Hur słuchał z pokorš czystego głosu starca i podziwiał szlachetnš godnoœć jego zachowania. Œcigajšc wzrokiem za odjeżdżajšcymi, zobaczył raz jeszcze Messalę, równie wesołego i obojętnego, jakpierwej. ROZDZIAŁ XVI Można przyjšć za zasadę, iż nie ma pewniejszego sposobu niepodobania się drugim jak postšpić dobrze tam, gdzie oni Ÿle czynili. Na szczęœcie nie ma reguły bez wyjštku. Malluch był wyjštkiem, a scena, którš widział, podniosła tylko jego wyobrażenie o Ben-Hurze i musiał uznać, żebył on odważny i zręczny. Gdyby prócz tegoprzekonania mógł jeszcze coœ z wewnętrznych uczuć młodzieńca odgadnšć,dzień ten byłby ważny dla Simonidesa. Malluch miał już coœ do przekazania swemupanu, bo wiedział na pewno, że polecony mu był Żydem i przybranym synem sławnego Rzymianina. Prócz powyższego odkrycia, inne jeszcze zaczęło kiełkować w umyœle wysłannika, a było nader ważne: zdawało mu się bowiem, że między Messalša synem duumwira był jakiœ zwišzek. Jaki on jednak jest i w jaki sposób się dowiedzieć, oto nad czym się zastanawiał, a co wydało mu się niełatwe. Tymczasem Ben-Hur sam przyszedł mu z pomocš, a położywszy rękę na jego ramieniu, wyprowadził go z tłumu, który znowu zajmował się kapłanem i jego mistycznym Ÿródłem. – Zacny Malluchu – zaczšł – powiedz mi, czy może człowiek zapomnieć swojš matkę? Pytanie było krótkie, urwane i było jednymz tych pytań, które wprowadzajš zapytanego w niemałe zakłopotanie. Malluchspojrzał na Ben-Hura, chcšc mu z twarzy wyczytać, co właœciwie leży w tym pytaniu; ale zamiast odpowiedzi, której się spodziewał, ujrzał duże czerwone plamy na policzkach, a w oczach œlady wstrzymywanych łez. Na ten widok odpowiedział zrazu mechanicznie: „Nie ”. –A po chwili, gdy zaczšł przychodzić do siebie, dodał: – Jeœliœ Izraelitš, nigdy! – Oprzytomniawszy zaœ zupełnie, rzekł rozważnie: – Pierwszš naukš mojš w synagodze była Schema, drugš zaœ były słowa Siracha syna, które brzmiš: –Szanuj ojca twego z całej duszy, ale pamiętaj o boleœciach twej matki! Czerwone plamy na obliczu Ben-Hura silniej rozgorzały, gdy rzekł: –Wyrazy te przypomniały mi złote dzieciństwo moje, a dowiodły, żeœ sprawiedliwym Żydem, Malluchu. Wierzę i ufam ci. Mówišc to, zdjšł Ben-Hur rękę z jego ramienia i zebrał niš zwoje swej szaty u piersi i przycisnšł serce, jakby pragnšł stłumić cierpienie lub uczucie równie dotkliwe jak boleœć. Ojciec mój –mówił dalej –nosił wielkie imię i szanowano go w Jeruzalem, gdzie mieszkał. W chwili zgonu mego ojca matka była jeszcze w kwiecie wieku, a nie doœć powiem, gdy jš nazwę dobrš i pięknš, bo na ustach jej było prawomiłoœci; czyny jej podziwiał każdy, a przyszłoœć zdawała się uœmiechać szczęœciem. Miałem i małš siostrę, oboje tworzyliœmy rodzinę tak szczęœliwš, że słowa starego mędrca, który naucza: – że Bóg nie mogšc być wszędzie, stworzył matki, –wydały mi się jakby do mojej rodzicielki zastosowane. Pewnego dnia zdarzył się znakomitemu Rzymianinowi wypadek w chwili. gdy na czele kohorty koło naszego przejeżdżał domu. Żołnierze wyłamali natychmiast bramy naszego pałacu i pochwycili nas. Odtšd nie widziałem już więcej ani matki, ani siostry.Nie wiem, czy żyjš, ani co się z nimi stało.Ale Malluchu, człowiek ten, który o mało nas nie przejechał, był w chwili naszego rozłšczenia, i wydał nas siepaczom; –słyszał błagania mojej matki za dziećmi igdy nas rozrywano –œmiał się. Trudno zaiste powiedzieć, co się trwałej przechowuje w pamięci: miłoœć czy nienawiœć. Dziœ, Malluchu, poznałem go z daleka... Mówišc te słowa, chwycił towarzysza za ramię, i mówił dalej: –Malluchu, on zna tajemnicę, za którš dałbym życie moje! On może powiedzieć, gdzie jest i w jakich okolicznoœciach; jeœli ona – nie – jeœli one – ach! wielka boleœć zmieniła je w jedno, jeœli rozstały się z życiem, to wiem co było ich zgonu przyczynš, a on może mi wskazać, gdzie ich zwłoki na mnie czekajš. – A on tego nie chce?? – Nie. – Dlaczego?? – Bo jestem Żydem, a on Rzymianinem. –To i cóż? Wszak i Rzymianie majš języki, aŻydzi choć wzgardzeni, posiadajš sposoby wzruszenia ich. –Nie takich jak on. Nie, zresztš jest to tajemnicš państwa. Majštek mego ojca zabrany i rozdzielony. Malluch zrozumiał doniosłoœć sprawy i kiwajšc głowš, zapytał: – Czy poznał cię?? – Nie mógł. Wysłano mnie na œmierć i dawno policzony jestem między umarłych. – Dziwię się, żeœ się na niego nie rzucił! – wykrztusił z namiętnoœciš Malluch. –To mogłoby mi odebrać możnoœć dojœcia do celu. Mogłem go zabić, a wiesz dobrze, Malluchu, że œmierć lepiej jeszcze przechowuje tajemnicę niż zbrodniš shańbiony Rzymianin. Kto tyle ma powodów do zemsty, a nie korzysta z takiej okazji, ten musi być pewnym przyszłoœci i mieć w zapasie lepsze zapatrywania i stanowisko. Malluch przestał być towarzyszem z obowišzku, a zmienił się przywišzanego sługę, bo Ben-Hur ujšł go swš postawš, a on służył mu dobrym sercem i poszanowaniem. Po krótkiej przerwie mówił Ben-Hur dalej: –Nie odbiorę mu życia, dobry Malluchu; przed tš ostatecznoœciš broni go tajemnica,którš posiada, a także pragnę go ukarać i ukarzę, jeœli mi pomożesz –On Rzymianinem! – rzekł Malluch bez wahania – a ja z rodu Judy Pomogę ci, idę z tobš. Jeœli chcesz przyrzeczenia, stwierdzę je przysięgš. – Podaj mi rękę, to wystarczy. Gdy uœcisnęli sobie ręce, rzekł Ben-Hur z lżejszym sercem: –To, czym cię obarczę, nie jest ani trudne, ani obcišżajšce sumienie. ChodŸmy. Szli opisanš już drogš, a Ben-Hur pierwszy przerwał milczenie. – Znasz szejka Ilderima Dobrotliwego?? – Znam. – Gdzież jest jego gaj palmowy, albo raczej, jak daleko do wioski Dafny. W Malluchu zbudziła się właœciwa jego rasie podejrzliwoœć; przypomniał sobie podarek i słodkie słówka pięknej kobiety i zapytał sam siebie, czyżby Ben-Hur zapomniał z miłoœci ciężkiej troski o X48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żkPTcl¤…cm)cnH,cod;matkę, jednak odpowiedział: gaj palmowy odległy jest od wioski o dwie godziny konne] jazdy, a o jednš na wielbłšdzie. –Dzięki ci, ale nie tu koniec moich pytań; powiedz mi jeszcze, czy te wyœcigi, o których wspomniałeœ, już ogłoszono i kiedymajš się odbyć? Słowa te, jeœli niezupełnie uspokoiły Mallucha, to go mocno zaciekawiły, bo widział poza nimi jakiœ dalszy zamiar; odrzekł więc z zajęciem: –O tak, będš wyœcigi i to wspaniałe, chociaż wyprawia je właœciwie prefekt jako człowiek prywatny na czeœć konsula Maksencjusza, który tu goœci w celu dalszych przygotowań do wyprawy na Partów. Prefekt jest bardzo bogaty i mógłby wyœcigi sam na swojš rękę urzšdzić, woli jednak podzielić koszty z bogatymi mieszczanami Antiochii, którzy znów pragnš przysłużyć się wielkiemu konsulowi. Przed miesišcem już rozesłano heroldów na wszystkie strony œwiata, a ci ogłosili wyœcigi i otwarcie cyrku. Samo imięprefekta daje dostatecznš rękojmię, zwłaszcza na Wschodzie, a cóż dopiero gdydo rozgłosu tego imienia dołšczy się Antiochia! Wszystkie miasta i wyspy pospieszš na tę wieœć, spodziewajšc się królewskich nagród i zobaczyć niewidziany dotšd przepych. – A cyrk?? ...Słyszałem, że mało ustępuje cyrkowi Maksimusa. –Mówisz oczywiœcie o tym, który jest w Rzymie. Nasz ma dwieœcie tysięcy miejsc siedzšcych dla widzów, a tamten o siedemdziesišt pięć tysięcy więcej. Tutejszyjest marmurowy, rzymski również; niczym więcej się nie różniš. – Czy obowišzujš te same prawa?? Malluch uœmiechnšł się i rzekł: –Gdyby Antiochia oœmieliła się mieć jakšœ odrębnoœć, czy Rzym byłby takim wszechwładnym panem, jak jest? Oczywiœcie, że prawa przyjęte w cyrku Maksimusa rzšdzš i tutaj, prócz małego szczegółu. Tam nie wyjeżdża na raz na tor więcej wozów niż cztery, tutaj wszystkie bez względu na liczbę. – To stosownie do greckiego obyczaju – rzekł Ben-Hur. – Tak, Antiochia jest raczej grecka niż rzymska. – Wóz i konie; co do tego nie ma żadnych ograniczeń. Odpowiadajšc, spostrzegł Malluch, że na twarzy Ben-Hura osiadł wyraz zadowolenia.– Jeszcze jedno, Malluchu, kiedyż odbędzie się uroczystoœć? –Ach! przepraszam, omalże zapomniałem o najważniejszej rzeczy –odparł –jeœli bogowie sprzyjać będš, mówišc stylem rzymskim, konsul przybędzie pojutrze, a szóstego dnia jego pobytu odbywać się będšigrzyska. –Trochę to mało czasu, ale musi starczyć! Ostatnie słowa wymówił z naciskiem. Na wielkich Proroków Izraela! wezmę znów lejce w rękę. Ale stój! jeszcze jedno pytanie, czy pewne jest, że Messala będzie współzawodniczyć. Malluch zrozumiał teraz zamiary Ben-Hura iplan upokorzenia Rzymianina. Nie byłby jednak prawdziwym potomkiem Jakuba, gdyby mimo nienawiœci do wszystkiego co rzymskie, i mimo obudzonego zainteresowania nie usiłował obliczyć wszelkich trudnoœci. Toteż głos jego drżał,gdy pytał: – Masz ty dostatecznš w takich przedsięwzięciach wprawę?? –Nie lękaj się, przyjacielu. W cyrku Maksimusa od lat trzech nikt. gdy ja występowałem, nie otrzymał wieńca zwycięzcy. Spytaj się, spytaj najlepszych i najœmielszych pomiędzy nimi, a potwierdzš moje słowa. Cezar sam oddawał mi na ostatnich wyœcigach swoje rumaki w rękę, abym z nimi stanšł przeciw całemu œwiatu.– A ty nie uczyniłeœ zadoœć temu życzeniu?? pytał Malluch z przejęciem. –Ja...jam Żyd...–Ben-Hur zdawał się drżeć, gdy mówił. – A chociaż noszę suknie Rzymianina, nie chciałem przyjšć zobowišzania, które by ubliżyło imieniu ojcamego wobec kapłanów i rzšdców œwištyni. W palestrze, szkole szermierki, mogłem sięćwiczyć, ale w cyrku byłby to zuchwalstwem wobec praw naszych. Jeœli tu stanę do wyœcigów, to klnę się. że nie czynię tego dla żadnej nagrody. –Czekaj, nie przysięgaj – zawołał Malluch.–Nagroda to dziesięć tysięcy sestercji. To majštek wystarczajšcy na całe życie! –Nie dla mnie, choćby go prefekt pięćdziesišt razy potroił. Co mówię, więcej niż to, więcej niż dochody cezarów, od pierwszego roku ich panowania bardziej mnie pocišga zabawa, w której pragnę upokorzyć mego wroga. Nad wszelkie dostatki wyżej stawiam zemstę, a ona dozwolona prawem. Malluch uœmiechnšł się i skinšł głowš, jakby mówił: Dobrze, dobrze wiesz, że Żyd pojmuje Żyda. –Messala będzie się œcigał – dodał –już się wielokrotnie zobowišzał do wyœcigów ogłoszeniami na ulicach, po łaŸniach, teatrach, w pałacu i w obozie. Zresztš, niemoże się cofnšć, bo imię jego już zapisane na tablicach wszystkich młodych marnotrawców całej Antiochii. – A więc zakładajš się na niego.... czy tak, Malluchu? – Oczywiœcie, i dlatego codziennie przyjeżdża tu na ćwiczenia! –A więc to na tym wozie i tymi końmi ma stanšć w szranki. Ach! jakże ci jestem wdzięczny, Malluchu! jakże się cieszę! A teraz wiedŸ mnie do gaju palmowego i prowadŸ do szejka Ilderima Dobrotliwego. – Kiedy?? – Dziœ. Jego konie, jak myœlisz będš mogły być na jutro zamówione? – A więc ci się podobały?? –Widziałem je tylko chwilę – odparł Ben-Hur z zapałem – bo gdy nadjechał Messala, już nic prócz niego nie widziałem,przecież i tak ujrzałem dosyć, bo wiem, żerumaki te sš chwałš pustyni. Podobne widziałem tylko w stadach Cezara, a kto raz takie konie zobaczy, pozna je wszędzie.Jutro, gdy cię spotkam, możesz mnie nie pozdrowić, a przecież zdradzi cię ruch. wyraz oblicza i postawa. Tak samo, z tš samš pewnoœciš jak ciebie, poznam bieguny pustyni. Jeœli to, co o nich mówiš, jest prawdš, a ja potrafię ujarzmić je siłš mego ducha, to... – Wygram sestercje – przerwał – œmiejšcsię Malluch. –Nie –odparł prędko Ben-Hur –raczej zrobię to, co przystoi potomkowi Jakuba i upokorzę publicznie mego wroga, ale –dodał niecierpliwie – tracimy drogi czas na rozmowie; pomyœlmy raczej, jak najszybciej dostać się do namiotów szejka. Malluch zastanowił się chwilę i rzekł: –Najlepiej idŸmy prosto do pobliskiej wsi; jeœli tam uda się najšć dwa wielbłšdy, to za godzinę będziemy na miejscu. – Spieszmy więc. Wieœ była pełna pałaców, otoczonych pięknymi ogrodami, wœród nich liczne ksišżęce gospody otwierały goœcinne wrota.Nasi znajomi najęli wielbłšdy i puœcili się wpodróż do palmowego gaju. Okolica, którš przejeżdżali była pagórkowata, ale bardzo dobrze uprawiana.bo był to właœciwie ogród Antiochii. Wyzyskano tu każdš piędŸ ziemi, a pochyłoœci wzgórz, niby tarasy oplecione winnymi latoroœlami, wabiły przechodnia nietylko cieniem, ale i pysznymi gronami winnych jagód, błyszczšcych barwš purpury i dojrzałoœciš. Spomiędzy grzšd, zasadzonych melonami, wœród sadów brzoskwiniowych i figowych, pod cieniem pomarańcz i cytryn widniały białe chaty rolników. Wszędzie witała podróżnika urodzajnoœć, pogodna córa pokoju, mówišca, że tu jej mieszkanie; nie jeden ulegał temu urokowi i decydował się nawetna płacenie podatków Rzymowi, byle tu pozostać. Z dala spomiędzy gałęzi drzew, tu i ówdzie wychylały się szczyty gór Taurusu i Libanu, a wœród całego krajobrazu –niby srebrna wstęga – Orontes toczył swoje wody. Dotarli do rzeki i odtšd trzymali się jej biegu, mijajšc zamieszkane doliny i spadziste wzgórza. Chociaż rozłożyste dęby, sykomory, mirty, wawrzyny, krzewy garbarskiej mšcznicy i wonne jaœminy wieńczyły brzegi Orontesu i zdawały się goocieniać, to przecież fale rzeki były srebrzyste i czyste, bo promienie słońca, padajšc prostopadle, muskały miłoœnie falewolno płynšcej wody. I spokój tych miejsc byłby do snu podobny, gdyby nie statki nieustannie kršżšce po jego wodach. Cały ten widok wzbudzał wspomnienie morza, dalekich narodów, wspaniałych grodów i bogactw krain nieznanych. Ileż to marzeń wywołać zdoła biały żagiel, co wzdęty wiatrem wiedzie na morze, a zwinięty w domowe zaprasza progi! Wœród podobnych myœli jechali młodzi przyjaciele, aż do zatoki utworzonej wodami rzeki, a spokojnej i czystej niby szklana szyba. W zaokršgleniu zatoki rosło stare drzewo palmowe, które Malluch, skręcajšc w bok, minšł a chwytajšc Ben-Hura za rękę, rzekł:– Patrz!! oto gaj palmowy! Nigdzie, nawet w oazach „Szczęœliwej Arabii ” lub w pysznych rezydencjach królów Ptolomeuszów nad Nilem, nie znalazłoby się tak pięknego krajobrazu jak ten, który ukazał się oczom Ben-Hura. Zdawało się, że samo miejsce chce przyczynić się do wzmocnienia jego ducha. U nóg œcielił się miękki kobierzec traw – niezwykłe zjawisko w goršcej Syrii; przez listowie niezliczonych starych drzew daktylowych, istnych patriarchów swego rodu, migotało niebieskie niebo. Czy gaj Dafny piękniejszy jest nad to miejsce? – zapytywał Ben-Hur sam siebie, a palmy jakby odgadywały jego myœli i pragnęły zjednać go dla siebie, zdawały się, gdy je mijał, chwiać koronami i chłodzić czoło jego. Patrz –rzekł Malluch, wskazujšc olbrzymiedrzewo palmowe – każdy pierœcień na jego pniu oznacza rok życia, policz je od korzenia do gałęzi, a nie zdziwisz się, gdy ci szejk powie, że ten gaj zasadzono, gdy w Antiochii nikt jeszcze o Seleucydach nie słyszał. Patrzšc na palmę, na wdzięk, z jakim się pnie i pochyla, niepodobna, aby się duch poetycki w człowieku nie rozbudził. Takich uczuć doznawał także Ben-Hur, gdy mówił: –Kiedy dziœ widziałem szejka Ilderima na arenie, wydał mi się bardzo pospolitym i zwyczajnym człowiekiem. Przełożeni œwištyni w Jerozolimie patrzyliby chyba z pogardš na niego; kto wie nawet, czyby go nie uważali za psa z rodu Edomitów. Jakimże więc sposobem jest właœcicielem gaju i jakim sposobem zdołał go ustrzec odgrabieży rzymskich gubernatorów? –Jeœli krew uszlachetnia się i doskonali w biegu czasów, to, synu Ariusza, wielkim człowiekiem jest stary Ilderim, chociaż jest Edomitš – mówił Malluch z zapałem. –Cały szereg szejków poprzedza Ilderima, ajeden z nich, nie umiem powiedzieć, który i kiedy, spełnił uczynek miłosierdzia, ratujšc jednego z królów syryjskich w ucieczce przed œcigajšcym go wrogiem. Dzieje mówiš, że go wspomógł tysišcem jeŸdŸców obeznanych równie dobrze z kryjówkami i œcieżkami pustyni, jak pasterze ze wzgórzami, na których pasš trzody. Ucieczka się powiodła, a miejsce, na którym stoimy, jest właœnie sławne potyczkš, z której ów król wyszedł przy pomocy synów pustyni zwycięsko i zasiadł na tronie. Wtedy, pamiętajšc o przysłudze, wezwał syna pustyni na to miejsce, rozkazał rozłożyć namioty, sprowadzić rodzinę i trzody, i cały ten kraj od najbliższych gór z jeziorem i drzewami dałjemu i jego dzieciom na wieki w posiadanie. Nikt odtšd nie poważył się zaprzeczyć im prawa własnoœci, a póŸniejsi władcy nieraz duże odnosili korzyœci, utrzymujšc dobre stosunki z pokoleniem, któremu błogosławił Pan na ludziach i koniach, wielbłšdach i bogactwach. A nie poskšpił imwładzy, bo oto stali się panami jedynej drogi między miastami i wolno im rzec do kupca: „jedŸ w pokoju! ”albo „stój! ”a stało się, jak rozkazali. Nawet prefekt rzymski w cytadeli, co panuje nad Antiochiš, szczęœliwym zowie dzień, w którym Ilderim Dobrotliwy, tak dla swych dobrych uczynków zwany, przybywa z żonami, dziećmi, wielbłšdami i służbš, aby za przykładem ojców naszych Abrahama i Jakuba, opuœciwszy gorzkie Ÿródła swej ojczyzny, odpoczšć w cieniach tego uroczego gaju. –Jakże to być może –przerwał Ben-Hur, który słuchał opowiadania, nie zważajšc nazwolniony chód wielbłšda –widziałem przecież jak szejk targał brodę, przeklinajšc sam siebie, że powierzył swoje konie Rzymianinowi. Wszak gdyby Cezar to słyszał, z pewnoœciš mógłby powiedzieć: nie chcę takiego przyjaciela, weŸcie go sprzed oczu moich. –Uwaga twoja słusznš jest –odpowiedział Malluch z uœmiechem. Ilderim nie jest przyjacielem Rzymu. Przed trzema laty Partowie jadšc drogš od Bosry do Damaszku, wpadli na karawanę, niosšcš oprócz innych towarów kasę podatkowš jednego obwodu i zabrali wszystko. W napadzie tym ludzie karawany œmierć ponieœli, ale to łatwo by przeoczyli rzymscy urzędnicy, gdyby skarb cesarski nie poniósł szkody. Tak poszukali straty na dzierżawcach podatków, którzy za niš odpowiadali, że poskarżyli się Cezarowi, który znów nałożył grzywnę na Heroda. Herod zajšł posiadłoœci Ilderima, twierdzšc, że ten przez zdradę nie dopełnił swego obowišzku, jako właœciciel drogi. Szejk odwoływał się do Cezara, ale odebrał tego rodzaju odpowiedŸ, od której dotšd boleje serce starca, oczekujšc chwilizemsty, może niedalekiej. – Ach!! mój Malluchu, nie podoła on Cezarowi. – O tym pomówimy innym razem, ale oto odtšd zaczynajš się goœcinne progi szejka, dzieci przemawiajš do ciebie. Wielbłšdy stanęły, Ben-Hur ujrzał kilka małych dziewczšt, zapewne były to córki wieœniaków syryjskich, a podawały w koszyczkach daktyle. Owoce œwieżo zerwane zapraszały do jedzenia, Ben-Hur wzišł kilka; człowiek zaœ siedzšcy na drzewie, które mijali, zawołał: pokój wam i pozdrowienie! Podziękowawszy dzieciom, ruszyli obaj przyjaciele dalej, pozwalajšc wielbłšdom iœć, jak same chciały. –Musisz wiedzieć –mówił dalej Malluch, jedzšc daktyle, że kupiec Simonides pokładawe mnie zaufanie i nieraz wzywa mej rady.Ponieważ żyję w jego domu. więc znam wielu jego przyjaciół, a ci wiedzšc, iż pan mi ufa, mówiš przy mnie otwarcie. Tym sposobem zna mnie i szejk Ilderim. Opowiadanie Mallucha zwróciło uwagę Ben-Hura na chwilę w innš stronę, a przed oczyma jego duszy stanšł obraz wdzięczny,czysty i jakby błagalny Estery, Simonidesowej córy. Jej wielkie, ciemne oczy, błyszczšce blaskiem właœciwym żydowskiemu typowi, jakże skromnie spojrzały na niego! Na chwilę zdało mu się. że widzi jš, że słyszyjej krok, gdy się zbliżała z winem, i głos, gdy mówiła, podajšc kubek. Współczucie, które mu okazała było tak wyraŸne, że słowa stawały się zbyteczne. Jakże miłe było to wspomnienie! Jednak, gdy się zwrócił do Mallucha, pierzchło ono wobec rzeczywistoœci. –Przed kilku tygodniami –mówił dalej Malluch – stary Arab przybył do Simonidesaw mojej obecnoœci. Widzšc, że był czymœ mocno podniecony, chciałem odejœć, ale niepozwolił, mówišc: jesteœ Izraelitš, możesz więc zostać i usłyszeć dziwnš opowieœć. Nacisk, z jakim wymówił słowo „Izraelita ”, zadziwił mnie i zaciekawił. Zostałem więc, powtórzę ci w skrócie co mówił, bo zbliżamy się już do namiotów i szczegółowomoże on sam ci opowie. Przed wielu laty przybyło do jego namiotów na pustyni trzech cudzoziemców, a każdy z innego narodu: Grek, Hindus i Egipcjanin. Białe ich wielbłšdy były większe i piękniejsze niż musię kiedy zdarzyło widzieć. Wyszedł ku nimiprzyjšł ich goœcinnie na nocleg. Nazajutrz rano wstali i modlili się w niezrozumiały dlaszejka sposób, wzywajšc Boga i Jego Syna w sposób dziwnie tajemniczy. Po œniadaniu Egipcjanin opowiedział gospodarzowi, kim byli i skšd przybywali. Każdy z nich z osobna widział gwiazdę, każdy słyszał głos rozkazujšcy im iœć do Jerozolimy i tam pytać: „gdzie jest Ten. co się narodził. Król Żydowski? ” Uczynili zadoœć wezwaniu,nie pJerozolimy wiodła ich gwiazda aż do Betlejem, gdzie w jaskini znaleŸli nowo narodzone dziecię. Wierzšc, że Dziecię jest obiecanym im królem, padli przed nim na kolana, oddawszy czeœć i kosztowne dary. Spełniwszy rozkaz Pana, dosiedli wielbłšdów i nigdzie nie odpoczywajšc, przybyli do szejka. Uciekli przed Herodem, który, jak mówili, byłby ich zabił, gdyby mu wpadli w ręce. Wierny prawu goœcinnoœci, przechował ich szejk rok cały; po czym każdy z nich, zostawiwszy kosztowne dary, odjechał w swojš stronę. – A to naprawdę zadziwiajšce zdarzenie – zawołał Ben-Hur. – O co to oni mieli zapytać w Jerozolimie?? – Kazano im pytać: gdzie jest Ten, co się narodził, Król Żydowski. –I nic więcej? – Zdaje mi się, że było jeszcze coœ więcej,nle nie pamiętam. –I znaleŸli dziecię. – Tak, i oddali mu czeœć. – Ależ to cud. Malluchu. –Ilderim jest zacnym człowiekiem; a choć jest wrażliwy jak każdy Arab to niepodobnaprzypuszczać, aby kłamał. Malluch opowiadał z niezwykłym przejęciem. Wielbłšdy zostawione same sobie, zeszły z drogi na trawę. –Ilderim nic więcej nie wie o tych ludziach?– pytał Ben-Hur. – Co się z nimi stało?? –Owszem, wie i to właœnie było powodem jego przybycia do Simonidesa w dniu, o którym ci mówiłem, bowiem wieczorem dnia poprzedniego zjawił się z niego ciężkiej troski o X48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żpPq bqÁ 7c€rřOcsG*Ô ct8C2Egipcjanin. – Gdzie?? – Tu, u wejœcia namiotu, do którego jedziemy. –I zdołał go poznać? – Tak, jak ty dziœ rano poznałeœ konie po ruchach i całej postaci. –I po niczym więcej? –Jechał na tym samym wielkim białym wielbłšdzie, wymówił nazwisko Baltazara Egipcjanina, jak przed laty. – To nowy cud Wszechmogšcego – rzekł Ben-Hur wzruszony. Zdziwiony tym uniesieniem Malluch, zapytał: – Dlaczego?? – Wszak nazwałeœ Egipcjanina –Baltazar? – Tak. – Czyż nie pamiętasz, że to samo imię podał nam dziœ starzec u krynicy? Przypomnienie to wzruszyło i Mallucha. – Prawda, zaiste – odparł – nawet wielbłšd ten sam, a ty ocaliłeœ temu człowiekowi życie. – Kobieta zaœ – rzekł Ben-Hur jakby do siebie – kobieta, to jego córka? Zamyœlił się i można by przypuœcić, że nowe, bardziej e pEstery pożšdane zjawisko, zagoœci w jego duszy – ale tak się nie stało. –Powiedz mi jeszcze –mówił dalej –czy ci trzej mieli pytać: gdzie jest Ten, który ma być królem Żydów? –Niezupełnie tak. Słowa były: co się narodził. Król Żydowski. Tak mówił i słyszał szejk na pustyni, i odtšd czeka przyjœcia tego króla, i nikt nie obali jego wiary w tym względzie. – Jak ma przyjœć –czy jako król? – Tak, i los Rzymu wypełni się, twierdzi szejk. Ben-Hur milczał chwilę, próbujšc opanować swoje uczucia. – Starzec ten jest jednym z wielu milionów – rzekł z wolna – z wielu milionów, wœród których każdy ma krzywdę do pomszczenia.Ta dziwna jego wiara karmi go winem i chlebem nadziei, bo któż, jeœli nie Herod, może być królem Żydów, póki istnieje Rzym? Ale wracajšc do opowiadania, czy słyszałeœ co mu Simonides odparł? –Jeœli Ilderim jest zacny, to Simonides jestmšdry – mówił Malluch – słuchałem...Nagle przerwał...Ale słuchaj no, ktoœ nas dogania. Jakoż zbliżał się hałas, turkot wozu i odgłos końskich kopyt, a niebawem ukazał się także szejk Ilderim, konno w orszaku swoich ludzi; między wiedzionymi końmi była i owa czwórka wraz z wozem. Szejk jechał z pochylonš głowš, a biała broda spadała mu na piersi. Nasi dwaj znajomi, zwróciwszy się ku niemu, uprzedzili go, pozdrawiajšc go uprzejmie. – Pokój wam!! Witaj mój przyjacielu Malluchu, witaj; ufam, iż nie wracasz, ale przybywasz z dobrš wieœciš dla mnie od zacnego Simonidesa, którego niech zachowadługie lata przy życiu wielki Bóg ojców jego! Wróćcie więc i chodŸcie ze mnš. Mam chleb i napój, a jeœli wolicie, mamy napój i mięso z młodego koŸlęcia. ChodŸcie. Towarzyszyli więc szejkowi aż do namiotu, a gdy zsiadali, gospodarz już stał u wejœcia, trzymajšc w ręku tacę z trzema kubkami napełnionymi jasnożółtawym likworem. Naczerpał tego napoju z bukłakuumieszczonego u stropu namiotu. –Pijcie – rzekł serdecznie do przybyłych –w napoju tym jest umocnienie mieszkańcównamiotów. – Każdy wzišł kubek, wypił do dna, zostawiajšc tylko pianę, a szejk mówił: – WejdŸcie teraz w Imię Boże. Gdy weszli, Malluch wzišł na bok szejka i mówił z nim na osobnoœci, a skończywszy, zbliżył się do Ben-Hura i rzekł: –Już rozmówiłem się z szejkiem, jutro rano da ci konie i jest twoim przyjacielem. Zrobiłem dla ciebie, co mogłem –reszta należy do ciebie; ja zaœ muszę wrócić do Antiochii, bo obiecałem dziœ wieczór z kimœsię widzieć. Jutro powrócę na naradę, a może będę mógł, jeœli wszystko dobrze pójdzie, zostać tu aż do końca wyœcigów. Rozstali się wœród wzajemnych błogosławieństw, a Malluch skierował wielbłšda w stronę Antiochii. ROZDZIAŁ XVII Księżyc oblewał bladym œwiatłem obwarowany szczyt góry Sulpius. Dwie trzecie mieszkańców Antiochii używało na dachach chłodnego wietrzyku nocy lub też. gdy wiatr nie wiał, chłodziło się wachlarzami. Simonides również siedział natarasie w swoim krzeœle i patrzył na rzekęi na spokojnie kołyszšce się statki stojšce na kotwicy. Mur poza nim, rzucał cień daleko, aż poza drugi brzeg Orontesu. Nad nim, na moœcie, huczała wcišż wrzawa tłumnie idšcych ludzi. Przed nim stała Estera z tacš ze skromnš wieczerzš, podajšc mu pieczone lekkie ciasto pszeniczne, miód i czarkę mleka, w którym maczał miodem nasycone ciastka. – Coœ nie widać dziœ Mallucha, gdzieœ się bałamuci – rzekł zdradzajšc swoje myœli. – Sšdzisz, iż wnet przyjdzie? – pytała Estera. –Jeœli nie poszedł za nim na morze lub w pustynię, to przyjdzie –mówił Simonides z pełnym przekonaniem. – Może tylko napisze – zauważyła. –Nie,pEstero, gdyby nie mógł wrócić, już bym list odebrał: a ponieważ go nie mam, wiem, że musi przyjœć...i przyjdzie. –Mam nadzieję, iż stanie się, jak rzekłeœ –odpowiedziała z pewnym wzruszeniem w głosie Estera. Nie uszło to bacznej uwadze starca...może to odcień smutku, może życzenia...Najmniejszy ptaszek nie spoczniena najwspanialszym drzewie tak, by nie poruszył najdelikatniejszych strun jego życia, owych niewidzialnych nici stanowišcych rdzeń życia. Tak i umysł ludzki bywa równie czuły na najlżejsze słowo. – Czy pragniesz, aby przyszedł,pEstero? – zapytał. – Tak – rzekła, podnoszšc oczy na ojca. – Czy możesz mi powiedzieć dlaczego?? – badał dalej. – Bo – mówiła wahajšc się – bo ten młodzieniec jest.... tu zatrzymała się. – Naszym panem. Zapewne to chciałaœ powiedzieć. – Tak. –A ty sšdzisz jednak, że nie powinienem pozwolić, aby odszedł nie dowiedziawszy się iż może wrócić, kiedy mu się będzie podobać i wzišć wszystko, nas –i wszystko, co posiadamy –majštki, wozy, okręty, niewolników, i ten potężny kredyt, który jak płaszcz rękš powodzenia, owego najpotężniejszego z aniołów, dla mnie ze szkarłatu, złota i najcieńszego srebra utkany? Słuchała w milczeniu. –I to cię wcnle nie wzrusza? –zapytał z lekkim odcieniem goryczy. – Dobrze, dobrze, Estero, wiem z doœwiadczenia, że lżejsza jest każda rzeczywistoœć niż jej przeczucie, gdy je widzimy poprzez, ciemnšchmurę, co zalega duszę – nawet tortura. Stosownie do tego mniemania może i niewola, do której wrócimy. słodsza będzieniż się spodziewany. Czemu nie? Zaczynam nawet mieć upodobanie w myœli, że szczęœcie naszego pana jest zaiste nadzwyczajne. Majštek nic go nie kosztuje –ani troski, ani jednej kropli potu, ani nawet jednej twórczej myœli: przyszedł do gotowego w zaraniu młodoœci. Co więcej, pozwól Estero. że pozwolę sobie na trochę próżnoœci, otrzymuje jeszcze to, czego nie kupi na targu za żadnš cenę –bo otrzymuje ciebie, dziecię moje, ukochanie moje, kwiecie rozkwitły na grobie mej utraconej Racheli. Przycišgnšł jš do siebie i pocałował raz zasiebie, drugi raz za zmarłš matkę. –Nie mów tak –rzekła, gdy ręka ojca opadła z jej szyi. –Myœlmy o nim inaczej, boleœć i cierpienie dobrze mu sš znane, nie zechce nas gnębić i obdarowuje wolnoœciš. – Masz Estero bystry umysł i nieraz opierałem się na twym zdaniu, gdy szło o osšdzenie kogoœ stojšcego przed nami, tak jak on stał. Ale, ale – tu głos nabrał ostrego brzmienia, przynoszę mu w darze nie tylko te członki, które mnie udŸwignšć nie zdołajš, nie tylko ciało już do ludzkiej postaci niepodobne, nie tylko tyle daję mu od siebie.... o nie i tysišc razy nie! Daję mu duszę, co zwyciężyła tortury i rzymskš złoœliwoœć, gorszš od męczarni. Przynoszę umysł, którego oczy widzš złoto dalej, niż kiedy żeglowały korabie Salomona, co więcej – siłę potrzebnš do zdobycia tego złota. WeŸ, Estero, rękę mojš, zatrzymaj jš palcami, aby nie uleciało z duszy przedwczesne słowo –bo zaprawdę przynoszę mu jeszcze umysł zdolny do tworzenia nowych pomysłów i planów. –Zatrzymał się i zaœmiał głoœno. –Tak, Estero, zanim nowy księżyc widzialny w tejchwili w podwórzach œwištyni, na œwiętym wzgórzu przejdzie w kwadrę, mógłbym takuczynić, że cały œwiat byłby poruszony i zdziwiony. Bo wiedz, moje dziecko, że posiadam zdolnoœć cenniejszš nad inne, lepszš niż zdrowe i silne ciało, cenniejszš od odwagi i woli, więcej wartš niż doœwiadczenie, słowem najlepszy owoc długiego żywota, dar Boga najwyższy, który jednak – tu zatrzymał się i rozeœmiał się znowu, ale bez goryczy, a raczej z zadowoleniem –który jednak nawetu możnych w małej jest cenie, a którego wtłumie nie szukać –mam zdolnoœć pocišgania ludzi do siebie i moich celów, co więcej, zdolnoœć zmuszenia ich do działaniapodług mojej woli, poruszania setek i tysięcy. Tej sile ulegajšc, kapitanowie moichokrętów przepływajš morza i zwożš uczciwy zarobek; jej służy w tej chwili Malluch, pilnujšc młodzieńca, co może być naszym panem. Wtem dały się słyszeć kroki na tarasie. –Nie mówiłem, Estero, oto jest – i otrzymamy wiadomoœci. Dla ciebie, dziecię moje, œwieżo rozkwitła lilio, dla ciebie proszę Pana Boga naszego, który zbłškanejowcy izraelskiej nie zapomina, aby te wieœci były dobre i uspokajajšce. Dowiemy się, czy pozwoli nam odejœć i być wolnymi – tobie, z twojš pięknoœciš, mnie z mymi zdolnoœciami. Malluch zbliżył się do krzesła. Pokój tobie, zacny panie – rzekł oddajšc niski pokłon – i tobie Estero, najlepsza z córek. Stał przed nimi z uszanowaniem, a z postawy i przemówienia trudno było okreœlić, jaki był stosunek, który ich łšczył. Jedno zdawało się stosowne dla sługi, drugie pozwalało odgadywać w nim przyjaciela. Simonides, odpowiedziawszy pozdrowieniem, przystšpił, jak zwykł czynić zawsze, wprost do przedmiotu. – Cóż nam powiesz o młodzieńcu, Malluchu? Spokojnie i w najprostszych słowach opowiedział wysłaniec zdarzenia dnia ubiegłego, a nikt mu nie przerywał, póki nie skończył. Słuchajšcy nie poruszył nawet rękš w cišgu opowiadania, siedział tak nieruchomo, że gdyby nie blask szerokorozwartych oczu i nie głębokie od czasu doczasu westchnienie, można by go wzišć raczej za posšg, niż za żyjšcego człowieka. –Dziękuję ci, dziękuję ci, Malluchu –rzekł serdecznie, gdy tamten skończył – spełniłeœ dobrze polecenie. Nikt nie zrobiłby lepiej. Co sšdzisz o pochodzeniu młodzieńca? – Jest Izraelitš z pokolenia Judy. – Jesteœ tego pewny?? – Najzupełniej!! – Z tego, co opowiadałeœ, to mało ci mówił o swoim życiu. –Nauczył się ostrożnoœci, a nawet wydał mi się podejrzliwy i odrzucał wszelkie mojeusiłowania w celu pozyskania jego zaufania.Dopiero w powrocie od kastalskiej krynicy do wsi Dafny zmienił postępowanie. – Chodziliœcie do tych miejsc zgorszenia, poco? –Zapewne, tak jak to czyniš prawie wszyscy, co tam idš –z ciekawoœci. Co więcej, wszystko co tam widział, nie zajmowało go wcnle, o œwištynie zapytał zaledwo, czy greckie? Wierzaj, zacny panie, młodzieniec ten ma boleœć w duszy, przed którš chciałby się ukryć i poszedł dogaju, aby tę boleœć tam pogrzebać, jak grzebiemy umarłych naszych. –Dobrze byłoby gdybyœ odgadł – rzekł Simonides cichym głosem, a potem dodał głoœniej: –Wiesz, Malluchu, że plagš naszych czasówstała się rozrzutnoœć. Biedni czyniš się biedniejszymi, małpujšc bogatszych; majętni żyjš, jak ksišżęta. Nie spostrzegłeœ œladów tej namiętnoœci w młodzieńcu? W ogóle, powiedz, czy nie wydawał pieniędzy i czy te pienišdze były izraelskimi czy rzymskimi? – Nie wydawał, zacny panie, żadnych. –Przecież tam, gdzie tyle jest sposobnoœci do szaleństw, tyle do jedzenia i picia, musiał cię wspaniale częstować...Wiek jego,jeœli nie co innego, zdawałby się pozwalać nawet na wybryki. – W mej obecnoœci ani jadł,pani pił. –W tym co mówił i czynił, czy nie odgadłeœ przewodniej myœli jego działania?Wszak wiesz, że dla rozważnych łatwo jestzajrzeć do duszy niby przez szerokie szpary. – Pozwól, abym zrozumiał – rzekł Malluch niepewny. – Dobrze, wszak wiesz, że w rzeczach ważnych, dotyczšcych nas samych, nie mówimy ani postępujemy bez ważnego powodu. Co w tym względzie odkryłeœ? –Co do tego, mogę cię, Simonidesie, najdokładniej objaœnić. On oddal się w zupełnoœci odszukaniu matki i siostry –i to przede wszystkim zajmuje umysł jego. Prócz tego chowa nienawiœć do Rzymu, który go skrzywdził, a ponieważ między Messalš a tš krzywdš jest pewna łšcznoœć,więc obecnie korzysta ze sposobnoœci, aby go upokorzyć. Spotkanie u krynicy dało już niejako tę sposobnoœć, ale nie skorzystał zniej. bo była za mało jawnš. – Messala ma wielkie znaczenie –rzekł poważnie Simonides. – Prawda.... najbliższe ich spotkanie będzie w cyrku. – A potem?? – Syn Ariusza zwycięży. – Skšdże to wiedzieć możesz?? Malluch uœmiechnšł się przebiegle. – Sšdzę z tego, co mówił. – Czy tylko z tego?? – O nie, mam lepszy dowód, wierzę w siłę jego ducha. –A ta zemsta, Malluchu, jaki jest jej cel? Tyczy się ona tych kilku, którzy mu krzywdę wyrzšdzili, czy też obejmuje obszerniejsze pole? Co więcej – jest uczucie jego uniesieniem chłopca, czy też bólem dojrzałego męża? –Wiedz, Malluchu, że pragnienie zemsty, zakorzenione w umyœle, jest tylko słabym i sennym marzeniem, które biały dzień łatwo rozproszy; przeciwnie, zemsta, majšca siłę namiętnoœci, to choroba serca, która tłoczy się do mózgu, żywišc się jednym i drugim. Mówišc to, zdradzał Simonides pierwszy raz podczas tej rozmowy jakieœ rozdrażnienie uczucia. Mówił prędko, z zaciœniętymi rękoma i zapałem człowieka opisujšcego chorobę, którš zna dobrze. –Rozumiem cię, panie – odparł Malluch – właœnie to, z czego wnioskować mogę, że młodzieniec ten jest Żydem, to goršcoœć jego nienawiœci. Mimo że miał się na bacznoœci, której się nauczył przez tyle latprzeżytych w otoczeniu rzymskim, nie zdołał uczuć tych pokryć. Przecież widziałem, jak buchnšł jasny płomień nienawiœci, gdy mnie pytał o uczucia Ilderima dla Rzymu, drugi raz, gdym mu opowiedział historię szejka i Mędrca, powtarzajšc pytanie: Gdzie jest ten, który się urodził Król Żydowski? Simonides szybko podniósł głowę, oczekujšc dalszych słów sługi. –Mów. cny Malluchu, powtórz jego słowa, niechaj osšdzę wrażenie, jakie tajemnica tana nim wywarła. –Chciał słowa wiedzieć wyraŸnie i dokładnie, czy pytano: ma być, czy też ma się urodzić królem? Zdaje mi się, iż zastanawiał się nad wielkš różnicš leżšcš w tych zdaniach. Simonides słuchał uważnie. –Potem –mówił Malluch dalej – powiedziałem mu, co o tej tajemnicy sšdzi Ildenm, mianowicie, że w królu tym wypełniš się losy Rzymu, Młodzieniec zarumienił się na te słowa i rzekł: Któż, jeœli nie Herod będzie królem Żydów, póki Rzym stoi! – Jakże to rozumiał?? –Że, aby inne rzšdy powstać mogły, Rzym wpierw upaœć musi. Simonides patrzył czasjakiœ na okręty, co się z wolna kołysały nawodzie i ich cienie, a podniósłszy oczy, zakończył rozmowę. –Dosyć, Malluchu, wiem co chciałem; zjedzwieczerzę i gotuj się z powrotem do palmowego gaju: potrzeba, abyœ pomógł młodzieńcowi w jego przedsięwzięciach. PrzyjdŸ tu rano, dam ci list do Ilderima. –Potem przyciszonym głosem, jakby sam do siebie, mówił: –może i sam będę w cyrku. Gdy Malluch po wypowiedzeniu wzajemnych błogosławieństw opuœcił taras, Simonides wypił mleko i zdawał się być duchowo odœwieżonym i swobodniejszym. – Odnieœ jedzenie, Estero – rzekł – bo oto już spożyłem. Wypełniła zlecenie, a na rozkaz ojca zajęła swe zwykłe miejsce przy poręczy jego krzesła. –Bóg jest dobrym dla mnie, bardzo dobrym – rzekł goršco. –Zwyczajem Jego jest osłaniać się tajemnicš, a jednak czasem pozwala nam dojrzeć i zrozumieć drogi swoje. Stary jestem i wnet może będę musiał odejœć; ale teraz w jedenastej godzinie dni moich, w chwili, gdy nadzieja moja zdawała się obumierać, zsyła mi obietnicę, umacniajšcš siły moje. Widzę wielkš częœć drogi już przebytš i takie okolicznoœci, że zaiste zbliża się jakby odrodzenie całego œwiata. Wiem też, dlaczego dane mi było zgromadzić tak wielkie bogactwa, znam ich cel i przeznaczenie. Zaprawdę, dziecię moje, czuję nowe życie. Estera przysunęła się bliżej, jakby pragnęła myœli ojca na inne sprowadzić tory. –Król urodził się –mówił cišgle do niej – i musi już być bliski połowy życia ludzkiego. Baltazar mówi, że był dziecięciem na łonie matki, gdy Go widział, składajšc czeœć i dary; a Ilderim utrzymuje, że minęło już wgrudniu dwadzieœcia siedem l at od chwili, gdy Baltazar z towarzyszami przybył do namiotu i prosił o ukrycie przed Herodem. Wkrótce więc ukaże się król, dziœ, jutro nadejdzie dzień Jego. O œwięci ojcowie Izraela, ileż szczęœliwoœci mieœci się w tej nadziei! Już słyszę łomot padajšcych z niego ciężkiej troski o X48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żuP cvY—*wđŃc€xÁ#œ cy]1_murów więzień i powszechny bunt przeciw dawnemu porzšdkowi rzeczy. Ziemia otwiera swe łono i pochłonie Rzym. Narodyoddychajš i wznoszš hymn wolnoœci, bo oto nie ma już œwiatowładnej Romy! Tu zaœmiałsię sam do siebie. – I cóż, Estero, słyszałaœ kiedy coœ podobnego? Na samo przypomnienie ogarnia mnie poetyckie uniesienie œpiewaka i zapał Miriam i Dawida.Myœli moje, przykute zwykle do cyfr i zajęć wyrobnika, pełne sš radosnego gwaru cymbałów, dŸwięku harf i krzyków, którymi otaczajšcy witajš nowego króla na tronie. Ale nie czas jeszcze takim oddawać się myœlom, trzeba aby, gdy przybędzie, zastał tyle pieniędzy i ludzi, ile ich potrzebować będzie jako człowiek urodzonyz niewiasty: iœć więc musi zwykłymi ludzkimi drogami, jak ty i ja. Aby zachować pienišdze, musi mieć straż i kraty; aby wojować, musi znaleŸć wodzów dla swych zastępów. Czy rozumiesz mnie, dziecię moje? Czy widzisz, jaka droga otwiera się przede mnš i młodzieńcem, naszym panem?Na końcu tej drogi przyœwieca nam obu chwała i zemsta i...i...–Tu wstrzymał potok wyrazów, uderzony samolubstwem zamiarów, w których ona nie zajmowała żadnego miejsca ani udziału, ani korzyœci, dodał więc całujšc jš: –i szczęœcie dla dziecka twojej matki. Ona milczała cišgle. Wtedy Simonides przypomniał sobie, że nie każdy zapatruje się na rzeczy jednakowo, i że to, co jednego cieszy, drugiemu strasznym się wydaje; przypomniał sobie nareszcie, że była dziewczynš. – O czym myœlisz,pEstero? – rzekł zwykłym tonem – Jeœli masz jakie życzenie, to wypowiedz je, póki jeszcze władza w moim ręku. –Władza, jak wiesz, to przemijajšca istota, a skrzydła jej zawsze do lotu rozwinięte. Z prawdziwie dziecinnš prostotš odpowiedziała: – Poœlij po niego, mój ojcze! Poœlij dziœ po niego i nie pozwól, aby szedł do cyrku. –Ach tak! – rzekł przecišgłym głosem, i patrzył znów na rzekę, gdzie cienie, ponieważ księżyc zaszedł daleko poza szczyt góry, stawały się coraz ciemniejsze; nad miastem œwieciły jedynie blado migocšce gwiazdy. Mamyż zajrzeć œmiało w serce Simonidesa i ujrzeć, że go boleœnie zraniło uczucie zazdroœci? A jeœli ona na wiecznoœć pokochała młodego pana! Myœl ta powracała uparcie, chociaż nie chciał jej przepuœcić, tłumaczšc sobie, że jest za młodš; mimo woli jednak jej ulegał.Wiedział, że miała lat szesnaœcie, pamiętałdobrze ostatni dzień jej urodzin. Byli wtedywłaœnie w warsztacie okrętów, bo spuszczano tego dnia szalupę, a żółta flagana galerze, oznaczajšca jej zaœlubiny z falšmorza, nosiła napis – Estera. Dzień ten spędzili razem; jakże miłe zostawił wspomnienie! Dziœ rzeczywistoœć zrobiła mu niespodziankę, bo chociaż wiemy, że sš rzeczy nieuniknione, rzeczy które się spełnić muszš, niemniej zbliżenie ich jest nam przykre. Sš to najczęœciej rzeczy tyczšce nas samych – czy to, że się starzejemy, czy, co gorsze, że umrzeć musimy. Jedna z takich bolesnych rzeczy wsunęła się do jego serca, jeszcze to niby cień, a przecież doœć rzeczywista, aby wydrzeć z piersi westchnienie podobne do jęku. Nie doœć, że młoda dziewczyna w całej krasie wieku miała zostać jego niewolnicš, ale jeszcze miała mu złożyć w darze uczucia swego serca, których siłę i urok znał jej ojciec tak dobrze, bo dotšd jego tylko były udziałem. Złowroga potęga,która zwykła nas dręczyć obawami i troskš, nie uczyniła by tego w połowie. W tej chwili cierpienia czcigodny starzec nie czuł nic prócz bólu i zapomniał o swym wielkim zadaniu i tajemniczym królu, a pytał swej córki z drżeniem: – Czemu, Estero, czemu nie mam pozwolić, aby szedłdo cyrku? – To nie jest miejsce dla syna Izraela, mójojcze. – Skšdże wzięło się u ciebie takie rabinistyczne zapatrywanie, Estero! Czy to wszystko? Pytanie trafiło w samo serce, które głoœnoodezwało się o swe prawa – tak głoœno, że na razie nie zdołała odpowiedzieć. Dziwne i przyjemne uczucie ogarnęło jš całš. –Młodzieniec otrzyma majštek –rzekł starzec serdecznie, bioršc jej rękę – będzie miał okręty i pienišdze, wszystko, Estero, wszystko...A przecież nie czułbym się ubogim, bo miałbym ciebie, ciebie, której miłoœć tak podobna do miłoœci Racheli. Powiedz mi, dziecko moje, czy i to on posišdzie? Pochyliła się nad nim i oparła twarz o jegogłowę. –Powiedz, Estero, nie lękaj się. Œwiadomoœćuczyni mnie silniejszym, bo w œwiadomoœci tkwi także siła. Wyprostowała się na to wezwanie i rzekła,jakby była usposobieniem prawdy. –Uspokójsię, ojcze, nie opuszczę cię nigdy. Gdyby onnawet miał posišœć miłoœć mojš, pozostanęna zawsze twojš służebnicš. To rzekłszy, złożyła pocałunek na jego ręku. –Co więcej – mówiła dalej – widok jego jest mi miłym, a głos pocišga serce i drżę,gdy myœlę, iż jest w niebezpieczeństwie. Tak, ojcze, choć raz jeszcze chciałabym gowidzieć. Przecież miłoœć bez wzajemnoœci nie może być doskonałš, dlatego czekać będš w spokoju, pomnšc, żem twojš i mojejmatki córkš! –Jesteœ mi prawdziwym błogosławieństwem Pana! – majšc ciebie, Estero. będš bogatym, choćbym wszystko inne utracił. A i to przyrzekam na œwięte imię pana, że nie pozwolę, abyœ cierpieć miała. Wezwany sługa wsunšł krzesło kaleki do komnaty, sen atoli nie kleił jego powiek; powzruszeniach dnia rozmyœlał o przyjœciu króla, podczas gdy ona spała snem niewinnoœci. ROZDZIAŁ XVIII Naprzeciw domu Simonidesa, po drugiej stronie rzeki, wznosił się pałac, który miał być dziełem słynnego budowniczego króla Epifanesa i odpowiadał pojęciu, jakie w ogóle o tego rodzaju budowlach mieć możemy. Styl jednak tego gmachu odznaczałsię pewnš kolosalnoœciš, która się nie zgadza z dzisiejszymi zasadami klasycznej architektoniki, a tym samym zbliżał się do stylu perskiego, nie zaœ do greckiego, tak chętnie naœladowanego w Rzymie. Mur, okalajšcy całš wyspę wzdłuż wybrzeża, wybudowany był w podwójnym celu, bo miał chronić i od wylewu i od nieprzyjaciela; czynił jednak całe to miejsce posępnym i nikt nie lubił tu stale przebywać. Z tego powodu zbudowano dla legatów rzymskich innš rezydencję na zachodnim stoku góry Sulpius, poniżej œwištyni Jowisza. Nie wszyscy wierzyli, aby niezdrowe położenie miało być powodem opuszczenia pałacu, przeciwnie, utrzymywano, że wybudowanie pałacu na górze przedstawiało większe niebezpieczeństwo, bo było obwarowane tak potężnymi murami, że je twierdzš zwano. To przypuszczenie wiele miało prawdopodobieństwa tym bardziej, że pałac na wyspie nie był nigdy zupełnie opuszczonym; przeciwnie, utrzymywano go w stanie œwietnoœci i goœciły w nim zwykle,przejeżdżajšce przez Antiochię znakomitoœci, jak konsulowie, wodzowie lubsšsiedni królowie. Ponieważ w całym tym gmachu jedna nas tylko obchodzi komnata, pozostawiamy resztę wyobraŸni czytelnika, jeœli zechce zwiedzić ogrody, łaŸnie, korytarze i cały labirynt komnat, aż do pawilonów na dachu. Urzšdzenie tego wszystkiego było nader zbytkowne; nie należy bowiem zapominać, że to pałac w grodzie „wspaniałego Wschodu ”. Komnatę, do której teraz wejdziemy, nazwano by dzisiaj salonem. Była ona obszerna, posadzka lœniła marmurem, a œwiatło wpadało oknami zaopatrzonymi w kolorowš mikę, zastępujšcš teraŸniejsze szyby. Jednostajnoœć œcian urozmaicały posšgi Atlasa i jego cór w rozmaitych postawach, podtrzymujšc gzyms zdobiony rozmaitymi arabeskami i mieszaninš barw: niebieskiej, zielonej, purpurowej i złotej. Wzdłuż œcian znajdował się dywan z indyjskiego jedwabiu i wełny kaszmirskiej utkany. Umeblowanie stanowiły stoły i stołki dziwacznego egipskiego kształtu. Niech więc Simonides myœli o oczekiwanym królu i układa, w jaki sposób mu dopomoże,niEstera niech œpi wœród złotych snów. My,przejdŸmy most na rzece, bacznie strzeżonš bramš, mińmy iœcie babilońskš liczbę krętych korytarzy, podwórzy i wejdŸmy do owej złoconej komnaty. Od stropu zwiesza się pięć œwieczników, pojednym w każdym rogu, a pišty, największy, w œrodku. Œwieczniki te, niby piramidy lamp płonšcych, rzucały œwiatło jaskrawe na demoniczne oblicza Atlasów i różnobarwne ozdoby gzymsu. Przy stołach zgromadziło się około stu osób, którym sięprzypatrzeć musimy. Wszyscy byli młodzi, niektórzy jeszcze nawet chłopcy. Bez żadnej wštpliwoœci sš to Italczycy. a najwięcej Rzymian, bo mówiš czystš łacinš i noszš suknie, jakich używajš w domu mieszkańcy wielkiej stolicy nad Tybrem. Tuniki ich, o krótkich rękawach, nadajš się wybornie do klimatu Antiochii, a krój ich szczególnie wygodnym się zdaje w dusznej atmosferze komnaty; togi i suknie, niektóre bogato i nie bez znaczenia purpurš lamowane, leżš na dywanie porzucone. Gdzieniegdzie wœród tych szat widać œpišcych, wygodnie rozcišgniętych młodzieńców. Czy ich powaliło zmęczenie po skwarnym dniu, czy hojne na czeœć Bachusa libacje, nie chcemy rozstrzygać. Gwar tu nieustanny. Słychać czasem wybuchy œmiechu, to głoœne oznaki gniewu lub radoœci –ale wszystko przygłusza stuk,czy odgłos, dziwnie dla nieobeznanego brzmišcy. Przybliżywszy się do stołów, odkryjemy tajemnicę, bo zebrane tu towarzystwo zabawia się ulubionš grš w koœci lub warcaby. Kim sš ci goœcie? –Miły Flawiuszu – mówi jeden z grajšcych,trzymajšc koœć w palcach – widzisz mojš suknię tam na dywanie naprzeciw nas. To całkiem nowa suknia, a sprzšczka, co jš spina na ramieniu, ze szczerego złota i duża jak moja ręka. –To i cóż? –odparł Flawiusz, grš tylko zajęty. –Widziałem takich dużo; może twój płaszcz nie stary, ale nie jest też nowy. Cóż zresztš? – Nic. Tylko dałbym tę suknię temu, kto by mi pokazał człowieka wiedzšcego wszystko. –Ba – jeœli tylko tyle, to taniej mieć go możesz, bo wskażę ci kilku, nawet takich co purpurę noszš, a podejmš się uczynić ci zadoœć. Grajże! – Oto – wygrałem. – Czy tak?? Na Jowisza! No i cóż? Czy zagramy jeszcze? – Dobrze, niech i tak będzie. – Jaka stawka?? – Sestercja. Każdy z nich zapisał sobie sumę na tabliczce, a gdy układali dalszš grę Flawiusz wrócił do poprzedniej uwagi swego towarzysza. –Człowieka, który by wszystko wiedział! Na Herkulesa, jeœli by takich łatwo znaleŸć, to wyrocznie chleb tracš. Czegóż byœ chciał od takiego potwora? – Musiałby mi dać odpowiedŸ na jedno pytanie, a potem, na Jowisza, kark bym muskręcił. – Jakież to pytanie?? –Chciałbym, aby mi powiedział godzinę...nie, minutę, w której Maksencjuszjutro przyjedzie. – Doskonałe posunięcie.... mam cię! ...Dlaczegóż minutę? –Nie stałeœ nigdy z odkrytš głowš na syryjskim wybrzeżu, gdzie wylšduje? Na ojca Romulusa, nie tak parzš ognie Westy, aja wiem, że umrę, ale chcę umierać w Rzymie. Ha! na bogi, pokonałeœ mnie, Flawiuszu! Przegrałem. O Fortuno, jakże zmienne twoje łaski! – Czy gramy?? – Muszę przecież odegrać mojš sestercję. – Niech i tak będzie. I grali dalej, a gdy blask dzienny poczšł walczyć ze œwiatłem lamp, siedzieli jeszczeprzy tym samym stole. Należeli oni, jak i większa częœć tegoż towarzystwa, do œwitykonsula; bawišc się, czekali na niego. W czasie powyższej rozmowy nowe towarzystwo weszło do sali i niepostrzeżone przez nikogo zbliżyło się dogłównego stołu. Nowo przybyli wracali widocznie z dopiero co ukończonej uczty. Kilku ledwie trzymało się na nogach; jeden,w wieńcu na głowie, zdawał się być przewodniczšcym, a może fundatorem całej zabawy. Nie wydawał się być pijanym, przeciwnie, goršce wino podniosłotylko wdzięk jego czysto rzymskiej urody. Głowę niósł wynioœle, krew rumieniła mu usta i policzki, oczy jasnym œwieciły blaskiem, ale sposób, w jaki niósł togę był trochę za zuchwały jak na człowieka trzeŸwego. Szedł œmiało ku stołowi, robišcmiejsce swemu otoczeniu z pewnš bezwzględnoœciš. Gdy stanšł i popatrzył na grajšcych, wszyscy rzucili się ku niemu z głoœnym okrzykiem powitania. – Messala!! Messala! – wołali. Ci, co się znajdowali dalej, powtórzyli ten okrzyk ze swego miejsca. Za chwilę całe towarzystwo zbliżyło się ku œrodkowi. Messala przyjšł to powitanie na pozór obojętnie; przecież pragnšł skorzystać z tej sposobnoœci i przekonać wszystkich, jakbardzo był lubiany i z jakich przyczyn. Zdrowie twoje. Druzusie! – rzekł do najbliżej grajšcego. Pozwól mi swojej tabliczki na chwilę. Podniósł do oczu woskowš tabliczkę, przeliczył zapisane zakłady i rzucił je z pewnym rodzajem wzgardy na stół, mówišc: –Denary i tylko denary – moneta rzeŸnikówifornali. – Na pijanego syna Semeli, na co toRzym schodzi, gdy wnuk Cezara czuwa nocecałe, aby mu nędzny denar Fortuna przyniosła! Potomek Druzusa zaczerwienił się po uszy, a otaczajšcy zagłuszyli jego odpowiedŸ, spieszšc do stołu wœród wykrzykników na czeœć Messali. –Mężowie znad Tybru! –mówił znowu Messala, odbierajšc kubek z koœćmi od stojšcego obok młodzieńca. Kto jest ulubieńcem bogów? Rzymianin. Kto narodom nadaje prawa? Rzymianin. Kto prawem miecza panuje nad œwiatem? Tu już całe towarzystwo wyprzedziło go wodpowiedzi i zawołało chórem: – Rzymianin, Rzymianin! –A przecież...a przecież – rzekł z wolna, aby tym łacniej uwięzić ich uwagę – a przecież jest ktoœ lepszy od najlepszego Rzymianina. Zamilkł i wstrzšsnšł dumnie swš patrycjuszowskš głowš, jakby chcšc słowaswoje jeszcze zaostrzyć; a gdy towarzyszemilczeli, powtórzył pytanie: – Czy słyszycie, jest ktoœ lepszy od najlepszego Rzymianina! – Herkules!! – zakrzyknšł ktoœ z tłumu. – Bachus!! – podsunšł jakiœ satyryk. – Jowisz –Jowisz! – wołali wszyscy. – Nie – odparł Messala – szukajcie raczejwœród ludzi. – Powiedz jego imię, nazwij go – krzyczeli.–Nazwę –rzekł, gdy okrzyki przycichły. – Ten, który do doskonałych przymiotów Rzymianina dodaje przymioty człowieka Wschodu. Ten, który zwycięzców Zachodu uczy sztuki korzystania wschodnich zdobyczy, słowem, uczy rozkoszy Wschodu.–Na Apollina. to przecież ten najlepszy, to jeszcze zawsze Rzymianin! – zauwyżył ktoœwœród głoœnego œmiechu i oklasków, œwiadczšcych, że przemowa Messali zainteresowała wszystkich. –Wschód –mówił dalej –nie zna bogów, ale za to wielbi wino, kobiety i Fortunę, a najwięcej tę ostatniš; dlatego też hasło nasze brzmi: –Kto się odważy na to co ja? Wszędzie da się to hasło zastosować, czy to w bitwie, czy w senacie, a najbardziej przystoi temu, kto szukajšc najlepszego, nie zadrży przed najgorszym. Mówca zmienił teraz glos, przybierajšc lekki, przyjacielski wyraz, bez zatarcia owej wyższoœci, która go cechowała i którš mu dopiero co przyznano. –W wielkiej skrzyni na cytadeli mam pięć talentów w doskonałej monecie, a oto kwityna nie. Mówišc to, wyjšł z tuniki rolkę pergaminów i rzucił je na stół. Cisza panowała zupełna, a wszystkich oczy zwróciły się ku niemu. –Suma ta jest miarš tego, na co się mogę odważyć. Kto z was odważy się na tyle? Milczycie...więc suma za wielka? Dobrze – cofam jeden talent. Cóż, jeszcze nikt? ChodŸcie więc i grajcie o trzy talenty – tylko o trzy...i to nie? A więc stawiam dwa...jeszcze nie? – Niech będzie jeden – jeden bodaj na czeœć rzeki, nad któršœcie œwiatło dzienne ujrzeli –Rzym wschodni przeciw zachodniemu! Barbarzyński Orontesprzeciw œwiętemu Tybrowi! –Orontes przeciw Tybrowi –powtórzył z pogardliwym uœmiechem. Jednak nikt się nieruszył, co widzšc Messala, rzucił kubek nastół i œmiejšc się schował kwity. –Ha, ha, ha! Wiem już, na olimpijskiego Jowisza, dokšd dšżycie: chcecie robić lub powiększyć majštki i po to przybyliœcie do Antiochii. Hola, Cecyliuszu! –Oto jestem. Messalo – zawołał człowiek za nim stojšcy –jestem tu i ginę w tłumie, żebrzšc na próżno o drachmę, aby zapłacićwœciekłego wioœlarza, co mnie tu przywiózł. Niech mnie porwie Pluto, jeœli cinowo przybyli majš wszyscy choć obola przy sobie. Słowa te wywołały szalony œmiech, który rozległ się po całej sali: jeden Messala pozostał poważnym i zimnym. –IdŸ –rzekł do Cecyliusza –idŸ, skšd przybywamy, i niechaj służba przyniesie wina, kubki i puchary. Skoro ci nasi rodacy,co tu przybyli szukać fortuny, nie majš sakiewek, to na syryjskiego Bachusa, chcę się dowiedzieć, czy majš przynajmniej dobre żołšdki. Spiesz się! Potem zwrócił się do Druzusa z głoœnym œmiechem: – Ha, ha, przyjacielu! Nie gniewaj się, żem się Ÿle wyraził o tobie, jako krewnym Cezara, z powodu denara. Użyłem, widzisz, tylko imienia, aby was i o X48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żzPs c{Ă ô c|ˇ}ĹŇc€~—,Tcë:ƒwypróbować, latoroœle Rzymu. ChodŸ Druzusie. chodŸ! –To mówišc, wzišł kubek iwstrzšsnšł koœćmi: – No!! na zgodę i szczęœcie, zagrajmy, wymień jakškolwiek sumę. Obejœcie Messali miało w sobie wiele ciepłai serdecznoœci. Druzus zmiękł w jednej chwili. – Na nimfy, niech i tak będzie – rzekł œmiejšc się. – Będę z tobš rzucał koœci o denara. Przez, stół patrzył na grajšcych młodzieniec, raczej wyrostek; nagle Messala zwrócił się do niego i zapytał: – Coœ ty za jeden?? Chłopiec cofnšł się. –Na Kastora i jego brata! nie chciałem cię obrazić. Zwyczajem jest, między ludŸmi tymœciœlejsze prowadzić rachunki, im sprawa mniejszej wagi. Potrzebuję więc pomocnika;chceszże mi służyć? Młodzieniec dobył tabliczki i gotów był do rachunku. Sposób obejœcia Messali ujmował wszystkich! –Czekaj no, czekaj, Messalo! –wołał Druzus. –Panuje wprawdzie przesšd, że nienależy rozmawiać, gdy się ktoœ właœnie do rzucania koœci zabiera, ale nie mogę powstrzymać ciekawoœci. –Zacznij od pytania, a ja rzucone koœci kubkiem zakryję, abyœ ich nie widział, ot tak. – Mówišc to, nakrył koœci kubkiem. Druzus pytał: – Czy widziałeœ kiedy Kwintusza Ariusza?? – Duumwira?? – Nie, jego syna. – Nie wiedziałem wcnle, że duumwir miał syna. –Mniejsza o to –rzekł Druzus obojętnie –ale to prawda, Messalo, że Pollux nie był chyba podobniejszym Kastorowi, jak ty Ariuszowi. Na uwagę tę zawtórowało dwadzieœcia głosów: – Prawda, prawda! Takież oczy, takaż twarz. – Cóż znowu!! – rzekł ktoœ pogardliwie – Messala jest Rzymianinem, a Ariusz Żydem. – To prawda – potwierdził ktoœ trzeci – jest Żydem. Już zaczynała się wywišzywać utarczka nasłowa, co widzšc Messala, odezwał się poœredniczšc: – Nie ma jeszcze wina, Druzusie; co się zaœ tyczy Ariusza, chętnie wierzę twemu zdaniu, ale pragnšłbym coœ więcej o nim się dowiedzieć. –Zaraz powiem, a klnę się na bogi, że –czyjest Rzymianinem, czy Żydem, nie mówię tego, aby ci uchybić, Messalo, ale –Ariusz jest pięknym, odważnym i rozumnym. Nie przyjšł ofiarowywanych mu względów Cezara, w ogóle otacza się tajemnicš i trzyma się od nas w oddaleniu, jakby się czuł lepszym lub gorszym. W palestrze i szkole szermierki nie miał równego sobie; walczył i zwyciężał modrookich olbrzymówznad Renu lub byki z Sarmacji, jakby to były wišzki miękkiej łoziny. Duumwir zostawił mu wielki majštek, że jednak ma zamiłowanie do broni, wojna jest jego żywiołem. Maksencjusz przyjšł go do swego orszaku i miał z nami płynšć, ale gdzieœ się zapodział w Rawennie. Wiem jednak, że przybył cało – dziœ rano słyszałem o nim. I znowu zamiast przyjœć do pałacu lub cytadeli, zakwaterował się wgospodzie i jak zwykle, zniknšł. Z poczštku słuchał Messala obojętnie, w miarę jednak, jak mówił opowiadajšcy, coraz to więcej zaciekawiał; a na końcu zdjšł rękę z kubka i zawołał: Hej, Kajuszu!Słyszysz? Na to jeden z młodzieńców, stojšcych w pobliżu, a był nim ów towarzysz Messali natorze wyœcigowym, zadowolony z wezwania, odpowiedział: – Nie byłbym przyjacielem twoim, gdybym nie słyszał. – Spodziewam się, że pamiętasz człowieka,który cię dziœ z wozu stršcił? –Alboż to na przypomnienie nie czuję stłuczenia w ramieniu! – i poparł swe słowa wzruszeniem ramion. – No, to dziękuj losowi, który mi pozwolił znaleŸć twego nieprzyjaciela. Słuchaj dalej:Tu Messala zwrócił się do Druzusa: –Opowiedz nam co więcej o tym, co jest Żydem i Rzymianinem równoczeœnie. Na Feba, to zestawienie doskonalszym jest i może wytworzyć połšczenie lepsze od centaura! Jakże się ubiera? – Po żydowsku!! –Słyszysz, Kajuszu –mówił Messala – ten człowek po pierwsze: jest młody, po drugie, ma twarz rzymskš, po trzecie, nosisuknie żydowskie, po czwarte, pokonuje konie, przewraca wozy, stosownie do okolicznoœci. Pomóżże memu przyjacielowi, Druzusie, i powiedz, że ten Ariusz posiada różne języki, bo inaczej nie mógłby być dziœ Żydem, jutro Rzymianinem; wštpię jednak, czy włada œwietnym językiem Aten?– Mogę cię upewnić Messalo, że mówi tak czysto, iż mógłby nawet walczyć na Istmusie. –Słyszysz, Kajuszu? – mówił Messala – potrafi zgrabnie rozmawiać z kobietš po grecku; to już mego rachunku punkt pišty. Cóż ty na to? – Ty go znalazłeœ Messalo – odparł Kajusz– albo sam o sobie zwštpić muszę. –Przepraszam cię, Kajuszu i was wszystkich, co tu jesteœcie, że rozmawiam zagadkami – rzekł Messala ujmujšco. –Na wszystkie bogi, nie będę nadużywał długo waszej grzecznoœci, ale pomóżcie mi zagadkę tę rozwišzać. Patrzcie! – tu znów rękę na kubku położył i œmiejšc się, mówiłdalej. – Patrzcie tu tak blisko mam Pytie i ich tajemnicze wróżby! Zdaje mi się, że mówiłeœ o jakiejœ tajemnicy między Ariuszem a jego synem, wszak tak? –Historia jego nie jest tajemnicš odparł Druzus – a wszyscy wiedzš, że gdy Ariusz ojciec popłynšł w morze, aby œcigać korsarzy, nie miał żony, ani rodziny. Wrócił zaœ z chłopcem, tym, o którym mówimy, i następnego dnia adoptował go. –Adoptował go? – powtórzył Messala. –Powieœć twoja zajmuje mnie! Gdzież duumwir mógł znaleŸć chłopca? –Na to chyba nikt ci nie zdoła odpowiedzieć, Messalo. Chyba sam Ariusz, Słyszałem, że duumwir wœród bitwy stracił głowę, inna galera znalazła go walczšcego z bałwanami na kruchej desce iw towarzystwie młodego chłopca, który mu życie ocalił. Opowiadał mi tę historię jeden z tych, którzy na owej ratunkowej znajdowali się galerze; stšd nie może prawdziwoœci słów tych zaprzeczyć. W końcu dodam, że mówiono, jakoby towarzysz duumwira był Żydem. – Żydem?? ...– powtórzył Messala. –I niewolnikiem. – Jak to, Druzusie, niewolnikiem? ... – Gdy ich na okręt zabrano, duumwir miał zbroję trybuna, a ów ubranie wioœlarza. Messala już się nie opierał o stół. –Wioœl...–połknšł wyraz i spojrzał wkoło wzrokiem po raz pierwszy w życiu zmieszanym. W tej chwili właœnie wszedł szereg niewolników do sali, jedni nieœli wielkie amfory i czary z winem, inni koszyki z owocami, i cukrami, inni jeszcze puchary i kubki, a prawie wszystko srebrne. Widok ten dodał Messali natchnienia i siły; za chwilę stał na stołku i mówił dŸwięcznym głosem: –Mężowie znad Tybru, pozwólcie nam zmienić oczekiwanie wodza na ucztę Bachusa. Kogo wybierzecie na przełożonego? Druzus wstał. – Komuż przystoi być pierwszym wobec fundatora?? – rzekł. Odpowiedzcież Rzymianie! Zgromadzeni potwierdzili wybór okrzykiem. Messala zdjšł wieniec z głowy i podał go Druzusowi, a ten wszedł na stół i w obliczu wszystkich uwieńczył Messalę, czynišc go panem uczty. – Razem ze mnš przyszło kilku przyjaciół wprost z uczty. Aby ta nowa biesiada zaczęła się zgodnie ze starym, œwiętym obyczajem, należy tu przynieœć tego, którego najzupełniej zmógł słodki sok winnej jagody. Wiele głosów wołało: Oto on, oto on! Nareszcie dŸwignięto z podłogi młodzieńca, tak nadzwyczajnej pięknoœci, że zaiste mógłby przedstawić samego bożka pijaństwa, tylko –korona spadłaby mu z głowy, a ręka nie zdołałaby utrzymać tyrsu. – PosadŸcie go na stół – rzekł przełożony.Nie mógł siedzieć. – Pomóż mu, Druzusie. Druzus wzišł nieprzytomnego w swe ramiona. Potem zwrócił się Messala do upitego i rzekł wœród ogólnego milczenia: O Bachusie,największy z bogów, sprzyjaj nam dzisiaj; a w moich i moich towarzyszy imieniu złożęten wieniec na twoim ołtarzu w gaju Dafny.Pochylił się, włożył znów wieniec na głowę, zdjšł kubek, który pokrywał rzucone koœci, i rzekł z uœmiechem: Patrz, Druzusie, moim jest denar. Okrzyki wstrzšsnęły salš, aż posšgi Atlasów zadrżały. Orgia się rozpoczęła. ROZDZIAŁ XIX Szejk Ilderim miał wielkie znaczenie, którego nie mógł i nie chciał zachwiać przez nieodpowiednie stanowi swojemu wystšpienie. Musiał dbać o sławę swego pokolenia, jak to przystoi księciu patriarsze, najbogatszemu z ksišżšt na całej pustyni wschodnio-syryjskiej. Dzięki tej przezornoœci, uchodził i w miastach za najmożniejszego władcę na całym Wschodzie. Sława ta była słusznš, gdyż rzeczywiœcie bogatym był w pienišdze, sługi, wielbłšdy, konie i wszelkš trzodę...Nic też dziwnego, że majšc dostatki, lubił pewnš wystawnoœćizbytkowš wygodę, wysoko na Wschodzie cenionš, która go podnosiła nie tylko w oczach własnych, ale dawała mu znaczenieu obcych. Gdy goœcił w gaju palmowym, jeszcze większš się otaczał wytwornoœciš. Miał tam trzy duże namioty. Jeden z tych namiotów był przeznaczony dla niego samego, drugi dla goœci, a trzeci dla ulubionej żony i jej orszaku. –Prócz owych głównych namiotów, były i mniejsze, którezajmowali słudzy i ludzie stanowišcy orszak szejka. Ludzi tych wybrał sam Ilderim z najodważniejszych; byli to ludzie silni i waleczni, umiejšcy się obchodzić z koniem, łukiem i oszczepem. Wprawdzie mienie Ilderima nie podlegało w gaju żadnemu niebezpi eczeństwu, ale jednak, będšc z przyzwyczajenia, które jest drugš naturš ludzkš, ostrożnym, umieœcił wielbłšdy, kozy i krowy w miejscu, które otaczały namioty, aby lew lub złodziej o zdobycz się nie pokusił. Czynił to także dlatego, aby porzšdku i karnoœci nigdy nie rozluŸniać. Nie zmieniajšc nigdy sposobu życia, zachował Ilderim obyczaje swego narodu, a życie w gaju było tylko dalszym cišgiem życia w pustyni, prawdziwie patriarchalne, jakim żyli dawni pasterze izraelscy. Każdym razem, gdy przybywał na nowo do gaju, ceremonia osiedlin odbywała się zawsze w niezmienny sposób. Ilderim zatrzymywał konia na miejscu, które mu się wydało najdogodniejszym i wbijał w niedzidę, mówišc: tu rozbijecie namiot, wejœcie będzie od południa, jezioro przed wejœciem, a u stóp tych oto palm, dzieci pustyni, będziemy co dnia podziwiać zachód słońca. Wymawiajšc słowa te, zbliżył się do grupy,składajšcej się z trzech wielkich palm, po jednej z nich potarł rękš, jak gdyby głaskał grzywę konia lub ukochane dziecię. Któż więcej jak szejk może mieć prawo wstrzymywać karawanę i oznaczyć miejscedo rozbicia namiotu? Toteż natychmiast wyjęto włócznię z ziemi,a w otwór, który pozostał, utkwiono pierwszy pal jako podporę namiotu; dookołategoż wbito w równych odstępach osiem innych pali w trzech rzędach. Skoro pale już tkwiły w ziemi, kobiety i dzieci przystšpiły i rozpakowały tkaniny i kobierce, które na grzbietach wielbłšdów się znajdowały. Któż, jeœli nie niewiasty miały się zajšć tš pracš? Wszak to one strzygły brunatnš sierœć kóz, one przędły z niej nici, a z nici utkały płótno. Wszakże to one przyszywały potem kosztowne tkaniny i stworzyły szczelnie chronišcy dach. Ileż to œmiechu, ile żartów brzmiało w orszaku szejka, gdy rozcišgano tkaniny od pala do pala, przymocowujšc je trwałej kołkami. A gdy nareszcie obwieszono œcianykosztownymi matami i stanšł namiot taki sam, jak na pustyni, i wydał im się piękny, czekano tylko na pochwałę dobrotliwego pana! Gdy wszedł i obejrzał sobie położenie namiotu, wejœcie, jezioro, słońce i drzewa palmowe, rzekł, zacierajšc z zadowolenia ręce: bardzo dobrze! Przysposóbcie sobie legowiska, jakoumiecie, a wieczorem będziemy doprawiać chleb arakiem, a mleko miodem; każde ognisko otrzyma jagnię. Bóg z wami! Nie zabraknie nam wody, bo jezioro będzie naszym Ÿródłem, a trzody i juczne zwierzęta znajdujš dostatecznš paszę. Bóg z wami, dzieci moje! IdŸcie! Z radosnymi okrzykami rozbiegło się wszystko, aby i sobie przysposobić mieszkanie. Kilku pozostało, aby urzšdzić wnętrze szejkowego namiotu. Służebni zawiesili kotarę u głównego pala, dzielšc tym sposobem cały namiot na dwie połowy;pierwszš, po prawej stronie, miał zamieszkać Ilderim, drugš jego rumaki. Koniuszowie wprowadzili w przegrodę pieszczšc i głaskajšc zwierzęta, jak najmilsze dzieci. Około œrodkowego słupa ułożono broń: piki, pociski, luki, strzały i tarcze; nad nimi wisiała szabla władcy kształtu księżyca na nowiu. Œwiatło dzienneubiegało się o lepsze z blaskiem klejnotów, którymi był a wysadzana rękojeœć. Na przeciwnej œcianie namiotu lœniły uprzęże koni, a œwietnoœć ich przypominała œwietnoœć liberii sług królewskich. Suknie pana, jego szaty wełniane i sukienne, tunikii barwiste chusty na zawoje zajmowały mniej widoczny zakštek. Tymczasem kobiety zajęły się rozpakowywaniem jak i rozłożeniem tapczanów, szejkowi równie niezbędnych, jak jego własna broda, spadajšca na piersi.Zbierajšc się do tej ważnej roboty, rozłożyły drewnianš ramę z trzech częœci prostokštnych złożonš, zwracajšc otwór do drzwi. Ramę tę pokryły następnie poduszkami i kapš z bršzowej złotem przerabianej tkaniny, tworzšc siedzenie; w rogach prostokštu umieœciły oparcia i wałki obleczone w niebieskie i purpurowe sukno. U stóp tapczanu rozłożyły kobierzecaż do wejœcia. Potem napełniły wodš dzbany i zawiesiły skórzane wory z mocnym napojem na właœciwych miejscach.Któryż Arab nie nazwałby Ilderima najszczęœliwszym z ludzi? Taki był namiot, u którego progu zostawiliœmy Ben-Hura. Słudzy czekali na rozkazy pana, jeden zdejmował mu sandały, drugi rozwišzywał rzymskie trzewiki Ben-Hura, po czym obaj zrzucili kurzem pokryte płaszcze podróżne, a włożyli cienkie płócienne opończe. Witam cię w Imię Boga, wejdŸ i spocznij –rzekł gospodarz serdecznie do goœcia językiem używanym na rynku jerozolimskim, prowadzšc go do tapczanu. – Ja usišdę tutaj – mówił dalej, wskazujšcmiejsce – a mój goœć tu. Służebnica natychmiast na dany znak ułożyła poduszki i wałki, aby stanowiły wygodne wezgłowie; po czym obaj usiedli, a ona umyła im nogi wodš z jeziora przyniesionš i otarła ręcznikami umyœlnie na ten cel przygotowanymi. –U nas, na pustyni mówiš – zaczšł Ilderim,głaszczšc brodę i dzielšc jš cienkimi palcami – że chęć do jadła wróży długie życie. Czy chcesz jeœć? –Stosownie do tego co mówisz, czcigodny szejku, powinien bym żyć setki lat, bo oto jestem u drzwi twoich jako lew zgłodniały – odparł Ben-Hur. – Nie odprawię cię jako lwa, ale przecież dostaniesz najlepsze jagnię z mojej trzody. Ilderim klasnšł w ręce. –IdŸ do cudzoziemca w goœcinnym namiocieipowiedz mu, że ja, Ilderim, życzę mu pokoju. Sługa skłonił się. –Powiedz mu również – cišgnšł dalej Ilderim –że wróciłem z goœciem, z którym łamać będę chleb, jeœli więc Baltazar Mšdry zechce wspólnie z nami się podzielić,to będzie nas trzech; a dla ptaków jeszcze zostanie. Sługa opuœcił namiot, gospodarz rzekł: – Wypocznijmy teraz. Mówišc te słowa, usiadł Ilderim na dywanie sposobem, jakim dotšd siadajš kupcy w bazarze w Damaszku, a umieœciwszy się wygodnie, rzekł poważnie. Gdy jesteœ moim goœciem, piłeœ ze mnš, a wkrótce masz spożywać sól, nie obrażę cię, gdy zapytam: kim jesteœ? –Szejku Ilderimie – rzekł Ben-Hur, spokojnie znoszšc jego badawcze spojrzenie. –Nie myœl, proszę, iż sobie lekceważę twoje słuszne pytanie; przypomnij sobie jednak, czy nigdy w twoimżyciu nie było chwili, w której by odpowiedŸ na takie pytanie nie była zbrodniš przeciw sobie samemu? – Na wspaniałoœć Salomona, zaiste, było tak! – odparł Ilderim. – Zdrada samego siebie, bywa często zdradš całego pokolenia! –Dzięki, dzięki ci, czcigodny szejku –zawołał Ben-Hur z zapałem. –Nigdy nie dałeœ lepszej odpowiedzi. Z niej widzę, poprzestaniesz na zapewnieniu, iż nie zawiodę zaufania, o które błagam, co więcej, będziesz je wyżej cenił niż opowieœć mego nędznego żywota. Szejk skłonił się, a Ben-Hur spiesznie skorzystał ze sposobnoœci i mówił dalej: –Ponieważ raczysz mnie wysłuchać, więc oznajmiam ci, iż nie jestem Rzymianinem, a imię, które noszę, nie jest moje. Ilderim na te słowa chwycił się za brodę i spojrzał bystro spod gęstych i zsuniętych brwi na goœcia. – Dalej – mówił Ben-Hur – jestem Izraelitšz pokolenia Judy. Szejk podniósł brwi. –Co więcej, szejku, jestem Żydem i żywię żal do Rzymu, wobec którego twoja krzywda jest zaprawdę troskš dziecka. Starzec gładził brodę z nerwowym poœpiechem, a brwi zsunšł tak mocno, że zasłaniały blaski jego oczu. –Na koniec przysięgam ci na przymierze, które Pan z narodem moim zawarł, że jeœlimi pomożesz do zemsty, której pragnę, pienišdze i sława wyœcigów twoimi będš. Brwi Ilderima rozsunęły się, głowa podniosła, twarz nabierała swobodnego wyrazu, słowem, niepodobna było nie spostrzec zadowolenia ogarniajšcego Araba.by was i o X48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż€P!cqüc‚m‘cƒţ,†c„„;Č…L> €–Dosyć –rzekł. – Jeœli język twój kłamcš jest, to zaiste i Salomon nie byłby wobec ciebie bezpiecznym. Że nie jesteœ Rzymianinem i jako Żyd masz nienawiœć do Rzymu, wierzę: i na tym mi doœć. Inna rzecz, czy posiadasz potrzebnš zręcznoœć iwprawę? Umiesz ty prowadzić konie w zaprzęgu? A cóż dopiero takie konie? Czy potrafisz je opanować na tyle, aby cię znały, aby szły na twe skinienie aż do ostatniego tchu, aby w niebezpieczeństwie życia jeszcze ci były posłuszne? Ten dar, synu mój, nie każdemu jest dany, a zaprawdę znałem króla, co rzšdził milionami ludzi i był ich samowładnym panem, a przecież konie słuchać go nie chciały...Pojmujesz, że nie mówię to o tych pospolitych zwierzętach, które sš niewolnikami – nie, nie myœlę tu o koniach zkrwi i kształtu a pozbawionych ducha – aleo zwierzętach moich. One! One to królowie i ksišżęta swego rodzaju, one, potomkowie faraonowych stadnin. – One, zwierzęta – a przecież towarzysze i przyjaciele moi, co dzielš mój namiot i moje posłanie, a wzrosły wœród dzieci moich. To obcowanie iwychowanie wyrobiło w nich pewne przymioty ludzkie; z instynktami zwierzęcymi łšczš nasz dowcip, ze zmysłami naszš duszę, a pragnienie sławy,miłoœć, nienawiœć i ofiara siebie, czyni z nich bohaterów czasu wojny. Wychowałem je w wielkim celu, a oddaję ci je w opiekę, jakbym oddawał kochanš i kochajšcš kobietę. Hej jest tam który? Wszedł sługa. – PrzyprowadŸ araby. Wezwany uchylił zasłony, dzielšcej namiot iukazały się konie, które zatrzymały się na chwilę, nie ufajšc zaproszeniu. –ChodŸcie! – zawołał Ilderim. – Czego się wahacie, czyż nie wiecie, że nie posiadam nic, co by nie było wasze? Zbliżcie się! Konie z wolna i poważnie weszły do mieszkania swego pana. –Synu Izraela –rzekł szejk –wasz Mojżeszwielkim był człowiekiem, ale –ha, ha, ha! Nie mogę się wstrzymać od pogardliwego œmiechu, gdy pomyœlę, że pozwolił ojcom twoim używać pracowitego wołu i powolnego osła, a zabronił posiadać konia. Ha, ha, ha! Zaprawdę? nie byłby chyba tak uczynił, gdyby widział moje konie. O tego –i tego! – Mówišc te słowa, kładł rękę na głowie najbliższego zwierzęcia i głaskał jez dumš. –To, co mówisz, nie jest prawdš – rzekł Ben-Hur goršco. –Mojżesz był zarówno wojownikiem, jak prawodawcš, od Boga umiłowanym. Czyż wojować, walczyć nie znaczy to samo, co kochać stworzenia pokrewne tak, jako i tamte? Zgrabny łeb koński z wielkimi oczami, łagodnymi, jak oczy łani a przysłoniętymi spadajšcš na czoło grzywš, o małych spiczastych i naprzód wysuniętych uszach, przysunšł się w tej chwili ku Ben-Hurowi, aż oparł się na jego piersi i rozwierajšc nozdrza, zdawał się pytać: – Któż ty za jeden? Młodzieniec poznał jednego z czwórki na wyœcigach widzianej. –Powitał mšdre zwierzę, wycišgajšc doń rękę. –O bluŸniercy, aby ich dni przeminęły! – mówił szejk z uczuciem człowieka, własnej bronišcego sławy. –Oœmielajš się mówić, że nasze konie pełnej krwi pochodzš z nizejskich pastwisk w Persji. Prawda, pierwszemu Arabowi dał Bóg niezmierzonš przestrzeń piasku, kilka łysych wzgórz i rozsiane gdzieniegdzie gorzkie Ÿródła, mówišc: –Patrz, oto twój kraj. – Biedny człowiek żalił się swej nędzy, a Pan ulitował się i rzekł: –Nie lękaj się bo otrzymasz podwójne błogosławieństwo! – Arab złożył dzięki i zwiarš poszedł szukać obiecanej pomyœlnoœci. Przeszedł kraj wokoło –i nie znalazł nic; poszedł w głšb pustyni i szedłniš, gdy nagle w sercu pustyni ujrzał zielonš wyspę, a wœród bujnej zielonoœci stada wielbłšdów i koni. Odtšd chował te zwierzęta starannie i strzegł z miłoœciš, jakiej były godne jako najlepsze dary Przedwiecznego. Z tej zielonej wyspy pochodzš wszystkie konie na ziemi, nawet te na pastwiskach nizyjskich. PóŸniej dostały się aż na północ do nizin, gdzie dmš wiatry od morza „zimnych wichrów ”. –Wierz, że to wszystko jest prawdš, a gdyby niš nie było, to niech już żaden amulet nie ma siły dla Araba. – Jednak posiadam i dowody. Klasnšł w dłonie. – Przynieœ mi rodowody koni – rzekł do sługi, który wszedł właœnie. Tymczasem zabawiał się szejk końmi, głaszczšc i pieszczšc je, nie pomijajšc żadnego. Wnet weszło szeœciu ludzi ze szkatułkami z cedrowego drzewa, ozdobnymi i okutymi rzeŸbionym mosišdzem.–No – rzekł Ilderim, skoro je postawiono na kobiercu: –Nie chciałem wszystkich, tylko rejestry tych tu koni, podajcie je więc, a resztę odnieœcie. Skoro otworzył szkatułkę, ujrzał Ben-Hur,iż była napełniona tabliczkami z koœci słoniowej. Pewna iloœć tabliczek nawleczonabyła na pierœcień ze srebrnego drutu, a żenie były grubsze od opłatków, więc na każdej obršczce znajdowały się takich tabliczek tysišce. –Słyszałem –rzekł Ilderim, bioršc kilka pierœcieni w rękę –słyszałem, z jakim staraniem i trudem starsi i uczeni w Piœmiezapisujš w œwištyni œwiętego miasta imiona nowo narodzonych, aby każdy syn Izraela mógł wykazać swych przodków od samego poczštku, choćby nawet od Patriarchów. Moi ojcowie, niechaj ich pamięć przez wiekikwitnie, nie mieli sobie za grzech stosowanie tego zwyczaju do swych niemych sług. Zobacz tabliczki! Ben-Hur wzišł pierœcienie, a zdejmujšc z nich tabliczki zobaczył, że sš zapisane grubymi arabskimi hieroglifami, które na powierzchni koœci rozpalonš wypalano igłš. – Czy potrafisz je przeczytać, synu Izraela? – Nie – chcšc, bym je ocenił, musisz mi wytłumaczyć te zawiłe znaki. –Wiedz zatem, że każda tabliczka nosi imię Ÿrebięcia czystej krwi zrodzonego moim ojcom przez cišg lat tysišca, wraz z nazwiskiem jego rodziców. Przypatrz się szczególnie datom, abyœ tym bardziej uwierzył. Niektóre tabliczki były już całkiem starte, a wszystkie pożółkłe od staroœci. –W tej to szkatule, mogę to œmiało powiedzieć, mam dokładnš i udowodnionš historię rodu tych moich ulubieńców. Wiem, skšd pochodzš, tak te, co przy mnie stojš, jak ten, co się od ciebie domaga pieszczoty.–Tak, wierzaj mi, jak one tu weszły na moje wezwanie, tak przychodziły do ojców moich, pod taki sam namiot jeœć z ich ršk i przyjšć pieszczotę, i dziękowały za niš, jak dzieci, bez słów. A teraz synu Izraela, musisz mi wierzyć, gdy powiem: że gdym japanem pustyni, to one mymi dostojnikami. Zabierz mi je, a stanę się jako człowiek chory, opuszczony przez karawanę w pustyni i na œmierć skazany. – Im zawdzięczam, iż wiek nie osłabił grozy, która jest postrachem złoczyńców na drogach między miastami i zaprawdę tak pozostanie, póki nimi jeŸdzić będę. Ha, ha, ha! Ileż cudów mógłbym ci opowiedzieć z dziejów ich przodków! Kiedyœ ucznię to, na dziœ doœć będzie, gdy powiem, że nigdy nie ustały w pogoni, ani je dopędzono w ucieczce! Ale pamiętaj, że było to na piaskach pustyni i pod siodłem. Teraz inna rzecz, troska moja jest wielka, bo oto pierwszy raz majš iœć w jarzmie i tyle warunków potrzeba do powodzenia. A jednak majš dumę, szybkoœć i wytrwałoœć – to wiele i dlatego, jeœli znajdš pana, zwyciężš. Synu Izraela! Jeœli ty nim będziesz, przysięgam, że dzień, który cię tu przywiódł, szczęœliwym będzie. Mów teraz o sobie. –Pojmuję teraz – rzekł Ben-Hur – dlaczegoArab kocha konia najbardziej zaraz po swoich dzieciach. Pojmuję także, że dlategokonie arabskie najlepszymi sš na œwiecie. Na co jednak, czcigodny szejku, mam mówić o mojej zręcznoœci? Wszak słowa i obietnice ludzkie tak łatwo zawodzš, daj milepiej twojš czwórkę w ręce i pozwól jutroprzejechać się niš po równinie. Twarz Ilderima rozjaœniała radoœciš i chciał coœ rzec, gdy go wstrzymał Ben-Hur, mówišc: –Wstrzymaj się chwilę i pozwól mi wypowiedzieć całš mojš myœl. Wiele rzeczyuczyłem się od sławnych mistrzów w Rzymie, nie przypuszczajšc wcnle, abym ichnauki tak szybko i w takiej okolicznoœci mógł spożytkować. Oto ta nauka mówi mi, aty, czcigodny szejku, przyznasz mi pewnie,że ci synowie pustyni jakkolwiek posiadajš szybkoœć orła a wytrwałoœć lwa, to przecież mogš zawieœć twe nadzieje, jeœli się nie przyzwyczajš razem chodzić w jarzmie. Bo pomyœl tylko, każdy z nich musimieć jakiœ szczególniejszy, przymiot lub właœciwš sobie wadę. I lak jeden z czterech koni musi być najszybszy, a jedennajpowolniejszy, bystry biegnie do zwycięstwa, leniwy cišgnie ku porażce, przyczynš dzisiejszego niepowodzenia było właœnie to, że woŸnica nie mógł najgorszego do zgodnego biegu z najlepszym doprowadzić. Moja próba może się równie nie udać, ale cię przed tym ostrzegę i to ci przysięgam. Dlatego też mówię ci, że jeœli zdołam rumaki twoje ujeŸdzić tak, aby szły za mojš wolš, cztery jak jeden, to wygrasz wieniec i sestercje, a ja nasycę się zemstš. Cóż na to powiesz? Ilderim słuchał, gładzšc brodę przez chwilę; w końcu rzekł z uœmiechem: –Mamy na pustyni przysłowie, które mówi: Jeœli ugotujesz potrawę czczymi słowami, dam ci morze masła. – Ale ja mam o tobie lepsze wyobrażenie – jutro będziesz miał konie. W tej chwili jakiœ ruch dał się słyszeć u drzwi namiotu. –Oto wieczerza, a i przyjaciel mój Baltazarzbliża się, zapoznasz się z nim; opowiada on rzeczy, które się nigdy nie sprzykrzš Izraelicie. –Po tych słowach odwrócił się do sługi i rzekł: – Zabierzcie rejestry i odprowadŸcie rumaki na miejsce. Uczynili, jak im rozkazano. Jeœli czytelnik przypomni sobie ucztę mędrców przy ich spotkaniu się na pustyni, to łatwiej zrozumie przygotowania do wieczerzy w namiocie Ilderima. Cala różnica polega na lepszej usłudze i obfitoœci potraw i naczyń. Na kobiercu przed tapczanem położono trzy maty, po czym przyniesiono stół na stopę wysoki, postawiono go, i nakryto suknem. Na boku, pod nadzorem służebnej, rozłożono glinianeprzenoœne ognisko, a raczej piec, w którympieczono chleb, czyli ciasto na goršco podawane, a sporzšdzone z mški na żarnach mielonej. Zgrzyt tego narzędzia umieszczonego w sšsiednim namiocie, dochodził uszu goœci. Tymczasem Baltazar zbliżył się do tapczanu, przy którym oczekiwali go Ilderim i Ben- Hur. Obszerna, powłóczysta szata okrywała starca, krok niepewny, ruchy powolne i ostrożne czyniły go zależnym od ramienia sługi, który go prowadził. –Pokój tobie, przyjacielu – rzekł Ilderim –pokój i powitanie. Egipcjanin podniósł głowę i odparł: Życzę ci również pokoju, tobie i twoim. Niech błogosławieństwo prawdziwego, jedynego Boga, będzie z wami. Zachowanie się starca, łagodne i poważne, wzbudziło szacunek w sercu Ben-Hura; słowa błogosławieństwa i pochylenie głowy jemu były przeznaczone, bo gdy je wymawiał, oczy sędziwego goœcia, zapadłeale œwięcšce, spoczęły na jego twarzy. Spojrzenie to przecišgłe i badawcze, wzbudziło w duszy młodzieńca nowe i tajemnicze uczucie, a tak silne, że w cišgu całej wieczerzy musiał patrzeć na pomarszczonš i bladš twarz st arca, chcšc wyczytać myœli jego. Ile razy poszedł za tym popędem ciekawoœci, czy serca, zawsze ujrzał wyraz słodki, spokojny i ufny, jaki nas zachwyca u niewinnych dzieci. Zrozumiał więc, że wyraz ten nie był przelotnym ani udanym, ale właœciwym starcowi. – Oto ten, Baltazarze – rzekł szejk – który dziœ z nami chleb łamać będzie. Egipcjanin spojrzał na młodzieńca i znów wyglšdał, jakby niepewny i wštpišcy, co widzšc szejk, mówił dalej: przyobiecałem oddać mu konie moje jutro na próbę, jeœli mu pójdš za rękš, poprowadzi je w cyrku. Baltazar patrzył cišgle tak samo. –Jest mi dobrze polecony – mówił dalej Ilderim, zdziwiony milczeniem przyjaciela –dowiedz się, że jest synem szlachetnego wodza rzymskiego Ariusza, chociaż – tu szejk zawahał się, jednak skończył z uœmiechem – chociaż powiada, że jest synem izraelskim z pokolenia Judy, a ja, nawielkoœć Boga, ja wierzę temu, co mówi. Baltazar nie mógł dłużej milczenia swego nie wytłumaczyć i rzekł: – Dziœ, Dobrotliwy szejku, życie moje było w niebezpieczeństwie i byłbym je niewštpliwie postradał, gdyby nie młodzieniec –żywy obraz tego, jeœli nie tensam – który mnie uratował, gdy wszyscy odbiegli. – To rzekłszy, obrócił się wprost do Ben-Hura i zapytał: – Czy ty nim jesteœ?–Nie mogę temu wprost zaprzeczyć – odparł skromnie. – Ja to bowiem wstrzymałem konie tego œmiałka, gdy nadjeżdżały na twego wielbłšda u krynicy kastalskiej, a córka dała mi kubek. Tu wyjšł kubek spoza swej tuniki i podał go Baltazarowi. Twarz Egipcjanina wypogodniała radoœciš. –Pan zesłał mi dziœ ciebie u krynicy –rzekł drżšcym głosem, wycišgajšc rękę do Ben- Hura – a teraz sprowadza cię tutaj.Składam Mu dzięki, a ty oddaj Mu czeœć, booto mogę ci okazać wdzięcznoœć i uczynię to: kubek twoim jest i zachowaj go. Ben-Hur przyjšł dar, a Baltazar domyœlajšcsię ciekawoœci Ilderima z jego wejrzenia, opowiedział zdarzenie u krynicy. –Jak to? –rzekł szejk do Ben-Hura – nie rzekłeœ mi nic o tym, co starczyło za najlepsze polecenie. Czyż nie jestem Arabem? Czyż nie jest on moim goœciem? Nie wiesz, że prawo goœcinnoœci mówi, iż złe lub dobre goœciowi wyœwiadczone jest zarazem mnie uczynione? Gdzież zaiste miałeœ odebrać zasłużonš nagrodę, jeœli nie tu? Czyjaż ręka, jeœli nie moja, dać ci jš miała? Głos jego przy końcu mowy zaostrzył się bardzo. –Daruj, czcigodny szejku, i nie zapominaj proszę, że nie przyszedłem tu po żadnš nagrodę ani wielkš, ani małš. Co więcej, pragnę, być wolnym od posšdzenia: tę samšbowiem przysługę oddałbym każdemu ze sług twoich. –Ależ to mój przyjaciel, goœć – nie sługa, czyż nie widzisz w tym wielkiego szczęœcia,wielkiej łaski losu? – Potem zwracajšc się do Baltazara, mówił dalej: klnę się na wszechmoc Boga: on nie jest Rzymianinem. Służba kończyła właœnie przygotowania dowieczerzy, na nich więc zwrócił szejk uwagę. Jeœli czytelnik pamięta historię, którš Baltazar opowiedział na pustyni, to wyobrazi sobie łatwo, jakie wrażenie bezinteresownoœć Ben-Hura na nim zrobić musiała. On także pojmował poœwięcenie się dla wszystkich bez różnicy, a odkupienie, które mu było w nagrodę obiecane, odkupienie, którego oczekiwał, miało być również odkupieniem wszystkich. Toteż czyn Ben- Hura, a bardziej jego zapewnienie, że poniósłby ofiarę swego życia dla każdego, wydało mu się jakby echem jego własnej duszy. Zbliżył się więcdo młodzieńca i rzekł: – Jak chciał szejk, żeby cię nazywać? Zdaje mi się, że to było jakieœ rzymskie imię? – Ariusz, syn Ariusza. – A przecież nie jesteœ Rzymianinem. – Cała moja rodzina była żydowska. – Mówisz, że była, czyżby pomarli? Pytanie tak proste, a przecież w kłopot wprowadzajšce. Szczęœciem Ilderim uwolniłBen- Hura od odpowiedzi, wzywajšc do wieczerzy. Młodzieniec poprowadził Baltazara bliżej stołu, gdzie wszyscy usiedli wschodnim obyczajem; przyniesiono naczynia do umyciaršk i ręczniki do otarcia, po czym na dany przez szejka znak, słudzy powstali cicho, agłos Egipcjanina drżšcy œwiętym wzruszeniem, rozległ się w namiocie: –Ojcze wszystkich, Boże! Wszystko co posiadamy, pochodzi od ciebie. Przyjmij nasze dzięki, pobłogosław nam, abyœmy nadal wolę Twojš sprawować mogli! Było to to samo dziękczynienie, które niegdyœ, przed laty Baltazar odmówił wspólnie z braćmi Kasprem, Grekiem i Melchiorem –Hindusem, na pustyni i które rozmaitymi wypowiedziane językami, było dla nich dowodem obecnoœci Bożej. Stół, przy którym zasiedli, pełen był pożywnych i delikatnych specjałów Wschodu. Były tam ciasta prosto z pieca, jarzyny z ogrodów, mięso osobno lub z jarzynami, mleko, miód i masło, a wszystko w obfitoœci. Biesiadnicy spożywaliipili w milczeniu, bo byli głodni, a nie używali ani noży, ani widelców, ani kubków,ani talerzy. Rozmawiano z poczštku mało, dopiero po uczcie rozmawiano z podwójnš ochotš. W takim towarzystwie, w którym zasiadł Arab, Żyd i Egipcjanin, a wszyscy wierzšcy w Boga – jakiż mógł być przedmiot rozmowy, jeœli nie Bóg? Któż zaœ miał o Nim mówić, jak nie ten, który Je widział zapowiedziane przez gwiazdę, słyszał w głosie i czuł w obecnoœci tego Ducha, co gotak cudownie prowadzšc, œwiadczyć o sobienakazał! ROZDZIAŁ XX Z powodu cieni, jakie okoliczne góry rzucały po zachodzie słońca na gaj palmowy, nie było owego przyjemnego mroku, który stanowi przejœcie między dniem a nocš. Wobec tak szybko zapadajšcej nocy słudzy wnieœli do namiotucztery mosiężne œwieczniki i postawili je naraba.by was i o X48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż†Pňc‡BGcˆ‰‹c‰-ÔcŠč;rogach stołu. Przy tym jasnym oœwietleniu,prowadzono dalej rozmowę narzeczem syryjskim, jakiego w tej częœci œwiata powszechnie używano. Egipcjanin opowiadał dzieje owego spotkania na pustyni i zgodził się z szejkiem, iż w grudniu minęło dwadzieœcia siedem lat od owej chwili, kiedy on i jego towarzysze, uciekajšc przed Herodem, stanęli u namiotu, proszšc o schronienie. Słuchano opowiadania z zajęciem, nawet słudzy starali się pochwycić chociażby fragmenty. Ben-Hur zaœ słuchał, jak człowiek, który się spodziewa objawienia rzeczy , majšcej znaczenie dla całego œwiata, a szczególnie dla narodu izraelskiego. W umyœle jego, jak to wnet zobaczymy, powstał zamiar mogšcy zmienićkierunek jego życia, może nawet zmienić jecałkiem. W miarę, jak Baltazar opowiadał, potęgowało się wrażenie, jakie odczuwał. Przy końcu stały się uczucia jego głębokie,bez cienia wštpliwoœci; pragnšł jednak dowiedzieć się więcej o następstwach owego zdarzenia. Tutaj musimy czytelnikowi wyjaœnić, że opowiadanie nasze przypada na czas nauczycielskiego wystšpienia Syna Najœwiętszej Maryi Panny. Raz jeden widzieliœmy Go od owej chwili, kiedy ten sam Baltazar oddawał Mu czeœć, jako Dziecięciu na łonie Matki, w jaskini koło Betlejem. Odtšd aż po koniec opowiadania naszego, cišgle będziemy spotykali Dziecię, a bieg opowiadanych wypadków będzie nas cišgle zbliżał do niego, aż poznamy Go jako Boga-Człowieka, Zbawiciela œwiata. To, co mówił Baltazar, nie było nowoœciš dla szejka Ilderima, słyszał to od trzech Mędrców w okolicznoœciach niedopuszczajšcych wštpliwoœci – sam naraził się na niebezpieczeństwo, gdyż pomoc uciekajšcym przed gniewem pierwszego Heroda, była bardzo niebezpiecznš rzeczš. Teraz jeden z owych trzech podróżnych siedział przy jego stole,jako pożšdny goœć i umiłowany przyjaciel. Szejk Ilderim wierzył więc œwięcie opowiadaniu, chociaż główny przedmiot tegoż nie obchodził go tak silnie i żywo jak Ben-Hura. I nic dziwnego on był Arabem, nie zajmowały go tak goršco następstwa tego zdarzenia, i brał je raczej ogólnie! Inaczej Ben-Hur, który był Izraelitš, dla niego prawdziwoœć i następstwa tego zdarzenia miały szczególne znaczenie, które pojmował ze swego narodowego stanowiska. Od lat najmłodszych słyszał o Mesjaszu, wszkole uczono go o wszystkim, cokolwiek wiedziano o Nim, który miał być chwałš wybranego ludu. Prorocy, od pierwszego doostatniego, przepowiadali Go – w synagogach, szkołach, w œwištyni, publicznie i prywatnie; nauczyciele głosili narodowi zbliżajšcy się czas Jego przyjœcia. Toteż wszystkie dzieci Abrahama,gdziekolwiek je losy rzuciły, na krańcach nawet œwiata, oczekiwały Mesjasza; a ożywieni tš wiarš w Jego przyjœcie, sposobili się na nadzwyczajne mogšce zajœćwypadki. Między Żydami kršżyło mnóstwo najrozmaitszych podań o Mesjaszu; powstawały o to sprzeczki, dysputy, a wszystkie tyczyły się głównie jednego punktu –kiedy On przyjdzie? Tym się zajmowali kaznodzieje i uczeni. W naszym opowiadaniu pragniemy tylko opisać, w jakim usposobieniu duchowym oczekiwano Mesjasza. Ten ogół, ten wybrany lud, nie wštpił, że Mesjasz przyjdzie i będzie Królem Żydowskim –królem politycznym, jak Cezar. Z pomocš narodu zdobędzie mieczem œwiat, potem rzšdzić nim będzie w imię Boga, tak aby im było dobrze, bez względu na ucisk innych. Na tej wierze i nadziei oparli się faryzeusze i separatyœci – ci ostatni byli stronnictwem czysto politycznym – budowali gmach jak najfantastyczniejszych nadziei: Bóg sam – takim oddawali się bałwochwalczym marzeniom – jako rzšdca,stanie się ich sługš. Ben-Hura zachowały dwie okolicznoœci od podobnych zuchwałychuproszczeń. Najpierw ojciec jego należał do saduceuszów, których w owych czasach uważano jako liberałów, majšcych swoje osobne przekonania, szczególnie błędne w pojęciu nieœmiertelnoœci duszy. Za to trzymali się litery prawa Mojżeszowego bardzo wiernie, gardzšc wszelkimi póŸniejszymi do tych ksišg dodatkami rabinów. Niezaprzeczalnie byli oni sektš, religia ich zaœ była raczej filozofiš niż wiarš. Nie wyrzekli się przyjemnoœci życia,a nawet przyjmowali niektóre zapatrywaniaogólnoludzkie, szukajšc zwišzków z innymi narodami. W polityce stanowili czynnš i gorliwš opozycję przeciw separatystom. Po wtóre spędzone pięć lat w Rzymie nie minęły bez wpływu na młodzieńca. Miasto to było wówczas punktem, gdzie się schodziły wszelkie narodowoœci, a zarazemi stolicš wszelkiego rozkosznego używania. Na rzymskim forum, tworzyły się bezustannie tłumy ludu. Chociaż nie mógł tłumów tych porównywać ze zgromadzajšcym się około Wielkanocy w Jerozolimie ludem izraelskim, to jednakże patrzšc na owe trzykroćpięćdziesišt tysięcyliczšce tłumy cyrku Maximusa, musiał stawić sobie pytanie: czy ten lud, przybyły tu ze wszystkich zakštków œwiata, nie jest godzien Boskiego zmiłowania? Ale jak wielu innych, tak i Ben-Hur wierzył tylko w wyzwolenie polityczne, a nie duchowe; w miejscowoœciach jak Bodinum, Aleksandria, Ateny i Jerozolima, modlono się nie o Mesjasza, którego by wszystkie wieki jako Boga chwaliły, ale o władcę, który by rzšdził silnš dłoniš. Wszystkie przez Rzym podbite państwa, albo zazdroszczšce mu potęgi, oczekiwały jego upadku, po którym wszystko miało się przeistoczyć na korzyœć uciemiężonych. Ben-Hur podzielał przekonania nieprzyjaciółRzymu, tym bardziej, że przebyte pięć lat w stolicy dały mu sposobnoœć przypatrzenia się niedoli ujarzmionego œwiata. Wierzył też, iż rany ludzkoœci sš œciœle polityczne i mogš być tylko mieczem uleczone, pragnšł dojœć do znaczenia w wojsku, żeby móc wzišć na siebie częœć owego zadania. Znał rzemiosło wojenne, o ile tyczyło robienia broniš, doskonale, był wyćwiczonym żołnierzem, ale nie tu kończysię zadanie wojny, ma ona wyższe cele, obszerniejsze pola, a kto chce wœród niej znaleŸć sławę, musi umieć więcej niż zastawiać się tarczš lub godzić mieczem. Na polach walki zadanie wodza jest najtrudniejsze i najszczytniejsze: tutaj musi okazać siłę woli, musi umieć ujarzmićwolę całej armii. Wódz, to człowiek walczšcy, zbrojny całym wojskiem. To pojęcie wskazało mu cel życia tym piękniejszy, że go upiększała myœl zemsty łatwiejszej w boju, niż w czasie pokoju. Sšdzimy, że po tym objaœnieniu łatwiej zrozumiemy uczucia Ben-Hura, słuchajšcegoopowiadań Baltazara, które dotykało dwóchnajczulszych strun jego duszy, dwóch czynników w nim działajšcych. Serce jego biło szybko i coraz szybciej; nie wštpił jużteż ani chwili, że opowiadanie aż do szczegółów było prawdziwe i że Dziecię było obiecanym Mesjaszem. Majšc to przekonanie, nie mógł sobie nie postawić dwóch pytań: najpierw: czemu Izrael nic nie wie o tym objawieniu? Po wtóre, czemu on sam nic o tym nie wiedział? Chcšc sobie te wštpliwoœci wytłumaczyć, postanowił wypytać Baltazara. – Gdzie się znajduje obecnie Dziecię?? Jaka będzie jego misja? –Nie umiem ci odpowiedzieć na te pytania –rzekł Baltazar swoim prostym, poważnymsposobem. – Gdybym wiedział, gdzie On jest, zaiste poszedłbym t am, choćby mnie morza i góry od Niego oddzielały! – Czy usiłowałeœ odnaleŸć Go?? – pytał Ben-Hur. Na to pytanie uœmiech przebiegł po twarzy Egipcjanina. –Pierwszym moim staraniem po opuszczeniuschronienia na pustyni –tu spojrzał z wdzięcznoœciš na Ilderima – było dowiedzenie się, co się stało z Dziecięciem.Minšł rok, to prawda, jednak nie œmiałem sam się udać do Judei, gdzie Herod żšdny krwi, wcišż jeszcze panował. Wróciwszy do Egiptu, znalazłem kilku przyjaciół, a ci uwierzyli w cuda, które im opowiadałem i radowali się wraz ze mnš z przyjœcia na œwiat Odkupiciela. Ci słuchali mnie zawsze zrównym zapałem, a nawet kilku z nich poszło szukać Dziecięcia do Betlejem. OdnaleŸli gospodę i jaskinię, ale na próżno szukali owego stróża i zarzšdcy gospody, który strzegł bramy w noc narodzenia, w owš noc, w którš nas gwiazda do stajenki przywiodła. Słyszeli, iż król Herod wezwałgo do siebie, i już go odtšd ludzkie oko nie widziało. – Musieli przecież odnaleŸć innych jakich œwiadków. –Tak, znaleŸli krwawe dowody, bo całš wieœ w żałobie i smutku, matki płaczšce nad niemowlętami swymi. Trzeba ci wiedzieć, że Herod, dowiedziawszy się o naszej ucieczce, posłał siepaczy swoich, aby wymordowali wszystkie nowo narodzone dzieci w Betlejem i całej okolicy.Ani jedno nie uszło miecza, a moi wysłańcywrócili przekonani, że cudowne Dziecię zginęło w rzezi niemowlštek. – A więc nie żyje!! – zakrzyknšł Beh--Hur przerażony. – Nie żyje, mówisz? –Nie, mój synu, nie powiedziałem tego. Mówili to moi wysłańcy, a nie wierzyłem wówczas i nie wierzę dzisiaj. – Otrzymałeœ więc póŸniej lepsze wiadomoœci?? –Nie, o nie! –rzekł Baltazar, schylajšc głowę. – Duch towarzyszył nam i zawiódł nas tylko do Dziecięcia. Gdyœmy wyszli z jaskini, oddawszy czeœć i dary Dziecięciu, najpierw zwróciliœmy wzrok ku niebu, szukajšc gwiazdy, ale na próżno –nie było jej. Zrozumieliœmy, że odtšd zostawieni jesteœmy sami sobie, bo ostatnim natchnieniem Bożym, jakie pamiętam, było to, które nas do szejka zaprowadziło. – Tak – rzekł szejk, nerwowo głaszczšc brodę. – Powiedzieliœcie mi, że was przysłał Duch, pamiętam to. –Nie mam odtšd żadnych wiadomoœci – mówił Baltazar, widzšc zasmucenie Ben-Hura. – Ale, synu mój, dużo o tym myœlałem, a myœlałem natchniony wiarš, która, upewniam cię, biorę Boga na œwiadka, jest w moim sercu tak silnš teraz, jako była w chwili, gdy usłyszałem głos Ducha u wód jeziora. Jeœli chcesz posłuchać, powiem ci dlaczego wierzę w życie Dziecięcia. Obaj, Ilderim i Ben-Hur, prosili o dalsze objaœnienie i zdawali się skupić całš uwagę swej duszy, aby nie tylko słyszeć, ale rozumieć to, co mówił. Służba niemniej od panów słuchała ciekawie, wszyscy więc zbliżyli się do tapczanu. W całym namiocie uroczysta zapanowała cisza, aby z opowiadania nic nie uronić. –My trzej wierzymy w Boga – poczšł Baltazar, pochylajšc głowę –a On jest Prawdš, jest Bogiem! Góry mogš się w proch rozpaœć, morza wyschnšć od powiewu południowych wiatrów, ale słowa Jego trwać będš wieczyœcie, bo On jest Prawdš. Słowa mówišcego brzmiały uroczyœcie: –Głos, który był Jego głosem, mówił do mnie u jeziora: –Błogosławionym bšdŸ synuMizraima! Odkupiciel przyjdzie. Z dwoma innymi, co od krańców œwiata przybędš, ujrzycie Zbawiciela. I stało się! Widziałem Zbawiciela –niech będzie błogosławione Imię Jego! Odkupienie zaœ, które stanowiło drugš częœć obietnicy, dopiero przyjdzie. Czy pojmujecie teraz? Gdyby Dziecię nie żyło, odkupienia by być nie mogło! Obietnicanie spełniłaby się i Bóg – nie, nie mogę tego powiedzieć, usta moje nie wyrzeknš bluŸnierstwa. Tu w œwiętym oburzeniu podniósł ręce ku niebu. –Dziecię przyszło na œwiat, aby spełnić dzieło odkupienia. Dotšd obietnica nie odwołana, nawet œmierć nie odłšczy Go od Jego dzieła, aż obietnica wypełniona będzie. To jest podstawš mojej wiary, a teraz słuchajcie dalej. Tu zatrzymał się czcigodny starzec, jakby osłabiony mowš. – Może skosztujesz wina?? Mam je oto podrękš – rzekł Ilderim z uszanowaniem. Baltazar wypił i wzmocniony mówił dalej: –Zbawiciel, którego widziałem, urodził się z niewiasty, jako równy nam i podległy wszelkim cierpieniom, nawet œmierci. Tu jest poczštek, przypatrzmyż się dziełu, które na niego czeka. Nie jest to zadanie, któremu tylko mšż sprostać może, mšż mšdry i silny –a nie dziecię, nieprawdaż? Aby się mężem stać, musiało dziecię dojrzeć, jako my dojrzewamy. A teraz pomyœlmy tylko, jakie niebezpieczeństwa grozić mu mogły w czasie tego długiego czasu, między dziecięctwem a dojrzałoœciš.Wszelkie potęgi były mu wrogie, Herod był Mu nieprzyjacielem strasznym, a czymże byłby Mu Rzym? A Izrael, czy by Go przyjšł, czy nie, zawsze byłby w niebezpieczeństwie. Czy pojmujecie teraz? Był inny sposób ocnlenia Go w dziecięctwie,jak wychowanie w ukryciu? Dlatego mówię iumacniam sobie wiarę: On żyje, ale ukrywa się, aby przybyć we właœciwym czasie i spełnić obietnicę Boskš. Oto podstawy mej wiary, czyż nie słuszne? Małe, bystre oczy Araba zabłysły zrozumieniem, a Ben-Hur, pocieszony w swym smutku, rzekł serdecznie: Nie myœlę ci zaprzeczać, ale cóż dalej? –Alboż to nie dosyć, mój synu? Znalazłszy powody i rozważywszy je –mówił dalej spokojniej – zrozumiałem, iż wolš jest Boskš, aby Dziecię pozostało w ukryciu; uzbroiłem więc w cierpliwoœć mojš wiarę i czekam. – Tu podniósł oczy jaœniejšce œwiętš wiarš i ufnoœciš, mówišc półprzytomnie: „czekam, a On żywię i zachowuje swš tajemnicę! Chociaż nie dozwolone mi jest pójœć do Niego, ani nazwać wzgórza, czy doliny, którš zamieszkuje, to przecież wiem, że żyje czyjako kwiat lub właœnie dojrzewajšcy już owoc, doœć mi, kiedy wiem, że żyje, bo wierzę i pewny jestem obietnicy Pana. Uczucie czci napełniło duszę Ben-Hura, a wtym uczuciu gasnš wszelkie wštpliwoœci. –Gdzież, sšdzisz, może przebywać? – spytał cichym głosem jako zwykle ten, co czuje na ustach swych œwiętš pieczęć milczenia. Baltazar spojrzał nań łagodnie i odpowiedział jeszcze z odblaskiem uniesienia: –Nad Nilem, w moim domu, co stoi tak blisko rzeki, że płynšc wodš, widzisz nie tylko dom, ale i odbicie jego w przejrzystych falach, otóż w tym domu siedziałem przed kilku tygodniami i pogršżyłem się w głębokiej zadumie. Człowiek, majšcy trzydzieœci lat mówiłem sobie, powinien mieć pole życia swego już uprawione i zasiane, bo potem idzie lato, a w nim nie ma czasu na zasiew. Dziecię nie ma jeszcze dwudziestu siedmiu lat, ale czaszasiewu już blisko. Jak widzisz, postawiłemsobie to samo, co ty mój synu, pytanie, a wodpowiedzi wybrałem się tu jako do miejsca bliskiego ziemi, danej od Boga ojcom twoim. Gdzież miałby się ukazać, jaknie w Judei? Gdzież miałby rozpoczšć Swe dzieło, jak nie w œwiętej Jerozolimie? Któż pierwej godzien otrzymać błogosławieństwa, jakie przyniesie, jeœli nie dzieci Abrahama, Izaaka i Jakuba? Wszak oni ukochanymi dziećmi Pana! Gdybymotrzymał rozkaz szukania Go, to poszedłbym do wsi i miasteczek wzdłuż gór Judei i Galilei, kędy się spuszczajš w dolinę Jordanu. On jest tam i stojšc w drzwiach Swego domu lub na szczycie wzgórza, patrzał dziœ na zachodzšce słońce, myœlšc, że oto jeden dzień bliżej do chwili, w której sam stanie się œwiatłemziemi. Baltazar umilkł z podniesionš w stronę Judei rękš. Słuchacze, nawet nieoœwieceni słudzy, czuli się ogrzani jego zapałem i jakby w obecnoœci jakiejœ tajemniczej istoty. Uczucie to trwało chwilę, milczenie panowało głębokie, nareszcie przerwał je Ben-Hur: –Widzę, czcigodny Baltazarze –rzekł –że otrzymałeœ wiele łask, widzę również, że posiadłeœ mšdroœć. Nie jest w mojej mocy powiedzieć ci, jak ci wdzięczny jestem za to, co mi oznajmiłeœ. Oczekuję wielu rzeczyi zaczerpnšłem od ciebie wiary, ale uzupełnij twe dzieło i powiedz, proszę, jakie będzie posłannictwo Tego, którego oczekujesz i którego ja od dziœ oczekiwać będę, jak przystoi wierzšcemu synowi Judy.Mówisz, że ma być Zbawicielem, czy będziezarazem Królem Żydowskim. –Synu mój –rzekł łagodnie Baltazar –posłannictwo Jego jest dotšd postanowieniem, w łonie Boga spoczywajšcym. Wszystko, co myœlę, wysnuwam z owych wyrazów, które wymówił głos, i z modlitwy, która została wysłuchana. Mam o nich mówić? – Wszak tyœ nauczycielem. –Ludzie upadli brakiem wiary. Upadek ten był przyczynš mej troski –zaczšł Baltazar – ona zrobiła ze mnie kaznodzieję w Aleksandrii i wioskach nad Nilem, ona zapędziła mnie w samotnoœć, gdzie mnie Duch nawiedził. Cierpiałem nad nędzš ludzi –nie ludzi jednej warstwy społecznej, ale nad nędzš wszystkich. Upadek ich tak był straszny, iż czułem, że tylko Bóg może przeprowadzić dzieło odkupienia. Błagam Gowięc, aby przyszedł i abym Go mógł ujrzeć: – Dobre twoje uczynki zwyciężyły! Odkupienie zbliża się, a ty ujrzysz Zbawiciela! – Czyż nie tak mówił głos? Poszedłem, przez gwiazdę wiedziony, aż doJerozolimy. Któż ma być odkupiony? Cały œwiat. W jaki sposób On przyjdzie? Wzmocnij twš wiarę, mój synu, bo oto powiem ci. Ludzie mniemajš, że nie będzie pomyœlnoœci, póki Rzym ze wzgórz swoich nie zniknie, a jednak nie mniemam, aby tak o X48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż‹PcŒi$z¤c€Ž#lcŠ1Ť-58%4€być miało. Gdyby Rzym miał. zniknšć, znaczyło by to, że złe nie ma, jak sšdziłem, Ÿródła w nieznajomoœci Boga, alepłynie ze złych rzšdów panujšcych. Mam powtarzać, że rzšdy ludzkie nie sš nigdy rzšdami religijnymi? Słyszałeœ o wielu królach, którzy by lepszymi byli od swych poddanych? Nie, i stokroć nie! Odkupienie nie może mieć politycznych celów, nie możeznosić jednych władców, aby drugim miejsce zgotować. Gdyby tym zajmować się miało, mšdroœć Boska przestałaby być niedoœcignionš. Mówię ci, wprawdzie jako œlepy do œlepego: Ten, który przyjdzie, będzie Zbawicielem dusz! Odkupienie oznacza, że Bóg zejdzie na ziemię. A na to, aby mógł na niej zamieszkać, panować musicnota. Na twarzy Ben-Hura widoczne było rozczarowanie, pochylił głowę, a choć nie był przekonany, nie chciał sprzeciwiać się wywodom Egipcjanina. Inaczej Ilderim. –Na wielkoœć Boga – rzekł namiętnie – sšdtaki sprzeciwia się wszelkim pojęciom. Drogi, którymi œwiat idzie, sš stałe i nie dadzš się zmienić! W każdym narodzie musi być ktoœ, przy kim jest władza, inaczej niemożliwe byłyby zmiany. Baltazar przyjšł zarzut poważnie. –Mšdroœć twoja, szejku, jest œwiatowš, a zapominasz, że Odkupienie ma nas właœnie z więzów œwiata wyzwolić. Ujarzmić ludzkoœć dla siebie pragnie król, Bóg chce pozyskać dusze ludzkie. Ilderim wstrzšsnšł przeczšco głowš, a Ben-Hur podjšł się odpowiedzi za obu: –Ojcze, pozwól się tak nazywać –rzekł –o kogo miałeœ się pytać w Bramie Jerozolimskiej? Szejk spojrzał na mówišcego z wdzięcznoœciš. –Miałem się pytać – odpowiedział Baltazar spokojnie: – Gdzie jest Ten, który się narodził Król Żydowski. –I widziałeœ go w Betlejemskiej jaskini? –Widzieliœmy Go, oddaliœmy Mu czeœć i dary– Melchior złoto, Kasper kadzidło, a ja mirrę. –Gdy mówisz o rzeczach, które się stały, ojcze, słucham cię i wierzę – mówił Ben-Hur – ale w rzeczach, które przyjœć majš, nie mogę zrozumieć, jakiego króla widzisz w Dziecięciu – nie mogę oddzielić panujšcego od jego władzy i obowišzków. Synu – rzekł Baltazar – zazwyczaj zastanawiamy się nad rzeczami, które przypadek do nóg nam rzucił, przeciwnie na rzeczy trochę oddalone zaledwo przelotne rzucamy spojrzenie. Tak i ty –widzisz tylko tytuł...król żydowski; a ja cimówię, zechciej podnieœć wyżej oczy, sięgnij aż do tajemnicy poza tytułem, a zniknš twoje powštpiewania. O tym tytule powiem jeszcze słowo. Lud twój izraelski miał niegdyœ lepsze dni – dni, w których Bóg nazywał twój naród Swoim narodem, obcował z nim przez Swe proroki. W owychczasach obiecał mu Zbawiciela, którego widziałem, i wtedy obiecał Go, jako Króla Żydowskiego – ukazanie się więc Jego musi się zgadzać z obietnicš, choćby ze względu na œwiat. Rozumiesz teraz powód mego pytania u bramy? Sšdzę, że tak – idę więc dalej. Może się zastanawiasz nad godnoœciš Dziecięcia, czy myœlisz, że wielkim zaszczytem jest być następca Heroda? CzyżPan nie mógł Swemu Ukochanemu lepszego zgotować losu? Możesz, wyobrażajšc sobie Wszechmocnego ojca, przypuœcić, aby zechciał dla Swego Syna zapożyczać tytułu od grzesznych ludzi? Albo czemuż w takim razie nie kazał mi pytać u bramy o Cezara?Wierzaj mi, jeœli chcesz poznać istotę tego,o czym mówimy, to patrz wyżej, błagam cię i pytaj raczej: nad kim będzie królem Ten, którego oczekujemy? W odpowiedzi na to pytanie jest klucz tajemnicy, której nikt nie zrozumie bez Niego. Tu wzniósł oczy pobożnie do nieba i mówił dalej: –Jest królestwo na ziemi, chociaż niejest ziemskie –obszar jego większy niŸli obszar ziemi –większy niż ziemia i morza, gdyby je nawet jak młotem złoto rozcišgnšć. Istnieje ono rzeczywiœcie, tak jak istniejš nasze serca, a my żyjemy od kolebki do grobu, nie widzšc ich. Żaden człowiek nie pozna tego królestwa, czyli nie pozna duszy swej, bo ono nie stworzonedla jego duszy. Chwała zaœ tego królestwa jest tak wielka, że sobie jej wyobrazić niepodobna...jest jedynš, z niczym nieporównanš. –To, co mówisz ojcze, jest dla mnie zagadkš – rzekł Ben-Hur – nigdy nie słyszałem o takim królestwie! – Ani ja – dodał Ilderim. –I ja o nim nie mogę nic więcej powiedzieć –rzekł znów Baltazar, spuszczajšc oczy. –Jakie to królestwo jest, dlaczego takie jestijak się tam dostać – nikt się nie dowie, póki nie przyjdzie Dziecię, aby objšć swš własnoœć. Dziecię przyniesie klucz od niewidzialnej bramy, otworzy jš dla wybranych, którymi będš ci, którzy kochajš, bo oni tylko będš odkupieni! Tu nastšpiło długie milczenie, a Baltazar uważał je snać za najstosowniejsze, aby zakończyć rozmowę, więc rzekł: –Czcigodny szejku, jutro lub pojutrze udamsię na jakiœ czas do miasta, albowiem córkamoja pragnie widzieć przygotowania do igrzysk. Czas wyjazdu, oznajmię póŸniej; ciebie zaœ, synu mój, zobaczę jeszcze, a teraz pokój wam! Wstali od stołu, a szejk i Ben-Hur patrzyli za Egipcjaninem, aż go wyprowadzono z namiotu. –Szejku Ilderimie – powiedział wtedy Ben-Hur –dziwne zaiste rzeczy słyszałem dzisiaj, pozwól mi iœć nad jezioro, abym o tym wszystkim mógł rozmyœlać. –IdŸ, a ja przyjdę póŸniej. Umyli ręce; sługa na dany znak przyniósł obuwie Ben-Hura, po czym tenże wyszedł. ROZDZIAŁ XXI W pobliżu namiotów rósł mały gaj palmowy, rzucajšcy cień częœciowo na wodę, częœciowo na ziemię. Poœród drzew œpiewał słowik pieœń godowš, toteż Ben-Hur zatrzymał się i słuchał. Kiedy indziej czarujšcy œpiew ptaszka spłoszyłbyposępne myœli młodzieńca; dziœ opowieœć Egipcjanina, choć pełna cudownoœci, przygniatała go takim ciężarem, że podobnytragarzowi ciężko obładowanemu, nie zdolny był odczuć najpiękniejszej muzyki, aż nie wróciłby mu zwykły spokój. Noc była cicha, najlżejszy wietrzyk nie marszczył powierzchni wody; a nad głowš jego œwieciły gwiazdy, każda na swoim miejscu, a dokoła było lato –na wodzie, naziemi, na niebie. WyobraŸnia Ben-Hura była podniecona, uczucia jego wzburzone, wola niepewna. Palmy, niebo, powietrze, zdawały mu się należeć do stref południowych, gdzie Baltazar szukał ukojenia w bólu nad nieszczęœciem ludzkim. Jezioro ze swš gładkš powierzchniš zdawało mu się być Nilem, nad którego brzegiem czcigodny mšżmodlił się i ujrzał Ducha w jasnoœci. Po dłuższej chwili uspokoił się nieco i poczšł rozmyœlać. Cel życia rozjaœnił się przed nim. We wszelkich dotychczasowych zamiarach byłaprzepaœć, której ani ominšć, ani zapełnić nie mógł –a przepaœć tak szeroka, że drugijej brzeg tylko niewyraŸnie dostrzegał. Gdynareszcie zostanie żołnierzem lub nawet wodzem, cóż uczyni? Rozumie się, że powstanie przeciw Rzymowizawsze mu się uœmiechało, ale przebieg wszelkich powstań jest zawsze jednakowy. Najpierw, aby ludzi do niego zachęcić, potrzeba powodu; po wtóre, trzeba im wykazać praktyczny cel majšcy być zakończeniem dzieła. To pewne, że walczy wœciekle ten, co knuje zemstę; ale jeszcze lepiej ten, komu krzywda dodaje bodŸca, botaki spodziewa się w zwycięstwie znaleŸć balsam na swš ranę, nagrodę za walecznoœć, wdzięcznoœć za trudy, a w razie œmierci – wiekopomne imię w pamięci rodaków. Zastanowiwszy się nad powodem i celem, wiedział Ben-Hur, że trzeba będzie obejrzeć się za stronnikami i mieć ich w pogotowiu. Naturalnie szukałby ich między rodakami, wszak krzywdy Izraelowi uczynione były krzywdami każdego z synówAbrahamowych, a każda z nich mogła się œwiętš sprawš wydawać i budzić najwyższyzapał i uniesienie. A więc powód był; a cel – cóż by nim być mogło?? Niezliczone dni i godziny strawił na obmyœlaniu tej częœci swego zadania, ale zawsze dochodził do tegoż samego nieokreœlonego wyniku, obiecujšcego wolnoœć narodowš, ale jakšœ mglistš i niewyraŸnš. Byłażby ta obietnica wystarczajšcš? Nie mógł się zdobyć na zaprzeczenie zupełne, bo w tej wštpliwoœcizamrzeć musiałaby jego nadzieja; lękał siępowiedzieć: tak –bo własne doœwiadczenie mówiło inaczej. Mógł zaręczyć, że Izrael zdoła zwyciężyć Rzym? Znał potęgę wroga,wiedział, że posiada najpotężniejsze i najrozliczniejsze œrodki obrony. Zwišzek powszechny ludów jedynie – może by zwyciężył, ale byłoż to możliwe? Chyba tylko w takim razie, gdyby wœród jednego zujarzmionych i gnębionych narodów powstałbohater, który by sławš zwycięstw napełnił całš ziemię. Gdyhyż taki znalazł się wœród Izraela, jakšż by była chwała Judei! – gdyby nowego Aleksandra mogła pokazać Macedonii! Ale, niestety, wœród rabinów może by znalazł ten i ów odwagę, ale o karnoœci nie mogło być mowy. I oto przyszły mu na myœl słowa Messali w ogrodzie Heroda: wszystko, co zdobędzieciew szeœciu dniach, stracicie w siódmym. Tym sposobem, ile razy zbliżył się w myœlach do tego punktu, cofał się przed przepaœciš: a ponieważ często się to zdarzało, przestał myœleć o całej sprawieizostawił jej rozwój przypadkowi. Czy bohater przyjdzie i wystšpi za jego życia, Bóg jeden wie. Łatwo pojšć, jakie na taki umysł wywrzeć musiało wrażenie opowiadanie Mallucha. Słuchał go z dziwnym zadowoleniem i uczuciem, zaczšł myœleć, że bohater już jest. I koniec trwogi, bo oto wódz – to syn z wielkiego pokolenia Lewiego to Król Żydowski! A poza nim œwiat cały z broniš. Ponieważ jest królem, będzie więc i królestwo! Będzie wojownikiem sławnym jako Dawid; rzšdy jego będš mšdre i wspaniałe jak Salomonowe; królestwo będzie potęgš, przed którš Rzym rozpadnie się na kawałki.Aby to się stało, musi być wojna straszna, okropnoœć spustoszenia i œmierć – dalej dnispokojne i panowanie Judy na wieki. Serce Ben-Hura biło szybko, bo oto ujrzał na chwilę Jerozolimę stolicš œwiata, a Syjonmiejscem tronu powszechnego władcy. Uniesionemu przyszłš wielkoœciš swej ojczyzny Ben-Hurowi wydało się nadzwyczajnym szczęœciem, gdy się dowiedział, że w namiocie, do którego dšżył, jest człowiek, co widział tego króla. I nic dziwnego, od niego miał się dowiedzieć wszelkich szczegółów, a mianowicie o czasie, w którym przyjœcie króla nastšpi. Gdyby to miało się stać wkrótce, po cóż byszedł do Maksencjusza? Raczej trzeba mu się zajšć organizacjš i uzbrojeniem pokoleń, aby Izrael był w pogotowiu na owš oczekiwanš chwilę. Młodzieniec dowiedział się, jako wiemy, historii tej od Baltazara, lecz czy odczuwałzadowolenie? Grubszy jeszcze cień, niż ten, który rzucały palmy, zaległ jego duszę, cień wielkiej niepewnoœci, tyczšcy się raczej królestwa niż króla. – Jakież będzie to królestwo?? – pytał Ben-Hur sam siebie. Takie to powstały pytania, które dotyczyły posłannictwa Dziecięcia, a nikt nie umiał nanie odpowiedzieć. Dla wielu były one nie rozstrzygnięte za dni Jego, i dziœ jeszcze sš przedmiotem sporów, zagadkš dla tych, którzy nie rozumiejš lub nie chcš zrozumieć, że w œmiertelnym ciele mieszka nieœmiertelna dusza. – Jakie będzie to królestwo?? – pytał. Ben-Hur znał tylko słowa Baltazara: „Na ziemi, ale nie z ziemi; nie dla ciała, ale dla duszy a mimo to królestwo niespożytej chwały ”. Cóż dziwnego, że dla młodzieńca słowa te były ciemnš zagadkš. –W sprawie tej nic nie zdoła ręka ludzka! –zawołał w rozpaczy – ani król takiego królestwa potrzebuje ludzi, ani pracowników, ani doradców, ani żołnierzy. Œwiat teraŸniejszy musi zginšć, aby powstać na nowo, do tych nowych rzšdów muszš się stworzyć nowe zasady – zasady nie potrzebujšce zbrojnych ršk...a cóż możezastšpić tę siłę? Pamiętaj o tym czytelniku, że to, co dzisiaj uznajemy za rzšdzšcš zasadę, on nawet nieprzeczuwał: nie znał ani on. ani œwiat ówczesny potęgi chrzeœcijańskiej miłoœci, tym bardziej, że nikt jeszcze nie ogłosił œwiatu, że miłoœć więcej zdziałać może dlapokoju i porzšdku państwa, niż przemoc. Gdy tak marzył, uczuł rękę na swoim ramieniu. –Chcę ci coœ powiedzieć, synu Ariusza –rzekł Ilderim, stanšwszy obok niego –ale tylko słowo, bo muszę wrócić, a noc już póŸna. – Witam cię, szejku. –Wierz wszystkiemu, co słyszałeœ – mówił Ilderim jednym tchem wszystkiemu prócz tego, co się odnosi do królestwa, które Dziecię, gdy przyjdzie ugruntuje...Co się tego tyczy, wstrzymuję się z sšdem, póki nie usłyszysz Simonidesa, kupca –męża szanowanego w Antiochii, z którym cię zapoznam. Egipcjanin opowiedział mi swe marzenia, które sš za wzniosłe dla ziemi. Simonides jest mšdrzejszy i roztropniejszy. On ci przytoczy przepowiednie proroków, wskaże księgi i strony, i to tak dokładnie, że nie zdołasz zaprzeczyć, iż Dziecię będzie rzeczywiœcie Królem Żydowskim. Wierzaj, na wspaniałoœćBoga, że będzie królem podobnie jak Herod, tylko lepszym i wspanialszym. Wtedy to zakosztujemy słodyczy zemsty, a teraz – pokój tobie! – Chwilkę jeszcze szejku!! Nie wiadomo, czy Ilderim słyszał, czy nie,ale nie wstrzymał się. –I znów Simonides –rzekł Ben-Hur z goryczš –zawsze Simonides...Simonides tu, Simonides tam; to ten, to ów go nazywa. Czyliż jestem w mocy sługi mego ojca! A przynajmniej, zdaje się, umie trzymać to co moje, bo jest chyba bogatszym, jeœli niemšdrzejszym od Egipcjanina. Na skrzynię Przymierza! Nie przystoi chyba szukać wiary u niewiernego! Ja też nie myœlę iœć do niego. Ale...słyszę œpiew! Głos kobiety czy anioła! Przybliża się tu. Po spokojnej powierzchni jeziora płynęła ku namiotom łódŸ, a w niej siedziała œpiewaczka. Głos melodyjny, jak ton fletu, płynšł po falach icoraz się zbliżał i stawał się donoœniejszy.Wkrótce słychać już było miarowe uderzenie wioseł wnet dały się odróżnić i zrozumieć wyrazy w języku greckim, jedynym doœć wykształconym z ówczesnych, by zdołał wyrazić namiętne uczucia i proœby. Przy ostatnich dŸwiękach pieœni minęła œpiewaczka gaj palmowy, rzucajšc jakby odniechcenia wyraz: bšdŸ zdrów! Słówko to, drżšce boleœciš i słodyczš rozstania, dobiegło uszu Ben-Hura; a gdy łódka przepłynęła przed oczami jego wyrwało się z jego piersi głębokie westchnienie. –Poznaję jš po pieœni – rzekł sam do siebie– to Baltazarowa córa. Jakże piękna jej pieœń, a jakże piękna ona sama! – Jaka ona piękna!! – powtórzył w duszy, aserce przyspieszonym zabiło tętnem. W tej chwili, niby z wód jeziora, wyłoniła się inna postać, młodsza, a równie piękna –niby dziecię jeszcze, ale tym milsza, choć mniej namiętna. – Estera – pomyœlał radoœnie – oto gwiazda, której pragnšłem. Odwrócił się i z wolna szedł ku namiotowi. Życie jego było pasmem cierpień i uczuć zemsty, nie było w nim miejsca na miłoœć. A jednak obie postacie przychodziły mu na pamięć. ROZDZIAŁ XXII Nazajutrz po rozpustnej w pałacu hulatyce, wszyscy patrycjusze legli na kanapach. Mógłby przybyć Maksencjusz, mogło całe miasto wyjœć na jego spotkanie; mogły legiony zejœć z góry Sulpius w paradzie i rozwinšć przepych, jakiego dotšd na całym Wschodzie nie widziano, nic nie zdołałoby zbudzić pijanych, œpišcych snem twardym i leżšcych, gdzie padli, albo gdzie ich niewolnicy ułożyli. Prędzej by lalki woskowe, wyrabiane w jednym z ówczesnych zakładów artystycznych, w taniec się puœciły, niż ci bez siły leżšcy młodzieńcy mogli uczestniczyć w uroczystoœciach przyjęcia Maksencjusza. Już o œwicie powstał Messala, zdjšł z głowy wieniec na znak, że uczta skończona; owinšł się w suknię swojš, a rzuciwszy na koniec dokoła wzrokiem, opuœcił salę w milczeniu. Uczynił to z powagš tak wielkš, że sam Cyceron nie mógł z większš powagš opuszczać posiedzenia senatorów, na którym toczyła się całonocna dysputa. W trzy godziny póŸniej wyszło z jego komnaty dwóch gońców, każdy z depeszš zapieczętowanš do Waleriusza Gratusa, mieszkajšcego dotšd w Cezarei. Jeden i drugi otrzymali równobrzmišce listy i polecenia. Jeden miał płynšć morzem, drugijechać lšdem. Już z tych ostrożnoœci widzimy, jak ważne i pilne było ich posłannictwo. List ten brzmiał: Antiochia, XII koi. Jut. MESSALA DO GRATUSA Muszę ci opowiedzieć dziwne zdarzenie, a chociaż sš to obecnie tylko przypuszczenia,niemniej mam nadzieję, że cię zajmie i usprawiedliwi œmiałoœć, że cię nim trudzę. Pozwól, iż najpierw odœwieżę twoje wspomnienia. Przypomnij sobie, że przed wielu laty istniała rodzina księcia jerozolimskiego, niezmiernie starożytna i bogata –imię rodziny było Hur. Jeœli masz słabš pamięć, to rana, jakš jeœli się nie mylę, masz na głowie, dopomoże ci do przypomnienia sobie prawdziwoœci słów jednak nie mniemam, aby tak o X48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż‘Pác’1—c“Č–c”^,H c•Ś9ž*moich. Aby większe wzbudzić zajęcie, dodaję jeszcze następujšce szczegóły: Dla ukarania za usiłowany zamach na twoje życie –oby bogowie, dla spokoju twego sumienia, nie dopuœcili nigdy udowodnienia, iż to się stało przypadkiem schwytano rodzina, a majštek jej skonfiskowano. Ponieważ postępowanie to uprawnił nasz Cezar, równie sprawiedliwy, jak mšdry – niechaj ołtarze jego wiecznie kwiaty zdobiš! – nie potrzebujemy się wstydzić na wspomnienie o sumach, które nam z onego Ÿródła przypadły, a za które nie przestanęci być wdzięcznym, a przynajmniej tak długo, dopóki z nich czerpać będę. Znajšc twš mšdroœć, przypominam ci dalej,że tš rodzinš Hurów rozporzšdziłeœ w sposób, jaki obydwaj razem uznaliœmy za najodpowiedniejszy naszym celom. Może niezawadzi ci przypomnieć, że dla tych celów trzeba było tajemnicy, a tym samym i wydania rodziny na nieuniknionš, ale naturalnš œmierć. Pamiętasz zapewne, coœ uczynił z siostrš i matkš zbrodniarza i spodziewam się, że zaspokoisz mojš ciekawoœć, gdy cię zapytam, czy one żyjš, czy umarły? Daruj, że cię o to pytam, ale znajšc twojš uprzejmoœć, nie wštpię, że ciekawoœć mojš zaspokoisz. Muszę ci również przypomnieć ważne zdarzenie dotyczšce niniejszej sprawy, mianowicie żeów rzeczywisty zbrodniarz skazany został na całe życie na galery. Wszak tak brzmiałrozkaz. Wypadek, który ci opisuję, jest tymdziwniejszy, że sam widziałem na własne oczy i czytałem poœwiadczenie dowodzšcego galerš trybuna przyjęcia go między niewolników. Myœlę, że ciekawoœć twojš zdołałem nareszcie obudzić! Jeœli się weŸmie w rachubę przeciętnš miarę długoœci życia galerników, to nasz wyrostek powinien był przed pięciu laty umrzeć. – Tak byłem o tym przekonany, żeod pięciu lat używałem majštku, który mu po częœci zawdzięczam. Mówišc to, nie mamzamiaru usuwać się od obowišzków wdzięcznoœci względem ciebie. Teraz zbliżam się do jšdra rzeczy. Ostatniej nocy, gdy przewodniczyłem uczciedawanej przez Rzymian –wierzaj mi, nadzwyczajnš jest ich młodoœć i nieœwiadomoœć, wzbudzali naprawdę politowanie we mnie naraz z ust ich usłyszałem dziwnš historię. Maksencjusz konsul przybywa dziœ, jak wiesz, aby przygotować wyprawę przeciw Fartom. Wœród ambitnej, towarzyszšcej mu młodzieży, jest syn zmarłego duumwira Kwintusza Ariusza. – Miałem sposobnoœć wypytać się o niego szczególnie i dowiedzieć się, że gdy Ariusz wypłynšł na wyprawę przeciw piratom, po których rozgromieniu zyskał w końcu dni swoich zaszczyty, nie miał żadnej rodziny. Skoro wrócił, przeciwnie, przywiózł sobie dziedzica. Teraz, mój miły, zachowaj spokój, jak przystoi na właœciciela tylu talentów w sestercjach, będšcych w obiegu!Bo...synem i dziedzicem, o którym mówię, jest ten, którego posłałeœ na galery, ten sam Ben-Hur, który powinien był umrzeć jakie pięć lat temu. Tymczasem wbrew swejpowinnoœci, wrócił z majštkiem i znaczeniem, a prawdopodobnie i obywatelstwem rzymskim. Ty na twym stanowisku możesz się nie lękać, ale ja nie czuję się bezpiecznym. A dlaczego? Któż lepiej od ciebie może to wiedzieć? Jakże ci się to wszystko wydaje? Gdy Ariusz, ojciec przybrany adoptowanego,walczył z piratami, okręt jego zatonšł i z całej załogi dwóch tylko uratowało się ludzi, Ariusz i jego przyszły dziedzic. Ci, którzy ich zabrali na pokład, mówiš, że towarzysz trybuna był młody i nosił strój galernika. To, przyznasz, byłoby dostatecznie przekonywajšce, ale chcšc, abyœ nie lekceważył lej wielce miłej sprawy, dodaję, że wczoraj miałem szczęœcie –złożyłem już za to fortunie dziękczynne votum – miałem, jak mówię, szczęœcie –widzieć tego tajemniczego syna Ariusza twarzš w twarz i mam zaszczyt ci oznajmić, że jakkolwiek nie poznałem go z razu, jest on nim. Tak jest, to ten sam Ben-Hur, który cnle lata był towarzyszem moich zabaw dziecięcych, ten sam Ben-Hur, który jako mšż, choćby najpospolitszego był urodzenia i charakteru, myœli w tej chwili o zemœcie – tak bym i ja zrobił –o zemœcie, którš jedynie œmierć przeciwnika nasycić może! O zemœcie za ojczyznę, matkę, siostrę, siebie, a nawet...przytaczam to na końcu, jakkolwiekpiszšc do ciebie, na poczštku umieœcić byłem powinien za zrabowany majštek! A teraz, mój dobroczyńco i przyjacielu, zważywszy, że sestercje w niebezpieczeństwie, a strata ich największšstratš, jaka może spotkać człowieka na takwysokim jak Ty stanowisku, sšdzę, że przestałeœ się uœmiechać lekceważšco, a zaczniesz myœleć, co poczšć w tych okolicznoœciach... Uważam za niestosowne dawać ci jakiekolwiek rady; pozwól raczej, że się oddam pod Twš opiekę, albo, co jeszcze lepiej, bšdŸ mi nauczycielem, poradŸ, co mam czynić? Wyobrażam sobie, z jakim uczuciem czytaszniniejszy list, to z powagš, to z uœmiechem,a potem kończš się wštpliwoœci i sšd pada to na tę, to na owš stronę: bo mšdroœć Twarówna mšdroœci Merkurego, a siła woli – woli Cezara. Już wzeszło słońce na niebie, a za godzinęwysyłam dwóch gońców każdy z kopiš tego, co tu piszę –jeden uda się lšdem, drugi morzem, bo tak ważne wydajš mi się szczegóły, których ci udzielam donoszšce oukazaniu się nieprzyjaciela w tej częœci naszego rzymskiego œwiata. Widziałem go wczoraj w gaju Dafny; jeœli dotšd tam nie jest to musi być gdzieœ w sšsiedztwie, co ułatwia mi nadzór nad nim. Że go pilnuję, topewna i gdybyœ mnie zapytał, gdzie nieprzyjaciel teraz się znajduje, to mógłbym Ci odpowiedzieć z wszelkš pewnoœciš że go można znaleŸć w starym gaju palmowym, pod namiotem zdrajcy szejka Ilderima. Mam nadzieję, że ten stary Arab niedługo już będzie uchodzić naszemu ramieniu i nie zdziwisz się, jeœli pierwszym wymiarem sprawiedliwoœci za rzšdów Maksencjusza będzie wsadzenie starego Araba na okręt i wysianie go do Rzymu. Tak się rozpisuję o Żydzie, bo ważnym jest,abyœ znał położenie i pomyœlał nad dalszympostępowaniem. O tym zaœ przekonany jestem i słusznie pochlebiam sobie, że list mój œwiadczy o tej mšdroœci, która w każdym dziele ludzkim każe zważać na czas, miejsce i œrodki. Jeœli na miejsce dalszego działania obierzesz Antiochię, to racz powierzyć tę sprawę kochajšcemu cię przyjacielowi i posłusznemu uczniowi. Messala Prawie w tym samym czasie, kiedy Messala, stojšc w drzwiach, wyprawiał swoich gońców (a była to wczesna godzina), wszedł Ben-Hur do namiotu Ilderima. – Wykšpał się już w jeziorze, zjadł œniadanie i ukazał się w krótkiej tunice, bez rękawów, zaledwo kolan sięgajšcej. Szejk spoczywał na tapczanie i pozdrowił go, z miejsca nie wstajšc: Pokój tobie, synu Ariusza –rzekł z wyrazem zachwytu, bo nigdy wczeœniej nie widział równie silnej i zręcznej męskiej postaci. – Pokój tobie, konie gotowe, ja także, a ty? – Nawzajem życzę ci pokoju, dziękujšc za tyle względów. Jestem również gotów. Ilderim klasnšł w dłonie. – PrzyprowadŸcie konie!! UsišdŸ, proszę. – Czy konie już w uprzęży?? – Nie. –Kiedy tak, to pozwól, abym się tym sam zajšł –rzekł Ben-Hur –trzeba, abym się zapoznał z arabczykami. Muszę je znać nie tylko po imieniu, szejku, abym z każdym z osobna mógł rozmawiać, ale jeszcze muszęzbadać ich usposobienie i działać podobnie jak z ludŸmi. Tych, co odważni, należy wstrzymywać, a chwalić i pochlebstwem zachęcać tych, co z natury mało majš œmiałoœci. Każ, aby mi przyniesiono uprzšż.– Czy chcesz mieć i wóz?? – pytał szejk. –Nie, dziœ jeszcze nie użyję wozu, ale raczej każ przyprowadzić, jeœli możesz, pištego, równie ršczego konia jak tamte, a niech wcale nie będzie siodłany. Zdziwienie Ilderima wzrosło i wnet zawołał na sługi. – Każ przynieœć uprzšż na czwórkę – rzekł – a uzdę dla Syriusza. Ilderim wstał i mówił: –Syriusz, to mój ulubieniec, a ja jego. Od lat dwudziestu to mój towarzysz we wszelkich przygodach na pustyni. Pokażę ci go. To mówišc, zbliżył się do zasłony dzielšcejnamiot, podniósł jš, przepuszczajšc Ben-Hura. Wszystkie konie szły do szejka. Jeden z nich z małš główkš, œwiecšcymi oczami, z szyjš jak łuk wygiętš, a pokrytš bogatš miękkš grzywš, zarżał wesoło, gdyujrzał swego pana. –Dobry koń –mówił szejk, gładzšc œlicznš sierœć rumaka –dzień dobry, ci, miły koniu!– a zwracajšc się do Ben-Hura, dodał: –OtoSyriusz, ojciec tej czwórki; a Mira matka ich, czeka naszego powrotu, bo jest za droga, aby narażać jš na jakiekolwiek niebezpieczeństwo. Zresztš wštpię, synu Ariusza, czy by stado zniosło jej nieobecnoœć. Jest ona sławš swego rodu. Dziesięć tysięcy jeŸdŸców, synów pustyni, pyta co dzień: słyszeœ o Mirze? – A gdy usłyszš odpowiedŸ pomyœlnš, odpowiadajš: Bóg jest łaskawy! błogosławiony niech będzie Pan. –Wszak Mira i Syriusz, to imiona gwiazd, nieprawdaż szejku –pytał Ben-Hur, przechadzajšc się wœród koni i do każdego wycišgajšc rękę. – Czemuż nie!! – odparł Ilderim. –Byłeœ kiedy w nocy na pustyni? – Nie. –W takim razie nie możesz mieć pojęcia, ilemy Arabowie gwiazdom zawdzięczamy. Nic więc dziwnego, że z wdzięcznoœci dajemy ich imiona naszym ulubieńcom. Ojcowie moi mieli zawsze Mirę w stadzie, jak ja jš mam, a dzieci jej również sš gwiazdami. Ten tu nazywa się Rigel, tamten Antares, ów Attair, ten do którego się teraz zbliżasz, to najmłodszy Aldebaran, najmłodszy, ale nie najmniej cenny, o nie! Poniesie cię przeciw wichrom, choćby szumiały w uszach jak Akaba, pójdzie gdziekażesz synu Ariusza, a klnę się na wielkoœćSalomona, zaniesie cię nawet w paszczękę lwa, jeœli taka będzie twoja wola i odwaga. Przyniesiono uprzšż, a Ben-Hur własnš rękš ubrał konie, po czym je również własnš rękš wyprowadził z namiotu i przysposobił lejce. – Przyprowadzić Syriusza – rzekł. Żaden Arab nie zdołałby dosišœć z większš lekkoœciš wierzchowca jak to uczynił Ben-Hur. – Teraz lejce. Podano mu je starannie rozdzielone. –Czcigodny szejku –zawołał –otom gotów; przewodnik niech poprzedza mnie w pole i każ tam zawieœć sługom wody. Na poczštek szło wszystko bardzo dobrze. Konie się nie strachały i zdawało się jakoby już się porozumiały z nowym jeŸdŸcem, co wypełniał swe zadanie spokojnie i z tš pewnoœciš siebie, która zawsze budzi zaufanie. –Jechał w ten sam sposób i zachowywał ten sam porzšdek, w jakim konie iœć miały w zaprzęgu, z tš tylko różnicš, że dosiadł Syriusza, a nie stał na rydwanie. Ilderim widzšc to postępowanie, nabrał otuchy, czesał swš brodę, uœmiechajšc się z zadowoleniem i pomrukiwał: – To nie Rzymianin, to mi zuch, klnę się na wielkoœć Boga! –Szedł za nim między namiotami: kobiety i dzieci, całaludnoœć namiotu biegła za nim, podzielajšc zajęcie, jeœli nie zaufanie. Skoro Ben-Hur przybył na pole, przekonał się, że teren był doskonały do ujeżdżania; toteż natychmiast rozpoczšł ujeżdżanie, zrazu wolno w prostej linii, a potem zataczajšc szerokie koło. Następnie puœcił rumaki truchtem, póŸniej spróbował kłusa,na koniec zaczšł œcieœniać koło, jeżdżšc wtę i owš stronę, w prawo, w lewo, a prawie bez ustanku. Tak minęła godzina, poczym zwolnił jadšc ku Ilderimowi. –Dzieło skończone – rzekł – potrzeba tylko jeszcze ćwiczeń. –Mogę ci życzyć szczęœcia, gdy takie posiadasz sługi, jak te– mówił dalej, zsiadajšc i idšc ku koniom –patrz, jak ich sierœć jest lœnišca, bez skazy, a oddychajš równo, spokojnie jak napoczštku. Winszuję ci i chyba coœ nadzwyczajnego by zaszło, gdybyœmy nie mieli zwyciężyć i... Tu zatrzymał się, zarumienił i skłonił, bo dopiero teraz ujrzał u boku szejka opartego na lasce Baltazara i dwie niewiasty osłonione welonami. Na jednš z nich spojrzał jeszcze raz, myœlšc w duszy z drżeniem serca: To ona...to Egipcjanka. – Ilderim zaœ dokończył zaczęte zdanie Ben-Hura. – Gdybyœmy nie mieli zwyciężyć i pomœcić się. – A potem rzekł głoœno: –Nie boję się, ale cieszę, bo ty, synu Ariusza, jesteœ tym, którego potrzebuję. Niech tylko koniec będzie równy poczštkowi, a zobaczysz, czym napełnione sš ręce hojnego Araba. – Dzięki ci, czcigodny szejku – rzekł Ben-Hur skromnie – każ koniom wody przynieœć. Sam poił konie, po czym dosiadłszy Syriusza, na nowo poczšł ujeżdżanie, przechodzšc od stępa do truchtu, od truchtu do kłusa, a nareszcie puœcił im zupełnie wodze. Ujeżdżanie coraz się więcej stawało zajmujšce; widzowie nie szczędzili pochwał, podziwiajšc ujęcie lejc;zachwycali się również nieporównanš czwórkš, zawsze jednako i miarowo idšcš, czy to w prostej linii, czy w rozmaitych zwrotach. W ruchach tych pięknych zwierzšt była jednoœć, równoœć, siła i zręcznoœć; nie było po nich znać ani wysiłku, ani pracy. Nic ich biegowi nie można było zarzucić, tak jak lotowi w rodzinne kraje wracajšcych jaskółek. Wœród ćwiczeń i podziwu obecnych, zjawił się Malluch i zbliżył się do szejka. –Mam do ciebie, szejku, poselstwo – rzekł, korzystajšc z chwili, która mu się najstosowniejszš do przemówienia wydała – mam poselstwo od Simonidesa kupca. – Od Simonidesa!! – zawołał szejk. – Oby Abaddon pobił wszystkich jego nieprzyjaciół. –Polecił mi najpierw pozdrowić cię w imię Boga –mówił Malluch a potem wręczyć te pisma z proœbš byœ je bezzwłocznie przeczytał. Ilderim przełamał na miejscu pieczęcie, którymi zwój był zaopatrzony, wyjšł z osłony płóciennej dwie ćwiartki pergaminu i czytał co następuje. SIMONIDES DO SZEJKA ILDERIMA Przyjacielu! Przyjm najpierw zapewnienie, że w głębi mego serca zajmujesz poczesne miejsce. Pod twoim namiotem bawi młodzieniec miłejpostaci, mieni się synem Ariusza i jest nim mocš adopcji. Jest on drogi sercu mojemu. Dzieje jego żywota wielce sš dziwne. PrzybšdŸ jutro do mnie, abym je opowiedział i naradzimy się nad tym, co dalej czynić należy. Tymczasem uczyń zadoœć jego proœbom, jeœli się godnoœci twej i jego nie sprzeciwiajš. Gdyby usługi twe należało wynagrodzić, uczynię to. Co piszę o moich uczuciach dla młodzieńca,zachowaj dla siebie. Innym twoim goœciom wyraz moje pozdrowienie. On, jego córka i wszyscy, którzy z wami pozostajš, goœćmi mymi w czasie igrzysk cyrkowych będš. Miejsca jużzamówione. Pokój tobie i twoim. Jakże inaczej, przyjacielu, mógłbym się zwać, jak twoim przyjacielem. Simonides SIMONIDES DO SZEJKA ILDERIMA Przyjacielu! Posyłam ci przestrogę ze skarbca mego doœwiadczenia. Znakiem pewnym, ostrzeżeniem nieomylnym dla każdego nie-Rzymianina, majšcego pienišdze i dobra, które można by w danym razie zabrać, jest przybycie w miejsce jego zamieszkania któregoœ z dygnitarzy – takš okolicznoœć radzę brać za przestrogę. Dziœ przybywa konsul Maksencjusz. Pozwól, abym cię ostrzegł. Jeszcze jedno słowo przestrogi: Jest spisek przeciw tobie, przyjacielu, należš do niego Herodowie, bo masz posiadłoœci wielkie w ich okręgu. Miej się na bacznoœci! Wyœlij dziœ ludzi pewnych na drogi, wiodšcena południe od Antiochii, i każ im przeszukać każdego posłańca wracajšcego lub w tamtš stronę idšcego. Jeœli znajdš jakie pisma, tyczšce się ciebie lub twoich spraw, niech je przejmš. Jeszcze wczoraj powinien byœ otrzymać tę wiadomoœć; nie będzie jednak za póŸno, gdyszybko działać będziesz. Gońcy dziœ opuœcili Antiochię, twoi jeŸdŸcy znajš krótsze drogi i mogš ich uprzedzić. Nie ocišgaj się. Spal to pismo po przeczytaniu. Twój przyjaciel. Simonides Ilderim przeczytał każde pismo po dwa razy, po czym złożywszy je w płócienny pokrowiec, włożył za pas. Ćwiczenia na polu wnet się skończyły – a trwały razem dwie godziny. Na zakończenie przywiódł Ben-Hur czwórkę stępem do Ilderima. – Jeœli pozwolisz, szejku – rzekł – wrócę z arabczykami do namiotu, a po południu znów je wyprowadzę. Ilderim zbliżył się do Ben-Hura, siedzšcego na Syriuszu, i mówił: Synu Ariusza, oddaję ci moje konie zupełnie, czyń z nimi aż do wyœcigów, co uznasz za stosowne. Zrobiłeœz nimi w cišgu dwóch godzin więcej, niż Rzymianin –oby szakale obgryzły jego koœci– w tyluż tygodniach! Wygramy – klnę się na Boga, wygramy. Dopóki nie opatrzono koni, Ben-Hur pozostałw namiocie, potem orzeŸwił się kšpielš w jeziorze, wypił z szejkiem kielich mocnego napoju, a ubrawszy się w suknie żydowskie, poszedł z Malluchem do gaju. Tu rozmawiali obydwaj, niektóre zaœ szczegóły ich rozmowy należš do całoœci naszego opowiadania. Między innymi mówił Ben-Hur: –Dam ci upoważnienie do odebrania moich e mniemam, aby tak o X48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż–Pžc—w˜…ú c€™ Ťcš*/oc›™=ş tłumoków zostawionych w gospodzie z tej strony rzeki w pobliżu mostu wiodšcego do Seleucji. Dostaw mi je dziœ, jeœli możesz, ale powiedz, zacny Malluchu, czy nie za wiele żšdam od ciebie? Malluch podjšł się chętnie i ofiarował swoje usługi nadal. –Dziękuję ci, dziękuję –odparł Ben-Hur – trzymam cię za słowo. Jesteœmy synami jednego narodu, a Rzym naszym wspólnym wrogiem. W dodatku jesteœ przebiegły i wprawny w załatwianiu spraw, a lękam się, że Ilderim nie potrafiłby tego. – Arabowie rzadko podobne posiadajš zdolnoœci – rzekł Malluch poważnie. –Nie odmawiam im pewnej przebiegłoœci, Malluchu, nle lepiej być ostrożnym. – Aby zapobiec jakiej przeszkodzie lub podejœciu przy wyœcigach, będę spokojniejszy, gdy się udasz do zarzšdu cyrkowego i dowiesz się, czy szejk dopełnił wszelkich żšdanych warunków. Co więcej, oddałbyœ mi wielkš przysługę, gdybyœ otrzymał dokładny odpispraw i reguł obowišzujšcych w tutejszym cyrku. Musiałbym również wiedzieć, jaki wzišć kolor, a przede wszystkim chcę znaćnumer miejsca, z którego mam ruszyć. Mniej mi na tym zależy, czy będę miał Messalę po prawej, czy po lewej stronie, ale chciałbym go mieć blisko. Dlatego postaraj się o to Malluchu. Czy w ogóle masz dobrš pamięć? – Nigdy mnie nie zawiodła, gdy jej, jak dziœ, pomagało serce. – Skoro tak, to oœmielę się obarczyć cię jeszcze jednym poleceniem: Uważałem wczoraj, że Messala szczyci się wielce swoim rydwanem, co mnie nie dziwi,bo rzeczywiœcie chyba tylko cesarski go przewyższa. –Czy nie mógłbyœ jakim sposobem, może pod pozorem obejrzenia jego pięknoœci, przekonać się, czy jest lekki czy ciężki? Chciałbym mieć dokładnš jego wagę i miarę, a jeżeli to ci się nie uda, to w każdym razie przynajmniej będziesz mógł mi powiedzieć dokładnš wysokoœć osi. Czy rozumiesz? Nie chciałbym aby miał jakškolwiek oczywistš wyższoœć nade mnš, ale za to nie dbam o przepych. Jeœli go zwyciężę, tym niżej on upadnie i tym większy będzie mój tryumf. Jeœli jednak ma nade mnš jakš wyższoœć lub korzyœć, chciałbym znać takowš. –Teraz już wiem – odparł Malluch, chcesz abym wysokoœci osi od jej punktu œrodkowego aż do ziemi wymierzył? –Właœnie tak, a raduj się Malluchu, bo to już ostatnie moje zl ecenie, teraz wróćmy do namiotu. U wejœcia do namiotu zastali służbę napełniajšcš gšsiory mocnym napojem. Napili się wina dla ochłody, a Malluch wkrótce wrócił do miasta. W czasie ich nieobecnoœci wysłał Ilderim dobrze zaopatrzonego jeŸdŸca z rozkazami do straży przydrożnej, stosownie do rady Simonidesa. Był to doœwiadczonej wiernoœciArab; polecenie miał ustne, nie wiozšc żadnego pisma. Następnego dnia wrócił Ilderim do namiotów około godziny trzeciej. Zaledwie zsiadł z konia, zbliżył się do niego człowiek wyraŸnie arabskiego pochodzenia irzekł: szejku, kazano mi oddać ci tę paczkęz listem i proœbš, abyœ pismo natychmiast odczytał –jeœli zechcesz dać odpowiedŸ, zaczekam jak długo każesz. Ilderim obejrzał natychmiast wręczony mu zwój papieru –pieczęć była złamana, a adres brzmiał: Do Waleriusza Gratusa w Cezarei. –Niech go porwie Abbadon! – wrzasnšł szejk, widzšc, że list pisany po łacinie. Gdyby pismo było po grecku lub po arabsku,przeczytałby je; tak, zaledwo odcyfrował wielkimi literami podpis Messali. – Gdzie jest młody Żyd – zapytał. – Na polu z końmi – odpowiedział sługa. Szejk włożył pismo, a schowawszy paczkę za pas, wsiadł znów na konia i popędził w stronę, gdzie Ben-Hur odbywał ćwiczenia. Wtej chwili jakiœ nieznajomy zbliżał się od strony miasta. – Szukam szejka llderima, zwanego Dobrotliwym – rzekł przybyły. Język i ubranie zdradzały w nim Rzymianina. Ilderim nie czytał wprawdzie po łacinie, język ten rozumiał i z godnoœcišodpowiedział: – Jam jest szejk Ilderim. Nieznajomy spuœcił oczy i podniósł je znów, mówišc z udanš swobodš: – Słyszałem, że potrzebujesz woŸnicy na wyœcigi. Usta llderima œcišgnęły się pod białym wšsem ironicznym uœmiechem. –IdŸ swojš drogš –odparł – mam już woŸnicę –i odwrócił się; tymczasem nieznajomy wstrzymał go, mówišc: – Szejku, niezmiernie lubię konie, mówiš powszechnie, że masz najpiękniejsze na œwiecie. Pochlebstwo udobruchało starca, wstrzymał się, już miał ulec, ale namyœlił się i rzekł: – Nie dziœ, nie dziœ, kiedy indziej pokażę ci je chętnie, ale teraz jestem bardzo zajęty. Po tych słowach pojechał w pole, a nieznajomy powrócił do miasta z uœmiechem zadowolenia, bo spełnił dane mupolecenie. Odtšd co dzień aż do dnia wyœcigów czasemjeden, czasem dwóch lub trzech ludzi przychodziło do Ilderima, ofiarujšc się za woŸniców. Przysyłał ich Messala, pilnujšc w ten sposób Ben-Hura. ROZDZIAŁ XXIII Szejk czekał, póki Ben-Hur nie skończył ćwiczeń, a przypatrywał się z wielkim zadowoleniem, bo widział, że idš w pełnymbiegu tak, jakby wszystkie jednakowš posiadały szybkoœć, słowem szły jak jeden, a tak iœć powinna czwórka. –Dziœ po południu oddam ci Syriusza –mówił Ben-Hur do szejka, głaszczšc szyjęstarego arabczyka – oddam ci go, a wezmęwóz. – Już teraz?? – zapytał Ilderim. –Takim jak te rumakom, dzień jeden wystarczy; majš nieledwie rozum człowieka i lubiš ćwiczenia. Ten – mówił wskazujšc rękš najmłodszego – nazwałeœ go jak mniemam Aldebaranem, jest najszybszy. Na torze wyœcigowym przeœcignšłby inne o trzy długoœci konia. Ilderim gładził brodę i rzekł zmrużajšc oczy: –Aldebaran jest jak mówisz, najszybszy, a któryż najpowolniejszym? Ten –Ben-Hur wskazał biczem na Antaresa. –Ten, ale mimo to zwycięży, bo zważ szejku, będzie biegać cały dzień, a dopieroo zachodzie dojdzie do największej szybkoœci. –I znowu masz słusznoœć – rzekł Ilderim.– Jednš mam tylko obawę, szejku. Szejk spoważniał i jakby posmutniał. –Rzymianin żšda zwycięstwa, nieraz przekroczy prawo, nie dbajšc o uczciwoœć. W czasie jakichkolwiek igrzysk wszyscy pamiętajš o tym, używajš różnych sposobów, ale przy wyœcigach wozowych dopuszczajš się podejœć, o których trudno mieć pojęcie –od konia do woŸnicy, od woŸnicy do pana, wszystko spiskuje. Dlatego uważaj na twoje konie, czcigodny szejku i od dziœ dnia do dnia wyœcigów nie daj nikomu obcemu nawet spojrzeć na nie. Jeœli chcesz być spokojnym, uczyń więcej, strzeż je zbrojnš rękš i czujnym okiem, wtedy nie będę się obawiał końca. U drzwi namiotu zsiedli z koni. –Rozkazy twoje będš wypełnione, przysięgam na wielkoœć Boga, że żadna obca ręka nie zbliży się do nich. Dziœ postawię straż. Ale synu Ariusza –tu Ilderim wycišgnšł pismo, otworzył je z wolna, a gdy się zbliżyli do tapczanu i usiedli, dodał: –synu Ariusza, spojrzyj tu i pomóż mi twojš łacinš. Tu podał pismo Ben-Hurowi. –Oto czytaj – a czytaj głoœno, tłumaczšc na język swój ojczysty, bo znieœć nie mogęłaciny. Ben-Hur, zajęty tylko gonitwami, poczšł czytać obojętnie: – Messala do Gratusa –zatrzymał się, przeczucie œcisnęło mu serce, a Ilderim zauważył wzruszenie. – Czekam. –Ben-Hur przeprosił i mišł kartę, która była jednym z dwóch egzemplarzy listu pisanego do Gratusa przez Messalę, wysłanego po uczcie w pałacu. Poczštek listu dowodził tylko, że piszšcy nie pozbył się zwyczaju szyderstwa i naœmiewania, ale gdy doszedł do częœci przypominajšcej Gratusowi przeszłoœć, zadrżał i po dwakroć stanšł, aby zapanować nad sobš. Skoro czytał: przypominam dalej, że rozporzšdziłeœ rodzinš Hurów – zatrzymał się i westchnšłgłęboko –w sposób, jaki obydwaj uznaliœmy za najodpowiedniejszy naszym celom. Może niezawadzi ci przypomnieć, że tym celom trzeba było tajemnicy, a tym samym wydania ich na nieuniknionš, ale naturalnš œmierć. Tu Ben-Hur przerwał czytanie, pismo wypadło mu z ręki, a zakrywszy twarz, zawołał: – Nie żyjš – nie żyjš!! Zostałem więc sam. Szejk milczał, ale nie był obojętny na cierpienia młodzieńca: teraz zaœ wstał i rzekł: – Widzę synu Ariusza, że winienem cię przeprosić, czytaj sam, a gdy będziesz doœć silnym, aby mnie powiadomić o treœci tego listu, poœlij po mnie, na wezwanie wrócę. Wyszedł z namiotu i podobno nigdy jeszcze w życiu nie zdarzyło się Arabowi delikatniejpostšpić. Ben-Hur rzucił się na tapczan i puœcił wodze swej boleœci. Przyszedłszy dosiebie, podjšł list i czytał dalej: Pamiętasz zapewne, coœ uczynił z siostrš i matkš zbrodniarza i spodziewam się, że zaspokoisz mojš ciekawoœć, gdy cię zapytam, czy żyjš, czy umarły? – Zdziwiony Ben-Hur czytał jeszcze raz, nie wierzšc oczom, a nareszcie zawołał: „nie wie, czy umarły. Błogosławione Imię Pana!Jeszcze jest nadzieja ”. – Umocniwszy się w swym przekonaniu, przeczytał list do końca. –Żyjš! –rzekł po namyœle –bo on wiedziałby o ich œmierci. Powtórne uważniejsze odczytanie dodało mu jeszcze nadziei, posłał więc po szejka. –Przybywajšc do twego goœcinnego namiotu, szejku –mówił spokojnie, gdy Arab usiadł, a byli sami –nie miałem zamiaru mówić więcej o sobie, jak było potrzeba do upewnienia cię, że mi możesz œmiało powierzyć swoje konie. Nie chciałem ci więc opowiadać dziejów mojegożycia. Gdy jednak okolicznoœci, które dały mi w ręce to pismo, sš tak ważne i dziwne – czuję, że mam obowišzek zaufać ci zupełnie. Do tego działania popycha mnie zresztš pewnoœć, że obu nam grozi jeden i ten sam nieprzyjaciel i że wspólnie i zgodnie przeciw niemu działać musimy. Teraz odczytamy pismo, a ja ci treœć jego wytłumaczę: jeœli zaœ myœlałeœ, żem słabyidziecinny, ufam, iż cofniesz to mniemanie. Szejk słuchał uważnie do miejsca, w którym była wzmianka o nim: –Widziałem wczoraj Żyda w gaju Dafny –brzmiał ustęp –jeœli go tam obecnie nie ma, to musi być gdzieœ w sšsiedztwie, co ułatwia mi dozór nad nim. Że go pilnuję, to pewna, i gdybyœ mnie zapytał, gdzie nieprzyjaciel teraz się znajduje, to mógłbym odpowiedzieć z wszelkš pewnoœciš, że go można znaleŸć w starym gaju palmowym. –A, a krzyknšł Ilderim tonem raczej zdziwionym niż zagniewanym. Równoczeœnie targał brodę. –W starym gaju palmowym –powtórzył Ben-Hur – pod namiotem zdrajcy szejka Ilderima. –Ja...zdrajcš –krzyknšł gniewnie starzec, broda i usta mu drgały, a żyły na czole i szyi nabrzmiały i groziły pęknięciem. –Jeszcze chwilę szejku –rzekł Ben-Hur z błagalnym gestem. Takie jest zdanie Messalio tobie, to jeszcze nic, ale posłuchaj groŸby: Mam nadzieję, że ten stary Arab niedługo już będzie uchodzić naszej silnej ręce i nie zdziw się, jeœli pierwszym wymiarem sprawiedliwoœci za rzšdów Maksencjusza będzie wsadzenie Araba na okręt i wysłanie go do Rzymu. –Do Rzymu! Mnie – Ilderima – szejka dziesięciu tysięcy zbrojnych jeŸdŸców –mnie do Rzymu! – wołał Ilderim, zerwawszy się na równe nogi, wycišgnšł ręce z palcami skurczonymi jak szpony, z oczami œwiecšcymi jak oczy u węża. –Na Boga –nie, na wszystkie bogi prócz rzymskich, gdzie, kiedy skończy się to zuchwalstwo? Wolny jestem i naród mój wolny jest! Mamy szaleni wolnoœciš umieraćniewolnikami? Lub, co gorzej, mamy ginšć jak psy tarzajšce się u stóp pana? Mam lizać rękę, która mnie chłoszcze? A to, co mojš jest własnoœciš ma przestać być moim? Czyż nie jestem sam sobie panem i mam życie zawdzięczać Rzymianinowi? Gdyby mi młodoœć wróciła! Gdybym mógł zrzucić z siebie jako ciężar niepotrzebny choć dwadzieœcia lat, a gdyby tylko dziesięć, gdyby choć pięć! Mówišc to zgrzytał zębami, załamywał ręce nad głowš, a nareszcie jakby pod wrażeniem nowej jakiejœ myœli przeszedł szybko namiot, zawrócił i chwyciwszy Ben-Hura zaramię mówił: –Gdybym był jak ty synu Ariusza –młodym, silnym, doœwiadczonym w wojennym rzemioœle, gdybym miał taki jak ty powód do zemsty, powód, co może uœwięcić nienawiœć i zemstę. – Gdybym – precz z udawaniem!! – Synu Hura –gdybym mówię, synu Hura... Na to imię krew zawrzała w młodzieńcu zdziwił się, i zmieszany patrzył obłškanymwzrokiem na starca, a ten znów w nim miał utkwione oczy. Synu Hura, mówię, gdybym był na twoim miejscu, a miał połowę twej krzywdy do dŸwigania, nie spoczšłbym. –Tu słowa starca płynęły niby lawa wulkanu. –Do moich własnych krzywd dodałbym krzywdyiucisk całego œwiata i poœwięciłbym się zemœcie. Od kraju do kraju szedłbym z pochodniš buntu i zapalał ludzkoœć do mojejzemsty. Gdziekolwiekby o wolnoœć walczono,tam byłbym; nie byłoby bitwy przeciw Rzymowi, w której bym nie walczył. Stałbym się Fartem, gdybym nie mógł inaczej. Nie starczyłoby mi ludzi, to klnę się na wielkoœć Boga, zawarłbym sojusz z wilkami, szukał przyjaŸni z lwami i tygrysami, w nadziei, że je przeciw wspólnemu wywiodę wrogowi. Nie wybierałbym broni, a myœl, że Rzymian pokonam, napełniałaby radoœciš me serce, rzeŸ byłaby mi umiłowanš kochankš. Nie oszczędzałbym zaprawdę nikogo, ale nie błagałbym również o łaskę. Niech w ogniu ginie wszystko co rzymskš własnoœciš, niech miecz gładzi wszystko co w Rzymie zrodzone. Gdybym był tobš! Modliłbym się nocš do bogów, dobrych czy złych zarówno, aby mi użyczyli swych straszliwych potęg, burz, upału, zimna i wszelkich bezimiennych trucizn, co trujš powietrze, wszelkich tych sposobów, od których ginš ludzie na lšdzie i morzu – Och nie mógłbym spać... Ben-Hur zrozumiał z całego potoku słów starca tylko tyle, że miotał nim gniew i pragnšł zemsty. Ach! Nareszcie znalazł się ktoœ, co go znał i wołał tym nazwiskiem, nie żšdajšc dowodu.I to kto? – Arab nie dawno przybyły z pustyni. Skšdże to wiedział? Czy z listu? Nie. List mówił tylko o nieszczęœciach rodziny i jegosamego, ale nie było wspomnienia, że to onbył ofiarš, której ucieczka tak przestraszyła przeœladowców...Właœnie miał szejkowi wytłumaczyć zwišzek tych rzeczy, ale oto widzi, że to zbyteczne, i nowa nadzieja zakwitła w jego sercu, dajšc mu potrzeby spokój. – Czcigodny szejku, powiedz najpierw, jakim sposobem otrzymałeœ to pismo? –Ludzie moi, co pilnujš dróg między miastami – rzekł – odebrali je posłańcowi.– Czy to ogólnie wiadomo, że sš twymi ludŸmi? – Nie. Dla œwiata sš to rabusie, których mam chwytać i karać. – Szejku!! Nazwałeœ mnie synem Hura, imieniem mego ojca, a ja sšdziłem, że mnienikt nie zna na œwiecie. – Powiedz, skšd to wiesz? Ilderim zawahał się chwilę, potem rzekł: –Wiem, że tak jest, ale więcej nie mogę powiedzieć. – Czy ci to nie wolno?? Arab nic nie odpowiedziawszy, odszedł, ale widzšc wyraŸnš boleœć Ben-Hura wrócił i rzekł: –Nie mówmy więcej o tym, udaję siędo miasta, a po powrocie może powiem. Dajmi list. Ilderim włożył ostrożnie pismo w osłonę i rzekł z zapałem: –Cóż mówisz? –pytał, czekajšc na konia, którego kazał sobie przyprowadzić. –Rzekłem ci, co bym uczynił, gdybym był tobš, a ty nie odpowiedziałeœ, co czynić zamierzasz? –Chciałem odpowiedzieć i odpowiem –rzekłBen-Hur zmienionym od wzruszenia głosem –wszystko co rzekłeœ, uczyniłbym, wszystko co leży w zakresie ludzkiej mocy.Od dawna poœwięciłem się zemœcie; nie było w tych pięciu latach jednej godziny, jednej chwili, w której bym nie myœlał o niej. Nie miałem ani odpoczynku, ani młodzieńczych uciech i radoœci. Rozkosze Rzymu nie nęciły mnie, a jeœlim w tym grodzie przebywał, to na to, aby się zemsty nauczyć. Szukałem najznakomitszych mistrzów i nauczycieli –niestety –nie krasomówstwa lub filozofii, bom na nie nie miał czasu. Marzyłem inaczej, uczyłem się robienia broniš, a szukałem gladiatorów popisujšcych się w cyrku; oni byli mi nauczycielami. Na polach walki, wodzów miałem za mistrzów, przynosiłem im chlubę i dumni byli ze mnie. Tak więc, szejku, jestem żołnierzem, ale do rzeczy, o których marzę, muszę być wodzem i z tš myœlš chcę iœć przeciw Partom, a potem, jeœli Pan doda sił –jeœli wrócę –tu podniósł ręce do góry i mówił goršco – wtedy będę œmierciš dla tysięcy Rzymian. – Oto, szejku moja odpowiedŸ. Ilderim objšł go za szyję, a całujšc, mówił namiętnie: Gdyby Bóg twój, synu Hura, nie miał wysłuchać naszych modłów,to snadŸ nie byłby Bogiem żywym. Teraz zaœ przyjmij mojš przysięgę, a z niš majštek, ludzi, konie i wielbłšdy, co więcej, pustynię, gdzie tak snadno ukryć przygotowania. Słyszysz? ...przysięgam! Nateraz dosyć słów, odjeżdżam, lecz ujrzyszmnie lub usłyszysz przed nocš. Wyrzekłszy te słowa, zwrócił nagle konia iwnet zniknšł na zakręcie drogi wiodšcej doodebrania moich e mniemam, aby tak o X48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żœPDc”- UžÁŐ c€Ÿ–)‘ c '7==miasta. Przejęty list objaœniał Ben-Hurowi wiele rzeczy nader ważnych. Jasno dowodził, że piszšcy brał czynny udział w usunięciu rodziny Hurów w zbrodniczym zamiarze, żepochwalił i przyjšł plan wiodšcy do tak wytkniętego celu; że wzišł częœć dóbr uległych konfiskacie i takowych używał; żesię przeraził niespodziewanym zjawieniem tego, który w jego mniemaniu, był głównym zbrodniarzem; że się na koniec lękał o swe stanowisko i gotów był uczynićwszystko, co by mu wspólnik z Cezarei doradził. List ten wpadł w ręce Hura, o którym przeważnie była mowa, zapowiadał nowe niebezpieczeństwa, ale był zarazem dowodem winy przeœladowców. Nie dziw więc, że zaledwie Ilderim opuœcił namiot, poczšł Ben-Hur namyœlać się nad dalszym działaniem, czujšc, że sprawa nie cierpi zwłoki. Nieprzyjaciele jego byli potężni i zręczni, jak rzadko kto na Wschodzie; bali się go wprawdzie, ale i on miał powody do obawy. Chciał rozważyć wszelkie dane, jednak uczucia tak potężnie wzruszone, nie łatwo uspokoić. Nie małš radoœciš drżało serce jego na myœl, że matka i siostra sš jeszcze między żyjšcymi. Zapominał, że myœl ta była tylko przypuszczeniem, i sšdził, że skoro żyje ktoœ, kto wie, gdzie się znajdujš, to i koniec nieszczęœć już blisko. Było czym się wzruszać zaiste; przeczucie, że Bóg ujmie się za nim i wiaraw czystoœć swej sprawy uspokajały go, dodawały siły i roztropnoœci. Gdy z kolei rozważał słowa Ilderima, zdziwił się, skšd Arab mógł tyle wiedzieć onim, gdy jasnš mu było rzeczš, że ani Malluch, tym mniej Simonides, nie mogli mówić wbrew swemu interesowi. Czyżby Messala odkrył Ilderimowi tajemnicę! Nie, zgoła nie, wszak podobna otwartoœć mogłabyć dla niego wielce niebezpieczna. Wszystkie przypuszczenia nie wiodły do celu: pozostawała zawsze Ben-Hurowi pociecha, że ktokolwiek to był, musiał być mu życzliwym i chyba pozna go niebawem. Trochę cierpliwoœci, a wszystko pójdzie pomyœlnie... Kto wie, może wyjazd szejka tyczy się właœnie tej osoby, list zaœ gotów przyspieszyć rozwišzanie! A jednak przykroczekać, gdy się nie wie, w jakim stanie, wœród jakich okolicznoœci matka i siostra czekajš uwolnienia! Gdyby mógł wiedzieć, czy majš nadzieję, że się spełni czego oczekujš? Szczęœciem, że żadna wina nie cišżyła na jego sumieniu! Pragnšc uciec od dręczšcych myœli poszedł do gaju. Tutaj rozmawiał ze zbierajšcymi daktyle robotnikami, którzy go owocem uprzejmie częstowali; tam znów przypatrywał się gnieżdżšcym się wœród szerokich liœci ptaszkom lub przysłuchiwał się miłemu brzęczeniu pszczółek, zbierajšcych skwapliwie słodki nektar z kwiatków. U jeziora zatrzymał się na dłuższš chwilę, a patrzšc na toń przejrzystš, tak podobnš do rozkosznego marzenia, przypomniał sobie pięknš Egipcjankę, sędziwego jej ojca, którego opowiadania jeszcze nie zdołał pojšć. Myœl jego zwróciła się do owego Króla Żydowskiego, którego ten szanowny człowiek tak pewnie obiecywał i którego niecierpliwie oczekiwał. Tu umysł jego zatrzymał się, bo znalazł tajemnicę, której zgłębienie tak go zajęło, że zapomniał o osobistych troskach i bólach. Nie ma skuteczniejszego lekarstwa na wszelkie ziemskie utrapienia, jak wzniesienie się duchem w sfery zaziemskie,do rzeczy oderwanych, wobec których znikajš troski codziennego żywota; a takiego uniesienia nie znał Ben-Hur, odepchnšł więc naukę Baltazara o królestwie nowego króla. Jako saduceusz, nie mógł zrozumieć królestwa duchowego, wydało mu się to twierdzenie nieuchwytnymmarzeniem, wyrosłym w wyobraŸni starca.Za to królestwo Judzkie było mu zupełnie zrozumiałe, tym więcej, że kiedy już raz istniało, to i powrócić mogło. Duma jego chętnie wyobrażała sobie nowe królestwo potężniejszym, bogatszym, wspanialszym, niż dawne; czemużby jego król nie miał byćmšdrzejszym i wspanialszym od Salomona? Czemużby on nareszcie nie miał służyć u jego boku, czemużby, nie mógł wówczas wykonać swej zemsty? W takich myœlach zatopiony, wrócił do domu. Spożywszy obiad, kazał wytoczyć wóz, abygo przy œwietle słonecznym obejrzeć. Œciœle bioršc wyraz –obejrzeć –nie odpowiada czynnoœci, jakš rozpoczšł. Było to raczej badanie, przy którym nic nie uszło jego uwagi. Z radoœciš, której znacznie póŸniej lepiej zrozumiemy, spostrzegł, że wóz był zbudowany raczej na grecki niż na rzymski sposób, co pod wielu względami było dla niego korzystniejsze. W ogóle był cięższy, co nie znaczyło wiele wobec siły arabczyków; za to był szerszy między kołami, niższy i trwałej zbudowany. Gdy skończył oględziny, założył konie do rydwanu i udał się na miejsce ćwiczeń, gdzie godzinami całymi wprawiał je w ruchi chodzenie w jarzmie. Wróciwszy wieczorem, czuł się znacznie spokojniejszyi postanowił nie czynić nic przeciw Messali,zanim zwycięży lub przegra na wyœcigach. Zjakšż radoœciš myœlał o spotkaniu się z przeciwnikiem w obliczu całego Wschodu! Ani na chwilę nie przypuszczał, aby mogło być więcej dorównujšcych im współzawodników. Pewny był zwycięstwa, polegajšc na swej zręcznoœci i doskonalszych rumakach. Myœlšc o tym, powtarzał w duszy: –Nieprawdaż, biada mu! Słyszysz Antares, wszak zginie, przepadnie? Aldebaran, syn pustyni stratujejego rumaki, Rigel i Antares, królowie igrzysk, co wy na to? Wszak prawda, niechaj drży z przerażenia! Tak, tak, dzielne rumaki. Przemawiajšc sam ze sobš, przechadzał się między końmi, pieœcił je nie jak pan, ale jak starszy z rodzeństwa. O zmroku usiadł Ben-Hur u drzwi namiotu, czekajšc na Ilderima, który jeszcze nie powrócił z miasta. Czekał cierpliwie i bez niepokoju, bo nie wštpił, że otrzyma jakšœ wiadomoœć. Byłże to spokój wskutek zadowolenia z odbytych ćwiczeń, czy odœwieżenia po kšpieli w zimnej wodzie lub smacznie zjedzonej wieczerzy, czy naturalne przeobrażenie, następujšce po chwilowym upadku ducha? To pewne, że czuł się pod opiekš Opatrznoœci, która go dotšd wspierała. Naraz usłyszał stšpanie końskich kopyt i wnet Malluch stanšł przed nim. –Synu Ariusza –rzekł serdecznie –pozdrawiam cię imieniem szejka Ilderima iproszę, abyœ natychmiast udał się do miasta, gdzie cię oczekuje. Nie pytajšc o nic, poszedł Ben-Hur do stajni, Aldebaran wycišgnšł ku niemu głowę, jakby ofiarujšc swoje usługi, ale młodzieniec pogłaskał go tylko i wzišł innego, nie należšcego do czwórki wyœcigowej. Wkrótce obaj byli w drodze, jadšc prędko, lecz w milczeniu. W pobliżu mostu seleucyjskiego przebyli rzekę i wjechali do miasta od zachodu, nadkładajšc w ten sposób dużo drogi, ale Ben-Hur czynił to z ostrożnoœci, do której miał aż nadto wiele powodów. Wnet przybyli do wybrzeża, gdzie mieszkał Simonides, a gdy stanęli pod mostem u drzwi wielkiego składu, rzekł Malluch do towarzysza: – Jesteœmy u kresu, zsišdŸ. Ben-Hur poznał miejsce i zapytał: – Gdzież mam szukać szejka?? ? – ChodŸ za mnš, a ujrzysz go. Sługa odebrał od jeŸdŸców konie, Ben-Hur zaœ znalazł się u drzwi domu kupca; zanim się zdołał zastanowić nad swym postępowaniem, usłyszał już głos z wewnštrz: – WejdŸ w imię Boga. ROZDZIAŁ XXIV Malluch został u progu. Ben-Hur wszedł do tej samej komnaty, w której pierwszy raz widział kupca. Nic się tu nie zmieniło, tylkotuż przy krzeœle stał mosiężny, polerowanysłup, w drewnianš podstawę wpuszczony, wyższy od najroœlejszego mężczyzny, a dŸwigajšcy z pół tuzina, a może więcej srebrnych palšcych się lamp. Przy tym oœwietleniu wyraŸnie odznaczały się półki zdobišce œcianę, złocone gałki gzymsu i sklepienie mienišce się fioletowš mikš. Ben-Hur wstrzymał się niedaleko wejœcia, czujšc na sobie wzrok Simonidesa, Ilderimai Estery. Mimo woli spojrzał po nich, jakby szukajšcodpowiedzi na postawione w myœli pytanie: czego ci ludzie mogš chcieć ode mnie? Zanim na nie zdołał odpowiedzieć, już drugie mu się nasuwało; sš to przyjaciele czy wrogowie? Tu oko jego spoczęło na Esterze. MężczyŸni odpowiedzieli na jego spojrzenie wzrokiem pełnym dobroci, w jej twarzy było przecież coœ więcej jak dobroć – coœ tak duchowego, że nie da się okreœlić słowami; spojrzenie to wzruszyło go do głębi. Synu Hura. – Tu goœć zwrócił się do mówišcego. Synu Hura – mówił Simonides, powtarzajšc to wezwanie z wolna i z pewnš deklamacjš,jakby tym przemówieniem chciał dodać słowom uroczystego znaczenia. –Oby pokój Boga ojców naszych był z tobš – tu wstrzymał się, a potem dodał: –Życzę ci tego od siebie i moich. Mówišcy siedział na krzeœle, ale jego ciemne oczy patrzyły prosto spod białych brwi, blask ich dodawał jeszcze powagi tejkrólewskiej głowie i bladej twarzy, co pozwalały odwiedzajšcym go zapominać o połamanych członkach i zniszczonym ciele tego człowieka. Nastšpiła chwila milczenia,po czym kupiec złożył pokornie ręce na piersi. Ruch ten i pozdrowienie nie mogły był niezrozumiałymi, więc Ben-Hur wzruszony przemówił: –Simonidesie, życzenie pokoju z wdzięcznoœciš przyjmuję. Oddajšc ci je wzajemnie jako syn ojcu, niemniej czuję, że nam się porozumieć trzeba. Słowami tymi chciał delikatnie usunšć stosunek pana do sługi, zawišzujšc inny, wyższy i œwiętszy. Simonides opuœcił z wolna ręce, a zwróciwszy się do córki rzekł: podaj panu krzesło córko moja. Spiesznie uczyniła zadoœć życzeniu ojca, przyniosła krzesło i stanęła zmieszana patrzšc kolejno to na ojca, to na młodzieńca. Czekali, z obawš co dalej nastšpi. Milczenie stawało się coraz przykrzejsze, przerwał je Ben-Hur, przysuwajšc krzesło do nóg kupca i mówišc: – Tu moje miejsce – usiadł. Oczy jego spotkały się ze wzrokiem Estery na jednš krótkš chwilę, ale ta chwila zrobiła ich lepszymi. On poznał, że mu jestwdzięczš; ona była pewna, że jest wspaniałomyœlny i pełen pobłażania. Simonides skinšł na znak przyzwolenia i rzekł oddychajšc swobodniej: –Estero, przynieœ mi papiery. – Dziewczynazbliżyła się do jednej z framug w œcianie, otworzyła jš, wyjęła zwój papierów i podała je ojcu. –Dobrze rzekłeœ, synu Hura – zaczšł Simonides rozwijajšc papiery – porozumieć nam się trzeba. Przeczuwajšc twe żšdanie –a byłbym je sam postawił, gdybyœ tego nie uczynił, przedkładam ci dowody, które ci wszystko wytłumaczš, a mianowicie stanmajštkowy i nasz wzajemny do siebie stosunek. Czy chcesz teraz czytać? Ben-Hur wzišł papiery, rzucił jednak okiemna Ilderima. –Niech cię obecnoœć szejka nie wstrzymuje, rachunki potrzebowały œwiadka, imię jego jest już na nich, wie więc o wszystkim i jest twoim przyjacielem. Czym był dla mnie, będzie i dla ciebie. Mówišc to Simonides, patrzył na Araba i skinšł mu uprzejmie głowš, na co tenże odpowiedział również skinieniem głowy, a nareszcie rzekł: Jest jakoœ powiedział! –Wiem jak doskonała jest przyjaŸń twoja – odparł Ben-Hur – i pragnę stać się jej godny. PóŸniej przeczytam uważnie twe rachunki, Simonidesie; teraz daj mi ich główny zarys, jeœli cię to zbytnio nie utrudzi. Simonides wzišł znów papiery w rękę. – Estero, stań przy mnie i odbieraj przeczytane kartki, inaczej mogłyby się pomieszać. Uczyniła zadoœć życzeniu ojca, a stojšc obok, położyła rękę na jego ramieniu, co czyniło wrażenie jakby oboje zdawali sprawę. –Oto –mówił Simonides –pierwszy dokument, wykazuje jakie pienišdze miałemod twego ojca, a oto drugi na sumy, które wydarłem Rzymianom; nic prócz pieniędzy nie dało się uratować, a i to tylko dzięki naszemu żydowskiemu systemowi rozmieszczania majštku na weksle. Sumy ocalone œcišgnšłem z Rzymu, Aleksandrii, Damaszku, Kartaginy i innych miejsc, leżšcych w obwodzie handlowym, suma ta wynosi sto dwadzieœcia talentów monetš żydowskš. To rzekłszy, oddał kartkę Esterze, a wzišłdrugš mówišc: –Z tš sumš stu dwudziestu talentów – zaczšłem interesy: z niej wyrósł mój kredyt – wyrażam się tak, aby ci następniewykazać korzyœci, z pomocš tych pieniędzy otrzymane. Tu odczytał z pojedynczych kartek rozmaite pozycje rachunków, które ogółemtak się przedstawiały: W okrętach 60 talentów W towarach na lšdzie 110 W transporcie 75 W wielbłšdach i koniach 20 Na składach 10 W rachunkach bieżšcych 54 W gotówce 224 Razem 553 talenty Do tego, to jest, do pięćset pięćdziesięciu trzech talentów; dolicz kapitał, który mi twój ojciec powierzył, a otrzymasz szeœćset siedemdziesišt trzy talenty! – Wszystko to twoje i jesteœ najbogatszym człowiekiem na œwiecie. Wzišł papiery z ršk Estery, zostawiajšc sobie tylko jeden; zwinšł je razem i oddał Ben-Hurowi z pewnym odcieniem nie obrażajšcej nikogo dumy, bo pochodziła raczej z zadowolenia po spełnionym obowišzku lub odnosiła się tylko do osoby młodego pana bez względu na swoje zasługi. –I nie ma takiej rzeczy pod słońcem – mówił dalej niskim głosem –której byœ nie mógł osišgnšć, ani dzieła, którego byœ nie zdołał dopełnić. Była to chwila coraz bardziej zajmujšca dlaobecnych; Simonides skrzyżował znów ręcena piersiach, Estera i Ilderim zdawali się wmilczeniu rozważać, że w chwilach wielkiego powodzenia człowiek największš przechodzi próbę. Ben-Hur wzišł pergamin i walczšc ze wzruszeniem, rzekł: –Wszystko to zdaje misię œwiatłem z nieba rozjaœniajšcym tę noctak strasznš i długš, że sšdziłem iż się nigdy nie skończy. Najpierw dziękuję Panu, który mnie nie opuœcił, potem tobie, Simonidesie. Wiernoœć twoja zwyciężyła okrucieństwo ciemiężycieli i czyni zaszczyt ułomnej ludzkiej naturze. Rzekłeœ, iż nie ma na ziemi dzieła, którego bym nie mógł dokonać, spróbuję czy to potrafię! Mógłby inny człowiek w tak szczęsnej jak obecna chwila, przewyższyć mnie we wspaniałomyœlnoœci? Zaiste nie dopuszczę do tego i ciebie, szejku, wzywam na œwiadka wraz z tobš, Estero, która jesteœ dobrym aniołem swego ojca! Słuchajcie! Tu wycišgnšł rękę ze zwojem papirusowymku Simonidesowi. –Rzeczy, których spis zawierajš te papiery– okręty, domy, towary, wielbłšdy, konie, pienišdze, od najdrobniejszych do największych, oddaję tobie, Simonidesie, czynišc je twoimi, przeznaczam je tobie i twoim na wieki! Estera uœmiechnęła się przez łzy, Ilderim szybko i gwałtownie gładził brodę, oczy jego œwieciły niby drogie kamienie, tylko Simonides był spokojny. –Przeznaczam je tobie i twoim na wieki – cišgnšł Ben-Hur dalej, pokonujšc wzruszenie – ale pod jednym warunkiem. Obecni wstrzymujš oddech. – Chcę, aby sto dwadzieœcia talentów, które były własnoœciš mego ojca, wróciły do mnie. Twarz Ilderima rozchmurzyła się na te słowa. –Dalej żšdam, abyœ mi dopomógł w szukaniu matki i siostry, używajšc w tym celu wszystkich œrodków, jakie się okażš potrzebne, Simonides uległ wzruszeniu, a wycišgnšwszy rękę mówił: Coraz to lepiej poznaję cię, synu Hura i wdzięczny jestem Panu, iż cię takim przywiódł. Jeœli wiernie służyłem ojcu twemu za życia, jeœli równiewiernym zostałem jego pamięci, toć i ciebienie zawiodę, a jednak tego warunku przyjšćnie mogę. Tu wzišł pozostałš kartę i mówiłdalej; – To coœ odczytał, nie jest końcem rachunków, sš jeszcze inne – oto sš, czytaj je głoœno! Ben-Hur uczynił zadoœć żšdaniu. SPIS NIEWOLNIKÓW HURA SPORZĽDZONY PRZEZ ZARZĽDCĘ SIMONIDESA 1. Annah Egipcjanka w pałacu jerozolimskim. 2. Simonides, pełnomocnik w Antiochii. 3. Estera, tegoż córka. Nigdy nie powstała w umyœle Ben-Hura myœl, że córka niewolnika jest niewolnicš podług prawa, a Estera w jego marzeniach była zawsze rywalkš Egipcjanki, przedmiotem w danym razie godnym miłoœci. Na tę niespodziewanš wiadomoœć spłonšł rumieńcem i spojrzał na niš nieœmiało: widzšc, że i jej twarz oblana szkarłatem, spuœcił oczy, a mnšc kartę papirusu, mówił żywo: –Zaprawdę bogatym jest człowiek posiadajšcy 600 talentów i może zaiste czynić co chce, cenniejszym jednak od pieniędzy jest umysł, który je zebrał i serce, którego bogactwo nie zepsuło. Nie lękajcie się, zacny Simonidesie i ty piękna Estero. Szejk Ilderim poœwiadczy, że w chwili, w której was jako niewolników poznałem, otrzymaliœcie wolnoœć, pospieszęto i pisemnie poœwiadczyć. –Zaiste, niewolę zdołałbyœ słodkš uczynić,o synu Hura, jednak pomyliłem się, mówišc,żeœ mocen wszystko uczynić, bo to pewne, że nie masz prawa zrobić nas wolnymi. Jamniewolnikiem po wsze czasy, ojciec twój przybił ucho moje do drzwi, jak to widzisz.– Czyż ojciec mój mógł to uczynić?? e mniemam, aby tak o X48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żĄP6c˘†cŁĄôc¤•,ŞcĽ?;ŚQ?+–Nie poważaj się sšdzić go –przerwał Simonides –uczynił to na proœba mojš, bo tak żšdała moja Rachela, matka tego dziecka, i nie chciała być mojš żonš, dopókibym nie był jej równy. – Była niewolnicš po wsze czasy?? – Tak. Ben-Hur mierzył szerokimi krokami pokój wszerz i wzdłuż, wyraŸnie cierpiał nad swš niemocš. – Byłem wpierw już bogatym – rzekł stajšc nagle. – Byłem bogaty darem dobrotliwego Ariusza, teraz przybywa mi nowa fortuna wraz z tym, który jš zebrać potrafił. Czyżby Opatrznoœć działała w tymbez celu? PoradŸ mi Simonidesie, wskaż, pomóż ujrzeć sprawiedliwoœć i uczynić jej zadoœć. Dopomóż, abym był godny imienia mego, stań się tym w rzeczywistoœci, czymjesteœ podług prawa, a wdzięcznym ci będępo wsze czasy. Twarz Simonidesa zdawała się jaœnieć od wewnętrznego zadowolenia. –Synu pana mego! Uczynię więcej, służyć cibędę całš mocš mego umysłu i serca. Ciałanie mam już, poœwięciłem je tobie, ale umysł i serce twoimi sš. Przysięgam ci to na ołtarze Boga naszego i na te ofiary, co na nich płonš! Uczyń mnie jednak prawnie tym, czym jestem. – Cóż mam uczynić?? – rzekł goršco Ben-Hur. – Skoro mnie uczynisz zarzšdcš, pełnomocnikiem twego majštku, wtedy działać pocznę. – Od tej godziny jesteœ nim i uważaj się za takiego. Czy mam to uczynić pisemnie? –Doœć twego słowa; tyle dawał twój ojciec, nie chcę więcej od syna. Teraz zaœ, kiedyœmy się porozumieli. – Tak, jam gotów –rzekł Ben-Hur. –A ty, córko Racheli, nie masz nic do powiedzenia? rzekł Simonides, zdejmujšc rękę jej ze swego ramienia. Estera zostawiona samej sobie, stała chwilę zapłoniona i milczšca, potem zbliżyła się do Ben-Hura i dziwnie łagodnie rzekła: –Nie jestem zacniejsza od mojej matki, gdyjej zabrakło, pozwól, o panie, abym pielęgnować mogła ojca mego! Ben-Hur wzišł z wolna jej rękę, położył jšna krawędzi krzesła Simonidesowego, mówišc: Dobre z ciebie dziecko, niechaj się stanie jako chcesz. Kupiec podniósł jej rękę na swe ramię i cisza zaległa komnatę. Mimo zaszłych zmian Simonides spojrzał wzrokiem pana w koło siebie, a potem rzekł spokojnie: –Estero, póŸno już, wiele jeszcze mamy doomówienia, każ przynieœć napoje, by nam sił nie zabrakło do pracy, która nas czeka.Dziewczyna zadzwoniła na służbę i wnet wniesiono wino i chleb, które sama obniosła, częstujšc goœci. –Jakkolwiek porozumieliœmy się – rzekł Simonides –nie sšdzę, aby już wszystko między nami było załatwione. Życie nasze ma odtšd płynšć jak dwie rzeki, które połšczyły wody swoje w jedno. Jeœli bieg ich ma być swobodny, trzeba nam z nieba wszelkie usunšć chmury. Kiedyœ odszedłeœ od drzwi moich z uczuciem niezadowolenia iprzekonaniem, że nie chcę uznać tych praw, które ci właœnie przyznałem w najszerszym znaczeniu. Że tak uczyniłem, to prawda, bo poznałem cię; Estera i Malluch zaœwiadczš chętnie, że nie spuœciłem cię odtšd z oka. – Malluch!! – zawołał Ben-Hur zdziwiony. –Kto tak jak ja przykuty do krzesła, ten musi mieć daleko sięgajšce ręce i dużo tychršk, jeœli chce coœ znaczyć na œwiecie, z którego tak okrutnie został usunięty. Mam więc wielu ludzi, Malluch zaœ najlepszy z wielu...Czasem znów – tu rzucił okiem na szejka „pożyczam dobrego serca u drugich ”, jak u Ilderima Dobrotliwego, męża pełnego zacnoœci i odwagi. Pozwól, niech i on ci powie, czym kiedy zapomniał o tobie. Ben-Hur spojrzał na Araba, a Ilderim skinšł głowš i zmrużył oczy na znak potwierdzenia. –Trudno, panie –mówił dalej Simonides –poznać człowieka bez próby. Gdym cię ujrzał, widziałem obraz twego ojca: skšd mogłem jednak wiedzieć, jakim jesteœ człowiekiem? Wszak zdarzajš się ludzie, dla których majštek bywa przekleństwem. Więc wysłałem Mallucha, aby mnie zastšpiłi był w tej służbie moimi oczami i moimi uszami. Uczynił zadoœć mej woli, same dobre przynosił mi wieœci; nie bierz mu tego za złe, proszę. –Uczynił dobrze i nie mam żalu do niego –odparł Ben-Hur –ani do was, bo mšdroœć kierowała waszymi czynami. –Słowa te miłe sš sercu memu – rzekł kupiec z uczuciem – bardzo miłe, nie boję się nieporozumienia i niechaj rzeki płynš już sobie, jak im Bóg każe! Po przerwie mówił dalej: –Tkacz siedzi u krosien i puszcza czółenko,sukna przybywa, rosnš desenie i figury, a on marzy i myœli...Tak rosła w mych rękachfortuna i dziwiłem się jej wzrostowi, pytajšc samego siebie jakim sposobem? Widziałem, że starania innych, równie pilnejak moje, nie osišgajš przecież celu, piaski pustyni zasypywały nieraz całe majętnoœci kupców, mnie przeciwnie, burze pędziły okręty, innym druzgotały się. Co więcej, jatak zależny od innych, przykuty do krzesła,prawie martwa bryła, nie poniosłem nigdy straty z winy wykonawców mych rozkazów – nigdy nie byłem oszukany. Tak służyły miżywioły, a ludzie byli mi wierni. – Zaiste, rzecz to godna zastanowienia – mówił Ben-Hur. –Tak jak rzekłem i w końcu przyszedłem do tego przekonania, że Bóg jest w tym, a dziœ pytam wraz z tobš, jaki jest Jego cel, jaka Jego wola? Nic się nie dzieje bez zamiaru. Nie wštpiłem też nigdy, że przyjdzie dzień, który On uzna za stosowny, w którym wskaże mi cel i ujrzę go również wyraŸnie, jakbym ujrzał biały dom widniejšcy na wzgórzu. Dziœ wierzę, iżto się już stało! –Wiele lat temu, z mojš rodzinš –matka twoja, Estero, piękna jako poranek nad starym Oliwetem, była ze mnš –siedzieliœmy przy drodze północnej wiodšcej do Jerozolimy, w pobliżu grobów królewskich. Na drodze ujrzeliœmy trzech jeŸdŸców na dużych białych wielbłšdach, tak pięknych, że nigdy im równych nie widziano w œwiętym mieœcie. Byli to ludzie obcy z dalekich przybywajšcy stron. Pierwszy wstrzymał wielbłšda i zapytał mnie: „Gdzie jest ten, który się narodził, Król Żydowski? ” Do pytania, jak gdyby dla większego zdziwienia mego dodał: „Widzieliœmy Jego gwiazdę na wschodzie i przybywamy oddać Mu czeœć ”. Nie zrozumiałem, co chciał powiedzieć, ale szedłem za nimi aż do bramy Damasceńskiej. W cišgu całej tej drogi zadawali przechodniom toż samo pytanie, a nawet strażnikowi u bramy. Wszyscy równie się dziwili jak ja, a powszechnie mówiono, że słowa te tyczš się przepowiedni Mesjasza –szczegółów już wiele zapomniałem, a rzeczy chyba się nie zmieniły. My ludzie, a nawet najuczeńsi między nami, jesteœmy jako dzieci. Drogi Jego odmienne sš od naszych, a kroki Jego na ziemi często wieki całe oddzielajš. Czy widziałeœ Baltazara? Tak i słyszałem jego opowiadanie – odparł Ben-Hur. –Cud, prawdziwy cud! – wołał Simonides. –Gdym słyszał to opowiadanie, zdało mi się,iż ono jest odpowiedziš i ujrzałem jasno cel Opatrznoœci. Skoro przybędzie król ubogi, pozbawiony przyjaciół, bez orszaku,wojska, miast i zamków, czy nie będzie za póŸno? Zanim więc przyjdzie, zanim Rzym może runšć, trzeba założyć królestwo. A ty, panie, ty silny, w broni wyćwiczony, bogaty, czy widzisz powód, dla którego Bógcię zesłał? Czy cel Jego nie może być twoim? Powiedz, panie, czy może człowiek urodzić się dla większej chwały? Ostatnie pytanie stawił Simonides z całš siłš wewnętrznego przekonania. –Tak ci się wydaje, bo nie pomnisz – rzekłBen-Hur goršco, że królestwo, które głosi Baltazar, ma być królestwem duchowym. Simonides był Żydem, dumnym ze swej narodowoœci, toteż odparł z ironiš w głosie: –Baltazar był œwiadkiem cudownych rzeczy–cudów. Gdy o nich mówi, kornie przed nim schylam głowę, bo je widział i słyszał. Jest jednakże synem Mizraima, nawet nie prozelitš, trudno więc przypuœcić, aby miałszczególnš wiedzę, zwłaszcza w tłumaczeniu postanowień Bożych, tyczšcychsię narodu izraelskiego. Prorocy mieli œwiatło wprost z nieba, tak jak i on –proroków jest wielu, on jeden, a Jehowa zawsze ten sam. Miałbym nie wierzyć prorokom? Estero, przynieœ mi Torę. Nie czekajšc, aż córka przyniesie księgę, mówił dalej: –Zresztš czy nie mamy œwiadectwa całego narodu? PrzejdŸ od Tyru, co leży nad morzem ku północy, do stolicy Edomu, co jest na południu pustyni, a nie znajdziesz wyznawcy Schemy. ani takiego, co by składał jałmużnę w œwištyni, ani takiego, który jadł baranka wielkanocnego, żeby ci nie powiedział, że oczekuje królestwa i króla. Dzień przybycia jego, będzie dniem szczęœcia, a królestwo, jako królestwo ojca naszego Dawida. Spytasz, skšd majš tęwiarę? Wskażę ci i to. Właœnie wróciła Estera, niosšc kilka pergaminowych zwojów, starannie owiniętych ciemnobršzowš materiš, złotymiznakami pokrytš. –Trzymaj, córko, zwoje; podasz mi je, gdyzażšdam –rzekł ojciec łagodnym głosem, jakim zwykle do córki się odzywał, potem mówił dalej: –Trwało by to długo, zbyt długo, gdybym chciał wymieniać imiona œwiętych, którzy za wolš Opatrznoœci zajęli miejsce proroków. Nie mieli ci następcy œwiętego ognia Eliasza lub Elizeusza, jednak pisali i nauczali po powrocie z niewoli, a œwiatła pożyczali od pochodni Malachiasza, tego ostatniego z rodu proroków. Hillel i Shammaimajš i teraz imię jego na ustach, nauczajšcmłodzież. Zapytajmy ich o królestwo: Któż jest panem trzód w księdze Ezechiela? Któżjeœli nie król, o którym mówimy? Tron gotów na jego przyjęcie, schodzi na ziemię,a inni królowie spadajš z tronów swych, przeœladowcy Izraela wrzuceni będš w jaskinie podziemne między słupy ogniste. Œpiewak psalmów mówi: „Wejrzyj, Panie, nalud Swój, oddaj Izraelowi króla jego, daj go w czasie, jaki uznasz, o Boże, daj go, aby rzšdził Izraelem, dziećmi Twymi...I zmusi narody ziemi pod jarzmo swoje i służyć mu będš. I będzie sprawiedliwym królem, od Boga naznaczonym...będzie rzšdził ziemiš słowem Jego na wieki ”. Posłuchaj Ezdry. tego drugiego Mojżesza, gdy opowiada swe nocne widzenia, i spytaj kim jest ten lew, co ludzkim głosem przemawia do orła, który oznacza Rzymianina: „Kochałeœ kłamców i zgwałciłeœ miasta pracujšcych i obaliłeœ ich mury, chociaż nie czynili nic złego. Dlatego znikniesz, aby ziemia była odnowiona, podniosła się i uwierzyła, w sprawiedliwoœć i litoœć Tego, który jš uczynił. Odtšd oczy jego nie widziały orła. Zaprawdę, panie, doœć byłoby tego œwiadectwa; jednak gdy droga do Ÿródła otwarta, czemużby doń nie dotrzeć? Podaj wina, Estero, a potem Torę. –Wszak wierzysz, panie, w proroków? –pytał pijšc. – Wiem, że wierzysz, bo takšbyła wiara ojców twoich. Podaj mi, Estero,księgę widzeń Izajaszowych. Wzišł zwój, który dla niego rozwinęła i czytał: „Lud, który chodził w ciemnoœciach, ujrzał œwiatłoœć wielkš: mieszkajšcym w krainie cienia œmierci, œwiatłoœć im weszła. Albowiem maluczki narodził się nam, syn jest nam dany, i stało się panowanie na ramieniu Jego. Rozmnożone będzie państwo Jego, a pokojowi nie będzie końca: na stolicy Dawidowej i na królestwie Jego siedzieć będzie; aby je utwierdził i umocnił w sšdzie i w sprawiedliwoœci, odtšd i aż na wieki. Zawistna miłoœć Pana Zastępów uczyni to ”. Wierzysz prorokom, panie? Teraz, Estero, podaj mi słowa Pana do Micheasza. Dziewczyna podała zwój, którego żšdał. - A ty –czytał – a ty. Betlejem Efrata. malutkieœ jest między tysišcami Judzkimi; zciebie mi wynijdzie. który będzie panujšcymw Izraelu, a wyjœcia Jego od poczštku, do dni wiecznoœci ”. –Zaiste, On to był dziecięciem, które widział Baltazar. On. któremu oddał czeœć w jaskini. Wierzysz, panie. Prorokom? Podaj mi, Estero, słowa Jeremiasza. Wzišwszy zwój podany, czytał: „Oto dni przychodzš, mówi Pan: a wzbudzę słowo dobre, którym mówił do domu Izraela i do domu Judy. W onym dniu i w onym czasie uczynię, że spłodzi Dawid płódsprawiedliwoœci, a będzie czynił sšd i sprawiedliwoœć na ziemi. W one dni będzie zbawień Juda i Jeruzalem mieszkać będzie bezpiecznie; a to jest imię. którym go nazwš: Pan sprawiedliwy nasz. Bo to mówi Pan: – Nie zginie z Dawida mšż, który by siedział na stolicy domu Izraelowego ”. – Czyż nie wyraŸnie jest tu mowa o królu i czy możesz, panie, nie wierzyć w proroków? Teraz, córko, podaj mi przepowiednie tego syna Judy, na którym nie ma żadnej plamy. Podała mu księgę Daniela. –Słuchaj panie –rzekł: „Patrzyłem tedy w widzeniu nocnym, a oto z obłoki niebieskimijako syn człowieczy przychodził i aż do starowiecznego przyszedł: i stawili Go przed oblicze Jego. I dał Mu władzę, i czeœć, i królestwo: i wszystkie narody, pokolenia i języki służyć Mu będš, władza Jego. władza wieczna, która nie będzie objęta: a królestwo jego, które się nie skazi ”. Czyżbyœ nie wierzył prorokom, panie mój? – Zaiste, dosyć już, wierzę – wołał Ben-Hur. –Tak, ale to nie dosyć – mówił Simonides –jeœli król przyjdzie ubogi, czy mu coœ udzielisz, panie, ze swej wspaniałoœci? –Zaiste, tak, i to do ostatniego sykla i do ostatniego tchnienia mej piersi. Czemużby jednak miał przyjœć ubogim? – Podaj, Estero, słowa Pana, które słyszał Zachariasz – rzekł Simonides. Estera zaœ podała zwój. –Posłuchaj, panie, jak król przybędzie do Jerozolimy: „Raduj się wielce, córko Syjonu, wykrzykuj, córko Jeruzalem: oto król twój przyjdzie tobie sprawiedliwy i zbawiciel, on ubogi, a wsiadajšc na oœlicę i na Ÿrebię, syna oœlicy ”. Ben-Hur patrzał w dal. – Co widzisz, panie? – Rzym!! – odparł ponuro. – Rzym i jego legiony. Walczyłem z nimi i znam ich potęgę.–Ach! – rzekł Simonides –ty będziesz wodzem legionów króla i wœród milionów wybierać będziesz. – Wœród milionów?? – zawołał Ben-Hur ze zdziwieniem. Simonides milczał chwilę, a potem rzekł: –Nie dręcz się, panie, potęgš Rzymu. –Tu Ben-Hur spojrzał na kupca pytajšco. –Pokazałem ci króla ubogo przybywajšcegodo stolicy i widziałeœ go po prawej, a Rzympo lewej i rzekłeœ: czyż może on zwyciężyć? Zaprawdę, odgadłeœ, takimi były moje myœli. –O mój panie –cišgnšł Simonides nie masz pojęcia, jak potężny jest Izrael. Ty sobie go wyobrażasz niby starca płaczšcego nad rzekami babilońskimi. Nie myœl tak, a udaj się do Jerozolimy koło Wielkiej Nocy, stań nad brzegiem Ksystu, albo na ulicy Berber i stamtšd przypatrz się narodowi. Obietnica Pana, uczyniona Jakubowi, gdy opuszczał Padam Aram, stała się prawem. Naród nasznie przestał się mnożyć, nawet w niewoli, czy to pod jarzmem Egipcjan, czy pod rzymskim, i jest zaprawdę wielkim narodem. Tak, wierzaj mi, panie; chcšc poznać siłę, na jakš może liczyć nowy król,nie trzeba rachować najbliższych, ale i tych, co w najodleglejszych stronach wiaręw jednego Boga wyznajš. Zwyczajem jest mówić i myœleć o Jerozolimie jak o Izraelu,tymczasem jest on jako złoty haft na koronacyjnym płaszczu Cezara, kamieniem œwištyni, sercem w ciele. Odwróć twe oczy od legionów rzymskich, choć potęga ich tak wielka, a porachuj szeregi wiernych, co czekajš na dawne hasło: „Izraelu, spiesz do namiotów! ” Zlicz tych, co żyjš w Persji, a sš dziećmi tych, co woleli pozostać na obczyŸnie, i tych, co zamieszkujš brzegi Afryki i Egiptu. Porachuj, panie, Hebrajczyków osiadłych dla zysku na Zachodzie w Bodinum i Hiszpanii, nie zapomnij, synu Izraela, czystej krwi prozelitów w Grecji i na wyspach rozsianych wœród wód Oceanu, dalej w Poncie, w Antiochii, a i tych, co żyjš w samych nieczystych murach Rzymu. Mało to czcicieli liczy Pan wœród tych, co niedaleko nas na pustyni w namiotach mieszkajš, lub tych, co wzdłuż Nilu osiedli!I nad Morzem Kaspijskim i w starym kraju Gog-Magog żyjš nasi bracia jako odłam tych, którzy rokrocznie, uznajšc Boga, składajš dary w œwištyni – i tych policzymy! Gdyœmy tak skończyli rachunek, spójrz, panie, na szereg mieczy oczekujšcych wodza, bo oto królestwo czeka na Tego, który ma uczynić sšd i sprawiedliwoœć na całej ziemi, tak w Rzymie, jak na Syjonie, a ostatnie słowo topewnoœć, że co może Izrael, to może i Król. Obraz nakreœlony z zapałem był dla Ilderima niby pobudka wojenna; wołał też z żalem, powstajšc: – Ach, gdybym był młodym! Ben-Hur natomiast siedział nieruchomy i nie dziw, mowa kupca była wezwaniem go do poœwięcenia mienia i życiatajemniczej Istocie, która była Ÿródłem nadziei tak Simonidesa, jak pobożnego Egipcjanina. Myœl ta nie była nowa, owszemnieraz, jak wiemy, obiła się o jego uszy, czy to w rozmowie z Malluchem w rozkosznym gaju Dafny, czy to wyraŸniej, gdy Baltazar wykładał mu swoje pojęcie o królestwie, póŸniej jeszcze wœród cieni starego gaju, gdzie właœciwie przyszedł doX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż§P-c¨}­ YŠ*ý c€Ş')AcŤh7FŹŽ:ž €postanowienia doœć przykrego i bolesnego. Dziœ rzeczy miały się inaczej, dziœ widział,że Pan jest w tym dziele, cała zaœ sprawa œwiętš. Czuł, że się przed nim otwarła jakby brama dotšd zamknięta, a oœwiecajšca go nagłym œwiatłem, wzywajšcym go do służby, co była niby spełnieniem jego marzeń. Służba to w dalekš wiodšca przyszłoœć, pełna nagród za spełnionš powinnoœć, słodka i miła dla jego słusznej dumy. Brakło tylko jeszcze jednego skinienia. –Wszystko co mówisz, Simonidesie, uznaję –rzekł Ben-Hur –przypuszczam, że król przyjdzie i założy królestwo podobne Salomonowemu; przypuszczam także, że oddam siebie i wszystko co posiadam Jemu iJego sprawie, co więcej, wierzę nawet, że cały bieg mego życia i szybki wzrost twegomajštku były zrzšdzeniem Bożym w najwyższym celu, –to jednak nie znaczy, abyœmy mieli działać na œlepo. Nasuwa się pytanie, czy mamy czekać na króla i jego wezwanie, czy już zaczšć działać? Masz wiek i doœwiadczenie za sobš, mów! Simonides nie ocišgał się z odpowiedziš. –List, który trzymam w ręku –rzekł –nie zostawia nam wyboru. Jeœlibyœmy nie działali, ulegniemy Messali i Gratusowi, wpływ nasz w Rzymie nie pokona ich, a tutaj zabraknie sił. Gdy cię raz schwycš, zginšłeœ, a jakie jest ich miłosierdzie, wiem najlepiej. Na to wspomnienie zadrżał starzec. – Panie mój!! – mówił dalej, zwalczajšc wzruszenie – ty sam pobudzasz mnie do działania. Ben-Hur zdawał się nie rozumieć tych słów, Simonides mówił dalej: – Gdym był młody, jakiż œwiat cudowny widziałem przed sobš. – Nie brakło ci mimo to siły do poœwięcenia. – Tak, dała mi tę siłę miłoœć. Simonides potrzšsnšł głowš i rzekł: – Myœlisz o ambicji?? – Wszak ambicja nie przystoi synowi Izraela.... – Pozostaje więc zemsta. Zdało się, że iskra zapalna padła na serce,ręce zadrżały i Ben-Hur odparł szybko: – Tak, masz słusznoœć, zemsta jest prawem Żyda. – Wielbłšd, pies nawet pamięta krzywdę – dorzucił Ilderim. Simonides nie zwlekajšc, pochwycił zerwanš nić swych myœli: –Tak, zanim król przyjdzie, jest coœ do zrobienia. Nie wštpimy, że Izrael będzie Jego prawš rękš, ale niestety to ręka pokoju nie zna przebiegłoœci, ni dzieła wojny. Wœród milionów nie ma jednej wyćwiczonej ręki, nie ma wodza. Nie mogš tu liczyć Herodowego żołdactwa, bo ono jest na to, aby nas uciskać. Położenie i stan kraju sš takimi, jak je chce mieć Rzymianin. Rzšdy jego wydały spodziewane owoce ucisku. Czas przeobrażenia już nadszedł, niech pasterz wdzieje zbroję, weŸmie miecz i dzidę, a pasšcy trzody niechaj się zmieniš w lwy walczšce. Ktoœ stanšć musi przy królu i zajšć miejsce po jego prawicy! Któż nim ma być, czy nie ten, kto pracę tę podejmie i jej podoła? Twarz Ben-Hura rozjaœniła się na tę myœl i rzekł: – To widzę jasno, że rzecz spełnić należy, ale jak? Simonides wypił wino, które mu Estera podała, i odpowiedział: –Szejk i ty, panie, będziecie wodzami, każdy w odrębnym zakresie. Ja pozostanę tu, jak zawsze, baczšc, aby nie wyschło Ÿródło pomyœlnoœci. Ty udasz się do Jerozolimy, stamtšd na puszczę, aby tam zebrać rozproszonych, a zdolnych do broni synów Izraela. Podzielimy ich w dziesištki i setki, ustanawiajšc wodzów i ćwiczšc w ustronnych miejscach w robieniu broniš. Nato wszystko ja dostarczę œrodków. Zaczniesz od Perei, pójdziesz stamtšd do Galilei, skšd tylko krok do Jerozolimy. W Perei masz pustynię poza sobš, a Ilderima w pobliżu. On będzie pilnował dróg, aby na nich nic nie zaszło, o czym byœ nie miał wiadomoœci, a wielkie usługi będš, które ci odda. Zanim wszystko będzie w gotowoœci, nikt prócz nas nie będzie miał celu. Ja będęwaszym sługš. Z Ilderimem już mówiłem, aty, panie, powiedz co o tym myœlisz? Ben-Hur spojrzał na szejka. –Jest tak, jak rzekł –odparł Arab –jemu wystarcza moje słowo, tobie złożę przysięgę, przysięga, która zwišże mnie i moje pokolenie wraz z całym mieniem, aby ci służyło w potrzebie. Wszyscy troje, Simonides, Ilderim i Estera patrzyli wyczekujšco na Ben-Hura. –Każdemu człowiekowi –rzekł smutnie –przeznaczony jest jakiœ kielich szczęœcia, prędzej lub póŸniej skosztuje z niego –tylkonie ja, tak się dzieje...Tak, Simonidesie i szejku, pojmuję was. Jeœli uczynię po waszej woli i pójdę wskazanš drogš, żegnajmi szczęœcie, żegnaj nadziejo, którš się takcieszyłem! Jeœli przejdę przez otwierajšcš się przede mnš bramę, zamknie się za mnš na zawsze, bo Rzym stoi przy niej na straży. Siepacze ich przeœladować i œcigać mnie będš. a groby w pobliżu miasta i jaskinie w górach stanš mi się mieszkaniem, kędy jeœć i spoczywać będę. Łkanie żałosne przerwało mowę młodzieńcowi. Wszyscy zwrócili się w stronę Estery, a ta ukryła twarz na ramieniu ojca. – Zapomniałem o tobie, Estero – rzekł łagodnie Simonides ze wzruszeniem. –Łatwiej znieœć ciężkš dolę –mówił Ben-Hur– skoro się znajdzie litoœć nad sobš. Pozwólmi mówić dalej. I znów słuchali wszyscy. –Sam rzekłeœ, że nie mam wyboru i muszę objšć zadanie, któreœcie mi przeznaczyli; a jeœli tu œmierć mi zagraża, to czemuż nie mam zaraz się wzišć do dzieła? –Czy mamy spisać tę ugodę – pytał Simonides przyzwyczajony do załatwienia handlowych spraw. – Polegam na twym słowie –rzekł Ben-Hur.–I ja – dodał Ilderim. W tak prosty sposób zawarto zwišzek, co miał zmienić życie Ben-Hura. On też pierwszy się odezwał, mówišc: – A więc stało się. – Oby Bóg Abrahama wspierał nas!! – zawołał Simonides. –Jeszcze słowo, przyjaciele moi –rzekł Ben-Hur –pozwólcie mi rozporzšdzać sobš aż do wyœcigów. Nie jest prawdopodobne, aby Messala zdołał mnie zgubić przed odpowiedziš prokuratora na ów list. OdpowiedŸ ta przed siedmiu dniami od wysłania pisma nadejœć nie może. Tymczasem rozkosz spotkania się z nim w cyrku kupiłbym za każdš cenę. Ilderim chętnie zgodził się na to ze względu na swoje ukochane konie. Simonidesznów patrzył na sprawę ze strony praktycznej i dlatego powiedział: –To opóŸnienie ma swojš dobrš stronę i pozwoli mi oddać ci przysługę. Zdaje mi się, że wspomniałeœ o sukcesji Ariusza. Czyto sš posiadłoœci ziemskie? – Willa pod Misenum i domy w Rzymie. –W takim razie radzę sprzedać własnoœć, a pienišdze bezpiecznie przechować. Daj mi bliższe objaœnienie, a wnet przygotuję pełnomocnictwo i wyœlę umocowanego do tej sprzedaży człowieka. Przynajmniej jeden raz więcej uda się nam uprzedzić cesarskich rabusiów. – Objaœnienia mieć będziesz jutro. –A zatem dzieło dnia dzisiejszego skończone! –rzekł Simonides. Ilderim skłonił głowę dodajšc: i dobrze spełnione. –Estero, jeszcze chleba i wina! Szejk Ilderim uszczęœliwi nas, jeœli zechce, zostajšc do jutra. A ty, panie? –Każ przyprowadzić konie –rzeki Ben-Hur –wrócę do gaju. Gdy teraz pojadę, nieprzyjaciel nie spostrzeże mnie, a i twojearabczyki rade mi będš – dodał zwracajšc się do Ilderima. Już dniało, gdy Ben-Hur z Malluchem stanšłu drzwi namiotu. ROZDZIAŁ XXV Następnej nocy koło godziny czwartej, stał Ben-Hur z Esterš na tarasie głównego składu towarów. Poniżej na wybrzeżu panował wielki ruch, pakowano skrzynie, paki i tłumoki: ludzie biegali tu i tam, podobni przy œwiatłach pochodni do fantastycznych duchów opisywanych w czarodziejskich baœniach Wschodu. Ładowano towary na galerę, która miała niedługo odpłynšć. Simonides nie opuœcił dotšd kantoru, gdzie do ostatniej chwili wydawał rozkazy kapitanowi. Polecił mu sterować bez przerwy do rzymskiego portuOstii, gdzie miał wysadzić na lšd jednego z podróżnych. Stamtšd już wolniej winien płynšć do Walencji na hiszpańskim wybrzeżu. Podróżny, to właœnie ów pełnomocnik, wysłany do uregulowania spuœcizny po Ariuszu. Skoro odwišżš liny okrętu i ten wypłynie na pełne morze, Ben-Hur będzie już nieodwołalnie zwišzany z dziełem omówionym ostatniej nocy. Jeœli żałuje danego przyrzeczenia, to zaiste mało ma przed sobš czasu do zerwania umowy, a jednak jest panem i doœć mu powiedzieć słowo. Takimi mogły być jego myœli w tej chwili, gdy stał z założonymi rękoma i patrzył na scenę u stóp jego się rozgrywajšcš z wyrazem człowieka walczšcego ze sobš. Łatwo przypuœcić, że młody, piękny, bogatyi zaledwo wyrwany z kół rzymskiego towarzystwa, nie bez żalu rzucał œwiat, wabišcy go więcej, niż jakaœ może urojona powinnoœć lub chęć sławy, połšczonej z niebezpieczeństwem i wygnaniem. Może widzi oczyma duszy trudnoœci prawie nie dozwalczenia, bezowocnoœć walki z Cezarem. Z drugiej strony tajemnica osłaniajšca przyjœcie króla i jego samego, a poza tym stracony spokój, sława, bogactwa, co go nęciły jak towary na targu: nade wszystko zaœ uczucie nowe, zbudzone widokiem domuiprzyjaciół, z którymi jakże miło mógł pędzić życie! Ci tylko, którzy sami długie dni wygnania znajš, mogš ocenić siłę pokusy, wabišcej młodzieńca. Dodajmy to tego podszepty œwiatowe, przewrotne, słodkie słówka, które mówiš; „żyj, uważaj! ”przedstawiajšc zarazem tylko słoneczne strony życia, w których pewne znaczenie miała i słodka towarzyszka Ben-Hura. – Byłaœ, Estero, kiedy w Rzymie? – Nie – odparła. – A pragnęłabyœ tam być?? – Zdaje mi się, że nie. – Dlaczego?? –Lękam się Rzymu – odparta z drżeniem w głosie. Spojrzał na niš, przy nim zdawała się małš jak dziecko. W zmroku nie widział jejtwarzy, kształty jej nawet niewyraŸnie sięrysowały. A przecież przypomniała mu Tirze i nagła opanowała go tkliwoœć wraz ze wspomnieniem tej, co tak samo stała u jego boku, na szczycie domu owego straszliwego dnia, w którym się stało nieszczęœcie. Biedna Tirza! Gdzie ona teraz być może? Estera skorzystała na tych wzbudzonych wspomnieniach; nie była jego siostrš, ale niewolnicš, jednak nie zdołał jej za sługę uważać, przeciwnie, zdawało się, że dlatego dla niej jest serdeczniejszym i względniejszym. –Nie mogę sobie wyobrazić Rzymu jako miasta pałaców, œwištyń i przepełnionego tłumem ludzi; wydaje mi się raczej potworem, co posiadł nasz piękny kraj i grozi ludziom œmierciš i zagładš. Potwór tostraszny i nic mu się oprzeć nie zdoła, bo żarłoczny jako zwierz i łaknie krwi: – Dlaczego.... Tu zatrzymała i zmieszana patrzyła w ziemię. – Mów dalej – rzekł Ben-Hur tonem zachęcajšcym. Przysunęła się do niego, spojrzała w górę i rzekła: –Czemu, panie chcesz wejœć w nieprzyjaŸńz Rzymem? Czemu z nim raczej nie zawrzećprzymierza i być spokojnym? Wszak w życiu tyle spotkało cię złego, znosiłeœ wiele i uszedłeœ mnogich zasadzek. Cierpienia zatruły twš młodoœć, czemuż resztę twych dni chcesz oddawać na łup boleœci? Dziewczęca postać zbliżała się ku niemu; oblicze, coraz to bledsze, nabierało błagalnego wyrazu, nareszcie pochyliła się nad nim, a on zapytał łagodnie: – Cóż chcesz, abym uczynił Estero? Wahała się chwilę, a potem zapytała: – Czy twa posiadłoœć pod Rzymem jest domem?? – Tak. –I pięknym? –I bardzo pięknym. Jest to pałac wœród ogrodów, rozrzuconych drzew, krętych œcieżek. Wœród cienistych krzewów bijš wodotryski i stojš milczšce posšgi. Wzgórkiotaczajšce wieńczy winograd; gdy wstšpiszna nie, ujrzysz Neapol, Wezuwiusz i błękitne morze, gdzieniegdzie ruchomymi bielejšce żaglami. Cezar posiada letniš willę w pobliżu, ale w Rzymie mówiš, że stara willa Ariuszów o wiele piękniejsza. –I żyć tam można w spokoju? ... –Nigdy dzień letni, ani noc księżycowa nie były spokojniejsze nad pobyt w tym miejscu. Chyba, że goœcie chwilami napełnišwillę zgiełkiem. Teraz, kiedy dawnego właœciciela zabrakło, a ja jestem tutaj, nicnie mšci ciszy i spokoju. Nic tam nie słychać prócz szeptu sług, szczebiotu ptaków lub szmeru wodotrysków. Wszystko tam głuche i jednostajne; całš rozmaitoœć stanowi szelest spadajšcych liœci, pękajšcych pšczków lub więdnšcych kwiatów, i słońce to zachodzšce. Życie tamdla mnie, Estero, było za spokojne; nieraz wyrzucałem sobie próżniactwo, myœlšc, że tyle spraw czeka na mnie, ja zaœ otaczam się jedwabnymi więzami i może wkrótce...zakończę życie nie zdziaławszy nic. Oczy jej spoczęły na rzece. – Czemu się pytałaœ – zapytał. – Mój łaskawy panie.... –Nie mów tak, Estero, nie mów tak! Zwij mnie przyjacielem, bratem, jeœli chcesz, ale nie nazywaj mnie panem, bo nim ani jestem, ani być chcę. Zwij mnie bratem. W cieniu nocy nie mógł ujrzeć jej zarumienienia, ani blasku oczu, co w dal na rzekę patrzyły. – Nie mogę pojšć – rzekła – jak można wybierać życie.... – Walki z przemocš i przelew krwi – dokończył zdanie za niš. – Tak – potwierdziła i dodała: Zamiast spokojnego życia w pięknej willi. –Jesteœ w błędzie Estero. jeœli sšdzisz, że czynię to z upodobania. Wierzaj mi, że nie mam wyboru: zostanę tu, czeka mnie œmierć niechybna; pójdę tam, może mnie spotkać koniec ten sam. Cóż łatwiej, jak podać zatruty kielich, namówić œmiałka, co pchnie sztyletem, albo œwiadka, co fałszywie przysięgnie. Messala i Gratus wzbogacili się mieniem mego ojca, a dziœ utrzymanie w rękach grabieży jest dla nich ważniejsze, niż było w chwili zaboru. Nie można przypuszczać, aby ta sprawa dała się godnie załatwić, bo musieliby się przyznać do swej zbrodni. Zresztš –zresztš, Estero, gdyby mi przyszło od nich kupić tę zgodę, nie wiem, czy chciałbym. Nie wierzę, abym kiedy znalazł spokój, tym mniej mogę go znaleŸć w rozkosznych gajach i czarujšcym powietrzu, pod marmurowymi portykami starej willi. Nie znalazłbym go nawet, gdybym tam miał istotę, co cierpliwš miłoœciš słodziłaby ciężar dni moich, dŸwigajšc wespół mš dolę. Nie ma dla mniespokoju, póki nie odnajdę moich! Muszę więc mieć się na bacznoœci, a gdy i jeœli je znajdę, i one opowiedzš swe cierpienia, mógłbym znieœć, aby winny nie był ukarany? Jeœli je zabito, czy mogę pozwolić, aby morderca uszedł? O nie! Sumienie nie pozwoliłoby mi zasnšć, najczystsza miłoœć z całym czarem nie zdołałaby mi przywrócić spokoju. –A więc nieszczęœcia nie da się uniknšć? – spytała drżšcym od wzruszenia głosem –i nic zgoła nie można w tej sprawie odmienić? Ben-Hur wzišł jej rękę. – Więc także troszczysz się bardzo o mnie?? – O bardzo – odparła po prostu. Ręka jej była goršca i ginęła w jego dłoni,tak że czuł jej drżenie. Stanęła mu w myœliEgipcjanka, tak zupełnie różna od tej małej, taka słuszna, œmiała, zalotnie pochlebiajšca i pełna dowcipu. Jej pięknoœć tak urocza, zamajaczyła na tle nocy, a młodzieniec podniósłszy do ust rękę Estery, spuœcił jš, mówišc: – Będziesz dla mnie Tirzš, Estero. – Któż to jest Tirza?? –Takie imię nosi moja mała siostrzyczka, porwali jš Rzymianie; zanim jš znajdę, nie mogę spoczšć, ani być szczęœliwym. W tej chwili padł na nich promień œwiatła od strony tarasu, odwrócili się i ujrzeli Simonidesa, którego z krzesłem właœnie wtaczano. Zbliżali się ku niemu, a w dalszejrozmowie on już główne zajmował miejsce.Tymczasem na wybrzeżu odcięto liny galery, która jak ptak popłynęła ku morzu przy blasku pochodni i wœród radosnych okrzyków wioœlarzy. A Ben-Hur? .... Został. –On i jego losy zwišzane nieodwołalnie ze sprawš króla, którego przyjœcia oczekiwano. ROZDZIAŁ XXVI Po południu w przeddzień wyœcigów przeprowadzono konie i wóz Ilderima do miasta i umieszczono je w pobliżu cyrku pod bacznš strażš ludzi szejka. Korzystajšcze sposobnoœci, zwinšł Ilderim tabor i wysłał go ze wszystkim, co do niego należało: ludŸmi, końmi, wielbłšdami, z wszelkimi sprzętami, w głšb pustyni. Cała ta karawana wyglšdała niby wędrówka pokoleń; ludzie wzdłuż drogi œmiali się patrzšc na ten różnobarwny pochód, a Ilderim. zwykle drażliwy, tym razem dziwny zachowywał spokój. Jeœli więc. jak mógł słusznie mniemać, œledzš go szpiedzyMessali, to szydercze œmiechy tłumu nie mogły go ziębić ani parzyć. Jutro już będzie od nich daleko. Dopóki człowiek jest przedmiotem szyderstwa, nigdy pewnym siebie być nie może. Wiedział o tym dobrze ostrożny Arab. W tej chwili nie ma szejk domu, namioty zwinięte, gaj palmowy opustoszały, a za dwanaœcie godzi n nikt, najszybszy koń ani wielbłšd, nie dogoni tego, który jest panem pustyni i mieni się swš własnoœciš. Tak Ben-Hur, jak Ilderim wiedzieli dobrze, że Messala jest wrogiem groŸnym, nie lekceważyli go sobie, na razie jednak byli pewni, że do wyœcigów nic się nie zmieni. Jeœli, czego się spodziewali, Ben-Hur ie przyszedł doX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż­PĆcŽDcŻZ.c°ˆ+i cąń8€1odniesie zwycięstwo, wtedy biada im, użyjeon wszelkiego wpływu, aby im szkodzić, choćby na własnš rękę, bez pomocy Gratusa. Jako ludzie roztropni i przebiegli, zwrócili na wroga bacznš uwagę, ułożyli plan postępowania i pewni byli. że uniknš niebezpieczeństwa. Mimo to, lub właœnie dlatego, jechali w dobrym usposobieniu i pewni jutrzejszego powodzenia. W drodze spotkali Mallucha, który ich oczekiwał. Wierny sługa Simonidesa niczymnie zdradził, iż wie cokolwiek o stosunku Ben-Hura z kupcem, a tym bardziej, że wie lub się domyœla ich zwišzku z Ilderimem. Pozwykłych powitaniach wyjšł kartkę pergaminu i podał jš szejkowi, mówišc: – Oto ogłoszenie dotyczšce porzšdku wyœcigów i igrzysk; sš tam wymienione twoje konie oraz porzšdek, w jakim po sobie występować będš œcigajšcy się. Nie pozostaje nic, jak życzyć ci zwycięstwa. Poczym zwrócił się do Ben-Hura i rzekł: –I tobie, synu Ariusza, składam życzenia. Nic już nie przeszkadza spotkaniu się twemu z Messalš, bo wszystkie warunki dotyczšce wyœcigów załatwione. Mam w tym względzie uroczyste zapewnienie zarzšdcy wyœcigów. – Dziękuję ci, Malluchu – odparł Ben-Hur. Malluch mówił dalej: –Barwę masz białš, Messala zaœ wystšpi wszkarłacie i złocie. Przyznasz, że ta sprzecznoœć podniesie jeszcze wrażenie. Barwy już ogłoszone, chłopcy roznoszš wstęgi po ulicach, a jutro wszyscy Arabowie i Żydzi przywdziejš je i ujrzysz galerie cyrku mniej więcej w równej połowie w biel i szkarłat przybrane. – Na galeriach być może. ale nie na scenie głównej ponad Porta Pompae. –To pewna, że tam przeważać będzie szkarłat i złoto, ale gdy zwyciężymy...–Na samš myœl rozeœmiał się Malluch i mówił dalej: –Gdy zwyciężymy, dygnitarze drżeć będš! No. a co za zakłady! Na nich chyba Ÿle wyjdš, bo gardzš wszystkim, co nie rzymskie: będš stawiać dwa, trzy i pięć razy na Messalę. jako na Rzymianina. Zniżajšc głos, dodał: nie przystoi Żydowi, co uczęszcza do œwištyni i ma w niej pewneznaczenie, w t en sposób pieniędzmi obracać; ale powiem ci w zaufaniu, że miećbędę przyjaciela, co zasišdzie zaraz za krzesłem konsula i zajmie się przyjmowaniem zakładów po trzy. pięć, dziesięć przeciw jednemu, stosownie do tego, jak ich ogarniać będzie zapał i roznamiętnienie. Dałem mu w tym celu szeœćset syklów. –Malluchu, zapomniałeœ jeszcze o czymœ – zauważył Ben-Hur –Rzymianin będzie się zakładał tylko na rzymskš monetę. Dlatego idŸ. odszukaj swego przyjaciela, daj mu sestercji ile zechcesz, ale z zastrzeżeniem,ażeby przyjmował zakłady tylko z Messalš i jego stronnikami pod hasłem: Ilderima czwórka przeciw Messali! Malluch pomyœlał chwilę, a potem rzekł: – Słusznie, zwróci to uwagę na ciebie. – Tego właœnie pragnę, Malluchu. – Rozumiem, rozumiem. –Tak. Malluchu, jeœli mi chcesz doskonale usłużyć, to staraj się zwrócić uwagę publicznš na mnie i na Messalę. Malluch odparł prędko: – Wiem, co zrobić. – Więc czyń. – Będziemy ofiarowywali nadzwyczajne zakłady; a jeœli je przyjmš, tym lepiej. –Mam nie starać się odebrać zabranego mi mienia? – mówił Ben-Hur jakby do siebie. – Może nie nadarzy się inna sposobnoœć; zresztš gdybym mógł zgnieœć nie tylko dumę, ale i szczęœcie wroga, zaiste, ojciec nasz Jakub nie poczytałby mi tego za złe. Wyraz silnej, niepokonanej woli zarysował się na pięknej twarzy jego, dodajšc znaczenia następujšcym słowom: –Niech tak będzie Malluchu, a nie zatrzymaj się na sestercjach, niech stawiajš i talenty, jeœli się znajdzie ktokolwiek, co się na tak wielkš odważy sumę. Pięć, dziesięć, dwadzieœcia talentów, a nawet pięćdziesišt, gdyby stawiajšcym był Messala. – To zbyt wielka suma i musiałbym mieć zapewnienie. –Będziesz je miał. IdŸ do Simonidesa i powiedz mu, że życzę sobie, aby to załatwił. Powiedz mu także, że postanowiłem zgubić mego nieprzyjaciela; nie chcę więc ominšć tak dobrej sposobnoœci, jaka się właœnie nadarza. Będę próbował; po naszej stronie niechaj będzie Bóg ojców naszych! IdŸ, zacny Malluchu, nie pozwól ujœć sposobnoœci. Wielce zadowolony Malluch, pozdrowił Ben-Hura i szybko odjechał, ale za chwilę wrócił raz jeszcze.–Przepraszam rzekł do Ben-Hura – o mało nie zapomniałem jeszcze jednego. Nie mogłem sam dostać się do wozu Messali, ale wyręczył mnie ktoœ inny, a ten twierdzi, że oœ jego kół jest na szerokoœć dłoni od twojej. –Na szerokoœć dłoni, to dużo –zakrzyknšł Ben-Hur z radoœciš, a potem pochylił się kuMalluchowi, mówišc: – Choć jesteœ synem Judy i wiernym twej wierze, zdobšdŸ sobie miejsce na galerii tuż przy bramie Tryumfu, w pobliżu balkonuponad kolumnadš, i patrz dobrze. Gdy tamtędy przejeżdżać będziemy, patrz dobrze, bo jeœli mi się uda, ale wolę raczejzamilczeć! Tylko bšdŸ tam i patrz dobrze! W tej chwili nagle zakrzyknšł Ilderim. – Ha!! Na wielkoœć Boga, co to znaczy? Przybliżył się do Ben-Hura z palcem na ostatnim wierszu ogłoszenia. – Czytajże!! – rzekł Ben-Hur. – Nie, czytaj raczej sam. Wzišł więc Ben-Hur kartę podpisanš przez prefekta prowincji jako urzšdzajšcego igrzyska. Pismo to zastępowało miejsce dzisiejszego programu i podawało szczegóły rozmaitych rozrywek do igrzysk przyłšczonych. Najpierw, jak głosił program będzie procesja wielce wspaniała,na czeœć Komosa, po czym rozpocznš się igrzyska, wyœcigi piesze, skakanie i walki szermierzy. Dalej następowały imiona zawodników, wraz z ich narodowoœciš i wymienieniem szkół, w których się kształcili. Prócz tego wspominano, gdzie i kiedy już występowali, jakie nagrody zdobyli i jakie obecnie będš rozdane. Suma pieniędzy przeznaczona do wygrania ozdobnym była wypisana pismem, co dowodziło, że minęły czasy, kiedy zwycięzca dbał tylko o wieniec i sławę, a nie o bogactwo. Tę częœć programu przebiegł Ben-Hur szybko, wreszcie doszedł do ogłoszenia wyœcigów, które z wolna przeczytał. Zaczynało się ono zapewnieniem zwolenników tego sportu, że ujrzš coœ czego jeszcze nigdy nie widziano w Antiochii, walkę oresteańskš. Miasto urzšdzało widowisko na czeœć konsula, a sto tysięcy sestercji i wieniec laurowy stanowiły nagrodę. Potem następowały szczegóły. Tylko szeœć czwórek mogło się ubiegać, a dla większego efektu miały wszystkie razem wystšpić. Na końcu był spis zaprzęgów. I. Zaprzęg Lizypa Koryntczyka. Dwa szpaki, jeden kasztanowaty, drugi kary. Rumaki te biegały w Aleksandrii ostatniego roku, potem w Koryncie, gdzie zwyciężyły, woŸnicš sam Lizyp. Barwa żółta. II. Zaprzęg Messali z Rzymu –dwa siwe, dwa kare konie, biegały i zwyciężyły ostatniego roku w cyrku Maksimusa. WoŸnica Messala. Barwa szkarłat ze złotem. III. Zaprzęg Kleantesa Ateńczyka – trzy siwe konie, jeden gniady. Zwyciężyły przed rokiem w Bizancjum. WoŸnicš Kleantes. Barwa zielona. IV. Zaprzęg Diceusza z Bizancjum. Dwa karekonie, jeden siwy i jeden kasztan, zwyciężyły tego roku w Bizancjum. WoŸnicaDiceusz. Barwa czarna. V. Zaprzęg Admetusza Sydończyka –wszystkie konie siwe. Trzykrotnie zwyciężył w Cezarei. WoŸnica Admetusz. Barwa niebieska. VI. Zaprzęg Ilderima szejka pustyń, kasztanowaty, biega po raz pierwszy. WoŸnicš Ben-Hur, Żyd. Barwa biała. WoŸnicš Ben-Hur, Żyd. Dlaczego to imię zamiast Ariusza? Ben-Hur podniósł oczy na Ilderima, bo zrozumiał jego poprzedni wykrzyknik. Obaj doszli do jednakowego wniosku i wiedzieli, że była w tym ręku Messali... Z zapadajšcym nad Antiochiš zmierzchem rozlały się wzdłuż kolumnady Heroda niezliczone tłumy ludu. składajšce się ze wszystkich narodowoœci œwiata. Rozmaitoœćstroju i języka, którš się ten tłum odznaczał, nie była właœciwoœciš tylko Antiochii, przeciwnie, stanowiła ona raczej charakterystycznš cechš całego cesarstwarzymskiego, dšżšcego do zlania wszystkich narodowoœci w jednš całoœć. – Dlatego starano się zapoznać je ze sobš. Zgodnie z tym zadaniem, ludy należšce do państwa rzymskiego, przenoszšc się z miejsca na miejsce, zabierały z sobš stroje narodowe,obyczaje i swych bogów. Osiadały potem, gdzie im się podobało, wiodły interesy, budowały domy i ołtarze, żyjšc jak w ojczystych stronach. Jeden szczegół uderzał w oczy każdego, kto owej nocy przebiegał ulice Antiochii. Prawie każdy wœród tłumu przybrany był w barwę jednego z majšcych w cyrku wystšpić woŸniców. Czy były to szarfy, czy inne jakieœ odznaki, jak wstšżka lub pióro, zawsze ich barwa oznaczała sympatie dla jednego z współubiegajšcych się woŸniców, który tę barwę sobie obrał. I tak zielone mieli przyjaciele Kleantesa, Ateńczyka: czarne, stronnicy woŸnicy z Bizancjum. Zwyczaj ten był prawdopodobnierównie stary, jak same wyœcigi nad Orontesem. Od razu można było spostrzec, że barwy zielona, biała i szkarłat ze złotem przeważały. Najciekawszym jednak punktem dla nas jestw tej chwili pałac na wyspie i tam się udamy. Pięć wielkich œwieczników znanego nam salonu właœnie zaœwiecono. Zebranie prawie takie same jak poprzednie w czasie nocnej orgii. Na tapczanach leżš jak wówczas œpišcy młodzieńcy, a od stołów słychać stukot koœci. Większa częœć towarzystwa jest zupełnie bezczynna. Chodzš bez celu, ziewajš nerwowo i wymieniajš obojętne uwagi: czy będzie jutropięknie? Czy przygotowania do wyœcigów skończone? Czy prawa cyrkowe w Antiochii różniš się czymœ od rzymskich? - Prawdę mówišc, młodzieńcy się nudzili – już dosyćsię napracowali.... Gdybyœmy ich tabliczki mogli przejrzeć, ujrzelibyœmy, że sš zapełnione zapiskami zakładów na wszelkieigrzyska; na gonitwy piesze, mocowanie się, boksowanie z wyjštkiem wyœcigów wozowych. Dlaczego to? Oto, czy uwierzysz czytelniku, nie ma nikogo, kto chciałby choć denara postawić przeciw Messali. Całe towarzystwo, znajdujšce się w sali, jego tylko nosiło barwę. Nikt nie myœlał, aby on mógł być zwyciężony. Alboż nie jest niezrównany we wszelkich ćwiczeniach? Alboż nie przeszedł cesarskiej szkoły? Czyż konie jego nie zwyciężyły w cyrku Maksimusa? A potem, czyż on nie jest prawdziwym Rzymianinem? ! W rogu tapczanu leży wygodnie Messala. Wokół niego siedzš lub stojš jego wielbiciele, zabawiajšc go pytaniami. Naturalnie, jeden jest tylko przedmiot rozmowy. Właœnie wchodzš Druzus i Cecyliusz. –Ach! – woła młody ksišżę, rzucajšc się na tapczan u stóp Messali. – Na Bachusa, atom się zmęczył! – Skšdże przybywasz?? –Chodziłem po mieœcie, w górę ku Omfalowi, a potem znów na dół, sam nie wiem jak daleko. Mówię ci, że całe tłumy ludzi płynš, nigdy dotšd niewidziane; cały œwiat zobaczymy jutro w cyrku. Messala wybuchnšł pogardliwym œmiechem. –Głupcy! Nie widzieli nigdy igrzysk cyrkowych urzšdzonych przez Cezara, więcnęcš ich tutejsze. Cóżeœ widział i słyszał więcej Druzusie? – Nic. – Czyżbyœ zapomniał?? – rzekł Cecyliusz. – Co?? – pytał Druzus. Pochodu białych? –Masz słusznoœć, zapomniałem – zawołał Druzus, podnoszšc głos. – Wielkie dziwo! Spotkaliœmy oddział białych z choršgwiš – ha!! ha! jakie to œmieszne. I oparł się ze œmiechem na dywanie. – No, mówże dalej, okrutny Druzusie – nalegał Messala. –Ależ to szumowiny pustyni, Messalo, to nędzarze, co jedzš flaki na podwórzu Jakubowej œwištyni w Jerozolimie. Cóż oni nas obchodzić mogš... – Druzus lęka się być wyœmianym – rzekł Cecyliusz – ale ja się nie boję, Messalo. – Mówże więc. – A więc zatrzymaliœmy oddział i.... –Ofiarowaliœmy im zakład – przerwał Druzus mówišcemu –i wyobraŸ sobie, ha, ha, ha! jeden z tłumu, z tak chudš twarzš, że skóry jej nie starczyłoby na przynętę, którš się wabi karpie, i...ha, ha, ha! ten nędzarz oœwiadczył, że przyjmie zakład. Wycišgnšłem tabliczkę i spytałem: Na kogóż chcesz się zakładać? Odpowiedział: „Na Ben-Hura, Żyda ”. Na to mu rzekłem znów: „O ile się zakładamy? ” Odpowiedział...ale daruj Messalo, nie mogę mówić od œmiechu ha, ha, ha! na pioruny Jowisza! ha, ha! – Słuchajšcy uciszyli się. Messala patrzył na Cecyliusza. – Dawał sykla – rzekł tenże. – Sykla, sykla! – Sala zabrzmiała pogardliwym œmiechem. – Cóż uczynił Druzus?? – pytał Messala. Tymczasem w pobliżu drzwi wejœciowych dał się słyszeć jakiœ hałas, wszyscy zwrócili uwagę w owš stronę, a Cecyliusz zatrzymał się na chwilę, a potem dodał: – Szlachetny Druzus wycišgnšł tabliczkę i przyjšł zakład. – Biały, Biały! – Niech wejdzie!! – Tędy. tędy! Podobne wykrzykniki ozwały się w sali i przerwały rozmowę. Rzymianie, grajšcy w koœci, opuœcili grę: œpišcy zbudzili się, przecierali oczy i wycišgali tabliczki, otaczajšc gromadnie przybyłego. – Stawiam zakład!! –I ja... –I Ja... Z takim hałasem powitany, był ów poważnyŻyd, towarzysz podróży Hura od Cypru. Wszedł on do sali spokojnie, z godnoœciš. Suknię miał białš również jak turban na głowie. Kłaniajšc się i uœmiechajšc, posunšł się wolno od głównego stołu. Doszedłszy tam. zebrał suknie wokół siebie, usiadł i skinšł rękš. Blask brylantów, błyszczšcych na palcu, przyczynił się niemało od uspokojenia wrzawy, tak że wnet zalegała cisza. – Rzymianie, szlachetni Rzymianie! Pozdrawiam was! – rzekł. – Na Jowisza, kto to może być – pytał Druzus. –Kto ma być? Pies żydowski...nazywa się Sanbalat i jest dostawcš wojskowym; mieszka w Rzymie, bardzo bogaty, a doszedł do bogactwa, zawierajšc ugody na dostawę tego. czego nigdy nie dostawił i niedostawi. Myœli on zawsze o wyrzšdzaniu złego lub krzywdy, a nici, którymi człowieka omota, cieńsze sš od pajęczyny. Ale teraz klnę na wszystko, złupimy go! Messala powstał i przystšpił wraz z Druzusem do grona otaczajšcego dostawcę. –Słyszałem na ulicach – mówił kupiec, wycišgajšc tabliczki i rozkładajšc je na stole – że tu w pałacu panuje wielkie niezadowolenie, bo nikt nie chce się zakładać przeciw Messali. Widzicie mojš barwę, przystšpmy więc do rzeczy. Cóż stawiacie? Pewnoœć siebie Żyda wprawiła w zdumienie słuchaczy i wszyscy milczeli. – Spieszcie się!! – mówił – bo konsul czekana mnie. Ostatnie słowa zrobiły wrażenie. – Dwa przeciw jednemu – wołało z pół tuzina głosów. –Co? –zawołał dostawca zdziwiony –tylko dwa przeciw jednemu i to stawiacie na Rzymianina! – Więc trzy. – Trzy mówicie, tylko trzy – ja stawiam naŻyda. Dajcie cztery. – Niech będzie cztery!! – zawołał ktoœ. – Pięć – dajcie pięć – – wołał natychmiastIzraelita. – Pięć, dajcie pięć – dla honoru Rzymu!! Zapanowała głucha cisza. – Niech będzie pięć – odezwał się głos. Zrobił się ruch, zamieszanie i sam Messala ukazał się. – Niech będzie pięć –rzekł. Sanbalat z uœmiechem zabrał się do pisania.– Gdyby Cezar jutro umarł, jest ktoœ godnynastępstwa po nim, co ma odwagę. Daj szeœć! – Zgoda na szeœć – odparał Messala. I znów zabrzmiały okrzyki głoœniejsze od poprzednich. –Zatem szeœć przeciw jednemu –powtórzyłMessala. –Taka to różnica między Rzymianinem a Żydem. Ponieważ jš obecnie znamy, zapisz natychmiast sumy. – Sanbalat spisał ugodę i podał tabliczkę Messali do podpisania. – Czytaj głoœno – wołali obecni. Messala czytał: Ugoda: Messala, Rzymianin, zakłada się z Sanbalatem z Rzymu, iż zwycięży Ben-Hura, Żyda. Zakład o dwadzieœcia talentów, Messala stawia szeœć przeciw jednemu. Œwiadkowie Sanbalat Po przeczytaniu warunków, zapanowała w sali cisza; wszyscy jakby skamienieli ze zdziwienia. Messala patrzył na tabliczkę, obecni zaœ na niego. Czuł te spojrzenia i zrozumiał położenie. Niedawno w tej samejkomnacie podobnie poczynał, podobne propozycje robił swoim współbiesiadnikom.Gdyby nie podpisał ugody, przepadłaby jegopopularnoœć –podpisać nie mógł, bo stu talentów nie posiadał, ani nawet czwartej częœci tej sumy. Zbladł więc i oniemiał. Nareszcie znalazł drogę wyjœcia. – Skšd ty, podły Żydzie – rzekł – możesz mieć 20 talentów?? Pokaż mi je zaraz. –Sanbalat uœmiechnšł się z wyrazem wyższoœci, a podajšc kartę Messali, rzekł krótko: – Tu. Messala czytał: W Antiochii 16 Tammuz. Właœciciel niniejszego pisma, Sanbalat z Rzymu, złożył u mnie pięćdziesišt talentów w monecie cesarskiej. Simonides –Pięćdziesišt talentów – powtarzano wœródogólnego osłupienia. Nagle Druzus wystšpił z tłumu i krzyknšł: – Na Herkulesa! Pismo łże i Żyd łże. Któż prócz Cezara może takš rozporzšdzać kwotš! Za drzwi z tym bezwstydnym oszustem! Precz z białym! W słowach Rzymianina przebijał gniew, a słowa jego powtarzano z wœciekłoœciš. zyszedł doX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż˛P9>ł‰ťc€´DÝcľ!&dcś…4ő PSanbalat zaœ nie zmienił pozycji; przeciwnie, zdało się, że w miarę wrzasku, uœmiech jego nabierał szyderstwa i jakiegoœ groŸnego wyrazu. Nareszcie zabrał głos Messala: – Powiedz, czy ci nie dawałem szeœć przeciw jednemu? Czy tak, Żydzie? – Tak – odparł Żyd spokojnie. – Kiedy tak, to wolno mi także postawić warunki. – Dobrze, ale z zastrzeżeniem, że suma niebędzie mała. – Napisz więc pięć zamiast dwudziestu. – A posiadasz tyle?? – Klnę się na matkę bogów, pokazać mogę kwity. –Słowo tak mężnego Rzymianina jest mi dostatecznš rękojmiš, jednak wolę sumę parzystš, daj szeœć, a napiszę. – Pisz!! Zamienili karty ugodowe, Sanbalat wstał, rzucajšc wzrokiem pełnym pogardy na całezgromadzenie; nikt lepiej od niego nie znał tych, z którymi miał do czynienia. –Rzymianie! – rzekł – proponuję jeszcze jeden zakład, kto się odważy? Stawiam na białego pięć przeciw pięciu i wzywam obecnych. Znowu zdziwienie ogarnęło wszystkich. – Jak to? Czyliż wam nie wstyd, że jutro wcyrku rozgłosi się, iż pewien pies żydowskiwszedł do komnaty pałacu, pełnej Rzymianszlachetnego rodu –co więcej, wœród nich był potomek samego Cezara, ów pies ofiarował zakład na pięć talentów i nie było jednego między wielkimi, który by zakład przyjšł. Pocisk nie chybił celu, Druzus syknšł z bólui zakrzyknšł: – Niech się stanie, jak chcesz, bezwstydniku. Napisz zakład i zostaw na stole; jutro, gdy się przekonamy, że możesz takš rozporzšdzać kwotš, to ja Druzus, przyjmę zakład. Sanbalat pisał znów; wstajšc zaœ, rzekł równie spokojnie jak zawsze: –Patrz, Druzusie, oddaję ci skrypt; skoro podpiszesz, przyœlij go do mnie przed zaczęciem wyœcigów – będę przy krzeœle konsula ponad Porta Pompae Pokój tobie, pokój wszystkim! Pokłonił się i wyszedł, nie zważajšc na szydercze okrzyki, które mu towarzyszyły aż do drzwi. Jeszcze przed nocš rozniosła się wieœć o nadzwyczajnym zakładzie, doszła nawet uszu Ben-Hura, choć znajdował się przy swej czwórce. Łatwo pojšć, z jakš radoœciš dowiedział się, że Messala cały swój majštek postawił na kartę. Tej nocy spał snem spokojnym. ROZDZIAŁ XXVII Cyrk w Antiochii wznosił się na południowym brzegu rzeki prawie naprzeciw wyspy, i nie różnił się niczym odówczesnych podobnych budowli. Widowiska starożytne były właœciwie darem Cezara lub jego rzšdu, chciano nimi pozyskać sobie serca ludu. Chcšc ten cel osišgnšć, budowano gmachy obszerne, mogšce pomieœcić tłumy. Już wczeœnie ranow przeddzień uroczystoœci wszystkie pobliskie okolice cyrku były zajęte, bo obawiano się, by nie zabrakło miejsc. O północy otwarto wejœcia, tłum zajšł siedzenia sobie przeznaczone i żaden z widzów nie opuœciłby zdobytego miejsca za żadnš cenę, jedno chyba trzęsienie ziemi mogłoby go poruszyć, wszak zdobył je z takim trudem! Chętnie też w ławkach przepędzali noc, o œwicie spożyli œniadanie; trudy te bynajmniej nie ostudziły ich niecierpliwoœci i goršcego pragnienia wytrwania aż do końca. Znakomitsze osobistoœci miały miejsca zamówione i udawały się do cyrku dopiero około pierwszej godziny dnia. Możniejszychniesiono w lektykach, towarzyszyła im służba w bogatych szatach. Około drugiej godziny napływ przybywajšcych od miasta stał się podobnym do rwšcych i nieprzerwanych wód strumienia. W chwili, gdy zegar słoneczny wskazywał na cytadeli godzinę drugš, legia w całej paradzie, z rozwiniętymi sztandarami zstšpiła z gór Sulpius, aby się udać do cyrku. Zaledwie ostatnia kohorta znikła za miastem, wyludniła się Antiochia. tak że miasto stało pustkš. A jednak mimo obszernoœci cyrku wszyscy mieszkańcy nie mogli się tam pomieœcić. Tłum, który nie znalazł pomieszczenia w cyrku, stał na brzegu rzeki i czekał przybycia konsula. Gdy nareszcie mšż ten stanšł na lšdzie, a legion oddał mu powinne honory, cała uwaga widzów skupiła się na jego osobie, odwracajšc się na chwilę od cyrku. O trzeciej godzinie widzowie byli już zebrani, tršby wezwały do spokoju; równoczeœnie oczy przeszło stutysięcznegotłumu zwróciły się ku wschodniej częœci budowy. Tu była brama, szeroko sklepiona, zwana Porta Pompae; ponad niš wznosiła się trybuna ozdobiona sztandarami z godłem cesarstwa, w niej zaœ zasiadł konsul, zajmujšc honorowe miejsce. Po obu stronach łuku, stanowišcego bramę, znajdowały się miejsca zwane karcerami, czyli przegrody, zamknięte bardzo silnymi drzwiami, umocowanymi do filarów bramy. Ponad przegrodami wznosił się mocny i wystajšcy gzyms, uwieńczony niskš balustradš, służšcš za oparcie widzom, zajmujšcym siedzenia tam umieszczone i amfiteatralnie urzšdzone. To miejsca dygnitarzy, których wspaniałe ubiory dodawały widowisku œwietnoœci, tym bardziej, że ich siedzenia cišgnęły się nieprzerwanym wieńcem przez całš wschodniš szerokoœć cyrku. Do tej galerii wiodły osobne schody i strojne bramy; zdobiły one budowlę, a w dodatku dŸwigałypodpory służšce do rozpięcia velarium, czyli purpurowego namiotu, który miał ocieniać tę przestrzeń wystawionš na upał.Czytelnik dla lepszego zrozumienia planu budowy cyrku, niech się przeniesie myœlš do tegoż i usišdzie w loży obok konsula i zwróci się twarzš ku zachodowi, gdzie się cała akcja koncentruje. Na prawo i lewo będzie miał główne bramy i wieże obsadzone strażš. Wprost tak siedzšcego widza znajduje się arena, czyli równa eliptyczna płaszczyzna, wysypana piaskiem i œwiecšca od słońca złocistš barwš. Na tej arenie odbywać się będš wszelkie widowiska, prócz pieszych gonitw. Dalej, w kierunku zachodnim sterczš na murowanych podstawach trzy niskie stożkowate kolumny z szarego kamienia, głębokimi zdobne żłobieniami. Ileż to oczu spocznie dnia tego na tych kolumnach! Wszak one oznaczajš pierwszš iostatniš metę, czyli poczštek i koniec wyœcigów. Poza kolumnš wznosi się ołtarz, a poza nim zaczyna się mur, zwany spina. Mur ten ma szerokoœć dziesięć do dwunastustóp, wysokoœć pięć do szeœciu, i cišgnie się wzdłuż do stu metrów, zakończajš go zaœ drugie kolumny, oznaczajšce metę. Ci, którzy biorš udział w wyœcigach, wchodzš podług przepisu z prawej strony startu, a tym samym majš zawsze mur po lewej. Tymsposobem punkt rozpoczęcia i ukończenia wyœcigów jest zawsze na wprost trybuny konsula, miejsce to jest najpożšdańsze ze wszystkich. Jeœli czytelnik, zajmujšcy w myœli miejsce na trybunie obok konsula ponad Porta Pompae, spojrzy na dalsze zabudowanie i urzšdzenie cyrku, zajmie go najpierw mur gruby na piętnaœcie do dwudziestu stóp, zdobny takšż samš balustradš, jak ta co wieńczy karcery, a zamykajšcy całe wnętrze cyrku od zachodu. Kto chciałby tš galeriš obejœć całš arenę, spostrzeże wnet, że trzy razy jest przerwana trzema bramami, z których dwie znajdujš się na północy, a jedna na zachodzie. Ta zachodniabrama najwspanialej jest przystrojona i zwie się bramš tryumfalnš, gdyż po zakończeniu widowiska niš wychodzš zwycięzcy w wieńcach wawrzynowych i w towarzystwie straży honorowej, wœród rozmaitych uœwięconych tradycjš obrzędów.Zachodni kraniec muru zaokršgla się w półkole i mieœci obok głównego balkonu dwie poœlednie galerie, zaopatrzone w ławki wznoszšce się coraz wyżej, a przeznaczone dla pospolitszych widzów. W chwili, o której mówimy, rojš się te galerieróżnobarwnym tłumem ludzkich postaci, oczekujšcych rozpoczęcia igrzysk. Nareszcie zabrzmiał głos tršbki na znak, że przedstawienie się rozpoczyna. Od strony wschodniej, poniżej Porta Pompae, słychać muzykę i z wolna ukazuje się pochód uroczysty. Tuż za muzykš postępujemistrz uroczystoœci (editor)za nim obywatele i urzędnicy miasta w wieńce i szaty odœwiętnie przybrani. Dalej niosš na złoconych noszach lub wiozš na niskich, czterokołowych wózkach, także w złoto i kwiaty przybrane, opiekuńcze bóstwa. Bohaterowie zaœ dnia tego, mianowicie ci, którzy będš brać czynny udział w igrzyskach, idš najbliżej tego orszaku. Stroje ich, zastosowane do obecnej chwili i roli, szczególnie zwracajš uwagę widzów. Pochód z wolna przechodzi arenę, zajęcie widzów wzrasta, bo zaprawdę widok to piękny i wspaniały. – Okrzyki coraz głoœniejsze, coraz gorętsze i szumiš niby woda pienišca się przed płynšcš łodziš. Tłum przyjmuje swych ulubieńców, z niezwykłym zapałem, woła ich po imieniu, zarzuca gradem kwiatów i wieńców. Gdy się ukazały wozy, widzowie powstawalina ławkach, hałas i uniesienie dochodzš szczytu. Każdemu woŸnicy towarzyszy konny jeŸdziec, tylko Ben-Hur nie ma towarzysza, snać nie ufał nikomu i jedzie zodkrytš głowš, gdy wszyscy inni bogatymi hełmami przysłonili swe czoła. W miarę, jak się wozy zbliżały do drugiej mety, gdzie na galeriach biały przeważał kolor, zapał wzrastał niesłychanie, lud rzucał kwiaty, a powietrzem wstrzšsały okrzyki: – Ben-Hur! Ben-Hur! –Messala! Messala! – wołano z balkonów, adwa wrogie imiona rozbrzmiewały równoczeœnie. Gdy pochód przeszedł i znikł, widzowie wrócili na miejsca i dalej toczyli przerwanerozmowy: –Ach, na Bachusa, jakiż on piękny! –mówi kobieta, zapewne Rzymianka, bo jej włosy zdobi szkarłatna wstęga. –Co za piękny wóz – odpowiada jej sšsiad, do tegoż należšcy stronnictwa – cały z koœci słoniowej i złota. Niech go Jowisz wspiera! Tuż obok nich lub raczej za nimi, całkiem inne dajš się słyszeć zdania: – Sto syklów na Żyda – woła ktoœ głosem przejmujšcym i donoœnym. –Wstrzymaj się, przyjacielu –szepce umiarkowańszy –nie spiesz się, dzieci Izraela nie celujš w walkach i igrzyskach, takie sprawy leżš w mocy Pana. –Masz słusznoœć odpowiedz jednak sam, czy widziałeœ kiedy pewniejszego woŸnicę? Patrz, co za siła w ręku. – Co za konie!! – mówił trzeci. –Wszystko to drobnostki, najważniejsza –dorzucił czwarty –że podobno ma być biegły we wszelkich rzymskich harcach. Kobieta w pobliżu siedzšca dopełniła miary pochwał, gdy rzekła: Wierzajcie, piękniejszy jest nawet od Rzymianina. Uwaga ta dodała bodŸca zapalonemu krzykaczowi, który ze zdwojonš siłš zawołał: sto syklów na Żyda! –Głupi wariat z ciebie – ostrzegł jakiœ Antiochijczyk z ławki więcej ku przodowi posuniętej – alboż nie wiesz, że pięćdziesišt talentów postawiono przeciw niemu, szeœć przeciw jednemu na Messalę? Schowaj, radzę ci, twoje sykle, jeœli nie chcesz, by się ciebie wyparł ojciec Abraham. –Głupia gadanina? Ten osioł z Antiochii taki mšdry, a nie wie, że Messala sam o siebie się zakładał. Takie i podobne kršżyły tam rozmowy, a nie zawsze odznaczały się wytwornoœciš. Gdy skończył się pochód i wszyscy pod Porta Pompae się rozeszli, Ben-Hur odetchnšł swobodniej, bo widział, że mu nie brak stronników i że cały Wschód będzie œwiadkiem jego spotkania się z Messalš. Około godziny trzeciej, liczšc według naszego czasu, program igrzysk był już wyczerpany, zostawały jedynie wyœcigi wozów. Rzšdca majšc wzglšd na wygodę publicznoœci, zarzšdził pauzę. Otwarto więcvomitoria, większoœć widzów wyszła do portyku, gdzie mieœciły się sale, niby naszedzisiejsze restauracje. Pozostali na miejscach ziewali, rozmawiali i oglšdali swezapiski zakładowe. Tymczasem, korzystajšc z pauzy, weszła do cyrku trzecia częœć publicznoœci, składajšca się z tych. którzy li tylko wyœcigom wozów przypatrzeć się chcieli. Ciłatwo przy opróżnieniu cyrku zajęli dawno zamówione miejsca, nie zwracajšc na siebieprawie uwagi. Między tymi był też Simonides ze swym towarzystwem i zajšł miejsce w pobliżu drugiej bramy naprzeciw konsula. Zaledwie czterej słudzy wnieœli kupca w lektyce, a już stał się przedmiotem ogólnejciekawoœci. Imię jego podawano sobie z ustdo ust, aż doszło do ław w zachodniej stronie cyrku. I nic dziwnego – tyle rzeczynadzwyczajnych, złych i dobrych, opowiadano sobie o nim, o jego nieszczęœliwych losach, że to wszystko czyniło zeń jakšœ na wpół fantastycznš istotę. Ilderim miał tu również wielu znajomych, zewszšd go witano. Baltazar jednak i dwie osłonione, towarzyszšce mu kobiety ogólnš, jako nieznane, wzbudziły ciekawoœć. Widzowie w cyrku rozstšpili się z uszanowaniem, dozorcy przestrzegajšcy porzšdku wskazali nowo przybyłym miejscatak bliskie siebie, że mogli swobodnie rozmawiać. Od areny siedzieli również niedaleko, bo tuż przy balustradzie. Ku wygodzie przyniesiono im bogate poduszki do oparcia, a kosztowne podnóżki pod nogi. Towarzyszkami trzech starców były Iras i Estera. Młoda Izraelitka, spojrzawszy po zgromadzeniu, przestraszyła się i mimowolnie szczelniej się zasłoniła. Egipcjanka, przeciwnie, spuœciła welon na ramiona, ukazujšc twarz z wyrazem tej udanej obojętnoœci, co znamionuje pewne towarzyskie obejœcie. Nowo przybyli rozglšdali się doœć ciekawie,zaczynajšc od konsula i jego otoczenia. Jeszcze nie skończyli przeglšdu, gdy weszło na arenę kilku ze służby cyrkowej,by przez œrodek rozcišgnšć sznur mocno nakredowany, umacniajšc go między balkonami wprost kolumn startu. Prawie równoczeœnie z innymi przeszło do Porta Pompae szeœciu ludzi, z których każdy stanšł w jednej z przegród, zwanych karcerami. Zewszšd witano tych zwiastunów wyœcigu głoœnymi okrzykami, amimo wrzawy niektóre słowa można było zrozumieć. –Patrzcie, patrzcie! Oto zielony idzie do czwartego numeru po prawej, tam zaœ miejsce Ateńczyka. – Gdzie Messala?? – wszak on ma numer drugi! – Gdzie Koryntczyk?? – Patrz raczej na białego – tam po lewej!! Patrz, idzie ku numerowi pierwszemu. – Pleciesz, to miejsce czarnego, biały ma drugi numer. – Masz słusznoœć. Ludzie, co w tej chwili tak bardzo zajmujš gawiedŸ cyrkowš, to straż współzawodników, przybrana w kolor woŸnicy, któremu ma towarzyszyć. Skoro strażnik zajšł swe miejsce, tym samym każdy z widzów wiedział, którš przegrodę zajmie jego ulubieniec. – Czy widziałaœ kiedy Messalę?? pytała Egipcjanka Esterę. –Nie –odparła Żydówka ze wstrętem, bo wszakże ten, o kim mowa, to wróg Ben-Hura, a może i jej ojca. – Piękny jest, jak Apollo – mówiła Iras, a oczy jej œwieciły jak klejnoty zdobišce jej piękny wachlarz. Estera patrzyła na niš, zadajšc sobie w duszy pytanie: jest tak pięknym jak Ben-Hur? Równoczeœnie usłyszała, jak Ilderim mówił do Simonidesa: On zajmuje drugi karcer po lewej stronie od Porta Pompae. Sšdzšc, że to mowa o Ben-Hurze, zwróciła się w stronę, skšd głos jš doszedł, i zmówiła krótkš, lecz goršcš modlitwę, po czym jeszcze staranniej otuliła się welonem. Niebawem grono to powiększył Sanbalat, skłonił się poważnie przed Ilderimem, który właœnie kręcił brodę i ciekawie patrzył na niego. Widzšc to przybyły, rzekł wesoło: – Wracam z karceru; konie twoje, szejku, dzielnie się trzymajš i pewno zwyciężš. llderim odparł z prostotš: jeœliby miały ulegnšć, niechże Bóg uchowa, aby Messala był zwycięzcš. Tu Sanbalat zwrócił się do Simonidesa, a wycišgajšc tabliczkę mówił: –Znowu ci przynoszę coœ zajmujšcego. Wiesz już, że wczoraj stanšł zakład z Messalš; dziœ zaœ przed zaczęciem wyœcigów miał się zgłosić drugi, i oto go mam. Simonides wzišł tabliczkę, przeczytał, zliczył stawki i rzekł: –Spodziewałem się tego, bo dziœ przysłali do mnie z pytaniem, czy masz u mnie dostateczne sumy. – Pilnuj tabliczek, gdybyœ miał przegrać...wiesz, gdzie mnie szukać. Jeœli wygrasz –tu twarz kupca nabrała groŸnego wyrazu –jeœli wygrasz, pilnuj, przyjacielu, aby podpisani nie umknęli; wycišgnij z nich do ostatniego sykla, bo oni nie mieliby również litoœci nad nami. – Spuœć się w tym na mnie. – Nie usišdziesz z nami?? – pytał Simonides. –Cenię twš łaskę –odpowiedział zaproszony – lecz lękam się opuœcić konsula, bo wtedy młody Rzym zaraz by podniósł głowę, a może i nowe porobił zakłady. Zostańcie w pokoju. Już też i pauza miała się ku końcowi, wnettrębacze zagrali pobudkę, nieobecni spiesznie wrócili na miejsca. W tejże chwili kilku ze służby ukazało się na arenie, wstšpili najpierw na mur graniczny, czyli spinę, po czym udali się na wzniesienie w pobliżu drugiej mety na zachodnim końcu i złożyli tamże siedem drewnianych kul. Z kolei wrócili do pierwszej mety i również na jej podwyższeniu umieœcili siedem innychkawałków drzewa, podobnych kształtami do ryb. – Na co te kule i ryby, szejku? – pytał Baltazar. – Albożeœ nigdy nie widział wyœcigów?? – Nigdy, i zaledwie wiem, po co tu jestem. oX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żˇP1c¸LcšÍĐcş+ cťŚ9ş(–To sš znaki potrzebne do obliczeń; po każdym ukończonym biegu będš zdejmować po kuli i po rybie, jak to niebawem zobaczysz. Już wszystko gotowe, tuż przy zarzšdcy stoi trębacz w paradnym mundurze, tršbę trzyma przy ustach i gotów dać sygnał rozpoczęcia. Wszelki szmer ustał, umilkły nawet rozmowy, oczy wszystkich zwróciły się ku zachodowi i drzwiom karcerów, gdzie w pogotowiu stojš woŸnice i rydwany.Niezwykły rumieniec na twarzy Simonidesa zdradzał, że i on niemały brał udział w ogólnym podnieceniu. llderim, wbrew zwyczajowi, szarpał brodę Z wyraŸnš niecierpliwoœciš. –Uważaj –rzekła piękna Egipcjanka do Estery – uważaj, byœ nie przeoczyła chwili, kiedy wyjeżdżać będzie piękny Rzymianin. Młoda dziewczyna nie słyszała tego napomnienia, bo spoza zwojów zasłony, z bijšcym sercem, oczy i duszę wysłała naprzeciw Ben-Hurowi. Karcery były umieszczone w półkolistej budowie, wysuniętej ku prawej stronie w taki sposób, że punkt œrodkowy tej elipsy znajdował się w połowie przestrzeni, a naprzeciw miejsca, z którego wyruszano. Dzięki temu urzšdzeniu, każdy karcer był równie odległy od już wspomnianej, nakredowanej liny. Tršbka odezwała się ostro a krótko, równoczeœnie służba przyboczna, po jednym ze służby każdego rydwanu, wysunęła się zza kolumn, aby być w pogotowiu, gdyby który zaprzęg nie dał się w porzšdku utrzymać. I jeszcze raz odezwała się tršbka, oddŸwierni otworzyli podwoje karcerów. Najpierw ukazało się widzom pięciu konnych towarzyszy woŸniców, gdyż jak wiemy, Ben-Hur nie chciał nikogo. Spuszczono nakredowanš linę, aby ich przepuœcić, po czym jš natychmiast podniesiono. Jakkolwiek jeŸdŸcy ci byli pięknie ubrani, na krótko przecież zwrócili na siebie uwagę widzów, bo wszyscy z wyczekiwaniem patrzyli ku karcerom, skšd słychać było rżenie koni. Na dany znak oddŸwierni głoœno wywołali po imieniu zapaœników; publicznoœć na galeriach nie hamujšc niecierpliwoœci, wołała z całych sił: – Na arenę!! Na arenę! Z karcerów, niby nabój z palnej broni, wypadło szeœć zaprzęgów. Olbrzymie zgromadzenie, jednym wiedzione uczuciem, niby siłš elektrycznego pršdu, powstało z niepohamowanš szybkoœciš; stawano na ławkach, napełniajšc cyrk i powietrze okrzykami podziwu i obawy. Oto nareszcie tak niecierpliwie oczekiwana chwila! Chwila milsza i droższa nad wszystko, chwila widziana w snach, marzeniach i zakładach, odkšd igrzyska zostały ogłoszone. – Oto on – tam – patrz!! – wołała Iras wskazujšc Messalę. – Widzę go – odparła Estera, patrzšc na Ben-Hura. W tej chwili zrozumiała, że w obliczu zgromadzonych tłumów najłatwiej pogardzić życiem i spełnić czyn bohaterski – chwila zapału uršga nawet œmierci. Zawodników można było widzieć ze wszystkich stron cyrku, lecz wyœcigi jeszcze się nie rozpoczęły, gdyż rydwany nie minęły liny. Zaporę tę stawiano po to, aby wszystkie zaprzęgi równoczeœnie dostały się na arenę. Niełatwe to zadanie minšć linę! Zbytni poœpiech może przyprawićo wypadek tak konie, jak i ludzi, bo nic łatwiejszego jak się w linę wplštać; przeciwnie, jadšc za wolno, można pozostać w tyle, lub co gorsza, stracić korzyœć wielce cenionš, zdobycie najbliższego miejsca tuż przy murze stanowišcym œrodek areny, czyli linię wewnętrznš. Widzowie znajšc doskonale owe pierwsze trudnoœci i niebezpieczeństwa, z zapartym oddechem oczekiwali szczęœliwego przebycia liny. Arena lœnišca pi askiem niby złotem, zaprasza zapaœników, a każdy z nich dwie tylko rzeczy ma na myœli; linę i tor przy murze. Oczywiœcie, że wszyscy wyruszš równoczeœnie – byle się nie splštali!! Przestrzeń dzielšca ich od liny wynosiła zaledwie sto pięćdziesišt stóp, tym też pewniejszego oka i silniejszej potrzeba ręki. A tu tyle przedmiotów rozprasza uwagę! Tysišce widzów na balkonach, wœródnich jakże wielu takich, których wejrzenie ipoklask sercu najmilsze! Zapaœnicy wyruszyli, każdy marzy o torze przy wewnętrznej œcianie i każdy drży na myœl, że może mu się to nie udać. Mimo obawy nikt się nie zawaha, bo każde wahanie, to wstyd w obliczu tylu widzów. Ciostatni zdajš się odczuwać te troski; nie szczędzš zachęty w oklaskach, co szumiš niby wzburzone morze, dla wszystkich jednakowo. Odezwała się tršbka –krzyki widzów się wznowiły i oto rydwany już przy linie, a spuszczono jš w sam czas, gdyż jeden z rumaków Messali już o niš kopytem zahaczył. Szczęœciem wypadek ten nie miałgorszego następstwa. Rzymianin wstrzšsnšłdługim batem, zwolnił lejce, pochylił się naprzód i z okrzykiem zwycięskim zajšł torprzy murze. – Jowisz z nami!! –zabrzmiały okrzyki stronników Messali. Wtem, gdy Messala zawracał, bršzowa głowa, zakończajšca oœ wozu, zaczepiła o konia lejcowego z czwórki Ateńczyka tak nieszczęœliwie, że biegun padł i powalił się na konia jarzmowego. Oba rumaki splatały się, szamocšc rydwanem. Tysišce ludzi oniemiało z przerażenia. Rzymianie przecieżw pobliżu konsula zwycięskim odezwali się okrzykiem. – Jowisz z nami!! Głos Druzusa górował nad wszystkimi. – Zwycięży!! Jowisz z nami! – brzmiało nieustannie. Sanbalat tymczasem stał z tabliczkš w rękui właœnie miał się zwrócić ku hałasujšcym,gdy łomot i trzask zmusiły go do spojrzenia na arenę. Ateńczyk tak podstępnie wstrzymany, miał tylko woŸnicę z Bizancjum po prawej, ku niemu więc chciał zwrócić swój zaprzęg, ale na nieszczęœcie Koryntczyk jadšcy po lewej zaczepił o jego rydwan, wywrócił wóz, rzucajšc woŸnicę pod konie. Trzask, okrzyk przerażenia i złoœci, to jedna chwila; i biedny Kleantes runšł pod kopyta swej czwórki. Estera zakryła oczy z przerażenia. Tuż za Messalš jechali woŸnicez Koryntu, Biznacjum i Sydonu. Sanbalat powiódł wzrokiem za Ben-Hurem, azwracajšc się do Druzusa i jego towarzyszy, rzekł: – Sto sestercyj na Żyda!! – Przyjmuję – odparł Druzus. – Jeszcze sto na Żyda!! – krzyknšł Sanbalat. Zdawało się, że go nikt nie słyszał. Po chwili wołał znów, na próżno, bo to, co siędziało na dole, już zajęło umysły; stronnicy zaœ Messali krzyczeli nieprzerwanie: – Messala!! Messala! Jowisz z nami! Gdy Estera odważyła się znowu spojrzeć naarenę, już kilku ludzi podniosło połamany wóz, inni nieœli nieszczęœliwego woŸnicę. Wszystkie ławki zajęte przez Greków brzmiały przekleństwem i błaganiem o pomstę. Nagle Estera opuœciła ręce, serce zabiło radoœnie, bo ujrzała, że Ben-Hur na samym przedzie swobodnie jechał tuż obok Rzymianina, a za nimi w grupie reszta zawodników. Gonitwa była w całej pełni, œcišgajšcy się wytężyli wszystkie swe siły; cisza panowała w cyrku. Ben-Hur zajmował na poczštku wyœcigów lewš stronę na krańcu. Zrazu, po opuszczeniu ciemnego karceru, oœlepił go –jak zresztš wszystkich innych – blask areny; nie trwało to długo, wnet zobaczył przeciwników i odgadł ich zamiary. Oczywiœcie, że na Messalę, który był więcej niż przeciwnikiem, szczególniejszš zwrócił bacznoœć. Na pięknej twarzy Rzymianina spostrzegł ten sam właœciwy mu wyraz pogardy, znany mu od dawna. Czuł, że jest okrutny, przebiegły, chytry i namiętny, że nie unosi go zapał, ale podłe wyrachowanie, czynišce gotowym do spełnienia wszystkiego; dalej odgadywał, że w duszy wroga tkwiš postanowienia pyszne, że pragnie upokorzyć go, choćby przyszło przypłacić to własnym życiem. Niemniej i Ben-Hur pragnšł przeciwnika swego upokorzyć, ale nie było w tym ani podstępu, ani jakiejkolwiek zdrady. Stał spokojnie na wozie i postępował według z góry powziętego planu. Małš rozdzieleni przestrzeniš, zbliżali się obaj do drugiej mety. Piedestał, na którym stały kolumny, był w tym miejscu, zaokršglony, wkoło niego pod przeciwległymi galeriami znajdował się torwyœcigowy. Objechanie tego miejsca uważano za bardzo trudne i przynoszšce woŸnicy prawdziwy zaszczyt. Na tym zakręcie miał niegdyœ polec Orestes. Widzowie oczekiwali tego widowiska z najwyższym zajęciem; tak głębokie milczenie zaległo cały cyrk, że po raz pierwszy usłyszano turkot kół i tętent koni. W tej chwili dopiero ujrzał Messala Ben-Hura, poznał go, oczy zabłysły nienawiœciš, pogardš i zuchwalstwem. –Precz z Erosem, górš Mars! –zakrzyknšł,poruszajšc bat wprawnš rękš. – Precz z Erosem, górš Mars – powtórzył po raz drugi i uderzył batem rumaki Ben-Hura, które dotšd bata nie znały. Czyn ten niesłychanej brutalnoœci widziano zewszšd i wzbudził wœród widzów niesmak;cisza zaległa jeszcze większa, lecz trwałoto tylko chwilę, nagle z balkonów i galerii zerwały się krzyki i groŸby oburzonego ludu, niby grzmot pełen grozy. Przerażona czwórka uskoczyła w bok, i niedziw! Wszakże te konie były pieszczonymi dziećmi szejka. Ręka człowieka darzyła je tylko pieszczotami, budzšc ufnoœć i uległoœć bez granic. Komuż nieznane posłuszeństwo koni arabskich? Komuż nie nasuwa się myœl, że często człowiek niżej pod tym względem stoi od zwierzęcia? Ale jeœli rumak arabski nie opuœci pana w niebezpieczeństwie, uršgajšc nawet œmierci, to jednak nie pozwoli się niesłusznie karać. I teraz w chwili, gdy Messala œmiał konie dotknšć batem, uskoczyły w bok, jakby przed widmem œmierci. Niby wicher poszły naprzód, porywajšc wóz za sobš. Każdy z widzów zadrżał, samtylko Ben-Hur zdaje się nie czuć trwogi, czemuż to zawdzięcza? Zaiste, każde doœwiadczenie raz nabyte, cennym staje sięw życiu, a ręka wprawiła się pracš wioœlarza. Czymże jest wstrzšœnięcie rydwanu, jeœli je porównamy ze straszliwym przez bałwany rzucaniem okrętu? Dzięki temu doœwiadczeniu, utrzymał się w miejscu raz zdobytym, puœcił czwórkę swobodnie, przemawiał do koni pieszczotliwymi wyrazami i szczęœliwieobjechał niebezpieczny zakręt, i za nim wzburzenie publicznoœci się uœmierzyło, czuł się panem położenia. Tak więc nie doœć, że przy zbliżeniu do pierwszej mety był na równi z Messalš, ale dzielił z nim sympatię i podziw. Czujšc to zapamiętały Rzymianin, nie œmiał mimo zuchwałoœci powtórzyć swego niegodnego czynu. Gdy wozy mijały metę, Estera mogła ujrzeć twarz Ben-Hura i spostrzegła, że była blada, głowę jednak trzymał wyżej niż zwykle, co mu nadawało wyrazu spokojnoœci. Tak ukończono pierwszy bieg; natychmiast jeden ze służby cyrkowej wstšpił na zachodnie ramię granicznego muru i zdjšł pierwszš kulę. Równoczeœnie ze wschodniego podwyższenia zdjęto rybę. Wkrótce w ten sam sposób zniknęła druga kula i druga ryba, a następnie trzecia kula itrzecia ryba. Już objechali trzy razy, Messala trzymał się zawsze wewnętrznej strony toru, Ben-Hur pędził tuż przy nim, poza nimi zaœ reszta współzawodników. Tym sposobem wyœcigi te były raczej podobne do podwójnych wyœcigów, tak bardzo lubianych w Rzymie za ostatnich Cezarów, i zdawało się, że Messala i Ben-Hur œcigajš się razem przeciw reszcie zapaœników. W cyrku tymczasem usiłowano zaprowadzić porzšdek, krzyki jednak obiegały z szybkoœciš równajšcš się szybkoœci walczšcych rydwanów. W pištym biegu udało się Bizantyńczykowi zdobyć na krótko miejsce obok Ben-Hura. Szóste okršżenie objechano w tymże porzšdku, tylko szybkoœć rosła, i krew zapaœników coraz szybciej grała. Ludzie i zwierzęta czuli bliski koniec i wagę zwycięstwa. Uwaga widzów, skupiona cišgle na Rzymianinie i Żydzie, z pewnš oznakš sympatii dla ostatniego, zaczęła się zamieniać w obawę. Na wszystkich ławach widzowie wychylali się ku arenie, zwracajšc twarze ku œcigajšcym się. Ilderim już nie szarpał brody, a Estera jużsię nie lękała. – Sto sestercji na Żyda!! – wołał Sanbalat do Rzymian, otaczajšcych konsula. Zajęcie było tak wielkie, że nikt nie odpowiedział. –Talent, pięć lub dziesięć talentów, wybieraj! –wołał wyzywajšco, wstrzšsajšc tabliczkami. –Wezmę twoje sestercje –odpowiedział jeden z najmłodszych Rzymian, zabierajšc się do pisania. – Nie czyń tego – ostrzegł przyjaciel. – Czemu?? –Nie widzisz, iż Messala doszedł już do najwyższej szybkoœci i wolno puœcił lejce? Nieprawdaż? Popatrz teraz na Żyda. Pierwszy patrzał i rzekł, tracšc odwagę: –Na Herkulesa! Ten pies trzyma jeszcze lejce całš siłš. Widzę, widzę! Jeœli bogowienie pomogš naszemu przyjacielowi, zwycięży go Izraelita. A jednak nie, jeszczenie! Jowisz z nami! Jowisz z nami. Krzyk rósł z ust każdego, co władał językiem łacińskim, aż się zatrzęsło velarium nad głowš konsula. Jeœli było prawdš, że Messala osišgnšł największš szybkoœć, to wysiłek ten nie był bezskutecznym, bo odniósł niejakš korzyœć, przeœcigał bowiem przeciwnika. Konie jego pędziły ze zwieszonymi głowami, z galerii zdało się, że brzuchami dotykajš ziemi, nozdrza ich z wysiłku buchały krwiš, oczy zdawały się wychodzićz orbit. Bieg ich był bez wštpienia œwietny, ale czy wytrzymajš długo, wszak to dopiero poczštek szóstego koła! I pędzš dalej, już, już, zbliżajš się do drugiej mety, gdy Ben-Hur zwraca swe konie poza powóz Rzymianina. Radoœć stronnictwa rzymskiego nie miała granic, krzyczeli, ryczeli prawie, powiewajšc chustkami i wstęgami szkarłatnego koloru, a Sanbalat coraz więcej tabliczek zapisywał. Malluch na wyższej galerii, ponad Bramš Tryumfu, z trudnoœciš zachowywał spokój. Przypomniał sobie wprawdzie wzmiankę Ben-Hura, że coœ się wydarzy u zakrętu zachodnich kolumn, ale już je pięć razy objechali i nic się nie stało; pocieszał się, że szósty raz zmieni stan rzeczy , niestety, Ben-Hur zaledwie utrzymuje się przy boku wroga. Na wschodniej stronie cyrku towarzystwo Simonidesowe zachowywało się spokojnie, ale kupiec pochylił głowę. Ilderim targał brodę i spuœcił tak powieki, że spoza nich zaledwie widać było Ÿrenice. Estera z trudnoœciš oddychała, jedna Iras nie traciła humoru. U końca szóstego objazdu walczšcy zrównali się znowu i tak dotarli do pierwszej mety. Messala lękajšc się stracić miejsca, zbliżyłsię teraz do muru tak blisko, że w każdej chwili mógł o niego roztrzaskać rydwan. Gdy minęli zakręt, nie można już było rozróżnić, który którędy jechał, bo jednš tylko zostawili kolejne. W przejeŸdzie Estera spostrzegła, że twarz Ben-Hura była bledsza. Simonidesa, jako znawcę ludzi, nie przestraszyła ta zmiana, owszem rzekł doIlderima: zdaje mi się, szejku, że Ben-Hur ma jakiœ zamiar. Na twarzy jego widzę postanowienie. Ilderim odpowiedział: – Patrz, przyjacielu, jak moje konie sš spokojne! Klnę się na wspaniałoœć Boga, myœlałbyœ, iż się nie goniły jeszcze. A teraz patrz. Na podwyższeniu jedna już tylko była kula ijedna ryba; wszyscy odetchnęli głęboko, booto zbliżał się poczštek końca. Sydończyk spróbował wydostać się naprzód–na próżno, nie zdołał utrzymać się i poprzestał na próbie. Następnie pozostali spróbowali tego samego, ale na próżno; odtšd stracili znaczenie w igrzysku. Wszystkie stronnictwa, prócz rzymskiego, ze zgodš zaiste trudnš do zrozumienia, złożyły swe nadzieje w Ben-Hurze i objawiały na zewnštrz uczucia wołaniem: „Ben-Hur! Ben-Hur! ” – aż echo okrzyków odbijało się o lożę konsula. Zapał wzrastał, cały cyrk zdawał się czuwać nad Ben-Hurem, zewszšd dawano mu rady. Z ławek ponad nim, gdy je mijał, wołano: – Spiesz się Żydzie!! – Do muru teraz!! – Puœć araby!! Puœć im wodze i popędŸ! – Nie daj się przegonić na zakręcie. Teraz lub nigdy. Znad balustrady wycišgano błagalnie ku niemu ręce. Czy nie słyszał, czy nie mógł inaczej, ale cišgle jechał za Messalš, a tuż już druga meta – on jeszcze w tyle. Teraz, aby dobrze objechać, zaczšł Messala skręcać na lewo, co oczywiœcie zmniejszyło szybkoœć pędu. Nie lękał się tego, wszak tyle ołtarzy wzbogacił darami,a geniusz rzymski i tu zwycišży! Oto już trzy kolumny, szeœć stóp dalej, czeka go bogactwo, nagrody i zwycięstwo, osłodzonezadowoleniem płynšcym z chęci zemsty. Wszystko to stanie się jego własnoœciš! W tej chwili jest tego pewny i już nabiera pewnoœci, że zwycięży. Równoczeœnie spostrzegł Malluch na galerii,że Ben-Hur nachylił się nad arabami i puœciłim wodze. Rozwinšł długi bat, dotšd nieużywany i œwisnšł nim razy kilka ponad grzbietami koni. Bat nie skarcił zwierzšt, ale był im podnietš i groŸbš. Snać Ben-Hur zamierza działać, bo oczy jego błyszczš, twarz ogniem pała, wyrażajšc nieugiętš i niepokonanš wolę, co niby wezbrany strumień gotowa wszelkie pokonać przeciwnoœci. Cała czwórka zrozumiała e wiem, po co tu jestem. oX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żźPűc˝K;cž†cż + cŔŔ:Ÿrozkaz, zrównała się z Rzymianinem, którysłyszšc złowróżbny tętent, zdawał się nie chcieć widzieć ani odgadywać zamiaru wroga. W tej stanowczej chwili widzowie nie szczędzili zachęcajšcych okrzyków, a jednak ponad wszystkie górował głos Ben-Hura, przemawiajšcego do koni starym językiem armaickim, językiem szejka. –RaŸno Atair! Dalej Rigel! Jak to Antares, miałżebyœ zwalniać? Dzielne konie! Ho, Aldebaran! Słyszysz, jak œpiewajš dzieci i kobiety w namiocie! One sławiš gwiazdy, cosię zwš: Atair, Antares, Rigel i Aldebaran! Skoro pokonamy wroga, sława nasza żyć będzie przez wieki. Dobrze – dzielnie! Jutrowrócimy do ojczyzny – do namiotu! Hej raŸno Aldebaran! Pokolenie oczekuje nas, pan wzywa nas! Dalej! Ho! Dzielnie! Pokonaliœmy pyszałka! W prochu leży ręka, co nas biła! Naszš jest chwała! Ha, ha! Dzieło skończone. Ho, ho stójcie! I mówił prawdę – tak, zwycięstwo odniesione, a zaprawdę nigdy proœciej i szybciej nie dokonano równie œwietnego igrzyska! W chwili przeznaczonej do spełnienia czynu, Messala objechał metę, Ben-Hur chcšc go minšć musiał przejechać tor wyœcigowy. Dokładnie obliczywszy, mógł tego dokonać tylko w prostym kierunku, czyli zmniejszajšc koło, skrzyżować się z przeciwnikiem. Tysišce widzów odgadło zamiar, tysišce wspierały go życzliwymi okrzykami, tysišce były œwiadkami powodzenia. Zaprzęg przeleciał pędem, lecz wymijajšc, zaczepił osiš koło zewnętrzne u rydwanu przeciwnika. Jedna błyskawiczna chwila, a już trzask i łomot razi tysišce uszu, a potem prędzej niż się da powiedzieć, już tylko białe i żółte drzazgi z owego pysznego rydwanu Messali zalegajš częœć areny. Lecz nie doœć na tym,on sam, pyszny Messala, we własne uplatany lejce, padł głowš naprzód. Okropnoœć tego widoku nabrała jeszcze grozy, gdy Sydończyk ani powstrzymać swych koni, ani je w bok skierować nie zdołał. Pędził więc na Rzymianina całš siłšpędu, przeleciał mimo i wpadł między rozszalałe ze strachu konie pokonanego. Wœród walki splštanych koni, trzasku i łomotu kół, chmur pyłu i piasku, usiłował się dŸwignšć Messala, na to tylko, aby ujrzeć dwóch pozostałych zapaœników pędzšcych za Ben-Hurem, który bynajmniej nie zwolnił biegu. W chwili stanowczej widzowie powstawali, a wychylajšc się poza balustradę, miotali przekleństwa lub wybuchali okrzykami radoœci. Jedni patrzyli na tratowanego końmi Messalę, który leżał pod szczštkami rydwanu –wielu sšdziło, że nie żyje – inni,ito znaczna większoœć, œcigali wzrokiem Ben-Hura; nie wielu jednak zauważyło, jak się rzecz cała odbyła, tym bardziej, że zaczepienie koła i zdruzgotanie rydwanu było dziełem jednego mgnienia oka. Za to zmiana wyrazu jego twarzy, zapał duszy, bohaterskie postanowienie i energia ruchu, siła wejrzenia, nie uszły uwagi tłumów, cudne to były igrzyska! Zwycięzca, niby pół-bożek, rumaki jako lwy jednym skokiemdosięgały przeciwnika, a rydwan zdawał się mieć skrzydła! Bizantyńczyk i jego towarzysz byli wpół drogi, gdy Ben-Hur stał już u mety. Zwycięstwo odniesione! Konsul podniósł się ze swego siedzenia, lud zachrypłym głosem krzyknšł jeszcze, a zarzšdca, wstšpiwszy na arenę, uwieńczyłzwycięzcę. Gdy młody Żyd spojrzał w górę, ujrzał Simonidesa i całe towarzystwo. Wszyscy dawali mu znaki radoœci, wznoszšc ręce i powiewajšc chustkami. Jedna Estera siedziała nieruchomo, Iras zaœ powstała uœmiechnięta i poruszała znaczšco wachlarzem. Były to dowody łaski przeznaczone właœciwie dla Messali, gdyby on zwyciężył. Na zakończenie uroczystoœci urzšdzono wspaniały pochód odprowadzajšcy zwycięzcę Bramš Tryumfalnš, z okrzykami uniesienia i radoœci. Ważny ten dzień minšł i należy do przeszłoœci. Ben-Hur i Ilderim przeprawili się natychmiast na drugš stronę rzeki, gdyż o północy postanowili wyruszyć w drogę, by dopędzić karawanę trzydzieœci godzin wczeœniej wyprawionš. Szejk nie posiadał się z radoœci i pragnšł po królewsku obdarzyć Ben-Hura: tymczasem młodzieniec nie chciał przyjšć żadnej nagrody, twierdzšc, iż za wszelkš nagrodę starczy mu pokonanie wroga. Długie były z obu stron sprzeczki, bo obaj walczyli wspaniałomyœlnoœciš. –Pomyœl – mówił szejk –co uczyniłeœ dla mnie. W każdym czarnym namiocie od Akabydo Oceanu i dalej, poza Eufrat i morze Scytów, wszędzie brzmieć będzie sława mojej Miry i jej pokolenia; a ci, co jš sławić będš, i mnie pochwalać będš i zapomnš, żem u schyłku dni moich. Wszyscy, którzy broń noszš, a nie majš pana nad sobš, koło mnie zbierać się będš. a liczby moich wojowników policzyć się nie da. Ty nie wiesz, co to jest być władcš pustyni, władcš, jako ja nim będę! Daniny i haracze, które u stóp mych złożš narody i ich króle, pomnożš się dziesięć razy. Gdybym miał wolę ubiegać się o względy Cezara –posiadłbym, klnę się na miecz Salomona! Ty zaœ, coœ tyle uczynił, nie chcesz nic przyjšć! Ben-Hur odparł spokojnie: –Szejku, czyż mi nie dosyć twej ręki i serca. Czyż nie lepiej uczynisz, gdy użyjeszwzrostu twej potęgi i mienia na poparcie króla, który przyjdzie? Nowe dzieło potrzebuje tak wiele, a jeœli dziœ odmawiam, to nie tracę prawa do proœby nadni przyszłe. Gdy się tak sprzeczali, przybyło dwóch posłańców, Malluch i jakiœ nieznajomy. Pierwszego wpuszczono natychmiast. Poczciwiec nie taił radoœci swej z przebiegu sprawy, a potem rzekł: – Pan mój, Simonides, przysyła mnie, abympowiedział, iż niektórzy Rzymianie wzbraniali się wypłacić zakładów. Ilderim zerwał się, krzyczšc na całe gardło: Na wielkoœć Boga! Niech rozstrzygacały Wschód, czy wyœcig nie był sprawiedliwie wygrany? – Tak, zacny szejku – rzekł Malluch –ale protestu ich nie uwzględniono i sumę wypłacono. – Rzeczywiœcie?? –Gdy podnieœli zarzut, że Ben-Hur zaczepił osiš koło rydwanu Messali, zarzšdca rozeœmiał się i przypomniał zuchwały postępek tegoż, gdy skarcił konie u zakrętumety. – Co słychać o Ateńczyku?? – Nie żyje. – Umarł!! ...powtórzył Ilderim. – A Messala?? –Żyje, ale to życie stanie mu się ciężarem, bo jak twierdzi lekarz, nigdy nie odzyska władzy w nogach. Słyszšc to Ben-Hur, spojrzał w niebo w milczeniu; widział już oczyma duszy Messalę przykutego do krzesła, podobnie jak Simonides, i dŸwiganego ramionami sług. Czcigodny zarzšdca dóbr jego znosi swe kalectwo z godnoœciš, na którš chyba nie zdobędzie się człowiek tak pyszny i dumny jak Messala. –Dalej kazał mi Simonides oznajmić – mówił Malluch – że Sanbalat ma kłopoty, bo Druzus i ci, którzy u niego podpisali zakłady, ocišgajš się z wypłatš należnoœci.Druzus wytoczył nawet sprawę przed Maksencjusza, a ten odesłał ich aż do samego Cezara. Messala również odmówił wypłaty, czym zniecierpliwony Sanbalat, poszedł za przykładem Druzusa i oparł sięo konsula i Cezara, stšd cała sprawa się odwlecze. Życzliwi nam Rzymianie twierdzš,że protesty winny być unieważnione. Zdanie to podziela wielu. Całe miasto gorszy się takim postępowaniem. – Cóż na to Simonides?? – pyta Ben-Hur. –Pan œmieje się i jest dobrej myœli. Jeœli Rzymianin zapłaci, to będzie zrujnowany; jeœli nie, to czeka go niesława. Cesarskie sšdy rozstrzygnš. Obrazić cały Wschód, to znaczyłoby, dać zły obrót wojnie z Fartami; obrazić szejka Ilderima, to oburzyć całš pustynię, którędy wiodš wszystkie drogi Maksencjusza. Dlatego kazał cię Simonides upewnić, iż Messala zapłacić musi. Ilderim cieszył się i radował, mówišc: –Ruszajmy, nie tracšc czasu, sprawę te zostawmy do załatwienia Simonidesowi. Chwała jest przy nas. Każ natychmiast przyprowadzić konie. Ilderim i Ben-Hur, zadowoleni z przebiegu sprawy, zabierali się do wyjœcia, które było pierwszym krokiem w ich wspólnym powołaniu i dla którego odtšd tylko żyć mieli. –Czekaj – rzekł Malluch – zapomniałeœ, żejest jeszcze drugi posłaniec, czy chcesz się z nim widzieć? – Całkiem o nim zapomniałem. Malluch oddalił się, a równoczeœnie zbliżył się chłopiec zręczny, delikatny i wytwornieubrany; ujrzawszy szejka, przyklškł na kolano, mówišc: –Iras, Baltazarowa córka, dobrze znana czcigodnemu Ilderimowi, dała mi poselstwozłożenia ci, szejku powinszowania z powodu zwycięstwa czwórki twoich rumaków. –Córka mego przyjaciela umie być uprzejmš– odparł szejk, mrużšc oczy z zadowoleniem nie wolnym od próżnoœci – oddaj jej ten klejnot na znak, jak wielkš radoœć sprawiło mi jej poselstwo. Tu zdjšł pierœcień z palca i podał go chłopcu. –Uczynię, jak każesz, szejku –mówił chłopiec. – Nie na tym wszakże koniec mego poselstwa, bo Egipcjanka prosi szejka, by oznajmił młodzieńcowi imieniemBen-Hur, że ojciec jej zamieszkał teraz na pewien czas w pałacu Iderne. Tam Iras oczekiwać będzie młodzieńca o godzinie czwartej. Jeœli Ilderim uczyni zadoœć jej proœbie, wdzięcznoœć jej równa będzie wielkiemu zaszczytowi, który jš spotka. Szejk spojrzał na Ben-Hura, a widzšc, że twarz jego wyrażała radoœć i zachwyt, spytał: – Cóż chcesz czynić?? – Jeœli pozwolisz, szejku, radbym odwiedzić pięknš Egipcjankę. Ilderim rozeœmiał się i rzekł: Czyż godzi się odmawiać kobiecie? Słyszšc te wyrazy wpół zezwalajšce, rzekł Ben-Hur posłańcowi: –Powiedz tej, która cię posłała, że ja, Ben-Hur, przyjdę ujrzeć jš w pałacu Iderne jutro o dziewištej. Chłopiec wstał z klęczek i niski złożywszy pokłon, odszedł. O północy Ilderim wyruszył w drogę ku pustyni, zostawił konia i przewodnika dla Ben-Hura, upominajšc, by wkrótce za nim podšżył. Następnego dnia Ben-Hur poszedł na spotkanie Iras i wkrótce stanšł przed pałacem Iderne. Wszedłszy z ulicy, minšł przedsionek i udał się krytymi schodami do portyku. Skrzydlate lwy pilnowały przejœcia, w œrodku olbrzymi ibis wyrzucałw górę wodę, co skraplała podwórze. Lwy,ibisy, mury, przypominały Egipt, tym więcej, że wszystko, nawet balustrada schodów, wykute było z szarego kamienia. Powyżej przedsionka wznosił się portyk z tak pięknymi, lekkimi kolumnami, że tylko ręka Greka mogła wykonać takie arcydzieła. Ben-Hur, zatrzymawszy się chwilę w cieniu portyku dla przypatrzenia się pięknoœci kolumn, wszedł do pałacu przez ogromne, roztwarte, jakby na jego przyjęcie, podwoje. Poza tš bramš znalazł się w korytarzu wysokim choć wšskim; podłoga wyłożona była ciemnymi wypalonymi cegłami, œciany tš samš pomalowano barwš. Ta prostota pełna smaku zapowiadała tym wspanialsze wnętrze. Postępował z wolna, chcšc zebrać wszystkie zmysły; wszak za chwilę znajdzie się w obecnoœci Iras. Ona czeka goze œpiewem, czarujšcym opowiadaniem, fantastycznymi marzeniami, rozmowš pełnšdowcipu, kaprysu i tego uœmiechu, co rozjaœnia jej spojrzenie. Gdy minšł przejœcie, znalazł się u zamkniętych podwoi; zbliżywszy się do nich,zauważył, że otworzyły się same, bez najmniejszego szelestu, zdaje się nawet, żebez dotknięcia ich rękš. Było to dziwne, aleBen-Hur nie zastanawiał się nad tym, tym bardziej, że nęcił jego oko wspaniały widok, który się przed nim roztaczał. Jeszcze w cieniu korytarza, lecz już na progu podwoi, ujrzał przed sobš atrium rzymskiego domu, urzšdzone z bajecznym przepychem i wytwornoœciš. Jak wielkš przestrzeń miał przed sobš, trudno powiedzieć, z powodu złudzenia, jakie sprawiajš doskonałe proporcje i głębokoœć perspektywiczna, którš ówczeœniartyœci tak umieli wyzyskać. Najpierw zwróciła uwagę przepyszna posadzka mozaikowa, przedstawiajšcš Ledę pieszczšcš łabędzia – dalej spostrzegł, że cała posadzka mozaikowa same mitologiczne przedstawiała obrazy...Komnata pełna była sprzętów, najrozmaitszego przeznaczenia, a każdy z nich to istne dzieło sztuki. Tu i ówdzie stały bogato rzeŸbione stoły, i do nich przystosowane sofy i wezgłowia. Meble dalej od œcian stojšce odbijały się w lœnišcej posadzce niby w czystej wodzie jeziora, wraz z malowaniami œcian i bogatymi rzeŸbami sufitów. Na œrodku znajdował się otwór otoczony wgłębieniami, przez które wpadało œwiatłosłoneczne, i błękit nieba dziwnie z tej odległoœci bliski. Wprost otworu, złocona krata strzegła impluwium. Kolumny, podtrzymujšce strop w rogach komnaty œwieciły w słońcu jak płomienie; odbicie tozdawało się tworzyć nieskończonš œwietlanš głębię. Szczególnš uwagę Ben-Hura zwróciły między innymi dziwnie piękne œwieczniki wieloramienne, posšgi i wazy, tworzšc wnętrze tak wspaniałe, że można by je przenieœć do pałacu na Palatyńskim Wzgórzu, który niegdyœ Cycerokupił od Krasusa, a nawet i do jeszcze słynniejszej swš pięknoœciš willi Skaurusa w Tuskulum. Tak przypatrujšc się i podziwiajšc wszystko, chodził Ben-Hur po pustej komnacie; marzenia czarowne dodawały mucierpliwoœci. Nie dziwił się opóŸnieniu i ani wštpił, że Iras, skoro będzie gotowa, przyœle po niego sługę, lub przyjdzie sama,tym bardziej, że atrium służyło do przyjęćw każdym dobrze urzšdzonym domu rzymskim. Chodził więc wzdłuż, wszerz, wkoło œcian,stawał pod otworem w stropie, przypatrujšc się niebu i jego lazurowej głębi. To znów opierajšc się o kolumnę, podziwiał efektowne œwiatłocienie, co zmniejszały w miarę oddalenia otaczajšce przedmioty. Nikt jednak nie przychodził. Zaczęło mu się dłużyć, nic więc dziwnego, że rozmyœlał, czemu Iras nie przybywa? Nie znalazłszy na razie odpowiedzi, wróciłznów do podziwiania czarujšcego otoczenia,chociaż ono coraz to mniej go zajmowało. Od czasu do czasu wysyłał ucho na zwiady,a gdy żaden ruch ani szmer nie dolatywał, niecierpliwoœć brała górę. Krew kršżył a silniej, pulsa biły coraz prędzej, nareszcie otaczajšca go cichoœć i milczenie poczęły budzić podejrzenie i nieufnoœć. Nie dał się opanować tym uczuciom, odsunšł je z uœmiechem, pocieszajšc się miłš nadziejš: pewnie bawi w gotowalni, pragnie być pięknš – jeszcze jedno pocišgnienie pędzla koło powiek, a może ujrzę jš. Może...o radoœci! Może wije wieniec dla mnie! – Tak rozmyœlajšc, usiadłu stóp wspaniałego œwiecznika, a przypatrywaniem skracał chwilę ciężkiego oczekiwania. Był to rzeczywiœcie sprzęt nader piękny. Spiżowa kolumna wznosiła sięna podłużnej, również spiżowej podstawie, zaopatrzonej kółkami i zdobnej delikatnymi ornamentami po rogach i bokach. U stóp kolumny, na wzniesionym poniżej ołtarzu, niewiasta składała ofiarę; z palmowych zaœ liœci, zdobišcych kapitel kolumny, spływały cienkie łańcuszki zakończone lampami. Całoœć była arcydziełem w swoimrodzaju. Ben-Hur podziwiał œwiecznik i inne pięknoœci atrium; lecz cisza nużyła go coraz bardziej –nasłuchiwał, wstawał, zawsze na próżno, nie słychać żadnego głosu, pałac głuchy jak grób. Czyżby się pomylił? Nie – to niepodobna!! Posłaniec przyszedł od Egipcjanki, a to pałac Iderne! W tejże chwili przypomniał sobie nie bez obawy, jak dziwnie i tajemniczo otworzyły się podwoje! – To dziwne, trzeba wrócić i obejrzeć! Poszedł, a odgłos jego kroków, chociaż stšpał lekko, odbijał się głoœnym echem i wzbudzał w nim samym lęk. Cóż to, miałby się obawiać? – Postšpił, doszedł do drzwi,niestety, sztuczna rzymska klamka odmówiła za pierwszym dotknięciem posłuszeństwa. Próbuje raz drugi, na próżno; krew zastygła mu w żyłach z gniewu i oburzenia. Uderza z całej siły, podwoje ani drgnęły! – Uczucie niebezpieczeństwa owładnęło młodzieńcem, stoi niepewny i pyta sam siebie: Kto w Antiochii mógł chcieć wyrzšdzić mu krzywdę? – Messala! ... A ten pałac Iderne? W przedsionku widział wprawdzie Egipt, w portyku Ateny, ale tu, tu w atrium? Tu Rzym, wszystko wokoło zdradzało rzymskiego właœciciela. Miejsce to było na głównej ulicy miasta, chyba niktby się nie odważył tak publicznie popełnić gwałt i zbrodnię, czegóż jednak nie można się spodziewać po tak zuchwałym wrogu, jak Messala? Tak, tak, to jego ręka, to jego pomysł, wszak to czyn godny jego zuchwalstwa, a ja – myœlał Ben-Hur –ja dałem się złapać jak dziecko, boć całe atrium ze swš wytwornoœciš jest tylko złoconš klatkš więŸnia! – Nie dziw, że skoro zrozumiał swe położenie, trwoga powlokła wszystko czarnš barwš. Uczucie to gniewało go i upokarzało – postanowił bšdŸ co bšdŸ bronić się jeszcze. Z airium prowadziło wiele dzrzwi na prawoilewo, zapewne do sypialnych komnat; spróbował je Ben-Hur otworzyć. Na próżno, wszystkie szczelnie zamknięte. Stukanie mogłoby sprowadzić ludzi, krzyczeć wstyd żołnierzowi. Położył się e wiem, po co tu jestem. oX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żÁPĎcÂ' cĂFó cÄ9*ř cĹ18ĆB:($€więc na wezgłowiu i rozmyœlał. Coraz jaœniej widział, że jest więŸniem, ale czyim? Oczywiœcie Messali. Na tę myœl obejrzał się i uœmiechnšł niedowierzajšco, bo zaprawdę nie był bezbronny, wszak każdy przedmiot może mu posłużyć za broń. To przypuszczenie obaliło poprzednie; nie, to niepodobna, nie myœlano z nim walczyć, ptaki tylko ginš w złoconych klatkach. Myœl ta podnieciła wœciekłoœć i szalonš chęć obrony. Jak to, on. żołnierz, on, zwycięzca, miałby się nie bronić? Czy mu brak siły, czy nie może zdruzgotać łoża, na którym spoczywa i uczynić zeń taran niedo zdobycia? Czyż rozpacz sił nie podwaja?Zresztš Messala przyjœć tu nie może! On niebędzie więcej chodził, bo jest kalekš jak Simonides. To prawda – przecież dla chcšcego nie ma niepodobieństwa, może siękimœ posłużyć, może użyć ręki zbrodniarza.Myœl ta wydała się Ben-Hurowi prawdopodobnš, wstał i próbował otworzyć drzwi. Raz, nawet dwa razy zawołał; echo tylko odpowiedziało, wzbudzajšc dziwnš obawę w sercu więŸnia.Jeszcze miał doœć siły do uspokojenia się, postanowił poczekać chwilę, a potem wyłamać drzwi. W takich okolicznoœciach umysł opada i wznosi się niby morze, co się naprzemian burzy i uspokaja. Nagle, nie wiedzieć jak i dlaczego, przyszedł do przekonania, że całe to zdarzenie jest dziełem przypadku lub pomyłki. Niepodobna, by pałac tak wspaniały nie miał właœciciela, tym bardziej musi się ktoœ nim zajmować, musi być jakiœ dozorca, a ten przed nocš zjawić się powinien. A zatem cierpliwoœci! To postanowiwszy, czekał. Minęło znowu pół godziny –Ben-Hurowi czas ten wydał się niesłychanie długim. Tymczasem podwoje, którymi wszedł, otworzyły się jak pierwej, tak samo cicho itajemniczo. W chwili, gdy się to stało, Ben-Hur siedziałna przeciwnej stronie komnaty odwrócony od wejœcia. Gdy usłyszał kroki, zdziwił się, ale pomyœlał: – Ach!! Nareszcie przyszła! – Odetchnšł radoœnie i wstał. Dziwna rzecz, krok idšcego był ciężki, towarzyszył mu stukot sandałów. Złocone kolumny zasłaniały go od wejœcia, z wolna posunšł się i przystanšł za jednš z kolumn.Równoczeœnie usłyszał głosy ludzi, a jedenz nich ostry, gardłowy. Co mówiono, nie mógł zrozumieć, gdyż nie znał języka, którym mówili. Nie było to żadne z narzeczy znanych na wschodzie lub południu Europy. Obejrzeli komnatę z jednej strony, po czymprzeszli na lewo i Ben-Hur mógł się im dobrze przypatrzeć. Było ich dwóch, jeden szczególnie silnie zbudowany, ale obaj wysocy, jednakowo w krótkie tuniki ubrani. Nie wyglšdali na panów tego domu ani nawet na sługi. Dotykali rękoma otaczajšce ich przedmioty, widocznie wszystko było imnowe i dziwne, znać, że to ludzie pospolici; komnata zdawała się być ich obecnoœciš sprofanowanš. A jednak obejœcie ich było swobodne, poruszali się œmiało, co œwiadczyło, że przyszli tu na pewne i mieli coœ do załatwienia. Ale co? Chodzšc tu i tam, rozmawiali i raz się zbliżyli, to znów oddalili od chronišcej Ben-Hura kolumny. Opodal, gdzie promień padał na mozaikę posadzki i wspaniały posšg, przystanęli w œwietle, aby się dziełusztuki przypatrzeć. Ben-Hur tak był tym wszystkim rozdrażniony, że teraz, gdy w wysokim silnym mężu poznał owego Normana, co go uczył w Rzymie szermierki i co œwieżo odniósł zwycięstwo jako atleta w cyrku, doznał wrażenia graniczšcego z trwogš. Patrzšc na tę twarz pełnš blizn, oraz wyrazu najdzikszych namiętnoœci, na obnażone członki, silne i wyrobione muskuły, myœl osobistego niebezpieczeństwa przeszła chłodem każdšżyłę młodzi eńca. I nie dziw, instynkt zachowawczy ostrzegł, że wszelkie okolicznoœci za dobrze obmyœlono, aby mogły być przypadkowymi. Nie ma się co łudzić, tu idzie o jego życie; a on wobec zbirów jest nieledwie karłem. Towarzysz mniej był straszny, młody, oczy i włosy miał ciemne, wyglšdał na Żyda. Obaj nosili suknie właœciwe szermierzom, gdy idš na arenę, co wszystko dowodziło, że tak ich, jak i jego w jakimœ do tego pałacu sprowadzono celu. Z każdš chwilš jaœniej rozumiał, że jest w niebezpieczeństwie i że bez nadzwyczajnej pomocy, znajdzie tu grób pewny. Nie wiedzšc, co poczšć dalej, patrzył po ludziach bezmyœlnie, podczas gdy przed oczami duszy przesuwało się całe jego życie, z wszelkimi szczegółami. Chwile takie zdarzajš się w życiu ludzkim rzadko, wtedy patrzymy na te znane obrazy, jakby one nas nie dotyczyły i sšdzimy je sprawiedliwiej niż kiedykolwiek. I Ben-Hur wœród otaczajšcych go ciemnoœci, ujrzał jakby ukrytš rękę, co uchyliła zasłony jego dotychczasowego bytu, zrozumiał, że odtšd wchodzi w nowy okres życia. Dotšd był on ofiarš niewinnš, na nim popełniono gwałt; teraz, przeciwnie, on obejmował rolę czynnš, on zaczepiał. Dopiero wczoraj znalazł swš pierwszš ofiarę. Chrzeœcijanin prawdziwy zadrżałby na tę myœl, sumienie przemówiłoby groŸnym wyrzutem. Ben-Hur nie doznał nic podobnego, on, uczeń pierwszego, lecz nie ostatniego i najœwiętszego prawodawcy, nie uważał, aby wymierzenie zasłużonej kary było krzywdš. Zresztš pan dał mu zwycięstwo, a ta pewnoœć i wiara były mu Ÿródłem siływ niebezpieczeństwie. Pełen ufnoœci, widział w œwieżym powodzeniu zapewnieniedalszego. Nowe życie, to misja zaledwie rozpoczęta, œwięta jak œwiętym oczekiwanykról – pewna jak przyjœcie tego króla – sprawiedliwa, już tym samym, że była koniecznš. I on miałby się dać pokonać u progu takiej drogi? Nie, i stokroć nie...Wœród tych myœli rozwišzał pas przytrzymujšcy białš żydowskš szatę, a został tylko w spodniej tunice, podobnej dotych, które odziewały jego wrogów. To uczyniwszy, złożył ręce na piersiach i oparł się o kolumnę, czekajšc z przygotowanym umysłem i ciałem na swychnieprzyjaciół. – Coœcie za jedni?? – zapytał ich po łacinie. Norman uœmiechnšł się, ale twarz jego nie nabrała przez to łagodniejszego wyrazu i odpowiedział: – Barbarzyńcy. – To pałac Iderne. Kogo tu szukacie? Odpowiedzcie! Słowa te wymówił z wielkš powagš; cudzoziemcy stanęli zdziwieni, a Norman zapytał: – A to co za jeden?? – Rzymianin. Olbrzym podniósł głowę i przypatrywał musię szyderczo. – A to co nowego? Ha, ha, ha! Słyszałem, że jakiœ bóg powstał z krowy, co sól lizała; ale nawet bóg nie zrobi z Żyda Rzymianina. Przestawszy się œmiać, mówił coœ do towarzysza i obaj zbliżyli się groŸnie w zaczepnej postawie do Ben-Hura. – Stój!! – zawołał tenże, oddalajšc się od kolumny...Jedno słowo. Stanęli. –Słowo –odpowiedział Saksończyk, składajšc ogromne ręce na piersiach i rozpogadzajšc twarz, co już się groŸniejszš stawała. – Jedno słowo.... mów! – Jesteœ Thord Norman. Olbrzym zdziwiony, otworzył szeroko niebieskie oczy. – Byłeœ lanistš w Rzymie?? Thord potwierdził. – A ja się uczyłem u ciebie. –Nie –odrzekł, kiwajšc przeczšco głowš. –Na brodę Irmina, nigdy w mym życiu nie próbowałem zrobić z Żyda wojownika. – Dowiodę ci, że tak jest. – Jakim sposobem?? – Jesteœcie tu, aby mnie zabić. – To prawda. –Pozwól więc, aby ten człowiek walczył zemnš na pięœci, a pokażę ci na jego osobie, że jestem twoim uczniem. Wesołoœć rozjaœniła twarz gladiatora, wyrażona propozycja przypadła mu do smaku. Przemówił coœ do swego towarzysza, ten zdawał się zgadzać, po czym rzekł z naiwnoœciš rozbawionego dziecka: – Czekajcie, aż dam znak rozpoczęcia. Uderzeniem nogi przysunšł wezgłowie, a rozkładajšc się na nim, zawołał: – Zaczynajcie!! Ben-Hur przystępujšc do swego przeciwnika, rzekł: – Broń się!! Przeciwnik wycišgnšł ręce, ale bez ochoty izapału. Gdy obaj stali naprzeciw siebie, podobnymi byli jak bracia wzrostem i budowš. Cudzoziemiec uœmiechał się zwycięsko; Ben-Hur patrzył tak jakoœ uroczyœcie i poważnie, że przeciwnik powinien był zadrżeć, ale nie znał jego zręcznoœci. W każdym razie wiedzieli obaj, że to walka o œmierć lub życie. Ben-Hur nacierał prawš rękš, nieznajomy parował z lekka lewš naprzód wysuniętš; zanim jš cofnšł, już Ben-Hur chwycił dłoń przeciwnika z siłš wioœlarza. Nie zdołał się szermierz zasłonić, bo równoczeœnie chwycił go Ben-Hur za szyję inim odetchnšł, już z prawego ramienia przemienił rękę prawš na lewš i trzymajšcgo jak martwš masę. dusił nagš szyję kołoucha rękš prawš; w kilka chwil szermierz padł ciężko bez jęku i krzyku, a leżał spokojnie, jak piorunem rażony. Walka ta trwała krócej niż się da wypowiedzieć, wszystkie zaœ ruchy zdały się być zaledwie jednym. Ben-Hur po skończonej walce zwrócił się do Normana. –Ha! Na brodę Irmina! – zawołał Norman, œmiejšc się głoœno –Ha! ha! ha! nie potrafiłbym lepiej! Obojętnie przypatrzył się trupowi –a potemzmierzył od stóp do głowy Ben-Hura z rodzajem podziwu. –Muszę przyznać, że wzišłeœ się do roboty, jak należy, a co dziwniejsza, moim sposobem, tym, jakiego dziesięć lat uczyłem w szkołach rzymskich. Teraz widzę, że nie jesteœ Żydem. Kimże jesteœ? – Czy znałeœ Ariusza duumwira?? – Kwintusa Ariusza?? Oczywiœcie, bo był moim patronem. – Miał przecież syna?? –Miał – rzekł Norman, przecišgajšc się leniwo. –Znałem chłopca dzielny był i snadnie mógł zostać królem gladiatorów; sam Cezar nawet chciał się nim opiekować. Ja sam wyuczyłem go wszelakich tajemnic mej sztuki, co więcej, pokazałem mu nawetsposób mego wynalazku; ależ na Irmina, wszak właœnie użyłeœ go w walce z tym biedakiem! – Jak to i dotšd nie poznałeœ mnie?? Wszakże jestem owym synem Ariusza. Saksończyk, zbliżył się z wolna, obejrzał dokładnie młodzieńca, a wycišgnšwszy rękę, zawołał z rozjaœnionš twarzš i wesołymi oczyma: –Ha, ha, ha! A to mnie oszukał! Obiecywał, że tu zastanę Żyda –Żyda – psa żydowskiego, którego œmierć miłš będzie bogom. – Kto ci to powiedział?? – pytał Ben-Hur, ujmujšc jego rękę. – On, Messala! – ha, ha, ha! – Kiedy?? – Wczoraj wieczorem. – Myœlałem, że jest chory z potłuczenia. – Nie będzie już chodzić, a do mnie mówił wœród jęków leżšc na łóżku. Kilka słów dawały dokładny obraz nienawiœci Messali i przekonały Ben-Hura, że póki wróg taki żyć będzie, nie przestaniego przeœladować. Zemsta stanie się odtšd jedynš osłodš jego zniweczonego życia i straconego w zakładach z Sanbalatem majštku. Ani chwili nie lekceważył sobie Ben-Hur tego stanu rzeczy , a przede wszystkim widział, jak bardzo on będzie groŸny i niebezpieczny dla dzieła, które miał przedsiębrać. Wobec tak ważnego przedsięwzięcia nie trzeba wybierać w œrodkach, zresztš, wszak mu przysługuje prawo odwetu. Czemuż by nie miał użyć tego samego, co Rzymianin, sposobu? Człowiek zapłacony po to, aby go zabił, odstšpi od zamiaru, skoro więcej dostanie; a cóż łatwiejszego dla Ben-Hura, jak płacićpieniędzmi? Pokusa była bardzo silna, naglespojrzał na leżšcego bez życia przeciwnikaispostrzegł, że wzrost i postawa podobne były do niego samego, powstał więc w duszy jego nowy zamiar. Pomyœlawszy chwilę, zapytał Normana: –Ile za moje życie obiecał ci Messala? – Tysišc sestercji. – Otrzymasz je; a jeœli uczynisz po mojej woli, dodam ci jeszcze trzy tysišce. Uradowany obietnicš olbrzym, zaœmiał się głoœno, mówišc: –Wczoraj wygrałem pięć tysięcy, od Rzymianina tysięc, to szeœć. Daj mi cztery, cztery, zacny Ariuszu, a stanę przy tobie wytrwale; jeœli kłamię, niech mnie mój imiennik stary Thord młotem ubije. Daj mi cztery, a zamorduję tego patrycjusza, co leży w łóżku. Nie bardzo się tym spracuję,wystarczy, gdy mu gębę ot tak...zatkam. Mówišc to, wykonał obrazowo ruch odpowiedni. –Rozumiem, czego pragniesz – odparł Ben-Hur – dziesięć tysięcy sestercji to majštek; już widzę, jak wracasz do Rzymu i otwierasz sklep z winem w pobliżu wielkiego cyrku i będziesz żył, jak przystało na wielkiego gladiatora! Blizny na twarzy szermierza zaœwieciły jakimœ odblaskiem wewnętrznego rozradowania z obrazu, jaki mu przedstawił Ben-Hur. –Dam ci cztery tysišce, a co więcej, to co uczynisz dla mnie, nie pokrwawi ršk twoich.Posłuchaj mnie, przypatrz się i powiedz, czy ten twój przyjaciel nie jest do mnie podobny? –Doprawdy, że tak jest, i mógłbym œmiało twierdzić, że jesteœ jabłkiem z tej samej jabłoni. –To mnie cieszy; co myœlisz, gdybym też włożył jego tunikę, jego zaœ ubrał w mojesuknie i gdybyœmy go tu zostawili? W takim razie otrzymałbyœ sestercje Messali, bo cóż łatwiejszego, jak mu wytłumaczyć, żeœ mnie zabił. Propozycja ta tak ucieszyłaSaksona, że œmiał się do łez. –Ha, ha, ha! Nikt jeszcze tak łatwo nie zarobił tysišca sestercji. Będę mieć winiarnię i to za proste kłamstwo bez przelewu krwi! Ha, ha, ha! Jeœli kiedy przyjedziesz do Rzymu, nie zapomnij pytać o winiarnię Thorda Normana, klnę się na brodę Irmina, dam ci najlepszego wina, choćbym miał je szukać w piwnicach Cezara. Podali sobie ręce na zgodę, po czym zamieniono suknie, Ben-Hur zaœ zobowišzał się przysłać cztery tysišce sestercji jeszcze tej samej nocy. Po ostatecznym omówieniu sprawy, olbrzym zapukał do wchodowych podwoi, które się otworzyły i przepuœciły mordercę i niedoszłš ofiarę. Gdy wyszli z atrium, zaprowadził Norman Ben-Hura do bocznego pokoju, gdzie się młodzieniec dokładniej przebrał w szarš, grubš tunikę nieboszczyka. Rozeszli się w bliskoœci Omfalusu, a Norman rzekł na pożegnanie: –Pamiętaj o mnie, synu Ariusza, i nie omiń winiarni w pobliżu cyrku. Ha, ha, ha! Nikt się jeszcze nigdy tak łatwo nie dorobił majštku. Niech cię bogowie strzegš! Gdy Ben-Hur wychodził z atrium, raz jeszcze spojrzał na gladiatora w żydowskich leżšcego sukniach. Podobieństwo było uderzajšce, a jeœli Thord dotrzyma obietnicy, oszustwo pozostanie tajemnicš. Tej samej nocy opowiedział Ben-Hur w domu Simonidesa swojš przygodę w pałacu Iderne i ułożył się z kupcem, że zaraz nazajutrz zacznie go szukać. Prawdopodobnie rzecz się wytoczy przed Maksencjusza, a jeœli tajemnica pozostanie w ukryciu, to Messala i Gratus w spokoju i szczęœciu będš używać jego majštku; Ben-Hur zaœ uda się do Jerozolimy, aby szukać swoich. Żegnano się na tarasie, Simonides siedzšc wkrzeœle, patrzył na rzekę i żegnał Ben-Hura jak syna. Estera towarzyszała młodzieńcowi aż do schodów. – Jeœli odszukam mojš matkę, Estero, połšczysz się z niš i będziesz siostrš mojejTirzy. Mówišc to, złożył pocałunek na jej licu. Byłże to tylko pocałunek brata? Płynšł rzekš aż do ostatniej kwatery liderima, gdzie zastał Araba, który mu miałbyć przewodnikiem. Gdy wyprowadzono konie, rzekł Arab: – Oto twój koń. Ben-Hur spojrzał i zobaczył Aldebarana, najszybszego z synów Miry i najszlachetniejszego z koni szejka po Syriuszu. Był to dar godny serca Ilderima. Trupa, co leżał w atrium wspaniałego pałacu, sprzštnięto i pochowano natychmiast, korzystajšc z cieniów nocy. Stosownie do planu Messali, wysłano do Gratusa gońca z radosnš o œmierci Hura nowinš, że ta œmierć była już tym razem niewštpliwš. Niedługo otworzono winiarnię w pobliżu cyrku Maksimusa, a nad jej drzwiami błyszczał napis: THORD NORMAN ROZDZIAŁ XXVIII Trzydzieœci dni upłynęło od owej nocy, w której Ben-Hur opuœcił Antiochię, aby się udać za szejkiem Ilderimem na pustynię. W tym krótkim czasie zaszła zmiana o wielkim znaczeniu dla naszego bohatera: Waleriusza Gratusa pozbawiono władzy, a miejsce jego zajšł Poncki Piłat. Trzeba nam wiedzieć, że zmiana ta kosztowała Simonidesa pięć talentów, którymi obdarował Sejana, cieszšcego się największymi względami Cezara. Uczynił to kupiec w interesie Ben-Hura, chcšc mu ułatwić poszukiwania w pobliżu Jerozolimy. Na ten cel obrócił wierny sługa pienišdze od Druzusa i jego stronników wygrane! Wszyscy, którzy zapłacili zakłady, już tymsamym nienawidzili Messalę, sprawcę ich porażki. W sprawie odpowiedzialnoœci Messali, jako nie wypłacajšcego zobowišzań, nie nadeszła dotšd z Rzymu odpowiedŸ. Zmiana namiestnika dopiero wprawdzie nastšpiła, a już Żydzi wiedzieli, że nie wyjdš na niej dobrze. Kohortę, majšcš objšć fort Antonia i zluzować poprzedniš, wysłano i zakwaterowano w nocy, a zaraz nazajutrz spostrzegli mieszkańcy Jerozolimy, że wieże starej warowni przyozdobiono wojskowymi godłami. Wœród orłów i hełmów znajdowało się również olbrzymie popiersie Cezara. Na ten widok oburzył się naród i tłumnie, z wielkš wrzawš ruszył do Cezarei, gdzie dotšd przebywał Piłat. co tu jestem. oX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żÇPćcČ6k cÉĄHcĘé*ęËÓ.c€ĚÓ=~ Tam otoczono pałac namiestnika i domaganosię z wciekłoœciš usunięcia znienawidzonychgodeł. Pięć dni oblegały zbuntowane tłumy pałac, nareszcie zdecydował się Piłat udzielić im posłuchania, i wyznaczył cyrk na punkt zborny...Ufajšc słowu namiestnika,przyszli tam Żydzi spokojnie; gdy nagle otoczyło ich wojsko, przerażeni udali się wpokorę i zdali się na łaskę i niełaskę. Rozbrojony ich powolnoœciš Poncjusz, postanowił uczynić zadoœć ich proœbie. Nazajutrz wróciły godła do Cezarei, gdzie je przez lat jedenaœcie przechowywał rozważniejszy Gratus. Nie ma tak złego człowieka, który nie uczyniłby czasem coœ dobrego i użytecznego. Tak było i z Piłatem, który zaczšł swe rzšdy w obawie odpowiedzialnoœci, nie tylko zbadaniem więzień, ale i œcisłym rozpoznawaniem spraw uwięzionych. Na Żydach, choć to uczynił we własnym interesie, nakaz ten zrobił dobre wrażenie, nabrali doń zaufania i uspokoili się. Mnóstwo zadziwiajšcych faktów odkryto wtedy; setkiosób, zamkniętych często bez oskarżenia, uzyskało wolnoœć. Wœród nich było wielu, których zgoła uważano za umarłych. Co więcej, otworzono więzienia nieznane ludziom, którym straż była oddana. Najdziwniejszym był fakt, jaki się zdarzyłw samej Jerozolimie. Forteca Antonia zajmowała dwie trzecie góry Moria i była niegdyœ pałacem zbudowanym przez Macedończyków. PóŸniejJan Hyrkanus zamienił pałac w warownię ku obronie œwištyni, która z takš twierdzš stała się niezdobytš. Herod, rozmiłowany wbudownictwie, umocnił i rozszerzył mury twierdzy, zaopatrzył jš w baraki, składy, cysterny, a przede wszystkim rozszerzył ipomnożył więzienia. W tym celu kazał zrównać otaczajšce skały, wykuć w nich głębokie wydršżenia, podzielić na cele, a ponad nimi wzniósł pysznš kolumnadę, łšczšcš tę budowę z samš œwištyniš. Z dachu tej kolumnady można było widzieć całe podwórze œwiętego przybytku. Tak umocnionš i ozdobionš twierdzę otrzymali Rzymianie; szybko ocenili zdobycziumieli jš wyzyskać. Przez cały okres rzšdów Gratusa fortecę zajmowało wojsko, zaœ więzienia jej przepełnione były buntownikami. Biada gdy spuszczono mosty i otwierano bramy warowni! Nimi wychodziła bowiem kohorta, spieszšc tłumić wszelkie zarzewie buntu! Biada Żydowi, kiedy mu więŸniem przyszło mijać te bramy i mosty! Rozkaz nowego prokuratora, żšdajšcy wykazu uwięzionych w fortecy Antonia, wypełniono szybko. Nie minęły dwa dni od chwili, jak przesłuchano ostatniego z nieszczęœliwych, a spis gotowy leży na stole trybuna, obecnie urzędujšcego. Za chwilę przeœlš go Piłatowi, przebywajšcemu w pałacu na górze Syjon. Izba, w której przebywa obecnie trybun, jest obszerna i chłodna, urzšdzenie jej odpowiada godnoœci komendanta i jego ważnemu stanowisku. Już jest póŸno, bo około siódmej godziny dnia, i nie dziw, że tenże czuje się zmęczony i niecierpliwy. Chciał jak najprędzej wysłać raport i pójœć odetchnšć œwieżym powietrzem na dachu kolumnady, skšd widzieć można modlšcych się w podwórzach œwištyni Żydów. Podwładni trybuna niecierpliwiš się również i radziby spoczšć; tymczasem nowe opóŸnienie, bo oto wchodzi człowiek zpękiem ciężkich kluczy, a dowódca mimo poœpiechu – zwraca się ku niemu: – A toœ ty, Gezjuszu, chodŸ bliżej. Nowo przybyły podszedł do stołu, przy którym siedział trybun w wygodnym krzeœle; wszyscy obecni spojrzeli i spostrzegli, że na twarzy przybyłego wyrażało się przerażenie i zarazem obawa.Ucieszyli się więc, chcšc słyszeć co powie: – O trybunie – zaczšł mówić, oddajšc niskipokłon – lękam się powiedzieć. – Pewno jakie bałamuctwo lub nowa pomyłka. – Gdybym mniemał, że to pomyłka, obawa moja nie byłaby tak wielka. –Chodzi więc pewno o zbrodnię lub zaniedbanie obowišzku. Można bezkarnie œmiać się z Cezara, lub klšć bogi, ale znieważyć orły, to by się równało zbrodni.No, mówże! Dobiega mniej więcej lat osiem,jak Waleriusz Gratus przeznaczył mnie na strażnika więzień fortecznych – mówił z wolna klucznik. –Pamiętam doskonale ranek,w którym objšłem obowišzki, a było to w dniu buntu i walki ulicznej. Pobiliœmy oczywiœcie Żydów, ale nie bez strat z naszej strony; poczštkiem zaœ owego buntumiał być zamach na Gratusa, który spadł zkonia, raniony dachówkš rzuconš z dachu. Zawołano mnie do niego i zastałem go tu z obwišzanš głowš, siedzšcego na miejscu, które obecnie, trybunie, zajmujesz. Oznajmił mi Gratus o moim wyborze, oddal te numerowane podług cel klucze i polecił, abym się z tymi godłami mego urzędu nigdynie rozłšczał. Na stole leżał zwój pergaminów. Gratus wzišł go w rękę, rozwinšł i rzekł: oto sš plany trzech cel: ta pierwsza –tu wskazał podział wyższegopiętra na jednej z kart – ta druga, a ta najniższego, trzeciego piętra. Oddaję ci je w zaufaniu. Wzišłem je z jego ręki. a on dodał: oto masz klucze i mapy; idŸ zaraz i rozpatrz się rozporzšdzeniu, a obejrzyj dokładnie. Gdybyœ jeszcze nie był doœć siebie pewny, zarzšdŸ, jak uznasz za najlepsze, bo po mnie ty sam jesteœ panem.–Skłoniłem mu się i chciałem wyjœć, ale prokurator przywołał mnie raz jeszcze i mówił: zapomniałem ci coœ powiedzieć, daj mi mapę trzeciego piętra – dałem mu, a onrozłożywszy jš na stole, rzekł: Widzisz tu tę celę? – wskazał palcem na numer V. –W niej zamknięci sš trzej ludzie, którzy dowiedzieli się tajemnicy zagrażajšcej bezpieczeństwu państwa rzymskiego, jakimsposobem...nie wiem, ale muszš cierpieć za swš ciekawoœć, bo ona w takich przypadkach gorszš jest od zbrodni. Tu spojrzał na mnie surowo i mówił dalej: za karę wyłupiono im oczy i wyrwano języki, a skazani sš na całe życie. Jeœć i pić podawać im będziesz otworem w murze, słyszałeœ? –Odpowiedziałem twierdzšco, on zaœ mówił dalej: Jeszcze jedno, a zapamiętaj to sobie. – Mówišc to, spojrzał na mnie groŸnie. –Oto wejœcie do ich celi, numer V, słyszysz Gezjuszu? –wskazał palcem na mapę, żebym lepiej zapamiętał –żeby mi go nigdy nie otwierać, żeby tam nikt, nawet ty, nigdy nie chodził. – A w razie œmierci, to cóż? – spytałem. – Gdy umrš, cela stanie się ich grobem; na to ich tam zamknięto: cela zresztš jest zakażona tršdem. – Rozumiem – odparłem i posłuchanie skończyło się. Tu Gezjusz wyjšł z zanadrza swej tuniki zwój pergaminowy, pożółkły od staroœci i używania, a rozkładajšc jednš z tych kart przed trybunem, dodał: Oto plan najniższego piętra. Całe zgromadzenie z ciekawoœciš patrzało na mapę. Mapa Korytarz Schody V IV III II I – Takš mapę i taki plan otrzymałem od Gratusa. A tu cela z numerem V – mówił Gezjusz. – Widzę – odparł trybun. –Zatem, jak mówiłeœ, cela ta była zakażonš. – Pragnšłbym zadać jedno pytanie – zauważył pokornie klucznik. Trybun dał znak przyzwolenia. – Czy mogłem mapę w takich otrzymanš okolicznoœciach uważać za prawdziwš?? – Oczywiœcie, że nic innego nie wypadało. – Ale ona nie jest prawdziwa. Trybun spojrzał zdziwiony. –Nie jest prawdziwa – powtórzył klucznik.–Wskazuje ona tylko pięć cel, a tam ich jest szeœć. – Szeœć?? – Pokażę ci piętro, jakim jest, a raczej, jakim mniemam, że jest. Tu Gezjusz wyrysował na tabliczce następujšcy plan i podał go trybunowi: Korytarz Schody V IV III II I VI –Dobrze narysowałeœ – rzekł trybun, chcšc skończyć rozmowę – każę zrobić nowy plan i dam ci go jutro, gdy przyjdziesz. Dokończywszy słów tych, wstał. – Racz mnie jeszcze posłuchać, trybunie. – Jutro, Gezjuszu, jutro. – To, co mam powiedzieć, nie cierpi zwłoki.Trybun zajšł znowu, acz niechętnie krzesło. –Będę się starał być zwięzłym – rzekł dozorca pokornie –tylko pozwól mi jeszcze na jedno pytanie. – Miałżem nie wierzyć Gratusowi, gdy mówił o więŸniach pod liczbš V? –Ależ zapewne, że winieneœ wierzyć; obowišzkiem twoim było wierzyć, iż cela zawiera trzech więŸniów œlepych i bez języków. – Dobrze – odparł dozorca –a jednak rzecz tak się nie miała. – Nie?? ...– rzekł trybun z nowym zdziwieniem. –Słuchaj i osšdŸ. Stosownie do rozkazu obszedłem cele, zaczynajšc od pierwszego piętra, a kończšc na najniższych. Rozkaz nieotwierania numeru V szanowałem przez całe osiem lat, podajšc jedzenie i picie otworem na to przeznaczonym. –Wczoraj, gdy odebrałem nowy rozkaz, niebez ciekawoœci zbliżyłem się do tych drzwi,spodziewajšc się ujrzeć tych nieszczęœliwych, co wbrew wszelkim oczekiwaniom tak długo żyli. Z razu zamki nie chciały puœcić i dopiero, gdyœmy je z całš siłš pchnęli, ciężkie drzwi się otworzyły. Wszedłszy zastałem tam jednego tylko człowieka bez oczu, języka i całkiem obnażonego. Włosy nieszczęœliwegoposklejane, spadały na piersi i plecy; skórażółta jak pergamin; a gdy wycišgnšł ręce, ujrzałem paznokcie palców zaokršglone jakszpony ptaka. Pytałem go o towarzyszy, wstrzšsnšł przeczšco głowš; mimo tego zaprzeczenia przeszukaliœmy całš celę. Podłoga była mokra jak i mury, a nigdzie żadnego œladu reszty więŸniów. Gdyby tam zamknięto trzech ludzi i dwóch z nich umarło, toć byłyby przynajmniej ich koœci. – Cóż więc przypuszczasz?? – Sšdzę, trybunie, że przez całe osiem lat w celi tej tylko jeden znajdował się więzień. Tu trybun rzucił na klucznika badawcze spojrzenie i rzekł: Miej się na bacznoœci, miałbyœ twierdzić, że Waleriusz kłamał? Gezjusz skłonił się i rzekł: Mógł sam być w błędzie. –Nie, chyba nie – przeczył trybun. –Stosownie do tego co mówisz, wiedział, bo czy nie powiedziałeœ dopiero co, że jadła i napoju dostarczano na trzy osoby? Otaczajšcy przyœwiadczyli, podziwiajšc rozumnš domyœlnoœć swego przełożonego; ale Gezjusz, pewny siebie, zdawał się nie zważać na tę uwagę. –To dopiero połowa historii: skoro się dowiesz całej, podzielisz moje przekonania.Otóż, cóż dalej zrobiłem z owym człowiekiem: posłałem go do łaŸni, kazałem oczyœcić i odziać, a potem wyprowadziłem przed bramę fortecy i puœciłem na wolnoœć, umywajšc od reszty ręce. Tymczasem dziœ on wrócił, a gdy go do mnie przyprowadzono, płakał i dawał mi znakami do zrozumienia, że chce wrócić do celi, na co pozwoliłem. Gdy go wiedziono, wyrwał się i padł mi do nóg, błagajšc, abym za nim poszedł. W tej chwili tajemnica o trzech ludziach stanęła mi na myœli i tym skorzej uległem jego proœbom. Dziœ zaœ cieszę się, że uczyniłem,jak żšdał. Całe zgromadzenie słuchało teraz opowiadania z najwyższym zaciekawieniem. –Gdyœmy się znaleŸli w celi, nieszczęœliwy poznał jš po omacku, z czego dziwnš okazywał radoœć; a bioršc mnie za rękę, przywiódł do otworu podobnego do tego, którym się jemu jeœć podawało. Był to otwór doœć duży, cały hełm mógł się przezeń przesunšć, a przecież dnia poprzedniego uszedł naszej uwagi. Trzymajšc mnie za rękę, włożył głowę w otwór i wydał krzyk zwierzęcy. Zdziwony odsunšłem nieszczęœliwego, a zajšwszy jego miejsce, zawołałem do wnętrza: – Hej. jest tam kto? –Zrazu nie odebrałem żadnej odpowiedzi, ale za powtórnym zapytaniem usłyszałem takš odpowiedŸ: –BšdŸ pochwalony, o Panie! – Zdziwienie moje wzrosło, bo był to głos kobiecy. Pytałem dalej: –Kto jesteœ? – Jestem niewiastš. Izraelitkš, wraz z córkš żywcempogrzebanš. Pomóżcie nam rychło, bo bliskie jesteœmy œmierci. Zapewniłem je o pomocy i przyszedłem, aby zapytać o twš wolę. Trybun wstał rozgoršczkowany. –Masz słusznoœć, Gezjuszu: plan był fałszywy, a powieœć o trzech więŸniach kłamstwem. Zaprawdę, lepszych obywateli od Waleriusza Gratusa potrzeba Rzymowi. –Tak –odparł klucznik. –Wiem od więŸnia, iż co dzień podawał swym towarzyszkom jadło i napój. –Oto wyjaœnienie –dokończył trybun, patrzšc po zgromadzonych i myœlšc, jak to dobrze, że mu nie braknie na œwiadkach. – Œpieszmy uwolnić kobiety, chodŸmy wszyscy! Gezjusz był wielce uradowany. –Trzeba nam będzie zburzyć mur –zauważył. –Znalazłem miejsce, które było wejœciem; obecnie założone jest kamieniami. Trybun zwrócił się do swego pisarza: Przyœlij za mnš co rychlej robotników z narzędziami; sprawozdanie jeszcze zatrzymaj, bo trzeba będzie je uzupełnić. Za chwilę opuœcili komnatę. ROZDZIAŁ XXIX „Jestem niewiastš izraelskš, żywcem wraz z córkš pogrzebanš. Pomóżcie nam co rychlej, bo bliskie jesteœmy œmierci ”. Takš odpowiedŸ usłyszał Gezjusz z celi, którš na swym planie oznaczył liczbš VI, a czytelnik pomyœlał sobie: – Oto nareszcie znaleziono matkę i siostrę Ben-Hura. I tak też było. Porwano je osiem lat temu, zaprowadzono do fortecy, bo tak chciał Gratus. Nie był to wybór przypadkowy. Jako pan twierdzy, wiedział, że celę VI nie tylko łatwiej było ukryć, ale w dodatku zakażona była tršdem. Więzienie nie zdało mu się dostatecznš karš, nie starczyły zamki i lochy dla nieszczęœliwych, zasłużyły na œmierć okrutnš! Do tej strasznej nory przywlekli je niewolnicy w noc ciemnš, wepchnęli w głšb i z okrucieństwem iœcie barbarzyńskim zamurowali otwór, odbierajšc wszelkš nadzieję powrotu do œwiata. Ludzie ci nie wydali się Gratusowi doœć pewnymi, dlatego wysłał ich w rozmaite strony, aby nie mieli sposobnoœci zdradzić tajemnicy. Takim sposobem pozbyłsię Gratus rodziny, którš pragnšł bezkarnieograbić. Uczynił to doœć zręcznie, bo bez hałasu; a jednak wiedział, że œmierć ich nie ulega wštpliwoœci. Gdyby zaœ niecny czyn ten wyjœć miał na jaw, to rzecz przedstawi się jako wymiar sprawiedliwoœci, nie zaœ jako zbrodnia. Skazaniec œlepy i niemy miał im podawać napój i jadło otworem z sšsiedniej celi; zdrady z jego strony nie było potrzeby się obawiać. Messala w znacznej częœci był autorem tych pomysłów, które im obu ułatwiły zajęcie majštku i dobytku Hurów, bez wzbogacenia kasy cesarskiej. Ostatnim œrodkiem ostrożnoœci było oddalenie dawnego dozorcy więzień, chociaż ten wcale nie wiedział o zaszłych wypadkach; znał jednak doskonale więzienia i oczywiœcie przed nim sprawa ta nie dałaby się ukryć. Dalej jeszcze, z przebiegłoœciš iœcie szatańskš kazał prokurator sporzšdzić fałszywy plan z opuszczeniem celi VI i wręczył go, jak wiemy, nowemu dozorcy. Rozkazy dane przy wręczeniu planu były uwieńczeniem dzieła, bo cela i jej mieszkańcy istnieć przestali. Chcšc sobie wyobrazić życie matki i córki wcišgu owych lat. trzeba nam sobie przypomnieć ich dawniejszy sposób życia. Wszak szczęœcie nasze lub boleœć zależš odtego, jak je odczuwamy w duszy. Aby choć w przybliżeniu zrozumieć cierpienia matki Ben-Hura, musimy sobie przypomnieć przymioty jej umysłu i serca, jak również okolicznoœci, towarzyszšce jej uwięzieniu i zamurowaniu. Aby to odczuć, trzeba nam przypomnieć sobie spokojne, szczęœliwe życie w ksišżęcym domu, owe wieczory letnie spędzane w gronie rodziny, i porównać z życiem w podziemiach fortecyAntonia. Cela VI była takš, jak jš narysował Gezjusz na planie. Trudno coœ dokładnego o jej rozmiarach powiedzieć; zdaje się jednak, że była obszerna. a œciany jej i podłoga pełne nierównych wklęsłoœci. Od strony zewnętrznej wchodziło do celi trochę œwieżego powietrza, a czasem błysnšł i promień słońca. Obie kobiety siedzš pod samš œcianš jedna na ziemi, a druga na wpół oparta na tamtej; nic tam nie ma prócz nagiej skały. Blade œwiatło, wpadajšce otworem, daje impozór widm, tym straszliwszych, że nie miały żadnego odzienia. A jednak nie sš bezpociechy, bo oto obejmujš się wzajemnie w miłoœci. Znikło bogactwo, znikła nadzieja, ale została miłoœć: Bóg jest miłoœciš! Miejsce, na którym siedziały, było gładkie od cišgłego używania; bo któż zdoła zliczyć, ile czasu w cišgu oœmiu lat spędziły na tym miejscu, czerpišc nadzieję wyzwolenia z bladego, ale przecież przyjemnego promyka œwiatła, przedzierajšcego się przez otwór w murze.Gdy rano zawitał, wiedziały, że dzień œwita; gdy bladł, że noc zapada! Przez owšszparę tak maleńkš wysyłały myœli w œwiat daleki, jakby była bramš królewskiego pałacu – i przebiegały go wszerz i wzdłuż, szukajšc jedna syna, druga brata. Szukały go na morzach i wyspach; zdawało im się, że go widzš to tu, to tam, a wszędzie w przelocie, bo jak same żyły, czekajšc na niego, tak i on żył,aby je odnaleŸć. Jakże często, choć bezwiednie, myœli ich spotkały się na jednejdrodze! Jakże często powtarzały sobie słowa, co były jedynš osłodš w cierpieniu:póki on żyje, pamiętać o nas będzie; a póki pamięta, nie traćmy nadziei. Nie myœlšc już dotšd przebywał Piłat. co tu jestem. oX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żÍPůcÎIcĎJčcĐ2,Ł6ŃŐ3ˆ N€o tym, czym dawniej były obydwie niewiasty, doznajemy uczucia, że musiała w nich zajœć zmiana, której samo długoletnie więzienie spowodować nie mogło. Matka, gdy tu weszła, była kobietš pięknš;córka œlicznš dzieweczkš. Dziœ nawet miłoœć temu zaprzeczyć musiała. Włosy ichdługie, nieczesane, dziwnej białoœci, budzšgrozę i wstręt. Może to dziwne œwiatło wœród ciemnoœci wywołuje takie wrażenie, a może jest coœ w ich twarzach, co przestrachem œcina w żyłach krew? Może cierpiš głód i pragnienie...wszak nie jadły i nie piły, odkšd ich niewolny sługa odzyskałwolnoœć, a to było wczoraj. Tirza w uœcisku matki jęczy żałoœnie. –BšdŸ spokojna Tirzo; przyjdš niewštpliwie.Wszak Bóg jest dobry, a myœmy nigdy nie zapomniały o Nim; zawsze się modliłyœmy, gdy w œwištyni odezwała się pobudka do modlitwy. Œwiatło jeszcze jasne, słońce stoi na południowej stronie, z pewnoœciš jeszcze siódmej nie ma. Niedługo ktoœ się musi zjawić. Bóg jest dobry, ufajmy Jemu. Proste te słowa matki nie minęły bez wrażenia. Tirza nie była już dzieckiem, bo do lat trzynastu, które liczyła wówczas, gdy jš więziono, przybyło osiem. –Chcę być silnš! – rzekła. – Wszak cierpiszporówno ze mnš, potrzeba mi żyć dla ciebiei brata. Cóż, kiedy język spieczony, usta spalone! Bezustannie muszę myœleć o tym, gdzie jest i czy kiedykolwiek nas znajdzie? Głosy ich brzmiš cicho, nienaturalnie. Matka tuli córkę do serca i mówi: œniło, mi się tej nocy –widziałam go tak dokładnie jak ciebie w tej chwili. Czemuż nie miałabym wierzyć w sny, kiedy nasi ojcowie w nie wierzyli, a Pan tak często z nimi w ten sposób rozmawiał. Zdawało mi się żeœmy były w przedsionku niewiast – wœwištyni; z nami było więcej kobiet; on przyszedł i stal w cieniu bramy, spoglšdajšc dokoła. Serce biło mi gwałtownie; wiedziałam, że nas szuka; wycišgnęłam ręce ku niemu i biegłam, wołajšc go po imieniu, ale niestety, nie poznał mnie. W tej samej chwili znikł. – Któż wie. czy tak kiedy nie będzie; wszakobie tak bardzo jesteœmy zmienione... –Zapewne, jednak...–tu głowa matki opadłabezwładnie, na twarz wystšpił wyraz boleœci, a podniósłszy się, rzekła: jednak możemy mu się dać poznać. Tirza załamała ręce: – Wody, matko, wody, choć kroplę wody! Matka spojrzała wokoło po celi. Tyle razy wzywała Boga, tyle w Jego Imieniu obiecywała pomóc dziecku, że w tej chwili powtarzanie tych samych obietnic zdało sięjej gorzkim uršgowiskiem. Na domiar rozpaczy, œwiatło poczęło niknšć, a pod wrażeniem zapadajšcego zmroku, zdało sięjej, że œmierć już się zbliża; siły opuszczajš jš i zwštpienie ogarnia silnš dotšd duszę. Ostatnim wysiłkiem woli przemawia jeszcze, bo mówić trzeba, aby córkę wzmocnić. – Cierpliwoœci, Tirzo, przyjdš...już sš... I oto – zdaje się, że słyszy głosy w pobliżu małego otworu, przez który im podawano napój i jedzenie. I nie myliła się. Za chwilę przebił mury celi krzyk skazańca, Tirza usłyszała go także. Wstały więc obie, wzajemnie się wspierajšc; a matka zawołała z zapałem pełnym wiary i nadziei. – Pochwalonym niech będzie Pan po wsze wieki. – Kto tam?? – zapytano, a potem: – Kim jesteœcie?? Głos to nieznajomy. Ale cóż je to obchodzić może? Od oœmiu lat pierwszy to głos, próczgłosu Tirzy, co uderza jej ucho. Oto nagłe przejœcie od œmierci do życia! – Niewiasta izraelska pogrzebana wraz z córkš. Pomóż nam, bo pomrzemy! – Nie traćcie nadziei, wnet wrócimy. Kobiety szlochały głoœno. –Znaleziono je, ratunek jest bliski. Zwrócone im będzie wszystko, co utraciły: dom, towarzystwo, własnoœć, syn i brat! Œwiatełko tak małe i smutne, wydało im się jakby jasnoœć dnia; zapomniały o boleœci, głodzie, pragnieniu i padły na ziemię we wzajemnym uœcisku. Tym razem oczekiwanie nie trwało długo. Gezjusz opowiadał wprawdzie przewlekle swš historię, ale skończył jš nareszcie; trybun zaœ był energiczny i przedsiębiorczy. – Hej!! Jesteœcie tam? – krzyknšł przez otwór. – Jesteœmy!! – zawołała matka, wstajšc z ziemi. Prawie równoczeœnie usłyszały uwięzione uderzenia młotów. –Nie mówiły do siebie, ale słuchały i pojmowały, co znaczy ten huk, zrozumiały, że robiš dla nich drogę dowolnoœci. Już słychać rozmawiajšcych robotników; dalej o radoœci, już przedzierasię œwiatło pochodni przez szczelinę w murze. – To on, matko, to oni Znalazł nas nareszcie –wołała Tirza z ożywieniem. – Bóg jest dobry!! – odparła matka spokojnie. I znów upadł kamień, potem drugi – potemcała masa i zrobił się otwór! W otworze stanšł człowiek obsypany pyłem, oœwietlajšc pochodniš wnętrze celi. Jeszczedwóch innych stanęło po bokach, trzymajšcych również pochodnie, aby przepuœcić trybuna. Uszanowanie dla kobiet nie jest czczš formš, leży ono w głębi prawdziwie męskiej natury. Trybun stanšł, gdyż spostrzegł, że kobietyprzed nim uciekły –nie z bojaŸni, ale ze wstydu. Ale zaprawdę, nie z samego wstydusię chroniły. Z głębi celi usłyszał głos najstraszliwszy, najokropniejszy, usuwajšcy wszelkš nadzieję, najboleœniejszy, jaki ludzkim językiem da się wyrazić. – Uciekajcie!! Nie zbliżajcie się, boœmy nieczyste! Ludzie, stojšcy u otworu, spojrzeli po sobie. – Nieczyste, nieczyste! – rozległ się głos po raz wtóry, jak skarga boleœci. Tak spełniła swe obowišzki wdowa i matka,czujšc w tej chwili, że wolnoœć, o którš błagała, o której œniła, o której marzyła, zmieniła się w jej ręku na jabłko sodomskie. Ona i Tirza były dotknięte tršdem. Czytelnik nie zna może znaczenia tego słowa, dlatego przypomnieć trzeba ustawy dotyczšce tej strasznej choroby, o której ludzkoœć dzisiejsza niewiele wie. – Tych czworo: „œlepy, trędowaty, ubogi i bezdzietny majš być uważani za umarłych ”. Tak mówi Talmud. Stosownie do tego prawa, być trędowatym znaczy –być umarłym. Nie wolno mu mieszkać w rodzinnym mieœcie; z ukochanymi rozmawia tylko z oddalenia, nie posiada żadnych praw, nie przekracza progu œwištyni, z synagogi nawet jest na zawsze wygnany. Zasuknie służš mu łachmany, usta jego zamknięte milczeniem przerażenia; gdy je otwiera, to tylko po to, by wyrzec hasło ostrzegajšce: –nieczysty! nieczysty! – które oddala każdego. Domem jego i mieszkaniem pustynia i opuszczone groby...Był on niby widmem, upiorem dla wszystkich; i cierpienia jego, o tyle straszniejsze, że groziły drugim zarażeniem; drżał jak każdy œmiertelny przed œmierciš, a jednak w niej mógł pokładać nadzieję wyzwolenia. Pewnego dnia ujrzała matka na prawej dłoni wyprysk, który na próżno zmyć usiłowała. Mało na to zważała i nie zdołałaby zdać sobie sprawy, kiedy to być mogło, w zimnym tym bowiem grobie straciła rachubę czasu. Niestety, niebawemTirza zaczęła się na to samo uskarżać; wody, która jedynym mogła być lekarstwem, dawano tylko tyle, że używajšc jej do obmywania, musiałyby cierpieć pragnienie. Z czasem pryszcz ten rozwinšł się na całšrękę, skóra poodpadała, paznokcie odpadały od ciała. Cierpienia ich nie były przecież dojmujšce, ale cišgłe; usta wysychały, wargi pękały. Pewnego dnia, kiedy matka zajęła się jakimtakim oczyszczeniem celi, zapragnęła się przypatrzeć twarzy Tirzy i przekonać, czy straszna choroba nie nadwerężyła rysów twarzy jej ukochanego dziecięcia i z najwyższym przerażeniem ujrzała, że rzęsy jej były białe jak œnieg. Jakaż boleœćogarnęła duszę matki! Chwilę stała jakby skamieniała. Nie mogła wymówić ani słowa i usiadła na kamiennej ławie, a umysł jej trapiła myœl: to tršd! totršd! Nie o sobie myœlała, ale o swoim dziecięciu!Miłoœć matki zamknęła jej usta, że nie zdradziła tej przygniatajšcej wiadomoœci córce. Œwiadomoœć nieszczęœcia zamknęła więc w swym sercu; sama bez nadziei, nieciła œwięty płomień w sercu Tirzy i z dziwnš przezornoœciš, dziwnš cierpliwoœciš, zdołała ukryć przed córkš, czym była zagrożona, utrzymujšc, że to rzecz małej wagi i przemijajšca... Mimo boleœci i wewnętrznej trwogi, zdobyła się na wymyœlanie jej rozrywek, opowiadajšc dawne historie i podania, lub tworzšc nowe. Zawsze z równš radoœciš słuchała œpiewów Tirzy, a obolałe usta jejsamej brzmiały pieœniami Króla psalmisty. –Pienia te koiły ich boleœci, żywiły w sercach pamięć o Bogu, co się zdawał o nich wraz z całym œwiatem zapominać. Wolno, ale straszliwie rozwijała się nieubłagana choroba, pokrywajšca ich głowy białoœciš, wyżerajšca dziury w ustach i powiekach, a całe ciało pokrywajšca bliznami. Potem zaczęła toczyć gardło, odbierajšc słodki dŸwięk głosowi, dalej pozbawiła muskuły giętkoœci, wdarła się do płuc. nerwów, koœci, a każdy postęp straszliwego wroga czynił je słabszymi. Wœród tej grozy, biedna matka œledziła każdy objaw i wiedziała, że tak będzie aż do œmierci, na którš tylko Bóg wie. jak długo czekać będš?Nareszcie przyszedł i ten straszny dzień, w którym matka musiała z poczucia obowišzku powiedzieć Tirzy nazwę ich choroby i potrafiła wraz z niš błagać Przedwiecznego o rychły koniec męczarni. A jednak, jakże wielkš jest siła przyzwyczajenia, kiedy i te nieszczęœliwe niewiasty zdołały po jakimœ czasie znosić spokojnie swój los, znały swš chorobę, wiedziały, jak postępowała, a jednak – pragnęły żyć. Pragnęły życia, bo jeden jeszcze zwišzek łšczył je z ziemiš; zapominały o swojej niedoli, krzepišc w sobie ducha rozmowš o Ben-Hurze. Wzajemnie obiecywały sobie, że wnet się z nim połšczš; nie wštpiły, że jest im wiernyjak dawniej, i podzielać będzie ich radoœć, gdy się nareszcie zobaczš. Przędšc tę wštłš nić, znajdowały w niej szczęœcie i nie pragnęły tak goršco œmierci. W takim znajdowały się usposobieniu duszy, gdy usłyszały wołanie Gezjusza, a dobiegała właœnie dwunasta godzina głodu i pragnienia. Pochodnie rozjaœniły ciemnoœci więzienia, wolnoœć zawitała: –Bóg jest dobry! – rzekła wdowa, dziękujšc tymi słowami Bogu. Nie ma zaistelepszego sposobu okazania wdzięcznoœci, jak zapomnieć minione złe, bo wtedy widzi się i ceni obecnš łaskę. Trybun wszedł, a oto z kšta, w którym się ukryły, zabrzmiało ostrzeżenie, wywołanepoczuciem obowišzku: – Nieczyste!! Nieczyste! Ileż zaparcia się siebie potrzeba było na wypełnienie tej smutnej powinnoœci! Nawet radoœć z odzyskanej wolnoœci nie zagłuszyła w niej zrozumienia, co obecnie nastšpić może. Dawne szczęœliwe życie ani wróci, ani wrócić nie może. Gdyby się zbliżyły do swego dawnego domu. to tylko do proga i chyba na to, aby zawołać: „nieczyste! nieczyste! ”Jednak w piersi żyje i żyć będzie miłoœć silna i czuła jak zawsze, miłoœć do syna, o którym myœl była jedynš osłodš w więzieniu. Ileż to razy widziała przed oczyma duszy chwilę, która ich połšczyć miała! A teraz? Teraz, gdyby się do niej zbliżył, musiałaby uciekać; gdyby wycišgnšł ręce i wołał słodkim, tak dawno nie słyszanym głosem: „matko! matko ”– musiałaby go powstrzymać wołaniem: „nieczyste, nieczyste! ”A drugie dziecko, które w braku innej odzieży pokrywało nagoœć swojš roztarganymi włosami o nienaturalnej i obrzydliwej białoœci...Ach! ona już do końca życia pozostanie jej nieodstępnš w niedoli towarzyszkš. A jednakmężna niewiasta nie zawahała się ani na chwilę, a z ust jej padły słowa, które od wieków jako przestroga brzmiały: „nieczyste! nieczyste! ”A odtšd będzie słowa te powtarzała zamiast pozdrowienia.Trybun usłyszał je, ale pozostał. – Kim jesteœcie?? – Jesteœmy kobiety, umieramy z głodu i pragnienia, lecz...nie zbliżajcie się i nie dotykajcie się ani murów, ani podłogi...nieczyste! – Opowiedz swoje dzieje, kobieto, wymień nazwisko, kiedy i kto cię tu zamknšł? –Był niegdyœ w mieœcie Jerozolimie ksišżę Ben-Hur, znali go wszyscy szlachetni Rzymianie, sam Cezar był mu przyjacielem. Jam po nim wdowa, a to jego dziecko. Jak mogę ci powiedzieć, za co tu jestem, gdy sama nie wiem, chyba za to, że byliœmy bogaci. Waleriusz Gratus może powiedzieć, kto był naszym wrogiem i kiedy się zaczęłanasza niewola. Ja nie mogę! Patrz – o patrz, do jakiego stanu nas przywiedziono – patrz i miej litoœć!! Chociaż powietrze w celi było duszne od zarazy i swšdu pochodni, Rzymianin przywołał do siebie jednego z trzymajšcych œwiatło i zapisał dokładnie zeznanie wdowy. Zeznanie było krótkie, ale zrozumiałe; w kilku słowach zawierało jejdzieje, oskarżenie i proœbę. Pospolita kobieta nie byłaby zdolna tak rzecz przedstawić, ani wzbudzić wiary i litoœci. –Uczynię według twej proœby, niewiasto –rzekł trybun, składajšc tabliczki –przyœlęwam jeœć i pić. – Pomnij, o panie, o odzieniu i oczyszczajšcej wodzie! – Stanie się, jako pragniesz. – Bóg jest dobry – mówiła, łkajšc wdowa – pokój Jego niechaj będzie z tobš. –Nie ujrzę was więcej – dodał –przygotujcie się; wieczorem każę was zaprowadzić do bramy fortecznej i puœcić na wolnoœć. Dalej musicie się zastosować doprawa. Bywajcie zdrowe! Wydawszy rozkaz, wyszedł. Niebawem weszli do celi niewolnicy, niosšc wielkie konwie wody, wiadra i ręczniki orazmięso, chleb i szaty niewieœcie. Wszystko topostawili u wejœcia i uciekli. Gdy noc zapadła, wyprowadzono obie niewiasty do bramy i wskazano ulice. W ten sposób pozbył się Rzymianin ich obecnoœci, a one odzyskały wolnoœć wœród murów rodzinnego miasta. Opuszczajšc fortecę, spojrzały w górę na gwiazdy i spytały się: – Cóż teraz?? Dokšd się udać? ROZDZIAŁ XXX Prawie o tej samej godzinie, w której Gezjusz, klucznik, stanšł przed trybunem wfortecy, wstępował pieszy podróżnik na Górę Oliwnš od jej wschodniej strony. Był to czas posuchy w Judei; więc droga to ucišżliwa i pełna pyłu; roœlinnoœć, spalona od słońca, nie orzeŸwiała płuc wędrowca. Podróżny jednak nie zdawał się zważać na trudy, był bowiem młody i silny, a krótkie ilekkie szaty nie przyczyniały goršca. Szedł z wolna, spoglšdajšc to w prawo, to w lewo, ale nie okiem niespokojnym wędrownika niepewnego drogi; przeciwnie, zdawało się raczej, jakby witał każdy przedmiot, jakby się zbliżał po długiej rozłšce do starych znajomych. Patrzał z rozkoszš i ciekawoœciš, jak gdyby mówił: witam was, witam stare kšty. W miarę, jak szedł w górę, coraz częœciej przystawał, aby popatrzeć poza siebie na niknšcy łańcuch gór Moabu; skoro jednak zbliżał się do szczytu, już mimo zmęczenia przyspieszył kroku i nie oglšdał się więcej.Na szczycie stanšł, jakby wstrzymany nagle silnš rękš. Z rozwartymi oczyma, płonšcš twarzš, przyspieszonym oddechem patrzył na widok, który się roztaczał u nóg jego. Podróżnikiem tym jest Ben-Hur, a u stóp jego Jerozolima. Ben-Hur usiadł na kamieniu i zdjšwszy białyzawój z głowy, przypatrywał się z rozkoszš krajobrazowi. Słońce już się chyliło ku zachodowi, chwilęzwieszało się za dalekimi szczytami gór, oblewajšc całe miasto różowym œwiatłem powoli znikajšc. Panujšca wokoło cisza zwróciła myœli Ben-Hura ku rodzinnemu domowi. Wzrok jego spoczšł na ciemnym punkcie nieba, na północ od œwištyni – tam stał dom ojców jego. Ciepły i miły powiew wieczornego wietrzyku łagodził uczucia Ben-Hura, usuwajšc z jego myœli wszelkie plany i zamiary, a zwrócił je do obowišzków, które go do Jerozolimy przywiodły. Tam, w pustyni, z Ilderimem zapoznawał się z tym wszystkim, co mu było do dalszych planów potrzebne, a szczególniej badał miejscowoœć i siły, jakimi mógł na wszelki przypadek, jako wódz, rozporzšdzać. Pewnego dnia przybył goniec, przynoszšcy wiadomoœć o usunięciu Gratusa, a zamianowaniu Ponckiego Piłata. Wobec kalectwa Messali i oddalenia Gratusa,nie miał już Ben-Hur powodu zwlekać dłużej z poszukiwaniem matki i siostry, niebyło bowiem żadnej obawy. Gdyby sam nie mógł zwiedzić więzień Judei, to mógł się posłużyć drugimi. Skoro je znajdzie, cóż łatwiejszego, jak wyprosić u Piłata ich wyzwolenie nie żałujšc zwłaszcza pieniędzy. Gdy je następnie osadzi w bezpiecznym miejscu, będzie mógł się oddać zupełnie sprawie oczekiwanego króla.Takie powzišł postanowienie; a gdy llderim zgodził się na nie. wyruszył z trzema Arabami do Jerycha, gdzie ich wraz z końmi zostawił, a sam pieszo puœcił się w dalszš drogę. W Jerozolimie czekał na niegoMalluch. Ze względu na dalsze zamiary uważał za stosowne nie pokazywać się ludziom, szczególnie Rzymianom. Miał zresztš Mallucha, człowieka bystrego i przebiegłego, który, bez zwrócenia na ywał Piłat. co tu jestem. oX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŇPŰcÓ+WcԂ cՌ+Ĺ _ÖQ9!*€siebie uwagi, mógł robić dalsze poszukiwania. Najwięcej zastanawiał się Ben-Hur nad tym, od czego zaczšć, tym bardziej, że brakło mu wszelkich œladów. Jakby przeczuciem wiedziony, myœlał rozpoczšć od fortecy Antonia; przemawiały za tym tradycje o labiryncie cel więziennych, którestraszyły bardziej wyobraŸnię żydowskš, niż najsilniejsza załoga. Często przypuszczał, że rodzinę jego pogrzebano w takim lochu, zresztš szedł w tej myœli za naturalnym popędem, przypominajšcym mu, że ostatni raz widział swoje ukochane,gdy je cišgnięto w stronę fortecy...Może ichteraz tam nie znajdzie, ale jeœli były kiedyœ, to zostało ich wspomnienie i pamięćwypadku, co posłużš do dalszego poszukiwania, jako œlad pewny. Najwięcej jednak w całej tej sprawie liczył Ben-Hur na pomoc jednej jeszcze osoby. Dowiedział się od Simonidesa, że Amra –Egipcjanka żyje w pałacu. W cišgu tych oœmiu lat Simonides wspierał jš i żyłajako jedyna mieszkanka pałacu. Na próżno starał się Gratus sprzedać to gniazdo znienawidzonej rodziny; historia tego domu odstręczała nie tylko kupców, ale i wynajmujšcych. Przechodnie mijali dom z trwożliwym szeptem i ogólne było mniemanie, że pustkę tę zamieszkujš duchy.Powodem tych wieœci była zapewne Amra, którš od czasu do czasu widywano to na dachu, to w oknach pałacu. Duchem była więc rzeczywiœcie kobieta, ale zaprawdę, trudno by znaleŸć stosowniejsze dla upiorów siedlisko nad opuszczony pałac przeœladowanej rodziny. Nic więc naturalniejszego, że Ben-Hur spodziewał sięod niej czegoœ dowiedzieć się, co rzuci œwiatło na całš sprawę i pomoże w poszukiwaniach. Nie mało cieszył się na chwilę ujrzenia poczciwej niewiasty w miejscu tak miłym i drogim. Tš nadziejš wzmocniony, spieszył do rodzinnego domu iAmry, a spuszczajšc się z góry, szedł drogš na północny wschód. Na samym prawie skręcie, tuż przy korycieCedronu, wszedł na drogę, wiodšcš do wioski Siloam i stawu tej nazwy. Tu spotkałpasterza, wiodšcego owce na jutrzejszy targ, wszczšł z nim rozmowę i szli razem,mijajšc Getsemani przez Bramę Rybiš do miasta. Ciemno już było, gdy Ben-Hur, rozłšczywszy się u bramy z pasterzem, skręcił w wšskš ulicę, która wiodła ku południu. Nieliczni przechodnie pozdrawiali go; odgłos jego kroków rozlegał się głuchopo ulicy. Domy po obu stronach były niskie, ciemne i smutne; prawie wszystkie drzwi już pozamykano i tylko gdzieniegdzie dolatywał go z poddasza œpiew matek, usypiajšcych niemowlęta. Samotnoœć, noc, niepewnoœć powodzenia, wszystko usposabiało go posępnie. Raz nabierał odwagi, to znów jš tracił. W takim sianie duszy doszedł do głębokiego stawu Belesda, w którego wodach odbijały się ciemne chmury. Spojrzawszy w góry, ujrzał na północy rysujšcš się na popielatym tle wieczornego nieba fortecę Antonia, ciemnš, posępnš. Nikt go nie zatrzymywał, nie było straży, a jednak przystanšł, jakby ulegajšc niewidzialnej sile. Ogromna forteca przedstawiała się w całejswej okazałoœci. Ben-Hur. zrozumiał, że niejest do zdobycia i zadrżał pod tym wrażeniem. Myœl, że jego matka i siostra mogš tam być pogrzebane, zmroziła mu krew w żyłach. Cóż zdoła dla nich uczynić?Siłš oręża nic, cała armia mogłaby tu walczyć i zdobywać jš przyrzšdami oblężniczymi – wszystko nadaremno. Wobec tego pozostaje tylko jedna droga, droga podstępu, ale tak często zawodna. Bóg, ostatnia ucieczka człowieka, pozbawionego wszelkiej pomocy –ucieczka pewna, ale często każe nam długo na pomoc czekać! Znękany zwštpieniem, zwrócił się ulicš poniżej wieży i szedł niš ku zachodowi. Wiedział, że po drugiej stronie w Bezecie jest gospoda; tam chciał zamieszkać, póki tu pozostawał. Ale zbliżajšc się do tego miejsca, dał się opanować pragnieniu odwiedzenia rodzinnego domu – serce domagało się silnie o swoje prawa. Stare zwykłe pozdrowienie, którym go kilkupowitało przechodniów, nigdy mu się tak miłym nie wydało. Nagle zeszły gwiazdy osrebrzyły całš wschodniš częœć nieba, a na tym jasnym tle wystšpiły przedmioty w ciemnoœciach niewidziane, a szczególnie smukłe wieże na górze Syjon; wyłoniły sięone z głębokich cieni z jakšœ niezwykłš dokładnoœciš, niby groŸne napowietrzne widma. Pod wrażeniem dziwnej grozy stanšł nareszcie młodzieniec u progu rodzinnego domu. Wœród czytelników zapewnię nie znajdzie się taki, któryby nie odgadł uczuć miotajšcych sercem Ben-Hura. ale z pewnoœciš będš tacy, którzy w swej młodoœci używali również szczęœcia u ogniska rodzinnego jak nasz bohater, i tak samo jak on stracili je na zawsze. Zwracajš się myœlš do owych szczęœliwych chwil, spędzonych w domu rodzicielskim, który był im rajem, a który opuœcili wœród łez, choć w nim niegdyœ rozbrzmiewała wesoła pieœń i panowała niczym nie krępowana swoboda. Czemuż, niestety, powrót do każdego raju jest tak trudny! Stał Ben-Hur u bramy starego domu i widział jeszcze œlady wosku, użytego do pieczętowania; nawet karta widniała z napisem: „TO JEST WŁASNOŒĆ CEZARA ” Od owego strasznego dnia nikt ani wszedł, ani wyszedł tš bramš. Miałby zapukać jak dawniej? Nie, wie on dobrze, że byłoby to na próżno, a jednak nie może oprzeć się pokusie. Któż wie...może Amra usłyszy i wyjrzy jednym z okien. Myœlšc tak, wstšpiłna szerokie stopnie i wzišwszy kamień, uderzył trzy razy. Głuche echo odpowiedziało mu złowrogo. Spróbował razjeszcze i uderzył silniej niż poprzednio i znów nasłuchiwał. Nic, prócz echa nie przerwało ciszy. Cofnšł się więc w ulicę i przypatrywał się oknom, ale były puste i ciemne. Widok dachu odcinał się ostro na pogodnym niebie, jasno było, jak w dzień i nic nie mogło ujœć jego oku – lecz nic nie ujrzał. Z północy przeszedł na zachód, gdzie bacznie obejrzał cztery okna – i to na próżno. Chwilami serce jego pełne było bezowocnych życzeń, tak że drżał z obawyi rozczarowania. Amra nie dawała znaku życia. W milczeniu udał się na stronę południowš,gdzie również zastał bramę opieczętowanš i w napis zaopatrzonš. Gniew go ogarnšł naten widok; przeczytał napis, zerwał tablicęi rzucił jš na œrodek ulicy. Potem usiadł nastopniu i modlił się, aby Pan zesłał rychło przez wszystkie narody oczekiwanego Mesjasza. Pokrzepiwszy się modlitwš, znalazł trochę spokoju a znużony podróżš iupałem dnia, pochylił się i wkrótce zasnšł twardym snem. Prawie w tym samym czasie wyszły z ulicyprowadzšcej od fortecy Antonia dwie kobiety i zwróciły się ku pałacowi Hurów. Szły wolno i nieœmiało, co chwilę przystajšc i nasłuchujšc. U rogu starożytnej budowy jedna z nich rzekła: – Oto nasz dom, Tirzo! Dziewczyna konwulsyjnie chwyciła rękę matki, a wsparłszy się na niej ciężko, płakała w milczeniu. –ChodŸmy, dziecię moje, bo –tu matka zawahała się i dreszcz przebiegł po jej ciele; potrzebowała chwili, aby opanować swe uczucia, po czym dodała spokojniej: –bo gdy ranek zaœwita, wyrzucš nas z miasta na zawsze. Pod ciężarem tych słów Tirza zatoczyła sięi padła na kamienie. –Ach, prawda! rzekła łkajšc. – Zapomniałam...zdało mi się, że wracam do domu. Tymczasem jesteœmy trędowate, nie mamy domu, policzone jesteœmy między umarłych. Matka podniosła jš czule z ziemi, mówišc: Nie lękaj się. chodŸ. Zaprawdę, doœć im było wycišgnšć ręce, aby całe wojsko poszło w rozsypkę. Idšc wzdłuż muru, podobne były do straszliwych widm. Doszedłszy do bramy, stanęły; ujrzały napis i przeczytały go, jak to przed chwilš uczynił Ben-Hur: „To jest własnoœć Cezara ”. Matka załamała ręce, a wzniósłszy oczy, jęknęła od niewysłowionego bólu i przerażenia. – Co ci to, matko? – Nieszczęœliwy, umarł chyba! Nie żyje! – wołała. – Kto, matko? – Twój brat!! Ogołocili go ze wszystkiego, nawet ten dom mu zabrali. – Biedny mój brat!! – Nigdy nie zdoła nam dać pomocy. –I cóż poczniemy, matko? –Jutro, jutro, moje dziecko, musimy poszukać schronienia przy drodze i żebrać,jak to czyniš trędowaci, błagać o litoœć przechodniów... Tirza wsparła się tkliwie na ręku matki, mówišc po cichu: – Pozwól mi umrzeć, matko moja. –Nie –rzekła matka stanowczo –Pan oznacza kres życia ludzkiego, myœmy Jego wierne sługi, i posłusznie czekać na Niego będziemy. ChodŸ! Mówišc to, ujęła rękę Tirzy i spiesznie przeszły na zachodniš stronę domu; nie spotkawszy nikogo, obeszły narożnik, gdy nagle przeraziło ich jasne œwiatło księżyca, co oœwiecało południowy front pałacu i częœć ulicy. Mimo obawy nie cofnęła się matka: spoglšdajšc na zachodnie okna, prowadziła ocišgajšcš się Tirze. Teraz można już było w blasku księżyca dostrzec straszliwe œlady ich choroby na ustach, licach, zbielałych oczach i poranionych rękach, a zwłaszcza po długich splotach włosów i brwiach zupełnie białych. Na próżno chciałby patrzšcy na nich odgadnšć, która z nich matkš, która córkš; obie zdawały się być w równym wieku. – Cicho!! – przemówiła matka. – Ktoœ leży u stopni wejœciowych.... jakiœ człowiek. Przeszły na drugš stronę ulicy i w cieniu podeszły aż pod bramę, u której stanęły. – Œpi. Tirzo. Mężczyzna leżał nieruchomo. – Czekaj, spróbuję otworzyć. Mówišc te słowa, przesunęła się matka cicho koło œpišcego i spróbowała ruszyć furtkę; czy furtka się poruszyła, nie spostrzegła wcale, bo w tejże chwili œpišcyczłowiek westchnšł i obracajšc się niespokojnie, zsunšł z głowy zawój w ten sposób, że odsłonił twarz obróconš do księżyca...Spojrzała na tę twarz i zdjęło jštrwożliwe zdziwienie; jeszcze raz spojrzała dokładniej. Nagle podniosła się, załamujšc ręce i w niemej boleœci utkwiła w niego oczy. Po chwili zbliżyła się do Tirzy, mówišc szeptem: – Żywie Pan, bo oto syn mój, a brat twój. – Mój brat.... Juda? Matka chwyciła jš za rękę. –ChodŸ – rzekła znowu cichym szeptem. –Spojrzyjmy na niego razem –raz –raz jeden – a potem wesprzyj, o Panie, sługi twoje! Trzymajšc się za ręce, przeszły na drugš stronę ulicy, biegły, a raczej sunęły szybko i milczšco jak widma. Gdy cień ich postaci padł na œpišcego, przystanęły i spostrzegły, że jedna jego ręka, dłoniš odwrócona, leżała na stopniu. Tirza padła na kolana i chciała tę rękę pocałować, ale matka wstrzymała jš: – Co chcesz uczynić, nieszczęsna! Wszak my nieczyste! – szepnęła. Tirza odskoczyła, jakby on był trędowaty. We œnie pogršżony, pięknym był Ben-Hur, prawdziwie męskš pięknoœciš. Policzki i czoło opaliło słońce pustyni. pod małym wšsem jaskrawš barwš wabiły usta, ukrywajšce białe zęby. a miękka broda nie zakrywała okršgłoœci podbródka i szyi. Jakże pięknym wydał się oczom matki! Jakże pragnęła ujšć go w swe ramiona, położyć jego głowę na swoim łonie i ucałować, jak to czyniła, gdy był dzieckiem! Gdzież Ÿródło siły, która jš wstrzymać zdołała? W miłoœci, w mi łoœci macierzyńskiej, co się różni od każdej innej. Za nic, ani za cenę mienia, ani za szczęœcie całego żywota, ani wobec groŸbyœmierci nie złożyłaby swych trędowatych warg na jego policzkach. Jednego tylko wyrzec się nie chciała; tak, nie może odejœć nie dotknšwszy go –wszak ujrzała go po tylu latach i pożegnać musi na wieki. Jak to ciężko i gorzko, niech poœwiadczš matki! Uklękła, i czołgajšc się do jego nogi,ustami dotknęła podeszwy sandału, chociażbył cały pyłem okryty – pocałowała ten martwy przedmiot kilkakrotnie, a cała jej dusza była w tych pocałunkach. We œnie obrócił się parę razy, kobiety pierzchły w bok, ale usłyszały, jak mówił wyraŸnie: – Matka!! Amra! Gdzie jest... I znów zasnšł silniej. Tirza rzucała na niego tęskne spojrzenia. Matka schyliła głowę, usiłujšc stłumić łkania, co szarpały jej serce i duszę. Byłachwila, w której pragnęła, aby się zbudził.Było to tylko przelotne życzenie. Czyż to nie dosyć, że nie był a zapomnianš! Œpišc, myœlał o niej! Czyż to nie dosyć? ! Na dany przez matkę znak Tirza powstała iobie rzuciły jeszcze jedno spojrzenie, pragnšc obraz jego w wiernej przechować pamięci. Gdy przeszły w cień ulicy, uklękłyipatrzšc na niego, czekały, czy się nie przebudzi –czy może co innego się nie zdarzy; w ogóle same zapewne nie umiałyby powiedzieć, czego się spodziewały. Wstrzymywała je miłoœć. On spał cišgle, a tymczasem inna znów niewiasta zbliżyła się do pałacu. Kobiety widziały jš dokładnie przy blasku księżyca;małego wzrostu, pochylona, o ciemnej płci i siwych włosach, ubrana była odpowiedniodo służebnego stanu, ale czysto, a niosła kosz z jarzynami. Gdy ujrzała leżšcego człowieka, zatrzymała się; potem, jakby powzišwszy postanowienie, poczęła się zbliżać bardzo ostrożnie. Minęła œpišcego, poszła ku bramie, a pocisnšwszy furtkę lekko jednš rękš, drugš odsunęła zasuwkę bez hałasu i gdy się lewa połowa bramy otworzyła, wsunęła kosz i już miała wejœć, gdy nagle, ulegajšc ciekawoœci, spojrzała ku nieznajomemu, którego twarz widniała w œwietle księżyca. Kobiety przypatrujšc się z drugiej strony ulicy, usłyszały okrzyk, potem widziały, jak kobieta przecierała oczy, chcšc lepiej ujrzeć twarz leżšcego, jak pochylała się, składała ręce i wzrok natężony wlepiała wniego. Na koniec pochwyciła rękę młodzieńca i całowała jš z uczuciem. Uczyniła więc to, czego one na próżno pragnęły całš goršcoœciš serc kochajšcych! Zbudziwszy się Ben-Hur, instynktownie cofnšł rękę, ale wnet oczy jego padły na kobietę. – Amro!! O Amro! Czy to ty? – wołał. Ona nie znalazła słów odpowiedzi, ale padła na kolana, płaczšc rzewliwie. Łagodnie podniósł jš, ucałował twarz jej, łzami oblanš, i zdawał się podzielać jej radoœć. Niewiasty w cieniu stojšce usłyszały pierwsze między nimi zamienionewyrazy, a były to: – Matka!! – Tirza!! – o Amro, powiedz mi, co wiesz o nich! mów, na Boga! Amra płakała coraz rzewliwiej. – Dawnoœ ich nie widziała, Amro? Wiesz, gdzie się znajdujš? Powiedz, czy sš w domu? Tirza podniosła się, matka odgadujšc jej myœli, chwyciła jš za rękę, szepczšc: – Nie waż się zbliżać: nieczyste, nieczyste!Miłoœć jej miała jakby odbłysk tyranii, choćby oba ich serca popękać miały, on sięnie dowie, w jakim znajdujš się położeniu. Strasznš była ta miłoœć w swej wielkoœci, która takie odniosła zwycięstwo. Tymczasem Amra coraz głoœniej płakała. – Wszak miałaœ zamiar wejœć?? – pytał wskazujšc drzwi otwarte. – ChodŸ, pójdę z tobš. –Rzymianie, o Rzymianie! Przekleństwo Pananiechaj was œciga. Kłamaliœcie jako psy, bo dom ten moim jest! Wstań Amro, wejdŸmy. I poszli...a tamte dwie niewiasty zostały...Patrzyły one na bramę, na progi, których już nigdy nie przestšpiš. Spełniły swój obowišzek. Miłoœć ich przebyła najcięższš próbę. Gdy dzień zaœwitał, spostrzeżono je i wypędzono, obrzucajšc kamieniami, poza mury miasta. – Precz!! Umarłe jesteœcie, idŸcie do umarłych! Poszły na tułaczkę. ROZDZIAŁ XXXI Podróżny, zwiedzajšcy dzisiaj Ziemię Œwiętš, a chcšcy zobaczyć tak zwane „Królewskie groby ”, zdšża łożyskiem Cedronu lub zakrętami Gehonu i Hinonu aż dostarego Ÿródła Enrogel. Tutaj zazwyczaj pokrzepia się kubkiem œwieżej wody i odpoczywa. Wzrok jego spocznie na wielkichnieobrobionych głazach. otaczajšcych studnię; spojrzy do jej wnętrza, aby zobaczyć, czy głęboka, uœmiechnie się z prymitywnego sposobu czerpania wody i da z litoœci jałmużnę obdartemu biedakowi, który tu siedzi na straży. Bardziej od tych szczegółów zajmie go jednak wspaniały widok, co się przed oczami jego roztacza, bo oto ma przed sobš góry Moria i Sion, cišgnšce się ku północy, a na ich końcach Omfal i stare miasto Dawida. W oddali spostrzeże po prawej stronie górę „Zgryzoty ”, a po lewej wzgórze „Dobrej rady ”; na obu znajdujš się cenne pamištki wielkiej wagi dla pisarzy i badaczy starożytnoœci. U ich stóp znajduje się dolina zasiana grobami –było to cmentarzysko dla żydowskich mieszkańców Jerozolimy. W pochylonych nad dolinš skałach znajdujš się grobowce i jaskinie – częœciowo naturalne, częœciowo wykute rękš ludzkš. Wczasach Chrystusowych zajmowali je trędowaci, którzy tutaj tworzyli niejako osobnš gminę. Żyli tu zupełnie odłšczeni od œwiata. W dwa dni po opisanych w poprzednim rozdziale wypadkach przyszła Amra do Ÿródła Enrogel i usiadła na leżšcych w pobliżu kamieniach. Ktokolwiek jš ujrzał, wzišłby jš za ulubionš służebnicę jakiejœ zamożnej rodziny. Przyniosła z sobš dzban do wody i kosz nakryty białym jak œnieg estem. oX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż×PńcŘAÁcŮN cÚP+#ŰW0Šc €Üá>y obrusem. Złożywszy przedmioty obok siebiena ziemi, rozwišzała zawój tak. że spadł jej na ramiona; złożyła ręce na kolanach i patrzyła w stronę, gdzie wzgórze pochyla się ku „roli garncarzowej ”, zwanej póŸniej Haceldama. Był to bardzo wczesny poranek, Amra pierwsza była u Ÿródła, niebawem zjawił się także człowiek z linš i bukłakiem. Pozdrowiwszy małš, zgrzybiałš niewiastę, rozplatał przyniesionš linę, przytwierdził bukłak i oczekiwał goœci. Kto chciał, mógł sam zaczerpnšć wody, ale czynnoœć ta byławłaœciwie jego zawodem i chętnie napełniał największe dzbany, jakie tylko udŸwignšć mogła kobieta, za cenę jednej gery. Amra siedziała w milczeniu, człowiek zaœ widzšc dzban, zapytał, czy ma go napełnić wodš. „Nie teraz ”, odparła krótko i pogršżyła się w zadumie, a przybyły nie zwracał już na niš uwagi. Zaledwie jutrzenka ozłociła niebo nad Oliwetem, poczęli się schodzić goœcie i miał już komu posługiwać. Amra przez cały ten czas patrzyła na wzgórza w milczeniu; słońce już wysoko stało na widnokręgu, a ona czekała cišgle; widocznie przyszła tu w celu nie trudnym do odgadnięcia. Zwyczajem jej było wychodzić na targ o zmroku, odkšd sama, potajemnie, zamieszkiwała pałac swych panów. Niepostrzeżenie wœlizgiwała się między sklepy Tyropeum lub do pobliskich Rybiej Bramy kramów; spiesznie zwykle załatwiała zakup mięsa i jarzyn, i powracała do swej kryjówki. Im większa była jej radoœć z powrotu Ben-Hura pod dach rodzinnego domu, tym boleœniej czuła nieœwiadomoœć o losie jego matki i Tirzy i tym serdeczniej pragnęła ulżyć jego cierpieniu. Jej przywišzany wychowanek namawiał jš do opuszczenia samotnego mieszkania; ona, przeciwnie, pragnęła, aby on zajšł napowrót swš dawnš, znanš nam komnatę; sama zaœ za żadnš cenę nie opuœciłaby tychdrogich murów. Młodzieniec musiał się pogodzić z jej wolš, lecz lękajšc się przeœladowań, poprzestał na obietnicy, że będzie jš często odwiedzał. Postanowił przychodzić i odchodzić w nocy. Gdy tak rzeczy stanęły, poczciwa wierna sługa wysilała całš swš gospodarskš zdolnoœć, ażeby dogodzić swemu ulubieńcowi. Nie pamiętała wcale, że jej wychowanek, to niedziecko, ale mšż wiekiem, a bardziej przebytymi dojrzały kolejami i sšdziła, że Juda ma jeszcze te same chłopięce upodobania, które zadowalały go w dzieciństwie i jednały jej przywišzanie i pieszczoty, postanowiła więc zrobić zapas słodyczy, by je miała pod rękš, gdy przybędzie. Już w myœli cieszyła się, że zadowoli kochanego chłopca i zaraz następnego wieczoru, jeszcze rychlej niż zwykle, pospieszyła po zakupy do Rybiej Bramy. Właœnie zajęta była poszukiwaniem najlepszego miodu, gdy o jej uszy obiło się nazwisko jej państwa. Przystanęła i usłyszała opowiadanie jednego z tych ludzi,którzy trzymali pochodnie przed komendantem fortecy Antonia, gdy w celi VIodmurowali rodzinę Ben-Hura. Człowiek ten opowiadał dokładnie, nie opuœcił najmniejszego szczegółu i zapamiętał słowa wdowy i jej nazwisko. Próżno powtarzać, z jakim uczuciem i żalem słuchała opowiadania Amra. Całe to zdarzenie wydało jej się niby straszny sen,a jednak było prawdziwe. Spiesznie załatwiła sprawunki i powróciła do domu. Z razu nie posiadała się z radoœci, że będzie mogła podzielić się z wychowankiem swoim tak radosnš nowinš. Przeglšdała zapasy koszyka, to œmiejšc się, to płaczšc; nagle zatrzymała się i zamyœliła. Mam mu powiedzieć, że matka i siostra trędowate? Zrobić to. znaczy to samo, co go zabić, bo nic nie wstrzyma syna w jego powinnoœci. Już widzi biedna, przywišzana kobieta, jak opuœciwszy miasto, dšży przez wzgórze „Dobrej rady ” i szuka matki i siostry po wszystkich jamach, pieczarach i grobach – dalej...ach, dalej widzi go już zarażonym i los Judy będzie równy ich losowi. Na myœl tę załamała ręce i pytała sama siebie, co poczšć. Czerpała natchnienie nie w mšdroœci, ale wprzywišzaniu swego serca i doszła do właœciwego rozstrzygnięcia wštpliwych myœli. Wiedziała, że trędowaci co rano wychodzš ze swych kryjówek do Ÿródła En-rogel po wodę na cały dzień. Przynoszš dzbany, stawiajš je na ziemi i czekajš w oddaleniu, aż je kto napełni. Jej pani i Tirza przyjdš tam niewštpliwie, bo prawo jest nieubłagane, a trędowaty bogaty nie różni się niczym od trędowatego ubogiego. W tej pewnoœci, że głód i pragnienie przywiodš je do Ÿródła, spodziewała się jeujrzeć i poznać, a może one jš poznajš. W tym postanowieniu znalazła uspokojenie, Ben-Hurowi zaœ nic nie rzekła o odkryciu jakie uczyniała. Wkrótce nadszedł Ben-Hur i spędzili wieczór na poufnej rozmowie: mówił jej, że nazajutrz spodziewa się przybycia Mallucha, po czym zaraz rozpocznš poszukiwania; tymczasem zaœ pragnie zwiedzić œwięte miejsca w okolicy. Łatwo pojšć, jak bardzo cišżyła starej kobiecie tajemnica, zachowała jš jednak w swym sercu. Zaraz po odejœciu Ben-Hura, tegoż wieczora, wzięła się do roboty i przygotowania różnych przysmaków do jedzenia; zbytecznym mówić, że dołożyła wszelkich starań, by zadowolić te, którym służyła. Skoro noc miała się ku końcowi, wypakowała swój kosz zapasami, wzięła dzban i udała się. minšwszy Bramę Rybnš, którš właœnie otworzono, drogš do En-rogel. Wkrótce po wschodzie słońca cisnęły się tłumy ludu po wodę do studni; wielu œpieszyło się, aby jeszcze przed południem móc wrócić do miasta. Zanurzanoteż po pół tuzina dzbanów równoczeœnie, z tym większym poœpiechem, że mieszkańcy naprzeciwległych wzgórz zaczęli się ruszaćokoło swych jam i pieczar jakby widma koło grobów. Coraz to więcej ich przybywało i Amra widziała już całe gromady, wœród których było dużo dzieci i młodzieży. Mnóstwo ich wychodziło z grobów; kobiety niosły dzbany na ramionach, starcy opierali się na laskach i kulach, często jedni prowadzili drugich, a nie rzadko można było widzieć takich, co nieœli na noszach najbardziej chorobš zmarnowanych, którzy już do ludzkich istotnie byli podobni. Tak i w tym społeczeństwie najstraszliwszej nędzy rodziła się miłoœć, otaczajšca cierpienie ciepłymi promieniami. Nędzę tych nieszczęœliwych łagodziło wzajemne przywišzanie. Siedzšc u studni œledziła Amra bacznym okiem ten korowód strasznych widm. Z obawy niedopatrzenia swoich, prawie się nie ruszała, a często zdawało się jej, że je spostrzega. Nie wštpiła, że one sš między mieszkańcami tych wzgórz i że przyjdš, skoro wszyscy już obsłużeni będš.Całkiem nisko, prawie poniżej wzgórza, była pieczara, która już nieraz zwróciła uwagę Amry swoim otworem, bo blisko niego leżał ogromny kamień. Słońce oœwiecało jš w czasie najgorętszych godzindnia, musiała więc być niezamieszkana. A jednak ku swemu zdziwieniu ujrzała wychodzšce stamtšd dwie kobiety wzajemnie się podtrzymujšce. Gdy tak patrzyła, zdało się jej, że zadrżały na widok wstrętnego zgromadzenie, do któregoniestety same należały. Widok ten był więc dla nich widocznie nowy, nie było w tym nicnadzwyczajnego, a jednak serce poczciwej Amry poczęło bić tętnem przyspieszonym. Dwie kobiety przystanęły chwilę u kamienia,potem z wolna, spokojnie, ale nie bez obawy skierowały się ku Ÿródłu, skšd ozwało się kilka ostrzegajšcych głosów, naco one nie zdawały się zważać. Człowiek, strzegšcy Ÿródła, podniósł kamień, aby je postraszyć. Zgromadzeni u studni, a nawet itrędowaci sami, wołali: precz nieczyste! Nie ważcie się zbliżać, nieczyste! Oczywiœcie – myœlała Amra – to jakieœ, co nie znajš zwyczajów trędowatych. Wstała i poszła ku nim, niosšc kosz i dzban. Hałas u Ÿródła ustał, a w zamian ktoœ, œmiejšc się, rzekł: – Jaka głupia, któż takie dobre pożywienie daje umarłym? –I chciało się jej iœć tak daleko! –rzekł inny –kazałbym im raczej przyjœć do bram miasta po jałmużnę. Amra głucha była na te uwagi i szła za popędem swego serca. A jeœli się myliła! W miarę jak szła, wštpliwoœci rosły. Gdy nie więcej jak pięć metrów dzieliło jš od miejsca, na którym stały nieszczęœliwe, zatrzymała się. Toż to ma być jej ukochana pani, której rękę tak często wdzięcznymi okrywała pocałunkami? Jej pani, której szlachetnš postać przechowywała w żywej pamięci! A to, toż ma być Tirza, którš piastowała, gdybyła dziecięciem? Ona to być miała, owa œmiejšca się łagodna i œpiewajšca Tirza! Ona, œwiatło wielkiego domu, błogosławieństwo jej staroœci! To ona? Czyż to być mogš jej pani i jej ukochane dziecię! Czy to one? – Ależ to stare niewiasty!! – rzekła do siebie. – Nie widziałam ich nigdy. I odwróciła się. – Amro!! . – rzekła jedna z trędowatych. Egipcjanka na te słowa upuœciła dzban i drżšc cała, spojrzała na nie. – Kto mnie wołał?? – spytała. – Amro!! ... Zdziwione oczy sługi spoczęły na twarzy mówišcej. – Kto wy jesteœcie?? – krzyknęła, nie wierzšc, aby to mogły być jej panie. – Jesteœmy te, których szukasz. Amra padła na kolana. –O moja pani, moja pani! Niech będzie pochwalonym Bóg twój. Bóg, którego moim uznałam, niech będzie pochwalonym za to, iż mnie tu przywiódł. Mówišc te słowa, zbliżała się. czołgajšc na kolanach. – Stój, Amro! Nie zbliżaj się do nas – nieczyste, nieczyste! Ostrzeżenie wystarczyło, Amra padła na twarz, łkajšc tak głoœno, że ludzie u Ÿródła słyszeli jš. Nagle podniosła się, pytajšc: – O moja pani, a gdzie Tirza? – Tu jestem, Amro. Wyrazy te przypomniały Amrze jej obowišzki służby. Osuwajšc włosy, co jej na twarz spadały, poszła i odkryła kosz, mówišc: – Oto chleb, i mięso. Chciała rozłożyć obrus na ziemi, ale pani rzekła: –Nie czyń tego, obrzuciliby cię kamieniami,którzy stojš u Ÿródła, a nam odmówiliby wody. Zostaw kosz, a dzban napełnij wodš iprzynieœ go nam. Zapasy zabierzemy do jaskini. Na dziœ oddałaœ nam wielkš przysługę. Œpiesz się. Ludzie, którzy patrzyli na to, co się stało, pomogli słudze napełnić dzban, bo litoœć nad jej boleœciš wzruszyła ich serca. – Co to za jedne?? – pytała jakaœ kobieta. – Wyœwiadczyły mi niegdyœ wiele dobrego –odparła Amra. Wzišwszy dzban na ramię, szła ku nim spiesznie i byłaby w zapomnieniu całkiem się zbliżyła, gdyby jš nie wstrzymał okrzyk: „Nieczyste, strzeż się! ” Pozostawiła więc kosz i dzban, zatrzymujšc się opodal. – Dzięki ci, Amro! rzekła pani. – Jakże dobrš jesteœ!! – Powiedz, o pani, czy mogę co więcej dla was uczynić? – pytała Egipcjanka. Ręka matki spoczęła na dzbanie, a choć pragnienie dokuczało jej, przecież wstrzymała się, mówišc: –Tak, wiem, że Juda wrócił w domowe progi. Przeszłej nocy widziałam go œpišcego na stopniach u bramy. Widziałam, gdyœ go zbudziła. Amra załamała ręce. – Ty, pani moja, byłaœ tam i zdołałaœ nie dać się poznać? –Uczynić to. było to samo, co go zabić! Nigdy, o nigdy nie uœcisnę go więcej! Nigdy nie dotknę ust jego! O Amro, Amro, wiem jak go miłujesz! – Tak – odparła kobieta i padłszy na kolana, wybuchnęła płaczem. – Dla niego oddałabym życie z rozkoszš. – Daj dowód tego, co mówisz. – Jestem na wszystko gotowa. – Nie waż się powiedzieć, gdzie jesteœmy i że nas widziałaœ; tego żšdam – nic więcej. – Ależ on was szuka, przybył po to z daleka. –Niechaj nas nie znajdzie, o wielki Boże! Nie może się stać takim, jakimi my jesteœmy. Słuchaj, Amro. usłużysz nam co dzień, przynoszšc tę odrobinę niezbędnego pożywienia. Zaprawdę – niedługo już, niedługo. Co rano i co wieczór przyjdziesz tu i...i...–głos drżał silnš powstrzymywany wolš – i będziesz nam opowiadała o nim, o nas nie waż mu się wspominać. Słyszysz? –Jakże to będzie ciężko słuchać, gdy o wasmówić będzie. Widzieć całš jego miłoœć i nie móc powiedzieć, że żyjecie! – Alboż będziesz mogła mu powiedzieć, że nam dobrze? Sługa spuœciła głowę w milczeniu. –Widzisz sama, że nie, dlatego milcz. TerazidŸ, a wróć wieczorem. Będziemy czekały na ciebie. BšdŸ zdrowa! – Ciężki wkładasz na mnie. pani, ciężar i nie wiem, czy go udŸwignę – rzekła Amra ipadła na twarz. –Czy nie ciężej ci byłoby ujrzeć go nieszczęœliwym jak my? – odparła matka, oddajšc Tirzy kosz. PrzyjdŸ wieczorem! –I poszła ku pieczarze. Amra klęczała, pokšd nie znikły; po czym zamyœlona poszła ku domowi. Wieczorem wróciła znowu, a odtšd co rano i wieczór przynosiła, co było najniezbędniejszego. Jaskinia, a raczej grobowiec, który obie kobiety zajmowały, był kamienny i opuszczony, jednak mniej smutny, niż cela więzienna, bo widziały przynajmniej słońce, niebo i gwiazdy. ROZDZIAŁ XXXII Rano w pierwszy dzień siódmego miesišca, zwanego po hebrajsku Tisri, odpowiedniego naszemu paŸdziernikowi, wstał Ben-Hur ze swego posłania w gospodzie, niezadowolonyi zniechęcony do całego œwiata. Po przybyciu Mallucha nie tracono czasu na naradach, ale zabrano się zaraz do czynu. Poszukiwania zaczšł Malluch od twierdzy Antonia, gdzie się udał do komenderujšcegotrybuna. Opowiedział znane szczegóły z historii rodziny Hurów, przygodę Gratusa, przypisujšc wszystko, jak rzeczywiœcie było, przypadkowi. W końcu dodał, że szuka tej nieszczęœliwej rodziny i zamierzapodać petycję do Cezara o zwrot majętnoœci i praw obywatelskich należnych Hurom. Taka petycja pocišgałaby niezawodnie œledztwo za sobš, a o wynik tejże przyjaciele pokrzywdzonej rodziny bynajmniej się nie obawiali. Trybun poinformował go o wszystkim, co sam wiedział, mianowicie o znalezieniu kobiet trędowatych w więzieniu, dał przeczytać zapiski, jakie poczynił z ich zeznań, co więcej, na żšdanie Mallucha, pozwolił je odpisać. Malluch pospieszył z tymi smutnymi nowinami do Ben-Hura. Próżno byłoby silić się na opisanie wrażeń,jakie ta wieœć wywarła na młodzieńcu. Nieulżył on swej boleœci ani łzami, ani głoœnš skargš, ogrom nieszczęœcia był za wielki, by go wyrazami okreœlić można. Całymi godzinami siedział w milczeniu, z twarzš bladš i bijšcym sercem. Czasem, usta jego otwierały się, jakby przemocš i wtedy wydzierała się z nich skarga. – Trędowate, trędowate! One, moja matka isiostra, trędowate! Chwilami rzucał nim gniew wœciekły, potemprzejmowała go litoœć nad nieszczęœliwymi,to znów owładało nim nienasycone pragnienie zemsty. Na koniec zerwał się, wołajšc: – Muszę iœć do nich!! Któż wie, czy nie sš bliskie œmierci! – Gdzież ich szukać będziesz?? – pytał Malluch. – Wszak tylko w jednym miejscu być mogš. Wierny towarzysz sprzeciwił się temu zamiarowi i wpłynšł na swego pana przynajmniej o tyle, że bez jego porady nieprzedsięwzišł żadnego kroku. Poszli więc razem do bramy naprzeciw wzgórza „Dobrej rady ” – gdzie się od niepamiętnych czasów zbierali żebrzšcy trędowaci. Tam stali dzień cały, rozdajšc jałmużnę, pytajšc o dwie kobiety, ofiarujšcznaczne nagrody za ich odszukanie. Czynnoœci te powtarzali przez cały pišty i szósty miesišc codziennie. Raz po raz przeszukiwano za ich staraniem wzgórza i miasto trędowatych, a czynili to ludzie, ze względu na wysokie nagrody, niebaczšcy naniebezpieczeństwo tršdu. Nie pominięto jaskini przy Ÿródle, ale miłoœć matki i siostry najlepiej strzegła tajemnicy. Tak więc poszukiwania nie doprowadziły do niczego, aż wczoraj właœnie, pierwszego dnia siódmego miesišca, rozeszła się wiadomoœć, że przed niedawnym czasem dwie trędowate kobiety zostały z rozkazu urzędu kamieniami wypędzone za Bramę Rybiš. Dalsze badanie i zestawienie okolicznoœci doprowadziły do smutnego przekonania, że tymi nieszczęœliwymi były kobiety, których szukano. Gdzież się podziały? Cóż się z nimistało? OdpowiedŸ na to pytanie nie była łatwa. –Nie doœć, że je tršdem zarażono –powtarzał Juda z goryczš – ale wygnano je z rodzinnego miasta. Droga matka moja pewnie już nie żyje! Tirza nie żyje również,zabłškały się na pustyni-zostałem sam. I po co? Pókiż, o Boże, Panie mych ojców, pókiż Rzym trwać będzie? Wszelkiej pozbawiony nadziei, dyszšcy zemstš, wyszedł na podwórze gospody, gdzie stał tłum ludzi, przybyłych w nocy. Przysłuchiwał się gwarnym rozmowom. Szczególnie zajmowała go jedna gromadka, złożona z ludzi młodych, ruchliwych, silnych. W ich całym zachowaniu się poznaćbyło ludzi z prowincji. Dowiedział się wnet Ben-Hur, że byli to Galilejczycy, którzy przybyli do œwiętego grodu w rozmaitych celach. Przyszły wódz przypatrywał się tym ludziom z wielkim zajęciem, gdyż należeli do sfery, od której głównie mógł kryty białym jak œnieg estem. oX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żÝPĘ c Ţjc ߄Š c ŕ-* ] á5726!€się spodziewać poparcia i pomocy w przyszłym wielkim dziele. Patrzšc na nich, rozmyœlał, czego by mógł dokonać na czele wojska, złożonego z takich, lecz wyćwiczonych na sposób rzymski ludzi; myœl ta uniosła go i rozgrzała w nim duszę za- pałem i pragnieniem czynu. – Po coœcie tu przybyli?? – zapytał Galilejczyków. W tej właœnie chwili, zanim zdšżyli odpowiedzieć, wszedł szybko jakiœ mężczyzna i zbliżywszy się do znajomej gromadki, rzekł żywo: – Rabini i starsi ze œwištyni idš do Piłata. ChodŸmy, połšczmy się z nimi. Otoczono go natychmiast. – Do Piłata, a to po co? – Odkryto spisek. Piłat chce zbudować nowy wodocišg za pienišdze ze skarbu œwištyni. – Co?? Za pienišdze ze œwiętego skarbu? Powtarzali po tysišc razy pytanie, a oczy ich błyskały gniewnie. – To jest Korban, skarb Jehowy! Niech spróbuje dotknšć się choć sykla! Niech się oœmieli! – wołano groŸnie. –ChodŸcie! –wołał posłaniec. –Pochód jest już za miastem, całe miasto tam spieszy. Może się na coœ przydamy...spieszcie się! Galilejczycy jednym porwani pragnieniem bronienia œwiętych skarbów, zrzucili długie, zawadzajšce im szaty, i w mgnieniuoka całe zgromadzenie stało z gołymi głowami, w krótkich spodnich tunikach bez rękawów. Takich sukien używali żniwiarze, wioœlarze, pasšcy na wzgórzach trzody, lubzbierajšcy wino. Stali w gotowoœci, a zaciskajšc pasy, wołali: – Otoœmy gotowi!! W tej chwili przystšpił do nich Ben-Hur, mówišc z zapałem: – Mężowie galilejscy!! Otom syn Judy, czy weŸmiecie mnie ze sobš? – Może przyjœć do bójki.... – odparli. – W takim razie nie zemknę pierwszy!! OdpowiedŸ im się podobała, a posłaniec mówił dalej: – Zdajesz się być doœć silnym, więc chodŸ! Ben-Hur zrzucił również wierzchnie suknie. – Myœlicie, że przyjdzie do bójki? – rzekł spokojnie, przycišgajšc pasa? – Tak. – Z kim?? – Ze strażš. – Czy na straży stojš legioniœci?? – Komuż, jeœli nie im mogliby Rzymianie straż powierzyć? – Czymże walczyć będziecie?? Spojrzeli na niego, nic nie odpowiadajšc. –Dobrze – mówił –i tak damy sobie radę, będziemy robić, co będzie w naszej mocy; powinniœmy jednakże mieć dowódcę, legioniœci majš zawsze wodza i dlatego działajš zgodnie. Galilejczycy patrzyli ciekawie i wydawało się, że ta myœl była dla nich nowš. – Przynajmniej trzymajmy się razem – rzekł – jestem gotów, a wy? – Także, chodŸmy! Trzeba nam pamiętać, że gospoda była w Bezeta, czyli w nowym mi eœcie, i że, aby dojœć do pretorium, jak Rzymianie nazywali pałac Heroda na górze Syjon, trzeba było przejœć ciasne i brudne zaułki, otaczajšce od północy i zachodu Œwištynię. Uliczkami –jeœli je tak nazwać można –wiodšcymi z północy na południe przeszli drogę, okršżyli wzgórek Azra i doszli do wieży Mariamne, skšd już prosta droga wiodła dobramy pałacu. Po drodze rosła gromadka, bo przyłšczyli się do niej i inni, oburzeni wieœciš o zamierzonym œwiętokradztwie. U bramy w pretorium dowiedzieli się, że pochód rabinów i starszych œwištyni tylko co przeszedł; wielki i głoœno lamentujšcy tłum ludu pozostał na zewnštrz. Wejœcia pilnował setnik z dobytym mieczem, w pełnej zbroi, stojšc u stóp pięknej marmurowej strażnicy, zaopatrzonej, blankami i piętrowymi krużgankami. Na takim właœnie krużganku stały dwa szeregi wojska, spoglšdajšcego obojętnie na wrzaskliwy, gromadzšcy się dokoła tłum. Ich hełmy i tarcze pobłyskiwały w promieniach słonecznych rażšcym œwiatłem. Otwartymi podwojami bršzowej bramy wchodziły całe gromady obywateli, podczas gdy dużo mniej wracałostamtšd. – Co się tam dzieje?? – zapytał jeden z Galilejczyków kogoœ z wychodzšcych. –Nic –odparł ten. –Rabini stojš u bramy pałacu, pragnšc się dostać do Piłata. On sięwzbrania wyjœć, chociaż oœwiadczyli przez jednego spoœród siebie, iż nie ustšpiš, póki wysłuchanymi nie będš. Czekajš więc. –WejdŸmy –rzekł Ben-Hur spokojnie, chociaż wiedział, czego zapewne nie spostrzegli jego towarzysze, że tu nie tylkochodzi o nieporozumienie między przełożonymi œwištyni a rzšdem, ale o zwycięstwo tych lub owych. Poza bramš cały szereg drzew liœciastych ocieniał liczne siedzenia, mimo to ludzie wchodzšcy i wychodzšcy wymijali umyœlnie cień od drzew padajšcy na czyste białe kamienie bruku, gdyż dziwaczne prawo rabinów nie dozwalało na jakškolwiek zielonoœć wewnštrz murów Jerozolimy. Twierdzono, że nawet najmędrszy z królów, pragnšc mieć ogród dla swej egipskiej narzeczonej, musiał go szukać poniżej łšczšcych się dolin nad En-rogel. Wœród drzew widać było front pałacu. Towarzysze Ben-Hura skierowali się na prawo ku dużemu czworobokowi, na którego zachodniej stronie wznosiła się rezydencja namiestnika. Wzburzony tłum zajšł całš przestrzeń, a oczy wszystkich zwróciły się na zamknięte podwoje umieszczone w obszernym przedsionku. Przedsionek ten zajmowali legioniœci. Tłum stanowił tak zbitš masę, żenowo przybyli nie mogli się mimo usiłowań,naprzód przecisnšć i musieli pozostać na uboczu, œledzšc tylko z daleka, co dalej nastšpi. Najbliżej przedsionka, na czele tłumu, widać było wysokie turbany rabinów, których niecierpliwoœć udzielała się od czasu do czasu tłumowi. – Piłacie, wołali – jeœli chcesz być naszymnamiestnikiem, ukaż się, wyjdŸ! Jakiœ człowiek z pałajšcš od gniewu twarzš zdołał się naprzód wydostać i zawołał głoœno: –Izrael nic tu nie znaczy, na tych œwiętychmiejscach uważajš nas za psów! – Czy się wzbrania wyjœć?? – Tak, już trzy razy odmówił. – Cóż pocznš rabini?? – Zapewne uczyniš, jak w Cezarei – będš póty stać, póki ich nie wysłucha. – Czyż oœmieli się naruszyć skarb?? – spytał jeden z Galilejczyków. –Czemużby nie? Alboż to Rzymianin nie zbezczeœcił najœwiętszego miejsca? Alboż jest co œwiętego dla Rzymianina? Minęła godzina, Piłat ani się ukazał, ani dał odpowiedŸ; rabini i tłum czekali dalej. Nadeszło południe, a z nim deszcz; nie zmieniło to stanu rzeczy; tłum wzrastał z każdš chwilš i stawał się coraz groŸniejszy. Krzyki brzmiały cišgle, a zewszšd wołano: „WyjdŸ, wyjdŸ! ” Słowa te brzmiały coraz gwałtowniej; dodawano do nich wyzwiska coraz to obelżywsze. Ben-Hur trzymał swych przyjaciół razem i przypuszczał, że duma Rzymianina ustšpi i że koniec sprawy już bliski. Mylił się, bo Piłat pragnšł, aby mu lud dał sposobnoœć zbrojnego wystšpienia. Nareszcie nadeszło rozwišzanie. Naraz wœród tłumu słychać było wrzawę, bójki, krzyki bólu i wœciekłoœci, słowem gwałtowne zamieszanie. Rabini zbledli i z przerażeniem spoglšdali wkoło siebie. Lud w głębi zgromadzony zaczšł się cisnšć naprzód; ci, co byli w poœrodku, usiłowali się zeń wydostać, na krótkš chwilę nacisk sił przeciwnych był straszliwy. Tysišc głosów pytało naraz, co się dzieje? Lecz nikt nie dosłyszał odpowiedzi. Ben-Hur nie traci przytomnoœci. – Czy nie możesz dojrzeć, co się właœciwiestało? – pytał jednego z Galilejczyków. – Nie. – Poczekaj, podniosę cię. Mówišc to, schwycił wpół człowieka i dŸwignšł go w górę. – Cóż tam?? – Widzę – mówił podniesiony – kilku ludzi po izraelsku ubranych bije lud batami. – Co to za jedni?? –Przebrani Rzymianie! Rzymianie z pewnoœciš. A to machajš batami jak cepami!Ach! Przewrócili jednego rabina. –Biedny starzec! Nie oszczędzajš te psy nikogo! Ben-Hur posadził człowieka na ziemię. –Mężowie galilejscy! To podstęp Piłata. Jeœli mnie zechcecie słuchać, pozbędziemy się tych batożników. Właœciwa Galilejczykom odwaga nie zawiodła; krzyknęli więc razem: Dobrze! dobrze! Słuchamy! –Zawróćmy do bramy i stańmy pod drzewami a okaże się, że choć one wbrew prawu posadzone, przydadzš się na coœ! ChodŸmy! Zachęcał Ben-Hur. Biegali co sił ku drzewom i wnet ogołocili je z gałęzi; silniejsi powyrywali je nawet zkorzeniami. Tak uzbrojeni ruszyli do boju. Tłum uciekajšcych przed batożnikami leciałna oœlep ku bramie, a z podwórza słychać było wrzask, zamieszanie, krzyk, jęki, przekleństwa. – Na mur!! – wołał Ben-Hur. – Skaczcie namur!! Pozwólcie ludziom wyjœć. Wspinajšc się na mur, uszli towarzysze Ben-Hura tłoku i powoli zbliżali się do przedsionka. – Trzymajcie się razem!! Za mnš! Chętnie uznali dowództwo Ben-Hura i byli muposłuszni. Rzymianie pędzšcy lud, wielce sięzdziwili, spotkawszy Galilejczyków uzbrojonych w dršgi, które w ręku ludzi zwinnych stawały się istotnie niebezpieczne. Gdy się spotkali, zawrzała zacięta walka. Ben-Hur dokazywał cudów walecznoœci. Przewaga jego pobudzała do tym zacieklejszej walki towarzyszy; wnet też Rzymianie uciekli do przedsionka. Zapaleni Galilejczycy chcieli ich tam œcigać, ale roztropny wódz powstrzymał ich. –Stójcie! – zawołał. –Setnik stoi tam ze strażš; uzbrojeni sš w miecze i tarcze, próżna byłaby walka. Spełniliœmy naszš powinnoœć, a teraz uchodŸmy, póki droga do odwrotu otwarta. Posłusznie poczęli się cofać, ale z wolna, bo zawadzały im stosy leżšcych współbraci: jedni jęczeli, drudzy błagali o pomoc, innych zmusiła œmierć do wiecznegomilczenia. Między tymi nie wszyscy byli jednak Żydami i to było pociechš obrońców nieszczęœliwego ludu. Setnik lżył ich pogardliwymi słowy, ale Ben-Hur œmiał się i odpowiedział w swoim języku; –Jeœliœmy żydowskimi psami to wy rzymskimi szakalami. Poczekajcie tu na nas,zaraz wrócimy! Galilejczycy uradowani, szli œmiejšc się za nim. Poza bramš ujrzeli tłum, jakiego Ben-Hur nie widział nawet w antiocheńskim cyrku. Szczyty domów, ulice, wzgórza roiły się ludŸmi modlšcymi się i oczekujšcymi tych, którzy dotšd nie wrócili a może.... nie wrócš. Powietrze drgało krzykami i przekleństwami. Gromadka Galilejczyków przeszła przez bramę zewnętrznš furtkš bez przeszkody, ale zaledwie jš minęła, ukazał się zelżony wpierw setnik z przedsionka, wołajšc na Ben-Hura: – Ty zuchwalcze!! Powiedz, czy jesteœ Żydem, czy Rzymianinem?! Ben-Hur odparł: Synem Judy jestem i urodziłem się w tym mieœcie. Czego chcesz ode mnie? – Zostań i walcz!! – Pojedynkiem?? – Jak chcesz!! Ben-Hur rozœmiał się wzgardliwie. – O dzielny Rzymianinie!! Godny synu rzymskiego Jowisza! Nie mam broni! – Dam ci swojš – odpowiedział setnik – a sam wezmę od któregoœ z żołnierzy. Bliżej stojšcy słyszeli to i umilkli, wnet milczenie ogarnęło cały tłum, a Ben-Hurowiróżne myœli sunęły się po głowie. Niedawnow antiocheńskim cyrku pobił Rzymianina w obliczu pysznego miasta i całego Wschodu; miałoby mu być dane odnieœć nowe zwycięstwo w oczach zgromadzonej Jerozolimy? Cóż by to był za tryumf! Co zazaszczyt dla niego! Jaka korzyœć dla nadejœć majšcego króla! Myœl ta była mu bodŸcem, przystšpił więc do setnika i rzekł: – Uczynię zadoœć twemu żšdaniu, daj mieczitarczę. – A hełm i pancerz?? – zapytał Rzymianin. – Zostaw je sobie. Nie potrzebuję ich. Broń wydano prędko, wnet i setnik był gotów. W cišgu tych przygotowań żołnierze stojšcy w bramie prawie się nie ruszali, lecz zaciekawieni czekali walki. Wœród tłumu zaœ, otaczajšcego walczšcych, rozległy się pytania: – Co to za jeden?? – I nikt nie dał odpowiedzi, bo nikt nie wiedział. Wyższoœć Rzymian w sztuce wojennej polegała na trzech rzeczach, będšcych jej podstawš: w karnoœci, w formowaniu legionów i w umiejętnym używaniu krótkiegomiecza. W walce nigdy nie uderzali nagle; odpoczštku do końca szli naprzód –postępowali, posuwajšc się z wolna i cofali się również z wolna. Ben-Hur wiedział to wszystko. Gdy mieli zaczynać, rzekł: –Powiedziałem, żem synem Judy: ale nie rzekłem, żem się uczył u fechmistrza gladiatora. Broń się! Wymówiwszy te słowa, stanšł w postawie zaczepnej; obaj zapaœnicy przypatrywali sięsobie przez chwilę poprzez tarcze, następnie Rzymianin pomknšł naprzód i spróbował cięcia od tyłu; Żyd rozeœmiał się z niego. Dalej zamierzył się na głowę. Żyd usunšł się na lewo, a jakkolwiek uderzenie było prędkie, on jeszcze szybciejuskoczył. Teraz pod podniesionš rękę przeciwnika wsunšł Ben-Hur tarczę, podnoszšc jš, dopóki ręka miecz dzierżšca nie została na jej wyższej częœci, jeszcze jeden krok naprzód, w lewo, a cała prawa strona Rzymianina odsłoniła się. Błysk miecza...i setnik padł ciężko na piersi. Ben-Hur zwyciężył. Z nogš na plecach pokonanego, podniósł tarczę nad głowš, jak zwykli czynić gladiatorowie i skłonił sięobojętnie żołnierzom u bramy. Ludnoœć zgromadzonš i patrzšcš ogarnšł szał podziwu. Na najdalszych domach, nawet poza Ksystem, gdzie tylko słowo dolecieć mogło, powiewano chustkami, szalami i zawojami; uwielbienie dla zwycięzcy zamieniło się w zapał. Galilejczycy byliby ponieœli Ben-Hura na ramionach, gdyby na to pozwolił. Zanim się oddalił, zbliżył się do dowódcy straży, mówišc: –Towarzysz twój poległ œmierciš żołnierza! Zostawiam jego zwłoki, biorę miecz i tarczę, bo sš mojš własnoœciš. To rzekłszy, odszedł; a gdy się znacznie od Rzymian oddalił, rzekł do swoich towarzyszy: –Bracia, spełniliœcie dobrze waszš powinnoœć. Musimy się rozłšczyć, bo wnet zacznš was œcigać Rzymianie. Wieczorem spotkamy się przy gospodzie w Betanii. Wiele rzeczy ważnych, tyczšcych izraelskiego ludu, pragnę wam opowiedzieć. – Kim jesteœ?? – pytali. – Synem Judy – odparł krótko. Tłum ciekawy zobaczyć dowódcę i jego towarzyszy, otoczył ich wokoło, a Ben-Hurzapytał: – Mam was oczekiwać w Betanii?? – Przyjdziemy. – Przynieœcie mi na znak ten oto miecz i tarczę, abym was poznał. Mówišc te słowa, zmieszał się z tłumem i znikł z ich oczu. Na rozkaz Piłata sprzštnięto rannych i zwłoki. Wielka żałoba zapanowała między Żydami; jedynš ulgš i pociechš stały się czyny nieznanego męża. Szukano go i wielbiono wszędzie, a słabnšcy duch narodudŸwignšł się z upadku tym szybciej, że wnet po ulicach Dawidowej stolicy i w podwórzach œwištyni poczęły kršżyć na nowo cudowne legendy o Machabeuszach i bohaterach Judei. Tysišce przybyłych na uroczystoœci krzepiło ducha, tysišce szeptało: –Maluczko, maluczko, bracia, a Izrael wróci do praw swoich. Miejmy cierpliwoœć iufnoœć w Panu. W ten sposób otrzymał Ben-Hur przewagę w Galilei, torujšc sobie drogę do większych czynów w służbie przyszłego króla. O ile i z jakim skutkiem to osišgnšł, zobaczymy. ROZDZIAŁ XXXIII Stosownie do umowy, zgromadzili się mężowie galilejscy w gospodzie w Betanii, skšd udał się Ben-Hur ze swoimi towarzyszami do Galilei, gdzie poprzedziła go sława czynów na starym rynku jerozolimskim. Jeszcze w zimie zgromadził i wyćwiczył na sposób rzymski trzy legionyżołnierzy. Byłby mógł uczynić i zebrać znacznie więcej ludzi, bo duch narodu wielce był ożywiony, ale obawiał się gromadzeniem większych mas ludzi zbudzić czujnoœć Rzymu i Heroda. Poprzestał na razie na tych trzech legiach, dokładajšc wszelkich starań, aby je jak najlepiej wyćwiczyć i do systematycznej działalnoœciprzysposobić. W tym celu zgromadził naczelników w okręgu Trachonitis, z powodu pokładów lawy mniej zaludnionym, itam sam ich uczył robić broniš, dzirytem, mieczem, jak też ruchów i zwrotów używanych w kierowaniu legionem. Tak wyćwiczonych i przygotowanych żołnierzy rozesłał wódz po całym kraju, aby z kolei oni byli nauczycielami. Wkrótce Galilea upodobała sobie wojenne rzemiosło. Któż zdoła wypowiedzieć, ile cierpliwoœci i zręcznoœci rozwinšł Ben-Hur. Kto oceni jego zdolnoœci i poœwięcenie! A jednak bez tych przymiotów nikt wielkiego dzieła nie zdolny dokonać. Nikt też nie sprosta młodemu wodzowi ani w pracy, ani w zaparciu się samego siebie. Nie zmniejszy też jego zasługi, gdy przyznamy równie wielkie znaczenie pomocySimonidesa, dostarczajšcego, czy to pieniędzy, czy broni, nie mówišc już o Ilderimie, który wiernie stróżował na granicy, i dostarczał żywnoœci...Gdy tak dzielnymi byli dowódcy, nie mniejszy musiałbyć zapał podwładnych. Galileš nazywano ziemię rozdzielonš między cztery pokolenia: Azer, Zabulon, Izacher i Neftali. Żyd w pobliżu œwištyni urodzony gardził swymi współbraćmi z dalszych okolic, a nawet Talmud tak się wyraża: „Galilejczyk kocha sławę. Żyd pienišdze ”. Mieszkańcy Galilei o tyle nienawidzili Rzymian, o ile miłowali swš ojczyznę; nic więc dziwnego, że pierwsi zwykle podnosili sztandar powstania i ostatni opuszczali. Stopięćdziesišt tysięcy galilejskiej młodzieży padło w ostatniej wojnie z Rzymem. W jak œnieg estem. oX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żâPfc!ăśgc!äžc!ĺŰ+…c!ć`:"!praktykach religijnych byli swobodni i wolnomyœlni; nie unikajšc stosunków z poganami, nie zaniedbywali jednak przepisów Mojżesza i tłumnie przybywali do Jerozolimy na uroczystoœci. Wtedy rozpinali namioty i palili ogniska na wzgórzach, na podobieństwo wojennego obozu. Szczycili się pięknymi miastami jak Seforis i Tiberias, które Herod na sposób rzymski urzšdził, w czym mu mieszkańcy Galilei chętnie pomagali. Z resztš œwiata żyliw zgodzie, uważajšc wszystkich za współobywateli. Nie brakło też tej prowincji wielkich ludzi i proroków, co się do chwały hebrajskiego imienia przyczynili,jak œpiewak „Pieœni nad pieœniami ”i prorokHozeasz. Że wielkie wrażenie na taki naród żywy, dumny, odważny i pełen poœwięcenia,wywrzeć musiała wieœć o nowym królu, łatwo sobie wyobrazić można. Doœć im byłowiedzieć, że przyjdzie zburzyć i pokonać Rzym, aby szli pod choršgiew Ben-Hura; a cóż dopiero, gdy się dowiedzieli, że przyjdzie rzšdzić œwiatem i będzie potężniejszy od Cezara, wspaniałomyœlniejszy od Salomona, panowanie zaœ jego trwać będzie wiecznie. Na takie wezwanie spieszyli wszyscy, oddajšc się duszš i ciałem sprawie. Gdy pytali Ben-Hura, skšd wie to wszystko, odwoływał się do proroków i opowiadał o Baltazarze, który w Antiochii oczekuje Mesjasza. To było doœć dla serc goršcych, którym stara tradycja o Mesjaszu równie była znana i droga jak Imię Pana. Dusze ichdrgały œwiętš radoœciš na myœl, że nadzieje ich spełniš się wkrótce, bo oto Król nie tylko ma przyjœć, ale jest już blisko. Tak minęła zima, i nadeszła wiosna wraz złagodnymi powiewami od morza. Czas ten zeszedł wodzowi na ciężkiej pracy i œmiałomógł powiedzieć: Niech przybywa król, doœć będzie zaprawdę, gdy powie, kędy chce tron postawić, starczy nam mieczy, aby mu go zdobyć. Cały ten czas, znano go tylko pod imieniem syna Judy. Pewnego wieczoru w Trachonitis siedział Ben-Hur wraz z kilku Galilejczykami u wejœcia pieczary, którš zamieszkiwał. Od pustyni nadjechał goniec arabski i oddałmu list. Otworzywszy zwój, czytał: Jerozolima IV Nisan Powstał prorok, którego mieniš Eliaszem. Długie lata przebył na pustyni, a oto w naszych oczach urósł na proroka, bo œwiadczy o nim mowa jego. Zapowiada przyjœcie większego od siebie, co ukaże sięw niewiele dni, a on Go czeka u wschodnich brzegów Jordanu. Widziałem i słyszałem Go mówišcego. Ten, którego się spodziewa, nie jest-li królem, którego oczekujesz? – PrzybšdŸ i osšdŸ. Cala Jerozolima spieszy do proroka, a gdy spojrzysz na tłumy, to miejsce jego przebywania zda ci się jakby Góra Oliwna czasu Wielkiejnocy. Malluch Twarz Ben-Hura zajaœniała radoœciš. –Przyjaciele! Oto wiadomoœć, na którš tak długo czekaliœmy: Oto zjawił się posłaniec Króla i oznajmia Go. Przeczytał im list, a serca wszystkich napełniły się radoœciš. –BšdŸcie w pogotowiu! – dodał. –Jutro rano udajcie się w drogę do domu; skoro tam staniecie, poœlijcie po waszych podwładnych i każcie im być w pogotowiu. Ja zaœ pójdę zobaczyć, czy król bliskim jest, i zdam wam sprawę. Wszedłszy do pieczary, napisał listy do Ilderima i Simonidesa, opisujšc, co widział i donoszšc o swej podróży do Jerozolimy. List wyprawił przez gońców, a gdy noc zapadła i zeszły gwiazdy, co mu drogę wskazywać miały, dosiadł konia i z przewodnikiem Arabem ruszył ku Jordanowitraktem między Damaszkiem i Rabbat Amon. Przewodnik był pewny, Aldebaran szybki, toteż około północy byli daleko poza krainšlawy i spieszyli ku południowi. Życzeniem Ben-Hura było zboczyć przed œwitem z drogi, aby odpoczšć gdzie w zacisznym miejscu; tymczasem brzask poranny zastał go jeszcze w pustyni i zmusił do dalszej podróży. Przewodnik pocieszał go obietnicš doliny, otoczonej skałami, ze Ÿródłem, drzewami morwowymi i paszš dla koni. Jechał, rozmyœlajšc nad cudownymi zdarzeniami, które wkrótce stać się miały rzeczywistoœciš, o zmianach, jakie musiałynastšpić w sprawach ludzi i narodów. Wtemprzewodnik, zawsze niezmiernie baczny, zwrócił jego uwagę, że za nimi w niedalekiej odległoœci ktoœ jedzie. Wkoło nich œcieliła się pustynia falami piasku, co się od œwiatła lekkim złociły odblaskiem, zresztš nigdzie krzewu, ni zielonoœci. Po lewej stronie, w oddali, widać było długi łańcuch gór. Na takiej przestrzeni nic nie mogło ujœć wzroku podróżnych. – To wielbłšd i jeŸdŸcy – rzekł przewodnik. – Czy jest ich więcej?? – zapytał Ben-Hur. – Nie, tylko jeden wielbłšd i jeden człowiek konny – to zapewne przewodnik. Wkrótce już i Ben-Hur zobaczył białego wielbłšda, a ten przypomniał mu cudowne zwierzę, które Baltazara i Iras przyniosło do Ÿródła w gaju Dafny. Wszak trudno by znaleŸć drugie takie zwierzę. Myœl jego zwróciła się do pięknej Egipcjanki, a bieg konia mimowolnie stał sięo tyle powolniejszy, że niebawem mógł rozpoznać zasłonięty baldachim i dwie w nim siedzšce osoby. Jeœli to Baltazar i Iras, cóż mu uczynić wypada? Czy ma się dać poznać? Nie, to niepodobna, wszakże to pustynia, a oni sami. Gdy tak gubi się w domysłach, zwolnił biegu i wnet kołyszšcy się wielbłšdzbliżył się dzwonišc dzwoneczkami. Ben-Hurrozpoznał ten sam bogaty namiot, co niedawno u kastalskiej krynicy tak zachwycał tłumy. Nic nie brakowało do całoœci wspomnienia, bo oto i Etiopczyk, sługa Egipcjanki; a gdy podniósł oczy, ujrzał Iras patrzšcš z namiotu wzrokiem zdziwionym i pytajšcym. – Błogosławieństwo prawdziwego Boga niech będzie z tobš!! –rzekł Baltazar drżšcym głosem. – Pokój Pana niechaj towarzyszy tobie i twoim!! – odparł Ben-Hur. –Oczy moje osłabiły lata –rzekł Baltazar –ale przecież poznaję w tobie syna Hurów, znajomego goœcia z namiotu Ilderima Dobrotliwego! –A tyœ Baltazar, mšdry Egipcjanin, którego opowiadanie, tyczšce w przyszłoœci rzeczyœwiętych, ma zwišzek z mojš na tych miejscach obecnoœciš. Powiedz, co ciebie tusprowadza? –Kto z Bogiem, ten nigdy nie jest samotnymani opuszczonym, bo Bóg jest wszędzie – odparł Baltazar. – W odpowiedzi na twe pytanie dodam, że za nami idzie karawana, udajšca się przez Jerozolimę do Aleksandrii, dokšd także podšżam. Przyłšczyłem się do owej karawany, lecz dziœ, znudzony jej wolnym pochodem, gdyż ma eskortę rzymskiej kohorty, wstaliœmy wczeœniej i puœcili się naprzód. Rabusiów nie potrzebujemy się lękać, majšc sygnet Ilderima, a opieka Boga chroni od dzikich zwierzšt. Ben-Hur skłonił się i rzekł: Sygnet Ilderimazapewnia ci bezpieczeństwo na całej pustyni, a jakże chyżym musiałby być lew, który doœcignšłby tego króla wielbłšdów. Mówišc to, głaskał szyję wiernego zwierzęcia. –Przecież – ozwała się Iras z wdzięcznymuœmiechem – przecież i jemu byłoby przyjemniej zakończyć post; wszak i królowie bywajš głodni. Jeœliœ, młodzieńcze, jest Ben-Hurem, o którym ojciec mój wspominał, a je we wdzięcznej przechowuję pamięci, to wskaż nam drogę do Ÿródła, gdzie będziemy mogli spożyć œniadanie. Ben-Hur nie opóŸnił się z odpowiedziš. –Cierpię wraz z tobš, piękna Egipcjanko. Jeszcze chwilę cierpliwoœci, a będziemy u Ÿródła, u którego pragniesz spoczynku; znajdziesz tam napój równie miły i chłodzšcy, jako u Ÿródeł Kastalii, a teraz spieszmy po twej woli. Ben-Hur sunšł naprzód wraz z przewodnikiem, bo jednš z nieprzyjemnoœci jazdy wielbłšdem jest koniecznoœć przerwania rozmowy. Po jakimœ czasie spuœciło się całe grono podróżnych do wilgotnego parowu, którym przewodnik sprowadził ich aż na dół. Dno parowu było wilgotne od niedawnego deszczu, a œciany zrazu bardzo spadziste; z wolna parów się rozszerzał, a ze skalistych jego œcian spadały bystre potoki. Wreszcie, przeszedłszy wšski przesmyk, weszli podróżni w pięknš dolinę, a tym piękniejszš dla tych, co dopiero opuœcili krainę żółtego piasku. Dla nich ta zielona przystań miała urok odnalezionego raju! Białe wstęgi wijšcych się tu i ówdzie potoków, niby siatka przejrzysta, tworzyły wyspy pełne œwieżej zielonoœci. Kilka oleandrów zabłškało się tu z doliny Jordanu, zdobišc to ustronne miejsce przepychem swych kwiatów. Jedna, samotna palma królowała nad całym otoczeniem; podnóża jednak skałobrosły dzikim winem, w szczelinie zaœ wyrosło drzewo morwowe osłaniajšc tak upragnione Ÿródło. Do tej krynicy wiódł przewodnik podróżnych, na zważajšc na pisk kuropatw i mniejszych œwietniej upierzonych ptaszków, co przed nim pierzchały. Woda tryskała ze szczeliny w skale; wyraŸnie jednak otwór ten pogłębiła czyjaœ ręka, zapewne ta sama, co powyżej Ÿródła wyżłobiła hebrajskimi literami słowo „Bóg ”. Woda płynęła z szumem po głazach mchem obrosłych, tworzšc poniżejniewielkš sadzawkę, czystš jak kryształ. Z tego małego zbiornika wyrwał się potok, co długš wstęgš przepływał dolinę, orzeŸwiajšc trawy i drzewa, póki nie wsišknšł w suchy i spragniony piasek sšsiedniej pustyni. Koło sadzawki znać byłokilka wydeptanych œcieżek, zresztš całš przestrzeń pokrywała bujna trawa, którš przewodnik tak dawno obiecywał i której œwieżoœć upewniała o zupełnym bezpieczeństwie tego ustronia. Konie puszczono na paszę, Etiopczyk pomógł zsišœć Baltazarowi z klęczšcego wielbłšda, a starzec zwróciwszy się ku wschodowi, złożył ręce na piersi i goršco się modlił. – Przynieœ kubek – rzekła niecierpliwie Iras, zwracajšc się do Etiopczyka. Niewolnik przyniósł wnet z namiotu kryształowy kubek, po czym kobieta ozwała się do Ben-Hura: – Usłużę ci. Poszli razem do Ÿródła, a gdy młodzieniec chciał dla niej zaczerpnšć wody, nie pozwoliła na to...lecz sama napełniła kubekwodš, po czym go podała Ben-Hurowi. Nie wypiję – rzekł zarumieniony. Zanim zdołał coœ więcej powiedzieć, zbliżył się Baltazar. –Wiele wdzięcznoœci winniœmy ci, synu Hurów –rzekł poważnie. –Dolina ta jest piękna; trawa, drzewa, cień zapraszajš do spoczynku a Ÿródło lœni jak poruszony diament, sławišc miłoœć Boga. Nie poprzestanę na samej podzięce; chodŸ, usišdŸ z nami i spróbuj naszego chleba. –Pozwól, niechaj ci posłużę – rzekł Ben-Hur, napełniajšc kubek i podajšc go Baltazarowi, który wzniósł oczy z dziękczynieniem. Niewolnik przyniósł obrusy. Obmywszy ręce, usiedli wschodnim sposobem pod tym samym namiotem, co przed laty służył mędrcom na pustyni. Spożywali w dobrej myœli przysmaki wyjęte z pakunków zawieszonych po bokach wielbłšda. Namiot rozłożono u stóp drzewa w pobliżu szumišcego strumienia, cisza była w przyrodzie, liœcie nie drgały, czerwone pnie stały bez ruchu, a wszystko ćmiła perłowa mgła, niby zasłona rozœcielona i wzywajšca do spoczynku. Czasem tylko zabrzęczała pszczoła, lub zapiszczała kuropatwa, szukajšc swych pisklšt. Uroczy spokój doliny, œwieżoœć powietrza, pięknoœćotoczenia i jakaœ jakby œwišteczna i uroczysta cisza wpłynęły widocznie na umysł starca; głos, jego ruchy i cały sposób obejœcia tchnęły łagodnoœciš; ile zaœ razy zwrócił oczy na młodzieńca rozmawiajšcego z Iras, znać w nich było odbłysk litoœci. –Gdyœmy cię spotkali, synu Hura – rzekł przy końcu uczty –twarz twoja zdała mi się być zwróconš ku Jerozolimie. Mogę się spytać, czyli tam wiedzie cię droga? – Tak jest, celem mej podróży jest œwięte miasto. –Muszę szczędzić sił moich i dlatego zapytuję cię, czy nie znasz jakiej krótszej drogi jak na Rabbath-Ammom? –Jest krótsza, przez Gerasę na Rabbath Gilead, ale gorsza; jednak, co do mnie, to jš obieram. –Pełen jestem niecierpliwoœci – rzekł Baltazar –bo od jakiegoœ czasu nawiedzajš mnie sny, a raczej jeden sen, który się często powtarza. Głos jakiœ woła na mnie: Spiesz, wstawaj! Ten, którego od tak dawnaoczekujesz, jest blisko. –Myœlisz, ojcze, o tym, który się urodził Królem Żydowskim? –pytał młodzieniec, patrzšc ze zdziwieniem na Egipcjanina. – Tak. – Nie słyszałeœ nic o nim?? – Nic prócz głosu we œnie. – Tymczasem sš wiadomoœci, które cię ucieszš, jako mnie ucieszyły. Mówišc to, wyjšł Ben-Hur zza sukni list Mallucha, a Egipcjanin wycišgnšł po niego drżšcš rękę. W miarę czytania wzruszenie jego rosło, żyły na szyi krwiš nabiegały. Gdy skończył, wzniósł dziękczynne oczy kuniebu i modlił się ani pytajšc, ani wštpišc. –Jakże łaskawym jesteœ dla mnie, o Panie! – mówił. – Pozwól, abym jeszcze mógł ujrzeć Zbawiciela, oddać Mu czeœć, a potemsługa Twój odejdzie w pokoju! Słowa, zachowanie, dziwna i uroczysta postać modlšcego się wywarły na Ben-Hurze podniosłe wrażenie. Nigdy nie czuł Boga tak rzeczywistym i bliskim; była chwila, w której go czuł jakby obecnym. Wydał mu się to przyjacielem, którego doœćprosić, aby wysłuchał; to ojcem kochajšcym swe dzieci zarówno, –ojcem tak Żydów, jak pogan, ojcem, który czyni zadoœć proœbom wszystkich ludzi. Myœl, że ten Bóg zsyła dla œwi ata Zbawiciela zamiast króla, ukazała się teraz młodzieńcowi w innym i zupełnie nowym œwietle, tak jasno i wyraŸnie, że zdawał się pojmować znaczenie nie tylko poselstwa, ale nawet naturę Bóstwa. Nie mógł więc powstrzymywać się od zapytania: – Czy i teraz, kiedy Król już jest, sšdzisz, iż jest raczej Zbawicielem niż Królem? Baltazar spojrzał nań poważnie, ze wzruszeniem, potem rzekł: –O co właœciwie mnie pytasz Ducha, co byłGwiazdš i wiódł mnie niegdyœ, nie widziałem od dnia, w którym cię spotkałempod namiotem Ilderima; to jest, anim go widział, ani słyszał zmysłami mymi. Wierzę mimo to, że głos słyszany we œnie pochodzi od Niego, innego objawienia nie mam. –Pozwól, abym ci przypomniał ów spór, który między nami powstał –odezwał się Ben-Hur z głębokim uszanowaniem. – Twierdziłeœ wówczas, iż będzie Królem, alenie takim jak Cezar; wierzyłeœ również, żeJego władza będzie raczej duchowš niż œwiatowš. –Jest, jak rzekłeœ –odparł Egipcjanin –i dziœ wierzę tak samo. Jest różnica w naszym zapatrywaniu, ty oczekujesz króla według pojęcia ludzi, ja króla dusz. Zatrzymał się jak człowiek, który nie doœćjasno, nie doœć wyraŸnie myœl pewnš może wyrazić. –Pozwól, synu Hura, abym ci mojš wiarę objaœnił, a może pojmiesz łatwiej, czemu ta Istota, ten Założyciel królestwa, którego pragnę i oczekuję, taki we mnie zapał roznieca. Wyobrażam sobie, że to Królestwo będzie najdoskonalszym dziełem,wyższym nad wszelkie ziemskie i cesarskie królestwa i władze. Kiedy powstało pojęcie duszy, nie mogę ci powiedzieć, prawdopodobnie wynieœli je pierwsi nasi rodzice z owego ogrodu, co był ich pierwszym mieszkaniem. Wiemy też wszyscy, że to pojęcie nigdy się całkowicienie zatarło. Były narody, które je zatraciły; były chwile dziejowe, w którychbladło, słabło; były inne, w których otoczyły je ciemnoœci i mgły. Wtedy Pan w Swej niezmierzonej dobroci zsyłał nam nadzwyczajnych ludzi, by ożywili naszš wiarę i nadzieję. Dlaczego każdy człowiek otrzymał duszę? Przypatrz się, synu Hura, i zastanów chwilęnad koniecznoœciš istnienia duszy. Nie było nigdy czasu, w którym by ludzie myœleli, żedoœć się położyć, umrzeć i nie istnieć więcej; co ważniejsza, nigdy ludzie nie pragnęli takiego zakończenia bytu. Dalej, niebyło nigdy człowieka, który by nie marzył,nie obiecywał sobie jakiejœ lepszwj doli. Pomniki wszystkich narodów protestujš przeciw takiemu pojmowaniu œmierci; posšgi, napisy, dzieje, słowem –wszystko. Najpotężniejszy z naszych egipskich króli kazał wykuć w skale podobiznę postaci; dzień w dzień jeŸdził wraz z orszakiem oglšdać, o ile postępuje dzieło. Nareszcie skończono je, a żaden pomnik, ludzkš rękš wykonany, nie był tak trwały, wielki i nie podlegajšcy zniszczeniu. Co więcej, olbrzymi kolos miał rysy i wyraz króla. Czyż nie możemy przypuszczać, iż ten potężny władca mógł wówczas powiedzieć: Niech przyjdzie œmierć! Bo zaiste i za grobem żyć będę. – Życzenie to spełniło się, a pomnik stoi dodziœ, jak stał wówczas. I jakim jest to życie pozagrobowe, które sobie tak zapewnił? To tylko pamięć ludzka!Sława tak przemijajšca, jak œwiatło księżyca, co ten pomnik oœwieca; historia wykuta w kamieniu i nic więcej. A z królem...cóż się stało z królem? W grobach królewskich jest zabalsamowane ciało, co niegdyœ było jego ciałem. Nie jest to zaprawdę obraz tak piękny, jak ten, co stoiw pustyni. Gdzież jednak synu Hura, jest król? Dwa tysišce lat temu, jak żył, tak jaki ja. Czyliż ostatnie jego tchnienie było jego końcem? Gdybym na to pytanie œmiał odpowiedzieć m. oX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żçPtc!čÄěb!é°.c"€ęŢ,Ýc"ëť;ˇ"twierdzšco, obraziłbym Boga. Wierzę więc w życie po œmierci, będšce dalszym cišgiemnaszego życia na ziemi, w życie rzeczywiste nie tylko w pamięci œmiertelnych; słowem, otrzymujemy, gdy żyć zaczynamy, duszę nieœmiertelnš. W tymjest koniecznoœć rzeczy. Ale na teraz zostawmy na uboczu to pojęcieo koniecznoœci, a zastanówmy się raczej, jak myœl nieœmiertelnoœci słodkš jest pociechš temu. co żegna tę ziemię. Wobec niej. gdzież jest strach przed zgonem? Wszak zmienimy gorsze na lepsze; pogrzebanie zaœ, to nasienie, z którego nowe wyroœnie życie. Patrz na mnie. wiek osłabił moje siły, jestem zmęczony, stary,znękany. Przypatrz się zniszczonej twarzy,posłuchaj ostrego i chrypliwego głosu, ileższczęœcia dla mnie w obietnicy, że gdy gróbsię otworzy, aby pokryć zniszczonš duszy mojej powłokę, otworzš się niewidzialne podwoje, który jest pałacem Boga. otworzšsię szeroko, aby przyjšć mnie, mojš uwolnionš, nieœmiertelnš duszę! Czemuż nie jestem zdolny wypowiedzieć zachwytu, która z doczesnoœci przejdzie w wiecznoœć! Nie waż się mówić mi. że tej wiecznoœci nie znam, bo tyle wiem, i to mi wystarcza, że mieć duszę, to mieć udział w boskich przymiotach, to st ać się doskonałš istotš, która już nie popełni nic niegodnego, pył ziemskiej zmazy nie dotkniejej, lżejszš jest od powietrza, przezroczystszš niż œwiatło, a życie jej – czystoœciš. Po cóż, wiedzšc tyle, synu Hura, mam dalejz sobš czy z tobš wieœć spór o resztę, o kształt duszy, jej mieszkanie, czyje i pije, czy ma skrzydła, a ubiera się w to lub owo? Zaiste? Po co to czynić? Czemu raczejnie wierzyć Bogu? Wszelkie piękno tego œwiata z Jego pochodzi ręki, œwiadczšc o doskonałoœci Jego samego. On jest twórcš wszelkiego kształtu. On stroi lilię, ubarwionš różę. skrapla kwiaty rosš. jego dziełem jest harmonia w przyrodzie, bo on jš z tysišca dŸwięków złożył. Jednym słowem, On stworzył nasze życie doczesnei dał mu pewne warunki, które dla mnie sš doczesnym zadatkiem przyszłoœci, której oczekuję z zaufaniem dziecięcia; Jemu polecam mš duszę i jej życie po œmierci, gdyż On kocha mnie. Tu zatrzymał się czcigodny starzec, pijšc podanš wpierw przez Ben-Hura wodę, a ręka, którš podnosił kubek do ust, drżała; Iras i młodzieniec dzielili jego uczucia w milczeniu. Œwiatło zaczęło działać na umysł Izraelity, zaczynał lepiej pojmować,że królestwo czysto duchowe mogło być ważniejsze dla ludzkoœci niż ziemskie, a zesłanie Zbawiciela było stokroć godniejszym darem Bożej ręki, niż gdyby dał ziemi najpotężniejszego króla. –Mógłbym cię jeszcze zapytać –mówił Baltazar dalej –czy to życie tak krótkie i pełne utrapień, lepsze jest od życia doskonałego i wiecznego duszy? Zadaj sobieto pytanie i pomyœl nad nim, a mianowicie zapytaj, które z nich lepsze, choćby oba równie były smętnymi, czy życie, co trwa godzinę. czy to, co trwa rok. Idšc dalej, zwróć się do ostatecznego pytania: czymże jest siedem lub osiem dziesištek lat w porównaniu z wiecznoœciš? Rozmyœlajšc w ten sposób, dojdziesz do zrozumienia tego rzeczywistego faktu, o którym chcę mówić i który mi się najsmutniejszym w swych skutkach wydaje.Faktem tym jest zupełne zapomnienie ludzkoœci o życiu duszy. Gdzieniegdzie spotkasz filozofa, który mówić będzie o duszy i postawi prawidło, które nic z wiaršnie majšc wspólnego, nie uzna duszy za odrębnš od ciała istotę, a tak on sam jak i jego zwolennicy pozostanš w ciemnoœciach. Wszelkie żyjšce stworzenie ma umysł stosownie do swych potrzeb rozwinięty; zastanowiłeœ się kiedy nad tym szczegółem, że jeden tylko człowiek może obmyœlić swš przyszłoœć? Wierzę, że Bóg dajšc nam tę zdolnoœć, chciał wskazać, żeœmy do lepszego stworzeni życia, i właœnie nadzieja jest największš potrzebš naszego bytu. naszej natury. A jednak, jakże, niestety, upadła ludzkoœć! Żyjš z dnia na dzień, jak gdyby teraŸniejszoœć wszystkim była i mówiš: „nie ma życia po œmierci; zresztš, gdyby nawet było. to nic o nim nie wiemy, czegóż się troszczyć? ”Toteż, gdy œmierć ich zaskoczy, wołajšc: „chodŸ! ”nie posišdš zaprawdę zagrobowej rozkoszy dla swej niegodziwoœci. Biada im, bo ostatniš szczęœliwoœciš człowieka, to wieczne życie z Bogiem. Ach! Czemuż, synu Hurów. mówić to muszę! Czemuż ludzie oddani ziemskiemu życiu, zapominajš o niebieskim i przyszłym i chcš być jak zwierzęta? Na koniec, powiem ci jeszcze, amoże zrozumiesz, co znaczy być zbawionym; powiem z całym przeœwiadczeniem, że nie dałbym jednej godziny życia wiecznego za tysišc lat życia na ziemi. Egipcjanin, mówišc to, zdawał sięzapominać o swym otoczeniu i oderwał się od wszystkiego, co ziemskie. Życie na ziemi ma swoje zagadnienia – mówił po chwili odpoczynku –i sš ludzie, cotrawiš dni żywota swego nad ich rozwišzaniem – czymże sš one wobec zagadnień póŸniejszych? Cóż się równać może ze znajomoœciš Boga? Wnet dla mnie nie będzie tajemnic! Najsubtelniejsze i najstraszniejsze zostanš odsłonięte! Potęga, przed którš drżymy, puste miejsca napełnione ciemnoœciš i nicoœciš, co trwożšœwiat, przestanš być straszliwe. Wszystkie przepaœci będš otwarte, napełni je Boża wiedza, ujrzę chwałę Boga, dotknę się wszelkich rozkoszy i odrodzę się w mej istocie. Skoro godzina nadejdzie, powie Pan:PójdŸ w moja służbę na zawsze! – Spełniš się me pragnienia, wszelkie marzenia i rozkosze tego życia nie zaważš tyle, co brzęk małych dzwoneczków. Tu wstrzymał się Baltazar, jakby dla odpoczynku i jakby zapomniał o wszystkim. –Daruj, synu Hurów –cišgnšł dalej, pochylajšc głowę z powagš – daruj, żem zbyt długo mówił. Chciałem cię pobudzić dorozmyœlania nad życiem duszy, nad warunkami tego życia, jego pięknoœciš i dostojnoœciš. Radoœć, co takiej myœli towarzyszy, uniosła mnie i zapragnšłem choć nieudolnie odkryć powód mej wiary. Czemuż nie dano mi lepiej tego uczynić? ! Tak, synu Hurów, szukaj sam prawdy, zważnajpierw doskonałoœć istnienia, które nam po œmierci zgotowano; rozważ uczucia i postanowienia, które myœl ta wzbudzi w twym serce. Rozważ je, mówię, gdyż będš one drżeniem twej własnej duszy, usiłujšcej cię naprowadzić na prawdziwš drogę. Rozważ, że życie po œmierci jest dlatego tak ciemne, aby usprawiedliwić nazwę, którš mu dajemy, zwšc je utraconym œwiatłem. Tak, szukaj tego œwiatła; a gdy je znajdziesz, ciesz się, synu Hurów, ciesz, się, jak ja się raduję, choć jestem nieudolny. Wtedy bowiem, wtedy dopiero zrozumiesz, że większym będzie darem przyjœcie tego Zbawiciela dusz, niż zesłanie Króla. Wtedy Ten, na którego spotkanie dšżymy, będzie w twych myœlach obecny niejako wojownik z mieczem, ani monarcha z koronš. A teraz pozwól, że zadam jeszcze jedno proste pytanie: Jakże Go poznamy? Jeœli dotšd myœlisz, że będzie królem jak Herod, to będziesz oczekiwał człowieka odzianego w purpurę i z berłem w ręku. Innym jest Ten, którego z utęsknieniem oczekuję. Postać Jego skromna, podobna do innych ludzi we wszystkim, a znak, po którym Go poznam, nie będzie również nadzwyczajny, ale wskaże mnie i całemu rodowi ludzkiemudrogę do żywota wiecznego, do żywota czystego, pięknego, żywota duszy! Cisza panowała wokoło; przerwał jš po chwili Baltazar, mówišc: –Wstańmy i idŸmy dalej. Słowa, które rzekłem, zbudziły niecierpliwoœć ujrzenia Tego, o którym zawsze myœlę; a jeżeli zanadto was naglę, ciebie, synu Hurów, i ciebie, córko moja, darujcie mi i zrozumciemš tęsknotę. Na znak starca, niewolnik przyniósł wino wbukłaku. Napiwszy się strzepnęli serwety i wstali. W czasie, kiedy niewolnik rozbierał namiot i pakował rzeczy, umyli ręce i wkrótce ruszyli w drogę ku głównemu traktowi. Wnet też dogonili karawanę i przyłšczyli się do niej. Jednakże Baltazar poczšł się wolnym jej pochodem niecierpliwić i postanowił ze swoim towarzystwem ruszyć naprzód. ROZDZIAŁ XXXIV Trzeciego dnia drogi, znajomi nam podróżni zatrzymali się w samo południe u rzeki Dżabok, gdzie już zastali ze stu lub więcej ludzi odpoczywajšcych wraz ze zwierzętami. Zaledwie usiedli, zbliżył się donich jeden z podróżnych z dzbanem wody i częstował ich. Przyjęli i podziękowali za uprzejmoœć, ale nieznajomy przypatrujšc się wielbłšdowi, zagadnšł: Wracam od Jordanu, gdzie zebrało się wielu ludzi z dalekich stron przybyłych, ale na próżno bytam szukać równie pięknego zwierzęcia. Szlachetne to zwierzę: czy mogę zapytać, jakiej rasy? Baltazar zaspokoił ciekawoœć podróżnego, po czym szukał kędy by spoczšć: Ben-Hur, ciekawszy i żywszy pytał dalej: gdzie gromadzi się lud nad Jordanem? – Pod Betabara. – To odludne pustkowie – rzekł Ben-Hur – nie wiem co tam może przycišgać ludzi. – Widzę – odparł nieznajomy – że z dalekajesteœcie, kiedy wam obca dobra nowina. – Jaka nowina?? Przybył człowiek z pustyni – œwięty to mšż – na ustach jego dziwne brzmiš słowa, a głosi naukę, którš zachwyca wszystkich. Mieni się synem Zachariaszowym i mówi, że jest wysłańcem Mesjasza. Nawet Iras słuchała z zajęciem tej mowy.–Mówiš o tym Janie, że całe dzieciństwo przebył na pustyni, w jaskini koło Engadi, modlšc się i żyjšc wstrzemięŸliwiej od Eseńczyków. Ponieważ tłumy idš go słuchać, gdy mówi, i ja tam poszedłem z innymi. – Czy ci, których tu widzimy, byli z tobš? – Wielu wraca stamtšd, wielu tam dšży. – Czego ów mšż naucza?? –Głosi nowš naukę, naukę, której nigdy nie słyszano w Izraelu –tak mówiš wszyscy. On zwie jš wezwaniem do pokuty i chrztu. Rabini nie wiedzš, co z nim poczšć, a cóż my wiedzieć możemy? Jedni pytali go, czy jest Chrystusem? Inni, czy Eliaszem? On zaœ wszystkim odpowiada: Jam głos wołajšcego na puszczy. Czyńcie prostymi œcieżki Pana. Gdy nieznajomy chciał odejœć, towarzysze podróży wstrzymali go, a Baltazar rzekł: Cny mężu, powiedz nam, kędy znajdziemy kaznodzieję, a raczej, kędyœ go zostawił? – Tam, w pobliżu Betabara. –Kimże może być ten kaznodzieja – mówił Ben-Hur do Iras – jeœli nie wysłannikiem naszego króla? Baltazar wstał z błyszczšcymi oczami, jakby nowe wstšpiło w niego życie. – Spieszmy, nie czuję zmęczenia. Wstali i spieszyli, aż zatrzymali się na nocleg na zachód od Ramath-Gilead. –Jutro wstaniemy rychło, synu Hura – rzekł starzec, idšc na spoczynek. –Zbawiciel przyjœć może, a nas tam nie będzie. Nazajutrz około trzeciej godziny, wyszli z wšwozu, który się cišgnie wzdłuż góry Gilead i znaleŸli się na pustym stepie, na wschód od œwiętej rzeki. Po drugiej stronieujrzeli górnš częœć wzgórz jerozolimskich, porosłych drzewami palmowymi, cišgnšcychsię aż do wzgórz Judei. Serce Ben-Hura zabiło żywiej, bo spostrzegł, że już sš w pobliżu brodu. – Ciesz się Baltazarze – rzekł – bo prawiejuż jesteœmy u celu. Przewodnik przynaglał wielbłšda i wnet ujrzeli namioty, chaty i powišzane juczne zwierzęta; u rzeki po obu brzegach stało mnóstwo ludzi. To zgromadzenie znaczyło, że kaznodzieja mówi właœnie. Nasi podróżnipragnęli nie opuœcić sposobnoœci i pospieszali, o ile się dało. Niestety, zaledwie się zbliżyli, tłum słuchajšcy zaczšł się w różne rozpierzchać strony. Czyżby przybyli za póŸno? –Stańmy tu –rzekł Ben-Hur do Baltazara, załamujšcego z rozpaczy ręce – może prorok tędy pójdzie. Ludzie, którym dane było słyszeć kazanie, tak byli tym, co słyszeli, zajęci, że albo o tych wzniosłych rzeczach myœleli, lub o nich rozmawiali, nie zwracajšc bynajmniej uwagi na nowo przybyłych. Setki ludzi minęły naszych znajomych obojętnie, którzy poczęli już wštpić, czy tym razem usłyszš lub ujrzš kaznodzieję, gdy nagle zobaczyli przed sobš idšcego ku nim człowieka tak dziwnie wyglšdajšcego, że najego widok zapomnieli o wszystkim. Postać ta zdawała się zrazu pospolita, niezgrabna, nawet dzika. Bujne, w zgmatwanych kędziorach spadajšce włosy przysłaniały twarz wychudłš i żółtš jak pergamin. Oczy jego dziwnym pałały blaskiem. Suknia, z wielbłšdziej sierœci utkana, zwieszała się z lewego ramienia ażpo kolana, odsłaniajšc ramię prawe. Pas z niewyprawionej skóry ugniatał mu biodra, abosymi nogami stšpał po skalistym gruncie. Od pasa wisiał skórzany woreczek, w ręku trzymał sękaty kij, co mu służył do podpierania się. Ruchy jego były szybkie, pewne i dziwnie ostrożne, a raczej przezorne. Co chwilę odgarniał z czoła grube i twarde włosy, jakby mu przeszkadzały w widzeniu kogoœ, kogo oczekiwał. Piękna Egipcjanka przypatrywała się synowipuszczy ze zdziwieniem, jeœli nie ze wstrętem. Podnoszšc zasłonę hondahu, rzekła do Ben-Hura, jadšcego tuż na koniu: – Czyżby to był wysłannik twojego króla??– To nazarejczyk – odparł, nie podnoszšc wzroku. Prawdę rzekłszy, sam był od niej nie mniejrozczarowanym. Znał on wprawdzie ascetycznych mieszkańców En-gadi, znał ich obojętnoœć na œwiatowe względy i stosunki. Wiedział, że zwykli robić œluby, odprawiać pokuty dręczšce ciało i oddzielaćsię zupełnie od reszty ludzi, jakby zgoła innej byli natury. Wiedział zresztš i był przygotowany, iż ujrzy kaznodzieję, który sam siebie zwał „Głosem na puszczy ”, spodziewał się jednak, że wysłaniec króla będzie nosił jakiœ znak jego potęgi. Teraz patrzšc na tę dziwacznš postać, przypomniał sobie mimowolnie owe szeregi wytwornych dworaków w pałacach Cezara. Nic więc dziwnego, że zakłopotany, zmieszany, zawstydzony, zaledwie zdołał odpowiedzieć: – To nazarejczyk!! Całkiem inne były uczucia Baltazara. On wiedział dobrze, że drogi boskie nie sš drogami ludzkimi, ani takimi, jakby je ludziemieć chcieli. On widział Zbawiciela jako dziecię w żłobku położone, a silna wiara przygotowała jego umysł na pojęcie prostoty i ubóstwa obok boskoœci...Siedział więc starzec w milczeniu i jakby w zachwycie, ze złożonymi na piersiach rękami, a czasem tylko cichš modlitwš poruszały się jego wargi. Nie, on nie oczekiwał króla! W chwili tak dla nowo przybyłych ważnej i tak w rozmaity sposób wzruszajšcej ich serca, opodal od nich nad rzekš siedział nakamieniu jakiœ zamyœlony człowiek –może rozmyœlał o zasłyszanej nauce. Teraz wstał i zdawał się dšżyć ku nazarejczykowi, który zbliżał się ku wielbłšdowi Baltazara. Obaj, kaznodzieja i nieznajomy, szli ku sobie, a gdy jakieœ dwadzieœcia kroków ich rozdzielało, wtedy pierwszy zatrzymał się,odsunšł rękš włosy z oczu, a spojrzawszyna nieznajomego, wycišgnšł ku niemu rękę,jakby dla zwrócenia nań uwagi obecnych. Idšc za tym ruchem, tłum poczšł gromadzić się na nowo, zapanowała cisza, co widzšc nazarejczyk, z wolna podniósł laskę, którš trzymał w ręku i wskazał niš zbliżajšcš się postać. Wszyscy, którzy dotšd tylko słuchali, zwrócili oczy we wskazanym kierunku. Baltazar i Ben-Hur ulegli bezwiednie temu samemu natchnieniu i utkwili wzrok w nieznanym mężu. Obaj odnieœli silne wrażenie, ale każdy w innym stopniu i odmiennym znaczeniu. Zbliżał się ku nim z wolna; wzrost jego œredni, postawa szczupła i delikatna; ruchyspokojne, jak zwykle u tych, co się ważnymi zajmujš myœlami. W szczególnej harmonii z jego całš postaciš było ubranie,składajšce się z szaty spodniej, do kostek sięgajšcej, o długich, obszernych rękawach, i z drugiej wierzchniej sukni, zwanej talitem. Na lewym ramieniu niósł zawój, a czerwona opaska, służšca do przytrzymywania zawoju na głowie, zwieszała się po boku. Prócz opaski, czyli zawišzki, i niebieskiej wšskiej obwódki u dołu talitu, całe ubranie było z płótna, pożółkłego od pyłu z drogi. Zdobił je jeszcze sznur z kutasami, stosownie do zwyczaju rabinów, prawem przepisanego, również niebieskiego koloru, oznaczajšcego godnoœć rabina, czyli nauczyciela. Zwykłe sandały chroniły nogi, i nie miał ani pasa, ani worka, ani nawet laski. Na te zewnętrzne odznaki patrzyli trzej widzowie przelotnie, o ile nie dotyczyły głowy i oblicza, szczególnie oblicza, co było niejako Ÿródłem uroku, któremu mimowoli ulegli wszyscy. Głowa zdawała się być otoczona œwiatłem pogodnego nieba; okrywały jš długie, w łagodnych kędziorach spadajšce włosy, przedzielone ponad czołem, a mienišce się barwš orzechowš ze złotawym odblaskiem. Pod szerokim czołem, otoczone ciemnymi brwiami œwieciły oczy, duże, ciemno niebieskie, a długie rzęsy, jakie tylko u dzieci widzimy, nigdy u mężczyzn, dodawały spojrzeniu niewypowiedzianie łagodnego i tkliwego wyrazu. Czy rysy tegoeć m. oX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żěPŇc"í"$;"îFËc#€ď& c#đž3Ě V#oblicza były greckie, czy izraelskie, trudnorozstrzygnšć. To tylko pewna, że łagodnoœćoczu, bladoœć cery, odbłysk włosów i miękka, falisto na piersi spadajšca broda, dziwnie ludzkie przycišgały serca. Cała jego postać była przyjemna, wzbudzajšca zaufanie i robiła wrażenie skończonej pięknoœci. Z wolna zbliżał się nieznajomy ku trzem znanym nam osobom. Ben-Hur konno, z włóczniš w ręku. mógł był najpierw zwrócić uwagę Króla; tymczasem zbliżajšcysię patrzył w niebo, nie zdawał się spostrzegać ani jego, ani Egipcjanki, lecz gdy się zbliżał, wzrok Jego spoczšł na Baltazarze. Cichoœć panowała wokoło, przerwał jš jedynie nazarejczyk, który z rękš wycišgniętš ku nadchodzšcemu, zawołał uroczystym i donoœnym głosem: Oto Baranek Boży, oto który gładzi grzechyœwiata! (J I 29) Głos ten wstrzymał odchodzšcych; stanęli jak wryci i czekali, co nastšpi. Dziwne i niezrozumiałe wyrazy przejęły obecnych mimowolnym szacunkiem. Baltazara zaœ wzruszyły do głębi. Starzec czuł to wyraŸnie, że dane mu było ujrzeć raz jeszcze Zbawiciela œwiata. Niezłomna wiara, która go już tylu łaskami obdarzyła, zamieszkujšc w jego sercu, dała mu w tej chwili łaskę widzenia Tego, którego niedołężne oczy jego towarzyszy nie były godne podziwiać; słowem, widział i poznał tego, którego szukał. Byłże to cud? Wolno go nazwać zdolnoœciš duszy, co wyrosła wœród innych okolicznoœci, a tym samym wniknęła w zaœwiatowe krainy; wolno przypuszczać, że zasłużył na takš nagrodę życiem przykładnie œwiętym, życiem zaprawdę cudownym. Doœć, że dane mu było oglšdać ideał swej wiary w doskonałym kształcie, z obliczem, w wiekuiubraniu, jakie temu ideałowi odpowiadały. Co za szczęœcie, co za radoœć! Do spełnienia wszelkich marzeń starca potrzeba tylko jeszcze wzajemnego spojrzenia i zrozumienia. Jedno już się stało, bo wzrok nieznanego spoczšł na sędziwym obliczu Mędrca, gdybyż jeszcze znalazło się drugie, co by zarazem było potwierdzeniem jego wiary. Życzeniu stało się zadoœć, bo właœnie, jakby dla upewnienia drżšcego Egipcjanina, nazarejczyk powtórzył okrzyk: – Oto Baranek Boży, oto który gładzi grzechy œwiata! Na te słowa padł Baltazar na kolana, nie potrzebujšc innego tłumaczenia. Nazarejczyk zdawał się to wiedzieć, bo odwrócił się do otaczajšcych i mówił dalej:Ten to jest, o którym powiadałem. Idzie zamnš Mšż, który stał przede mnš, i pierwejbył niż ja. A jam Go nie znał; ale aby był objawiony dla Izraela, dlategom ja przyszedł, chrzczšc wodš. I widziałem Ducha zstępujšcego jako gołębia z Nieba i został na Nim. A jam Go nie znał; ale którymię posłał chrzcić wodš. Ten mi powiedział: Na którego ujrzysz Ducha zstępujšcego i na nim zostajšcego, Ten jest, który chrzci Duchem Œwiętym. A jam widział i dałem œwiadectwo, że Ten jest Syn Boży. (J I 30 – 34)) – To On!! To On! – wołał Baltazar z załzawionymi oczyma i padł w omdleniu. Cały ten czas przypatrywał się Ben-Hur nieznajomemu z całkiem innym uczuciem. Podziwiał delikatnoœć i czystoœć rysów jegotwarzy, zamyœlony wyraz, czuły, pokorny iœwięty. Nie był w tej chwili zdolny pochwycić innej myœli, innego pytania, jak tylko: kto jest ten człowiek? Mesjasz, czy król? Nigdy dotšd nie widział człowieka, który by mniej po królewsku wyglšdał, jak ten. Czyż można, patrzšc na tę spokojnš, łagodnš postać, myœleć o wojnie, o zdobyczach? Sama myœl o tym zdawałaby się Mu ubliżać! Pod wpływem tych myœli rzekł w swym sercu: tak, widzę dziœ wyraŸnie, że Baltazar miał słusznoœć, a Simonides był w błędzie. Człowiek ten nie przyszedł wznieœć tronu Salomona, brak mu zdolnoœci Heroda, a gdyby miał nawet być królem, to nie większego od państwa rzymskiego. W tych myœlach Ben-Hura nie było jeszcze postanowienia, były one raczej wrażeniami i nie przeszkadzały dalszemu przypatrywaniu się tak pięknej i cudownej bšdŸ co bšdŸ postaci. Po chwili pamięć jego zbudziła się i prawie mimo woli pomyœlał: Gdzieœ, kiedyœ widziałem to oblicze, ale gdzie? – Spojrzenie to, tak pełne litoœci i miłoœci, spoczywajšce teraz na Baltazarze,kiedyœ spoczęło już i na nim. Zrazu mglisto,drżšco, wreszcie jasno, jakby odblask słońca, stanęła mu przed oczami owa chwila, gdy go straż rzymska wiodła przezNazaret na galery; drgnšł cały, a tajemniczy głos wołał mu w duszy: Oto ręce, co mnie dŸwignęły, gdym ginšł! – Tak, twarz ta, to jedna z tych co mu towarzyszyła zawsze, co zawsze tkwiła mu w pamięci. Wzruszenie owładnęło nim i nic nie słyszał ze słów kaznodziei, prócz tych ostatnich, cudownych wyrazów, które po wszechœwiecie brzmiš dotšd: – Ten jest Syn Boży!! Ben-Hur zsiadł z konia, chcšc oddać czeœć swemu dobroczyńcy, wtem zatrzymał go głos Egipcjanki, wołajšcej: pomóż, synu Hura bo ojciec mój umiera! Stanšł, spojrzał wokoło i pospieszył na ratunek. Podała mu kubek, z którym pobiegł po wodę do rzeki, zostawiajšc niewolnikowi trud dŸwignięcia Baltazara i skłonienia wielbłšda, aby uklškł. Po jakimœ czasie odzyskał Baltazar przytomnoœć, a wycišgnšwszy ręce przed siebie, pytał słabym głosem: Gdzie On? – Kto?? – zapytała Iras. Twarz Baltazara œwieciła błogoœciš zaspokojonego życzenia, gdy mówił: – On, Zbawiciel, Syn Boga, którego znów oglšdałem. – Czy i ty temu wierzysz?? – pytała Ben-Hura. – Czas to pełen cudów, czekajmy! – odparł. Dnia następnego słuchali znów kazania Chrzciciela, gdy nagle przerwał mšż puszczy tok swej mowy i zawołał, schylajšc głowę: – Oto Baranek Boży!! Wszyscy spojrzeli w stronę wskazanš, a tam stała ta sama co wczoraj postać. Gdy Ben-Hur patrzył na tę wiotkš istotę, cudne oblicze, tchnšce miłosierdziem i słodyczš, pełnš smutku, pomyœlał: – Ma słusznoœć Baltazar, ale może nie mylisię Simonides. Czy Zbawiciel nie mógłby byćikrólem? Wœród tych myœli zapytał swego sšsiada: – Kim jest ten człowiek?? Zapytany rozeœmiał się szyderczo i rzekł: – To syn cieœli z Nazaretu. ROZDZIAŁ XXXV – Estero, Estero! każ mi przynieœć wody! – Nie wolałbyœ wina, ojcze? – Niech dadzš jedno i drugie. Działo się to w letnim domu na dachu pałacu Hurów w Jerozolimie. Stojšc przy balustradzie, patrzyła Estera na podwórze;wnet spełniła polecenie ojca, powierzajšc je stojšcemu tam słudze. Tymczasem drugi sługa wszedł na dach i kłaniajšc się z szacunkiem, rzekł: – Oto pismo dla pana – i oddał zwój płótnem obcišgnięty i zapieczętowany. Działo się to 21 marca, prawie trzy lata odowej chwili, kiedy Chrzciciel dał œwiadectwo Synowi Bożemu w Betabera. W przecišgu tego czasu Malluch odkupił od Pontskiego Piłata dom rodziny Hurów, na wyraŸne żšdanie Judy. który nie mógł dłużej znieœć, aby gniazdo rodzinne stało pustkš. Naturalnie, że cały gmach musiał ulec przebudowaniu, zmieniono drzwi, podwórza, schody, pokoje i dachy. Tak więcpałac przybrał nowe kształty, a nie tylko, że nie zostało żadnych œladów owych tak zgubnych dla rodziny okolicznoœci, ale jeszcze urzšdzono go piękniej i zbytkowniejniż dawniej. Wszędzie znać było gust właœciciela wykształcony pobytem w willi pod Misenum i w rzymskiej stolicy. Nie trzeba z tego wnioskować, że Ben-Hur publicznie ogłosił się właœcicielem, czas bowiem nie był jeszcze po temu. Dotšd zajmował się pracami przygotowawczymi w Galilei, czekajšc zawsze na Nazarejczyka, który mu się co dzień więcej zagadkowš wydawał istotš. Cuda, niemal w obecnoœci młodzieńca spełniane, budziły w jego sercu cišgłe wštpliwoœci, tak co do charakteru, jak posłannictwa tego, co miał być królem. Czasem dla wytchnienia przybywał tajemniedo œwiętego miasta i ojcowskiego domu, alezawsze jako obcy i goœć. Odwiedziny te nie były tylko odpoczynkiem po pracy, Baltazar i Iras zajmowali bowiemjedno ze skrzydeł pałacu. Córa mędrca jeszcze trzymała go w więzach uczucia, cowyglšdało jak czary, podczas gdy Ballazar,coraz słabszy fizycznie, porywał go jak dawniej zapałem wymowy, ile razy mówiono o bóstwie Cudotwórcy, od tak dawna oczekiwanego. Simonides i Estera przybyli przed kilku dniami z Antiochii; ciężka to była podróż dlakupca, bo przebył jš w lektyce, do dwóch umocowanych wielbłšdów, te zaœ nie zawsze szły równo. Mimo przebytych trudów, zdawał się teraz nie posiadać z radoœci, że dane mu było ujrzeć raz jeszcze rodzinne strony. Zachwycał się widokiem z dachu i większš częœć dnia tam przepędzał w krzeœle podobnym do tego, cozostało w domu na wybrzeżu Orontesu. Lekki wietrzyk przynosił mu tu wonie wzgórz, które znał tak dobrze, oddychał nimi z całych piersi, przypatrujšc się biegowi słońca od wschodu do zachodu. Esterę miał przy boku, czuł się więc szczęœliwym i jakby w pobliżu nieba i tych miejsc, gdzie przebywała kiedyœ nigdy niezapomniana pierwsza Estera, kochanie jego młodoœci, a z biegiem lat coraz droższa żona. Mimo tylu wspomnień nie zapomniał spraw handlowych, co dzień goniec przynosił raporty od Sanbalata, który prowadził dom w Antiochii. Co dzień wyjeżdżał drugi goniec z Jerozolimy i wiózł najdrobniejsze wskazówki, usuwajšce zachodzšce wštpliwoœci, bo Simonides umiał przewidzieć wszelkie wypadki, prócz tych, które Wszechmocny zakrył przed oczami ludzi. Gdy Estera, spełniwszy polecenie, wracała ku ojcu, promień słońca, padajšcy ukoœnie na błyszczšcš posadzkę dachu, oœwiecił jš łagodnie i niepodobna było nie przyznać, żebyła pięknš w rozkwicie kobietš. Wzrost jejbył wprawdzie niewielki, ale kibić nader kształtna, główka zgrabna, twarz o regularnych rysach i cerze różowej z wyrazem pełnym rozumu i odblaskiem poœwięcajšcego się serca –jednym słowem,była to kobieta godna kochania, bo miłoœć była tłem jej życia. Spojrzała na zwój, przystanęła i przypatrzyła się drugi raz dokładniej; krew uderzyła jej do twarzy, gdy spostrzegła pieczęć Ben-Hura i spiesznie odeszła w przeciwnš stronę. Simonides trzymał zawiništko chwilę; obejrzawszy pieczęć, złamał jš i oddał pismo córce. – Czytaj!! –rzekł. Patrzył na niš w tej chwili, a wyraz niepokoju przebijał na jego twarzy. – Widzę, Estero, że wiesz od kogo to pismo. – Tak, od naszego pana. Mimo nieœmiałoœci patrzyła mu w oczy szczerze. – Kochasz go, Estero? – rzekł spokojnie. – Tak. – Pomyœlałaœ nad tym, co robisz? –Chciałam o nim nie myœleć inaczej, mój ojcze, jak o panu, z którym wišżš mnie powinnoœci, ale było to nad moje siły. –Dobra jesteœ, dobra jesteœ, jak była matka twoja – rzekł, zapadajšc w myœlach; po chwili dopiero wyrwał go z zamyœlenia szelest rozwijanego pergaminu. –Niech mi przebaczy Pan, iż złorzeczę Jego natchnieniu – ale miłoœć twa nie byłaby wzgardzona, gdybym utrzymał w mym posiadaniu wszystko, jak miałem do tego prawo – bo wielka jest siła pieniędzy. –Gorzej byłoby dla mnie, gdyż nie będšc godnš jego spojrzenia, nie miałabym na pocieszenie tej słusznej dumy, którš mnie twe postępowanie natchnęło. Mamże czytać? – Wstrzymaj się – rzekł – pozwól, abym dla twego dobra powiedział nawet i to, co ci może być najboleœniejsze. Gdy razem dŸwigniemy, lżejszym stanie się ciężar. Serce swoje oddał pewnej kobiecie! – Wiem – odparła spokojnie. –Usidliła go Egipcjanka – mówił dalej –posiada przebiegłoœć swego narodu, jest pięknš, chytrš i zalotnš; serca nie ma wcale, jak nie majš go jej rodaczki. Córka, która uršga ojcu, napełni zgryzotš dni męża. – Albo tak czyni?? –Baltazar jest mšdrym i chociaż poganin, dziwnych łask dostępuje od Pana; zapał jego wiary zaszczyt mu przynosi, córka zaœ szydzi z niego. Słyszałem jak o nim mówiła wczoraj: „Błędy młodoœci się przebacza, starcom przystoi mšdroœć, ale gdy jej się pozbędš, niech zstępujš do grobu ”. Okrutna to mowa, godna Rzymianki; słyszšc jš, mimo woli pomyœlałem, iż osłabienie podobne jak u Baltazara przyjdzie kiedyœ i na mnie – ktowie, czas ten może już bliski. – Ale ty, Estero, nigdy słów podobnych nie powiesz omnie – nie. nigdy nie rzeczesz: niech zstępuje do grobu. Nie darmo matka twa była córkš Judy. Estera słuchała tych słów ze łzami, a upewniajšc go, rzekła: – Jam mej matki dziecię. – Tak, jesteœ jej godna boœ dla mnie tym, czym œwištynia Salomonowi. Po chwili milczenia położył rękę na jej ramieniu i rzekł: –Gdy Egipcjankę pojmie za żonę, wnet pomyœli o tobie z żalem i tęsknotš, bo wtedy zrozumie, czego dziœ nie widzi, że jest tylko narzędziem w jej ręku. Ona marzy o wielkoœci, Rzym zaœ jest celem tych marzeń; on jest dla niej synem duumwira Ariusza, nie Hura, księcia Jerozolimy. Estera nie próbowała nie wierzyć tym słowom, tym mniej zaprzeczyć; przeciwnie, czujšc iż sš sprawiedliwe, zawołała: – Ratuj go, ojcze! jeszcze nie za póŸno! Kupiec uœmiechnšł się z powštpiewaniem i rzekł: – Tonšcego można ocalić, ale zakochanego nie uratuje nikt i nigdy. –Mój ojcze, masz wpływ na niego. Zważ, że on sam na œwiecie. Ostrzeż go przed niebezpieczeństwem; powiedz mu, jakš jest. –Być może, że zdołałbym go od niej odwrócić, czyż przez to zwróci się ku tobie? Nie! – tu przymknšł powieki. –Jam sługa, jak byli pokoleniami całymi ojcowie moi, a przecież nie miałbym doœć pokory, aby rzec: Patrz, panie, oto moja córka! Piękniejszš jest niż Egipcjanka i tkliwiej ciękocha. –Na to za wiele żyłem i za dużo miałem znaczenia. Słowa te spaliłyby mi język, odwieczne kamienie na wzgórzach odwróciłyby się ode mnie. Nie, jeszcze raznie! Na Patriarchów, wolałbym raczej spoczšć wraz z tobš tam, gdzie matka twoja œpi snem nieprzerwanym! Rumieniec oblał twarz Estery. –Nie myœlałem, abyœ mu to miał powiedzieć, mój ojcze. Jam się troszczyła o niego i jego szczęœcie, a nie o siebie. Gdym miała œmiałoœć pokochać go, chcę być godnš jego szacunku, to jedno może moje zuchwalstwo usprawiedliwić. Teraz pozwól, niech przeczytam pismo. – Prawda, że należy przeczytać. Zabrała się tym spieszniej do czytania, że chciała jak najprędzej urwać rozmowę tak drażliwš. 8. Nizan. Na goœcińcu co wiedzie z Galilei do Jerozolimy. Nazarejczyk przybywa. Z nim, choć bez jego wiedzy, prowadzę mój legion –drugi podšża w niewielkiej odległoœci. Uroczystoœci wielkanocne dajš powód do zebrań, ujdziemy uwagi. Gdyœmy wyruszali,mówił; „Idziemy do Jerozolimy, aby się wypełniło, co jest napisane przez proroki ” Oczekiwanie nasze bliskie jest końca. Życzę ci spokoju, Simonidesie. Ben-Hur Przeczytawszy, oddała pismo ojcu, a łkanie œciskało jej gardło, bo i jakżesz mogło być inaczej, gdy w liœcie nie było słowa dla niej? Wszak tak łatwo było powiedzieć: „pokój twoim! ” Pierwszy raz w życiu uczuła zazdroœć. – Pisał to nasz pan ósmego dnia – mówił Simonides – ósmego, a dziœ Estero, dziœ? – Dziewišty – odparła. – W tej chwili mogš już być w Betanii. – Prawdopodobnie ujrzymy go dziœ wieczór – dodała, zapominajšc urazy. –Może. może jutro; wszak jutro œwięto przasnego chleba, może zechce je œwięcić znami. a z nim może i Nazarejczyk. Zapewneujrzymy ich obu. Właœnie przyniesiono wodę i wino, Estera podawała je ojcu, gdy weszła na dach Egipcjanka. Dziwna rzecz, nigdy się Izraelitce nie wydała tak pięknš jak w tej chwili. Przejrzyste szaty osłaniały jej postać nibymgłš; czoło, szyja i ręce œwieciły kl ejnotami tak cenionymi w jej ojczyŸnie. Twarz jaœniała wyrazem zadowolenia, a szła pewnym, elastycznym krokiem, wolnym od wszelkiej niesmacznej przesady.Widok jej buddził w Esterze lęk nieokreœlony i pod tym wrażeniem zbliżyła się ku ojcu, jakby u niego szukajšc opieki. –Pokój tobie, zacny Simonidesie, i tobie, piękna Estero –rzekła Iras z lekkim ku ostatniej pochyleniem głowy. –Gdy na cię patrzę, zacny przyjacielu, jeœli mi wolno tak cię nazywać, przypominasz mi owych wspaniałych perskich kapłanów, co z końcem dnia; spieszš na dachy œwištyń, aby swe modły ku zachodzšcemu wysłać słońcu. Jeœliœ ciekaw poznać te obrzędy, zawołam ojca, on cię zdoła objaœnić, bo ród swój wiedzie od Magów. –Piękna Egipcjanko –odrzekł kupiec, kłaniajšc się z powagš –ojciec twój szanownym jest i z pewnoœciš wzišłby mi za złe, gdybym mu powiedział, że jego perska mšdroœć jest najmniejszš czšstkš jego wiedzy. Usta Egipcjanki przebiegł wyraz niezadowolenia. –Jeœli mam mówić równie uczenie, jak ty –rzekła –to muszę zauważyć, że przymiot mniej cenny każe się domyœlać więcej cennego...Racz mi odpowiedzieć, który to sy tegoeć m. oX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żńP%c#ňu$#óc$€ôĽ!Kc$őđ/Şc$öš>Î$cenniejszy przymiot uznajesz w moim ojcu. Simonides zwrócił się do niej, mówišc z powagš. –Prawdziwa mšdroœć dšży do Boga; prawdziwš mšdroœciš jest znajomoœć Boga;zaprawdę, nikt spomiędzy znanych mi ludzi nie posiada tej mšdroœci w wyższym stopniu od Baltazara i nikt od niego lepiej nie umie jej wypowiedzieć ani słowami, ani czynami. Chcšc skończyć rozmowę, podniósł kubek do ust i pił. Iras zwróciła się znów ku Esterze. Cóż dziwnego, że mšż, co posiada miliony i całe floty na morzach, nie rozumie co lubiši w czym się kochajš kobiety. Usuńmy się na chwilę i tam przy murze porozmawiamy trochę. Poszły ku balustradzie i stanęły na tym samym miejscu, skšd Ben-Hur zrzucił niegdyœ dachówkę na Gratusa. – Byłaœ kiedy w Rzymie?? – pytała Iras, bawišc się swym naramiennikiem. – Nie – odparła krótko Estera. –I nie pragnęłabyœ tam być kiedy? – Nie. – Ach!! Jakże życie twe jest puste. Po tym wykrzykniku nastšpiło westchnienie tak litoœciwe, że nie mogło być czulsze, gdyby los równie ciężki przypadł jej samej.Za chwilę wybuchła znów tak głoœnym œmiechem, że mógł być słyszanym na ulicy i mówiła: O ty œwięta prostoto! –Drobne ptaszęta, co się gnieżdżš w uchu Sfinksa na piaskach pustyni, w pobliżu œwiętego grodu Memfis, równe ci œwiadomoœciš. Widzšc, że Estera się zmieszała, zmieniła ton mowy i rzekła poufale: Daruj mi, to żarty; wnet zagoję ranę niby pocałowaniem, bo ci powiem coœ...coœ, czego bym nie powiedziała komu innemu. I znów zaœmiała się, a œmiechem tym pokryła spojrzenie badawcze, które rzuciła na Esterę: Król przybywa! – Estera patrzyła ze zdziwieniem. Nazarejczyk, ten sam, o którym ojcowie nasi tyle sobie umiejš opowiadać, ten sam, któremu Ben-Hur służył tak wiernie i tak długo –tu głos jej zniżył się o kilka tonów – Nazarejczyk przybędzie jutro, on dziœ... Estera na próżno walczyła, aby zachować spokój; spuœciła oczy, zdradziecki rumieniec pokrył jej twarz i czoło. Nie spostrzegła zwycięskiego uœmiechu, co nibypromień oœwiecił twarz Egipcjanki. – Oto jego obietnica. Tu zza pasa wyjęła zwój pisma, mówišc: –Raduj się ze mnš, przyjaciółko, on przybędzie tu dziœ jeszcze! Nad brzegiem Tybru stoi dom prawdziwie królewski, któryczeka na mnie, a który pani moja swoim nazywać może. Odgłos szybkich kroków dał się słyszeć z ulicy, spojrzała poza balustradę, lecz się wnet cofnęła, wznoszšc ręce nad głowš i mówišc: Błogosławionš bšdŸ Izydo! To Ben-Hur, a że się zjawił, gdym o nim myœlała, to już wróżby nad wróżby! Nie byłoby chyba bogów, gdyby mnie zawieœć miała! Spójrz na mnie, Estero, i pocałuj szczęœliwš. Izraelitka spojrzała, a Iras spostrzegła policzki gorejšce jak płomienie, oczy zaœwieciły odbłyskiem złoœci, o którš by jej nikt nie posšdził, bo też dobroć jej na zbyt wielkš wystawiona była próbę. Nie doœć, że zabronione jej było myœleć o człowieku tak goršco kochanym, o którym zaledwie myœleć jej wolno jak w półsennymmarzeniu, jeszcze trzeba, żeby rywalka szczyciła się przed niš swym powodzeniem i żšdała jej zaufania, mówišc o swym szczęœciu, które on dla niej obmyœlił. O niej, córce niewolnika, nie wspomniał, podczas gdy szczęœliwa współzawodniczka może się chlubić listem, którego treœć pozwala na rozmaite domysły. Tak, to było za wiele na jej biedne serce i dlatego nie dajšc żadnego pocałunku, spytała: – Nie wiem, czy kochasz więcej jego, czy Rzym? Egipcjanka cofnęła się, a zbliżajšc z dumš głowę ku twarzy Estery, zapytała nawzajem: – Czymże jest on dla ciebie, Simonidesowa córko? Izraelitka drżšc cała, zaczęła mówić: Jestmoim... Myœl, co jej teraz przeleciała przez głowę, wstrzymała dalsze słowa, a blednšc rzekła: – Jest przyjacielem mego ojca. Język odmówił jej posłuszeństwa, nie przyznała się do niewolnictwa. Iras zaœmiała się szyderczym œmiechem. –To nie za wiele –mówiła – na bogi egipskie, co sprzyjajš kochajšcym się, zatrzymaj swe pocałunki, zatrzymaj, od ciebie dowiedziałam się, że mogę tu w Judei innych, stokroć cenniejszych oczekiwać pocałunków. Odwróciwszy się, dodała: – idę po nie.... zostań w pokoju. Estera powiodła za niš wzrokiem aż do schodów; gdy znikła, zakryła twarz dłońmi i wybuchła płaczem; łzy wstydu, tak długo powstrzymywane, spływały po jej pięknej twarzy. Mimo woli, jakby dla dodania siły wybuchowi namiętnoœci, tak wstrętnej jej naturze, przyszły jej na myœl słowa ojca: miłoœć twoja nie byłaby bez nadziei, gdybym zatrzymał wszystko, jako byłem w prawie. Długo sercem jej miotała boleœć, już wszystkie gwiazdy zeszły i œwieciły ponad miastem i czarnymi liniami gór, a ona jeszcze się na tyle nie opanowała, by wrócić do letniego domu i zajšć w milczeniuzwykłe miejsce przy ojcu. Nareszcie przemogła się, poszła po rozkazy i wróciła do obowišzku, któremu poœwięciła młodoœć, a może i całe życie. Co więcej, gdy namiętnoœć przycichła, obowišzki zdałyjej się jaœnieć jakšœ œwietnš i uroczystš aureolš. ROZDZIAŁ XXXVI W godzinę po opisanej scenie na dachu, zeszli się Baltazar, Simonides i Estera w wielkiej sali pałacu; wnet powiększyli ich grono Ben-Hur i Iras. Poprzedzajšc swš towarzyszkę, wszedł Ben-Hur do pokoju i powitał najpierw Baltazara, skłonił się przed starcem, a zwróciwszy się do Simonidesa, spostrzegł Esterę...i zawahał się. W chwili, gdy ujrzał Esterę, stanšł zdziwiony widokiem tak pięknej kobiety; równoczeœnie głos wewnętrzny przypomniał mu złamane œlubyi niespełnione obowišzki; tak, doœć było chwili, by dawne myœli wróciły. Stał zrazu zdziwiony, wreszcie zapanował nad sobš, zbliżył się do Estery i rzekł: Pokój tobie, słodka Estero; pokój i tobie, Simonidesie, błogosławieństwo Pana niech będzie z tobš, bo oto byłeœ dobrym ojcem temu, który ojca już nie miał. Estera spuœciła głowę w milczeniu, Simonides zaœ rzekł: –Witaj, synu Hurów, w domu ojców twoich;bšdŸ pozdrowiony w domu twych ojców, siadaj i powiedz o twoich podróżach, pracach, a nade wszystko o cudownym Nazarejczyku. Powiedz nam, jakie sš jego przymioty i kim jest...Mów swobodnie, bo kto w tym domu ma większe od ciebie prawa do swobody? UsišdŸ między nami, abyœmy wszyscy słyszeć mogli cię mówišcego. Estera szybko przyniosła rzeŸbione ozdobnie krzesło i podała mu je. – Dzięki ci – rzekł z wdzięcznoœciš. Usiadłszy, zwrócił się do mężczyzn. – Przybyłem umyœlnie wczeœniej, aby wam o Nazarejczyku opowiedzieć. Obaj słuchali w skupieniu ducha. –Wiele dni towarzyszyłem Mu, strzegšc Jego czynów i kroków z jak największš troskliwoœciš i bacznoœciš; widziałem Go wœród okolicznoœci, które słusznie uważanebywajš za próby i doœwiadczenia, a œwiadczyć mogš o człowieku. Rozważajšc to wszystko, doszedłem do wniosku, że chociaż jest równym mnie człowiekiem, to jednak nie mniej przeœwiadczonym jestem, iż jest czymœ więcej. – Czym więcej?? – pytał zdziwiony Simonides. – Wytłumaczę wam to. Wnet drzwi się otworzyły i wszedł ktoœ dokomnaty: Ben-Hur obrócił się ku wyjœciu i wstał z otwartymi rękoma: – Amro!! Droga, stara Amro! – wołał. Zbliżyła się, wszyscy zaœ obecni zapomnieli, jak była starš, czarnš, pomarszczonš wobec radoœci, co jej biła z oblicza. Uklękła u nóg swego wychowanka, objęła kolana i całowała ręce, on odsunšł siwe jej włosy z policzków i całował je, mówišc: Dobra Amro, czy nie wiesz co o nich – ani słowa, ani znaku? Poczciwa sługa wybuchnęła głoœnym płaczem, będšcym wymownš odpowiedziš. –Niech się dzieje wola Boża –rzekł uroczyœcie; z dŸwięku głosu zrozumieli słuchacze, że stracił wszelkš nadzieję odnalezienia swoich. W oczach błyszczały łzy, które wstrzymywał, jak na męża przystało. Po chwili milczenia, zdoławszy pokonać wzruszenie, usiadł znowu i mówił: pójdŸ Amro, usišdŸ podle nas, u nóg moich, gdyż mam wiele do opowiadania o nadzwyczajnymczłowieku, który przyszedł na ten œwiat. Pomna swego stanowiska Amra, odeszła dalej i przy œcianie ze złożonymi na kolanach rękoma usiadła, cieszšc się widokiem swego pana. Ben-Hur zaœ, pochyliwszy przed starcami głowę, mówił dalej: –Lękam się odpowiedzieć wprost na twe pytania o Nazarejczyka, wolę raczej mówićo tym, co widziałem i co czynił, aby was przygotować na jego przyjęcie, jutro bowiem przybywa do miasta, uda się do Œwištyni, którš zwie domem ojca swojego. Tam, jak mówi, oznajmi sam siebie œwiatu idowiemy się przy kim słusznoœć, przy tobie, Baltazarze, czy przy tobie, Simonidesie? Egipcjanin, słyszšc tę mowę, złożył na piersiach drżšce ręce i pytał skwapliwie: Gdzież mam pójœć, aby Go ujrzeć? –Będzie mnóstwo ludu i œcisk; najlepiej byłoby, gdybyœcie poszli na dach klasztorny, czyli ponad portyk Salomona. – Czy będziesz mógł nam towarzyszyć?? –Nie –odparł Ben-Hur – muszę być z przyjaciółmi, mogę im być przydatny w czasie procesji. – Procesji – zawołał Simonides z radoœciš – podróżuje więc z okazałoœciš?? Ben-Hur, zrozumiawszy myœli kupca, odparł: –Przybywa z dwunastu ludŸmi; sš to po większej częœci rybacy, rolnicy, jeden nawet celnik, a wszyscy z pospólstwa. Podróżujš pieszo, nie straszy ich zimno, wiatr, deszcze lub słońce. Gdybyœ ich ujrzał, jak się zatrzymujš przy goœcińcu, aby łamać chleb lub odpoczšć, rzekłbyœ, gromada pasterzy, wracajšcych z targu, ale ani chwili nie miałbyœ na myœli króla i jego orszaku. Za to, gdy zsunie zawój z głowy, by spojrzeć na kogo, lub strzšsnšć pył podróżny z głowy, zaprawdę pozna każdy, że on ich panem, władcš, nauczycielem i towarzyszem. –Mšdroœć wasza jest wielkš –mówił dalej Ben-Hur –wiecie więc, że głównš żšdzš, nieledwie drugš naszš naturš, jest pragnienie wszystkiego, zysków. Cóż powiecie o człowieku, który mógłby mieć bogactwa, który mógłby kamienie w złoto zamieniać, woli jednak żyć w ubóstwie? Grecy nazwaliby takiego męża filozofem – zauważyła Iras. – Nie, córko – przerwał Baltazar – filozofowie nie mieli mocy robienia podobnych rzeczy. – Skšdże wiesz, że on takš siłę posiada? – Widziałem – odparł Ben-Hur szybko – jakwodę zamieniał w wino. –To dziwne, dziwne –rzekł Simonides –przecież dziwniejsze mi się zdaje, że woliżyć biednym, mogšc być bogatym. Jest tak ubogim? –Nie posiada nic i nie zazdroœci nikomu jego własnoœci, co więcej, lituje się nad bogaczami. Lecz pomijajšc to na razie, powiedzcie mi raczej, co byœcie rzekli o człowieku, który zdołał rozmnożyć dwanaœcie bochenków chleba i dwie ryby, tak że tym małym zapasem nakarmił pięć tysięcy ludzi i zostały jeszcze pełne kosze ułomków. Widziałem to na własne oczy. – Widziałeœ?? – zawołał Simonides. – Co więcej wam powiem, jadłem chleb i ryby. –Na tym nie koniec –cišgnšł rzecz swojš Ben-Hur – cóż byœcie rzekli o człowieku, majšcym taki dar leczenia, że doœć choremu dotknšć się kraju Jego szaty lub zdala, gdy przechodzi, zawołać o pomoc, aby być uzdrowionym? I tego czynu byłem naocznym œwiadkiem i to nie raz. Gdyœmy wracali drogš od Jerycha, dwaj œlepi błagali Go o pomoc: On dotknšł ich oczu, a przejrzeli. Niebawem przyprowadzono paralityka; spojrzał i rzekł: IdŸ do domu twego – chory wstał i poszedł. Cóż wy na to? Kupiec nie miał odpowiedzi. –Sšdzicie może, że to sš omamienia i sztukikuglarskie? Słyszałem i takich, dlatego pozwólcie, abym wam w odpowiedzi jeszczewiększe przytoczył cuda. Znacie wszyscy tę strasznš plagę ludzkoœci, owš chorobę nieuleczalnš, bo jedna œmierć jš leczy – tršd. Na te słowa Amra opuœciła ręce; podniosłasię na wpół, aby i słowa nie uronić. –Cóż byœcie rzekli –mówił ze wzrastajšcym przejęciem – cóż byœcie rzekli, widzšc zdarzenie, które zaraz opowiem. Gdy byłem z Nazarejczykiem w Galilei, wyszedł do Niego trędowaty i rzekł: – Panie, gdy zechcesz, będę oczyszczonym.–Usłyszawszy te słowa mšż ów, dotknšł rękš trędowatego i rzekł: Chcę, bšdŸ oczyszczonym – a człowiek był zdrów, jakkażdy z nas, a była nas wielka rzesza. Tu Amra powstała, włosy odgarnęła z twarzy wyschłymi rękami, cała krew biedaczki zbiegła do serce i zaledwie mogładosłuchać dalszego opowiadania. –Potem –mówił dalej Ben-Hur –dziesięciu trędowatych przybyło naraz; ci, padłszy do nóg jego, wołali: Mistrzu, mistrzu, ulitujsię nad nami! A On im odpowiedział: IdŸcie, pokażcie się kapłanom, jak każe prawo, a nim tam zdšżycie, będziecie uzdrowieni. – Sam to widziałem i słyszałem. –I stało się, jak rzekł? – Tak, wœród drogi opuœciła ich niemoc i tylko łachmany przypominały nam ich chorobę. –Nigdy rzeczy takich nie słyszano w Izraelu –mówił Simonides niskim, wzruszonym głosem. Tymczasem Amra niepostrzeżona opuœciła komnatę. –Jakich uczuć, jakiego doznawałem wzruszenia, łatwo pojmiecie –opowiadał dalej Ben-Hur –ale wierzcie mi, nie tu koniec moich wštpliwoœci i niepokoju. Jak wiecie, lud galilejski jest namiętny i prędki do czynu, po latach oczekiwania miecze paliły ich dłonie, serca i dusze rwały się do walki i działania, mówili więc; – za wolno czyni, nie daje się poznać, dozwól, abyœmy go zmusili do wystšpienia. Ja sam niecierpliwiłem się, myœlšc, że jeżeli ma być królem, czemuż nie teraz? Wszak legiony i wszystko w pogotowiu? Uległem ich namowom i raz, gdy nauczał u morskiego wybrzeża, chcieliœmy go ukoronować. Wtedy znikł nam z oczu i ujrzeliœmy Go, jak w czółnie odpływał na morze. Cóż rzekniesz na to, czcigodny Simonidesie? Wszystko, czego szalenie pragnš inni ludzie: bogactwo, znaczenie, korona królewska, nawet miłoœć poddanych; niczym sš dla Niego –niczym, rzeczami bez ceny i wartoœci. Cóż mówisz? Zamyœlił się Simonides, głowa opadła mu na piersi – po chwili milczenia ozwał się: żyje Pan, żyjš słowa proroków. Już czas wzielonoœci, jutro nam odpowie. – Niech się stanie, jak rzekłeœ – rzekł Baltazar z lekkim uœmiechem. Ben-Hur powtórzył słowa starca: niechaj się stanie, potem dodał: –Nie sšdŸcie, abym już wszystko wypowiedział, gdym wspomniał rzeczy , które acz wielkie, przecież każdy, choćby ich nie widział, uwierzyć może. Ale nie tu kres dziwów i powiem wam rzeczy nierównie trudniejsze do spełnienia, a dla człowieka iœcie niemożliwe. Powiedzcie tylko, czy zdołał kto kiedy wydrzeć œmierci to, co już było jej łupem? Kto kiedy zdołał w umarłego nowe tchnšć życie? Kto? – Jeden tylko Bóg – rzekł pobożnie Baltazar. Ben-Hur skłonił się. –O mšdry Egipcjaninie! Nie œmiem zaprzeczyć słowom twoim, bo zaiste, cóż moglibyœcie rzec, gdybyœcie widzieli człowieka, co pokonał dzieło œmierci, a tak spokojnie, jak to czyni matka, gdy budzize snu swe dziecię. Było to w Naim. Właœnie wchodziliœmy w bramę miasta; nagle wstrzymał nas wychodzšcy z niej orszak pogrzebowy. Nazarejczyk stanšł, czekajšc by przeszli, gdy postrzegł wœród tłumu kobietę żałoœnie zawodzšcš, wdowę,której jedynaka chowano. Stałem w pobliżu i widziałem twarz cudownego męża, litoœciš zdjętš; użalił się nad niš, potem podszedł, dotknšł mar i rzekł do leżšcego na nich w œmiertelnych szatach nieboszczyka: Młodzieńcze, tobie mówię wstań! – Jeszcze nie przebrzmiały słowa, a umarły już usiadł i poczšł mówić. – Takie rzeczy Bóg tylko działać może – rzekł Baltazar do Simonidesa. –Zważcie –dodał Ben-Hur –że mówię tylko to, czego sam byłem œwiadkiem wraz z mnóstwem ludu. W ostatniej naszej podróżytu do Jerozolimy, widziałem czyn podobny, ale jeszcze wspanialszy i potężniejszy. W Betanii żył człowiek nazwiskiem Łazarz, umarł i pochowano go; cztery dni leżał jużw zamkniętym grobie, gdy przyprowadzono Nazarejczyka na miejsce. Kazał odwalić kamień, zamykajšcy wejœcie do grobu, i ujrzeliœmy wszyscy leżšcego i zwišzanego chustami człowieka, co więcej, zwłoki już się psuć zaczęły. Wielu ludzi stało wokoło iwszyscy słyszeliœmy jak Nazarejczyk wielkim głosem zawołał: „Łazarzu, wyjdŸ! ” Próżno bym się silił opisać uczucia, jakich doznawałem, gdy człowiek wezwanywstał i wyszedł w œmiertelnych szatach. –Rozwišzać go i puœcić, aby szedł. – A gdy rozwišzano całun i chusty, to krew płynęła w ciele wskrzeszonego i wierzcie mi, przyjaciele moi, był takim, jak za życiaprzed chorobš, co go zabrała z tej ziemi. Odtšd żyje, można z nim rozmawiać, a jutro będziecie mogli go oglšdać. Teraz, kiedy wam wszystko powiedziałem, zadaję wam raz jeszcze toż samo pytanie i żšdam odpowiedzi, po którš przyszedłem. Pytanie sy tegoeć m. oX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż÷P4$ř„Âc%€ůFĐ c%ú0c%űF-T E%üš6Ň?&€to jest raczej po-wtórzeniem twojego własnego pytania, Simonidesie, bo pytam: Czymże więcej niż człowiekiem jest Ten, którego zowiš Nazarejczykiem? Słowa te wymówił z pewnš uroczystoœciš. Długo w noc roztrzšsali trzej mężowie to pytanie. Simonides trwał przy swoim rozumieniu proroków; Ben-Hur przyznawał,że obaj starcy majš słusznoœć, bo Nazarejczyk jest Odkupicielem, jak go pojmował Baltazar, ale zarazem i Królem, którego oczekiwał Simonides. –Jutro dowiemy się, pokój wam wszystkim.– Wyrzekłszy te słowa, odszedł Ben-Hur zpowrotem do Betanii. ROZDZIAŁ XXXVII Pierwszš osobš, która nazajutrz wyszła z miasta, skoro otworzono bramy, była Amraz koszem w ręku. Strażnicy nie zadawali jejpytań, bo wychodziła zwykle, zanim słońcena niebie zeszło. Nie zwracała zresztš niczyjej uwagi, bo łatwo się było domyœlić,że jest czyjšœ wiernš sługš. Szła drogš ku wschodniej dolinie, ale wzrokchętnie zwracała na szczyt Góry Oliwnej, gdzie widniały białe namioty przybyłych naœwięta. Było jeszcze tak wczeœnie, że nikogo obcego, kto by jš mógł zaczepić, niespotkała. Doszła do Getsemane, koło grobów, gdzie się krzyżujš drogi do Betanii i Siloa. Biedna, wiekiem pochylona staruszka, potykała się często, czasami usiadłszy, odpoczywała, aby zaczerpnšć sił, i po chwili znowu wstawała. Gdyby skały piętrzšce się po drugiej stronie miały oczy, pewnie by zauważyły, że często spoglšdała ku górze z obawš na jutrzenkę, co zbyt wczeœnie mrok rozpraszała; gdyby słyszeć i mówić mogły, pewnie by rzekły: „przyjaciółka nasza spieszy się dzisiaj, a te, które pragnie nakarmić, głodne być muszš ”. Gdy nareszcie doszła do Królewskich grobów i zobaczyła przed sobš miasto trędowatych, cišgnšce się wzdłuż Hinonu, zwolniła kroku. Szła do swej pani, której jaskinia tak bliska była Ÿródłom En-rogel i ucieszyła się widzšc, że mimo wczesnej pory, nieszczęœliwa kobieta siedziała już u wejœcia, używajšc œwieżego powietrza, podczas gdy Tirza jeszcze spała. Choroba w cišgu ostatnich trzech lat olbrzymie zrobiła postępy, wiedziała o nich wdowa Hura i dlatego okrywała się zawsze starannie: nawet Tirza rzadko kiedy widziała odsłonięte oblicze matki. Tego poranka, wiedzšc, że nie było w pobliżu nikogo, kto by się strasznej mógł przerazićpowierzchownoœci, zdjęła osłonę z głowy, by œwieżym odetchnšć powietrzem. Mimo mroku, można już było ujrzeć, jak strasznemu zniszczeniu uległa jej postać. Włosy, białe jak œnieg, straciły wszelkš miękkoœć i spadały na plecy jak zwoje srebrnych drutów. Powieki, usta, nozdrza, policzki –zniszczone, była to masa zepsutego ciała. Szyję pokrywały sine blizny. Jedna ręka, na sukni spoczywajšca, była sucha jak u szkieletu, palce bez paznokci, a członki albo nagie aż do koœci, albo spuchnięte i czerwone. Sšdzšc z tak zeszpeconej głowy, ręki i szyi, łatwo się domyœlić można, w jakim stanie znajdowałosię całe ciało i zrozumiemy także, dlaczegopiękna niegdyœ wdowa Hura tak długo mogła się ukrywać przed poszukiwaniami syna. Zapytasz się może, czemu, tak straszne przechodzšc katusze, nie skróci życia swego? Bo zabrania tego œwięte przykazanie. Może uœmiechnie się na to poganin, ale nie uczyni tego żaden syn, w którego duszy płonie żywym ogniem wiara. Siedzšc pogršżona w samotnych myœlach, ujrzała nagle zbliżajšcš się ku sobie niewiastę, wstaje więc szybko, okrywa głowę i woła oschłym, chrypliwym głosem:– Nieczyste!! Nieczyste! Za chwilę Amra nie zważajšc na ostrzeżenie, już u nóg jej leży, cała miłoœć tej prostej kobiety, tak długo powstrzymywana, wybuchła w tej chwili; ze łzami całuje suknie swej pani. Ta chciała się wydrzeć jej pieszczotom; nareszcie uległa mimo woli ich natarczywoœci. –Cóż uczyniłaœ, Amro? – rzekła. – Czyż takie nieposłuszeństwo chcesz nazwać miłoœciš? Szalona, zgubiłaœ siebie i jego –twego pana – już go nigdy nie zobaczysz! Jesteœ już pod wyrokiem prawa, nie wolno ci wrócić do Jerozolimy. A cóż się z nami stanie? Któż nam przyniesie chleba? O szalona Amro! Jesteœmy wszystkie zgubione!–Litoœci! – wołała Amra, wznoszšc ręce kuniej. –Czemuż, o czemu nie miałaœ litoœci nad sobš, wtedy zaiste był abyœ i dla nas litoœciwszš. Teraz, dokšd się udamy? Nie ma dla nas żadnej pomocy. O wiarołomna sługo, czy gniew Pana nie doœć na nas zacišżył? Zbudzona wrzawš Tirza, ukazała się teraz,a widok jej był przerażajšcy. Pióro wzdryga się przed opisem jej postaci. Na wpół odziana, bliznami okryta, prawie œlepa, z opuchłymi członkami, niczym nie przypominała owej istoty pełnej dziecinnego wdzięku, któršœmy poznali na dachu pałacu Hurów. – Czy to Amra, matko? Amra próbowała przyczołgać się do niej. –Stój Amro! – wołała matka rozkazujšco. –Zakazuję ci dotykać się jej. Wstań i idŸ, póki cię nikt u Ÿródła nie widział. Ale zapomniałam – to już za póŸno! Musisz zostać i los nasz dzielić będziesz. Wstań, mówię! Amra uklękła, mówišc ze złożonymi rękoma: – O dobra pani!! Jam ani szalona, ani wiarołomna. Przynoszę dobre wieœci. – Od Judy?? – pytała wdowa odsunšwszy płótno z twarzy, ale Amra nie słyszała pytania. –Ukazał się cudowny mšż – mówiła Amra –który może was uleczyć. Doœć mu rzec słowo, aby chory był zdrowym; nawet umarły wraca do życia. Przychodzę, aby was do niego zaprowadzić. – Biedna Amro!! – rzekła litoœciwie Tirza. –Nie –wołała Amra, rozumiejšc powštpiewanie zawarte w tych wyrazach. –Nie, nie, jam nie szalona, ale to co mówię, prawdš jest, jako żywię Pan, Pan Izraela, Bóg mój i wasz. ChodŸcie ze mnš, nie tracšc czasu. Dziœ, może wkrótce przechodzić będzie ów mšż do miasta. Patrzcie, oto blisko dzień. Pożywcie się i chodŸmy. Matka słuchała z najwyższym zajęciem. Zdaje się, że już wczeœniej słyszała o cudownym mężu, bo sława Jego brzmiała już wówczas po wszystkich zakštkach Judei. – Kim On jest?? – pytała. – Nazarejczyk. – Kto ci mówił o Nim?? – Juda. – Juda?? Czy jest w domu? – Przybył wczoraj. Wdowa chcšc swoje serce do równowagi przywrócić, milczała chwilę. – Czy Juda cię przysłał, abyœ nam to powiedziała? – spytała. – Nie on sšdzi, że już nie żyjecie. –Żył niegdyœ prorok, który uzdrowił trędowatego –rzekła matka poważnie do Tirzy – władzę uczynienia tego otrzymał od Boga. Skšdże syn mój wie, że mšż ten posiada takš władzę? – spytała, zwracajšcsię do Amry. –Szedł za Nim, słyszał trędowatych, wzywajšcych Go, i widział jak odeszli zdrowi. Najpierw przybył jeden chory, potem dziesięciu, a wszyscy odeszli uzdrowieni. Wdowa słuchała w milczeniu; wyschła jej ręka drżała od wzruszenia, widocznie walczyła z sobš. Nie pytała, jak to było, bo jej starczyło œwiadectwo syna; ale usiłowała zrozumieć potęgę, z której pomocš człowiek mógł takich dokonać rzeczy. Rzekła nareszcie do Tirzy: – To chyba Mesjasz!! Nie rzekła tych słów obojętnie, ale jak ktoœ, co nie wštpi, chociaż zwykł rzeczy sšdzić rozsšdnie. Jako niewiasta izraelska, oswojona obietnicami, które Bóg dał jej narodowi, i jako kobieta rozumna, gotowa była cieszyć się choćby najmniejszym znakiem spełnienia tych obietnic. –Był czas, kiedy Jerozolima i cała Judea brzmiały powieœciami o Jego narodzeniu – pamiętam to dobrze i zaprawdę, w obecnej chwili mógł dobiec wieku męskiego. Tak, to musi być On. Tak –rzekła do Amry – pójdziemy z tobš. Przynieœ wodę, która jestw dzbanie i przygotuj jedzenie. Pokrzepiwszy siły, pójdziemy. Niewiele, wœród tak wielkiego wzruszenia, potrzebowały czasu na pokrzepienie się i wnet wszystkie trzy kobiety puœciły się w drogę. Tirza podzielała wi arę matki, jedna przecież myœl trwożyła je. Z Betanii, jak mówiła Amra, miał przybyć, a z wioski tej do Jerozolimy wiodły trzy drogi – jedna przez szczyty Góry Oliwnej, druga krajem tychże wzgórz, trzecia między szczytem a górš „Gniewu ”. Wszystkie trzy œcieżki nie były od siebie oddalone, jednak mogły go nie spotkać, gdyby innš nie tę, którš szły, obrał drogę. Po kilku pytaniach spostrzegła matka, że Amra nie zna okolicy po drugiej stronie Cedronu, ani zamiarów Tego, którego pragnęły spotkać. Zrozumiała też, że Amraz Tirzš spuszczš się na jej kierownictwo, pierwsza już ze względu na swe podrzędne stanowisko, druga z naturalnego uczucia uległoœci. –Pójdziemy najpierw do Betfagi –rzekła donich – tam, za łaskš Bożš, dowiemy się, conam czynić należy. Szły więc wzgórzami ku Tofetowi i „Królewskim ogrodom ”, a gdy weszły na goœciniec, stanęły. –Lękam się iœć goœcińcem –rzekła wdowa. – Trzymajmy się na uboczu. Dziœ œwięto, wielkie tłumy ludu podšżš do miasta, jeœli pójdziemy wprost przez górę „Obrazy ”, unikniemy ich. Tirza szła z trudnoœciš; słyszšc zamiar matki, przestraszyła się. – Góra to bardzo stroma, moja matko, nie zdołam wejœć. –Pomnij, że idziemy po zdrowie i życie. Patrz, dziecię moje, jak cudny dzień się zapowiada. Tam spieszš kobiety do Ÿródła; gdybyœmy tu pozostały, gotowe nas ukamienować. ChodŸ, bšdŸ odważna! Tymi słowy biedna matka, sama cierpišca, usiłowała wzmocnić córkę. Amra, która dotšd nie ważyła się ich dotknšć, teraz, niezważajšc już na nic, podeszła do Tirzy, a obejmujšc jš w pół, szepnęła jej w ucho; oprzyj się na mnie, dziecię moje, jam silna,choć stara, a droga niedaleka. ChodŸ, tak –pójdziemy razem. Góra, na którš się wspinały, była istotnie stroma, nierówna, zasypana rumowiskami i gruzami starych budowli, pełna wyboi; gdy jednak nieszczęœliwe stanęły, aby odpoczšći spojrzały na widok z północno-zachodniejstrony –na œwištynię, jej tarasy, na Syjon ijego wspaniałe wieże, rysujšce się na tle niebios, uczuła matka budzšce się na nowo pragnienie życia. – Patrz, Tirzo – mówiła – patrz, jak złotepłyty lœniš na „Bramie pięknej ”. Czy widzisz, jak się w nich odbijajš promienie słońca? Pamiętasz, jak tam chodzi łyœmy? Pomyœl, jak błogo będzie chodzić tam znowu. Patrz, jak blisko dom nasz! Widzę gopoza dachem Œwištyni. Ach! jakże w tym starym domu witać nas będzie Juda nasz ukochany! Nareszcie poczęły po drugiej stronie góry schodzić. Mimo poœwięcenia wiernej sługi, biedna Tirza jęczała z boleœci, co krok uczyniła, to krzyk z nadmiaru bólu przeszywał sercematki i wiernej Amry. Gdy zeszły na dół padła biedna z sił wyczerpana i słabym rzekła głosem: –IdŸ, matko, z Amrš; mnie tu zostawcie. –Nie, nie mów tak, Tirzo. Czymże by mi było zdrowie bez ciebie? Cóż bym powiedziała Judzie, gdyby pytał, gdzie cię zostawiłam? – Powiedz mu wtedy matko, żem go kochała. Nieszczęœliwa matka pochyliła się nad córkš i spojrzała bezwiednie wokoło, bo myœl swego uzdrowienia była nierozłšczna z uzdrowieniem córki. Postanowiła zaniechać dalszej drogi, zaczekać i zlecić wszystko opatrznoœci Boskiej. – W tej stanowczej chwili ujrzała zbliżajšcego się szybko człowieka. – Odwagi, Tirzo! Oto zbliża się ktoœ, co nammoże powie coœ więcej o Nazarejczyku. –Matko, zapominasz w twej dobroci, w jakim znajdujemy się stanie. Nieznajomy, który nadchodzi, wyminie nas, będzie nas przeklinać i rzuci na nas kamieniem. – Zobaczymy. Cóż innego mogła odpowiedzieć biedna matka, wszakże wiedziała, jak się obchodzš ludzie zdrowi z trędowatymi. Droga u zakrętu, gdzie właœnie spoczywałyznajome nam niewiasty, była raczej œcieżkš niż goœcińcem; idšcy niš przechodzień nie mógł ich wyminšć. Jakoż stało się, iż przyszedł tak blisko, że mógł usłyszeć zwykłe ostrzeżenie, do którego obowišzywało prawo każdego trędowatego. W tak strasznej chwili nie zapomniała wdowa Hura swego obowišzku i okrywajšc również podług prawa głowę, zawołała: – Nieczyste, nieczyste! Jakież było jej zdziwienie, gdy człowiek nie zawahał się ani chwili i szedł prosto kunim. – Czego chcecie?? – spytał, zatrzymujšc się w oddaleniu kilka stóp. – Widzisz, kim jesteœmy, miej się na bacznoœci! – rzekła matka z godnoœciš. –Kobieto, jam wysłaniec Tego, który jednym słowem uzdrawia takich jak ty. Nielękam się. – Nazarejczyka?? – Mesjasza – poprawił. – Czy prawdš jest, że dziœ przybywa do miasta? – Jest teraz w Betfage. – Którš drogš pójdzie?? – Tędy. Złożyła ręce do modlitwy i dziękczynne ku niebu wysłała spojrzenie. – Kim mniemasz, że On jest? – Synem Bożym. –Zostań więc tu niewiasto, albo, ponieważ towarzyszy mu wielka rzesza, stań tam u skały, co bieli się z daleka w cieniu drzew. Gdy będzie przechodzić, wezwij Go, wołaj œmiało i nie lękaj się. On cię usłyszy. Idę głosić Izraelowi, co się w mieœcie i poza miastem zgromadził, że się zbliża Mesjasz,aby mu zgotowali przyjęcie. A teraz pokój tobie i twoim! – To rzekłszy, oddalił się. –Słyszysz, Tirzo? Nazarejczyk idzie i wysłucha nas. Zbierz siły, jeszcze jeden krok, jeden tylko, moje dziecię, a będziemyu skały. Słowa te dodały Tirzy odwagi, ujęła ramię Amry i podniosła się z ziemi; gdy uszły parę kroków, wstrzymała jš Amra, mówišc: Zaczekaj, bo oto człowiek ów wraca. – Czekały chwilę; gdy się zbliżył, rzekł: – Proszę cię, niewiasto, przyjmij ode mnie tę wodę; skorom odszedł, zrozumiałem, żewnet słońce doskwierać pocznie, Chrystus zaœ nie prędko tu przybędzie. WeŸcie więc, woda wam się przydać może i miejcie nadzieję. Gdy przyjdzie, wołajcie! Mówišc te słowa, ofiarował im tykwę wody, jakš zwykli brać w drogę podróżni, anie postawił jej na ziemi, ale oddał im w ręce. – Jesteœ Żydem?? – spytała zdziwiona tym postępowaniem matka. –Jestem, ale co więcej, jestem uczniem Chrystusa, a On naucza słowem i przykładem czynić, jak ja wam uczyniłem. Œwiat znał od wieków wyraz miłoœć, ale nie rozumiał jego znaczenia. Powtarzam raz jeszcze: nie trwóżcie się! Pokój tobie i twoim. Odszedł. One zaœ z wolna posuwały się ku skale, którš im wskazał opodal drogi. Gdy doszły do upragnionego celu, spostrzegła matka z zadowoleniem, że przechodzšcy drogš mogš je ujrzeć i usłyszeć. W cieniu drzewa usiadły więc, a orzeŸwiwszy się wodš z tykwy, czekały z wiarš i ufnoœciš; Tirza zasnęła niebawem, obie starsze kobiety, aby jej nie obudzić, milczały. ROZDZIAŁ XXXVIII Około trzeciej godziny pobliska droga poczęła się roić pielgrzymami idšcymi do Betfagi; koło czwartej wielki tłum ukazał się na szczycie Góry Oliwnej. Całe tysišce się zbliżały, a dwie przypatrujšce się kobiety spostrzegły ze zdziwieniem, iż każdy z idšcych niósł w ręku gałšzkę palmowš, œwieżo zerwanš. Gdy tak siedzš i patrzš, gwar zbliżajšcego się tłumu od wschodu zwrócił ich uwagę w przeciwnš stronę, a matka zbudziła Tirze. – Co to znaczy?? – zapytała zbudzona na wpół jeszcze we œnie. –On nadchodzi –odpowiedziała matka. –Ci oto idš z miasta naprzeciw Niemu; tamci, których słyszymy, to jego zwolennicy, przyjaciele, co Mu towarzyszš; prawdopodobnie, że się tu, blisko nas, spotkajš. – Boję się, aby tak nie było, bo wtedy nie usłyszy naszego wołania. Ta sama myœl nękała również starszš niewiastę. – Amro –pytała –gdy Juda mówił o uzdrowieniu dziesięciu trędowatych, jakimi słowy wzywali Nazarejczyka. – Mówił, że wołali: „Panie, miej litoœć nad nami ” albo „Mistrzu, ulituj się! ” – Tylko tyle?? – Nic nadto nie wspomniał. Zaprawdę, to wystarcza – pomyœlała matka. – Tak – mówiła Amra – Juda mówił, że widział, jak odeszli uzdrowieni. Tymczasem ludzie, którzy szli ze wschodu, zbliżali się z wolna; a gdy idšcych na czele już można było rozpoznać, wzrok trędowatych padł na postać jadšcš poœrodku i otoczonš œpiewajšcymi i tańczšcymi wkoło Niego z nadmiaru radoœci. Jadšcy miał odkrytš głowę i był wbieli. Skoro nadjechał, ujrzały twarz bladš,osłonionš ciemnoorzechowymi ze złotym odblaskiem włosami, spadajšcymi na ramiona i rozdzielajšcymi się nad czołem. Zdawał się nie podzielać hałaœliwej radoœciorszaku: ich podziw i uniesienie ani Go zachwycały, ani wyrwały z głębokiej zadumy, w której był pogršżony. Promieniesłońca padały na Jego głowę, a oœwiecajšc rozwiane włosy, tworzyły jakby aureolę dookoła oblicza. Za Nim szło mnóstwo ludu, że końca przejrzeć nie byłopodobnym, a wszyscy œpiewali radoœnie. Nikt nie oznajmił trędowatym, że to On idzie cudowny Nazarejczyk! A przecież Go natychmiast odgadły. –Oto On, Tirzo! – mówiła matka. –Jest tu w pobliżu, chodŸ, dziecko. –Mówišc to, padła na kolana u stóp białej skały. Córka i sługa znalazły się wnet przy niej. tegoeć m. oX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żýP(c&ţxRc&˙Ęk c&5*ác&9T)&W tejże chwili ci, co dšżyli ku Niemu z miasta, zatrzymali się, a powiewajšc gałšzkami palm, œpiewali. – Hosanna Synowi Dawidowemu!! Błogosławiony, który idzie w Imię Pana! Cała rzesza, która Go otaczała, i ta, któraszła ku niemu, podniosła okrzyki, a powietrze drgało, odbijajšc echem do grzmotu podobnym o skały i wzgórza. Nic dziwnego, że głos trędowatych ginšł w ogólnym zgiełku jak œwiergot wróbli. Chwila spotkania już się zbliża, minie chyżo a z niš sposobnoœć tak bardzo przez nieszczęœliwe oczekiwana. – ChodŸmy bliżej, dziecko, stšd nie usłyszynas! – mówiła matka. Wstała i uszła kilka kroków naprzód; z wzniesionymi w górę rękoma wołała głosem chrypliwym i ostrym. Lud ujrzał jš,ujrzał jej strasznš twarz i zatrzymał się. Ostateczna nędza ludzka wywiera prawie zawsze równie potężne wrażenie jak majestat w purpurze i złocie. Tirza została za niš i padła opadał, nie mogšc iœć dalej. – Trędowate, trędowate! – Kamieniem je. – Przeklšł je Pan!! Zabijcie je! Podobne okrzyki zmieszały się z okrzykami hosanny, co nieustannie brzmiały. Ci, co byli w pobliżu jadšcego i obcujšc z Nim czas dłuższy, znali jego sposób myœlenia i serce pełne litoœci, tych oczy do Niego tylko były zwrócone i milczeli. Gdy się zbliżył i ona ujrzała to oblicze spokojne, pełne litoœci, nadzwyczaj piękne, z wyrazem nieokreœlonej łagodnoœci i uczucia. – Stanęła jakby w podziwie i dopiero po upływie pewnej chwili zdołała zawołać: – Mistrzu i Panie!! Widzisz, jak nędzne jesteœmy; możesz nas oczyœcić. – Miej litoœć nad nami, zmiłuj się! – Czy wierzysz, że mogę to uczynić? – zapytał. – Jesteœ przepowiedzianym przez proroki, jesteœ Mesjaszem! – Niewiasto – rzekł – wielkš jest twoja wiara, niechaj ci się stanie, jak chcesz! Zdawać by się mogło, że zapomniał o tłumie, który mu towarzyszył, przystanšł chwilę, chwilę tylko, i odjechał. Jakże słodko odbiło się w sercu Jego błogosławieństwo i wdzięcznoœć tej, co wołała z nim: „Chwała Bogu na wysokoœci, chwała! Po trzykroć błogosławionym Syn, którego namdał ”. Zaledwo postšpił kilka kroków, oba orszaki:ten, który szedł z miasta i ten, który szedł z Betfagi, otoczyły go, powiewajšc palmami i wznoszšc radosne okrzyki: hosanna! I tak znikł z oczu trędowatych. Spiesznie nakrywszy głowę, pobiegła matkado córki, a obejmujšc jš, wołała: Córko, mam obietnicę, dotrzyma jej, bo jest Mesjaszem! Otoœmy ocalone! –Obie klęczały pogršżone w modlitwie, póki procesja nie przeszła i nie znikła za górš. W miarę, jak gwar cichnšł i cisza zalegała te ustronne miejsca cud spełniać się zaczynał. Najpierw dotknięte chorobš uczuły jakieœ odœwieżenie krwi w sercu, potem prędsze i silniejsze jej kršżenie, które napełniło ich uciœnione ciało słodkimuczuciem uzdrowienia bez boleœci. Każda czuła, że choroba jš opuszcza, siły się wzmacniajš i wracajš do pierwotnego stanu. Wnet, jakby dla dokonania oczyszczenia, tchnienie ożywcze przeszło zciała do duszy, która zadrgała nadzwyczajnym zapałem. I zdała im się ta siła, uzupełniajšca cudowne przeobrażenie,niby czarodziejskim nektarem, działajšcym szybko i szczęœliwie. A jednak silniejsza niż napój była władza uzdrawiajšca i oczyszczajšca, bo wzniosła ich dusze ku niebu, napełniajšc je dziękczynieniem. Œwiadkiem tego przeobrażenia –gdyż tak raczej nazwać należy uzdrowienie trędowatych –był jeszcze ktoœ prócz Amry.Jak wiemy, szedł Ben-Hur ze zwykłš sobie wytrwałoœciš za Nazarejczykiem, towarzyszšc mu we wszystkich wędrówkach i podróżach; a jeœli przypomnimy sobie jego ostatnie postanowienie, to nie zdziwimy się wcale, gdy ujrzymy go wœród rzeszy towarzyszšcej wjazdowi. Był on tuż przy drodze, gdy trędowata kobieta ukazała się wœród tłumu, słyszał jej proœby i widział straszne oblicze. Również nie uszła jego uwagi odpowiedŸ Nazarejczyka, a choć przypadki tego rodzaju były wówczas doœć liczne, przecież jeszcze nie oswoił się z nimi na tyle, by nie wzbudzały w nim podziwu. Że każdy taki nowy dowód siły i potęgi Nazarejczyka budził na nowo w sercu wodza wszelkie sprzeczne myœli, tyczšce się misji tajemniczego człowieka, jest rzeczš całkiem naturalnš. To na nowo budzšce się myœli wstrzymały Ben-Hura na miejscu, wysunšł się z orszaku i usiadł na kamieniu, czekajšc, aż cały pochód przejdzie. Tak siedzšc, pozdrawiał przechodzšcych znajomych Galilejczyków, co pod długimi sukniami ukrywali krótkie miecze. Po chwili zbliżył się Arab, prowadzšcy dwa konie, lecz Ben-Hur dał mu znak, aby się zatrzymał, mówišc: – Zatrzymaj się tutaj, wnet ruszę do miasta, a Aldebaran musi mi oddać przysługę. Mówišc to, głaskał konia, który był właœnie w chwili rozwoju swej siły i pięknoœci, lecz widzšc, że uzdrowione kobiety zatrzymały się opodal, zwrócił ku nim oczy. Były mu te kobiety całkiem nieznane, zajmowały go więc jedynie jako okazy, które mu miały pomóc do rozwišzania tajemnicy, tak dawno gnębišcej jego niepewny umysł. Nagle spojrzał na osobę, stojšcš u białej skały i zakrywajšcš twarzrękoma. – Na Boga, czyżby to była Amra? – rzekł sam do siebie. Z tš myœlš minšł matkę i siostrę, nie poznawszy ich, i stanšł przed sługš. – Amro!! – rzekł – Amro!! Co tu robisz? Pobiegła ku niemu, padła na kolana, a łkajšc, nie zdołała wymówić słowa z bojaŸni i radoœci. – O panie, panie! Jakże dobrym jest Bóg twój i mój. Trudnš do okreœlenia jest siła współczucia,która sprawia, że bierzemy udział w próbach i doœwiadczeniach, co szamocš dolšdrugich: Ona to zespala nas z nimi, że ich cierpienia i radoœć stajš się naszymi. Tak i Amra, choć twarz zakryła rękoma, choć trędowate nie rzekły i słowa, dzieliła ich uczucia. Jej zachowanie, słowa, wszystko to pozwoliło odgadnšć Ben-Hurowi jakby przeczuciem, że jej obecnoœć łšczy się z obecnoœciš kobiet, które właœnie co minšł. Czuł, że jest między nimi jakiœ zwišzek, obrócił się ku nim w chwili, gdy powstały zziemi. Tu – serce jego stanęło, jakby wrósł w ziemię – oniemiał z przerażenia. Kobieta, którš ujrzał przed Nazarejczykiem, stała z rękoma złożonymii oczyma wzniesionymi ku Niebu. Samo przeobrażenie już było dostatecznš niespodziankš, przecież powód jego wzruszenia, jakże był inny! Czyż mógł się mylić? Nigdy nie zdarzyło mu się widzieć kogoœ podobniejszego do matki, takiej, jakšbyła w chwili, gdy mu jš Rzymianie wydarli.Jedna tylko zachodziła różnica –włosy jej przyprószyła siwizna, przypominajšc minione lata, których cud zatrzeć nie potrzebował. Kogóż widzi obok niej? –Wszak to Tirza, piękna, rozwinięta, ale prawie ta sama, co z nim stała przy balustradzie w owym pamiętnym dniu. Sšdził, że nie żyjš, z czasem przyzwyczaiłsię do tej myœli, opłakiwał je, ale w snach i marzeniach nie miały już wyraŸnego kształtu. Zaledwie swym oczom wierzšc, położył rękę na głowie sługi i spytał drżšcym głosem: – Amro, Amro, mojaż to matka? Tirza to? ...Powiedz, czy mnie wzrok nie myli? – Mów do nich, panie mój, mów do nich! – rzekła. Nie czekał już dłużej, pobiegł z wycišgniętymi rękoma, wołajšc: Matko, matko! Tirzo! Oto jestem. Słyszały jego wołanie, biegnš ku niemu z okrzykiem! Nagle stanęła matka, w chwili gdy z ust jej dobyło się słodkie imię: –Juda, synu! –i dodała dawnš przestrogę: „cofnij się, bo nieczyste! nieczyste! ” Nie był to wyraz przyzwyczajeniem wywołany, raczej płynšcy z obawy macierzyńskiej miłoœci. W swoje uzdrowienie wierzyła najzupełniej, ale bała się, czy w szatach nie ukrywa się zaraza. Myœl ta dalekš była od serca syna, nikt nie byłby go powstrzymał, i za chwilę wszyscy troje, tak długo rozłšczeni, padli sobie w objęcia. Pierwsza ocknęła się matka, mówišc: –Niech nas nie kala niewdzięcznoœć: wœród szczęœcia pomnijmy o Tym, który nam je darował i złóżmy podziękę Jemu, któremu tyle zawdzięczamy! Upadli wszyscy wraz z Amrš na kolana, a modlitwa matki była jako psalm dziękczynny. Tirza z głębokim przejęciem powtarzała każdy wyraz, czynił to i Ben-Hur, ale nie z tak czystym umysłem i nie z takš wiarš. Wstawszy, zapytał: –W Nazarecie, kędy się urodził mieniš Go ludzie synem cieœli. Kimże jest? Oczy matki spoczęły na synu z dawnš tkliwoœciš, i odparła mu, jak to uczyniła przed chwilš na pytanie Nazarejczyka: – Mesjaszem. – Skšdże Jego moc?? – Skšd?? – Czy nie widzisz, jaki z niej robiużytek? Czy widziałeœ, aby kiedykolwiek robił co złego? – Nie. – Oto dowód, że siła i moc Jego od Boga jest! Niełatwo to pozbyć się wszystkich nadziei, dla których się od lat pracowało i które sięw duszy pieœciło; a chociaż przyznawał, żepróżnoœć tego œwiata niczym jest dla Chrystusa, pragnienie chwały nie pozwalałomu poddać się. Chciał wierzyć w Chrystusa podług siebie, jak to tylu ludzi robi po wszeczasy, mimo że stokroć byłoby lepiej, gdybyœmy podług Chrystusa, a nie podług siebie wierzyli. Matka pierwsza pomyœlała o obowišzkach życia codziennego, pytajšc: – Cóż dalej czynić mamy?? Dokšd pójdziemy, synu mój? Ben-Hur, napomniany tymi słowy, jšł się przypatrywać ich postaciom i zauważył, żeznikły wszelkie œlady tršdu, a ciało ich było podobne ciału zdrowego dziecięcia, jak niegdyœ ciało Naamanowe –słowem, wróciły do dawnego stanu. Widzšc Juda, żeszata Tirzy nie dobrze okrywa jej wdzięki, zdjšł swój płaszcz, a osłoniwszy nim Tirze, rzekł z uœmiechem: –WeŸ go! Jeœli wpierw oko patrzšcego obrażała twoja choroba, to niechaj teraz wzrok ciekawych nie obraża ciebie. Ruchem tym odkrył miecz u boku. – Czy żyjemy czasu wojny?? – spytała trwożnie matka. – Nie. – Czemuż więc nosisz broń?? – Broń ta może być potrzebnš w obronie Nazarejczyka. Ben-Hur nie rzekł całej prawdy, ale i nie ukrywał nic. – Cóż, ma nieprzyjaciół...kto oni? – Niestety, matko, nie sš to sami Rzymianie! – Nie jestże synem Izraela i czyni co przeciw pokojowi?? –Nikt inny, jak On, może być zwany mężempokoju; ale w przekonaniu rabinów i nauczycieli winien jest wielkiej zbrodni. – Jakiej?? –Nowš głosi naukę, a stosownie do jej zasad i poganin równy jest Żydowi i godzienwszelkich łask nieba. Matka milczała i poszli w cień drzew u skały. Powstrzymujšc niecierpliwoœć zabrania ich do domu i ciekawoœci słuchaniadziejów strasznej przeszłoœci, przypomniał im Ben-Hur sam, potrzebę zastosowania się do prawa obowišzujšcego w podobnym wypadku. Kończšc swe rozporzšdzenia, kazał Arabowi zaprowadzićkonie do bramy przy Betesda i tam na niegoczekać. Jakże innym był powrót niewiast domiasta! Szły razem u ukochanym Juda, szłyprędko, swobodnie, wolne od wszelkich obaw. Stanšwszy u wejœcia nowego grobowca w pobliżu grobu Absalona i tuż przy Cedronie, ujrzały że pusty i zajęły go, podczas gdy Ben-Hur udał się do miasta, aby wszystko przygotować do nowego życia. Wkrótce wrócił i zbudował dwa namioty w pobliżu „Ogrodów królewskich ” i urzšdził je jak najwygodniej, gdyż obydwie kobiety musiały tam pozostać, dopóki kapłan nie sprawdzi ich oczyszczenia. Przebywajšc z trędowatymi, spełniajšc swe względem nich obowišzki, stał się Ben-Hur, stosownie do brzmienia prawa, równie nieczystym, wskutek czego nie mógłbrać udziału w zbliżajšcych się uroczystoœciach. Nie mógł wejœć nawet w najodleglejsze podwórze œwištyni. Zmuszonym więc był niejako pozostać ze swymi ukochanymi w namiocie. Był to jednak miły przymus, gdyż wiele miał do słuchania i wiele do opowiadania. Dzieje takie, jak ich, tylu lat przebytych wœród cierpień, tylu bolesnych doœwiadczeń, nie da się opowiedzieć krótko.Toteż opowiadały powoli, a on słuchał cierpliwie, walczšc o spokój, równowagę, ile razy uczucia poczęły go unosić. Nic dziwnego, że pod wpływem tych opowiadańnienawiœć do Rzymu i Rzymian dosięgła najwyższego punktu. Pragnienie zemsty porywało go, gorycz napełniała duszę jego, chciałby biec, bić, mordować, mœcić się za wszystkie krzywdy. Raz zdało mu się, że najlepiej by było zebrać Galilejczyków, wywołać powstanie i rozbijać po drogach. Innym razem myœlał już o morzu – choć drżał na myœl o nim. Widział w duchu rzymskie statki naładowane bogactwami, które można by łupić. Były to wszystko mrzonki, ale gdy jerozważył, pokój brał nad nimi górę. Każde usiłowanie użycia nowych œrodków przypomniało mu dawne postanowienia i widział wyraŸnie, że tylko połšczenie całego Izraela w jednš całoœć i walka z Rzymem wywołać mogš zmiany i posłużyć jego zemœcie. Tak wszelkie rozmyœlania, wszelkie badania, wszelkie nadzieje kończyły się tam, gdzie się zaczęły...na Nazarejczyku i Jego celach. W dziwnych chwilach nadzwyczajnego uniesienia zdawało się twórcy tych wspaniałych planów, że słyszy Nazarejczyka mówišcego: Słuchaj, Izraelu!Jam jest obiecany przez Pana, Ten, który się urodził –Król Żydowski. Przyszedłem jak jest przez proroki przepowiedziane. Powstań Izraelu jako jeden mšż, a zwyciężysz i podbijesz œwiat! Były to słowa układu Ben-Hura i gdyby je wypowiedział Nazarejczyk, tłum poszedłbyza nim niewštpliwie. W zapale, co go popychał do dzieła, po œwiatowemu pojętego, zapomniał Ben-Hur o podwójnej naturze męża, który miał te szyki sprawować. Nie powstało mu w myœli, że natura boska może przeważyć ludzkš. W tym cudzie, o którym jego matka i siostra najdoskonalsze miały wyobrażenie, widział i odróżniał tylko potęgę, co zdolna zbudować tron Izraela narumowiskach państwa Cezarów, zmienić œwiat i całš ludzkoœć, stwarzajšc jednš kochajšcš rodzinę. Czyżby dzieło tak przeprowadzone i tak pojęte nie było powołaniem godnym Syna Bożego? Czyżby tonie było dziełem odkupienia? Gdyby nawet nie zważać na polityczne następstwa, ileżbystšd spadło chwały na Niego, jako na człowieka! Nie, zaiste, nie znalazłby œmiertelnika, który by takim powołaniem œmiał wzgardzić. Tymczasem wzdłuż Cedronu i w stronę Bezety, zwłaszcza wzdłuż drogi ku Bramie Damasceńskiej, rosły w oczach namioty i szałasy, co miały być tymczasowym schronieniem pielgrzymów cišgle jeszcze przybywajšcych na Wielkanoc. Ile razy Ben-Hur wyszedł przypatrzeć się i porozmawiać z cudzoziemcami, tyle razy wracał do swoich namiotów zdziwiony liczbš i rozmaitoœciš napływajšcego ludu. PóŸniej przekonał się, że każda częœć œwiata ma wœród tych tłumów swoich przedstawicieli. I tak wszystkie miasta obu wybrzeży Morza Œródziemnego, aż po słupyZachodu, dalej grody rozsiadłe nad rzekamidalekich Indii, a nawet ziemie północnej Europy. Gdy chodzšc wœród namiotów, słyszał jakomówili różnymi językami, niepodobnymi do starego Hebrajczyków języka i wiedział, żewszyscy przybyli w jednym celu obchodzenia uroczystego œwięta, powstała w jego umyœle dziwnie fantastyczna myœl. Czyżby Ÿle zrozumiał zamiary Nazarejczyka? Któż wie, czy nie czekał cierpliwie, a tš cierpliwoœciš pokrywał przygotowania i tym sposobem właœnie dał poznać wielkie zdolnoœci godne tak wielkiegozadania? Bo czy nie była obecna chwila daleko odpowiedniejsza niż nad jeziorem Genezaret, gdzie Mu Galilejczycy chcieli włożyć koronę na głowę? Wtedy jego stronnictwo liczyło jakieœ kilka tysięcy, dziœ na Jego wezwanie odpowiedziałyby miliony. Któżby ich policzyć zdołał? Snujšc swoje przypuszczenia Ben-Hur obracał się wœród œwietnych nadziei i przyszedł do przekonania, że ten spokojny człowiek pod łagodnš powierzchownoœciš i dziwnego zaparcia samego siebie, ukrywał subtelny umysł polityczny i zdolnoœci wodza. Wœród tych zajęć i myœli nawiedzali go często krępi ludzie, o ciemnych włosach i brodach, a bez zawoi na głowach: rozmawiał z nimi długo i tajemniczo, gdy matka pytała go, kim byli, odpowiadał: – Moi dobrzy przyjaciele z Galilei. Oni donosili mu o postępowaniach Nazarejczyka i planach Jego nieprzyjaciół – tak rabinów, jak i Rzymian. Że życie tego męża było w niebezpieczeństwie, wiedział, ale nie przypuszczał, aby mieli odwagę targnšć sięna nie w czasie œwišt. Zdawało mu się, że to życie zanadto już było otoczone sławš i popularnoœciš, a w częœci sšdził, że sam najbliżej mu towarzyszšcy orszak nie dopuœci niebezpieczeństwa, nade wszystko zaœ pewnoœć jego polegała na cudownej władzy Chrystusa. Po ludzku rozumujšc, niemógł pojšć, aby ktoœ, posiadajšcy takš władzę nad życiem i œmierciš, władzę której tak często używał dla dobra innych, nie używał jej dla siebie. tegoeć m. oX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPJ &šƒc'€nc'‹(c'ł,Ic'ü:]'Wszystkie te wypadki zdarzyły się między 21 a 25 marca podług naszej rachuby. Wieczorem ostatniego dnia (25)nie zdołał już Ben-Hur wytrzymać w namiocie i postanowił udać się do miasta, obiecujšc wnet wrócić. Koń był wypoczęty, mknšł więc raŸno, niktgo nie widział, ulice był puste. Wjechał do Jerozolimy północnš bramš. ROZDZIAŁ XXXIX Ben-Hur zostawił konia przed gospodš, z której przed trzydziestu laty wyjechali trzej Mędrcy do Betlejem. TowarzyszšcemuArabowi poruczył pieczę nad Aldebaranem, sam zaœ pospieszył do rodzinnego domu i jego wielkiej komnaty. Najpierw pytał o Mallucha, a nie znalazłszy Go w domu, pragnšł pozdrowić swoich przyjaciół: kupca i Egipcjanina. I to mu się nie udało, bo obaj kazali się zanieœć do miasta na uroczystoœć. O Baltazarze mówiono, że jestsłaby i wzruszony. Gdy Ben-Hur dowiadywał się o Baltazarze, w drzwiach poruszyła się zasłona i weszłaIras. Stanęła na samym œrodku komnaty, gdzie œwiatło lamp siedmioramiennego œwiecznika najsilniej padało. Sługa oddalił się, zostawiajšc ich samych. Wœród wzruszeń i zdarzeń ostatnich dni, Ben-Hur poœwięcał Egipcjance ledwie myœl przelotnš, jakš się przeznacza przyjemnoœci, co może poczekać, być odłożonš na czas sposobniejszy. Teraz, gdyujrzał tę kobietę, wpływ jej odżył z całš siłš. Do obecnej chwili używała ona wszelkich sposobów, aby go usidlić; obecnie nie mogłaby nikogo obojętniej przyjšć. Stała spokojna i zimna jak posšg, tylko głowę przechyliła wstecz. Tak niejako odporne zajšwszy stanowisko, przemówiła pierwsza: –W sam czas przybywasz, synu Hurów –rzekła głosem zimnym – bo właœnie chcęci podziękować za goœcinnoœć, pojutrze mogłoby być za póŸno. Ben-Hur skłonił się lekko, nie spuszczajšc z niej oczu. –Słyszałam, że grajšcy w koœci zwykli po skończonej grze przeliczać wzajemnie swe tabliczki i podsumowywać liczby – wychodzi im to na dobre, bo potemczyniš libacje i wieńczš zwycięzcę. Myœmy również grali – trwało to wiele dni i nocy – teraz gdy gra skończona, czas zobaczyć,komu się wieniec należy? Ben-Hur przezorny jak zwykle, odparł lekko: Mężczyzna powinien kobiecie zawsze zostawić wolnš wolę. –Powiedz mi –mówiła, zwracajšc ku niemu głowę z wyrazem ironii –powiedz mi, ksišżę Jerozolimy, gdzież jest ów syn cieœliz Nazaretu, a zarazem Syn Boży, po którym tak wielu spodziewałeœ się rzeczy .Ben-Hur poruszył niecierpliwie rękš i odpowiedział: Nie jestem przecież jego stróżem. Piękna twarz pochyliła się jeszczebliżej. – Czy zburzył Rzym?? Ben-Hur podniósł rękę, w ruchu tym był już cień gniewu. – Gdzież Jego stolica?? – pytała. – Czyż nie ujrzę Jego tronu i lwów ze spiżu, co gostrzegš? A jego pałac? – wskrzeszał umarłych, to zaiste trudniej, niż zbudować dom ze złota? Jednym skinieniem, wymówieniem jednego słówka, wszak możezbudować równie wspaniały gmach, jak sławny, prastary Karnak! Teraz zrozumiał już jej grę; a że pytania były obrażajšce, całe zachowanie znamionowało niechęć, brak ufnoœci, stał się przezorniejszym i rzekł z odcieniem dobrego humoru: Któż wie, któż zgadnie co będzie, poczekaj jeszcze, jeszcze dzień lubtydzień, może ujrzysz pałac i lwy. Nie zważajšc na przerwę, mówiła dalej: –Dziwi mnie twe przebranie, wszak nie jestono szatš odpowiedniš dla namiestnika Indii lub jakiegokolwiek wicekróla. Widziałam razsatrapę Teheranu, nosił turban z jedwabiu,a szatę ze złotej tkaniny; rękojeœć jego miecza œwieciła klejnotami i myœlałam, że Ozyrys użyczył mu wspaniałoœci słońca. Widzšc cię w tak skromnym przybraniu, lękam się , że nie otrzymałeœ królestwa, które z tobš dzielić miałam! ... –Córa mego czcigodnego i mšdrego goœcia uprzejmiejsza jest niż sama przypuszcza, bo przekonuje mnie, że w pięknym ciele może mieszkać serce pełne goryczy. Ben-Hur mówił grzecznie, Iras zaœ, pobawiwszy się chwilę naszyjnikiem z monet, mówiła dalej: Jak na Żyda, mšdrym jesteœ, synu Hura. Wiesz, widziałam tu wjazd twego wymarzonego cezara do Jerozolimy. Mówiłeœ nam, że dnia tego ogłosi się królem Żydów, u stóp Œwištyni, poszłam więc naprzeciw, widziałam uroczysty pochód prowadzšcy Go, gdy schodził z góry. Słyszałam œpiewy i wołanie: „Hosanna! ”. Widziałam, jak powiewano mu palmami; wyglšdało to wspaniale. Ale gdy szukałam tam między tłumem postaci po królewsku wyglšdajšcej,cóżem ujrzała? Czy jeŸdŸca w purpurze, czy wóz lœnišcy od złota, czy rycerza z tarczš, czy choćby uzbrojonš włóczniami kohortę? Na próżno! – Pragnęłam ujrzeć bodaj księcia Jerozolimy na czele swych Galilejczyków. –Tu rzuciła na słuchajšcego spojrzenie pełne pogardy, potem zaœmiała się szyderczo, jak gdyby na wspomnienie takiego obrazu, nie mogła powstrzymać sięod œmiechu. –Zamiast Sesostrysa wracajšcego z tryumfem, lub cezara w zbroi, cóżem ujrzała –ha, ha, ha! Ujrzałam mężczyznę ztwarzš i włosami kobiety, jadšcego na Ÿrebięciu oœlicy i płaczšcego. Toż to król! Toż to syn Boży! Odkupiciel œwiata! Ha, ha, ha! Mimo, że Ben-Hur umiał panować nad sobš, była chwila, w której o mało nie dał się unieœć gniewowi. –Nie myœl jednak, ksišżę Jerozolimy, abym tak łatwo dała za wygranš, pozostałam namiejscu – mówiła dalej, zanim zdołał się opamiętać. – Nie œmiałam się bynajmniej, lecz pomyœlałam sobie: – Czekaj, w Œwištyni ukaże się jak przystało na bohatera, co cały œwiat ma zdobyć! Widziałam dalej jak wchodził w bramę Shushan i w podwórze niewiast. Prócz mnie ileż ludzi czekało tak samo jak ja z zapartym oddechem na głoszenie, ileż tysięcy w portykach, podwórzach, w klasztorach i na stopniach z trzech stron Œwištyni –tysišce tysięcy, co mówię, miliony! Wszystko czekało. I o dziwo! Ha, ha, ha, już zdało mi się, że słyszę trzask upadajšcego Rzymu. Ha, ha, ha, klnę się na duszę Salomona, twój Król wszechwładny nie ogłosił swej królewskiej władzy, choć Œwištynia zdawała się drżeć odgłosem „Alleluja! ” co wydzierał się z piersi Jego dzieci! A i Rzym stoi jak stał! Ani wywody Baltazara, ani cuda Chrystusa, które widział własnymi oczami, nie podziałały na niego tak, jak słowa stojšcejprzed nim kobiety. Łuski spadały mu z oczu– posłannictwo Nazarejczyka nie było polityczne; zwykły człowiek nie oparłby się takiemu hołdowi jaki Jemu złożono. –Córko Baltazara – rzekł z godnoœciš –jeœli gramy jeszcze, to weŸ wieniec, godło zwycięstwa – przyznaję ci go chętnie. Teraz porozumiemy, się; że masz wytknięty cel, nie wštpię, wymień go, proszę, a odpowiem ci. Potem idŸmy każde w swojš drogę i zapomnijmy, żeœmy się kiedy spotkali. Mów, słucham dalej, ale uważaj, abyœ za daleko nie zaszła! Patrzyła na niego przez chwilę, jakby się namyœlała, co czynić –może ważyła siłę swej potęgi, potem rzekła zimno: Możesz odejœć – idŸ!! – Pokój tobie – odpowiedział i zwrócił się do odejœcia. Gdy był u drzwi, zawołała: – Jeszcze słowo!! Stanšł i obejrzał się: – Zważ wszystko, co wiem o tobie. – O najpiękniejsza z Egipcjanek – mówił, zwracajšc się, cóż wiesz o mnie? Patrzyła jakby nieprzytomnie. – Ty, synu Hura, jesteœ więcej Rzymianinemniż którykolwiek z twych rodaków. – Jestem tak mało do swych współbraci podobny?? – zapytał obojętnie. – Wszak wszyscy bohaterzy sš Rzymianinami – dodała grzeczniej. – Spodziewam się, że dlatego powiesz mi, co więcej jest ci o mnie wiadomym. – Podobieństwo to dużo dla mnie znaczy i za nie gotowam cię uratować. – Mnie uratować?? To dziwne! ...Od czego, przed czym? Głos jej stał się cichy i słodki; tylko gwałtowny ruch małej, w jedwabny trzewik obutej nóżki przypominał, że trzeba się mieć na bacznoœci. –Znałam Żyda, zbiegłego galernika, który zabił człowieka w pałacu Iderne...–zaczęła wolno. Ben-Hur słuchał zdziwiony. –Ten sam Żyd zabił rzymskiego żołnierza tu w Jerozolimie; ten sam Żyd ma trzy legiony złożone z Galilejczyków, gotowych do pochwycenia mieczy przeciw namiestnikowi rzymskiemu. Szejk Ilderim jest jednym z jego stronników. Tu przysunęła się bliżej i mówiła dalej, prawie szeptem. – Żyłeœ w Rzymie.... przypuœćmy, że powtórzę to komuœ, kogo znasz...Ha! – bledniejesz?? Cofnšł się z wyrazem, który łatwo wyobrazić sobie możemy na twarzy człowieka, co mniemał, że bawi się, ze swawolnym kotkiem, tymczasem trafił na tygrysa. Ona zaœ mówiła dalej. –Znajš cię w przysionkach pałacu cesarskiego i znasz Sejana. Przypuœć, proszę, że mu się to powie i poprze dowodami w ręku –choćby i bez dowodów –doœć będzie, gdy usłyszy, że ten Żyd jest najbogatszym człowiekiem Wschodu, ba, raczej całego państwa. Jak mniemasz, czy ryby Tybru miały kiedy lepszš ucztę? –A jakież igrzyska byłyby w cyrku! Wielkš sztukš rzymskiej polityki jest bawić Rzymian, drugš sztukš – mieć czym bawić, a był kiedy artysta, co by w sztukach dorównał Sejanowi? Ben-Hur starał się zachować spokój. –Pragnšc ci zrobić przyjemnoœć, piękna córo Egiptu, uznaję twš przebiegłoœć, co więcej, czuję się w twej mocy. Wiem, że względu dla mnie mieć nie będziesz –mógłbym cię zabić, ale jesteœ kobietš i pod moim dachem. Przede mnš, na moje przyjęcie, otwarta pustynia, a zaprawdę, choć Rzym umie œcigać ludzi, tam nie dosięgnie lub długo szukać może. Piaszczyste morze w swych głębinach chowa tysišce włóczni i dzielnych serc, a i niepokonani dotšd Partowie nie zaniedbujš sposobnoœci dokuczenia swym przeœladowcom. Wœród sieci, w które, z pokorš wyznaję, sam się uwikłać dałem, mam prawo żšdać od ciebie odpowiedzi na jedno pytanie –tę odpowiedŸ winnš mi jesteœ i pytam cię, od kogo wiesz te rzeczyo mnie? Niech wiem w ucieczce, czy niewoli, niech wiem nawet przy skonaniu, kogo mam przeklšć? Niech mi przekleństwo, które zostawię zdrajcy, będzie pociechš, jako przekleństwo człowieka, który w życiu niczego prócz niedoli nie zaznał! Teraz raz jeszcze powtarzam: Kto ci powiedział to, co wiesz o mnie? Nie wiedzieć czy szczerze, czy nie – doœć,że twarz Egipcjanki zajaœniała współczuciem. –Sš w mej ojczyŸnie, o synu Hura –rzekła – ludzie, którzy tworzš obrazy z różnokolorowych muszli, zbieranych na morskich wybrzeżach po burzy. Te muszle pocięte w kawałki, układajš na taflach z marmuru. Czy ci to porównanie nie daje wskazówki? Doœć będzie, gdy powiem, że odjednego zebrałam pełnš dłoniš główne okolicznoœci, od drugiego garœć drobnych szczegółów, to wszystko złożyłam w całoœć i byłam szczęœliwa, jak niš może być kobieta, która ma w swym ręku mienie i życie człowieka, z którym –tu zatrzymała się, tupišc nogš i odwracajšc się, jakby dla ukrycia nagłego wzruszenia; po czym z wyrazem pełnym ciężkiego postanowienia dokończyła zdanie – z którym nie wie, co zrobić. –Nie mogę na tym poprzestać –rzekł Ben-Hur niewzruszony jej zuchwalstwem –to nie dosyć. Jutro możesz postanowić, coze mnš zrobić, a ja dziœ umrzeć mogę. – To prawda – dodała szybko z pewnš przesadš – zresztš mogę ci powiedzieć: coœwiem od szejka Ilderima, gdy wraz z moim ojcem mieszkał w jaskini na pustyni. Noce tam spokojne, œciany namiotu cienkie i łatwo przez nie słyszeć mogš ptaki i chrzšszcze, co latajš w przestworzu. Œmiała się z swego zakończenia i mówiła znowu: –Inne materiały, niby odłamki muszli, przydatne do całoœci, mam od... – Od kogo?? – Od syna Hura. –I nikt więcej nie dostarczył ci treœci? – Nikt – odparła. Hur odetchnšł i rzekł swobodnie: –Przyjm me podziękowanie. Nie dobrze kazać czekać Sejanowi. Pustynia umie strzec tego, co raz pochwyci. Pokój tobie Egipcjanko! Dotšd stał z odkrytš głowš, teraz wzišł zawój, co mu się zwieszał z ramienia i wkładajšc go, miał się ku odejœciu. Ale onawstrzymała go, a w zapale wycišgnęła nawet rękę ku niemu. – Zostań –rzekła. Spojrzał na niš, ale nie ujšł dłoni, choć blaskiem klejnotów wabiła, bo poznał z jej obejœcia, że główny powód tej dziwnej sceny dopiero teraz na jaw wyjdzie. – Zostań i nie przerywaj; gdy się dowiesz, synu Hura, że wiem, dlaczego szlachetny Ariusz zrobił cię swym dziedzicem. Na Izis!Na wszystkie bogi Egiptu, przysięgam ci, żedrżę, gdy myœlę o tobie, tak walecznym i szlachetnym, i widzę w ręku dostojnika, który nie zna, co to wyrzut sumienia. Częœćtwej młodoœci upłynęła w wielkiej stolicy, czymże będzie dla ciebie pustynia jako przeciwieństwo dawnego życia? Zważ, jak to czynię, bo wierzaj mi, żal mi cię, żal! Więc zrób, co chcę, a uratuję cię, klnę się na naszš œwiętš Izydę! – Słowa proœby wymówiła tak miękko i poważnie, zresztš tak była piękna, że niepodobna było się całkiem oprzeć urokowi. –Ja wierzę ci prawie –odparł Ben-Hur głosem pełnym wahania, niskim i niewyraŸnym. Nie umiał się jej sprzeciwić, a jednak podejrzewał jš. –Doskonałe szczęœcie może kobieta znaleŸćtylko w miłoœci, ale najwyższe zwycięstwo męża polega na pokonaniu samego siebie, o to pokonanie, o to zwycięstwo, o to szczęœcie – ja dziœ chcę błagać ciebie, ksišżę! Mówiła te słowa szybko i z wielkim ożywieniem; naprawdę nigdy nie wydała musię tak piękna, ani tak czarujšca. –W dzieciństwie twoim miałeœ przyjaciela. Kłótnia rozdzieliła was na zawsze –jesteœcie sobie wrogami. Zrobił ci krzywdę. Po wielu latach spotkałeœ go w cyrku w Antiochii. – Messala.... –Tak, Messala. Tyœ jego wierzycielem. Zapomnij przeszłoœci, przyjmij go jak przyjaciela, wróć majštek, który stracił wzakładzie, ratuj go. Cóż szeœć talentów dla ciebie? To drobnostka, nawet nie tyle, co pšczek spadajšcy z krzewu pełnego liœci. A dla niego...ach, on kaleka! Jeœli go spotkasz kiedy, już tylko z ziemi ku tobie wznosić będzie oczy. O synu Hurów, szlachetny ksišżę! Dla Rzymianina jego pochodzenia, nędza gorsza od œmierci! Ratuj go, panie, od nędzy. Niechaj nie żebrze, o panie! Jeœli szybkoœć z jakš mówiła, była przebiegłoœciš obliczonš na to, aby mu nie dać czasu do namysłu, to myliła się, nie pamiętajšc, że sš przekonania, co się nie liczš z myœlami. Jemu zdało się, gdy nareszcie wstrzymała potok słów i czekała na odpowiedŸ, że spoza jej ramienia widzi Messalę, a wyraz twarzy Rzymianina nie nosił œladów nędzy, tym mniej nie miał nic przyjacielskiego; widniała w nim ta sama patrycjuszowska ironia i duma, równie oburzajšca jak dawniej. –Messali nie dam nic. Postanowienie moje jest niezmienne – postępuję jako Rzymianin przeciw Rzymianinowi! Ale powiedz, czy to on –czy to Messala przysłał cię do mnie z tš proœbš? – On jest szlachetny i ma cię za wielkodusznego. Tu Ben-Hur położył rękę na ramieniu kobiety. –Kiedy go znasz tak dobrze, piękna Egipcjanko, powiedz mi, proszę, czy zrobiłby dla mnie to, czego ode mnie żšdasz? Odpowiedz, zaklinam cię na Izis! Odpowiedz, jeœli kochasz prawdę! W dotknięciu ręki, w spojrzeniu oczu tkwiłonaleganie, prawie rozkaz. – Och!! – zaczęła – on jest.... – Rzymianinem, chciałaœ powiedzieć, mówišc, że jeœlim Żydem, to inna jest miara naszych wzajemnych powinnoœci; ja dlatego, żem Żyd, mam mu darować wygranš, bo on Rzymianin. Jeœli masz jeszcze co do powiedzenia, córko Baltazara.to mów prędko, prędko; bo na Boga Izraela, gdy się krew we mnie rozgrzeje, zapomnę, żeœ kobietš i pięknš! Zaprawdę, mogę ujrzeć tylko szpiega, co tym dla mnie wstrętniejszy, że jego panem Rzymianin! Mów więc, co masz mówić! Odtršciła jego rękę, stanęła w œwietle i z niepohamowanš złoœciš w oczach i głosie wołała: –Ty, co pijesz drożdże, a jesz stršczki! Ty mogłeœ przypuœcić kiedy, że cię kochać będę, gdym pierwej ujrzała Messalę? Tyœ ztych co zrodzeni, by jemu służyć! On żšdałtylko szeœć talentów, ale nie ja, ja ci mówię, musisz do szeœciu dołożyć dwadzieœcia –czy słyszysz? –Dasz dwadzieœcia! Tak, tak, musisz zapłacić za to, żeœ bez jego pozwolenia mój mały pocałował palec. I to wchodzi w rachunek,żem szła z tobš, udajšc uczucie, chociaż czyniłam to w jego służbie. Słuchaj dalej, jeœli jutro o dziewištej ten kupiec, co jest zarzšdcš twych pieniędzy, nie będzie miał rozkazu wypłaty dwudziestu szeœciu talentów Messali – pamiętaj, że tyle! –jeœli nie, to będziesz miał do czynienia z Sejanem. Radzę ci. bšdŸ roztropnym i bywajzdrów! Szła ku drzwiom, lecz zastšpił jej drogę. –Iœcie, stary Egipt żyje w tobie –rzekł. – Jeœli ujrzysz Messalę jutro, czy pojutrze, tu, czy w Rzymie, powiedz mu...tak, powiedz mu, że mam z powrotem wszystko,jej dla siebie. tegoeć m. oX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPc' V N' c(€ *Śc( ž8Š.(co miałem, wszystko, czego mnie pozbawił, nawet te szeœć talentów. Powiedzmu, że przeżyłem galery, na które mnie wysłał i raduję się jego nędzš i niesławš; powiedz mu, że niemoc ciała, której ja byłem sprawcš, jest przekleństwem Boga Izraela, zesłanym na niego za to, że uciskał słabe i niemocne; powiedz mu, że moja matka i siostra, które zamknšł w więzieniu w Antonii, by tam były łupem tršdu i œmierci, żyjš i sš zdrowe, dzięki mocy tego Nazarejczyka, z którego się naigrawasz i którym gardzisz; powiedz mu,że na dopełnienie mego szczęœcia sš mi zwrócone, i że żyć będę otoczony ich miłoœciš, ta zaœ stokroć zastšpi mi te podłe namiętnoœci, któreœ ty we mnie wzbudziła; powiedz mu, przewrotna istoto,dla swego i jego spokoju, że gdy Sejan zechce mnie ograbić, nie znajdzie nic, bo dziedzictwo po duumwirze sprzedane wraz z willš pod Misenum, a pienišdze za nie, niedo pochwycenia, bo zmienione na innš monetę. Wiedz dalej, że domy, towary, okręty i karawany, którymi zarzšdza Simonides i ksišżęce gromadzi zyski, sš uprawnione listem bezpieczeństwa z podpisem Cezara. Niech wie Messala, że go mšdra głowa kupca z Antiochii uprzedziła, a Sejan był tak rozsšdny, że wolał coœ otrzymać drogš daru, niż wielki zysk zebrany krwiš i krzywdš. W końcu powiedz mu, że gdyby rzeczy stały inaczej i cały majštek był w mym ręku, jeszcze potrafiłbym się obronić i znalazł drogę, aby on nic nie dostał –bo darowałbym mienie moje Cezarowi! Tego, Egipcjanko, nauczyłem się w Rzymie! Powiedz mu jeszcze, że nie posyłam mu przekleństwa w słowach, ale jako uosobienie mej niewygasłej nienawiœci daję mu kogoœ, co jest zbiorem wszelkich przekleństw i złorzeczeń. Gdy spojrzy na ciebie, córo Baltazara, a ty mu to poselstwo powtórzysz, jego rzymska przebiegłoœć odgadnie, co myœlę. IdŸ – teraz i ja odchodzę. Przeprowadził jš do drzwi i z ceremonialnšgrzecznoœciš przytrzymał kotarę, póki nie przeszła progu. – Pokój jej – rzekł, gdy znikła. Gdy Ben-Hur wychodził z goœcinnej komnaty, szedł z głowš spuszczonš na piersi, dziwujšc się, że człowiek z połamanymi krzyżami może jeszcze mieć tak zdradne zamiary i tak zgrabne narzędzia. Pycha młodzieńca wiele ucierpiała, gdy spojrzawszy wstecz, przypomniał sobie, żenigdy nie posšdzał Egipcjanki o zwišzki z Messalš i że przez parę lat szedł œlepo za niš, oddajšc na jej łaskę i niełaskę siebie, swoich przyjaciół, a co najgorsza –wielki cel, któremu się miał poœwięcić. Ciężkie niedo zniesienia było upokorzenie Ben-Hura i mówił do siebie: „nie oburzyła się na Rzymianina, gdy jej o mało nie przejechał u kastalskiej krynicy! ”Rozważajšc to wszystko, tarł ręce z zakłopotaniem, a w końcu dodał: i tajemnicze wezwanie do pałacu Iderne przestaje być tajemnicš. Chwała Bogu, że mnie ta kobieta bardziej nie usidliła! Widzę wyraŸnie, że jej nie kochałem wcale. Zdało mu się na razie, jakby się zbył ciężaru i z lżejszym sercem wyszedł na taras; znalazłszy się w miejscu, z którego jedne schody wiodły w dół, a drugie na dach, obrał drugie, i stanšł na najwyższymstopniu. –Byłżeby Baltazar uczestnikiem zdrady? Nie, w jego wieku rzadko się spotyka obłudę; nie, on jest mężem czcigodnym. Z tym wewnętrznym przekonaniem spojrzałwokoło. Księżyc œwiecił w pełni, a jednak niebiosy, gorzały łunš palšcych się ognisk na ulicach i otwartych podwórzach miasta. Powietrze brzmiało chóralnymi œpiewami prastarych psalmów Izraela, pełnych żałosnej i płaczliwej melodii. Z rozkoszš słuchał ich Ben-Hur, niezliczone głosy zdawały się mówić; – Słuchaj, synu Judy, jak czcimy Pana i Boga, dowodzšc zarazem miłoœci dla tej ojczyzny, którš nam dał. Czemuż o Panie, nie zeœlesz Gedeona, Dawida lub Machabeusza, bo otoœmy gotowi.Był on w wyjštkowym usposobieniu, a w takich chwilach umysł zdolny jest sobie wytworzyć najnieprawdopodobniejsze fantazje, toteż powyższe słowa były niejako wstępem, po którym ujrzał oblicze Nazarejczyka. I dziwna rzecz! Oblicze to w łzach skšpane, pełne niewieœciej słodyczy, widział tuż przed sobš, gdy przechodził dach, idšc ku balustradzie z północnej strony. W wyrazie tej twarzy nie było nic wojennego, przeciwnie opromieniał jš majestat niebios, co w ciszy wieczoru patrzy na wszystko z niczym niezmšconym spokojem. Zjawisko to przywiodło wszystkona pamięć i znów zapytał: Kimże On jest? Machinalnie spojrzał Ben-Hur poprzez balustradę na dół w ulicę, a potem zwróciłsię ku letniemu domowi. –Niech czyniš, co chcš. Niech się odważš na najgorsze i najniebezpieczniejsze rzeczy– rzekł idšc z wolna –nie przebaczę nigdy Rzymianinowi, nie podzielę się z nim; ani nieporzucę miasta ojców moich. Raczej zwołam Galilejczyków i stoczę bitwę. Naszebohaterskie czyny zgromadzš wszystkich, aTen, co dał niegdyœ Mojżesza, da i teraz wodza, jeœliby mnie zabrakło. Gdyby nie chciał ich wieœć Nazarejczyk, to pewnie nie brak jeszcze takich, co pragnš œmierci za wolnoœć. Letni dom mało był oœwietlony, gdy Ben-Hurzbliżył się, zajrzał do wnętrza. Cień padałna podłogę od kolumn podpierajšcych namiot; spojrzawszy do œrodka, ujrzał krzesło Simonidesowe ustawione w miejscu, z którego najlepiej było widać plac targowy. –Zacny mšż wrócił –pomyœlał –pomówię z nim, jeœli nie œpi i zbliżył się ostrożnie do krzesła. Gdy się pochylił przez poręcz, ujrzał Esterę wciœniętš w krzesło i pogršżonš we œnie. Włosy rozwiane spadały jej na twarz, oddychała wolno, lecz nierówno –raz nawet, zdało mu się, że westchnęła i załkała. Może westchnienie – może samotnoœć, w jakiej jš znalazł, nasunęła mu myœl, że sen jej. to wypoczynek po cierpieniu, a nie po pracy. Natura zsyła dzieciom takš ulgę, Estera zaœ była dla niego zawsze dzieckiem. Położył rękę na poręczy krzesła i myœlał: –Nie zbudzę jej. Cóż bym jej powiedział...nic, prócz tego chyba, że jš kocham...Tak, jest córkš Judy i w niczym nie podobnš, Egipcjanki, tam próżnoœć –tu prawda, tam pycha –tu obowišzek, tam samolubstwo –tu poœwięcenie. Po cóż mam pytać, czyjš kocham, raczej drżę, czy ona mnie kocha? – Jednak, od poczštku okazywała mi przyjaŸń. Pomnę owego wieczora w Antiochii, gdy stojšc na tarasie,tak mnie rzewnie prosiła, bym nie zaczepiłRzymu i dopytywała o willę pod Missenum i życie, które tam pędzić można. Aby jej dać poznać, iż rozumiem jej myœli i uczucia, pocałowałem jš. Czy też pamięta to pocałowanie? Może zapomniała – ja nie...i kocham jš...Nikt jeszcze nie wie, że odzyskałem moich. Egipcjance wzdrygałem się to powiedzieć, ale ona, ta maleńka, ucieszy się wraz ze mnš, przyjmie je z miłoœciš i usłuży sercem i rękš. Dla matki mojej będzie córkš; w Tirze znajdzie siostrę. Zbudzę jš i powiem...nie, jeszcze nie...niech wpierw przepadnie czarodziejka Egiptu! Poczekam na lepszš chwilę, a ty œnijsłodko, piękna Estero, dziecię obowišzku, córo Judy! I wyszedł równie cicho, jak wszedł. ROZDZIAŁ XL Na ulicach œwiętego grodu roiło się od ludzi. Jedni szli w tę stronę, drudzy wracali, inni znów, i tych było najwięcej, gromadzili się u ognisk, gdzie pieczono mięso, œpiewano i rozmawiano. Zapach pieczystego, palmowego i cedrowego drzewa, napełnia powietrze, a że to chwila, w której wszyscy Izraelici sš sobiebraćmi, to i goœcinnoœć nie ma granic. Ben-Hura pozdrawiano co kroku i zapraszano do ognisk. On jednak dziękował uprzejmie, bo spieszył, by dosišœć konia i wrócić do namiotów nad Cedronem. By tam stanšć, trzeba mu było przejechać drogę, co się wkrótce stać miała widowniš najsmutniejszego w chrzeœcijaństwie zdarzenia. I na tej drodze uroczystoœci właœnie dochodziły najwyższego punktu, booto patrzšc na górę ulicy, dojrzał Ben-Hur poza ogniskami, rzšd zapalonych pochodni; gdziekolwiek pochód zbliżał się do gromady œwiętujšcych, milkły œpiewy i uciszyły się wrzawy. Zdziwienie patrzšcego wzrosło, gdy dostrzegł wœród dymu i płomieni œwiecšce tarcze i końce włóczni, zdradzajšce obecnoœć rzymskich żołnierzy.Co oni tu majš do czynienia, rzymscy legioniœci, wœród œwištecznej procesji żydowskiej? Było to coœ tak niesłychanego,że zgoła nikt nie mógł pojšć znaczenia tegowypadku. Chociaż księżyc œwiecił jasno i rozniecono na ulicach ognie, kilku z orszaku niosło zaœwiecone latarnie. Wyobrażajšc sobie, że pochód ten miał jakiœ osobny cel, postanowił Ben-Hur stanšć tak blisko, aby rozpoznać wszystkich w orszaku. Pochodniei latarnie niosła służba uzbrojona w maczugi i ostro okute kije. Przyœwiecali oni starannie, bo w pochodzie szli starsi kapłani, rabini z długimi brodami, gęstymi brwiami i sępimi nosami, potykajšc się nieraz po nierównym bruku. Idšcy tak uroczyœcie i wspaniale, to wszechwładni skrybowie w radzie Kajfasza i Annasza. Dokšd podšżali? Nie do œwištyni, bo do niej droga z Syjonu, skšd prawdopodobnie wychodzili, wiodła na Ksystus. Jeœli to procesja na czeœć Pana, po cóż żołnierze? W jaskrawym tym œwietle zwróciły uwagę Ben-Hura trzy postacie idšce razem! Szły one na czele, służba zaœ, niosšca latarnie, szczególniej nimi się zajmowała. Pierwszego, co szedł po lewej stronie, poznał z łatwoœciš, był to dowódca straży, której powierzonš była œwištynia. Drugi, po prawej, to kapłan równie wszystkim znany: za to człowieka, idšcego poœrodku, nikt nie znał. Szedł on, opierajšcsię na swych towarzyszach, głowę spuœcił na piersi i zdawało się, jakby chciał ukryć oblicze. Wyglšdał jak więzień jeszcze nieoprzytomniały ze strachu, którego nabawiła go chwila schwytania lub zbrodniarz prowadzony na tortury, lub œmierć. Wiedli go dygnitarze, otaczano go starannš uwagš, wszystko to dawało poznać, że musi on być albo głównym powodem poruszajšcym pochód, albo jest z nim w jakiœ sposób złšczony –może to œwiadek lub przewodnik? Gdyby Ben-Hur wiedział, kim był ów człowiek, to reszty mógłby się szybko domyœlić. Chcšc więc koniecznie zobaczyć, przybliżył się odważnie do kapłana po prawej stronie i szedł z nim po równi. Wtem nieznajomy podniósł trochę głowę, œwiatło latarni padło na twarz bladš, zmienionš, przerażonš; broda potargana, oczy zapadnięte, patrzyły niepewnie i z rozpaczš. Przebywajšc cišgle w pobliżu Nazarejczyka, znal Ben-Hur wszystkich jego uczniów równie dobrze jak samego Mistrza; na widok zmienionej twarzy prowadzonego zawołał: –Iskariota! Zawołany zwrócił się, oczy jego padły na Judę, a usta zdały się poruszać, jakby chciał mówić; kapłan widzšc to, uprzedził go i rzekł do Ben-Hura groŸnym głosem; Coœ za jeden? IdŸ stšd! –Juda ustšpił na chwilę, ale przy pierwszej sposobnoœci wmieszał się znów w pochód. Tak idšc, przeszedł zaludnionš częœć miasta między wzgórzem Bezeta a fortecš Antonii, potem minšł sadzawkę Betesda i Bramę Owiec. Wszędzie mnóstwo było ludzi œwiętujšcych,a ci chętnie przyłšczali się do pochodu, nie wiedzšc wcale, dokšd dšży. U bramy łšczyły się dwie drogi, jedna z nich szła na północ, druga do Betanii. Zanim Ben-Hur zdołał się zastanowić, czy iœć dalej lub którš obrać drogę, już go wepchnięto w ciasny wšwóz, a on jeszcze nie domyœlał się po co i dokšd zdšżajš. Wzdłuż wšwozu i na moœcie, panował wielki zgiełk, gdyż gromada, z której się składał pochód, urosła w tłuszczę, która idšc, tłukła o kamienie kijami i maczugami. Jeszcze parę stajań, a pochód zwrócił się na lewo ku gajowi oliwnemu, którego kamienne ogrodzenie widać było z daleka. Ben-Hur wiedział, że to było miejsce ustronne i puste, prócz kilku starych, spróchniałych drzew oliwnych i kamiennegoocembrowania, co służyło do wyciskania oliwy, jak to zwyczajem w tym kraju, nie było nic więcej. Dziwiło to Ben-Hura i ważył w myœli, co tych ludzi o tak póŸnej porze w tak ustronne sprowadza miejsce, gdy nagle stanęli wszyscy. Na przedzie słychać było wrzawę zmieszanych głosów,mimo woli jakieœ drżenie opanowywało wszystkich, szybko cofano się, a jedni na drugich padali. Żołnierze z trudnoœciš utrzymywali porzšdek. Nareszcie zdołał się Ben-Hur przebić przeztłum i wydostać naprzód do wrót, bez kołowrotu, które wiodły do gaju i stamtšd przypatrzył się temu, co się działo. U wejœcia stał człowiek biało ubrany, z odkrytš głowš i skrzyżowanymi na piersiach rękoma –była to postać szczupłaz długimi włosami i wšskš twarzš, iœcie obraz najzupełniejszego poddania i oczekiwania. Był to Nazarejczyk! Za Nim, u wrót, stali wzruszeni uczniowie; On, przeciwnie, był jakby uosobieniem spokoju. Œwiatło pochodni padało na Jego wyniosłš postać czerwonawym blaskiem, nadajšc włosom odcień rudawy; oczy patrzały smutno, wyraz ich był pełen łagodnoœci i litoœci. Przed tš postaciš, pełnš spokojnego majestatu, stał motłoch milczšcy –przerażony, gotów za jednym znakiem rozsypać się i uciec. Ben-Hur objšł okiem Jego, tłuszczę. Judasza, i odgadł wszystkobo...tu był zdrajca, a tam zdradzony – ci zaœ, co tu stojš z maczugami i kijami, to motłoch i rzymscy żołnierze – przyszli, aby go pojmać. Nigdy nie może człowiek rzec, co uczyni, zanim przyjdzie nań czas próby. Oto nadarzyła się sposobnoœć, na którš Ben-Hurczekał lata całe; człowiek, dla którego bezpieczeństwa poœwięcił się, życie tak dlaniego drogie było w niebezpieczeństwie, a on cóż czynił? Stał nieruchomy. Takie to bywajš sprzecznoœci w ludzkiej naturze! Zresztš...nie zapomniał on jeszcze obrazu Chrystusa, jaki mu przedstawiła Egipcjanka, i miał żal do Niego za opuszczenie sposobnoœci pochwycenia w Swe ręce władzy. Dalej oddziaływał na niego spokój, z jakim ten tajemniczy Mšż stał przed tłumem i wstrzymywał go; spokój ten uspokajał Ben-Hura, widział w Nim tę moc, jakš mógł rozporzšdzać. Wprawdzie zalecał On nigdyœ w swych naukach pokój, dobrš wolę, miłoœć i uległoœć, miałby tę naukę w życie wprowadzić? Czuł Ben-Hur, że On Panem życia i œmierci, rozporzšdzał nim podług swej woli, czy w tej chwili użyje tej siły? Będzie się bronił? Wszak słowo, myœl – byłaby wystarczajšca. Ben-Hur wiedział i wierzył, że użyje tej zadziwiajšcej siły w jakikolwiek sposób i z tš wiarš czekał cudu, a mierzył Nazarejczyka podług siebie – miarš ludzkš.Nagle ponad zgiełk i wrzawę wzniósł się czysty głos Chrystusa: – Kogo szukacie?? – Jezusa Nazareńskiego. – Jam ci jest. Na te proste słowa, wymówione bez gniewu ni strachu, napastnicy cofnęli się kilka kroków, mniej zuchwali padli na ziemię. I na tym może wszystko by się skończyło i tłuszcza odeszłaby spokojnie, lecz Judasz przystšpił do Niego i rzekł: – BšdŸ pozdrowień. Mistrzu. Mówišc to, pocałował Go. –Judaszu –rzekł spokojnie Nazarejczyk –pocałowaniem wydawasz syna człowieczego. Po co tu przyszedłeœ! Nie otrzymujšc żadnej odpowiedzi, rzekł Mistrz do zgrai: – Kogo szukacie?? – Jezusa Nazareńskiego. – Powiedziałem wam, to Ja jestem. Jeżeli tedy mnie szukacie, pozwólcie tym odejœć. Na to wezwanie zbliżyli się rabini, równoczeœnie z nimi postšpiło ku Niemu kilku uczniów, za którymi się właœnie ujmował. Jeden z nich, chcšc przeszkodzić zamiarowi pochwycenia Go, ucišł ucho słudze ksišżęcia kapłanów, ale nie obronił tym Mistrza. Cóż na to Ben-Hur? On, ów wyćwiczony żołnierz i wódz, stal spokojnie!Podczas, gdy przygotowywano sznury, którymi Go zwišzać miano, Nazarejczyk czynił miłosierdzie. Czyn ten nie był najcudowniejszym z cudów, ale największym jako dowód przebaczenia, przechodzšcego ludzkie pojęcie. –Zaniechaj tego –rzekł bowiem do ucznia, który użył miecza, a dotknšwszy ucha zranionego uzdrowił je. Widzšc to, dziwili się zarówno przyjaciele i nieprzyjaciele. Jedni temu, że mógł uzdrowić, drudzy – że chciał. – Chyba nie pozwoli im się zwišzać – myœlał Ben-Hur. Tymczasem Chrystus mówił dalej do ucznia:–Włóż twój miecz do pochwy. Czyż kielicha,który mi dał Ojciec, pić nie będę? A odwróciwszy się do napastników, rzekł: –Jakoby na zbójcę wyszliœcie z mieczami i kijami. Gdym w każdy dzień bywał z wami w koœciele, nie œcigaliœcie mnie, ale ta godzina jest wasza i moc ciemnoœci. Słyszšc to żołnierze, nabrali odwagi i otoczyli Go, a gdy Ben-Hur obejrzał się za uczniami, nie było ich. Tłok około opuszczonego człowieka wzmagał się; jedni krzyczeli, łajali, inni wišzali ręce i nogi, biegajšc i tłoczšc się. Ponad ich głowami, pomiędzy pochodniami, wœród dymu, czasem przez szpary . tegoeć m. oX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż PŸ P(ď < c)€+ƒc)Ž'Tc)6a @)tworzšce się między ruchliwymi ludŸmi, zdołał Ben-Hur zobaczyć więŸnia. Nigdy nikt nie wzbudził w jego sercu takiejlitoœci, jak Ten opuszczony i zapomniany! A przecież człowiek ten mógł zwyciężyć swych nieprzyjaciół jednym tchnieniem, alenie chciał. Cóż to był za kielich, który mu ojciec dał do wypicia? Kimże ten Ojciec, któremu syn tak posłuszny? Tajemnice nad tajemnice – wcišż się mnożšce. Tłum, wiodšcy więŸnia, zawracał teraz do miasta, żołnierze szli na czele. Ben-Hur stał się niespokojny, nie był z siebie zadowolony. Tam, gdzie pochodnie, w samym œrodku tłumu szedł Nazarejczyk; nagle w umyœle Judy błysnęła nowa myœl. Postanowił zobaczyć Go i zadać mu jedno pytanie. Zrzucajšc wierzchnie ubranie i zawój z głowy, cisnšł je poza ogrodzenie Oliwnego Gaju i puœcił się za orszakiem, który wnet dopędził. Przepychajšc się przez tłok, dotarł nareszcie do człowieka, trzymajšcego końce sznurów, co krępowały więŸnia. Nazarejczyk szedł wolno ze spuszczonš głowš, zwišzanymi w tył rękoma: włosy spadały mu na twarz, przystawał często: zdawał się zapominać o całym otoczeniu. Kilka kroków przed Nim szli starsi kapłani,rozmawiajšc i spoglšdajšc poza siebie. Gdy już prawie wszyscy byli blisko mostu przed wšwozem, Ben-Hur œmiało pochwyciłza sznur, który trzymał sługa i stanšł przy Nim. – Mistrzu, Mistrzu! – mówił prędko wprostw ucho Nazarejczykowi. – Czy słyszysz, Mistrzu? ...rzeknił słowo...tylko słowo...Powiedz mi... Tu pachołek, któremu sznur odebrał, ujšł Ben-Hura za rękę. – Powiedz mi – mówił mimo to – idziesz dobrowolnie?? Tymczasem otaczajšcy już go spostrzegli i ktoœ gniewnie zapytał: – Coœ za jeden?? –O Mistrzu! – mówił szybko ostrym z obawy głosem: Jam Twój przyjaciel i zwolennik: powiedz, przyjmiesz pomoc, gdy z niš pospieszę? Ani nań spojrzał, ani zdawał się go poznawać, przecież to współczucie, co się budzi w ludzkim sercu na widok cierpienia, zdawało się opuszczać Ben-Hura, bo przychodziły mu myœli: Zostaw Go, opuœcili Go przyjaciele, œwiat się Go zaparł, żegna ludzi z goryczš, idzie sam nie wie gdzie i nie dba o to. Zostaw Go! Kilkadziesišt ršk usiłowało pochwycić natręta, ze wszystkich stron krzyczano: Ondo nich należy. Łapcie go –bijcie – zabijcie! –Silnym ruchem, sobie właœciwym, wyprostował się Ben-Hur, obrócił rękš tego, co mu sznur wydzierał, stršcił silnym ramieniem ręce, co go chwytały, pozostawiajšc w nich strzępy odzienia i taknagi zdołał ujœć w ciemnoœciach wšwozu. Zawrócił w stronę muru po odzienie i zawój i wrócił do miasta, potem do gospody, skšd wzišwszy konia, wrócił do namiotów „Królewskich grobów ”. W drodze poprzysišgł sobie, że nazajutrz odszuka Nazarejczyka, nie wiedzšc, że Mesjasza, którego opuœcił, zawiedziono wprost na przesłuchanie do domu Annasza. Próżno szukał Ben-Hur spoczynku, bijšce serce nie dopuszczało snu na oczy i widział jasno, że jego odbudowanie królestwa Judy było snem – na jawie. Stanšł na przełomie życia. ROZDZIAŁ XLI Dnia następnego, około godziny drugiej, przybyło dwóch ludzi do namiotu Ben-Hura, zsiedli z koni i pytali o niego. Ben-Hur nie wstał jeszcze, ale kazał ich wpuœcić. – Pokój wam, bracia – rzekł, bo byli to jego zaufani Galilejczycy. – Spocznijcie!! –Nie –rzekł starszy –niepodobna nam siedzieć i odpoczywać, jeœli chcemy ocalić Nazarejczyka. Wstań, synu Hura, i chodŸ z nami, gdyż wyrok ogłoszony i drzewo krzyża już na Golgocie. Ben-Hur zdumiał. – Krzyż!! – To jedno słowo zdołał wymówić. –Wczoraj go wzięli i pytali, dziœ o wschodzie zaprowadzono go do Piłata. Rzymianin po dwakroć oœwiadczył, że w Nim żadnej nie znajduje winy. W końcu umył ręce, mówišc: Nie jestem winien krwiTego sprawiedliwego, róbcie co chcecie – aoni odpowiedzieli.... – Kto odpowiedział?? – Oni – kapłani i lud. – Krew Jego na nas i na syny nasze!! –Œwięty ojcze Abrahamie! –zakrzyknšł Ben-Hur –Rzymianin miłoœciwszy jest dla Izraelity, niż Jego właœni rodacy! A gdyby On był rzeczywiœcie Synem Bożym, któż zdoła zmyć krew za nas i nasze dzieci? Nie, nie możemy na to pozwolić, czas do walki. Twarz mu zajaœniała postanowieniem i złożył ręce. –Konie, a prędko! – wołał na Araba. – Powiedz Amrze, niech mi da œwieże suknie iprzynieœ miecz. Czas ponieœć œmierć dla Izraela! Poczekajcie na mnie przed namiotami, wnet przyjdę. Zjadł suchar, wypił kubek wina, a za chwilę był już w drodze. – Gdzie pójdziesz najpierw?? – spytał Galilejczyk. – Zebrać legiony. – Niestety!! – rzekł człowiek podnoszšc ręce. – Dlaczego niestety?? –Panie –mówił zawstydzony –panie, ja i ci przyjaciele moi, oto wszystko, co ci wiernym pozostało. Inni poszli za kapłanami. – Dlaczego?? – Aby go zabić!! – Kogo?? – Nazarejczyka!! Ben-Hur spojrzał po nich jakby obłškanym wzrokiem, w duszy słyszał znowu pytanie,ubiegłej zasłyszane nocy: Czy kielicha, który mi dał Ojciec, pić nie będę? –Potem brzmiały mu w uszach jego własne pytania:powiedz, przyjmiesz pomoc, gdy z niš pospieszę? –Po tych wspomnieniach, pomyœlał w głębi swej duszy: nie, tej œmierci nic nie odwróci. Człowiek ten szedłku niej z całš œwiadomoœciš od samego poczštku wystšpienia; siłę, którš posiada, daje Mu mocniejszy od Niego, któż jeœli niePan? Gdy On dobrowolnie idzie za wolš mocniejszego, cóż ja dla Niego uczynić mogę? –Obok tych rozmyœlań dręczył go upadek planu, opartego na wiernoœci Galilejczyków, ich rozsypka udaremniała wszelkš akcję, gdyby takowš chciał przedsiębrać. Jakie to dziwne, że się to wszystko właœnie tego zdarzyło poranka. Ten zbieg okolicznoœci napełnił serce Ben-Hura lękiem i trwogš nieokreœlonš. Poczšł pytać sam siebie, czy jego zamysły,praca, rozdawanie pieniędzy nie było grzesznym współzawodnictwem z wolš Najwyższego? Wœród tych zwštpień i walk dosiadł konia i ujšwszy lejce, rzekł: ChodŸmy bracia! – ale w duszy jego było wszystko niejasne i mgliste. Zdało się, że zdolnoœć szybkiego postanowienia, tak potrzebna każdemu bohaterowi wœród rozstrzygajšcych okolicznoœci, zamarła w duszy Ben-Hura. – Spieszmy, bracia, na Golgotę! Całe tłumy szły na południe, wszystkie ulice z północy roiły się ludŸmi, całe miasto było w ruchu. Słyszšc, że mogš spotkać procesję, wiodšcš Skazanego w pobliżu białych wież Heroda, trzej przyjaciele postanowili tam się z pochodem połšczyć. Tymczasem w dolinie, poniżej stawu Hezekia, niepodobna było przecisnšć się przez tłumy, musieli więc zsišœć z koni i zatrzymać się na rogu jednego z domów przydrożnych. Stali już pół godziny, godzinę, a tłumom niebyło końca. Widzieć tam było można Żydówz Libii, z Egiptu, ze wszystkich krain Wschodu i Zachodu, z wysp mórz, wszystkie sekty Judei, wszystkie pokolenia Izraela i najrozmaitsze inne narodowoœci. Ludzie ci postępowali pieszo, konno, na wielbłšdach, w lektykach i na noszach, w szatach wielce rozmaitych, ale rysy ich miały zawsze tę samš wspólnoœć, odznaczajšcš wówczas, jak dziœ synów Izraela, mimo zmiennoœci klimatu i sposobu życia, mimo że mówili nawet rozmaitymi językami. Wszyscy spieszyli się, pchali, a wszystko dlaczego? –Aby zobaczyć biednegoNazarejczyka, uznanego za złoczyńcę, majšcego umrzeć wœród złoczyńców. Wœród tego wezbranego tłumu, byli i inni, którzy Żydów nawiedzili –Grecy, Rzymianie,Arabowie, Syryjczycy, Egipcjanie, Hindusi. Przypatrujšc się temu różnorodnemu tłumowi, pomyœleć było można, że œwiat cały zgromadził się, aby być obecnym przyukrzyżowaniu. Mimo takiej liczby narodu pochód postępował w dziwnie złowrogim milczeniu, czasem tylko dały się słyszeć: tętent koni, uderzenie podków o kamienie bruku, czasem jakieœ wołanie w oddali, i towszystko! Na każdej twarzy za to wyczytać było można goršczkowoœć, z jakšoczekuje się jakiegoœ straszliwego wypadkulub nieszczęœcia. Te spostrzeżenia naprowadziły Ben-Hura na myœl, że ten napływ cudzoziemców na uroczystoœci wielkanocne nie był może przypadkowy, może to nie sami nieprzyjaciele? Niepodobna przypuszczać, aby ich zgromadziła œmierć biednego Nazarejczyka, może to więc jego przyjaciele i zwolennicy. Nareszcie od strony wież posłyszał Ben-Hur najpierw niewyraŸne z powodu oddalenia krzyki. – Słuchajcie, idš – rzekł jeden z jego przyjaciół. Ci, co szli, wstrzymali się, stanęli nasłuchujšc, w miarę jednak, jak uszu ich dochodził zgiełk, szli dalej spiesznie, jakbyuciekajšc przed krzykiem. Wrzawa zbliżała się z każdš chwilš, powietrze drgało od krzyków i nawoływań,wtem Ben-Hur ujrzał służbę Simonidesa, zbliżajšcš się i niosšcš swego pana: obok szła Estera, za nimi dŸwigano zasłoniętš lektykę. –Pokój tobie, Simonidesie, i tobie, Estero –rzekł Ben-Hur, spotykajšc ich. –Jeœli spieszycie na Golgotę, to zaczekajcie, aż przejdzie procesja, pójdziemy razem; tu narogu możemy przystanšć. –Mów z Baltazarem, jego wola mojš wolš –odparł kupiec, jakby w głębokim zamyœleniu. – Niosš go w lektyce. Ben-Hur szybko odsunšł zasłonę i ujrzał Egipcjanina, leżšcego z twarzš tak żółtš, że raczej na umarłego, niż na żywego wyglšdał. Gdy mu Ben-Hur plan swój wyłożył, pytał z cicha: – Mów czy ujrzymy Go?? – Myœlisz o Nazarejczyku?? Tak, musi przejœć o kilka kroków od nas. – O Panie!! –wołał starzec z zapałem. – Pozwól, o Panie, jeszcze raz! Jakiegoż doczekałem dnia! Strasznym on będzie dla całego œwiata! Tak więc znajomi nasi stanęli na rogu ulicy iczekali w milczeniu, strzegšc się mówić wœród ogólnej niepewnoœci przekonań i uczuć. Baltazar opuœcił lektykę i stał oparty na słudze, Estera i Ben-Hur dotrzymywali towarzystwa Simonidesowi. Tymczasem tłumy szły nieprzerwanie, może liczniejsze niż przedtem, krzyki, nawoływania chrypliwe coraz się zbliżały, powietrze drgało, a ziemia jęczeć się zdawała. Nareszcie nadszedł pochód. – Patrzcie – rzekł Ben-Hur z goryczš – teraz, to idzie cała Jerozolima. Straż przedniš pochodu stanowiła armia uliczników, krzyczšcych i naigrawajšcych się wołaniem: – Król Żydowski!! Ustępujcie, róbcie miejsce, bo oto Król Żydowski! Simonides przypatrywał się ich podskokom iharcom, podobnym do chmury letnich owadów i rzekł poważnie: gdy ci obejmš swe dziedzictwo, biada Salomonowemu miastu! Dalej szła rota żołnierzy w pełnym uzbrojeniu, œwiecšca zbrojami, obojętnie, miarowym krokiem. Za nimi szedł Nazarejczyk! Zdawał się być bliski œmierci –co kilka kroków chwiał się i mało nie upadł. Szata wierzchnia podarta i poplamiona opadała z ramion na spodniš tunikę. Bose nogi krwiš znaczyły kamienie. Na szyi niósł tablicę drewnianš z napisem. Korona z cierni raniłagłowę ostrymi kolcami, a krew z ran płynęła po twarzy i szyi. Długie splštane włosy przesiškły krwiš, skóra zaœ, co gdzieniegdzie wœród plam krwi przeglšdała,miała białoœć nadprzyrodzonego zjawiska. Ręce powrozem zwišzane, trzymał przed Sobš. Gdzieœ, jeszcze w mieœcie padł pod ciężarem krzyża, który Mu nieœć, według zwyczaju, aż na miejsce ukrzyżowania kazano: teraz wieœniak jakiœ pomagał Mu dŸwigać ten ciężar nad siły. Tuż przy Nim szło czterech żołnierzy, co Go chronili od tłumu; mimo to od czasu do czasu przedzierali się poprzez nich najgorsi z napastników, bijšc ofiarę swego zaœlepieniakijami, plwajšc w twarz i naigrawajšc się zJego boleœci. Mimo to wszystko więzień nie wydal żadnego głosu, ni skargi, ni jęku, ni proœby; zdawał się nic nie widzieć i na nic nie patrzeć. Gdy szedł około domu, co zasłaniał Ben-Hura i jego przyjaciół głębokš litoœciš zdjętych, Estera z płaczemrzuciła się na piersi ojca, który mimo swego hartu zadrżał do głębi duszy. Baltazar padł na twarz nie wymówiwszy słowa, Ben-Hur zaœ powtarzał nieustannie: mój Boże! mój Boże! – Wtedy, czy Nazarejczyk odgadł ich uczucia, czy odczuł ból ich serc, doœć, że zwrócił twarz ku nim, spojrzał na każde z osobna, spojrzenie zaœ to stało się najdroższš pamištkš ich życia, skarbem przechowywanym i pielęgnowanym. W spojrzeniu tych gasnšcych oczu było błogosławieństwo wymowne, choć milczšce, pełne miłoœci drugich, a zapomnienia o Sobie. Na ten widok zapytał Simonides: Gdzie sš legiony, synu Hura? – Annasz wie o nich najlepiej. – Czyżby się sprzeniewierzyli?? – Wszyscy, prócz tych dwóch. –A więc wszystko stracone i Ten Sprawiedliwy umrzeć musi! –Tu twarz kupca skurczyła się boleœnie, a głowa opadła jakby bezwładnie na piersi. Podzielajšc zabiegi Ben-Hura, dzielił też i rozczarowanie na widok zniweczonych nadziei. Za Nazarejczykiem postępowało dwóch ludzi niosšcych krzyże. – Co to za jedni?? – zapytał Ben-Hur Galilejczyków. – Złoczyńcy, co wraz z Nim œmierć poniosš? Gdy ci minęli, zbliżyła się postać wysoka uwieńczona mitrš, cała w złotogłowiu i z godłami arcykapłana. Straż Œwištyni zasłaniała go, za nim z wolna postępował Sanhedryn i szeregi Lewitów w długich, białych, powłóczystych sukniach, nakrytych różnobarwnymi płaszczami, w bogate ułożonych zwoje. – To zięć Annasza – rzekł cicho Ben-Hur. –Tak. widzę, to Kajfasz –odparł Simonides przypatrujšc się tej wspaniałej procesji. Po chwili rzekł z głębokim smutkiem: –widzę, co więcej, przekonany jestem w głębi duszy, że Ten, co tam idzie z deszczułkš na szyi, jest Tym, czym Go napis głosi: tak, to Król żydowski. Zważ tylko, czyżby złoczyńca mógł mieć tak wspaniały orszak! Patrz i podziwiaj! Czy nietowarzyszš mu narody całe –czyż to nie Jeruzalem i Izrael? A tu! Wszak to efod, niebieskie szaty z oszyciami, a tam arcykapłan z purpurowymi jabłkami granatu i srebrnymi dzwonkami! Nie zbywa żadnego zaszczytu, i zaprawdę nie widzieliœmy tych wszystkich godeł od chwili, w której Judea spieszyła na powitanie Wielkiego Macedończyka. Czyż te zaszczyty i godła nic nie znaczš? Nie sš dowodem, że Ten, którego wiodš, to Król żydowski! O gdybym mógł wstać i iœć za nim! Ben-Hur słuchał słów tych ze zdziwieniem wielkim: Simonides zaœ, jakby czujšc, że siędał unieœć uczuciom, rzekł niecierpliwie: –Pomów z Baltazarem i spieszmy za Nim. Upadek Jerozolimy zbliża się. Tu zauważyła Estera: – Patrzcie, widzę płaczšce niewiasty. Któż one? I rzeczywiœcie we wskazanym kierunku ujrzeli cztery płaczšce niewiasty; jedna z nich opierała się na ramieniu mężczyzny, podobnego do Nazarejczyka. Objaœniajšc Esterę, rzekł Ben-Hur: –Ten człowiek, to ukochany uczeń Mistrza;ta, którš wiedzie, to Jego matka, a towarzyszš Jej przywišzane kobiety galilejskie. Estera załzawionymi oczyma patrzyła za płaczšcymi, póki nie zni kły w tłumie. – ChodŸmy, chodŸmy – wołał Simonides, skoro Baltazar usiadł w lektyce. Ben-Hur stał pogršżony w głębokiej zadumie, zdawał się nie słyszeć wrzawy. Pochód ten dziki i zwierzęcy przywiódł mu przed oczy Nazarejczyka: Jakże był łagodnym i miłosiernym dla tych, co cierpieli! A dla niego, nie był najłaskawszym! Ileż długów wdzięcznoœci wišże Go z Tš ofiarš podłego motłochu! Nagle wspomniał owš strasznš chwilę, gdy chłopcem szedł pod strażš rzymskich siepaczy na œmierć prawie równie okropnš jak ukrzyżowanie, któż mu wtedy podał napój chłodzšcy, kto spojrzał tym spojrzeniem, co mu dodawało otuchy i wiary w przyszłoœć? Kto –czyż nie On? I wydało mu się, że te oczy pytajš go teraz: napoiłem cię spragnionego, a ty coœ uczynił? Nie doœć na tym, bo oto nowym obdarzył go cudem w niedzielę palmowš...Zatyle dobrodziejstw jakże on, Ben-Hur, zdołał się odwdzięczyć? Niestety, musiał sam siebie oskarżyć. Tak zaprawdę, nie uczynił zadoœć swym obowišzkom, nie dopilnował Galilejczyków nie trzymał ich w pogotowiu, bo to chwila sposobna do walki, a ich nie ma Gdyby ich mieć teraz, można by wpaœć między tłumy, uwolnić Nazarejczyka czyn ten stałby się zaprawdęhasłem zwołujšcym Izraela do boju za wolnoœć. Oto sposobnoœć, jak nigdy, lecz minuty uciekajš, a gdy je traci! ...Boże, Boże Abrahama! Czyż jeszcze nie da się co uczynić? Gdy tak walczy z myœlami, zwróciła jego uwagę gromadka Galilejczyków w jednym mgnieniu oka zrównał się z nimi i rzekł: – Za mnš, muszę się z wami rozmówić! Ludzie zawsze jeszcze jemu posłuszni, poszli za nim, a gdy stanęli pod osłonš domu, mówił: –Wraz ze mnš chwyciliœcie za miecze i zgodziliœcie się razem walczyć za wolnoœć ikróla, który nadchodził. I dziœ macie miecze, a oto i czas do walki Spieszcie ry . tegoeć m. oX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPľ3)śc*€ť0c*ë$ƒc*n3 O*połšczyć się z braćmi i powiedzcie im, aby co do jednego stanęli u krzyża, na którym ma być umęczonym Nazarejczyk. Spieszcie,albo raczej wstrzymajcie się chwilę, abym wam oznajmił, że Nazarejczyk to wasz król, a wraz z Nim umiera wolnoœć! Patrzyli na mówišcego z uszanowaniem, ale nie ruszyli się z miejsca. Wtedy zniecierpliwiony wódz zapytał ostro: – Czy słyszycie mój rozkaz?? –Synu Judy – odparł jeden z nich, gdyż podtym tylko nazwiskiem znał go. –Synu Judy, mylisz się, ty jesteœ w błędzie, a nie my lub nasi bracia. Nazarejczyk nie jest królem, ani umysł Jego jest królewskim. Wszak przywiedliœmy Go do Jerozolimy, wstšpił w mury œwištyni i cóż uczynił? Otozawiódł nas, wzgardził tronem Dawida. Nie, nie jest on królem, ani chce go Galilea.Nic nie zmieni Jego losu – niechaj umiera. Ale ty, synu Judy, masz miecz, a i my nosim miecze, gotowiœmy je dobyć, byleœ nas wiódł do wolnoœci. Wolnoœci pragnie Galilea, choćby za to zginšć, jeœli nam to przyrzeczesz, zastaniesz nas u krzyża. I nadeszła chwila stanowcza dla Ben-Hura. Gdyby uczynił zadoœć żšdaniu i jedno wyrzekł słowo, innš byłaby historia ludzkoœci...ludzkš, a nie Boskš kierowana rękš, coœ, co się nigdy nie zdarzyło, ani nigdy zdarzyć nie może. Zmieszał się ów wódz nieustraszony, sam nie wiedzšc dlaczego; póŸniej przypisywał to obezwładnienie Nazarejczykowi, bo po Jego powrocie do życia zrozumiał, że do wiary w zmartwychwstanie, która jest podstawš chrzeœcijaństwa, potrzeba było, aby umarł. Po chwili odzyskał przytomnoœć, ale nie siłę i sprężystoœć woli, stał bezradny i niemy, zakrył twarz rękoma, drżšc od walki wewnętrznej, którago popychała do czynu wbrew potężnej władzy, ubezwładniajšcej jego wolę. – ChodŸ, czekamy na ciebie – powiedział Simonides po raz czwarty. Ruszył się machinalnie za wezwaniem i szedł już za krzesłem i lektykš. Estera towarzyszyła mu. Szedł, ulegajšc tajemniczej władzy, jako szli niegdyœ Baltazar i jego towarzysze. ROZDZIAŁ XLII Ben-Hur wiódł na miejsce ukrzyżowania Baltazara, Simonidesa, Esterę i dwóch Galilejczyków. Kiedy stanšł na przedzie, niewiedział jakim sposobem zdołał się przez wzburzone tłumy przedostać; nie wiedział również, jakš teraz szli drogš, ani ile im toczasu zabrało. Szedł jakby nieprzytomny, nie słyszał, nie widział, ani myœlał, dokšd idzie, jednak przyszedł. W stanie, w jakim się znajdował, nie mógł się zdobyć na żaden czyn, wola jego zmalała i stał się jak dziecię niedołężne? Postanowienia Boże sš dla nas ludzi zawsze niepojęte, niemniej i œrodki, którymi Bóg te postanowienia przeprowadza i nam do wierzenia podaje. Ben-Hur z towarzystwem swoim stanšł. W tejże chwili, jak gdyby się ocucił, widział irozpoznawał wszystko, co się dzieje z zupełnš dokładnoœciš. Szczyt Golgoty był nieco przypłaszczony, piaszczysty bez żadnej roœlinnoœci; gdzieniegdzie sterczały nędzne łodygi hyzopu. Miejsce, które wybrano, na ukrzyżowanie, znajdowało się na najwyższym punkcie góry, podobne do czaszki. Dokoła utworzył się żywy mur z widzów, wstrzymywany od miejsca egzekucji przez szpaler rzymskich żołnierzy, którymi dowodził setnik. Ben-Hurdotarł aż do szpaleru żołnierzy i tu stanšł.Wzgórze to zwało się w starym aramickim języku Golgotš –w łacińskim je nazywano Kalwariš, co znaczyło czaszka. Patrzšc wokoło, nie ujrzeć ani piędzi wolnej ziemi, ni skały, ni zieleni, tylko tłumy, nieprzeliczone tłumy, tysišce – setki tysięcy narodu. Trzy miliony serc biło obojętnie dla majšcych być ukrzyżowanych łotrów –ale znatężonš uwagš oczekiwało, co się stanie zNazarejczykiem – jedni byli pełni obawy, inni ciekawoœci, inni zaœ nienawiœci, gdy tymczasem Jego serce obejmowało wszystkich bez wyjštku miłoœciš Boskš i dla nich œmierć poniesie. Na wzgórzu stał dumnie we wspaniałym stroju arcykapłan. Postać jego górowała ponad wszystkich. Na szczycie, jeszcze wyżej, stał widziany przez wszystkich Nazarejczyk, milczšcy, cierpliwy, pokorny. Jakiœ żołdak dał mu na uršgowisko w rękę trzcinę, aby wyobrażała berło i dokończyła królewskiego stroju. Widok ten wywołał dookoła œmiechy, żarty i naigrawania. Gdyby to był tylko człowiek, jużby w sercujego wygasła wszelka miłoœć dla swych współbiiŸnich. Oczy wszystkich zwrócone były na Nazarejczyka: w umyœle Ben-Hura zachodziła wielka zmiana, czy płynęła z litoœci, czy miała Ÿródło w innym uczuciu? Doœć, że zaczynał pojmować, iż jest coœ wzniosłego nad wszelkie dobra œwiata, coœ.co może dać słabemu człowiekowi siłę zniesienia udręczeń tak duszy, jak ciała; co więcej, to coœ mogło wzbudzić nawet pragnienie œmierci. Cóżby to było? –pytał sam siebie i przyszło mu na myœl, że to może owe życie duszy, które głosił Baltazar i zaczšł je jaœniej pojmować, a w tym œwietle zrozumiał, że powołaniem Nazarejczyka było zaprowadzenie tych, co Go kochali, poza œwiat, do Królestwa, któreJego i ich czekało. Równoczeœnie z tš myœlšzdało mu się, że gdzieœ w powietrzu, czy w chmurach, brzmiały wyrazy tyle razy z ust Jego słyszane: – Jam Zmartwychwstanie i Żywot. Słowa te dŸwięczały cišgle, przybrały kształt, nabrały jasnoœci i nowego znaczenia. Ludzie zwykli powtarzać pytanie,gdy pragnš lepiej ujšć i utrwalić odpowiedŸ,tak czynił Ben-Hur, patrzšc na postać, stojšcš na wzgórzu. Kto jest Zmartwychwstaniem i Żywotem? –Jam jest, zdawała się mówić postać –mówić dla niego samego i natychmiast poczuł w swym sercu pokój, jakiego nigdy nie zaznał – pokój, który jest końcem wštpliwoœci i tajemnic, poczštkiem miłoœci ijasnego zrozumienia. Z tego usposobienia, pełnego cudnych marzeń, wyrwały Ben-Hura nowe odgłosy iuderzenia młotów. Wtedy ujrzał na szczycie wzgórza to, czego dotšd w swym zamyœleniu nie zauważył, ludzi i żołnierzy, przygotowujšcych krzyże. Doły na wbicie tych krzyży były już gotowe, a teraz przytwierdzano poprzeczne belki. –Każ się ludziom spieszyć – rzekł arcykapłan do setnika, a wskazujšc na Nazarejczyka, dodał, musi umrzeć przed zachodem słońca i być pogrzebanym, aby ziemia nie została skalana. Tak nakazuje prawo. Jeden z żołnierzy, litoœciwszy od innych, zbliżył się do Nazarejczyka i podał Mu napój, którego ten nie przyjšł; drugi z żołnierzy zdjšł Mu z szyi kartkę z napisemi przybił jš do krzyża – na tym skończyły się przygotowania. –Krzyże sš gotowe! –rzekł setnik do arcykapłana. Niech bluŸnierca pierwszy umiera – powiedział. – Kiedy jest Synem Bożym, niech sam siebie zbawi...zobaczymy. Tłum, który dotšd patrzył z niecierpliwoœciš na przygotowania, i cały ten czas domagał się ukrzyżowania, w tej chwili umilkł nagle. Zbliżała się chwila, najstraszniejsza –przybijania skazanych dokrzyża. Skoro żołnierze ujęli Nazarejczyka. dreszcz przeszedł widzów, najokrutniejsi zadrżeli. Wielu mniemało, że powietrze się oziębiło. Tak tłumaczono sobie mróz. co przechodził po ciele. –Jakaż okropna cisza! –mówiła Estera, obejmujšc ojca za szyję; ten zaœ przypominajšc sobie własne tortury, przysunšł jej twarz do piersi i mówił z drżeniem: –Nie patrz, Estero, nie patrz; zdaje mi się,że gdy to widzę winni czy niewinni pospołu przeklętymi będš. Baltazar padł na kolana. Synu Hura mówił Simonides coraz więcej wzruszony. – Synu Hura, jeżeli Jehowa miłoœnie nie wycišgnie Swej ręki, Izrael stracony, a i my z nim. Ben-Hur odparł uspokajajšco: Œniłem, czy widziałem, doœć, że wiem, dlaczego tak sięstać musi: takš jest Boga i Nazarejczyka wola. Czyńmy więc, jak to czyni Egipcjanin,bšdŸmy spokojni i módlmy się. Gdy podniósł oczy ku wzgórzu, znów usłyszał te same słowa: – Jam jest Zmartwychwstanie i Żywot. We czci i pokorze skłonił głowę, jakby nadsłuchujšc. Tymczasem na szczycie postępowało dzieło. Straż zdjęła suknie z Nazarejczykaistał obnażony pod milionem spojrzeń, na całym ciele było znać krwawe pręgi od odebranych dziœ rano plag. Położono Go bezlitoœci na krzyżu, najpierw rozcišgnięto ręce na poprzecznej belce, gwoŸdzie były ostre, kilka chwil starczyło, aby przebić dłonie. Ale jeszcze nie koniec, trzeba było spłaszczyć kolana, płasko rozcišgnšć stopyna drewnie, po czym założono jednš nogę na drugš i jednym gwoŸdziem przytwierdzono obie. Głuchy odgłos przybijania rozległ się daleko; wszyscy drżeli na sam widok spadajšcego młota. Ofiara złoœci ludzkiej nie wydała ni jęku boleœci, ni skargi; głuche panowało milczenie, nie dozwalajšce wrogom tryumfować, ani zwolennikom rozpaczać lubbronić. – W którš stronę chcesz, aby patrzał? – zapytał surowy żołdak. –Zwróćcie mu twarz ku Œwištyni – odparł arcykapłan –niech umierajšc, patrzy na œwięty przybytek, który znieważył. Żołnierze pochwycili krzyż i zanieœli na miejsce przeznaczenia. Tam go spuœcili w dół. Ciało Nazarejczyka zawisło między niebem a ziemiš; całym ciężarem opadło i wisiało tylko na skrwawionych rękach. Mimo strasznej męczarni nie wydał jęku, ani skargi –a usta Jego wymówiły proœbę, œwiadczšcš o Jego boleœci: – Ojcze, przebacz im, bo nie wiedzš co czyniš. W tej chwili krzyż, widniejšc na tle nieba, panował ponad otoczeniem, mnóstwo zgromadzonego ludu powitało go okrzykiem radoœci, a wszyscy bliżej stojšcy i umiejšcy czytać, głoœno odczytywali napis nad głowš Nazarejczyka, podajšc treœć jego drugim, tak że wzgórza całe brzmiałyszyderczym okrzykiem: – BšdŸ pozdrowień. Królu Żydowski! Czeœć Tobie, Królu Żydowski! Arcykapłan, zrozumiawszy treœć napisu, sprzeciwiał się jego umieszczeniu, ale na próżno, więc utytułowany i uznany król patrzył gasnšcymi oczyma na spokojny u stóp rozłożony gród, co go tak zdradził haniebnie. Słońce szybko dochodziło południa, wzgórza œwieciły blaskiem, góry kšpały sięw œwietle. Miasto, jego Œwištynia, pałace, wieże, szczyty, odbijały jego jasne promienie. Nagle zaczęło się œciemniać, jakgdyby wieczór zapadał; gdy jednak ciemnoœci się wzmagały, nie uszło to uwagizgromadzonych. Umilkły œmiechy i krzyki, ludzie nie wierzšc swym własnym oczom, patrzyli jedni na drugich ciekawie; widzšc na swych twarzach zdziwienie, patrzyli znów w niebo ku słońcu, potem na znikajšce w ciemnoœciach wzgórza i okolicę.Na koniec każdy zwracał znów wzrok na pagórek, na którym się odgrywała strasznascena, a potem po sobie, blednšc pod grozšstrasznego zjawiska. –Ależ to chmura zakryła słońce i wnet przejdzie – mówił uspokajajšco Simonides do przestraszonej Estery. – Zresztš może to mgła, ale i ta rychło się rozproszy. Ben-Hur inaczej myœlał. –Ani to mgła, ani chmura –mówił –ale żywe duchy proroków i œwiętych, co z miłosierdzia dla siebie i przyrody zasłaniajš słońce, by nie patrzało na takš zgrozę. Zaprawdę, mówię tobie, Simonidesie, iż Ten ukrzyżowany jest SynemBoga. Zdziwienie padło na kupca, gdy słyszał te słowa; Ben-Hur zaœ zbliżył się do klęczšcego Baltazara i kładšc rękę na ramieniu czcigodnego starca, rzekł: –O mšdry Egipcjaninie, słuchaj, gdyż przyznaję, że tylko Ty miałeœ słusznoœć, bo Nazarejczyk jest zaprawdę Synem Boga!Baltazar przycišgnšł go do siebie, mówišc: Nie dziw, żem Go poznał pierwej od Ciebie,gdyż Go widziałem dziecięciem w żłóbku, co Mu był pierwszym posłaniem. Czemuż jednak dane mi było dożyć tego strasznego dnia, czemu nie umarłem wraz z braćmi? Jakże szczęœliwi Melchior i Kasper! – Uspokój się – mówił Ben-Hur – niezawodnie sš oni tu w pobliżu. –I oto mrok stawał się ciemnoœciš, która się coraz wzmagała; mimo to nie zaprzestano dalszej roboty na wzgórzu. Jużobu złoczyńców jednego po drugim na krzyż przybito i krzyże wpuszczono w wykopane ku temu doły, po czym straż się usunęła, a przystęp do wzgórza i krzyży był wolny. Tłum rzucił się niby fala przybywajšca, cojeden odszedł, drugi już zajšł jego miejscei znów go wyparto – wœród tego pełno œmiechu i naigrawania z Nazarejczyka: – Ha!! ha! – wołali żołnierze – jeœliœ królem żydowskim, ratuj sam siebie. – Ej!! – mówił arcykapłan – jeœli teraz zejdzie, uwierzymy w Niego. Inni wstrzšsajšc głowami, mówili: Może zburzyć œwištynię i odbudować jš w trzech dniach, a siebie nie może wyratować. Nikt nie zastanowił się nad Nazarejczykiem, nikomu nie wyrzšdził krzywdy, większa częœć po raz pierwszy wtej go widziała godzinie, przecież obrzucano Go złorzeczeniami, a litowano się nad złoczyńcami – bo takš bywa siła uprzedzenia. Ta noc z nieba zesłana przerażała Esterę iwielu innych. –ChodŸmy do domu! błagała po wiele razy, dodajšc: – Czyż nie widzicie gniewu Bożego?? Jakież okropnoœci zdarzyć się jeszcze mogš! Lękam się. Simonides nie zwracał uwagi na proœby córki, mówił mało, ale był bardzo wzruszony. Widzšc, że po pierwszej godzinie tłum znacznie się zmniejszył na samym wzgórzu, Simonides wraz ze swoimipostanowił się zbliżyć do krzyża. Ben-Hur wspierał Baltazara, który z wolna poczšł wstępować...Z tego nowego miejsca mniej wyraŸnie widzieli Nazarejczyka, wydał im się ciemnš postaciš, zawieszonš w przestrzeni, ale za to mogli Go lepiej słyszeć. Zrazu słyszeli tylko stłumione westchnienia dowodzšce większej wytrzymałoœci od towarzyszy, których jękii wrzaski wypełniały każdš przerwę w ogólnym zgiełku. I druga z kolei godzina od ukrzyżowania minęła, a były to godziny obelg, naigrawań, szyderstw i strasznego konania.W cišgu tego czasu raz jeden przemówił, gdy kilka kobiet uklękło pod krzyżem i wœród nich poznał matkę i ukochanego ucznia. –Niewiasto –rzekł podniesionym głosem – oto syn twój!! – A do ucznia: oto matka twoja. Nadeszła wreszcie trzecia godzina, tłum oblegał jeszcze cišgle wzgórze, trzymała go tam mimo ciemnoœci jakaœ niepojęta siła; w ogóle jednak zdawał się spokojniejszym, choć słychać było głosy nawołujšcych się wœród ciemnoœci. Do krzyża jednak zbliżali się w milczeniu, nawet straż, która tak niedawno rzucała losy o suknię Ukrzyżowanego, stała teraz w cichoœci i rozmyœlaniu wraz z dowódcš i więcej na krzyż, niż na tłum, zwracała uwagę. Każde westchnienie lub pochylenie głowy nie uszło ich bacznoœci, najdziwniejsza jednak zmiana w arcykapłanie i jego orszaku, wœród któregobyło kilku, którzy brali udział w œledztwie iprzesłuchaniu dzisiejszej nocy. Przez cały czas pochodu i ukrzyżowania zachowywali wspaniały spokój, ale gdy ciemnoœci zaległy ziemię, stracili swš pewnoœć. Byli wœród nich uczeni w astronomii i obeznani ze zjawiskami przyrody tak wówczas strasznymi dla tłumu; im porzšdek œwiata od pradziadów dobrze był znanym, poczynilinawet wielce znaczšce odkrycia, a służba zaœ w Œwištyni wspierała ich umiejętnoœci. Gdy słońce ćmić się zaczęło, obstšpili astronomowie arcykapłana, radzšc nad tymzjawiskiem. – Nie może to być zaćmienie, bo jest właœnie pełnia! –Gdy nikt na to nie znalazł odpowiedzi, ciemnoœci trwały dalej i nikt ich wyjaœnić nie mógł, zaczęli przypuszczać, iż sš w zwišzku z Nazarejczykiem. Myœl ta przeraziła ich niewymownie, a stojšc poza szeregiem żołnierzy, słyszeli każde słowo Nazarejczyka i z najwyższš obawš liczyli jego westchnienia, szepcšc z przerażeniem:Człowiek ten jest Mesjaszem – biada nam!! Ben-Hurem nie szarpały już wštpliwoœci, spokój panował w jego umyœle i sercu, modlił się tylko goršco o przyspieszenie końca. Drugim przedmiotem jego myœli był Simonides, znał dobrze jego usposobienie i czuł, że się waha na progu wiary. Widział tę niepospolitš głowę w uroczystym zamyœleniu, schylonš lub wznoszšcš się ku słońcu, jakby je pytajšc o przyczynę ciemnoœci. Żal mu nareszcie było Estery, która tuliła się do ojca, tłumišc bojaŸń, aby nie przerywać mu wštku myœli, w których był pogršżony. Uspokajał jš od czasu do czasu, mówišc: Nie lękaj się, ale patrz wraz ze mnš, bo zaprawdę możesz żyć dwa razy tak długo jak ja, a nie ujrzysz nic tak ważnego dla ludzkoœci, jak ta sprawa; zresztš czekajmyna objawienia, wszak mogš być jeszcze. Zostańmy do końca. Trzecia godzina dochodziła połowy, aliœci kilku nędzarzy, wyrzutków społeczeństwa,zamieszkujšcych jaskinie i stare groby w pobliżu miasta, stanęło u stóp krzyża, mówišc: – Oto nasz nowy Król żydowski!! Inni wołaliwœród œmiechu i naigrawań: – Uzdrów nas!! uzdrów. Królu żydowski! Gdy nie było odpowiedzi, zbliżyli się jeszczewięcej: –Jeœliœ jest Królem żydowskim, lub synem Boga, zejdŸ! – mówili głoœno. Wtedy jeden m. oX48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPň c*Bc*Q­ S*ţ(Ă c+€Á6C+Q?*+ze złoczyńców zaprzestał jęczeć i wołał uršgajšc: –Jeœliœ jest Chrystusem, pomóż nam i Sobie. Lud œmiejšc się, przyklaskiwał bluŸnierstwom; tymczasem drugi odrzekł pierwszemu: – Czyż nie boisz się Boga?? My cierpimy zasłużenie, ale Ten sprawiedliwy czymże zawinił, że Go potępiono? A my sprawiedliwie, bo godnš zapłatę za uczynki nasze ponosimy, lecz ten nic złego nie uczynił. Słowa te zdziwiły otaczajšcych; jakież zaœbyło ich przerażenie, gdy tenże sam łotr wœród ciszy, co zaległa wokoło, zwrócił się do Nazarejczyka, mówišc błagalnie: – Panie, pomnij na mnie, gdy przyjdziesz dokrólestwa Twego. Zdumiał się na te słowa Simonides. „Gdy przyjdziesz do królestwa Twego ” – wyrazy te odpowiadały na jego wštpliwoœciirozmowy z Baltazarem. – Słyszałeœ?? – pytał Ben-Hur. – Oto ten złoczyńca poœwiadcza, że królestwo Jego nie jest z tego œwiata, gdy do innego idzie; to się zgadza z tym, co ja we œnie widziałem. –Cicho – odrzekł Simonides, głosem więcejniż kiedykolwiek stanowczym –cicho, proszę cię, bo mógłbym niedosłyszeć odpowiedzi Nazarejczyka. Jakoż równoczeœnie od krzyża dał się słyszeć głos dziwnie słodki i dŸwięczny: – Zaprawdę mówię tobie: dziœ ze Mnš będziesz w raju. Simonides czekał słów dalszych w milczeniu, a gdy nic nie zakłócało ciszy, złożył ręce mówišc: –Dosyć, dosyć, o Panie! Ciemnoœci ducha mego rozproszyły się, patrzę jak Baltazar,oczyma wiary. Nareszcie znalazła zapłatę wiernoœć zacnego sługi, bo choć połamane jego ciałonigdy już zdrowym nie będzie, choć pamięć tych strasznych boleœci nie zatrze się nigdywraz ze wspomnieniem ciężkich lat. to noweżycie otworzyło się przed nim –życie, które się zowie rajem. Tam znajdzie królestwo, o którym marzył i króla, którego tak goršco oczekiwał. Wobec tej pewnoœci spokój zapanował w jego duszy. A tam w pobliżu krzyża rozpacz i przerażenie. Przewrotni i chytrzy kazuiœci w trudnym byli położeniu, bo oto Nazarejczyk, którego na œmierć skazali za to, że głosił się Mesjaszem, powtórzył to bardziej stanowczo niż kiedykolwiek wobec majestatu œmierci i tłumu, obiecujšc raj złoczyńcy! To okropne! Drżeli z przerażenia, a arcykapłan mimo swej pychy, czuł obawę i lęk. I nic dziwnego! Skšdże człowiek czerpie zaufanie, jeœli nie z prawdy? A cóż prawda, jeœli nie Bóg? W lej chwili omal, że nie uciekli. Oddech Ukrzyżowanego stawał się trudniejszym, westchnienia coraz to głębsze i rzadsze. Tylko trzy godziny na krzyżu i już kona! Wiadomoœć ta obiegła tłumy i wnet wiedzieli jš wszyscy. Ucichły gwary: złowroga cisza zaległa w powietrzu, czynišc je dusznym i parnym wœród strasznej ciemnoœci. Można było zapomnieć, że na wzgórzach stały tysišce ludu, oczekujšc czegoœ strasznego taka panowała cisza! Wtem od krzyża ponad tłumy dał się słyszeć krzyk boleœci, jeœli nie skargi i wyrzutu: – Boże mój. Boże, czemuœ mnie opuœcił? Głos ten przeraził wszystkich, a w szczególnoœci wzruszył niejednego. Żołnierze przynieœli dla siebie wino i wodę w kadzi, stawiajšc jš niedaleko Ben-Hura. Umoczywszy w płynie, co już był raczej octem, gšbkę do długiego kija przymocowanš, można było zwilżyć język cierpišcego. Ben-Hur przypomniał sobie studnię w Nazarecie, ów napój, co go pokrzepił na całe życie, i uległszy popędowi serca, zmoczył gšbkę i zbliżył się do krzyża. –Co czynisz? Nie czyń tego! – wołano zewszšd, a choć głosy były pełne złoœci, nie dał się Ben-Hur odstraszyć i przyłożył gšbkę do ust Nazarejczyka. Za póŸno, za póŸno! Oblicze, na które w tej chwili patrzył Ben-Hur, jaœniało dziwnym œwiatłem, choć całe krwiš i pyłem ziemi pokryte, oczy rozwarły się szeroko, jakby utkwione w jakiœ przedmiot niewidzialny i oddalony, usta wpółotwarte, wymówiły z wyrazem zadowolenia, ulgi, zwycięstwa, wielkš odniesionego ofiarš: – Wypełniło się!! Oto jak bohater poœwięcenia obchodził zwycięstwo i tryumf! Wnet oczy zgasły, głowa opadła na piersi. Ben-Hur sšdził, że już walka skończona, ale dusza, co już rozpoczęła swój zwycięski pochód ku niebu, zdobyła się jeszcze na ostatnie wysilenie, a wszyscy otaczajšcy usłyszeli słowa, wymówione serdecznym głosem. Jakby do kogoœ będšcego w pobliżu: – Ojcze, w ręce Twoje oddaję ducha mego! Ostatnie drgnienie wstrzšsnęło ciałem, krzyk trwogi rozdarł powietrze i posłannictwo skończyło się wraz z życiem.Pomnij, czytelniku, że z miłoœci pękło serce Twego Zbawiciela! Gdy Ben-Hur wrócił do swych przyjaciół, rzekł z prostotš: – Skończyło się. nie żyje! Z niepojętš szybkoœciš wieœć ta obiegła tłumy, nikt nie œmiał wyrzec jej głoœno, szeptem biegła od wzgórza do wzgórza, a zawierała jeden wyraz: – umarł! umarł! –I nic więcej. Stało się zadoœć życzeniom tłumów; czemuż zamiast się cieszyć, stojš w niemym przerażeniu? Czyżby krew Jego do nich przyległa? Stojš tak chwilę, spoglšdajšc po sobie, jakby szukajšc œladów tej krwi, wtem ziemia wœród strasznego łoskotu drżeć poczęła, ludzie w trwodze opierali się jedni na drugich, bezwiednie chwytajšc się wzajemnie. Chwila, a stracš œwiadomoœć wszystkiego; nagle ustšpiła ciemnoœć i cudne słońce Wschodu oœwieciło smugš trzy drżšce od wstrzšœnień ziemi krzyże! Każdy z obecnych objšł spojrzeniem trzy krzyże, przecież najwidoczniejszym, najwyraŸniejszym był krzyż œrodkowy, jakby całym ciężarem przygniatał ziemię, arósł coraz wyżej w niebiosa. Wobec grozy tego krzyża, każdy, co się naigrawał z Nazarejczyka, każdy, co œmiał Go uderzyć,każdy, co wołał: ukrzyżuj Go: – każdy, co Go prowadził na œmierć okrutnš i pragnšł w głębi serca tej œmierci, czuł się jakby sam jeden winowajcš w tłumie. A takich ilu było? Jeden przeciw dziesięciu. Cóż więc czyniš? Biada im! strach pędzi i zda im się, że uciekać muszš, gdyż niebo groŸne, a ziemia spod stóp się usuwa. Uciekajš, biegnš, wytężajšc wszystkie siły, popłoch roœnie z każdš chwilš, spieszš konno, na wielbłšdach, wozami i pieszo. A z nimi pędzitrwoga, a ziemia zda się œcigać okrutników,co krew niewinnš przelali, bo drży złowrogo, wywracajšc ich i wstrzymujšc straszliwym grzmotem, co łono gór przedziera i pod ich stopami œciele przepaœcie. Tłuszcza morderców trwoży się i w nagłej skrusze bijšc się w piersi, krzyczy z bojaŸni, że krew Sprawiedliwego padła na nich. Mieszkańcy œwiętego grodu icudzoziemcy, kapłani i œwieccy, żebracy. Saduceusze, faryzeusze, pędzš, padajš na ziemię, wikłajš się jedni z drugimi, a wœród ogólnego przerażenia, wzywajš Boskiej pomocy. Na próżno! Biada im! Ziemiastraszliwym hukiem odpowiada im gniewnie,nie odróżniajšc nikogo. Jakiż wœród tego losarcykapłana? Okropnoœć spustoszenia, co sieje grozę i przerażenie, nie zważa na godnoœci, ani odróżnia władcy od braci; otopadł pyszny Annasz w pył ziemi jako inni, odpadajš hafty i ozdoby jego szat, srebrne dzwonki nabite ziemiš nie wydajš głosu, usta nawet pełne pyłu, nie zdolne wymówićsłowa. On i naród jego pospołu jednemu ulegli losowi. Krew Nazarejczyka spadła nanich! Gdy nowy promień słońca oœwiecił miejsceUkrzyżowania, u stóp krzyża stała Matka Nazarejczyka. ukochany Jego uczeń, wierne niewiasty z Galilei, setnik wraz z żołnierzami i Ben-Hur ze swoimi. Ci nie braliudziału w ucieczce, bo myœli ich nie były na ziemi. UsišdŸ tu – rzekł Ben-Hur do Estery, wskazujšc jej miejsce u nóg ojca. –Zasłoń oczy i nie patrz w górę, a zaufaj Panu i duchowi Tego Sprawiedliwego, który niewinnie œmierć poniósł. –Winniœmy Go odtšd zwać Chrystusem – rzekł uroczyœcie Simonides. – Niech się stanie, jak rzekłeœ – odparł Ben-Hur. Nowe wstrzšœnienie ziemi zatrzęsło pagórkiem, złoczyńcy na krzyżach podnieœlistraszliwy wrzask, a Ben-Hur choć hukiem ziemi ogłuszony, spojrzał w stronę Baltazara i ujrzał, że starzec leży na ziemi. Pospieszył ku niemu, wołajšc go, alewołał na próżno, bo czcigodny mšż nie należał już do żyjšcych. Teraz przypomniałsobie Juda, że w odpowiedzi na ostatnie słowa Zbawiciela, słyszał jakiœ okrzyk. Wtedy nie zastanowił się nad tym, z czyjej on wydarł się piersi, teraz słusznie wierzył, że duch Egipcjanina towarzyszył Panu w chwili, gdy swe rajskie Królestwo odbierał w posiadanie. W myœli tej było słuszne poczucie nagrody,należšcej się wiernemu słudze. Jeœli Kasperodebrał zapłatę swej wiary, Melchior miłoœć, to zaprawdę zasłużył na niš i ten, którego długie życie zdobiły nieœmiertelnymodblaskiem silna wiara, miłoœć i dobre uczynki. Słudzy Baltazara uciekli w popłochu i dopiero, gdy się wszystko uspokoiło, zanieœli obaj Galilejczycy zwłoki jego w lektyce do miasta. Smutny to był orszak, co w owym dniu, na zawsze pamiętnym, wstępował w południowš bramę pałacu Hurów przy blasku zachodzšcego słońca. Prawie równoczeœnie zdjęto ciało Mesjasza z krzyża. Zwłoki Baltazara zaniesiono do goœcinnej komnaty, służba płaczšc otaczała jego łoże, bo był kochany przez wszystkich, gdy jednak ujrzeli twarz zmarłego, jakby uœmiechniętš i rozpromienionš, otarli łzy, mówišc: –Zaprawdę, błogo mu jest –szczęœliwszym dla niego wieczór, niż poranek dnia dzisiejszego. Nie chciał Ben-Hur powierzyć słudze obowišzku zawiadomienia Iras o losie jej ojca; poszedł więc po niš sam, aby jš przyprowadzić do zwłok starca. Idšc, wyobrażał sobie jej rozpacz, gdy siędowie, że została sama na œwiecie; wobec tej myœli gotów był jej przebaczyć i litować się nad niš. Przypomniał sobie, że dotšd nie pytał, czemu jej z nimi nie było igdzie się mogła znajdować; wyrzucał sobieto zapomnienie, szczególniej wobec tej strasznej wieœci, której był wysłańcem. Doszedłszy do jej komnat, uchylił zasłony,co stanowiła wejœcie, nie odebrał odpowiedzi na swe wołanie, chociaż słyszał odgłos otwieranych dalszych drzwi. Powtórzywszy wołanie, podniósł zasłonę i wszedł do pustej komnaty, stamtšd poszedł jej szukać na dachu, a nieznalazłszy, pytał służbę. Nikt w cišgu dnianie widział pięknej Egipcjanki, a po dalszym, próżnym poszukiwaniu, wrócił Ben-Hur do goœcinnej komnaty, gdzie u zwłok starca zajšł miejsce nieobecnej córki. Wtedy to patrzšc na uœpione snem wiecznym oblicze starca, myœlał, jak miłosiernym dla swego starego sługi był Chrystus. U bram Królestwa ustajš boleœci tego żywota, choćby się nawet z braku miłoœci rodziły. Po odbytym pogrzebie i po upływie dziesięciu dni prawem przepisanych, sprowadził Ben-Hur matkę i Tirze do domu; od owego dnia pod tym dachem wymawiano z czciš należnš najdroższe sercu ludzkiemuimiona: BÓG OJCIEC I CHRYSTUS SYN DOKOŃCZENIE Pięć lat minęło od Ukrzyżowania. Estera, żona Ben-Hura, siedziała w jednej z komnatpięknej willi pod Misenum. Było to południe;goršce słońce Italii rzucało promienie na róże i winnice ogrodu. Wszystko, co otaczało Esterę, było rzymskie, prócz jej ubrania – zachowała bowiem strój izraelski. Tirza igrała z dwojgiem pięknych dzieci na rozcišgniętej u stóp Estery lwiej skórze; doœć było im się przypatrzeć, aby odgadnšć, czyje to dzieci. Czas obchodził się z urodš córy Simonidesawspaniałomyœlnie, dziœ była piękniejsza niżkiedyœ – odkšd stała się paniš willi i osišgnęła szczyt marzeń. Gdy patrzymy na ten obraz œwiętoœci ogniska domowego, wchodzi służebny i rzecze : –W atrium jest kobieta, która pragnie mówić z paniš. – Niech wejdzie. Nieznajoma ukazała się; Estera wstała na jej spotkanie, chciała przemówić, zawahała się chwilę, a potem cofajšc się, rzekła: – Niegdyœ znałam cię.... Jesteœ... –Iras, Baltazarowa córa. Zdziwiła się Estera jej œmiałoœci, niemniej kazała podać jej ławeczkę. – Nie mam zamiaru odpoczywać –rzekła Iras chłodno – odchodzę zaraz. Przypatrywały się sobie wzajemnie. Wiemy już, że Estera była pięknš kobietš, szczęœliwš żonš i matkš. Wspaniała postać Egipcjanki zachowała coœ ze swego wdzięku, ale twarz jej zmieniła się, oczy straciły blask i życie, rumieńce znikły. Usta z wyrazem cynizmu i pewnego okrucieństwa wraz z ogólnym zaniedbaniem, zrobiły jš przedwczeœnie starš. Ubranie ani staranne, ani czyste, sandały pyłem okryte, wszystko mówiło, że ciężkie przechodziła koleje. – Twoje to sš dzieci?? Estera spojrzała na nie z uœmiechem macierzyńskim. – Nie chcesz się pobawić z nimi?? –Przestraszyłabym je –odparła Iras, przysuwajšc się do drżšcej Estery. –Nie lękaj się – dodała. –Powiedz mężowi ode mnie, że nieprzyjaciel jego nie żyje, że go własnš zabiłam rękš, mszczšc się za niedolę, w jakš mnie pogršżył. – Jego nieprzyjaciela.... zabiłaœ? –Tak, Messalę – powiedz mu, że za zło, które jemu wyrzšdzić chciałam, spadła na mnie kara tak ciężka, że on sam ulitowałbysię mej nędzy. Oczy Estery zalały się łzami i chciała jš pocieszać. –Nie chcę ni łez, ni litoœci; powiedz mu jeszcze, że zrozumiałam, niestety, za póŸno, iż Rzymianin może się stać potworem. BšdŸ zdrowa. Mówišc to, opuœciła komnatę. Estera wybiegła za niš wołajšc: –Zostań, proszę, zaczekaj na mego męża; on nie chowa urazy do ciebie i szukał cię wszędzie. Zostań, będziemy ci przyjaciółmi– myœmy chrzeœcijanie. Ale Iras odmówiła. – Zostaw mnie –rzekła – jestem, czym byćchciałam, wnet się wszystko skończy... – Nie masz – pytała dalej Estera – jakiegożyczenia, które bym spełnić mogła? Egipcjanka łagodniała za każdym jej słowem, coœ niby uœmiech zabłškało się najej ustach i jakoœ dziwnie spojrzała na dzieci. – Pragnęłabym czegoœ – rzekła. Estera œcigała jej wzrok i szybko odparła: – Uczyń, jak pragniesz. Iras zbliżyła się do dzieci, uklękła na lwiejskórze i okrywała je pocałunkami. Wstajšcz wolna, patrzyła na nie z uczuciem, potemopuœciła komnatę bez słowa pożegnania. Szła szybko i cicho, a znikła, zanim się Estera spostrzegła. Gdy to opowiedziano Ben-Hurowi, przekonał się, że jego domysły były prawdziwe i że Iras opuœciła ojca dla Messali. Wiedzšc, żejest nieszczęœliwa, szukał jej wszędzie, ale na próżno, odtšd ani jš widziano, ani o niej słyszano. Niebieskie fale morza, co tak rozkosznie wdzięczš się do słońca, miewajš swe tajemnice. Gdyby mowa dana im była, może by umiały powiedzieć o losieEgipcjanki. Simonides doczekał się póŸnej staroœci; dopiero w dziesištym roku panowania Nerona skończył handel tak długo prowadzony w Antiochii; do ostatka zachował dobre serce i dobrze mu się wiodło. Pewnego wieczora wyżej wymienionego roku, siedział Ben-Hur wraz ze swojš rodzinš na dachu owego znanego nam tak dobrze składu towarów w Antiochii i œcigałwzrokiem ostatnie, jeszcze nie sprzedane okręty, co się kołysały na falach Orontesu.W cišgu tylu lat, od dnia Ukrzyżowania po dziœ, ileż łask otrzymał! A i jednš ciężkš boleœć, która dotknęła tę szczęœliwš rodzinę, jeszcze ozłociła wiarę w Zmartwychwstanie, bo gdy matka Hura musiała odejœć do ojców, nie żałowali jej, jak to czyniš poganie, co nie majš nadziei. Okręt, stojšcy u wybrzeża, przywiódł œwieżo wieœć o rozpoczętym przeœladowaniu Nerona w Rzymie; właœnie rozmawiali o tym, gdy wszedł Malluch, jeszcze w ich służbie będšcy i wręczył Ben-Hurowi paczkę. – Kto to przyniósł?? – pytał tenże po odczytaniu. – Arab. – Gdzież jest?? – Słuchajcie – rzekł Ben-Hur do Simonidesa, czytajšc: Ja Ilderim, syn Ilderima Dobrotliwego, szejk mego pokolenia, do Judy, syna Hura. Dowiedz się, przyjacielu ojca mego, jako cię miłował ojciec mój, skoro przeczytasz załšczone pismo. Jego wola moja jest, co on dał, twoim jest. Cokolwiek zabrali mu Panowie w straszliwej bitwie, w której mu œmierć zadali, odebrałem wraz z tym pergaminowym zwojem i całym pokoleniem owej Miry, co tylu gwiazd była matkš. Pokój tobie i twoim. Ten głos z pustyni jestgłosem Szejka Ilderima. Następnie rozwinšł Ben-Hur zwój zżółkłego jak liœć morowy papirusu, a czynił to z wielkš ostrożnoœciš, by nie uszkodzić pisma, i przeczytał, co następuje: Ilderim, Dobrotliwym zwany, do syna, którypo nim nastšpi. Powiedziesz wszystko, co posiadam w dniu, w którym obejmujesz dziedzictwo, prócz posiadłoœci zwanej Gajem Palmowym, podle Antiochii: tę otrzyma Ben-Hur, który nam tyle przysporzył sławy zwycięstwem w cyrku. Gaj ten będzie jego i jego rodziny po wsze czasy. Nie czyń wstydu ojcu swemu. Szejk Ilderim Dobrotliwy. –Co rzeczesz na to? – pytał Ben-Hur Simonidesa. Estera odczytała raz jeszcze papiery, Simonides długo myœlał, nareszcie rzekł: X48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż C7+˙˙–Dobrym i łaskawym był Pan dla ciebie tych ostatnich lat, czy nie byłaby pora rozporzšdzić majštkiem, co dzień wzrastajšcym? –Dawno już postanowiłem, że częœć majštku oddam na służbę Dawcy wszelkiegodobra. Pytam cię tylko, jak to mam uczynić,by stšd urosła chwała Najwyższego! –Wiem, iż wiele uczyniłeœ dla Koœcioła w Antiochii. Teraz równoczeœnie ze wspaniałym darem szejka przychodzi wieœćo przeœladowaniu w Rzymie. Czyż to nie jestzrzšdzenie Opatrznoœci i czy nie nowe otwiera się pole działania? Trzeba, aby œwiatło wiary nie zgasło w stolicy. – Cóż mam czynić, aby je podniecić? –Słuchaj, sš dwie rzeczy, które sami Rzymianie szanujš –wiem tylko o dwóch –mianowicie czczš popioły swych zmarłychi miejsca ich pogrzebania. Nie wolno ci wznieœć œwištyni ku czci Pana na ziemi, zbuduj jš pod ziemiš i chowaj tam, chronišcod zbezczeszczenia zwłoki tych, co umierajš w wierze Zmartwychpowstania. Mowa ta wzruszyła Ben-Hura. –Wielkš jest myœl twoja i nie zwlekam jej wykonać –okręt, co przywiózł te wieœci, zabierze mnie jutro do Rzymu. Zwracajšc się do Mallucha, dodał: BšdŸ w pogotowiu, bo i ty pojedziesz – niech załadujš okręt. – Uczynisz dobrze – rzekł uroczyœcie Simonides. – A ty, Estero, jakš jest myœl twoja? Zacna niewiasta położyła rękę na ramieniu Hura, mówišc: –Tak najlepiej zdołasz podobać się Chrystusowi, pozwól, drogi mężu, abym ci mogła towarzyszyć i pomagać. * I stało się tak, jak postanowili. Całym sercem i majštkiem wspomagali swych rzymskich współwyznawców. Z wielkš ufnoœciš i wiarš w to, iż to, co czyniš jest miłe Bogu, podjęli trud budowy katakumb, które w czasach największego przeœladowania stały się miejscem schronienia, modlitwy i ostatniego spoczynku. Z tych miejsc pogrzebania wzniosło się chrzeœcijaństwo i zburzyło pogański Rzym cezarów. ------Konwersja: rpg6@go2. pl enie. Przewrotni i chytrzy kazuiœci w trudnym byli położeniu, bo oto Nazarejczyk, którego na œmierć skazali za to, że głosił się Mesjaszem, powtórzył to bardziej stanowczo niż kiedykolwiek wobec majestatu œmierci i tłumu, obiecujšc raj złoczyńcy! To okropne! Drżeli z przerażenia, a arcykapłan mimo swej pychy, czuł obawę i lęk. I nic dziwnego! Skšdże człowiek czerpie zaufanie, jeœli nie z prawdy? A cóż prawda, jeœli nie Bóg? W lej chwili omal, że nie uciekli. Oddech Ukrzyżowanego stawał się trudniejszym, westchnienia coraz to głębsze i rzadsze. Tylko trzy godziny na krzyżu i już kona! Wiadomoœć ta obiegła tłumy i wnet wiedzieli jš wszyscy. Ucichły gwary: złowroga cisza zaległa w powietrzu, czynišc je dusznym i parnym wœród strasznej ciemnoœci. Można było zapomnieć, że na wzgórzach stały tysišce ludu, oczekujšc czegoœ strasznego taka panowała cisza! Wtem od krzyża ponad tłumy dał się słyszeć krzyk boleœci, jeœli nie skargi i wyrzutu: – Boże mój. Boże, czemuœ mnie opuœcił? Głos ten przeraził wszystkich, a w szczególnoœci wzruszył niejednego. Żołnierze przynieœli dla siebie wino i wodę w kadzi, stawiajšc jš niedaleko Ben-Hura. Umoczywszy w płynie, co już był raczej octem, gšbkę do długiego kija przymocowanš, można było zwilżyć język cierpišcego. Ben-Hur przypomniał sobie studnię w Nazarecie, ów napój, co go pokrzepił na całe życie, i uległszy popędowi serca, zmoczył gšbkę i zbliżył się do krzyża. –Co czynisz? Nie czyń tego! – wołano zewszšd, a choć głosy były pełne złoœci, nie dał się Ben-Hur odstraszyć i przyłożył gšbkę do ust Nazarejczyka. Za póŸno, za póŸno! Oblicze, na które w tej chwili patrzył Ben-Hur, jaœniało dziwnym œwiatłem, choć całe krwiš i pyłem ziemi pokryte, oczy rozwarły się szeroko, jakby utkwione w jakiœ przedmiot niewidzialny i oddalony, usta wpółotwarte, wymówiły z wyrazem zadowolenia, ulgi, zwycięstwa, wielkš odniesionego ofiarš: – Wypełniło się!! Oto jak bohater poœwięcenia obchodził zwycięstwo i tryumf! Wnet oczy zgasły, głowa opadła na piersi. Ben-Hur sšdził, że już walka skończona, ale dusza, co już rozpoczęła swój zwycięski pochód ku niebu, zdobyła się jeszcze na ostatnie wysilenie, a wszyscy otaczajšcy usłyszeli słowa, wymówione serdecznym głosem. Jakby do kogoœ będšcego w pobliżu: – Ojcze, w ręce Twoje oddaję ducha mego! Ostatnie drgnienie wstrzšsnęło ciałem, krzyk trwogi rozdarł powietrze i posłannictwo skończyło się wraz z życiem.Pomnij, czytelniku, że z miłoœci pękło serce Twego Zbawiciela! Gdy Ben-Hur wrócił do swych przyjaciół, rzekł z prostotš: – Skończyło się. nie żyje! Z niepojętš szybkoœciš wieœć ta obiegła tłumy, nikt nie œmiał wyrzec jej głoœno, szeptem biegła od wzgórza do wzgórza, a zawierała jeden wyraz: – umarł! umarł! –I nic więcej. Stało się zadoœć życzeniom tłumów; czemuż zamiast się cieszyć, stojš w niemym przerażeniu? Czyżby krew Jego do nich przyległa? Stojš tak chwilę, spoglšdajšc po sobie, jakby szukajšc œladów tej krwi, wtem ziemia wœród strasznego łoskotu drżeć poczęła, ludzie w trwodze opierali się jedni na drugich, bezwiednie chwytajšc się wzajemnie. Chwila, a stracš œwiadomoœć wszystkiego; nagle ustšpiła ciemnoœć i cudne słońce Wschodu oœwieciło smugš trzy drżšce od wstrzšœnień ziemi krzyże! Każdy z obecnych objšł spojrzeniem trzy krzyże, przecież najwidoczniejszym, najwyraŸniejszym był krzyż œrodkowy, jakby całym ciężarem przygniatał ziemię, arósł coraz wyżej w niebiosa. Wobec grozy tego krzyża, każdy, co się naigrawał z Nazarejczyka, każdy, co œmiał Go uderzyć,każdy, co wołał: ukrzyżuj Go: – każdy, co Go prowadził na œmierć okrutnš i pragnšł w głębi serca tej œmierci, czuł się jakby sam jeden winowajcš w tłumie. A takich ilu było? Jeden przeciw dziesięciu. Cóż więc czyniš? Biada im! strach pędzi i zda im się, że uciekać muszš, gdyż niebo groŸne, a ziemia spod stóp się usuwa. Uciekajš, biegnš, wytężajšc wszystkie siły, popłoch roœnie z każdš chwilš, spieszš konno, na wielbłšdach, wozami i pieszo. A z nimi pędzitrwoga, a ziemia zda się œcigać okrutników,co krew niewinnš przelali, bo drży złowrogo, wywracajšc ich i wstrzymujšc straszliwym grzmotem, co łono gór przedziera i pod ich stopami œciele przepaœcie. Tłuszcza morderców trwoży się i w nagłej skrusze bijšc się w piersi, krzyczy z bojaŸni, że krew Sprawiedliwego padła na nich. Mieszkańcy œwiętego grodu icudzoziemcy, kapłani i œwieccy, żebracy. Saduceusze, faryzeusze, pędzš, padajš na ziemię, wikłajš się jedni z drugimi, a wœród ogólnego przerażenia, wzywajš Boskiej pomocy. Na próżno! Biada im! Ziemiastraszliwym hukiem odpowiada im gniewnie,nie odróżniajšc nikogo. Jakiż wœród tego losarcykapłana? Okropnoœć spustoszenia, co sieje grozę i przerażenie, nie zważa na godnoœci, ani odróżnia władcy od braci; otopadł pyszny Annasz w pył ziemi jako inni, odpadajš hafty i ozdoby jego szat, srebrne dzwonki nabite ziemiš nie wydajš głosu, usta nawet pełne pyłu, nie zdolne wymówićsłowa. On i naród jego pospołu jednemu ulegli losowi. Krew Nazarejczyka spadła nanich! Gdy nowy promień słońca oœwiecił miejsceUkrzyżowania, u stóp krzyża stała Matka Nazarejczyka. ukochany Jego uczeń, wierne niewiasty z Galilei, setnik wraz z żołnierzami i Ben-Hur ze swoimi. Ci nie braliudziału w ucieczce, bo myœli ich nie były na ziemi. UsišdŸ tu – rzekł Ben-Hur do Estery, wskazujšc jej miejsce u nóg ojca. –Zasłoń oczy i nie patrz w górę, a zaufaj Panu i duchowi Tego Sprawiedliwego, który niewinnie œmierć poniósł. –Winniœmy Go odtšd zwać Chrystusem – rzekł uroczyœcie Simonides. – Niech się stanie, jak rzekłeœ – odparł Ben-Hur. Nowe wstrzšœnienie ziemi zatrzęsło pagórkiem, złoczyńcy na krzyżach podnieœlistraszliwy wrzask, a Ben-Hur choć hukiem ziemi ogłuszony, spojrzał w stronę Baltazara i ujrzał, że starzec leży na ziemi. Pospieszył ku niemu, wołajšc go, alewołał na próżno, bo czcigodny mšż nie należał już do żyjšcych. Teraz przypomniałsobie Juda, że w odpowiedzi na ostatnie słowa Zbawiciela, słyszał jakiœ okrzyk. Wtedy nie zastanowił się nad tym, z czyjej on wydarł się piersi, teraz słusznie wierzył, że duch Egipcjanina towarzyszył Panu w chwili, gdy swe rajskie Królestwo odbierał w posiadanie. W myœli tej było słuszne poczucie nagrody,należšcej się wiernemu słudze. Jeœli Kasperodebrał zapłatę swej wiary, Melchior miłoœć, to zaprawdę zasłużył na niš i ten, którego długie życie zdobiły nieœmiertelnymodblaskiem silna wiara, miłoœć i dobre uczynki. Słudzy Baltazara uciekli w popłochu i dopiero, gdy się wszystko uspokoiło, zanieœli obaj Galilejczycy zwłoki jego w lektyce do miasta. Smutny to był orszak, co w owym dniu, na zawsze pamiętnym, wstępował w południowš bramę pałacu Hurów przy blasku zachodzšcego słońca. Prawie równoczeœnie zdjęto ciało Mesjasza z krzyża. Zwłoki Baltazara zaniesiono do goœcinnej komnaty, służba płaczšc otaczała jego łoże, bo był kochany przez wszystkich, gdy jednak ujrzeli twarz zmarłego, jakby uœmiechniętš i rozpromienionš, otarli łzy, mówišc: –Zaprawdę, błogo mu jest –szczęœliwszym dla niego wieczór, niż poranek dnia dzisiejszego. Nie chciał Ben-Hur powierzyć słudze obowišzku zawiadomienia Iras o losie jej ojca; poszedł więc po niš sam, aby jš przyprowadzić do zwłok starca. Idšc, wyobrażał sobie jej rozpacz, gdy siędowie, że została sama na œwiecie; wobec tej myœli gotów był jej przebaczyć i litować się nad niš. Przypomniał sobie, że dotšd nie pytał, czemu jej z nimi nie było igdzie się mogła znajdować; wyrzucał sobieto zapomnienie, szczególniej wobec tej strasznej wieœci, której był wysłańcem. Doszedłszy do jej komnat, uchylił zasłony,co stanowiła wejœcie, nie odebrał odpowiedzi na swe wołanie, chociaż słyszał odgłos otwieranych dalszych drzwi. Powtórzywszy wołanie, podniósł zasłonę i wszedł do pustej komnaty, stamtšd poszedł jej szukać na dachu, a nieznalazłszy, pytał służbę. Nikt w cišgu dnianie widział pięknej Egipcjanki, a po dalszym, próżnym poszukiwaniu, wrócił Ben-Hur do goœcinnej komnaty, gdzie u zwłok starca zajšł miejsce nieobecnej córki. Wtedy to patrzšc na uœpione snem wiecznym oblicze starca, myœlał, jak miłosiernym dla swego starego sługi był Chrystus. U bram Królestwa ustajš boleœci tego żywota, choćby się nawet z braku miłoœci rodziły. Po odbytym pogrzebie i po upływie dziesięciu dni prawem przepisanych, sprowadził Ben-Hur matkę i Tirze do domu; od owego dnia pod tym dachem wymawiano z czciš należnš najdroższe sercu ludzkiemuimiona: BÓG OJCIEC I CHRYSTUS SYN DOKOŃCZENIE Pięć lat minęło od Ukrzyżowania. Estera, żona Ben-Hura, siedziała w jednej z komnatpięknej willi pod Misenum. Było to południe;goršce słońce Italii rzucało promienie na róże i winnice ogrodu. Wszystko, co otaczało Esterę, było rzymskie, prócz jej ubrania – zachowała bowiem strój izraelski. Tirza igrała z dwojgiem pięknych dzieci na rozcišgniętej u stóp Estery lwiej skórze; doœć było im się przypatrzeć, aby odgadnšć, czyje to dzieci. Czas obchodził się z urodš córy Simonidesawspaniałomyœlnie, dziœ była piękniejsza niżkiedyœ – odkšd stała się paniš willi i osišgnęła szczyt marzeń. Gdy patrzymy na ten obraz œwiętoœci ogniska domowego, wchodzi służebny i rzecze : –W atrium jest kobieta, która pragnie mówić z paniš. – Niech wejdzie. Nieznajoma ukazała się; Estera wstała na jej spotkanie, chciała przemówić, zawahała się chwilę, a potem cofajšc się, rzekła: – Niegdyœ znałam cię.... Jesteœ... –Iras, Baltazarowa córa. Zdziwiła się Estera jej œmiałoœci, niemniej kazała podać jej ławeczkę. – Nie mam zamiaru odpoczywać –rzekła Iras chłodno – odchodzę zaraz. Przypatrywały się sobie wzajemnie. Wiemy już, że Estera była pięknš kobietš, szczęœliwš żonš i matkš. Wspaniała postać Egipcjanki zachowała coœ ze swego wdzięku, ale twarz jej zmieniła się, oczy straciły blask i życie, rumieńce znikły. Usta z wyrazem cynizmu i pewnego okrucieństwa wraz z ogólnym zaniedbaniem, zrobiły jš przedwczeœnie starš. Ubranie ani staranne, ani czyste, sandały pyłem okryte, wszystko mówiło, że ciężkie przechodziła koleje. – Twoje to sš dzieci?? Estera spojrzała na nie z uœmiechem macierzyńskim. – Nie chcesz się pobawić z nimi?? –Przestraszyłabym je –odparła Iras, przysuwajšc się do drżšcej Estery. –Nie lękaj się – dodała. –Powiedz mężowi ode mnie, że nieprzyjaciel jego nie żyje, że go własnš zabiłam rękš, mszczšc się za niedolę, w jakš mnie pogršżył. – Jego nieprzyjaciela.... zabiłaœ? –Tak, Messalę – powiedz mu, że za zło, które jemu wyrzšdzić chciałam, spadła na mnie kara tak ciężka, że on sam ulitowałbysię mej nędzy. Oczy Estery zalały się łzami i chciała jš pocieszać. –Nie chcę ni łez, ni litoœci; powiedz mu jeszcze, że zrozumiałam, niestety, za póŸno, iż Rzymianin może się stać potworem. BšdŸ zdrowa. Mówišc to, opuœciła komnatę. Estera wybiegła za niš wołajšc: –Zostań, proszę, zaczekaj na mego męża; on nie chowa urazy do ciebie i szukał cię wszędzie. Zostań, będziemy ci przyjaciółmi– myœmy chrzeœcijanie. Ale Iras odmówiła. – Zostaw mnie –rzekła – jestem, czym byćchciałam, wnet się wszystko skończy... – Nie masz – pytała dalej Estera – jakiegożyczenia, które bym spełnić mogła? Egipcjanka łagodniała za każdym jej słowem, coœ niby uœmiech zabłškało się najej ustach i jakoœ dziwnie spojrzała na dzieci. – Pragnęłabym czegoœ – rzekła. Estera œcigała jej wzrok i szybko odparła: – Uczyń, jak pragniesz. Iras zbliżyła się do dzieci, uklękła na lwiejskórze i okrywała je pocałunkami. Wstajšcz wolna, patrzyła na nie z uczuciem, potemopuœciła komnatę bez słowa pożegnania. Szła szybko i cicho, a znikła, zanim się Estera spostrzegła. Gdy to opowiedziano Ben-Hurowi, przekonał się, że jego domysły były prawdziwe i że Iras opuœciła ojca dla Messali. Wiedzšc, żejest nieszczęœliwa, szukał jej wszędzie, ale na próżno, odtšd ani jš widziano, ani o niej słyszano. Niebieskie fale morza, co tak rozkosznie wdzięczš się do słońca, miewajš swe tajemnice. Gdyby mowa dana im była, może by umiały powiedzieć o losieEgipcjanki. Simonides doczekał się póŸnej staroœci; dopiero w dziesištym roku panowania Nerona skończył handel tak długo prowadzony w Antiochii; do ostatka zachował dobre serce i dobrze mu się wiodło. Pewnego wieczora wyżej wymienionego roku, siedział Ben-Hur wraz ze swojš rodzinš na dachu owego znanego nam tak dobrze składu towarów w Antiochii i œcigałwzrokiem ostatnie, jeszcze nie sprzedane okręty, co się kołysały na falach Orontesu.W cišgu tylu lat, od dnia Ukrzyżowania po dziœ, ileż łask otrzymał! A i jednš ciężkš boleœć, która dotknęła tę szczęœliwš rodzinę, jeszcze ozłociła wiarę w Zmartwychwstanie, bo gdy matka Hura musiała odejœć do ojców, nie żałowali jej, jak to czyniš poganie, co nie majš nadziei. Okręt, stojšcy u wybrzeża, przywiódł œwieżo wieœć o rozpoczętym przeœladowaniu Nerona w Rzymie; właœnie rozmawiali o tym, gdy wszedł Malluch, jeszcze w ich służbie będšcy i wręczył Ben-Hurowi paczkę. – Kto to przyniósł?? – pytał tenże po odczytaniu. – Arab. – Gdzież jest?? – Słuchajcie – rzekł Ben-Hur do Simonidesa, czytajšc: Ja Ilderim, syn Ilderima Dobrotliwego, szejk mego pokolenia, do Judy, syna Hura. Dowiedz się, przyjacielu ojca mego, jako cię miłował ojciec mój, skoro przeczytasz załšczone pismo. Jego wola moja jest, co on dał, twoim jest. Cokolwiek zabrali mu Panowie w straszliwej bitwie, w której mu œmierć zadali, odebrałem wraz z tym pergaminowym zwojem i całym pokoleniem owej Miry, co tylu gwiazd była matkš. Pokój tobie i twoim. Ten głos z pustyni jestgłosem Szejka Ilderima. Następnie rozwinšł Ben-Hur zwój zżółkłego jak liœć morowy papirusu, a czynił to z wielkš ostrożnoœciš, by nie uszkodzić pisma, i przeczytał, co następuje: Ilderim, Dobrotliwym zwany, do syna, którypo nim nastšpi. Powiedziesz wszystko, co posiadam w dniu, w którym obejmujesz dziedzictwo, prócz posiadłoœci zwanej Gajem Palmowym, podle Antiochii: tę otrzyma Ben-Hur, który nam tyle przysporzył sławy zwycięstwem w cyrku. Gaj ten będzie jego i jego rodziny po wsze czasy. Nie czyń wstydu ojcu swemu. Szejk Ilderim Dobrotliwy. –Co rzeczesz na to? – pytał Ben-Hur Simonidesa. Estera odczytała raz jeszcze papiery, Simonides długo myœlał, nareszcie rzekł: X48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż”üżN¸÷ż@,ŞjI_÷ż@”Şjj(Ĺr